Andrzej Falkiewicz
Nie-Ja Edwarda Stachury
Copyright © by Andrzej Falkiewicz
Wydawnictwo „Tower Press”
Gdańsk 2001
3
Tower Press 2000
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000
4
Punkt wyjścia
Tak mówił w młodzieńczym wierszu z tomu Dużo ognia: „Do traw miękkich / jak na tratwy
mnie wleczesz / łagodnie / Wysokość zmierzchu ci sprzyja / ave lilija”.
Tak mówił w roku 1963 o Gałczyńskim: „Idąc na wschód i widząc, jak się przede mną
chmury najniższe i coraz wyższe różowią kolorem tym, a brzegi ich w zgrabnym, płynnym
złocie, czy mam się nie odwrócić, kiedy to z tyłu słońce właśnie zachodzi? Czy mam nie 
popatrzeć?
Muszę się odwrócić i popatrzeć chwilę, pokiwać głową, a potem iść dalej. I jeszcze
raz odwrócić się i skłonić się słońcu już niknącemu i temu, kto napisał: «i uchwycić to
wszystko rękami / ucałować to wszystko ustami / i tak zajść jak słońce zachodzi»”.
A tak kończył swą działalność pisarską:
Życie
kwiat ładu w pełnym rozkwicie
mieniąca się nieustanną nowością,
nigdy nie więdnąca różo świata w wieńcu
królestwa niebieskiego
najdrobniejsza, najnieznaczniejsza polna stokrotko
oczywistość
rzeczywistość
zjawa realna
cała jaskrawość
cudne manowce
widok nad widoki
kropka nad ypsylonem
biała lokomotywa na czarnym węglu
aeternum mobile
człowiek
człowiek cały
człowiek każdy
dziecko samo siebie rysujące
nie do pokalania dziewiczość
nie do pokonania bezbronność
bezwysiłkowość, naturalność, spontaniczność,
wolność, zdrowie, piękno, szczęście
księżyc księżyców a słońce słońc
żywy ogień
niewidzialne w postaci widzialnej
Wszystko
Są to ostatnie linijki jego ostatniego utworu, Oto. Potem nastąpił List do pozostałych:
„Umieram / (…) za nowy dzień, / za cudne manowce / za widok nad widoki, / za zjawę realną,
za kropkę nad ypsylonem, / za tajemnicę śmierci”.
W zacytowanych fragmentach uderza to, że wszystkie są podobnie powiedziane, czy r a c z
e j właśnie n a p i s a n e – podobnie dźwięcznie odegrane na poetyckim instrumencie i podobnie
odegrane w znaczeniu: grać, udawać. Pierwszy od ostatniego dzieli więcej niż dwadzieścia
lat, całe twórcze życie twórcy, a jednak w obu dano nam do słyszenia tę samą litanijną
melodię, dano nam do wierzenia… właśnie. Co dano nam do wierzenia?
5
Był pisarzem euforycznym, sensatem wzruszenia, tubą zachwycenia światem, piewcą urody
rzeczy – urody tak urodziwej i radości tak radosnej, że nic poza nimi się nie mieściło, że
dla niego samego nie starczało w tym miejsca. Stąd wrażenie pewnej powierzchowności,
pewnej zdawkowości jego poetyckich deklaracji, które nie pozwalało podzielać w pełni jego
podziwu. Może powinniśmy być mniej zabiegani, bardziej uważni na zewnętrzną urodę
świata, jak to zresztą wciąż powtarzał, bardziej czuli na literacki jej wyraz w dobrze napisanym
tekście – ale cóż robić, tacy nie jesteśmy. Od biedy jeszcze wierzymy komuś, kto doświadcza
rozterki; nie wierzymy czystemu zachwytowi.
Naczelną cechą jego poetyki była przesada. W słowniku, którym posługują się krytycy,
przesada jest nisko notowana – lecz czym w istocie jest przesada? Jest skłonnością do skrajności
uczuciowych, pokusą ostateczności w sferze uczuć (tą samą cechą, która w sferze myśli
zapewnia myśleniu wyrazistość i precyzję). Przesada kazała mu: a) robić poezję, poezję
przede wszystkim i nade wszystko, w wierszach i prozie, i b) służyła do zamawiania 
rzeczywistości;
zagadywała to w świecie i w nim samym, co było nie takie, jak chciał.
Poprzednie zdanie nie podoba mi się przez swą trywialność. Ale je zachowam. Pozwala
bowiem zrozumieć, jak sam piszący rozumiał dla siebie pracę poety (a) i nazywa typ konfliktu,
który swą twórczością rozwiązywał (b), rozwiązywał lub raczej właśnie – rozgadywał
(bez sytuacji konfliktowej nie ma sztuki, lecz z tego nie wynika, że sztuka karmi się 
rozwiązywaniem
konfliktów. Przeciwnie, prosperuje dzięki ich rozgadywaniu; nie tyle rozwiązuje,
co r o z p o ś – c i e r a konflikty).
Przez dwadzieścia parę lat intensywnie wędrował po świecie, jego zachwyt nad urodą rzeczy
powoływał wciąż nowe niewyszukane, obce dzisiejszym naszym uszom dźwięczności
(my, smakosze dźwięku, serialiści i punktualiści poezji!), tę – niestety – dużą ilość słów 
pochwalnych,
rzeczy bardzo ozdobnych, które nie wstydziły się koligacji z barokowymi poetami,
z Gałczyńskim, nawet Rodziewiczówną. Był poetą, który był poetą – a nie: nim bywał –
pisarzem, który wiedział, że „wszystko jest poezją”. Zawsze w tego pisarza wierzyłem, ale
kiedy w „Miesięczniku Literackim” drukował swe wypowiedzi z cyklu Wszystko jest poezją,
te bardzo liczne stronice zapełniane gęstym jasnoszarym petitem, wiedziałem, że to dobre
nadal, co jakiś czas sprawdzałem, czy dobre, i cieszyłem się, że dobre, lecz nie byłem w stanie
czytać tego w całości. W czasach, kiedy czytywałem go uważnie, czytywałem po to, żeby
wiedzieć, co w trawie piszczy, chciałem zrozumieć, czego miłego lub niemiłego mogę oczekiwać
po młodych. A potem zaczęliśmy się starzeć razem – i byliśmy już prawie w tym samym
wieku – i jeśli wtedy czytałem go uważniej, to po to, aby zastanowić się, jak i kiedy
przestanie być młodym człowiekiem. Było to już konieczne, a jednak wydawało się 
nieprawdopodobne.
Dla mojego pisania o nim ważne przede wszystkim to, że on się też zastanawiał. Świadczy
o tym dramatycznie – choć rzadko kiedy wprost – tom opowiadań Się. To jest ta Conradowska
smuga cienia oddzielająca trzydziestkę od czterdziestki, którą pewni ludzie przechodzą
nie wiedząc o tym, pewni mają pierwsze kłopoty z sercem i krążeniem; której pewni ludzie, z
powodu kłopotów z krążeniem lub raka, nie przechodzą, pewni zaś przechodzą lub nie 
przechodzą
świadomie, za sprawą dokonanego wyboru. Carl Gustav Jung, uczony swymi pomysłami
nazewniczymi wciąż budzący spory, ale którego kompetencja w dziedzinie spraw duchowych
jest bezsporna, mówi, że w tym okresie życia następują w nas pierwsze całościowe,
niekiedy bardzo burzliwe rozstrzygnięcia wewnętrzne. Dla mojego pisania o Stachurze ważne,
że dokonał tego rozstrzygnięcia i przestał być młodym człowiekiem. Żeby powiedzieć od
razu, ubiegając dalszy wywód: przyczyną mojego pisania jest Fabula rasa. Całkowite spełnienie
jego życia i twórczości. Może najwybitniejszy utwór, jaki powstał w Polsce… no nie będę
drażnił i nie powiem od ilu lat. Jeden z wybitniejszych utworów w światowej literaturze –
nazwijmy to tak – konfesyjnej.
6
Coś bardzo dla mnie wzruszającego w jego przypadku. Był ciekawym pisarzem i nigdy
temu nie przeczyłem, ale jednocześnie był kimś (mój „świat myśli”, odmienny styl życia i
bycia), z kim nawet nie chciałoby się zasiąść do wspólnego piwa. I nagle, jednym rzutem dostał
się tam, gdzie ja nigdy jako piszący nie znajdę – chociaż też do tamtąd szedłem, a nawet
tam byłem.
Właśnie dlatego mogę pokusić się o przedstawienie jego drogi, jego pobytu i – niestety –
powodów opuszczenia tamtego miejsca. Interesować mnie będą głównie cztery utwory: Się,
Fabula rasa, Fabula rasa (apendyks) i Oto.
7
Się, czyli droga, sam koniec drogi
Najważniejsze wydaje mi się nie to, co książka mówi explicite, ale to, co implicite zawarte
jest w jej budulcu i konstrukcji – w tych po raz pierwszy tak ostentacyjnie manifestowanych i
rozrzutnych „poszukiwaniach formalnych”. Na przykład te angielsko-polskie rozmówki w
Lekcyji języka angielskiego niemal jak z Urody na czasie, na przykład te, znowu Buczkowskie,
kolażujące zestawienia i przetworzenia dokumentów w Nocnym popołudniu czy w San
Luis Potosi. Podobno darzył Leopolda Buczkowskiego niezmiennym podziwem i nawet 
pielgrzymował
do Konstancina, ale nigdy dotychczas nie czytałem tego podziwu tak wyraźnie
zapisanego w jego tekstach. Podziw ten całkowicie zaprzecza tym ścisłym związkom, jakie
usiłował stworzyć między własnym życiem a własną sztuką. Tak jakby naraz stracił to poczucie
jedności i zaczął myśleć arkuszami wydawniczymi prozy.
Dalej. Pomysł – ależ tak, pomysł – stworzenia czegoś w rodzaju pozbawionego przecinków
monologu wewnętrznego przy okazji porządkowania plecaka w Słodyczy i jadzie. On,
którego interpunkcja była zawsze zgodna ze szkolnym programem nauczania języka polskiego,
i właśnie dlatego – przezroczysta. On, który prawdopodobnie na pewno miał w plecaku
bałagan – jakże składnie na użytek czytelnika złożył z niego autorski mikrokosmos.
Pisarz, który tak śmiało, a jednak niewymuszenie posługiwał się językiem, który we wczesnym
tomie opowiadań Falując na wietrze umiał napisać takie słowa: „Śniło mi się, żeby o
mnie nie zapomnieli wszyscy. Żebym wyparował w najgłębsze zapomnienie z pamięci
wszystkich głów. (…) Śniło mi się: szczęście z wami, cicho ze mną” (w Czystym opisie).
Albo takie słowa: „Więc powiedzieli mi w pewnym domu o pięknej nazwie «Próg», że wizja
mojego świata jest trochę za szczupła. Co mogłem na to odszeptać? Daj wam, Boże. Daj
wam, Panie Boże. A raczej nie. Broń, Boże. Nie życzę ja nikomu ciężkiego szaleństwa” (w
opowiadaniu Falując na wietrze) – i nawet nie chodzi o to, co te słowa znaczą, ale jak są 
powiedziane,
jak łagodnie przystają w literze na gramatyczne rygory łamiąc jednocześnie nasze
leksykalne i składniowe przyzwyczajenia… Otóż taki pisarz w tomie opowiadań Się po raz
pierwszy uciekł się do pomysłów.
Dalej. Czy to w ogóle jest tom opowiadań? Tom opowiadań, ale z jednym narratorem, z
Ich-Erzählerem Michałem Kątnym, któremu autor w przypisie przyznaje autorstwo pewnych
językowych pomysłów (?! – jeszcze jeden pomysł). Więc może powieść w pierwszej osobie?
Nie, temu przeczą bezosobowo włączone zapisy (takie jak wspomniana Lekcyja). I dlaczego
w ogóle to wymyślone imię i nazwisko? Przecież dwa wczesne tomy opowiadań, Jeden dzień
i Falując na wietrze, obywały się bez nich, Edmund Szerucki i Janek Pradera pojawiają się
dopiero w późniejszych powieściach, w Całej jaskrawości i Siekierezadzie. I dlaczego 
wymyślone
imię i nazwisko w książce, która mówi o „końcu biografii i bibliografii”; która nawet
prawdziwemu nazwisku Edwarda Stachury usiłuje zaprzeczyć? Po co ta wysilona aparatura?
Proszę mnie zrozumieć. Każdy z elementów, które mu wytykam, mógłby być składnikiem
wybitnego dzieła sztuki. Ale jemu na ich użycie brakowało przede wszystkim poczucia humoru
– tej jakiejś możliwości potraktowania własnej sprawy z zewnątrz, obejrzenia siebie z dystansu
– której był całkowicie, w sensie życiowym i artystycznym, pozbawiony. Na tej niemożliwości
zasadzał się dotychczas jego specyficzny talent.
On, u którego początków pisarskiego wyboru stała euforyczna jednoczesna zgoda na świat
i na słowa – w Się, w opowiadaniu Naprzód, niebiescy, tak o niej pisze: „oto staje przed nami
to, co stoi za nami: Morze Bałtyckie, przedwiośnie, ponad dwadzieścia lat temu: czas w postaci
pamięci, pamięć w postaci obrazu, obraz w postaci słownej wiernie zobrazowany, malowniczo
opisany, w dłoniach delikatnie przytrzymany”… – euforyczna jednoczesna zgoda na
8
świat i na słowa, więc zgoda na siebie i słowa, ta zgoda umożliwiająca mu tworzenie 
całożyciowej
kreacji pisarskiej, w której nie do rozróżnienia były biurko pisarza i ciało pisarza, a
przyczynowo-skutkowe związki między życiem pisarza a dziełem pisarza były konsekwentnie
i obustronnie gwałcone (co wielu ludzi denerwowało, mnie też denerwowało)… – otóż ten
pisarz-dzieło, to dzieło-pisarz po raz pierwszy w tomie tym skrzeczy aparaturą.
A wreszcie. Sprawa tytułowego „się”. Czyli o tym – że nie jest to opowieść w pierwszej
osobie i wcale nie było Ich-Erzählera. „To nie ja. Ja to jad. Ja to wąż. Ja to rak. Edmund Szerucki
– rak. Janek Pradera – rak. Ja, Michał Kątny – rak. Edward Stachura, który nas trzech
wymyślił (on, którego też wymyślono przy jego jednocześnie niezastąpionej pomocy) – po
trzykroć rak. Umarł rak. Umarł rak na raka. Ja umarło.” (w zapisie zatytułowanym Się). Ja
umarło – zamiast niego zjawiło się „się”. To „się” jest nadal zaimkiem zwrotnym, ale zaczyna
też pełnić teraz funkcję zaimka osobowego… choć właśnie, że bez osoby, czyli bezosobowego
(?). Może lepiej: pełniąc nadal funkcję zaimka zwrotnego staje się również czymś w rodzaju
bezosobistego zaimka osoby (czy też bezosoby? bo już się zgubiłem, w działaniach
arytmetycznych na liczbach ujemnych minus minus daje plus, natomiast plus minus – minus,
więc raczej idzie tu o ten plus minus, czyli minus, czyli bezosoby), albo prościej, jest imieniem
własnym, więc osobistym, lecz bez osoby.
I jeszcze prościej. Ten językowy wynalazek Stachury podczas czytania wciąż od nowa haczy
nasze ucho. W książce kazano nam wierzyć (najdobitniej w zapisach Iście i Się), że „się”
to ktoś, kto wszystko przeżywa i mówi po raz pierwszy, ale nam w jego imieniu pobrzmiewa
idiomatyczne niemieckie man spricht, francuskie on parle, mowa trawa – czyli właśnie to, że
z w y k ł o się tak mówić, tak przeżywać. „Się” mówi wszystko pierwszy raz – nam spoza
jego imienia wyziera rutyna, językowe przyzwyczajenie, nawyk mowy. Może dlatego, że
zwykliśmy utożsamiać wynalazczość i świeżość przeżywania z ludzkim Ja? Ale przecież w
tej przedziwnie nieudanej (chwilami znakomitej) książce Ja też jest wciąż i do końca obecne.
Im gwałtowniej deklaruje własne zniknięcie, tym oczywiściej – nie znika. Nie będę na razie
mówił o jego doznaniach i przeczuciach, wystarczy językowy dowód. Oto jeden z bardzo
wielu przykładów na uwikłanie „się” zwrotnego, „się” idiomatycznego i owego 
bezosobowoosobowego
„się” w racje i gramatykę pierwszej osoby: „po dłuższych i bezskutecznych usiłowaniach
jak to się mówi dałem wreszcie za wygraną jak to się mówi a raczej dałem za przegraną
jak to się nie mówi i tylko się chwyciło go za kędzierzawe czarne jak noc tropikalna
kudły i się podłożyło mu pod głowę poduszkę” (w Słodyczy i jadzie). Być może jest to tylko
bezwład języka. Ale być może nie dostrzega się tego – nie potrafi się myślowo wyczerpać
tego – co zawarte jest w bezwładzie języka. Być może też – autor wcale tego dostrzec i 
wyczerpywać
nie zamierzał.
„Się” Stachury to ktoś, kto podobno zrealizował jego całościowy pisarski program; kto nie
doświadcza już żadnych barier ani przegród, żadnych progów między sobą a światem, sobą a
słowami, sobą a… (a czym jeszcze?). Nawet gramatyczny rodzaj nijaki jego imienia, w 
powiązaniu
z postępującą łagodnością seksualną narratora, mógłby świadczyć o jego androgynizmie
– o boskim spokoju i wyrównaniu napięć. Wrażenia czytelnika mówią jednak co innego
(wrażenie, nasza ostateczna instancja!). Narrator Słodyczy i jadu, przeglądając zawartość 
plecaka,
jednym spojrzeniem ogarnia swe dotychczasowe życie, każe nam wierzyć we właśnie
osiągniętą dojrzałość. Ale ja w jego słowach czuję jakieś narcystyczne, młodzieńcze rozczulenie
nad sobą („Modliłem się nigdy a jeśli to czysto / dla samej magii do siebie samego” – w
poemacie Dużo ognia; ta mgiełka autoerotyzmu była zawsze w jego prozie i wierszach,
zwłaszcza w tych najmłodszych opowiadaniach z Jednego dnia, poświadczała ich młodzieńczość
i może by nawet mogła być nadal, ale przecież nie jako gwarant osiągniętej pełni i dojrzałości!).
Narrator Iście… czy raczej już nie narrator, bo tam nareszcie zapanowało owo nareszcie
osiągnięte i jednolite „się”… więc to nareszcie osiągnięte jednolite „się” straszliwie i cudow-
9
nie samotne powolutku skrajem drogi idzie, idzie i ośmiu słowami (dziewięcioma, jeśli w to
liczyć spójnik „i”) śpiewa o komunii ze światem. Ale ja te osiem czy dziewięć słów w 22
kombinacjach, z których zbudowany jest zapis, czytam także na inny sposób. Że to wcale nie
„się” idzie, a samo jego biologiczne ciało, że idzie samo, porusza się i oddycha tymi 
dziewięcioma
słowami, które „się” spisało i bezzasadnie uznało za swoje, bo powinno było… bo powinien
był opatrzyć je cudzysłowem. I dopiero teraz trzeba by rozstrzygnąć, jak to, co powiedziałem
wyżej, ma się do osoby i sztuki Edwarda Stachury. (Owszem, można przymierzać
stadia języka do stanów własnego organizmu, i nawet zbudować z tego całe dzieło pisarskie.
Ale przecież nie to, które pisał, nie takie dzieło. Tamto by właśnie mogło zabliźnić to pęknięcie
czy, jak nazwałem, poczucie humoru, którego on nie miał, nie doświadczał, którego był
całkowicie pozbawiony).
W tomie Się, prowadzącym do najwyższego spełnienia, do Fabuli rasy, pisarski rachunek
autora się nie zgadza. On, u którego początków pisarskiego wyboru stał brak dystansu… brak
wszelkich dystansów, w tomie tym manifestuje właśnie dystans… wszelkie możliwe dystanse
i progi, którymi para się teoria literatury, nad którymi ślęczą badacze. I jest coś aż zabawnego
w tym, że pisarz taki stworzył naszej dociekliwości krytycznej, którą tak nie bardzo lubił,
okazję sporządzenia i rozwikływania podobnej szarady! Być może powodem był tylko nietrafny
wybór słówka „się”. Ale to wyjaśnienie nie wyjaśnia nam niczego, bo potem trzeba by
zaraz zapytać, co jest w tym „się”, co przede wszystkim jest w tym „się” – jaka była ta 
prawdziwa,
nie zaś deklarowana, przyczyna jego użycia.
Odpowiedzi należy szukać na początku drogi, w jego najwcześniejszych zapisanych 
zachwyceniach
światem. Czy rzeczywiście były tak jasne, tak zupełne? „Dla mnie to nie jest
nabój, a sama łuska. Dla mnie to jest pusta szklanica. Gorzkie z niej wypiłem już przedtem”.
Kto napisał? Stachura, w opowiadaniu Falując na wietrze. A ileż tych zapaści, ile oschłości i
pustki w opowiadaniach z Jednego dnia.
Chciał być jak Eskimos znający 27 rodzajów śniegu, jak Watusi, który rozróżnia skórą 13
wiatrów, znał 11 pór doby – ale przecież taki nie był, naprawdę tych pór doby nie znał („ranek
poranek przedpołudnie południe zmierzch wieczór-junior wieczór-senior północ nocne
popołudnie przedświtanie świtanie i od początku do końca i od końca do początku” – w 
opowiadaniu
San Luis Potosi). Naprawdę tych 11 pór doby nie znał ( notabene mógł ich mieć 12,
co byłoby okrąglejsze i zgadzało się z tarczą zegara, lecz opuścił prawdziwe popołudnie, które
nawet my znamy, żeby nie zgrzytało z nocnym popołudniem, które wymyślił). Może trzeba
tu powiedzieć banał. Sztuka jest raczej listą braków, raczej kompensowaniem wad, 
przekuwaniem
wad na zalety niż dyskontowaniem zalet. Te dyskontują się zawsze raczej poza sztuką,
w prywatnym życiu. Gdyby on żył w takim duchowym dostatku, jak o tym pisał, to by o
tym nie pisał.
Gdyby żył tak dostatnio, to by też tyle nie wędrował. „Nie jest konieczne, byś poszedł z
domu. Pozostań przy stole i słuchaj. Nawet nie słuchaj, czekaj tylko. Nawet nie czekaj, po
prostu bądź. Świat sam ci się odsłoni, będzie się wił przed tobą w ekstazie”. Kto napisał?
Kafka. Rembrandt zaś podobno twierdził, że w jego pokoleniu jest więcej malarskich motywów
niż malarz jest w stanie namalować przez całe swe życie. Kto więc wędruje? Pełny
człowiek? Nie, raczej właśnie pusty. Głodny. Głodny bodźców.
Głodny człowiek wędruje, poznaje przygodny świat i przygodnych znajomych – świat się
mu p r z y d a r z a i on nieobowiązująco doznaje p r z y g ó d. W jego wędrowaniu jest raczej
pewien prymitywizm obcowania ze światem, raczej pewien niedostatek więzi między
nim a ludźmi niż ta zupełność, którą głosi. Jest chaotyczne i nieuważne obcowanie z 
rzeczywistością,
a nie ta pełnia, czy Pełnia, o której wciąż opowiada. Ot, pogwarzył człowiek trochę
z innymi przy piwku, ot, wyświadczył sobie i dziewczynie miłą, koniecznie miłą rzecz 
(koniecznie
miłą!, bo tego, że to się złożywszy może nie złożyć i że się często i boleśnie nie
składa, narrator nie zauważa; owszem czasami cierpi, ale tylko wtedy, kiedy dziewczyna da-
10
leko, i tylko te cierpienia dziewczyny rozumie, że on daleko), a już trudno o bardziej przejmująco
zapisany dowód jego nieuwagi, jak ten zarzucony list w Słodyczy i jadzie, który
„gdyby się sobie przypomniało o jego istnieniu na spodzie plecaka – natychmiast się go 
wydobyłoby
i otworzyło drżącymi palcami i przeczytało, wstrzymując wszystek oddech. Ale się
zapomniało. Dogłębnie. Doszczętnie”. Nie, niesposób wierzyć, że się to działo pośród 13
wiatrów i w 11 porach doby. I nie wierzę, aby on w to wierzył.
Chyba boleśnie nie wierzył. Właśnie w tym tomie, na progu dojrzałości zaczął uspokajać
się i złapawszy spokojny oddech odkrył niezgodność. Początkowo próbował jeszcze po dawnemu
zamawiać rzeczywistość, to wszystko, co w jego życiu i pisaniu się nie zgadzało, zagadywał
dawnym pochwalnym truchtem. „Słońce i księżyc, i gwiazdy i komety, i galaktyki i
mgławice, i kwazary i pulsary, i planety i planetoidy, i meteory i meteoryty, i niebo i chmury,
i góry i doliny…” (w San Luis Potosi). Jest w tym zdaniu i wierzytelny ton zachwycenia, ale
jest także znamienity kiks, ta trochę za głośna musique de tout mon coeur, jeszcze jeden pomysł
podyktowany k o n i e c z n o ś c i ą r o b i e n i a m e l o d i i – myślę o kwazarach i
języku współczesnej fizyki. On, który tak nieufnie odnosił się do twardej wiedzy, tutaj dla
czystego dźwięku zapuszcza się w tę czarną dziurę kolejnych hipotez, podejrzaną nawet dla
ich autorów. Kiks będący skutkiem „poszukiwań formalnych” – które w istocie są (są zawsze,
nawet u oczywistych grafomanów) poszukiwaniami życiowego wyjścia.
Wrażenia czytelnika tomu Się nie były mylne. Rachunek pisarski w tym tomie nie zgadza
się. Nie zgadza się, ponieważ powodem jego sporządzenia była właśnie chęć ukrycia tego, co
się nie zgadzało – i że się nie zgadza. Używszy słówka „się”, autor usiłował obwieścić swą
komunię ze światem. Ale intuicja językowa nie zawiodła go, podpowiedziała mu słowo, za
którego pomocą powiedział to, co powinien był powiedzieć. To wszystko, co zawarte jest w
idiomatycznym i zwrotnym „się”: nawyk, rutynę, egoizm, bezruch. Pustkę, oschłość, które
wciąż stoją jako zadanie. Które dopiero trzeba pokonać.
11
Fabula rasa, czyli pobyt
Nigdy się w pełni nie zrozumie tego, czego się przedtem głośno nie wypowie – tę myśl 
zanotował
między innymi Goethe w Wilhelmie Meistrze. Święci uciekali się w tym celu do
modlitwy, filozofowie budowali spójne systemy, piszącemu okazję głośnej wypowiedzi stwarza
pisanie. Zacytuję tutaj ostatnie słowa tomu Się, końcowy fragment nieudanego znakomitego
utworu, który przygotowuje wspaniały utwór:
„To nie literatura. To nie fabuła. To fabula rasa. Tego się nie da napisać. Tego się nie da namalować.
(…) Teraz dopiero. Nigdy przedtem. Przedtem to się muskało. Przedtem się o to ocierało się.
Wtedy, kiedy to nie było ja. Kiedy nie było: mój moja moje. Bardzo rzadko. Bardzo od czasu do czasu.
W tych przerwach od czasu do czasu. Bo ja to czas. Ja to wąż. Ja to rak. Rak umarł na raka. Wąż
umarł od własnego ukąszenia. Czas umarł na czas. Ja umarło na ja. Nie ma ja. Się jest. Się jest się. Się
jest duch. Się jest nikt”.
Z tego jednego fragmentu mógłbym wyprowadzić to wszystko, co chcę powiedzieć o Fabuli
rasie. Tak jak całą Fabulę mógłbym wyprowadzić z Się. I z każdego innego fragmentu
jego dzieła. Bo w tym wspaniałym utworze nie ma niczego, czego by przedtem w jego dziele
nie było. Tylko jakby uczuciowe wektory tego nagle się poprzestawiały, właściwe akcenty
padły na właściwe miejsca – i powstał ten jedyny utwór.
To wszystko, co w dotychczasowej twórczości Stachury było zapowiedzią – zawsze zapowiedzią
i nigdy nie spełnianą (tak właśnie jak w poemacie Przystępuję do ciebie, zawierającym
41 bardzo wspaniałych początków bez odpowiednio wspaniałych rozwinięć) – co było
dotychczas zapowiedzią, lecz nie spełniało się, tutaj się spełniło.
W czym tajemnica tego spełnienia? W formie. Albo, żeby wyzbyć się nawyku formalizującego
krytyka: tajemnica tkwi w czystym głosie. I żeby wyzbywszy się nawyku formalizującego
krytyka, nie rezygnować jednocześnie z precyzyjnego mówienia: czystość tego czystego
głosu zawisa od drugiej osoby, o d w s p a n i a ł e j d r u g i e j o s o b y. Jest to druga osoba
gramatyczna liczby pojedynczej.
Kiedy mistyk w swej zapisanej modlitwie mówi do Boga (tylko te zapisane znamy), mówi
w drugiej osobie liczby pojedynczej. Kiedy Tomasz ŕ Kempis w O naśladowaniu Chrystusa
rozmawia ze swym uczniem, jest to również druga osoba liczby pojedynczej. Kiedy w Fabuli
człowiek-nikt zwraca się do człowieka-Ja, używa także drugiej osoby liczby pojedynczej. I
kiedy człowiek-Ja zwraca się do człowieka-nikt, też używa drugiej osoby w liczbie pojedynczej.
Trzeba zatem tę drugą osobę poznać.
Trzeba zatem zapytać o myślenie. Żeby móc myśleć, musi się nie rozumieć. A kiedy się
nie rozumie, jest dwoje: ten kto nie rozumie i to czego nie rozumie, osoba myśląca – zawsze
pierwsza i zawsze pojedyncza – oraz jej myśl. Spostrzegam jakiś nieznany przedmiot, 
doświadczam
nienazwanego stanu, ułamek sekundy później pojawia się myśl, oczywiście jest to
m o j a myśl, i nią oddzielam się od tego przedmiotu, tego stanu. Moja myśl nazywa go, określa
jakimś zaczerpniętym z pamięci mianem, i w ten sposób s t a j ę s i ę - staje się: Ja i
przedmiot, Ja i stan. Czyli Ja i nie-Ja. Konstytutywna zasada Ja, pierwsza zasada myślenia,
zasadza się na tym podziale i pamięci. Myślę, więc jestem? Przeciwnie. Myślę, więc nie jestem.
Jestem nie tym, co myślę. Myśląc, nie jestem swą myślą. Jestem Ja – i reszta świata,
myślana i pamiętana przez Ja.
Można się tu powołać aż na Jacquesa Derridę, można na Greków lub Sörena Kierkegaarda,
można na Fabulę rasę, lub można nie powoływać się w ogóle. To znaczy wejrzeć w myślące-
12
go siebie. Myśląc myślę zawsze wobec czegoś, co zostało już przedtem pomyślane (co 
pomyślano
przede mną lub co sam pomyślałem chwilę temu), i myśląc oddzielam moją myśl od
czegoś, co tą myślą nie jest. Gdyby nie było myśli poprzedniej, nie zostałaby pomyślana 
następna.
Gdyby nie było tego, co niepomyślane, nie byłoby pewności, że cokolwiek pomyślane
zostało. Dopiero poznawszy i odróżniwszy to, co moją myślą nie jest, poznaję moją myśl.
Konstytutywna zasada myślenia zasadza się na powtarzaniu i różnicy. Być może nawet czas –
dający się segmentować ludzki czas – został wytworzony po to, aby móc myśleć (to znaczy
powtarzać), móc poznawać (to znaczy postrzegać zjawiska powtarzalne i odróżniać je od 
niepowtarzalnego
lub powtarzalnego inaczej), i móc dokonywać eksperymentu (to znaczy zjawisko
powtarzalne wtórnie powoływać).
Warunkiem myślenia, poznawania, eksperymentowania jest podział, oddzielenie czegoś od
czegoś w przestrzeni lub czasie. Elektryczne plus i minus. Dwa bieguny jednego magnesu.
Jeden bez drugiego nie istnieje. I o to właśnie chodzi. Pycha bez skromności przestaje istnieć,
tak jak chciwość bez hojności, tchórzliwość bez odwagi, małoduszność bez wielkoduszności,
nieszczerość bez szczerości, smutek bez pociechy, okrucieństwo bez litości, gwałt bez niegwałtu,
i tak dalej i dalej. Czerń – biel, Bóg – Szatan, ciało – duch, kultura – natura, obłęd –
trzeźwe zdrowie, eksplozja – implozja, życie – śmierć, sztuka – życie, życie pisarza – dzieło
pisarza, O – 1, informacja – entropia, signifiant – signifié, i tak dalej, i jeszcze dalej, jak w
naddartej prującej się tkaninie (cytuję tu, parafrazuję Fabulę, piszę obok niej, w niej, zaś 
czytelnikowi
doradzam uważne przeczytanie, wielokrotne obcowanie z tekstem Stachury).
Ty jesteś dzielaczem, ty wszystko dzielisz, bo każdy podział cię mnoży, mnoży twe Ja. I
tylko o to pomnożenie chodzi. Ja nie potrzebuje całości, nie pragnie prawdy, nie musi znać.
Żadne materialne ani duchowe dokonanie tak czy tak go nie zaspokoi, żaden konflikt nie zostanie
przez Ja rozwiązany, żadne jego poznanie nie będzie pełne. Ja funkcjonuje jedynie pod
warunkiem nieposiadania prawdy, nierozwiązania konfliktu. Niczego też nie chce poznać –
ono chce p o – z n a w a ć. Czego więc potrzebuje? Ja potrzebuje tylko wskrzeszenia Ja:
przedmiotu, wobec którego staje się poznającym podmiotem, drugiej osoby, wobec której
może w roszczeniu zaistnieć. Coraz nowych przedmiotów, coraz nowych osób. Jego sfera
uczuciowa ma podobny rysunek – doświadcza podobnego głodu – jak jego myślenie. Tylko
wobec świata, wobec „wy” – roszcząc – zachowuje swą autonomię.
Żeby móc myśleć, musi się nie rozumieć. Więc kiedy się rozumie, już nie potrzeba myśleć.
Ale rozumienia nie osiąga się na drodze myśli. Myśl może zrodzić tylko myśl, a ta rodzi 
następną.
Rozumienie zaś to właśnie umilknięcie sporu między myślącym a jego myślą. Czyli
oczywistość. Rozumienie jest czymś, co nie ma dalszego ciągu. W tym sensie można powiedzieć,
że nie ma innych odkryć poza odkryciami oczywistości; że rozumienie dotyczy zawsze
faktów bardziej pierwotnych od tych, które mogą się stać przedmiotem myślenia. Można to,
sądzę, przeczytać również u Martina Heideggera, na pewno u Krisznamurtiego, można się
także powoływać na Ludwiga Wittgensteina (na życie i dzieło Wittgensteina).
Kto wie, nie musi chcieć wiedzieć. Kto wie, w czym rzecz, jest już (częściowo) samą tą
rzeczą. Prawda nie jest więc czymś, co daje się poznawać, prawdą można jedynie (częściowo
i chwilowo) być. Owszem można prawdę nazwać „prawdą”, tak jak drzewo można nazwać
„drzewem”, ale nazwa „drzewo” nie dotyczy faktu: drzewo. Fakt dany zostaje dopiero w 
rozumieniu.
Dopiero wtedy rozumie się fakt. Nagi fakt, a nie klasyfikację (faktów), która jest
tworem myślącego umysłu. I nie to jest wtedy dziwne (znaczące, tajemnicze, mistyczne…), j
a k i jest fakt, ale to – że j e s t. Samo j e s t. Gdyż tym, co człowiekowi zostaje dane w 
rozumieniu,
jest właśnie i tylko oczywistość. Czyli jawność. Czyli przejrzystość, p r z e z r o c z y
s t o ś ć. Aż dotąd skrywająca się za porządkującymi kategoriami umysłu i roszczeniami sfery
uczuciowej. Rozumienie jest samoodmyślaniem się tego, co się samowymyśliło, jest usunięciem
przegrody, jaką umysł wzniósł między Ja i światem. Czas (następstwo aktów postrzegania-
poznawania) i odległość (odstęp między dokonywanym aktem i aktorem) ulegają zawie-
13
szeniu. Problemy transcendencji, pytania transcendentalne (pytające o sposób zjawienia i
przejawiania się transcendencji) tracą ważność. Umysł, przebywający dotychczas w świecie –
w świecie tajemnic lub, mówiąc oględniej, problemów – staje się częścią świata. Bez przegrody.
Jedyna tajemnica (rozumienia, Fabuli rasy, czystego głosu, wspaniałej drugiej osoby)
polega na tym, że nie ma tajemnicy.
Jeżeli wszystko jest jawne, to brak powodu, żeby przedmiot stawił się wobec Ja jako
przedmiot, jako problem. Przedmiot jest tylko uroszczeniem wiedzy na przedmiocie, roszczeniem
Ja dokonywanym na rzeczach – tak jak „ty”, „wy” są nazwami roszczenia dokonywanego
na osobach. Jeżeli pierwsza osoba (w rozmowie, w akcie seksualnym, w przyjaźni, stosunku
służbowym) nie wysuwa wobec „ty” żadnych roszczeń, to brak powodu, aby zaistniała
pierwsza osoba. Ja jestem ty, bo ty jesteś mną. Więc nie ma i drugiej osoby. Nie ma drugiej
osoby, bo pierwsza osoba liczby pojedynczej przestała istnieć.
O tym wspaniałym ty (wspaniałym dlatego, że nie doprasza się ani cudzysłowu, ani dużej
litery) można opowiedzieć, jak tu opowiedziałem, albo całkiem inaczej. Ale w chwilach, kiedy
jest się artystą, lub człowiekiem bogobojnym, może się odbyć ta rozmowa:
„– Czy Bóg, prawdziwy Bóg istnieje?
– Ach, Boże! Ty dalej swoje. Przecież, żeby móc zapytać, czy Bóg istnieje, trzeba by – naturalnie –
odrzucić istnienie Boga, bo nie uczyniwszy tego, jak można pytać o istnienie Boga. Czy widzisz cały
bezsens takiego pytania? Nie odrzuciwszy istnienia Boga, czy możesz pytać o istnienie Boga? A jeśli
nie odrzucasz istnienia Boga, to po co pytasz o istnienie Boga? Pytanie: czy Bóg, prawdziwy Bóg
istnieje? – jest tak bezpodstawne, tak niefundamentalne i tak niefortunne, jak pytanie: czy istnieje
Xhzzzwzxqqq?”
Nie jest wykluczone, że Martin Heidegger, zapytany w ten sposób, odpowiedziałby podobnie.
(Heidegger pojawia się tu po raz drugi nie przypadkiem. Pojawia się dlatego, bo polskie
przekłady jego prac pilnie niegdyś czytywałem i wydaje mi się, że czytywał je również
Stachura. Być może były jednym z „piorunów” jego wysłowienia – tym piorunem suchej burzy,
po którym następuje deszcz. W ogóle tekst jego zadziwia dużą kulturą umysłową, czuje
się ją w sposobie powiedzenia pewnych rzeczy, co jednak nie znaczy, żeby w Fabuli kompilował
systemy, cudze poglądy. Więc gdybym nawet nie miał racji co do Heideggera – a „piorunem”
jego wysłowienia był na przykład Krisznamurti – też by to niewiele zmieniło. Człowiek-
nikt po nikim nie powtarza. Nawet jeżeli zdarzy się, że coś powtórzy po drugim człowieku-
nikt, że użyje tego samego zwrotu, posłuży się tym samym obrazem – to nie jest to
powtarzanie. Bo on to rozumie. A kto rozumie – nie powtarza. Kto powtarza, nie rozumie.
Poza tym i na marginesie: człowiek-który-rozumie nie musi być oryginalny. Ty musisz być
oryginalny. Ty wszystko musisz).
Przytoczoną rozmowę i poprzedzający ją wniosek można opowiedzieć jeszcze innymi słowami.
Chodzi o to, żeby widzieć kogoś dla kogoś; żeby nie widzieć kogoś dla siebie. Bo widzieć
kogoś dla niego samego, to kochać go; widzieć świat dla niego samego – to kochać
wszystkich i wszystko. Chodzi o to, żeby umrzeć dla siebie (nie wiem, czy dosłownie tak 
Stachura
by napisał). Umrzeć po to, żeby się narodzić do prawdziwego życia.
Ostatnie zdanie przypomina wiele zdań już powiedzianych, które znowu powiedziane zostaną.
Badacze tekstów z ulgą powitają to, co powtórzone po kimś, i pomyślą z ulgą o następnych
powtórzeniach. Ale od mojej strony sprawa przedstawia się inaczej, wygląda mniej więcej
tak.
Rozstrzygnąłem w sobie jeden problem. Problemem tym jest Ja, a rozstrzygnąłem go odmiennie,
niż radziliby mi współcześni – przynajmniej ci, przez samych siebie wypowiadani
współcześni. Wszystkie inne problemy, problemy w ogóle, sam problem problemu, są pochodną
tamtego. Pochodną Ja. (Ja wciąż wiedzące o własnej śmierci i dlatego produkujące
14
nieśmiertelność, to znaczy nieskończoność. Fabryka nieskończoności, to znaczy nieśmiertelności.
To znaczy śmierci). Wyplułem własne Ja, odtąd nieskończoność rodzi się poza mną.
Co było rozchwiane i raziło (w moich dobrych intencjach, w tylu dobrych moich intencjach)
na boki, teraz biegnie prosto. Ale już nie moje. Nie jako moje.
Mnie nie ma, więc wszędzie mam dom. Mnie nie ma, więc nie mogę zostać oszukany.
Mnie nie ma, więc nie muszę niczego posiadać, mieć. Mnie nie ma – to znaczy mam wszystko.
Tylko mnie nie ma. Mnie nie ma, więc niczego nie mogę otrzymać; mogę jedynie dać.
Jest czysta radość, radość zawsze dawania – i dziwnym, trudnym do zrozumienia zrządzeniem
jest to m o j a radość. Radość ta jest tym najtrwalszym, co znalazłem.
To nie jest tak, że ja otwarłem się na świat (jak roiłem kiedyś). Przeciwnie. Świat i ludzie
otwarli się przede mną. Ze spokojną ciekawością patrzę na to, co się przede mną otwarło, i
daję mu jemu jej to, na co czekało, co chciało, żeby mu jemu jej dać (tę radość dawania dawniej
przeczuwałem, ale nie wyobrażałem sobie tak – za mało czułem, że nie jest jałmużną).
Coś, czego nie mogę ogarnąć. Natomiast to ogarnia mnie. Nie ma żadnej wspólnoty, całości,
bo wszystko jest dla mnie p o k o l e i – jest kiedy jest, potem ze spokojnym roztargnieniem
to porzucam. I właśnie w tym momencie co innego dla mnie jest, inne jest wchodzi w
moje pole widzenia (pogoń za tamtym byłaby „zobowiązująca” dla tamtego, wprowadzałaby
w niepokój tamto i mnie). Jest zawsze jest, tylko mnie nie ma.
Osiągnąłem stan, w którym zamierzenia twórcze spełniają się najczyściej, najpełniej, 
najskuteczniej.
Więc w żadnym wypadku nie jest to stan chorobowy. Przekonują mnie o tym
spotkania z ludźmi, przekonuje łagodna, społecznie sprawdzalna skuteczność moich działań.
Ale ja już nie chcę skutku, bo nie chcę chcieć, nie ma we mnie powodu powiedzenia: chcę.
Jak dawniej, tak i teraz z przyjemnością zaspokajam swe potrzeby, ale to odbywa się jakby
poza mną, poza moją wolą i chceniem.
Kiedyś znałem siedem grzechów głównych. Dziś wiem, że był to jeden grzech w siedmiu
nieistotnych odmianach. Grzech nadmiernego łaknienia, zawiniony przez rozsierdzone Ja.
Odkąd przestałem być drażliwy na własnym punkcie, mniej słodzę herbatę rano, nie muszę
się upijać (dopiero teraz poznałem smak dobrych alkoholi), nie tak ostro doprawiam jedzenie
i z okien autobusu nie wypatruję seksualnych partnerów.
Po… och, już nie mówmy, po ilu latach odkryłem oczy ludzkie, w które teraz spokojnie
patrzę. Nie dla siebie, chociaż sprawia mi to przyjemność. Nie dla tego drugiego, chociaż
temu drugiemu właśnie teraz mogę skutecznie pomóc. Nie dla poderwania dziewczyny lub
chłopca spokojnie im w oczy patrzę – i właśnie dlatego patrzę spokojnie. Dawniej, nawet kiedy
nie myślałem o poderwaniu, bo przecież nie wyłącznie o sprawach seksualnych wtedy
myślałem (tak jak teraz nie wyłącznie o nieseksualnych), w każdym moim zwróceniu się do
ludzi było coś z poderwania dziewczyny lub chłopca. Dopóki nie zrozumiałem… jak to 
powiedzieć?
Że trzeba włączyć się (?) jak mistyk, który siebie integruje w Bogu, nie jak kwietysta
przyjmujący od Boga łakocie, i nie jak dzisiejszy człowiek, który pragnie się zbawić przez
wewnętrzne bogactwo… – jeszcze nie tak, za dużo słów i znowu skrzeczy humanistyczna
aparatura. Dopóki nie zrozumiałem przypowieści o więźniu i strażniku – którzy są jednym.
Tym jest Fabula rasa. Więc czym jest?
Najpierw czym nie jest. Nie jest traktatem filozoficznym, polemiką ze współczesnym 
humanizmem
(w istocie narcystycznym antropocentryzmem) – choć oczywiście jest także tą
polemiką. Nie jest dyskursywnym komentarzem do pozostałych dzieł Stachury – choć może
być także komentarzem; czytana w ten sposób, czytana wbrew intencji tekstu, może się 
przyczynić
do odkrycia jego wczesnych opowiadań z tomów Falując na wietrze i Jeden dzień,
niesłusznie niedocenianych kosztem późniejszych, bardziej artystycznie skrojonych powieści.
Nie jest wyjawem umysłowej choroby (bo zwidział mi się i taki bohomaz – że ktoś odczyta
Fabulę jako zapis schizofrenii). Nie jest dziełem sztuki, literaturą – choć oczywiście jest także
15
literaturą i nawet wielką (bo jak może nie być literaturą tekst, w którym znajdują się te n a j l
e p i e j n a – p i s a n e słowa Stachury, świetnego prozaika i błyskotliwego poety?).
W takim razie czym jest? Jest po-literaturą, zapisem p o konflikcie, kiedy to wszystkie
przyczyny rodzące literaturę, a także inne manifestacje Ja, wszystkie jego duchowe i materialne
spiętrzenia – przyczyny rodzące samą potrzebę takich spiętrzeń – ustały. Jest dziełem
ostatnim. Kwiatem agawy.
16
Fabula rasa (apendyks), czyli pisanie
Zanim spojrzy się na literaturę jak na olśnienie lub wyraz obłędu, czy też olśnienia i obłędu,
albo obłędu i olśnienia, czym rzeczywiście niekiedy, dość rzadko, literatura bywa, dobrze
jest popatrzeć na literaturę jak na nerwicę. Ktoś cierpi na nerwicę i dlatego wciąż myje ręce.
Ktoś cierpi na nerwicę i dlatego pisze.
Zaraz na początku Fabuli rasy (apendyksa) czytam: „zdrożne jest to (określenie zdrożne
używa się nie jako cechy moralnej, lecz w znaczeniu: zboczenie z oczywistej drogi), że zamiast
cichutko zostać z tym wielkim zdziwieniem, jak z nieznanym kwiatem w ustach, zaczynaliście
snuć wokół tego domysły, zaczynaliście interpretować, spekulować, kombinować,
wymyślać, jednym słowem otwieraliście usta i nieznany kwiat oczywiście wypadał wam
spomiędzy warg”. Jakże słusznie.
A już na następnej stronie: „Pisz sobie swoje książki, sobie i innym czytelnikom, ale 
przynajmniej
uświadom sobie w pełni, czym to jest, dlaczego i po co to robisz. Kiedy to sobie w
pełni uświadomisz, może będziesz pisać dalej (inaczej niż dotąd), a może w ogóle pisania
zaniechasz. Ta druga możliwość może przeraża cię. A może nie, bo opowiadałeś, że wiele
razy chciałeś z pisaniem zerwać raz na zawsze, ostatecznie (…). Więc może wcale nie przeraża
cię ta perspektywa, że – uświadomiwszy sobie w pełni dlaczego i po co piszesz – możesz
porzucić pisanie na zawsze. Jakkolwiek by było, ta operacja, to boskie cięcie, przebiega 
całkowicie
bezboleśnie. Z taką wręcz radością, jakiej nigdy dotąd nie zaznałeś”. Hm.
Aha, to o nieznanym kwiecie zostało powiedziane w (apendyksie) nieco inaczej: „oczywiście
wypadał wam n a t e n c z a s spomiędzy warg”. Dziwne słowo, zwłaszcza w tamtym
stanie ducha i tamtej sytuacji syntaktycznej.
Jest coś wstrząsającego, kiedy, po zakończeniu życia pisarza, piszący – pisząc – pragnie
„powiedzieć bardzo bezdyskusyjnie, bardzo ucinające” o jedynej prawdzie (oczywistości),
która ucina dyskusję i czyni słowo zbytecznym. Czy można dopowiedzieć coś do tego, co już
jest kompletne?
Mam do niego żal, że nie był dość szczery – że on, robiący ze szczerości pierwszą zasadę
literackiej wypowiedzi, nie był szczery ze sobą. Dlaczego nie zrozumiał, że trzyma się kurczowo
pisania, że swój trening duchowy przerzucił na własne teksty (bo jak nazwać zabiegi
mające na celu utrzymanie się na osiągniętej wyżynie, tę modlitwę wciąż zagrożonego 
opadnięciem)?
Że lękając się powrotu do oschłości i dawnej rutyny modli się, jak modlili się
wszyscy, których przedtem to spotkało, ale modli p o s w o j e j z e w n ę t r z n e j s t r o n i
e? Zamiast jasno uświadomić to sobie i o tym mówić, tylko to pokazać, dopowiadał całe do
czegoś, co już było całe – a więc, widać, całe nie było.
Dzielę się tu swymi domniemaniami na temat procesu twórczego, nie mówię o gotowym
wyrobie. Ten jest świetny, świetlisty. Być może właśnie (apendyks) zawiera najświetniejsze
karty, jakie napisał – wymienię przypowieść o zapchanym gwizdku, o obłudzie odwracania
uwagi od własnych cierpień i przyczynach wojen, przypowieść o stosunku ludzi-Ja do słów
człowieka-nikt, o wojnie przyszłej – tak rzeczywistej, że wręcz nieuchronnej – przypowieść o
bogu (nie lokalizuję ich w utworze, bo chciałbym czytelnikowi doradzić, co już doradzałem
omawiając Fabulę rasę: żeby z tekstem Stachury wielokrotnie i uważnie obcował). Tak, to jest
nadal świetne. Ale w swym najgłębszym zamiarze zostało napisane po to, aby uzasadnić 
konieczność
dalszego pisania, rozgrzeszyć siebie-piszącego-nadal.
Pod koniec tych wspaniałych, oczywiście wspaniałych rozważań („Oczywistość to jest coś,
co nie ma, bo nie potrzebuje mieć dowodu na swoją oczywistość; czego nie da się obalić;
czego nie da się w najmniejszym stopniu podważyć; w co nie można wątpić, co nie potrze-
17
buje jakiejkolwiek wiary ani niewiary, co nie wymaga jakiejkolwiek aprobaty, akceptacji,
ratyfikacji i tak dalej i temu podobne. Jest oczywiste to, co nie zależy, co nie jest uwarunkowane
kaprysami intelektualnymi czy emocjonalnymi. Jest oczywiste to, co nie ma autora [jak
cała ta książka], co jest niczyje, a więc może być każdego”)… pod koniec tych oczywiście
wspaniałych rozważań („słowo «oczywiście» jest tak powszechnie nadużywane, że aż włos
się jeży, jak to mówią. Ale, pomimo wszystko, się go tu używa, gdyż jest jednak najznośniejsze,
najmniej stronnicze, najmniej polityczne”)… otóż pod koniec tych rozważań sprawa pisania
pojawia się znowu. Utwór staje się swym autokomentarzem, a także zamierzonym komentarzem
autora do jego poprzednich utworów. Ostatnie słowa człowieka-nikt w (apendyksie):
„Bywaj zatem. I – do zobaczenia” mogą być rozumiane jako obietnica szczęścia w krainie-
nikt, ale mogą być także (i, jak się okazało, są) zapowiedzią dalszego ciągu.
Dlaczego sam nie skorzystał z olśniewającej oczywistości? Dlaczego, zamiast zachwycony
patrzeć w to, co się przed nim otwarło, wciąż pisał? Omawiając Się już na to częściowo 
odpowiedziałem.
Chciał być jak ci, którzy posiądą ziemię i niebo, cichy i ubogi duchem, znał 27
śniegów, 13 wiatrów, 11 pór doby – ale przecież taki nie był, nie całkiem taki był. Kultura
umysłowa, którą błysnął w ostatnich tekstach, wskazuje, że sporo czasu spędzał przedtem w
bibliotekach. Sporo czasu spędzał też nad własnym pisaniem, był przecież także rzemieślnikiem
słowa i to znakomitym. Właśnie dlatego swoje 27 śniegów, 13 wiatrów, 11 pór doby
ponazywał. Swoje przeżycia oceniał pod kątem ich przydatności do pisania, teraz miał czy
mógł tę zależność zerwać, lecz nie potrafił tego uczynić.
Wszystko odzyskał, całą oczywistość przyjął, tyle jasności doświadczył na tej wielkiej górze
– a nawet nie oduczył się palenia (w Pogodzić się ze światem mówi, że wypala paczkę
dziennie, w szpitalu w Drewnicy wypalał trzy paczki, a kiedy był człowiekiem-nikt „mógł z
łatwością nie palić” – więc palił także). Trzeba się było chociaż oduczyć palenia, przynajmniej
pozostałby namacalny ślad tego, co przeżył. Ale nie. Skończywszy największe swe dzieło,
Fabulę rasę, jedno z większych, jakie w światowej… (w czym?) powstały, przepędziwszy
jakieś miesiące czy tygodnie, pewnego dnia – paląc – zabrał się do pisania Fabuli rasy 
(apendyksa).
Wspaniała druga osoba już była się objawiła, forma dialogowa zostawała jako pomysł,
można było robotę wykonać. Powstawała świadomie fabularyzowana (fabularyzowana
właśnie) artystyczna kreacja. Człowiek-nikt od kilkunastu dni (!) gości w domu E. Stachury,
zdążył w tym czasie przeczytać jego książki, nie dziw więc, że na ich temat się wypowiada…
Dlaczego?
Trudno o tym mówić, bo to jest tak, jakbym sobie i czytelnikom zabierał nadzieję. Ludzie,
którzy zaznali i doświadczyli tego (a jest ich wcale niemało), ci ludzie na wielkiej górze, zawsze
mają uczucie, że coś nieprawdziwego i wtórnego odgarniają – że refutują naukę, filozofię,
sztukę, teologię, zinstytucjonowaną religię – i że pod tamtym znajdują to pierwotne i prawdziwe,
jakiś rdzenny kruszec, który tamtym był przywalony. Ale to ich „prawdziwe” bez
tamtego „skłamanego” w ogóle nie doszłoby do skutku. Ich rozdęte i rozsierdzone Ja, które z
tak nieprawdopodobną ulgą w pewnej chwili mogą wypluć, jest właśnie tamtego wytworem.
Ich wyzwolenie, „zjednoczenie z pierwotnym”, ich nareszcie zdobyta oczywistość, jest skutkiem
spiętrzenia już spiętrzonego; jest przejściem na wylot przez radykalnie wyszpanowane i
radykalnie rozszpaltowane konwencje kultury (obojętne, konwencje sztuki czy teologii, nauki
czy obrzędu, w wieku XVI czy XX, w VI czy IV w. p. n. e.). Ich ogołocenie, doznania ciszy i
ubóstwa są wytworem kulturowo wydelikaconej, radykalnie wyszpanowanej, radykalnie 
rozszpaltowanej
– i radykalnie pojedynczej – duszy. Chcieliby wierzyć (a etnografowie i antropolodzy
usiłują im tej wiary dostarczyć), że człowiek tamtym nie tknięty przeżywa podobnie.
Ale nie jest to prawda. Można się o niej przekonać obserwując własną matkę-chłopkę, jak
Stachura w ostatnich notatkach, w Pogodzić się ze światem, lub biorąc za przykład 
jakiegokolwiek
innego prostego, pogodzonego z losem człowieka. Między wielką górą tamtych a
18
tymi pogodzonymi z losem i życiem ludźmi jest przepaść; jest rozziew, więc nieustanne ryzyko
– niemal pewność - opadnięcia, powrotu w to wyszpanowane i rozszpaltowane.
Rozziew w twórczości Stachury. To co było i co chciało, żeby być. Żył dzień po dniu, jak
leśny człowiek Rodziewiczówny, jak wędrowiec Cendrarsa, i z tego budował swe utwory. Ale
czy powiedział wszystko? W utworach tych czytałem o jego ucieczkach z domu i gdzie się od
15 roku życia wałęsał, ale że ukończył filologię romańską w Uniwersytecie Warszawskim
dowiedziałem się dopiero ze skrzydełka książki. A ile czasu obnosił się z esejami Heideggera?
Co jeszcze z prac tego rodzaju przeczytał (mogą o tym opowiedzieć jego przyjaciele, którym
często rozdarowywał przeczytane książki; ja także, chociaż nie zaliczałem się do przyjaciół,
otrzymałem w 1979 sporą przesyłkę)? Dlaczego wynotował był te piękne hiszpańskie
palindromy, które włączył później do San Luis Potosi?
Sana tigre vas a correr rocas a ver gitanas
Saluda a Telamon. No maleta adulas
O tym wszystkim ani słowa. Jeszcze takie osobiste wspomnienie. Poznałem go w 1972 w
Kaliszu, kiedy pisał teksty piosenek do pastorałkowego spektaklu, raz rozmawialiśmy. Z
rozmowy odniosłem wrażenie, że cierpi na dobrze udokumentowaną, osadzoną we 
współczesnych
polskich realiach politycznych, manię prześladowczą, i że jest w tym podobny do mnie
samego i wielu moich znajomych. Zdziwiłem się jednak, że nic z tego nie przeniknęło do jego
książek. A właściwie wcale się nie zdziwiłem.
Co to jest szczerość artysty? Polega na bliżej nie określonym małym odstępie między 
wypowiedzianym
a tym, co chciało się powiedzieć, lecz przecież nie na tym – że człowiek wyraża
„całego siebie”. Byli potępiciele instytucji rodziny, po których zostały pełne oddania rodzinne
listy. Byli propagatorzy czystości obyczajów, którzy nawet ginęli za swe przekonania,
a ich własne życie pozostawiało pod tym względem wiele do życzenia. Czy można nie mówić
o rozziewie, kiedy mówi się o artyście? No ale niestety – niestety, mimo wszystko co w Fabuli
rasie i Fabuli rasie (apendyksie) napisał – wciąż mówi się o artyście.
Niestety mówię o artyście. Dawni mistycy byli w lepszej od niego sytuacji. Nie dlatego, że
wierzyli w Boga. Z wiarą lub bez można wyruszyć w drogę, prawdziwego Boga (jeśli) znajduje
się dopiero na końcu. Nie dlatego, że wierzyli w Boga, ale że – wierząc – zobowiązani
byli do uczestnictwa w zewnętrznym kulcie. Bierne uczestnictwo w kulcie pozwalało im
przetrwać okresy depresji, kiedy to pamięć tamtego światełka już się zacierała, i w jakimś
szczęśliwszym momencie – pozwalało znowu wyruszyć w drogę. W tym duchu niejednokrotnie
do nich wprost mówiono: módlcie się chociaż ustami, módlcie nawet, gdy nie czujecie.
Nikt im nie zalecał wyjścia, na które musiał się zdobyć współczesny artysta: poczucia, że
czuje, wiary w to, że wierzy.
I jeszcze jeden powód szczególnej bezradności artysty wobec tego. To każdy przeżywa
sam, przeżywa po raz pierwszy, więc jest to niepowtarzalne – choć przecież wiele razy zostało
już doświadczone i nawet ponazywane. Kiedy Stachura w Słodyczy i jadzie pisze: „zamarło
serce, bo zrobiło się pusto, całkiem pusto, wielkie spustoszenie”, kiedy pisze we Fabuli
(apendyksie): „jego Ja, jak lodowe sople na przedwiośniu, roztapiało się całe pod tym 
bezstronnym,
niczyim słonecznym spojrzeniem. Tak było kilka dni. Aż do miejsca (od tego miejsca
wychodzi się już na dobre i na zawsze z czasu), gdzie absolutnie niespodziewanie zobaczył
wszystko; siedząc jakby go nie było, w swojej izbie, na krześle przy oknie, jednym rzutem
oczu niczyich przeniknął cały bezgraniczny wszechświat na wskroś, na wylot (…) potem
zobaczył najniezwyklejszą noc, prawdziwie czarną, bezchmurną i… bezgwiezdną. Pierwsza
noc świata, ognisko słońca (to zrozumiał nie od razu, lecz kiedy przypatrzył się temu dokładnie).
Potem zobaczył dzień” – otóż kiedy tak pisze, to mówi akurat to i niemal tymi samymi
19
słowami, co mówił Jan od Krzyża w Drodze na górę Karmel i Nocy ciemnej pisząc o nocy
biernej zmysłów, nocy biernej ducha i uzyskanych poprzez nie nocach czynnych.
Myślę, że to tak wygląda. Jest tylko jedno takie zjawisko, jeden stan, o którym mówi się
zawsze podobnymi słowami. Każdy przeżywa go po raz pierwszy. Ale kiedyś ten stan został
już dość dokładnie przeszukany i ponazywany, na przykład w klasycznej indyjskiej jodze, na
przykład w tradycji buddyjskiej. Chrześcijaństwo także tworzyło bardzo precyzyjne systemy
duchowego treningu, całe podręczniki ze skomplikowanym układem mieszkań duchowych,
poradniki życia wewnętrznego, z których mógł korzystać adept w swej drodze, a zwłaszcza –
zwłaszcza! – wtedy, kiedy „wychodził był już na dobre i na zawsze z czasu” i to, co nie mogło
zostać zawrócone, bywało jednak zawracane, gasło. Wtedy dużą ulgę przynosiła świadomość,
że inni także tego zejścia i przygaszenia doświadczyli – adept odnajdywał się w którymś
z mieszkań, kształt nałożony na jego życie duchowe chronił je przed ostateczną rozsypką
i pozwalał żywić nadzieję powrotu.
O tym stanie – a jest to jeden ze szczytów ludzkiego doświadczenia i każdy, kto go zaznał,
musi chcieć zaznać go znowu – my dzisiaj ponownie nie wiemy, czy nawet świadomie nie
chcemy wiedzieć. (Być może źle, wadliwie się sobie wyobraziliśmy; mamy poczucie niemienia
żadnych pozarozumowych oparć, wpieramy sobie przekonanie o całkowitej racjonalności
naszych przewodów myślowych, zaś pokolenia następne zobaczą nas może modlących się na
wielkiej górze). Z takich powodów czy innych nie wiemy, nie chcemy wiedzieć o tym stanie,
w naszym układzie kulturowych wartości ten stan się nie mieści. I biada naiwnym, którzy o
tym zapomnieli.
Każdy przeżywa to po raz pierwszy, każdy tam jest sam. Po raz pierwszy, samotnie przeżywa
powszechną radość. Swe cierpienia zawdzięcza też samemu sobie; nie ma żadnych rachunków
między nim a ludźmi. Ale to, że nie może swych cierpień pokonać, przynajmniej w
połowie zawdzięcza naszej hierarchii wartości; w tym jest częściowo ofiarą współczesnego
świata. Który da jego cierpieniom raz wykładnię polityki, raz filozofii, raz psychiatrii – ale
nie będzie wiedział o samych cierpieniach. Ta cywilizacja jest tak ukształtowana, funkcjonuje
za cenę takiego przeoczenia, które uniemożliwia zrozumienie tego stanu – nie ma w swych
duchowych narzędziach niczego, co pozwalałoby go zobiektywizować. Owszem, zna środki
uspokajające.
20
Oto, czyli zejście
Rzeczy wielkie wielkim kosztem się nabywa; tego wymaga sprawiedliwość – myśl tę wypowiada
między innymi Teresa od Jezusa w Szóstym mieszkaniu swej Twierdzy wewnętrznej.
Ale nie mówi – może nie wiedzieć – o ich bezpowrotnej utracie. Z czyhających niebezpieczeństw
oczywiście zdaje sobie sprawę i wielokrotnie o nich mówi. W jej pismach pochwały
czekającej adepta szczęśliwości są bardzo liczne, lecz jeszcze liczniejsze są przestrogi
przed udaniem się w drogę. Przy wejściu do Szóstego mieszkania powiada wprost, że dostać
się tam mogą tylko pewni, szczególni ludzie.
Jacy to ludzie? Może naznaczeni piętnem choroby umysłowej, o czym ze zrozumiałych
względów ówcześni przewodnicy życia duchowego nie mówili – tym piętnem, którym ich
samych naznaczyła współczesna nauka? Oddajmy psychiatrii co psychiatrycznego (zaś 
antypsychiatrii
co anty) i powiedzmy, że talent jest czymś równie rzadkim w chorobie jak w
zdrowiu, i że choćby z tego względu psychiatria niczego nam w tej materii nie wyjaśni.
Myślę, że są to ludzie, którzy bardzo źle i bardzo mało mają na świecie do zobaczenia.
Właśnie – do zobaczenia. I – że człowiekiem takim był również Stachura. W swej poezji i
prozie usilnie stara się stworzyć pozory widoczności, wspaniałej wizualności – ale naprawdę
umie mówić nie o tym, co widzi, lecz o tym, co czuje (słonko, południe, świat, kwiat są w
jego zapisach raczej nazwami uczuć niż wizualnych i postrzeganych zjawisk). Ludzie tacy
żyją w niezaspokojeniu, w ciągłym rozdarciu między tym, co otrzymują, a tym, co im ich
własny organizm obiecuje. Po prostu bardzo mało i bardzo źle ze świata do nich dociera –
dlatego mówią raczej o swych uczuciach i raczej mówią nie o tym, co czuli, tylko o tym, co
powinni byli czuć. Ich droga – t a droga – możliwa jest właśnie za cenę i kosztem. Za cenę
tego, z czego dobrowolnie potrafili zrezygnować (a wątłość i niepełnia docierających do nich
bodźców sprawia, że łatwo z nich rezygnować). I kosztem… tak, kosztem dotkliwego braku…
pewnego kalectwa. Ludzie inni, rozwiązani szczęśliwiej, tego kosztu nie zrozumieją. Ci
w ogóle nie mieliby powodu, żeby w drogę – w t ę drogę – wyruszyć.
O braku, który jest udziałem tamtych, chciałbym jeszcze inaczej opowiedzieć. Są ludzie
„dobrze śniący”, z dobrze rozwiniętym nieświadomym podłożem; ci znajdują azyl w sobie. I
są „śniący źle”, z nierozwiniętym czy niedorozwiniętym podłożem, którzy takiego azylu nie
znajdują (o „stadium węża” w ich przypadku może powiedzieliby Hindusi, przypominam: „Ja
to jad. Ja to wąż” – w Się). Ci muszą uciekać się do świata, zwiększać ilość bodźców chaotyczną
wędrówką, potęgować używkami. Lub właśnie – w desperackim geście z wszystkiego
tego zrezygnować, od świata się odwrócić. Pewien prymitywizm, pewna „gadość”, gadzie
niedokształtowanie ich sennego, nieświadomego podłoża jest przyczyną jałowości doznań,
która ten desperacki gest umożliwia. (Notabene. „Gadość”, między linijkami zapisana u Jana
od Krzyża, wyraźniej – w Życiu Teresy od Jezusa, patrz VII. 8; o wcześniejszych mistykach
chrześcijańskich nawet i nie mówię, byli nierzadko jak krokodyle, modlący się do Krokodyla
– na przykład ciągłe „pożeranie” i „bycie pożeranym” w modlitwach Ruysbroeka; i kto wie,
czy nie tej cesze ich sennego podłoża zawdzięczamy ciągłą obecność gada w symbolikach
religijnych).
Ci pierwsi, „dobrze śniący”, to łagodni wizjonerzy, wizyjni poeci, którzy nigdy naprawdę
ze swego dzieciństwa nie wyszli – czekający na sens, jaki się wyłoni z uskładanych obrazów.
(C. G. Jung, którego kompetencja w dziedzinie życia i rozwoju duchowego jest bezsporna,
mówi zawsze i tylko o nich; dla innych jego podziwu godne obrazowe rewelacje brzmią jak
bajki). Ci drudzy, na dobrą sprawę, nigdy we własnym dzieciństwie nie byli. Ci drudzy to
wiecznie głodni gwałtownicy – szukający bliżej nie określonej treści, która ukoi niepokój,
21
wypełni ich pustkę. Ci mogą dojść aż do zjednoczenia pełnego, do Siódmego mieszkania.
Zależnie od sposobu patrzenia, ich pustka może być rozważana jako kalectwo – albo wprost
przeciwnie.
Stachura należał w całości do tych drugich. Ogromna negatywna rola, jaką w swej twórczości
przypisywał wspomnieniu, marzeniom sennym. „Sny takie, my je rzucamy na złom”
(w Czystym opisie z tomu Falując na wietrze). W (apendyksie) mówi o „upijaniu się dusznym,
zatęchłym, zatrutym alkoholem wspomnień i marzeń: tych wspomnień z przyszłości”. A
tak w (apendyksie) mówi o marzeniu sennym: „człowiek wieczorem umiera, a rano się rodzi.
Spokojnie zapada w ugór niebytu (nic mu się tam nie śni, nie marzy, nie koszmarzy) i się
wyłania w łanach bytu”. Niemal tymi samymi słowami powtarza tę myśl w Oto: „Kto zdrowo
śpi, nic mu się nie śni, nic mu się nie koszmarzy i nie gada przez sen. A gdy się budzi, 
spoglądając
wielce zdziwiony po sobie i po dookolu, mówi: Oh! A co to takiego cudownego?”.
Przecież nieprawda – wykrzykną pewni ludzie, a zgodzą się z nim jedynie bracia w duchowym
niedostatku. W opowiadaniu Nie zlęknę się w Falując na wietrze uważa dzieciństwo za
„czas stracony (…) czas zmarnowany, czas fałszywy i nędzny”. Co zaś do gada, który u tego
różanego trubadura przed tomem Się nigdy po imieniu nie został nazwany (przepraszam, raz
– w poemacie Po ogrodzie niech hula szarańcza, kiedy mówi o swojej medytacji, za którą
„licho sunęło jak jaszczur”) – więc co do gada, który tylko dwa razy po imieniu został nazwany,
to… to przyznam się, że nigdy przedtem nie czytałem o takim wstręcie żywionym wobec
własnego dzieciństwa.
Od najwcześniejszych opowiadań z Jednego dnia ( List do Olgi, Królewicz, Miecz Damoklesa)
po List do pozostałych zawsze ilekroć ustaje muzyka świata i urywa się Ronsardowski
tryl, wyzierają jego puste, płytkie oczy, żarłoczny łeb.
„Mówię prawdę i tylko prawdę, całej prawdy powiedzieć nie mogę, bo jej nie znam. I chyba nigdy
się nie dowiem, dlaczego i po co szedłem dzisiaj ładne trzydzieści pięć, czterdzieści albo i czterdzieści
pięć, nie wiem, kilometrów, bo nie wiem, ile zrobiłem, na słupy nie patrzyłem, czasu nie mierzyłem.
Nie to miałem w głowie. W głowie miałem lekki szum. Na pewno. Na pewno nigdy się nie dowiem,
dlaczego dzisiaj nie skończyłem śniadania, nie dopiłem kawy, tylko wstałem i powiedziałem do 
gospodarza,
żeby mnie obliczył i żeby mi wypłacił, ile się należy, bo odchodzę. Bo muszę iść. Wyszedłem
na podwórze, podszedłem do płotu, zdaje się, oparłem się o sztachety, zdaje się i patrzyłem w
pole, ale nic nie rozróżniałem: pierwszego planu, drugiego planu i tak dalej. Nie to miałem przed
oczami. Przed oczami miałem biało. Mówię, co wiem. (…) Niby szedłem cały dzień prosto drogą, ale
właściwie to tak, jakbym szedł w kółko. Bo nigdzie nie chciałem przecież dojść, nigdzie nie szedłem
w normalnym rozumieniu. Mówię, co wiem. Całej prawdy nie znam. I jakby droga prowadziła w kółko,
to bym przy końcu drogi dopiero zauważył, że doszedłem tam, skąd ruszyłem. Albo i bym nie
zauważył nawet i minął” (w opowiadaniu Los niezłomny z tomu Falując na wietrze).
Życie tak przeżywane, doświadczenie tak zapisane, świat kwitowany w ten sposób słowami
jest zawsze pewnego rodzaju przewiną. Ażeby uspokoić wyrzuty sumienia, pokonuje się
następne i następne kilometry – i przewinę mnoży. Ludzie ukształtowani inaczej, „lepiej śniący”,
mają w tym sumienie czyste – nawet gdyby chcieli, n i e s ą w s t a n i e p r z e w i n i
ć tego, z czego człowiek „źle śniący” z tak wielką ulgą niekiedy się wyzwala. Jego opowieść
(jeśli opowiada) jest zawsze opowieścią o grzechu bądź wyzwalaniu się z niego.
Powyższy duszoznawczy wstęp może urąga dobrym obyczajom dzisiejszej unaukowionej
krytyki, ale ma tę zaletę, że tłumaczy pewne cechy formalne tekstu Oto i wyjaśnia zdarzenia
życiowe, które nastąpiły potem. Mówiłem o pobycie autora na wielkiej górze, a teraz muszę
wytłumaczyć przyczyny jego opadnięcia stamtąd – nie upadku, lecz opadnięcia – które nie
jest niczym więcej, ale i niczym mniej, jak powrotem do „normalnego” bytowania. Tylko że
ta „normalność” w porównaniu z ogromem ulgi, jakiej był doświadczył, i wobec cech jego
poprzedniego życia, o których właśnie starałem się opowiedzieć, była katastrofą.
22
Próba zapobieżenia katastrofie. „Po uważnej i prawej lekturze” (jak pisze Stachura w Oto)
tak chciałbym zobaczyć jego tekst. Najdoskonalszy utwór, Fabula rasa, w lekturze przywodzi
na myśl wielkiego znawcę Boga rozumiejącego tylko człowieka, skromnego i nie do odparcia
przenikliwego Tomasza ŕ Kempis – powtarza nieświadomie, niezamierzenie jego stylistyczne
(duchowe) cechy. Teraz pojawiają się zamierzone nawiązania do Ewangelii. „Powiedział Brat
mój Obudzony…” „Powiedział Brat mój Syn Człowieczy…”. Człowiek-nikt w swej nikłości
zagrożony, człowiek-nikt stający się kimś przywołuje na pomoc innych ludzi-nikt, ich słowami
zagaduje to, co był utracił lub czego posiadania nie jest już pewny.
„Ty myślisz, kobieto, nazywana i nazywająca siebie Matką, że syn…”. Przecież to brzmi
niemal jak apokryf (na stylistycznie alarmujące „natenczas” zwracałem już uwagą omawiając
(apendyks)). Brzmi niemal jak apokryf, i biorąc pod uwagę pokrewieństwo doświadczeń, 
mogłoby
tak brzmieć. Ale tymi największymi, olśniewająco wierzytelnymi dla dzisiejszego czytelnika
słowami Stachury pozostaną te, które z litery nie przypominają Tamtego, tamtych tekstów.
No bo tamte teksty już są i ludzie rozumiejący sami do nich trafią. Wydawało się, że w
Fabuli rasie wiedział to również autor. Teraz jakby przestał wiedzieć.
„Kto jest ojcem – jest ojcem, kto jest matką – jest matką, kto jest synem – jest synem, kto jest córką – jest
córką, kto jest mężem – jest mężem, kto jest żoną – jest żoną, kto jest kobietą – jest kobietą, kto jest 
mężczyzną
– jest mężczyzną, kto jest «świętym» – jest «świętym», kto jest uczniem «świętego» – jest uczniem
«świętego», kto jest milionerem – jest milionerem, kto jest nędzarzem – jest nędzarzem, kto jest 
wegetarianinem
– jest wegetarianinem, kto jest kolekcjonerem – jest kolekcjonerem, kto jest Kimś Ponad – jest Kimś
Ponad, kto jest Kimś Popod – jest Kimś Popod, kto jest Kimś Pomiędzy – jest Kimś Pomiędzy”.
Jakaż męcząca dyskursywna metodyczność w tym, co całą swą istotą sprzeciwia się dyskursowi
i metodzie. Metodyczność – i wysiłek bardzo ozdobnych, coraz bardziej ozdobnych
słów. A przecież w Fabuli rasie tak pisał o wysiłku: „wysiłek nieodłącznie towarzyszy myśleniu,
a nie ma go tam, gdzie jest rozumienie, czyli tam, gdzie nie to, że się przestało myśleć,
ale gdzie się niepomiernie poszerzyło myślenie”. Teraz to myślenie poszerzone niepomiernie
– wciąż, widać, nie dość szerokie – chce być podparte literą Księgi i staje się przedmiotem
artystycznej kreacji. Nie sposób przecież nie dostrzec pisarskiej roboty w tych cytatach 
pragnących
uchodzić za słowa własne i niecytatach udających, że są cytatami.
Tym, co z wielkiej góry pamięta się najdłużej, jest całkowite poroztwieranie: brak przegrody
między mną a światem i brak przedziałów między zjawiskami. Tylko że to wtedy jest
łatwe jak górskie powietrze, oddycha się tym a to nadal jest, niewyczerpane. Lecz kiedy chce
się to przedstawić dyskursywnie i metodycznie – przedstawić po to, aby siebie samego przekonać
– i czyni z tego przedmiot pisarskich zabiegów, zaczyna brzmieć wrogawo. Wygląda
na świadome unicestwianie.
Dwa rodzaje ciągów unicestwienia w Oto. Pierwszy: „Kto jest ojcem – jest ojcem, kto jest
matką – jest matką” itd. (patrz wyżej). Oczywistość pożera oczywistość. Znaczące połyka
znaczone lub odwrotnie. Doznanie pełnej oczywistości, cudowne uczucie roztajemniczenia
świata na wielkiej górze, zamieniając się w trywialną tautologię, służy zniszczeniu. Drugi
rodzaj: pojęcie połyka pojęcie. Jedno pojęcie, użyte omownie (bo tego, czego pojęcie dotyczy,
nie da się powiedzieć wprost, nie można powiedzieć inaczej jak omownie), połyka drugie
pojęcie, użyte omownie, to drugie trzecie… – a pasja autora, jego ludzka zapobiegliwość i
stylistyczna skrzętność sprawiają, że czytelnik (chwilowo, na ten raz) jego ciąg zniszczenia
akceptuje. Na przykład:
„Na przykład, co jest prawdziwą cnotą? Na przykład oszczędność, gdyż jest bezwątpliwą postacią
uwagi. Kto jest oszczędny, może dużo dać ludziom, oczywiście nie oczekując niczego w zamian (…).
Wtedy, oszczędnie, zaczniesz otrzymywać oszczędność. Oszczędność bezgraniczną. Wtedy zoba-
23
czysz, że ta bezgraniczna oszczędność jest bezgraniczną hojnością. Wtedy staniesz się bezgraniczną
hojnością”.
To jest bardzo ładne i może nawet prawdziwe… ale. Albo taki ciąg:
„fakt, pozasłowie, słowo cielesne, rzeczywistość, oczywistość, zdrowie, wolność, szczęście, nieznane,
dziewicze, nieskończenie młodniejące”.
Każdy kolejny człon coś dopowiada do poprzedniego, a zarazem – poprzedni jakby likwiduje.
Nawet koronna, wieńcząca wszystko oczywistość (chwilowo, na ten raz) została zlikwidowana,
połknięta. Decyzją autora po szczęściu nieskończenie młodniejącym postawiono
kropkę. Ale można je było połknąć wieczystą młodością, wieczystą młodość aletheią, aletheię
eleuterią… tę czymś następnym.
Przysłowie powiada, że papier jest cierpliwy, że napisać można wszystko. Ale powiada
również: powiedziawszy A, trzeba powiedzieć B. Mówi też: napisano piórem, nie wyrąbiesz
toporem. Jest pewien rodzaj słów, pewien stan ducha towarzyszący ich zapisywaniu (być może
ten jedyny, o którym warto mówić krytykom), który sprawia, że słowa nie uchodzą bezkarnie.
Tam, gdzie jest poezja, nie ma poety, bowiem prawdziwy poeta j e s t poezją. Nie można
rozumieć czegoś – rozumieniem j e s t się, lub nie jest. Itd. We wszystkich tych sądach 
konstatujemy
c a ł o ś ć. I wszystko to prawda, nie ma rozpadlin, przedziałów – dopóki j e s t się
tym. „O cudowności bycia kobietą pomiędzy kobietami, nie przestając być mężczyzną pomiędzy
kobietami” (w Oto). Ale kiedy się to zaczyna tropić, kiedy nazywa się przeciwieństwa
dyskursywnym językiem po to, aby je ze świata wygnać, one wracają. Wygnane z jednego
miejsca, zjawiają się w innym. Z każdego zapisanego słowa wyziera konflikt, który nie chce
być zobaczony jako konflikt. Poza wielką, choć niewymierną stratą osobistą, oznaczałoby to
przecież przekreślenie największego swego pisarskiego dokonania.
„Biada ciału, co zależy od Duszy; biada Duszy, która zależy od ciała” (w Oto). Dziwne
poczucie jedności. I dziwny sposób wyrażania poczucia jedności. Albo: „Wyjść z ciała przed
śmiercią ciała” (w (apendyksie)) – bo to zgrzytało już w (apendyksie), nawet we Fabuli: w
stylistycznie mniej szczęśliwych momentach nazywał transcendentalność ludzkiego 
doświadczenia,
będąc jednocześnie przekonany, że właśnie poza pytania transcendentalne wychodzi.
(Na przykład nawiasy, które obficie we wspomnianych trzech tekstach stosuje. Są wygodnym
sposobem mówienia, być może ekonomiczniejszym od innych, ale całość, jedno, wszystko
musiałyby się przecież obywać bez nich). I znowu trzeba powiedzieć sobie oraz czytelnikowi
słowa przykre. Że mianowicie ta jedność, osiągana na wielkiej górze, jest nie tyle wyciszeniem
konfliktu, ile raczej szczególnego rodzaju roztargnieniem, które sprawia, że konfliktu
nie dostrzega się. I że – trwać może tylko tak długo, jak długo trwa tamto roztargnienie. Klin
wchodzi natychmiast, kiedy roztargnienie mija.
„Wróćmy do prawości, która nie jest, na całe wielkie szczęście, uczuciem ludzkim czy cechą
moralną, co ci się tutaj jasno i prosto wykazuje. Prawość jest rozdźwiękiem, rozziewem
pomiędzy psychiką a materią; jest klinem wbitym w to, co uznawało siebie cały czas za jedną
nierozerwalną całość, a oto prawość pokazuje niepodważalnie…” (w (apendyksie)). Jakież to
niewypowiedzianie smutne. Niewypowiedzianie smutne jest to, że musi się tutaj pojawić cały
wielki aparat filozoficzny, analizy językowe, męczący dociekliwą gadatliwością język krytyka.
Że po to, aby połączyć coś z czymś i postawić słówko „i”, trzeba przywołać bez mała trzy
tysiąclecia europejskiej kultury.
W (apendyksie) tak na przykład pisze autor o spójniku „i”:
„Być to prawdziwość. Być to wszystko. Nie ma czegoś poza tym. Nie ma: i. Nie ma: wszystko i.
Jest: wszystko «i» z tym, że wszystko i «i» nie mają ze sobą absolutnie nic wspólnego. Jeżeli ktoś
24
chce tego «i», ma to «i», ale wypada z bytu, wypada z prawdziwego, wypada ze wszystkiego. Wtedy
to «i» jest dla niego bytem, prawdziwością, wszystkim, ale to wszystko jest oczywiście fałszywe”.
Słusznie. Nie ma „i” tam, gdzie jest wszystko. Ale ile razy (różnicując, coś nad coś przenosząc,
coś czemuś przeciwstawiając) sam autor stosuje ten spójnik w Oto. I ile razy stosuje
go, nie stosując. Przytaczam dowody z zamykającej ten tekst litanii (cytowałem ją na początku
pracy): widok – widoki, kropka – ypsylon, biała lokomotywa – czarny węgiel, księżyc –
księżyce, słońce – słońca, widzialne – niewidzialne. Takim językiem nie przemawia przecież
Wszystko (to Wszystko, po raz pierwszy w zakończeniu utworu wyróżnione dużą literą). No i
– mówiąc nawiasem – czym niby jego „biała lokomotywa na czarnym węglu” lepsza od
„czarnej Bestii z jej nieodłącznym totumfackim i niestrudzonym pocieszycielem: białym 
Barankiem”,
które w tym samym utworze podobno trapią ludzi niewiedzących?
Podział, wygnany drzwiami, wraca oknem. Ba, żeby oknem. Żeby o to chodziło. Wygnany
ze świata, wchodzi w człowieka.
„Nie ma sensu szczegółowo opisywać, jak zostałem ukrzyżowany, jak bardzo to było realne i jak
strasznie bolało, jak najdosłowniej umierałem i zmartwychwstawałem kilkakrotnie; i jak mówiłem
głosami różnych ludzi, jak dwa razy zaniemówiłem, jak bardzo było to realne, jak zostałem podzielony
na lewą i prawą stronę, jak bardzo to bolało, jak zmieniłem się w pół-kobietę i pół-mężczyznę, jak
bardzo było to realne, jak rozmawiałem z kimś potężnym, niesłychanie potężnym i inteligentnym, jak
błagałem go o niemotę, gdy już nie mogłem mówić z nim, choć było to euforyczne, jak błagałem go,
by mnie zabił, jak pomagał mi umrzeć manipulując oddechem moim, ustami, dziurkami od nosa” (w
Pogodzić się ze światem).
Można by powiedzieć, że tamten podział (świata) i nasza zapobiegliwa, nie mądra, inteligencja
są ceną, którą płacimy za autonomię ciała i suwerenność swego życia duchowego.
Można by powiedzieć, gdyby słowo „cena” nie implikowało sądu, że transakcja jest opłacalna.
A tego właśnie nie wiemy, tego właśnie chcielibyśmy się dowiedzieć. I nie dowiemy się
tego od Stachury. Ani czytając Oto, ani tym bardziej czytając Pogodzić się ze światem – które
oczywiście nie jest żadnym pogodzeniem się, raczej czymś w rodzaju spóźnionego 
uwierzytelnienia
pozostałych zapisów, dopełnieniem formalności paszportowych.
I jeszcze – że doświadczenie przez niego zapisane (mówiłem już o tym) nie dotyczy
wszystkich. Jaką korzyść z niego odnieść mogą ci inni, umierający skromnie na raka, zawał
lub zakażenie krwi?
25
Oto jeszcze raz, czyli fach pisarza
Bo przecież, z innej strony patrząc, jest to utwór wspaniały. Teraz, przy ponownej lekturze,
wcale nie jestem pewny, czy nie w nim są zawarte te najprostsze, najlepiej powiedziane słowa:
„Wśród tych okruchów szczodrze tu rozsianych są, najmilszy człowieku, takie, co ich nie możesz
na razie podjąć, jako że są na razie poza twoim zasięgiem. Które to są – sam przecież widzisz. Nad
tymi dłużej nie pochylaj się; nie interpretuj ich, nie spekuluj wokół nich, nie myśl o nich, nie podstawiaj
pod nie swoich wyobrażeń, marzeń, wierzeń, nadziei, nie sztukuj do nich swoich snów, nie przypasowuj
do takich czy innych miejsc w tym, co poszczególne nacje nazywają swym nacjonalnym czy
(łaskawie) nacjonalno uniwersalnym dziedzictwem kulturalnym, swoimi świętymi tekstami czy swoimi
jeszcze jakoś tam; nie kombinuj, nie usiłuj, nie siłuj się, gdyż postępując tak, sprawisz sobie tylko
niepotrzebny kłopot. Niechaj cię zdziwią – i to całkowicie wystarczy”.
Albo:
„Gdy już będziesz wielkim słońcem, to się nazbyt w sobie nie rozsiadaj, nie rozkładaj. Wróć do
czarnej pestki malutkiego słonecznika. Ruchem świata jest powrót.
Zaprawdę w miodnym ulu nazbyt długo nie przesiaduj, bo cię pszczoły zjedzą. Normą świata ludzi
winien być umiar”.
Dziesiątki podobnych przykładów. Wszystkich ich nie mogę przytoczyć, więc chciałbym
tu doradzić, co już doradzałem czytelnikowi omawiając Fabulę i (apendyks): żeby, niezależnie
od moich krytycznych sądów o Oto, sam dokładnie ten utwór przeczytał.
Przecież nie tylko powtarzał (po sobie i po kimś). Miał wciąż bardzo dużo bardzo swojego
do powiedzenia i ta pępowina niepowiedzianego wlokła się za nim. Ale w l o k ł a s i ę z a p
i s a – r z e m. Który z wielu stojących do dyspozycji słów wybiera to właściwe, który z dwu
możliwych sposobów powiedzenia jakiejś rzeczy wybiera jeden. „A kto wybiera, siebie wybiera”
(w Fabuli rasie). Wybiera Ja. Ja prawdomówne, Ja złotouste, Ja pragnące dobra
wszystkich. Itd., i tak dalej. Chcąc zaś o wyborze tym opowiedzieć – musi wybrać literaturę.
No bo niestety mówię o pisarzu, o artyście. Mówię krytyk i mówię o artyście.
W głoszeniu przez artystę jedynej prawdy jest zasadnicza, nieprzemożona sprzeczność.
Artysta działa we własnym imieniu i dla własnego imienia – i oto mówić ma o tym, jak swego
imienia z ulgą się pozbył. Dawni mistycy byli w naturalniejszej dla tego stanu sytuacji, nie
musieli wydzielać słów. Jeżeli pisali po t y m, to pisali już tylko porady, podręczniki dla 
następców
– pisali z własnej ochoty albo na polecenie władz zwierzchnich. Nie musieli kusić się
o wyjątkowość i odkrywczość. Artyści zaś pewno dzielą się na takich, dla których powodem
twórczości jest to nieliterackie w literaturze, nieartystyczne w sztuce, i na takich – co to 
artystyczne.
Ale i jedni, i drudzy wiedzą dobrze, że bez czegoś kunsztownego nie byłoby ich
twórczości, ich samych by nie było. „Elektryczne plus i elektryczne minus. Dwa bieguny jednego
magnesu. Jeden bez drugiego nie istnieje. I o to właśnie chodzi” (w Fabuli). Bez czegoś
żywego, nieartystycznego literatura byłaby grafomanią. Ale bez oryginalności – bez 
kunsztownego
i wyrazistego powiedzenia tego, co nieartystyczne – w ogóle nie ma literatury. Wybierając
zaś literaturę i oryginalność, pisarz raz jeszcze wybiera Ja. Siebie-Ja, o którym właśnie
mówi, że powinno sczeznąć.
Bóg? „Bóg nazewnictwa, Bóg-słowo nazywa się tam Bogiem stworzenia” (znowu Fabula;
tyle że teraz jej rewelacje zwracam przeciwko autorowi). Myśl rodzi myśl, a ta rodzi następ-
26
ną. Słowo pociąga za sobą słowo, a to pociąga kolejne. I tak w samym środku Wszystkiego,
tego niczyjego – w sednie człowieka-nikt – zaczyna prześwitywać rozsierdzona osoba:
„…nie licząc najmaluteńkich dzieci, nieskończenie mniejszych od wszystkich maluteńkich dzieci,
czyli ludzi-nikt, czyli ludzi-wszystko, których ilu jest w tej współczesności? Za dużo palców u jednej
ręki, by ich policzyć. Dwóch ich jest, jeden na Zachodzie, drugi na Wschodzie, trzeci w mękach się
rodzi, ale i jeden jedyny wystarczy, by swobodnie utrzymać na swoich ramionach prawdziwe istnienie
całego wszechświata i jeszcze wejść z tym, jak słońce na niebo, na dachy waszych domów” (w 
(apendyksie)).
Dwa albo trzy palce ręki wystarczyły mu w jego Wielkiej Improwizacji – ba, wystarczył
jeden palec! – i nie uwierzyłby dowiadując się, ilu tych bezimiennych ludzi-nikt chodziło
dotychczas i chodzi po świecie. Chcąc opowiedzieć bezimienne – mnożąc obrazy, sposoby
argumentowania, tryby mowy – pisarz przechodzi na stronę imienia. Po stronie tej jest 
młodopolska
tęsknica, ekstaza-buffo Stanisława Przybyszewskiego, steoretyzowana anarchoekstaza
Benedetta Croce – prawa rynku i giełdy, na których się je raz wyżej, raz niżej notuje.
Po stronie tej jest osoba, wieczny ośrodek tych notowań, jej głód notowań coraz wyższych
powołujący wciąż nowe piękności. „Komu potrzebny jest człowiek-nikt? Wariatowi, wielkiemu
oszustowi, spacerującej śmierci” (w Oto). Itd. Itd. Aż do zamykającej tekst litanii, tej
ekspiacji za słowa – zapisanej w słowach, po której winny znowu nastąpić słowa, coraz więcej
słów. Właśnie tak, jak o tym pisał w poemacie Po ogrodzie niech hula szarańcza: „w pełnym
biegu / mogę już nie zatrzymać się / mogę już nie zatrzymać się / i tak mi przyjdzie biec
doszczętnie”.
To jest moment duchowy (stylistyczny) podobny do tego, który osiągnął Fryderyk Nietzsche
w Zaratustrze. (Notabene. Tekst Oto wielorako tę książkę przypomina. Czy przywołania
i parafrazy Ewangelii dają zawsze podobne efekty?). Więc Fryderyk Nietzsche w Tako
rzecze Zaratustra. Przeszedł na stronę dojrzałości, na stronę mądrości i rozumienia – i, 
przeszedłszy,
zaraz się stamtąd wycofał. W którymś miejscu powiada mianowicie, że pewne słowa
– te właśnie dojrzałe słowa – nie mogą pojawić się w starych ustach. To skonstatowawszy
poczuł się skocznym tancerzem, młodzieńcem wykrzykującym prawdę z wezbranej piersi –
oto co się nazywa podciąć gałąź, na której co dopiero się siadło. Znów zaczął składać pieśni,
piosenki, dytyramby, aforyzmy, próby dramatyczne, itd. Itd. Aż do kantaty, którą skomponował
na własną pamiątkę.
Itd. – „i tak dalej”, ulubiony idiom Edwarda Stachury – od literackiej roboty do rewelacji i
od rewelacji do literackiej roboty. Itd., między blaskiem jedynej prawdy a ozdobnym 
mówieniem.
Aż do Listu do pozostałych – który oczywiście nie jest listem do kogokolwiek określonego,
tylko rozpaczliwym powrotem do całożyciowej, całym sobą robionej artystycznej kreacji.
27
Jeszcze myśl delikatna i skromna na zakończenie
Tym największym, na co stać literaturę, jest zapisanie pewnego stanu, który zrozumieć
może tylko ten, kto sam przedtem go doświadczył. Kto sam przedtem go doświadczył, i w
dodatku nie ma go już – no bo inaczej nie czytałby „Twórczości”, nie zachodził do księgarń i
Fabuli rasy nie poznał.
To już wszystko, co pisarzowi może się przydarzyć, co przydarza się nie każdemu.
Korekta: Karolina Kwiasowska