Jerzy Łojek
POTOMKOWIE SZCZĘSNEGO
dzieje fortuny Potockich z Tulczyna 1799 • 1921
Opracowanie graficzne Jerzy Kostka
Indeks osób Ewa Zawadzka-Mazurek
) Copyright by Wydawnictwo Lubelskie 1980 ISBN 83-222-0119-2
Mojej żonie Bożenie,
bez której serdecznej troski
większość moich książek
w ogóle by nie powstała
prolog
Zimą 1798/99 roku osławiony przed kilku laty marszałek konfederacji targowickiej — najbogatszy zapewne magnat dawnej Rzeczypospolitej — Stanisław Szczęsny Potocki odbywał podróż turystyczną po ziemiach Italii w towarzystwie poślubionej niedawno (17/28 kwietnia 1798) swojej od kilku lat metr esy, słynnej z urody Zofii Glavani-Wittowej. Szczegóły tego wojażu są zupełnie nieznane, a sam fakt podróży zanotowany został w jednym tylko pamiętniku. Gdzieś we Włoszech (zapewne w Kalabrii, chociaż nie można wykluczyć na przykład okolic Wenecji), w czasie noclegu w miejscowej oberży, spotkała polskich podróżników nieprzyjemna przygoda. Czasy były niespokojne, przed kilkunastu zaledwie miesiącami skończyła się kampania włoska generała Napoleona Bonaparte, której wynikiem był pokój w Campo Formio (17 października 1797). W połowie lutego 1798 do Rzymu wkroczyły wojska francuskie, proklamowano republikę. Zamieszanie było ogromne, po całej Italii włóczyły się niekarne oddziały wojskowe, grupy  dezerterów  i  zwykłe  bandy  rozbójnicze.
Podobna gromada zaatakowała miejscowość, w której znaleźli się polscy turyści. Dowódca tego oddziału (zanotowano jego nazwisko: Caracolli) wtargnął do oberży. Trudno dociec, co zaszło tej nocy, a nawet, czy w zajeździe znajdowali się oboje państwo Potoccy. W każdym razie Caracolli zapałał namiętnością do już 39-letniej, ale nadal pełnej uroku Zofii Potockiej. Rzekomo ją zgwałcił...
Nie wiemy, jak wyglądała dalsza podróż Potockich po Italii. W kilka miesięcy później wrócili do Tulczyna, wspaniałej siedziby na Ukrainie, gdzie od 1782 roku wznosił się pałac z dumnym napisem na frontonie: „By zawsze wolnych i cnotliwych był mieszkaniem, anno 1782 wystawiony". W dziewięć miesięcy po przygodzie we włoskiej oberży przyszło na świat drugie dziecię państwa Potockich (po starszym o rok i parę miesięcy Aleksandrze). Ochrzczono je imionami Mieczysław Franciszek Józef, z których przez całe życie używać miał tylko pierwszego. Przez parę lat posługiwał się co prawda w Rosji także imieniem Michaił, ale to już inna sprawa,..
47-letni ówcześnie mąż Zofii, Stanisław Szczęsny Potocki, był nadal w pełni męskiego wigoru i często korzystał ze względów swej małżonki. Nie wątpił zatem, że jest ojcem nowo narodzonego dziecięcia i przywitał je z radością. Zapewne tylko Zofia zachowała w głębi serca tajoną usilnie wątpliwość, czy mały Mieczysław jest naprawdę synem swego oficjalnego ojca.
Dopiero w dwadzieścia lat później sprawa ta miała  się  stać  przyczyną  ogromnego  skandalu.
Przedstawimy to we właściwym miejscu. Po dziś 'dzień można się zastanawiać, czy dziedzic Tulczyna i największej części majątku Szczęsnego Potockiego był~ jego biologicznym synem. W każdym razie narodziny w Tułczynie w 1799 roku Mieczysława Potockiego rozpoczęły jedną z najbardziej niezwykłych i zawikłanych historii obyczajowych i majątkowych dawnej Polski, której konsekwencje i echa trwają po części do dzisiaj.
8
wstęp
Tematem tej książki nie jest bynajmniej barwna historia obyczajowa, lecz problem poważny, a z moralno-narodowego punktu widzenia bardzo przykry. Mieczysław Potocki (1799—1878) stał się właścicielem największej części gigantycznego majątku swego ojca, Stanisława Szczęsnego Potockiego. Nie roztrwonił tych dóbr, przeciwnie nawet, korzystając z tak wielkiego kapitału, majątek swój pomnożył. Przenosząc się na stałe do Francji około roku 1856, miał już tam ulokowane kapitały w wysokości kilkudziesięciu milionów franków. Syn jego, Mikołaj Potocki (1845—1921), sprzedając resztki dóbr tulczyńskich jednemu z rosyjskich arystokratów, zadbał również, aby cała należność z tego tytułu znalazła się także w bankach Paryża. Majątek pozostały po Mieczysławie i Mikołaju Potockich okazał się ogromny. Była to największa fortuna wywieziona kiedykolwiek z ziem dawnej Rzeczypospolitej na Zachód. Fortunę tę zmarnowano niestety doszczętnie,   bez  żadnego  pożytku  dla  sprawy  Narodu.
Podtytuł niniejszej książki Dzieje iortuny Potockich, 1799—1921  obejmuje lata życia Mie-
li
czysława i Mikołaja Potockich, chociaż zamiesz-kali oni na stałe w Paryżu dopiero w 1856 roku, a być może nawet nieco później. Szczęsny Potocki miał w fumie aż szesnaścioro dzieci (11 z drugiego małżeństwa z Józefiną Amalią Mniszchówną i 5 z trzeciego z Zofią Wittową). Losy wszystkich są godne uwagi, lecz tylko życie Mieczysława jest problemem historycznym, właśnie z powodu wywiezienia przezeń części majątku rodowego za granicę. Podczas gdy fortuny jego braci i sióstr przepadły prędko bez śladu, majątek Mieczysława przetrwał niemal do naszych czasów. Gdy rozliczamy polskie rodziny historyczne ze spełnienia swych obowiązków wobec Ojczyzny, wobec Narodu i Państwa, dzieje ocalenia, a potem zatracenia tej gigantycznej fortuny stają się sprawą godną uwagi.
Zamysł napisania niniejszej książki zrodził się wkrótce po opublikowaniu Dziejów pięknej Bi-tynki (1970), przedstawiających niezwykłą historię życia Zofii Glavani-Wittowej-Potockiej (1760—1822). Poszukiwania archiwów Mieczysława i Mikołaja Potockich zajęły jednak długie łata. Nie zostały bynajmniej uwieńczone powodzeniem. Przystępujemy do opracowania niniejszej książki w sytuacji, w której historyk rzadko decyduje się na przedstawienie wyników swoich badań biograficznych: nie mając dotąd w rękach ani jednego listu Mieczysława lub Mikołaja, a dysponując jedynie świadectwem źródeł pośrednich. Ta niezwykła sytuacja jest jednakże dodatkowym impulsem pisarskim. Sam fakt utajenia po dziś dzień ogromnego archiwum Potockich we Fran-
12
cji rodzi nieustanne problemy i skłania do szczególnego zastanowienia.
Dzieje archiwum rodowego tulczyńskiej linii Potockich są niezwykłe. Przenosząc w latach 1772—1782 swoją siedzibę z Krystynopola do Tulczyna, Szczęsny Potocki zabrał oczywiście także liczne archiwa rodzinne. Archiwa te miały się wzbogacić o dokumenty z historycznego punktu widzenia szczególnie cenne właśnie w okresie jego ożywionej działalności politycznej: 1784— 1793. Wydarzenia konfederacji targowickiej 1792 i sejmu grodzieńskiego 1793 roku spowodowały napływ do Tulczyna ogromnej ilości korespondencji politycznej, dotyczącej współpracy Potockiego z dworem petersburskim przeciwko Konstytucji 3 maja. Gdybyśmy mieli dostęp do tych dokumentów, zapewne historia zbrojnej interwencji w Rzeczypospolitej, obalenia Ustawy rządowej, drugiego rozbioru i krótkotrwałych rządów targowicko-grodzieńskich w Rzeczypospolitej byłaby dzisiaj znacznie bogatsza i dokładniejsza.
Niestety, papiery te przepadły niemal wszystkie — bez żadnego śladu. Pozostałości dawnego archiwum z Tulczyna, złożone z 6205 jednostek opisanych w trzech szczegółowych inwentarzach, znajdują się obecnie w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukraińskiej SRR w Kijowie1. Jest to jednakże tylko część dawnego bogatego archiwum Potockich. Wśród dokumentów zachowanych w granicach chronologicznych od 1745 do 1906 roku nie ma żadnych papierów politycznych   z   okresu   konfederacji   targowic-
13
kiej, żadnej korespondencji z dworem petersburskim.
Nie ma również papierów Mieczysława Potockiego z lat 1822—1856 (od chwili objęcia przezeń władzy w Tulczynie do wyjazdu z kraju). Fakt to znamienny. Mieczysław Potocki opuszczał co prawda Ukrainę w warunkach niezbyt sprzyjających wywożeniu dokumentów, zwłaszcza w dużych ilościach, wiadomo jednak, że po osiedleniu się w Paryżu utrzymał stosunki z krajem i stopniowo zabierał (jak się wydaje) pozostałe tutaj, a ze swojego punktu widzenia cenne papiery. Jeszcze w latach 1862—1864 — majętność tul-czyńska pozostawała wówczas pod przymusowym zarządem państwowym, zaś naczelnym administratorem był generał Płaton Abaza — archiwum w Tulczynie było bardzo bogate, a w bibliotece znajdowało się około 17 tysięcy tomów2. W czerwcu 1864 roku zwiedzał Tulczyn stary poeta i kolekcjoner pamiątek narodowych, Adam Mieleszko-Maliszkiewicz. Swoimi wrażeniami podzielił się później z Władysławem Maleszew-skim, który szczęśliwie uratował dla potomności tę cenną relację:
Archiwum ,,w lewym skrzydle pałacowego pawilonu złożone, zajmowało obszerną o arkadach izbę z okratowanymi oknami, otoczoną dębowymi szafami, sięgającymi sklepienia, z szufladami u dołu na zwoje pergaminowe i folianty. Szkoda, żem nie czerpał samozwańczo pełnymi garściami z tej skarbnicy, bo potem, w kilka lat, znikł cały zbiór bez śladu. Brał kto chciał, i co chciał. Syn Mieczysława Potockiego, który sprze-
14

dał tę dziadowską rezydencję hr. Sergiuszowi Stroganowowi, zięciowi [swego stryja] Bolesława Potockiego, nawet nie zapytał o archiwum. Wielką część zbiorów wywiózł syn generała Abazy do Odessy, gdzie co się dało sprzedał amatorom, resztę na pudy oddał tandeciarzom handlującym bibułą. Widziałem jedną pakę tulczyńskich papierów u księcia Romana Sanguszki, który ją nabył przypadkiem i złożył w archiwum zasław-skim".
Archiwum tulczyńskie zawierało ówcześnie dokumenty od XIV wieku poczynając i liczne zbiory korespondencji rodzin magnackich spo-. krewnionych z Potockimi. „Widziałem także kilka paczek listów Marysieńki [Sobieskiej], po polsku pisanych"3.
Rozproszenie archiwum tulczyńskiego nie było widocznie całkowite, skoro do dzisiaj zachowało się w Kijowie ponad 6 tysięcy fascykułów z Tul-czyna. Wydaje się również, że wywóz dokumentów z miejscowego archiwum odbywał się według jakiejś określonej zasady i nie był przypadkowym rabunkiem. Szczególnie znamienne jest zaginięcie wszelkich dokumentów z okresu Targowicy. W XIX wieku papiery współczesne (a więc m.in. korespondencja Mieczysława) uchodziły za niewiele warte, więc zbieracze pamiątek mniej się nimi interesowali. Ciekawe jest wszelako, iż zachowało się w Tulczynie parę tek korespondencji Zofii Glavani-Wittowej-Potockiej, nie ma natomiast żadnych (o ile wiadomo) papierów Mieczysława Potockiego.
Pod koniec XIX wieku opublikowano informa-
15
cję, iż część archiwum z Tulczyna i biblioteka „miały być wywiezione" przez Mieczysława Potockiego do Paryża4. Co do archiwum, nie znajdujemy żadnych potwierdzeń tej wiadomości; są natomiast dowody, że biblioteka tulczyńska była swego czasu, przynajmniej w części, do Francji przeniesiona. Do dzisiaj zachowały się w Muzeum w Łańcucie, a także w dawnym „Hotel Potocki" w Paryżu — dzisiejszej siedzibie CCIP, paryskiej Izby Handlowo-Przemy-słowej przy avenue Friedland nr 27 — poszczególne tomy dzieł z biblioteki w Tulczynie. Książki uratowane w Łańcucie trafiły do Polski w latach 1921—1923, gdy zabrał je z Paryża generalny spadkobierca Mikołaja, Alfred Potocki. Dzieła zachowane w Paryżu tkwią w jednym miejscu od lat 1860-tych czy 1870-tych.
Wynika stąd ważny wniosek: jeżeli Mieczysław Potocki miał możliwość przewiezienia z Tulczyna do Paryża sporej części rodzinnej biblioteki, to tym bardziej mógł zabrać do Francji -również część archiwum. Z osobistego punktu widzenia archiwum tulczyńskie było dla Mieczysława nieporównanie od biblioteki cenniejsze. W latach 1840-tych Mieczysław próbował powoływać się na obietnice imperatorowej Katarzyny II w swoich podaniach do cara Mikołaja I — i przedstawiał mu odnośne dokumenty. Choćby z tego tylko powodu papiery z epoki targowic-kiej były dla dziedzica Tulczyna ważne i przydatne. Wydaje się, że Mieczysław interesował się żywo całą spuścizną archiwalną dotyczącą okresu  interwencji  i  drugiego  rozbioru   1791—
16
1793, a zachowaną w Tulczynie. Cenne były dlań również dokumenty familijne z okresu 1797— : 1805, może z wyjątkiem... listów znienawidzonej matki, Zofii Potockiej. W ten sposób można by wytłumaczyć fakt zachowania się w archiwum tulczyńskim niektórych tek z korespondencją Zofii Potockiej, a całkowitego zaginięcia papierów Szczęsnego Potockiego. Zapewne Mieczysław zabrał do Francji to wszystko, co go interesowało lub z czym czuł się emocjonalnie związany, pozostawiając na miejscu papiery sobie obce.
Jeżeli jakaś część archiwum z Tulczyna została przeniesiona do Francji, to szukać by jej należało w archiwum Mieczysława i Mikołaja Potockich. Do chwili śmierci Mikołaja w 1921 roku papiery te musiały znajdować się w jego posiadaniu. Co jednak stało się z nimi później?
Rzecz w tym, że po dziś dzień całe archiwum prywatne i majątkowe Mieczysława i Mikołaja Potockich pozostaje ukryte; żaden z historyków nie tylko nie uzyskał do niego wstępu, ale nawet informacji, gdzie jest ono przechowywane. Było to archiwum niewątpliwie pokaźne. Jeżeliby nawet Mieczysław Potocki nie zabrał ze sobą żadnych dokumentów z Polski, to posiadając we Francji znaczny majątek, prowadząc ożywioną działalność gospodarczą, utrzymując stosunki z licznymi osobistościami Francji i Europy, musiałby już w Paryżu wytworzyć archiwum o dużej objętości. Syn jego, Mikołaj, dysponował całym majątkiem w latach 1878—1921. Tak więc przez   lat  prawie  siedemdziesiąt  dwaj   panowie
2 — Potomkowie  Szczęsnego
17
Potoccy działali we Francji, znajdując się zawsze na szczytach ówczesnych środowisk społecznie uprzywilejowanych. Trudno wątpić, że produktem takiej działalności musiało być m.in. archiwum obejmujące dziesiątki metrów bieżących akt. Z tego wszystkiego żaden historyk nie widział w ogóle nic.
Mikołaj Potocki zmarł bezpotomnie w roku 1921. Generalnym swoim spadkobiercą uczynił dalekiego kuzyna, ordynata z Łańcuta, Alfreda Potockiego. Wszystkie dyspozycje majątkowe i rodzinne zawierał testament notarialny Mikołaja Potockiego z dnia 2 kwietnia 1921. Tam też powinny się znajdować dyspozycje dotyczące archiwum rodzinnego lub informacje, co z nim wcześniej uczyniono.
Testament Mikołaja zachował się do dzisiaj w aktach jednego z notariatów paryskich. Niestety, mimo całkowitego wygaśnięcia tej linii rodziny Potockich, mimo upływu prawie 60 lat od zgonu testatora, aktualny opiekun dokumentu odmawia ujawnienia jego treści nie tylko historykom, lecz także członkom rodziny Potockich, potomkom Szczęsnego Potockiego, jedynym żyjącym dzisiaj przedstawicielom linii tulczyńskiej, pochodzącym od przyrodniego brata Mieczysława, Jarosława Potockiego... Wokół tej sprawy narasta od kilku lat dziwna tajemnica. Historię poszukiwań testamentu Mikołaja Potockiego przedstawiamy w ostatniej części niniejszej książki, śledząc Zagubione ślady działalności Potockich we Francji.
Przez pewien czas utrzymywało się domniema-
18
nie, iż przejmując własność ogromnego majątku Mikołaja     Potockiego    w     latach     1921—1923, Alfred   Potocki   zabrał   całe   jego   archiwum  do Łańcuta.   Miało   tam   ono   pozostawać   do   roku 1944.   „Ucieczka  Alfreda Potockiego na  Zachód spowodowała rozbicie archiwum na dwie części, przy czym akta rodowo-majątkowe wywiezione zostały do Wiednia, skąd po zakończeniu wojny miały   być   podobno   przewiezione   do   Księstwa Liechtenstein, z którego władcą był ostatni ordynat    spokrewniony"5.    Wśród   tej    wywiezionej części archiwum mogły się znajdować — sądzono — papiery Mieczysława i Mikołaja Potockich. Hipoteza ta nie wytrzymała jednak historycznej krytyki. Zachował się bowiem dokument, ujawniający   zawartość   64   skrzyń  o   łącznej   wadze 3865 kg, w których w sierpniu 1923 roku spakowano   i  przewieziono   do  Łańcuta  dzieła  sztuki i różne elementy wyposażenia pałacu Potockich w    Paryżu6.    Wśród    rozmaitych    większych    i mniejszych    ruchomości    (od    dzieł    malarskich Lampiego, Fragonarda i Bacciarellego po „przyrząd do nawijania rury wodociągowej") była co prawda skrzynia zawierająca 159 książek (stanowiło to zresztą tylko  małą część księgozbioru), nie było natomiast żadnych papierów czy archiwaliów. Prawda, że archiwalia — jako    papiery w ówczesnym przekonaniu bez wartości handlowej   — mogły być wiezione osobno.  Wszelako całe  archiwum  Mieczysława  i  Mikołaja  Potockich musiało ważyć setki kilogramów, a ślad po nim  w  Łańcucie  nie  mógłby  zupełnie   zaginąć. Gdyby zaś Alfred Potocki zabrał z Paryża tylko
2-                                             19
nieliczne dokumenty najważniejsze, pozostałaby we Francji wielka kolekcja, obejmująca korespondencję prywatną i urzędową (wiemy, iż Mikołaj Potocki utrzymywał stosunki z setkami wybitnych osobistości i różnymi instytucjami), papiery osobiste, notatki, dokumenty handlowe i majątkowe z przeszłości, rozliczenia dochodów i wydatków za lat kilkadziesiąt — i wiele podobnych.
Jest w ogóle niemożliwe, aby   tak wielki zbiór dokumentów    został    przypadkiem    zniszczony. Nasuwa się jedynie możliwe wytłumaczenie,  że papierów   pozostałych   po   Mikołaju   Potockim jego   spadkobierca   Alfred   nigdy   nie   uzyskał (zresztą w ogóle się nimi nie interesował). Stało się tak być może z powodu uprzedniej  decyzji testatora, który przed sporządzeniem testamentu rozstrzygnął o losie swojego archiwum, wyłączając je z sukcesji przeznaczonej dla Alfreda, lub też  wskutek  pozostawienia  papierów w pomieszczeniach,  do których Alfred Potocki nie miał dostępu, bez wspomnienia o nich w testamencie. Odkładając tę sprawę do szerszego omówienia we właściwym miejscu, już tutaj musimy wspomnieć, iż Mikołaj Potocki zapisał swojej metresie, pani Matyldzie Avignon, dom przy avenue du Bois de Boulogne   (dzisiaj   avenue  Foch)  nr 5,  oraz posiadłość   Grange-Colombe   w   Rambouillet   pod Paryżem,  gdzie w ostatnich latach życia często przebywał. Losy Mme Avignon po śmierci Mikołaja   Potockiego   są   zupełnie   nieznane.   Jeżeli archiwum   Mieczysława   i   Mikołaja   Potockich pozostało w jednym z domów przez nią odziedzi-
20
czonych, mogło do dzisiaj zachować się w ukryciu. Przy braku dostępu do testamentu Mikołaja trudno tę sprawę wyjaśnić.
Można było się łudzić, że niektóre przynajmniej papiery czy korespondencje Mieczysława i Mikołaja Potockich trafiły do zbiorów zamku w Montresor nad Loarą, od 1849 roku będącego własnością polskiej rodziny Branickich, z którymi Mieczysław, a potem Mikołaj byli zaprzyjaźnieni i utrzymywali ścisłe stosunki. Dzięki życzliwości obecnych właścicieli Montresor, pp. Stanisława i Marii Reyów, udało się przeprowadzić odnośnie poszukiwania. Niestety, także w Montresor nie ma żadnych- dokument ów po Mieczysławie i Mikołaju Potockich.
Tak więc niezwykłą tę historię możemy przedstawić tylko na podstawie relacji pamiętnikarskich. Z powodu skandalu obyczajowego, jaki wywołał rozwód Mieczysława Potockiego z Delfina Komarówną, a następnie zaślubiny i prędki rozkład pożycia małżeńskiego z Emilią Świeyko-wską, pamiętnikarze wspominający wydarzenia na Ukrainie w latach 1840-tych zanotowali trochę ciekawych szczegółów. Relacje te w zasadzie się pokrywają, można by mieć więc do nich pełne zaufanie, gdyby nie świadomość, że autorzy powtarzali jedynie pogłoski ustnie kolportowane po kilku województwach, nie będąc naocznymi świadkami wydarzeń ani nie mając dostępu do dokumentów obiektywnych. Dwa pamiętniki są szczególnie ważne: późniejszego arcybiskupa warszawskiego Zygmunta Szczęsnego Felińskiego (1822—1895), który urodził się na
21
Ukrainie i tamże spędził młodość7, oraz" Tadeusza Bobrowskiego (1829—1894), słynnego „plotkarza podolskiego", którego obszerne wspomnienia i opowieści o życiu polskim na Ukrainie w połowie XIX wieku ukazały się drukiem na przełomie stuleci, co prawda z pewnymi skrótami8. Obaj autorzy ocalili wiele ciekawych szczegółów, dotyczących pierwszego okresu życia Mieczysława Potockiego, aż do chwili uwięzienia go wskutek rozmaitych ekscesów w 1845 roku.
Oba te pamiętniki na niewiele by się jednak przydały, gdyby nie relacja znacznie obszerniejsza, a po dziś dzień zachowana w rękopisie i prawie nie wykorzystana. W 1842 roku Mieczysław Potocki wydzierżawił część swoich dóbr bliżej nieznanemu szlachcicowi podolskiemu, Wincentemu Bełżeckiemu. Okpił go podobno niegodziwie, ukrywając rzeczywisty stan posiadłości, następnie rugując bezprawnie z dzierżawy i w rozmaity sposób szykanując. Trafił jednakże na partnera wyjątkowo upartego i nie-skłonnego do kapitulacji. Bełżecki rozpoczął z Potockim kilkuletnią walkę, wnosił skargi do sądów, zręcznie skorzystał z możliwości, jakie dawało mu stanowisko syna, Władysława, zatrudnionego w petersburskim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, potrafił wreszcie dotrzeć do cesarza Mikołaja I. Niewątpliwie przyczynił się znacznie do pognębienia rozhukanego magnata. Bełżecki, swoisty grafoman, nie poprzestał jednakże na swoim ostatecznym sukcesie prawnym, lecz postanowił sprezentować całą tę histo-
rię, a nade wszystko nikczemność Mieczysława Potockiego, w obszernym pamiętniku, nad którym spędzić musiał wiele miesięcy. Dzieło to było zapewne rozpowszechniane na Podolu w kilku czy kilkunastu odpisach. Jeden z tych rękopisów9 zachował się w Krakowie.
Cała ta historia nikczemnych postępków Mieczysława Potockiego, jego oszustw, okrucieństw, a nawet pospolitych zbrodni, budziłaby niewątpliwie sympatię ku ofierze prześladowań magnata, dzierżawcy Bełżeckiemu, gdyby nie wyjątkowe ograniczenie umysłowe tego człowieka. Nie chodzi już o braki kompozycyjne całej jego narracji, której znaczna większość poświęcona jest szczegółom tak błahym, że zdumienie czytelnika budzi fakt, iż mogły śię w pamięci autora zachować. W opowieści tej dominuje prymitywny egoizm autora, chwilami przeradzający się w bezwiedny cynizm. Bełżeckiemu brak jest szerszej perspektywy moralnej i prawno-politycznej, dzięki której mógłby umieścić swoją historię w ramach jakichś ogólniejszych sądów lub ocen. Widzi wyłącznie interes własny, dla realizacji którego dopuszczalne wydają mu się wszelkie środki. Jest poza tym szczerym entuzjastą despotycznej władzy carskiej, spontanicznie wielbi „najjaśniejszego pana" Mikołaja I, brutalne praktyki władz rosyjskich tej epoki uważa za naturalne i zrozumiałe. Pisze po polsku i najwidoczniej uważa się za Polaka, jego polszczyzna jest wszelako potwornie zdegenerowana, pełna rusycyzmów w słownictwie i składni zdań. Co gorsza, zrusyfikowana jest   również  cała   mentalność   Bełżeckiego,   tak
22
23
dalece, że trudno dociec, z jakiego powodu przypisywał się nadal do narodowości polskiej. W jego narracji polszczyzna ustępuje chwilami cytatom z dialogów lub dokumentów w dobrym literackim języku rosyjskim — i trudno nie odnieść wrażenia, iż Bełżecki oddychał w tych momentach z ulgą, mogąc wypowiedzieć się nareszcie w języku, którym naprawdę władał. Jako autor pamiętnika mającego na celu kompromitację Mieczysława Potockiego w opinii potomnych Bełżecki poniósł o tyle porażkę, że jego „antyboha-ter" zyskuje w miarę lektury nawet pewną sympatię czytelnika, coraz bardziej skłonnego do pobłażania występkom awanturniczego magnata, znudzonego natomiast roztkliwieniami autora nad własną niedolą.
Jest to wszelako źródło cenne — o tyle, iż bez relacji Wincentego Bełżeckiego przedstawienie dziejów Mieczysława Potockiego przez dwie trzecie jego życia byłoby w ogóle niemożliwe. Wyławiając z tekstu Bełżeckiego fragmenty o większej wartości informacyjnej, udało się dzięki jego pamiętnikowi odtworzyć, w ogólnych przynajmniej zarysach, a nawet z pewną chronologią, historię dziwnego życia pana na Tulczynie. Trzeba jednak pamiętać, że weryfikacja opowieści Bełżeckiego (wyjąwszy momenty potwierdzone przez Felińskiego lub Bobrowskiego) jest niemożliwa, a więc wszystkie przedstawione fakty traktować należy z pewną rezerwą.
Obszerne cytaty pamiętnika Bełżeckiego występują w niniejszej książce w postaci często ulepszonej   stylistycznie   i   frazeologicznie.   Do-
24
słowne ich przytaczanie okazywało się bowiem trudne albo wręcz niemożliwe. Nie znaczy to oczywiście, abyśmy przeinaczali styl i swoistą ekspresję słowną pamiętnikarza. Trzeba było jednak w wielu miejsach poprawić składnię zdań lub formy deklinacyjne i koniugacyjne, zastąpić słowa niezrozumiałe albo mające w języku polskim sens odmienny od przyjętego w rosyjskim (Bełżecki często wprowadza do swojej opowieści wyrazy rosyjskie pisane alfabetem łacińskim) — wyrazami dla polszczyzny właściwymi. Dzięki tym adaptacjom przytoczone fragmenty opowieści Bełżeckiego nabrały jasności i czytelności, nie tracąc wartości dokumentalnej.
O Mieczysławie i Mikołaju Potockich nikt dotychczas nie pisał; dwaj polscy milionerzy we Francji przepadli w niepamięci razem ze swoją fortuną. Staramy się zebrać wszystko, co o nich jeszcze wiadomo, uzupełnić braki uzasadnionymi hipotezami. Mimo wszystkich niedostatków dokumentacji, z nielicznych już wspomnień o tak nieodległej przeszłości wyłania się obraz ciekawy i zastanawiający.
Autor winien jest słowa podzięki kilku osobom, których pomoc umożliwiła postęp badań nad historią życia Mieczysława i Mikołaja Potockich. Wspomniani już właściciele zamku Montresor, pp. Stanisław i Maria Reyowie, oraz pp. Ksawery i Wirydianna Reyowie z Paryża poczynili wiele starań, aby ułatwić autorowi dotarcie do dokumentów, między innymi testamentu Mikołaja Potockiego z 1921 roku. Mimo że w tym ostatnim wypadku starania nie odniosły oczekiwanego
25
skutku, życzliwość rodziny pp. Reyów była istotną pomocą przy pisaniu niniejszej książki. Szef archiwum paryskiej Izby Handlowo-Przemy-słowej — CCIP (której siedzibą jest dawny pałac Potockich w Paryżu), ceniony pisarz i historyk francuski M. Dominique Suriano udostępnił autorowi wszystkie zachowane w ,tych zbiorach materiały dotyczące Potockich we Francji, które —\ choć nieliczne, umożliwiły znaczne posunięcie1 naprzód badań nad tym tematem. Pisarz francuski M. Jacques Lebeau, który od lat zbiera materiały do dziejów życia małżonki Mikołaja Potockiego, Emanueli Pignatelli, głośnej swego czasu w Paryżu z racji zarówno salonu literackiego, jak i jej ekstrawagancji obyczajowych, chętnie i szczodrze dzielił się z autorem wynikami swoich badań, dostarczając informacji dla historyka pracującego w Polsce inaczej niedostępnych. Wybitny znawca heraldyki i genealogii, zamieszkały w Paryżu p. Edward Borowski udzielił licznych wskazówek i sugestii dotyczących dziejów rodziny Potockich- Pani Maria Nitkie-wicz, pracownik naukowy Muzeum w Łańcucie, zebrała i przekazała w listach wiele cennych informacji dotyczących resztek zachowanych w Polsce zbiorów bibliotecznych Mieczysława i Mikołaja Potockich. Mam nadzieję, że wszyscy moi korespondenci (także tu nie wspomniani) znajdą w tej książce dowód, iż pomoc ich przyczyniła się do uratowania od zapomnienia jednej z ciekawszych spraw niedawnej przeszłości, które w naszej epoce tak prędko giną w niepamięci.
26
RODZICE
Rodzina Potockich herbu Pilawą wywodzi się podobno z miejscowości Potok koło Jędrzejowa, gdzie po raz pierwszy wspomniani byli w roku 1236. Rozrodzili się prędko, doszli do wielkiej fortuny. Przez prawie trzy stulecia rodzina Potockich odgrywała w Koronie rolę podobną, jak na Litwie Radziwiłłowie. Na przełomie XVI i XVII wieku ród rozpadł się na dwie linie: tzw. Złotej i Srebrnej Pilawy. Zapoczątkowali te linie synowie Mikołaja Potockiego (ok. 1517— 1572) i Anny Czermińskiej: Stefan (zm. 1631) i Andrzej (zm. 1609). Ten ostatni dał początek linii „Srebrnej Pilawy", zwanej inaczej „hetmańską". Właśnie ta linia zyskała w XVIII i XIX wieku największy rozgłos i znaczenie.
Synem Andrzeja był Stanisław „Rewera" Potocki (1579—1667), hetman wielki koronny. Miał z kolei dwóch synów: Andrzeja (zm. 1692) i Feliksa Kazimierza (zm. 1702), który doszedł do najwyższych godności senatorskich Rzeczypospolitej, zmarł bowiem jako kasztelan krakowski i hetman wielki koronny. Prawnukiem Feliksa Kazimierza był marszałek konfederacji targowi-ckiej — Stanisław Szczęsny.
29
Stanowiąc w sumie naj bogatszą rodzinę Rzeczypospolitej (chociaż majątek Potockich był zawsze podzielony między wielu nosicieli tego nazwiska), rośli Potoccy w sławę i znaczenie, piastowali najwyższe urzędy państwowe. W wieku XVIII cała rodzina używa tytułu hrabiowskiego. Dzisiaj wydaje się to nam tak naturalne z racji rzeczywistej pozycji majątkowej i społecznej tej familii w dawnej Polsce, że poza specjalistami w zakresie heraldyki nikt nie zastanawia się, kiedy właściwie i od kogo uzyskali Potoccy ten — tak mocno z ich nazwiskiem zrośnięty — tytuł szlachecki.
Dawna  Rzeczpospolita  nie  uznawała  w ogóle tytułów   naruszających   zasadę   „równości   szlacheckiej", poza tytułami książęcymi wymienionymi w akcie unii lubelskiej (1569) lub uzyskanymi na   mocy   specjalnych   uchwał   sejmowych   (np. rodzina     Stanisława     Augusta     Poniatowskiego w  1764  roku).  Zgodnie  z prawem i zwyczajem polskim w Rzeczypospolitej nie istniały w ogóle tytuły   hrabiowskie,   margrabiowskie   czy   baro-nowskie.   Ich  użytkownicy,   którzy pojawili  się w wieku XVIII, a znacznie rozmnożyli w XIX, czerpali tytuł albo z nadań zagranicznych, albo też   (i   najczęściej)   z   formalnie   bezpodstawnej, choć faktycznie uzasadnionej  swoistej   „uzurpa-cji".   Nikt   się   temu   nie   sprzeciwiał,   chociaż konsekwentni   heraldycy  szukają  zawsze  dokumentu nadającego tytuł dziedziczny (bywały bowiem także osobiste, dożywotnie, bez prawa dziedziczenia). W XIX wieku dwory zaborcze uznawały w zasadzie prawo do tytułu szlacheckiego
30
potomków rodzin, których przedstawiciele sprawowali w dawnej Rzeczypospolitej urzędy senatorskie. Konieczne było jednak wystaranie się o odpowiedni dyplom monarszy, a niewielu uprawnionych to uczyniło. Warto poza tym przypomnieć, że zgodnie ze starymi, dzisiaj już budzącymi uśmiech pobłażania, choć historycznie ważnymi, regułami heraldyki tytuł szlachecki dziedziczny przechodzi jedynie w linii prostej męskiej na potomstwo zrodzone w legalnym związku małżeńskim. Nie przechodzi natomiast na dzieci nieślubne lub adoptowane.
Ponieważ  w  książce  tej   mamy  do  czynienia z ludźmi, którzy przez całe życie używali tytułu „hrabia", „graf" czy „le comte", warto zastanowić się, do jakiego stopnia na przykład Mieczysław Potocki miał prawo tytułowania się  „grafem Potockim", a jego syn Mikołaj — używania formy nazwiska „le comte Potocki". Otóż trzeba stwierdzić, że — formalnie rzecz biorąc — prawa tego w ogóle nie mieli. Do schyłku XIX wieku żaden  z Potockich  z  Tulczyna  lub  Łańcuta nie posiadał tytułu hrabiowskiego ani jakiegokolwiek innego  tytułu szlacheckiego.  Pierwszym z nich, - który uzyskał nadanie tytułu hrabiowskiego (od dworu rosyjskiego w 1893 roku), był Józef Mikołaj (1862—1922) z linii łańcuckiej. Nie był oczywiście   „hrabią"   Stanisław   Szczęsny   ani   żaden z   jego   synów.   Dopiero   prawnuk   Szczęsnego, a  wnuk  jego  syna  Jarosława,  Konstanty  Józef (1846—1909),  uzyskał  rosyjski tytuł hrabiowski w   1903   roku.   Tylko   potomkowie   tych   dwóch Potockich mieli prawo do tytułu hrabiowskiego.
31
Nie należał do nich m. in. ostatni ordynat na Łańcucie — Alfred. Wcześniej otrzymali co prawda nadanie tytułu Potoccy z Wilanowa w osobie Stanisława Kostki (1755—1821), któremu tytuł . galicyjski przyznał cesarz Józef II w 1784 roku, ale ta linia miała niewiele wspólnego ze znacznie zresztą zamożniejszymi Potockimi z Tulczyna i Łańcuta.
Synem Feliksa Kazimierza (zm. 1702) był strażnik wielki koronny Józef (zm. 1723), ten zaś miał z Teofiłi Cetnerówny syna Franciszka Salezego (1700—1772). Wojewoda kijowski Franciszek Sa-lezy Potocki osiągnął swoisty rekord kumulacji' w jednych rękach największego majątku w całej historii tej familii. Z pierwszej żony Zofii Rzeczy-ckiej nie doczekał się potomstwa. Gdy owdowiał w 1741 roku, ożenił się natychmiast z kuzynką Anną Elżbietą Potocką, córką wojewody poznańskiego, Stanisława. Wziął podobno za nią w posagu czterdzieści wsi i kilka miasteczek, co w połączeniu z własnymi dobrami wojewody stworzyło ogromną fortunę, niemal bez konkurencji w całej Rzeczypospolitej. Dobra wojewody kijowskiego ciągnęły się wzdłuż całej Rusi Czerwonej, rozrzucone były w województwach: sandomierskim, krakowskim, ruskim, podolskim i bracławskim. Należał do niego między innymi Humań z okolicami i Nesterwar, zwany później Tulczynem.
Główną rezydencją Franciszka Salezego pozostał Krystynopol na Wołyniu, gdzie u zbiegu rzek Bugu i Żołokii wojewoda wybudował piękny pałac otoczony rozległym parkiem.  Majątek
.32
wojewody był ogromny, należało do niego około dwóch milionów hektarów ziemi, ponad 130 tysięcy rodzin poddańczej ludności chłopskiej, a jego dochód roczny przekraczał 3 miliony złp. Ani wcześniej, ani później żaden z Potockich nie dysponował taką fortuną. Drogą kolejnych podziałów majątkowych fortuna ta miała w ciągu następnych lat kilkudziesięciu rozpaść się na kilka części. Prawie wszystko odziedziczył jedyny syn wojewody Stanisław Szczęsny, ale w ręce wnuka, Mieczysława, przeszła już zaledwie trzecia część tego majątku, z 28 tysiącami rodzin pod-dańczych. Nawet ta ,,reszta" była wszelako w XIX wieku fortuną gigantyczną.
Franciszek Salezy Potocki, człowiek uparty, pyszny i gwałtowny, przedstawiał charakterystyczny typ polskiego magnata, rozsadzanego przez dumę rodową i przekonanego o swoim przyrodzonym prawie do . rozstrzygania o losach kraju. W okresie bezkrólewia po śmierci Augusta III (1763—1764) liczył nawet na wyniesienie do godności króla Rzeczypospolitej, a zawiódłszy się w swych nadziejach, przeżył to boleśnie.
Franciszek i Anna Potoccy doczekali się pięciorga dzieci, czterech córek i tylko jednego syna. Dziedzic tej wielkiej fortuny, Stanisław Szczęsny, urodził się w Krystynopolu w roku 1752.
Na dworze krystynopolskim panowała dziwna i niezdrowa atmosfera10. Rodzice Szczęsnego uchodzili powszechnie za ludzi pysznych, nieprzystępnych, okrutnych, mściwych i zdolnych do zbrodni. Dwór w Krystynopolu pełen był zawsze rozmaitej kategorii czapkujących państwu
3 __ Potomkowie Szczęsnego
33
 Szczęsny i :,i.ji.a...
społecznych wykolej eńców i wyrzutków stanu szlacheckiego, z których składała się klientela domu Potockich, użyteczna dla wojewody kijow-
34
skiego, a groźna dla jego wrogów. Rozbrzmiewały tu stale odgłosy zabaw, występów i festynów, na co podobno Franciszek Salezy pieniędzy nie szczędził, chcąc przewyższyć wystawnością swego dworu innych magnatów Rzeczypospolitej. Ten hulaszczy tryb życia z pozoru nie bardzo się godził z usposobieniem pani domu. Anna Potocka była kobietą wyniosłą i pyszną, bigotką demonstrującą swoje przywiązanie do religii katolickiej, okrutną dla służby, dla domowników brutalną. Jak można sądzić z relacji współczesnych, pani na Krystynopolu zdradzała poza tym objawy perwersji sadystycznej o podłożu homoseksual-nym. Dość powiedzieć, że ze szczególnym staraniem śledziła wszelkie kontakty erotyczne swoich panien z fraucymeru i dziewcząt służebnych, a wykrywane intrygi miłosne brała za pretekst do surowego karania młodych dziewcząt. Winne pofolgowania swoim skłonnościom erotycznym otrzymywały bolesne chłosty. Przy ich wymierzaniu Anna Potocka ze szczególną satysfakcją z reguły zawsze asystowała. Stary wojewoda znany był również ze swojej bezwzględności, a chociaż pobłażał własnym namiętnościom, dla innych był z reguły okrutny i niewyrozumiały. Jest pewnym paradoksem, że poza rodową pychą i przekonaniem o swoich wyjątkowych prawach Stanisław Szczęsny nie odziedziczył żadnych cech osobowości rodziców. Jego miękkość i słabość charakteru zastanawiały wszystkich, którzy pamiętali twarde usposobienie Franciszka i Anny Potockich. Mimo najtroskli-wszej  opieki edukacyjnej  Szczęsny rozwijał się
35
umysłowo nadzwyczaj powoli, a w końcu zatrzymał się na poziomie zaledwie przekraczającym granice debilizmu. Realizując zalecenia rodziców, jego wychowawcy starali się wychować chłopca w duchu magnackiej pychy i bezmyślnej egzaltowanej bigoterii. Dochodząc do pełnoletności, Szczęsny był osobnikiem psychicznie bardzo słabym, intelektualnie ograniczonym, niezdolnym do samodzielnego myślenia. W czasie rozmów z ojcem dygotał z przerażenia; matka traktowała go do końca życia jak dziesięcioletnie pacholę. Trudno stwierdzić, czy rodzice zdawali sobie sprawę z patologicznego zahamowania rozwoju umysłowego syna; pewne jest, iż mimo wszystko rokowali mu najwspanialszą przyszłość, a oczyma duszy widzieli nawet tam, gdzie nie zdołał się wedrzeć Franciszek Salezy: na tronie Rzeczypospolitej. Wcześnie też wystarali się dlań o pierwsze nadania i tytuły. Szczęsny został starostą bełskim, mając lat zaledwie szesnaście.
W roku 1770 Stanisław Szczęsny skończył osiemnaście lat. W czasie zamieszek ostatniego okresu konfederacji barskiej rodzice wyprawili go z Krystynopola, polecając objazd okolicznych majątków. Wówczas to młody Potocki zawędrował w towarzystwie przyjaciół między innymi do niedalekiego Suszna, majątku łowczego luba-czewskiego Jakuba Komorowskiego. Tu właśnie rozpoczęła się tragiczna historia,. która miała przejść do legendy i stać się tematem jednego z najgłośniejszych dzieł polskiego romantyzmu, Marii Antoniego Malczewskiego".
36
Komorowscy mieli córkę Gertrudę, młodziutką i podobno bardzo ładną dziewczynę. Nie wiadomo, w jakich okolicznościach Szczęsny Potocki poznał Gertrudę Komorowską, ale jest faktem, że w czasie letnich wędrówek 1770 roku nawiązał z nią romans. Wydaje się, że państwo Komorowscy nie przeszkadzali rozwojowi wzajemnych afektów młodej pary, licząc na małżeństwo dziedzica ogromnej fortuny ze swoją urodziwą córką. Ceniąc zaś swój klejnot szlachecki, mimo skromnego majątku nie wątpili w możliwość takiego związku. Nie zdawali sobie sprawy, że upowszechnione w ówczesnej Polsce poglądy na temat różnic społecznych podobny mariaż zupełnie wykluczały. Mimo pozornej równości w obrębie stanu szlacheckiego, sam klejnot szlachecki niewiele znaczył nawet przy najdłuższej tradycji rodzinnej i największych zasługach przodków. O pozycji socjalnej szlachcica lub magnata decydował w wieku XVIII tylko jego majątek. Fortuna Franciszka Salezego Potockiego prawie nie miała sobie równej w całej Rzeczypospolitej. Komorowscy należeli natomiast do średnio uposażonej szlachty. W pojęciu Potockich małżeństwo Szczęsnego z Gertrudą byłoby mezaliansem bardziej szokującym niż na przykład ślubny związek któregoś z Komorowskich z prostą włościanką. Taka była skala przepaści społecznych u schyłku Rzeczypospolitej.
Skutki częstych wizyt Szczęsnego w domu Komorowskich w Susznie niedługo kazały na siebie czekać. Gertruda zaszła w ciążę. Komorowscy zdenerwowani wahaniem Szczęsnego,  który
37
bał się przyznać roćjzicom do swoicłi wyczynów, wymogli na nim potajemny ślub. W początkach listopada 1770 spisano intercyzę, w końcu grudnia 1770 w kościele greckokatolickim w Niestani-cach odbył się formalny ślub Stanisława Szczęsnego Potockiego z Gertrudą Komorowską. Młoda małżonka pozostała w domu rodziców, pan młody wrócił pokornie do Krystynopola.
W parę tygodni później jego małżeństwo przestało być tajemnicą. Franciszek Sałezy dowiedział się o „wybryku" syna. Przywoławszy go do siebie, wymógł na bezwolnym Szczęsnym zgodę na wniesienie do konsystorza pozwu o unieważnienie ślubu jako zawartego rzekomo bezwolnie, wskutek uwiedzenia go przez Gertrudę i wprowadzenie w błąd przez rodzinę Komorowskich. Starosta bełski posłusznie podpisał wszystkie dokumenty, podsunięte przez ojca, w których wyrzekał się i ukochanej żony, i swego nie narodzonego jeszcze dziecka — i czekał na skutek tych wydarzeń.
Potoccy doszli podobno do wniosku, że Gertrudę trzeba porwać i umieścić pod strażą w jednym z klasztorów lwowskich, gdzie przeoryszą była któraś z Potockich. Wydaje się jednak, że cały pomysł porwania był tylko swoistą „zasłoną dymną" dla rzeczywistych zamierzeń Franciszka i Anny Potockich. Mimo ogromnych środków finansowych wojewody kijowskiego proces w konsystorzu był bardzo niepewny, a groził niewątpliwie skandalicznym rozgłosem. Co gor-'sza, za kilka miesięcy miało przyjść na świat dziecko Szczęsnego i Gertrudy, któremu trudno było odmówić nazwiska Potockich. Wyjście było
38
dwojakie: albo uznać Gertrudę za synową i przyjąć ją do rodziny, albo też...
Zaniepokojeni pogłoskami o możliwym napadzie, Komorowscy przenieśli się z Suszna do lepiej umocnionej Nowosiółki. Wieczorem 13 lutego 1771 banda nadwornych kozaków wojewody kijowskiego napadła na dwór w Nowosiółce. Po sterroryzowaniu domowników napastnicy porwali z domu będącą już w piątym lub szóstym miesiącu ciąży Gertrudę Potocką. Świadkowie napadu zauważyli, iż o zdrowie i życie młodej damy bynajmniej się nie troszczono. Nieszczęsną dziewczynę napastnicy wlekli po śniegu w cienkiej sukni i wsadzili przemocą na sanie.
Żywej Gertrudy nikt już później nie zobaczył. Według wersji głoszonej przez Potockich napastnicy spotkali po drodze kolumnę fur naładowanych zbożem, a chcąc stłumić krzyki ofiary, przygnietli ją poduszkami tak niezręcznie, iż Gertruda zmarła z uduszenia. Można jednakże wątpić, czy uśmiercenie dziewczyny było wynikiem nieostrożności bandytów. Wszystko przemawia za tym, że śmierć Gertrudy była skutkiem poufnych rozkazów wojewody kijowskiego lub jego małżonki, dla których tego rodzaju „załatwienie sprawy" było najprostsze i w ich pojęciu najbardziej naturalne.
Zwłoki ofiary mordercy wrzucili do przerębli na rzece Racie w pobliżu Sielca Bełskiego. Znaleziono je dopiero wiosną, po spłynięciu lodów. Spośród inspiratorów i wykonawców tej zbrodni nikt nie poniósł najmniejszej nawet kary. Bezpośrednich  zabójców  wojewoda  kijowski  ukrył
39
w swoich dobrach. Komorowscy (którzy długo nie wiedzieli o śmierci córki, sądząc, że jest gdzieś uwięziona) wytoczyli Potockim proces o napad. Wojewoda kijowski odpowiedział bezczelnym oskarżeniem o uwiedzenie Szczęsnego i zmuszenie go do małżeństwa z najniższych pobudek: chęci zysku. Potoccy rozpoczęli starania o unieważnienie małżeństwa syna z nieżyjącą już Gertrudą. Przez kilka lat toczył się tragiczny proces, w którym z jednej strony stanęła skrzywdzona rodzina szlachecka, uzbrojona jedynie w poczucie słuszności swojej sprawy, z drugiej zaś potężny ród magnacki, dysponujący olbrzymimi środkami materialnymi i wpływami politycznymi, walczący o zatuszowanie nieprzyjemnej afery i odsunięcie groźby skazującego wyroku. Trzeba niestety stwierdzić, że w ciągu tego procesu Komorowscy zachowali się niegodziwie, przystając na ugodę z Potockimi i puszczenie w niepamięć mordu popełnionego na osobie Gertrudy w zamian za wysokie odszkodowanie majątkowe — które w końcu otrzymali.
W tym samym czasie mąż i ojciec, któremu zamordowano żonę i nie narodzone jeszcze dziecko, jak naj posłusznie j wykonywał wszystkie rozkazy rodziców, błagał ich o przebaczenie. Nie wahał się poniewierać podle pamięcią swej żony; ustnie i listownie zapewniał ojca i matkę, że teraz dopiero pojmuje w pełni, jak niegodziwie postępowali z nim Komorowscy, a zwłaszcza Gertruda. Całe upodlenie moralne i nikczemność Stanisława Szczęsnego Potockiego, którym miał dać pełne ujście w okresie Targowicy, już wówczas, dwa-
40
dzieścia łat wcześniej, znalazły charakterystyczny wyraz. Opowiadano co prawda o głębokim wstrząsie psychicznym starosty bełskiego; krążyły nawet wieści o jego zamachu samobójczym (niesłychanie zresztą nieudolnym i mającym cha-';,:¦ rakter naiwnej demonstracji: zamknął się podob-¦? no niezbyt szczelnie w ustronnym pomieszczeniu i i z krzykiem zaczął podrzynać sobie scyzorykiem gardło; z intymnego ustronia wyciągnęła go natychmiast służba). Szczęsny był niewątpliwie zakochany w Gertrudzie pierwszą młodzieńczą miłością, ale nad jego uczuciami osobistymi górowała monstrualna pycha rodowa, a ograniczenie intelektualne, zupełny brak poczucia honoru i wrodzona nikczemność skłaniały go do posunięć naj podlej szych, nawet wtedy, gdy wolny już był od kontroli rodziców..
W dwa lata później nie żyła już jego matka (Anna Potocka zm. 7 stycznia 1772), nie żył również ojciec (Franciszek Salezy zm. 22 października 1772). Szczęsny stał się panem całego majątku, mógł swobodnie decydować o swym losie i podejmować zasadnicze decyzje. Nie odwołał wszelako haniebnych, oszczerczych manifestów, które Potoccy ogłaszali w celu skompromitowania nieżyjącej Gertrudy. Nie ujawnił prawdy o zbrodni. Kontynuując dzieło ojca, doszedł z Komorow-skimi do porozumienia o odszkodowaniu finansowym, które eks-teściom Szczęsnego przyniosło znaczne pomnożenie fortuny, a młodemu Potockiemu zapewniło wreszcie spokój od procesów sądowych.
Od  kwietnia  1771  do  grudnia  1772 Stanisław
41
Szczęsny Potocki odbywał wojaże zagraniczne. Wysłany został przez matkę i ojca natychmiast po wybuchu skandalu w związku ze śmiercią Gertrudy —- i udał się w tę podróż z całym spokojem, zostawiając czułej familii troskę o zatuszowanie sprawy. W czasie tej podróży przez Czechy, Austrię i Szwajcarię Szczęsny prowadził dziennik, dziś już nie istniejący, który oglądał jednakże swego czasu znany historyk Tadeusz Korzon. Jego zdaniem dokument ten był ,,wart . rzucenia okiem dla poznania całej nicości umysłowej autora. Nie obchodzą go ani ludzie, ani natura, zapisuje tylko, ile poczt przejechał od jednego miasta do drugiego, gdzie jadł obiad, a gdzie wieczerzę"12. O nastroju psychicznym starosty świadczy najlepiej list jego pisany do ojca dnia 24 czerwca 1771:
„Niezmiennie mnie to jednak martwi, że głupstwo i młodość moja tyle Jaśnie Wielmożnemu Panu Dobrodziejowi przynosi ambarasów i trudów, które JWPD ponosisz dla mnie, który jego ' łaski wcale się niegodnym stałem. Lecz teraz nieustannie starać się będę, ażebym postępowaniem moim przekonał o fałszu tych, którzy nie-poczciwe bajki siać śmieją i wyperswadował wszystkim, a JWPD upewnił, że doskonale poznaję mój błąd i mój nierozum w daniu się ubiec ludziom podstępnym [Gertrudzie Komorowskiej i jej rodzicom], którego zawsze żałować i wstydzić się będę"13.
Skompromitowany milczącym przyzwoleniem na zamordowanie ledwo co poślubionej młodej żony, Stanisław Szczęsny Potocki,—: jako właści-
42
ciel ogromnego majątku — nie przestał być obiektem najwyższych zainteresowań wszystkich rodzin magnackich, posiadających panny na wydaniu. Uwolniony od kontroli surowych rodziców, Szczęsny mógł teraz sam decydować o swoim mariażu. Zaraz po dekrecie komisji sejmowej z 2 listopada 1774, zrzucającym całą odpowiedzialność za śmierć Gertrudy na „pewną hałastrę zbrodniarzy", którzy rzekomo bez niczyjej inspiracji napadli na dwór Komorowskich i dokonali zbrodni (po co w takim razie Szczęsny płacił eks-teściom ogromne odszkodowanie finansowe — tego nikt nie starał się wyjaśnić) — Stanisław Szczęsny Potocki, obdarzony świeżo godnością chorążego wielkiego koronnego, stanął ponownie na ślubnym kobiercu. Wybranką jego była córka kasztelana krakowskiego Jerzego Mniszcha — Józefina Amalia.
Zawarty dnia 1 grudnia 1774 związek małżeński połączył dwoje ludzi o zupełnie odmiennej' umysłowości i usposobieniu. Poziomem intelektualnym i zainteresowaniami kulturalnymi pani Potocka nieskończenie męża przewyższała. Miała szerokie zainteresowania artystyczne, m. in. malowała, a jej rysunki czy obrazy olejne uchodziły za bardzo udane. Pisywała także zręczne komedyj-ki i opowiadania, układała epigramaty i wiersze okolicznościowe. Dysproporcje intelektualne między Szczęsnym a Józefiną wywierały ogromny wpływ na pożycie tej pary, a jeżeli małżeństwo ich trwało wiele lat, to tylko dzięki zręcznemu tajeniu przez panią Józefinę swoich pozamałżeń-skich  wybryków.  Trudno  się  zresztą  dziwić,   iż
43
Józefina Mniszchówna nie znalazła w mężu obiektu swojej wyłącznej adoracji. Pani Potocka była obdarzona nie tylko talentem malarskim i literackim, ale również bujnym temperamentem, któremu puściła wodze jeszcze w stanie panieńskim, na długo przed ślubem, a w Krystynopolu i Tulczynie, po krótkim okresie w miarę zgodnego współżycia ze Szczęsnym, zaczęła bez skrupułów zaspokajać swoje potrzeby erotyczne z coraz to nowymi, nierzadko zupełnie przypadkowymi amantami. W ciągu kilkunastu lat państwo Potoccy dorobili się aż jedenaściorga dzieci: czterech synów (Szczęsnego Jerzego, Stanisława, Jarosława i Włodzimierza) oraz siedmiu córek (Pelagii, Ludwiki, Wiktorii, Róży, Konstancji, Oktawii i Idałii). Otóż z całej tej jedenastki tylko troje najstarszych spłodzonych było ze Stanisławem Szczęsnym (Pelagia, Szczęsny Jerzy i Ludwika), natomiast całej reszcie przypisywano różnych ojców, co było tym bardziej prawdopodobne, że pani Józefina przebywała w Krystynopolu, a potem w Tulczynie bardzo rzadko; często wyjeżdżała za granicę bez towarzystwa męża, a wracała stamtąd w stanie tzw. błogosławionym. Wynikające stąd awantury w domu Potockich były przedmiotem złośliwych plotek w całej Rzeczypospolitej. Zdarzało się nawet, iż uniesiony gniewem Szczęsny wyrzucał żonę z domu. Józefina — kobieta dużej inteligencji, cyniczna i bez skrupułów — umiała wszelako łagodzić gniew męża. Udawała pokorę i skruchę, czołgała się (dosłownie) u stóp męża, wyjednywała przebaczenie... i w Tulczynie zostawała. Umiała zresztą zachowy-

wać wobec obcych pozory wiernej,  serdecznej, troskliwej i zakochanej małżonki pana na Tulczynie.  Szczęsny znosił to wszystko dość łagodnie. Chorobliwie ambitny i żądny zaszczytów w sferze politycznej,   był   zupełnie   pozbawiony   poczucia honoru w zakresie spraw osobistych. Początkowo znajdowało to wyraz w jego życiu prywatnym. Później   stało   się   podłożem  zdrady  narodowej. W roku 1781 Szczęsny Potocki odstąpił Krysty-nopol i otaczające tę siedzibę majątki osławionemu  marszałkowi  konfederacji  sejmowej   1773— 1775 Adamowi Ponińskiemu, podobno bez żadnej zapłaty, jedynie z obowiązkiem spłacenia ciążących na tych dobrach długów. Zaczął teraz myśleć o   karierze   politycznej.   Uświadomiwszy   sobie rozmiary swej fortuny, a co za tym szło — społecznego prestiżu, Potocki, zaczął pretendować do coraz poważniejszej   roli politycznej  w Rzeczypospolitej, chociaż o najważniejszych kwestiach politycznych   i   ustrojowych  państwa  polskiego nie  miał  pojęcia.  Pomysły  jego  były  zlepkiem rodowej   tradycji  i  rozmaitych  demagogicznych koncepcji, podsuwanych mu przez rodzinę i przyjaciół, a później przez agentów Potemkina i dworu rosyjskiego, zaczął bowiem'coraz bardziej przychylać się do poglądu, iż swoje ambicje zrealizować może tylko przy czynnym poparciu imperato-rowej Katarzyny II. Wahał się początkowo między opozycją magnacką a dworem królewskim, od roku   1784 przeszedł jednakże zdecydowanie na stronę   magnackich   malkontentów.   Aczkolwiek w środowisku tym nie odgrywał w rzeczywistości — z powodu swojego, znanego powszechnie,
44
45
ograniczenia    umysłowego    —    żadnej    istotnej roli  politycznej,   to  jednak  cieszył  się  pozorną popularnością,   a   jego   polityczni   kompanioni, chętni   do   wykorzystania   społecznego   prestiżu największego    magnata     Rzeczypospolitej,     nie szczędzili mu dowodów „uznania". Wybrano go wielkim    mistrzem   wolnomularstwa   polskiego, ogromnym   poklaskiem   przyjęto   taniutki   „dar patriotyczny"  1784 roku — ofiarowanie Rzeczypospolitej    z   arsenałów   rodowych   24   małych armatek  trzyfuntowych  z obietnicą utrzymywania ponadto „aż" 400 żołnierzy piechoty. Cała ta ofiara kosztowała mniej niż  100 tysięcy żłp., co w porównaniu z trzymilionowym dochodem rocznym Potockiego było sumą doprawdy mizerną. Za tę cenę Potocki uzyskał jednak swoistą publicity, która rozsławiła jego imię i zyskała mu ogromną popularność wśród znacznej części ciemnej szlachty.   Uchodził  w   opinii   publicznej   za  patriotę i człowieka głęboko zaangażowanego w obronę interesów Rzeczypospolitej.  W trudnej   sytuacji państwa polskiego — wskutek rozbioru 1772 roku zmniejszonego o jedną trzecią powierzchni i ludności, a z powodu gwarancji dworu petersburskiego  1768 i  1775 roku pozbawionego suwerenności  —  od  postawy  człowieka  o  takim  majątku, wpływach i popularności wiele niestety zależało. Trudno w tym miejscu wdawać się w szczegółową   analizę   działalności   politycznej   Szczęsnego Potockiego przed Sejmem Czteroletnim i w czasie jego obrad. Po dziś dzień — fakt to zastanawiają- . cy — nie ma źródłowej monografii historycznej, która przedstawiałaby uwarunkowanie, przebieg
46
i skutki działalności politycznej w latach 1784— 1793 człowieka, który przeszedł do historii i tradycji narodowej z piętnem najnikczemniej-szego zdrajcy i głównego sprawcy największego nieszczęścia Rzeczypospolitej: interwencji rosyjskiej przeciwko Konstytucji 3 maja, czego skutkiem był drugi rozbiór (1793) i całkowita zagłada udzielnego państwa polskiego. W roku 1788 Szczęsny Potocki odkupił od swego szwagra, Fryderyka Alojzego Briihla (męża swej siostry Marii Potockiej), stanowisko generała artylerii koronnej. Posiadał uprzednio urząd wojewody ruskiego, który dawał mu krzesło w senacie, chciał jednakże wejść w skład izby poselskiej na zasadzie wyboru przez szlachtę bracławską. Posłuszni klienci domu Potockich bez wahania obdarzyli oczywiście pana na Tulczynie mandatem poselskim. Jednakże już w początkach Sejmu wystąpienia Potockiego na sali obrad w Zamku Królewskim w Warszawie, utrzymane w duchu staroszlacheckiej pseudopatriotycznej demagogii, połączonej z uwielbieniem Katarzyny II i dotychczasowej protekcji rosyjskiej nad Polską, jego zawzięte sprzeciwy wobec jakichkolwiek projektów unowocześnienia ustroju Rzeczypospolitej, ściągnęły nań oburzenie znacznej części opinii publicznej. Szczęsny Potocki tracił szybko dotychczasową popularność, a chociaż wśród stronników hetmańskich — zwolenników Franciszka Ksawerego Branickiego — uchodził nadal za wcielenie wszelkich cnót, to jednak w sferach postępowych, patriotyczno-reformatorskich, a   zwłaszcza   radykalno-patriotycznych,   plebej-
47
skich, oceniany był surowo i bezwzględnie ganiony.
Nie znalazłszy w sejmie dostatecznej liczby zwolenników, Szczęsny opuścił Polskę jesienią 1789 roku, udając się do Wiednia, skąd odwiedzał Szwajcarię, a nawet Francję. Miarą umysłowego ograniczenia tego człowieka jest fakt, że nie rozumiejąc zupełnie społecznej i politycznej istoty przemian we Francji, z satysfakcją obser-
-< wował-tamże rewolucyjne wystąpienia przeciwko władzy królewskiej. Utożsamiał je naiwnie z „republikańskimi" tendencjami opozycji magnackiej w Polsce. W grudniu 1790 roku zgłosił nawet swój akces do... klubu jakobinów, został wciągnięty na listę jego członków. Winszował sobie zapewne w półtora roku później, że wiadomość o tym akcesie nie dotarła do jego umiłowanej protektorki, imperatorowej Katarzyny II. Wiosną 1791 roku wrócił z Paryża do Wiednia, zostawiwszy w Strasburgu panią Józefinę z całą gromadą dzieci. Ledwo się zjawił w stolicy Austrii, nadeszła tam wiadomość o Konstytucji 3 maja.
Zdany na własne siły umysłowe, Potocki nie wiedziałby zapewne, jakie stanowisko zająć wobec tego wydarzenia. Na nieszczęście dla kraju nad stanem jego świadpmości czuwał gorliwy, choć bynajmniej nie bezinteresowny przyjaciel: hetman polny koronny Seweryn Rzewuski. Ów utalentowany wyznawca najbardziej wstecznych i groźnych dla kraju doktryn politycznych, obrońca zasad wolnej elekcji i prerogatyw władzy
hetmańskiej,  miał na Potockiego wpływ bardzo
48
znaczny. On to, jak się wydaje, zwrócił generałowi artylerii uwagę na zasadniczy skutek dzieła 3 maja: likwidację wolnej elekcji, a więc pozbawienie Potockiego wszelkiej szansy kandydowania kiedykolwiek do tronu Rzeczypospolitej.
Potocki rozpoczął więc akcję zmierzającą do sprowokowania agresji rosyjskiej przeciwko Polsce i zbrojnego obalenia Konstytucji 3 maja przez wojska imperatorowej. Pisał z Wiednia błagalne listy do wszechwładnego w Rosji eks--faworyta Katarzyny II, księcia Grzegorza Potem-kina. Gdy Potemkin zmarł nagle w październiku 1791, skierował swoje zabiegi ku faworytowi Katarzyny II, Płatonowi Zubowowi. Przyszli targowiczanie: Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i hetman Franciszek Ksawery Branicki, dzięki pośrednictwu długoletniego agenta dworu petersburskiego, generała Szymona Kossakowskiego, uzyskali wpływ na dominującą w stolicy Rosji klikę dworską Płatona Zubowa i Arkadija Morko-wa, którzy mimo oporu dużej części polityków rosyjskich (z Aleksandrem Bezborodką na czele) zdołali wreszcie przeforsować — w kwietniu 1792 roku — decyzję o zbrojnym wkroczeniu na ziemie Rzeczypospolitej wojsk rosyjskich.
Zanim to jednak się stało, Stanisław Szczęsny Potocki, w towarzystwie Seweryna Rzewuskiego, pośpieszył z Wiednia do Mołdawii, aby w Jassach, gdzie mieściła się ówcześnie główna kwatera księcia Potemkina, naczelnego wodza wojsk rosyjskich w toczącej się właśnie wojnie z Turcją, intrygować przeciwko Konstytucji 3 maja. Przywódcy  malkontentów  polskich  dotarli   do   Jass
4 — Potomkowie Szczęsnego
49
już po nagłym zgodnie Grzegorza Potemkina. Wkrótce przybył tutaj szef misji negocjującej warunki pokoju z Porta Ottomańską, Aleksander Bezborodko. Władze rosyjskie darzyły Potockiego szczególnymi względami, a pyszny magnat przyjmował to jako wyraz z natury rzeczy należnego sobie hołdu. Jassy pełne były rosyjskich oficerów, dyplomatów, kupców — a także reakcyjnych malkontentów polskich, którzy uchodząc z Warszawy, szukali schronienia w pobliżu obozów armii rosyjskiej. Atmosfera w mieście była swobodna i hulaszcza. Często odbywały się bale, koncerty, festyny...
W dniu  imienin imperatorowej   Katarzyny II, 25 listopada starego stylu (6 grudnia) 1791, generał artylerii koronnej  wydawał w zajmowanym przez siebie pałacyku uroczyste przyjęcie '¦— dla uczczenia tak uwielbionej przez siebie monarchi-ni. Wśród zaproszonych gości zjawił się dawny dowódca twierdzy polskiej w Kamieńcu, generał Józef Witt,  ze sławną w całej  Rzeczypospolitej z urody i wdzięku żoną Zofią. Pani Wittowa nie powinna  była co prawda oddawać się wówczas rozrywkom,   jako   że   przyzwoitość   nakazywała jej   zachować choćby  pozorną żałobę:   wiadomo było   wszystkim,   że   od   kilku   lat   była   metresą księcia   Grzegorza   Potemkina.   Nie   wiemy,   jak pani   Wittowa   zachowywała  się  tego  wieczoru. Można jednak sądzić,  iż uroda jej  wywarła na generale  artylerii  ogromne  wrażenie.   W  czasie tego grudniowego przyjęcia w Jassach Stanisław Szczęsny   Potocki   poznał   swoją   trzecią   z   kolei (i ostatnią już) żonę.
50
Trudno przedstawić w tym miejscu, choćby w największym skrócie, całe niezwykłe dzieje Zofii Glavani, primo voto Wittowej, secundo voto Potockiej. Uczyniliśmy to w udokumentowanej źródłowo jej biografii pt. Dzieje pięknej Bitynki14 i do tej książki odesłać trzeba wszystkich czytelników zainteresowanych szczegółami jej życia. Niemniej warto zwrócić uwagę na pewne podstawowe fakty.
Zofia Glavani pochodziła z rodziny greckiej, osiadłej w Turcji, w miejscowości Bursa nad brzegami morza Marmara. Przyszła na świat 12 stycznia 1760 (według nowego stylu). Od dzieciństwa zwracano na nią uwagę nie tylko z powodu nieprzeciętnej urody, ale również śmiałości, odwagi i sprawności fizycznej. Rodzina jej trudniła się rzemiosłem i drobnym handlem. Ojciec Zofii był handlarzem bydła. Trzeba od razu stwierdzić, iż rzeczywiste jego nazwisko rodowe (a więc i nazwisko Zofii) pozostaje nieznane. Tak się bowiem złożyło, iż używane później nazwisko Glavani uzyskała Zofia wskutek swego rodzaju adopcji przez rodzinę ciotki.
Gdy dziewczyna miała dwanaście lat, matka oddała ją pod opiekę swojej znacznie młodszej i podobno bardzo urodziwej siostry. Ciotka ta poślubiła pewnego kupca nazwiskiem Glavani, który zabrał ją do Stambułu. Można sądzić, że owa dama chętnie wybrała zawód luksusowej kurtyzany, w którym niestety nie utrzymała się
51
Zofia Wittowa-Potocka. Portret nieznanego malarza
na profesjonalnych szczytach. Pan Glavani wkrótce zbankrutował. Rodzice Zofii, Konstanty i Maria, którzy przenieśli się z Bursy do Stam-
52
bułu, rychło stracili majątek. Ojciec zdołał ocalić niewielki kapitał i wzorem wielu swoich greckich pobratymców kupił skromny urząd w stambulskiej policji miejskiej, zostając kontrolerem rzeźni chrześcijańskich w Stambule. Zmarł zresztą po kilku latach. Ten niewysoko ceniony społecznie urząd ojca wypominała Zofii po latach szlachecka opinia na Podolu, w rozmaitych złośliwych anegdotach czy epigramatach.
Zofia ukończyła 17 rok życia, gdy wskutek rozmaitych okoliczności stanęła u progu profesji kurtyzany. Czy zdołała w niej zadebiutować, trudno dzisiaj osądzić. W maju 1777 roku nastąpiło wydarzenie, które przesądziło o całym jej życiu. Została przedstawiona i właściwie podarowana posłowi nadzwyczajnemu Rzeczypospolitej Polskiej przy Porcie Ottomańskiej, internuncju-szowi Karolowi Boscamp-Lasopolskiemu. Przez cały prawie rok 1777/78 była metresą polskiego dyplomaty. Zyskała znaczną popularność wśród korpusu dyplomatycznego Stambułu. Niezwykła uroda — była pięknie zbudowaną brunetką o wielkich oczach i regularnych rysach twarzy — jednała Zofii wielu kandydatów do jej intymnych łask. Dziewczyna była — jak się wydaje — wyjątkowo zdolna i zręczna. Umiała zyskać sympatię otoczenia, uczyła się szybko, prędko zdobyła początki języka francuskiego w słowie i piśmie. Z zachowanej korespondencji i dokumentów dotyczących tej sprawy możemy wnioskować, że Bos-camp — człowiek skądinąd cyniczny, do sentymentów nieskłonny — darzył swoją „wychowankę"  wyjątkowo  ciepłym  uczuciem.  Opuszczając
53
Stambuł w kwietniu  1778 zadbał o zabezpieczenie finansowe jej przyszłości.
Przez następny rok Zofia żyła na pograniczu dwóch środowisk: dyplomatycznych sfer Stambułu i miejscowego półświatka. Zapewne życie jej stałoby się w końcu zwykłą i tandetną egzystencją luksusowej kurtyzany, potem zwykłej strę-czycielki, gdyby nie szczęśliwy przypadek, który otworzył przed nią drogę do niezwykłej kariery.
W lipcu 1778 roku zmarła żona Karola Boscam-pa. Eks-dyplomata, pogrążony w duchowej rozterce, przypomniał sobie dziewczynę, która przez wiele miesięcy była dlań w Stambule źródłem rozrywki i wytchnienia. Zaproponował jej przyjazd do Polski ,,w tej samej roli, jaką dawniej odgrywała". Obiecywał, że gdy w przyszłości będą musieli się rozstać, postara się wydać ją za mąż za jakiegoś Greka w Polsce, na przykład lwowskiego kupca. Zofia przyjęła tę propozycję z ogromną radością. Pod opieką wysłanników Boscampa ruszyła w podróż do Polski w styczniu 1779 roku.
Cała ta droga (Boscamp opisał ją potem dokładnie w swoim pamiętniczku, poświęconym młodości Zofii i historii swojego z nią związku15) obfitowała w liczne przygody, którym w tym miejscu nie możemy poświęcać uwagi. Rzecz w tym, iż panna Zofia doszła dość prędko do wniosku, że warto na trwałe zabezpieczyć swoją przyszłość — bądź to w Rumunii, przez którą wiodła droga do Polski, bądź też na obszarze Rzeczypospolitej.   Okazja   nadarzyła  się   rychło.
54
Boscamp polecił swoją utrzymankę komendantowi twierdzy w Kamieńcu Podolskim (przez który Zofia musiała przejeżdżać w drodze do Warszawy), generałowi Janowi Wittowi. Syn generała, major Józef Witt, ówcześnie już czterdziestoletni, zapałał ogromną namiętnością do pięknej Greczynki. Zręczna Zofia nie dopuściła jednak do zwykłego romansu. Stało się coś, czego w kategoriach ówczesnych konwencji obyczaj owych nie możemy w pełni wyjaśnić: w czerwcu 1779 roku major Józef Witt poślubił pannę Zofię Glavani.
Tak się zaczęła historia najbardziej niezwykłego awansu społecznego, jaki znają dzieje XVIII--wiecznej Europy. Zofia i jej bliscy starali się co prawda lansować legendę o pochodzeniu panienki ze znakomitej, choć całkowicie zubożonej rodziny greckiej Czelicze de Maurocordato, ale już w roku 1779 niewielu było naiwnych, którzy braliby serio tę sugestię. Mimo tak trudnego startu Zofia zdołała prędko uzyskać pozycję społeczną i towarzyską na szczytach ówczesnego społeczeństwa... nie tylko w Polsce, lecz także w całej Europie. To, co wiemy o jej pochodzeniu i wykształceniu, a z drugiej strony o sukcesach towarzyskich i drodze życiowej w latach 1777— 1788 dowodzi, że młoda Greczynka była istotą wyjątkowo urodziwą i obdarzoną niezwykłym sex appealem, a jednocześnie dziewczyną nadzwyczaj inteligentną, zręczną i elastyczną psychicznie.
Małżeństwo z Józefem Wittem było w jej życiu rzeczywistym przełomem. Weszła w sferę szlachty   Rzeczypospolitej.   Co   prawda   pozycja
55
familii Wittów była dość delikatna. Wywodzili się oni, ze starej, ale mieszczańskiej rodziny polskich Ormian, uzyskali nobilitację dopiero w 1768 roku, ledwo dziesięć lat przed małżeństwem Józefa Witta z Zofią Glavani. Ich sytuacja społeczna była więc niepewna — i trudno się dziwić, że stary generał Jan Witt przyjął wybuchem wściekłości wiadomość o małżeństwie syna ze stambulską ladacznicą. Tylko zupełny fantasta mógłby wtedy przypuścić, że po kilku latach kondycja socjalna rodziny Wittów stanie się dla Zofii obciążeniem.
Już na przełomie 1779/1780 roku zaczęły krążyć na' Podolu, a potem w całej Rzeczypospolitej opowieści o niezwykłej urodzie pani Zofii. W początkach 1781 roku Józef i Zofia Wittowie wybrali się w spóźnioną podróż poślubną. W Warszawie pani Wittowa zyskała sympatię króla Stanisława Augusta, była przedmiotem powszechnego podziwu, Stanisław Trembecki poświęcił jej słynny wiersz Do pani Wittowej, przejeżdżającej z mężem przez Warszawę do wód spaskich. Podróż przez Europę okazała się niezwykłym triumfem dziewczyny, która przed czterema zaledwie laty była zwykłą stambulską ulicznicą. W Berlinie przyjął państwa Wittów król Fryderyk II. W belgijskim uzdrowisku Spa zachwycał się urodą, wdziękiem i inteligencją pani Wittowej cesarz austriacki Józef II. Wkrótce potem przybyli Wittowie do Paryża. Tutaj zrobiła Zofia furorę, której doprawdy nikt nie oczekiwał. Przyjmowała ją łaskawie królowa Maria Antonina.  Wszystkie te  sukcesy  były tym  godniejsze
56                                    '¦¦:;•
uwagi, iż Zofia znajdowała się ówcześnie w ostatnich tygodniach1 ciąży. 17 października 1781 urodził się państwu Wittom syn, na cześć dziada ochrzczony imieniem Jan, późniejszy generał rosyjski, ponuro wsławiony w czasie powstania listopadowego i w okresie polistopadowych represji politycznych w Warszawie.
Opowiadano, że pod koniec swojego wojażu po Francji pani Wittowa została kochanką bardzo pwcześnie młodego Karola d'Artois, przyszłego króla Francji Karola X. W drodze powrotnej przez Wiedeń przyjmował ją z ogromną atencją kanclerz Kaunitz. Przed paru laty nieznana nikomu dziewczyna plebejskiego pochodzenia stała się nagle damą o europejskim rozgłosie.
Nic dziwnego, iż po powrocie do Kamieńca nie czuła się dobrze w towarzystwie zazdrosnego męża, w murach starej, nudnej fortecy. Wyrywała się z Kamieńca przy każdej okazji.
W roku 1787 odbyła podróż do Stambułu, odwiedzając miejsca, gdzie rozpoczęła się jej niezwykła kariera. Wtedy właśnie rozpoczynała się wojna między Rosją a TurGją, która miała się toczyć aż do przełomu lat 1791/92, a splot wynikłych stąd okoliczności dał Rzeczypospolitej szansę odzyskania suwerennego bytu państwowego i zreformowania ustroju. Pani Wittowa wmieszana była w te sprawy o tyle, że w roku 1788 znalazła się w obozie księcia Grzegorza Potemkina (zresztą w towarzystwie męża, który rezygnował z zazdrości, gdy pojawiały się szansę znacznych korzyści możliwych do uzyskania dzięki urodzie żony).
57
Trzy lata trwał romans pani Wittowej z wszechwładnym wielkorządcą południowej Rosji i Ukrainy, księciem Grzegorzem Potemkinem. Niespodziewana śmierć Potemkina 16 października 1791 sLanowiła zwrot w życiu Zofii Wittowej. Mąż nudził ją i drażnił. Pozostała sama... musiała szukać nowego protektora. Zupełnie niespodziewanie nadarzyła się okazja, która miała ją zaprowadzić na szczyty hierarchii społecznej Europy: w Jassach zapałał do niej namiętną miłością najmożniejszy z magnatów Rzeczypospolitej — Stanisław Szczęsny Potocki.
Związek Szczęsnego Potockiego z Zofią Witto-wą, który absorbował ogromnie pana na Tulczy-nie w okresie konfederacji targowickiej i zbrojnej interwencji rosyjskiej w Rzeczypospolitej, nie od razu zaczął ewoluować ku przyszłemu małżeństwu. Towarzysząc Szczęsnemu w Tulczy-nie wiosną 1792 roku, Zofia ciągle nie była peWna swojej przyszłości. Pani Józefina Potocka przebywała z dziećmi w Wiedniu, stanowczo odrzucając pomysły rozwodu. Jedenaścioro dzieci stanowiło w tej kwestii poważny argument, chociaż Szczęsny swoich wątpliwości co do własnego ojcostwa przynajmniej ośmiorga przed opinią publiczną bynajmniej nie ukrywał. W początkach roku 1793 Szczęsny i Józefina spotkali się w Petersburgu. Ich życia osobiste rozdzieliły się już zupełnie, ale pani Potocka nie była skłonna do
58
zgody na rozwód, rozumiejąc, na jakie straty naraziłaby siebie i dzieci. Wobec całkowitej swojej kompromitacji w Rzeczypospolitej po rozbiorze 1793 roku, za który opinia publiczna składała odpowiedzialność przede wszystkim na eks-generała artylerii koronnej16, Potocki postanowił udać się na emigrację. Odgrażał się, że jego ,,ekspatriacja" będzie dożywotnia, co — jak mniemał — miało być dla narodu polskiego bolesną karą za niewdzięczność i brak uznania dla starań pana na Tułczynie o obalenie wszelkimi możliwymi sposobami ,,tyrańskiej" Konstytucji 3 maja.:. W tej sytuacji musiał dojść z żoną do jakiegoś porozumienia przynajmniej w sprawach majątkowych. Po długich sporach dnia 7/18 maja 1793 państwo Potoccy uzgodnili „komplanację", na mocy której Szczęsny przekazał Józefinie zarząd wszystkich swoich majątków, w zamian za coroczną rentę w wysokości 900 tysięcy złp. Potocki postanowił wyjechać z Zofią za granicę. Początkowo brał pod uwagę Holandię lub Anglię, w końcu zdecydował się na Hamburg.
Tymczasem zaszło wydarzenie, które w zasadniczy sposób zmieniło sytuację pani Wittowej u boku Szczęsnego: w kwietniu 1793 roku Zofia urodziła mu syna, którego ochrzczono imieniem Konstanty.
Trzeba od razu wyjaśnić, iż w związku ze Szczęsnym Potockim Zofia urodzić miała łącznie ośmioro dzieci, troje przed ślubem, pięcioro po zawarciu wreszcie związku małżeńskiego z panem na Tułczynie. Jest faktem dość dziwnym,
59
że wszystkie nieślubne dzieci Szczęsnego i Zofii (Konstanty, Mikołaj i Helena) zmarły we wczesnym dzieciństwie, upraszczając przez to problemy prawno-spadkowe, jakie musiałyby wyniknąć po zgonie ich ojca. Znakomicie wychowało się natomiast pięcioro młodszych, które przyszły na świat już w związku małżeńskim.
Pani Wittowd starała się przed wyjazdem za granicę załatwić rozwód z mężem, lecz Józef Witt stawiał bardzo wygórowane żądania finansowe. Cyniczny ten człowiek rozumiał doskonale, że za „najpiękniejszą kobietę Europy" — jak nazywano ówcześnie panią Wittową — można od zakochanego właściciela Tulczyna uzyskać odszkodowanie ogromne. Zwlekał więc i straszył ewentualnym wezwaniem Zofii do powrotu na mocy swoich praw małżeńskich. Nie było to oczywiście zagrożeniem poważnym, niemniej dla pani Wittowej stanowiło przez parę Lat źródło pewnego niepokoju.
W latach 1793—1795 Szczęsny Potocki i Zofia Wittowa przebywali w Hamburgu. Tutaj doszły ich wieści o wybuchu w Polsce insurekcji 1794 roku, o zaocznym skazaniu szefów konfederacji targowickiej przez Sąd Najwyższy Kryminalny na śmierć, konfiskatę majątku, pozbawienie wszystkich godności honorowych i wieczną infamię. Na tulczyńską linię Potockich spadła hańba, jakiej nie doświadczyła żadna inna rodzina magnacka w całej historii Rzeczypospolitej. Nic dziwnego, że na świadomości potomków Szczęsnego czyn ich przodka miał ciążyć boleśnie przez następne sto kilkadziesiąt lat.
60
Potocki nie bardzo się tym przejął. Do wściekłości doprowadzała go tylko świadomość, że jacyś plebejusze poważyli się wymienić jego nazwisko w tak drastycznym wyroku, wyroku przeciwko panu na Tulczynie, a więc z natury stosunków społecznych i politycznych Rzeczypospolitej magnatowi uprawnionemu (jak mniemał) do rozstrzygania o losach i przyszłości kraju zgodnie z własną fantazją, do sprzedawania czy darowania ziem Rzeczypospolitej komu by zechciał, Rosji, Prusom czy Austrii... według własnej suwerennej decyzji... Postanowił wyrzec się tytułu Polaka, błagać Katarzynę II o przyznanie mu najwyższego zaszczytu, jaki w jego pojęciu mógł spotkać obywatela byłej Rzeczypospolitej: miana Rosjanina. W październiku 1794 pisał do imperatorowej:
„Sceny okrucieństw w Polsce przekonały mnie, że nie powinienem mieć innej ojczyzny, jak tylko Cesarstwo WCMci. Od tej chwili szczycę się tym, że jestem jedynie i niepodzielnie jednym z najwierniejszych Jej poddanych. Serce moje czyni mnie godnym tytułu poddanego WCMci, lecz pragnąłbym wszędzie, gdziekolwiek się znajdę, nosić oznaki wyraźne tego zaszczytu. O ile WCMość uzna za stosowne pozwolenie mi noszenia munduru Jej wojska, uczyni mnie przez to aż nazbyt dumnym, nazbyt szczęśliwym. Jestem godny zostania współbratem tych dzielnych Rosjan, którzy tak są wierni WCMci." Imperatoro-wa prośbę Potockiego uznała za stosowną i osobnym reskryptem przyznała mu najwyższą rosyjską   rangę   generalską:   stopień  general-en-chefa
61
w swojej armii. Potocki nie posiadał się z radości: „Wydawało mi się, że miałem szczęście urodzenia się Rosjaninem. Czułem to samo przywiązanie i poświęcenie dla mojej Monarchini i mojej ojczyzny [Rosji], które zjednywały i zjednywać: będą zawsze taki szacunek Rosjanom"17.              ¦¦*;
W  tej   sytuacji  zmieniły  się  „ekspatriacyjne" | zamiary   Szczęsnego.   W   maju   1795   postanowił wrócić   do   Polski.   Drogą   morską   z   Lubeki   do Petersburga   udał   srę   do    ,,kraju",    odzyskując | wkrótce posiadanie wszystkich swoich dóbr położonych   w   zaborze   rosyjskim.   Pani   Wittowa ruszyła natomiast drogą lądową do Lwowa, gdzie rozpoczęła   proces   rozwodowy   z   Józefem   Wit-tem.
17 listopada 1795 zapadł wyrok sądu cesarskiego we Lwowie, uznający małżeństwo Józefa i Zofii Wittów za nieważne, jako że — twierdziła Zofia w swoich zeznaniach, popartych relacjami krzywoprzysiężnych świadków — w roku 1779 do małżeństwa tego zmuszono ją przemocą. Lecz wyrok lwowski miał moc prawną tylko na obszarze państwa austriackiego, natomiast w zaborze rosyjskim (gdzie zamierzał przebywać Szczęsny Potocki) zależało wszystko od uznania tego wyroku przez generała Witta. W lutym 1796 roku Szczęsny Potocki doszedł w końcu do ugody z dotychczasowym mężem swojej metresy. Po długich i gorszących opinię publiczną targach finansowych, za sumę, której wysokość nie jest po dziś dzień w pełni ustalona, sięgającą jednakże kilkuset tysięcy zftp., Józef Witt uznał moc prawną wyroków lwowskich. Zofia (a właściwie
stojący za nią Szczęsny) zabezpieczyła majątkowo swojego 14-letniego ówcześnie syna Jana Witta. Od tej chwili pani Wittowa wolna była od zakusów męża. Pozostała jednak sprawa nie mniej ważna: uzyskanie zgody Józefiny na rozwód ze Szczęsnym, co warunkowało małżeństwo pana na Tulczynie z jego umiłowaną.
Józefina Potocki mieszkała w Petersburgu z całą liczną gromadką swoich dzieci. W Tulczynie przebywał Szczęsny wraz z Zofią, która zajmowała de facto pozycję jego małżonki. Zakochany w pięknej damie Potocki obsypywał ją darami, m.in. ofiarował Zofii posiadłość pod Humaniem, którą kosztem aż X5 milionów złp. przekształcono w najwspanialszy park Europy, słynną do dzisiaj Zofiówkę. Sytuacja pani Wit-towej była jednak trudna. W nie wyjaśnionych okolicznościach zmarła cała trójka jej dzieci spłodzonych ze Szczęsnym. Pod koniec roku 1797 była znowu w ciąży. Podejmowała najróżniejsze starania, aby nakłonić Józefinę do zgody na rozwód. Sprawy te nie są całkiem jasne, wydaje się wszelako, iż zdołała pozyskać sympatię przebywającego w Petersburgu najstarszego syna Szczęsnego i Józefiny — - Szczęsnego Jerzego Potockiego (1776—1809). Ów ukochany przez matkę spodziewany dziedzic całego majątku był szczególnym przykładem degeneracji psychicznej, do której doprowadziło go wychowanie w niezwykłych warunkach sytuacji familijnej państwa Potockich. Wychowywany zresztą przede wszystkim przez matkę, od wczesnej młodości dopuszczany   do  udziału  w   olbrzymich  dochodach  ro-
62
63
dziców, Szczęsny Jerzy wyrósł na rozpustnika i hulakę, dotkniętego szczególnym schorzeniem: psychopatyczną żądzą hazardu. Trwonił przy zielonym stoliku tysiące rubli i dukatów, był powodem wielu skandali poruszających opinię Petersburga. Miał jednakże na matkę wpływ znaczny. Zapewne dzięki jego pośrednictwu doszło wreszcie do układu rozwodowego między Stani-sławem Szczęsnym a Józefiną. W początkach 1798 | roku sąd konsystorski w Kamieńcu Podolskim orzekł rozwód między tym dziwnym, niedobranym, choć formalnie aż jedenaściorgiem dzieci pobłogosławionym małżeństwem.
Zofia Glavani osiągnęła wreszcie swój cel. Dnia 17/28 kwietnia 1798 w kościele katolickim w Tulczynie otrzymała prawo do nazwiska: Potocka. Ślub był cichy i skromny, ale podwójny: po obrzędzie katolickim powtórzył ceremonię pop prawosławny. Formalnie była to koncesja na rzecz wyznania ,,panny młodej", faktycznie demonstracja lojalności i prawowierności Szczęsnego wobec nowej władzy na Ukrainie.
W kilka miesięcy później przyszedł na świat pierwszy z „legalnych" synów Szczęsnego i Zofii — Aleksander Potocki. W październiku 1798 zmarła nagle w Petersburgu pani Józefina Potocka. Likwidacja związanych z tym spraw majątkowych wywołała wiele komplikacji, o których mowa w innym miejscu (Dzieje pięknej Bitynki). Na przełomie lat 1798/99 skłopotani państwo Potoccy udali się w spóźnioną podróż poślubną, między innymi do Włoch. Wkrótce po powrocie na Ukrainę urodził się (w roku 1799, data dzien-
64
na jest nie ustalona) drugi z synów: Mieczysław. W następnych latach przyszły na świat kolejno dwie córki: Zofia (poślubiona później Pawłowi Kisielewowi) i Olga (której mężem, już po śmierci matki, w roku 1824 został Lew Naryszkin). Wreszcie w marcu 1805 roku Zofia Potocka urodziła ostatniego z synów — Bolesława, który miał dożyć schyłku XIX wieku.
Bolesław Potocki stał się w Tulczynie przyczyną niezwykłego skandalu. Jak się okazało, Stanisław Szczęsny najprawdopodobniej był nie jego ojcem, lecz... dziadkiem.
Wiązało się to z pobytem w Tulczynie pierworodnego syna byłego szefa konfederacji targowi-ckiej — Szczęsnego Jerzego. Skandaliczny tryb życia młodego człowieka zwrócił nań uwagę cara Pawła I. Z rozkazu monarchy Szczęsny Jerzy pod koniec 1799 roku odesłany został pod eskortą do Tulczyna, gdzie oddano go pod nadzór rodzicielski. Trzeba stwierdzić, że ta niezwykła pobłażliwość była dowodem szczególnego uznania dworu petersburskiego dla zasług Stanisława Szczęsnego wobec Imperium Rosyjskiego.
Szczęsny przebaczył synowi i zatrzymał go w Tulczynie. Młody człowiek nie zerwał jednak z dotychczasowym trybem życia, nadal oddawał się hazardowi, trwonił ogromne sumy. Stanisław Szczęsny znosiłby to zapewne bez szemrania, gdyby nie ostateczny cios, jaki spotkał go z ręki syna. Uroda macochy wywarła na Szczęsnym Jerzyjn ogromne wrażenie. Zofia dobiegała właśnie czterdziestego roku życia, była od swego pasierba o 16 lat starsza. Mimo tych różnic doszło
5 --   Potomkowie  Szczęsnego
65
do romansu i seksualnego zbliżenia tej niezwykłej pary. Stanisław Szczęsny dowiedział się o tym prędko. Zapanowała w Tulczynie atmosfera doprawdy niesamowita. Pogrążony w desperacji Stanisław Szczęsny (jeszcze niestary, miał bowiem zaledwie 53 lata) zapadł ciężko na zdrowiu. Cierpiał od pewnego czasu na uporczywą manię prześladowczą, podejrzewał, że jest ofiarą systematycznego podawania mu trucizny. Zmarł 16/28 marca 1805. Prawie jednocześnie (dokładnej daty nie znamy, na pewno jednak w marcu 1805) Zofia Potocka urodziła ostatnie ze swych dzieci: syna Bolesława. Nie ulega wątpliwości, iż Stanisław Szczęsny zdawał sobie sprawę, kto jest rzeczywistym ojcem tego dziecka.
Pogrzeb pana na Tulczynie był wspaniały, lecz zakłócony symbolicznym niemalże wydarzeniem. Po uroczystościach w kaplicy tulczyńskiej pozostawiono zwłoki marszałka konfederacji targo-wickiej w otwartej i nie strzeżonej trumnie. W nocy zakradli się do kościoła jacyś złoczyńcy. Obdarli zwłoki z orderów i klejnotów, zwlekli z nich bogato galonowany mundur rosyjskiego general-en-chefa, w którym (jak najsłuszniej) miano pochować pana na Tulczynie, a nagiego trupa porzucili pod ścianą... Ręka złoczyńcy dopełniła aktu, należącego do kompetencji kata w Warszawie: pozbawiła Potockiego dystynkcji, którymi nagrodzono go za zdradę ojczyzny.
Po śmierci Stanisława Szczęsnego Potockiego rozpoczęła się długotrwała walka o jego ogromną schedę. Do spadku pretendowała żona i aż szesnaś-cioro dzieci z dwóch małżeństw. Córki Józefiny
były już co prawda częściowo zaopatrzone, jednakże ogromna większość majątku powinna była przypaść jej synom. Obowiązujący na tych obszarach aż do roku 1840 stary polski kodeks cywilny, określany nazwą Statutu litewskiego, nie znał ustawowej wspólnoty małżeńskiej. Po zgonie męża należał się wdowie tylko zwrot posagu (a Zofia me wniosła do majątku Potockich w ogóle nic) oraz udział w ruchomościach. Dobra nieruchome przypadały dzieciom męża, praktycznie rzecz biorąc — tylko synom. Synów tych było siedmiu: Szczęsny Jerzy, Jarosław, Stanisław i Włodzimierz z Józefiny, oraz Aleksander, Mieczysław i Bolesław z Zofii. Dodatkowa komplikacja polegała na tym, że dorosłymi byli tylko synowie Józefiny, natomiast synowie Zofii mieli w chwili śmierci ojca od lat siedmiu do jednego tygodnia życia.
Z ogromnej fortuny Stanisława Szczęsnego należało się Zofii — prawnie rzecz biorąc — bardzo niewiele. Jeżeli udało jej się utrzymać przy posiadaniu i nawet własności znacznej części tej fortuny, stało się tak dzięki dwóm okolicznościom: całkowitemu oddaniu najstarszego z pasierbów, zakochanego w niej bezgranicznie Szczęsnego Jerzego, oraz potężnej pomocy wpływowego dygnitarza Imperium, senatora Nikołaja Nowosil-cowa.
Nowosilcowa, jednego z najbliższych doradców młodego cesarza Aleksandra I, później osławionego tępiciela polskich ambicji niepodległościowych w Wilnie i Warszawie, poznała Zofia w Petersburgu w styczniu 1806 roku. Urok pani Poto-
66
67
ckiej podbił nawet tak Cynicznego i chłodnego gracza politycznego. Między senatorem a „najpiękniejszą kobietą Europy" (pani Potocka miała już 46 lat, lecz uchodziła nadal za symbol wdzięku i urody) zawiązał się romans, który miał przesądzić o sukcesie Zofii w procesie spadkowym. Trudno w tym miejscu analizować, z punktu widzenia psychologii, erotycznej, niezwykłe stosunki między Zofią a jej dwoma jednoczesnymi kochankami: Nowosilcowem i Szczęsnym Jerzym Potockim. (Zainteresowanych czytelników odsyłamy znowu do Dziejów pięknej Bitynki). Można sądzić, iż Szczęsnego Jerzego Zofia kochała naprawdę, był on jednakże dla niej ogromnym kłopotem. Postarała się prędko o wysłanie go za granicę, na kurację do Francji (cierpiał na bliżej nie zidentyfikowaną chdrobę, może gruźlicę płuc). Do końca troszczyła się o warunki jego egzystencji, mimo utrudnień wynikających z ówczesnych wydarzeń wojennych wysyłała mu systematycznie duże przekazy pieniężne. Szczęsny Jerzy zmarł zresztą prędko — w październiku 1809 roku.-Jeszcze za jego życia, lecz bez jego udziału (przed wyjazdem za granicę zostawił Zofii całkowitą plenipotencję), pani Potocka doprowadziła do ostatecznego, korzystnego dla siebie podziału spadku po Stanisławie Szczęsnym. Mimo ogromnych sprzeciwów i intryg synów jej męża z drugiego małżeństwa — Jarosława i Stanisława — uzyskała, dzięki pomocy Nowosilcowa, wyrok Senatu petersburskiego przyznający jej pełny udział w spadku i opiekę nad dobrami, które dziedziczyły nieletnie jej  dzieci. W marcu  1809
68

roku została ostatecznie uzgodniona umowa o podziale majątku Stanisława Szczęsnego Potockiego między wszystkich spadkobierców. Dokładne wyliczenie podziału jest już dzisiaj niemożliwe. W każdym razie w posiadaniu Zofii Potockiej pozostała mniej więcej połowa ogromnego majątku pana na Tulczynie, między innymi dobra tulczyń-skie i humańskie. Testamentem z dnia 4 sierpnia 1809 roku Szczęsny Jerzy pozostawił cały swój majątek siostrom przyrodnim,- Zofii i Oldze — a więc użytkowanie tych dóbr przypadło ich matce. Z całej tej skomplikowanej afery Zofia Potocka wyszła z nadspodziewaną korzyścią.
Niemniej już w roku 1809 ogromna fortuna Stanisława Szczęsnego Potockiego poczęła się rozpadać. Miarą wielkości tego majątku jest wszelako fakt, że nawet ta „resztka", która dostała się w końcu w posiadanie Mieczysława Potockiego, była jednym z największych majątków w całej Europie.
W roku 1820, zapewne z okazji ukończenia 21 roku życia, syn Zofii i Stanisława Szczęsnego, Mieczysław, uznał, iż nadszedł czas, aby mógł samodzielnie dysponować należną mu — przynajmniej prawnie, chociaż niekoniecznie z moral-no-obyczajowego punktu widzenia ¦— częścią rodzinnej fortuny. Przedstawiamy niżej dramatyczne okoliczności zawładnięcia przezeń znaczną częścią dóbr ojcowskich. Ironia Historii sprawiła, iż ta „mniejsza część" dziedzictwa tulczyńskich Potockich, przejęta przez Mieczysława, stała się podstawą majątku, przeniesionego następnie do Francji  i wskutek ogólnej  europejskiej  prospe-
69
rity XIX wieku wyrosłego tamże do rozmiarów jednej z największych fortun kontynentu, podczas gdy dzielone na Ukrainie dobra Potockich zmarniały niemal doszczętnie, a w końcu zostały wywłaszczone po rewolucji 1917 roku.
Zofia Potocka zmarła w Berlinie 24 listopada 1822 roku. Pod koniec życia cierpiała na chorobę po dziś dzień zupełnie nieuleczalną: złośliwy nowotwór narządów rodnych z licznymi przerzutami. Szukała beznadziejnego ratunku u lekarzy berlińskich. Otoczona troską córek, z miłością wspominając synów, Aleksandra i Bolesława, odeszła z tego świata przeklinając wyrodnego Mieczysława.
Testament Zofii Potockiej z dnia 23 maja (4 czerwca) 1822 roku, sporządzony w Petersburgu i złożony w archiwach Rady Opiekuńczej Cesarstwa Rosyjskiego, wyłączał od wszelkiego po niej dziedziczenia syna Mieczysława. Zamknął on przed nią — jak pisała — drzwi domu w Tul-czynie, w którym spędziła 24 lata życia, a ,,pod nieobecność moją zabrał wszystkie 40-letnie pisma mojej korespondencji i papiery, zabrał samowolnie należące do mnie: srebrne drogocenne zastawy, obrazy i rysunki wybitnych artystów, bibliotekę, meble, znaczne zapasy wina w piwnicach, konie, ekwipaże" i różne inne ruchomości w Tulczynie, wartości co najmniej 100 tysięcy dukatów (tj. prawie 2 miliony złp.), nie mówiąc oczywiście o dobrach ziemskich. To, co pozostało Zofii Potockiej, składało się ze znacznych dóbr w guberniach kijowskiej, podolskiej, chersoń-skiej   i  jekaterynosławskiej,   z  licznych  kapita-
70
łów w bankach, złota, srebra, brylantów, mebli, ekwipaży i stadnin. Na ziemiach jej pracowało 37 tysięcy rodzin chłopskich — w rosyjskim pojęciu „dusz" — o statucie niemal niewolniczym. Majątek ten podzielony został po jej śmierci między synów Aleksandra (który otrzymał Humań z Zofiówką) i Bolesława oraz córki Zofię i Olgę. Mieczysława -Potockiego matka wydziedziczyła całkowicie18. Paradoksalnym zbiegiem okoliczności tylko on i jego syn zachowali po wiek XX część majątku Potockich. Dziedzictwo Aleksandra Potockiego ¦— który w roku 1831 odznaczył się piękną postawą patriotyczną —¦ zostało skonfiskowane na rzecz skarbu Cesarstwa. Dziedzictwo Bolesława Potockiego wsiąkło w dobra rosyjskie na Ukrainie, podobnie jak majątki należące do posagu Zofii i Olgi. Synowie Szczęsnego z Józefiny Mniszchówny nie ocalili również nic z wielkiego majątku dziada i ojca. Gigantyczna fortuna Franciszka Salezego Potockiego została niemal doszczętnie zmarnowana.
W wieku XVIII i XIX nikt oczywiście nie mógł rozumieć, że majątek ten powstał z wieloletniego trudu setek tysięcy polskich i ukraińskich chłopów, że tylko przez zbieg okoliczności, należących do całego układu niesprawiedliwych społecznie stosunków na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, dorobek ten mógł stać się przedmiotem dyspozycji nielicznych uprzywilejowanych jednostek. Zrozumiano to w wieku XX. Dopiero dzisiaj następuje historyczne rozliczenie dawnych rodzin magnackich z użycia majątków, dyspozycję którymi przypadek złożył w ich ręce. Trudno zasta-
71
nawiać się obecnie nad losem fortun rozproszonych lub zmarnowanych wskutek burz dziejowych wieku XVIII, XIX i XX. Pozostaje jednak problem społeczny i moralny losu tych majątków, które przetrwały do naszych czasów, a mimo to w żaden sposób nie posłużyły sprawie Narodu. Do tych właśnie należy fortuna odziedziczona przez Mieczysława Potockiego, a roztrwoniona następnie przez jego sukcesorów.
SYN
72
Nie jest znana dokładna data urodzenia Mieczysława Potockiego (z napisu na jego grobowcu w kaplicy cmentarza gminy Montresor we Francji, gdzie został pochowany, wiadomo jedynie, że przyszedł na świat w Tulczynie w 1799 roku). Brak również jakichkolwiek informacji dotyczących jego dzieciństwa, wychowania i wykształcenia. Był podobno ulubionym i faworyzowanym dzieckiem swej matki, co jego postępek z roku 1820 stawia w tym gorszym świetle. W każdym razie nie wiadomo o jakimkolwiek kształceniu go w szkole publicznej. Otrzymał najpewniej wykształcenie wyłącznie domowe, które mogło stać zresztą na dość wysokim poziomie, jako że panią Potocką stać było na utrzymanie w Tulczynie najlepszych preceptorów.
Jak twierdzi Wincenty Bełżecki, we wczesnej młodości Mieczysław zachowywał wobec matki pozory uległości i lojalności — „umiał wygrać rolę pochlebstwa z nią w okazywaniu szacunku i przywiązania fałszywego"19. Wydaje się, że dość wcześnie zaczął zamyślać o opanowaniu w stosownej chwili większości majątku rodowe-
•75
go. Sytuacja rodzinno-majątkowa pani Potockiej i jej pięciorga dzieci nie była jasno uregulowana. Całość schedy po mężu, uzyskanej dla siebie i swych dzieci, Zofia starała się utrzymać pod własną wyłącznie kontrolą, mimo że w 1819 roku najstarszy z jej synów spłodzonych ze Szczęsnym ukończył 21 lat, a do wieku tego zbliżał się drugi z kolei, Mieczysław. Aleksander Potocki (1798— 1868) przebywał w Petersburgu, służąc w cesarskim pułku gwardii konnej (,,kawalergardów"), gdzie miał ówcześnie rangę sztabsrotmistrza. Wydawało się jednak oczywiste, iż po zakończeniu służby wojskowej on właśnie jako najstarszy w swojej linii z rodziny Potockich obejmie siedzibę rodową — Tulczyn oraz największy dział majątkowy. Skoro Szczęsny Jerzy zmarł bezpotomnie, a Tulczyn nie dostał się w posiadanie żadnego innego z synów Józefiny, z mocy prawa i tradycji główna siedziba rodowa z wszystkimi ruchomościami, dziełami sztuki, biblioteką, a nade wszystko archiwami rodzinnymi powinna przejść w ręce Aleksandra. Można jednak sądzić, iż taki obrót sprawy nie odpowiadał Mieczysławowi, który podczas nieobecności starszego brata przywykł do roli dziedzica Tulczyna. Trudno osądzić, jak wyglądały stosunki między braćmi, których dzielił zaledwie jeden krok życia. Różnili się na pewno ogromnie usposobieniem i temperamentami. W każdym razie zaradnością życiową, zdecydowaniem działania, sprytem i bezwzględnością Mieczysław niesłychanie brata przewyższał; Aleksander natomiast górował nad nim tylko jedną  cechą:   uczciwością  i     zacnością charakteru.
Mieczysław   Potocki.   Miniatura   portretowa   z    1844   roku
autorstwa    Antoniego    Langa    oraz    podpis    Mieczysława
z   księgi   gości   Branickich   z   Montrćsor   (Zbiory   zamku
Montresor)
76
77
Było zresztą charakterystyczne dla tego rodzeństwa, że spośród pięciorga młodych Potockich — dzieci Zofii — czwor.o pozostawało zawsze w dobrej komitywie: Aleksander, Bolesław, Zofia i Olga. Odcinał się natomiast od nich i nigdy nie umiał czy nie chciał dojść z nimi do porozumienia właśnie Mieczysław.
Mieczysław Potocki doczekał spokojnie dwudziestego pierwszego roku życia, gdy mógł wreszcie pretendować do samodzielności majątkowej. Postanowił wtedy opanować Tulczyn i największy dział rodzinny drogą swoistego zamachu. Posunął się do czynu, który zdumiał podobno całą szlachecką opinię publiczną na Podolu.
Pewnego dnia Zofia wyjechała razem z Bolesławem i córkami do jednego ze swych majątków, Niemirowa (dokładna data jest nieznana, działo się to zapewne latem 1820 roku). Mieczysław czekał długo na podobną okazję. Włamał się do apartamentów matki, zabrał wszystkie kosztowności, zostawiając tylko ubrania i futra, przede wszystkim zawładnął dokumentami dotyczącymi administracji dóbr — i natychmiast objął zarząd majątków w Tulczynie i Olchowie, o ogólnej powierzchni kilkuset tysięcy hektarów, z ludnością poddańczą około 28 tysięcy rodzin. Poprzednia sytuacja prawna tych ziem nie jest jasna. Mieczysław był uznawany za właściciela — prawem dziedzictwa po Stanisławie Szczęsnym — znacznej części dóbr przypadłych Zofii i jej dzieciom w wyniku „komplanacji" 1809 roku, lecz samodzielnie jeszcze niczym nie władał. Niemniej jego prawa były najwidoczniej uznawane przez klien-
tów domu tulczyńskiego i administrację folwarczną. Inaczej podobny zamach nie mógłby się powieść.
Chodziło nie tyle o własność dóbr, które w takich czy innych rozmiarach, ale bezspornie w znacznej części musiały i miały przypaść drugiemu z synów Zofii i Szczęsnego. Chodziło nade wszystko o sam Tulczyn jako główną siedzibę rodową oraz miejsce nagromadzenia znacznych dóbr ruchomych, nie mówiąc już o archiwach rodzinnych, dziełach sztuki, broni z minionych stuleci, będącej świadectwem dawnej chwały rodu Potockich... Mieczysław zagarnął to wszystko bez zamiaru dzielenia się z rodzeństwem.
Zofia dowiedziała się prędko o s-ui generis zamachu stanu w Tulczynie i natychmiast wróciła do pałacu. Mieczysław nie wyszedł na jej powitanie, zamknął się natomiast w swoich apartamentach i oczekiwał spokojnie ostatecznego starcia z matką.
Stwierdziwszy rabunek wszystkiego, co miała ,,ze srebra, złota, klejnotów etc.", Zofia wtargnęła do gabinetu Mieczysława. Powtarzaną zapewne często w przekazywanej z ust do ust relacji o tym wydarzeniu rozmowę między matką a synem zanotował Bełżecki:
,,— To ty, Mieczysławie, ograbiłeś mnie ze wszystkiego, co posiadałam?
Ów, nie podniósłszy się z fotela, lecz nadal siedząc, odwrócił się do niej i rzekł:
— Nie wziąłem niczego, co jest mamy własnością, tylko tó, co do mnie prawnie należy. Mamy garderoby nie tknąłem. Natomiast to, co do mnie
78
79
należało, zabrałem i jest już moją własnością. Z uwagi zaś na mój spokój i prawo do swobodnego rządzenia we własnym domu, proszę mamę wyprowadzić się stąd, gdzie się jej podoba. Odtąd władza moja w Tulczynie staje się bezpośrednia. Przeznaczam mamie dziesięć dni do wyprowadzenia się z mojego domu.
I obróciwszy się z fotelem do biurka, pisanie swoje kontynuował"20.
Zofia osłupiała, a następnie podniosła krzyk, który wstrząsnął całym pałacem. Południowy temperament pani Potockiej znalazł gorzkie ujście. Łatwo można sobie wyobrazić przekleństwa, jakie miotała na głowę wyrodnego syna po grecku, turecku, polsku i rosyjsku. ,,On nie zwrócił na to uwagi, milczał i pisanie swoje przedłużał". Trudno wątpić, że ta niezwykła scena rodzinna ściągnęła do apartamentów liczną służbę i folwarcznych administratorów. Rzecz ciekawa, Zofia nie znalazła w tych ludziach dostatecznie mocnego oparcia. Mieczysław zatriumfował. Pani Potocka udała się do swoich pokojów, a następnie napisała listy do nieobecnych wtedy w Tulczynie dzieci — Aleksandra i córki Zofii. „Na wezwanie matki wszyscy w jednym dniu zjechali się [do Tulczyna]. Mieczysław nie wyszedł do nich ze swoich apartamentów i przez lokaja swego objawił wszystkim, że jest niezdrów i zajęty ważnym pisaniem, dlatego widzieć się z nikim nie może. Zamknął się w swych apartamentach i nikogo do siebie nie przypuścił. Trzy dni minęły, a on nikomu na _oczy się nie pokazał. Przeto wszyscy razem z matką wyjechali z Tulczyna do [majątku
najmłodszego, piętnastoletniego ówcześnie] Bolesława [w Niemirowie]"21.
Jest faktem zastanawiającym, że ten nacisk moralny nie wystarczył do przekonania Mieczysława o niegodziwości swego postępku * ani odebrania mu władzy w Tulczynie. Bolesław niewiele mógł zdziałać. Lecz zjawił się w Tulczynie najstarszy z synów, 22-letni ówcześnie Aleksander, oficer gwardii cesarskiej, a u jego boku stanęły siostry: 19-letnia Zofia i 17-letnia Olga. Jest bardzo zastanawiające, że połączone siły całej piątki nie przemogły zawziętego uporu Mieczysława Potockiego. W łonie tej rodziny, z pozoru tak zgodnej, istnieć musiały dziwne sprzeczności, spory i kontrowersje.
Zofia Potocka nie była jednak bezbronna. Mia-ła rozgałęzione znajomości w Petersburgu, sięgające osoby samego cesarza Aleksandra I. Po jej stronie musiał stanąć wpływowy senator Nikołaj Nowosilcow. Najstarszy z jej synów, spłodzony z Józefem Wittem — Jan Witt, wówczas 38-letni, miał stopień generał-lejtnanta, dowodził korpusem jazdy, a poza tym sprawował urząd naczelnika kolonii wojskowych guberni jekaterynosław-skiej i chersońskiej. Był szefem znacznej części rosyjskiej policji politycznej i wojskowej, wkrótce potem miał odegrać ponurą rolę przy de-konspiracji spisku dekabrystów22. Do matki odnosił się raczej chłodno, w trudnych sytuacjach nie odmawiał jej wszelako pomocy, gdy mógł się posłużyć swoimi kontaktami towarzyskimi lub służbowymi. Innych ewentualnych sprzymierzeńców miała Zofia pod dostatkiem.
80
Potomkowie Szczęsnego
81
należało, zabrałem i jest już moją własnością. Z uwagi zaś na mój spokój i prawo do swobodnego rządzenia we własnym domu, proszę mamę wyprowadzić się stąd, gdzie się jej podoba. Odtąd władza moja w Tulczynie staje się bezpośrednia. Przeznaczam mamie dziesięć dni do wyprowadzę-) nia się z mojego domu.
I obróciwszy się z fotelem do biurka, pisanie swoje kontynuował"20.
Zofia  osłupiała,  a następnie podniosła  krzyk, który   wstrząsnął   całym   pałacem.   Południowy temperament pani Potockiej  znalazł gorzkie ujście. Łatwo można sobie wyobrazić przekleństwa, jakie miotała na głowę wyrodnego syna po grecku, turecku, polsku i rosyjsku. ,,On nie zwrócił na to uwagi, milczał i pisanie swoje przedłużał". Trudno wątpić, że ta niezwykła scena rodzinna ściągnęła do apartamentów liczną służbę i folwarcznych   administratorów.   Rzecz   ciekawa,   Zofia nie znalazła w tych ludziach dostatecznie mocnego oparcia. Mieczysław zatriumfował. Pani Potocka udała się do swoich pokojów, a następnie napisała listy do nieobecnych wtedy w Tulczynie dzieci  —  Aleksandra  i  córki  Zofii.   „Na  wezwanie matki wszyscy  w jednym dniu zjechali się  [do Tulczyna).   Mieczysław  nie  wyszedł  do  nich  ze swoich apartamentów i przez lokaja swego objawił wszystkim, że jest niezdrów i zajęty ważnym pisaniem, dlatego widzieć się z nikim nie może. Zamknął się w swych apartamentach i nikogo do siebie   nie   przypuścił.   Trzy  dni   minęły,   a   on nikomu na oczy się nie pokazał. Przeto wszyscy razem z matką wyjechali z Tulczyna do [majątku
najmłodszego, piętnastoletniego ówcześnie] Bolesława  [w Niemirowie]"21.
J> st faktem zastanawiającym, że ten nacisk moi.ilny nie wystarczył do przekonania Mieczysław a o niegodziwości swego postępku ani odebrania mu władzy w Tulczynie. Bolesław niewiele mógł zdziałać. Lecz zjawił się w Tulczynie najstarszy z synów, 22-letni ówcześnie Aleksander, oficer gwardii cesarskiej, a u jego boku stanęły siostry: 19-letnia Zofia i 17-letnia Olga. Jest bardzo zastanawiające, że połączone siły całej piątki nie przemogły zawziętego uporu Mieczysława Potockiego. W łonie tej rodziny, z pozoru tak zgodnej, istnieć musiały dziwne sprzeczności, spory i kontrowersje.
Zofia Potocka nie była jednak bezbronna. Mia-ła rozgałęzione znajomości w Petersburgu, sięgające osoby samego cesarza Aleksandra I. Po jej stronie musiał stanąć wpływowy senator Nikołaj Nowosilcow. Najstarszy z jej synów, spłodzony z Józefem Wittem — Jan Witt, wówczas 38-letni, miał stopień generał-lejtnanta, dowodził korpusem jazdy, a poza tym sprawował urząd naczelnika kolonii wojskowych guberni jekaterynosław-skiej i chersońskiej. Był szefem znacznej części rosyjskiej policji politycznej i wojskowej, wkrótce potem miał odegrać ponurą rolę przy de-konspiracji spisku dekabrystów22. Do matki odnosił się raczej chłodno, w trudnych sytuacjach nie odmawiał jej wszelako pomocy, gdy mógł się posłużyć swoimi kontaktami towarzyskimi lub służbowymi. Innych ewentualnych sprzymierzeńców miała Zofia pod dostatkiem.
80
6  — Potomkowie Szczęsnego
81
Co prawda nie sprzyjało jej ogólne nastawienie podolskiej   opinii  publicznej.  Charakterystyczna ksenofobia szlachty polskiej i nie mniej charakterystyczna jej  czołobitność wobec najmożniej-szych magnatów sprzyjały szukaniu źródeł zdrady Stanisława Szczęsnego z lat 1791—1793 w rzekomym   wpływie   metresy  obcego  pochodzenia, przypuszczalnej     agentki     dworu     rosyjskiego, kobiety — jak sądzono — zdemoralizowanej do szczętu i upodlonej, która miała   sprowadzić rzekomo   wahającego   się   Szczęsnego   z   drogi  powinności   patriotycznej    na   drogę   zaprzaństwa i służby dla wrogiego mocarstwa. W latach 1798— 1805 liczne epigramaty i anegdoty, upowszechniane   na   Ukrainie,   piętnowały  konduitę   osobistą i  rolę polityczną Zofii Wittowej. Jak wiadomo z późniejszych badań historycznych, na przełomie lat  1791/1792 Zofia odegrała rolę przeciwną tej, jaką  jej   opinia  polska   imputowała:   odwodziła właśnie Szczęsnego od współpracy z Rosją, starała   się   go  nakłonić   do  powrotu  do   Warszawy i uznania Konstytucji 3 maja. O tych sprawach nikt jednak w latach 1815—1822  na Ukrainie nie wiedział,   a   Zofia   (oczywiście)   nie   miała   ani okazji,  ani sposobu,  aby o swojej  rzeczywistej roli u boku męża opinię publiczną informować. Spokojnie znosiła cały ciężar odium, jakie spadło na nią z racji zdrady Szczęsnego, nie protestując przeciwko   przypisywaniu   jej   inspiracji   do   tej zdrady przez opinię miejscowej szlachty polskiej, która  —  co  prawda  —  w  znacznej  większości służyła teraz wiernie i z prawdziwym oddaniem dworowi rosyjskiemu, ale podobną postawę oj-
82
ców sprzed ćwierci wieku skłonna była surowo / pętnować. Jak by nie było, pani Potocka nie cieszyła się wśród szlachty podolskiej popularnością, a nawet była ciągle surowo ganiona. W znacznym stopniu umożliwiło to zapewne opanowanie siedziby tulczyńskiej przez Mieczysława Potockiego. Opinia publiczna sprzyjała raczej młodzieńcowi, który rokował jeszcze duże nadzieje, a był synem wprawdzie niegodnego, lecz rzekomo tylko przez splot tragicznych okoliczności sprowadzonego na drogę zdrady właściciela Tul-czyna. Może ów młody potomek miał dla rodu Potockich odzyskać rzeczywistą sławę? Dziwne, że miejscowa opinia popierała Mieczysława, zapominając o pierworodnym Aleksandrze. Lecz było to najpewniej winą samego Aleksandra. Człowiek ten pełen szlachetnych impulsów i świadomy swoich patriotycznych obowiązków (w kilka lat później opuścił służbę wojskową w gwardii cesarskiej, już w stopniu pułkownika i w przededniu awansu generalskiego, nie chcąc wiązać swego nazwiska z dworem petersburskim; później, w roku 1831, miał podjąć starania o zorganizowanie na swój koszt pułku walczącego w armii polskiej powstania listopadowego) był jednak psychicznie słaby i niezdolny do przeciwstawienia się uzurpacji młodszego brata. Mieczysław cieszył się w początkach swojej kariery sporą popularnością wśród miejscowej szlachty, do czego przyczyniały się niewątpliwie jego maniery i codzienne zachowanie -r- śmiałość, odwaga, pewność siebie, mina „prawdziwego magnata"...   Niełatwo  było   walczyć  z  przeciwnikiem,
e-                                                  83
którego miejscowa opinia uznała za prawowitego dziedzica Tulczyna.
Trzeba w tym miejscu stwierdzić, że sytuacja Tulczyna jako części dóbr Potockich, a zarazem miasteczka dość znanego i uczęszczanego na Ukrainie, była ówcześnie bardzo złożona. Wkrótce po roku 1812 część miejską osiedla, dotychczas stanowiącą prywatną własność rodziny Potockich, Zofia Potocka sprzedała rosyjskiemu skarbowi imperialnemu. W Tulczynie zainstalowano wtedy dowództwo południowej grupy wojsk rosyjskich.: Niemniej pałac, park, okoliczne nieruchomości, a nade wszystko otaczające Tulczyn wielkie dobra ziemskie, pozostały własnością Potockich. Dopiero pod koniec XIX wieku cały rejon Tulczyna miał   przejść  w  posiadanie  skarbu  cesarskiego.
W każdym jednak razie władze petersburskie zwracały uwagę na wydarzenia w tym rejonie, a posunięcia majątkowe Potockich były pilnie śledzone, nie tylko ze względu na osobiste stosunki pani Zofii. Tym dziwniejsze się wydaje, że pani Potocka nie zdołała doprowadzić do pozytywnego dla siebie załatwienia sprawy z wyrodnym synem.              /
Zofia uniosła się usprawiedliwionym gniewem, który popchnął ją do posunięć nieobliczalnych. Całą niżej przedstawioną sprawę znamy już tylko z pamiętnika Wincentego Bełżeckiego. Nie zachowały się (w każdym razie w archiwach polskich) żadne dokumenty dotyczące sporu Zofii Potockiej z synem Mieczysławem. Można jednak uznać relację Bełżeckiego za całkowicie w tym punkcie wiarygodną. Opisane przez niego wypadki godzą
84
się znakomicie ze znanymi skądinąd cechami charakteru wszystkich uczestników konfliktu.
Po wyjeździe z Tulczyna Zofia Potocka zamieszkała w Humaniu. Tam właśnie poczęła rozważać sposoby napiętnowania niegodziwego Mieczysława. Podobno za radą „pewnego jurysty" postanowiła zakwestionować publicznie prawo Mieczysława do jakiegokolwiek uczestnictwa w spadku po Stanisławie Szczęsnym. Nie wiadomo, czy dopiero wtedy przypomniała sobie okoliczności swojego zajścia w ciążę w roku 1799, czy też sprawy te były zawsze w Tulczynie przedmiotem dyskretnej, ale tym bardziej dręczącej pamięci. Ujawniła swojemu adwokatowi (owemu „juryście") cały splot okoliczności związanych z narodzinami Mieczysława.
Pozbawiony skrupułów, choć niewątpliwie bardzo zręczny prawnik poradził jej skorzystanie z tej afery.
Jeżeli w dawnej Rzeczypospolitej chciał ktoś zachować dla współczesnych i potomnych, a także rozgłosić w miarę szeroko jakiś ważny dla siebie dokument czy manifest, miał po temu jeden nade wszystko sposób: wnosił fza pewną opłatą) odnośny tekst do ksiąg grodzkich lub ziemskich, przechowywanych ,,po wieczne czasy" na ratuszu w najbliższym mieście lub w siedzibie tzw. kancelarii ziemskiej. Akta te były ogólnie dostępne, każdy mógł do nich zajrzeć, a za stosowną opłatą mógł uzyskać uwierzytelniony odpis danego tekstu. Służyło to głównie, lecz nie tylko, sprawom majątkowym. Problemy polityczne, niekiedy największego znaczenia, a również wydarzenia po-
85
wiatowe i sprawy rodzinne, znajdowały odpowiednie miejsce w księgach ziemskich lub grodzkich. Jeżeli jakiś fakt budził szersze zainteresowanie, było wielu chętnych do poniesienia niewielkiego w końcu kosztu dla uzyskania wierzytelnego odpisu wniesionego do ksiąg dokumentu. Zwyczaj ten utrzymał się na obszarze zaboru rosyjskiego do połowy XIX wieku.
W roku 1820 Zofia Potocka wniosła do akt (nie wiadomo jakich) manifest, „którym objawia, że Mieczysław, jej syn, nie jest prawym sukcesorem Stanisława [Szczęsnego] Potockiego, jej męża, tylko jest synem Karakolego, weneckiego bandyty, który w przejeździe jej po obcych krajach w czasie noclegu napadł na jej stancję i gwałt jej zadał. A przeto, jako nieprawego sukcesora Stanisława [Szczęsnego] Potockiego, Mieczysława Karakolego od majątku odsądzić i ony prawym sukcesorem do podziału przyznać [należy]"24.
Była to deklaracja, która wprawiła współczesnych w osłupienie, a nawet dzisiejszego historyka poważnie zastanawia. Jest oczywiste, iż Zofia Potocka działała w stanie poważnego zaburzenia równowagi psychicznej, usprawiedliwionego zresztą haniebnym zachowaniem się Mieczysława, a ogłaszając podobny manifest, nie wzięła pod uwagę wszystkich jego możliwych skutków. Moralnie rzecz biorąc, miała po swojej stronie rację oczywistą. Z dzisiejszego punktu widzenia istotnym jest pytanie, czy miała także rację merytoryczną: czy w czasie napadu była naprawdę zgwałcona, oraz — czy mogła wskutek tego
przypuszczać, iż Mieczysław nie był synem Stanisława Szczęsnego?
Co do samego faktu gwałtu trudno cokolwiek suponować. Świadectwa Zofii zakwestionować nie można. Kim był wszelako ów Karakoli vel Caracolli?. Zastanawia fakt, że nazwisko szefa rozbójniczej bandy, która napadła na jej stancję, Zofia tak dobrze zapamiętała. Przypadkowy napad nie dawałby po tętnu okazji, chyba że jego sprawca został następnie ujęty i ukarany (o czym nic nie wiadomo) lub że napastnik był skądinąd człowiekiem znanym.
Historyk  nie  może  się  bawić w zbyt daleko sięgające   supozycje.   Nazwiska   „Caracolli"   nie znajdujemy   w   żadnym   z   włoskich   słowników biograficznych, chociaż mógł żyć w końcu XVIII wieku bandyta włoski (wywodzący się z Wenecji lub na obszarze Wenecji grasujący?), który tak się  nazywał.  Prawdopodobnie w  szczegółowych opracowaniach    lub    publikacjach   dokumentów włoskich postać tę można by odnaleźć. Historyk polski nie ma ani możliwości, ani wystarczającego   impulsu  badawczego   do  podejmowania  podobnych poszukiwań. W każdym razie zastanawia jedna   sprawa:   nazwisko   owego   „Karakolego", w wersji włoskiej Caracollego, jest zdumiewająco bliskie nazwisku człowieka, który akurat w tej epoce   odegrał   w   Italii   dużą   rolę   polityczną. Francesco Caracciollo (1752—1799) był znakomitym dowódcą floty w służbie Królestwa Neapolu. Pochodził z jednej z najstarszych rodzin włoskich, o genealogii podobno aż bizantyjskiej.  Gdy po zajęciu Włoch przez rewolucyjne wojska francu-
86
87
skie    pod    dowództwem    Napoleona   Bonapart z ziem dawnego  Królestwa Neapolu utworzom krótkotrwałą   Republikę   Partenopejską,   Carac ciollo  zgłosił  się  do  służby w  siłach  morskicl. rewolucyjnych Włoch. Pokonany w walce z siła* mi   brytyjskimi,   dowodzonymi   przez   sławnegc admirała Nelsona, wzięty do niewoli, został z roz| kazu Nelsona powieszony w Neapolu w 1799 roi ku. Akt ten był zapewne najhaniebniejszą decyzją, w całej  karierze Horatio  Nelsona,  a na  długie| lata  skompromitował jego nazwisko  i działania « brytyjskie w rejonie Morza Śródziemnego. Jedna jj tylko przesłanka łączy Caracciollego ze sprawą | narodzin Mieczysława:  niezwykłe podobieństwo Jj jego nazwiska, niemal identyczność z nazwiskiem • gwałciciela Zofii.
Państwo   Potoccy   podróżowali   po   Italii   na przełomie lat  1798/99. Cóż takiego mogło zajść w   czasie  tego  wojażu,   co  stało  się  po   latach! powodem zakwestionowania ojcostwa Stanisława 1 Szczęsnego   i   przytoczenia   w   dokumentach   — | jako „weneckiego bandyty" — nazwiska nadzwy- ] czaj   podobnego   do   nazwiska   neapolitańskiego"[ admirała tej epoki? Dalej sięgające przypuszczę- \ nia   byłyby   zbyt   ryzykowne.   Jest   oczywiście , możliwe, że przeinaczana i uzupełniana w rela- ? cjach ustnych plotka o okolicznościach spłodzę-'{, nia Mieczysława zmieniła na przykład awantur-  \ nicznego admirała w bandytę,  a romans z wybitnym oficerem — w gwałt w czasie napadu na oberżę.   Niełatwo  jest  wszelako  uznać  prawdopodobieństwo takiego zbiegu okoliczności.
Jakie inne przesłanki mogłyby przemawiać za
88
hipotezą, iż Mieczysław Potocki nie był biologicznym synem Stanisława Szczęsnego? Nie byłoby stosowne przypominanie w tym miejscu, że w świetle dzisiejszej wiedzy, opartej na bardzo licznych dokumentach epoki, spośród 11 dzieci Stanisława Szczęsnego, spłodzonych w związku z Józefiną Amalią Mniszchówną, faktycznie tylko troje najstarszych było dziećmi swojego oficjalnego ojca. Żaden to argument; akurat Zofia mogła płodzić swoje dzieci tylko w łożu ze Stanisłąwem Szczęsnym. Nie można jednak pominąć faktu, że Mieczysław Potocki odróżniał się ogromnie od swoich rodziców i rodzeństwa cechami morfologicznymi. Jedyny ocalały jego portret (miniatura ze zbiorów zamku Montresor we Francji) ukazuje nam mężczyznę o urodzie Greka, Włocha lub Hiszpana, przystojnego bruneta o wręcz skrajnych cechach karnacji. Oczywiście: matka jego była Greczynką, brunetką wyjątkowej urody. Wszelako Stanisław Szczęsny był jasnym blondynem, a żadne z jego rzeczywistych dzieci nie odziedziczyło smagłej cery i kruczoczarnej czupryny. Wyjątkiem był właśnie Mieczysław. Nikła to przesłanka dowodowa, ale jednak jakieś poparcie dla sugestii Zofii.
Jest jeszcze jeden czynnik skłaniający do uznania twierdzenia pani Potockiej za przynajmniej prawdopodobne: wszystki dzieci Stanisława Szczęsnego, jakkolwiek zdemoralizowane, rozpustne i psychicznie słabo zorganizowane, różniły się jednak zdecydowanie od Mieczysława. Tylko on ujawniał cechy awanturniczego temperamentu, bezwzględności, okrucieństwa i odwagi niekiedy
89
szaleńczej, przy swoistym a wielce charakterystycznym skąpstwie i żądzy gromadzenia dóbr materialnych. Jest to przesłanka sama w sobie nikłej wartości, której jednak nie można pominąć przy rozważaniu tej dziwnej sprawy.
W każdym razie twierdzenie Zofii Potockiej, że syn jej Mieczysław był owocem gwałtu, którego ofiarą padła we Włoszech pod koniec 1798 lub w początkach 1799 roku, trzeba uznać za prawdopodobne co najmniej w pięćdziesięciu procentach. O niczym to nie przesądza, stawia \ jednak Mieczysława i jego syna Mikołaja jako członków rodziny „Pilawitów" Potockich w dość szczególnej sytuacji. Z jednej strony uznanie tej hipotezy uwolniłoby Mieczysława i Mikołaja od dziedzictwa hańby Targowicy, z drugiej jednak strony stawiałoby pod znakiem zapytania moralne prawo do uzyskania i zachowania przez nich największej części rodowej schedy.
Mieczysław bynajmniej się nie załamał i nie przeżył najmniejszego wstrząsu psychicznego. Można przypuszczać, że wątpliwości co do jego rzeczywistego pochodzenia biologicznego już od dawna nie były mu obce. W odpowiedzi na manifest Zofii wniósł do akt ziemskich kontr-manifest własny, w którym stwierdził cynicznie: wiadomo jest powszechnie, że matka jego, Zofia Potocka, przez wiele lat była „wszetecznicą i rozpustnicą" osławioną w całej Europie. ,,Być może i rozbójnik wenecki miał z nią stosunki; wcale temu nie przeczy, żeby był z niego zrodzony. Lecz gdy Stanisław [Szczęsny] Potocki uznał go za własnego syna i chrztem stwierdził to uznanie,
jest  sukcesorem wydzielonego  mu majątku,  do którego nikt prócz niego nie ma prawa."25
Z moralnego i obyczajowego punktu widzenia, deklaracja   taka   była   haniebna.   Prawnie   rzecz biorąc, zamykała jednak Zofii Potockiej drogę do kontynuowania w sądach sporu z synem łajdakiem.  Prawo dawnej  Rzeczypospolitej   — nadal obowiązujące,   aż   do   roku   1840,   na   ziemiach' .Ukrainy — nie dawało jej żadnych szans obrony. Pozostała droga nadzwyczajna: odwołania się do łask dworu.
W drugiej połowie 1820 roku Zofia Potocka wyjechała do Petersburga, gdzie korzystając ze swoich dawnych tytułów (przyznanych jej jeszcze przez Katarzynę II) zwróciła się o protekcję do cesarzowej Marii Teodorówny, wdowy po Pawle I, a matki Aleksandra I i Mikołaja I. Zirytowany niegodziwością młodego Potockiego, zapewne opierając się również na sugestiach jego rodzonego brata sztabsrotmistrza Aleksandra Potockiego, cesarz zareagował prędko i zgodnie z obyczajami Petersburga: wydał wyrok skazujący Mieczysława na dożywotnie (!) zesłanie do Tobolska. Być może niegodziwy dziedzic marszałka konfederacji targowickiej zakończyłby swój żywot rychło na Syberii, gdyby nie protekcja jego przyjaciół, przede wszystkim najstarszego rangą ówczesnego dowódcy wojsk rosyjskich, księcia generała Wittgensteina. Przebłagano Aleksandra I, a cesarz zmienił swój wyrok na zalecenie, aby wyrodny syn przebłagał i przeprosił matkę, jednając się z nią i z całym rodzeństwem.
90
91
Przeprosiny nastąpiły, pozostały jednak w aktach ziemskich kompromitujące manifesty. Podobno Zofia i Mieczysław łożyli na przełomie lat 1820/21 znaczne sumy, aby wykupić z rąk prywatnych wszystkie kopie tych dokumentów. Udało się to o tyle, że do dzisiaj nie odnaleziono żadnego z odpisów tych ciekawych manifestów. Nie odnaleziono przynajmniej w Polsce. Być może zachowały się jeszcze na obszarze Ukrainy.
W każdym razie Mieczysław pozostał w Tul-czynie jako władca zasadniczej części całej schedy Potockich. Zofia czuła się coraz gorzej. Pozostało jej tylko kilkanaście miesięcy życia. Zanim jednak opuściła Petersburg, wybłagała u Aleksandra I powołanie Mieczysława do służby w rosyjskiej gwardii imperialnej, aby rozwydrzony dziedzic Tulczyna doświadczył wreszcie jakiegoś wpływu wychowawczego. Cesarz nadał Mieczysławowi Potockiemu niski stosunkowo tytuł kamerjunk-ra dworu i zalecił mu służbę w gwardii. Chcąc nie chcąc, Mieczysław Potocki musiał przybyć do stolicy i osobiście podziękować „najłaskawszemu monarsze" za szczególne wyróżnienie. ,,Z wielkim nieukontentowaniem i niechęcią musiał wolę cesarza spełnić i wstąpił w służbę w stopniu junkra"26.
Wkrótce potem Zofia Potocka opuściła Petersburg, zostawiając w Radzie Opiekuńczej Cesarstwa testament zupełnie wyłączający Mieczysława z wszelkiego po niej dziedziczenia. Można stąd wnioskować, że stosunki między matką a synem w ostatnim okresie — już po formalnym pojedna-
92
niu — bynajmniej się nie polepszyły. Trudno wyobrazić sobie, w jakim nastroju powitał Mieczysław wiadomość o zgonie matki. W każdym razie przyczynił się do jej uroczystego pogrzebu. Pochowano Zofię Potocką w podziemiach kościoła w Humaniu, w pobliżu jej ukochanej Zofiówki. W roku 1832 Humań, stanowiący ówcześnie własność starszego brata Mieczysława — Aleksandra Potockiego, który odznaczył się podczas powstania postawą patriotyczną, został skonfiskowany na rzecz skarbu carskiego, a nazwę Zofiówki zmieniono na Carycyn Sad. Z powodu uszkodzenia podziemi kościoła w Humaniu wskutek wstrząsów tektonicznych w latach 1840-tych przeniesiono trumnę Zofii Poto-ckiej do grobowca cerkwi w Talnym, gdzie zwłoki ^.najpiękniejszej kobiety Europy" do dzisiaj spoczywają.
Mieczysław Potocki niedługo wytrzymał w służbie gwardyjskiej. Jego nieokiełznane usposobienie i szczególna pycha, w której można by się dopatrzeć połączenia cech rodowej tradycji Potockich z niezwykłymi ambicjami włoskiego bandyty czy kondotiera, doprowadziły do prędkiego skandalu. Bełżecki pisze:
„Po krótkim dość czasie służby jego wypadła nań powinność być z kolei u pułkownika swego dyżurnym. Podówczas przyjechał do pułkownika generał i rzekł do dyżurnego:
— Zdejmij ze mnie płaszcz.
Mieczysław zdjął, ale rzuciwszy płaszcz na ziemię zostawił dyżur bez nikogo, a sam poszedł na  swą  kwaterę.  Tam  zrzucił  z  siebie  mundur
93
i na pocztowych koniach uciekł z Petersburga do Tulczyna.. Wychodząc od pułkownika generał zawołał:
—  Hej! Podaj szynel!
Rozgląda się na wsze strony: nie ma już dyżurnego. Rzucono się go szukać, lecz na próżno, daleko już wówczas ujechał na koniach pocztowych. Pułkownik raportuje generałowi, generał wyżej i wyżej, aż do cesarza, o ucieczce Mieczysława Potockiego ze służby. Byłby za to na pewno okropnie ukarany, gdyby siostry, Olga Naryszki-nowa i Zofia Kisie.lewowa, nie przebłagały gniewu monarchy. Na tym się tylko skończyło, że stopień kamerjunkra mu odebrano, a otrzymał w zamian rangę registratora kolegialnego"27.
Biorąc pod uwagę praktyki polityczne XIX--wiecznej Rosji carskiej stwierdzić trzeba, iż postępowanie dworu z Mieczysławem Potockim było aż nadto łagodne. Zapewne pamięć o zasługach Stanisława Szczęsnego dla dworu petersburskiego przesądziła o tej oryginalnej pobłażliwości cara Aleksandra I.
Potocki wrócił do Tulczyna, a tam zachowywał nadal maniery udzielnego władcy. Biorąc pod uwagę, że swoją arogancją dawał nauczkę zdziczałym dygnitarzom dworu carskiego i nawet samemu imperatorowi, trudno nie odczuwać dla niego pewnej sympatii. Bełżecki pisze:
,,W roku 1822 podczas rewii wojskowej pod Tulczynem chciano dla monarchy w pałacu Potockiego kwaterę zająć. Potocki odmówił, oświadczając przybyłym do niego urzędnikom:
—  Mój dom jest przeznaczony tylko dla mnie
94
samego. Gdy mieszkałem w Petersburgu, sam wynajmowałem dom dla siebie. Można więc wynająć także dom dla cesarza, gdy tu przyjedzie. W mieście jest wiele porządnych domów generalskich. Ja natomiast nie mogę się zgodzić na kwaterowanie cesarza u mnie.
Wybrano więc kwaterę dla cesarza w domu pocztmajstra Romanienki, a dla pomieszczenia większej liczby osób poszerzono ją namiotami. Cesarz dowiedział się o tym, lecz nic nie mówił"28.
Zachowanie Potockiego było w świetle pojęć Imperium Rosyjskiego doprawdy niesamowite. Rdzenny magnat rosyjski, gdyby (rzecz niemożliwa) przyszło mu do głowy podobne zachowanie, skończyłby w kajdanach i na syberyjskim zesłaniu. Potocki nie bardzo zdawał sobie sprawę, czym ryzykuje, ale instynktownie wybrał taktykę najlepszą: jego śmiałość, hardość i zdecydowanie wprawiały w niepokój dygnitarzy petersburskich, skłaniały ich do ustępstw. Tradycje Imperium Carskiego uczyły żywiołowego szacunku wobec przeciwników czy kontrpartnerów, którzy (bez względu na powód) umieli zachować się śmiało i stanowczo. Być może Mieczysław Potocki ulegał w tych sytuacjach nieświadomej inspiracji swojego awanturniczego włoskiego dziedzictwa. Jak by nie było, jego taktyka odnosiła przez wiele lat skutki zdumiewająco pozytywne.
Tymczasem Mieczysław Potocki zaczął rozmyślać o małżeństwie. W majątku Kuryłowce, między Mohylowem a Kamieńcem Podolskim, zamieszkiwała rodzina Komarów herbu Delfin. Dobra Potockich otaczały  ich ziemie niemal ze
: /     95
wszystkich stron. Właścicielem Kuryłowiec (szlachcicem dość zamożnym, chociaż jego fortuna nie mogła w żadnym wypadku równać się z dobrami Mieczysława Potockiego) był niejaki Stanisław Komar, ożeniony z panną Honoratą Orłowską, wychowaną pod wpływem francuskich emigrantów rojalistycznych, rojnie bawiących w tej epoce na Ukrainie. Była to niewiasta, którą porównać by można do Telimeny z Mickiewiczowskiego Pana Tadeusza. Pan Stanisław Komar rozbudowywał z zapałem swoje Kuryłowce, które prędko zyskały na Podolu sławę siedziby niemal magnackiej. Mieli Komarowie siedmioro dzieci, z których najstarsze, córka Delfina, przyszło na świat podobno w 1807 roku (niektórzy podają 1805; data dzienna jest nieznana)29.
Panienka ta, która miała zyskać potem niezwykły (a zupełnie niezasłużony) rozgłos w historii kultury polskiej epoki romantyzmu, zdradzała podobno od dzieciństwa znaczne zdolności muzyczne, przede wszystkim wokalne. Państwo Komarowie byli familią kompletnie scudzoziem-czoną, w domu ich dominował język francuski, w upodobaniach natomiast — snobistyczne uwielbienie mody zachodnioeuropejskiej. Pani Honorata Komarowa bardzo lubiła pobyty we Włoszech, więc jej mąż nie wahał się przeznaczyć sporych sum na zakup willi pod Neapolem, a potem w Nicei. Intensywna eksploatacja dóbr na Podolu pozwoliła na te luksusowe fanaberie, kosztem nędzy tysięcy pańszczyźnianych chłopów. W roku 1822 państwo Komarowie wyjechali za granicę. Mieczysław Potocki był podobno już ówcześnie
96
Delfina z Komarów Potocka
w Delfinie zakochany, mimo że dziewczę dobiegało dopiero piętnastego roku życia30. Z żalem żegnał swoją umiłowaną. Komarowie wkrótce wrócili jednak do kraju, a wtedy niewygasłe uczucia Potockiego stały się dla nich ogromnym kapitałem.
Sytuacja była co prawda złożona, gdyż Mieczy-
7 — Potomkowie Szczęsnego
97
sław deklarował się  wobec Delfiny niezupełnie jednoznacznie,    a   zachowanie   jego    pozwalało podobno   sądzić,   iż   żywi   raczej   skłonność   ku siostrze Delfiny, pannie Natalii. Jak było rzeczywiście, trudno dzisiaj osądzić. Komarowie utrzymywali później,  iż rzekome skłonności Mieczysława   ku   ich   córce  Natalii   były  niepodobieństwem, jako że panna ta miała   w roku 1822 za-tódwie 10 lat. Być może była naprawdę młodszą siostrą  Delfiny,  chociaż  hierarchia  starszeństwa w obrębie tej  rodziny do dzisiaj  pozostała niejasna. Tak czy owak, kierując swoje zapały miłosne ku Delfinie lub Natalii, Mieczysław Potocki był dla  rodziny Komarów zdobyczą arcykorzy-stną. Opinia, jaką się cieszył zięć in spe, nikogo w tym środowisku nie przerażała,  a nawet nie była brana pod uwagę. W tradycji szlachty polskiej leżało przy zawieraniu zaręczyn i małżeństw zainteresowanie  wyłącznie  stanem  majątkowym obojga   młodych.   Ich  dawna  konduita   i   cechy charakteru z reguły były pomijane... przypominano  o  tych  sprawach  dopiero  po  latach,   gdy trzeba było wnosić do konsystorza sprawę rozwodową.
Jak by nie osądzać sprawy małżeństwa Mieczysława Potockiego, wydaje się oczywiste, że był on w Delfinie rzeczywiście zakochany. Człowiek podobnego usposobienia, posiadacz tak ogromnego majątku, nie miał żadnego powodu, aby ubiegać się o rękę panny Komarówny, gdyby nie darzył jej intensywnym uczuciem. Ze strony rodziny Komarów i samej Delfiny była to najpewniej chłodna kalkulacja.
98
Ślub młodej pary odbył się w kościele katolickim w Wierzbowcu, do której to parafii należały Kuryłowce — dnia 26 października, a więc 7 listopada nowego stylu, 1825 roku. Rozgłos był spory, gdyż małżeństwo pana na Tulczynie stanowiło dla całej Ukrainy wydarzenie godne uwagi. Po raz trzeci w ciągu kilkudziesięciu lat w rodzinie Potockich nastąpił mezalians: po ślubie Stanisława Szczęsnego z Gertrudą Komo-rowską (1770) oraz małżeństwie tegoż samego z Zofią Wittową (1798), z kolei Mieczysław poślubił kobietę z niższej sfery społeczno-majątko-wej. Komarowie byli rodziną szlachecką na tym samym mniej więcej poziomie, co przed laty Komorowscy. Tym razem nikt jednak młodej małżonki porywać nie zamierzał. Delfina zajęła z triumfem apartamenty w Tulczynie.
Z pozoru nie był to związek małżeński psychicznie niedobrany, a jednak takim natychmiast się okazał. O Delfinie Potockiej pisano później (zwłaszcza Zygmunt Krasiński) w tonie tak romantycznych uniesień, znalazła tak wielu bezkrytycznych wielbicieli wśród pisarzy historycznych (odznaczył się w tym zakresie zwłaszcza nieszczęsny ,,Dr Antoni J.", czyli Antoni J. Rolle, znany ze swojej lekkomyślności autorskiej, skłonności do „brązownictwa" i przesadnego wielbienia podolskich rodzin magnackich) — iż rzeczywisty jej wizerunek fizyczny i duchowy uległ całkowitemu zafałszowaniu. Spod nawału tanich uniesień trudno dzisiaj wydobyć rzeczywiste fakty. Wydaje się niewątpliwe, że od wczesnej młodości    Delfina    Komarówna    odznaczała    się
99
specyficzną minoderią i brakiem naturalności , w zachowaniu, co uchodziło wśród niektórych J jej znajomych, a zwłaszcza zakochanych wielbicieli, za dowód „duchowej wyższości" słynnej damy. W stosunkach z ludźmi była niesłychanie wymagająca i drobiazgowa, nieustannie pozowała na istotę wzniosłą i wybitną, co nie przeszkadzało jej w szczodrym szafowaniu swoimi intymnymi łaskami. Niektórzy autorzy (Stanisław Tarnowski, Ferdynand Hoesick) podejrzewali, że nawet w stan małżeński wstąpiła już po utracie dziewictwa (bynajmniej nie z Mieczysławem), co wydaje się o tyle wątpliwe, że stając przed ołtarzem, Delfina miała zaledwie osiemnaście lat. (Jeżeli... rok 1807 jako data jej narodzin wydaje się nieco podejrzany, być może panienkę odmładzano).
Najlepszą      charakterystykę      psychologiczną Delfiny Komarówny przedstawił Fryderyk Hoesick, jeden z nielicznych pisarzy, którzy nie dali się zwieść pozorom jej  „wzniosłego uduchowienia".   „Ten  brak prostoty w życiu,  w sposobie myślenia, we wszystkim, był u niej, obok mnóstwa   innych   mniejszych   lub   większych   wad, jedną z najprozaiczniejszych, a prozaiczną przez to  głównie,  że z  góry obliczoną na  poetyczny efekt.  O szczerości bowiem w rzeczach uczucia u  niej   nie   było  mowy.   Zawsze  pozowała.   [...] wychowana  po   francusku,   w  zasadach  kosmopolitycznych, a tak po zagranicznemu wykwintnie i elegancko,  że wychowanie to — jak się złośliwie wyraża profesor Stanisław Tarnowski — aż  czuć  było  zaściankiem,   kiedy  wyjechała  za granicę,  do Paryża, który dla niej  od razu stał
się szkołą lafiryndyzmu i próżności, okazało się niebawem, że była wyjątkowo zdolna w zakresie tego, co u niej Krasiński nazywał z początku próżnością fashion'u, na j nędznie j^szą z próżności. Oddana zabawom i używaniu, co jej przy stu tysiącach rocznej renty przychodziło łatwo, zepsuta powodzeniem w świecie, tak się przejęła tą komedią światową, którą ulegając wpływom otoczenia grała nieustannie, że nie spostrzegła się nawet, jak to ciągłe udawanie i pozowanie stało się jej drugą naturą."31
Czy Delfina Komarówna była rzeczywiście kobietą tak wielkiej urody, jak utrzymują jej współcześni? Pochlebione portrety niewiele mogą dzisiaj pomóc w ocenie rzeczywistych jej wdzięków. Wydaje się, że była nade wszystko typem ekspresyjnym i ekstrawertywnym, co wywierało spore wjażenie nie tylko na mężczyznach, ale i kobietach. Już pod koniec życia, gdy Delfina liczyła prawie 70 lat, poznała ją w Nicei młodziutka ówcześnie Maria Przezdziecka — i tak po latach wspominała:
„Pani Delfina wyglądała zawsze na niezadowoloną, a jednak tym niezadowoleniem zadowalała ludzi. Była sama jakby znakiem zapytania, wywoływała u tych, którzy ją poznawali, znak podziwu. W pierwszej młodości miała być bardzo piękna. W wieku dojrzałym piękność jej się tylko rozwiełmożniła, przybrała charakter bogatej jesieni. Więcej wyrazu, dużo goryczy w ognistym spojrzeniu czarnej źrenicy, trochę za wiele pogardy w uśmiechu, ale czar rozumu, czar uczuć wielkich,   silnych,  a  może  jeszcze kaprysu czy
100
101
fantazji, nadawały jej postaci ten dziwny charakter, który mógł przyciągać, a czasem zniechęcać ludzi"32.
To, co zapamiętała z Nicei panna Maria Przez-dziecka, może budzić niejakie wątpliwości w sprawie urody Delfiny Potockiej. ,,Raz widziałam Beatrycze siedzącą na ogrodowym parkanie; wyciągnęła z kieszeni nożyce ogrodowe i używała ich do paznokci. Te paznokcie osadzone były na ogromnych palcach, które znowu wychodziły nie ze zwyczajnych dłoni ludzkich, ale jakby z łap... Przekonałam się wtedy, jak dobrze czyniła ich właścicielka, gdy grać poczynała na fortepianie, że je umiejętnie, a pozornie niedbale zasłaniała swym szerokim, powiewnym, niedostępnym okry-
ciem.
"33
W każdym razie ręce panny Komarówny Mieczysława Potockiego bynajmniej nie zniechęciły. Zresztą wdzięk młodości wiele braków'rekompensował. Początkowo małżeństwo państwa Potockich wydawało się zgodne, ale wkrótce wyszedł na jaw tak poważny niedobór seksualny tej pary, że cały związek  stanął pod  znakiem zapytania.
Trzeba w tym miejscu zwrócić uwagę na specjalną cechę psychiczną Mieczysława Potockiego, która przy wszystkich negatywnych cechach tej postaci nadaje jej jakiś cieplejszy i bardziej ludzki wyraz. Otóż niezwykły ten człowiek pragnął ogromnie zostać ojcem, a nade wszystko pożądał syna, dziedzica... nie wiadomo czego — nazwiska, tradycji rodowej, majątku czy choćby sposobu myślenia swego rodziciela. Mieczysław miał w końcu — o ile wiadomo — troje dzieci.
Jest faktem paradoksalnym, że jedyne swoje dziecię' ślubne i legalne, syna Mikołaja, darzył raczej niechęcią i traktował nieprzyjaźnie, jak się wydaje, z powodu konfliktu z jego matką, drugą swą żoną Emilią Świeykowską. Żeniąc się z Delfina miał Mieczysław Potocki lat 26, lecz od razu zaczął domagać się od żony ciąży i syna.
Wstępne czynności zmierzające do osiągnięcia tego zbożnego celu budziły w pani Delfinie szczery entuzjazm, lecz wyniki jej współżycia z mężem okazywały się zupełnie nieudane. Podobno Delfina — po dłuższych okresach ciąży — dwa razy poroniła zniekształcone płody. Co było przyczyną tych niepowodzeń, trudno dzisiaj wyjaśnić. Przyczyna tkwiła raczej po stronie żony, a nie męża, skoro Mieczysław miał później co najmniej troje normalnych dzieci, natomiast Delfina (o ile wiadomo) mimo bujnego i swobodnego życia seksualnego, nigdy żadnego dziecka nie urodziła. 7,Że po takim mężu mogła rodzić monstra moralne — pisze złośliwie jeden z pamiętnikarzy — to rzecz do pojęcia, ale daleko trudniejsza do wytłumaczenia, dlaczego z tak pięknych rodziców mogły się rodzić po dwakroć monstra fizjologiczne."34
Biorąc pod uwagę wybuchowy temperament Mieczysława trudno się dziwić, że między małżonkami poczęło dochodzić do gorszących awantur, o których plotki krążyły szeroko, a pamięć za-' chowała się na Ukrainie nawet po kilkudziesięciu latach, gdy oboje państwo Potoccy, dawno już rozwiedzeni, przebywali za granicą. Gdy w roku
102
103
1864 zwiedzał Tulczyn Adam Mieleszko-Malisz-kiewicz, rosyjski administrator dóbr — generał Płaton Abaza — pokazywał mu między innymi portrety rozwieszone w salonach pałacu.
„Gdym ciągle zwracał się do portretu Delfiny, Abaza potrącił mię w ramię, budząc z zachwycenia, i zapytał z uśmiechem:
— Co pan w niej widzisz? Kobieta bez ruchu. Trzeba było ją widzieć, gdy zarumieniona, lekka jak zefir biegała wkoło bilardu uciekając, a graf uganiał się za nią z kijem. Graf umiał grzmocić,
0  umiał!"35
Delfina uciekała podobno często z Tulczyna, chroniła się do Kuryłowiec, potem znowu wracała... Do rozwodu bynajmniej nie dążyła; mimo udręk i niepowodzeń życia małżeńskiego niełatwo było się rozstać z jedną z największych fortun całej ówczesnej Europy. Nieustanne spory
1   kłótnie przerodziły się w końcu w. separację. Już po paru latach Delfina wyjeżdża z rodzicami do   Włoch,   gdzie   przebywa   czas   dłuższy,   nie rezygnując  z  należnej   jej   pensji  z  kasy domu Potockich. Przed    samym powstaniem listopadowym  Komarowie  wrócili  podobno  na  Ukrainę. Wybuch  powstania  w  Warszawie  29   listopada 1830 roku zatrwożył niezmiernie tę zacną familię. Lada   moment   niegodziwi   buntownicy,   którzy ośmielili  się  wystąpić  przeciwko  umiłowanemu imperatorowi,   najjaśniejszemu   panu   Mikołajowi I, mogli wedrzeć się nawet na Ukrainę i zakłócić   błogi   spokój   egzystencji   Komarów  pod berłem   cesarza   Wszechrosji...   Chociaż   wojska powstańcze były daleko, a na Ukrainie nie miały
104
nigdy się pojawić, państwo Komarowie postanowili uciekać. Zacny Dr Antoni J. Rolle, któremu nawet szczątek polskiej świadomości patriotycznej nie zakłócał już spokoju wiernego poddanego dworu w Petersburgu, pisze z rozkoszną naiwnością w swoim studium o Beatrice — Delfinie Komarównie: ,,W roku 1830 czy na początku roku 1831 cała rodzina Komarów opuściła spokojną rezydencję podolską. Pragnięto uniknąć burzy, choć ta nie dotknęła wcale tego kąta; tułano się po Europie szukając spokoju. W podróży tej pan Stanisław zaczął niedomagać, lekarze zalecili mu kąpiele w Enghien-les-bains36, ale nie podtrzymały one gasnącego życia. Zgon nastąpił w połowie września roku 1832. Wdowa osiadła w Paryżu ze wszystkimi dziećmi i pani Delfina została w towarzystwie matki. Odtąd gościem była w kraju"37. Dodać można: gościem rzadkim, a po roku 1836 w ogóle już kraju nie odwiedzała.
Mieszkać za granicą miała za co, bowiem Mieczysław Potocki, wywiązywał się skrupulatnie ze swoich zobowiązań majątkowych wobec żony. Historycy literatury, kultury i obyczajów wieku XIX rzadko zastanawiają się nad może prozaicznymi, lecz w każdym razie dość istotnymi aspektami życia swych bohaterów: z czego żyli ci ludzie, skąd brały się ich dochody, na jaki standard życiowy wystarczały? Prawda, że wiele dokumentów odnoszących się do spraw finansowych Polaków i Polek głośnych w kraju czy na emigracji przez cały wiek XIX zapobiegliwie niszczono.  Z tego,  co ocalało,  z informacji  roz-
105
proszonych w zachowanej korespondencji lub w pamiętnikach (z reguły zresztą pruderyjnych i przesadnie „dyskretnych"), można jednak odtworzyć obraz dość wyraźny. Trudno w tym miejscu wdawać się w szczegóły, pozostaje jednak faktem, że tymi czy innymi drogami zamożniejszą i uprzywilejowaną część Wielkiej Emigracji utrzymywał kraj. Natomiast biedacy, którzy naprawdę nie szczędzili w roku 1831 swojej krwi i znoju w walce o niepodległą Polskę, wegetowali za granicą w niedostatku, żyjąc dzięki pracy własnych rąk czy umysłów, a korzystali najwyżej z łaski rządów, które udzieliły im schronienia, głównie rządu francuskiego. Wśród Polaków za granicą pani Delfina należała do najbardziej uprzywilejowanych i najlepiej uposażonych. Przez cały czas, i przed rozwodem, i po rozwodzie, aż do śmierci w 1877 roku otrzymywała od męża stałą rentę w wysokości (podobno) stu tysięcy franków rocznie. Co prawda w roku 1825 obiecywano jej posag w wysokości jednego miliona złp., ale nic nie wiadomo, aby Potocki sumę tę pobrał, a gdyby nawet tak było, to procent należny od miliona złp. nie wynosiłby nawet nikłej części stu tysięcy franków. Renta mężowska pozwalała pani Potockiej żyć we Francji na poziomie odpowiadającym ówczesnemu standardowi najbogatszych bankierów lub największych właścicieli ziemskich.        t
W każdym razie dwukrotnie nieudana próba urodzenia Mieczysławowi Potockiemu potomka i dziedzica opłaciła się nad wszelkie spodziewanie.
106
'Na początki pożycia małżeńskiego Mieczysława z Delfina przypada ciekawa afera, która — w relacji, jaka do dzisiaj się zachowała — stanowi dowód dość niezwykłych pomysłów Potockiego, gdy szło o zapobieżenie skutkom nierozważnych swoich dawniejszych posunięć. Spór z matką z roku 1820 trwał nadal w opinii miejscowego społeczeństwa, a wydaje się, iż liczni zainteresowani uzyskiwali wypisy odnośnych manifestów z akt ziemskich (nie wiadomo, jak już wspomnieliśmy, w której kancelarii przechowywanych). Mieczysław interesował się coraz bardziej możliwością zniszczenia oryginałów z 1820 roku, aby przerwać wreszcie mnożenie się i cyrkulację odpisów w licznych powiatach. Jest zastanawia^ jące, że posiadacz tak ogromnego majątku nie pomyślał o sposobie najprostszym, a w ówczesnej Rosji wręcz niezawodnym: skłonienia odpowiednich urzędników archiwalnych do usunięcia z ksiąg odnośnych wpisów w zamian za sowite wynagrodzenie.
Z wszystkiego, co wiadomo o Mieczysławie — a wobec braku jego korespondencji i jakichkolwiek notatek korzystać musimy tylko z relacji osób postronnych — pan Potocki był człowiekiem dość niezrównoważonym, przy swoim uporze, hardości i odwadze dość łatwo oscylującym między skrajnymi pomysłami. Był poza tym — fakt to znamienny, któremu poświęcimy niżej trochę więcej uwagi — dotknięty swoistym schorzeniem charakterologicznym:    odznaczał   się   psychopa-
107
tycznym wprost skąpstwem i żądzą gromadzenia dóbr materialnych. O iłe wiadomo, ze schedy rodowej nie tylko niczego nie zmarnował, lecz nawet całą spuściznę znacznie pomnożył. (Za tym bardziej charakterystyczne uznać trzeba jego wywiązywanie się ze zobowiązań alimentacyjnych wobec Delfiny przez cały czas swojego pobytu w kraju i za granicą, chociaż — być może —
0   skrupulatności tej   przesądzała nie tyle dobra wola pana na Tulczynie, ile raczej nadzór sądowy   i   powierniczy   nad   majątkiem,   co   zresztą mogło dotyczyć jedynie okresu jego pobytu w Rosji). Psychologicznie wydaje się prawdopodobne, iż Potocki pożałował po prostu dostatecznej sumy na łapówkę dla archiwistów, a całą sprawę postanowił załatwić „prostszym" sposobem.
Znowu musimy sięgnąć do relacji Wincentego Bełżeckiego. Mieczysław postanowił rzekomo „spalić te akta przy użyciu maszyny palnej w kształcie zegarka kieszonkowego, a użył do tej zbrodni plenipotenta swego, niejakiego Szey-nera, obiecując mu za to znaczną nagrodę. Zachęcony obietnicą Szeyner, mając stosunki z archiwistą, zaszedł do akt, gdzie przebywając przez pewien czas wsunął dyskretnie maszynę palną między stosy papierów poukładanych w szafie. Aby zaś archiwista nie dostrzegł ognia, zaprosił go z akt na traktament do swojej kwatery.  Szeyner ukonsolował archiwistę  należycie
1      odesłał  go  bryczką  do  domu.  Wtem  nagły wszczął się pożar w archiwum bez żadnego ratunku. Po wszczętym zaraz śledztwie padło słuszne podejrzenie   na   plenipotenta   Potockiego,   Szey-
nera, który natychmiast został aresztowany1. Mieczysław Potocki, obawiając się aby plenipotent na indagacji nie oskarżył go o namowę do tej zbrodni, postarał się o uwolnienie go z aresztu".
Aby do tego doprowadzić, „pierwszy raz za swego panowania [!] hojność każdemu urzędnikowi okazał, a niektórych znaczniejszych z nich zaprosił do siebie na obiad do Tulczyna. Tam przyjął ich obiadem po grafowsku i rozdał każdemu z nich po ładunku zapieczętowanym, w którym miało być po 100 dukatów. Lecz w każdym rulonie mieściły się tylko na końcach po dwa dukaty, a w środku był cały ładunek żółtych liczmanów. Każdy z biorących schował rulon do kieszeni. Potem nastąpiła traktacja o zmianie kierunku śledztwa i sugestie, aby wypadek spalenia akt niewiadomemu przypadkowi przypisać. Wszyscy odezwali się:
—  Bardzo dobrze,   zrobimy jak  należy,  niech graf będzie spokojny.
Wtem wnosi lokaj kosz butelek, między którymi była jedna maleńka z całą szyjką oblaną smołą lakową. Inny lokaj podaje na tacy srebrnej toastowe kielichy cudnej piękności. Bierze graf z kosza jedną butelkę i podaje lokajowi do wyjęcia korka. Sam potem nalewa w kielichy i do lokajś mówi:
—  Odpakowuj butelki porządkiem, a na ostatku tę małą butelkę, i podasz kieliszki małe.
Bierze Potocki kielich i do wszystkich mówi:
—  Proszę panów do kielichów! Zdrowie kochanych moich przyjaciół!
108
109
Każdy wziął w rękę kielich, a wypijając zdrowie grafa odezwali się wszyscy:
—  Nie pamiętamy, abyśmy pili kiedyś w życiu takie wino.
Lokaje napełniają znowu kielichy, a Potocki rzecze do swych gości:
—  Po wypiciu tych wszystkich butelek potraktuję panów winem z tej małej: Jest w niej wino stare, jeszcze dziada mego, ma zapewne więcej lat niż my wszyscy tu razem.
Spojrzeli po sobie i zaczęli zliczać lata swoje. Narachowali półtorasta. Pytają tedy Potockiego:
—  A jaśnie wielmożny graf wiele sobie liczy lat?
Odrzekł:
—  Dwudziesty siódmy."
Możemy stąd wnioskować, że dziwne to spotkanie miało miejsce w połowie 1826 roku.
„Potocki wychylił kielich, a za nim wszyscy. Nim doszli do małej butelki, Potocki udał pijanego. Pożegnał więc wszystkich i poszedł do swojej sypialni, mówiąc:
—  Proszę panów dokończyć i z tej butelki też spróbować.
Pod nieobecność Potockiego urzędnicy bez ceremonii w jednej chwili wypóżnili wszystkie butelki, także tę małą, którą Mieczysław zaprawił był trucizną. Po wypiciu tej ostatniej rozjechali się do domów na śmierć pewną. Do trzech dni trzech urzędników umarło, a reszta przy usilnym ratunku doktorów odzyskała życie."
Zważywszy, iż autorem tej relacji był zaprzysięgły   wróg   Mieczysława   Potockiego,    trudno
110
przyjąć z zaufaniem opowieść o tym niezwykłym wytruciu urzędników miejscowego sądu. Jeżeli pożar wywołany w archiwum groził Potockiemu tak wielkimi konsekwencjami, to mord na trzech funkcjonariuszach służby śledczej i sądowej był ryzykiem nieporównanie większym. Można przypuścić, że urzędnicy zaproszeni do Tulczyna pofolgowali sobie po prostu przesadnie w jedzeniu i piciu, być może padli również ofiarą jakiegoś zatrucia pokarmowego, a skutki tej choroby przypisano rzekomemu otruciu. Toksykologia nie zna zresztą trucizn dostępnych w pierwszej połowie XIX wieku, które podane w pokarmie lub napoju mogłyby spowodować śmiertelny skutek dopiero po wymierzonym dokładnie upływie kilkunastu godzin.
„Panowie urzędnicy przyszedłszy do zdrowia zaczęli oglądać rulony i znaleźli w nich po cztery tylko dukaty, a jako resztę liczmany. Znieśli się natychmiast jeden z drugim i wznowili sprawę
0   spalenie   akt   przez   plenipotenta   Potockiego. Dekret   sądu   powiatowego   obwinił   Potockiego kryminalnie.  Ów  apelował do  trybunału,   gdzie po solennym opłaceniu każdego urzędnika całej tej   sprawie   trybunał   już   pogrzeb   sprawił   na wieczny  odpoczynek,  a  Potocki  corocznie  upominki dawał w trybunale na intencję tejże sprawy, jakby za umarłe dusze."38
Tak więc Mieczysław Potocki miał się rzekomo przerachować w swojej chciwości, a pożałowawszy od razu wystarczającej łapówki, musiał następnie   łożyć   sumy   znacznie   większe.   Może
1   tak   było.   Upodobanie  do  trucicielstwa  przy-
111
pisywano panu na Tulczynie z dużym uporem. Tak na przykład w roku 1826, natychmiast po uwolnieniu Szeynera z aresztu śledczego, gdzie przebywał w związku z podejrzeniem o podpalenie archiwum, Potocki -miał zaproponować mu natychmiastowy wyjazd za granicę. Gdy Szey-ner się zgodził, magnat zaopatrzył go hojnie: „daje mu na drogę dwa tysiące dukatów i bilet do banku paryskiego na 200 000 franków". Plenipotentowi miał towarzyszyć wierny sługa Mieczysława, awanturnik, na którego sumieniu ciążyły liczne występki, później rzekomo wykonawca wielu zbrodniczych pomysłów swego pana, Kozak nazwiskiem lwa. Mieczysław „Kozakowi swemu wiernemu polecił sekretnie, aby na pierwszym noclegu za granicą otruć Szeynera, a po skonaniu jego zabrać pieniądze i wszystkie, jakie będą przy nim, papiery oraz rzeczy kosztowniejsze, a wszystko to przywieźć na powrót, sekretnie, do Tul-czyna. [...] Kozak wierny dopełnił wszystkiego, co mu polecono; na pierwszym noclegu w Husia-tyniu dał mu fernepiksu taką dozę, że mu brzuch i oczy z głowy wysadziło, i powrócił do Tulczyna w nocy ze wszystkim, co było przy Szeynerze"39.
Tak miał skończyć /.aulany plenipotent Mieczysława Potockiego, niebezpieczny świadek jeco występnych poczynań.
Młodemu magnatowi zaczęło się „przewracać w głowie". Trudno przytaczać w tym miejscu rejestr jego sporów z sąsiadami, zamachów na własność dzierżawców, wyzysku poddanych, oszustw i machinacji w stosunkach z nabywcami płodów rolnych z jego majątków... Bełżecki roz-
112
pisuje się o tym bardzo szeroko, drobiazgowo eksponując własne krzywdy, które zresztą nie wydają się aż tak wielkie, jak mniemał rozdrażniony autor pamiętnika. Zapewne większość opowieści o nieuczciwości i niegodziwości Mieczysława Potockiego miała pokrycie w faktach. Opinię zyskał fatalną, a pamięć o niej miała się utrzymać przez dziesiątki lat, nawet gdy opuścił już na zawsze ziemie Ukrainy. W każdym razie można sądzić, że wybryki i swawole obyczajowe, którym Potocki oddawał się chętnie, folgując swoim namiętnościom w stosunkach z licznymi poddankami, zmuszanymi do pobytu w Tulczynie naciskiem ekonomicznym czy wręcz przymusem senioralnym wobec ich rodziców, a także awantury i nadużycia w stosunkach z dzierżawcami i okoliczną szlachtą — nie spowodowałyby klęski magnata, gdyby nie wszedł on lekkomyślnie w konflikt z samym cesarzem.
Wczesnym latem 1828 roku rozpoczęła się wojna rosyjsko-turecka. Car Mikołaj I, żądny popisania się przed Europą jakimiś czynami wojennymi, osobiście wyruszył na front bałkański. W kwietniu 1828 opuścił Petersburg i skierował się na Ukrainę, latem usiłował udawać, iż osobiście dowodzi wojskami rosyjskimi na froncie tureckim, w październiku wrócił na terytorium Imperium Rosyjskiego, bawił w Chersoniu i Odessie40. Wtedy właśnie pod Wozniesieńskiem, miastem położonym na lewym brzegu rzeki Boh, o kilkadziesiąt kilometrów od Morza Czarnego, odbyła się rewia wojsk zgromadzonych przed ekspedycją na front turecki. Mieczysław Potocki
Potomkowie Szczęsnego
,113
uznał to za właściwą okazję dla przypomnienia swojej osoby dworowi rosyjskiemu. Delfina, po dwóch nieudanych ciążach, wojażowała właśnie po Italii, Mieczysław czuł się tym pewniejszy i swobodniejszy. Wyjechał ochoczo do Woznie-sieńska.                                             '
Bełżecki pisze:    ¦
,.Potocki, młody, przystojny, zwracał na siebie wszystkich tam oczy, wszędzie był dla widzenia rzadkich wydarzeń i wszędzie nań oczy zwraca-fio. Po skończonej rewii cesarz z familią i swymi gośćmi udał się do Odessy, gdzie trupa [teatralna] z zagranicy przybyła dla zabawy tak wysokich gości, a bardziej dla swoich korzyści. Najjaśniejszy cesarz ze swoją najjaśniejszą familią" — pan Bełżecki nawet w poufnych zapiskach nie szczędził rosyjskiemu monarsze najuniżeńszych słów uwielbienia — ,,oraz z dostojnymi gośćmi zaszczycili tam teatr swoim przybyciem i po-zasiadali w tronowych lożach. Mieczysław Potocki udał się za nimi do Odessy i takoż do teatru przybył. Była tam w teatrze pewna dama, pułkownikowa M., rzadkiej piękności, na którą wszyscy zwracali oczy, damy z zazdrością, a mężczyźni z zapałem pożądliwości"41.
Kim była ta piękność? Bełżecki określa ją skrótem M., potem rozwija skrót, nazywając damę „pułkownikową Milier", „panią Miller" lub „Miler". Dokładniejszy jest Bobrowski, który pisze,; iż Mieczysław Potocki „w czasie manewrów pod Wozhiesieńskiem, na balu dla Najjaśniejszego Pana wydanym, uwiózł baronową generałową      Meller-Zakomelską"42.       Mniejsza
0   to, że Bobrowski poplątał kontekst chronologiczny, umieszczając całą sprawę już w okresie sporów    Mieczysława    z    Emilią    Świeykowską (1845),  lub że nazwał panią Meller-Zakomelską „generałową", gdy inni pamiętnikarze nazywają ją   tylko    „pułkownikową".    Rzecz   w   tym,   co właśnie Bobrowski ujawnił, że chodziło o osobę, która była w 1828 roku co najmniej kandydatką do pozycji metresy, jeżeli nie już aktualną metre-są cara Mikołaja I.
W apologetycznej literaturze historycznej, której celem było przedstawienie Mikołaja I i całej jego familii jako wzoru najdoskonalszych cnót
1 przykładu życia rodzinnego, starano się czasami przekonywać    czytelników,    jakoby    osławiony „żandarm   Europy"   Mikołaj  I   przez  całe  życie utrzymywał intymne stosunki jedynie ze swoją pruską żoną Aleksandrą Teodorówną. Można to między bajki włożyć.  Wyniosły imperator miał liczne słabostki alkowiane, w liczbie proporcjonalnej do rzeczywistych swoich możliwości, wynikających  z autokratycznej   pozycji  monarszej. Trudno w tym miejscu rozprawiać o szczegółach. W   każdym   razie  pani   Meller-Zakomelską  była obiektem   ogromnego   zainteresowania   Nikołaja Pawłowicza.
Trudno jest ustalić, kim była naprawdę. Nazwisko Meller-Zakomelski wiąże się z jedną tylko znaną osobistością Rosji tej epoki: z generałem Piotrem Iwanowiczem Melłer-Zakomelskim, ministrem wojny Imperium, zmarłym wszelako w 1823 roku. Czyżby piękna dama,v której imienia  nie  znamy,  była  synową  starego  generała?
114
115
W czasie przedstawienia w odeskim teatrze „Mieczysława Potockiego bardziej zajmowała ta dama, niźli rzadka sztuka przedstawiana przez zagraniczną trupę. Nie mógł Potocki dosiedzieć w swej loży i udał się do tej damy dla dowiedzenia się, kim by ona była. Kobieta ta miała męża, z którym pożycie było niezazdrosne, zapewne z tych powodów, że on więcej służbie swej był oddany niźli żonie, a ona nie tracąc czasu swej młodości i powabnej urody, pozwalała sobie używać wolności swemu wiekowi właściwej. Na wejrzenie wchodzącego do jej loży Mieczysława Potockiego, równie młodego i przystojnego z twarzy i wzrostu, ubranego po grafowsku, twarz jej się zapłoniła. Zaczęli ze sobą rozmawiać, a po chwili gwałtowne uczucia wzajemne w nich się odezwały. Nastąpiła między nimi umowa, aby tej samej nocy wyjechała z nim z Odessy do Tul-czyna. Chętnie na to zezwoliła, a wypytawszy go, gdzie kwateruje, oświadczyła, że zaraz prosto z teatru do niego przybędzie. Nie tracąc czasu, Potocki wychodzi od niej i odjeżdża do siebie dla przygotowania się do wyjazdu. Mieszkał tamże we własnym domu. Po skończonym teatrze dama pożądana, pani M., przybywa do domu Potockiego, który był już w pogotowiu do wyjazdu. Fiakra, który przywiózł tę damę, Potocki utraktował należycie i nagrodził solennie, aby przed nikim nie mówił, gdzie ją zawiózł. (...) Sam zaś ze swoją zdobyczą natychmiast wyjechał własną karetą na koniach pocztowych z Odessy do Tulczyna"43.
W  Odessie  zaczęła  się  tymczasem  awantura.
116
,I)ama ta wpadła w oko pewnej znakomitej osobie" — komu, pan Bełżecki wyjawić nie śmiał. i')w wielbiciel rozkazał szukać jej po całym mieś-cie. W hotelu powiedziano, że jeszcze nie wróciła /. teatru. Policja miejscowa z niezwykłą energią poczęła przesłuchiwać odeskich dorożkarzy. Dopiero po dość długim czasie udało się ustalić, ze piękna pani wyjechała z Odessy w towarzystwie Mieczysława Potockiego.
Zabawne i zastanawiające zarazem są wysiłki wiernego poddanego jego cesarskiej mości, pana Wincentego   Bełżeckiego,   aby   przy   opisie   tej historii   najmniejsze   podejrzenie   nie   padło   na osobę  samego  imperatora.  Można  zresztą przypuszczać,  iź dla zachowania szczególnego decorum,   tym  bardziej   że  w  Odessie  obecna  była cesarzowa   Aleksandra,   konieczne   było   użycie specjalnych   sposobów   zawoalowania   istotnego sensu całej afery. Tak więc „uwiadomiony został mąż  tej   damy,  pułkownik,   i  radzono  mu,   aby się skarżył na Potockiego za uwięzienie mu żony samemu cesarzowi. Nazajutrz to uczynił. Cesarz jako wzór cnotliwego przykładu w pożyciu małżeńskim" — Bełżecki pisał te słowa zapewne nie zdając sobie sprawy, na jaką śmieszność naraża się u swoich czytelników — „i po wtóre, że taki występek Potocki pod bytność cesarstwa w Odessie poważył się dopełnić, rozkazał wysłać w pogoń   za   zbiegami   feldjegra   z  poleceniem,   aby z miejsca, gdziekolwiek by ich dopędził, wysłać pułkownikową M.  do Chersonu dla zamknięcia w panieńskim monastyrze, Potockiego zesłać do Woroneża do monastyru czerńców na pokutę, tam
117
zatrzymując   go. do   dalszego   najwyższego   r porządzenia".
Oburzenie cnotliwego cesarza było tak ogroi ne, że w pogoń za rozwiązłą panią Meller-Zak. melską wysłał oddział żandarmerii pod dowód: twem   feldjegra  w  stopniu  majora.   Tymczasei Potocki dotarł do Tulczyna-, a spodziewając sit naturalnie pogoni, zamknął się z kochanką w pa łacu, udając, że nikogo w nim nie ma. Gdy nazajutrz   feldjeger   zjawił   się   w   Tulczynie,   zastał pałac   „pozamykany   wokoło,   jakby   był   pusty. Nareszcie widząc niepodobieństwo dobić się do Potockiego, udał się do jego pełnomocnika, niejakiego    Rutkowskiego,    z    oświadczeniem,    że jeżeli Potocki nie dopuści go do siebie dla spełnienia najwyższego polecenia, użyje on sił wojskowych,   przy  pomocy  których  wyłamie  okna i wtargnie do pałacu. Wówczas zaś Potocki może spodziewać się dla siebie czegoś najokropniejszego za sprzeciwienie się woli monarszej".
Rutkowski powiadomił o wszystkim Potc ckiego, a magnat zrozumiał wreszcie, że w oblicza przemocy sił policyjnych nie może już stawiać oporu fizycznego. Major żandarmerii doręczył Mieczysławowi list cesarski, zawierający nakaz udania się do Woroneża oraz odesłania pani Meller-Zakomelskiej do klasztoru w Chersoniu. Groziła obojgu ekspedycja natychmiastowa. „Potocki, widząc niepodobieństwo już wykręcić się z tej biedy, w którą sam dobrowolnie wlazł, błagał majora, aby do jutra wyjazd odłożył. Lecz ten był nieubłagany, pokąd Potocki 1000 rubli srebrem na stół mu nie położył. Wtedy
118
major   zmiękł   i   pozwolił   obojgu   przenocować w pałacu".
Potocki dowiedział się jednak, iż jego kara i „pokuta" pani Meller-Zakomelskiej mają być bezterminowe, a więc najprawdopodobniej czeka ich więzienie dożywotnie. Kochankowie nie spali podobno przez całą noc, szykując się do podróży. Potocki przygotował bagaże ukochanej i wręczył jej 30 tysięcy rubli srebrem na najpilniejsze doraźne potrzeby. Nazajutrz okazało się, iż carski feldjeger nie chce dopuścić do wyjazdu obojga swoich więźniów w przyzwoitych ekwipażach pałacowych. „Zesłańcy nie jeżdżą z takimi wygodami" — oświadczył surowo i dodał, że pojadą najzwyklejszymi wozami skarbowymi, na jakich transportowano najczęściej skazanych na zesłanie. Zaczęły się nowe targi, zakończone wręczeniem panu majorowi znowu sumy tysiąca rubli, która przełamała opór rosyjskiego służbisty. Cała ta historia z wysyłaniem Potockiego i pani Meller z Tulczyna na zesłanie w 1828 roku była tematem doprawdy godnym Mikołaja Gogola!
Żandarm trwożył się podobno ogromnie, przyjmując od polskiego magnata tak hojne datki. Mówił z niepokojem:
„— Panie grafie, czynię zadość żądaniom pańskim z wielką trwogą, bo jeżeli kto doniesie o tym monarsze, bardzo łatwo z majora na sołdata zaawansuję.
—  A któż by miał o tym donosić? — spytał Potocki.
—  Niech i tak będzie, spróbuję swego szczęścia — rzekł major — ale niech się pan śpieszy,
119
panie grafie, z wyjazdem swoim, a pani Melle też niech będzie gotowa. Posłałem już do genera ła po anioła stróża dla niej".
Ow ,,anioł stróż" dla pięknej pani pułkownikowej pojawił się w porę. „Kapitan młody i przy-" stojny, umyślnie przez generała wybrany dla pani Meller   do   podróży,   wchodzi   szarmancko   doi pałacu i pyta liberii:
— Gdzie jest major?
Ukazali mu drzwi do tego pokoju, gdzie znajdował się graf i maj or. j Zasalutowawszy majorowi!
rzekł:
— Zgodnie z rozkazem przybyłem tu dla odprowadzenia  do  Chersonu  pani  pułkownikowej!
Meller.
—, Tak to być miało — rzecze major — lecz! teraz z okoliczności wypadło, że pan kapitan j pojedzie z panem grafem do Woroneża, a ja sam • do Chersonu z panią Meller".
Major    żandarmerii     dostrzegł    niewątpliwie ewen,tualne    atrakcje    osobistego    eskortowania pięknej więźniarki do Chersonia i wolał sam wystąpić w roli jej opiekuna, niż cedować to zadank j na młodego kapitana. „Wchodzą wszyscy do jadał-  '¦ nego pokoju i zastają tam piękną panią Meller, Kapitan   zadrżał   na   sam   widok   tej   powabnej piękności.  [...] Pani Meller z dotkliwej zgryzoty miała  spuszczone  oczy,  jednak  spozierała  spod oka na kapitana i jak uważać można było, z poruszeniem uczuć serduszka; zapewne żałowała więcej straty tak miłego towarzysza, niźli była kon-tenta z paradnych koni do tej niemiłej podróży." Nazajutrz po śniadaniu konwój wyruszył w po-
120
dróż. „Na piątej stacji pocztowej rozłączyć się musieli kochankowie z wielkim żalem i uczuciami opłakanymi. Pani Meller w Chersonie w srogiej zostawała pokucie, a Potocki zapłacił dobrze archimandrycie i [w Woroneżu] wolny był od pokuty."
Relacjonujący to wydarzenie Wincenty Bełże-cki — co jest faktem bardzo zastanawiającym — nie widział niczego niewłaściwego ani zdumiewającego w tym, że oto dwoje młodych ludzi, których jedyną „winą" była wzajemna skłonność erotyczna, bez żadnej podstawy prawnej, bez żadnego postępowania wyjaśniającego, bez żadnej obrony ich interesów uwięziono bezterminowo na mocy rozkazu autokratycznego władcy państwa, pozbawiono wolności i praw swego stanu, zesłano do odległych miejscowości — zapowiadaj ąc ich dożywotnie uwięzienie. Podobne przykłady, bardziej niż teoretyczne studia nad systemem ustrojowym Imperium Carskiego, unaoczniają cały bezmiar bezprawia panującego w XIX-wiecznej Rosji. Najgorsza była wszelako spontaniczna akceptacja podobnych praktyk nie tylko przez ówczesnych Rosjan, ale i od niedawna dopiero pozostających pod władzą dworu petersburskiego Polaków —r jako aktów sprawiedliwych i naturalnych. Nie wszyscy, rzecz jasna, jtak się zachowywali, tak jednakże reagowała 'zn<iczna część ówczesnej polskiej opinii publicz-
j w zaborze rosyjskim.
(Wydaje się, że właśnie w roku 1828 Mieczy-
w Potocki doznał wstrząsu psychicznego, ry przesądził o jego postanowieniu opuszcze-
121
nia na zawsze Imperium Rosyjskiego i osiedlenia się na zachodzie Europy. Zanim mógł to osiągnąć, minęło przeszło ćwierć wieku. Upór Potockiego miał jednak doprowadzić w końcu do spełnienia się jego zamierzeń.
O   losach   pani   Meller-Zakomelskiej   nic   już więcej  nie wiadomo.  Życie jej  bez względu na to,   jak   jeszcze  długie,   musiało   być  doprawdy; smutne.   Gorzko   zapłaciła   za  swój   parodniowy, romans z panem na Tulczynie.
W Woroneżu Potocki podejmował oczywiście wszelkie starania, aby z zesłania jakoś się wydobyć. Jak na obszary Rosji, zesłanie było nieodległe, w każdym jednak razie Woroneż od Tulczyna dzieliło jakieś 500 km w linii powietrznej. „Przez rok tam siedząc prosił i zapłacił archi-mandrycie, że dał o nim raport wyższej władzy, a ta jeszcze wyżej, aż do tronu, że Potocki ciągle każdego miesiąca spowiadał się i przykładnie pokutę odprawiał. Pisał poza tym do spokrewnionych z sobą osób w Petersburgu, że gdyby został z pokuty uwolnionym, chciałby sprzedać terytorium Tulczyna monarsze. Przedłożono to cesarzowi i proszono o ułaskawienie dla niego. Cesarz przychylił się do prośby i rozkazał wezwać Potockiego do Petersburga"44.
Działo się to zapewne w roku 1829. Zwolniony z Woroneża Potocki pośpieszył do stolicy Rosji i ukorzył się przed tronem, ponawiając deklara-
122
cję swojej gotowości sprzedania całego terytorium Tulczyna skarbowi cesarskiemu. Dla władz petersburskich miało to spore znaczenie, gdyż od roku 1815 tam właśnie (jak wspomnieliśmy) mieściła się kwatera główna południowej grupy wojsk rosyjskich, a potrzeby armii powiększały się z roku na rok.
W zamian za tę korzystną dla skarbu cesarskiego usługę materialną zażądał Potocki paszportu „rocznego" na wyjazd za granicę — do Francji. Tymczasem, podczas jego nieobecności, komisja rządowa miała dokonać w Tulczynie oglądu i oceny oferowanych do sprzedaży dóbr.
Jest ciekawe i charakterystyczne, że władze petersburskie przystały na podobny układ. Puszczono w niepamięć dawne wybryki Mieczysława, otrzymał paszport i do Francji wyjechał. Było to na krótko przed początkiem powstania listopadowego. U schyłku lipca 1830 wybuchła we Francji rewolucja, w ciągu trzech dni upadła odrestaurowana monarchia Bourbonów, na tron powołano Ludwika Filipa Orleańskiego. Mikołaj I niemal oszalał z wściekłości. Głosił, że nigdy nie uzna nowego systemu politycznego we Francji. Uznał co prawda dość prędko, ale przedtem sposobił się do zbrojnej interwencji na Zachodzie, zamierzając obalić system wprowadzony we Francji przez rewolucję lipcową, a Belgii odebrać niepodległość, uzyskaną przez secesję z monarchii holenderskiej we wrześniu 1830. Niewiele brakowało, aby do interwencji tej doszło. Powstanie w Polsce, które wybuchło 29 listopada 1830 roku, odebrało     Mikołajowi I     szansę     decydowania
123
o ustroju i losach wielu państw Europy Zachodniej.
Można sądzić, iż najważniejszym celem podróży Mieczysława Potockiego do Francji było nawiązanie stosunków z bankami w Paryżu i przygotowanie  swojej   instalacji  na  Zachodzie  przez  przeniesienie znacznej  części majątku ż Ukrainy do Francji.  Co  robił w Paryżu w okresie,  gdy na ziemiach  polskich  toczyły  się  walki  powstania listopadowego  —  możemy  się  tylko  domyślać. Nie miał oczywiście nic wspólnego z ośrodkami popierającymi   we   Francji   powstanie   polskie. Nie wiemy także, czy spotkał się z panią Delfina; można sądzić, że do tego nie doszło. Zaniepokojone  jego  pobytem  we  Francji  władze  rosyjskie nakazały jednakże powrót pod groźbą „konfiskaty majątku, jeżeli na termin nie wróci do kraju. Jakoż i wrócił jeszcze przed terminem na kilka dni wprost do Petersburga,  a tymczasem plany i Tulczyną   zdjęte   zostały   i   opisanie   skończone.' Polecono ministrowi skarbu pertraktować z Potockim o kupno Tulczyną z przyległościami. Zgodzili  się  na  osiem  milionów  rubli,  które minister żądały  aby  zostały  w   banku  petersburskim   na szóstym    procencie.    Potocki    żądał    natomiast zaraz wypłaty w złocie lub srebrze. Cesarz kazał mu  wypłacić  asygnatami,  stąd  zaszła  niezgoda. Na koniec Potocki oświadczył, że się rozmyślił i nie chce już sprzedawać Tulczyną. Kancelaria cesarska z wszystkimi swoimi planami i opisy wa-niami wyjechała z Tulczyną do Petersburga, a Potocki do Tulczyną przyjechał, i interes na niczym się skończył"45.
124

Tulczyn pozostał więc własnością Potockich jeszcze przez wiele lat. Dwór cesarski pocieszył się natomiast konfiskatą znacznego majątku starszego brata Mieczysława, Aleksandra Potockiego. Dziwny ten człowiek wzbudził w sobie uczucia patriotyczne podobno — fakt paradoksalny — pod wpływem swej siostry Zofii Kisielew, żony dygnitarza rosyjskiego Pawła Kisielewa, która po powstaniu listopadowym stała się żarliwą patriotką polską, odmawiając bytności w Rosji; pozostała na zawsze na Zachodzie. Przyjechał do Warszawy, nakazał zebrać ze swych dóbr jak największy kapitał — i przystąpił do formowania w wojsku polskim pułku jazdy. Niestety, rozchorował się poważnie i ze swoją formacją nigdy nie stanął do boju. Po upadku powstania udał się na emigrację. Z całej fortuny pozostały mu już szczątki. Humań z Zofiówką i znaczne dobra na Ukrainie skonfiskowano na rozkaz Mikołaja I. Szczęściem Aleksander umieścił uprzednio w Wiedniu pewne kapitały, a sporo pieniędzy pozostało mu z funduszu przeznaczonego na formowanie własnego pułku. Zamieszkał w Rzymie, przebywał czasami w Niemczach i we Francji aż do śmierci w 1868 roku, mając jeszcze 80 tysięcy franków rocznego dochodu. Na własne utrzymanie i potrzeby zużywał podobno tylko 20 tysięcy, przeznaczając resztę na pomoc dla polistopadowych współemigrantów. Zasłynął zresztą z niezwykłego upodobania: żywił fety-szystyczną skłonność ku kobietom ogromnego wzrostu. Odbywał liczne podróże i płacił znaczne sumy, aby odnajdywać jak najwyższe dziewczy-
125
ny i starannie je mierzyć... Pod koniec życia zdziwaczał, ale pozostawił po sobie dobre wspomnienia jako człowiek o poczuciu obowiązków narodowych i wrażliwy na nędzę ludzką46. Przez całe życie nie ożenił się i zszedł bezpotomnie. Podobny brat w żadnym wypadku nie był dla Mieczysława dobrą rekomendacją wobec dworu rosyjskiego, chociaż obaj nie utrzymywali ze sobą właściwie żadnych stosunków.
Zerwanie przez Mieczysława Potockiego rokowań ze skarbem cesarskim o sprzedaż Tulczyna jest  w  świetle  relacji  Wincentego  Bełżeckiego zupełnie  jasne   i  zrozumiałe.  Przede  wszystkim decyzja wypłaty należności w rublach asygnacyj-nych    stanowiła   próbę    ograbienia    Potockiego przez dwór rosyjski. Ogromna inflacja i dewaluacja asygnat rublowych w ówczesnej Rosji (które formalnie miały być z początku równowartościowe z walutą kruszcową) doprowadziła do utraty przez  „papiery rosyjskie" prawie trzech czwartych wartości. W roku 1832 za 1 rubel srebrem płacono w Rosji 3,69 rubla asygnacyjnego. W ten| sposób    osiem    milionów    rubli    rzeczywistych, które żądał Potocki za Tulczyn z okolicami, przy wypłacie w asygnatach zmieniłoby się w 2 miliony  168 tysięcy...  rubli  zdatnych do wywozu za granicę i ulokowania w bankach zachodnich. Nic dziwnego,   że  Potocki  czuł  się  ofiarą oszustwa i  z  transakcji  zrezygnował.  Nie  polepszyło  to, naturalnie, jego pozycji w oczach dworu petersburskiego.
Mieczysław nie zrezygnował jednak ze swoich zamiarów i rozpoczął starania, aby przekazywanie
kapitałów do banków w Paryżu odbywało się systematycznie, choćby na mniejszą skalę. Z posiadanych ziem i poddanych (28 tysięcy chłopów pańszczyźnianych), znaczną część (18 tysięcy „dusz") zastawił w państwowym banku petersburskim, cały zaś kapitał przekazał niezwłocznie za granicę, do Francji. Było to w roku — jak można sądzić — 1833 lub 1834. ,,Sam zaś ograniczył się z rozchodami w domu tak, że na życie domowe wychodziło mu na dzień tylko po pół rubla. Sprzedawał z pałacu wszystkie dawne rzeczy swoich przodków i z ogrodów niebotyczne topole, które je ozdabiały swą olbrzymią wysokością, dla pomnożenia swoich kapitałów."47
Przesadzając ogromnie ze swoją „oszczędnością", nabrał Potocki opinii psychopatycznego skąpca i chciwca. Dość niezwykły tryb życia pana na Tulczynie nie przysparzał mu popularności wśród szlachty polskiej. Plotki o nim krążyły szeroko w latach 1830-tych i 1840-tych po całej zachodniej Ukrainie — i trzeba przyznać, że nie oszczędzano go w wystawianiu na pośmiewisko. To, co zanotował Zygmunt Szczęsny Feliński, jest doprawdy godne przytoczenia:
,,Zeby lepiej dać poznać tę dziwaczną postać, przytoczę tu kilka szczegółów z codziennego życia tulczynieckiego za rządów p. Mieczysława. Mając przeszło czterdzieści milionów franków zlokowanych na zagranicznych bankach i posiadając olbrzymi obszar najurodzajniejszej pobere-skiej ziemi, równający się niejednemu udzielnemu księstwu, ,krezus ów podolski bawił się w osobistą sprzedaż na jarmarku drobnych gospo-
126
127
darskich produktów, takich nawet, jak skóry końskie, przy czym targował się jak chudopachołek o złotówki i grosze, przebijając ręce po dokonanej umowie. Wynajmował Żydom nie tylko cały owocowy ogród, ale też ananasarnię i oranżerię, nic nie wymówiwszy sobie nawet na potrzeby domu. Z kucharzem zaś zawarł umowę, iż mu płacić będzie dziennie po pół rubla od osoby za obiad i kolację, nie dostarczając żadnych wiktuałów; jego zaś rzeczą było kupić, co było potrzeba do stołu. Lecz najlepiej charakteryzuje system jego ekonomiczny znalezienie się przy sprawozdaniu rocznym generalnego rządcy Rudnickiego [Rutkowskiego?]. Spostrzegłszy, iż dość pokaźna suma figuruje w rachunkach na opfatę pasieczni-ków, których miał sporo w swych rozległych dobrach, zawołał z oburzeniem:
—  A po cóż płacić pasiecznikom,  kiedy tylu włóczy   się   dziadów,   z   których   każdy   byłby szczęśliwy, gdyby dostał przy pasiece ciepłą chatę na zimę?!
Rządca odrzekł, że i dziad przecie potrzebuje wyżywić się i odziać, trzeba mu więc dostarczyć na to środków.
—  To niech po dawnemu żebrze na swe utrzymanie, a chatę i ogród będzie miał zawsze w zysku — odparł nieukontentowany z zarzutu hrabia.
—  A któż będzie pilnował pasieki, kiedy pasie-cznik pójdzie z torbami? — zagadnął znowu rządca,   usiłując   na   serio  przyjmować   rady  swego pryncypała.
—  To osadzać po dwóch — zawyrokował nie-zmieszany   niedorzeczną   polemiką   milioner.   —
128
Niech jeden pilnuje pasieki, podczas gdy drugi żebrać będzie dla obydwóch.
Jakiż lichwiarz nie pozazdrościłby mu tak genialnych pomysłów?"48
Pomysłów spekulacji na drobnych nawet interesach miał Potocki podobno wiele, a Bełżecki z lubością relacjonuje różne jego oszustwa, kiedy to zawierał kontrakty rzekomo tylko dla pobrania zaliczek, a następnie zrywał je pod lada pretekstem. Zaproponował m.in. kupcowi żydowskiemu Lewensonowi, który od dawna zakupował masowo zboże u Potockich, dzierżawę całego klucza folwarcznego. Lewenson ,,zapłacił mu z góry połowę pieniędzy. W przeciągu miesiąca Potocki odebrał od niego arendy i zaprowadził swoją propinację. Pszenicę zaś i wódkę innym kupcom sprzedał. Żyd Lewenson gwałtuje:
—  Co pan graf robisz? Wróćże mi moje pieniądze!
On na to głuchy i powiada mu:
—  Tyś moją matkę okpiwał przez tyle lat, to zwróciłeś mi te pieniądze, które niesprawiedliwie zabrałeś".
Lewenson złożył skargę do sądu, przegrał co prawda w pierwszej i drugiej instancji, jednakże ,,założył apelację do Senatu i zyskuje tam dekret dla siebie do uzyskania od Potockiego 36 tysięcy rubli srebrem. Zawiadomiony o takowym dekrecie Rutkowski, pełnomocnik Potockiego, przyszedł do niego z zapytaniem, co ma robić, czy zapłacić tę sumę Lewensonowi? [...] Zastał Rutkowski Potockiego z kucharzem harmiderują-cego, że go okpiwa na kupnie jaj, podając mu po
129
groszu jedno jajko, podczas gdy on, jadąc do Kamieńca, kupił do dwie jaj za grosz. Sprawę przedstawia Potocki Rutkowskiemu, a ten do Potockiego rzecze:
—  Niech  pan  takie   bagatele  zostawi,   bo   tu
0  ważniejszej  okoliczności musimy się naradzić. Przegraliśmy  sprawę  w  Senacie  z  Lewensonem
1  kazano nam zapłacić mu 36 tysięcy rubli srebrem.   Oto jest kopia dekretu senackiego. Co pan każe robić?"
Mieczysław.Potocki bardzo się podobno zdenerwował, a następnie zalecił próbę dojścia z Lewensonem do kompromisu: zapłaci mu najwyżej 25 tysięcy rs, a za to kupiec skwituje kasę Potockich z wszelkich pretensji.
Lewenson nie przyjął jednak kompromisu i żądał pełnej  sumy. Rozwścieczony „Potocki rzekł:
—  To łajdak i głupi.  Kiedy taki jest uparty, to nic ode mnie nie weźmie. Założyć apelację do ogólnego   zebrania   Senatu,   a   tam  ja   poślę   20 tysięcy rs, aby dekret poprzedni skasowali i sprawę do góry nogami obrócili. Obaczymy, co wtedy Żydek wskóra. Jutro do Petersburga do plenipotenta wyślę list, aby zaraz założył apelację i dopilnował sprawy.  To  będzie  służyć przykładem dla  wszystkich  odważających  się  próbować   ze mną procesu.
Sprawa przeszła do ogólnego zebrania i wkrótce Potocki dekret zyskał, rzeczywiście do góry nogami obrócony, bo w miejsce, co należało się Lewensonówi od Potockiego, od Lewensona nakazano uzyskać dla Potockiego 15 tysięcy rs, które  natychmiast  srebrem  żydowskim  domowym,
miedzią i meblami, jakie miał w domu, a które Potockiemu na nic się nie przydały, uzyskano na satysfakcję, podług dekretu zasądzonych 15 tysięcy rs, czym postawił Żyda w najbiedniejszym stanie, tak że już do samej śmierci nie mógł się podnieść z nędzy"49.
Walcząc bezwzględnie z wszystkimi swoimi przeciwnikami, przekupując miejscowych urzędników, niszcząc dzierżawców i kontrahentów nie godzących się na wyzysk, Potocki nie zapominał wszelako o uciechach osobistych. Władysław Beł-żecki był w 1845 roku w jednym ż jego folwarków w Taużnej (wieś nad rzeką Taużanką, około 60 km od Bałty). Miejscowy ekonom opowiadał mu z oburzeniem o zwyczajach Potockiego w czasie corocznej lustracji dóbr.
,,U nas jest zwyczaj, że gdy pan dziedzic wchodzi do chaty chłopa, nakrywają stół płótnem i bułkę chleba na stół stawiają. Otóż graf, po spisaniu chudoby gospodarza i jego czeladzi, odchodząc każe bułkę chleba wziąć ze stołu na bryczkę, jakby to dla niego było ofiarowane. Więc z każdej chaty zbierając po bułce chleba, gdy ma bryczkę pełną, odsyła to do dworu, co mu wystarcza dla wszystkich swoich ludzi na cały czas pobytu tutaj.
—  A to obrzydły skąpiec i dziwny zbieracz — rzecze szlachcic. — Jakimże porządkiem spisuje on ten inwentarz?
Pisarz odpowiedział:
—  Zupełnie   różnym   od   zwyczaju   po   całym świecie praktykowanego. Każe stanąć przed sobą w   chacie   gospodarzowi   z   żoną,   dziećmi   i   ich
9 — Pomkowie Szczęsnego
130
131
czeladzią w rząd. Dziewki i dziewczęta na jego rozkaz podnoszą koszule do pasa, dla przekonania go, że płci męskiej nie skrywano pod żeńską. Przy takiej rewizji, gdy się podoba z białej płci jaka dziewka grafowi, każe ją zaraz odesłać do Tulczyna, do swego seraju.."50
Ten harem Mieczysława Potockiego był głośny na całym Podolu. Czy rzeczywiście właściciel Tulczyna prowadził życie pod względem seksualnym wyjątkowo rozpasane — trudno dzisiaj osądzić. W plotkach wiele, być może, przesadzano, ale zasadnicze fakty wydają się prawdziwe. W pałacu tulczyńskim przebywało zawsze kilkanaście młodych i urodziwych dziewcząt, wywodzących się z chłopskich poddańczych rodzin, które służyły swemu panu jako obiekty zainteresowania płciowego. Czy były ze swego losu nierade, czy protestowały z powodu przymusowego sprowadzenia ich do Tulczyna? Można w to wątpić. Los dziewczyny w tulczyńskim „seraju" był karierą w porównan-iu z ciężką pracą w gospodarstwie i na roli. Poza tym Potocki był mężczyzną podobno bardzo przystojnym... Ten aspekt sytuacji jest także godzien uwagi.
Mieczysław odznaczał się zresztą swoistą lojalnością wobec swoich „ofiar", a zwłaszcza ich potomstwa. Jego namiętne pragnienie posiadania dzieci spełniło się dopiero dzięki stosunkom z poddańczymi nałożnicami. Zapewne w roku 1841 lub 1842 przyszła na świat jego córka, dziecko, które miało potem zemrzeć w czasie drugiego zesłania Potockiego. Nie znamy nawet jej imienia,   nie  mówiąc  już  o   imieniu  i  nazwisku
132
matki. Podobno w 1843 roku narodził się pierwszy syn Potockiego, Grzegorz; imię jego "przybierało potem formę rosyjską Grigorij (Grisza) i francuską Gregoire. Nie wiadomo, czy było to dziecko tej samej matki, co starsza córka Mieczysława. Ów Grzegorz miał odegrać następnie dużą rolę w życiu emocjonalnym Potockiego. Do swego pierworodnego syna Mieczysław przez cały okres jego życia (zresztą niedługi) był przywiązany namiętną miłością ojcowską. Jest faktem w dziejach obyczajów zupełnie unikalnym, że wiemy dzisiaj z całą pewnością, kto był ojcem tego chłopca. Nieznaną pozostaje natomiast jego matka... Z moralnego punktu widzenia wielka troska Mieczysława o swego nieślubnego syna nie świadczy na pewno żle o panu na Tulczynie.
W roku 1842 rozpoczęła się długa i kłopotliwa afera Mieczysława Potockiego z dzierżawcą Wincentym Bełżeckim, której zawdzięczamy relację o życiu i charakterze pana na Tulczynie, a która przyczyniła się znacznie do pognębienia upartego i dumnego magnata. Potocki wydzierżawił Bełżeckiemu wieś Łozowatą, 600 „dusz" i około 18 tysięcy morgów ziemi, oferując z początku warunki dla Bełżeckiego nadzwyczaj korzystne. Później jednak oszukał go podobno cynicznie, odbierając mu wieś i wyzuwając prawie z całego majątku — prześladując aż do chwili, gdy zirytowany dzierżawca zdołał pozyskać protekcję dwo-
133
ru petersburskiego dzięki zabiegom swego syna Władysława, urzędnika Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Odebrawszy Łozowatą Bełżeckie-mu, Potocki oddał podobno tę wieś w nową dzierżawę jakiemuś Janiszewskiemu, a tego z kolei także oszukał itd. itd. Bełżecki i Jankowski zawarli w następstwie tej krzywdy sojusz przeciwko Potockiemu i dochodzili swoich praw, jak się wydaje, per fas et nełas. Opis całego procesu i konfliktów Bełżeckiego z Potockim jest tak nudny, że trudno powoływać tutaj nawet jakieś z tej relacji fragmenty. Skorzystamy poniżej tylko ze szczegółów dotyczących losów samego Mieczysława.
Tymczasem Mieczysław Potocki rozpoczął proces rozwodowy z nie widzianą od lat i stale przebywającą za granicą żoną Delfina. Pani Potocka rozejścia z mężem bynajmniej sobie nie życzyła, podobno we Włoszech nadal żywiła nadzieję, że Mieczysław z nią się pogodzi, ,,że w końcu uda się jej wrócić pod dach tulczyńskie-go pałacu. Bo gdyby to od niej zależało, nie miałaby nic przeciwko temu. Niestety, Mieczysław Potocki gwałtem domagał się rozwodu"51. Dnia 5/17 grudnia 1841 wniósł pozew do konsy-storza w Kamieńcu Podolskim52, argumentując, że małżeństwo jego z Delfina jest nieważne, gdyż wprowadzono go przy ślubie w błąd co do osoby. Podobno żywił zamiary małżeńskie wobec siostry panny Delfiny, Natalii Kornarówny, z którą był „formalnie zaręczony". Potem skłoniono go do zmiany decyzji, sugerując Delfinę jako przyszłą   małżonkę   (można   się   domyślać,   że   intry-
gantami, którzy to sprawili, byli rodzice Natalii i Delfiny). Bóg nie pobłogosławił temu związkowi, zawartemu mimo wynikającej z uprzednich zaręczyn z Natalią przeszkody w prawie kanonicznym. Żona, Delfina Potocka, ,,nie uszczęśliwiła mnie potomstwem", ,,w mój dom szczęścia nie wniosła, przebywając najczęściej za granicą, uchylając się od wspólnego ze mną mieszkania". Rzecz szczególna, Komarowie bronili z desperacką zaciekłością rzekomej aktualności małżeństwa swej córki z Mieczysławem Potockim. Trudno się im dziwić... Miliony w dobrach tulczyńskich, a cenniejsze od nich w. bankach Paryża, stanowiły ogromną atrakcję. Najmowano adwokatów, którzy wielkim nakładem starań dowodzili rzekomej ważności nie istniejącego faktycznie od ćo najmniej piętnastu lat małżeństwa. Wyrok sądu konsystorskiego w Kamieńcu, unieważniający małżeństwo Potockich, zaskarżony został przez Komarów do. drugiej instancji. Rozprawa odbyła się w Mińsku białoruskim. Tam wreszcie w końcu 1843 roku zapadł prawomocny wyrok, unieważniający związek Mieczysława z Delfina. Pani Potocka materialnie nic nie straciła. Utrzymała nadal prawo do renty w wysokości stu tysięcy franków rocznie.
Wyrok nastąpił w momencie bardzo właściwym. Mieczysław Potocki postanowił bowiem ożenić się po raz wtóry. Wybór jego padł na córkę pp. Swieykowskich.
Był to dom na Podolu cieszący się jak najgorszą opinią. Pamiętnikarz wspomina tak oto ojca przyszłej pani Potockiej, byłego pułkownika
134
135
wojsk polskich, Kajetana Swieykowskiego: „Z rodziny zamożnej i świeżo zilustrowanej wojewódzkim krzesłem, a za naszych czasów koligacją z Potockimi, pułkownik uważał siebie za arystokratę. Z wychowania, wyobrażeń, na-wyknień, a' szczególnie z pewności siebie często w czelność przechodzącej, niejednemu imponował i dawał do myślenia, że ma do tego prawo. Kolegując w wojsku polskim z Arturem Potockim, w boju ocalił mii życie, a z tego, prócz rozgłosu odwagi, stałą wdzięczność i materialną pomoc hrabiny Arturowej i rodziny Branickich pozyskał. Płacili mu po 10 000 zł rocznie. Już nie wiem, czy miał kiedy majątek własny, ale zapewne, jeżeli miał, to nieznaczny, a linii wójewodziń-skiej Swieykowskich dalekim był krewnym. Wróciwszy z wojska dobrze przed 1831 rokiem, kręcąc się po rodzinnym Wołyniu snadź dla przepędzenia czasu, Wąsowiczównę, hołdując ówczesnej modzie, wykradł, chociaż, jak upewniał mój ojciec, nikt jej nie pilnował i nie bronił. Gdy mnie ojciec do szkoły [w Kijowie] przywiózł, pułkownik już tam dość dawno przemieszkiwał, a będąc ojcem trzech pięknych córek, dom niby otwarty prowadził. Najstarsza, bardzo piękna, wydana za bogatego Rosjanina Szijanowa, już z mężem nie mieszkała. Druga, panna Emilia, dorosła i nie mniej piękna, wyglądała partii j...]"53.
Pan pułkownik Kajetan Świeykowski musiał porzucić polską służbę wojskową zaraz po kongresie wiedeńskim, skoro druga z kolei jego córka, Emilia, z owej porwanej od rodziców żony Wąsowiczówny, urodziła się w Kijowie dnia
136
30 maja (11 czerwca) 1821 roku54. Warto zauważyć, iż w czasie zalotów Potockiego panna Emilia nie była już — w myśl ówczesnych pojęć — niedojrzałym podlotkiem, skoro miała lat 23.
Portret Emilii ze Swieykowskich Potockiej wykonany przez Heinricha Hollpeina w 1845 roku (Zbiory zamku Montresor)
137
„Dom [pp. Swieykowskich] był zawsze ludny i gwarny, bawiono się z pannami i grano w karty. Niedostatek i wyzyskiwanie gości były na porządku dziennym; często gęsto sukienki pannom sprawiali goście, przyjaciele domu. Pułkownik utrzymywał się z pensji, którą mu dawano, z tego, co wygrał i co pożyczył. Przegranej nigdy nie płacił, a wstawał od stolika po przegranej z miną tak wspaniałą i pełną godności, że mu nikt przegranej nie przypominał. O tak zwane pożyczki nigdy się nie troszczył, a wszystkich przybywających do Kijowa znał doskonale osobiście i ich położenie materialne. Każdy znajomy był u niego otaryfowany na pewną sumę, o pożyczenie której naj regularniej co roku ,,z godnością" kołatał, a której pożyczenia nigdy prawie mu nie odmawiano. Jak najstaranniej ubrany (a piękny musiał być swego czasu), ze wstążeczką Legii Honorowej przy surducie (przy tużurku, jak się mówiło wtedy), w eleganckich ,| niedźwiadkach lub płaszczu aksamitem podszytym, z iście wielkopańską niedbałością na ramiona narzuconych, objeżdżał (nigdy bowiem nie chodził) w czasie kontraktów znajomych swoich. [...] Odmówić lub zlekceważyć go było rzeczą niebezpieczną, bo miał język ostry i przytomny był bardzo w odpowiedziach, a i pióro w potrzebie miał gładkie i zjadliwe, nade wszystko - zaś reputację odwagi, która, jak mniemam, dawno go już była odbiegła wśród opisanych wyskoków żywota, ale niemniej wspomnienie jej imponowało wielu."55
Zapewne w podolskich towarzystwach tolero-
wano to nikczemne indywiduum nie tylko z powodu ostrości języka i opinii rębajły pojedynkowego, jaką się cieszył pan Kajetan Swieykowski. Eks-pułkownik miał bowiem ponadto ścisłe związki z administracją rosyjską w Kijowie, a przede wszystkim — jak można sądzić — z policją, której oddawał często usługi informacyjne. Mianowany w 1837 roku generał-gubernatorem wojennym w Kijowie generał Dymitr Gawriłowicz Bibikow (1792—1870) otaczał Swieykowskiego szczególną protekcją i korzystał z jego opinii na temat lojalności wobec caratu poszczególnych domów szlecheckich na Ukrainie. Czyniło to Świeykowskiego postacią groźną. Niejeden wolał okupić się wysokim nawet corocznym haraczem, byle tylko nie narazić się na jakieś oszczerstwa czy denuncjacje u kijowskiego gene-rał-gubernatora.
Właśnie podobno Bibikow wpadł na pomysł, aby sytuację społeczną i warunki materialne rodziny Swieykowskich polepszyć przez wydanie Emilii za rozwiedzionego niedawno Mieczysława Potockiego56. Skłonności małżeńskie dziedzica Tul-czyna musiały być szeroko znane. Potocki mógł co prawda starać się o rękę panny pochodzącej z jednego z naj świetniej szych domów magnackich w Polsce, ale chyba sam nie bardzo o to zabiegał, a Bibikow miał wobec niego silne argumenty. Otóż na przełomie 1843 i 1844vroku Potocki pogrążył się znacznie w sporach i procesach ze swoimi dzierżawcami. Wydaje się, iż rzeczywiście traktował ich nieuczciwie, z drugiej jednak strony  był  przez  nich  szarpany  „prawem  i  le-
138
139
wem" w zdumiewający wprost sposób. Przeciwnicy Potockiego znaleźli drogę do władz rosyjskich i sądów wyższej  instancji. Majątek Potockiego nie dawał mu bynajmniej takiej ochrony, jakiej  mógłby po nim się spodziewać — z po-, wodu   arcyprostego:    chciwy   i   skąpy   magnat; żałował po prostu pieniędzy i dopiero w ostatecz-i ności   dobywał   z   tulczyńskiej   kasy   środki   naf łapówki  dla urzędników.   Zwykle  przynosiło  tof skutek natychmiastowy, lecz za cenę dużo wyż-J szą od tej, jaką Potocki mógłby zapłacić, gdyby od razu decydował się na przekupstwo.
Zimą 1843/44 roku pan na Tulczynie był najwyraźniej u progu nerwowego wyczerpania. Bełżecki przytacza sporo faktów, które interpretuje jako dowód szczególnej niegodziwości i ło-trostwa Mieczysława Potockiego, w których jednak dzisiaj widzimy wyraźne objawy psy-chasteniczne. Wincenty Bełżecki relacjonuje ze szczególną satysfakcją swoją rozmowę z Potockim (nie wiadomo już którą z rzędu) we dworze w Józefówce. Trzeba w tym miejscu stwierdzić, iż choćby z własnej relacji Bełżeckiego widać, do jakiego stopnia był uzdolniony on w nękaniu swoich kontrpartnerów skargami, namolnymi żądaniami i wyjątkową natarczywością. Trudno się nawet dziwić Potockiemu, że w rozmowach ze swym dzierżawcą posuwał się do czynów zupełnie już nie kontrolowanych. W Józefówce Bełżecki nazwał podobno Potockiego wprost „rozbójnikiem gorszym od tego, co na drodze ludzi zastępuje". Potocki zerwał się z wściekłością,    z    sąsiedniego    pokoju   schwycił   pistolet,
140
,,odchyliwszy drzwi strzelił do szlachcica i drzwi /.a sobą zamknął. Lecz zapewne z nadzwyczajnej irytacji, trzęsącej nim jak febra, zamiast w szlachcica trafił w ścianę". Bełżecki zerwał się przerażony i wpadł do sieni, gdzie znajdowała się gromada miejscowych chłopów, podnosząc w nie-bogłosy krzyk, iż „graf chciał go zabić"57. Awantura ta dała powód do nowej serii skarg Bełżeckiego, które począł kierować już do stóp tronu. Wskutek takich wybryków pana na Tulczynie Bibikow miał wobec niego groźne argumenty i mógł go po prostu szantażować, oferując umorzenie śledztwa tylko pod warunkiem małżeństwa z Emilią Swieykowską.
Gdy wiadomość o spodziewanym małżeństwie Mieczysława Potockiego z panną Swieykowską rozeszła się po Ukrainie, początkowo nie brano tego poważnie. „Znana duma, sknerstwo, chciwość i przewrotność hrabiego nie pozwalały jakoś temu wierzyć, tym bardziej że ton domu, reputacja rodziców i samo zachowanie się panien nie wykluczały możności obejścia sakramentu, poświęciwszy bardzo grubą sumę, na co stać było hrabiego, który posiadał miliony gotówki, w kraju kolosalne majątki, a znany był jako kobieciarz. Snadź jednak obrachował, że ślub taniej do celu zaprowadzić może"58.
Mimo wszystko swoimi domysłami pamiętni-karz skrzywdził chyba Mieczysława Potockiego. Gdyby nawet dziedzic Tulczyna zapragnął powiększyć swój „seraj" o szlachciankę pannę Swieykowską, to mógł niewątpliwie to uczynić kosztem mniejszym niż cena małżeństwa. Emilia
141
¦M
była piękną dziewczyną, wydaje się, iż przewyższała znacznie urodą osławioną Delfinę, lecz z tego, co wiadomo o jej konduicie, można sądzić, że nie odrzuciłaby hojnych propozycji Potockiego- gdyby Mieczysławowi szło tylko o „łoże". Sprawa wyglądała jednak inaczej. Nie pierwszej już młodości (w 1845 roku miał już 46 lat) właściciel Tulczyna zapragnął najpewniej nie tyle nowych uciech seksualnych z panną Emilią, co legalnego potomka.
Miał już dwoje dzieci z chłopskich nałożnic, lecz wskutek okoliczności swych narodzin nie mogły one pretendować do dziedziczenia majątku i nazwiska Potockich. Dziedzica, którego- bardzo pragnął, dać mogło Mieczysławowi tylko legalne małżeństwo z kobietą stanu szlacheckiego. Ten właśnie motyw leżał u podstaw wprowadzenia Emilii ze Swieykowskich w mury Tulczyna — jako nowej Potockiej.
„We wtorek zapustny [w lutym 1844 roku] — wspomina Tadeusz Bobrowski —, odbył się obrzęd ślubny w kijowskim kościele w obecności ogromnego zbiegowiska ludzi, wśród którego i ja się znalazłem. Nie ma co mówić, śliczna to była para, każde w swoim rodzaju. Hrabia był całą gębą pięknym mężczyzną typu południowego; ona typu polskiego piękną bardzo kobietą. Rodzice otrzymali przyrzeczenie pensji dożywotniej, z warunkiem niepoj a wiania się u córki. Wszyscy na razie byli zadowoleni, niedługo wszakże nimi pozostali"59.
Bełżecki pisze:   „Potocki  wrócił z Kijowa do Tulczyna   z   żoną,   przybycie   ich   było   bardzo
142
prywatne; żona jego, obeznana ze światem i polityką, okazywała obojętność na liczny seraj jego w domu utrzymywany. Dwoje swoich dzieci z prostych dziwek zrodzone kazał Potocki żonie swej wychowywać w domu, z uważaniem jakby na własne dzieci". — Tę decyzję Mieczysława Bełżecki uważał oczywiście za dowód szczególnego łotrostwa pana na Tulczynie. — „Potocka umiała to powierzchownie znieść i wygrać rolę cierpliwości do pewnego czasu. Były to dzieci: starsza córka ubierana po męsku i młodszy synek. Udawała Potocka, że je lubi i bawiła się z nimi, pokąd nie urodziła własnego syna"60.
Swieykowska znalazła się rzeczywiście w trudnym położeniu. Cała sytuacja w Tulczynie i stosunki małżonków natychmiast po ślubie dowodzą, iż Potocki traktował swoją drugą żonę tylko jako narzędzie spłodzenia legalnego potomka. Kobieta nawykła do dużej swobody i decydowania o swym losie znalazła się w swoistym więzieniu, cierpiąc istne męki Tantala: otaczało ją zewsząd ogromne bogactwo, nie mogła nie wiedzieć o wielkich dochodach i kapitałach męża w bankach zagranicznych, sama zaś z tego wszystkiego niewiele korzystać mogła. Z. S. Feliński pisze: „Pan Mieczysław zapowiedział wszystkim oficjalistom i kupcom, iż długów żony wcale płacić nie będzie, co odjęło jej wszelki kredyt, wiedziano bowiem, że własnych funduszów nie posiada żadnych. Dla osoby szukającej w życiu tylko przyjemności, co oddała rękę bez przywiązania, rządząc się jedynie interesem, położenie takie wydawało się
143                             !
nieznośnym i to jedno dodawało jej  nieco otuchy,  że  wiedziała,  jak  gorąco mąż jej   pragnął potomstwa, ona zaś czuła się przy nadziei. Spodziewając się, iż miłość rodzicielska dokona tego, czego przywiązanie małżeńskie sprawić nie byłoj w stanie, czekała z upragnieniem swego rozwią-| zania, układając tymczasem rozległe na przyszłość| plany"61.
Cała przyszłość materialna Emilii zależała więcf od   sukcesu   jej   macierzyństwa.   Wprowadzając! żonę pod dach rodzinny Potocki oświadczył jejf (i  dał  podobno  nawet  zaręczenie  pisemne),   że jeśli urodzi mu zdrowego syna, otrzyma znaczną premię pieniężną. Pamiętnikarze wymieniają sumę jednego miliona  (Bełżecki) lub dwóch milionów (Bobrowski)    złp.    Ewentualne   córki   nie   były w ogóle brane pod uwagę jako tytuł do wypłaty nagrody.  Szansa  była jednak dość znaczna,  nic więc dziwnego, że mimo nieporozumień z mężem, które   zaczęły  się   natychmiast  po   ślubie,   pani Potocka  chętnie przyjmowała go w swojej   sypialni.
Częste te wizyty dały prędki skutek: niemal dokładnie w rok po małżeństwie rodziców, dnia 16/28 lutego 1845 roku, przyszedł w Tulczynie na świat62 legalny dziedzic całego majątku Mieczysława Potockiego. Ochrzcić go miano, w wiele miesięcy później, dwojgiem imion: Mikołaj --Szczęsny (w wersji francuskiej, której miał używać do końca życia, Nicolas Fslix).
Jak się okaże,, przyrzeczony sobie za urodzenie syna milion pani Emilia otrzymała — i to z naddatkiem.
144
Wkrótce po narodzinach Mikołaja pałac w Tulczynie stał się sceną gwałtownych awantur między rodzicami, których formalną, na pewno nie rzeczywistą, przyczyną było ochocze stosowanie przez pana Potockiego modnego, ale bardzo spornego już ówcześnie lekarstwa przeczyszczającego o nazwie Leroy. ,,Gdy dziecko miało nie więcej niż dwa miesiące, zaczął je napawać, czyli zalewać, Lenia. Nie można wiedzieć, w jakim to czynił zamiarze, czy go chciał umorzyć, czyli zdrowszym uczynić. Jakkolwiek bądź żonie jego dziwne się to wydawało, dziecko po zalaniu go tym Lerua było zawsze słabe. Po kilkorazowym doświadczeniu tego skutku prosiła Potocka męża swego, aby tego szkodliwego Lenia nie dawał więcej dziecku i on jej to przyrzekł. Lecz wkrótce znowu podczas oddalenia się matki od dziecka Potocki przyszedł do pokoju dziecinnego z fla-szeczką podługowatą napełnioną Lerua, z której chciał dziecko zalać bez miary. W tym właśnie momencie żona jego nadeszła i przyskoczywszy do męża, flaszeczkę z rąk mu wyrwała i cisnęła nią na pokój. Z nieuwagi, a bardziej z irytacji i pomieszania trafiła tą flaszeczką w duże lustro, które osypało się. Potocki rozgniewany na żonę za uczynioną mu szkodę porwał cybuch w rękę i porządnie żonę nim obłożył. Po tak brudnym i nieludzkim postępku Potockiego żona jego następnej nocy, zabrawszy się sekretnie z dzieckiem, mamką, niańką i wszystkim, co jej było, uciekła z pałacu do pewnej generałowej, wdowy w Tul-
10 — Potomkowie Szczęsnego
145
czynie mieszkającej i napisała do generała-guber-natora [Bibikowa] skargę na męża z załączonym świadectwem doktora o ilości cybuchów na jej ciele. Generał-gubernator polecił marszałkowi bracławskiemu zjechać niezwłocznie .do Tulczyna, poróżnione małżeństwo pogodzić i od Potockiego wziąć podpis, że więcej tego czynić nigdy nie będzie. Nim jednak marszałek zjechał do Tulczyna, Potocki z żoną przez interwencję przyjaciół pogodził się i Potocka do pałacu wróciła"63.
Współczesne podejrzenia, jakoby Mieczysław Potocki przez użycie i nadużycie osławionego medykamentu Leroy chciał doprowadzić do śmierci synka Mikołaja, wydają się absurdalne. Niemniej preparat ten mógł — jak się wydaje — rzeczywiście dziecku zaszkodzić. Silny środek rozwalniający, pochodzący z XVIII wieku, był ówcześnie jeszcze w powszechnym użyciu, lecz zwalczany energicznie przez postępową część świata medycznego. Który spośród licznych lekarzy francuskich tej epoki o nazwisku Leroy vel Leroi był wynalazcą osławionego preparatu, trudno dzisiaj dociec. W grę wchodzą dwaj: Charles Leroy (1726—1779), autor licznych dzieł medycznych, propagator używania wód mineralnych i właśnie wynalazca różnych środków czyszczących, lub Alphonse Leroy (1742—1816), znany akuszer i pediatra, oskarżony zresztą o szarlatanizm. Ktokolwiek wynalazł to szczególne lekarstwo, zawierające podobno duże dozy senesu i emetyku, na pewno nie przyczynił się do uratowania życia wielu niemowląt tej epoki. W 1823 roku Akademia Medyczna w Paryżu za-
146
żądała zakazu sporządzania osławionego preparatu Leroy, co zresztą przez długie lata nie wywarło większego wpływu na jego rozpowszechnienie64.
Wydaje się, że problem Leroy był tylko zewnętrznym objawem konfliktu, który miał położyć kres drugiemu małżeństwu pana na Tul-czynie.
Emilia od pierwszych chwil swego pobytu w Tulczynie pracowała usilnie i cierpliwie nad przygotowaniem narzędzi walki ze swoim ledwo co poślubionym mężem. „Otoczona obcą służbą, oddzielona od świata murami ściśle strzeżonego zamku, którego progów nikt z jej najbliższych przekroczyć nie śmiał, odczuwała przede wszystkim potrzebę zaufanej jakiejś przy sobie osoby, której by we wszystkim zwierzyć się mogła, licząc na jej dyskrecję i chętną pomoc. Czyjeż zaś towarzystwo odpowiedniejszym pod tym względem być mogło nad obecność kochającej ją do zaślepienia matki? Toteż pierwszy szturm, jaki postanowiła przypuścić w rozpoczynającej się przeciwko mężowi kampanii, miał na celu zrobienie wyłomu w owych warunkach ślubnej intercyzy, które skazywały na wieczne wygnanie jej rodziców. Przy zbliżającej się chwili rozwiązania chytra niewiasta skorzystała z pierwszego dowodu uprzejmości dla niej ze strony męża, by błagać g© w interesie spodziewanego potomka o pozwolenie sprowadzenia matki na czas słabości, co też nie bez trudu otrzymała"65.
Potocki dał się podejść. Z. S. Feliński pisze dalej: ,,Za przybyciem p. Świeykowskiej tul-czyniecki pałac stał się wnet widownią po mi-
,o-                                   147
strzowsku prowadzonych intryg, óplątujących niewidzialną siecią nie podejrzewającego żadnego niebezpieczeństwa gospodarza domu. Pierwsze tygodnie spłynęły na rozpoznaniu stanowiska j i obznajmieniu się z miejscowymi stosunkami.' Że zaś równie ścisła kontrola jak nad żoną nie? mogła być rozciągnięta nad jej matką, wkrótcea więc poznajomiła się ona z wielu osobami tak w sąsiedztwie, jak i w samym Tulczynie, najściślej zaś zaprzyjaźniła się z rodziną generała Sassa, dowodzącego konsystującą w tamtych stronach dywizją. Stosunki te, w których wyborze nie przebierała wcale, dały jej możność dowiedzieć się o licznych bezprawiach dokonanych przez hr. Mieczysława, na które pokrzywdzeni przed kratki trybunału wystąpić ze skargą nie śmieli, nie mając środków walczyć z tak potężnym przeciwnikiem. Skrzętnie spisywane wszystkie te nadużycia miały stanowić rodzaj arsenału dostarczającego broni zaczepnej, w razie gdyby traktat pokojowy, do którego jednocześnie układano warunki, do skutku przyjść nie mógł. Stałe pozostanie matki w Tulczynie, pozostawienie w rękach żony domowego zarządu z naznaczeniem stałego i odpowiedniego fortunie na ten cel utrzymania, stanowiły główne punkty układanego przez matkę kompromisu"66.
Najprawdopodobniej pani Swieykowska współpracowała dyskretnie z Wincentym Bełżeckim,; który właśnie wtedy rozpoczął usilną pracę nad zebraniem dokumentów dotyczących rzeczywistych czy rzekomych przestępstw Mieczysława Potockiego. Postanowił przekazać do Petersbur-
ga trzy odpisy swojego memoriału: na ręce następcy tronu — Wielkiego Księcia Aleksandra, szefa III Oddziału (Policji Tajnej) „Osobistej Kancelarii JCMci" — generała Aleksego Orłowa (1787—1*862), oraz ministra dworu, księcia Woł-końskiego.
Godne uwagi są wspomnienia pana Bełżeckiego z pracy nad tymi donosami. „Siada szlachcic do -pióra w wesołym humorze. Zaczęły mu płynąć czułe wyrazy do ułożenia próśb do tak znakomitych figur. Napisał więc z łatwością te trzy prośby i do każdej dokładną zapiskę, która całą rzecz objaśniała, oraz przy każdej spis afer kryminalnych Potockiego w liczbie pięćdziesięciu. Prosi każdego o przedstawienie rzeczy cesarzowi i nic więcej. Prośby te były krótkie, lecz bardzo czułe i w specjalnym smaku [!] napisane. Warte były czytania. Wysłał one razem przez sztafetę z Bracławia dnia 9go (21 go) stycznia 1845 roku. A mając syna w Petersburgu na służbie w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, napisał do niego, aby się dowiadywał, co się tam z jego prośbami stanie i doniósł mu o tym pierwszą pocztą. Po miesiącu odbiera szlachcic od syna uwiadomienie, że następca tronu przedstawił sprawę cesarzowi dnia 24 stycznia, Orłów w cztery dni później, a książę Wołkoński 2go lutego. Cesarz zdziwiony takim atakiem raportów o jednej sprawie rozkazał Orłowowi, aby zalecił generał-gubernatorowi [w Kijowie] zebranie informacji po wszystkich jurysdykcjach guber-nialnych i powiatowych o kryminalnych aferach   grafa  Mieczysława  Potockiego,   i  o  tako-
148
149
wych,   ile   można   najprędzej,   donieść   samemu monarsze"67.
Z tego specjalnego zainteresowania Mikołaja I można wnosić, że nawet po siedemnastu latach nadal pamiętał sprawę pani Meller-Zakomelskiej, nie   mówiąc   już   o   późniejszej   historii   targów
0  Tulczyn. „Żandarm Europy" miał dobrą pamięć
1  uraz nie zapominał.
Bibikow   nakazał   więc    swoim    podwładnym zbieranie dokumentacji dotyczącej życia i spraw sądowych    Mieczysława    Potockiego.    Bełżecki czuwał pilnie, aby nie uroniono żadnego szczegółu   tych   spraw.   Użył   szczególnego   sposobu przynaglenia     miejscowych     władz     sądowych i    administracyjnych.     Dowiedziawszy    się,     iż i urzędnicy     prowincjonalni     chcą     przedstawić w sprawozdaniu dla Petersburga  tylko  najważniejsze  afery  Potockiego   —   „kurierem  prawie obleciał po tych jurysdykcjach i w każdej objawił,  że on w swoim spisie podał do tronu  150 kryminalnych  afer  Potockiego"  —  jak  wiemy, ^ w    rzeczywistości    naliczył    ich   tylko    (tylko!) około pięćdziesięciu — „więc jeżeli gdzie która jurysdykcja opuści cokolwiek w podaniu jakiejś j sprawy,  członkowie jej  ulegną ogromnej  odpowiedzi. Uczynił takąż samą odezwę i po gubernial-nych jurysdykcjach. Tak byli wszyscy przestraszeni, że nic nie opuściwszy, podali ogółem spraw kryminalnych Potockiego,  liczących się, aż  145. Ucierpiał   stąd   minister   sprawiedliwości,   który   | się  tłumaczył  cesarzowi,   że  takowe  informacje   j o   Potockim   nie   dochodziły   do   jego   ministerstwa"68.
Wszystko to bardzo zastanawia. Bezczelność małego dzierżawcy Bełżeckiego — na tle stosunków prawnych, politycznych i społeczno-obycza-jowych ówczesnej Rosji — doprawdy zadziwia. Poruszenie przezeń tak ogromnego aparatu jest trudne do wytłumaczenia. Przesadził niewątpliwie w przypisywaniu sobie zasługi rozpętania wszystkich prześladowań, jakie spotkały Potockiego; tak czy owak zdziałał jednak zdumiewająco wiele. Nawet jego powiązania z policją, nawet stanowisko syna w petersburskim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, nie tłumaczą rozmiarów tej afery. Ogromną w tym rolę odegrał Bibikow, którego rychło poczęto podejrzewać o romans z Emilią Potocką69. W każdym razie przeciwko Potockiemu sprzysięgły się najprawdopodobniej osobistości wpływowe i wysoko postawione, używając sprawy jego konfliktu z żoną dla usunięcia  z Tulczyna dotychczasowego właściciela.
Do skandalu doszło dnia 21 kwietnia (3 maja) 1845 roku — Wincenty Bełżecki zanotował tę datę skrupulatnie. . Maleńki Mikołaj rozpoczął ledwo trzeci miesiąc życia. „Był to ranek tego dnia majowy, najpiękniejszy, cichy, ciepły i pogodny. Potocka korzystając z tak pięknej pogody wyszła z dwoma swymi siostrami" — możemy mniemać, że na karku pana na Tulczynie siedziała wtedy cała niemal rodzina Swieykowskich — „do ogrodu na przechadzkę, dziecko przy mamce i niańce zostawiwszy. Potocki, widząc ze swego pokoju żonę idącą z siostrami do ogrodu, wziął buteleczkę z Leiua i poszedł do pokoju dziecinnego. Zastawszy dziecko śpiące w kołysce przy
150
151

mamce i niańce, kazał wyjąć je z kołyski i podać sobie, trzymając w ręku flaszeczkę z Lerua. Mam-; ka opierała się jego rozkazowi tłumaczeniem się,: że nie można dziecku przerywać snu, a tymczasem] niańka   wymknęła  się   z  pokoju  i   pobiegła   do 3 ogrodu uwiadomić  o  tym  grafinię.  Potocki wi-j dząc upartą mamkę, wyciąga sam dziecko z koły-J ski, bierze je na lewą rękę, aby z prawej  mógł! zadać dziecku Lerua. Flaszeczka ta była korkiem J cienkim mocno zatkana. Chciał zębami korek wyciągnąć.  Tymczasem,   gdy dziecko w płaczu na jego lewej  ręce wyprężyło się, korek w samej szyjce flaszeczki się złamał i wierzchni kawałek korka  został  mu  w zębach.  On wtedy oddając dziecko  mamce upuścił na posadzkę  dywanami zasłaną ową flaszeczkę z Lerua. Mamka sprytna, potrąciła ją nogą pod swoje łóżko"70.
Cała ta relacja jest charakterystyczna nie tylko j jako przykład swoistej „metody" narracyjnej Wincentego Bełżeckiego. W podobny sposób, tonąc w setkach drobiazgów, opisywał on wszystkie niemal wydarzenia przedstawione w swoim memoriale. Zastanawia przede wszystkim źródło tych informacji. Skąd dzierżawca Łozowatej, z pozoru nie mający wstępu do pałacu w Tulczy-nie, mógł z takimi szczegółami znać przebieg awantury domowej 21 kwietnia (3 maja) 1845 roku? Nasuwa się tylko jedno wyjaśnienie: korzystał z opowieści jeżeli nie samej Emilii, to przynajmniej jej matki pani Swieykowskiej. Do tych koneksji się nie przyznał, ale trudno inaczej wytłumaczyć niektóre informacje zawarte w jego opowieści.
152
„Potocki nie mogąc sam wydostać tej flaszeczki spod łóżka, poszedł zawołać lokaja. Tymczasem nadbiegła Potocka, wzięła na ręce swe dziecko dla utulenia od płaczu. Wtem wchodzi Potocki z lokajem, szukając flaszeczki, którą już mamka usunęła. Potocka zaczęła mężowi wymawiać niedotrzymanie przyrzeczeń jego. Potocki obrażony zaczął żonę krzywdzącymi wyrazami traktować. Na koniec rzekł do niej:
—  Precz z mego domu, łajdaczko! Żona mu odpowiada:
—  Póki dziecko moje żyje, mam prawo tu być. Potocki  rozpalony wściekłą złością krzyknął:
—  Kiedy tak, to nie masz dziecka!
Porywa dziecko za główkę i wydziera od matki. Matka bojąc się, aby dziecka nie udusił, z lekka je przytrzymuje. Potocki wyciągnął ku sobie całe dziecko, przyciskając je do siebie; nóżki tylko zostały w ręku matki. O mało co nie udusili tego dziecka. Na taki tedy gwałtowny krzyk i wrzask na cały pałac matka i siostry Potockiej przybiegły. Grafini wzywa ze łzami ich pomocy i ratunku dla wydarcia dziecka z rąk zabójczych. Siostry jej i matka, nie mając sił w ręku, użyły na ratunek zębów, poczęły ręce Potockiego kąsać tak dotkliwie, że musiał puścić dziecko, z którym matka natychmiast uciekła z pałacu. Potocki zaś w zapamiętałej złości, porwawszy na podorędziu stojący cybuch od lulki, płatnął nim jedną z sióstr [Emilii] po głowie i krew ją oblała. Druga jakoś szczęśliwie od zemsty jego umknęła. Matka Potockiej za obstawanie za córkami dostała także cybuchów kilkanaście i chociaż już
153
stara, jednak te cybuchy tyle sił jej dodały, że przeskoczyła przez okno otwarte na ogród i tym sposobem  uniknęła  większej   kary.   Przebiegłszy z ogrodu przez stajnię, połączyła się tam ze swymi córkami, płaczącymi i naradzającymi się, dokąd się udać mają, będąc nieubrane, w jednych tylko  sukienkach.   Po  przybyciu  do  nich  matki uradziły udać się do generała dywizji Feziego" — Bełżecki różni się tu od Z. S. Felińskiego, który podaje nazwisko generała Sassa — ,,pód protekcję  i  obronę,  skąd Potocki nie  będzie mógł ich zabrać na tyranię do pałacu. Przybyły więc pokrwawione  i  pobite z płaczem do  generała". Tego  rodzaju awantura  w niedużym, mieście, której    bohaterami    byli    przedstawiciele    rodu panującego tu od kilkudziesięciu lat, spowodowała istną sensację, zbiegowisko i niemalże demonstracje uliczne. „Była to sobota, Żydzi z całego miasteczka zbiegli się na to widowisko i wokoło dom    [generała]    otoczyli".    Wincenty   Bełżecki znajdował  się  akurat  w  Tulczynie.   Spostrzegłszy tak sprzyjające swojej  sprawie wydarzenia, nie    omieszkał    podjudzić    miejscową    ludność żydowską do wszczęcia wrzawy, która miała stanowić dowód, jak bardzo Potocki jest znienawidzony przez mieszkańców Tulczyna. Autor cytowanej  relacji z całym cynizmem opisuje swoje starania, przedstawiając, jak wprowadził w błąd gromadę    żydowskich    demonstrantów,    którym sugerował, że chodzi o „znak uszanowania" dla magnata. Powiodło mu się nad wszelkie spodziewanie. Gdy Mieczysław przybył do domu rosyjskiego generała, aby porozmawiać ze zbiegłymi
154                 .
niewiastami, zgromadzeni w pobliżu Żydzi „za zbliżeniem się Potockiego krzyk tak wielki zrobili, że aż generał wybiegł z kwatery na dwór, rozumiejąc, że już napad uczyniony. Potocki nie rzekłszy na to ani słowa zbliżył się do generała i podawszy sobie wzajem ręce szli przez miasto do kaplicy wolnym krokiem, rozmawiając ze sobą. Gdy Potocki zabawiał się dość długą rozmową z generałem, adiutant uproszony od Poto-ckiej wziął kilkunastu sołdatów i poszedł z niańką do pałacu, skąd wszystkie rzeczy Potockiej, jej   matki  i sióstr zabrał i przyniósł do  grafini,
0  czym Potocki nic nie wiedział.
Po długiej rozmowie Potockiego z generałem nadszedł proboszcz z wikarym, po których Potocki posłał. Zbliżywszy się do domu, gdzie Potocka zamknęła się jakby w fortecy,"" rzekł Potocki do proboszcza:
—  Pójdź waćpan do tej wariatki, żony mojej,
1   staraj  się w nią wmówić strzelistymi aktami, że niepięknie robi dla siebie samej  i dla mnie. Niech powraca do pałacu,  każę po nich karetę przysłać.  A  jeśliby nie chciała,  to waćpanowie jako duchowni macie prawo zabrać ich stąd do siebie. Może ona chce się rozwieść ze mną, chętnie na to przystanę.
Ksiądz proboszcz, skwapliwy na rozkazy swego kolatora, w tonie poważnym poszedł do grafini. Po kilku minutach wyszedł od niej i rzekł:
—  To prawda,  że to wariatka. Ani słowa nie pozwoliła mówić do siebie. Wyszła do drugiego pokoju i zamknęła się.
Co   usłyszawszy  graf  od  proboszcza,     prosił
155
generała, aby z nim razem wszedł, do niej. Gdy tedy weszli obaj do pokoju, po którym Potocka przechadzała się z rozczochranymi włosami, w jednym tylko szlafroku, spostrzegłszy wchodzącego Potockiego krzyknęła:
—  Generale!   Czemuż   ten   zbójca  jeszcze  nie w> kajdanach? — Rzuciła się do drugiego pokoju, który    za    sobą    zamknęła.    Matka    Potockiej w pierwszym pokoju siedziała na krześle i oddychała   [ciężko]   po   cybuchach.   Potocki   jakby obłąkany pada na kolana przed matką i uprasza o pojednanie go z żoną, a za tę uczynność milion złotych dać jej ofiaruje. Kobieta ta, niegdyś rozpustna, a na starość pełna nałogów, dla obietnicy miliona zapomniawszy o ciężkich od Potockiego razach, wstała z krzesła i udała się do córki. Tylko co na próg wstąpiła, rzecze do niej Potocka:
—  I cóż matko, masz choćby trochę litości dla mnie, dziecka swego? Zainteresowała cię obietnica tego zbójcy, dla której przychodzisz namawiać mnie na okropną męczarnię, a może i na śmierć tyrańską? Nie odzywaj się do mnie ani słowa, bo wyrzeknę się ciebie na zawsze. Wolę być biedną szlachcianką   w   spokojnym   pożyciu   z   mężem, niźli grafinią pod ciosami tego tyrana, w codziennych  zgryzotach  i  umartwieniach  bez  przerwy. Od dziś wolna jestem od tego tyrana piekielnego,  wolna na zawsze,  aż  do  grobu.  Pogardzam jego bogactwami i czczym tytułem grafowskim. Nic nie mam prócz mego dziecka i jestem z tego szczęśliwa.   Oto  jest   moje  święte  i  niezmienne ultimatum, proszę temu tyranowi to oświadczyć!
To rzekłszy odeszła w dalsze pokoje.
156
Matka   wróciła   do   Potockiego   oczekującego rezolucji. Rzekła:
—  Ani sobie mówić daje,  żadnej  już nadziei nie masz pojednania waszego.
Potocki wzruszył ramionami i rzekł:
—  Niechże ją diabli wezmą.  Nic,  ani  grosza nie dam wariatce — i wyszedł do siebie".
Emilia zawzięła się i postanowiła nie dopuścić do pojednania z mężem, licząc na zgromadzony przeciwko niemu materiał dowodowy, dokumenty kompromitujących go afer, nade wszystko zaś na protekcję generała Bibikowa i złośliwy stosunek do Potockiego samego cara Mikołaja I. Co prawda z czysto prawnego punktu widzenia pani Potocka mogła się ubiegać tylko o rozwód z mężem i stosowną do skali jego majątku alimentację. Natomiast opieka nad synem przypadała z mocy prawa i obyczaju Mieczysławowi. Ponieważ jednak w ówczesnym Imperium Rosyjskim konkretne decyzje w sprawach o większym znaczeniu społecznym i dużym rozgłosie zależały od nastawienia wpływowych dygnitarzy państwowych lub wprost od fantazji monarchy, pani Potocka mogła liczyć właściwie na wszystko, zarówno w dziedzinie majątkowej, jak i zemsty nad „niegodziwym mężem". Dla Mieczysława Potockiego skutki tej sprawy miały się okazać groźne ponad wszelkie spodziewanie.
Mając dostęp do urzędowych protokółów śledczych, otrzymanych najpewniej od Emilii Potockiej lub jej zawiedzionej matki, Wincenty Beł-żecki pisze w swojej relacji:
Tego   samego   dnia   „o   godzinie   czwartej   po
157
południu generał Fezi wezwał generała brygady, dwóch pułkowników, majorów dwóch, doktorów j medycyny dwóch, księży ruskich dwóch i łacińskich   także  dwóch,   wobec  których  doktorowi dokonali wizji dziecka, u którego okazał się n szyi ślad dziesięciu palców, gdy ojciec porwał j od matki mówiąc: — Otóż nie masz dziecka! -^ Poza   tym   znaki  zsiniałe  na   lewym  boku,   trz| znaki  zsiniałe od guzików metalowych,  gdy g( ciągnął do siebie wydzierając od matki.  Matki Potockiej   miała   trzynaście   zsiniałych   na   cielt znaków  od   głowy  do  pasa.   Podobno   było  icł| więcej, lecz tam nie opatrywano. Siostra starsza Potockiej głowę tylko z prawej strony miała rozpłataną na skórze, kość zaś była cała. Po opisaniu najakuratniejszym, ze wszelkimi szczegółami, tego nadzwyczajnego zdarzenia w nocy o godzinie dziesiątej wysłali raport sztafetą do Kijowa. Nazajutrz w niedzielę  Potocki na pocztowych koniach wyjechał także do Kijowa".
Dla eskorty Emilii Potockiej do Kijowa przysłano oficera rosyjskiego — księcia Lubomir-skiego (tylko z pamiętników tej epoki wyłania się prawda o kolaboracji polskich rodzin arystokratycznych z dworem rosyjskim; liczba młodych ludzi noszących historyczne nazwiska polskie, a będących w służbie wojskowej, dworskiej lub zgoła policyjno-administracyjnej w Rosji połowy XIX wieku, jest doprawdy zdumiewająca). Zażądał on dla pani Potockiej jak najlepszych ekwi-paży; administrator Tulczyna, Rutkowski, podobno odmówił wykonania takiego rozkazu bez potwierdzenia   go   przez   Mieczysława.   Doszło   do
158
awantury. Wszelako ów książę Lubomirski nie odważył się na wykonanie swojej groźby, iż siłą każe porozbijać tulczyńskie stajnie i wozownie, aby zabrać stamtąd najwytworniejsze pojazdy. W końcu dał powóz dla pani Potockiej podobno generał Fezi. Okazało się także, iż Emilia nie ma w swej sakiewce nawet rubla. Generał polecił wezwać do siebie żydowskich kupców z miasteczka i rozkazał im „pożyczyć" sobie 2000 dukatów. Sumę tę wręczono pani Potockiej. Jak twierdzi Bełżecki, Emilia po uzyskaniu później decyzji cesarskiej, iż należny jej za urodzenie syna milion złp. ma otrzymać z procentami, pobrawszy z kasy tulczyńskiej łącznie 180 tysięcy rubli srebrem (milion złp. równał się 150 tysiącom rubli, na 30 tysięcy wyceniono oprocentowanie) — zwróciła w końcu ten dług swojemu opiekunowi.
Mieczysław Potocki zamierzał zapewne podjąć w Kijowie proces z żoną, bronić się przed jej zarzutami, a przede wszystkim walczyć o odebranie Emilii swojego syna, ale zbieg okoliczności zwrócił się przeciwko niemu w sposób zgoła dramatyczny. W kilka dni po jego przybyciu do Kijowa odwiedził to miasto sam „najjaśniejszy imperator" Mikołaj I. Dowiedziawszy się o przybyciu cesarza, Wincenty Bełżecki rozpoczął starania o audiencję u monarchy, informując, że chce zadenuncjować niegodziwego właściciela Tulczyna.
„Na drugi dzień szlachcic, pod strachem bożym ubrawszy się w przepisowy sposób, dopuszczony został do monarchy i ugiąwszy kolano, jemu sa-
159    *
memu    wręczył    prośbę.    Monarcha    odbierając j z rąk jego manuskrypt rzekł: — Wstań! — i oddając go grafowi Orłowowi rzekł: — Czytaj! — a sam stanął przy nim dla wysłuchania.  Orłów zaczął  czytać  na  głos,   a  szlachcic  przy progu, z opuszczonymi po bokach rękami, nieporuszeni stanął.   Prośba   ta   napisana   była   dość   piękni i rozumnie, lecz po desperacku.  [...] Gdy OrłoM, to czytał, monarcha, patrząc z ukosa na szlachcica, zmieniał się we wzroku i twarzy, raz łaskawie, drugi raz srogo. Szlachcic ledwo z nóg nie upadł,   mdłość  ścisnęła  mu  serce,  pobladł  i  zaćmiło mu się w oczach, że już mało co widział przed   sobą   monarchę.    Monarcha   zaś   widząc omdlewającego, machnął na niego dwa razy ręką, aby   wyszedł.   Szlachcic   zaledwie   zdołał   ugiąć kolano i wysunął się za drzwi. Tuż za drzwiami, w drugim przedgabinetowym pokoju, stało krzesło i na nim usiadł szlachcic, rozpiąwszy mundur. Zaczął przychodzić do siebie po kilku minutach. Przybyła tam i grafini Potocka, ubrana jak bogini. Zameldowano   ją   monarsze   i   zaraz   otworzono podwoje do wejścia do gabinetu monarchy. Szlachcic   przechodzącej   obok   grafini   grzecznie  się skłonił   jako   znajomej   i   życzliwej   mu"   —   to wyznanie  pana  Bełżeckiego     jest  godne  uwagi, gdyż    ujawnia    jego    porozumienie    z    rodziną Świeykowskich i podłoże jego powodzenia w de-nuncjowaniu Potockiego  u władz rosyjskich — ,,nieraz bowiem-prosiła za nim męża swego, aby go   zaspokoił   w   słusznych   pretensjach.   A   że szlachcic  na  prośbę   swoją  żadnej   rozolucji   od monarchy   nie   miał   jeszcze,   sądził   przeto,   że
160
Potocka przy rozmowie swojej z monarchą w swoim interesie może coś wspomni i o jego sprawie. Dlatego postanowił doczekiwać się tam jej wyjścia od monarchy i dowiedzieć się od niej. Zniecierpliwiony długim oczekiwaniem, ciągle zaglądał do swego staroświeckiego zegarka. Czas tej rozmowy zdawał się mu zbyt długi. Co prawda trwał tylko dwie godziny. Podwoje się otworzyły i graf Orłów wyprowadził grafinię «pod rękę z gabinetu do samego powozu. Nie miał szlachcic sposobu zaspokoić swej ciekawości. Wsiadła grafini do powozu i odjechała".
W tym momencie los Mieczysława Potockiego był już zdecydowany. Przypadek zdarzył jednak, iż uwięzienie jego przybrało formę dość spektakularną.
Wyszedłszy z kwatery cesarskiej Bełżecki szedł ulicą w kierunku swego domu. Nagle usłyszał krzyki konnych żandarmów: ,,Na bok, na bok, car jedzie! — Szlachcic to usłyszawszy stanął na stronie jak słup przy trakcie, kapelusz zawczasu włożywszy pod pachę. W ślad za żandarmami jechał monarcha koczem odkrytym z Bibi-kowem. Było to po ulewnym deszczu, powóz po błocie cicho się toczył. Na ulicy, którą monarcha jechał, kwaterował w hotelu Londyńskim Potocki, który na swoje nieszczęście podówczas wyszedł na galerię dolną z cygarem w gębie, w krągłym na głowie kapeluszu wysokim i zwrócił na siebie uwagę żandarmów. [...] Nie spostrzegł Potocki, jak monarcha nadjechał ulicą prosto na niego, a widząc go w kapeluszu z cygarem w zębach, kazał konie wstrzymać i rzekł do Bibiko-
11  — Potomkowie Szczęsnego
161
wa: — Kto to? — Bibikow odrzekł: — Graf Mieczysław Potocki, Wasze Wieliczestwo".
Bełżecki przytacza dosłownie krótką rozmowę cara z gubernatorem, ale nie warto jej cytować, gdyż autentyczność tych słów jest wątpliwa — Bełżecki, nawet będąc naocznym świadkiem tej sceny, nie mógł słyszeć wymiany zdań w powozie. W każdym razie Mikołaj I rozkazał uwięzić natychmiast bezczelnego magnata, który w czasie przejazdu monarchy ulicami miasta ośmielił się stać w kapeluszu i nie pokłonił się przed carem. Fakt, że godzinę wcześniej pani Potocka prosiła Mikołaja I o surową karę dla niegodziwego małżonka, pogorszył drastycznie jego sytuację.
W hotelu Londyńskim pojawił się wkrótce oficer żandarmerii z sołdatami. Rzecz dziwna, przy aresztowaniu magnata Bełżecki był również obecny i towarzyszył konwojowi aż do miejscowego więzienia. Znowu nasuwają się przypuszczenia o daleko idących powiązaniach tej osobistości z rosyjską policją. „Szlachcic i tu mu asystował aż do kazamaty. Tam Potocki wstąpiwszy w otworzone drzwi tego okropnego miejsca w tył się cofnął z progu i pyta komendanta: — Co mi tam robić będziecie? — Komendant odrzekł: — Nic panu tu nikt nie będzie robił, tu dla pana kwatera naznaczona od monarchy. Stupąjtie, stupajtie! — i poprowadził go w tę przepaść. Szlachcic, acz żywił do niego nienawiść, jednak rozczulony litością, łzami się zalał i nim go tam aż na miejsce zaprowadzili, uszedł stamtąd na swoją kwaterę, i tak był przerażony tym okropnym widokiem,
że następną całą noc nie spał". Jeżeli nawykły do rosyjskich praktyk policyjnych Bełżecki tak przeżył wprowadzenie Potockiego do więzienia, trudno wątpić, że dla samego pana na Tulczynie nagłe wtrącenie do kijowskiego lochu było tym straszniejsze. Potocki nie miał żadnej wyższej motywacji, która by nadawała jakiś sens moralny jego więziennym udrękom. Nie był przestępcą politycznym. Wszelako... nie był także przestępcom pospolitym, gdyż — z prawnego punktu widzenia — trudno mu było przypisać jakiś konkretny występek. (Oskarżenia Bełżeckiego o inspirowanie przez Mieczysława zamachów truci-cielskich czy podpaleń brzmią niepoważnie).- Padł ofiarą zmowy wpływowych dostojników państwowych, a przede wszystkim osobistej niechęci cesarza.
Historia uwięzienia Mieczysława Potockiego i jego długiego pobytu na zesłaniu skłania do refleksji. Carat był bezwzględny i brutalny w prześladowaniach swoich politycznych przeciwników, wszelako przestępców pospolitych traktowano w ówczesnej Rosji z pewnym pobłażaniem, a co najważniejsze — przynależność do warstwy najmożniejszej magnaterii zabezpieczała właściwie stuprocentowo przed jakimikolwiek represjami, jeżeli delikwent nie godził w interesy politycznej grupy rządzącej. Mieczysław Potocki od spraw politycznych stronił — jak się wydaje —. konsekwentnie przez całe życie. Spotkał go wszelako los, jakiego doświadczali tylko najgroźniejsi przeciwnicy caratu. Znając obyczaje  i  stosunki  społeczne  w  Rosji  połowy
162
163
XIX wieku, trudno jest wytłumaczyć przekonywająco całą tę niezwykłą sprawę.
Mimo wszystko Potocki nie był zupełnie bezbronny. Mógł odwołać się do pomocy niektórych wyższych urzędników, których uprzednio wysoko opłacał. Między innymi spore długi wdzięczności miał wobec  niego  dyrektor  kancelarii  generał--gubernatora kijowskiego, niejaki Pisariew. Tenże   powiadomił   Potockiego,   że   generał-adiutantj cesarski ma przeprowadzić w Tulczynie szczegółową rewizję wszystkich jego papierów. Mieczy-S sław zdołał sprowadzić wtedy do więzienia swo-| jego kijowskiego plenipotenta, któremu wręczył] list do administratora w Tulczynie, Rutkowskiego.l
Tekst tego listu przytacza Bełżecki71. Trudnoj ustalić, czy jest to pamiętnikarska fantazja tegog autora, czy też Bełżecki miał okazję skopiować gdzieś autentyczne pismo Potockiego. Nie jest! to bez znaczenia, gdyż w liście Mieczysława! Potockiego do Rutkowskiego znajdują się słowaJ skłaniające historyka do poważnej refleksji.
List ów miał rzekomo tekst następujący:
„Kochany Rutkośiu! Posyłam ci klucz do biur-S ka mego, w nim znajdują się klucze do wszyst-' kich zamków. Znajdź więc klucz do kantorka w gabinecie moim stojącego, przejrzyj w nim wszystkie papiery, a które byś uważał za szkodliwe dla mnie wobec rządu, zniszcz je wszystkie w ogniu. Ma tam przyjechać generał-adiutant cesarski na rewizję wszystkich moich archiwów i papierów. Staraj się je jak najspieszniej uprzątnąć, aby nic nie zastał i nie znalazł żadnych podejrzanych papierów w listach, gazetach i książ-
164
kach. Zlituj się nade mną i szczędź mnie w potrzebie. Prosi o to życzliwy M. P."
„Żadnych podejrzanych papierów, w listach, gazetach i książkach"! Cóż takiego trzymał w swym domu Mieczysław Potocki, co mogło było narazić go poważnie wobec rosyjskiej policji i dworu cesarskiego? Nasuwa się hipoteza, że chodziło przede wszystkim o dokumenty dotyczące lokowania kapitałów w bankach francuskich, z pominięciem niezbędnych formalności urzędowych — ale wytłumaczenie to nie wydaje się dostateczne. Magnat tej pozycji socjalnej nie mógł w ówczesnej Rosji narazić się na prześladowania z powodu li tylko niemile widzianych przez rząd petersburski kombinacji finansowych. A więc... czyżby Mieczysław Potocki miał jednak w swoim pałacu dokumenty i druki kompromitujące go... politycznie?
Jest to przypuszczenie logiczne, lecz źródłowo niczym nie podbudowane. Ostatni właściciel Tul-czyna nie związał swego nazwiska z żadną sprawą polityczną na ziemiach Rosji, Ukrainy czy Polski, ani później we Francji. Relacje o jego usposobieniu, upodobaniach, poglądach i cechach charakteru nie skłaniają do mniemania, iżby prowadził jakąkolwiek działalność polityczną. Zresztą w latach 1844—1845 na ziemiach Ukrainy rozkwitała raczej polska kolaboracja z dworem rosyjskim, nie zaś konspiracja czy ruch narodowy wrogi caratowi. Bełżecki nie zdawał sobie sprawy, do jak korzystnych dla Potockiego supozycji skłonił mimowolnie przyszłego czytelnika swojej    relacji.    Wobec   braku   korespondencji
165
i papierów osobistych Mieczysława Potockiego trudno jest w sprawie jego ewentualnej działalności politycznej wysunąć choćby jakieś przyTa> puszczenia. Niemniej pozostaje wątpliwość, ktc rą w tym miejscu trzeba było zanotować.
Niestety, Potocki zapomniał dołączyć do swegj listu odnośny klucz. Plenipotent z Kijowa i admij nistrator Rutkowski musieli sprowadzić ślusan i nakazać wyłamanie zamka w biurku magnat Okazało się jednak, że był to mebel specjalne konstrukcji, przypominający pancerny sejf. Wej wany rzemieślnik przez kilka godzin mozolił sil nad otwarciem zamka. Gdy wreszcie obaj zaufa-' ni ludzie Potockiego dostali się do szuflad, była już  godzina  trzecia  w  nocy.   „Zabrali  się  obaj powiernicy   do   przejrzenia   mnóstwa   papierów w  porządku  po  szufladach.   Przejrzane  składali? po krzesłach i kanapach, a podejrzane po zapisay niu treści dla wiadomości Potockiego na kominki palili. Tymczasem dzień się zrobił i generał-adiuf tant cesarski o godzinie piątej wjechał pocztą dc pałacu".
Zaczął się w tulczyńskim pałacu ,,sądny dzień"] gdyż carski adiutant przychwycił obu zaufanyct ludzi Potockiego na porządkowaniu i niszczenii tajnych jego papierów. Co stało się z papierami z biurka Potockiego,  niestety nie wiadomo.  Na] szczęście   dla   Rutkowskiego   i  jego   towarzysza i sprawa zaszła prędko na normalne tory działa-] nia  policji  carskiej:   zainteresowano  się  przede wszystkim  gotówką  w  kasie  tulczyńskiej.   Rutkowski   wydał   adiutantowi   cesarskiemu,   a   ter z kolei Bełżeckiemu (!) i wspólnikowi tegoż, Jan-
166
kowskiemu, kilkadziesiąt tysięcy rubli pod pretekstem wyrównania części strat poniesionych przez dwóch ostatnich w czasie sporów z Potockim. Widok pieniędzy w tak znacznej ilości odwrócił uwagę trzech panów od nieszczęsnego administratora Tulczyna. Tego dnia Rutkowski zdołał ocalić siebie i swoją rodzinę przed grożącymi im konsekwencjami.
Pierwsze tygodnie więzienia Potockiego w Kijowie były nadzwyczaj ciężkie, do tego stopnia, że domyślać się w tym trzeba specjalnej złośliwości Mikołaja I. Bełżecki pisze: „Po zaprowadzeniu Potockiego z rozkazu cesarza do kazamaty, gdzie on dwa tygodnie siedząc, od wilgoci i fetoru cały opuchł jak kłoda, po wyjeździe monarchy z Kijowa generał-gubernator Bibikow kazał go stamtąd wydobyć i przeprowadzić do górnej kazamaty, gdzie przynajmniej dzień od nocy rozpoznać można. Pięć kroków kazamatki otoczonej strażą wojenną, z której dla naturalnej potrzeby zaledwie wyjść można pod bronią żołnierzy... a i tę łaskę mu uczyniono w przeniesieniu go z ciemnicy na widok po przedstawieniu doktora generał-gubernatorowi, że on w dolnym więzieniu drugich dwu tygodni przeżyć nie może, bo puchlina na śmierć go tam ubije. Tam więc, w tym nowym więzieniu, siedział dwa miesiące do najwyższego wyroku"72.
„Najwyższego wyroku" to znaczy do osobistej autorytatywnej decyzji cesarza. W podobnych sprawach w Rosji nie bawiono się w postępowania sądowe i wyroki oparte na przepisach prawa. Potockiemu nie można było dowieść żadnej zbro-
167

dni, więc załatwiono całą sprawę metodą „dwor-sko-administracyjną": Mikołaj I nakazał bezterminowe zesłanie Potockiego na osiedlenie do Saratowa.
Mieczysław  Potocki  wyjechał  tamże  z  dwojgiem   swoich   nieślubnych   dzieci.   Pani   Emilia uzyskała z kasy tulczyńskiej  swoje  180 tysięc rubli   i   zatrzymała  opiekę  nad  małym  Mikołd jem — gwarancją dalszych sutych remuneracji Zaczął    się    nowy   etap    awanturniczego    życjl ostatniego pana na Tulczynie.
Jako miejsce zesłania Saratów nad Wołgą był czymś znacznie gorszym niż przed laty Woroneż. Od Tulczyna dzieli to miasto w linii powietrznej około 1300 km — na owe czasy przestrzeń gigar tyczna. W połowie XIX wieku nad górną Wołg! zaczynały się obszary już niemal azjatyckie, cl dla warunków pobytu tamże najbogatszego nawę zesłańca miało istotne znaczenie. Najgorsza był! wszelako  niepewność przyszłości:  zesłanie był| bezterminowe. Potocki mógł być stąd zwołnionj po   roku  czy  po   dwóch   latach,   ale  z  równyr prawdopodobieństwem mógł tutaj spędzić reszti życia.
Mikołaj I postawił bardzo surowe warunki ewentualnego przebaczenia panu na TulczynieJ nie tylko cierpliwy pobyt w Saratowie aż da* „najjaśniejszego zmiłowania", ale również za] spokójenie   wszystkich   (bez  wyjątku)   pretensji
168
materialnych, z jakimi ktokolwiek przeciwko Potockiemu by wystąpił. Miało to charakter złośliwej szykany, skoro Mieczysław miał dowieść „przeobrażeń w swej duszy" przez pokorną akceptację nawet najbardziej nieuzasadnionych i nonsensownych pretensji swoich przeciwników. Nie trzeba zresztą wspominać, że taka sytuacja sprzyjała licznym nadużyciom, gdyż byle kto, nie mający nigdy żadnych stosunków z Potockim, miał teraz „prawo" wystąpić przeciwko właścicielowi Tulczyna ze swoimi żądaniami, a ów musiał je w pokorze zrealizować, aby okazać swoje posłuszeństwo wobec zaleceń cara.
Trudno się dziwić, iż na zesłaniu w Saratowie Mieczysława „szlag trafiał". Jak się wydaje, utrzymywał z żoną stosunki korespondencyjne i uzgadniał z nią swoje posunięcia, obiecując — rzecz jasna — najhojniejsze odszkodowania, jeżeli ze swej strony przyczyni się ona do ułagodzenia gniewu monarchy. Godziło się to zresztą najzupełniej z wiernopoddańczymi uczuciami pani Emilii. Odzyskanie syna Mikołaja zależało jednak od swobody dysponowania własną osobą i uzyskania dostępu do majątku zgromadzonego we Francji, gdyż, rzecz jasna, za „odstąpienie" dziecka trzeba było pani Emilii dobrze zapłacić.
Sytuacja była paradoksalna. Najbogatszy zapewne magnat polski, człowiek, który dysponował w kraju i — co ważniejsze — poza granicami Imperium Rosyjskiego majątkiem największym wśród polskiej arystokracji tej epoki, był zupełnie pozbawiony dostępu do swoich pieniędzy i trzymany pod strażą o, półtora tysiąca kilo-
169
metrów od najbliższej granicy Rosji. Wydostani się poza tę granicę, za wszelką cenę, stało się dl. Mieczysława  celem  życia.  Życia,  którego  dwigj trzecie już mu upłynęły...
Zapewne Potocki — pisze Z. S. Feliński — „był-, by po jakim roku przywrócony [z zesłania], gdyby chciał czekać na spełnienie drugiej części progra-, mu", to znaczy na wypłacenie wszystkim preten-i dentom do „odszkodowań" żądanych przez nich sum. — „Pan Mieczysław jednak, nie przywykły do cierpliwego czekania, sądził, że krótszą znajdzie do uwolnienia drogę, udając się wprost do monarchy w imię zasług ojca swego. Jakoż wydostawszy z tulczyńskich archiwów list cesarzowej   Katarzyny II   do   promotora   Konfederacji Targowickiej,  w  którym  wdzięczna  monarchini przyrzekała   opiekę   petersburskiego   dworu   nie tylko  jemu,  lecz  i  najdalszym jego potomkom, błaga cesarza w imię tej obietnicy o pozwolenie powrotu do Tulczyna lub o paszport za granicę. Cesarz   jednak,   mając   w   pamięci   zbyt   świeże oskarżenia,  kazał  odpowiedzieć  proszącemu,  że chcąc mieć prawo do przyrzeczonej opieki, trzeba się naprzód oczyścić. Gubernator saratowski, na którego ręce nadeszła odpowiedź, zapytany, co należy   rozumieć   przez   ten  wyraz   oczyścić, zawyrokował stanowczo, że to znaczy przyj ą ć prawosławi e"73.
Potocki był człowiekiem religijnie obojętnym i do polskiej tradycji narodowej — jak się wydaje — niezbyt przywiązanym, więc warunek zmiany wyznania wydał mu się z początku niezbyt ciężkim. Skoro tą drogą można było doprowadzić
170

¦ lii wydania nareszcie zagranicznego paszportu... i licz Mikołaj  I uznał zgodę Potockiego za znakomitą okazję do upokorzenia dumnego magnata. ,Przede   wszystkim   rozkazano   wyegzaminować no -— pisze Bełżecki — czy zna gruntownie swą 11'ligię katolicką ze wszystkimi artykułami. Niestety,   zupełnie  jej   nie   znał".   Musiał   się  więc uczyć katechizmu i dogmatyki katolickiej, po to icdynie, aby wiedział, czego się odrzeka. Potem nastąpiła intensywna nauka zasad religii prawosławnej, z położeniem nacisku na różnice między tej „religią najprawdziwszą", a błędnym i wrogim Rosji  „zabobonem rzymskim". Chrzest katolicki Mieczysława   uznano   za   nieważny.    Miał   być ochrzczony po raz drugi, przy czym otrzymał zalecenie „dobrowolnego" wyrzeczenia się imienia Mieczysława   i   przyjęcia   nowego   —   Michała (w wersji rosyjskiego „Michaiła").
Łatwo można sobie wyobrazić furię Potockiego, lurię,  której  nie  mógł dać upustu zgodnego ze swoim   temperamentem,   którą   musiał   powściągnąć, korząc się przed wyrokiem monarchy. Parodniowe    rozkosze   z    panią   Meller-Zakomelską trzeba było teraz opłacić bolesną karą. Mieczysław zawziął się jednak i mając na widoku cel najwyższy — zagraniczny paszport — godził się na wszystkie upokorzenia. „Naznaczyć mu kazano zakonnika   czerńca,   dla   nauczenia   go   pacierza i   wszystkich   artykułów   prawosławnej    religii, a   o   postępie   jego   w   tej   nauce   comiesięcznie donosić po porządku religijnej władzy. [...] Czytelnik każdy, który poznał Potockiego z arystokratycznej   dumy,   domyśleć  się  i  pomiarkować
171
może, z jaką chęcią Potocki musiał przyjmow# te   religijne' nauki   i   zdawać   codziennie   lekcji czarno   ubranemu   brodaczowi,   którego   podłui zwyczaju i porządku religii prawosławnej powi nien za każdym zobaczeniem się z pobożną pokom pocałować w rękę. Inaczej bowiem byłby oskar żony przed urzędem wyższej duchownej władzy, a tym sposobem niewola jego trwałaby bez kori-ca.  Czy Michał Potocki"  — pisząc  o  apostazjl Mieczysława pan Bełżecki z wyraźną satysfakcją zaczął określać go w ostatniej części swego ręko. pisu imieniem „Michał" — „nauczył się pacierz^ i  artykułów prawosławnej  religii?  Wiadome to jest tylko jemu samemu i nauczycielom jego"74. Dla   udowodnienia   swego   oddania   dworowi rosyjskiemu    Mieczysław    Potocki    musiał    zaakceptować   inny  jeszcze  warunek:   zgodzić  się na ochrzczenie syna w obrządku prawosławnym. Sam wybór imienia — Mikołaj — dokonany zapewne dopiero po uwięzieniu ojca (warto zauważyć,   iż  syn  Mieczysława  i  Emilii . nosił  imiona Szczęsny Mikołaj  vel Mikołaj  Szczęsny, a więc najpewniej     chciano    go    pierwotnie    ochrzcić imieniem    dziada)    był    świadectwem    kornego uniżenia    się   Potockiego   przed   petersburskim despotą. Pani Emilia zaakceptowała wybór imienia ze szczerym  entuzjazmem.  Jak się wydaje, późną  jesienią  1845 roku odbył się  w Kijowie chrzest dziecka.
„Godną jego połowica najchętniej na życzenie męża się zgodziła — pisze Z. S. Feliński — prosząc przytem cesarza, aby raczył być chrzestnym ojcem   malca,   dla   którego   na   cześć  monarchy
172
niię Mikołaja wybrała. Cesarz polecił cywilnemu nubernatorowi kijowskiemu Funduklejowi przy < hrzcie go reprezentować, na dopełnienie zaś smutnego obrządku obrano uniwersytecką cerkiew. Studenci [uniwersytetu w Kijowie], prawie wyłącznie wówczas Polacy, rozstawili się umyślnie grupami wzdłuż korytarzy z ułożonym zawczasu hasłem, tak że skoro pani Potocka zbliżała się z synkiem do jakiejś grupy, wnet brzmiało w jej uszach fatalne: Chrzci), suko, czartu na pociechę! Jednocześnie prawie pan Mieczysław przyjmował w Saratowie imię Michaiła, że zaś przygotowanie do tak uroczystego aktu zależało głównie na biciu niezliczonej liczby pokłonów, co nie odpowiadało usposobieniom renegata, po rublu przeto płacił za każdy darowany pokłon chciwemu popowi, który tym hojniej szafował tą narodową pobożnością"75.
Niestety, Mieczysław Potocki gorzko się zawiódł. Jego europejskie przeświadczenie, iż pacta sunt servanda nie miało w ówczesnej Rosji żadnego odpowiednika. Upokorzenie, do którego doprowadził go Mikołaj I, nie zostało nagrodzone spodziewanym paszportem na wyjazd za granicę. „Widząc Potocki, że nadzieja uwolnienia się z niewoli przez zmianę religii nie sprawdziła się, upatrywał okazji i sposobu do ucieczki, lecz jakaż dla niego w tym trudność, gdy miał przy sobie w tej niewoli dwoje dzieci, syna i córkę nieprawego łoża, które kochał niezmiernie! Niepodobna było z nimi uciekać, a porzucić ich tam nie chciał"76.
Tymczasem, chyba już w roku 1846, wybuchła
173
w rejonie nadwołżańskim epidemia cholery, ,,na którą ulubiona jego córka starsza od syna, umarła, za którą niezmiernie desperował. Po śmierci tego dziecka całą myśl swoją na wyszukanie sposobu do ucieczki zwrócił. W kilka dni po śmierci córki lokaj jego na tę samą chorobę umarł. Potocki wezwawszy popa i zapłaciwszy mu dużą sumę, umówił go, aby umarłego lokaja pod jego, Potockiego imieniem pogrzebał. Nim jednak ta ceremonia pogrzebowa nat>tąpiła, Potocki zabrawszy wszystko, co tam miał ze sobą i synka swojego, za paszportem zmarłego lokaja z Saratowa uciekł"77.
W owych czasach użycie cudzego paszportu — dokumentu uprawniającego do podróży z guberni do guberni Rosji (osobny rodzaj dokumentów to paszporty na wyjazd za granicę) — było możliwe i często, aż do upadku caratu w 1917 roku, praktykowane. W paszporcie podawano rysopis bardzo ogólnikowy, a brak fotografii posiadacza uniemożliwiał    właściwie    identyfikację    osoby. W  Rosji  XIX  wieku  udało  się  wiele  ucieczek z zesłania, czy nawet szczęśliwych wyjazdów za granicę — przy użyciu paszportu kupionego od kogoś lub zdobytego po śmierci posiadacza. Zamysł Potockiego nie był więc (teoretycznie) pozbawiony  szans powodzenia.  Trudność polegała na  odległości   Saratowa   od   najbliższej   granicy państwa — austriackiej lub tureckiej, gdzie Potocki mógł spodziewać się azylu. Samo przekroczenie granicy w czasach tak słabego jej zabezpieczenia nie było już poważniejszym problemem, chroniły wszelako Rosję przed „nielegalną" emi-
174
gracją wrogów caratu po prostu rozmiary państwa i trudności komunikacyjne wewnątrz imperium. Jeszcze w wiele lat później uciekinierzy z rosyjskich miejsc odosobnienia musieli godzić się z klęską wskutek fizycznej niemożności dotarcia do granicy...
„Po tej ucieczce tego samego dnia odbywał się paradny pogrzeb zmarłego lokaja pod imieniem Michała Potockiego. W kilku cerkwiach tej części miasta rozbujały się dzwony, ogłaszając śmierć znakomitego człowieka. Kilku popów prowadziło ciało do grobu w niezwyczajnej paradzie. Każdy tedy ciekawie pytał, kto by to umarł, i jeden drugiemu mówił, że to graf Potocki. Policja, która go miała pod swoim nadzorem, dowiedziawszy się o tej śmierci, zatrzymała na drodze ciało. Kazała odkryć trumnę dla przekona-nia się, czy rzeczywiście Potocki. Pokazało się, że to zupełnie kto inny. Kazała więc policja popom to ciało zaprowadzić do grobu i zostawić w nim nie zasypane ziemią, a sama udała się do mieszkania Potockiego, lecz go już w nim nie zastali, próżne tylko i puste pokoje. Rozesłano więc pogoń na wszystkie trakty i na nieszczęście Potockiego dognali o kilka stacji od Saratowa i przywieźli na powrót".
Potocki uciekał oczywiście nie piechotą, lecz powozem zaprzęgniętym w dobre konie. Miał co prawda pewną szansę powodzenia, chociaż w ówczesnej Rosji sprawdzanie dokumentów podróżnych i ścisłe rewizje pojazdów na poszczególnych stacjach pocztowych należały do stałych praktyk.   Nie  wiadomo   jednak,   w  jaką   stronę
175
uciekał, a zamysł był desperacki. Za daleko było z tego rejonu do jakiejkolwiek granicy itoperium.
„Nieszczęśliwa ta jego ucieczka — pisze Beł-1 żecki — pozbawiła go i tej swobody, jaką miał dotąd w przejściu się o kilkadziesiąt kroków od mieszkania. Zaraz bowiem posadzony został z synkiem swoim do aresztu" — warto dodać, że syn Mieczysława, Grzegorz, miał ówcześnie trzy lub cztery lata — ,,pod nieodstępną straż dokoła niego, a o ucieczce jego doniesiono po porządku aż do samego monarchy. W niedługim czasie przyszedł rozkaz wysłać go z Saratowa pod ścisłą strażą do Woroneża i tam pod takąż strażą trzy-,] mać go do dalszego o nim rozporządzenia".
Trzeba zauważyć, iż decyzja Mikołaja I była mimo wszystko złagodzeniem reżimu zesłańcze-go pana Potockiego. Woroneż był nieporównanie bliżej granic Europy niż nadwołżański Saratow. Niemniej sytuacja Mieczysława nie uległa żadnej zasadniczej zmianie.
„W tak okropnym i smutnym położeniu widząc się Michał Potocki" — Bełżecki był konsekwentny w wypominaniu Potockiemu zmiany wyznania i imienia — ,,nie mógł już nawet myśleć o wyszukaniu okazji i sposobu do wydobycia się z niewoli, gdy ani przez zmianę religii, ani przez śmierć zmyśloną, ani też przez ucieczkę nie udało mu się być wolnym. Umyślił więc napisać do samego monarchy list w stylu najpokorniejszej prośby, aby go uwiadomiono, za co jest tak długo więziony w niewoli. Czy to za żonę jego Emilię z Świeykowskich? Czyli też za syna swego Feliksa   [!]   z   Świeykowskiej?   Czyli   też   za   inne
176
występki, gdyż on sam nie wie, za co tak długo znosi niewolę, skoro dekret nie został mu ujawniony".
. Pan Bełżecki uważał pretensje Mieczysława Potockiego za przejaw jego „zbrodniczej natury", lecz każdy ówczesny Europejczyk musiałby się poważnie zastanowić, za co właściwie ten człowiek był trzymany w policyjnym odosobnieniu przez czas tak długi... W każdym razie list ten. odniósł skutek. ,,W krótkim czasie po wysłaniu przez pocztę tej prośby do cesarza odebrał Potocki odpowiedź od graf a Orłowa". W odpowiedzi tej zalecono Potockiemu, aby w pełnej pokorze zastanowił się sam, jakie „zbrodnie" popełnił, spisał wszystkich przez siebie pokrzywdzonych i   wyraził   gotowość   hojnego   zadośćuczynienia.
„Za odebraniem takowej rezolucji od grafa Orłowa Potocki natychmiast zajął się przypominaniem sobie, komu uczynił w życiu swoim jaką krzywdę. Wziąwszy tedy papier i pióro w rękę sumiennie spisywał regestrem każdego po imieniu i nazwisku, komu należy się wynagrodzenie od niego za uczynioną krzywdę^ z wyszczególnieniem wysokości nagrody".
Można sobie wyobrazić stan psychiczny Potockiego, gdy musiał wykonywać owe szydercze i złośliwe zalecenia mściwego cara, aby udowodnić swoją „pokorę" i „moralne odrodzenie". Był w sytuacji przymusowej. „Spisawszy więc kogo tylko mógł sobie przypomnieć spośród skrzywdzonych przez siebie na dwa regestra własną ręką, przyznał one uroczyście przed aktami  izby sądowej  w  Woroneżu:. że  takową na-
12 — Potomkowie Szczęsnego
177
leżność osobom w regestrze pomianowanym czystym sumieniem «za słuszną i sprawiedliwą uznaję w nagrodę poczynionych im krzywd przez siebie». Jeden regestr posyła grafowi Orłowowi dla przedstawienia monarsze, a drugi do Brac-ławia i Tulczyna wraz z plenipotencją na imię Franciszka Kołbsieleckiego, dawnego swego plenipotenta, upoważniając go do wypłaty każdemu podług regestru z funduszów przez kilka lat zebranych z prowentów jego. A gdyby tych nie wystarczyło, tedy wszystkie meble, srebra i porządki w pałacu znajdujące się oraz powozy, konie i różne, jakie się znajdują remanenta ruchome, sprzedać i zaspokoić każdego. Gdyby zaś i to nie wystarczało na zadosyć uczynienie, to sprzedać z nieruchomego majątku część jaką i zaspokoić każdego. A z wypłaconych przed aktami sądowymi sum wziąć od każdego z nich formalną kwitację z «pretensjów do mnie mianych», przez sąd poświadczone i takowe mu tu przysłać dla przedstawienia gdzie należy"78.                                                  .
Musiał być Mieczysław Potocki w stanie krańcowej już desperacji. Tymczasem dwór petersburski igrał z nim jak kot z myszą: gdy Potocki okazał aż nadto gorliwą skłonność do zrealizowania wszystkich zaleceń Mikołaja I, postanowiono ugodzić nieszczęśnika w inny sposób. Generał-gubernator kijowski Bibikow — który darzył Emilię Potocką i obie jej siostry: starszą Natalię Szijanow i młodszą Oktawie, później Bazylewiczową, zastanawiającą wszystkich protekcją  — podsunął pani  Potockiej  odpowie-
178
dni pomysł. Otóż -<- sugerował — Mieczysław chce teraz zemścić się na niej i jej dziecku przez rozmyślne roztrwonienie swego majątku. Dlatego właśnie tak chętnie akceptuje wszelkie pretensje faktycznych czy rzekomych wierzycieli. Emilia Potocka przedstawiła więc imperatorowi prośbę, aby jej męża pozbawiono prawa ' dysponowania majątkiem rodzinnym. Tak się i stało.
W międzyczasie ustanowiono bowiem zarząd powierniczy dóbr tulczyńskich i olchowackich, który mieli sprawować: brat Mieczysława — Bolesław Potocki z Niemirowa, daleki krewny Przemysław Potocki z Tomaszpola, Leon Swiey-koWski ze Szpikowa i Zenon Brzozowski z Soko-łówki. „Trzej pierwsi dali pełnomocnictwo do zarządu temu ostatniemu, tak iż na nim właściwie spoczęła cała odpowiedzialność za administrację tak kolosalnej fortuny. Wskutek zabiegów pani Mieczysławowej w Kijowie generał--gubernator Bibikow, jako najwyższy opiekun, polecił panu Brzozowskiemu wydać ze skarbca tulczyńskiego wszystkie srebra i klejnoty należące do pani Potockiej. Na tę odezwę pan Zenon ' odpowiedział, że panna Swieykowska nie wniosła żadnych kosztowności, te zaś, co się przechowują w skarbcu tulczyńskim, są dziedziczne rodziny Potockich. Opór ten rozdrażnił Bibiko-wa, który przysłał bezwarunkowy już rozkaz wydania wszystkich cennych przedmiotów ze skarbca do użytku małżonki i syna hrabiego Mieczysława i od tego czasu okazywał przy każdej    zręczności   swoją   niechęć   do   sumiennego
12-
179
administratora.    Toteż    gdy   pan   Zenon    podał prośbę o paszport za granicę, otrzymał stanowczą odmowę, wkrótce zaś potem przybył do Tulczy-na z ramienia Bibikowa generał Abaza dla sprawdzenia      rachunków      administracji.      Ten      zaś w  cztery oczy powiedział  otwarcie  panu Brzozowskiemu, źe jeśli mu da dziesięć tysięcy rubli, to   on   wyrobi   dlań   paszport,   pod   warunkiem, jednak,   że   zrzecze   się   administracji   Tulczyna.j Było to już po przyjęciu przez pana Mieczysławć prawosławia, co odjęło opiekunom jego majątki chęć ponoszenia ofiar dla renegata, chętnie więc pan   Zenon   uwolnił   się   od   administracji   i   dał grubą łapówkę Abazie, który sam zamianowany wnet  został administratorem  Tulczyna  i  rządził się tam przez lat wiele jak we własnym majątku"79.
Mieczysław Potocki przebywał na swoim drugim zesłaniu w Woroneżu ponad pięć lat. Biedy raczej nie cierpiał, miał zapewniony spory udział w dochodach ze swoich majątków na Ukrainie (którymi po usunięciu Rutkowskiego zarządzał Franciszek Kołbsielecki przy pomocy syna Władysława). Niemniej nie wolno mu było wydalać się poza obszar miasta. Czas płynął, w drugiej połowie 1849 roku Mieczysław ukończył 50 lat. Wydawało się, że były — tak faktycznie wyglądała jego sytuacja — właściciel Tulczyna nigdy nie uwolni się od prześladowań carskiej administracji. Marzenia o wyjeździe za granicę — gdzie w bankach francuskich czekało nań kilkadziesiąt milionów franków — stawały się coraz mniej realne.
180
Obaj Kołbsieleccy starali się spełniać oczekiwania Potockiego, a uwięziony magnat wynagradzał ich hojnie. Między innymi Władysławowi Kołbsieleckiemu w Woroneżu ,,po kilkudniowym tam jego pobycie Potocki w dowód swej wdzięczności jemu i ojcu jego, za przychylność i życzliwość ich ku niemu, wydał skrypt na dawnym papierze wekslowym, pod uprzednią kilkuletnią datą, na imię Franciszka Kołbsieleckiego, prostym długiem na sumę rubli srebrnych 45 tysięcy, a synowi jego Władysławowi, w nagrodę trudów i kosztów w podróży jego do Woroneża i na powrót, pod uprzednią takąż datą i na dawnym papierze, formalną donację wieczystą na dom z magazynami w mieście Odessie będący wydał z podpisem własnoręcznym przy świadkach, jakowy dom z magazynami i innymi zabudowaniami wart najmniej 40 tysięcy rubli srebrnych"80. Jeżeli Mieczysław- Potocki rzeczywiście w dawnych latach zdradzał cechy psychopatycznego skąpca, to chyba pod koniec życia trochę się zmienił.
Wszelako obaj panowie Kołbsieleccy nie okazali się godni łask Potockiego. Franciszek rozpoczął podobno natychmiast zaoczny proces z Potockim, usiłując wyegzekwować od niego uznaną wekslem należność 45 tysięcy rs. W sądzie w Bał-cie uzyskał .nawet przychylny sobie wyrok, ale pieniędzy nie odebrał, bo nie było skąd — Potocki nie miał już „wolnych", niekontrolowanych dochodów (faktycznie miał co prawda znaczne, ale we Francji, daleko od Rosji). W końcu władze    rosyjskie    unieważniły    wydaną    przez
181
Potockiego plenipotencję dla Franciszka Kołbsie-leckiego, tym razem chyba zgodnie z intencjami właściciela Tulczyna.
Administracja dóbr tulczyńskich i olchowackich stawała  się  —  pod  nieobecność  właściciela  — coraz   trudniejsza.    Egzekwowanie   pańszczyzny; od poddańczej  ludności chłopskiej  przychodziło: z   najwyższym   trudem.   Generał   Płaton   Abaza' zaproponował   więc    władzom   w    Petersburgu, aby wszystkich chłopów Potockiego przymusowo oczynszować,   zamieniając   ich  powinności   pańszczyźniane  na  odpowiedni   czynsz  dzierżawny. Dnia  2/14 stycznia  1851  roku Mikołaj  I wydał odnośny ukaz: powinności wszystkich poddanych „Michaiła    Potockiego"    zmieniono    z    odrobku pańszczyźnianego na obowiązek wnoszenia czynszu dzierżawnego w gotówce. Niezwykłe koleje losu Mieczysława Potockiego przyczyniły się do reformy   rolnej   na   Ukrainie:   po   70   latach   od oczynszowania, przeprowadzonego w tym    rejonie, w dobrach Kaniowa, Korsunia i Bohusławia, przez bratanka króla Stanisława Augusta, księcia Stanisława    Poniatowskiego,    podobną    reformę zarządziły w dobrach Potockich władze rosyjskie. Tyle że 70 łat wcześniej była to reforma postępowa   i   otwierająca   przed   włościaństwem   nowe perspektywy; teraz był to już paliatyw, wynikły z administracyjnego zamieszania. W dziesięć lat później   (1861)  miało nareszcie przyjść powszechne uwłaszczenie włościaństwa.
Trudno powiedzieć, czy na wygnaniu w Woro-neżu Mieczysław Potocki zdawał sobie sprawę, jak   wielkim   majątkiem   jeszcze  dysponuje,   do
182
jakich dochodów ma prawo. Korespondencja jego była (twierdzi Bełżecki, aprobując oczywiście bez zastrzeżeń te przezorne praktyki ,,rządu") stale perlustrowana przez miejscową policję. Czy Potocki otrzymywał w Woroneżu sprawozdania banków paryskich ze stanu swoich wkładów We Francji? Można w to wątpić. Po kilkuletnim zesłaniu do prowincjonalnego miasta rosyjskiego, z dala od Ukrainy i Tulczyna, musiał coraz słabiej orientować się w swojej ogólnej sytuacji. Jakże żałować należy, iż jego korespondencje z tej epoki (z innych zresztą również) całkowicie przepadły! Ciekawe byłoby prześledzenie zmian w psychice tego niezwykłego, a niemłodego już ówcześnie człowieka...
W początkach 1851 roku Potocki w Woroneżu „przemyślą jeszcze jeden sposób wydobycia się z niewoli. Pisze do grafa Orłowa, prosząc, aby się zapytał cesarza, czyby mu pozwolił ofiarować jakąś znaczną sumę na wieczny fundusz monasteru saratowskiego, na pamiątkę przyjęcia przezeń tamże reformy religii; a także w tymże Saratowie chciałby złożyć znaczny fundusz na dom sierot. Graf Orłów przedstawił jego żądania monarsze, które przyjęte w uważanie zostały i przysłano mu za to do Woroneża cesarskie podziękowanie, po odebraniu którego areszt dla niego zwolniony został"81.
Właśnie o to chodziło Mieczysławowi Potockiemu. Uwolnienie go w Woroneżu od stałej asysty policji dawało nową szansę ucieczki. 52-letni zesłaniec nie przestawał myśleć o wydostaniu się z Rosji za' granicę...
183
Żadna z prób ucieczki Potockiego z zesłania nie powiodła się, ale z tym większym uporem kontynuował on swoje plany. Sprawa była bar-- dzo trudna. Aby wydostać się z Rosji, trzeba było dotrzeć przede wszystkim w pobliże granicy tureckiej lub austriackiej. Tysiąckilometro- | wą drogę przez rosyjskie bezdroża trzeba było, j po ucieczce z Woroneża, odbyć jak najśpieszniej i unikając kontroli na kolejnych stacjach pocztowych. Prawda... Potocki miał pieniądze, sytuacja jego była o ileż korzystniejsza od losu zwykłych zesłańców! Jednakże jako osobistość z najwyższych sfer społecznych był specjalnie strzeżony... chociaż nie ciążyły na nim — jak  mimo wszystko sądzimy — żadne podejrzenia polityczne.
Trzeba by odwołać się do hipotez na temat niezwykłych cech psychicznych Potockiego — jego osławionego skąpstwa — lub po prostu wyjaśnić wszystko brakiem kontaktu z bankami francuskimi, w których złożył większość swojej fortuny, aby wytłumaczyć jego desperackie próby ucieczki z zesłania w sposób zgoła naiwny, choć bezspornie odważny. Gdyby bowiem Mieczysław Potocki zdecydował się ofiarować wpływowym osobistościom rosyjskim jedną czwartą część swego majątku zabezpieczonego na Zachodzie, dziesięć milionów franków za wyrobienie mu carskiego „przebaczenia" i paszportu na wyjazd za granicę — mógłby na pewno opuścić Rosję bez trudów i niebezpieczeństw. Ną
184
to się nie zdecydował. Wolał próbować desperackich ucieczek. Formalny jego ojciec, Stanisław Szczęsny Potocki, z pewnością wolałby zapłacić... Czyżby w usiłowaniach opuszczenia Rosji drogą ,,nielegalną" znalazło wyraz jego genetyczne dziedzictwo po mitycznym bandycie Caracbllim?
Korzystając ze zwolnienia spod policyjnego nadzoru, Potocki kupił tarantas (mocny pojazd rosyjski), wynajął dobre konie, znowu posłużył się paszportem swego lokaja — „i pod imieniem tegoż wyjechał ż Woroneża z synkiem swoim, mówiąc do lokaja, że wyjeżdża na wycieczkę i powróci dziś nazad"82. Lokaj zadenuncjował swego pana w miejscowej policji, wysłano zaraz pogoń ,,i blisko już miasta Orła dopędzono go i powrócono do Woroneża. Na przesłuchaniach zeznał, iż otrzmawszy cesarskie podziękowanie uważał je za coś więcej niż paszport, chciał więc przejechać się po tak długim areszcie i być w mieście Orle, a stamtąd do Woroneża powrócić. O ucieczce zaś, o którą go posądzono, nigdy nie myślał, bo mając już łaskawe dla siebie cesarskie podziękowanie spodziewa się również rychłego uwolnienia z niewoli. Doniesiono o tym monarsze, a ów, dogadzając jego życzeniu" — pisze złośliwie Bełżecki — „kazał mu się przejechać z Woroneża do Wiatki, o kilka tysięcy wiorst w głąb Rosji na mieszkanie, co mu nie w smak bardzo było"83.
Po zmianie miejsca zesłania — z Woroneża na Wiatkę (dzisiaj miasto Kirów) — Potocki myślał nadal o ucieczce, i można mniemać, że przeradzać to   się   u  niego   zaczęło   w   swoistą   monomanię.
185
W Woroneżu , a potem w Wiatce u boku Mieczysława przebywał syn Grzegorz. Sześcioletni ówcześnie Mikołaj był pod opieką matki, bodajże w Petersburgu, gdzie przeniosła się cała rodzina Świeykowskich, i tam Bobrowski matkę i trzy siostry (ojciec już nie żył) w latach 1849 i 1850 spotykał. „Tam też — pisze — podobno umarła matka, a córki zawsze były otoczone rojem nadskakujących mężczyzn, dość, że dwuznacznej zawsze reputacji zażywały"84. Nie jest pewne, czy rodzina Świeykowskich składała się tylko z czterech pań — matki i trzech córek. Można bowiem mniemać, że Kajetan Świeykowski miał również synów, Artura i Hipolita. Ten drugi pojawił się później w kręgu Potockich we Francji, a jego syn Alfred wystąpi po latach (1921 — 1922) o spadek po Mikołaju Potockim.
Stan psychiczny Mieczysława znalazł charakterystyczny wyraz w jednym z jego listów, pisanych do przyjaciół na Podolu w początkach 1851 (nie wiadomo niestety do kogo). Cytuje ten list Wincenty Bełżecki:
„Niewola wszędzie i zawsze równą jest dla mnie niewolą, równającą się śmierci. Wątpię bardzo, abym miał jeszcze szczęście widzieć kiedy Podole. Zdaje się, że bliższy jestem śmierci niźli Podole ode mnie. Takie to moje przeznaczenie. Gubernator tutejszy dość jest dla mnie grzeczny teraz. Z początku zaś przybycia mego tutaj straż nieodstępnie za mną chodziła. Dziś już potrafiłem zjednać sobie zaufanie. Przechadzam się po bulwarach i po niektórych znakomitych [!] domach, gdzie czasem bawię do późnej pory
i policja nie zwraca na to uwagi. Z tym wszystkim ta powolność policji nie osładza gorzkich moich zgryzot"85.
Bełżecki notuje dalej:
,,Z nastąpioną wiosną 1851 roku, w miesiącu maju, prosił Potocki gubernatora, aby pozwolił mu czasem przejechać się dorożką na spacer poza miasto. Gubernator grzeczny nie odmówił mu pozwolenia, lecz nie samemu, ale z urzędnikiem policyjnym. Potocki podziękował mu pięknie za tę grzeczność. [...] Policja, odebrawszy od gubernatora na to pozwolenie, przez trzy dni z rzędu komenderowała czynowników coraz innego z Potockim na tę przejażdżkę. Potocki z każdym grzecznie rozmawiając, zobowiązał ich do zaufania mu, że ich nie zdradzi, i przez kilka dni pozwalali mu samemu przejeżdżać się. Korzystając z tego zaufania zaczął myśleć o ucieczce i na trzy dni przed skutkiem tego zamiaru udał słabego, nie wyjeżdżając nigdzie z domu. Policja w dzień z rana odwiedzając go widziała leżącego w łóżku z zawiązaną głową. Ani pomyślała o jego ucieczce i nie tak często go już odwiedzała. A tymczasem Potocki miał porę wybierać się do podróży.
A jak to wszędzie ludzie są zdatni i wszystko za pieniądze zrobią, opatrzyli go w paszport kupiecki i w nocy z 14 na 15 maja (26 na 27 maja) 1851 roku zajechała kryta bryka, czterema dzielnymi wiatskimi biegunami zaprzężona, pod dom Potockiego i z pomocą tych życzliwych mu przyjaciół za pieniądze w mig wpakowali wszystkie   jego   rzeczy,   a   samego   Potockiego
186
187
z synkiem wsadziwszy do bryki — szczastliwoj puti żełajom — rzekli i Potocki pożegnał Wiatkę na zawsze.-                                           '
Policja wiedząc, że Potocki słaby, przez kilka dni nie dowiadywała się o niego. A tymczasem^ Potocki,  nie  tracąc  ani  jednej  minuty,  śpieszył dzień i noc w ucieczce.  Lecz czy to ze strachujj czyli ze zbytecznego pomieszania myśli nie mógł pomiarkować, jaki by dla niego punkt był pewny w schronieniu się. Jechał tylko, aby nie stać na miejscu, a gdzie i dokąd, sam tego nie wiedział, i co miał zbliżać się do granicy, to przeciwnie, ^ w głąb kraju się puszczał.                                     i
Takim to sposobem zostawał na wolności w swej ucieczce cały miesiąc prawie do 9 czerwca. Policja wiatska opatrzywszy się, że Potocki uciekł, dała o tym znać po porządku z jednej do drugiej guberni i przez dwa tygodnie w całej imperii   był   publikowany   rozkaz   poszukiwania;!
SB
go wszędzie. Potocki ujechawszy w tej ucieczca kilka tysięcy wiorst, jakby naumyślnie, aby być! złapanym,   wjechał  w  gubernię  woroneźską  dol Ziemi  Dońskiej,   gdzie  go  stanowy prystaw  po* opisie  i  jąkliwej   mowie poznawszy,  aresztował i pod strażą najmocniejszą dostawił do najbliższego   urzędu   policyjnego.   Na   próżno   Potocki błagał u niego  litości,  dając mu 20 tysięcy rs. Dałby mu zapewne tyle, ile by chciał, lecz prystaw,   wierny   swej   służbie,   oświadczył,   że / za żadne nawet miliony nie uwolni go ze swych rąk, spodziewając się od władz większej za pojmanie tak ważnego więźnia nagrody i awansu korzystnego dla siebie"86.
188
Szansę ucieczki Potockiego były nikłe. Wiatkę dzieliło od Petersburga ponad 1100 km w linii powietrznej, około 2100 km od najbliższej granicy austriackiej, około 2000 km od granicy tureckiej. Ale Potocki miał dobry paszport i pieniądze, miał doskonały pojazd i silne konie. W ówczesnej Rosji podobna ucieczka nie musiała być z góry skazana na niepowodzenia. Po Powstaniu Styczniowym kilku zesłańców polskich (m.in. Napoleon Dębicki, Zygmunt Mineyko) zdołało uciec z zesłania na dalekiej Syberii, przebyć tysiące kilometrów przez rosyjskie bezdroża i przekroczyć w końcu granicę, wydostając się na wolność z Imperium Rosyjskiego. Najprawdopodobniej Potocki był jednak zbyt już rozstrojony psychicznie, aby doprowadzić swoją ucieczkę do pozytywnego skutku. Zapewne nie uciekał sam z dzieckiem, lecz w towarzystwie jakiegoś sługi i woźnicy. Postawa tych ludzi miała znaczenie dla sukcesu podobnej eskapady, a Potocki nie wydaje się człowiekiem, który by zawsze zyskiwał miłość swojej służby. I tak jest godne podziwu, że prawie miesiąc zdołał — mimo pościgu i listów gończych — krążyć po Rosji, zmierzając — przynajmniej we własnym przeświadczeniu, gdyż zamiary te realizował dość nieudolnie — ku granicy państwa.
Do granicy nie dotarł, chociaż niektórzy pamięt-nikarze przekazali pogłoski, że był już o krok od jej przekroczenia. Z. S. Feliński notuje, jakoby Potockiemu udało się dotrzeć aż do Husiatynia nad Zbruczem, miejscowości leżącej tuż nad granicą austriackiej ówcześnie Galicji. Jednakże ,,tu
189
nie chciał dać Żydowi żądanej za przeprowadzenie za granicę sumy i Żyd go wydał"87. Trudno w  to  uwierzyć.  Nawet  dla człowieka  tego  po-, kroju ocalenie życia powinno było mieć chybąf większą wartość niż największa choćby suma, tal czy  owak  nie  przekraczająca  jego  możliwości^ Zastanawia  jeden  wszelako  fakt:   alarm  pod-i niesiony z powodu ucieczki  Potockiego  i upól policji  rosyjskiej   w  ściganiu  tego  zbiega.  Jest* niepojęte, z jakiego powodu Potocki uchodził za więźnia   „tak   ważnego",   za   osobistość,   której ¦funkcjonariusze policyjni nie śmieli udzielić pomocy  nawet  za  największe łapówki.  Człowiek,] który z pozoru nie miał nic wspólnego ze sprawa-j mi   politycznymi...   Jest  w   tym  wszystkim   cośj budzącego po dziś dzień zastanowienie...
Tym bardziej że dalsze losy Mieczysława Potockiego okazały się doprawdy niezwykłe. Ujętego zbiega nie skierowano już bowiem na jakiekolwiek zesłanie. Z tak zwanego „najwyższego rozkazu" został osadzony w najcięższym więzieniu; politycznym Rosji — Szlisselburgu.    '
Twierdza Szlisselburg, położona w pobliżu Petersburga na wyspie otoczonej wodami Newy i jeziora Ladoga, wzniesiona za czasów Piotra I, służyła jako więzienie polityczne przez wiek XVIII i XIX, jeszcze w początkach XX. wieki trzymano tutaj najniebezpieczniejszych przeciwników caratu. „To było cmentarzysko polityczne par excellence, gdzie grzebano winowajców i ny stanu w najobszerniejszym znaczeniu słowa, i pozostało nim do końca, do zwinięcia w XX dopiero   wieku"   —   pisze   znakomity   historyk
19p
Szymon Askenazy88. Tutaj przez 37 lat (1831— 1868) dogorywał aż do śmierci wielki patriota Walerian Łukasiński. Tym dziwniejsze wydaje się skierowanie do tego więzienia w 1851 roku rozpustnika, hulaki, awanturnika, dręczyciela dzierżawców — Mieczysława Potockiego.
Jest to tak dziwne i niezrozumiałe, że można by wątpić, czy właściciel Tulczyna przebywał rzeczywiście w tym osławionym więzieniu. Nie wspomina o tym T. Bobrowski, pisząc jedynie o zesła-niach, lecz wymieniają Szlisselburg expressis verbis Z. S. Feliński i W. Bełżecki. Trzeba więc przyjąć, że z nie wyjaśnionych powodów Mieczysława Potockiego, po ujęciu w czasie ucieczki z Wiatki i przewiezieniu do Petersburga, osadzono w osławionej twierdzy.
Nawet w Szlisselburgu były pomieszczenia o różnym charakterze i można sądzić, że Mieczysława Potockiego trzymano nie w lochu, ale w jednej z cel w budynkach nadziemnych. Co się działo w tym czasie z jego synem Grzegorzem? Być może oddany został pod opiekę pani Emilii, która miała ówcześnie przebywać w Petersburgu. Jak można wnioskować z zachowanych do dzisiaj szczątków księgozbioru owego „Gri-szy" w Muzeum w Łańcucie, chłopiec musiał otrzymać wykształcenie na miarę pozycji socjalnej swego ojca. Nic konkretnego o tym jednak nie wiadomo, podobnie jak o wychowaniu Mikołaja Potockiego.
Okres pobytu Potockiego w twierdzy Szlissel-burskiej nie jest znany. Podobno przebywał w tym więzieniu aż do zgonu Mikołaja I w roku 1856.
191
W Szlisselburgu — pisze Z. S. Feliński — „prawdopodobnie do śmierci by pozostał, gdyby zmiana tronu nie dała możności wpływowym jego krewnym otrzymać dlań pozwolenia wyjazdu za granicę"89.
Tak więc dopiero Aleksander II miał udzielić Potockiemu zezwolenia na opuszczenie Rosji. Brak dokumentów odnoszących się do tej sprawy zmusza nas wszelako do zanotowania jeszcze jednej wersji wydarzeń, zachowanej w rękopisie Bełżeckiego. Ów zaprzysięgły nieprzyjaciel właściciela Tulczyna w końcowej partii swego rękopisu zaczął posługiwać się obok relacji narracyj- ¦ nej także swojego rodzaju opowieścią wersyfiko-waną. Mimo rozpaczliwej nieudolności tekstu przytaczamy poniższy utwór dzierżawcy Łozowa-tej, w którym znajdują się momenty pozwalające mniemać, iż Potocki nie wyjechał za granicę na podstawie formalnego paszportu, lecz uciekł (ze Szlisselburga?) po kilku latach' swego tam uwięzienia. Bełżecki pisze:
„Gdzie mieszkają nocne ptaki, sowy i puszczyki, Co  po  nocy  spać  nie  dają  nieznośne  ich  krzyki, Tam zamknięty, bez nadziei być wolnym do śmierci, Już tam murów zapleśniałych palcem nie wywierci!
To widoczna nad nim kara od samego Boga! Za przestępstwa naznaczona ta niewola sroga, Z  której  trudno  mu powrócić do  miłej  wolności, Tu umierać już on musi, tu zagrzebią kości!
Jeden tylko sposób jeszcze mu zostaje: Z tej niewoli uciec prosto w cudze kraje, Kupić komendanta i stróżów fortecy Za kredytne bilety lub łakome pecy [!?].
I wraz z nimi ucieka prosto za granicę, Nie  spuszczając przez trzy dni z okrętu kotwicę, Dzień i noc pośpieszając uchodzi pogoni, Pokąd pewny przyjaciel nie poda mu dłoni"90;
Jeśli potraktować ten wierszyk — jedyną znaną wzmiankę o opuszczeniu Rosji przez Mieczysława Potockiego — jako w miarę wierny opis rzeczywistych wydarzeń, można by wysunąć stąd następujące wnioski:
Nawet po śmierci Mikołaja I dwór petersburski nie był skłonny uwolnić Potockiego z więzienia w Szlisselburgu, mimo starań krewnych i przyjaciół. Dostarczono mu więc do twierdzy odpowiednie środki finansowe. Za sporą sumę Potocki zdołał przekupić komendanta więzienia i niektórych oficerów miejscowego garnizonu, którzy zorganizowali mu ucieczkę na ląd, a potem umożliwili dotarcie nad brzeg Morza Bałtyckiego, gdzie podstawiono jakiś kuter. (Komendantem Szlisselburga był w tym czasie zruszczony Polak, generał Józef Leparski, „lubiący [...] bokiem na służbie zarobić"91). Mieczysław Potocki uszedł więc z Rosji rzekomo drogą morską, zabierając ze sobą paru skompromitowanych udzieleniem mu pomocy żołnierzy czy oficerów garnizonu. Przez trzy dni statek błąkał się po Morzu Bałtyckim, zanim uciekinierzy dotarli do brzegów pruskich lub szwedzkich, gdzie przygotowana już była przez przyjaciół Potockiego dalsza pomoc...
Być może tak było. Są także podstawy do przypuszczenia, iż uchodząc z Rosji, Mieczysław zabrał ze sobą syna Grzegorza, którego obecność w pewnym momencie ułatwiła mu ucieczkę. We
192
13 — Potomkowie Szczęsnego
193
Francji przechowała się bowiem tradycja, że to właśnie „Grzegorz dopomógł swemu ojcu do ucieczki w 1858 lub 1859 roku, kilka lat po śmierci Mikołaja I. Z tego właśnie powodu Mieczysław darzył swego nieślubnego syna naj gorętszym uczuciem"92. Pomoc Grzegorza wydaje się o tyle mało prawdopodobna, że w roku 1858 lub 1859 liczył on lat 15 lub 16. Jakąś rolę mógł jednak w tej sprawie odegrać.
Nie znamy daty przybycia Mieczysława Potockiego do któregoś z niemieckich lub szwedzkich {; portów na Bałtyku.  Możemy jednak  wyobrazić sobie, z jakim westchnieniem ulgi powitał miej-« scowych  funkcjonariuszy  straży  granicznej.   Po dwudziestu kilku latach czuł się nareszcie wolny od jarzma rosyjskiego caratu. Gdyby znalazł się poza granicami Rosji nawet bez grosza przy du4 szy, po tylu przeżyciach i doświadczeniach było-I by to dla niego początkiem nowego życia. Cóżi dopiero, gdy w Paryżu ^- do którego jiie zagra-1 dzał mu już drogi żaden kordon — czekało naj niego   w  bankach  kilkadziesiąt   milionów  fran-j ków...
194
WNUK
\
Należałoby może napisać raczej WNUKOWIE. Albowiem u boku Mieczysława Potockiego znalazło się w końcu we Francji dwóch synów: Grzegorz z nieznanej matki i syn Emilii Swieykow-skiej — Mikołaj Potocki. Pierwszy miał odziedziczyć całą fortunę Mieczysława, drugi odziedziczył ją faktycznie. Pierwszego Mieczysław uwielbiał, drugiego nienawidził. Jednakże cały ocalony majątek Potockich z Tulczyna przeszedł w końcu w ręce Mikołaja, jemu więc poświęcony jest niniejszy rozdział, z uwzględnieniem wszelako, w miarę możności, losów Grzegorza.
Nie wiadomo dokładnie, kiedy Mieczysław Potocki osiadł nareszcie we Francji. Data jego wyjazdu (lub ucieczki) z Rosji podawana jest we wspomnieniach współczesnych — bardzo zresztą nielicznych — rozmaicie: od 1856 do 1861 roku, przy czym najwięcej wzmianek dotyczy lat 1858—1859. Francuzi, którzy stykali się z Miko-
197
łaj em,   przede  wszystkim  dzięki prowadzonemu przez jego żonę Emanuelę salonowi   literackiemu w   Paryżu   (1882—1887),   wiedzieli   o   Mikołaju i dziejach jego ojca tylko to, co sam im mówił. A w relacjach swoich czy wspomnieniach Mikołaj Potocki kłamał lub koloryzował, czasami może po prostu   się   mylił.   Niewielu   zresztą   Francuzów zanotowało   swoje   impresje  z   wizyt   w   pałacu Potockich w Paryżu. Może najcenniejsze wspomnienia pozostawił Gustave Schlumberger (1844— 1929),    lekarz,   historyk   i   archeolog,    ceniony bizantynista, przez wiele lat zaprzyjaźniony z panią Emanuela Potocką93.
Jest faktem znamiennym, iż Mieczysław informował  swoich  francuskich  rozmówców,  jakoby żonaty był nie dwa, lecz trzy razy w życiu, a Emilia Swieykowska była trzecią już jego żoną. Powód tego rozmijania się z prawdą jest jasny: Potocki usiłował za wszelką cenę zapewnić swojemu nieślubnemu synowi Grzegorzowi pozycję dziecka legalnego i oczywistego sukcesora jego majątku. Inaczej, z powodu okoliczności swoich narodzin, Grzegorz nie miałby prawa ani do nazwiska, ani do naturalnego (poza legacją testamentową) dziedziczenia ogromnego majątku ojca. Syna Emilii, Mikołaja,   Mieczysław   Potocki   zamierzał   najpewniej w ogóle wydziedziczyć.
Schlumberger pisze, że w chwili opuszczenia Rosji przez Mieczysława Potockiego — r.jego trzecia żona mieszkała w Polsce [!] ze swym synem, któremu ojciec, jeszcze przed wyjazdem, zapewnił preceptora w osobie dawnego deputowanego do Zgromadzenia Narodowego z 1848 roku,
198
nazwiskiem, jeśli pamiętam, Gent, człowieka bardzo dzielnego. Za pierwszym razem, gdy nauczyciel chciał rozpocząć pracę ze swym uczniem, ów począł się skarżyć na ból głowy, a matka zażądała, aby go nie trudzono. Za drugim i trzecim razem zdarzyło się podobnie. Uczciwy nauczyciel oświadczył matce chłopca: — Wychodzi na to, że po prostu panią okradam. Tak nie można, wracam do Francji. — Niech pan tego nie czyni — odpowiedziała — mój mąż wpadłby we wściekłość. Proszę zostać u nas i pracować na własny rachunek. — Tak się i stało, a Gent opracował słownik, który ukazał się wkrótce potem. [.'..] Łatwo pojąć, że do powrotu swego ojca z zesłania Mikołaj Potocki z nauki niewiele skorzystał".
Jest charakterystyczne, iż Schlumberger pisze tylko o zesłaniu (exil), a ąie wspomina w ogóle więzienia w Szlisselburgu. Są dwa wytłumaczenia tego faktu: albo pobyt Mieczysława w Szlisselburgu był tylko legendą, albo w przekonaniu Francuzów twierdza ta leżała na Syberii, na której Mieczysław nigdy zresztą faktycznie nie był; najdalsze nawet miejsca jego zesłania należały do Rosji europejskiej.
„[Mikołaj] miał wówczas prawie siedemnaście lat". — Działoby się to więc w roku 1862, data raczej nieprawdopodobna. — „Mówiono mi, że pewnego wieczoru, wypytując swego syna, stary hrabia bardzo się zaniepokoił nikłym zasięgiem jego wiedzy. Wziął egzemplarz «Journal des Debats» i pokazując mu tytuł artykułu wydrukowany wersalikami,  rozkazał przeczytać na głos.
199
Mikołaj zamilkł, nie umiał nawet czytać! Opowiadano mi jednak, że zawstydzony swoją ignorancją zabrał się usilnie do nauki, i osiągnął tyle, że umiał nawet skreślić krótki list. Co prawda nie widziałem nigdy żadnego jego autografu"94.
Jeżeli zaskoczenie Mieczysława było naprawdę faktem, to zdarzyć się mogło raczej dopiero we Francji, po przybyciu tutaj (znowu nie wiadomo kiedy) pani Emilii z Mikołajem. Poza tym analfabetyzm Mikołaja dotyczyć mógł tylko języka francuskiego, gdyż po polsku i rosyjsku chyba umiał czytać. W każdym razie tak niemiła konstatacja nieuctwa syna musiała umocnić Potockie-g go w przekonaniu, iż Mikołaja trzeba wydziedzi czyć, a Grzegorzowi tym bardziej należało za: pewnie uznanie dworu Napoleona III i salonów Paryża jako legalnemu dziedzicowi pana na Tul-czynie.                                                -
Jest zastanawiające, że w nielicznych informacjach dotyczących Grzegorza, ów występuje z reguły jako „obywatel włoski" (sujet italien). Czyżby ojciec chciał umocnić jego pozycję przez zakup dla niego jakichś dóbr w Italii, dokąd wiadomości o rzeczywistym pochodzeniu syna dotrzeć już nie mogły? W każdym razie Potoccy mieli z Królestwem Włoch liczne stosunki. Jest znamienne, że Mikołaj miał w końcu poślubić Włoszkę, pannę Pignatelli.
Nie udało się jednak stłumić wszystkich plotek o nieślubnym pochodzeniu Grzegorza. Mieczysław starał się więc wyjaśnić sytuację swego faworyzowanego   syna...   specyficznymi   zwycza-
200
jami polskimi. Schlumberger zanotował dość szczególne uwagi: „Wiadomo, że w wielkich rodzinach polskich często pojawiali się bękarci [batards], którzy przeciwnie niż w obyczajach Zachodu, wychowywani byli razem z dziećmi ślubnymi, przy identycznym zupełnie traktowaniu. Stawali się czasami nawet potomkami uprzywilejowanymi. Stary hrabia Potocki i dwie jego siostry, hrabina Kisieleff i hrabina Schouvaloff" — chodziło w rzeczy samej o Zofię Kisielew (1802— 1875) i Olgę Naryszkin (1803—1868) — wszyscy troje byli właśnie tymi dziećmi miłości"95.
Ani Zofia, ani Olga nie były dziećmi nieślubnymi, przyszły bowiem na świat w legalnym związku małżeńskim Stanisława Szczęsnego Potockiego z Zofią Wittową-Potocką. Do pewnego zastanowienia skłania jednakże wzmianka o Mieczysławie, jako również dziecku nieślubnym. Czyżby odezwał się w relacji Schlumbergera pogłos afery z 1820 roku i sugestii Zofii, iż był on faktycznie synem „bandyty Karakolego"?
Grzegorz Potocki skończył 18 lat w 1861 roku — i zapewne od tego momentu zaczęły'się starania ojca o zapewnienie mu solidnej pozycji społecznej. Z nielicznych wzmianek pamiętnikarskich z tej epoki wynika dość jasno, iż Mieczysław Potocki darzył swego pierworodnego (a nieślubnego) syna uczuciem naprawdę gorącym. Czy zapewnił mu wykształcenie i jakie? Nic na ten temat nie wiadomo; badacze francuscy, którzy w poszukiwaniach swoich krążyli wokół spraw rodziny Potockich, nie zdołali odszukać żadnych śladów jego działalności we Francji lub we Wło-
201
szech. Grzegorz Potocki jest najbardziej tajemniczą postacią w całej historii tej rodziny.
Jeżeli   cokolwiek   można   dzisiaj   powiedzieć o tym człowieku, którego krótkie życie podzieliło się między Ukrainę, Rosję, Francję i Włochy, to tylko dzięki szczęśliwemu ocaleniu wśród resztek  księgozbioru Potockich  z  Paryża,  w  łatach 1920-tych przewiezionego częściowo do Łańcuta, paru książek i egzemplarzy nut należących niegdyś właśnie do Grzegorza96. Stemplował on własne książki ładną pieczątką „Grzegorz Potocki" lub   „Gregoire  Potocki",   nie  używając  —  fakt znamienny — tytułu ,,le comte", do którego nie miał oczywiście prawa, ale który mógł sobie łatwo uzurpować.  Jeżeli  z  tej  powściągliwości można wyciągać jakiekolwiek wnioski, to będą one bezspornie dla Grzegorza pozytywne, świadcząc o je-.1 go  skromności   i  umiarze.   Z  faktu  zachowania^ w   zbiorach   łańcuckich  wielu   egzemplarzy opatrzonych jego pieczątką, oprawionych w skórek z wytłoczonymi siglami ,,G. P." lub jemi dedykowanych, można wnioskować, iż Grzegorz miał wyraźne zainteresowania muzyczne, a może i pewne przygotowanie fachowe w tej dziedzinie. Ocalały wśród książek Grzegorza francuski podręcznik gry na trąbce mógłby sugerować specjalne zainteresowania młodego człowieka tym właśnie   instrumentem.   Jest   charakterystyczne,   ze jedna z książek włoskich, wydana w Mediolanie w 1865 roku, zawiera dedykację dla „Comte Gre-gorio Edgardi Pilawa Potocki" („Pilawa" przez podwójne v, jako że autorowi dedykującemu to dzieło obce było polskie w). Dedykacja świadczy
 nutj
w każdym razie, że młody Grzegorz znany był jako potomek sławnego rodu polskiego herbu Pilawa i że pochodzeniem swoim szczycił się w kręgach znajomych.
Wydaje się, że najczęściej przebywał we Włoszech, gdzie posiadał jakiś majątek ziemski, zakupiony dlań przez ojca. To zapewne było podstawą jego włoskiego obywatelstwa. Działo się to już po wojnie francusko-austriackiej 1859 roku, po bitwach pod Magenta i Solferino — największych sukcesach militarnych Drugiego Cesarstwa we Francji, po rewolucji we Włoszech i zjednoczeniu państw włoskich (na razie jeszcze bez Państwa Kościelnego) w 1861 roku pod berłem Wiktora Emanuela II. Zarówno Mieczysław we Francji czasów Napoleona III, jak i Grzegorz w zjednoczonej Italii za panowania Wiktora Emanuela, znajdowali warunki egzystencji wprost idealnie zgodne z ich upodobaniami i poglądami.
Właśnie we Włoszech — nie wiadomo gdzie i kiedy — Grzegorz Potocki poznał dziewczynę, która miała zostać w końcu jego żoną. Nazywała się podobno Rosa Alberta Catana lvib (według innych informacji) Rosa Kette Catana97. Ani daty jej życia, ani jakiekolwiek inne szczegóły nie są znane. Mieczysław Potocki zirytował się podobno okropnie pochopnym, jak mniemał, małżeństwem syna i wytoczył nawet proces swojej synowej, domagając się sądowego zakazu używania przez nią nazwiska: Potocka. Przebieg i wyniki tego procesu, jak również ich wpływ na wzajemne stosunki między ojcem a synem nie są również znane.
202
203
Sprawa ta miała poważne znaczenie o tyle, że w grę wchodziło przyszłe współdziedziczenie przez Rosę Potocką z jej mężem Grzegorzem całego gigantycznego — i ciągle rosnącego — majątku Mieczysława. Póki żył Grzegorz, Mieczysław Potocki w ogóle nie brał pod uwagę żliwości dziedziczenia czegokolwiek przez Mij kołaja.
Potocki wzbogacił się we Francji ogromnie Ulokowane w bankach paryskich kapitały zdoła znacznie pomnożyć podobno przez udatne lokatij w ziemi i przemyśle, jak również przez spekulacje giełdowe. Ten niezwykły człowiek odrodził się zupełnie od tradycji polskich rodzin magnackich. Inni tracili fortuny odziedziczone po przodkach. Mieczysław swoją rozmnożył, stając się wkrótce jednym z największych potentatów finansowych ówczesnej Francji.
Na początkach lat 1860-tych zaczął kupować we Francji nieruchomości. Mniej więcej 50 km na południowy,zachód od Paryża, za Wersalem, leży nieduża miejscowość Rambouillet. Nad jeziorem wznosi się tam okazały zamek z XIV wieku, zrekonstruowany w wieku XVIII, dawniej letnia rezydencja Ludwika XVI i Napoleona I, dzisiaj reprezentacyjna siedziba wiejska prezydentów Republiki Francuskiej. Miasteczko Rambouillet, liczące dzisiaj około 20 tysięcy mieszkańców, otoczone jest przez wielkie lasy, liczące w XIX wieku około 30 tysięcy hektarów, słynne jako najlepszy teren polowań w całej północnej Francji. Właśnie w gminie Rambouillet, w rejonie Grange-Colombe, Mieczysław Potocki nabył ład-
204
ny pałacyk myśliwski i spore obszary lasów. Posiadłość ta pozostawała w rękach Potockich do 1921 roku.
Potocki kupił także kilka placów i domów w samym Paryżu, między innymi dom przy avenue du Bois de Boulogne nr 5 (dzisiaj avenue Foch). Największy jednakże jego zakup własności nieruchomej w Paryżu dokonany został na imię ukochanego syna — Grzegorza Potockiego.
Jeśli na placu Gwiazdy (1'Etoile) w Paryżu staniemy na północnym rogu avenue des Champs--Elysees, zwróceni twarzą ku Łukowi Triumfalnemu, to sąsiednią ulicą po prawej ręce, biegnącą ku północnemu wschodowi, w kierunku Gare St. Lazare (dworca kolejowego St. Lazare) będzie piękna, szeroka avenue Friedland. Gdy Mieczysław Potocki przybył do Paryża, kształt urbanistyczny tego rejonu dopiero się formował dzięki wielkim planom i robotom kierowanym przez Georgesa Haussmanna (1809—1891). Przy avenue Friedland rozciągały się jeszcze ogrody i puste place, choć było już sporo okazałych rezydencji. Avenue Friedland przecina z południa na północ rue Balzac, a z obu arteriami łączy się wąska rue Chateaubriand. Mniej więcej na rogu avenue Friedland i rue Balzac od roku 1857 wznosiła się najokazalsza budowla tego rejonu: kilkupiętrowy pałac w ciężkim stylu „zamkowym", wzniesiony podobno przez architekta Julesa Reboula lub (być może) inżyniera zatrudnionego w Towarzystwie Kolejowym Orleanu, niejakiego Renaud. Od 1846 roku teren ten był własnością byłego deputowanego Jean-Raphaeła Bleuarta, który podejmował
205

„Hotel   Potocki"   —   Pałac   Potockich   w   Paryżu,   avenue
Friedland nr 27 — obecnie siedziba Chambre de Commerce
et d'Industrie de Paris
tutaj inwestycje budowlane w celach — jak się wydaje — spekulacyjnych98.
Dnia 9 stycznia 1867 roku w biurze notarialnym Roquebert et Berceon zjawili się dwaj panowie: Jean-Raphael Bieuart i ,,le comte" Mieczysław Potocki. Spisano tego dnia akt kupna i sprzedaży, na mocy którego pan Potocki nabył „dla swego syna, Grzegorza Edgara hrabiego Potockiego, obywatela włoskiego, rentiera" okazały dom przy rue Chateaubriand. Nie znamy niestety jego ceny. W kilka miesięcy później, 11 sierpnia 1867 roku, u notariusza Collet ci sami kontrahenci podpisali drugą umowę, mocą której Grzegorz Potocki stał się właścicielem pałacu przy avenue Friedland nr 27, leżącego na placu o powierzchni 2948 m kw.
206
Obdarowany tak wspaniale Grzegorz Potocki miał ówcześnie 24 lata. Zapewne nie był jeszcze żonaty, a jego małżeństwo z Rosą Kette nastąpiło nieco później. Właśnie o dziedziczenie tych okazałych budowli zaniepokoił się hojny ojciec-fun-dator, obawiając się po swojej śmierci zbyt daleko idących roszczeń synowej. Prawdopodobnie po małżeństwie Grzegorza spisano jakiś akt notarialny czy testament, mocą którego na wypadek wcześniejszej śmierci syna posiadłość w VIII arrondissement (dzielnicy Paryża, gdzie leży m. in. avenue Friedland) miała wrócić do ojca.
Nie wiadomo, czy w tej właśnie epoce, czy dopiero po 1871 roku Mieczysław Potocki sprowadził z Ukrainy do Paryża znaczną część biblioteki, dzieł sztuki i pamiątek rodzinnych z Tulczyna. Przeniesienie biblioteki nie ulega żadnej wątpliwości. Do dzisiaj w Muzeum w Łańcucie znajduje się ponad 1000 woluminów dzieł o wyraźnej proweniencji tulczyńskiej". Są to resztki okazałego księgozbioru, w którym skumulowały się kolekcje Franciszka Salezego, Stanisława Szczęsnego, Józefiny z Mniszchów, Zofii Potockiej, jej pierwszego męża Józefa i teścia Jana Witta... Wszystko to mogło trafić do Łańcuta tylko jedną drogą: książki wywiezione z Tulczyna do Paryża przez Mieczysława, odziedziczone następnie przez Mikołaja, przeszły w końcu w posiadanie Alfreda Potockiego. Najcenniejsze dzieła z tego bogatego księgozbioru Alfred Potocki wywiózł potem w 1944 roku znowu za granicę. Jeżeli mimo tylu perypetii do dzisiaj ocalało w Łańcucie około tysiąca książek z Tulczyna, uzasadnione jest przy-
207
, m


puszczenie, że Mieczysław Potocki zabrał do Francji wielokrotnie więcej. Jak już wspomniano we wstępie, sprawa ta ma znaczenie o tyle, iż przywóz książek z Ukrainy do Francji jest bezspornym dowodem, że istniały także możliwości przewiezienia archiwów.
Co prawda likwidacji schedy tulczyńsko-olcho-wackiej na Ukrainie miał dokonać dopiero Mikołaj Potocki, ale już Mieczysław starał się o prze- i niesienie do Paryża resztek swoich aktywów, po-1 zostałych w Imperium Rosyjskim. Jego kapitały zgromadzone w bankach francuskich uległy w ten sposób dalszemu powiększeniu.
O życiu, działalności, inicjatywach, zainteresowaniach i dokonaniach Mieczysława Potockiego we Francji właściwie nic nie wiadomo. Zapewne, gdyby prześledzić szczegółowo setki tomów paryskich gazet codziennych z lat 1856—1878, przeszukać archiwa notariatów, gdyby dotrzeć do niechętnie udostępnianych zbiorów prywatnych we Francji — udałoby się prawdopodobnie zebrać kilkadziesiąt informacji, które poszerzyłyby wiedzę o życiu Potockich we Francji w tym okresie. Nie jest to wszelako ani możliwe, ani warte zachodu. Tylko odnalezienie archiwum Potockich we Francji z okresu 1861—1921 mogłoby w zasadniczy sposób zmienić warunki bęldań nad ich fortuną w tej epoce.
Wydaje się w każdym razie, że w latach 1863— 1864, gdy na ziemiach polskich toczyły się boje Powstania Styczniowego, Mieczysław Potocki i jego synowie byli wobec sprawy narodowej zupełnie obojętni. Jest to o tyle charakterystyczne,   iż
rodziną, z którą Mieczysław utrzymywał naj-przyjaźniejsze stosunki we Francji , byli Branic-cy z Montrśsor. Na gruncie francuskim spotkali się potomkowie targowiczan, lecz jakże różną zajęli postawę wobec wydarzeń w kraju...
Obok Stanisława Szczęsnego Potockiego i Seweryna Rzewuskiego trzecim twórcą konfederacji   targowickiej   1792  roku  był  hetman  wielki koronny Franciszek^Ksawery Branicki (ok. 1730— 1819).  Pochodził  z ubogiej  i w połowie XVIII wieku w ogóle nie znanej rodziny Branickich herbu Korczak (nie mieli oni nic wspólnego z możnym, a wygasającym ówcześnie rodem Branickich herbu Gryf z Białegostoku), zaprzyjaźniony był w młodości ze stolnikiem litewskim Stanisławem Antonim Poniatowskim. Jemu właśnie, przyszłemu królowi Stanisławowi Augustowi, zawdzięczał Branicki całą swoją karierę. Z   nizin szlacheckiej przeciętności hojna a nierozważna łaska królewska wyniosła Franciszka Ksawerego Branickiego do  rangi jednego  z najmożniejszych magnatów Rzeczypospolitej. Gdy w roku 1775 Sejm Rzeczypospolitej  przyznał królowi na własność cztery starostwa na Ukrainie, jedno z nich, największe i  najbardziej   dochodowe  —  Białą  Cerkiew  — Stanisław August ofiarował natychmiast Branie -kiemu. Spodziewał się zapewne związać tym mocniej   ze  swoją  polityką  tego  brutalnego  i  niewdzięcznego człowieka, który natręctwem i groź-
bą umiał wymuszać na królu coraz większe i coraz hojniejsze dary. W ciągu całego swojego panowania Stanisław August ofiarował Branickiemu dobra na łączną sumę 409 467 dukatów100 czyli ponad 7 milionów 370 tysięcy złp. Pochodziły one, bynajmniej nie z prywatnego majątku Stanisła-. wa Augusta, lecz ze skarbu Rzeczypospolitej, z którym ostatni król polski obchodził się dość niefrasobliwie. Wyłudzał od narodu szczodre dary, zużywając je następnie na kaptowanie swoich prywatnych zwolenników i opłacanie agentów dworu, zresztą z reguły bez osiągnięcia zamierzonych celów. Branicki — człowiek bezczelny i pozbawiony poczucia honoru (słynne były jego uroczyste zaklęcia na swój honor i godność, że to czy owo uczyni lub do czegoś się nie posunie — zapewnienia z całym cynizmem następnie łamane i gwałcone) — był pierwszym na liście benefi-cjentów Stanisława Augusta, a wypłacił się królo-j wi zdradą i oszustwem w czasie Sejmu Cztero-J letniego.
Jest w każdym razie oczywiste, że niemal wszystko, czym dysponowali Braniccy w XIX wieku, wywodziło się z przejęcia przez hetmana na własność znacznych dóbr państwowych Rzeczypospolitej. O tyle więc, moralnie rzecz biorąc, większe były ich obowiązki wobec sprawy Narodu w okresie porozbiorowym w, porównaniu na przykład z Potockimi, którzy doszli do fortuny przez wyzysk pańszczyźnianych chłopów, lecz przynajmniej niczego ze skarbu Rzeczypospolitej nie otrzymali.
W roku 1781 faworyzowany przez Katarzynę II
210
jako użyteczne narzędzie działań w Polsce hetman Franciszek Ksawery Branicki poślubił siostrzenicę Potemkina, Aleksandrę Engelhardt101. Z małżeństwa tego doczekał się trzech córek i dwóch synów: zmarłego młodo Aleksandra oraz Władysława (1783—1843), potem generała wojsk rosyjskich i rosyjskiego senatora.
Władysław Branicki ożenił się z przyrodnią siostrą Mieczysława Potockiego, Różą (córką Józefiny z Mniszchów). Pani Róża zamężna była uprzednio z Antonim Potockim (z odrębnej linii Potockich, tzw. prymasowskiej), lecz po rozwodzie wyszła za mąż w 1813 roku za syna hetmana Branickiego. W ten sposób dawne więzy polityczne dwóch twórców Konfederacji Targowickiej wzbogaciły się o więź rodzinną.
Synem Władysława i Róży był Ksawery Branicki (1816—1879), który zasłynął w XIX wieku ze swojej zdecydowanej postawy patriotycznej i poglądów liberalno-demokratycznych. Czyniło to potomka słynnej rodziny historycznej w epoce Wielkiej Emigracji zjawiskiem dość dziwnym na tle środowiska arystokratów-emigrantów, garnącego się przede wszystkim do Hotelu Lambert, siedziby księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Ksawery Branicki odkupił moralnie wielką zbrodnię swego dziada hetmana. Całe swoje życie poświęcił służbie narodu i dla tej sprawy nie szczędził wielkiego majątku, wywiezionego z Ukrainy do Francji.
Mając lat 18 „zmuszony był" — jak sam pisze — wstąpić do służby w armii rosyjskiej (na czym rzeczywiście  polegał  ten  przymus,  niestety  nie
H                                   211
fc
wiadomo). W służbie rosyjskiej dorobił się sto- ] pnia podpułkownika, był także adiutantem feld- . marszałka Iwana Paskiewicza w Warszawie... po- j1 czątkowo kariera jego szła więc dokładnie w myśl ( wskazań politycznych dziada i ojca. W 1843 roku I zdecydował się opuścić Rosję. Skorzystał z pre- ; tekstu, iż zalecono mu kurację ,,u wód" w Cze- , chach.  Przed wyjazdem i w czasie pobytu  ,,na kuracji" załatwił sprawę zastawu większej części swoich rozległych dóbr na Ukrainie — podobnie jak  Mieczysław  Potocki  —  bankom  rosyjskim, a uzyskane pieniądze wywiózł do Francji. Przez . kilka .lat zmieniał często miejsca pobytu, bywał we Włoszech i we Francji. Od 1845 roku uznał Francję za swoją nową ojczyznę, w  1854 przyjął —-za czasów Drugiego Cesarstwa — obywatelstwo francuskie.
We Francji związał się Branicki z patriotycznym, niepodległościowo-rewolucyjnym skrzyp dłem emigracji polskiej. W okresie rewolucji w Francji 1848 roku i Wiosny Ludów w całej Eur pie finansował liczne inicjatywy polskie. Jemu to zawdzięczał swoje podstawy materialne Legion Polski Adama Mickiewicza i wydawnictwo „Tribune des Peuples" w Paryżu, którą redagował również Mickiewicz. Wydał na te cele podobno blisko milion franków. Wiadomości o poczynaniach Ksawerego Branickiego we Francji irytowały ogromnie dwór w Petersburgu. Zażądano odeń powrotu ,,do kraju" (!), a gdy odmówił, żądając paszportu emigracyjnego, Mikołaj I nakazał konfiskatę całego jego majątku pozostawionego na Ukrainie oraz skazał go (zaocznie) na
212
pozbawienie szlachectwa i zesłanie na Syberię. Ksawery Branicki był jednakże w lepszej sytuacji niż jego kuzyn Mieczysław Potocki. Do Paryża nie sięgała przemoc rosyjskiej policji politycznej. Majątek na Ukrainie został skonfiskowany, pozostały j ednak Branickiemu znaczne kapitały we Francji, które ulokował korzystnie i zręcznie pomnażał. W roku 1864 jego dochód roczny wynosił podobno 1 milion 300 tysięcy franków, mniej co prawda niż miał Mieczysław Potocki...
Odtąd pracował usilnie dla sprawy polskiej, finansując liczne przedsięwzięcia patriotyczne, wspierając rewolucyjne inicjatywy w wielu krajach Europy, nade wszystko pamiętając o swoim obowiązku podstawowym: odkupieniu win dziada i spłaceniu długu Targowicy. Rzecz jasna, spłacić narodowi długu targowickiego nie był w stanie, gdyż sam jeden — przy tak wielkim nawet majątku — nie mógł był odrobić klęski rozbiorów i doprowadzić do odbudowy niepodległej Rzeczypospolitej. Takie osiągnięcie byłoby możliwe w wieku XIX tylko przy solidarnym połączeniu sił, zasobów i wpływów politycznych całej magnaterii polskiej, w sojuszu ze wszystkimi świadomymi narodowo warstwami ówczesnego społeczeństwa... Wszelako Ksawery Branicki był wyjątkiem i zdziałał tyle tylko, ile mógł uczynić w całkowitej izolacji i przy swoistym lekceważeniu jego pracy przez innych posiadaczy-największych majątków krajowych.
W roku 1849 (data nie jest zresztą pewna) Ksawery Branicki  (a właściwie na imię  syna jego
213
matka, Róża z Potockich) nabył w departamencie Indre-et-Loire zamek i dobra Montresor. Położo- ] ny nad Loarą, w słynnym ciągu zamków francuskich, choć dzisiaj już nieco na uboczu głównego szlaku turystycznego, zamek na wzgórzu Montresor istniał już podobno w XI wieku102. Zmieniając dość często właścicieli, w roku 1831 stał się własnością Louis Francois de Jouffroy-Gonssans, który rozpoczął przebudowę całego zespołu budynków, niezbyt zresztą pieczołowicie obchodząc się z zabytkowymi konstrukcjami. W trakcie trwania przebudowy odkupili zamek Braniccy. Wsku- < tek małżeństwa stryjecznej wnuczki Ksawerego Branickiego, Jadwigi, ze Stanisławem Reyem zamek przeszedł w ręce rodziny Reyów i znajduje się w ich władaniu po dzień dzisiejszy;                  ;
W Montresor Ksawery Branicki przebywał w momentach, gdy nie bawił w jednej ze swoich licznych podróży za granicę. Tutaj właśnie zaczął przyjeżdżać często z Paryża „przyrodni wuj" Ksawerego (brat przyrodni jego matki) — Mieczysław Potocki, początkowo z synem Grzegorzem, później zaś z Mikołajem.
W  okresie  Powstania  Styczniowego  Branicki oddał do dyspozycji władz narodowych cały swój   j majątek. Płacił wiele i nie domagał się dla siebie żadnej rekompensaty. Chciał sformować oddziały partyzanckie, które miano przewieźć morzem na   I brzegi Żmudzi i tam wysadzić na ląd. Nie doszło    ¦ to do skutku z powodu sprzeciwu władz frańcu-   i skich  i  konfliktów  na  łonie  emigracji  polskiej   i we Francji, która chętnie korzystała z subwencji   i Branickiego, lecz nie życzyła sobie, aby człowiek
214
ten odegrał zbyt wybitną rolę polityczną. Branicki nie zrażał się tym chłodnym podejściem emigracyjnych notabli. Jemu właśnie zawdzięczało powstanie w Polsce największą pomoc materialną z Zachodu.
Ksawery Branicki ożenił się późno, bo dopiero w 1873 roku, mając 57 lat, z Pelagią z Zamoyskich, wdową po Aleksandrze Rembielińskim, matką dwóch synów. Własnych dzieci nie miał. Na krótko przed śmiercią (1887) przeniósł formalnie własność majątku Montresor na młodszego brata, Konstantego (1824—1884), żonatego z Jadwigą Potocką, ojca m. in. Jadwigi (1890—1977), poślubionej później Stanisławowi Reyowi (1894— 1971). Zmarł nagle w Siuth w Egipcie, podobno w okolicznościach tajemniczych, dnia 22 listopada 1879 roku. W pół roku później zwłoki jego spoczęły w podziemiach kaplicy cmentarza Montresor.
Takim był człowiek, z którym Mieczysław Potocki związał się dość blisko w ostatnim okresie swego życia. Nie wiemy, jak wyglądały rozmowy i dyskusje polityczne w salonach zamku Montresor przez kilkanaście miesięcy 1863 i 1864 roku, gdy na ziemiach polskich toczyły się beznadziejne boje Powstania Styczniowego. Branicki czynił wszystko, co leżało w jego możliwościach, aby nieść walczącemu krajowi pomoc możliwie największą i najskuteczniejszą. Mieczysław natomiast... sądzić możemy, iż te poczynania „przyrodniego siostrzeńca" traktował z pobłażaniem i lekceważeniem.
A przecież majątek Potockiego we Francji był
215
— jeśli można to dzisiaj choćby w przybliżeniu ocenić — mniej więcej dwa razy większy niż majątek Branickiego. Kapitały jego były ulokowane wyjątkowo korzystnie i przynosiły znaczne dochody. Można sądzić, iż procenty bankowe, renty gruntowe i kupony akcji przynosiły Mieczysławowi od 3 do 4 milionów franków rocznego dochodu. Ile otrzymywała z tego Delfina z Komarów, Emilia ze Swieykowskicrł, Grzegorz, Mikołaj, ile zaś zatrzymywał sam Mieczysław — trudno dzisiaj osądzić. W każdym razie wszyscy tnający prawo do jakiegokolwiek udziału w. tej fortunie korzystali z najwyższego standardu życiowego znanego w ówczesnej Francji. O długach moralno-politycznych wobec kraju i narodu nikt ówcześnie w tym gronie nie pamiętał.
Nazwisko Mieczysława Potockiego nie pojawiło się nigdy w kontekście działań narodowych. Jest bardzo znamienne, że znany agent policji rosyjskiej Julian Aleksander Bałaszewicz, który używając pseudonimu Albert Potocki inwigilował starannie polską działalność niepodległościową we Francji 1861—1875, w raportach swoich wspomina często Ksawerego Branickiego z Mon-tresor, lecz ani razu Mieczysława Potockiego103.
W kręgu Mieczysława sprawy polskie i ukraińskie były prawdopodobnie zupełnie już zapomniane. Wracano do nich chyba tylko wtedy, gdy trzeba było załatwiać dalszy etap translokacji resztek majątku czy zbiorów rodzinnych spod panowania rosyjskiego do Francji. Scheda tulczyń-ska była już tylko szczątkiem dawnej fortuny, niemniej   pozostało   na   Ukrainie   jeszcze   sporo
216
tytułów własności, o których pozbycie się Mie-< zysław usilnie zabiegał. Do końca życia nie zdołał co prawda doprowadzić tej sprawy do pomyślnego końca.
Nie wiemy jak wyglądały ówcześnie stosunki Mieczysława Potockiego z synem Mikołajem. W 1863 roku Mikołaj ukończył 18 lat. Ojciec usuwał go na margines swego życia, faworyzując wyraźnie Grzegorza.
Lecz i z tym ostatnim stosunki zaczęły się psuć... zapewne na tle małżeństwa Grzegorza z Rosą Kette Catana. Jeden fakt jest bardzo znamienny: pod koniec życia, w latach 1870—1871, Grzegorz Potocki nie mieszkał już w ogromnym „Hotel Potocki" (nazywanym czasami w Paryżu „Credit Polonai*" — co świadczyło o rozmachu operacji finansowych starego Potockiego). Miał inny adres: avenue Montaigne ,nr 2104, dom w pobliżu Place d'Alma, również w luksusowej VIII dzielnicy Paryża, lecz bliżej Sekwany. Być może między ojcem a synem doszło do znacznego już napięcia.
Latem 1870 roku uwagę Europy zajmowała sprawa następstwa tronu w Hiszpanii: Po detronizacji Izabeli II kanclerz Bismarck zaczął forsować do tronu w Madrycie kandydaturę Leopolda Hohenzollerna. Gdy sprawa ta wyszła na jaw, zapanowało we Francji oburzenie z powodu — jak uznano — próby okrążenia Francji od połu-
217
dnia. Zażądano od Wilhelma I deklaracji o wyrzeczeniu się poparcia i teraz, i w przyszłości jakiejkolwiek kandydatury pruskiej do tronu hiszpańskiego. Król pruski zgodził się na doraźne wycofanie kandydatury Leopolda, odmówił jednak gwarancji na przyszłość. Bismarck ogłosił w prasie zniekształcony tekst depeszy Wilhelma I z Ems 13 lipca 1870, nadając jej seąs obelżywy dla Francji. W Paryżu zapanowała irytacja. Francuzi dali się sprowokować. Dnia 19 lipca Napoleon III wypowiedział wojnę Prusom.
Kilkutygodniowa wojna francusko-pruska dowiodła słabości militarnej Francji i znacznej przewagi Prus. Po kilku bitwrach, które nie przyniosły Francuzom żadnego sukcesu, okrążona pod Seda-nem armia francuska, przy której znajdował się sam cesarz, dnia 2 września 1870 roku skapitulowała przed Prusakami. Do niewoli dostał się Napoleon III, marszałek Mac Mahoń i kilkudziesięciu generałów francuskich. W Paryżu wybuchła rewolucja, ogłoszono detronizację dynastii Bonaparte i republikę. Paryż został oblężony przez wojska niemieckie. Wkrótce potem miała nastąpić kapitulacja (28 stycznia 1871), upokarzający Francję pokój ze zjednoczonymi Niemcami, wreszcie wydarzenia Komuny Paryskiej 1871 roku, w których wzięło udział wielu Polaków, lecz oczywiście nikt spośród najbogatszej magnaterii.
Nie wiemy, gdzie przebywał Mieczysław Potocki w tym przełomowym dla Francji okresie, wydaje się jednak, że zawczasu opuścił Paryż, chroniąc się na prowincji, być może w Rambouil-let. Grzegorz Potocki przebywał ówcześnie w St.
Cloud, pod Wersalem, gdzie miał jakąś posiadłość. W marcu lub kwietniu 1871 roku wybrał się na objazd zdewastowanych budynków. Wędrując po zaroślach znalazł niewypał. Trzymając pocisk na kolanach, zaczął oglądać niebezpieczne znalezisko. Zdarzył się podobno wybuch, który poważnie go zranił. Przewieziony do szpitala w St. Cloud, Grzegorz Potocki zmarł wkrótce potem wskutek zapalenia otrzewnej105. Zgon nastąpił 16 kwietnia 1871 roku106.
Śmierć Grzegorza niewątpliwie wstrząsnęła poważnie jego ojcem. Zaczęły się poza tym jakieś kłopoty spadkowo-prawne, dotyczące pałacu przy avenue Friedland, formalnie własności Grzegorza. Nie wiadomo, czy Rosa Kette Potocka wystąpiła o spadek po mężu (najpewniej tak było) i w jaki sposób Mieczysław zdołał odsunąć ją od dziedziczenia tej posiadłości. Wydaje się, iż w ręce bezdzietnej Rosy Potockiej przeszła jakaś część majątku Grzegorza, ale pałac przy avenue Friedland stał się po załatwieniu sprawy spadku po Grzegorzu hipoteczną    własnością Mieczysława.
Teraz dopiero Mikołaj Potocki mógł liczyć na schedę po ojcu. Wzajemne stosunki obu panów Potockich pod koniec życia Mieczysława pozostają niejasne. Mikołaj — zapewne pod wpływem swej matki Emilii — począł zabiegać o łaski rodzica, który zresztą nie był tymi awansami specjalnie zachwycony. Mieczysław skończył właśnie 72 lata, był zdziwaczały i psychicznie podupadły, ogarnięty nade wszystko jedną myślą: jak pozbawić Delfinę i Emilię wszelkiej nadziei dziedziczenia jego fortuny.
219
'4
Komu ją przeznaczał po śmierci Grzegorza, trudno dzisiaj dociec. Nie znamy pierwotnej wersji testamentu Mieczysława. Podobno stary Potocki zamyślał o zmianie obywatelstwa, zamierzał wynieść się do Wielkiej Brytanii i tam ulokować swój majątek, aby utrudnić Mikołajowi pretendowanie do schedy. Nic z tego nie wyszło, ale konflikt między synem a ojcem trwał do ostatnich chwil życia tego ostatniego.
Mikołaj Potocki był już od kilku lat żonaty. Jeszcze przed wojną francusko-pruską poznał — nie wiadomo gdzie i w jakich okolicznościach — Emanuelę Pignatelli, urodzoną w 1851 roku (miała więc lat zaledwie osiemnaście), córkę księcia Pignatelli, ambasadora królestwa Neapolu w Petersburgu. Trudno dociec, jak doszło do tego małżeństwa, czy ze zgodą (przynajmniej oficjalną), czy bez zgody Mieczysława. Ślub odbył się najpewniej w 1869 roku — i można się w tym domyślać inspiracji Emilii Potockiej, która poznała zapewne rodzinę Pignatelli jeszcze w Pe-terburgu, przed swoją emigracją do Francji.
Jeżeli można domyślać się czegokolwiek na temat stosunków między Mieczysławem Potockim a jego synową, to tylko na podstawie „księgi gości", zachowanej w zamku Montrśsor. Olóż podpis Emanueli pojawia się tam dopiero z okazji pogrzebu teścia. Za jego życia, przy kilku okazjach bytności Mieczysława, występuje co prawda podpis Mikołaja, lecz brak podpisu jego żony. Zapewne stary Potocki nie tolerował wizyt synowej u przyjaciół ,w Montresor.
220                        ]
26 maja 1875 roku zjawiła się w Montresor grupa kuzynów i przyjaciół z okazji przeniesienia zwłok siostry Mieczysława, Zofii Kisielew, zmarłej 2 stycznia 1875, prawdopodobnie w Paryżu. W księdze pamiątkowej otwiera listę podpis^ Mieczysława. Niżej znajdujemy autograf: „Comte N[icolas] Potocki". Wśród dalej podpisanych pojawił się niejaki „Felix St. Clair", podobno nieślubny syn Zofii Kisielew, podawany zresztą za syna Olgi Naryszkin. Ten przyjaciel Potockich miał odegrać istotną rolę przy ocaleniu spadku po ojcu dla Mikołaja Potockiego,
Gustave Schłumberger pisze: ,,[...] stary Potocki [...] nagle poważnie zachorował. Sytuacja młodego małżeństwa stała się wskutek tego tragiczna, mieli się znaleźć w całkowitej nędzy. Gdy starzec był już prawie w agonii, jego synowa pani [Emanuela] Potocka pobiegła na przedmieście Saint-Germain błagać o pomoc starego przyjaciela, radcę Bachelier. Był to stary zrzęda, ale człowiek roztropny. Nakłonił młodą damę, aby udała się do spokrewnionego ze swym mężem barona Saint-Clair, który był odległym kuzynem (z lewego łoża) Mikołaja Potockiego. Pośpieszyła więc do niego i wyciągnęła go z łóżka. Warto zauważyć, że byli ówcześnie bardzo poróżnieni. Saint--Clair wdarł się do sypialni tak przecież podejrzliwego chorego i złajał go tak bardzo, tak go nastraszył piekłem, że umierający kazał niezwłocznie wezwać notariusza i zmienił swój testament na korzyść syna. Zmarł nazajutrz"107. Zgon nastąpił 26 listopada 1878 roku108.
Mieczysław   przeżył   o   półtora   roku   swoją
221
pierwszą^ żonę  Delfinę  z  Komarów.  Pod  koniec  j życia   mieszkała   ona   w   domu   przy   Boulevard   * Haussman   nr   91.   Zmarła   na   nowotwór   dnia 2   kwietnia   1877   roku109.   Natomiast   Emilia   ze -Swieykowskich miała przed sobą jeszcze kilkanaście lat życia. Mieczysław zapewnił jej  rent i wytworny apartament w XVI dzielnicy Paryża, przy rue Dumont-d'Urville nr 11. Zmarła w Paryżu1! 13 lipca 1894.
25 lipca  1879 roku zwłoki Mieczysława Potockiego przeniesiono do podziemi kaplicy cmentarza  w  Montresor.  Zjazd  okolicznościowy był dość liczny,  zebrało się w Montresor około 30 osób. Tym razem Mikołaj Potocki przybył razem z żoną Emanuela. Uczestniczył w uroczystościach także brat pani Emilii, Hipolit Swieykowski, który od śmierci szwagra zabiegał usilnie o względy Mikołaja. Dokładnie w 10 dni po zgonie Mieczysława, dnia 6 grudnia 1878, pan Hipolit wręczył uroczyście siostrzeńcowi swój wydany niedawno w Paryżu (sumptem własnym) poemat historyczny Marek Jakimowśki, podolanin 1620 roku (Paryż 1878), opiewający dzieje młodego Polaka, który zdołał wyrwać się z niewoli tureckiej  i zdobył sławę  kaperską na Morzu  Śródziemnym  w początkach XVII wieku. Książkę zaopatrzył dedykacją:   „A  mon  cher  neveu  le  Comte   Nicolas Potocki — Hippolite Swieykowski, Paris,  6 de-cembre   1878""°.   Hipolit   Swieykowski   niczym w literaturze polskiej  się nie odznaczył, wiadomo  jednak,  że  był literatem minorum gentium i miał pewne w tym zakresie ambicje. Data ofiarowania książki sukcesorowi majątku Mieczysława
222
jest bardzo znamienna. Zaczynały się wówczas zadzierzgiwać więzy, które po półwieczu poważnie skomplikują sprawę dziedziczenia z kolei po Mikołaju.
Fortunę, którą Mikołaj Potocki odziedziczył po ojcu, oceniano ówcześnie na 80 milionów franków111. Trudno przeliczyć tę kwotę na walutę naszych czasów, w każdym jednak razie było to znacznie więcej niż 100 milionów dolarów USA w 1980 roku. Mikołaj nie ograniczył się zresztą do przejęcia dóbr we Francji, ale ze sporą — nie spodziewaną u niego — energią zaczął zabiegać o ostateczną likwidację majątków na Ukrainie. Pałac w Tulczynie z resztką wyposażenia i częścią archiwum, a także znaczne jeszcze obszary ziemi sprzedał swojemu rosyjskiemu kuzynowi, Sergiuszowi Stroganowowi, mężowi Marii Potockiej, córki Bolesława, a bratanicy Mieczysława. W ten sposób została ostatecznie zlikwidowana fortuna Potockich na Ukrainie. Stroganow nie utrzymał zresztą Tulczyna w swoich rękach. W początkach XX wieku pałac i park tulczyński przeszły na własność skarbu cesarskiego.
Nie wiemy, za ile sprzedano te resztki wielkich dóbr tulczyńskich, lecz przy najskromniejszych obliczeniach trzeba przyjąć kilka milionów rubli. Sumę tę przekazano do Francji. Mikołaj Potocki znacznie powiększył tą drogą majątek odziedziczony po ojcu. W każdym razie — trzeba podkreślić raz jeszcze — była to największa fortuna magnacka, jaką wywieziono kiedykolwiek z ziem dawnej Rzeczypospolitej na zachód Europy...
223
Mając w swych rękach tak wielkie zasoby finansowe, Mikołaj rozpoczął przebudowę pałacu przy avenue Friedland. Dnia 30 kwietnia 1879 nabył — za pośrednictwem notariuszy Tollu i Chatelaina — kompleks zabudowań przy rue Chateaubriand, sąsiadujących z „Hotel Potocki". W trzy lata później dokupił jeszcze kamienice przy rue Balzac. Równocześnie nakazał przebudowę wnętrz pałacowych i kompletną renowację fasady.
Wtedy właśnie wnętrze pałacu Potockich w Paryżu nabrało majestatycznego, ale i monstrualnego wystroju w stylu spotęgowanego rococo, który mogą dziś jeszcze podziwiać turyści zwiedzający tę budowlę. Wielkie schody w hallu prowadziły do salonów i sal recepcyjnych o wysokości ponad 5 metrów, które mogły pomieścić setki gości. W kilkupoziomowych podziemiach mieściły się kuchnie i pokoje służby, zdolnej do obsłużenia największych nawet przyjęć. Długie stajnie z boku pałacu mieściły kilkadziesiąt pojazdów i ponad setkę koni... Była to siedziba na miarę doprawdy królewską, przerastająca swym rozmachem najbardziej nawet wytworne siedziby burżuazji francuskiej epoki fin de siecle'u. Mówiąc szczerze, nie było to wszystko w tzw. dobrym guście, a imponować mogło raczej tylko swą wielkością. Chociaż... na ścianach salonów wisiały obrazy najsłynniejszych malarzy z epoki rococo i klasycyzmu. „H6tel Potocki" był swojego rodzaju muzeum —- i to właśnie interesowało elitę intelektualną Paryża.
Ludzie tego środowiska często wstępowali na
224
Hali i schody z pałacu Potockich w Paryżu. Stan z 1921 roku
schody pałacu przy avenue Friedland nr 27. Ledwo bowiem skończyły się w roku 1882 prace remontowe i przebudowa gmachu, pani Emanuela Poto-cka otworzyła szeroko podwoje swego salonu dla przyjaciół z kół literackich i artystycznych
15 — Potomkowie Szczęsnego
225
Paryża.   Przez t kilka  lat   pałac  Potockich  słynął z najmodniejszego salonu artystycznego  stolicy Francji.  Niestety,  miało się wkrótce okazać, żej ekscentryczne   zainteresowania   i   nieokiełznany! styl życia pani Potockiej  nie bardzo się godzą! z usposobieniem jej męża.
Emanuela Pignatelli opowiadała wszystkim swoim znajomym, iż Mikołaja Potockiego poślubiła sans amour, bez miłości112. Brzmiało to cynicznie, lecz Emanuela nie krępowała się bynajmniej w swych oświadczeniach, iż jedyną atrakcyjną cechą jej małżonka były miliony. Niektórych to żenowało, ale wszystko godziło się znakomicie z osobowością, charakterem i stylem bycia pani Potockiej.
Trudno oczywiście się dziwić, iż małżeństwo Mikołaja z Emanuela było związkiem nieudanym, a gdy minęły pierwsze lata fascynacji Potockiego urodą małżonki, coraz większego znaczenia nabierać poczęły jej szczególne cechy charakteru: bezczelność i złośliwość, skłonność do'ekshibicjo-nistycznych demonstracji swojego niezrównowa-żenia psychicznego, awanturnictwo i brak taktu towarzyskiego, przeradzające się czasami w zwykłe grubiaństwo. W środowisku, z którego rekrutowali się bywalcy pałacu Potockich, te niezwykłe cechy osobowości pani Emanueli bardzo zwracały uwagę. Jeżeli wiele jej wybaczano, to z powodu wylewnej gościnności i pozy „protektorki sztuk",
226
i „muzy artystów". Salon pani Potockiej był przez kilka lat — mniej więcej w okresie 1882—1887 — najmodniejszym miejscem spotkań elity artystycznej i intelektualnej Paryża, oczywiście nie intelektualistów postępowych i walczących o reformy społeczno-obyczajówe, lecz ultra-kato-lików, zagorzałych reakcjonistów, chociaż zdarzali się w tym gronie również myśliciele o odmiennej ideologii. Na tle codziennych ekstrawagancji pani Potockiej mniejsze już znaczenie miała jej swoboda obyczajowa i demonstrowana otwarcie skłonność do przypadkowych związków erotycznych. Mikołaj Potocki był w Paryżu głośnym cornu, wielokrotnym „rogaczem", co naturalnie nie mogło przyczyniać się do umocnienia tego związku.
W salonie pani Potockiej przy avenue Fried-land nr 27 pojawiali się setkami najmodniejsi artyści, pisarze i uczeni tej epoki113. Wymienianie ich nazwisk byłoby w tym miejscu bezcelowe. W każdym razie Emanuela gromadziła w swoich salonach grupę kilkudziesięciu przyjaciół, którym nadała miano „Machabeuszy". Dlaczego nazwa dynastii izraelskiej z II i I wieku p.n.e. wydała się pani Potockiej najlepszym określeniem dla grupy jej przyjaciół — trudno dzisiaj dociec. W każdym razie „hrabina zebrała wokół siebie mały dwór wielbicieli, stworzyła swoją republikę adoratorów, a może raczej sentymentalny klub «samobójców», którzy nazwali się «Machabeusza-mi». Każdy członek tego stowarzyszenia otrzymywał od zwierzchniczki klejnot wysadzany szafirami  i  zdobny koroną hrabiowską z inicjałami
15-
227
uwodzicielki. Na odwrocie mieścił się napis wyryty w błękitnej emalii: Na życie i na śmierć (A la vie et a la mort). Wskazywało to, że wybraniec winien bez wahania popełnić samobójstwo, gdyby od niego tej ofiary zażądano"114. Wypadków samobójstwa nie zanotowano, lecz kabotyń-ska atmosfera zebrań sprzyjała tworzeniu pozorów, iż — być może — lada dzień stanie się to faktem.
Gustave Schlumberger wspomina: „Parę razy w tygodniu zbierała się u niej dość liczna grupa wybitnych osobistości, znanych pod dziwacznym mianem «Machabeuszy». Podczas tych agap panował nastrój dowcipu, dość złośliwego, pomieszany z ogólną wesołością i znaczną dozą swoistego «kumplostwa» (camaraderie). Przez kilka lat, aż do grudnia 1887, kiedy pani Potocka skłóciła się ostatecznie ze swym mężem i porzuciła pałac przy avenue Friedland, nie opuściłem chyba żadnego z tych zebrań i bawiłem się tam wesoło, spotykając obok znakomitych swoich znajomych także ¦., większość znanych ówcześnie osobistości Paryża. Wymiana zdań była ożywiona, a w <wypowie-dziach swoich nikt się nie krępował, gdyż pani domu nie troszczyła się o takie drobiazgi"1'5. Skądinąd wiadomo, że w czasie owych zebrań padały słowa i zdarzały się sytuacje żenujące nawet bardzo liberalnych paryżan tej epoki.
Za wszystkie te „ubawy" płacił cierpliwie mąż pani Emanueli. Traktowano go z pobłażaniem, niemalże jako potrzebny, lecz niewygodny sprzęt domowy. „Mąż, znany myśliwy, człowiek dzielny,  ale nieśmiały,- odgrywał w tym domu rolę
228
bardzo skromną, mimo swojej sławy wielkiego magnata polskiego''116.
Państwo Potoccy nie mieli dzieci, co oczywiści ie nie jest dowodem, iż pani Emanuela nigdy w ciążę nie zaszła. Jeżeli to jednak się zdarzyło, ojcem nie był na pewno nieszczęsny Mikołaj. Bujne życie pani Potockiej rodzi podejrzenia, iż macierzyństwo jej nie ominęło, chociaż o losie ewentualnych jej potomków nic nie wiadomo. Skądinąd Emanuela skarżyła się często na swoje więzy małżeńskie i uważała Mikołaja niemal za dręczyciela. Jedna z anegdot związanych z jej szczególnym zachowaniem jest dość charakterystyczna.
Któregoś dnia pewien znany muzyk francuski tej epoki użył, w rozmowie z panią Potocką zwrotu ,,mój fortepian". Emanuela wybuchnęła:
__Słuchaj, Henryku, w rozmowie ze mną nie
używaj nigdy zaimka mój! Przypominasz mi Mikołaja. Zawsze mówi: moje konie, mój pałac, moje dywany... Jednego zwrotu nigdy tylko nie użył- Nigdy nie powiedział: moja żona!117
Pani Emanuela nie czuła się bynajmniej żoną Mikołaja Potockiego, chociaż z pozycji tej korzystała — zwłaszcza pod względem materialnym — aż nadto skwapliwie. Jest oczywiste, że salon literacki w Paryżu, gromadzący stowarzyszenie „Machabeuszy", funkcjonował wyłącznie na koszt Mikołaja Potockiego. Być może nie miałby on nic przeciwko utrzymywaniu tej szczególnej instytucji, gdyby Emanuela nie demonstrowała bezustannie swojej pogardy i lekceważenia dla ,,mę-ża-filistra".
229
W łatach 1882—1887 miała 31—36 lat, byia więc u szczytu swojego kobiecego wdzięku. Albert Flament pisze: „W pełni chwały i rozgłosu swojej urody przyjmowała towarzystwo najznakomitsze. Wszelako pałac uważała za ohydny, męża za nudziarza, a należała do tych nieobliczal- I nych istot, które nawet nie próbują ugiąć się przed 1 czymkolwiek lub zdobyć się na najmniejszy wysiłek. Trwoniła pieniądze i szastała przyjaźniami"118. Trudno się dziwić, iż mąż jej czuł się coraz mniej usatysfakcjonowany tym związkiem.
Wśród częstych gości salonu pani Potockiej pojawiał się filozof katolicki i namiętny krytyk koncepcji pozytywistycznych, Elme Marie Car o (1826—1887). Emanuela przyjmowała go z entuzjazmem, ale w swoim uwielbieniu dla sławnego myśliciela nie potrafiła wytrwać. Poglądy filozoficzne tej damy — jeżeli można je tak określić — były dość niezwykłe. Uchodziła za gorliwą katoliczkę, ale jednocześnie demonstrowała swoją pogardę dla wyznawców religii. W czasie jednego ze spotkań w pałacu Potockich pani Emanuela okazała ogromne zirytowanie tematem najnowszego wykładu profesora Caro na Sorbonie, poświęconego idei Boga. Tej z pozoru gorliwej wy-znawczyni religii katolickiej nie spodobał się sposób ujęcia tematu przez sławn-jgo filozofa. Gdy Caro zstępował po obiedzie po marmurowych schodach pałacu, pani Emanuela wychyliła się przez poręcz i splunęła spczyście w stronę myśliciela.
— To  dla  twoich  idei  Boga  — wrzasnęła119. Caro   nie   obraził   się,   ale   przeżył   poważny
230
wstrząs psychiczny. Wkrótce potem nastąpił nowy wybuch złośliwego dowcipu pani Potockiej. Schlumberger  pisze:   pewnego  dnia  w  czerwcu 1887 roku „byliśmy licznie zebrani w ogromnej sali  jadalnej.   Przyjęcie  było  uroczyste,   a  pani (iomu w całym blasku swojej urody. Podczas deseru Caro podniósł się z krzesła i zaczął deklamować swój  utwór wierszem dedykowany stowarzyszeniu «Machabeuszy». Głos jego brzmiał uroczyście. Niestety, nie przewidział reakcji swojej okrutnej gospodyni ani okrucieństwa zebranych,  do których na szczęście nie należałem. Skoro podniósł wzrok spoza arkusza tekstu, dostrzegł ku swojej zgrozie, że wszystkie twarze biesiadników zniknę-ły pod ogromnymi maskami z kartonu (uprzednio schowanymi zręcznie pod stołem), przedstawiającymi   głowy   rozmaitych   zwierząt.   Dowcip   był w najgorszym guście. Nieszczęsny Caro, zamiast potraktować to ze wzgardą, niestety się obraził. Rzucił  arkusz  i  wybiegł  wściekły,  ku wielkiej radości swoich dręczycieli. Już nigdy nie pojawił się w pałacu przy avenue Friedland. W miesiąc po  tej   scenie  zmarł  nagle.  Chorował  od  kilku miesięcy i padł ofiarą nasilającej się uremii. Nie sądzę, aby ordynarna scena w pałacu Potockich przyśpieszyła jego koniec; pogłoski o tym krążyły jednak szeroko i były nawet zanotowane na łamach  kilku  dzienników.  Przebywałem  ówcześnie w Szwajcarii i nie umiałbym stwierdzić, ile było prawdy w tych plotkach"120.
Elme Marie Caro zmarł 13 lipca 1887. Refleksje Schlumbergera na temat okoliczności jego zgonu są o tyle interesujące, że sławny bizantynista był
231
z wykształcenia i zawodu lekarzem. W każdym razie podobne popisy wulgarnego dowcipu należały do stałego repertuaru pani Emanueli. Jest bardzo charakterystyczne, że ofiarą jej złośliwości padali zupełnie niespodziewanie ludzie zaliczani uprzed nio dó grona najbliższych przyjaciół, serdecznie? z Potocką zaprzyjaźnieni. Zachowanie Emanueli graniczyło niekiedy z chorobą psychiczną.
Wśród setek bywalców salonu Potockich w latach 1882—1887 był człowiek, którego nazwisko miało  zyskać  w  dziejach  literatury francuskiej trwałość   ponadczasową:    Guy   de   Maupassant. Emanuela nie zdawała sobie sprawy, jakiej rangi człowieka  u  siebie   gości   i  traktowała   go  jak wszystkich — w sposób złośliwie poufały, czasami ordynarnie. „Znałem go dobrze i bardzo lubiłem — pisze Schlumberger. — Pod zewnętrznymi pozorami   cynizmu   ukrywała   się   natura   czuła i   wrażliwa.   Hrabina   Potocka  nieraz   raniła   go boleśnie  swoim  sarkazmem.  Pewnego  razu był w Etretat" — uzdrowisku nadmorskim w pobliżu Le Havre, o ponad 200 km od Paryża — ,(na swojej łodzi. Wysłała mu depeszę:  «Przybywaj, potrzebuję   cię   natychmiast)).   Przybył   do   Paryża z największym pośpiechem. Kiedy go zobaczyła, wybuchnęła śmiechem. Zrozumiał, iż zeń zadrwiono, skłonił się, wyszedł i nigdy nie wrócił. Piękna hrabina zagryzała z wściekłości wargi, tym bardziej   że  Maupassant  przeniósł  się  od  niej   do salonu rywalki, pani Marii Kann"121.
Pani Potocka lubiła „doświadczać" w ten sposób swoich przyjaciół, co było przyczyną licznych skandali. Mikołaj cierpiał to wszystko przez kilka
232
lat, lecz miara zaczęła się przepełniać. W grudniu 1887 roku doszło w pałacu przy avenue Friedland nr 27 do drastycznej awantury. W następstwie „wulgarnego incydentu i gwałtownej dyskusji"122 Emanuela opuściła męża i przeniosła się do matki. Do matki — oznaczało to w praktyce do jednej z kamienic tuż obok pałacu Potockich, przy rue Chateaubriand na rogu rue Balzac, która była własnością Mikołaja, a którą przeznaczył on na siedzibę teściowej.
Przyjęcia u pani Potockiej bynajmniej się nie skończyły, każdego popołudnia od godziny 16 gromadzili się przy rue Chateaubriand artyści i pisarze, ale dawny blask salonu Emanueli zaczął przygasać. Jeżeli to wszystko nadal funkcjonowało, to oczywiście dzięki stałej rencie pani Potockiej otrzymywanej z „Credit Polonais", zarządu majątków swego męża.
Dzieje salonu literackiego Emanueli Potockiej' w Paryżu mają spore znaczenie dla historii kultury francuskiej epoki fin de siecle'u, nic więc dziwnego, iż paru historyków francuskich zajmowało się ubocznie tą sprawą, a jeden z nich (Jacques Lebeau) pracuje od 1970 roku nad udokumentowaną monografią tego środowiska i biografią pani Emanueli. Z polskiego punktu widzenia jest to wszelako sprawa uboczna.
Pani Potocka nie życzyła sobie rozwodu, a mąż jej zbytnio nie naciskał. Formalne zakończenie związku małżeńskiego oznaczałoby koniec nadziei na uzyskanie kiedyś choćby cząstki tej wielkiej fortuny. Pani Potocka była bowiem przeświadczona, iż ma pełne prawo do korzystania z dóbr Po-
233
tockich. Ogromnie denerwował ją brak dostępu do pałacu przy avenue Friedland, skąd zabrała niewiele sprzętów i dzieł sztuki. Opowiadano, że w swoim salonie przy rue Chateaubriand-Balzac Emanuela umieściła ogromną skórę niedźwiedzią, a pokazując ją swoim gościom i kopiąc z wściekłości syczała przez zaciśnięte zęby:
— To mi tylko zostało z tej całej Polski!123 W czasie słynnej sprawy Dreyfusa (1898) pani Potocka należała do „najbardziej zaciekłych", oczywiście w nienawiści do oskarżonego oficera. Cieszyła się nadal w Paryżu szczególną sławą, sławą skandaliczną i nie najlepszą, chociaż upływ lat pozbawił ją szans na nowe przygody erotyczne.
Nie wiadomo, z czyjej inicjatywy — Mikołaja czy Emanueli — wszczęto w początkach 1901 roku formalny proces separacyjny, postępowanie w sprawie separation de corps et de biens. Nie oznaczało to rozwodu, ale kładło kres'pretensjom pani Potockiej do majątku męża. Po długich sporach Izba, Cywilna sądu departamentu Seine-et--Oise orzekła separację i ustaliła zakres alimentacji pani Potockiej wyrokiem z dnia 17 lipca 1901124,
Wkrótce potem pani Potocka opuściła siedzibę przy rue Chateaubriand-Balzac, przenosząc się do domu,, który kupił dla niej Mikołaj w najbardziej luksusowej XVI dzielnicy Paryża — przy avenue Theophile Gautier nr 41125.
Niedawno skończyła 50 lat. Zaczęła tyć, zawsze bowiem lubiła dobrą kuchnię, a teraz przestała
234
powściągać swoje łakomstwo. Salon przy avenue Theophile Gautier nadal ściągał spore grono przyjaciół, chociaż nie była to już świetność salonów przy avenue Friedlafid. Emanuela popisywała się grą na fortepianie (podobno kochała muzykę). Nigdy zresztą nie wyrzekła się swoich manier, radując się skandalami, jakie wywoływały jej powiedzonka.
W roku 1914 miała już 63 lata. W pierwszym okresie wojny zapanowała w Paryżu panika, we wrześniu miasto opustoszało, kto żyw przenosił się na prowincję w kierunku Oceanu Atlantyckiego lub Pirenejów. Spodziewano się powszechnie rychłego wkroczenia Niemców do stolicy Francji, nikt nie spodziewał się sukcesu, który przynieść miała bitwa nad Marną. Grono przyjaciół pani Potockiej organizowało w panice wagon kolejowy, który miał wywieźć to towarzystwo w kierunku Biarritz. Pani Potocka zaprosiła wszystkich na dejeuner do słynnej restauracji Larue (dzisiaj Lucas-Carton) przy Place de la Madeleine nr 9. Goście byli bardzo wystraszeni, a pani Emanuela traktowała ich z tym większą dezynwolturą. Rozprawiano namiętnie o trudnościach uzyskania miejsca w pociągach ewakuacyjnych, o grozie wiszącej nad Paryżem z powodu ofensywy niemieckiej. Gdy wystraszeni biesiadnicy poczęli wstawać od stołu, aby o godzinie czwartej znaleźć się na dworcu kolejowym, pani Potocka oświadczyła nagle głośno:
— Przejadłam się dzisiaj, boli mnie żołądek...
Wszyscy spojrzeli na nią z niepokojem i zmieszaniem. Emanuela dodała z jadowitym spokojem,
235
patrząc spod rzęs na swoich wystraszonych gości: — Przynajmniej j a będę miała jakieś poważne zajęcie na dziś wieczór...126
Przeżyła wojnę, odwiedzała jeszcze męża przed jego śmiercią, potem zaczęła dziwaczeć. Gdy stra«' ciła matkę (która żyła nadspodziewanie długo)f poczęła izolować się od przyjaciół, których -Ą mimo swych ekstrawagancji — zachowała wieku Pałacyk przy avenue Theophile Gautier był stale zamknięty, nikt nie odpowiadał na dzwonek u wejścia. Zniknęła służba, pozostały tylko psy... Emanuela żyła w półmroku, rzadko opuszczając swoją posępną siedzibę.
Czasami odwiedzała jeszcze znajomych z tej samej dzielnicy, ale w rozmowach z obcymi nie przyznawała się do swoich nowych przyjaźni. Nikt właściwie nie wie, jak żyła w ostatnich latach swojej egzystencji kobieta słynna niegdyś jako „piękna Emanuela". Udział w sukcesji po mężu, w postaci dożywotniej pensji, zapewniał jej byt dostatni.
Końcowe miesiące życia pani Potockiej osnute są tajemnicą. Miała prawie 80 lat. Włóczyła Się wieczorami po przedmieściach Paryża, po swojej XVI dzielnicy, luksusowej i pustej. Po śmierci opowiadano o dramatycznych rzekomo okolicznościach zgonu, o znalezieniu jej zwłok w jakiejś zrujnowanej budowli pod Paryżem!27, ale zmarła podobno dość zwyczajnie. Pewnego dnia zastano ją nieprzytomną w jej mieszkaniu. Przewieziona do szpitala w podparyskiej miejscowości Boulog-ne-Billancourt, zakończyła tam życie 18 grudnia 1930 roku.
236
Trudno powiedzieć, jak wyglądało życie Mikołaja Potockiego po ostatecznej separacji z żoną. Uchodził za miłośnika muzyki i kochał polowania. Wiele czasu spędzał na terenach łowieckich w Rambouillet. Jego działalność publiczna jest nieznana i można sądzić, iż przez wiele lat poza zarządem swego wielkiego majątku niczym się właściwie nie zajmował. Tym dziwniejsze jest odznaczenie, które uzyskał jeszcze przed wojną światową: krzyż Legii Honorowej, już ówcześnie bardzo we Francji zdewaluowany, mimo wszystko przyznawany jednak za choćby nikłe, lecz zauważalne zasługi w działalności publicznej. W tym wypadku można mniemać, iż Legią Honorową odznaczono nie tyle osobę Mikołaja Potockiego, ile jego konta bankowe i pakiety akcji przemysłowych.
Pałac przy avenue Friedland nr 27 z wolna pustoszał. Odbywały się tu jeszcze często wielkie przyjęcia, ale sam Mikołaj rzadko spędzał tam noce. Po rozstaniu z Emanuela128 związał się ni to romansem, ni to przyjaźnią z kobietą, która przez wiele lat, aż do zgonu Potockiego, uchodziła za jego „oficjalną" metresę: z panią Matyldą Avignon vel d'Avignon. Była to podobno dawna sprzedawczyni w głośnej cukierni Boissiera przy Boulevard de Courcelles nr 11 w VIII dzielnicy. Kiedy się urodziła i kiedy zmarła, pó dziś dzień nie zostało ustalone. Potocki urządził dla pani Avignon piękną siedzibę w kamienicy przy avenue du Bois de Boulogne nr 5 gdzie na drugim
237
piętrze mieściły się jego, a na pierwszym jej ogromne apartamenty.
Muzyczne zamiłowania Potockiego przysłużyły się szczęśliwie badaniom nad historią jego fortuny. Albowiem wśród wyróżnianych i popieranych przez Potockiego artystów znalazł się także znakomity pianista Artur Rubinstein, po latach autor ciekawych wspomnień z czasów swojej młodości129. Urodzony w 1886 roku, w wieku 21 lat Rubinstein był już znanym i cenionym pianistą. W czasie jednego ze swych pobytów w Paryżu w 1907 roku ktoś przekazał mu zaproszenie do domu Mikołaja Potockiego. Rubinstein zjawił się w salonie pałacu przy avenue Friedland razem z jednym ze swych przyjaciół.
,,Gdy weszliśmy do obszernego salon de l§te, powitał nas dość wysoki pan pod pięćdziesiątkę". — Mikołaj miał wówczas 62 lata, ale widocznie do tego się nie przyznawał, a wyglądał młodziej. — ,,Był łysy, miał jasne wąsy i niezwykle łagodne błękitne oczy, osadzone w okrągłej, kształtnej twarzy. Ponieważ utykał na nogę, podszedł ku nam podpierając się laską.
— Żałuję, że nie mogę powitać pana po polsku— powiedział — ale nigdy nie miałem okazji nauczyć się tego języka. Urodziłem się na Syberii, gdzie rodzice moi zesłani zostali po powstaniu 1863 roku, a po ich śmierci osiedliłem się w Paryżu".
Albo Rubinstein coś źle zapamiętał, albo Mikołaj Potocki łgał i koloryzował jak pan Zagłoba. W roku 1863 miał już 18 lat, urodził się nie na Syberii, lecz w Tulczynie, nie tylko oboje jego
238
i odzice, ale nawet ojciec nigdy na Syberii nie był, d w chwili śmierci Mieczysława sam przebywał od dawna w Paryżu i miał 33 lata. Mniejsza / tym. Rubinstein notuje dalej:
„Salon zaczął się stopniowo wypełniać gośćmi wszelkiego autoramentu i najrozmaitszych zawodów, starymi i młodymi. Niektórzy zachowywali się bardzo ceremonialnie, inni czuli się jak w domu, lecz większość wchodziła tu jak do restauracji. Recope" — towarzyszący Rubinsteinowi Francuz — „wyjaśnił mi w czym rzecz. Hrabia Potocki utrzymywał tak zwany dom otwarty, pozostałość wspaniałej polskiej tradycji. Znaczy to, /.e pewnej liczbie osób, które chciał spotykać lub które chciał bliżej poznać, udzielał stałego zaproszenia. Ilekroć dysponowali wolnym czasem, byli mile widziani. Codziennie nakrywano do stołu na dwadzieścia cztery osoby. Tamtego dnia, jak pamiętam, obecnych było dwóch ambasadorów, jakiś rosyjski generał, kilku Polaków, sławny podówczas malarz portrecista Bonnat i nie mniej sławny karykaturzysta Sem, aktor Le Bargy oraz kilku członków rządu. Do stołu zasiadło chyba z szesnaście osób; reszta miejsc pozostała wolna. Jedzenie było wyśmienite, a rozmowa toczyła się na wysokim poziomie intelektualnym.
Stałem się częstym gościem na avenue Friedland. Już od pierwszego dnia hrabia i ja poczuliśmy do siebie wzajemnie dużą sympatię. Hrabia pozyskał moje serce, ponieważ wyczułem, że jest bardzo samotny, a prócz tego, że kocha Polskę, ja zaś pobudzałem go chyba do życia swą energią i wszechstronnymi zainteresowaniami. No i uwiel-
239           '                 ,
biał muzykę. Po obiedzie, gdy wszyscy goście już się pożegnali, bardzo często grywałem tylko dla niego
"130
Jesienne polowanie w Rambouillet około 1905 roku (Zbiory zamku Montresor)
Podobny styl utrzymania domu kosztował w tych latach ogromne sumy, co oczywiście świadczy przede wszystkim o majątku i dochodach Mikołaja. W relacji Rubinsteina jedno jest wszelako godne szczególnej uwagi: patriotyzm, a w każdym razie przywiązanie Potockiego do tradycji polskiej. Wydaje się, że pod koniec życia człowiek ten zaczął objawiać jakieś niezwykłe odrodzenie swoich emocji narodowych, czemu dał wyraz w czasach wojny 1914—1918| gdy — podobno — łożył spore sumy na stworzenie we Francji armii polskiej, której dowódcą został generał Józef Haller.
240

Popularność koncertów Artura Rubinsteina w Paryżu skłoniła Potockiego do organizowania ich także w swoim pałacu, a później do zaproszenia młodego artysty do Grange-Colombe. „Hrabia nazywał swą posiadłość pawilonem myśliwskim, ale w rzeczywistości zastałem dużą willę, dostatecznie przestronną, by pomieścić kilku-ndstu gości. Tym razem zaprosił tylko mnie. Całe l.ito oraz wrześniowy sezon polowań pan domu spędzał tam ze swoją metresą, niejaką panią Mathilde d'Avignon; jego posiadłość graniczyła z letnią rezydencją prezydentów Francji. Otrzymałem piękny, biało-różowy pokój wraz z przylegającym doń buduarem; na stołach stały kwiaty i owoce, na półkach zaś wartościowe książki. Przyjemnie było wejść do łazienki. Z okna miałem widok na uroczy trawnik i piękne kwiaty.
Biernacki [sekretarz Mikołaja Potockiego] opowiedział mi o pasji, jaką hrabia żywił do koni.
— Ponieważ utyka, nie może jeździć wierzchem — mówił — ale wykazuje dużą aktywność jako prezes „Eperon", klubu, który organizuje doroczny konkurs hipiczny w Paryżu.
W niedzielę rano hrabia zawiózł mnie kabrioletem do swych stajni; czterokonnym zaprzęgiem powoził pewnie i z elegancją. Z dumą pokazywał mi kilka wspaniałych koni pełnej krwi, po czym zaprowadził mnie do maneżu specjalnie wyposażonego do nauki jazdy konnej. Zasiedliśmy w loży przypominającej teatralną, skąd zwykle wszystkim kierował; z zadowoleniem zauważył moje zainteresowanie końmi. [...] Mathilde d'Avignon (było to jedno z jej przybranych nazwisk) była
Ifi — Potomkowie Szczęsnego
241
kobietą  po   czterdziestce,   o  przeciętnej   twarzy i  dobrej   figurze.  Za  wszelką cenę chciała glądać dystyngowanie i naśladowała w tym c
Polowanie  w  Rambouillet  jesienią   1905  roku.  Na  osiołki
odwrócona   tyłem   pani   Matylda   Avignon   {Zbiory   zamki
Montresor)
ruchy oraz sposób bycia swych przyjaciółek-' -aktorek, wszystko jednak na próżno. A na do-j datek była, biedaczka, głuchawa"131.
Rewelacja Artura Rubinsteina — że nazwisko Matylda Avignon było tylko pseudonimem metre-sy Mikołaja Potockiego i że liczyła ona w 1907 roku co najmniej 40 lat (urodziła się więc około 1865) — rzuca ciekawe światło na sprawę testa-
242
mentu „ostatniego z Potockich". Dama ta odziedziczyła w końcu sporą część majątku wywiezionego z Ukrainy przez Mieczysława Potockiego i znacznie we Francji pomnożonego. Nasuwa się przypuszczenie, iż przedstawione niżej wysiłki, .iby jeszcze dzisiaj chronić tekst testamentu Mikołaja jako najściślejszą tajemnicę rodzinną mogą wywodzić się z powiązań familijnych lub warunków legaćj i związanych nie tyle z dziedziczeniem Alfreda Potockiego, lecz (może) właśnie pani Avignon. Trudno jednak wysuwać w tej sprawie nawet jakieś hipotezy.
Z roku 1907 pochodzą także wspomnienia Rubinsteina dotyczące ostatniego jego pobytu w Rambouillet. ,,Po ostatnim tygodniu w Paryżu willa Potockiego wydała mi się rajem. [...] Otrzymałem znów ten sam mały apartament, który tak mi się podobał, lecz tym razem dom nie był pusty. Dwóch wytwornych panów, bliskich przyjaciół hrabiego, przyjechało, aby spędzić /. nim lato. Jednym z nich był Rosjanin, hrabia Stroganow [...], drugim zaproszonym był kuzyn pana domu, jeden z najbardziej interesujących i najinteligentniejszych ludzi, jakich w życiu poznałem: Stanisław Rembieliński, potomek arystokratycznej rodziny polskiej. Liczył sobie około pięćdziesiątki, był wysoki i szczupły, miał bladą, wąską, wrażliwą twarz, czarne, okrągłe i przenikliwe oczy, krzaczaste brwi, wąski orli nos, gęste włosy, długą kwadratową czarną brodę i wspaniałe wąsy. [...] Pan Biernacki opowiadał mi dziwne, romantyczne historie z przeszłości Stanisława Rembielińskiego.
i6-              -         ¦                       243

—  Był swego czasu największym donżuanem — mówił — i zjeździł w młodości cały świat.  [...] Pieniądze go nie pociągają. Otrzymany w spadku majątek roztrwonił na podróże i kobiety. Wie pan zapewne, że hrabia Potocki żonaty był z bardzo piękną włoską księżniczką, w bibliotece hrabiego wisi jej portret namalowany przez Bonnata. Widział pan? No więc, rzuciła go w zaledwie kilka lat po ślubie i zgadnij pan z kim? Z Rembi/eliń-skim! Była w nim zakochana do szaleństwa.
—  Jakżeż  to  możliwe?  — wykrzyknąłem.  — Są przecież najlepszymi przyjaciółmi!
—  W tym tkwi cały urok tej historii — uśmiechnął się Biernacki. — Kochankowie rozeszli się po roku czy czymś w tym rodzaju. Ona stała się zaborcza,  on był zbyt niezależny.  No więc, po jakimś czasie, gdy cała sprawa przycichła, Rem-bieliński wrócił do swego nieutulonego w żalu kuzyna   i   opowiedział1 mu  szczegółowo,   jak  to hrabina zmusiła go,  by »z nią uciekł, jaka była władcza i bezlitosna, a także — jak bardzo cierpiał, widząc, że przysparza kochanemu kuzynowi tyle zgryzoty. Cała historia zbliżyła ich jeszcze bardziej,   obaj   są   przeświadczeni,   że   stali   się ofiarami tej samej kobiety"132.
Mikołaj Potocki poświęcał wiele czasu, aby uczyć młodego pianistę jazdy konnej w swym majątku hodowlanym Croix St. Jacques, a wolne od nauki chwile spędzał z nim i Rembielińskim w willi w Grange-Colombe. Opowieść Rubinstei-na o romansie Rembielińskiego z panią Emanuela wydaje się całkiem prawdopodobna. W każdym, razie już u schyłku lat 1870-tych Stanisław Rem-
244                                     I
1'ortret   konny   Mikołaja   Potockiego   z   1890   roku   pędzla Aimś Marcela
bieliński był z Potockimi bardzo zaprzyjaźniony, a jako pasierb Ksawerego Branickiego bywał często w zamku Montresor. Był m. in. na pogrzebie Zofii Kisielew 26 maja 1875 i Mieczysława Potockiego, wśród nielicznego grona najbliższych krewnych i przyjaciół rodziny.
Niewiele wiadomo o życiu i działalności Miko-
245
łaja Potockiego w okresie wojny 1914—1918. Jest w ogóle problemem zastanawiającym, w jaki sposób zdarzyć się mogło, że człowiek takiej fortuny, zainteresowany tak bardzo życiem artystycznym swojej epoki, mecenas sztuk — pozostawił w pamiętnikach i dokumentach epoki tak mało śladów swojego życia...
Relację o ostatnim okresie życia Potockiego zawdzięczamy także pianiście, Zygmuntowi Dyga-towi (1894—1977), który przybył do Paryża w 1919 roku i za pośrednictwem zaufanego kamerdynera Potockiego, Michała Kossowskiego, poznał głośnego niegdyś, a teraz już usuniętego w cień magnata. Potocki od niejakiego czasu poważnie chorował. Cierpiał na uremię i niewydolność krążenia, był poważnie spuchnięty, cierpienia jego tłumili lekarze zastrzykami morfiny. Polubił bardzo młodego pianistę, który grywał dlań często w salonie przy avenue du Bois de Boulogne, gdzie Mikołaj najczęściej przebywał, rzadko odwiedzając pałac przy avenue Friedland.
Wiemy ze wspomnień Zygmunta Dygata, iż w ostatnich miesiącach życia Potocki pogrążał się coraz bardziej w swoistej manii prześladowczej, dziwaczał, stał się podejrzliwy i złośliwy. Niemniej myślał często o sprawach Polski, a odrodzenie niepodległej Rzeczypospolitej witał radośnie. Uwagę jego zaprzątała sprawa odpowiedniego załatwienia legacji swojego ogromnego majątku. Nie miał dzieci, nie miał również bliskich krewnych. Był w sytuacji ostatniego z rodu. Znalezienie dla wielkiej fortuny Potockich   we   Francji   odpowiedniego   dziedzica   —
człowieka, który umiałby zużytkować ten majątek zgodnie z intencjami właściciela — było dla Mikołaja sprawą najwyższej wagi.
Wydaje się, że Mikołaj Potocki u kresu życia coraz bardziej wiązał się emocjonalnie ze sprawą polską, a chociaż nie dawał temu bezpośredniego wyrazu, to jednak marzył, że jego wielki majątek posłuży w końcu sprawie rehabilitacji nazwiska Potockich.. Ten scudzoziemczały doszczętnie magnat i finansista począł wracać myślą do historii swojego dziada, niesławnej pamięci Stanisława Szczęsnego, być może także do losów ojca — Mieczysława Potockiego, który w egoistyczny sposób strawił życie na walce o cele wyłącznie prywatne. Jest prawdopodobne, że dziedzictwo duchowe Branickich z Montresor oddziałało także na Mikołaja.
Zygmunt Dygat (który miał wówczas 25—27 lat) wspominał pod koniec życia swoje rozmowy z Mikołajem Potockim. Potocki mówił mu czasami o obowiązkach społecznych i narodowych, jakie wynikają z posiadania wielkiego majątku. Gorszyła go lekkomyślność magnaterii polskiej wieku XIX i początków wieku XX, trwonienie majątków, rozpraszanie dóbr o znaczeniu historycznym. Zastanawiał się w tych latach nad własnym testamentem i długo nie mógł podjąć ostatecznej decyzji. Usiłował znaleźć rozwiązanie najbliższe swojej idei. Pewnego dnia zaproponował Dygatowi, iż wyda za niego swoją młodą kuzynkę — Helenę Zamoyską. Artysta nie wziął początkowo poważnie tej niezwykłej propozycji, chociaż panna podobała mu się od dawna. Mikołaj
247
Mikołaj   Potocki.   Portret   z   1917   roku   wykonany   przez
Francois    Flamenga    (Zbiory    paryskiej    Izby    Handlowo-
- Przemysłowej.    Collection    et    permission    CCIP.    Photo:
Daniel Gućant)
248
zaczął jednak przełamywać skrupuły Zygmunta Dygata. W końcu młody pianista poślubił pannę Zamoyską, a małżeństwo to okazało się wyjątkowo udane. Wtedy Potocki zaczął rzekomo wypytywać Dygata, czy we wspólnocie z żoną nie przyjąłby dziedziczenia całego jego majątku. Pan Zygmunt strwożył się i odrzucił hojną ofertę. Wydaje się zresztą, iż Potocki nie traktował tej propozycji zbyt poważnie. Dygat nie był Potockim... a tylko Potocki powinien był — zdaniem Mikołaja — przejąć ten wielki majątek wraz z obowiązkami społecznymi i narodowymi z posiadania jego wynikającymi. Jeszcze za życia swego dobroczyńcy Zygmunt Dygat otrzymał od niego dożywotnią rentę w wysokości 10 tysięcy franków rocznie. Po śmierci Mikołaja jego generalny spadkobierca wymógł na artyście powierzenie sobie całego kapitału, z płatności wywiązywał się nierzetelnie, w końcu zupełnie przestał płacić...
Żaden z pamiętnikarzy odwiedzających przed pierwszą wojną światową pałac przy avenue Friedland nie wspomina spotkania tamże człowieka, w którego ręce wpaść miała w końcu cała fortuna Potockich z Tulczyna. Wydaje się, iż dopiero w 1920 roku Mikołaj Potocki powziął decyzję, komu przekaże po swej śmierci zasadniczą część majątku.
Dziedzicem powinien był zostać ten spośród Pilawa-Potockich, który miałby w swej tradycji całą świetność rodu, a jednocześnie wystarczającą pozycję, aby wzbogacając swoją siedzibę o majątek  Potockich  z  Francji,  wznieść  rodzinę  do
249                                 „
rangi umożliwiającej decydowanie o losach kraju... jak w wieku XVIII, lecz tym razem dla dobra, nie klęski narodu...
Były to już anachroniczne i naiwne złudzenia człowieka, który nie rozumiał przemian społecznych w Polsce, ale złudzenia szlachetne, świadczące o zacnych intencjach stojącego nad grobem samotnego starca. Nie jest winą Mikołaja Potockiego, że jego wybór okazał się fatalny.
O decyzji Mikołaja rozstrzygnął bieg wypadków politycznych. W roku 1920 miało się okazać, że spośród największych siedzib rodowych Pila-wa-Potockich jedyną, jaka pozostała w granicach Rzeczypospolitej, jest Łańcut, którego właścicielem, czwartym z kolei ordynatem, był Alfred Potocki. Posiadanie ordynacji łańcuckiej przesądziło o przekazaniu mu całego dziedzictwa po Potockich z Tulczyna.
Była to decyzja o tyle ryzykowna, że Alfred Potocki nie był bynajmniej najbliższym krewnym Mikołaja. Był jego odległym kuzynem. Wspólnego przodka płci męskiej i tego samego nazwiska posiadali obaj dopiero w XVII wieku. Był nim Stanisław „Rewera" Potocki (1579—1667). Wśród Potockich najbliższym krewnym Mikołaja był potomek Jarosława, syna Stanisława Szczęsnego z Józefiny Mniszchówny— Franciszek Salezy Potocki (1877—1949), ordynat na Tepliku. A żyli również krewni jeszcze bliżsi z linii macierzystej, Swieykowskich...
Urodzony w Łańcucie 14 czerwca 1886 roku Alf red-Antoni-Wilhelm-Roman-Bazyli Potocki był pierworodnym synem — z drugiego małżeń-
250
GENEALOGIA RODU POTOCKICH (skrót)
Stanisław „Rewera"(1579-1667) Andrzej (zm.1692)
(zm\
Józef(zm.1751)
Stanisław (zm.1760)
lózJf
Józgf (zm.1802) Jan(1761 -1815), pisarz Alfred (1785-1862)
Feliks Kazimierz (zm.1702) Józef tzm.1723)
Franciszek   Salezy (1700-1772)
Stanisław   Szczęsny (1751-1805)
> Józefina       • Zo'fia Mniszech      Glavani
Mieczysław(1799-1878)
N
Roman (1851-1915)
Alfred Józef (1817-1889)    Grzegorz               .
premier austr,namiestnik Galicji     (1843-1871)       • Emilia
~"                        Swieykowska
I                                Mikołaj
Józef(1862-1922)                         (1845-1921)
Alfred Antoni (1886-1958)
251
stwa — Romana Potockiego (1851—1915) i Elżbiety z Radziwiłłów. Miał młodszego brata Jerzego (1889—1961), który pozostawił z małżeństwa z Peruwianką Susaną Yturregui syna Stanisława (ur. 1932). Jak się okaże, sam Alfred nie doczekał się  jednak  dzieci  i  miał  zemrzeć  bezpotomnie.
Alfred Potocki pozostawił po sobie wydane już pośmiertnie sui generis pamiętniki133 — niewątpliwie dzieło nie własne, lecz zręcznego ghost wri-tera, który spisał relację ostatniego właściciela Łańcuta, relację ocenzurowaną starannie przez żonę i najbliższych przyjaciół Alfreda Potockiego, w celu utajenia kompromitujących spraw jego życia. Dzieło to — które skądinąd świadczy bardzo niekorzystnie o mentalności i zainteresowaniach Alfreda — przedstawia sprawę dziedziczenia po Mikołaju Potockim bardzo ogólnikowo i z widocznym zamiarem ukrycia istotnych szczegółów.
Alfred Potocki odwiedzał ,,wuja" Mikołaja — tak go nazywa, chociaż trudno się dopatrzeć w linii genealogicznej jakiegokolwiek uzasadnienia dla tego miana — jeszcze przed rokiem 1914, ale wśród gości pałacu przy avenue Friedland odgrywał rolę nikłą i bez znaczenia. Dopiero na krótko przed śmiercią Mikołaja dowiedział się, iż wybrany został jego generalnym spadkobiercą, ale — jak można sądzić — od dawna marzył o tym sukcesie i starał się zabiegać o łaski bogatego kuzyna. Trzeba pamiętać, że nawet po śmierci ojca (1915) i odziedziczeniu ordynacji łańcuckiej Alfred Potocki był w porównaniu z Mikołajem posiadaczem bardzo miernej fortuny. Dar „wuja"
252
Mikołaja spłynął na Alfreda jak niezasłużona łaska niebios. Uczynił zeń najbogatszego człowieka w Polsce.
Mikołaj Potocki długo namyślał się nad swoim testamentem. Ostatnią swoją wolę spisał własnoręcznie dnia 25 sierpnia 1920 i złożył ją u swojego notariusza A. A. Cottina w jego biurze przy rue Royałe nr 6. Testament „olograficz-ny" (własnoręczny) według prawa francuskiego nabywa mocy dopiero po zatwierdzeniu go przez sąd. Dlatego też Mikołaj Potocki zadbał o sporządzenie testamentu notarialnego. Na krótko przed jego śmiercią — 2 kwietnia 1921 — testament „olograficzny" został potwierdzony przez analogiczny, sporządzony przez tego samego notariusza, akt notarialny, który uzyskiwał moc prawna już z chwilą ogłoszenia.
Pełna treść tego testamentu pozostaje po dziś dzień nieznana. Jest faktem, że ten wielkiej wagi dokument prawny rodził się pod naciskiem wielu przyjaciół i dalekich krewnych Potockiego, którzy czyhali na zgon magnata, aby cokolwiek z fortuny jego uszarpać. Mikołaj zdawał sobie z tego sprawę i boleśnie przeżywał tę sytuację.
Ze źródeł pośrednich, niepełnych i często wątpliwych, wiadome są niektóre dyspozycje Mikołaja Potockiego. Majątek jego był ogromny, a po dziś dzień nie wiadomo dokładnie, z czego się składał. Poza pałacem przy avenue Friedland, domem przy avenue du Bois de Boulogne, pałacykiem myśliwskim Grange-Colombe w Rambouił-let i majątkiem Croix St. Jacques Mikołaj Potocki miał jeszcze inne, nie ustalone nieruchomości.
253
Zasadnicza część jego majątku składała się jednak z akcji przemysłowych największych przedsiębiorstw francuskich oraz wkładów gotówkowych w bankach. W chwili zgonu stan jego kont bankowych wynosił podobno ponad 160 milionów fran-4 ków, czyli mniej więcej 10 milionów dolaró\ USA według wysokiego kursu 1921 roku134^ W testamencie swoim Mikołaj Potocki wyraził^ życzenie, aby pochowano go w podziemiach kaplicy cmentarza Montresor i zapisał gminie tego miasteczka fundusz na utrzymanie grobów. Swojej separowanej żonie Emanueli przeznaczył dożywotnią rentę, pani Matyldzie Avignon zapisał w dożywotnie użytkowanie — a więc z zastrzeżeniem powrotu tych dóbr do majątku Potockich po jej śmierci — dom przy avenue du Bois de Boulogne i podobno posiadłość Grange-Colom-be, a także rentę w wysokości 200 tysięcy franków rocznie. Swemu najbliższemu krewnemu Franciszkowi Salezemu Potockiemu przeznaczył również rentę pieniężną. Najważniejsza część testamentu ustanawiała „legatariuszem generalnym" Alfreda Potockiego z Łańcuta. Nie wiadomo, czy były w testamencie jakieś dyspozycje dotyczące archiwów rodzinnych — które nie weszły w posiadanie Alfreda, oraz — czy spadkobranie Alfreda Potockiego było uwarunkowane jakimiś kondycjami moralnymi, społeczno-kultu-ralnymi lub politycznymi.
A jest to sprawa wagi ogromnej, gdyż ostatnie tygodnie życia Mikołaja Potockiego upłynęły w atmosferze ogromnego napięcia, a testator ujawniał   wtedy   dość   otwarcie   swoje   nadziej ej
254
1 I II,    ii,,,
:n
,.....j*  ¦' *» t"»-
h v'fHiii,       i1'
Paszport  zagraniczny  Alfreda  Potockiego  ze  stycznia   1919
roku   —  pierwszy  paszport  wydany  przez  władze  polskie
po odzyskaniu niepodległości (AGAD, Archiwum Potockich
z Łańcuta, nr 1403)
255

związane z osobą Alfreda. Mniejsza z tym, że były to nadzieje bezpodstawne, z czego Mikołaj powinien był zdawać sobie sprawę. Ważne jest, że stary Potocki wyrażał dobitnie swoje intencje związane z zapisem majątku ordynatowi z Łańcuta.
Pod koniec kwietnia lub w pierwszych dniac maja 1921 — data dokładna jest nie ustalona stan zdrowia Mikołaja Potockiego zaczął siej znacznie pogarszać. Rodzina i przyjaciele czuwali w Paryżu, przybył także z Polski Alfred Potocki135. Mikołaj słabł, lecz wracał chwilami do pełnej świadomości. W czasie jednej z takich remisji odbyło się w salonie przy avenue du Bois de Boulogne zgromadzenie rodzinne.
Brali w nim udział państwo Helena i Zygmunt Dygatowie — i temu właśnie zawdzięczamy relację o wydarzeniach tego wieczoru, które dla moralnej oceny całej sprawy dziedziczenia po Mikołaju Potockim mają znaczenie kapitalne.
Mikołaj był, zirytowany i niespokojny. Widząc w salonie ponad dwudziestoosobowe zgromadzenie przyjaciół i rodziny, ujawnił swoje nieukon-tentowanie, a nawet oburzenie. Podniósł głos i półprzytomnie klął dosadnie po polsku i po francusku, określając zebranych brutalnymi słowami i wypominając im, że przybyli skwapliwie, aby rozdrapać jego majątek136. Potem uspokoił się nieco i prosił Zygmunta Dygata, aby zasiadł do fortepianu. Kazał mu zagrać Marsyliankę, a potem Jeszcze Polska nie zginęła... Starczym, zamierającym    głosem    nucił    podobno    słowa
256
narodowego- hymnu. Wreszcie zwrócił się do Alfreda Potockiego:
— Długo się namyślałem, kto ma zostać moim spadkobiercą. Wybrałem ciebie, ale majątek mój dostajesz pod jednym warunkiem: że zmażesz z nazwiska Potockich hańbę Targowicy...137
Czy jest możliwe i prawdopodobne, aby w ostatnich chwilach życia Mikołaj Potocki — człowiek wychowany w Rosji, a przez kilkadziesiąt lat mieszkający we Francji — nucił polski hymn narodowy, miotał przekleństwa lub zwracał się do swego spadkobiercy po polsku? Relacja naocznego świadka nie budzi w tej kwestii żadnych wątpliwości, a jest w końcu możliwe, iż konający starzec łączył słowa polskie z francuskimi...
Sprawą najwyższej wagi jest pytanie, czy w autograficznym lub notarialnym tekście testamentu Mikołaja Potockiego znajdował się także warunek — lub choćby życzenie spadkobiercy, aby majątek jego zużyty został przez Alfreda Potockiego do starcia z nazwiska Potockich „hańby Targowicy". Nie można wykluczyć, iż warunek taki znalazł się w treści dokumentu. Wyjaśniałoby to upór w strzeżeniu przez notariusza pełnego tekstu testamentu, w obawie, że podobne zastrzeżenie mogłoby jeszcze dzisiaj dać komuś podstawę do prób jego obalenia na podstawie dowodu, iż warunek testatora nie został spełniony... Supozycja mało prawdopodobna, ale całkowicie niewykluczona.
Stan zdrowia Potockiego nie rokował żadnych już nadziei. Powiadomiono o tym Emanuelę Potocką,   która   raczyła   odwiedzić   konającego
17 — Potomkowie Szczęsnego
257
męża. Podobno Mikołaj schwycił żonę — ówcześnie już 70-letnią — za rękę i ściskając ją mocno wyszeptał:
—  Moja biedna Emanuelo... jak bardzo zmieniły się twe ręce — i całował je ostatkiem sił. — A te oczy, te oczy...
—  A ty, mój  Mikołaju — odrzekła brutalnie pani Emanuela — w ogóle się nie zmieniłeś. — Zawsze   jesteś  durniem!   —  Wyrwała  mu  rękę i wyszła. Było to ich ostatnie spotkanie138.
Portret Emanueli pędzla Leona Bonnata Mikołaj zapisał muzeum w Bayonne. Po śmierci męża pani Emanuela zażądała, aby za jej życia' dzieła tego nigdy nie eksponowano.
—  Po mojej śmierci... proszę bardzo!
Mikołaj Potocki zmarł w swych apartamentach przy avenue de Bois de Boulogne nr 5 dnia 3 czerwca 1921 roku. „Generalnego legatariusza" nie było przy jego zgonie. Poświęciwszy kilka tygodni na hulaszcze rozrywki w Paryżu, Biarritz i w Londynie, powrócił do Łańcuta akurat w ostatnich dniach maja. Dnia 1 czerwca otrzymał z Paryża telefon, że stan ,,wuja" jest beznadziejny. Podobno wyruszył natychmiast w drogę do Francji, lecz nie zastał już Mikołaja przy życiu. Na peronie Gare du Nord przywitał go w Paryżu stryj Józef (1862—1922), ówcześnie rezydent zamku w Montresor, gdzie w rok później miał zakończyć życie. Powiadomił ordynata na Łańcucie, że ostatni dziedzic Tulczyna zmarł spokojnie we śnie139.
Ciało wystawiono na widok publiczny w hallu
258
pałacu przy avenue Friedland. Żegnały podobno Mikołaja Potockiego setki wybitnych osobistości Francji, między innymi sławny ówcześnie jako bohater wojny obronnej marszałek Philippe Petain, częsty bywalec pałacu myśliwskiego Grange-Colombe. Ceremonia żałobna odbyła się w kościele Saint-Philippe-du-Roule przy Faubourg St. Honore. W dwa dni później trumnę złożono w podziemiach kaplicy cmentarza Montresor — gdzie do dzisiaj spoczywa.
Alfred Potocki miał dobrych adwokatów i czasu nie tracił. Jego sytuacja prawna, jako „generalnego spadkobiercy" Mikołaja, nie była wcale jasna ani zbyt pewna. Ogłoszenie testamentu przez biuro notarialne spadkobiercy mecenasa Cottin, mecenasa Burthe, nastąpiło ze zdumiewającym pośpiechem, bowiem już dnia 8 czerwca 1921 roku140. Alfred pragnął jak najśpieszniej wejść w posiadanie gigantycznego majątku zmarłego „wuja".
Sprawa nie była prosta, testament został bowiem zakwestionowany przez naturalnych, a wyłączonych od dziedziczenia spadkobierców ze strony matki Mikołaja. Jego brat cioteczny — syn Hipolita — Alfred Świeykowski wniósł do sądu pozew o anulowanie testamentu jako sporządzonego rzekomo przy zupełnym (lub znacznym) braku poczytalności testatora. Alfred Potocki był niemal najodleglejszym krewnym Mikołaja, natomiast Alfred Świeykowski synem brata jego matki. Intencje Mikołaja były oczywiście jasne: Świeykowski nie mógł dziedziczyć majątku po Potockich z Tulczyna dlatego właśnie, że
17-
259
I
był Swieykowskim, a nie Potockim..., a testato-rowi chodziło o zachowanie majątku w obrębią familii.
Zachował się po dziś dzień ciekawy dokument! brulion listu sporządzonego przez adwokata Ali freda Potockiego dla notariusza paryskiego, mecei nasa Hamel (Boulevard St. Germain nr 12), który miał zaświadczyć, iż znał blisko Mikołaja, często go odwiedzał i zawsze znajdował w stanie pełnej świadomości. Pamięta zwłaszcza uroczyste przyjęcie w pałacu Potockiego dnia 17 kwietnia 1920. Bywał w Grange-Colombe w okresie 2—7 września i 6—9 listopada 1920. „Mimo operacji, której hrabia musiał się poddać przed kilku laty, był nadal bardzo żywy i doskonale znosił wszystkie trudy marszu. Byłem w Rambouillet 27 listopada 1920, kiedy mieliśmy polować w towarzystwie marszałka Petaina i kilku innych osobistości". Zeznający miał stwierdzić, że: „1. w ciągu całego tego okresu, od kwietnia do listopada 1920, za każdym naszym widzeniem hrabia Mikołaj był całkowicie przytomny i zdrów na umyśle. 2. od dawna był zajęty troską o" — w tym miejscu skreślono,,,równe rozdzielenie swojego majątku", zastępując to zwrotem: — „ustalenie swej ostatniej woli141, a przy wielu okazjach wprowadzał mnie w szczegóły kolejnych zmian, które czynił w swoich ostatnich rozporządzeniach. 3. zwłaszcza w okresie mojego pobytu w Rambouillet od 2 do 7 września 1920 powiadomił mnie, iż wprowadził do swego testamentu nowe i ostateczne modyfikacje142. W podsumowaniu stwierdzam i oświadczam, że moim zdaniem hrabia Mikołaj
260
rozporządził swoim majątkiem w pełni swoich sił oraz władz intelektualnych i moralnych143. Upoważniam pana do przedstawienia tego listu władzom sądowym i jestem gotowa do zaprzysiężenia deklaracji w nim zawartych"144.
Alfred Potocki stwierdza enigmatycznie, że objął co prawda natychmiast w swoje posiadanie cały majątek Mikołaja, ale — „spotkałem się z pozwem sądowym podważającym niektóre punkty ostatniej woli wuja Mikołaja i zostałem uwikłany w proces sądowy. Sprawa ta nie miała podstaw ani prawnych, ani moralnych, lecz spowodowała trudności i zwłokę. Postarałem się o możliwie najlepszą pomoc prawną, a przekonano mnie,, abym przyjął tok postępowania, który ostatecznie okazał się zadowalający"145. Jaki był ten „tok postępowania", tego ordynat wyjaśnić nie raczył. W każdym razie wezwał na świadków osobistości ze społecznych szczytów ówczesnej Francji (marszałek Petain, książę Monaco, księżna d'Uzes). Zdaje się jednak, iż Alfredowi Swieykowskiemu po prostu zapłacono sowicie za wycofanie swych pretensji. Wyrokiem Izby Cywilnej trybunału departamentu Sekwany z dnia 27 czerwca 1922 roku testament Mikołaja Potockiego został zatwierdzony146.
Ordynat odetchnął z ulgą. Nareszcie wszedł w posiadanie największego istniejącego jeszcze majątku Potockich, całego dziedzictwa po Potockich z Tulczyna. Ulga była chyba tym większa, że już od roku Alfred Potocki na rachunek schedy po „wuju" Mikołaju czynił liczne wydatki i zaciągał wiele zobowiązań.
261
Archiwa zamku w Łańcucie zostały przez osta-, tniego  ordynata wywiezione  w  znacznej  częścij w 1944 roku na Zachód, lecz to, co w Polsce sie zachowało, pozwala w pewnym stopniu osądzić| jak  wywiązał się  Alfred  Potocki  z  nałożonego nań przez hojnego „wuja" obowiązku moralnego. Sprawa ta budzi wiele niesmaku, gdyż ostatni ordynat na Łańcucie zachowywał się w latach 1921 —1939 w sposób nie bardzo licujący z jego obowiązkami społecznymi.
Ile wynosiła realna wartość majątku odziedziczonego przez Alfreda po Mikołaju Potockim — po spłaceniu wszystkich zadłużeń, a nade wszystko dużego podatku państwowego, tym wyższego, iż spadkobierca nie był, praktycznie rzecz biorąc, właściwie żadnym krewnym testatora — tego po dziś dzień nie wiadomo. Alfred Potocki umieścił w swoich „pamiętnikach" sformułowanie na ten temat tak niejasne, że warto przytoczyć je w angielskim oryginale: „I was left in possession of something like 10 per cent of income of his fortune estimated at 40 million francs at a time when the French franc was being drastically devaluated"147. Można to stwierdzenie przetłumaczyć wieloznacznie: „Znalazłem się w posiadaniu mniej więcej 10 procent dochodu z jego fortuny ocenianej — lub ocenianego — na 40 milionów franków w czasach, gdy frank francuski był drastycznie zdewaluowany". Problem polega na tym,   czy   określenie   „estimated   at   40   million
francs" odnosi się do „income" (dochód) czy do „fortune" (fortuna, majątek). Nie ulega wątpliwości, że zręczny ghost writer Alfreda Potockiego umyślnie zawikłał to zdanie.
Gdyby Alfred Potocki zamierzał określić ogólną wartość majątku „wuja" Mikołaja na 40 milionów franków w roku 1921, byłoby to zaniżenie tej wartości zgoła niepoważne. Cały styl życia Mikołaja dowodzi, iż majątek jego musiał mieć wartość co najmniej kilkanaście razy większą. Skłaniamy się więc do mniemania, iż „40 milionów franków" jest określeniem wysokości rocznego dochodu Mikołaja. Byłoby to z kolei bardzo dużo — około 2,5 miliona dolarów USA według wysokiego kursu z lat dwudziestych. Czy naprawdę Alfred Potocki odziedziczył „tylko" 250 tysięcy dolarów rocznego dochodu? Nawet taka suma byłaby gigantyczna, lecz mimo to wydaje się zbyt skromna. Ordynat z Łańcuta starał się przekonać rodzinę i opinię publiczną w Polsce i we Francji, że po Mikołaju Potockim dostało mu się bardzo niewiele, prawie nic... Brzmiało to oczywiście niepoważnie i dzisiaj trudno jest w to uwierzyć.
Dorwawszy się do majątku Mikołaja, Alfred Potocki zaczął szastać pieniędzmi, zanim jeszcze skończył się proces o obalenie testamentu. W dobrach Croix St. Jacques wydawał przyjęcia i organizował polowania na kilkaset osób, podczas których popisywał się swym bogactwem przed „najwytworniejszym towarzystwem" Francji148. Nie warto wdawać się w> szczegóły tych zabaw,   na   które   poszła   niewątpliwie   znaczna
263
część sum, zgromadzonych na kontach „wuja" Mikołaja.
Spośród papierów prywatnych, zapomnianych przez ordynata z Łańcuta przy swojej .ekskursji w 1944 roku, jedna teka, zawierająca „rachunki osobiste" z lat 1921—1922149 skłania do szczególnej refleksji. W okresie choroby i śmierci Mikołaja Potockiego, a także zaraz po jego zgonie, Alfred Potocki wyjeżdżał wielokrotnie do Londynu. Z czasów tych wojaży zachowało się kilkadziesiąt rachunków naj wytworniej szych firm angielskich — bieliźniarskich, krawieckich, rusznikarskich, sportowych (tylko buty kupował ordynat we Francji). Na zakupy w tych firmach wydatkowano tysiące funtów. Rozmiary zamówień i zakupów Alfreda Potockiego w Anglii, związanych z odziedziczeniem majątku Mikołaja, zastanawiają o tyle, że trudno przypuścić, aby ordynat na Łańcucie nie posiadał przedtem bielizny osobistej, odpowiedniej liczby garniturów czy broni myśliwskiej... Odnosi się żenujące wrażenie, iż po odziedziczeniu majątku „wuja" Mikołaja Alfred Potocki zaczął szaleć w stylu nuworysza, który nareszcie dorwał się do pieniędzy. Nie będziemy mu wypominali tych dziesiątków garniturów, setek sztuk bielizny, dziesiątków sztuk broni sportowej, które zakupił w Anglii w latach 1921—1922. W porównaniu z wydatkami na hulaszcze bankiety i polowania we Francji kosztowało to niewiele, ale wystawia umysłowoś-ci tego człowieka swoiste świadectwo...
Nieruchomości odziedziczone we Francji Alfred Potocki  posprzedawał.  Dnia   14  maja  1923
264
śftPiJAi.i.iiU.t iin* L¦¦;!#,,   fta^JriT tjo::*'!!!'!1,
Eli,   ^HLll'K'Mi!     :HJ,S* U.
fena   i?4 ei-rf:l!'PtH
'Wtuli.,1 p
1, olapihi,  "fi,nr uató
Zaświadczenie     konsulatu     generalnego     RP     w     Paryżu z 1923 roku (AGAD, Archiwum Potockich z Łańcuta, nr 1403)
roku pałac przy avenue Friedland kupiła od Potockiego, za 6,5 miliona franków150, Chambre de Commerce et d'Industrie de Paris. Część ruchomości pałacu, mebli, przede wszystkim dzieła sztuki (obrazy Goyi, Fragonarda, Bouchera, rzeź-
265
by Canovy etc.)'; znaczną część (nie całość) biblioteki, Potocki przewiózł do Łańcuta. Opustoszały pałac wymagał znacznych przeróbek i remontów. W latach 1925—1927 rozebrano wielkie stajnie i budynki gospodarcze ciągnące się wzdłuż rue Chateaubriand i rue Balzac, a na ich miejscu wzniesiono boczne skrzydło w stylu głównej fasady (architekci Viart i Dastugue). W październiku 1927 rezydencja paryskiej Izby Handlowo--Przemysłowej przeniesiona została do dawnego „Hotel Potocki"151.
Do tematu niniejszej książki nie należy ani postać Alfreda Potockiego, ani historia zamku w Łańcucie w okresie międzywojennym. Istotnym problemem są tylko dzieje roztrwonienia przez Potockiego całego dziedzictwa po Mieczysławie i Mikołaju, czego dokonał w sposób zdumiewająco sprawny. Zważywszy rozmiary tej fortuny, niełatwo było ją zniszczyć nawet przez najbardziej wystawny i hulaszczy ,styl życia. Gospodarka w dobrach łańcuckich była zacofana, majątki zadłużone. Jeżeli w tej sytuacji Alfred Potocki zdołał prowadzić życie na stopie niemal monarszej — w stylu wieku XIX — to jedynie dzięki potężnemu zasiłkowi finansowemu otrzymanemu z Francji. Ordynat z Łańcuta nie był zresztą człowiekiem ani gospodarnym, ani dbałym o swoje zobowiązania. Mimo ogromnej fortuny i znacznych kapitałów odziedziczonych po „wuju" Mikołaju, wkrótce znalazł się w długach. Nic zresztą dziwnego, skoro wydatki jego wielokrotnie przewyższały dochody. Po prostu zjadał kapitał.
266
O życiu „pana na Łańcucie" opowiadano w Polsce szeroko, w prasie popularnej pojawiały się reportaże (często ilustrowane) z ostatniej siedziby magnackiej w Rzeczypospolitej, polowania w lasach ordynacji i rauty w zamku odbijały się szerokim echem nie tylko w Polsce. Po wojnie osoba Alfreda Potockiego interesowała ogół o tyle tylko, że wiązała się z nim sprawa wywiezienia z Polski wielkiego zasobu bezcennych dzieł sztuki, w większości właśnie odziedziczonych po Mikołaju Potockim. Ale o tym niżej. Sama postać ordynata i jego szczególne obyczaje nastrajały raczej do konstruowania obrazów satyrycznych, do których należała m. in. nie bardzo zresztą udana powieść w konwencji wspomnień „kamerdynera" z Łańcuta z ostatniego okresu pobytu w Polsce Alfreda Potockiego (1939^1944)152.
Jak już wspomniano, Alfred Potocki nie odziedziczył najpewniej archiwum Mieczysława i Mikołaja Potockich; wydaje się zresztą, że dokumentami tego rodzaju w ogóle się nie interesował. Nie interesował się również dziełami sztuki — chyba że z punktu widzenia ich wartości prestiżowej, a po roku 1944 już tylko handlowej. Znaczna część książek po Mikołaju Potockim pozostała w Paryżu, w pałacu przy avenue Fried-land i w domu przy avenue du Bois de Boulogne. Jednakże co najmniej kilka tysięcy tomów przywieziono z Paryża do Łańcuta, najcenniejsze pozycje w roku 1923, a resztę w latach 1929— 1931. Z relacji Henryki Fokczyńskiej, bibliotekarki, która w miesiącach letnich, pracowała nad uporządkowaniem  biblioteki  łańcuckiej,   wiado-
267
mo, że cały czas niektóre przywiezione z Paryża skrzynie stały nie rozpakowane i pozostały w takim stanie aż do roku 1944, kiedy znowu zapakowano je do pociągu ewakuacyjnego153. Po ścianach salonów rozwieszono natomiast cenne obrazy, eksponowano także niektóre rzeźby. Aczkolwiek zgromadzona dość przypadkowo, była to kolekcja bardzo cenna. Jej dzisiejsza wartość rynkowa   wynosiłaby   setki   milionów   dolarów.
Wobec wywiezienia archiwów rodzinnych i finansowych ordynacji łańcuckiej w 1944 roku nie można już dzisiaj zbadać historii powolnego, ale stałego trwonienia i zatracania majątku odziedziczonego przez Alfreda po Mikołaju Potockim. Nie wiadomo też, jakie aktywa pozostały Potockiemu poza granicami Polski — w chwili, gdy przeniósł się na zachód w 1944 roku. Zapis dla Matyldy Avignon był prawdopodobnie tylko dożywotni. Dama ta teoretycznie mogła dożyć nawet roku 1950, ale po jej śmierci cała reszta dziedzictwa winna była wrócić w posiadanie Potockich. Czy  wróciła?   Nic  na  ten  temat  nie  wiadomo.
Alfred Potocki pozostawał w stanie bezżennym niemal do starości. W domu jego rządy sprawowała właściwie matka, pani Elżbieta z Radziwiłłów Potocka (1861—1950), która zmarła na kilka lat przed śmiercią syna. W każdym razie Potoccy z Łańcuta nie odznaczyli się w latach międzywojennych żadnym czynem społecznym czy kulturalnym, który można by uznać za odpowiadający przedśmiertnemu życzeniu Mikołaja. Fortuna ich służyła tylko interesom prywatnym.
268
Wiosną 1944 roku front zaczął się zbliżać do Łańcuta. Było już jasne, że po zlikwidowaniu okupacji niemieckiej ustrój państwa polskiego będzie bardzo różny od ustroju Rzeczypospolitej międzywojennej. Najbogatszy człowiek w Polsce musiał zdawać sobie sprawę, że nadchodzi kres jego epoki. Zdecydował się skorzystać ze swoich znajomości wśród niemieckiej generalicji i aparatu administracyjnego Rzeszy, aby wywieźć z Łańcuta możliwie najwięcej dzieł sztuki w bezpieczne — w swoim pojęciu — miejsce Europy.
Władze niemieckie dostarczyły ordynatowi na Łańcucie odpowiedni pociąg i oddział żołnierzy Wehrmachtu, który miał konwojować ten transport.
Alfred Potocki pozostawił dość sentymentalny opis owego likwidowania Łańcuta. „Pakowanie było okropnością. Niektórzy z moich służących łkali otwarcie, niezdolni do powstrzymania swego wzruszenia, gdy pokój po pokoju obdzierano z obrazów, mebli, porcelany i szkła. Gdybym chciał opisać własne uczucia, byłoby to dla mnie zbyt bolesne. Pamiętam jak stałem w pustym pokoju, patrząc na białe ściany i bieganinę niemieckich oficerów po całym zamku. To już nie był mój dom; cały zamek, jak mi powiedziano, miały zająć oddziały wojskowe. W ciągu kilku tygodni mógł się zmienić w ruinę. Patrzyłem na bociany krążące nad stajniami, dawniej radosne zwiastuny wiosny, teraz przejmujące wspomnie-
269
nie minionych czasów, kiedy widząc te ptaki ojciec nasz opowiadał o ich zwyczajach" 154. Nie warto szydzić z tych wzruszeń. Na pewno była to dla Potockiego bolesna chwila. Szkoda jedynie, że myślał wówczas tylko o własnych, prywatnych kłopotach i losie tylko swoim, a nie o sprawach narodu.
Do dzisiaj nie jest w pełni wiadome, co wywieziono z Łańcuta wiosną i latem 1944 roku. 10 maja wysłano do Wiednia 75 skrzyń z dziełami sztuki i wyposażeniem wnętrz. 12 maja następną partię 174 skrzyń. 15 czerwca — 150 skrzyń. W lipcu ponad 200 skrzyń. Tyle przynajmniej zanotował Potocki, a na pewno nie było to wszystko. Można więc przyjąć, iż od maja do lipca 1944 wywieziono z Łańcuta do Wiednia około 700 skrzyń z dziełami sztuki, książkami, archiwaliami, meblami, porcelaną, zabytkowym szkłem... mówiąc po prostu, zawartość wielkiego muzeum. Skarby te znalazły się początkowo w Wiedniu, potem przewieziono je częściowo do stolicy Księstwa Liechtenstein — Vaduz, następnie zaś, już po wojnie, do Szwajcarii, Francji i innych krajów. Alfred opuścił Łańcut 23 lipca 1944 i w parę miesięcy później złączył się ze swoim ruchomym majątkiem.
Wywiezienie przez Potockiego niemal całego wnętrza zamku w Łańcucie było poważnym wydarzeniem kulturowo-politycznym i w pierwszych latach powojennych budziło wiele negatywnych emocji. Tak się zresztą złożyło, że po raz drugi z nazwiskiem Potockich związało się wywiezienie    na    Zachód    największej    fortuny
270
w dziejach Polski. W XIX wieku dokonał tego Mieczysław Potocki.  W wieku XX — Alfred...
Dzisiaj oceniamy te sprawy znacznie spokojniej i rozumiemy, na czym polega istota sprzeniewierzenia się przez Alfreda Potockiego interesowi narodu. Trudno się dziwić, że ordynat z Łańcuta nie chciał pozostawić swoich skarbów w Polsce, aby nie wpadły ,,w ręce komunistów". Całe jego wychowanie, styl myślenia, świadomość klasowa, poglądy polityczne skłaniały do takiej właśnie decyzji w sprawach majątku z Łańcuta.
Rzecz nie w tym, że wywiózł na Zachód kilkaset skrzyń bezcennych skarbów kultury, lecz w tym nade wszystko, co z tymi skarbami uczynił. Mogły były one w ten czy inny sposób posłużyć sprawie narodu. Zostały natomiast w przerażający sposób roztrwonione i zmarnowane.
To wszystko, co Alfred Potocki wywiózł z Łańcuta wiosną i latem 1944 roku, miałoby dzisiaj na światowym rynku sztuki wartość kilkuset milionów dolarów. Prawda, że były ordynat z Łańcuta nie doczekał czasów, gdy zaczął się w świecie nadzwyczajny popyt na dzieła sztuki. Ale jeszcze za jego życia obrazy Goyi, Frago- t narda czy Bouchera, rzeźby Canovy sprzedawano za setki tysięcy dolarów, rzadkie starodruki za tysiące... Nawet w warunkach końca lat czterdziestych i początku pięćdziesiątych była to fortuna ogromna — a ciążył przecież na niej wielki serwitut narodowy: obowiązek moralny, złożony na Alfreda przez Mikołaja Potockiego. Polskie rodziny historyczne, które ocaliły na Zachodzie jakieś szczątki swoich majątków, nawet zupełnie
271

nie zgadzając się z nową rzeczywistością krajową, potrafiły jednak służyć sprawie narodowej przez fundacje, które popierały rozwój badań historycznych i kultury polskiej. Lanckorońscy czy Kościelscy nie mieli nawet części tych możliwości, jakimi dysponował po wojnie Alfred Potocki. Ich fundacje wszelako powstały, a nigdy nie pomyślano o narodowej fundacji kulturalnej imienia Potockich...
Po osiedleniu się na Zachodzie Alfred Potocki nie zmienił bynajmniej swego stylu życia. Wywiezione z kraju dzieła sztuki, książki i rękopisy zastawiał lub wyprzedawał po niskich cenach byle tylko uzyskać środki na ten sam styl życia, jaki uprawiał w Paryżu i Londynie u progu lat dwudziestych. Zmiana epoki nie dotarła do świadomości tego człowieka. Rozpraszając resztki fortuny, szczątki majątku łańcuckiego, lecz nade wszystko schedy po Mikołaju — bezmyślnie, za tanie pieniądze — obcy był już zupełnie sprawom kraju i narodu. Nic nie świadczy, aby choć pod koniec życia odezwała się w nim — na wzór „wuja" Mikołaja — pamięć o obowiązkach wobec ojczyzny.
Narzekał podobno, iż musi żyć w niedostatku, chociaż „niedostatek" ten był luksusem bezmiernym w porównaniu z warunkami egzystencji innych emigrantów. W 1956 roku — mając już lat 70 — wreszcie się ożenił. Poślubił Izadorę Jodko-Narkiewicz (1904—1972), primo voto Al-bertową Sidney. Zmarł w Genewie 30 marca 1958, w wieku 72 lat.
Po dziś dzień tułają się po świecie resztki for-
272
tuny Potockich. To, co zostało po byłym ordynacie z Łańcuta, podzieliła między siebie bliższa i dalsza rodzina, a nawet krewni pierwszego męża pani Potockiej — Alberta Sidney — podobno w tym partycypowali. Co pewien czas wypływają na aukcjach i licytacjach lub pojawiają się w katalogach firm antykwarskich dzieła sztuki i książki z dawnych kolekcji Tulczyna i Łańcuta. Do Polski nie wracają... dla muzeów i bibliotek polskich są to już dzisiaj rzeczy za drogie. Poniższy przykład jest dość charakterystyczny. W 1976 roku w jednym ze starych antykwariatów w Lizbonie pojawiło się około 30 książek pochodzących z Tulczyna i zaopatrzonych pieczątką lub podpisem „Sophie Potocka". Były tam również dzieła z podpisami Józefiny z Mniszchów Potockiej lub Józefa Witta. Dzieła polskie Kro-mera, Długosza, Starowolskiego, Trembeckiego, dzieła francuskie, a także słynna edycja dzieła Moreliusa o numizmatyce... Ta ostatnia książka musiała przejść niezwykłe koleje losu, gdyż zaopatrzona została w super ekslibris Stanisława "Augusta. Jak wiadomo, teść Zofii Wittowej-Potockiej, generał Jan Witt, był zamiłowanym zbieraczem monet starożytnych, a po jego śmierci syn, generał Józef Witt, odstąpił (1787) całą kolekcję królowi Stanisławowi Augustowi, zapewne razem z dziełem Moreliusa. Jakimś sposobem książka ta dostała się później do biblioteki tulczyńskiej...
Wyszło na jaw, że przed dwudziestu laty Alfred Potocki przekazał te cenne starodruki bankierowi portugalskiemu nazwiskiem Ricardo Espirito San-to jako zastaw za udzieloną mu wysoką pożyczkę.
18W— Potomkowie Szczęsnego
273
Nie otrzymawszy nigdy zwrotu pieniędzy, Portu-galczyk włączył książki do swojej biblioteki, a po jego zgonie dzieła trafiły do lizbońskiego antykwariatu...
Muzeum w Łańcucie "próbowało odkupić t< dzieła dla swoich zbiorów; ceny okazały się je dnak za wysokie. Tylko Muzeum Narodowi w Warszawie zdołało ocalić dla zbiorów poi skich dzieło Moreliusa z superekslibrisem kró-< lewskim.
Jeden to przykład z setek podobnych... W ta-lj ki właśnie sposób Alfred Potocki trwonił zawartość owych kilkuset skrzyń z Łańcuta, zapominając o złożonym nań przez „wuja" Mikołaja obowiązku wobec rodziny i kraju.
Ordynat z Łańcuta nie wykonał testamentu Mikołaja Potockiego. Nie zmazał z nazwiska Potockich hańby Targowicy. Co gorsza, przez swój egoizm i ciasnotę intelektualną dodatkowo obciążył nazwisko i tarczę herbową swego rodu. Cierpią i cierpieć będą z tego powodu ci spośród żyjących jeszcze Pilawa-Potockich, którym los dał szerszy umysł i większe serce, ale poskąpił majątku choćby zbliżonego do fortuny „nieszczęsnego" Alfreda.
ZAGUBIONE ŚLADY
Wszystko, co wyżej napisano, miałem w swoich notatkach już kilka lat temu — i wydawało się to zbyt mało, aby na takiej podstawie konstruować książkę, chociaż temat był pasjonujący. Odkładałem całą sprawę do nowych wizyt we Francji, do zakończenia badań we francuskich archiwach, do chwili przeprowadzenia rozmów z ludźmi jeszcze żyjącymi, którzy pamiętali tamte czasy.
Gdyby nie złudzenia, że uda mi się jeszcze zdobyć wiele cennych dokumentów, książka byłaby już dawno gotowa. Nie ma jednakże tego złego, co by na dobre nie wyszło. Badania we Francji w 1976 i 1978 roku ukazały nowy aspekt całej sprawy: jej dyskretną, "niemniej jednak nadal wyraźną aktualność po z górą pół wieku od śmierci Mikołaja Potockiego, i starania wielu osobistości w Paryżu (nie Polaków, lecz Francuzów), aby okoliczności odziedziczenia majątku Potockich w 1921 roku nadal taić i historykowi ich nie ujawniać. Te dwa lata poszukiwania zagubionych śladów fortuny Potockich we Francji dały mi wiele do myślenia.                         >
277
Zmienić musimy nieco konwencję tej opowieści. Ostatnia jej część nie jest już studium historycznym. Staje się reportażem, gdyż tylko w roli reportera może wystąpić autor, któremu okoliczności nie pozwoliły wykonać całkowicie zadań historyka.
1
VI dzielnica Paryża, urocza rue d'Assas biegnąca od rue de Rennes i przecinająca rue Vaugi-rard. Róg Ogrodu Luksemburskiego, może najpiękniejszego parku Paryża, styka się na pewnym odcinku z rue d'Assas, a naprzeciwko wznosi się dom nr 72, typowa kamienica paryska z XIX wieku, z bramą wiodącą na jasne podwórze, z umieszczonym w korytarzu oknem mieszkania „konsjerżki" — dozorczyni... Przed wojną było w Warszawie wiele podobnych domów. Dzisiaj już tylko ulica Mokotowska między placem Trzech Krzyży a ulicą Piękną daje pewne pojęcie o tym typie zabudowy.
Piękne, słoneczne południe w środę 11 sierpnia 1976. Wraz z żoną stajemy przed drzwiami mieszkania na trzecim piętrze. Na drzwiach wizytówka: Zygmunt Dygat. Otwiera nam niewysoki, szczupły, nadzwyczaj ruchliwy starszy pan. Miał wówczas lat 82, a wyglądał na 70. Nieduże, staroświeckie, ale ładnie urządzone mieszkanie, typowe dla Paryża sprzed pierwszej wojny światowej. W saloniku wielki fortepian pokryty egzemplarzami nut. Na ścianach portrety i rysunki.
Ostatniego z żyjących, który mógł wiele powiedzieć o Mikołaju Potockim, gdyż w latach 1919—1921 przebywał nieustannie u jego boku, znałem uprzednio tylko z korespondencji. Zapraszał życzliwie, aby go odwiedzić w czasie najbliższego pobytu w Paryżu, i przyrzekał opowiedzieć wiele o tym dziwnym człowieku, który swego czasu należał do najbogatszych ludzi Francji.
Była godzina trzynasta, we Francji godzina ,,święta", czas dejeuner, wczesnego obiadu, który przerywa wszelką pracę i zadęcia zawodowe. Zygmunt Dygat zaprosił nas do stołu. Mieszkał sam i sam prowadził swoje gospodarstwo; żona jego już nie żyła, a dwie córki mieszkały pod Paryżem, ale był znakomitym kucharzem i lubił przyjmować gości obiadem we własnym wykonaniu. Potem przy kawie i likierze zaczął mówić...
Od kilkudziesięciu lat nie był w kraju, lecz mówił po polsku znakomicie, wytwornym językiem ludzi dawnej epoki, nie skażonym gwarowymi zwrotami naszych, czasów.
Wracał tego dnia myślą do epoki sprzed lat sześćdziesięciu, gdy jako młody muzyk wykształcony w Krakowie (później, pod koniec lat dwudziestych, studiował ponadto w Szwajcarii u Ignacego Paderewskiego) przybył do Francji w 1919 roku i poznał Mikołaja Potockiego. Mieszkał w pałacu przy avenue Friedland, bywał w domu przy avenue du Bois de Boulogne, także w pałacyku myśliwskim w Rambouillet. Znał doskonale całe otoczenie Mikołaja, od pani Matyldy Avignon   poczynając.   Niestety...   wiele   spraw   już
278
279
zblakło w jego pamięci. Co się stało z panial Avignon...? Nie zdołał sobie przypomnieć. Znowu ta postać rozpłynęła się we mgle...
Mikołaj  Potocki  —  wspominał Zygmunt Dy-gat — bardzo lubił muzykę i łożył wiele na popieranie  młodych  artystów.  Liczni  pianiści czy skrzypkowie   zawdzięczali   mu   początki   swojej kariery.   „Mnie   również   bardzo   dopomógł.   Po moim ślubie z jego kuzynką, Heleną z Zamoy-skich, której matką była jedna z Potockich, da-i rował mi rentę w wysokości 10 tysięcy franków! w złocie rocznie." — Był to więc kapitał w wy-| sokości około 200 tysięcy franków w złocie. —1 „Gdy zmarł, jego spadkobierca Alfred Potocki wy-]| mógł na mnie powierzenie sobie całego kapitału, obiecując regularne wypłacanie renty. Płacił krótko i nieregularnie, jeszcze przed wojną 1939 roku ¦ przestał przysyłać raty. Po wyzwoleniu Francji, w 1945 roku, wróciłem do tej sprawy i prosiłem , Alfreda Potockiego o wywiązanie się ze swoich \ zobowiązań.   Nie  raczył  odpowiedzieć.  Zanosił* się na proces, ale wytłumaczono mi, że w nowe^ sytuacji   nie   ma   właściwie   czym   Potockieg poszukiwać.   Renta,   która   w  intencji   Mikołaj) Potockiego miała nam obojgu z żoną zabezpie' czyć dostatni byt, potem starość, przepadła bez śladu.  W końcu Alfred zmarł.  Dzisiaj  żyję już tylko   z  maleńkiej   renty ! francuskiej,   a  przede wszystkim z lekcji gry na fortepianie..."
— Co się mogło stać z archiwami Mieczysława >| i Mikołaja Potockich? Przecież przez z górą sześć- ', dziesiąt lat pobytu we Francji ludzie posiadający | tak   wielki   majątek,   tak   rozgałęzione   stosunki
280
i prowadzący tak bujne życie towarzyskie musieli zgromadzić setki kilogramów korespondencji i dokumentów... Gdzie to się podziało?
—  Trzeba by odszukać testament... Teoretycznie wszystko powinien odziedziczyć Alfred Potocki   jako   legataire   universeI.   Skoro   jednak nic na ten temat nie wiadomo, można przypuszczać, że archiwa zostały we Francji. Alfred Potocki nie dbał o papiery rodzinne. Może zostały w pałacu przy avenue Friedland, może w Ram-bouillet albo w domu przy avenue du Bois de Boulogne, który odziedziczyła pani Avignon...
Długo rozważamy rozmaite możliwości, ale*bez ostatecznego wniosku. Zygmunt Dygat przypomina sobie wszelako jeden bardzo ważny szczegół:
—  Sprawy   majątkowe   Mikołaja   Potockiego prowadził  specjalny  administrator,  którego  nazwiska  nie pamiętam...  Polak,  który  chyba już nie    żyje.    Stałym    notariuszem    był    mecenas A. A. Cottin, który miał swoje biuro (etude) przy rue Royale nr 6.
To już jest coś. Co prawda nazwisko rejenta, który załatwiał po zgonie Mikołaja jego sprawy spadkowe, podawano również jako F. Burthe (później firma Burthe-Mique z rue Royale nr 13/15), ale wkrótce wyjaśniło się, iż to drugie etude przejęło po prostu akta i sprawy pierwszego. Pozostaje mi więc zwrócić się do notariuszy... może oni dopomogą w ustaleniu losów archiwum rodziny Potockich we Francji.
Przed  wyjazdem  ż  Paryża,  po  południu  dnia
281
31 sierpnia 1976, raz jeszcze odwiedziliśmy znakomitego pianistę. Zygmunt Dygat był tego dnia wielce ożywiony, znowu wspominał dawne lata, a ja spiesznie notowałem jego słowa. Nasuwało się wiele dalszych pytań, lecz czasu brakowało. Odkładałem je do następnego spotkania... gdy sprawa książki o losach fortuny Potockich we Francji stanie się już pilna.
Niestety, w 1977 roku nie udało mi się dotrzeć do Francji, a inne prace usunęły w cień badania nad historią Potockich. Przyszła jesień 1977 roku. Z Biblioteki Polskiej w Paryżu otrzymałem kopertę w czarnej obwódce, a w niej zawiadomienie:
ZYGMUNT DYGAT pianista, przewodniczący Polskiego Skarbu Narodo-'j, wego, członek zarządu Polskiego Towarzystwa His-' toryczno-Literackiego,   opatrzony   świętymi   sakramentami, zmarł dnia  14 października 1977, w wieku  83 lat,  w swoim  mieszkaniu przy rue d'Assas
nr 72, 75006 Paris.
Wraz   z   końcem   szlachetnego   i   pracowitego! życia tego człowieka zerwała się jedna z osta-| tnich nici tradycji polskiej we Francji łączących nasze czasy z epoką  sprzed lat sześćdziesięciu.
Następnym razem pojawiłem się w Paryżu ( w maju 1978. Tym razem sprawa Potockich byłaf najważniejszym moim zadaniem badawczym. Na-»| leżało zacząć od pełnego tekstu testamentu Mi-
kołaja Potockiego z 2 kwietnia 1921. Tam jedynie mogły znaleźć się wskazówki dotyczące losów archiwum rodzinnego.
Notariusze francuscy...  Każdy historyk, który w swojej pracy spotkał się z koniecznością szukania u nich dokumentów niezbędnych do badań, wychodzi z ich biur z mieszanymi uczuciami, najczęściej   (choć  nie  zawsze)  z uczuciem  zawodu i   wrażeniem   zetknięcia   się  nagle   z   instytucją tak anachroniczną, że wręcz niesamowitą w swojej   obcości obyczajom naszej  epoki.  Nic dziwnego.   System   notariatu   francuskiego   wywodzi się bezpośrednio z późnego średniowiecza, a korporacje notarialne odgrywały już w XVII wieku ogromną rolę społeczną. Wiele kancelarii notarialnych (etudes de notaire) przetrwało w prostej linii   sukcesyjnej   od   czasów  Ludwika  XIV  po dzień dzisiejszy. Zgromadzone w nich dokumenty stanowią bezcenne źródła historyczne do badań nad biografiami słynnych myślicieli, polityków, pisarzy, artystów... a jeżeli zdarzy się, iż znajdują się dzisiaj w posiadaniu rejentów o szerokich horyzontach intelektualnych i sporych zainteresowaniach historycznych, to mogą wnieść do badań wiele cennych ustaleń. Swego czasu pomoc notariuszy paryskich przyczyniła się znacznie do wzbogacenia   biografii   Pascala,   Moliere'a,   Vol-taire'a, Rousseau...
Jednakże niełatwo jest we Francji trafić na notariusza przekraczającego swymi horyzontami umysłowymi granice własnego zawodu. Notariusze są urzędnikami publicznymi, ale po dziś dzień nie podlegają żadnej  kontroli państwa i rządzą
282
283
się na zasadach korporacyjnych, zrzeszeni w Izbach Notarialnych — Chambres de Notaires. Nawet sądy państwowe mogą tylko prosić notariuszy o ujawnienie dokumentów potrzebnych w postępowaniu   procesowym...   nakazać   nie   mogą   im niczego.   Dla  każdego   z  notariuszy zachowanie tajemnicy   klienta   jest    obowiązkiem   najwyższym — i można by to uznać za pTzejaw wyjątkowej    sumienności   zawodowej,   godnej    uznania i szacunku, gdyby nie przesuwanie granic chronologicznych    tej    tajemnicy   nierzadko    nawet o dwieście czy trzysta lat wstecz... co już grozi notariatom  po  prostu  śmiesznością.  Szczęśliwie dla  własnego  samopoczucia panowie notariusze francuscy odrodzili się zupełnie od tradycji kulturalnej swojego kraju, poczucia humoru i śmiesz -*   ności  są  z  reguły  zupełnie  pozbawieni,   trwaj,ą więc  w  swoich  śtudes jak  w  wieżach  z  kości słoniowej, niedostępni i obojętni na zmiany społeczne,  polityczne i obyczajowe, na ducha czasów i historyczną rzeczywistość.
Notariusze wolni są od obowiązku przekazywania swoich akt do archiwów państwowych po upływie określonego czasu. Dnia 3 stycznia 1979 francuskie   Zgromadzenie   Narodowe   uchwaliło ustawę  o  nowej   organizacji  archiwów,  ustawę, która  zastąpiła   dotychczas   obowiązującą  z  roku...  1794. Nowa ustawa skróciła okres karencji dla akt publicznych do 30 lat i udostępniła dla badań   wiele   kolekcji   dokumentów   rozmaitych instytucji  samorządowych.  Wyłączono jednakże z  zakresu jej  działania  archiwa notarialne!  Do dzisiaj notariusze stoją we Francji poza, a właeci-
284
1
wie ponad prawem i tylko zaufanie do ich kwalifikacji i uczciwości zawodowej ma służyć społeczeństwu za gwarancję należytego wykonywania przez nich swoich obowiązków.
Notariusze zbyt obciążeni aktami zdeaktuali-zowanymi mogą (lecz nie muszą) przekazywać je do tzw. Minutier Central, mieszczącego się w Paryżu w Archiwach Narodowych (Archives Nationales) przy rue des Francs-Bourgeois nr 60, w III arrondissement Paryża. Akta tam przekazane udostępnia się do badań według zasad ogólnych: dawniej po 50, obecnie już po 30 latach od chwili ich sporządzenia.
Złośliwi powiadają — nie bez racji — że notariusze francuscy zatrzymali się w swoich pojęciach prawa i koncepcjach służby społecznej w epoce ancien regime'u; że ideałem stosunków społecznych i prawnych są dla nich — jeszcze dzisiaj —*- czasy Ludwika XV i Ludwika XVI, a nawet kodeks Napoleona uchodzi w ich oczach za rewolucyjny i niemal wywrotowy akt normatywny. W tym żarcie jest jakaś część prawdy. Niejednego z panów notariuszy Paryża chciałoby się widzieć w rokokowej peruce, we fraczku i spodniach culottes, z zapinanymi na klamry lśniącymi pantoflami. Do takiego właśnie ubioru dopasowana jest mentalność znacznej ich większości.
Notariuszom przysługuje we Francji, podobnie jak adwokatom, tytuł towarzyski „mistrza" (małtre, odpowiednik polskiego mecenasa, który w XIX wieku zastąpił u nas staropolskiego patrona). Jednakże ich pozycja społeczna i zawo-
285
dowa jest z reguły, wyjąwszy tylko nieliczne wypadki adwokatów o szczególnym uznaniu, wyższa niż obrońców sądowych. Dochody są również ogromne. W kraju, w którym średnia i drobna własność nieruchoma odgrywa nadal ogromną rolę, notariusz jest z reguły bardziej potrzebny i częściej odwiedzany przez klientów niż na przykład lekarz.
Do jednego z tych panów musiałem zwrócić się w sprawach testamentu Mikołaja Potockiego.
Oczywiście kancelaria Maitre'a A. A. Cottin nie istniała już od kilkudziesięciu lat, było jednak pewne, że jej archiwa posiada któraś z kancelarii sukcesyjnych. Mieści się w Paryżu, przy avenue Victoria nr 12, tuż przy słynnym Place du Chate-let, instytucja o nazwie Chambre Interdeparta-mentale des Notaires de Paris. List mój skierowany tamże w połowie maja spowodował nadspodziewanie prędki skutek. Dnia 23 maja 1978 M. J. Lely zawiadomił mnie w imieniu Izby, iż „sukcesorem mecenasa Cottin jest spółka Jacques Blondet, Jean Lefeuvre et Jacques Potellet, której siedziba mieści się w VIII dzielnicy Paryża, przy rue Royale nr 13".
Telefon do tego etude zapewnił mi gotowość odnośnego notariusza (był nim Me Jean Lefeuvre) do przyjęcia mnie w sprawie testamentu Mikołaja Potockiego. Rue Royale... jedna z najsłynniejszych ulic Paryża. Gdy na placu de la Concorde stanąć plecami do słynnego obelisku z Luxoru, a twarzą do kościoła i placu de la Madeleine, po lewej ręce mamy słynny hotel Crillon, po prawej Ministerstwo Marynarki. Gdy
286
wejść kilkadziesiąt kroków w głąb rue Royale, po lewej stronie widnieje czerwona markiza najsłynniejszej może restauracji Paryża, głośnego z operetek i fars bulwarowych „Maxima" (rue Royale nr 3). Kilka bram dalej, po tej samej stronie, stoi okazały gmach: rue Royale nr 13. Obok bramy wywieszka firmy notarialnej: „No taires Associes: J. Blondet, J. Lefeuvre, J. Potellet, J. C. Ginisty". Zjawiam się tu po południu 30 maja 1978. Tu mają się rozstrzygnąć losy moich badań nad historią fortuny Potockich.
Długi korytarz na drugim piętrze wiedzie do hallu i obszernej sali kancelaryjnej. Biurka i maszyny do pisania, segregatory, wygodne fotele i kanapy dla klientów. Tłumaczę „szefowej sali", że jestem umówiony avec M. le Maitre Jean Lefeuvre. Dama bierze mój bilet wizytowy i znika w jednym z kilku sąsiednich gabinetów. Wraca po chwili. — Będzie pan łaskaw zaczekać, mecenas ma właśnie klienta.
Czekam, klient wychodzi, ale notariusz się nie pojawia. Wszystko jest jasne: cudzoziemski historyk musi trochę poczekać, aby nabrał szacunku dla instytucji, w której się znajduje. Rozumiem to doskonale i tkwię cichutko w swoim fotelu. Jestem przecież w najdostojniejszej instytucji Francji: w jednym z francuskich notariatów... to nie pałac prezydencki przy Faubourg Saint--Honore, ani Ministere des Affaires Etrangeres przy Quai d'Orsay nr 37 — gdzie gość jest witany z pewną skwapliwością.
Mija przeszło pół godziny. Pojawia się wresz-
287
cie sam Me Jean Lefeuvre. Wysoki, szczupły, niemal łysy, może podobny trochę do prezydenta Valery'ego Giscarda-d'Estaing. Uprzejmie zaprasza mnie do swego gabinetu.
Wykładam pokrótce cel mojej wizyty. Pracuję nad historią rodziny Potockich we Francji, rodziny w tej linii zupełnie już wygasłej, niegdyś ogromnie bogatej, lecz majątek której obecnie już w ogóle nie istnieje. — W pana posiadaniu, panie mecenasie — usiłuję być najostrożniejszy i jak najbardziej układny — znajduje się testament Mikołaja Potockiego z 1921 roku. Dla moich t badań niezbędny jest pełny tekst tego dokumentu, , gdyż tam jedynie spodziewam się znaleźć informację, kto odziedziczył bogate, po jego śmierci w całości zaginione, archiwa francuskich Potoc kich.
J jj;                Maitre Lefeuvre kiwa ze zrozumieniem głową
Nie wyraża najmniejszej wątpliwości ani żadnyc zastrzeżeń.   —   Rozumiem,   chodzi   o   testamen sprzed 57 lat. Z pewnością może pan wyzyska* ten   dokument   dla   swoich   badań.' Oczywiście kilka dni zajmie odszukanie odnośnego dossier. Napiszę do pana, skoro tylko akta będą przygotowane do wglądu.
Zwracam uwagę na te słowa, gdyż jest bardzo j znamienne, że w czasie rozmowy dnia 30 maja 1978 mecenas Lefeuvre nie widział żadnych trudności w udostępnieniu mi testamentu Mikołaja Potockiego. Pożegnał mnie dość chłodno, ale uprzejmie. Wróciłem do mieszkania w XIII dzielnicy, przy rue Bobillot nr 94 (gdzie ówcześnie mieszkaliśmy) pełen nadziei, że lada dzień będę
288
mógł rozpocząć skuteczne wreszcie poszukiwania archiwum Potockich.
W tydzień później, we wczesnych godzinach porannych, zaszeleściła korespondencja wsuwana pod drzwi mieszkania. We wszystkich starych  i nawet nowszych, ale tradycyjnych domach Francji zachował się specjalny system doręczania poczty. Na listach nie ma numeru mieszkania, nie ma go zresztą na drzwiach w poszczególnych klatkach schodowych. Korespondencję adresuje się tylko na nazwisko, dzielnicę miasta i numer domu przy danej ulicy. Listonosz doręcza wszystko do mieszkania konsjerżki, która roznosi pocztę po mieszkaniach, wrzucając ją do skrzynek na drzwiach lokali lub — starym sposobem sprzed pierwszej wojny światowej — wsuwając ją przez próg pod drzwiami.
Otrzymałem list od mecenasa Lefeuvre'a datowany 5 czerwca 1978. Mając w pamięci wyniki spotkania z nim tydzień wcześniej, ze znacznym zdziwieniem czytałem to niezwykłe pismo.
„Panie Profesorze, w następstwie wizyty pana zbadałem akta naszego etude odnoszące się do dyspozycji testamentowych156 hrabiego Potockiego, zmarłego w 1921 roku.
Wydaje mi się, że tajemnica zawodowa zabrania mi ujawnienia szczegółów tych dyspozycji157 komu innemu niż jedynie spadkobiercom hrabiego Potockiego lub osobom, które mogliby oni upoważnić, po udowodnieniu swego stopnia pokrewieństwa; albo mandatariuszowi specjalnemu ustanowionemu przez akt pisemny; wyją-
i9 J— Potomkowie Szczęsnego    ,
"*^|W""  ^P
wszy komunikację,  której   mogłyby zawsze odo mnie zażądać władze sądowe.
Z żalem muszę udzielić panu odpowiedzi negatywnej i proszę o zrozumienie wymogów mojej sytuacji. Zechce pan przyjąć etc."
Oczywiście się zdumiałem. Tydzień wcześniej Maitre Lefeuvre nie miał żadnych wątpliwości co do możliwości ujawnienia pełnego tekstu testamentu dla badań historycznych. Zmienił zdanie dopiero po przeczytaniu tego dokumentu. Nie odparcie nasuwało się więc przypuszczenie, że w treści ostatniej woli Mikołaja Potockiego znajdują się dyspozycje lub uwarunkowania dziedziczenia, które — zdaniem notariusza — jeszcze w naszych czasach mogłyby spowodować znaczną komplikację położenia osób, które zostały przez ten testament obdarowane. Ponieważ Alfred Po-! tocki już nie żył, nie żyła także jego małżonka —¦ o czym Jean Lefeuvre doskonale wiedział można było przypuszczać, że chodzi tu o sytuacj osób obdarowanych przez Mikołaja legata specjalnymi lub rentami dożywotnimi (niektór zapewne do naszych czasów jeszcze nie wygasły), a może o warunek ogólny natury moralnej czy historyczno-politycznej („zmazanie z nazwiska Potockich hańby Targowicy"), którego legata-; riusz generalny w ogóle nie wykonał. W każdym razie w treści testamentu tkwić musi coś niezwykłego, co skłoniło notariusza do zmiany swojej decyzji pierwotnej.
Natychmiast,  dnia 6 czerwca   1978,  odpisałem, panu  Lefeuvre:   „Panie  Mecenasie,  bardzo dziękuję za list z dnia 5 czerwca. Jest zrozumiałe, iż
290
pojmuję i wysoko oceniam pana dyskrecję zawodową. Proszę wszelako zw&iyt, że w tym wypadku może pan z niej zrezygnować. Okoliczności są bowiem następujące:
1.  Chodzi  o  testament  osoby zmarłej  prawie 60 lat temu.
2.  Rodzina  Potockich  nie  istnieje  w  tej   linii od wielu lat i nie ma żadnych prawnych spadkobierców.   Hrabia   Mikołaj   Potocki   nie   zostawił po  sobie  żadnego  potomstwa.   Jego  legatariusz generalny, p. Alfred Potocki, był tylko jego dalekim krewnym. Zmarł* skądinąd, w 1958 roku, także nie zostawiwszy żadnego potomstwa. Nie ma już dzisiaj nikogo, kto mógłby dowieść swego pokrewieństwa z linią Potockich wywodzącą się od   Mieczysława   Potockiego   (1799—1878),   ojca Mikołaja. Kto mógłby więc udzielić upoważnienia,  aby udostępniono wiadome dokumenty dla badań historycznych?
3.   Sukcesja po Potockich,  w swojej  wartości materialnej od dawna już nie istnieje. Nie istnieją żadne do niej prawa. Wszystko, co odziedziczył p. Alfred Potocki, nie ma zresztą związku z moimi badaniami nad historią rodziny Potockich zamieszkałych  we  Francji.   Zresztą  nawet  dawny majątek p. Alfreda Potockiego już nie istnieje. Sprzedawszy wszystko, co odziedziczył we Francji w latach 1920-tych, przeniósł resztki do Polski, gdzie jego majątek został znacjonalizowany w 1945 roku.
Proszę więc pana o zrewidowanie swojego stanowiska. Panowie notariusze Paryża sławni są ze swojej współpracy przy badaniach historycz-
291
nych. Gdyby np. notariusz, który posiada w swym etude dokumenty ostatniej woli pana de Voltaire" — takie określenie sławnego filozofa brzmi trochę zabawnie, ale było konieczne w liście kierowanym do francuskiego notariusza -— ,,odmówił ujawnienia ich historykom, żądając upoważnienia od legalnych spadkobierców Vol-taire'a, historia pozbawiona by została bezcennych źródeł. W sprawie Potockich chodzi o dokumenty nowsze, ale dostatecznie już dawne, aby nie miały żadnej wartości poza wartością ściśle historyczną. Byłbym panu wielce zobowiązany choćby za wskazówkę — kto odziedziczył papiery (dokumenty polityczne, korespondencję etc.) pozostałe po Mikołaju Potockim, i gdzie te ; archiwa dzisiaj się znajdują. Nie zostały nigdy ; przewiezione do Polski i nieznane jest miejsce ; ich przechowywania we Francji".
Na ten list Maitre Lefeuvre odpowiedział 13 czerwca 1978, locz w tonie bardzo już chłodnym:
„Przeciwnie niż pan mniema, nie jest wcale oczywiste, iż nie żyją żadni członkowie rodziny hrabiego Potockiego. Poza tym wcale nie po 60 la- ! tach akta notarialne stają się dostępne dla badań publicznych, gdyż dzieje się to po znacznie dłuższym upływie czasu, przekraczającym niekiedy 150 lat. Jednakże nawet wtedy jest zawsze wymagane upoważnienie ze strony rodziny..."
Nie wiem, czy zictcny nasz notariusz domagał się już kiedyś upoważnienia ze strony potomków jakiejś postaci żyjącej w czasach napoleońskich, aby jej   testament udostępnić dzisiejszym histo-
i ykom. Upór jego był zastanawiający. Raz jesz-i ze (14 czerwca 1978) napisałem do Me Lefeu-vre'a, usiłując przemówić mu do rozsądku w słowach najgrzeczniejszych. Zwróciłem mu uwagę, ac inne rodziny historyczne, np. Poniatowscy we Francji, udostępnili mi dla badań historycznych swoje archiwa nawet z lat 1940-tych, tym mniej /rozumiały jest więc upór w tajeniu treści testamentu z 1921 roku. „Upewniam pana, Panie Mecenasie, że moje zainteresowanie testamentem Mikołaja Potockiego dotyczy tylko jednej zawartej tam dyspozycji: komu przeznaczył on rolę dziedzica swoich archiwów politycznych i prywatnych. Alfred Potocki tych papierów nie odziedziczył, przepadły bez żadnego śladu. Z punktu widzenia historii politycznej były to archiwa bardzo cenne. Rzecz jasna, iż sukcesor tych archiwów dzisiaj z pewnością też już nie żyje, lecz, być może, któraś z dyspozycji testamentu mogłaby naprowadzić na trop tych zbiorów. Jest oczywiste, iż wiadomość, kto odziedziczył archiwa, nie daje jeszcze żadnej pewności uzyskania zgody na ich przebadanie. W każdym jednak razie trzeba nade wszystko znać ich aktualnego posiadacza. Gdyby kiedykolwiek zdecydował się pan udzielić mi tej informacji, byłbym ogromnie panu zobowiązany..." '
Na ten list nie otrzymałem żadnej odpowiedzi i po dziś dzień Maitre Jean Lefeuvre w ogóle się nie odezwał.
Dopiero później wyszło na jaw, że nie byłem bynajmniej pierwszym historykiem, który usiłował uzyskać do wglądu pełny tekst testamentu
292
293
Mikołaja Potockiego. Jeszcze w roku 1973 badacz francuski (a skądinąd wyższy urzędnik francuskiego Ministerstwa Finansów) M. Jacques Lebeau, badający życie i historię salonu literackiego Emanueli Potockiej, zwrócił się do poprzednika Me Jean Lefeuvre'a, ą sukcesora Me F. Burthe'a, pana Burthe-Mique, z prośbą o udostępnienie dla badań historycznych testamentu Mikołaja. 17 kwietnia 1973 otrzymał odpowiedź odmowną, także z powołaniem się na tajemnicę zawodową. Próbował nakłonić upartego notariusza do zmiany decyzji, przypominając upływ ponad 50 lat od chwili sporządzenia dokumentu, ale na ten list nie otrzymał już żadnej odpowiedzi 158.
W połowie roku 1979 p. Konstanty Potocki, syn Franciszka Salezego, obdarowanego w testamencie Mikołaja rentą pieniężną — a więc już niewątpliwy sukcesor jednego (choć nie pierwszoplanowego) ze spadkobierców Mikołaja Potockiego, zwrócił się do Me Lefeuvre'a o wydanie mu pełnej kopii testamentu. Jemu również odmówiono. W ten sposób cała afera za wikłała się jeszcze bardziej i zrodziły się nowe, coraz dalej sięgające podejrzenia dotyczące treści dokumentu. Swoim niezrozumiałym uporem firma notarialna z rue Royale nr 13 przyczynia się do coraz większego obciążenia pamięci klienta sprzed 60 lat rozmaitymi podejrzeniami.
Skoro zawiodły nadzieje na ustalenie miejsca k] przechowywania archiwum  Potockich  we  Fran-
294
ej i za pośrednictwem testamentu Mikołaja z 1921 roku, trzeba było szukać dalej — a. właściwie równolegle. Nasuwało się przypuszczenie: może Alfred Potocki zostawił po prostu całe archiwum w pałacu przy avenue Friedland nr 27, a więc przeszło ono następnie w posiadanie Chambre de Commerce et d'Industrie de Paris?
Napisałem list do dyrekcji archiwum CCIP, nie spodziewając się zresztą żadnej odpowiedzi. Nieoczekiwanie otrzymałem list datowany 31 maja 1978, a podpisany przez M. Dominique Suria-no, 1'Archiviste en chei (dyrektora archiwum) paryskiej Izby Handlowo-Przernysłowej.
Niestety, w zbiorach CCIP nie ma żadnych papierów rodziny Potockich — pisał M. Dominique Suriano. „Nie wiadomo również, dokąd przeznaczono archiwa prywatne Potockich po śmierci hrabiego Mikołaja. Jest to przyczyną jednego z moich najpoważniejszych strapień, jeśli zważyć zainteresowanie, jakie budzi zawsze kolekcja tego rodzaju. Stosownie do aktu sprzedaży, generalny spadkobierca hrabiego Mikołaja Alfred Potocki upoważniony został do zachowania swoich apartamentów prywatnych, sekretariatu i małego biura na antresoli, na okres przejściowy, który trwał przez wiele miesięcy po dokonaniu aktu sprzedaży"159.
W ten sposób rozpoczęła się moja korespondencja z panem Dominique Suriano i znajomość z jednym z najsympatyczniejszych ludzi, jakich kiedykolwiek poznałem we Francji. Historyk, pisarz i archiwista, jest M. Suriano urzędnikiem o horyzontach intelektualnych znacznie przekra-
295
czających zakres zainteresowań instytucji, w której pracuje.
W   czwartek   22   czerwca   1978   odwiedziłem M. Suriano w jego archiwum. Wchodzi się tam bramą  boczną,  przez  rue  Chateaubriand  nr   16. Na trzecim piętrze budynku mieści się archiwum Izby:   przestronne   pomieszczenia   na   poddaszu z tysiącami tomów akt, ustawionych na wielkich regałach. Niestety, nie ma wśród nich papierów Potockich. M. Dominique Suriano, wytworny pan w  wieku  między 50 a  60  lat,  z wielką życzliwością   oprowadził  mnie  po  swoim   królestwie. Pokazał jedyny tom mogący mnie zainteresować: zbiór dokumentów odnoszących się do aktu ku-pna-sprzedaży pałacu przy avenue Friedland nr 27 w   1923   roku.   Potem  zaproponował  zwiedzenie pałacu.                                                      f
Tego dnia wnętrza były puste, nie odbywały się żadne posiedzenia.  Wędrowaliśmy po korytarzach i salach pałacu, przypominających wnętrza  raczej   królewskiego  zamku  niż  prywatnej siedziby najbogatszego choćby magnata. Po wielu remontach   i   rekonstrukcjach   utrzymano   mimo wszystko te wnętrza w dawnym stylu z lat 1870— 1880. Wielkie malowidła ścienne, plafony w konwencji przesadnego rokoko, wielkie drzwi o złoconych filongach i okuciach ż brązu, meble w stylu ludwikowskim, przestrzenie ogromne, wprost nadludzkie w swoich wymiarach — wszystko to dawało niejakie pojęcie o upodobaniach Mieczysława   i   Mikołaja   Potockich.   Trudno   było   się dziwić, że pod koniec życia Mikołaj Potocki pojawiał się w tym pałacu tylko z okazji wielkich
przyjęć. Na co dzień rezydencja ta była z pewnością zbyt pompatyczna.
W korytarzach pałacu tkwią jeszcze stare szafy biblioteczne, pełne książek z typowymi oprawami z XVIII wieku. M. Suriano otworzył jedną z nich, pełną jednakowych tomów jakiegoś francuskiego wydawnictwa seryjnego z epoki Oświecenia. Otworzył kilka ksiąg na stronicach tytułowych. Wszędzie autograficzne podpisy: Sophie Potoc-ka... a więc dzieła z dawnej biblioteki tulczyń-skiej, przewiezione do Paryża przez Mieczysława lub może Mikołaja Potockiego, zlekceważone przez Alfreda, pozostawione razem ze znaczną częścią mebli we wnętrzu sprzedanego pałacu...
Schodząc po majestatycznych schodach pałacu wyobrażałem sobie gwarny tłum gości wstępujących po nich w roku 1867, 1877 lub 1887, gdy odbywały się tutaj najwspanialsze przyjęcia' w Paryżu... Nic dziwnego, że ,,H6tel Potocki" cieszył się sławą najwspanialszej siedziby prywatnej.
Wychodziłem z siedziby CCIP bardzo zawiedziony, mimo gościnności i serdeczności M. Dominique Suriano. Znowu zawiodły nadzieje na odszukanie choćby szczątków dawnego archiwum Potockich... Każdy z uchwyconych śladów rwał się prędko. Pozostało już niewiele miejsc rokujących nadzieję na znalezienie jakichkolwiek dokumentów czy choćby pojedynczych listów Mieczysława i Mikołaja Potockich. Jeżeli gdziekolwiek się one "zachowały, to już chyba tylko nad Loarą, w zamku Montresor... gdzie obaj Potoccy
296
297
bywali często i z którego to zamku właścicielami byli serdecznie zaprzyjaźnieni.
Cytuję profesora Ryszkiewicza:
,,Z Paryża jechać trzeba było na południowy zachód, kierując się na Tours czy to łukiem przez Chartres, czy — znacznie piękniej — przez Orleans,  Blois  i  Amboise  wzdłuż  brzegów Loary. W Tours droga ostro zakręcała na wschód, prowadząc wzdłuż rzeki Indre do Loches, skąd już tylko   jeden,   kilkunastokilometrowy   skok   pod prąd rzeczki Indrois, toczącej swe czarne wody kapryśnymi  meandrami,   głęboko   wrzynającymi się w czarną ziemię. W miejscu szczególnie malowniczym, nawet i dziś żyjącym pełnym atlasem gatunków zwierząt i roślin, które na tym terenie występować powinny, wśród ciszy i w łagodnym klimacie powolnym rytmem żyje 500 mieszkańców miasteczka Montresor. Niespełna 250 kilometrów  od  Paryża,   w  departamencie   Indre-et--Loire,  w Turenii,  na obrzeżu szczególnego zagęszczenia   zamków   rozsianych   w  dolinie   Loa-
j-y"I60
Mieczysław, a jeszcze i Mikołaj Potoccy odbywali tę podróż w ciągu dwóch lub trzech dni. W poniedziałek 26 czerwca 1978 zajmuje to nam już tylko trzy godziny. Autostradą północ--południe, potem bocznymi drogami pędzimy w samochodzie sympatycznych gospodarzy Montresor: pp. Stanisława i Marii Reyów. Przez cały
298
,,Rue Nicolas Potocki" w miasteczku Montresor we Francji
czas rozmawiamy o sprawach Potockich i Branic-kich, tym łatwiej, że oboje nasi gospodarze są potomkami tych rodów. Pan Stanisław jest prawnukiem rodzonego brata pierwszego polskiego właściciela Montresor — Ksawerego Branickiego, przez swą matkę Jadwigę z Branickich (1890— 1977), zamężną za Stanisławem Reyem (1894— 1971). Dzięki temu małżeństwu zamek i znaczna część dóbr Montresor przeszły w posiadanie rodziny Reyów. Pani Maria jest córką stryjecznego brata Alfreda Potockiego — Romana.
Za rzeką jawi się skąpany w słońcu zamek na
299
wzgórzu. Do wzgórza przytula się maleńkie, spokojne i czyste miasteczko, z domami pochodzącymi  w  znacznej   części  z XVI  i  XVII  wieku. Najbliższa stacja kolejowa — Amboise — leży mniej więcej 40 km od Montre'sor. Raz dziennie dociera do miasteczka autobus. Kilka sklepów zaopatruje we wszystko kilkuset mieszkańców osady.  Dookoła  ciągną  się pola  uprawne,  głównie winnice. W nieodległym lesie jawi się, podobno często zwierzyna łowna. Aż dziw, że tak uroczy zakątek zachował się nietknięty w sercu Francji. Zamek   w  Montre'sor  nie  należy  do   najwię| kszych, ale na pewno do najpiękniejszych zam ków nad Loarą. Turyści zjawiają się tutaj rzadkc Główny szlak zwiedzania słynnych twierdz śrei dniowiecznych nad Loarą omija bowiem tę miej I scowość. Pomniejsza to trochę dochody miejsco] wej ludności, a także i fundusze, jakimi właścij ciele zamku mogą dysponować na cele konser-j wacji tego zabytku. Być może ocala jednak uni-| kalną atmosferę ciszy i  dostojeństwa tego niezwykłego miasteczka.                                          \ Zamek na wzgórzu otacza piękny park, a okalają   go   mury   częściowo   jeszcze   zachowane. I Z nich roztacza się widok na miasteczko i odle- f głą rzekę. Zamek jest dzisiaj już tylko muzeum; pp. Reyowie i przyjezdni goście mieszkają w okazałym „nowym domu", rodzaju oficyny o dwóch piętrach i licznych pokojach.
Nasi gospodarze śpieszą się, by wszystko nam pokazać — wiedzą, jak mało mamy czasu. Po kolacji p. Stanisław zaprasza do zamku. Przez kilka  godzin  nocnych  wędrujemy po  wspania-
300
łych  komnatach,   oglądamy  wszystko,   co  tylko zobaczyć można w półmrocznym świetle elektrycznym.  W „skarbczyku" obok głównego salonu p.   Rey  prezentuje  nam  piękną  kolekcję  starej broni białej. Na ścianach zamku drzemią wielkie obrazy... Tutaj, w tych pokojach, bywał Mieczysław Potocki z synami Grzegorzem i Mikołajem... Nazajutrz zaczynamy szperać pośpiesznie w papierach   zgromadzonych   w   szafach   zamkowych korytarzy.   Montresor   nie   ma  archiwum   sensu stricło.   Tylko   najważniejsze   papiery   po   Ksa-werym Branickim zostały przed kilku laty pięknie zinwentaryzowane, ułożone w szufladach i mają swój  katalog.  Brak  w nim wszelako jakichkolwiek listów któregoś z Potockich. Reszta zbiorów archiwalnych   nie   jest   jeszcze   uporządkowana. Przez   wiele   godzin   rozpakowujemy   zakurzone paki  starych papierów,  złożonych w kilku szafach. Znajdujemy bogaty materiał do monografii działalności gospodarczej Branickich w XIX wieku. Nie ma natomiast niczego po obu Potockich... Dopiero w starej księdze pamiątkowej, do której   wpisywali   się   sto   lat   temu   goście   zamku w Montresor, p. Stanisław Rey pokazuje mi podpis Mieczysława i parę podpisów Mikołaja Potockiego. Pierwsze to — i po dziś dzień jedyne — autografy obu tych ludzi, jakie udało mi się zobaczyć.  Przez ćwierć wieku moich badań historycznych nigdy jeszcze nie znalazłem się w podobnej    sytuacji:    konstruować    biografię    ojca i  syna,  po  których nie  został —  przynajmniej w moim zasięgu — nawet szczątek papieru zapisanego ręką jednego lub drugiego...
301
Montresor. Fragment cmentarza z grobami polskimi
W zamku Montresor nie zachowało się po obu Potockich właściwie nic. Nie, trafiły tutaj po śmierci Mikołaja jego archiwa domowe, cho-
Kaplica Branickich na cmentarzu w Montresor 302
ciąż — jeśli nie zabrał ich Alfred Potocki, a nie zabrał na pewno — tu przede wszystkim powinny były się znaleźć. Po ludziach, którzy tćik często odwiedzali Montresor, nie ma już tam żadnych siadów. Poza jednym: Mikołaj Potocki obdarował gminę Montresor jakimś zapisem na rzecz utrzymania cmentarza. Radni odwdzięczyli się magnatowi nazywając jego imieniem maleńką uliczkę. Jedyna to na świecie rue Nicolas Potocki.
Pozostaje nam jeszcze odwiedzić miejsce wiecznego spoczynku bohaterów tej książki. Pan Stanisław Rey wręcza mi wielki klucz od drzwi kaplicy. Słoneczną drogą wśród pól wędrujemy w stronę cmentarza. W oddali wyłania się sylweta o niespotykanych we Francji kształtach. To kaplica cmentarza Montresor, ufundowana przez Ksawerego Branickiego w połowie XIX wieku, a zaprojektowana podobno jako zminiaturyzowana kopia kościoła w dobrach Branickich w Białej Cerkwi na Ukrainie.
Nieduży cmentarz, okolony kamiennym murem, mieści kilkaset grobów, wśród nich kilkanaście z polskimi nazwiskami. Spoczywają tu m. in. dwaj oficerowie (Rudolf Domaradzki i Stanisław Truszkowski) z powstania listopadowego, zmarli na emigracji we Francji za Drugiego Cesarstwa. Grób bez napisu mieści podobno zwłoki dowódcy obrony Wybrzeża w 1939 roku, admirała Unruga. Cicho tu, spokojnie i pusto...
Ze zgrzytem i dość opornie przekręca się klucz w żelaznych wrotach kaplicy. Za małym ołtarzykiem schody do podziemia. Kilkanaście sarkofagów   mieści   zwłoki   Branickich,   Potockich,   Re-
^                         303

na grobowcu Mieczysława Potockiego
yów... Naprzeciwko drzwi wiodących z podzie-1 mia wprost do ogrodu cmentarnego (jest jasno,'! można zrobić zdjęcia) biały, marmurowy sarkofag*
Tu spoczywają zwłoki ś.p. MIECZYSŁAWA HR. POTOCKIEGO
'urodzonego w Tulczynie 1799 r. zmarłego w Paryżu d. 26 listopada 1878 r. Wieczny odpoczynek racz mu dać Panie!         «
Obok — sarkofagi Mikołaja Szczęsnego i Emilii M ze Swieykowskich. Lakoniczne napisy... i nic | więcej.
Tyle pozostało po ludziach, którzy byli niegdyś posiadaczami największej fortuny magnackiej, wywodzącej się z czasów dawnej Rzeczypospolitej .
304
przypisy
1 Piotr Bańkowski, Polskie archiwa magnackie w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym .w Kijowie, „Archeion",  t.  XL,   1964, .s.   186—189.
2  Stanisław   K.,   Tulczyn   {monogratia),   „Czas",   25   VI    1862, nr  143.
3  Władysław Maleszewski,  Ze skarbczyka Adama Mie-leszki,   „Tygodnik  Ilustrowany",   14  IX  1907,  nr 33,  s.  750.
4  Bronisław Chlebowski, Feliks Sulimierski, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. XII, Warszawa  1892, s.  611.
5 Archiwum Główne Akt Dawnych  (dalej: AGAD), Archiwum Potockich z Łańcuta, Józef Płocha, wstęp do inwentarza AGAD; maszynopis,  s.  29.  Jest to hipoteza błędna. Dyrekcje obu archiwów  —  księstwa  i  rodziny  Liechtenstein  (Vaduz  i   Wiedeń)  — poinformowały autora, że w ich zbiorach nie ma żadnych papierów   rodziny   Potockich.   Listy:   Landesarchiv   des   Fiirstenstums Liechtenstein, Vaduz (Dr Alois Ospelt),  16 VII  1979; Hausarchiv der Regierenden Fiirsten von Liechtenstein,  1090 Wien, Fiirsten-gasse   1   (Dr Evelin Oberhammer),  3 VIII   1979.
6 AGAD, Archiwum Potockich z Łańcuta, nr 1403, Zaświadczenie celne konsulatu  generalnego  RP w Paryżu,   14 VIII   1923.
7 Pamiętniki ks. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego, arcybiskupa warszawskiego,  wyd.  2,  t.  I,  Lwów   1911' (dalej:  Feliński).
8 Pamiętniki  Tadeusza Bobrowskiego, t. I, Lwów 1900 (dalej: Bobrowski).  Wydanie z  197fc r.  — Tadeusz- Bobrowski, Pamiętnik   mojego   życia   —   w   sprawie   Mieczysława   Potockiego powtarza dokładnie informacje z  wyd.   1.
9 Biblioteka Polskiej  Akademii Nauk w Krakowie,  rkp.  1001, History ja  iraiczna   [!]   graia  Mieczysława Potockiego,  dziedzica kluczów   tulczyńskiego   i   olchowskiego,   opisana  przez   Władysława  [!]  Bełżeckiego, kart 71  formatu zeszytowego obustronnie zapisanych,    odpis    XIX-wieczny    dwoma    charakterami    pisma (dalej:  Bełżecki).
10 Obszerniej i z dokumentacją źródłową przedstawiam te sprawy w   opowieści   Dzieje  pięknej   Bitynki,   wyd.   3,   Warszawa   1975, s.   161  i  nast.
19-
30S
upuzoj—a ó8
Ł0L
¦6SI   -s  '-(P  -do '5j 3 i s a o H 19 ¦AOe—'¦'OE  "H '? 1 3 9 ? ł 3 a os
¦Aei—-ii\ -n 'i Jt 3 3 ? i 3 a »
88T—L81   's  '! 3[s u i \ a j „ ¦JII   -3f 'i 5[ 3 a z { a a ,,
•SLl—9ZI   "s   'SZ8I
 ji au upj 'i^i«o^                             I|
 i oSai5(suXzpng EfEqatjAl
AOI    ^    'I 3( 3 9 ? f 3 a 9ł
¦JOl   ->t 'i 5[ a a z f a g „
-ą op  faisp zbjo  '¦!L— -Ag   -2f  'i 5[ 3 a z { a e ci,
¦ZSZ  -s   '; 3f s ai o i ą o a zt
¦Ag—-ig   -3f 'i 5[ 3 a z { a a it
BAVOAUSUBll
 ja sis AjeavepAav L061 ni[oi av jaAieu EiuazJBp -A/a azsfaiuzod iL8I n3foi eu ais EAvAin 'i[3i>[SJB3 avoaviipib / i(3B)uauin5(op q3AUZ3i[ bu aiisdo 'Biapjizs ojaizp a{BUO5[Sop a/ '!§BAvn aupoS jsaf -jLi—{>ji -s 'L061 Sjnqsjaja,! 'u -j '3/riro*o«(s -/do f uzrz ofia/ 'IA/nJ3ij /DfOJfW JO]Diadwi 'J 8 p i i z S  M1 'N oi
•AL    -5[   'I 5[ 3 3 Z ( 3 g 6t
¦AL—'as   ą '! 31 3 a ? { a a 8E 091   s ';p -do 'a i[ o a ZE
¦CZAJEK   p<)
UI5[ gi  O5[[AX   qsAMoqsappo pojp tj3EqoJOil3 i aiuizX)BUinaj Azjd ouB3a[BZ                                                                       S      A             f
aiUSaZ3AVO
¦COŁ
 ^          (!i![ ziu aiS buAsb>[ z  faizpjsq
 BMO5[UAZ3OdAAl   3COA\O3sfaiUI   BMOSnS}[nrI 9E
 'L061   IIIA   IE  ',,AuBMOJ)snn   sjiupoSAx"   '?3
 A
'icj  -s  'i 5[ s av o I q o a K •Z6I   -s  'szuibx es
061    '¦
'0L6I   bavbzsiBjVI   'DwatuiaodsM   r   i>[i3M[As   -smzaiij   i   \l3uaio\.\ 'nzAivj  m   Advioj  'p j( s j« 3 | e m   ipiipaizpzazjj  z  bubjaj zs
>SI—ESI    s   '6681   bavbzsiem  'I    ł   'oBaiy/s -uisviyi njunuiBXz npAz m pso;;jv  '5[ 3 i s a o H          A
L61—8CI -s '9961 AOIt'51 •aW 'HI ¦-) 'uisid loqAjy^ [:Ai] aaiiwag '3|[oa T iuojuv Auz3Aia» d Auijiag 3aqo« i Azsinuoijs bjzsajz ozpieq afspod uii5[3O}oj {sAz3aijAl z n^ZEiMZ faf qaAafezoAfop MO(oSaz3zs [a35iAvtBjs] q 8UZ3II pBuipB3(s Bui Auijiso BijBiSoig 'ii3Auz3Aiua}nB.aiuaz eiA fefeiAvBids faiu op Ajsn lAvouidotio auBMAsidAzid 'Aumoj -Btiio}} Auijiaa afBZ3Aqo i 3souiB?uaui bu iSbmii z 'afeioiq zaaz.i atujoSo 'n^aiM XIX AMOjod psoMOfszaAqo tpEruBpsq av ogauB* -oziiEfsadsAM BifAjojsiii oSaupBZ n nuido ojaiuSatsBz am jsbiuj -ojbu 'AmiBjajtl AsAiojsią i Azpoio5[Aznui o5[iAi AsMBUzozsazi o>[E[ bis i[BpBiAvodAAv faj aiAiejds AA 'ifsAuzBAvod jAqzara atusz -BJM Ajajsam AjtMBisozod '..AfA-r^odB" bz fai5t3O)O,j op Euidoq;i mojsii nmsyzn o ousmopAsap ,,aioso{S fepsozs5[SiAv" A -BZ3 m '3MO5[nBU-isBnb abuaja/uo^ 'LL61 oiuoj
9oe
Aaiojvj  'Aui}i3Q op Ajsij  'u i d o i) 3   :a[aizp av                           ji
BiuazptAv n)3|und oSauAvpazid z b 'Lg6I moijbj}! '/af^oo/oj Auii -J3Q op miidoijQ ,,Aisi[" o iodg 'j a j o in s bubjaj Azjaf biavbjs -pazjd aAvejds bjb^ jAj^jodB bz Ajst[ ijBuzn — auzsAjoia biubav -osaiajuiBZ auiens^asojajaą ara e 'auiBnsjjasouioą fazasj jBiMEf -azid indoq;) az 'Biuazo(BZ z afezpoqaAAv — Azjo}5[ 'AvpSoiO5[Azniu psaz3 apAzodo feujaiuiBU bjejoavAav 'B5[3iujaz3 auiinBd zazid ipAuozpfezjods qsBsidpo av atuApaf qsAuBAvoqaBZ 'MO}sn ijbA} bav -Bids, 'oraopBiAv !(Bf Buidoq^ mojsii qoAuuiAjui 'fatu op qaAuesid 'qaAuoizaiBupo oavou feMBJds az B{Aq bubzbiav fai^sojoj AU!JI3a sqoso LL(,1—cj^et q3B)B[ yv\ faMopedojsijod ifsBiSiuia qsessza av taj5fsiod Am)in}[ tuiE[apiAvB)spazjd uaAzsfaiujiqAAvfBu z ipA)siq
-OSO   AVO5IZBIAVZ^  IJJIOMS    llpOMOd    Z   JSOUJB[ndod   BZtip    B|B>[SAz    ';S
-BAvn •fazsjfaiM spBAvaiti pfeuipb^s 'bj sbjsoj uit5isufSBj}i raajunm -SAz i uiauidoqa uiatiijAjapAjj z avosubuioj qaAzsfaiuzpd qsiOAVS ifaBJ z bubuz bpBjsod (assiOji av o8ai3[3Bjaj!i niepuB^s [az3Bi b) faijjsiod AjnjBjajij iijojsiq av }ss( B^aojod mojbuiojj z buijibq u
¦Aj7
 3 a z f a g
¦-je—'a
¦3f   'I J|33Z(ag(
¦3(  '; s( 3 a z ) a 5 ,
f O Tf    i'JOJ .
¦do
'6Z6I  bavbzsjbm  'II  'I 'msuisnyfn-j 'AzEua3[sv uouiAzg ;
¦a;  '3( 'i 3[ 3 a z { a a az ¦i\   "ą 't ~ą 3 a z { a g 6, ¦faAOSAojns iipsj^ JP  fai3[su!BJ3[n
T3IZ3Aj01Siq    pSOAVtIZ3Az    JO}nB    BZ38lzpAVBZ     'aiM0ft}J    AV    UII^sTaS
-oj n3[Azaf av AireMoqsEz '[aiłfsołOjj njoz njuamajsai }S3[sx sr
¦LCL—99L  'S  '6961  eavezsibm  'I    )  'asrifzs  i  AtADidzoy '••{:/a} iloysjnsu! aiSDZo m ryjootoj Ausazozg 'z J B 3[ o x AVEpByyv ZI |,i    Z6LI  EtuzsAjs ii z BAVorafas bjBMqan  fauuojo3[ niajAjjB bjbj |-auaS npazin AuoiMuqzod }bjsoz ^sojoj AusSzszs mbjsiuejs 91
L961  '"¦CIBJJJ  'stafo^f Azjaf jizpazjdod mad
3)sav i }BMO3Bjdo 68LI  n>[oj  z sido3[a)j  -by/uAug bpofut z itjłsoi hw   3U)oj3ZJd   alow   'T>[S[odosB7-diuB3sog   [ojejj 5i
SL6I  BAVBZsjByvA  'L   pAav '(ZZ81—09LI) /af3f3o;ocf-/aAvo;);/vi   !!I°Z \ioAz o ąsajModo  '!yuA]ig fausjśid sIsizq  'sjafo'j Aziaf tI
WZ  -s  '6L6I      .....
>3i/o;s oBsl i isnu du [ojy Afoyj 'i^auiazj UBf
¦LL  'S 'II  •}  '1881
',,AuzM8o[oaq3JV"olIZ:>!JBJoO!tq!a   pbjSazij......ijoiifDoiOti   oBaiy
¦D3iuAz3[ni rnuop ruofsm op idAiysnuvw 'u o z i o }j zsnapsx Zl '8981 BAVszsjEyvv :iuAAvo3[zb!s>[ niuspAAv m i   j LL8i av ,,fai3[SAvBzs -JEM  AjazEQ"  q3BuiB{ eu  uiAuBAvo3[![qndo  'pm—OiŁl -S[ij aiiioporModo '[ii d>ioo)oj -iif ijOfxsMOJomoyi -iq z
ouiDsoiDis   'i!|s*szs8jji   'I   'f   'AVp)n9nin3(0p   ajaiAv [aiAVBZ  a[aizp  av   'raituazsqofEU   jiAVBjspazid : uiai3t(B3 ara fsisrzp op 'fai3[SAVojoaioji
52  Ro 1 1 e,  op. cit., s.   173—175.
53  B o b r o w s k i,  s.  248—249.
54 Data urodzenia Emilii Swieykowskiej  jest położona na jej grobowcu w podziemiach kaplicy cmentarza Montrśsor we Francji.;
55  B o b r o w s k i,  s.  249—250.
56 B e} ż e c k i, k.  33r.
57  B e } ż e c k i, k. 32v.
58  B o b r o w s k i,  s.  251.
59  Tamże.
60  Be ł ż eck i, k. 33r. 6' Fel i ń s k i,  s.   188.
62 Data na grobowcu w  podziemiach kaplicy  Montresor.
63  B e ł ż e c k i, k. 33v.
64 Por.  Encyklopedia Powszechna S. Orgelbranda, t.  16, Warszawa  1864,  s.  905.
65 F e 1 i ń s k i,  s.  188—189.
66 Tamże.
67 B e I i ec k i, k. 46v.
68  B e ł ż e c k i, k. 47r.
69 B o b r o w s k i, s. 254.
70 B e ł ż e c k i,  k.  47v.  Niżej  przytoczone fragmenty relacji: k. 48r—55.
71  B e ł ż e c k i,  k. 53r.
72 B e ł ż e c k i, k. 56r.
73  Be 1 i ń s k i,  s.  191—192.
74 B e ł ż e c k i, k. 56v.
75 Fe 1 i ń s k i,. s.   192.
76 B e ł ż e c k i, k. 56v.—57r.
77  Tamże.                                                        '
78 B e ł ż e c k i, k. 57v.—58r.
79  Fe 1 i ń s k i,  s. 417—418.
80 B e } ż e c k i, k. 59r.
81  B e ł ż e c k i, k. 60r.
82 B e ł ż e c k i, k. 60v.
83  Tamże.
84 B o b r o w s k i,  s. 254. 86 B e ł ż e c k i,  k. 61r.
86  B e ł ż e c k i, k. 61v.—62r.
87  F e 1 i' ń s k i;  s.  193. 88Askenazy, op.  cit., s. 343.
89 F e 1 i ń s k i,  s.  193.
90  B eł ż eck i, k. 62r. "Askenazy,  op.  cit., s.  348.
92 Z listu M.  Jacques Lebeku'z dn.  3 IV  1979.
308
93 Archives de la Chambre de Commerce et d'Industrie de Paris (dalej: Arch. CCIP), Extraits des Souvenirs de Gustave Schlum-herger  (...]  sur la comtesse Potocka nie Pignatelli  et son salon littóraire de 1'avenue Friedland (dalej: Schlumberger), maszynopis,  ss.   16.
94  Schlumberger,  s.   12—13.
95 S c h 1 u m b e r g e r,  s.   13.
96 Korzystam z informacji zawartych w listach p. Marii Nitkie-wicz z Łańcuta z dn.   17 V   1976  i   1   IX  1979.
97 Nazwisko to ustalił M. Jacques Lebeau, listy z dn. 15 II 1979 i   24 VI   1979.
98 Dzieje pałacu Potockich w Paryżu przedstawiam korzystając /.  materiałów Arch.  CCIP  oraz szkicu M.  J.  Lebeau.
99 List  p.  Marii  Nitkiewicz  z  Łańcuta  z  dn.   11  II   1976 oraz Zofia    W iśniewska,    Katalog    starych    druków    biblioteki Muzeum-Zamku  w Łańcucie, Łańcut  1974.
100 AGAD,  Korespondencja Stanisława Augusta,  nr   11.
101  W pamiętnikarstwie i nawet historiografii polskiej utrzymuje mę twierdzenie, jakoby Aleksandra była w rzeczywistości jednym
/. dzieci Katarzyny II, a oddana została na wychowanie rodzinie faworyta imperatorowej Grzegorza Potemkina — jego siostrze Marfie zamężnej za Wasylem Engelhardtem. Wersję tę podtrzymywali w XIX wieku sami Braniccy, w których przekonaniu po-rhodzenie z „lewego łoża" od imperatorowej Wszechrosji było i\lulem do chwały znacznie większym niż legalny wywód od polskiej średniozamożnej rodziny szlacheckiej. Legenda ta nie wytrzymuje jednak krytyki w świetle chronologii. Aleksandra r.ngelhardt urodziła się około 1761 rokii, a romans Katarzyny II /. Potemkinem zawiązał się dopiero w 1772. Jest zupełnie nieprawdopodobne, aby co najmniej 10-letnią dziewczynkę oddawano w 1772 roku na wychowanie rodzinie faworyta imperato-uiwej, gdyż stan świadomości dziecka wykluczałby zupełnie jego iiddptację do roli córki Potemkinów. Wszystko przemawia za uznaniem Aleksandry  za rzeczywiste dziecko  Wasyla i  Marfy.
102 Dla przedstawienia historii Montresor i dziejów Branickich we Francji korzystam głównie z monografii Andrzeja R y s z k i e-w i c z a,  Polonica na zamku w Montresor, Poznań  1975.
103 Albert P o t o c k i [J. A. Bałaszewicz], Raporty szpiega, t. 1—2, wydał  Rafał Gerber,  Warszawa   1973.
104 Arch. CCIP.
105  S c h 1 u m b e r g e r, s.   13. 108 Arch. CCIP.
107  S c h 1 u m b e r g e r,  s.   13.
108  „Przegląd tygodniowy życia społecznego, literatury i sztuk pięknych",  1878, nr 49,  s. 565—566^  napis na grobowcu w pod^ /.lumiach  kaplicy cmentarza  Montresor.
109  Maria   z   Przezdzieckich   Walewska,   op.   cit.,   s.   201; Arch.  CCIP.
110 Biblioteka Muzeum w Łańcucie, sygn. B-5550. Warto w tym miejscu zauważyć, iż Emilia Swieykowska miała również drugiego hrata  —  Artura,   por.   August   Iwański   [senior],   Pamiętniki
309
1832—1876, Warszawa 1968, s. 67. Nie jest pewne, czy wspomnian niżej Alfred Swieykowski był synem Artura czy Hipolita, więci danych przemawia jednak za Hipolitem. '"Bobrowski,  s.  254.
112  Albert   F 1 a m e n t,   la  comtesse  Potocka  nee  PignatelliĄ „Revue de Paris",  ler fevrier  1931,  s.  694.
113 Laurą R i e s e,  Les salons litteraires parisiens du Second"' Empire a nos jours, Toulouse  1962,  s.  74—75.
114 Tamże.
115 S c h 1 u m b e r g e r, s.  1—2.
116 Tamże.
117 F 1 a m e n t, op. cit., s.  698.
118 Tamże,  s. 694.
119 Tamże,  s.  695.
120 S c h 1 u m b e r g e r, s.  15.
121  Tamże,  s.  3.
122 Tamże,  s. 6. 123Flament, op. cit.,  s. 696—697.
124  Arch.  CCIP.
125 Tamże.                                                                                              ^
126   F 1 a m e n t,  op.  cit.,  s.  699—700. 127Riese,  op'.  cit.,  s.  699—700.
128  Informacja p.  Zygmunta Dygata.
129  Artur  Rubinstein,   My   young   years,  przekład  polski' Tadeusza Szafara pt.  Moje młode lata,  Kraków  1976.
130  Tamże,  s.  252—253.
131  Tamże, s.  264.
132  Tamże,  s.  268—271.
133  Master ol Lancut.   The Memoirs ol Count Alfred Potocki, W.  H.  Allen,   London   1959,   s.  336.
134  Informacja p.  Zygmunta Dygata.
135  Master ol  Lancut...,  s.   137.
136  Relacja p. Heleny z Zamoyskich Dygatowej przekazana mi przez p.  Władysława Żeleńskiego.
137  Relacja p.  Zygmunta Dygata.
138  F lament, op. cit., s. 700.
139  Master ol Lancut..., s.   138.
140  Informacja  M.   J.  Lebeau,   list  z  dn.   15  II   1979.
141  „Ses  dfernieres  volontss"   —  zamiast   „repartir  squrtable-ment  sa fortunę".
142  „Nouvelles et ultimes modifications".
143  „Qu'a  mon  avis  comte  Nicolas  a  tests  et  disposć  de  sa fortune dans la plenitude de son libre arbitre, et de ses facultes intellectuelles et morales".
144 Brulion ^deklaracji  datowanej   „22  aout   1921";   Archiwum zamku Montresor.
310
; k i, Lokaj pana hrabiego, Lublin dn.   11   II   1976.
145  Master ol Lancut..., s.   139.
146  M.  Jacques Lebeau,  list z dn.   15 II   1979.
147  Master ol Lancut...,  s.   138—139.
148 Tamże,  s.   141.
149 AGAD,  Arch. Potockich  z Łańcuta,  nr  1405.
150 Arch.  CCIP.
151  Tamże.
152  Aleksander O 1 s z a k o w : 1'Kil.
153 Z listu p.  Marii  Nitkiewicz
154 Master o/ Lancut...,  s.  282.
155  Tamże,  s.  283—284.
156  ,,Aux dispositions testamentaires".
157  „Termes de ces dispositions".
158 List  M.  J.  Lebeau z dn.   15 II 1979.  Dopiero  po napisaniu niniejszej książki zapoznałem się z reportażem Wandy F a 1 k o w-•. k i' e j    Nieślubny syn hrabiego  („Ekspres reporterów", KAW, Warszawa   1979,   s.   109—165),   w  którym  przedstawione  zostały • Izieje   p.   Stanisława   George   Potockiego,   syna   Jana   i   Janiny
,1'lichtów" (nazwiska zmyślone dla celów swoistej „dyskrecji" ii'porterskiej przez autorkę) ze wśi Dymno pod Jarosławiem, który utrzymuje, jakoby matka jego została gdzieś ńa przełomie 1921/1922 zgwałcona czy uwiedziona przez Alfreda Potockiego w czasie przypadkowego spotkania na terenie zamku w,Łań-i ucie, czego skutkiem miały być właśnie narodziny człowieka, który już jako dorosły mężczyzna zmienił swoje nazwisko rodowi? na Potocki. Sprawa czyni wrażenie wyjątkowego pomylenia Idktów i nadużycia okoliczności, nic więc dziwnego, że wszystkie starania p. „Potockiego" o uznanie nieślubnego ojcostwa Alfreda Potockiego zostały przez sądy oddalone. Niemniej p. Stanisław zdołał dotrzeć do niektórych rzeczywistych Poto-ikich na Zachodzie i występuje w roli pretendenta,do resztek Kpadku po Alfredzie Potockim. Nie wiadomo, czy dotarł również do M. Jean Lefeuvre, nie jest to wszelako wykluczone i może dodatkowo tłumaczyć przekonanie notariusza, że „wcale nie jest oczywiste, iż nie żyją żadni członkowie rodziny hrabiego  Potockiego".
159  List M.  Dominique Suriano  z dn.  31  V  1978.
160 R y s z k i e w i c z,  op.  cit., s.  5.
indeks osób*
Abaza Płaton 14, 15, 104, 180, 182 ^
Aleksander (Wielki Książę) 149
Aleksander I 67, 81, 91, 92, 94
Aleksander II 192
Aleksandra Teodorówna 115, 11?
Allen W. H. 310
Antoni J., Dr — zob. Rolle Antoni J.
Artois Karol d' — zob. Karol X
Askenazy Szymon 191                                                 ''"-
Askenazy Szymon 306, 308
August III 33
Avignon Mathilde d' 20, 237, 241, 242, 243, 254, 268, 279—281
Bacciarelli Marcello 19
Bachelier (radca) 221
Balaszewicz Julian Aleksander,  pseud. Albert Potocki 216
Bańkowski Piotr 305
Bazyiewiczowa Oktawia ze Swieykowskich 178
Bmttycze — zob. Potocka Delfina
Bełżecki Wincenty 22—25, 75, 79, 84, 93, 94, 108, 112—114, 117, 121, 126, 129, 133, 134, 140—144, 148, 149, 151, 152, 154, 157, 159—167, 171, 172, 176, 177, 183, 185— 187, 191, 192
* Kursywą  wyróżniono  postaci  fikcyjne  oraz nazwiska  autorów t wydawców cytowanych prac.
313
141,
Belżecki Wincenty 305—30S Bełżecki  Władysław 22,   131,  134 Bezborodko Aleksander 49„ 50 Bibikow  Dymitr Gawritowicz  139,
161,   162,   167,  178-180
Biernacki (sekretarz Mikołaja Potockiego) 241, 243, 244 Bismarck Otto von 217, 218 flleuart Jean-Raphael 205, 206 Blondet  Jacques 286, 287
Bobrowski Tadeusz 22, 24,  114,  115, 142,  143,  186 Bobrowski Tadeusz 305, 307, 308, 310 Boissier 237
Bonaparte Napoleon — zob. Napoleon I Bonnat  Leon 239, 244, 258 Borowski Edward 26 Boscamp-Lasopolski Karol 53—55 Boscamp-Lasopolski Karol 306 Boucher Francois 265, 271 Bourbonowie  123
Braniccy 21,   136, 209,  210, 214, 247, 299, 301—303, 309 Branicka Aleksandra z Engelhardtów 211, 309 Branicka Jadwiga z Potockich 215 Branicka Jadwiga (córka Konstantego i Jadwigj) —    zob.
Rey Jadwiga
Branicka  Pelagia  z  Zamoyskich,   I  veto  Rembielińska 215 Branicka Róża z Potockich 44, 211, 214 Branicki  Aleksander 221
Branicki Franciszek Ksawery (hetman) 47, 49, 209—211 Branicki  Konstanty 215 Branicki Ksawery 211—216, 245, 299, 303 Branicki  Władysław 211 Briihl Fryderyk Alojzy 47 Brzozowski Zenon 179,  180 Budzyński Michał 307 Burthe F. 259, 281, 294
Canova Antonio 266, 271 Caracciollo Francesco 87, 88 Caracolli 8, 86, 87,  185, 201
314
Caro Elme-Mane 230, 231
Catana  Rosa Alberta —'zob.  Potocka Rosa
Catana  Roso  Kelte  — zob. Potocka Rosa
Cetnerówna Teofila  [Potocka]  32
Chatelain  (notariusz) 224
Ohlebowski Bronisław 305
Chopin Fryderyk 306, 307
Cottin A. A. 253,  259, 281, 286
Czartkowski Adam 307
Czartoryski  Adam Jerzy 211
Czelicze de Maurocordato (rodzina) 55
Czermińska Anna  [Potocka]  29
Czernecki Jan 306
Czernicka Paulina 306
Dastugue (architekt) 266
Dębicki  Napoleon  189
Długosz Jan 273
Domaradzki  Rudolf 303
Dygat Zygmunt 246, 247, 249, 256, 278—282, 310
Dygatowa Helena z Zamoyskich 247, 249, 256, 280, 310
Engelhardt Aleksandra — zob. Branicka Aleksandra Engelhardt Marfa z Potemkinów 309                                   ' '
Engelhardt Wasyl 309
Falkowska Wanda 311 Falkowski Juliusz 307 Feliński Zygmunt Szczęsny 21,. 24,   127,  143,  147,  154,  170,
172,  189,  191,  192
Feliński Zygmunt Szczęsny 305, 307, 308 Fezi (generał)  154, 158,  159 Flameng Francois 248 Flament Albert 230
Flament Albert 310                          *           ,
Fokczyńska Henryka 268                                    ¦",•'
Fragonard Jean Honorć 19, 165, 271 Fryderyk II 56
315
Gent 199
Gerber Rafał 300
Ginisty J. C. 287
Giscard-d'Estaing Valery 288
Glavani (ciotka Zofii Glavani) 51
Glavani (kupiec, wuj Zofii Glavani) 51, 52
Glavani Zofia — zob. Potocka Zofia
Glavani-Wittowa Zofia — zob. Potocka Zofia
Glavani-Wittowa-Potocka Zofia — zob. Potocka Zofia
Gliński Mateusz 306
Gogol Mikołaj 119
Goya 265, 271
G. P. — zob. Potocki Grzegorz
Guśant Daniel 248
Haller Józef 240
Hamel (mecenas) 260
Haussmann Georges 205
Henryk (nazwisko nieznane, muzyk) 229
Hoesick Ferdynand 100
Hoesick Ferdynand 307
Hohenzollern Leopold 217, 218
Hollpein Heinrich 137
lwa (Kozak) 112 Iwański August 309 Izabela II 217
Janiszewski J?J — zob. Jankowski
Jankowski 134, 166                                 '
Jodko-Narkiewicz Izadora -*• zob. Potocka Izadora
Joufiroy-Gonssans Louis Francois de 214
Józef II 32. 56
K. Stanisław 305
Karin Maria 232                                             .
Karakoli — zob. Caracolli
Karakoli Mieczysław — zob. Potocki Mieczysław Franciszek
Józef Karol X 57
Katarzyna II 16, 45, 47—50, 61, 91, 170, 210. 309
Kaunitz. Wenzel 57
Kisieleff Zofia — zob. Kisielew Zofia
Kisielew Paweł 65, 125
Kisielew Zofia z Potockich 65, 69, 71, 78, 8L 94, 125, 201
221, 245
Kołbsieleccy (Franciszek i Władysław) 181 Kołbsielecki Franciszek 178, 180—182 Kołbsielecki Władysław 181 Komar Stanisław 96, 105 Komarowa Honorata z Orłowskich 96 Komarowie 95, 98, 99,  104,  105,  135 Komarowie (Stanisław i Honorata) 96—98 Komarówna Delfina — zob. Potocka Delfina Komarówna Natalia 98, 134 Komorowscy 37, 38
Komorowscy (rodzice Gertrudy) 37, 39—41, 43, 99 Komorowska Gertruda — zob. Potocka Gertruda Komorowski Jakub 36
Konstanty (nazwisko nieznane, ojciec Zofii Glavani) 51, 52 Korzon Tadeusz 42 Korzon Tadeusz 30S Kossakowski Szymon 49 Kossowski Michał 246 Kościelscy 272
Krasiński Zygmunt 99, 101, 306 KraszewsAi Józel Ignacy 306 Kromer Marcin 273 K. Stanisław 305
Lampi Franciszek Ksawery 19
Lanckorońscy 272
Lang Antoni 77
Le Bargy (aktor) 239
Lebeau Jacques 26, 233, 294, 308—311
Lefeuvre Jean 286—290, 292—294, 311
Leparski Józef 193                                                            '
Leróy Alphonse 146
Leroy Charles 146
316
317
Lewenson 129. 130 Lubomirski (książę) 158, 159 Ludwik XIV 283 Ludwik XV 285 Ludwik XVI 204, 285 Ludwik Filip Orleański 123
Łojek Bożena 5 Łojek Jerzy 306 Łukasiński Walerian 191
M. — zob. Meller-Zakomelska
M. P. — zob. Potocki Mieczysław Franciszek JOZef
Mac Mahoń (marszałek) 218
Malczewski Antoni 36
Maleszewski Władysław 14
Maleszewski Władysław 305, 307
Marćel Aime 245
Maria (nazwisko nieznane, matka Zofii Glavam) 52
Maria Antonina 56
Maria Teodorówna 91
Marysieńka [SobieskaJ 15
Maupassant Guy de 232
Meller — zob. Meller-Zakomelska
Meller-ZakomelsKa 114, H5-118, 119—122, 150, 171
Meller-Zakomelski Piotr Iwanowicz 115
Mickiewicz Adam 212 Mieleszko-Małiszkiewicz Adam 14, 104 Mikołaj I 16, 22, 23, 91, 104, 113—115, 123, 125, 150. 157. 159, 162, 167, 168, 171, 173, 176, 178, 182, 191. 193, 194. 212 Miler — zob. Mełłer-Zakomelska Milier—>zob. Meller-Zakomelska Miller — zob. Meller-Zakomelska Mineyko Zygmunt 189
Mniszchówna Józefina Amalia — zofa. Potocka Józefina Mniszech Jerzy 43 Moliere 283 Morelius 273, 274 Marków Arkadi] 49
Napoleon   I   7. 88. 204
Napoleon III 200, 203, 218
Naryszkin Lew 65                                                        _Ql   21\
Naryszkin Olga z Potockich 65, 69. 71, 78. 81. y4'
Nelson Horatio 88
Nikołaj  Pawłowicz —  zob. Mikołaj   I
Nitkiewicz Maria 26, 309, 311
Nowosilcow  Nikołaj 67, 68, 81
Oberhammer Evelin 305
Oiszakowski Aleksander 311
Ospelt  Alois 305
Orłów  Aleksy   149.  160,   161,  177,  178,   183
Orłowska Honorata  —  zob. Komarowa Honorata
Paderewski  Ignacy 279
Pascal Blaise 283
Paskiewicz  Iwan 212
Paweł I 65, 9!
Petain Philippe 259—26!
Pignatelli  220
Pignatelli  (książę) 220
Pignatelli Emanuela —  zob   Potocka Emanuela
Pisariew   164
..Plichtowie"  Jan  i Janina  (nazwisko zmyślone) 311
Płocha Józef 305
Poniatowscy 293
Poniatowski Stanisław (btatanek kiola)  182
Poniatowski   Stanisław   Antoni   —    zob    Stanisław   Augusl
Poniatowski Poniatowski   Stanisław    August   —¦   zob.   STanisław   August
Poniatowski Poninski  Adam  45 Potellel Jacques 286,  287 Potemkin  Grzegorz  |Potiomkin  Grigorij   A.j   45,  49,  50.  5.7,
58,  211,  309
Potemkin Marfa — zob. Engelhardt Maria Potoccy   13,   15.   18, 26,  29, 30, 33, 67, 70. 71, 76, 79. 83, 84.
90  92. 93. 85, 99..104, 136, 142, 179, 182. 197. 200-202.
318
319
205,  208.  211,  226,  230,  233.  249,  250,  257,  270,  272-
274, 277, 280, 290—292, 294—296, 299, 301, 303, 309. 3D
Potoccy irodzina we Francji) 12. 18, 19, 25, 26, 249, 280-282,
287—289
, Potoccy (z Łańcuta) 31, 32, 223, 265
Potoccy   (z   Tulczyna)   31,   32,   69,   125,   130,   223,   249,   259 Potoccy (z Wilanowa) 32
Potoccy (Franciszek Salezy i Anna) 34, 38—41 Potoccy (Stanisław Szczęsny i Józefina) 44, 47, 59, 63 Potoccy  (Stanisław Szczęsny i Zofia) 8, 64, 88 Potoccy  (Mieczysław  i Delfina)   102,   103,   135 Potoccy (Mikołaj i Emanuela) 229 Potocka   Anna    Elżbieta   z   Potockich   (matka   Stamsława.
Szczęsnego) 32, 33, 35, 38, 41 Potocka  Delfina  z Komarów  21,  96-108,   114,   124,   134,   135
142, 216, 222, 306, 307 Potocka Elżbieta z Radziwiłłów 252,  268 Potocka   Emanuela   z   Pignatellich   26,   198, • 200,   220—222,
225—237,  244, 254, 257,  258,  294
Potocka Emilia ze Świeykowskich'21, 103, 115, 135—137, 141 — 147, 151—153, 155—162, 168, 369, 172, 173, 176.' 178, 179, 191, 197, 198, 200, 216, 219, 220, 222, 304, 308, 309 .
Potocka Gertruda z Komorowskich 37—43, 99, 306 Potocka  Helena   (córka  Stanisława  Szczęsnego  i  Zoln)  60 Potocka  Idalia (córka Stanisława Szczęsnego i Józefiny) 44 Potocka lzadora z Jodko Narkiewiczów, 1 vwto Sidney 272,
273
Potocka Jadwiga   — zob. Branicka Jadwiga Potocka Józefina z Mniszchów 12, 43, 44, 48, 58, 59, 63, 64,
66, 67, 71, 76, 89, 207, 211, 250, 273 Potocka Konstancja (córka Stanisława Szczęsnego i dózefi-
ny) 44 Potocka   Ludwika   (córka  Stanisława   Szczęsnego  i   Jozeii-
ny) 44
Potocka Maria (córka Bolesława) 223 Potocka Maria (siostra Stanisława Szczęsnego) 47 Potocka Gktawia (córka Stanisława Szczęsnego i Józeliny) 4ł Potocka Olga (córka Stanisława Szcaęsnego i Zolii) — zoł'
320
Naryszkin Olga
Potocka Pelagia (córka Stanisława Szczęsnego i Józefiny) 44
Potocka Rosa 203, 204, 207, 217, 219
Potocka Róża (córka Stanisława Szczęsnego i Józefiny) — zob. Branicka Róża
Potocka Sophie — zob. Potocka Zofia
Potocka Wiktoria (córka Stanisława Szczęsnego i Józefiny 44
Potocka Zofia (Glavani), I voto Wittowa 7, 8, 12, 15, 17, 50— 60, 62—70, 75, 76, 78—93, 99, 201, 207, 273, 297, 306
Potocka Zofia (córka Stanisława Szczęsnego i Zofii) — zob. Kisielew Zofia
,,Potocki" — zob. Potocki Stanisław George
Potocki Albert [Juliusz Aleksander Bałaszewicz) 309
Potocki Aleksander (syn Stanisława Szczęsnego, i Zofii) 8, 64; 67, 70, 71, 76, 78, 80, 81, 83, 91, 93,  125
Potocki Alfred Antoni Wilhelm Roman Bazyli  16,  18—20,
32,   207,  243,  250,   252—257,   259—274,  280,  281,  290, 291, 293, 295, 297, 299, 303, 311
Potocki Andrzej  (zm.  1603) 29
Potocki Andrzej (zm.  1692) 29
Potocki Antoni 211
Potocki Artur  136
Potocki  Bolesław   (syn  Stanisława Szczęsnego  i Zofii)   15,
65—67, 70, 71,. 78, 81,  179, 223 Potocki Feliks — zob. Potocki Mikołaj Szczęsny Potocki Feliks Kazimierz (zm.   1702) 29, 32 Potocki/ Franciszek Salezy (ojciec Stanisława Szczęsnego) 32,
33,   35—38, 41, 71, 207,  250, 254, 294 Potocki Gregoire — zob. Potocki Grzegorz Potocki Gregorio Edgardi — zob. Potocki Grzegorz Potocki Grigorij (Grisza) — zob. Potocki Grzegorz Potocki Grzegorz (syn Mieczysława) 133, 176, 186, 191, 193,
194,  197, 200—207, 214, 216—220, 301 Potocki Jarosław (syn Stanisława Szczęsnego i Józefiny) 18,
31, 44, 67, 68, 250                           „
Potocki Jerzy 252 Potocki Józef (zm. 1723) 32 Potocki Józef Mikołaj (zm. .1922) 31, 258
321
Potocki Konstanty (syn Franciszka Sale2ego) 294 Potocki Konstanty (syn Stanisława Szczęsnego i Zofii) 59, 60 Potocki Konstanty Józef (1846—1909) 31 Potocki Michał (Michaii) —zob. Potocki Mieczysław Fran ciszek Józef
Potocki Mieczysław Franciszek Józef (syn Stanisława Szczęsnego i Zofii) 8, 9, 11, 12, 14-26, 31, 33, 65, 67, 69-72, 75-81, 83—100, 102, 103, 105-135, 137, 139— 194, 197—201, 203, 205—209, 211—223, 239, 243, 245, 247, 266, 267, 271, 280, 291, 296-298, 301, 304, 305, 307
Potocki  Mikołaj  (ok.  1517—1572) 29
Potocki Mikołaj  (syn Stanisława Szczęsnego i Zofii) 60
Potocki Mikołaj Szczęsny (syn Mieczysława i Emilii) 11, 12 16-21, 25, 26, 31, 90, 103, 144—146, 151, 172, 173, 176, 186, 191, 197—200, 204, 207, 208, 214, 216, 217, 219-224, 226, 227, 232-234, 236—250, 252-254, 256-264, 266-268, 271, 272, 274, 277, 279—281, 283, 286, 288-298, 301 — 304
Potocki   Nicolas   Fe"lix   —   zob.   Potocki   Mikołaj   Szczęsny
Potocki Przemysław  179
Potocki  Roman 252, 299
Potocki Stanisław (wojewoda poznański) 32
Potocki Stanisław (syn Stanisława Szczęsnego i Józefiny) 44, 67, 68
Potocki Stanisław (syn Jerzego) 252
Potocki Stanisław George (syn Jana i Janiny „Plichtów") 311
Potocki Stanisław Kostka 32
Potocki Stanisław  ,,Rewera" 29,  250
Potocki Stanisław Szczęsny 7—9, U—13, 17, 18, 29, 31, 33—38, 40-43, 45—50, 58-69, 71, 76, 78, 79, 82, 85-90, 94, 99,   185, 201, 207,  209, 247, 250, 306
Potocki Stefan 29
Potocki Szczęsny Jerzy (syn Stanisława Szczęsnego i Józefiny) 44, 63—65, 67—69, 76
Potocki Włodzimierz (syn Stanisława Szczęsnego i Józefiny) 44, 67
Przeżdziecka Maria — zob. Walewska Maria
322
Radziwiłłowie 29
Radziwiłłówna Elżbieta  —  zob. Potocka Elżbieta
Rcboul Jules 205
Rembielińska Pelagia —  zob   Branicka Pelagia
Rembieliński  Aleksander  215
Rembieliński  Stanisław  243—245
Renaud 205
Rey Jadwiga z Bramckich 214, 215, 299
Rey Ksawery 25
Rey Maria 21, 25, 298—300
Rey Stanisław  21,  25,  214,  215, 298—301, 303
Rey Wirydianna 25
Reyowie 26, 214, 299, 303
Riese Laura 310
Rolle Antoni J. 99
Rolle Antoni J. 307, 308
Romanienko (pocztmajster) 95
Rousseau Jean Jacques 283
Rubinstein Artur 238—244
Rubinstein Artur 310
Rudnicki [?] — zob. Rutkowski
Rutkewski  118,  128—130,  158,  164,  166,  167, 180
Ryszkiewicz Andrzej 298
ftysz/uewjcz Andrzej 309, 311
Rzeczycka Zofia [Potocka] 32
Rzewuski Seweryn 48, 49, 209
Saint Clair Felix 221
Sanguszko Roman 15
Santo Espirito Ricardo 273
Sass (generał)  148, 154
Schlumberger Gustave 198,  199, 201, 221, 228, 231, 232, 309
Schlumberger Gustave 309, 310
Schouvaloff Olga — zob. Naryszkin Olga
Sem (karykaturzysta) 239
Sidney Albert 273
Sidney Izadora — zob. Potocka Izadora
Smoter Jerzy Maria 306
Stanisław August Poniatowski 30, 56, 182  209  210- 273, 309
323
¦i
A,
,!
I If ł
Starowolski Szymon 273
Strogahow Sergiusz 15, 223,-243
Sulimierski Feliks 305
Suriano Dominique 26, 295—297, 311
Surovcova Nadia 306
Szafar Tadeusz 310
Szeyner (plenipotent Mieczysława Potockiego)  108.  112
Szijanow (mąż Natalii)  136
Szijanow Natalia ze Swieykowskich 178
Szilder N. K. 307
Świeykowscy  136,  139,  151,  160,  186, 250
Swieykowscy (rodzice Emilii)  135,  138
Swieykowska  z  Wąsowiczów  (matka Emilii)   136,   148,   152
Swieykowska Emilia — zob. Potocka' Emilia
Swieykowska Oktawia — zob. Bazylewiczowa Oktawia
Swieykowska Natalia — zob. Szijanow Natalia
Swieykowski Alfred  186, 259, 261, 310
Świeykowski Artur  186, 309, 310
Swieykowski Hipolit (Hippolite)  186, 222, 259, 310
Świeykowski Kajetan 136,  139, 186
Swieykowski Leon 179
Wiktor Emanuel ii 203
Wilhelm I 218
Wiśniewska Zoila 309
Witt Jan (ojciec Józefa) 55, 56, 207, 273
Witt Jan (syn Józefa i Zofii) 57, 63, 81
Witt Józef 50, 55, 56, 60, 62, 81. 207, 273
Wittgenstein Piotr Ch. (własc. Ludwig Adolf Peter von) 91
Wittowa Zofia — zob. Potocka Zofia
Wittowa-Potocka Zofia — zob. Potocka Zofia
Wittowie 56
Wittowie (Józef i Zofia) 56
Wołkoński (książę) 149
Yturregui Susana 252
Zagioba 238 Zamoyska Helena Zamoyska Pelagia Zubow Płaton 49
zob. pygatowa Helena zob. Branicka Pelagia
Żeleński Władysław 310
Tarnowski Stanisław 100 Telimena 96 Tokarz Wacław 306 Tollu (notariusz) 224 Trembecki Stanisław 56, 273 Truszkowski Stanisław 303
Unrug Józef Michał 303 Uzes d' (księżna) 260
Viart (architekt) 266 Voltaire 283, 292
Walewska Maria z Przezdzieckich 101, 102 Walewska Maria z Przezdzieckich 307, 309 Wąsowiczówna — zob. Swieykowska (matka Emilii)
324
spis treści
prolog 7 wstęp 11
część I RODZICE 27
część II SYN 73
część III WNUK 195
część IV ZAGUBIONE ŚLADY 275
przypisy 305 indeks osób 313
Bedaktor Ewa Zawadzka-Mazurek
Redaktor techniczny Marek Łoś
Wydawnictwo   Lubelskie   •   Lublin  1983
Wydanie II. Nakład 50 000 + 150 egz. Ark. wyd. 12,35. Ark. druk. 13. Papier druk. mat. kl. V, 71 g 92X114 cm. Oddano do produkcji 17 czerwca 1982 r. Podpisano do druku w lutym 1983 r. Druk ukończono w marcu 1983 r. Cena zł 150,—
Rzeszowskie   Zakłady   Graficzne,   Rzeszów,   ul. Marchlewskiego    19.     Zam.   nr   1273/82;     N-3-22
/