John Dos Passos 
Rok 1919
Tłumaczył Krzysztof Zarzecki

OD TŁUMACZA 
„Rok 1919” jest – po wydanym przed kilku laty „42 równoleżniku” – drugą częścią trylo-
gii „USA” ukazującą się w polskim przekładzie. Napisane w latach trzydziestych „USA” po-
zostało do dziś szczytowym osiągnięciem w twórczości Johna Dos Passosa, stawiającym go 
w rzędzie wielkich pisarzy amerykańskich naszego stulecia.
O pół roku starszy od Fitzgeralda, półtora od Faulknera, dwa i pół od Hemingwaya – Dos 
Passos tak jak oni wszedł do literatury prosto z frontów pierwszej wojny światowej. W latach 
trzydziestych był w Polsce najsławniejszym z pisarzy amerykańskich tzw. zagubionego po-
kolenia. Przetłumaczono wówczas dwie znane również z powojennych wznowień powieści: 
„Trzech żołnierzy”, jedną z najgłośniejszych pozycji pacyfistycznych okresu międzywojen-
nego, oraz „Manhattan Transfer”, kronikę życia Nowego Jorku na początku wieku.
Trylogia „USA” jest bogatszym i dojrzalszym przetworzeniem doświadczeń, z których 
wyrosły owe dwie wcześniejsze powieści. Miejsce Nowego Jorku z „Manhattan Transfer” 
zajmuje tutaj panorama całego, olbrzymiego kontynentu amerykańskiego na przestrzeni lat 
trzydziestu, ukazana przez pulsujące gorączkowym życiem biografie dwunastu fikcyjnych 
bohaterów obojga płci, reprezentujących różne obszary geograficzne i sfery społeczne Ame-
ryki. „42 równoleżnik” ukazuje pokolenie pełne nadziei na lepsze jutro świata 
w rozpoczynającym się nowym stuleciu; „Rok 1919” przedstawia wielki wstrząs, jaki mu 
zgotowała wojna światowa; „Ciężkie pieniądze” zamykają jego losy klamrą wielkiego kryzy-
su.
Fikcyjne życiorysy dwunastu bohaterów trylogii przeplótł Dos Passos krótkimi rozdzia-
łami-przerywnikami, utrwalającymi klimat i smak epoki. Są one trojakiego rodzaju: dwadzie-
ścia sześć pełnych ekspresji, zwięzłych biografii sławnych Amerykanów tej epoki – prezy-
dentów Wilsona i Teodora Roosevelta, pisarza-rewolucjonisty Johna Reeda i bankiera Mor-
gana, wynalazcy Edisona i aktora Rudolfa Valentino, fabrykanta automobilów Henry Forda 
i tancerki Izadory Duncan; sześćdziesiąt osiem dokumentarnych „Kronik” złożonych 
w całości z nagłówków gazetowych, fragmentów wypowiedzi i artykułów, popularnych szla-
gierów i reklam; wreszcie pięćdziesiąt jeden rozdzialików zatytułowanych „Oko kamery”, 
stanowiących poetyckie strzępy autobiografii samego autora.
Oto elementy, z których Dos Passos skomponował niezwykłą i niepowtarzalną powie-
ściową kronikę burzliwego okresu w życiu wielomilionowego narodu.

KRONIKA XX 
Ach, piechota, infanteria 
Z matką ziemią za uszami
ARMIE STARŁY SIĘ POD VERDUN W NAJWIĘKSZEJ BITWIE ŚWIATA 150 000 
OSÓB W WIELKIM POCHODZIE 
wyłania się jednak inna nader ważna kwestia. Giełda nowojorska jest dzisiaj jedynym 
wolnym rynkiem obrotu papierami wartościowymi. Jeżeli i nadal zachowa tę pozycję, 
z łatwością może się stać największym w świecie ośrodkiem handlu walorami 
FLOTA BRYTYJSKA PŁYNIE OBSADZIĆ ZŁOTY RÓG 
Kawalerio, artylerio, 
Z przeklętymi saperami, 
Nie wam z naszą infanterią 
Mierzyć się osiągnięciami
POD GALLIPOLI TURCY UCIEKAJĄ PRZED ANGLIKAMI 
co pomyślą sobie powracający z wojny żołnierze o owym Amerykaninie, który taplając 
się w piasku przybrzeżnych mielizn paple o jakimś nieokreślonym nowym porządku? Im, 
którzy przeżyli wielką pożogę, rojenia słabeusza muszą przywieść z powrotem na myśl rozle-
gły no man’s land  Europy zionący mordem i żądzą grabieży, spowity dymami rewolucji 
STRAJKUJĄCY KELNERZY ZWRACAJĄ SIĘ O POMOC DO KOBIET 
Zielone są klony, zielone jesiony,
 Zieleńsze trawniki Północnej Ameryki
 pozycja taka będzie jednakowoż wymagała ściągnięcia z zagranicy wielkich sum nie-
zbędnych dla zachowania równowagi w naszym kraju 
Gdy myślę o fladze, która powiewa na naszych okrętach, o tej jedynej barwnej plamie, 
która porusza się jak żywa na ich martwych bryłach, wydaje mi się, że to paski pergaminu 
z wypisanymi zasadami wolności i sprawiedliwości, przedzielone smugami krwi przelanej 
w ich obronie, w rogu zaś ów błękit obiecany, w którym oby kąpało się każde państwo reali-
zujące te zasady.

Gwiaździsty Sztandar znowu zawiśnie na słupie, 
A my wrócim do służby, którą mamy w... poważaniu

JOE WILLIAMS 
Joe naciągnął używane cywilne ubranie, a mundur z zawiniętym w środku kamieniem 
wrzucił z nabrzeża do mętnej wody basenu portowego. Było południe i nigdzie żywej duszy. 
Spostrzegł, że nie ma pudełka po cygarach, i zrobiło mu się głupio. Wrócił do szopy; leżało 
tam, gdzie je zostawił. Kiedyś były w nim cygara „Flor de Mayo”, które kupił po pijanemu 
w Guantanamo. Teraz trzymał w nim owinięte starannie w złotą papierową koronkę zdjęcie 
maturalne Janey, amatorską fotkę Aleka z motocyklem, fotografię z podpisami trenera i całej 
drużyny szkolnej, której był kapitanem, wszystkich w kostiumach baseballowych, stare 
pomarańczowe mocno przyblakłe zdjęcie holownika tatusia „Mary B. Sullivan” 
sfotografowanego z Virginia Capes w trakcie holowania żaglowca z rejami na wszystkich 
masztach, pocztówkowe zdjęcie rozebranej dziewczyny imieniem Antoinette, z którą spał 
w Villefranche, kilka żyletek, pocztówkową fotografię przedstawiającą jego i dwu innych 
majtków w galowej bieli na tle mauretańskiej kolumnady w Maladze, garść zagranicznych 
marek pocztowych, paczkę kondomów oraz dziesięć czerwonaworóżowych muszelek, które 
zebrał na plaży w Santiago.
Z pudełkiem pod pachą, czując się jak ostatni dziad w workowatym ubraniu, ruszył wolno 
w stronę latarni morskiej odprowadzając wzrokiem eskadrę, która odpływała w szyku 
bojowym w dół La Platy. Dzień był pochmurny, więc smukłe krążowniki rozpłynęły się 
rychło w smugach dymu, a Joe zaczął się z kolei gapić na zardzewiałego trampa, który 
wchodził do portu. Statek miał ciężki przechył na bakburtę, widać było jego śliskoomszały 
zielony kadłub poniżej linii zanurzenia. Na rufie powiewała niebiesko-biała flaga grecka, na 
dziobie wciągnięta do pół masztu brudna żółta flaga kwarantanny.
Jakiś mężczyzna zaszedł Joego z tyłu i powiedział coś po hiszpańsku. Był uśmiechnięty 
i ogorzały, miał na sobie granatowy drelich i palił cygaro, ale nie wiedzieć czemu Joego 
ogarnęła panika.
– No sabe – rzucił i odszedł szybko; między składami wydostał się z portu na ulicę.
Miał trudności z odnalezieniem knajpy Marii, wszystkie domy tak były do siebie 
podobne. Poznał ją dopiero po pianoli w oknie. Znalazłszy się w dusznym pachnącym 
anyżkiem wnętrzu stał długo przy barze, z lepiącym się kuflem w ręce, i gapił się na ulicę 
prześwitującą jaskrawymi pasmami przez paciorkową zasłonę w drzwiach. Był pewien, że 
lada chwila zobaczy białe mundury i żółte kabury przechodzącego patrolu piechoty morskiej.
Oparty o ścianę za barem stał młody Mulat o krzywym nosie i patrzył niewidzącymi 
oczyma. Wreszcie Joe się zdecydował i podniósł brodę znad kufla. Mulat podszedł, wyciągnął 
konfidencjonalnie szyję przez szerokość baru i oparty na jednej ręce, drugą jął wodzić szmatą 
po ceracie. Muchy, które obsiadły mokre kręgi po kuflach, poderwały się z ceraty i wmieszały 
w chmarę brzęczącą pod sufitem.
– Słuchaj, powiedz Marii, że mam interes – wymamrotał Joe kącikiem ust.
Mulat po drugiej stronie baru podniósł dwa palce.
– Dos pesos – powiedział.
– Co ty? Chcę tylko pogadać.
Maria kiwnęła na niego z drzwi w głębi. Była to blada kobieta o wielkich oczach 
rozstawionych szeroko w sinych workach. Przez pogniecioną różową suknię, ciasno opiętą na 
zwalistych piersiach, widać było otoczki jej sutek. Usiedli przy stoliku w izbie za knajpą.
– Dwa piwa! – krzyknął Joe przez drzwi.
– Co ty chce, hijo de mi alma ? – zapytała Maria.
– Ty sabe doktor Sidner?
– Pewno. Yo se wszystkie yanki. Co ty zrobił, ty nie pojechał z wielki okręt?
– Nie, nie pojechał z wielki okręt. Pobił wielki skurwysyn, kapujesz?
– Che! – Piersi trzęsły się jej jak galareta, kiedy Maria się śmiała. Położyła mu tłustą rękę 
na karku i przyciągnęła jego twarz do swojej. – Biedny chłopak! Pobił pod oko?
– Pewnie, że mi podbił oko. – Odsunął się od niej. – Podoficer. Dostał w mordę tak, że go 
zamroczyło, kapujesz? Nie ma już dla mnie miejsca w Marynarce Wojennej, dałem nogę. 
Słuchaj, doktorek mówił, że znasz faceta, który umie podrabiać papiery marynarskie. Patent 
starszego marynarza, kapujesz? Bo ja teraz muszę do marynarki handlowej.
Wypił resztę piwa. Maria siedziała kiwając głową i powtarzając:
– Che, pobrecito , che. – Potem zapytała płaczliwym głosem: – ile masz dolar?
– Dwadzieścia odparł Joe.
– On chce pięćdziesiąt.
– Gówno, to jestem ugotowany.
Maria obeszła jego krzesło i zarzuciła mu z tyłu ramię na szyję. Pochylona nad nim, 
wydała kilka cmoknięć.
– Ty czekaj minutkę – powiedziała. – My myślimy, sabes?
Jej wielki biust ciążył mu na karku i na ramieniu, przyprawiając go o swędzenie skóry. 
Głupio mu było, że się pozwala tak dotykać w biały dzień, po trzeźwemu, ale siedział bez 
ruchu. Nagle Maria wydała papuzi pisk:
– Paquito, ven aca!
Z zaplecza wylazł brudny mężczyzna o czerwonej twarzy, czerwonym karku i głowie jak 
gruszka. Zaczęli rozmawiać po hiszpańsku nad głową Joego. W końcu Maria poklepała go po 
policzku i oznajmiła:
– Dobra jest, Paquito sabe, gdzie on mieszka. Może on bierze dwadzieścia, sabes?
Joe wstał z krzesła. Paquito zdjął poplamiony kucharski fartuch i zapalił papierosa.
– Ty sabe, papiery marynarskie? – zapytał Joe podchodząc i zaglądając mu w twarz.
– Dobra jest – pokiwał tamten głową.
Joe uściskał Marię, uszczypnął ją lekko.
– Jesteś dobra dziewczyna, Maria.
Z szerokim uśmiechem odprowadziła ich do drzwi knajpy. Przed wyjściem na ulicę Joe 
spojrzał uważnie w prawo i w lewo. Nigdzie munduru. U wylotu ulicy, nad magazynami 
cementu, pochylało się czarne ramię żurawia. Wsiedli w tramwaj i jechali długo, nie 
odzywając się do siebie. Joe siedział ze zwieszonymi rękami i patrzył w podłogę, dopóki 
Paquito go nie szturchnął. Wysiedli w obskurnej podmiejskiej dzielnicy nowych, a już 
brudnych murowanych domków, Paquito zadzwonił do drzwi niczym nie różniących się od 
innych i po chwili otworzył im mężczyzna o czerwonych oczach i wielkich końskich zębach. 
Długo rozmawiał z Paquitem po hiszpańsku przez półotwarte drzwi, a Joe stał i czekał 
przestępując z nogi na nogę. Nietrudno było zgadnąć, że się zastanawiają, ile można z niego 
wycisnąć, bo rozmawiając raz po raz zerkali na niego z ukosa. Joe już miał się wtrącić, gdy 
mężczyzna w drzwiach odezwał się z londyńska załamującym się akcentem.
– Daj temu nieborakowi pięć pesos, kolego. Resztę załatwimy między nami, białymi.
Joe wyskrobał z kieszeni ostatki bilonu i Paquito się oddalił, on zaś wszedł za Anglikiem 
do przedpokoju pachnącego kapustą, smażeniem i praniem. Zamknąwszy drzwi mężczyzna 
położył Joemu dłoń na ramieniu i dmuchając mu w twarz kwaśnym odorem whisky zapytał:
– No, kolego, to ile możesz zapłacić?
Joe odsunął się od niego.
– Mam dwadzieścia dolarów amerykańskich, to wszystko – wycedził przez zęby.
Anglik potrząsnął głową.
– To tylko cztery funty. No, zobaczymy, co się da zrobić, kolego. Pokaż forsę.
Pod bacznym okiem Anglika Joe zdjął pas, małym ostrzem scyzoryka wypruł kilka 
szwów i wyciągnął dwa złożone wzdłuż, pomarańczowe banknoty amerykańskie. Wygładził 
je starannie i już miał dać Anglikowi, ale w ostatniej chwili się zastanowił i schował banknoty 
do kieszeni.
– Zobaczmy najpierw te papiery – powiedział pokazując wszystkie zęby w uśmiechu.
Czerwone oczy Anglika zaszły łzami. Należy sobie nawzajem pomagać, oświadczył, 
i być wdzięcznym człowiekowi, który ryzykuje fałszerstwo, żeby wyciągnąć bliźniego 
z tarapatów. Następnie zapytał Joego o nazwisko, wiek, miejsce urodzenia, jak dawno pływa 
i dalsze podobne szczegóły, po czym zniknął w jednym z pokojów, starannie zamykając za 
sobą drzwi na klucz. Joe został w przedpokoju. Gdzieś w głębi mieszkania tykał zegar; jego 
tykanie wydawało się Joemu coraz wolniejsze i wol niejsze. W końcu rozległ się zgrzyt 
przekręcanego klucza i ukazał się Anglik z dwoma papierami w ręku.
– Chyba rozumiesz, kolego, co dla ciebie robię.
Joe wziął podany papier. Studiował ze zmarszczonym czołem; na jego rozum patent był 
jak się patrzy. Na drugim arkuszu wypisane było pełnomocnictwo upoważniające Agencję 
Morską Tittertona do zajmowania łonu Joego, dopóki się nie uzbiera suma dziesięciu funtów.
– Słuchaj no, bratku! W ten sposób to ja wybulę za to siedemdziesiąt dolarów.
Musi wziąć pod uwagą ryzyko, odparł Anglik; a w ogóle czasy są ciężkie, zresztą może 
nie brać patentu, jak nie chce, jego wola. Joe wszedł za nim do zawalonego papierami pokoju 
i schylony nad biurkiem podpisał upoważnienie wiecznym piórem. Następnie pojechali razem 
tramwajem do śródmieścia. Wysiedli na Rivadavia i Anglik zaprowadził Joego do małego 
kantorku za składami.
– Przyprowadziłem panu chwackiego majtka, panie McGregor – powiedział do Szkota 
o wyglądzie wątrobiarza, który spacerował tam i z powrotem gryząc paznokcie.
Joe i McGregor zmierzyli się wzrokiem.
– Amerykaniec?
– Tak.
– Mam nadzieję, że nie spodziewasz się amerykańskiego łonu? Anglik zbliżył się 
i szepnął mu coś do ucha. McGregor obejrzał patent i wydawał się zadowolony.
– Dobra, wpisz się do książki. Tylko podpisz się dobrym nazwiskiem.
Joe się podpisał, po czym wręczył Anglikowi dwadzieścia dolarów. Zostawał golusieńki.
– No to powodzenia, kolego.
Joe się zawahał, nim przyjął wyciągniętą dłoń.
– Cześć – powiedział.
– Idź teraz po swój majdan i bądź z powrotem za godzinę – powiedział McGregor 
chrapliwym głosem.
– Nie mam żadnego majdanu. Na biczu jestem – odrzekł Joe ważąc pudełko po cygarach 
w ręku.
– To zaczekaj na zewnątrz. Zabiorę cię niedługo na „Argyle”.
Joe stał chwilę w drzwiach składu wyglądając na ulicę. Cholera, miał już dosyć tego 
całego Buenos Aires. Usiadł na skrzyni z napisem Tibbett & Tibbett, Towary Emaliowane, 
Blackpool. Czekając na pana McGregora zastanawiał się, czy jest on szyprem, czy pierwszym 
oficerem. Tak czy tak, czas będzie mu się nielicho dłużył do wyjścia z B.A.

OKO KAMERY (28) 
kiedy przyszła depesza że jest umierająca (koła tramwajów skrzypiały wokół klosza jak 
wszystkie rysiki na wszystkich tabliczkach we wszystkich szkołach) spacer nad Fresh Pond 
zapach stojącej wody bazi wierzbowych w ostrych porywach wiatru koła rozklekotanych 
tramwajów zgrzytają pędzą przez przedmieścia Bostonu ból nie ma oblicza więc idź ku 
zgorszeniu burżuja na kolację z winem w hotelu Lenox zanim wsiądziesz w Federalny 
Dość mam fiołków 
Zabierzcie je stąd
 kiedy przyszła depesza że jest umierająca klosz pękł przy akompaniamencie skrzypienia 
rysików (czy kiedy nigdy nie mogłeś spać przez tydzień w kwietniu?) On czekał na mnie 
w szarej hali dworcowej oczy piekły mnie od cynobrązów i chromozieleni które spływały po 
uciekających kwietniowych stokach miał białe wąsy zmęczone obwisłe policzki starego 
człowieka Odeszła Jack ból nie ma oblicza i w salonie woskowy zapach lilii w salonie (obaj 
On i ja musimy pogrzebać oblicze bólu) potem woń rzeki połyskliwy Potomac sięga Indian 
Head srebrnomarszczoną falą na cmentarzu były ptaki przedrzeźniacze pobocza drogi 
parowały wiosną nadmiar kwietnia wstrząsał światem kiedy przyszła depesza że On nie żyje 
wlokłem się ulicami popołudniowego Madrytu kipiącego mrokiem kruchych kostek 
aguardiente  czerwienią wina zielenią gazowych latarni różem zachodu ochrą dachówek oczy 
wargi czerwone policzki brunatna kolumna gardzieli wsiadłem do nocnego pociągu na stacji 
Norte sam nie wiedziałem dlaczego 
Dość mam fiołków 
Zabierzcie je stąd
mieniący się strzaskany klosz staranne kopie popiersi detale architektoniczne gramatyka 
stylów to był koniec tej księgi pozostawiłem oksfordzkich poetów w małym hałaśliwym 
cuchnącym zjełczałą oliwą pokoiku w Pension Boston Ahora Teraz Maintenant  Vita Nuova  
ale my którzy słyszeliśmy piękny głos recytującego Copiego  którzy czytaliśmy księgi 
w ozdobnych oprawach którzy wdychaliśmy pod narkozą (oddychaj głęboko raz dwa trzy 
cztery) zapach woskowych lilii i sztucznych fiołków parmeńskich którzy jedliśmy śniadania 
w bibliotece gdzie był biust Oktawiana umarliśmy w urzędzie telegraficznym na łomocącej 
podskakującej drewnianej ławce pędziłem pociągiem przez noc na zataczającym się parowcu 
wychodziłem z międzypokładzia zaczerpnąć w płuca haust Atlantyku (młoda Szwajcarka 
o owalnej twarzy i jej mąż byli moimi przyjaciółmi) miała lekko wyłupiaste oczy 
charakterystyczny nieco szorstki sposób mówienia Zut alors  rzucała nam uśmieszki ryby 
lwom morskim które ogrzewały nas w mroku kiedy urzędnik imigracyjny przyszedł po jej 
paszport nie mógł jej nawet posłać na Ellis Island  la grippe espagnole  nie żyła pucowałem 
okna byłem służbowym w kuchni skrobałem scyzorykiem świece w motorze urywałem się 
bez przepustki ścierałem na pył pąki róż w łóżku tej lafiryndy (mglista noc płonęła 
proklamacjami Ligi Praw Człowieka ) migdałowy zapach środków wybuchowych i śpiewne 
eclats  w słodko-mdlącym patosie rozkładających się ciał jutro wierzyłem nastanie pierwszy 
dzień pierwszego miesiąca pierwszego roku 

LEKKODUCH 
Jack Reed był synem federalnego egzekutora sądowego, zasłużonego obywatela miasta 
Portland w Oregonie. Był obiecującym chłopcem, więc rodzina wysłała go na Wschód do 
szkół i na Uniwersytet Harvarda .
Harvard znaczyło: szerokie angielskie „a”, koneksje, które się liczą w późniejszym życiu, 
dobra proza angielska... Jeśli, ćwoku, nie zdobędziesz ogłady w Harvardzie, to nie 
zdobędziesz, ćwoku, ogłady nigdzie! Tu Lowellowie rozmawiają tylko z Cabotami , 
a Cabotowie... tu „Oksfordzka księga wierszy” .
Reed był obiecującym młodzieńcem, nie był Żydem ani socjalistą, nie pochodził 
z Roxbury ; był krzepki, chętny, łakomy wszystkiego: mężczyzna musi lubić w życiu różne 
rzeczy.
Reed był mężczyzną; lubił mężczyzn, lubił kobiety, lubił jeść, pisać, włóczyć się 
w nocnej mgle, pić i znów włóczyć się w nocnej mgle, pływać, grać w rugby, składać rymy, 
skandować na meczach, wygłaszać mowy, należeć do klubów (ale nie do najlepszych klubów, 
krew w jego żyłach nie była wystarczająco błękitna do najlepszych z najlepszych); lubił głos 
Copiego czytającego „Człowieka, który chciał być królem” , jesienno-smętną „Urnę 
pogrzebaną” , dobrą prozę angielską, światła zapalające się po przeciwnej stronie Starego 
Dziedzińca  w mroku pod wiązami, odległy gwar sal wykładowych, jesienny smętek, wiązy, 
„Dyskobola”, cegły historycznych budynków, bramy pamiątkowe, pokojowe w bursie, 
dziekanów i wykładowców piejących cienkimi głosami refreny, refreny; zardzewiała machina 
zgrzytała, dziekani trzęśli się pod swoimi biretami, tryby obracały się ku promocji – i oto 
Reed wyfrunął w świat:
Washington Square !
Konwencjonalny okazuje się wyzwiskiem; Villon szukający noclegu we włoskich 
czynszówkach na Sullivan, Bleecker, Carmine Street; badania wykazują, że R.L.S. lubił sobie 
tęgo pochędożyć, a co do elżbietańczyków, to Bóg z nimi.
Zaokrętuj się na bydlęcą łajbę, zobaczysz świat,  będziesz miał przygody, ucieszne 
historyjki do opowiadania o wieczorowej porze; mężczyzna musi kochać (przyspieszony puls, 
świadomość, że dzisiaj w wieczornej mgle kroki, taksówki, spojrzenia kobiet) wiele rzeczy 
w swoim życiu.
Europa zaprawiona chrzanem, łykaj Paryż jak ostrygę; ale jest w tym wszystkim coś 
więcej niż „Oksfordzka księga wierszy”. Lincoln Steffens  głosił kooperatywną wspólnotę, 
rewolucję głosem miodopłynnym jak Copi, Diogenes Steffens z Marksem zamiast latarni 
przemierzał zachód w poszukiwaniu człowieka sprawiedliwego, Sokrates Steffens nie 
przestawał pytać: czemuż by nie rewolucja?

Jack Reed pragnął siedzieć w wannie i pisać wiersze; ale wciąż natykał się na włóczęgów, 
robociarzy, krzepkich chłopców, jakich lubił, którym się nie poszczęściło, którzy byli bez 
pracy: czemuż by nie rewolucja?
Nie mógł skupić myśli na swojej pracy, tyle było dokoła ludzi, którym się nie szczęściło; 
czyż nie uczył się w szkole na pamięć Deklaracji Niepodległości? Reed był synem Zachodu, 
słowa coś dla niego znaczyły; kiedy dowodził czegoś, stojąc z kolegą uniwersyteckim przy 
barze w Klubie Harvardzkim, wierzył w to, co mówił, całym sobą, od podeszew do czuba nie 
mytych włosów na głowie (krew w jego żyłach nie była wystarczająco błękitna dla Klubu 
Harvardzkiego, dla Klubu Uczt Składkowych, dla szacownej niezależnej nowojorskiej 
Cyganerii).

Życie, wolność, prawo do szczęścia; niewiele było tego, kiedy w tysiąc dziewięćset 
trzynastym pojechał do Paterson opisać strajk ; tkacze demonstrowali, bici przez policję, 
wtrącani do więzienia; nim się spostrzegł, sam był jednym ze strajkujących, demonstrował, 
został pobity przez policję, wtrącony do więzienia; nie zgodził się, by naczelny wpłacił za 
niego kaucję, w więzieniu mógł się więcej dowiedzieć od robotników.
Dowiedział się dosyć, by zmontować w Madison Square Garden widowisko „Strajk 
w Paterson”.
Zakosztował nadziei na nowe społeczeństwo, w którym każdemu będzie się szczęściło, 
więc czemuż by nie rewolucja?

,.Metropolitan Magazine” wysłał go do Meksyku, żeby napisał o Panczo Villi .
Panczo Villa nauczył go pisać, dzięki niemu poznał nagie masywy gór, kaktusy rosłe jak 
organy, pociągi pancerne, orkiestry grające na małych placykach pełnych czarnych dziewczyn 
w granatowych chustach, skrwawiony piasek i świst kul karabinowych pod ogromnym 
nocnym niebem pustyni, apatycznych, brunatnych peonów mordujących, głodujących, 
umierających za wolność, za ziemię, za wodę, za szkoły. Meksyk nauczył go pisać.

Reed był synem Zachodu, słowa coś dla niego znaczyły. Wojna to była eksplozja, która 
pogasiła wszystkie latarnie Diogenesa; sprawiedliwi zaczęli się zmawiać i wołać o mitraliezy. 
Jack Reed był ostatnim z rodu wielkich korespondentów wojennych, którzy omijali cenzurę, 
gotowi nadstawiać karku dla prawdy.
Jack Reed był największym pisarzem amerykańskim swoich czasów; kto chciał się 
dowiedzieć prawdy o wojnie, mógł ją przeczytać w jego artykułach o froncie niemieckim, 
odwrocie Serbów, Salonikach ...
Za linią frontu w chwiejącym się imperium cara, ciuciubabka z agentami Ochrany, 
więzienie w Chełmie.

Generałowie nie chcieli go wpuścić do Francji, twierdzili, że błaznując którejś nocy 
w niemieckich okopach z artylerzystami Bossami pociągnął za linkę szwabskiego działa 
wycelowanego w samo serce Francji. Młodzieńczy wybryk, ale tak Bogiem a prawdą, cóż to 
ma za znaczenie, czyja dłoń odpala działo i w którą stronę skierowana jest lufa? Reed był 
zawsze z chłopcami, których rozrywały na strzępy pociski, z Niemcami, Francuzami, 
Rosjanami, Bułgarami, z siedmioma krawczykami z getta w Salonikach , a w tysiąc 
dziewięćset siedemnastym był w październiku z żołnierzami i chłopami w Piotrogrodzie: 
Smolny , „Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem”; skończył się Villa, malowniczy 
Meksyk, skończyły się hulanki w Klubie Harvardzkim, plany greckich teatrów, składanie 
rymów, prawdziwe historie korespondenta wojennego starej szkoły, to już nie zabawa, to 
walka na śmierć i życie.

Delegat, w Stanach czekają akta oskarżenia, proces „Mas” , proces wobblisów , Wilson 
napycha więzienia, fałszywe paszporty, przemówienia, tajne dokumenty, jazda na uforach 
przez cordon sanitaire , ukrywanie się w bunkrach parowców; więzienie w Finlandii, 
wszystkie papiery skradzione, koniec z pisaniem wierszy, pogawędkami od serca z każdym 
napotkanym obieżyświatem, student o ujmującym uśmiechu wykpiwa się sędziemu dzięki 
elokwencji; w Klubie Harvardzkim wszyscy są teraz na usługach wywiadu, zabezpieczają 
świat dla grupy bankowej Morgana – Bakera – Stillmana ; tamten stary włóczęga chłepczący 
kawę z blaszanki po pomidorach jest szpiegiem Sztabu Generalnego.

Świat nie jest teraz zabawny, wszędzie tylko ogień mitraliez i pożary, głód, wszy, 
pluskwy, cholera, tyfus, brak szarpi do opatrywania ran, brak chloroformu i eteru, tysiące 
umierają od gangreny, cordon sanitaire i wszędzie szpiedzy.
Okna Smolnego płoną czerwono jak piece besemerowskie, w Smolnym się nie sypia, 
Smolny to gigantyczna walcownia pracująca dwadzieścia cztery godziny na dobę, walcująca 
ludzi, narody, nadzieje, millenia, porywy, obawy, surowiec na podwaliny nowego 
społeczeństwa.

Mężczyzna musi robić wiele rzeczy w swoim życiu. Reed był synem Zachodu, słowa coś 
dla niego znaczyły. Rzucił wszystko, oo miał, i samego siebie w tryby Smolnego; dyktatura 
proletariatu, ZSRR.
Pierwsza republika robotnicza została powołana do życia i trzyma się.
Reed pracował, brał na swoje barki coraz to nowe zadania (wszędzie byli szpiedzy), 
harował do upadłego, aż dostał tyfusu i umarł w Moskwie.

JOE WILLIAMS 
Dwadzieścia pięć dni rejsu na parowcu „Argyle”, port macierzysty: Glasgow, kapitan: 
Thomas, ładunek: skóry. Dwadzieścia pięć dni skrobania rdzy, mazania minią stalowych 
blach rozpalonych od słońca jak ruszty, malowania komina od świtu do nocy, chwiejby na 
parszywej martwej fali, pluskiew w kojach śmierdzącego kubryku, wiecznego gulaszu 
z kartoflami pełnymi oczek i spleśniałą fasolą, karaluchów rozgniatanych na stole w messie, 
za to codziennej miarki soku limonowego zgodnie z regulaminem; potem mdlący dżdżysty 
upał i błękitny Trynidad wynurzający się z oparów brunatnego oceanu.
Kiedy płynęli przez Boca , zaczęło padać i wyspy w pióropuszach grynszpanowego 
paprotnego listowia poszarzały w smugach ulewy. Zanim zostali podciągnięci na cumach do 
nabrzeża w Port of Spain, byli cali mokrzy od deszczu i potu. Pan McGregor miotający się 
w ziudwestce po pokładzie, z purpurową twarzą, stracił głos od upału i wydawał rozkazy 
sycząc złowróżbnym szeptem. Potem zasłona deszczu się podniosła, wyszło słońce i wszystko 
zaczęło parować. Ludzie byli rozdrażnieni, bo na dodatek do żaru lejącego się z nieba 
gruchnęła wieść, że mają podejść do Jeziora Asfaltowego i ładować asfalt.
Ale następnego dnia nic szczególnego nie zaszło. Tylko gdy odkryli luki, okazało się, że 
skóry się zaśmierdły w przedniej ładowni. Ilekroć wywiesili ubranie i pościel, by wyschły 
w palącym żarze słońca, ulewa moczyła wszystko na nowo, nim zdążyli znieść do kubryku. 
Nie było sposobu uchronienia się przed deszczem, gdy zaczynało lać; z tentów rozciągniętych 
nad pokładem kapało bez przerwy.
Po południu wachta Joego została wypuszczona na ląd, chociaż równie dobrze mogliby 
nie schodzić ze statku, bo nikt nie dostał łonu. Joe usiadł na ławce pod palmą w jakimś niby 
parku niedaleko portu i gapił się na swoje nogi. Potem zaczęło padać, więc uciekł i schronił 
się pod markizą pobliskiego baru. W barze wirowały elektryczne wiatraki i przez otwarte 
drzwi zalatywał chłodny zapach limon, rumu i whisky z mrożonych napojów. Joe był 
złakniony piwa, ale nie miał złamanego centa. Deszcz mienił się u krawędzi markizy zasłoną 
z paciorków. Obok stał młody mężczyzna w białym ubraniu i panamie, wyglądający na 
Amerykanina. Spojrzał kilka razy na Joego, a gdy ich oczy się spotkały, posłał mu uśmiech 
i zapytał:
– Pan Ammerykanin?
Jąkał się trochę.
– Amerykanin – odparł Joe.
Zaległo milczenie. Po chwili mężczyzna wyciągnął rękę.
– Witamy w mieście – powiedział.
Joe zauważył, że mężczyzna jest lekko zawiany. Dłoń miał miękką i Joemu nie podobał 
się jego sposób podawania ręki.
– Pan tu mieszka? – zapytał.
Mężczyzna się roześmiał. Miał niebieskie oczy, okrągłą twarz i jakby nadąsane wargi; 
wyglądał przyjaźnie.
– Ale gdzież tam. Zatrzymaliśmy się na parę dni w rejsie po wyspach Indii Zachodnich. 
Lepiej bym zrobbił, gdybym został w domu; zaoszczędziłbym przynajmniej pieniędzy. 
Chciałem jechać do Europy, ale nie mmożna przez tę całą wojnę.
– Tak, na tym parszywym wyspiarzu, na którym służę, też się o niczym innym nie mówi, 
tylko o wojnie.
– Nie wiem, po co nas właściwie przywieźli do tej dziury. W dodatku coś się popsuło na 
statku i musimy tu siedzieć jeszcze dwa dni.
– To pewnie „Monterey”.
– Tak. Okropne pudło. I same baby na pokładzie. Jak to przyjemnie spotkać wreszcie 
mężczyznę, z którym można pogadać. Bo tutaj to chyba same czarnuchy.
– Tak, mają ich we wszystkich możliwych odcieniach na Trynidadzie.
– Wie pan co, ten deszcz może padać długo. Wejdźmy się czegoś napić.
Joe zmierzył go podejrzliwie.
– Czemu nie – powiedział w końcu – ale wolę z góry uprzedzić, że nie będę się mógł 
odpłacić za fundę. Jestem golusienki, te parszywe Szkoty nie chciały nam wypłacić łonu.
– Pan jest żeglarzem, prawda? – zapytał mężczyzna, kiedy podeszli do kontuaru.
– Pracuję na statku, jeśli to pan chciał powiedzieć.
- Czego się pan napije? Robią tutaj świetny poncz plantatorski . Próbował pan kiedy?
– Wolę piwo. Zawsze piję piwo.
Barman był Chińczykiem o szerokiej twarzy i zbolałym uśmiechu sędziwej małpy. 
Bardzo delikatnie postawił przed nimi trunki, jakby się bał o całość naczyń. Piwo w wilgotnej 
szklance było chłodne i smakowite. Joe wypił duszkiem.
– Ale, nie wie pan przypadkiem, co tam w rozgrywkach baseballowych. Kiedy ostatni raz 
czytałem gazetę, wyglądało, że Senatorowie mogą się dochrapać proporczyka.
Mężczyzna zdjął z głowy panamę i otarł czoło chusteczką. Miał czarne kędzierzawe 
włosy. Mierzył Joego wzrokiem, jakby coś rozważał w myśli.
– A propos – rzekł w końcu – nnazywam się... Wwwarner Jones.
– Na mnie wołają Jankes na „Argyle”. Ale w Marynarce to mnie przezywali Chudy.
– Więc był pan i w Marynarce Wojennej? Od razu wyglądał mi pan bardziej na żołnierza 
niż na cywila, Chudy.
– Taak?
Mężczyzna, który się przedstawił jako Jones, zamówił jeszcze raz to samo. Joego obleciał 
strach. Ale co, u diaska, na terytorium brytyjskim nie mogą go przecież aresztować za 
dezercję.
– To co, nie wie pan nic o wynikach baseballowych? Rozgrywki muszą być już bliskie 
końca.
– Mam w hotelu gazety. Chce pan zobaczyć?
– No pewnie.
Deszcz przestał padać. Bruki były już suche, kiedy wyszli z baru.
– Wie pan co? Mam zamiar zafundować sobie przejażdżkę dookoła wyspy. Słyszałem, że 
można zobaczyć dzikie małpy i różne takie. Może by pan ze mną pojechał? Jestem już 
śmiertelnie znudzony zwiedzaniem wszystkiego w pojedynkę.
Joe zastanowił śię chwilę.
– Nie w tych łachach.
– Co, u diabła, to nie Piąta Aleja.
Mężczyzna, który się przedstawił jako Jones, przywołał ruchem ręki wypucowanego 
Forda z młodym Chińczykiem przy kierownicy. Chińczyk nosił okulary, miał granatowe 
ubranie i wyglądał na studenta; mówił po angielsku z brytyjskim akcentem. Oznajmił, że im 
pokaże miasto, a potem zawiezie do Błękitnego Stawu. Już mieli ruszać, kiedy mężczyzna, 
który się przedstawił jako Jones, zawołał: „Chwileczkę” i pobiegł do baru. Wrócił z flaszką 
ponczu plantatorskiego. Gadał jak najęty przez całą drogę koło brytyjskich bungalowów 
i murowanych budynków rządowych, i dalej szosą przez granatowy las gumowców, tak gęsty 
i parny, że Joe czuł się, jakby miał nad głową szklany dach. Powiedział, że lubi podróże 
i przygody, że chciałby pływać na statkach i włóczyć się po świecie i że to musi być 
cudowne, polegać tylko na wysiłku własnych mięśni tak jak Joe. „Taak?” – zapytał Joe, ale 
mężczyzna, który się przedstawił jako Jones, nie zwracał uwagi, tylko paplał dalej, że musi 
się opiekować matką i że to taka odpowiedzialność, czasami mu się zdaje, że dostanie od tego 
kręćka, był nawet u doktora i doktor zalecił mu podróż, ale na statku karmią okropnie, dostał 
od tego niestrawności, i jest pełno starych bab z córkami, które chcą się jak najszybciej wydać 
za mąż. Ale najgorsze jest to, że nie ma kompana, z którym by mógł pogadać o wszystkim, co 
mu leży na wątrobie. Chciałby mieć miłego przystojnego kumpla, który zna świat i życie, nie 
jest mięczakiem i umie docenić piękne uczucie przyjaźni, jednym słowem, kogoś takiego jak 
Joe. Jego matka jest okropnie zazdrosna, nie dopuszcza myśli, że on mógłby mieć przyjaciela 
od serca, zaraz choruje albo wchodzi mu na pensję, jak się tylko dowie o jakimś jego 
przyjacielu, chciałaby tylko, żeby się przez całe życie trzymał jej fartuszka, ale on ma już tego 
po dziurki w nosie i będzie odtąd robił, co mu się żywnie podoba, zresztą matka nie musi 
przecież wszystkiego wiedzieć.
Co chwila częstował Joego papierosami, podsuwał je również Chińczykowi, który za 
każdym razem mówił: „Dziękuję panu najmocniej, ale zaprzestałem palenia”. Wypili we 
dwóch flaszkę ponczu i mężczyzna, który się przedstawił jako Jones, zaczynał się po 
troszeczku przysuwać do Joego, kiedy Chińczyk zatrzymał automobil na końcu wąskiej 
dróżki i powiedział:
– Jeśli chcą panowie obejrzeć Błękitny Staw, będą panowie musieli podejść kawałek 
w górę, około siedmiu minut drogi. To jest główna atrakcja wyspy Trynidad.
Joe wyskoczył z wozu i poszedł się odlać pod wielkim drzewem o kosmatej rudej korze. 
Mężczyzna, który się przedstawił jako Jones, przybiegł za nim.
– Dwie głowy, a jedna myśl – powiedział.
– Taak? – odparł Joe i poszedł zapytać Chińczyka, gdzie mogą zobaczyć małpy.
– Błękitny Staw to ich ulubione miejsce – poinformował Chińczyk.
Wysiadł z auta i przeszedł się dookoła, z czarnymi paciorkami oczu wpatrzonymi 
uważnie w listowie nad głową. Nagle wskazał palcem. Za ruchomą kiścią listowia majaczyło 
coś czarnego. Rozległ się skrzeczący chichot i z gęstwiny wychynęły trzy małpy przeskakując 
długimi wahadłowymi susami z gałęzi na gałąź. Po sekundzie znikły i tylko bujanie się coraz 
dalszych konarów wskazywało drogę ich ucieczki. Jedna z małp miała małą różową małpkę 
uczepioną u piersi. Joe nie posiadał się z uciechy, pierwszy raz widział małpy na wolności. 
Ruszył w górę tak szybko, że mężczyzna, który się przedstawił jako Jones, nie mógł za nim 
nadążyć. Musi jeszcze raz zobaczyć małpy.
Po paru minutach wspinania się usłyszał szum spadającej wody. Przypomniało mu to 
Rock Creek i Wielkie Wodospady Potomaku i zrobiło mu się markotnie na duszy. Pod 
wodospadem było jeziorko otoczone olbrzymimi drzewami.
– Diabła tam, chyba sobie popływam – powiedział.
– A czy tam nie ma węży, Chudy?
– Węże nie ruszą człowieka, jeśli im dać spokój.
Jednakże zbliżywszy się do jeziorka, zobaczyli jakieś towarzystwo, które urządziło sobie 
na brzegu piknik pod pasiastymi kolorowymi parasolami, dziewczyny w różowych 
i niebieskich letnich sukienkach i dwu czy trzech mężczyzn w białych płóciennych ubraniach. 
Usługiwało im dwu hinduskich służących wydobywających z koszyka wiktuały. Przez jezioro 
dochodziło afektowane angielskie świergolenie.
– Niech to szlag, nie dadzą człowiekowi nawet popływać. I małp też nie będzie.
- Możemy się do nich przyłączyć. Przedstawię się, a ty będziesz moim młodszym bratem. 
Mam list polecający do jakiegoś pułkownika, ale byłem w takim podłym nastroju, że nie 
chciało mi się z nim iść.
– I co tacy tu się pieprzą? – powiedział Joe i zawrócił w dół.
Więcej małp nie widział, a nim doszedł do auta, zaczęło znowu padać wielkimi kroplami.
To im zepsuje ten parszywy piknik – powiedział ze śmiechem do mężczyzny, który się 
przedstawił jako Jones, gdy ten go dogonił z twarzą ociekającą strużkami potu.
– Ale z ciebie piechur, Chudy.
Sapiąc klepał Joego po plecach. Joe wsiadł z powrotem do auta.
– Zdaje się, że się będziemy mieli z pyszna.
- Muszę wracać do miasta, proszę panów – oznajmił Chińczyk. – Wszystko wskazuje na 
zbliżanie się ulewy.
Nie ujechali pół mili, kiedy rozpadało się tak, że Chińczyk nic nie widział i nie mógł 
prowadzić wozu. Wjechał do małej szopy na poboczu szosy. Deszcz dudniący o blaszany 
dach robił nie mniej hałasu niż parowiec wypuszczający parę. Mężczyzna, który się 
przedstawił jako Jones, zaczął znów paplać; musiał się drzeć na całe gardło, żeby 
przekrzyczeć szum ulewy.
– Ty pewno widujesz różne dziwne rzeczy, co, Chudy? Przy takim trybie życia?
Joe wysiadł z auta i zatrzymał się przed zasłoną deszczu. Woda pryskająca na twarz 
wydawała mu się niemal chłodna. Mężczyzna, który się przedstawił jako Jones, przysunął się 
do niego z wyciągniętym papierosem.
– Jak ci się żyło w Marynarce?
Joe wziął papierosa, zapalił.
– Nieklawo.
– Znałem dużo chłopaków z Marynarki. Ty pewnie też lubisz sobie pójść w cug, jak cię 
puszczą na ląd, co?
Joe odparł, że przeważnie nie miał za co iść w cug, żołd był na to za niski; ale często grał 
w baseballa, to i owszem, lubi.
– A ja myślałem, że marynarze robią w porcie, na co im tylko przyjdzie ochota.
– Niektórzy by pewnie robili, ale co, kiedy nie mają nawet forsy, żeby sobie podgazować, 
jak się patrzy.
– Jakbyś chciał, Chudy, moglibyśmy się we dwóch klasa zabawić w Port of Spain.
Joe potrząsnął głową.
– Ee, muszę wracać na statek.
Deszcz wzmógł się jeszcze bardziej i dudnił o blaszany dach tak, że Joe nie słyszał, co 
mężczyzna, który się przedstawił jako Jones, wykrzykuje do niego. Po chwili dudnienie 
przycichło i deszcz ustał zupełnie.
– Ale możesz przynajmniej zajść do mnie do hotelu, Chudy, wypijemy sobie parę 
głębszych. Nikt mnie tu nie zna, mogę robić, co mi się podoba.
– Chciałbym przejrzeć kolumnę sportową tej gazety z Ameryki, jak pan pozwoli.
Wsiedli w auto i pojechali z powrotem szosą z rowami przepełnionymi wodą jak kanały. 
Wyszło gorące słońce i wszystko zasnuło się błękitnym oparem. W mieście ulice były 
zatłoczone: Hindusi w turbanach, schludni Chińczycy w ubraniach od Harta Schaffnera 
i Marxa , rumiani biali panowie w bieli, obdarte Negry o różnych odcieniach skóry.
Joe czuł się głupio przechodząc przez hali hotelowy w swoich drelichowych spodniach, 
dobrze jeszcze mokrych; na dobitek był nie ogolony. Wchodząc po schodach mężczyzna, 
który się przedstawił jako Jones, założył mu rękę na szyję. Wielki pokój o wysokich wąskich 
oknach z zapuszczonymi żaluzjami, który zajmował, pachniał wodą laurową.
– Jestem cały zgrzany i mokry – powiedział. – Wezmę chyba prysznic. Ale najpierw 
zadzwonimy, żeby nam przysłali na górę parę gin fizzów. A ty nie miałbyś ochoty rozebrać 
się i wyciągnąć? W tym upale człowiekowi za gorąco na golasa, a cóż dopiero w ubraniu.
Joe potrząsnął głową.
– Ee, wszystko na mnie cuchnie – powiedział. – To co, ma pan te gazety?
Mężczyzna, który się przedstawił jako Jones, był w łazience, kiedy służący Hindus 
przyniósł gin fizzy. Joe odebrał tacę. Coś w wąskich ustach i czarnych oczach Hindusa, 
utkwionych gdzieś za jego plecami, wprawiło Joego w niewytłumaczony gniew. Miał ochotę 
zdzielić fagasa po tabaczkowej gębie. Mężczyzna, który się przedstawił jako Jones, wrócił 
odświeżony, w jedwabnym szlafroku.
– Siadaj, Chudy. Napijemy się, pogadamy.
Przesunął palce delikatnie po czole, jakby go bolało, potem po czarnych kędzierzawych 
włosach i usadowił się w fotelu. Joe usiadł na prostym krześle w drugim końcu pokoju.
- Mój Boże, wyzionąłbym chyba ducha w tym żarze, gdybym tu posiedział przez tydzień. 
Nie mieści mi się w głowie, jak ty to znosisz, przy tym pracujesz fizycznie i w ogóle. Musisz 
być twardy!
Joe chciał zapytać o te gazety, ale mężczyzna, który się przedstawił jako Jones, zaczął 
znów mleć językiem. Mówił, że chciałby być taki twardy, podróżować po świecie tak jak Joe, 
spotykać różnych facetów, włóczyć się po spelunach, musi się trafiać kupa uciesznych 
scenek, że boki zrywać, tylu chłopa stłoczonych razem przez długie dni na morzu, nielicha 
draka, co? A potem noce na lądzie, idzie się w gaz i rozróba, paru facetów z jedną dzidzią.
– Jak ja bym żył w ten sposób, tobym się nie zastanawiał, co robię, nie musiałbym się 
liczyć z opinią, nie musiałbym się bać szantażu, uważałbym tylko, żeby nie trafić do ula. 
Wiesz, Chudy, chciałbym się z tobą zabrać i tak żyć jak ty.
– Taak? – zapytał Joe.
Mężczyzna, który się przedstawił jako Jones, zadzwonił po więcej ginu. Kiedy służący 
Hindus wyszedł, Joe zapytał znowu o gazety.
– Słowo daję, Chudy, szukałem wszędzie. Musieli je chyba wyrzucić.
– No, to wracam na tego zafajdanego wyspiarza.
Joe ruszył do drzwi, ale mężczyzna, który się przedstawił jako Jones, podbiegł i złapał go 
za rękę.
– Nie możesz tak sobie pójść. Obiecałeś, że się ze mną zabawisz. Miły z ciebie chłop. Nie 
pożałujesz. Nie możesz odejść teraz, kiedy się rozkrochmaliłem, no i roznamiętniłem. Nigdy 
nie byłeś w takim nastroju, Chudy? Wiesz co, szarpnę się, dam ci pięćdziesiąt dolarów.
Joe potrząsnął głową, wyrwał rękę. Musiał go jednak odepchnąć, żeby otworzyć drzwi. 
Zbiegł po marmurowych schodach i wypadł na ulicę. Było prawie ciemno. Maszerował 
szybko, pot spływał po nim strużkami. Idąc klął pod nosem. Czuł się parszywie, był wściekły. 
Tak chciał zobaczyć te amerykańskie gazety. Przez jakiś czas włóczył się po tym niby parku, 
gdzie siedział po południu, potem ruszył w stronę portu. Pójdzie chyba spać. Zapach 
dochodzący z mijanych garkuchni uświadomił mu, że jest głodny. Wszedł do jednej z nich, 
zanim sobie przypomniał, że nie ma centa w kieszeni. Poszedł dalej w stronę, skąd dochodził 
mechaniczny dźwięk pianoli, i znalazł się w dzielnicy czerwonych świateł. W drzwiach 
drewnianych ruder stały dziewczyny uliczne: Murzynki różnych kształtów i odcieni skóry, 
półkrwi Chinki i Hinduski, trochę zwiędłych tłustych Niemek i Francuzek. Jedna mała 
Mulatka, która złapała go za ramię, była diablo ładna. Zatrzymał się pogadać, ale kiedy 
powiedział, że jest goły, parsknęła mu w nos:
– Zjeżdżaj stąd, panie Goły. Tu nie ma miejsca dla golców.
Wróciwszy na statek, nie mógł znaleźć koka, żeby wyżebrać coś do żarcia, więc zaczął 
żuć tytoń. Musi mu to wystarczyć. W kubryku było jak w piecu. Wyszedł na pokład 
w samych spodniach i zaczął spacerować tam i z powrotem z wachtowym, chłopcem 
o różowej twarzy pochodzącym z Dover i przezywanym przez wszystkich Małym. Mały 
powiedział, że podsłuchał, jak szyper mówił panu McGregorowi w kabinie, że jutro 
odpływają do Saint Lucia ładować limony, a potem hajda do domu. Skłamałby, gdyby 
powiedział, że się nie cieszy; zobaczy znowu poczciwą starą Anglię i zejdzie wreszcie z tej 
zafajdanej łajby. Joe odparł, że co jemu z tego przyjdzie, jego dom to Waszyngton.
– Chciałbym raz rzucić to pieprzone życie, dostać jakąś robotę, z której bym coś miał. 
Żeby każdy parszywy turysta nie wyobrażał sobie, że za głupie parę dolarów może robić 
z człowiekiem, co mu się podoba.
Opowiedział Małemu o mężczyźnie, który się przedstawił jako Jones, i Mały śmiał się do 
rozpuku.
– Pięćdziesiąt dolarów to dziesięć funtów. Za dziesięć funtów dobrze bym się zastanowił, 
czy nie pozwolić takiemu nadzianemu facetowi zrobić ze sobą, co by chciał.
Mimo nocy nie było zupełnie czym oddychać. Moskity zaczynały się dobierać do gołego 
karku i ramion Joego. Nad stojącą wodą basenów portowych podniósł się gorący słodkawy 
opar przesłaniając światła nabrzeża. Przeszli kilka razy tam i z powrotem nie odzywając się 
do siebie.
– Co on właściwie chciał z tobą zrobić, Jankes? – zapytał Mały i zarechotał.
– Diabli z nim! Rzucę chyba to życie – odrzekł Joe. – Co by nie zrobić, gdzie by nie 
popłynąć, marynarz zawsze bierze w dupę. Źle mówię, Mały?
- Wiadomo! Dziesięć funtów! Nie powinien to taki nadziany facet mieć odrobiny wstydu? 
Demoralizacja, to mu tylko w głowie. Powinieneś pójść do niego z paroma kumplami 
i przycisnąć panicza do muru. U nas w Dover niejeden taki nadziany bubek buli forsę za 
mniejsze świństwa. Przyjeżdża sobie taki jeden z drugim na wakacje i dobiera się do 
chłopców kąpielowych. Mówię ci, Jankes, ja bym na twoim miejscu pocisnął gościa zdrowo.
Joe nic nie odpowiedział. Po chwili rzekł:
– Rany, a jak byłem szczeniakiem, to nic tylko chciałem jechać do tropików.
– Jakie to tam tropiki. Zafajdana dziura i tyle.
Zrobili jeszcze parę tur po pokładzie. Potem Joe pochylił się przez burtę i spojrzał 
w tłustą ciemność. Cholera by wzięła te moskity! Wypluta prymka tytoniu plusnęła lekko 
w wodę. Zszedł do kubryku, wdrapał się na koję i naciągnąwszy koc na głowę leżał zlany 
potem. Szlag by to trafił, chciał przecież tylko zobaczyć wyniki rozgrywek baseballowych.
Nazajutrz brali węgiel, a następnego dnia, kiedy „Argyle” sunął z powrotem przez Boca, 
między śliskozielonymi paprociowymi wyspami, Joego zapędzono do malowania kabin 
oficerskich. Był wściekły, bo miał patent starszego marynarza, a tutaj orali w niego, jakby był 
zwykłym majtkiem. Na domiar złego szli do Anglii i nie wiedział, co z nim zrobią. Koledzy 
marynarze mówili, że kto wie, czy go nie internują, jak wyląduje w Anglii bez paszportu, jest 
przecież obcokrajowcem, a tu wojna, wszędzie pełno szpiegów i w ogóle. Ale tymczasem 
wiała bryza pachnąca solą, przez iluminator widać było błękit oceanu zamiast brudnej 
sadzawki basenu portowego, latające ryby ocierały się całymi setkami o burtę statku.
Port na Saint Lucia, otoczony zewsząd lądem, był czysty, z białymi domkami 
o czerwonych dachach pod palmami kokosoyryrni. Okazało się, że mają ładować banany, 
i następne półtora dnia spędzili na zbijaniu przegród w ładowni rufowej i mocowaniu żerdzi 
do wieszania kiści. Było już ciemno, kiedy przycumowali do nabrzeża bananowego, wyrzucili 
dwie kładki i ustawili niewielki żuraw do spuszczania kiści do ładowni. Nabrzeże roiło się od 
kolorowych kobiet, które piszczały, chichotały i wykrzykiwały do załogi, i od młodych 
rosłych Murzynów, którzy stali i nic nie robili. Ładowanie należało do kobiet, które po chwili 
zaczęły się wspinać gęsiego po kładce, każda z wielką kiścią zielonych bananów na karku 
i ramionach. Były wśród nich stare czarne wiedźmy i młode ładne Mulatki, ich twarze 
świeciły od potu w blasku wielkich reflektorów o wielu żarówkach, ich majtające się piersi 
wyglądały z łachmanów, raz po raz w szczelinie rękawa błyskało czarne ciało. Kiedy kobieta 
wdrapała się na szczyt kładki, dwaj wielcy Murzyni zdejmowali banany miękko z jej ramion, 
nadzorca dawał jej kartkę i kobieta zbiegała po drugiej kładce na nabrzeże. Z wyjątkiem 
obsługi żurawia załoga nie miała nic do roboty. Marynarze tłoczyli się niespokojnie dokoła 
i patrzyli na kobiety, na błyski ich zębów i białek, na ciężkie chybotanie piersi, na pracowite 
sprężenia ud. Stali, gapili się, drapali, przestępowali z nogi na nogę; nie bardzo nawet świnili. 
Noc była ciemna, nieruchoma, zapach bananów i smród czarnego babskiego potu osaczał ich 
gorącą falą, czasami tylko zaleciał świeższy powiew od sterty skrzynek z limonami 
spiętrzonych na nabrzeżu.

W pewnej chwili Joe spostrzegł, że Mały kiwa na niego. Zanurzył się za nim w mrok. 
Mały przyłożył mu usita do ucha: Na nabrzeżu jest kupa dziwek, Jankes. Idziemy. Wdrapali 
się na dziób i spuścili po linie na nabrzeże. Lina poparzyła im dłonie, więc Mały popluł w nie 
i roztarł. Joe zrobił samo. Potem dali nura do jakiegoś składu. Między nogami przewinął im 
się szczur. Był to skład guana, cuchnął nawozem, skrzypiał piaszczysto pod stopami. 
Z wyjątkiem małych drzwiczek w głębi panowała wszędzie gęsta ciemność; tylko górą 
sączyło się trochę blasku latarni z nabrzeża. Słychać było kobiece głosy, stłumiony śmieszek. 
Mały gdzieś zniknął. Joe wyczuł dłonią nagie kobiece ramię.
– Najpierw musisz mi dać szylinga – powiedział słodki dziewczęcy głos o dziwnym ni to 
londyńskim, ni karaibskim akcencie.
Jego własny głos zrobił się nagle chrapliwy.
– Ma się rozumieć, dam, ślicznotko.
Kiedy oczy przywykły mu do mroku, nabrał pewności, że nie są sami. Dokoła słychać 
było chichoty, chrapliwe oddechy. Od strony statku dochodziło nieregularne skrzypienie wind 
i pomieszany gwar kobiet ładujących banany. Dziewczyna domagała się pieniędzy.
– No, biały panie, teraz daj, co obiecałeś.
Obok niego stał Mały zapinając spodnie.
– Wracamy na jednej nodze, dziewczęta.
– Jasne, zostawiliśmy forsę na statku.
Puścili się pędem przez skład, z dziewczynami depcącymi im po piętach, wdrapali po 
sztormtrapie, który ktoś wyrzucił za burtę, i wylądowali na pokładzie bez tchu, ale pokładając 
się ze śmiechu. Spojrzawszy w dół zobaczyli kobiety miotające się po nabrzeżu, pomstujące 
i prychające w ich stronę jak kotki.
– Do widzenia, panienki! – zawołał Mały zdejmując czapkę.
Złapał Joego za ramię i pociągnął w głąb pokładu. Zatrzymali się na chwilę przy 
kładkach.
– Mały, ale ta twoja to była zupełna starucha – szepnął Joe. – Niech mnie jasny gwint, 
jeśli nie mogła być twoją babką.
– Patrzcie go, babką. Moja była ta ładna.
– Gadaj sobie zdrów. Miała jak nic sześćdziesiątkę.
– Łżesz w żywe oczy. Moja była ta ładna – powiedział Mały i odszedł wściekły.
Zza postrzępionych wzgórz wychynął czerwony księżyc. Kiście bananowe wnoszone 
przez kobiety po kładce mieniły się w świetle reflektorów jak wijący zielony wąż. Joego 
ogarnęła nagle senność i obrzydzenie. Zszedł do kubryku i umywszy się dokładnie wodą 
i mydłem, wpełzł na koję. Zasypiając słyszał szkockie i angielskie głosy majtków 
rozprawiających o dziewczynach na nabrzeżu, ile który miał i ile razy, i jakie były 
w porównaniu z Argentyną, Durbanem czy Singapurem.
Ładowanie trwało całą noc, a następnego dnia w południe statek wziął kurs na Liverpool 
i pruł pełną parą do portu przeznaczenia. Na dole palacze walili pod kotły, mało im ręce nie 
odpadły, na pokładzie marynarze nie mówili o niczym innym jak o domu. Bananów mieli po 
czubek głowy przez cały rejs, bo superkargo codziennie wyciągał z ładowni przejrzałe kiście i 
wieszał w kambuzie. Wszyscy psioczyli, że statek jest nie uzbrojony, ale kapitan i pan 
McGregor sprawiali wrażenie bardziej przejętych bananami niż niebezpieczeństwem 
korsarskiego ataku. Wciąż tylko zaglądali pod płócienną pokrywę luku, pod którą 
zainstalowano wentylator, i sprawdzali, czy banany nie dojrzewają za szybko. Śmiechu było 
co niemiara w kubryku z powodu tych bananów.
Minąwszy zwrotnik wpadli w parszywy północny sztorm, który wiał przez cztery dni. 
Odtąd pogoda była podła już do końca rejsu. Po swoich czterech godzinach przy sterze Joe 
nie bardzo miał co robić. Chłopcy w kubryku psioczyli, dlaczego armator nie wykadził tej 
łajby, żeby wytępić pluskwy i karaluchy, i dlaczego idą nie uzbrojeni ani nie przyłączą się do 
konwoju. Potem rozeszła się wieść, że koło Lizard Head buszują niemieckie Ubooty, 
i wszyscy od Starego w dół zrobili się, jakby ich giez ukąsił. Jeden po drugim czepiali się 
Joego, czemu Ameryka nie przystępuje do wojny, i Joe długo spierał się z Małym i z jednym 
starszym marynarzem z Glasgow, którego nazywali Haigiem . Powiedział, że nie rozumie, 
po kiego Stany miałyby przystępować do wojny, i o mały włos nie doszło do bójki.
Widać już było światła wysp Scilly, kiedy radiotelegrafista oznajmił, że nawiązali kontakt 
z konwojem i otrzymają do wyłącznej dyspozycji kontrtorpedowiec, który ich będzie 
eskortował przez całe Morze Irlandzkie aż do bezpiecznego wejścia w rzekę Mersey. 
Brytyjczycy odnieśli wielkie zwycięstwo pod Mons . Kapitan wydał z tej okazji załodze po 
miarce rumu i wszyscy byli w świetnych humorach z wyjątkiem Joego, który się gryzł, co 
z nim zrobią, jak wyląduje w Anglii bez paszportu. Na dobitek dzwonił przez cały czas 
zębami, bo nie miał nic ciepłego do założenia na grzbiet.
Pod wieczór wychynął nagle z mglistej szarówki kontrtorpedowiec górujący jak kościół 
nad białą grzywą kłębiących się u dziobu fal. Napędził im na mostku nielichego stracha, bo 
myśleli w pierwszej chwili, że to Szwab. Ale kontrtorpedowiec pomachał im brytyjską flagą 
i zwolnił do szybkości „Argyle”, ustawiając sią trochę z boku i z przodu. Cała załoga 
wysypała się na pokład i posłała kontrtorpedowcowi trzy hurra. Niektórzy chcieli nawet 
odśpiewać „Boże, chroń króla”, ale oficer na mostku kontrtorpedowca zwymyślał Starego 
pytając przez megafon, czemu, u h... ojca, nie idzie zygzakiem, i czy, u h... ojca, nie wie, że 
podczas wojny nie wolno wyprawiać żadnych hałasów na morzu.
Był akurat ósmy dzwon i zmiana wachty, i Joe idąc z Małym przez pokład parsknął 
śmiechem w chwili, kiedy koło nich przemykał pan McGregor z purpurową twarzą. Zastąpił 
drogę Joemu i spytał, co go tak śmieszy. Joe nie odpowiedział. Pan McGregor zmierzył go 
złym okiem i wycedził swoim nic dobrego nie wróżącym głosem, że ma wątpliwości, czy Joe 
jest w ogóle Amerykaninem, pewno raczej jakimś szpiegiem, i kazał mu się na następną 
wachtę zameldować w kotłowni. Joe odpalił na to, że się zamustrował jako starszy marynarz, 
więc nie mają prawa używać go jako palacza, i pan McGregor wybuchnął, że jak służy 
trzydzieści lat na morzu, nigdy nikogo nie uderzył, ale niech Joe piśnie jeszcze słówko, to go 
zamaluje, aż się nakryje nogami. W Joem wszystko się gotowało, ale stał bez słowa, 
zaciskając tylko pięści. Przez kilka sekund pan McGregor mierzył go wzrokiem, czerwony 
jak indyk. Obok przechodziło akurat dwu marynarzy z wachty, która objęła służbę.
– Zaprowadzić go do bosmana, niech go zakuje w kajdany. Wygląda, że to szpieg. A wy 
lepiej idźcie spokojnie, bo będzie jeszcze gorzej.
Noc spędził Joe przykuty za nogi, skulony w małej komórce cuchnącej zęzą. Rano 
bosman go wypuścił i dość łagodnie kazał mu iść do koka, to dostanie owsianki; ale żeby się 
nie włóczył po pokładzie. Powiedział, że mają go przekazać Komisji Kontroli 
Obcokrajowców, jak tylko zacumują w Liverpoolu.
Przemykając się przez pokład do kambuza, na nogach sztywnych od kajdanów, Joe 
stwierdził, że są już w ujściu Mersey. Był rześki słoneczny ranek. Dookoła stały na kotwicy 
statki, przysadziste czarne żaglówki i łodzie patrolowe pruły pomarszczone zielonkawe lustro 
wody. Całun brunatnego dymu nad głową podchodził tu i ówdzie żywą bielą pary mieniącej 
się w słońcu.
Kok dał mu trochę owsianki i kubek gorzkiej, ledwo letniej herbaty. Kiedy wyszedł 
z kambuza, płynęli w górę rzeki, po obu stronach były osiedla, a niebo zasnuło się zupełnie 
brunatnym dymem i mgłą. „Argyle” sunął na małych obrotach.
Joe zszedł do kubryku i wyciągnął się na koi. Koledzy patrzyli na niego w milczeniu, 
a kiedy odezwał się do Małego, który miał koję pod nim, ten nie odpowiedział. Joe odczuł to 
boleśniej niż wszystko inne. Odwrócił się do ściany, naciągnął koc na głowę i usnął.
Obudził się potrząsany przez kogoś za ramię.
– Pójdziecie ze mną – powiedział wysoki angielski policjant w granatowym kasku 
z lakierowanym rzemykiem zapiętym pod brodą.
– Dobra, chwileczkę – odparł Joe. – Chciałbym się trochę opłukać.
Policjant potrząsnął głową.
– Im szybciej i spokojniej pójdziecie, tym lepiej dla was.
Joe nasunął czapkę na oczy, wyciągnął spod materaca pudełko po cygarach i wyszedł 
z policjantem na pokład. „Argyle” stał już przycumowany do nabrzeża. Tak więc bez 
pożegnania i bez łonu Joe zszedł po trapie ze statku, z policjantem idącym pół kroku za nim 
i trzymającym go silnie za ramię. Po flizach nabrzeża doszli do wielkiej żelaznej bramy, za 
którą czekała karetka policyjna. Dookoła tłumek gapiów, twarze czerwone od mgły, brudne 
czarne ubrania.
– Patrzcie go, łobuza jednego – powiedział jakiś mężczyzna.
Jedna z kobiet syknęła, rozległo się parę gwizdów, okrzyk i czarne lśniące drzwi 
zatrzasnęły się za Joem. Karetka ruszyła gładko, pomknęła po kocich łbach. Joe siedział 
skulony w ciemności. Dobrze przynajmniej, że jest sam, łatwiej będzie się wziąć w kupę. 
Ręce i nogi miał lodowate, z ledwością opanowywał drżenie. Żeby był chociaż przyzwoicie 
ubrany. Ale wszystko, co na sobie miał, to koszula, utytłane farbą spodnie i brudne filcowe 
pantofle.
Nagle karetka stanęła. Dwaj policjanci kazali mu wysiadać i powlekli go pobielanym 
korytarzem do małego pokoiku, w którym za żółtym politurowanym biurkiem siedział wysoki 
cywil o długiej twarzy. Na widok Joego cywil poderwał się zza biurka i ruszył w jego stronę 
z zaciśniętymi pięściami, jakby go miał zaraz zdzielić. Znienacka rzucił coś, jak Joe się 
domyślił, po niemiecku. Joe potrząsnął głową i wyszczerzył zęby, bo wydało mu się to 
czemuś śmieszne.
– Nie kapuję – powiedział.
– Co jest w tym pudełku? – ryknął nagle na policjantów cywil, który już zdążył usiąść 
z powrotem za biurkiem. – Macie rewidować tych typów, zanim ich tutaj sprowadzicie.
Jeden z policjantów wyszarpnął Joemu spod pachy pudełko po cygarach. Otworzył je i na 
jego twarzy odmalowała się ulga, że nie ma w nim bomby zegarowej. Wysypał zawartość na 
biurko.
– Więc podajecie się za Amerykanina? – wrzasnął cywil na Joego.
– Jasne. Jestem Amerykanin – odparł Joe.
– I po kiego diabła pchacie się do Anglii w czasie wojny?
– Wcale się nie pchałem...
– Zamknij się! – wrzasnął cywil. Dał ręką znak policjantom, że mogą odejść, po czym 
dorzucił: – I przyślijcie mi kaprala Eakinsa.
– Tak jest, panie inspektorze – odpowiedzieli policjanci karnym chórem.
Kiedy drzwi się za nimi zamknęły, inspektor w cywilu podszedł do Joego, znowu 
zacisnąwszy pięści.
– Lepiej od razu powiedz wszystko, bratku. My mamy potrzebne informacje.
Joe musiał z całej siły zaciskać zęby, żeby mu nie dzwoniły.
Miał mojra.
– Byłem na biczu w Buenos Aires, rozumie pan. Musiałem się zamustrować na pierwszy 
statek, jaki się trafił. Chyba pan sobie nie wyobraża, że ktokolwiek przy zdrowych zmysłach 
pchałby się na parszywą angielską łajbę, jakby miał co innego do wyboru?
Joego zaczynała ogarniać złość; aż mu się zrobiło ciepło. Inspektor wziął ołówek 
i postukał groźnie w biurko.
– Bezczelnością niedaleko zajedziecie. Lepiej trzymaj język na wodzy, bratku.
Zabrał się do przeglądania fotografii, marek i wycinków wysypanych z pudełka Joego. 
Weszło dwu mężczyzn w mundurach khaki.
– Rozebrać i zrewidować – powiedział mężczyzna za biurkiem, nie podnosząc głowy.
Joe patrzył nierozumiejącymi oczyma na żołnierzy; wyglądali mu na łapiduchów.
– No, ruszajcie się – powiedział jeden do Joego. – Nie zmuszajcie nas do użycia siły.
Joe ściągnął koszulę. Był wściekły, bo się zaczerwienił ze wstydu, że nie ma bielizny.
– Dobra, ściągajcie spodnie.
Stał nagi, tylko w pantoflach, a mężczyźni w mundurach khaki przeszukiwali jego 
koszulę i spodnie. Znaleźli trochę czystych pakuł w jednej kieszeni, poobijane pudełko po 
cygarach „Prince Albert” z prymką tytoniu do żucia i niewielki składany nóż ze złamanym 
ostrzem w drugiej kieszeni. Ten, który oglądał pas, pokazał drugiemu miejsce, gdzie był 
zszywany. Wypruł nożem szew i obaj skwapliwie zajrzeli do środka. Joe uśmiechnął się pod 
nosem.
– Trzymałem tam kiedyś forsę – powiedział.
Żołnierze zachowali sztywną powagę na twarzach.
– Otwórzcie usta. – Jeden z nich położył ciężką łapę na brodzie Joego. – Wyjąć mu 
plomby, panie inspektorze? Ma dwie, trzy plomby z tyłu.
Mężczyzna za biurkiem potrząsnął głową. Jeden z żołnierzy wyszedł i po chwili wrócił 
z nasmarowaną tłuszczem gumową rękawicą na ręce.
– Wypnij się – rozkazał drugi kładąc Joemu rękę na karku i przyginając głowę do ziemi, 
podczas gdy pierwszy wpychał mu palec w gumowej rękawiczce do odbytnicy.
– Aj, rany boskie! – syknął Joe przez zęby.
– Już, już, bracie, to na razie wszystko – powiedział ten, który go trzymał, zwalniając 
uścisk. – Trudno, musimy to robić. Rregulamin.
Kapral podszedł do biurka i stanął na baczność.
– Melduję, że nie znaleźliśmy nic przy więźniu.
Joe był przeraźliwie zmarznięty. Nie mógł opanować szczękania zębów.
– A pantofle nie łaska obejrzeć? – warknął inspektor.
Joemu nie uśmiechało sią zdejmowanie pantofli, bo miał brudne nogi, ale co było robić. 
Kapral pokrajał je kozikiem na kawałiki, po czym obaj żołnierze wyprażyli sią na baczność 
i czekali, aż inspektor podniesie wzrok znad biurka.
– Melduję, że nic nie znaleźliśmy, panie inspektorze. Czy mogą więźniowi przynieść 
pled? Wygląda na bardzo zmarzniętego.
Mężczyzna za biurkiem potrząsnął głową. Kiwnął na Joego.
– Chodźcie no tutaj. Jeśli odpowiecie zgodnie z prawdą na nasze pytania i nie będziecie 
stawiali oporu, najgorsze, co was czeka, to internowanie na czas trwania wojny. Ale jak się 
będziecie stawiali, to sprawy mogą przybrać dla was poważny obrót. Pamiętajcie, obowiązuje 
Ustawa o Ochronie Królestwa. Nazwisko?
Kiedy Joe podał mu nazwisko, miejsce urodzenia, imiona rodziców, nazwy statków, na 
których pływał, inspektor rzucił mu raptem jakieś pytanie po niemiecku. Joe potrząsnął 
głową.
– Co pan, ja nie rozumiem po niemiecku.
– Zamknąć gagatka. I tak wszystko o nim wiemy.
– Wydać mu sorty? – zapytał trwożnie jeden z żołnierzy.
– Nic mu po sortach, jeśli nie zmądrzeje diablo szybko.
Kapral wydobył pęk kluczy i otworzył ciężkie drewniane drzwi w kącie pokoju. 
Wepchnęli Joego do małej celki z ławką, ale bez okna. Drzwi się za nim zatrzasnęły i Joe 
został sam, trzęsąc się w ciemności z zimna.
– No, Joe Williams, toście na dobre wylądowali w pierdlu – powiedział na głos.
Stwierdził, że może się trochę rozgrzać robiąc ćwiczenia gimnastyczne i rozcierając ręce 
i nogi; ale stopy miał nadal skostniałe. Po chwili usłyszał klucz w zamku; ktoś w mundurze 
wrzucił do celi pled i zatrzasnął drzwi z powrotem, nie dając mu czasu na powiedzenie słowa. 
Owinął się w pled i skulony spróbował zasnąć na ławce.
Obudził go koszmarny strach. Było zimno. Ogłoszono zmianę wachty. Porwał się 
z ławki. Ciemno, choć oko wykol. Przez mgnienie myślał, że oślepł w nocy. Potem 
przypomniał sobie, gdzie jest i co zaszło od czasu, gdy zobaczył światła Scilly. Spacerował 
chwilę po celi, od jednej ściany do drugiej, po czym zawinął się znowu w pled. Był to dobry, 
czysty pled, pachniał lizolem czy czymś takim. Zasnął z powrotem.
Obudził sią głodny jak diabli; potrzebował się odlać. Długo błąkał się omackiem po 
kwadracie celi, nim wreszcie znalazł pod ławką emaliowany kibel. Ulżył sobie i zaraz poczuł 
sią lepiej. Rad był, że kibel ma pokrywę. Nie wiedząc, jak zabić czas, jął rozmyślać 
o Georgetown, o dobrych czasach spędzonych z Alekiem i Janey, o bandzie, którą spotykał 
w klubie bilardowym Mulvaneya, o dziewczynach przygadanych podczas księżycowych 
rejsów w dół rzeki na parowcu „Charles McAlister”; potem przeszedł w myśli wszystkich 
dobrych baseballistów, których kiedyś widział lub o których czytał, i starał się przypomnieć 
sobie przeciętną trafień każdego gracza wszystkich drużyn waszyngtońskich. Cofnął się do 
rozpamiętywania baseballowych rozgrywek gimnazjalnych, mecz po meczu, kiedy w zamku 
zachrzęścił klucz. Kapral, który go rewidował, otworzył drzwi i podał mu jego koszulę 
i spodnie.
– Możecie się umyć, jak chcecie. Lepiej się wyporządźcie, jak się patrzy. Mam rozkaz 
zaprowadzić was do kapitana Cooper Traska.
– Rany, nie mógłby mi pan wykombinować coś do jedzenia i trochę wody. Umieram 
z głodu. A w ogóle jak długo ja tu siedzą?
Joe mrugał oczami w jaskrawym świetle wpadającym z pokoju. Naciągnął koszulę 
i spodnie.
– Chodźcie – zakomenderował kapral. – Nie wolno mi odpowiadać na żadne pytania, 
dopóki nie zostaniecie przesłuchani przez kapitana.
– A co z moimi pantoflami?
– Trzymajcie język na wodzy i odpowiadajcie na wszystko, o co was zapyta, tak będzie 
dla was najlepiej. No, idziemy.
Kiedy szedł za kapralem tym samym korytarzem, co poprzednio, spotykani żołnierze 
w angielskich mundurach patrzyli na jego bose nogi. W latrynie był wypolerowany mosiężny 
kran z zimną wodą i kostka mydła. Joe pociągnął najpierw długi haust. W głowie mu się 
kręciło, kolana się pod nim uginały. Zimna woda, którą obmył twarz, ręce i nogi, trochę go 
otrzeźwiła. Jedyny ręcznik, przymocowany na obrotowych rolkach, był szary od brudu.
– Potrzebowałbym się ogolić – powiedział.
– Musimy już iść – odparł kapral surowo.
– Miałem gdzieś żyletkę.
Kapral zmierzył go gniewnym spojrzeniem. Weszli w drzwi eleganckiego gabinetu, 
wysłanego grubym dywanem bordo. Za mahoniowym biurkiem siedział starszy mężczyzna 
o siwych włosach i okrągłej krwistej jak befsztyk twarzy, z mnóstwem odznaczeń na 
mundurze.
– Czy to...? – zaczął Joe i urwał widząc, że kapral stuknąwszy obcasami zasalutował 
i zastygł na baczność.
Starszy pan podniósł głowę i zlustrował ich niebieskimi ojcowskimi oczami.
– Ach, tak, tak – powiedział. – Podprowadźcie go bliżej, kapralu, niech go obejrzę... Ależ 
on jest w opłakanym stanie, kapralu. Wystarajcie się temu biedakowi o jakieś buty i skarpety.
– Tak jest, panie kapitanie – huknął kapral złym tonem i wyprężył się znowu na baczność.
– Spocznijcie, kapralu, spocznijcie – powiedział starszy pan i założywszy okulary zaczął 
oglądać jakieś papiery na biurku. – Więc to jest, ee, Zentner... Podaje się za obywatela 
amerykańskiego, ee?
– Nazywam się Williams, panie kapitanie.
– A, tak, tak. Joe Williams, marynarz. – Zmierzył Joego porozumiewawczo swoimi 
niebieskimi oczami. – To twoje prawdziwe nazwisko, chłopcze?
– Tak jest, panie kapitanie.
– No, a jak do tego doszło, Williams, że próbujecie się dostać do Anglii w czasie wojny 
bez paszportu ani żadnego innego świadectwa tożsamości?
Joe odparł, że przecież ma amerykański patent starszego marynarza i że znalazł się na 
biczu w B. A., znaczy się, w Buenos Aires.
– A dlaczego to znaleźliście się, ee, w takiej sytuacji w Argentynie?
_ No, wie pan. Pływałem na Linii Mallory’ego i statek odbił beze mnie. Wie pan kapitan, 
podgazowałem sobie trochę, a tu szyper wyszedł w morze przed czasem, no i zostałem na 
biczu.
– Taka słodka lumpka w starym porcie, ee? – Starszy pan się roześmiał, ale zaraz 
zmarszczył brwi. – A na jakim to statku Linii Mallory’ego podróżowaliście, co?
– Na „Patagonii”, panie kapitanie. Ale nie podróżowałem, byłem za marynarza.
Starszy pan pisał coś dłuższą chwilę na arkuszu papieru, po czym wyjął z szuflady 
pudełko Joego i zaczął przeglądać wycinki i fotografie. Wybrał jedno zdjęcie i obrócił je tak, 
żeby Joe mógł zobaczyć.
– Niczego sobie dziewuszka. To wasza najmilsza, Williams?
Joe oblał się purpurą.
– Siostra, panie kapitanie.
– Wygląda na szampańską dziewuszkę. Nie uważacie, kapralu?
– Tak jest, panie kapitanie – odparł kapral bez entuzjazmu.
– Posłuchaj no, chłopcze. Jeśli wiesz coś o działalności niemieckich agentów 
w Południowej Ameryce... wielu z nich jest Amerykanami albo podszywa się pod 
Amerykanów... to będzie znacznie lepiej dla ciebie, jak mi od razu powiesz.
– Jak Boga kocham, panie kapitanie, nie mam zielonego pojęcia. Byłem wszystkiego parę 
dni w B. A.
– Czy wasi rodzice żyją, Williams?
– Ojciec jest bardzo chory. Ale mam matkę i siostry w Georgetown.
– Georgetown, Georgetown, zaraz... Czy to nie będzie przypadkiem w Brytyjskiej 
Gujanie?
– To część Waszyngtonu. Dystrykt Kolumbia w Stanach.
– Oczywiście, oczywiście. A, widzę, że byliście w Marynarce Wojennej?
Starszy pan podniósł do góry zdjęcie Joego z dwoma innymi marynarzami. Joe poczuł 
niemoc w nogach; myślał, że upadnie.
– Nie, panie kapitanie. To Rezerwa Marynarki.
Starszy pan włożył wszystko z powrotem do pudełka po cygarach.
– Możesz sobie to wziąć z powrotem, chłopcze. Dajcie mu coś na śniadanie, kapralu, 
i wyprowadźcie go na podwórze. Chłopak się słania na nogach.
– Rozkaz, panie kapitanie.
Kapral zasalutował i wyprowadził Joego.
Na śniadanie dali mu wodnistą owsianką, zatęchłą herbatę i dwie kromki chleba 
z margaryną. Zjadłszy Joe poczuł się głodniejszy niż przedtem. Ale przyjemnie było znaleźć 
się na świeżym powietrzu, mimo że mżyło i flizy małego podwórka, na które go wypuścili, 
kąsały w bose stopy jak lód przez cienką warstwę czarnego szlamowatego błota.
Na podwórku był drugi więzień, niski jegomość o pełnej twarzy, w melonie i brązowym 
paltocie, który w te pędy podbiegł do Joego.
– Amerykanin? – zapytał.
– Jasne – odparł Joe.
– Zentner się nazywam. Kupiec z Chicago, handluję urządzeniem do restauracji. To jest 
gwałt, to jest rozbój. Ja przyjeżdżam do tego przeklętego kraju kupować ich przeklęte towary, 
ja chcę płacić dobre amerykańskie piniądze... Nie ma trzy dni, jak ja zrobiłem zamówienie na 
dziesięć tysięcy dolarów w Sheffield... A oni mnie aresztują, całą noc mnie trzymają, dopiero 
dzisiaj rano mnie pozwalają telefonować do konsulatu. To gwałt, ja mam paszport, ja mam 
wizę, co oni jeszcze chcą? Ja im wytoczę proces o rozbój, ja trafię do samego Waszyngtonu, 
ja zażądam od rządu brytyjskiego sto tysięcy dolarów za zniesławienie. Ja jestem obywatel 
amerykański od czterdzieści lat, mój tatuś, on wcale nie przyjechał z Niemiec, on przyjechał 
z Polski... Ale ty biedny chłopak, ty nie masz wcale butów. Jak oni tyle gadają o niemieckim 
barbarzyństwie, to ja się pytam: co to jest, jak nie barbarzyństwo?
Joe trząsł się z zimna, dla rozgrzewki biegał truchcikiem dookoła podwórka. Pan Zentner 
zdjął swój brązowy paltot.
– Ty masz, ty to załóż.
– Rany, to za dobre. To bardzo ładnie z pana strony.
– Człowiek człowiekowi musi pomóc w biedzie.
– Kurczę, jak to jest ich wiosna, to strach pomyśleć, jak wygląda ich zima. Oddam panu 
palto, jak będę wracał. Rany boskie, ale mi zmarzły nogi! Pana też rewidowali?
Pan Zentner podniósł oczy ku niebu.
– Rozbój – parsknął. – Zniewaga spokojnego kupca z zaprzyjaźnionego neutralnego 
kraju. Ja wszystko powiem ambasadorowi, ja wytoczę proces, ja będę żądał odszkodowanie.
– To tak samo jak ja – powiedział Joe i parsknął śmiechem.
W drzwiach ukazał się kapral.
– Williams! – zawołał.
Joe zwrócił paltot i potrząsnął pulchną dłonią pana Zentnera.
– Na miłość boską, niech pan tylko nie zapomni powiedzieć konsulowi, że tu jest jeszcze 
jeden Amerykanin. Oni coś przebąkują o internowaniu na czas trwania wojny.
– Ty chłopak, ty się nic nie martw. Ja ciebie stąd wyciągnę – powiedział pan Zentner 
i wypiął pierś.
Tym razem zaprowadzili Joego do normalnej celi, która miała trochę światła dziennego 
i nieco miejsca do przespacerowania się w kółko. Kapral dał mu buty i parę wełnianych 
skarpet pełnych dziur. Buty w ogóle na niego nie weszły, ale skarpety trochę rozgrzały mu 
nogi. W południe dostał coś, co się nazywało gulaszem, a w czym było więcej kartofli 
z oczkami niż mięsa, i znowu trochę chleba z margaryną.
Trzeciego dnia, wraz z południowym gulaszem, strażnik przyniósł mu rozwiniętą paczkę 
w szarym papierze. W środku był garnitur, koszula, flanelowe kalesony, skarpety, nawet 
krawat.
– Był jeszcze list, ale zatrzymali, że nieregulaminowo – powiedział strażnik. – No, będzie 
z was goguś, jak się w to wystroicie.
Późnym popołudniem strażnik przyszedł go zabrać, więc Joe założył czysty kołnierzyk, 
który był na niego za ciasny, zawiązał krawat, podciągnął spodnie, które były o wiele za 
obszerne w pasie, i pomaszerował za strażnikiem korytarzami i przez pełne żołnierzy 
podwórko do małego gabinetu z wartownikiem przy drzwiach i sierżantem za biurkiem. 
Siedział tu na krześle zaaferowany młody człowiek ze słomkowym kapeluszem na kolanach.
– Jest pański podopieczny – powiedział sierżant nie spojrzawszy nawet na Joego. – Może 
pan z nim porozmawiać.
Zaaferowany młody człowiek wstał i podszedł do Joego.
– Toście mi narobili kłopotu. Ale przejrzałem wasze akta i mam wrażenie, że jesteście 
rzeczywiście tym, za kogo się podajecie. Jak imię waszego ojca?
– Tak samo jak moje: Joseph P. Williams. To pan jest konsulem amerykańskim?
– Jestem z konsulatu. Człowieku, po kiego wy się pchacie na ląd bez paszportu? Myślicie, 
że nie mamy tutaj nic lepszego do roboty, jak skakać koło bandy głupców, którzy sami 
szukają guza? Diabli was nadali! Zamiast grać po południu w golfa, siedzę tutaj od dwu 
godzin i czekam, żeby was wyciągnąć z ula.
– Rany, ja się wcale nie pchałem na ląd. Przyszli i ściągnęli mnie ze statku.
– Mam nadzieję, że to was nauczy rozumu. Następnym razem miejcie lepiej papiery 
w porządku.
– Jasne, że będę miał.
W pół godziny później Joe znalazł się na ulicy, z pudełkiem po cygarach i starym 
ubraniem zwiniętym w węzełek pod pachą. Było słoneczne popołudnie. Rumiane gęby 
ciemnoubranych mężczyzn, końskie twarze kobiet w pociesznych kapeluszach, ulice 
zatłoczone wielkimi autobusami i wysokimi tramwajami, wszystko to wydawało mu się 
śmieszne, dopóki sobie nie przypomniał, że to przecież Anglia, gdzie nigdy dotąd nie był.
Czekał długo w pustym lokalu konsulatu, podczas gdy zaaferowany młody człowiek 
wypisywał kupę papierów. Był głodny, marzył mu się befsztyk z frytkami. W końcu został 
przywołany do biurka, by odebrać zaświadczenie i usłyszeć, że jest dla niego koja na 
amerykańskim parowcu „Tampa” z Pensacoli; tylko niech idzie zaraz do agenta załatwić 
formalności, a potem prosto na statek, bo jak go jeszcze raz zatrzymają w Liverpoolu, może 
być z nim kiepsko.
– A nie mógłbym dostać coś do zjedzenia, panie konsulu?
– Co wy sobie wyobrażacie, że to restauracja? Niestety, nie mamy funduszów na 
zapomogi. Powinniście być wdzięczni za wszystko, cośmy dla was zrobili.
– Bo mi nie wypłacili łonu na tym parszywym „Argyle”, a w więzieniu mało mnie nie 
zagłodzili.
– No, to macie szylinga. Ale to absolutnie wszystko, co mogę dla was zrobić.
Joe rzucił okiem na monetę.
– Co to za jeden? Król Jerzy? Dziękuję, panie konsulu.
Ruszył ulicą z adresem agenta w jednej ręce, a szylingiem w drugiej. Był rozgoryczony 
i słaby, czuł mdlące ssanie w dołku. Nagle zobaczył po drugiej stronie ulicy pana Zentnera. 
Przebiegł przez zator pojazdów i podszedł do niego z wyciągniętą ręką.
– Dostałem pańską paczkę, panie Zentner. To diablo ładnie, że pan mi przysłał ubranie 
i wszystko.
Pan Zentner szedł z małym mężczyzną w mundurze oficerskim. Zrobił nieokreślony ruch 
pulchną dłonią, rzucił: „Miło pomóc krajanowi w biedzie” – i pomaszerował dalej.
Joe wszedł do smażalni ryb i wziął porcję za sześć pensów, a drugą sześciopensówkę 
wydał na kufel piwa w knajpie obok, gdzie miał nadzieję dojeść darmową zakąską, ale nic nie 
znalazł. Nim się dopytał drogi, agent zamknął biuro i tak Joe został w mglistym mroku na 
ulicy, nie wiedząc, co z sobą począć. Próbował pytać różnych ludzi w porcie, gdzie cumuje 
„Tampa”, ale nikt nie wiedział, przy tym wszyscy mówili takim śmiesznym językiem, że 
ledwo ich rozumiał.
Zapalały się akurat latarnie i Joe zaczynał tracić resztki nadziei, gdy zapuściwszy się 
w boczną uliczkę zauważył przed sobą trzech Amerykanów. Dogonił ich i zapytał, czy nie 
wiedzą, gdzie stoi „Tampa”. Co mieli nie wiedzieć, dopiero co z niej zeszli obejrzeć trochę to 
cholerne miasto, więc niech Joe z nimi idzie. Aż mu się ciepło zrobiło, że wreszcie trafił na 
swojaków po tych dwu miesiącach na parszywym wyspiarzu, po więzieniu i po wszystkim. 
Weszli do knajpy, wypili kolejkę i Joe opowiedział im, jak te ich cholerne gliny przyszły po 
niego na „Argyle” i zapakowały go do ula, nie wypłacili mu nawet łonu ani nic. Chłopaki 
postawili mu jeszcze parę głębszych, a jeden – Will Stirp się nazywał i był z Norfolk 
w Wirginii – wyciągnął papierek pięciodolarowy i powiedział, żeby Joe brał, zwróci, jak 
będzie mógł.
Joe poczuł się, jakby był z powrotem w Ojczyźnie Pana Boga; z takimi chłopakami! 
Wypili pod to. Było ich czterech Amerykanów w tym parszywym mieście na parszywej 
wyspie, więc każdy postawił kolejkę, bo czy nie było ich czterech Amerykanów, już oni 
pokażą światu! Wprawdzie Olaf jest Szwedem, ale wystąpił już o naturalizację, więc i on się 
liczy, a ten trzeci nazywa się Maloney. Barmanka o ostrych rysach wydała im za mało reszty, 
więc ją wzięli w obroty; wydała im do piętnastu szylingów z funta zamiast do dwudziestu, ale 
ją przycisnęli do muru i musiała oddać pięć szylingów. Poszli znowu do smażalni ryb – na tej 
parszywej wyspie nie było chyba w ogóle nic do jedzenia prócz smażonych ryb – a potem 
wypili jeszcze parę kolejek, bo było ich czterech Amerykanów i czuli się już całkiem jak 
u siebie w domu w tym zawszonym mieście na zawszonej wyspie. W knajpie przyczepił się 
do nich naganiacz, bo wszystko się już zamykało z powodu wojny, nie było ani jednego 
otwartego lokalu, na ulicach paliło się bardzo mało latarni i każda miała śmieszny mały 
kapturek ze względu na zeppeliny . Naganiacz, blady szczeniak o twarzy szczurka, 
powiedział, że zna pewien dom, gdzie dostaną piwa i gdzie są klasa panienki, na pewno 
spędzą miło czas. W salonie domu stała wielka lampa z malowanymi czerwonymi różami, 
panienki były skóra i kości i miały końskie zęby, pod nogami pętali się jacyś mendowaci 
Anglicy, którym już nic nie brakowało, no i było ich czterech Amerykanów. Anglicy zaczęli 
się czepiać Olafa, że jest Fryc, a Olaf powiedział, że jest Szwedem, ale wolałby już być 
Frycem niż takim wyspiarskim wymoczkiem jak oni. Potem ktoś komuś dał w nos i Joe sam 
nie wiedział, jak zaczął się naparzać z większym od siebie facetem i zaraz w uszach 
zaświdrowały mu policyjne gwizdki, i raz dwa załadowano całe towarzystwo do karetki.
Will Stirp powtarzał w kółko, że jest ich czterech Amerykanów, przyjemnie sobie 
spędzali czas i jakim prawem gliny się w to mieszają. Ale nikt go nie słuchał, zawlekli ich na 
komisariat, spisali dane i ich czterech Amerykanów zamknęli w jednej celi, a Anglików 
w drugiej. Komisariat był pełen wrzeszczących i śpiewających pijaków. Maloney miał 
rozkwaszony nos, Olaf zaraz zasnął. Joe nie mógł spać; raz po raz mówił do Willa Stirpa, że 
ma pietra, tym razem na pewno internują go do końca wojny, a Will odpowiadał, że jest ich 
czterech Amerykanów, są wolnymi obywatelami amerykańskimi i guzik im mogą zrobić. 
Niech żyje wolność mórz, jak Boga jedynego kocha!
Następnego dnia zaprowadzili ich z rana do sądu i byłoby to śmieszne jak diabli, gdyby 
Joe nie miał cały czas duszy na ramieniu. Wszystko było takie uroczyste, cisza jak na 
kwakierskim zebraniu , sędzia miał na głowie małą peruczkę i wrzepił każdemu trzy szylingi 
i sześć pensów grzywny plus koszty. Wypadało to mniej więcej po dolarze na głowę, całe 
szczęście, że zostało im trochę forsy. Na zakończenie sędzia w peruczce palnął im kazanie, że 
jest wojna i nie mają prawa upijać się i awanturować na terytorium brytyjskim, że powinni 
walczyć ramię w ramię ze swoimi braćmi, Anglikami, w których żyłach płynie ta sama krew 
i którym Ameryka zawdzięcza wszystko ze swoją potęgą włącznie, więc powinni bronić 
cywilizacji, demokracji i dzielnej małej Belgii przed germańskim najeźdźcą, który gwałci 
kobiety i topi spokojne statki handlowe.
Kiedy sędzia skończył, woźni sądowi wymamrotali pod nosem: „Rzeczone, 
postanowione” – i wszyscy mieli bardzo uroczyste i groźne miny. Potem ściągnęli z czterech 
Amerykanów grzywny, sierżant policji obejrzał im papiery i zwolnili ich. Joego trzymali 
najdłużej, bo miał tylko zaświadczenie z konsulatu, i to bez stempla właściwego komisariatu 
policji, ale w końcu i jego puścili z ostrzeżeniem, żeby nie schodził więcej na ląd, bo jak go 
jeszcze raz złapią, to będzie z nim krucho.
Joemu spadł kamień z serca, kiedy rozmówił się w końcu z kapitanem i został 
zamustrowany. Wyporządził sobie zaraz koję, po czym pobiegł odebrać swój węzełek 
pozostawiony poprzedniego wieczora na przechowanie miłej płowowłosej barmance 
w pierwszej knajpie, do której zaszedł. Był wreszcie na amerykańskiej łajbie. Statek miał na 
obu burtach wymalowane flagi amerykańskie i biały napis „Tampa”, Pensacola, Florida. Kok 
był Murzynem i pierwsza rzecz dał im do jedzenia gęsty klej z mąki kukurydzanej z syropem 
klonowym i kawę zamiast lurowatej herbaty. W ogóle żarcie było klasa, koje czyste i Joe nie 
czuł się tak dobrze od czasu wyjazdu z domu. Radość go rozpierała, kiedy „Tampa” 
pohukując odbiła od pirsu i wolno popłynęła z nurtem łupkowoszarej Mersey ku morzu.

Piętnaście dni do Hampton Roads, przy słonecznej pogodzie i morzu gładkim jak lustro, 
wyjąwszy dwa ostatnie dni, kiedy wiał ostry północnozachodni wiatr i koło Virginia Capes 
zaczęło solidnie kołysać. Za cały ładunek mieli kilka beli drukowanego perkalu, które 
wyładowali na Nabrzeżu Połączonych Kolei w Norfolk, i dla Joego nastał wielki dzień, gdy 
odebrał lon i poszedł obejrzeć miasto, oprowadzany przez Willa Stirpa, który się tutaj 
wychował.
Odwiedzili rodzinę Willa, obejrzeli mecz baseballowy, a portem wsiedli w tramwaj 
z dwiema znajomymi Willa i pojechali do Virginia Beach. Jedna z dziewczyn miała na imię 
Delia i była bardzo czarna; Joemu od razu wpadła w oko. Kiedy we dwóch z Willem zakładali 
kostiumy kąpielowe w kabinie, Joe zapytał, jak Will myśli, czy ona... no rozumie, na co Will 
się zaperzył i powiedział, że Joe ma chyba źle w głowie, jeśli już nie potrafi odróżnić 
porządnej dziewczyny od lafiryndy. Joe odparł, że w dzisiejszych czasach nigdy nic nie 
wiadomo.
Poszli się kąpać, a potem baraszkowali w kostiumach na plaży, rozpalili ognisko 
i opiekali panieńską skórkę. Kiedy odwieźli dziewczęta do domu, Delia pozwoliła mu się 
pocałować na dobranoc i Joe zaczął sobie roić, że będzie jego stałą sympatią.
Znalazłszy się z powrotem w mieście, nie bardzo wiedzieli, co ze sobą począć. Mieli 
ochotę się napić i pójść na dziewczynki, ale bali się zalać i przepuścić całą forsę. W końcu 
poszli na partyjkę do klubu bilardowego, który Will znał z dawnych czasów. Okazało się, że 
Joe jest znacznie lepszy od miejscowych chłopaków i dobrze ich oskubał. Zaprosił Willa na 
jednego, ale zbliżała się już godzina zamknięcia i raz dwa znaleźli się z powrotem na ulicy. 
Nigdzie nie widać było żadnych dziewczynek, więc Will powiedział, że zna jedno takie 
miejsce, ale łupią tam z człowieka niemiłosiernie skórę. W rezultacie postanowili iść do domu 
spać, kiedy napatoczyły się dwie Mulatki, które puściły do nich oko. Szli za nimi długo, aż 
skręciły w jakąś boczną uliczkę, gdzie nie było prawie świateł. Dzidzie były gorące, ale oni 
się denerwowali, żeby ich ktoś nie zobaczył. W końcu znaleźli pusty dom z werandą z tyłu, 
gdzie było ciemno choć oko wykol, więc wzięli je tam, a później pojechali na noc do rodziny 
Willa.
„Tampa” poszła do doków reperacyjnych w Newport News dla uszczelnienia 
obluzowanego poszycia, a Joe i Will Stirp wziąwszy resztę łonu obijali się od rana do 
wieczora po Norfolk nie mając nic do roboty. W sobotę po południu i w niedzielę Joe grał 
trochę w baseballa w przypadkowej drużynie chłopców ze stoczni Marynarki Wojennej, 
a wieczorami spotykał się z Delią Matthews. Delia była stenotypistką w Pierwszym Banku 
Narodowym i mówiła zawsze, że nigdy by nie wyszła za chłopca, który pływa, bo 
marynarzom nie można wierzyć, a poza tym to ciężkie życie i nie rokujące widoków na 
przyszłość. Joe przyznawał jej rację, dorzucał jednak, że ostatecznie raz się żyje i czy to 
w końcu takie ważne. Delia rozpytywała go o rodziców i czemu nie pojedzie do Waszyngtonu 
zobaczyć się z nimi, szczególnie że tatuś taki chory, aż Joe powiedział, że dla niego stary 
może się choćby udławić, ani go to ziębi, ani grzeje, nienawidzi go i tyle. Delia orzekła, że 
jest okropny.
Tego wieczora Joe postawił jej po kinie lody z wodą sodową. Wyglądała morowo 
i pulchnie w mechatej różowej sukience, jej małe czarne oczy błyszczały z podniecenia. Joe 
poprosił, żeby więcej o tym nie rozmawiali, to przecież nieważne, ale ona rzuciła mu mściwe 
gniewne spojrzenie i powiedziała, że miałaby go ochotę złapać i wytargać, to i owszem 
bardzo ważne, wstyd nawet mówić takie rzeczy, jest przecież porządnym chłopcem, pochodzi 
z porządnej rodziny, został wychowany na porządnego człowieka i powinien myśleć 
o przyszłości, żeby do czegoś dojść w świecie, nie być do końca życia nicponiem 
i próżniakiem. Joego to dotknęło, powiedział: „Taak?” – i odprowadził ją bez słowa do domu.
Nie widział jej potem przez cztery czy pięć dni, w końcu jednak poszedł któregoś 
wieczoru pod jej biuro i czekał, aż wyjdzie. Chcąc nie chcąc myślał o niej i o tym, co mu 
powiedziała, przez cały ten czas. W pierwszej chwili chciała go minąć bez słowa, ale 
uśmiechnął się do niej szeroko i mimo woli odpowiedziała uśmiechem. Był iuż w tym czasie 
prawie zupełnie goły, ale wziął ją do sklepu i kupił bombonierkę. Zaczęli mówić, że takie 
okropne upały, po czym Joe zaprosił ją na mecz w przyszłym tygodniu. Powiedział jej, że 
„Tampa” odpływa do Pensacoli ładować tarcicę, a stamtąd za Atlantyk. Czekali na tramwaj 
do Virginia Beach spacerując tam i z powrotem, bo komary cięły okropnie. Delia bardzo się 
przejęła, że Joe płynie za Atlantyk, i Joe zaczął jej bez zastanowienia obiecywać, że wcale się 
nie zaokrętuje na „Tampę”, tylko zostanie i postara się o jakąś pracę tutaj, w Norfolk.
Wieczorem był księżyc w pełni. Długo dokazywali w kostiumach na plaży koło małego 
ogniska, które Joe rozpalił dla odstraszenia komarów. Joe siedział po turecku, a Delia leżała 
z głową na jego kolanach. Głaskał ją cały czas po włosach albo pochylał się i całował, a ona 
mówiła, jak śmiesznie wygląda jego odwrócona twarz, kiedy ją tak całuje do góry nogami. 
Powiedziała, że się pobiorą, jak tylko dostanie stałą pracę, i na pewno we dwoje dojdą do 
czegoś. Zawsze, odkąd ukończyła szkołę jako prymuska, uważała, że musi nad sobą 
pracować, żeby dojść do czegoś.
– Bo tutaj ludzie są przeważnie nic niewarci, Joe. Sami nie wiedzą, po co żyją.
– Wiesz co, Del, cholernie mi przypominasz moją siostrę Janey. Psiakręć, ta to wyszła na 
ludzi! A jaka bestia ładna!
Delia wyraziła nadzieję, że ją kiedyś pozna, więc Joe powiedział, jasne, że pozna, po 
czym podniósł ją na nogi i przygarnąwszy mocno do siebie jął ściskać i całować. Zrobiło się 
późno, na plaży było chłodno i pusto w blasku wielkiego księżyca. Delię chwyciły dreszcze, 
powiedziała, że musi się czym prędzej ubierać, bo się przeziębi na śmierć. Potem popędzili 
łapać ostatni tramwaj.
Szyny jęczały przy każdym szarpnięciu tramwaju mknącego przez zalane księżycem 
sosnowe nieużytki pełne muzykujących muszek i pasikoników. Nagle Delia skuliła się 
i zaczęła płakać. Joe próbował pytać, co jej jest, ale nie odpowiadała, tylko beczała i beczała. 
Niemal z ulgą pożegnał ją przed domem jej rodziców i ruszył sam na piechotę parnymi 
wyludnionymi ulicami do domu noclegowego, gdzie miał pokój.
Przez cały następny tydzień szlifował bruki Norfolk i Portsmouth, rozglądając się za 
pracą rokującą jakieś nadzieje. Przeprawił się nawet na drugą stronę do Newport News. 
Wracając miał za mało pieniędzy na prom i musiał ubłagać biletera, żeby mu pozwolił 
przepłynąć za zamiecenie pokładu. Gospodyni też się zaczęła upominać o komorne za 
następny tydzień. We wszystkich miejscach, gdzie się ubiegał o pracę, szukano ludzi 
z przygotowaniem zawodowym, praktyką albo przynajmniej ukończoną szkołą średnią, 
zresztą i takich zajęć było niewiele, dość że w końcu musiał się zamustrować na morską barkę 
czekającą na holownik, który miał ją poprowadzić na północowschód do Rockport 
z ładunkiem węgla.
Płynęli w pięć barek na holu i rejs okazał się wcale nie taki najgorszy. Na pokładzie był 
tylko on, szyper nazwiskiem Gaskin i jego syn, chłopak może piętnastoletni, którego też 
wołali Joe. Raz tylko mieli kłopoty podczas szkwału koło Cape Cod, kiedy pękł hol, ale 
kapitan holownika nie stracił głowy i podał im nowy, nim zdążyli zakotwiczyć.
W Rockport wyładowali węgiel i czekali na kotwicy w basenie portowym, aż ich 
podholują do nabrzeża, gdzie mieli ładować bloki granitu na rejs powrotny. Któregoś 
wieczoru, gdy Gaskin z synem zeszli na ląd, a Joe trzymał wachtę, do rufy podpłynął drugi 
mechanik z holownika, osobnik o zapadłych policzkach nazwiskiem Hart, i zapytał szeptem, 
czy Joe nie miałby ochoty trochę sobie potęgo. Joe leżał wyciągnięty na nadbudówce paląc 
fajkę i rozmyślając o Delii. Wzgórza, port i skaliste brzegi nikły powoli w różowym 
zmierzchu. Hart miał zacinający się nerwowy sposób mówienia. Joe ociągał się z początku, 
w końcu jednak powiedział:
– No, to sprowadź dzidzie.
– A karty masz? – zapytał Hart.
– Mam talię.
Joe zszedł na dół posprzątać w kabinie. Trochę się z nimi podroczy, myślał. Nie może się 
łajdaczyć z dziwkami teraz, kiedy ma się żenić z Delią. Usłyszał plusk wioseł, więc wyszedł 
na pokład. Od morza nasuwała się ławica mgły. Pod rufą czekał Hart z dwiema 
dziewczynami. Dzidzie chwiały się, chichotały i napierały na niego całym ciałem, kiedy im 
pomagał przeleźć przez burtę. Przywiozły ze sobą butelki, parę funtów wołowiny na klopsiki 
i trochę sucharów. Nie były za urodziwe, ale tak w sobie dziewuchy jak się patrzy, z wielkimi 
muskularnymi rękami i ramionami. A już pić to umiały, że Joe nigdy nie spotkał takich 
dziewczyn. W ogóle do kompanii były pierwsza klasa. Piły razem z nimi kubkami, wysuszyli 
do spółki cztery flaszki po ćwierć galona każda.
Dwie sąsiednie barki nadawały sygnały przeciwmgłowe co dwie minuty, ale Joemu nie to 
było w głowie. Mgła była bielutka, iluminatory w kabinie wyglądały jak zabite białym 
płótnem. Grali w rozbieranego pokera, ale szybko dali spokój. Tej nocy trzy razy zamieniali 
z Hartem dziewczyny, były zupełnie zwariowane, wszystkiego im było mało. Ale umiały się 
znaleźć, koło dwunastej usmażyły klopsiki i zrobiły kolację. Zjedli staremu Gaskinowi cały 
chleb i masło.
Potem Harta zamroczyło i dziewczyny zaczęły się martwić, jak wrócą do domu w taką 
mgłę i w ogóle. Zarykując się jak głupi wyciągnęli go we troje na pokład i wylali mu na łeb 
kubeł wody. Woda w Maine była taka lodowata, że ocknął się w trymiga, zły jak chrzan, 
i chciał prać Joego. Dziewczyny jakoś go udobruchały, sprowadziły do łódki i cała trójka 
odpłynęła we mgłę śpiewając „Tipperary”.
Joe sam ledwo trzymał się na nogach. Wsadził głowę w kubeł z wodą, posprzątał 
w kabinie, powyrzucał flaszki za burtę i zabrał się do regularnego nadawania sygnałów 
mgłowych. Do diabła ze wszystkimi, powtarzał sobie, nie będzie dla niczyjej przyjemności 
gipsowym świętym. Czuł się świetnie, zły był tylko, że nie ma nic lepszego do roboty jak 
kręcenie tej cholernej syreny.
O szarym świcie wrócił na pokład stary Gaskin. Musiał coś zwąchać, bo od tej pory 
odzywał się do Joego tylko wydając rozkazy, a chłopakowi też zabronił z nim rozmawiać. 
Dość że kiedy wyładowali bloki granitu we Wschodnim Nowym Jorku, Joe oświadczył, że 
ma dość służby, i poprosił o łon. Stary warknął, że rad się go pozbędzie, nie myśli tolerować 
chlania i łajdaczenia się na swojej barce. W ten sposób Joe znalazł się z czterdziestoma 
dziewięcioma dolarami w Red Hook i ruszył na poszukiwanie noclegu.
Po kilku dniach czytania anonsów i włóczenia się po całym Brooklynie za pracą 
stwierdził, że jest chory. Poszedł do konowała, którego mu polecił pewien bywalec z domu 
noclegowego. Doktor, mały Żydek z kozią bródką, powiedział, że to tryper i że Joe musi 
przychodzić codziennie na zabieg. Gwarantuje mu całkowite wyleczenie za pięćdziesiąt 
dolarów, połowa płatna z góry, ale radzi zrobić badanie krwi dla upewnienia się, czy Joe nie 
ma także syfa, co będzie kosztowało dodatkowo piętnaście dolarów. Joe zapłacił dwadzieścia 
dolarów zaliczki, a nad badaniem krwi obiecał się zastanowić. Po skończonym zabiegu 
wyszedł na ulicę. Doktor zalecił mu stanowczo jak najmniej chodzić, ale Joemu nie 
uśmiechało się wcale wracać do śmierdzącego domu noclegowego i powlókł się dudniącymi 
ulicami Brooklynu. Było upalne popołudnie i pot lał się po nim strumyczkami, kiedy tak szedł 
bez celu. Jeśli się za to wziąć zaraz pierwszego albo drugiego dnia, to jeszcze pół biedy, 
powtarzał sobie. Wyszedł na jakiś most pod wiaduktem kolei nadziemnej; chyba to Brooklyn 
Bridge.
Na moście było trochę chłodniej. Widziane poprzez pajęczynę stalowych lin, sylwetki 
statków i bryły drapaczy odcinały się czarno od iskrzących się basenów portowych. Joe usiadł 
na ławce przy pierwszym pirsie i wyciągnął przed siebie nogi. Ledwo zdążył trochę 
popracować, już złapał trypa. Czuł się okropnie. Co on teraz napisze Delii; życie kosztuje, 
trzeba się rozglądać za jakimś zajęciem, a tutaj te zabiegi. Jezuniu, ale parszywie się czuł!
Nawinął się gazeciarz, więc Joe kupił „Journal” i rozłożywszy gazetę na kolanach, zaczął 
przeglądać nagłówki: WIĘCEJ WOJSKA NA GRANICĘ MEKSYKAŃSKĄ. Co, u licha, 
zrobić z sobą? Nie może nawet wstąpić do Gwardii Narodowej  i pójść na tę granicę, bo 
chorego go nie przyjmą, a gdyby nawet przyjęli, toby znowu było to samo co w Marynarce. 
Siedział i czytał anonse o pracy, reklamy łatwych sposobów dorobienia sobie dwugodzinną 
przyjemną pracą wieczorową w domu, ogłoszenia pelmanizmu  i różnych kursów 
korespondencyjnych. Za co, cholera, się wziąć? Siedział, dopóki się nie ściemniło, po czym 
dojechał koleją nadziemną do Atlantic Avenue, wdrapał się na drugie piętro do pokoiku, 
gdzie miał łóżko pod oknem, i poszedł zaraz spać.
W nocy rozszalała się burza z piorunami. Błyskało się i grzmiało gdzieś cholernie blisko. 
Joe leżał płasko na wznak i gapił się, jak oślepiające błyskawice migają po suficie 
zaćmiewając blask latarni ulicznych. Sprężyny drugiego łóżka skrzypiały, ilekroć 
współlokator Joego przewrócił się we śnie. Do pokoju zaczął zacinać deszcz, ale Joe czuł się 
taki słaby i chory, że nieprędko zebrał się, by usiąść na łóżku i zamknąć okno. Rano 
gospodyni, wielka sucha Szwedka o kosmykach konopnych włosów opadających na kościstą 
twarz, jęła go rugać, że łóżko mokre.
– Moja wina, że deszcz padał? – burknął patrząc na jej wielkie nogi, dopóki nie spostrzegł 
błysku w jej oku i nie połapał się, że to żarty; parsknęli oboje śmiechem, W ogóle była to 
fajna kobita. Nazywała się pani Olsen i miała sześcioro dzieci, trzech chłopaków, którzy już 
podorastali i poszli na morze, dorosłą dziewczynę, która była nauczycielką w Saint Paul, 
i dwie bliźniaczki w wieku siedmiu, ośmiu lat, które bez przerwy coś psociły. „Jeszcze jaki 
rok – mawiała – i poślę je do Olgi do Milwaukee. Już ja znam marynarzy”. Papo Olsen przed 
laty osiadł na mieliznie gdzieś na morzach południowych. „I lepiej niech nie wraca. 
W Brooklynie nic tylko siedział w kreminale. Nie było tygodnia, żebym go nie musiała 
wykupować”.
Joe zaczął jej trochę pomagać koło domu, sprzątał, malował, robił co nieco stolarki. Gdy 
forsa mu się skończyła, pani Olsen pozwoliła mu zostać, a nawet pożyczyła dwadzieścia pięć 
kółek na doktora, bo jej powiedział, że złapał paskudne choróbsko. Klepnęła go po plecach, 
kiedy jej dziękował.
– Każdy chłopak, któremu pożyczę pieniędzy, wychodzi na wielkiego łobuza – 
powiedziała i zaśmiała się; fajna z niej była kobita.
Zrobiła się paskudna zimowa plucha. Rankami Joe przesiadywał w parnej kuchni kując 
kurs nawigacji, który dostawał pocztą z Instytutu Aleksandra Hamiltona . Po południu 
wiercił się na krześle w brudnej, pachnącej karbolem poczekalni doktora, przerzucając 
postrzępione egzemplarze „National Geographic” z 1909 roku i czekając na swoją kolejkę. 
Czekający razem z nim siedzieli z ponurymi gębami, rzadko który się odezwał. Parę razy Joe 
spotykał na ulicy osobników, z którymi zamienił kilka zdań w poczekalni, ale wszyscy mijali 
go nie widząc. Wieczorem jeździł czasami na Manhattan pograć w warcaby w Instytucie 
Marynarza albo pokręcić się po Związku i przewąchać trochę, na jaki statek się najlepiej 
zamustrować, kiedy doktorek go wreszcie wyleczy. W ogóle był to parszywy okres; tylko 
pani Olsen była dla niego dobra, tak że Joe polubił ją bardziej niż własną matkę.
Żydek konował próbował go naciągnąć jeszcze na dwadzieścia pięć dolarów, żeby 
doprowadzić kurację do końca, ale Joe powiedział, pal to licho, i zamustrował się jako starszy 
marynarz na nowiutki tankowiec towarzystwa Standard Oil, który się nazywał „Montana” 
i szedł pusty w dziewiczy rejs do Tampico, skąd miał wziąć ładunek na Wschód, jedni 
mówili, że do Adenu, drudzy, że do Bombaju. Zbrzydły mu już zupełnie zimna, pluchy 
i brudne ulice Brooklynu, tablice logarytmiczne w kursie nawigacyjnym, który ani rusz nie 
chciał mu wchodzić do głowy, i wesołe dunderowanie pani Olsen, która zaczęła się 
zachowywać tak, jakby chciała decydować o przyszłości Joego. Owszem, fajna z niej była 
kobita, ale Joe widział, że najwyższy czas zabierać się w świat.
„Montana” minęła Sandy Hook przy paskudnej północnozachodniej burzy śnieżnej, ale 
trzy dni później kołysali się już na długiej martwej fali Golfsztromu na południe od Cape 
Hatteras, a na sznurach umocowanych do want suszyły się koszule i drelichy całej załogi. 
Dobrze było znaleźć się znów na błękitnej gładzi wód.
Tampico okazało się cholernym miejscem. Wszyscy ostrzegali, żeby nie pić za dużo 
meskalu , bo się może rzucić na mózg. W wielkich tancbudach tłoczyli się Meksykańcy 
tańczący w kapeluszach i z pukawkami na biodrach, w każdej knajpie ogłuszająco rżnęła 
orkiestra albo pianola i ciągle wybuchały bójki. Wszędzie było pełno pijanych Teksańczyków 
z pól naftowych. Wzdłuż ulicy siedziały w koronkowych halkach śniade dziewczyny 
o szerokich twarzach, przez otwarte drzwi ich klitek widać było łóżka z białymi poduszkami, 
obrazki Madonny nad nimi i lampy z wymyślnymi abażurami i ozdobami z kolorowego 
papieru. Ale wszędzie było tak diabelnie drogo, że raz dwa rozeszła im się forsa i o północy 
musieli wracać na pokład. Do kubryku dostały się moskity, nad ranem zleciały się jeszcze 
mustyki, a w ogóle był taki gorąc, że nikt nie mógł spać.
Wyszedłszy z napełnionymi zbiornikami na Zatokę Meksykańską „Montana” wpadła 
prosto w północny sztorm, który omywał pokłady i spryskiwał mostek ostrymi bryzgami. Nie 
minęły dwie godziny, gdy z pomostu zmyło za burtę marynarza, a jungowi nazwiskiem 
Higgins, który mocował obluzowaną prawą kotwicę, zmiażdżyło nogę. W kubryku zrobił się 
szum, że kapitan nie spuścił łodzi, chociaż paru wygów tłumaczyło, że łódź nie utrzymałaby 
się ani chwili na takiej fali. Dość że Stary obszedł szerokim łukiem miejsce, gdzie zmyło 
marynarza, i dostał parę takich uderzeń bocznych, jakie już w niejednym statku dziurawiły 
stalowy kadłub.
Nic nadzwyczajnego nie wydarzyło się już podczas tego rejsu, tylko raz w nocy, kiedy 
Joe miał wachtę przy sterze i ciszę mącił jedynie chwilami szum długiej płaskiej fali 
rozgarnianej przez dziób idącego wschodnim kursem statku, ni z tego, ni z owego rozszedł się 
zapach róż czy może kapryfolium. Niebo było sinawe jak zsiadłe mleko w fasce, 
z wypływającym od czasu do czasu opiłkiem księżyca. Tak, to był zapach kapryfolium 
zmieszany z zapachem użyźnionej ziemi ogrodowej i wilgotnego listowia, jaki bije w zimie 
z otwartych drzwi cieplarni. Zrobiło mu się dziwnie ciepło na duszy, jakby miał koło siebie 
dziewczynę, jakby na mostku stała koło niego Delia z włosami pachnącymi jakąś perfumą. 
Śmieszne, jak silnie pachną włosy brunetek. Wziął lornetkę, ale nic nie dostrzegł na 
horyzoncie prócz roztrzepańca chmur dryfujących na zachód w nikłym blasku księżyca. 
W porę się połapał, że schodzi z kursu. Szczęście, że oficer wachtowy nie wybrał akurat tego 
momentu do obejrzenia się na kilwater. Wyrównał na wschodnio-północny wschód 
z poprawką pół rumba na wschód. Skończywszy wachtę długo leżał na koi nie śpiąc i myśląc 
o Delii. Rany, kiedy się wreszcie dochrapie forsy, dobrego zajęcia i własnej dziewczyny 
zamiast tych cholernych dziwek w każdym porcie. Trzeba będzie chyba wrócić do Norfolk, 
zaczepić się gdzieś na dobre i ożenić.
Następnego dnia zobaczyli koło południa szarą głowę cukru na Pico, z obwódką białych 
chmur tuż pod wierzchołkiem, i poszarpane niebieskie zarysy Faialu na północy. Przeszli 
między obiema wyspami. Morze zrobiło się bardzo błękitne; pachniało zupełnie jak na 
polnych dróżkach pod Waszyngtonem, kiedy w rowach kwitnie kapryfolium i wawrzyny. 
Błękitno – i żółtozielone pólka pokrywające strome zbocza wyglądały jak staroświecka 
zszywana z różnobarwnych kawałków kołdra. W nocy wyłoniły się i znikły na wschodzie 
następne wyspy.
Pięć dni przykrej fali dennej i znaleźli się w Cieśninie Gibraltarskiej. Potem osiem dni 
parszywej chwiejby i zimnego zacinającego deszczu i znaleźli się u wybrzeży Egiptu. 
Ciepłym słonecznym rankiem podchodzili na wolnych obrotach do portu w Aleksandrii i z 
żółtego pasma mgły przed dziobem wyłaniały się zarysy masztów, nabrzeży, magazynów 
i palm. Ulice cuchnęły jak śmietnik, knajpy, w których pili arak, były prowadzone przez 
Greków znających Amerykę i w jednej zapłacili po dolarze za obejrzenie trzech Żydóweczek, 
które w pokoju za barem tańczyły nago taniec brzucha. W Aleksandrii również widzieli 
w porcie pierwsze okręty w barwach ochronnych, trzy brytyjskie krążowniki zwiadowcze 
pasiaste jak zebry i transportowiec cały pomalowany w niebiesko-zielone plamy wodne. 
Ujrzawszy to cała wachta pokładowa zleciała się do burty i pokładała ze śmiechu.
Kiedy miesiąc później wziął lon w Nowym Jorku, rozpierała go duma, że może pójść do 
pani Olsen i zwrócić dług. Ale pani Olsen nie bardzo się nim interesowała, bo miała już 
nowego podopiecznego, jasnowłosego szwedzkiego wyrostka, który nie mówił ani słowa po 
angielsku. Joe pokręcił się trochę po kuchni, rozpytał ją o nowiny, opowiedział to i owo 
o chłopcach z „Montany”, po czym pojechał na Dworzec Pensylwański dowiedzieć się 
o pociąg do Waszyngtonu. Przez pół nocy siedział w palarni wagonu osobowego, trochę 
drzemiąc, ale głównie przypominając sobie dawne czasy w Georgetown: jak był szczeniakiem 
i chodził do szkoły, jak potem przesiadywał z kolegami w klubie bilardowym na Czwartej 
i Pół Ulicy, jak robił wycieczki po rzece z Alekiem i Janey.
Był wietrzny skrzący się słońcem ranek, kiedy się wygramolił z wagonu na Dworcu 
Połączonych Kolei w Waszyngtonie. Nie miał najmniejszej ochoty jechać do Georgetown, 
spotykać się z rodziną. Pokręcił się trochę po stacji, kazał się ogolić i wypucować sobie buty, 
wypił filiżankę kawy, przeczytał „Washington Post”, potem policzył pieniądze; miał jeszcze 
pięćdziesiąt dolarów z hakiem, ładna sumka jak na jego możliwości. Zdecydował, że poczeka, 
spróbuje się najpierw zobaczyć z Janey; pokręci się pod jej biurem, może ją złapie, jak będzie 
wychodziła w południe na lunch. Obszedł naokoło Kapitolu, potem ruszył Pennsylvania 
Avenue w stronę Białego Domu. Na Pennsylvania Avenue minął kiosk werbunkowy 
Marynarki Wojennej, w którym kiedyś się zaciągnął do służby. Aż go ciarki przeszły. 
Doszedł do Lafayette Square i przysiadł w zimowym słoneczku na ławce, gapiąc się na 
wystrojone jak laleczki dzieci, na guwernantki, na tłuste szpaki skaczące po trawie, na 
pomnik Andrew Jacksona, aż zdecydował, że chyba czas już rozejrzeć się za Janey. Serce 
waliło mu tak, że nic nie widział przed sobą. Ale musiało być później, niż sądził, bo w żadnej 
z dziewcząt wysiadających grupami z windy nie rozpoznał Janey, chociaż sterczał z godzinę 
w hallu Gmachu Riggsa. W końcu podszedł do niego jakiś szemrany tajniak i zapytał, po 
kiego licha się tutaj kręci.
W rezultacie nie pozostało mu nic innego, jak pojechać do Georgetown i dowiedzieć się, 
gdzie szukać Janey. Zastał mamę i młodsze siostry w domu. Jedna przez drugą opowiadały, 
jak przebudują dom za te dziesięć tysięcy premii ubezpieczeniowej po tatusiu, i koniecznie 
chciały, żeby jechał do Oak Hill na jego grób, ale Joe odparł, że co komu z tego przyjdzie,– 
i szybko się wyniósł. Zasypywały go gradem pytań, jak mu się powodzi i w ogóle, i nie 
bardzo wiedział, co ma mówić. Powiedziały mu, gdzie Janey mieszka, ale o której wychodzi 
z biura, nie wiedziały same.
Wstąpił po drodze do Belasco kupić bilety na wieczorne przedstawienie, po czym wrócił 
do Gmachu Riggsa. Wpadł prosto na Janey, która akurat wysiadała z windy. Była ślicznie 
ubrana, brodę miała uniesioną nie znanym mu ruchem pewnej siebie kokieterii. Był taki 
uszczęśliwiony, że o mały włos się nie rozbeczał na jej widok. Głos też miała jakiś inny. 
Nabrała szybkiego chłodnego sposobu mówienia i kpiącego tonu, którego nigdy przedtem 
u niej nie słyszał. Wziął ją na kolację i do teatru, i przez cały czas opowiadała, jak dobrze jej 
się powodzi u Dreyfusa i Carrolla i jakich poznaje interesujących ludzi. Czuł się w jej 
towarzystwie jak ostatni lump.
Odprowadziwszy ją pod dom, gdzie odnajmowała mieszkanie do spółki z koleżanką, 
wsiadł w tramwaj i pojechał z powrotem na stację. Usadowił się w wagonie i zapalił cygaro. 
Był w pieskim nastroju. Nazajutrz odszukał w Nowym Jorku jednego znajomka i poszli się 
razem napić, potem znaleźli sobie jakieś dzidzie i rezultat był taki, że następnego dnia siedział 
z pękającą głową na Union Square, bez złamanego centa przy duszy. Znalazł w kieszeni 
odcinki biletów z przedstawienia w Belasco, na które zabrał Janey, i schował je starannie 
z resztą rupieci w pudełku po cygarach.
Następnym statkiem, na który się zamustrował, była „Gwiazda Polarna” idąca do 
SaintNazaire z ładunkiem figurującym na liście jako konserwy, chociaż wszyscy dobrze 
wiedzieli, że są to czepce do pocisków artyleryjskich, i załoga miała otrzymać specjalne 
gratyfikacje za żeglugę w strefie zagrożenia. Była to wysłużona łajba, z kadłubem obłym jak 
grzbiet wieloryba, która kiedyś woziła rudę po Wielkich Jeziorach i przeciekała tak, że przez 
połowę rejsu musieli pompować wodę, ale załoga dobrała się jak rzadko, żarcie dawali palce 
lizać, a kapitan Perry był morowym starym wilkiem morskim, jakiego tylko można sobie 
wymarzyć. Spędził ostatnie parę lat na lądzie w Atlantic Highlands, ale wrócił na morze ze 
względu na wysoki lon, bo chciał zebrać mały kapitalik dla córki; a w razie gdyby co, 
dostanie dziewczyna premię asekuracyjną, usłyszał go kiedyś Joe, jak mówił z chrapliwym 
śmieszkiem do pierwszego oficera.
Zimowy rejs był gładki, przez cały czas aż do Zatoki Biskajskiej mieli tylny wiatr. Było 
bardzo mroźno i gładź morza zupełnie jak martwa, kiedy na horyzoncie ukazało się niskie 
piaszczyste wybrzeże Francji u ujścia Loary. Podnieśli banderę i flagi sygnałowe z nazwą 
statku, radiotelegrafista nadawał bez przerwy i wszyscy mieli dusze na ramieniu, żeby się nie 
nadziać na minę, dopóki nie pojawiła się francuska łódź patrolowa i nie wprowadziła ich 
krętym torem między polami minowymi w gardło rzeki. Na widok strzelistych wież, długich 
rzędów szarych domów i lasu smukłych kominów na dachach Saint-Nazaire 
w przedwieczornych dymach chłopcy zaczęli się klepać po plecach i powtarzać, że niech ich 
szlag, jak nie będą dzisiaj chodzić na rzęsach.
Ale wyszło zupełnie inaczej. Zakotwiczyli na środku nurtu i kapitan Perry z pierwszym 
oficerem popłynęli szalupą na brzeg; do portu weszli dopiero po dwu dniach, bo nie było dla 
nich miejsca przy nabrzeżach. Kiedy wreszcie mogli zejść na ląd – na mamzele i vin rouge – 
każdy musiał przed opuszczeniem portu okazać paszport strażnikowi w granatowym 
mundurze z czerwonymi galonami i o czerwonej gębie, u której sterczały ogromne czarne 
kręcone wąsy. Palacz Flannagan przykucnął za nim i któryś z chłopców już miał go pchnąć, 
żeby fiknął kozła przez plecy Flannagana, kiedy z drugiej strony ulicy ryknął na nich 
pierwszy mechanik:
– Nie widzicie, palanty jedne, że to glina? Chcecie trafić prosto do pierdla?
Joe i Flannagan oddzielili się od reszty i poszli we dwóch obejrzeć miasto. Uliczki 
brukowane kocimi łbami były diablo wąskie i śmieszne, starsze kobiety chodziły w obcisłych 
białych koronkowych czepkach, a w ogóle wszystko wyglądało, jakby się za chwilę miało 
rozpaść. Nawet psy były jakieś wynędzniałe, widać było, że to psy żabojadów. Wylądowali 
w knajpie, która miała szyld American Bar, ale nie przypominała żadnego znanego im baru 
w Stanach. Wzięli na początek flaszkę koniaku. Flannagan powiedział, że miasto przypomina 
mu trochę Hoboken, ale Joe uważał, że przypomina raczej Villefranche, gdzie był podczas 
służby w Marynarce. Za amerykańskiego dolara można było dostać kupę, jeśli się człowiek 
nie dał naciąć.
Do knajpy przyszedł trzeci Amerykanin, zaczęli z nim gadać i dowiedzieli się, że został 
storpedowany na „Oswego” w samiutkim ujściu Loary. Poczęstowali go koniakiem 
i wszystko im dokładnie opowiedział, co i jak było. Uboot rąbnął ich tak, że poczciwy stary 
„Oswego” wyskoczył jak ryba z wody i nim dym opadł, pękł na dwie połowy i złożył się jak 
scyzoryk. Wypili pod to jeszcze jedną flaszkę koniaku, po czym ten Amerykanin zaprowadził 
ich do pewnego lokalu, gdzie już zastali paru chłopców ze swojej paczki popijających piwo 
i tańczących z mamzelami. Joe bawił się pierwsza klasa parlując z jedną z dziewczyn – 
pokazywał jej coś, a ona mu mówiła, jak to się nazywa po francusku – kiedy szast-prast 
zaczęła się bójka, przyleciały znowu francuskie gliny i całą paczką musieli brać nogi za pas. 
Wpadli na statek przed żabojadami, którzy stali potem na nabrzeżu i trajkotali jeszcze może 
z pół godziny, dopóki nie nadjechał fiakrem stary kapitan Perry i nie powiedział im, gdzie go 
mogą pocałować.
Rejs powrotny dłużył się paskudnie, ale nie był taki najgorszy. Stali wszystkiego tydzień 
w Hampton Roads biorąc ładunek wlewków stalowych i materiałów wybuchowych, po czym 
wyszli znowu w morze, do Cardiff. Tym razem mieli denerwującą harówkę. Kapitan poszedł 
północnym kursem i wpadli w parszywe mgły. W końcu, po równym tygodniu lodowatych 
wichrów i olbrzymiej fali rufowej, dostrzegli Rockall. Joe był akurat przy sterze, gdy 
niedowarzony majtek, który miał służbę w bocianim gnieździe, zawołał: „Pancernik 
z przodu!” – i stary kapitan Perry pokładał się na mostku ze śmiechu, patrząc przez lornetkę 
na skałę.
Następnego ranka wyłoniły się na południu Hebrydy. Kapitan Perry właśnie wskazywał 
pierwszemu oficerowi Butt of Lewis, kiedy obserwator na dziobie wydał okrzyk przerażenia. 
Tym razem był to Uboot. Najpierw ukazał się peryskop ciągnący za sobą białe pióro piany, 
potem ociekająca wodą wieżyczka. Ledwo się wynurzywszy, Uboot zaczął ostrzeliwać dziób 
„Gwiazdy Polarnej” z małokalibrowego działka, przy którym Fryce zajęli pozycje, gdy 
pokład był jeszcze omywany przez fale. Joe pobiegł na rufę wciągnąć na maszt banderę, 
chociaż na śródokręciu mieli po obu burtach wymalowane flagi amerykańskie. 
W maszynowni rozdzwoniły się dzwonki, bo kapitan Perry wydał rozkaz: cała wstecz! Fryce 
przestali strzelać i czterech z nich podpłynęło na składanym puncie. Wszyscy marynarze mieli 
już na sobie kamizelki ratunkowe i niektórzy biegli do kubryku po majdan, kiedy szwabski 
oficer, który wszedł na pokład, wrzasnął po angielsku, że mają pięć minut na opuszczenie 
statku. Kapitan Perry oddał mu papiery okrętowe i migiem spuszczono łodzie, bo bloki były 
dobrze naoliwione. Joego coś tknęło i pobiegł na pokład łodziowy odciąć scyzorykiem tratwy 
ratunkowe, tak że w rezultacie opuścił „Gwiazdę Polarną” jako ostatni wraz z kapitanem 
Perrym i kotem okrętowym. Fryce podłożyli w maszynowni bomby i wiosłowali z powrotem 
do Ubootu, jakby im sam diabeł deptał po piętach. Ledwo łódź kapitana zdążyła odbić od 
burty, wybuch trzepnął ją w bok dziobu. Łódź nabrała wody i nim się mogli połapać, co ich 
tak trzepnęło, pływali w lodowatej wodzie wśród kawałków poszycia i różnych rupieci. Ale 
dwie pierwsze łodzie utrzymały się na powierzchni. Staruszka „Gwiazda Polarna” tonęła 
cicho z banderą na maszcie i flagami sygnałowymi powiewającymi malowniczo w lekkiej 
bryzie.
Byli w wodzie pół godziny, może godzinę. Kiedy statek poszedł na dno, udało im się 
wygramolić na tratwy ratunkowe, które łodzie pierwszego oficera i pierwszego mechanika 
wzięły wkrótce na hol. Kapitan wywołał wszystkich po nazwisku. Nie brakowało żywej 
duszy. Uboot zanurzył się i dawno znikł. Marynarze w łodziach zaczęli wiosłować w stronę 
lądu. Aż do wieczora silna fala przypływu niosła ich szybko ku Pentland Firth, tak że 
w gęstniejącej szarówce widzieli już wysokie brzegi Orkadów. Ale kiedy prąd się odwrócił, 
utknęli w miejscu. Chociaż ci z łodzi i ci z tratw zmieniali się raz po raz przy wiosłach, nie 
mogli dać rady potwornej sile odpływu. Ktoś powiedział, że fala pływu ma tutaj szybkość 
ośmiu węzłów na godzinę. Była to parszywa noc. Ale skoro świt zobaczyli kuter zwiadowczy 
idący prosto na nich. Błysnął im nagle reflektorami w oczy, tak że wszystko dookoła 
pogrążyło się z powrotem w ciemności. Brytyjczycy wzięli ich na pokład i czym prędzej 
sprowadzili do maszynowni, żeby się rozgrzali. Po chwili zszedł do nich steward o rumianej 
twarzy i przyniósł wiadro parującej herbaty z rumem, którą rozlewał chochlą.
Kuter dowiózł ich do Glasgow, wymordowanych chwiejbą na Morzu Irlandzkim, 
i wysadził na pirsie, gdzie stali i czekali długo w przenikliwym kapuśniaczku, podczas gdy 
kapitan Perry poszedł szukać konsula amerykańskiego. Joemu nogi skostniały od stania 
w miejscu, więc przespacerował się do żelaznej bramy naprzeciwko budynku przystani 
i chciał wyjrzeć na ulicę, ale musiał się cofnąć, bo podtatusiały wartownik w mundurze 
szturchnął go bagnetem w brzuch. Wrócił do swoich i powiedział, że trzymają ich tu pod 
strażą, jakby byli co najmniej Frycami. Mało ich krew nie zalała. Flannagan zaczął zaraz 
opowiadać, jak go żabojady kiedyś zamknęły w Marsylii, bo się pobił w knajpie z oranżystą , 
i gotowi go byli stawiać pod ścianką twierdząc, że jako Irlandczyk na pewno trzyma ze 
Szwabami. Na to Joe opowiedział, jak go Anglicy przyskrzynili w Liverpoolu. Psioczyli na 
parszywe traktowanie, kiedy nadszedł Ben Tarbell, pierwszy oficer, z jakimś starszym 
jegomościem z konsulatu i kazali im iść z sobą.
Przegonili ich na piechotę przez pół miasta, ciemniuteńkiego w obawie przed atakami 
aeroplanów i tonącego w błocie, i zostawili w obitym papą baraku za ogrodzeniem z drutu 
kolczastego. Ben Tarbell oznajmił im, że muszą tu niestety na razie zostać, ale będzie naciskał 
konsula, żeby coś zrobił w tej sprawie, a kapitan depeszował już do armatora, żeby wydębić 
dla nich część łonu. Jakieś panny z Czerwonego Krzyża przyniosły im trochę żarcia, ale nic 
do podjedzenia naprawdę, tylko chleb, powidła, pasztet, no i cienkie koce do przykrycia. 
Siedzieli w tej przeklętej budzie pełne dwanaście dni, grając w pokera, opowiadając 
niestworzone historie, czytając stare gazety. Czasami wieczorem przemknęła się koło 
staruszka strażnika jakaś niechlujna podpita lafirynda i wsadzała głowę do baraku, żeby 
wyciągnąć któregoś chłopaka w ciemności i mgłę za latryny. Niektórzy się brzydzili i wcale 
nie chcieli iść.
Siedzieli za tymi drutami tyle czasu, że kiedy w końcu pierwszy oficer przyszedł im 
obwieścić, że wracają do domu, nie mieli nawet siły na wiwatowanie. Powlekli się 
z powrotem przez miasto pełne pojazdów i migocących we mgle gazowych latarni 
i zaokrętowali na nowiutki sześciotysięcznik „Vicksburg”, który właśnie skończył wyładunek 
bawełny. Dziwnie się czuli przez cały rejs powrotny, wylegując się od rana do wieczora jak 
pasażerowie. Pierwszego słonecznego dnia, kiedy Joe leżał wyciągnięty na pokrywie luku, 
podszedł do niego stary kapitan Perry. Joe poderwał się na nogi. Kapitan Perry powiedział, że 
nie miał dotąd okazji wyrazić mu uznania za przytomność umysłu, jaką wtedy wykazał 
odcinając tratwy ratunkowe; na dobrą sprawę połowa załogi zawdzięcza mu życie. Joe jest 
bystrym chłopcem, ciągnął, i powinien się zacząć uczyć, żeby raz na zawsze wydostać się 
z kubryku. Amerykańska flota handlowa będzie się teraz rozrastać z każdym dniem ze 
względu na tę wojnę i będzie potrzebowała wielu zdolnych młodych ludzi na oficerów.
– Przypomnij mi, chłopcze, w Hampton Roads – powiedział – zobaczę, co będę mógł dla 
ciebie zrobić na następnym statku. Wystarczy, żebyś się trochę podszkolił na lądzie, i z 
miejsca dostaniesz patent trzeciego oficera.
Joe pokazał wszystkie zęby w uśmiechu i powiedział, że byłby wcale nie od tego. Duma 
rozpierała go do końca rejsu. Nie mógł się doczekać, kiedy powie Delii, że już nie będzie 
pływał w kubryku. Rany gorzkie, wcale mu się nie uśmiechało być poszturchiwanym przez 
całe życie jak jaki kryminalista.
„Vicksburg” przycumował w Newport News. Joe nigdy nie widział tylu statków na 
wodach Hampton Roads. W porcie wszyscy mówili o niemieckim Uboocie „Deutschland” , 
który właśnie wyładował w Baltimore ładunek farb. Odebrawszy lon, Joe nie poszedł nawet 
z chłopcami na jednego, tylko pognał na przystań łapać prom do Norfolk. Chryste Panie, ależ 
ten prom się wlókł. Była sobota, koło piątej po południu, gdy wysiadł w Norfolk. Idąc ulicą 
bał się, że Delii nie będzie jeszcze w domu.
Ale już była i chyba się ucieszyła na jego widok. Powiedziała, że ma wieczorem randkę, 
ale zaczął jej dogadywać i zgodziła się randkę odwołać. W końcu są przecież zaręczeni, nie? 
Poszli do lodziarni na melbę i Delia opowiedziała mu o nowej posadzie u Dupontów . 
W ogóle wszyscy znajomi chłopcy, a nawet parę dziewcząt pracuje teraz w fabrykach 
zbrojeniowych i niektórzy zarabiają po piętnaście dolarów dziennie, kupują sobie automobile, 
ten chłopiec, z którym się dzisiaj umówiła, ma Packarda. Dużo czasu minęło, zanim Joe miał 
jej okazję powiedzieć o obietnicy starego kapitana Perry. Dostała wypieków z przejęcia, że 
Joe został storpedowany, i chciała, żeby szedł pracować do stoczni w Newport News, tam 
dopiero można zarobić, a zresztą wcale jej się to nie podoba, że Joe może zostać każdej chwili 
storpedowany. Ale Joe odrzekł, że ani myśli rzucać morza teraz, kiedy mu się trafia okazja 
promocji. Zapytała, ile będzie miał jako trzeci oficer na frachtowcu, a on powiedział, że sto 
dwadzieścia pięć miesięcznie, ale do tego dojdą jeszcze gratyfikacje za żeglugę w strefie 
zagrożenia, a w ogóle buduje się teraz kupę nowych statków i są duże widoki na przyszłość. 
Delia ściągnęła usta i odparła, że wcale jej się nie uśmiecha mieć męża, którego nigdy nie 
będzie w domu, ale poszła do budki telefonicznej i odmówiła tego chłopca, z którym miała 
randkę.
Wrócili do jej domu i Delia upichciła coś na kolację. Jej rodzice byli zaproszeni do Fort 
Monroe do jakiejś ciotki. Joemu ciepło się robiło na sercu, gdy patrzał na nią uwijającą się 
w fartuszku po kuchni. Pozwoliła mu się cmoknąć raz i drugi, ale kiedy zaszedł ją z tyłu, 
objął i pocałował w usta, powiedziała, żeby więcej tego nie robił, bo jej to zapiera dech. 
Odurzyła go mroczna woń jej włosów i smak jej mlecznobiałej skóry. Poczuł niemal ulgę, 
gdy wyszli znowu na ulicę i uderzył w nich rześki północnozachodni wiatr. Kupił jej sobotnią 
bombonierkę w drogerii i poszli do Colonialu na program filmowo-rewiowy. Serwis 
belgijskich obrazów wojennych był wstrząsający, Delia uważała, że to wszystko okropne, 
i Joe zaczął jej opowiadać o jednym swoim znajomym, który przeżył atak aeroplanów 
w Londynie. Ale go nie słuchała.
Żegnając się z nią w przedpokoju był taki podniecony, że przyparł ją w kącie koło 
wieszaka i próbował jej wsunąć rękę pod spódnicę, ale powiedziała, że dopiero jak się 
pobiorą. Z ustami na jej ustach zapytał, no dobrze, a kiedy się pobiorą, ona zaś odparła, że 
mogą się pobrać, jak tylko dostanie tę nową posadę. Akurat w tym momencie usłyszeli klucz 
w zamku i Delia pociągnęła go czym prędzej do salonu, szepcząc po drodze, żeby na razie nic 
nie mówił o tych zaręczynach. Byli to rodzice Delii i jej dwie młodsze siostry. Stary łypnął na 
niego spode łba, a smarkule chichotały tak, że Joe wyszedł wściekły. Było jeszcze wcześnie, 
zresztą i tak z podniecenia nie mógłby pewno zasnąć, więc trochę się powłóczył, po czym 
poszedł do Stirpów zapytać, czy przypadkiem nie ma w mieście Willa. Will pojechał do 
Baltimore szukać pracy, ale pani Stirp powiedziała, że jeśli Joe nie ma gdzie iść, może się 
przespać w jego łóżku, ona nie ma nic przeciwko temu. Ale nie mógł zasnąć, bo wciąż myślał 
o Delii: jaka z niej szyk dziewczyna, jak ją ściskał, jak odurzająco pachną jej włosy i jak 
cholernie chciałby ją mieć.
W poniedziałek pojechał z samego rana do Newport News zobaczyć się z kapitanem 
Perrym. Stary kapitan był dla niego bardzo miły, dopytywał się o szkołę i o rodzinę, 
a usłyszawszy, że Joe jest synem starego kapitana Williamsa, powiedział, że nie ma rzeczy, 
której by dla niego nie zrobił. Za dawnych lat poczciwych starych kliprów pływał razem 
z ojcem Joego na „Albercie i Mary Smith” i będzie miał dla niego posadę młodszego oficera 
na „Henry B. Higginbothamie”, który jest na razie w stoczni remontowej. Tymczasem Joe 
musi się zapisać do szkoły w Norfolk, żeby mógł stanąć przed Komisją Licencyjną i dostać 
patent. Kapitan sam go podszkoli w co trudniejszych kwestiach.
- Mój chłopcze – powiedział Joemu na odchodnym – jeśli jesteś synem swego ojca, jeśli 
się przyłożysz, no i jeśli ta wojna potrwa, to za pięć lat będziesz panem na swoim własnym 
statku. Ja ci to mówię!
Joe nie mógł się doczekać, kiedy zobaczy Delię i wszystko jej opowie. Wieczorem zabrał 
ją do kinematografu na „Czterech jeźdźców Apokalipsy”  i przez cały czas trzymali się za 
ręce, a Joe przyciskał nogę do jej pulchnej małej nóżki. Uderzyło mu trochę do głowy to 
oglądanie razem obrazów wojennych skaczących przed nimi na ekranie, muzyka jak 
w kościele, jej włosy muskające go po policzku, no i w ogóle że tak siedzą przytuleni do 
siebie, lekko zgrzani w parnym mroku. Po skończonym filmie myślał, że oszaleje, jeśli jej 
zaraz nie będzie miał, i kiedy na dobitek zaczęła się z nim droczyć, rozzłościł się i powiedział, 
u diabła ciężkiego, albo się zaraz pobiorą, albo on z tym skończy. Wytrzymała go już dosyć 
długo. Rozpłakała się na to i podnosząc twarz całą we łzach oświadczyła, że jakby ją 
naprawdę kochał, toby tak nigdy nie mówił, i jak może się tak w ogóle odzywać do porządnej 
dziewczyny. Joemu zrobiło się okropnie głupio. Ale kiedy wrócili do jej domu i okazało się, 
że wszyscy już śpią, nie zapalając światła zaprowadziła go do spiżarni za kuchnią i pozwoliła 
się pieścić. Powiedziała, że słowo daje, kocha go tak, że chętnie pozwoliłaby mu na wszystko, 
ale nie może, bo straciłby dla niej cały szacunek. Ma już po czubek głowy mieszkania 
w domu, matka musi wiedzieć o każdym jej kroku, więc zaraz rano powie rodzicom, że Joe 
zostaje oficerem na statku i że chcą się pobrać, nim odpłynie, a on niech się tymczasem 
wystara o mundur.
Joe był w siódmym niebie, gdy wreszcie wyszedł od niej i ruszył na poszukiwanie 
noclegu. Nie miał zamiaru żenić się tak wcześnie, ale co tam, mężczyzna musi mieć swoją 
dziewczynę. Zaczął sobie łamać głowę, jak o tym napisać Janey, lecz doszedł do wniosku, że 
pewno nie będzie tym zbytnio zachwycona, więc lepiej nie pisać wcale. Nie podobało mu się, 
że zaczęła tak zadzierać nosa, ale ostatecznie trudno się dziwić, robi przecież wielką karierę. 
Jak już zostanie kapitanem i będzie miał własny statek, wtedy i ona zmieni zdanie.
Był tym razem na lądzie przez dwa miesiące. Chodził codziennie do szkoły, mieszkał 
w Ymce i nie brał do ust wódki, nie grał w bilard ani nic. Lon zaoszczędzony z dwu rejsów na 
„Gwieździe Polarnej” akurat mu wystarczył, żeby jakoś związać koniec z końcem. Raz na 
tydzień jeździł do Newport News pogadać z kapitanem Perrym, który mu mówił, o co pytają 
na egzaminie i jakie trzeba mieć papiery. Spędzał mu trochę sen z powiek ten pierwszy 
fałszywy patent starszego marynarza, ale co, u licha, miał przecież nowy i rekomendacje 
kapitanów, pod którymi służył. Zresztą już pływa cztery lata, więc powinien chyba mieć 
pojęcie o dowodzeniu statkiem. Czekający egzamin zatruwał mu zupełnie życie, ale gdy 
stanął w końcu przed komisją złożoną z samych starych wilków, poszło mu lepiej, niż się 
spodziewał. Kiedy ostatecznie dostał do ręki patent trzeciego oficera i przyniósł Delii, cieszyli 
się oboje jak dzieci.
Mundur oficerski kupił sobie z zaliczki na najbliższy lon. Przez cały dzień był teraz zajęty 
w doku wypełniając polecenia starego kapitana Perry’ego, który jeszcze nie skompletował 
załogi. Wieczory spędzał na malowaniu małego pokoju z kuchenką i łazienką, który wynajął 
dla Delii i dla siebie, gdy będzie na lądzie. Rodzice Delii chcieli koniecznie, żeby ślub odbył 
się w kościele, i Joe ściągnął na drużbę Willa Stirpa, który zarabiał piętnaście dolarów 
dziennie w stoczni w Baltimore.
Podczas ślubu Joe czuł się okropnie głupio. Will Stirp zaglądał już do kieliszka i jechało 
od niego jak z gorzelni, paru innych chłopaków też było pod muchą i rodziców Delii mało 
krew nie zalała, a Delia łypała na niego przez całe nabożeństwo, jakby go chciała zabić 
wzrokiem. Joe tak się spocił, że rozmiękł mu cały kołnierzyk, a kiedy ceremonia wreszcie 
dobiegła końca, ojciec Delii zaczął dla odmiany odstawiać swoje kawały, jej siostrzyczki zaś 
rozchichotały się tak w swoich białych organdynowych sukieneczkach, że miał je ochotę 
złapać za kark i podusić. Pojechali do Matthewsów i wszyscy siedzieli okropnie sztywni, 
z wyjątkiem Willa i jego kumpli, którzy przynieśli ze sobą butelkę i ululali starego pana 
Matthewsa. W końcu pani Matthews wyrzuciła ich wszystkich za drzwi, a stare ropuchy 
z Komitetu Parafialnego wywracały oczami i mówiły: „Coś takiego!” Potem Joe i Delia 
odjechali taksówką znajomego i wszyscy rzucali za nimi garściami ryżu, a Joe spostrzegł, że 
ma przypiętą na plecach kartkę z napisem „Młody żonkoś”. Delia przez całą drogę chlipała, 
a dojechawszy do domu zamknęła się w łazience i nie odpowiadała na wołania, aż w końcu 
obleciał go strach, czy przypadkiem nie zemdlała.
Zdjął nową granatową serżową marynarkę, kołnierzyk i krawat i chodził nerwowo po 
mieszkaniu, nie wiedząc, co począć. Była szósta po południu. O północy musiał być na statku, 
bo skoro świt odpływali do Francji. Nie wiedział, co robić. Przyszło mu do głowy, że może 
będzie chciała coś zjeść, więc usmażył jajka na boczku. Jajka ostygły zupełnie, Joe zaś 
chodził tam i z powrotem po pokoju klnąc pod nosem, kiedy wreszcie wyszła z łazienki 
świeża i różowa jakby nigdy nic. Powiedziała, że nie będzie jadła, ale mogliby pójść do 
kinematografu.
– Ależ, rybko – odparł Joe – przecież wiesz, że muszę wyjść przed dwunastą.
Rozbeczała się na nowo, a on aż poczerwieniał z wściekłości. Wówczas przytuliła się do 
niego mówiąc:
– Nie zostaniemy na całym programie. Wrócimy wcześnie.
Przygarnął ją i zaczął ściskać, ale go odsunęła zdecydowanym ruchem.
– Później – powiedziała.
Joe nie był w stanie patrzeć na film. Była dziesiąta, kiedy wrócili do domu. Delia 
pozwoliła mu się rozebrać, ale zaraz wskoczyła do łóżka i owinęła się szczelnie 
prześcieradłem chlipiąc, że nie chce mieć dziecka i Joe musi poczekać, dopóki się nie dowie, 
jak się od tego uchronić. Wszystko, na co mu pozwoliła, to przyciskać się do siebie przez 
prześcieradło, aż nagle zrobiła się za dziesięć dwunasta i Joe musiał się w te pędy ubierać 
i biec na złamanie karku do portu. Stary Murzyn przewiózł go łódką do stojącego na kotwicy 
statku. Bezksiężycowa wiosenna noc pachniała słodko. W górze rozległo się skrzeczenie i Joe 
podniósł wzrok, wypatrując na tle bladych gwiazd przelatujące ptaki.

– Dzikie gęsi, szefie – powiedział cicho stary Murzyn. Kiedy Joe wdrapał się na pokład, 
wszyscy zaczęli mu dokuczać i orzekli, że wygląda, jakby miał zaraz nogi wyciągnąć. Joe nie 
wiedział, co mówić, więc jął się przechwalać, odcinać i łgać jak najęty.


KRONIKA XXI 
Goodbye, Broadway, Bonjour, France! Dziesięć milionów to siła

OŚMIOLETNI CHŁOPIEC ZASTRZELONY PRZEZ WYROSTKA Z FUZJĄ 
policja nas ostrzegła, że w Paryżu wszelkie zabawy muszą się odbywać po cichu i nie 
mogą trwać za długo i że już urządziliśmy więcej wieczorków tanecznych, niż wypada 
kapitalizacja wzrosła o 104 procent, podczas gdy obroty handlowe sięgają 520 procent 
NIEMCY TRACĄ KONTROLĘ NAD HAWAJSKIM CUKREM 
wysiłki rządu bolszewików, by w drodze rokowań o zawieszenie broni uzyskać 
wycofanie oddziałów amerykańskich i alianckich z Rosji, nie natrafiają na większe 
zainteresowanie 
BRYTYJSKI AWIATOR WALCZY Z SZEŚĆDZIESIĘCIOMA NIEPRZYJACIÓŁMI 
Serbowie Posunęli się o Dziesięć Kilometrów; Zajęli Dziesięć Miast; Prilep Zagrożony 
Dzień dobry, panie Ciach, Ciach, Ciach, 
Do twarzy panu, ach, ach, ach, 
Szanowny panie Ciach, Ciach, Ciach 
Z włosem obciętym tak, tak, tak, 
Obciętym krótko tak, tak, tak, 
Do gołej skóry tak, tak, tak, jak mój!
POGŁOSKI, ŻE LENIN ŻYJE 
Publiczność Wiwatuje i Płacze na Mityngu w Hipodromie 
 do moich uszu doszło kilka poświadczonych ponad wszelką wątpliwość relacji 
potwierdzających niewiarygodną brutalność Hindenburga, są one jednak zbyt potworne do 
szczegółowego przytoczenia. Mówią o pohańbionych mężatkach i pannach, o samobójstwach 
i krwi niewinnych przelanej u stóp feldmarszałka 
WOJNA OBNIŻA ILOŚĆ MAŁŻEŃSTW I NARODZIN 
Z prochu, człecze, powstałeś
I w proch się obrócisz. Albo szrapnel cię trzaśnie
I o głowę skróci, Albo ogień mitraliez
Na skon ci zanuci


OKO KAMERY (29)
 raz po raz krople deszczu skapują z kasztanowca przez altaną na stolik w opuszczonym 
ogródku piwiarni kapią w rozmokły żwir i na moją ostrzyżoną głowę moje palce wędrują 
ostrożnie tam i z powrotem po kosmatych wypukłościach i wklęsłościach czaszki wiosna 
niedawno pływaliśmy w Marnie gdzieś daleko poza ławicą ciężkich chmur na horyzoncie 
deszcz dudni po blaszanym dachu podczas wiosennego deszczu po kąpieli w Marnie z tym 
dudnieniem na północy wybijającym nam w uszach myśl o śmierci upojna myśl o śmierci 
burzy wiosenną krew pulsuje w opalonym karku krąży pod ciasno zapiętym paskiem wzbiera 
jak koniak w czubkach nóg w łukach uszu w koniuszkach palców gładzących kosmatą 
krótkoostrzyżoną czaszkę świerzbiące koniuszki palców wymacują trwożnie pod skórą twarde 
zarysy nieśmiertelnej czaszki w rzadkich tęczowych kroplach deszczu siedzi w altanie 
kościotrup ubrany w okulary w nowiutki.mundur khaki i w moje dwudziestojednoletnie ciało 
które niedawno pływało w Marnie w czerwonobiałym pasiastym kostiumie w Chalons wiosną 

RICHARD ELLSWORTH SAVAGE 
Chociaż Dick, kiedy był mały, nigdy nie słyszał o swoim tatusiu, czasami wieczorem 
odrabiając lekcje w pokoiku na poddaszu zaczynał o nim myśleć. Rzucał się na łóżko i leżąc 
na wznak próbował sobie przypomnieć Oak Park, tatusia i w ogóle wszystko, co było 
przedtem, nim mamusia zrobiła się taka nieszczęśliwa i musieli się przeprowadzić na Wschód 
do cioci Beatrice. W nozdrzach miał jeszcze zapach wody laurowej i cygar, siedział na 
oparciu wyściełanej kanapy, obok tęgiego mężczyzny w panamie, który swoim śmiechem 
wprawiał wszystko w drżenie; trzymał się jego barków i próbował muskułów na jego 
ramieniu, które było twarde jak krzesło albo stół, i czuł głuche dudnienie w jego plecach, 
kiedy tatuś się śmiał. „Dicky, nie depcz mi brudnymi nogami po jasnym ubraniu!” – i już 
klęczał na czworakach w słońcu, wpadającym z dworu przez koronkowe firanki, zrywał na 
dywanie wielkie szkarłatne róże. Potem wszyscy stali przed czerwonym automobilem, tatuś 
miał czerwoną twarz i pachniał pachami, a z automobilu wydobywały się kłęby białej pary 
i wszyscy mówili: „Klapa bezpieczeństwa”. Potem rodzice jedli kolację na dole w jadalni, 
byli goście, wino i nowy lokaj i musiało być bardzo wesoło, bo wszyscy się bez przerwy 
śmiali i raz po raz słychać było szczększczęk sztućców. Tatuś zobaczył go wyglądającego 
w nocnej koszuli zza portiery, wyleciał jakiś dziwnie podniecony i cały pachnący winem 
i zerżnął mu skórę, ale zaraz przybiegła mamusia i powiedziała: „Henry, nie bij dziecka”. 
Stali za portierą sycząc na siebie tłumionym głosem ze względu na gości, po czym mamusia 
złapała go na ręce i płacząc zaniosła na górę, cała fryzowana i koronkowa w swojej 
wieczorowej sukni z wielkimi bufiastymi jedwabnymi rękawami; od dotknięcia jedwabiu 
cierpły mu zęby i zimny dreszcz chodził po krzyżu. Obaj z Henrym mieli beżowe paletka 
z dorosłymi kieszeniami i beżowe czapki i Dick zgubił guzik z czubka czapki. W ogóle było 
wietrznie i słonecznie w tych odległych czasach; Dicka ogarniała niemoc i zmęczenie, kiedy 
próbował sięgnąć pamięcią tak daleko w przeszłość, i potem nie mógł się skupić na 
jutrzejszych lekcjach, więc wyciągał „Dwadzieścia tysięcy mil podmorskiej żeglugi”, które 
trzymał schowane pod materacem, bo mamusia zabierała książki, jeśli nie miały związku 
z nauką, i postanawiał, że poczyta tylko chwilkę, ale jak tylko zaczął czytać, zapominał 
o Bożym świecie i potem nie umiał lekcji następnego dnia.
Mimo to radził sobie w szkole bardzo dobrze i nauczyciele go lubili, szczególnie 
anglistka panna Teazle, bo był dobrze wychowany i robił często drobne uwagi, które nie były 
zuchwałe, a pobudzały wszystkich do śmiechu. Panna Teazle uważała, że w swoich 
wypracowaniach wykazuje prawdziwy nerw narracyjny, więc kiedyś na Boże Narodzenie 
napisał jej wiersz o małym Chrystusku i Trzech Królach, po którym orzekła, że ma 
rzeczywiście talent.
Ale im lepiej mu było w szkole, tym gorzej było w domu. Ciocia Beatrice gderała 
i zrzędziła od rana do wieczora, jakby bez tego nie wiedział, że obydwoje z mamusią jedzą jej 
chleb i mieszkają pod jej dachem. Ale przecież płacą za życie. A jeżeli nie płacą tyle co 
majorostwo Glehowie czy doktor Kern, to chyba zarabiają na siebie własną pracą. Dick sam 
kiedyś słyszał podczas wizyty wielebnego doktora Atwooda, gdy ciocia Beatrice wyszła na 
chwilę z pokoju, jak majorowa Glen powiedziała, że to wstyd, aby biedna pani Savage, córka 
generała piechoty, taka porządna kobieta i taka gorliwa parafianka, musiała sobie urabiać ręce 
do łokci dla siostry, która jest w końcu tylko nieznośną starą panną i tak przeokropnie zdziera, 
chociaż trzeba to przyznać, prowadzi uroczy dom i ma wyśmienitą kuchnię, bardziej to 
przypomina uroczą wytworną prywatną rezydencję niż pensjonat; cóż to była za ulga znaleźć 
wreszcie odpowiednie lokum w takim skomercjalizowanym mieście jak Trenton, pełnym 
robotników i cudzoziemców, ale wszystko jedno to wstyd i hańba, żeby córki generała 
Ellswortha były zmuszone do przyjmowania lokatorów dla zarobku. Dick miał do majorowej 
Glen trochę żalu, że nie powiedziała nic o wynoszeniu przez niego popiołu, uprzątaniu śniegu 
i innych podobnych sprawach. Uważał, że gimnazjalista nie powinien być odrywany od nauki 
dla takich prozaicznych posług.
Doktor Atwood był proboszczem Kościoła Episkopalnego Świętego Gabriela, gdzie Dick 
musiał co niedziela śpiewać przez dwie msze w chórze, podczas gdy jego starszy o trzy lata 
brat, Henry S., który pracował w biurze inżynieryjnym w Filadelfii i przyjeżdżał do domu 
tylko na niedzielę, siedział z mamusią wygodnie w ławce. Mamusia uwielbiała kościół 
Świętego Gabriela, bo miał obrządek taki zbliżony do katolickiego, z procesjami, nawet 
z kadzidłem, ale Dick go nienawidził za te próby chóru, za ciągłe napomnienia, żeby uważał 
na komżę, a najbardziej za to, że nigdy nie miał centa w kieszeni i nie mógł grać z chłopcami 
w kości pod ławką w zakrystii, tylko zawsze stał przy drzwiach i musiał wołać szeptem: 
„Chodu”, kiedy ktoś się zbliżał.
Którejś niedzieli, krótko po swoich trzynastych urodzinach, wracał z mamusią i Henrym 
głodny z kościoła zastanawiając się przez całą drogę, czy na obiad będą pieczone kurczaki. 
Wchodzili właśnie po schodkach, mamusia lekko wsparta na jego ramieniu, w swoim wielkim 
kapeluszu z kołyszącymi się na nim w październikowym słońcu szkarłatnymi i zielonymi 
makami kiedy za szybą wejściowych drzwi zobaczył chudą twarz wyglądającej niespokojnie 
cioci Beatrice.
– Leona – powiedziała ciocia pełnym wzburzenia i pretensji głosem – przyjechał tutaj.
– Kto przyjechał, Beatrice, kochanie?
– Wiesz dobrze. Nie wiedziałam, co robić. Mówi, że musi się z tobą zobaczyć. Kazałam 
mu zaczekać w suterenie ze względu na pensjo... ee, naszych gości.
– O, Boże, Beatrice, czy jeszcze nie dość wycierpiałam się przez tego człowieka?
Mamusia opadła na ławkę w hallu pod jelenimi rogami, które służyły za wieszak. Dick 
i Henry patrzyli na pobladłe twarze obu kobiet. Ciocia Beatrice wydęła wargi i powiedziała 
mściwym tonem:
– Wy, chłopcy, idźcie się trochę przespacerować. Nie mogę pozwolić, żeby takie dwa 
stare konie obijały mi się w niedzielę po domu. Tylko żebyście byli z powrotem na obiad 
punktualnie o wpół do drugiej. A teraz zmykajcie.
– Co ją znowu ugryzło? – zapytał Dick, kiedy odeszli kawałek ulicą.
– Jeden z tych jej humorków – odparł Henry z wyższością. – Mam jej już powyżej uszu.
Dick szedł w milczeniu, kopiąc nogami bruk.
– Wiesz co, moglibyśmy zajrzeć do Dryera. Mają tam lody, że palce lizać.
– A forsę masz?
Dick potrząsnął głową.
– Więc nie wyobrażaj sobie, że ci postawię. Rany gorzkie, Trenton to parszywa dziura. 
W Filadelfii widziałem w jednej drogerii kontuar długi na całą kamienicę.
– E tam, z tobą tak zawsze.
– Ty, Dick, to już pewno nie pamiętasz, jak mieszkaliśmy w Oak Parku. Chicago to było 
miasto.
– Jasne, że pamiętam. Chodziliśmy obaj do przedszkola i tatuś był w domu, i w ogóle.
– Psiakręć, zakurzyłbym sobie.
– Mamusia zaraz poczuje, że paliłeś.
– Mało mnie to wzrusza.
Kiedy wrócili do domu, ciocia Beatrice czekała na nich przy drzwiach, zła jak chrzan. 
Powiedziała, żeby zeszli na dół do sutereny, mamusia tam na nich czeka. Kuchenne schody 
pachniały niedzielnym obiadem i szałwią z nadzienia do kurczaków. Schodzili, jak mogli 
najwolniej; to na pewno o to palenie Henry’ego. Mamusia stała w mrocznym przedsionku pod 
schodami. W blasku palnika gazowego na ścianie Dick nie poznał stojącego obok niej 
mężczyzny. Mamusia podeszła do nich i zobaczyli, że ma oczy czerwone od płaczu.
– Chłopcy, to jest wasz tatuś – powiedziała słabym głosem i łzy zaczęły jej ciec po 
policzkach.
Mężczyzna miał bezkształtną szarą twarz, bardzo krótko ostrzyżone włosy, powieki 
zaczerwienione i zupełnie bez rzęs, oczy tego samego szarego koloru co twarz. Dicka obleciał 
strach. To był ktoś, kogo znał z dzieciństwa, ale to nie był tatuś.
– Na miłość Boską, Leona, dość już tych szlochów – powiedział mężczyzna skomlącym 
głosem. Widocznie kolana się pod nim uginały, bo chwiał się lekko, zaglądając w twarze 
chłopców. – Ładne z nich chłopaki, jeden i drugi, Leona. Nie mają pewno zbyt dobrego 
wyobrażenia o swoim biednym ojcu.
Stali wszyscy milcząc w mroku pod schodami, w gęstym zawiesistym zapachu 
niedzielnego obiadu dochodzącym z kuchni. Dick czuł, że powinien coś powiedzieć, ale 
gardło miał zupełnie ściśnięte. Stwierdził, że się jąka.
– Bbyłeś chchory, tatusiu?
Mężczyzna obrócił się do mamusi.
– Powiedz im lepiej wszystko, jak wyjadę. Nie oszczędzaj mnie, nikt mnie nigdy nie 
oszczędzał. Nie patrzcie na mnie, chłopcy, jakbym był duchem. Nie zrobię wam żadnej 
krzywdy. – Po dolnej części jego twarzy przebiegł nerwowy kurcz. – Przez całe życie byłem 
tym, którego krzywdzono. No, wiele się zmieniło od czasów Oak Parku. Chciałem was tylko 
zobaczyć. Do widzenia. Tacy jak ja powinni chyba wychodzić kuchennymi drzwiami. 
Czekam na ciebie jutro w banku, Leona, punktualnie o jedenastej. To ostatnia rzecz, której od 
ciebie żądam.
Płomień gazowy poczerwieniał, kiedy ciemność pod schodami rozświetlił przez otwarte 
drzwi odblask słońca. Dick drżał ze strachu, że mężczyzna go pocałuje, ale klepnął tylko 
każdego trzęsącą się ręką po ramieniu. Ubranie wisiało na nim, z trudem podniósł nogi 
w miękkich rozdeptanych trzewikach, wspinając się po pięciu kamiennych schodkach na 
ulicę.
Mamusia zatrzasnęła za nim głośno drzwi.
– Wyjeżdża na Kubę – powiedziała – nie zobaczymy go więcej. Niech mu Bóg wybaczy, 
wasza biedna matka nigdy się na to nie zdobędzie. Dobrze, że przynajmniej wyszedł z tego 
okropnego miejsca.
– A gdzie siedział, mamusiu? – zapytał Henry rzeczowo.
– W Atlancie.

Dick puścił się pędem po schodach i nie zatrzymał, aż w swoim pokoiku na poddaszu. 
Rzucił się na łóżko szlochając.
Żadne z nich nie zeszło tego dnia na obiad, chociaż wszyscy troje byli głodni, a ze 
schodów dochodziła smakowita woń pieczonych kurczaków. Dopiero kiedy Pearl zmywała, 
Dick zszedł na palcach do kuchni i wyżebrał wielki czubaty talerz kurczaków z nadzieniem 
i patatami. Pearl kazała mu iść z jedzeniem na podwórko, bo miała po południu wychodne, 
a musiała przedtem pozmywać. Usiadł z talerzem na zakurzonej drabinie w pralni, ale 
z ledwością przełykał kęsy kurczaka, bo jakaś śmieszna sztywność ściskała mu gardło. Kiedy 
skończył, Pearl kazała mu pomóc przy wycieraniu.

Tego lata wystarano mu się o posadę boya w małym hoteliku nadmorskim w Bay Head, 
prowadzonym przez parafiankę doktora Atwooda. Przed wyjazdem majorostwo Glenowie, 
którzy byli żelaznymi pensjonariuszami cioci Beatrice, dali mu pięć dolarów na drobne 
wydatki i egzemplarz „Małego pasterza z Królestwa Niebieskiego”  do czytania w drodze. 
Ostatniej niedzieli doktor Atwood kazał mu zostać po lekcji katechizmu i odczytał 
przypowieść o talentach , którą Dick znał na pamięć, bo służyła doktorowi Atwoodowi 
cztery razy do roku za temat kazania. Potem pokazał mu list od dyrektora szkoły w Kent , 
który obiecywał przyjąć Dicka w następnym roku szkolnym jako stypendystę, i upomniał, że 
Dick musi się przykładać do nauki, bowiem Bóg wymaga od każdego stosownie do jego 
uzdolnień. Na zakończenie powiedział mu parę rzeczy, które każdy dorastający chłopiec 
wiedzieć powinien, przykazał unikać pokus i zawsze służyć Bogu z czystą myślą i czystym 
ciałem i oczekiwać w niewinności na miłe słodkie dziewczę, z którym złączy się pewnego 
dnia węzłem małżeńskim, bowiem wszystko inne prowadzi jedynie do choroby i szaleństwa. 
Dick wyszedł od niego z płonącymi policzkami.
W hotelu Bayview nie było wcale tak źle, tylko wszyscy goście i służba byli okropnie 
starzy. Młody był jeden Chudy Murray, drugi boy, wysoki lnianowłosy chłopak, który nigdy 
nic nie mówił; ale i on był o parę lat starszy od Dicka. Spali razem na dwu pryczach w małej 
dusznej klitce pod samym dachem, który był taki rozpalony od słońca, kiedy szli spać, że nie 
mogli go dotknąć ręką. Przez cienkie przepierzenie słyszeli z sąsiedniego pokoiku szelest 
pościeli i chichoty układających się do snu kelnerek. Dick nienawidził tych odgłosów, tak jak 
nienawidził zapachu dziewczyn i pudru przesączającego się przez szpary w ścianie. 
W najupalniejsze noce wyjmowali z Chudym siatkowe okno i wypełzali po rynnie na skrawek 
płaskiego dachu nad górną werandą. Dokuczały im tutaj komary, ale mimo wszystko było 
lepiej niż na pryczach w dusznym pokoiku. Raz dziewczyny wyjrzały przez okno 
i zobaczywszy ich pełznących po rynnie narobiły szumu, że podglądają i że już one poskarżą 
się kierowniczce. Przez całą noc umierali ze strachu i snuli plany, co zrobią, jeśli zostaną 
wylani z pracy; pojadą do Barnegat i zaciągną się na kuter rybacki. Ale następnego dnia 
dziewczyny nie pisnęły słówka i Dick był nawet trochę zawiedziony, bo zaczynało mu już 
wyłazić bokiem ciągłe usługiwanie gościom i bieganie tam i z powrotem po schodach za 
każdym dzwonkiem.
Chudy pierwszy wpadł na pomysł, że mogliby sobie trochę dorobić sprzedażą domowych 
wypieków, bo gdy raz Dick dostał od mamusi słodką paczkę, sprzedał jednej z kelnerek torcik 
czekoladowy za dwadzieścia pięć centów. Odtąd pani Savage przysyłała co tydzień pocztą 
paczkę świeżych torcików czekoladowych i orzechowych, które Dick z Chudym sprzedawali 
gościom w małych pudełkach. Wprawdzie to Chudy kupował pudełka i wykonywał lwią 
część pracy, ale Dick go przekonał, że byłoby nieładnie, gdyby brał więcej niż dziesięć 
procent dochodu, gdyż on z matką inwestują cały początkowy kapitał.
Następnego lata sprzedaż wypieków pani Savage rozkręciła się w spore przedsięwzięcie. 
Chudy brał na siebie coraz więcej pracy, bo Dick był przez całą zimę w prywatnej szkole 
i przyjaźnił się z bogatymi chłopcami, których rodzice mieli kupę pieniędzy. Szczęśliwie 
żaden z nich nie przyjechał na lato do Bay Head. Dick opowiadał Chudemu dużo o szkole 
i deklamował ballady o świętym Janie Szpitalniku i świętym Krzysztofie, które ułożył i które 
zostały wydrukowane w gazetce szkolnej. Opowiadał mu o służeniu do mszy, o pięknie wiary 
chrześcijańskiej i o tym, jak raz wysforował się na pole zewnętrzne w szkolnym meczu 
baseballowym. Zabierał także Chudego co niedziela na mszę do małej episkopalnej kapliczki 
Matki Boskiej Nadmorskiej. Po mszy Dick zwykle zostawał dłużej, przedyskutować rozmaite 
problemy wiary i obrządku z młodym pastorem, wielebnym Thurlowem, który go w końcu 
zaprosił do domu, żeby poznał jego żonę i zjadł z nimi obiad.
Pastorostwo Thurlowowie mieszkali w nie malowanym parterowym domku o spiczastym 
dachu, na piaszczystej parceli niedaleko stacji. Pastorowa okazała się młodą dziewczyną 
o cienkim orlim nosie i ciemnej grzywce, palącą papierosy i nienawidzącą Bay Head. Ciągle 
opowiadała, jak okropnie się nudzi i jak gorszy swoim zachowaniem wszystkie starsze 
parafianki, i Dick uznał, że jest cudowna. Była wierną czytelniczką „Eleganckiego Świata” , 
„Czarnego Kota”  i książek mających opinię nowatorskich i kpiła z usiłowań Edwina wyjścia 
z pierwotnym chrześcijaństwem na deptak, jak to nazywała. Edwin mierzył ją swoimi 
wyblakłymi oczami spod bezbarwnych rzęs i protestował pokornie: „Nie powinnaś mówić 
takich rzeczy, Hildo”; po czym zwracał się do Dicka i łagodnie tłumaczył: „Pies, który dużo 
szczeka, rzadko gryzie”. Z czasem zaprzyjaźnili się bardzo i Dick biegał do nich, ilekroć mógł 
się wyrwać na chwilę z hotelu. Raz i drugi zabrał ze sobą Chudego, ale ten, zdaje się, uważał 
ich rozmowy za zbyt głębokie dla siebie, bo nigdy nie chciał zostać dłużej, tylko zaraz uciekał 
tłumacząc, że musi się zająć sprzedażą torcików.
Głównie nadzieja zobaczenia się z Thurlowami sprawiła, że następnego lata Dick jechał 
bez specjalnej przykrości do hotelu Bayview, gdzie pani Higgins zrobiła go portierem i dała 
mu podwyżkę w uznaniu jego dystyngowanych manier. Dick skończył szesnaście lat 
i przechodził mutację; po nocach śniły mu się historie z dziewczynami, rozmyślał ciągle 
o grzechu i żywił cichą słabość do Byczego Culbertsona, ryżowłosego kapitana szkolnej 
drużyny piłkarskiej. Nienawidził mnóstwa rzeczy w swoim życiu: cioci Beatrice 
i pensjonatowych zapachów, myśli o tatusiu i klombów na kapeluszach mamusi, wiecznego 
braku pieniędzy na przyzwoite ubranie i na ferie w modnych kurortach, do których jeździli 
koledzy z internatu. Wszystko wprawiało go teraz w przeokropne podniecenie, tak że trudno 
było to ukryć: kołyszące się biodra i piersi kelnerek podających do stołu, damska bielizna na 
wystawach, woń kabin kąpielowych na plaży, słone świerzbienie mokrych kąpielówek na 
ciele, ogorzała skóra facetów i dziewczyn wylegujących sfę w słońcu na piasku.
Przez całą zimę pisał do Edwina i Hildy długie listy o wszystkim, co mu przyszło do 
głowy, znalazłszy się jednak oko w oko z nimi, poczuł się dziwnie skrępowany. Hilda 
używała jakichś nowych perfum, od których kręciło go w nosie, i przez cały lunch, siedząc 
z nimi przy stole, jedząc szynkę na zimno i sałatkę jarzynową z garmażerii i rozprawiając 
o ludowych litaniach i muzyce gregoriańskiej, nie mógł się powstrzymać od rozbierania ich 
w myśli i wyobrażania sobie gołych w łóżku; nienawidził się za te myśli.
W każdą niedzielę Edwin jeździł po południu do Elberon odprawić nabożeństwo 
w tamtejszej letniej kaplicy. Hilda nigdy z nim nie jeździła i często zapraszała Dicka na 
spacer albo do domu na herbatę. Stopniowo stworzyli sobie mały wspólny świat, w którym 
nie było miejsca dla Edwina i jeśli już o nim mówili, to tylko żeby się zabawić jego kosztem. 
Jakoś w tym czasie Hilda zaczęła się pojawiać w owym dziwnym wstrętnym śnie Dicka. 
Rozwodziła się teraz często o tym, że są z Dickiem jakby rodzeństwem i że ludzie wyzuci 
z namiętności, którzy nigdy niczego naprawdę nie pragnęli, nie są w stanie pojąć istot takich 
jak oni. Dick nie bardzo mógł dojść do słowa, kiedy zaczynała perorować. Siedzieli we dwoje 
w cieniu na tylnym ganku i palili jeden po drugim „Egipskie Specjały”, aż im się w końcu 
robiło niedobrze. Hilda powtarzała z uporem, że co ją mogą obchodzić jacyś gapiący się 
parafianie, i mówiła, mówiła, mówiła: jak bardzo by chciała, żeby coś się wreszcie wydarzyło 
w jej życiu, żeby miała pieniądze na swoje wydatki i mogła się elegancko ubierać 
i podróżować po obcych krajach, żeby nie musiała skakać przy kuchni i że czasami miałaby 
ochotę zabić Edwina za tę jego cielęcą potulność.
Edwin wracał zwykle pociągiem dwudziesta druga pięćdziesiąt trzy, a że Dick 
w niedzielę po południu nie pracował w hotelu, zjadali we dwoje kolację, po czym szli się 
przespacerować wzdłuż plaży. Hilda brała go pod rękę, stąpając tuż koło niego, i Dick się 
zastanawiał, czy czuje przechodzący go dreszcz, ilekroć ich nogi się zetknęły. Rozmyślał 
potem przez cały tydzień o tych niedzielnych spacerach. Czasami obiecywał sobie, że już 
więcej nie pójdzie; zostanie w swoim pokoju i będzie czytał Dumasa albo wybierze się gdzieś 
z chłopakami. Zbyt parszywie się czuł po każdym takim sam na sam z Hildą. Aż wreszcie 
pewnego bezksiężycowego wieczoru, gdy zapuścili się brzegiem daleko poza różowe ogniska 
wycieczkowiczów i usiadłszy ramię w ramię na piasku rozmawiali o indyjskiej poezji 
miłosnej, którą mu czytała przez całe popołudnie, Hilda raptem wskoczyła na niego, wbiła mu 
kolana w brzuch i jęła czochrać włosy i wodzić palcami po gołym ciele pod koszulą. Była 
silna jak na dziewczynę, ale jakoś udało mu się ją zepchnąć, chociaż musiał ją w tym celu 
złapać za ramiona i przewrócić na siebie. Leżeli na piasku dysząc ciężko i żadne się nie 
odzywało. W końcu Hilda powiedziała szeptem:
– Dick, nie mogę mieć dziecka. Nie stać nas na to. Dlatego Edwin ze mną nie śpi. Niech 
to diabli, chcę ciebie, Dick! Nie rozumiesz, jakie to wszystko okropne?
Mówiąc to wodziła mu palącymi dłońmi po piersiach, po żebrach, po wypukłości 
brzucha.
– Nie, Hilda, nie!
Nad głowami brzęczały im komary, długa sycząca niewidzialna fala przyboju sięgała 
niemal stóp.
Tego wieczora Dick nie był w stanie wyjść jak zwykle po Edwina na stację. Wrócił na 
uginających się nogach do hotelu i rzucił się na łóżko w swojej dusznej klitce na poddaszu. 
Rozważał, czy nie powinien się zabić, ale bał się pójść do piekła. Usiłował się modlić, potem 
odmawiać „Ojcze nasz” i ogarnął go paniczny strach, gdy nie mógł sobie przypomnieć 
Modlitwy Pańskiej. Może to, co zrobili, to właśnie grzech przeciwko Duchowi Świętemu? 
Niebo szarzało i ptaki zaczynały ćwierkać na dworze, kiedy wreszcie zasnął.
Przez cały następny dzień, siedząc w recepcji z podkrążonymi oczami i posyłając na górę 
wodę mrożoną i ręczniki albo odpowiadając na pytania o wolne pokoje i godziny odjazdu 
pociągów, układał w myśli wiersz o szkarłacie mego grzechu i szkarłacie twego grzechu, 
o czarnych ptakach krzyczących nad wzburzoną wodą i duszach potępionych, choć umarłych 
młodo.
Kiedy wiersz był gotów, pokazał go Thurlowom i Edwin, jakkolwiek rad, że wiara 
i Kościół w końcu triumfują, zapytał, skąd mu przychodzą do głowy takie chorobliwe myśli, 
Hilda zaś dostała histerycznego śmiechu i powiedziała, że dziwny z niego chłopak, ale może 
wyrośnie na pisarza.
Potem przyjechał Chudy zastąpić przez czas swego dwutygodniowego urlopu jednego 
z nowych boyów, który się rozchorował, i Dick jął przed nim zadzierać nosa i opowiadać 
cuda o kobietach, o grzechu i o swojej miłości do pewnej mężatki. Chudy odparł, że to nie ma 
najmniejszego sensu, mało to jest łatwych dziewczyn, które mu chętnie dadzą, kiedy tylko 
będzie chciał. Pokazało się jednak, że Chudy, chociaż o dwa lata starszy, sam nigdy nie miał 
kobiety, Dick zaś tak się ciągle rozwodził o swoim doświadczeniu i o grzechu, że któregoś 
wieczora, gdy wstąpili na wodę sodową do drogerii, Chudy przygadał dwie dziewczyny 
i poszli we czwórkę na plażę. Dziewczyny miały po trzydzieści pięć lat, jeśli nie więcej, 
i Dick nie próbował nic robić ze swoją, tylko przez cały czas opowiadał o swej nieszczęśliwej 
miłości i o tym, że musi dochować wiary ukochanej, chociaż ona może go zdradza w tej 
chwili. Dziewczyna odparła na to, że jest za młody, żeby się tak przejmać, a ta pannica 
wstydu nie ma, żeby dręczyć takiego miłego kawalera.
– Rany, ja to bym wiedziała, jak kawalerowi dogodzić – rzekła i wybuchnęła płaczem.
W drodze powrotnej do hotelu Chudy był niespokojny, czy czego nie złapał, ale Dick 
oświadczył, że dolegliwości ciała się nie liczą, a skrucha jest kluczem do zbawienia 
wiecznego. Okazało się później, że Chudy się jednak zaraził, bo jeszcze tego lata napisał 
Dickowi, że płaci pięć dolarów tygodniowo za leczenie i okropnie go to wszystko wzięło. 
Dick zaś grzeszył nadal z Hildą w niedzielne wieczory, gdy Edwin odprawiał nabożeństwo 
w Elberon, i wracając na jesieni do internatu, czuł się światowcem do szpiku kości.
Wakacje Bożego Narodzenia spędził u Thurlowów w East Orange, gdzie Edwin został 
wikarym parafii Świętego Jana Apostoła. Tam, na herbatce u proboszcza, poznał pana Hirama 
Halseya Coopera, adwokata i polityka z Jersey City, który interesował się wpływami 
katolickimi w Kościele Episkopalnym oraz pierwszymi wydaniami Huysmansa  i zaprosił 
Dicka do siebie. Gdy Dick się zjawił, pan Cooper poczęstował go kieliszkiem sherry, pokazał 
mu pierwodruki Beardsleya , Huysmansa i Austina Dobsona , powzdychał trochę nad swoją 
minioną młodością, po czym zaproponował Dickowi pracę u siebie po ukończeniu szkoły. 
Okazało się, że nie żyjąca już żona pana Coopera była z domu panną Ellsworth i kuzynką 
matki Dicka. Dick obiecał mu przysłać odpisy wszystkich swoich wierszy oraz artykuły, które 
drukował w gazetce szkolnej.
Przez cały tydzień swego pobytu u Thurlowów usiłował zostać sam na sam z Hildą, która 
wszelkimi sposobami starała się tego uniknąć. Słyszał o kondomach i chciał się z nią 
podzielić tym odkryciem, ale dopiero ostatniego dnia Edwin poszedł złożyć parę wizyt 
parafianom i zostali sami. Tym razem to Dick był zdobywcą, a ona się broniła, ale w końcu 
namówił ją do rozebrania się i kochali się ze śmiechem i chichotem. Nie mieli już takich 
skrupułów, że grzeszą, i gdy Edwin wrócił do domu na kolację, byli w takich szampańskich 
humorach, że zapytał, czemu im tak wesoło. Więc Dick zaczął opowiadać jakieś bajeczki 
o cioci Beatrice i jej pensjonariuszach i zanosili się wszyscy ze śmiechu jeszcze rozstając się 
na stacji.
Tego lata odbywał się zjazd nominacyjny w Baltimore . Pan Cooper wynajął dom 
w mieście i przyjmował mnóstwo ludzi. Zadaniem Dicka było siedzenie w poczekalni, 
grzeczne witanie interesantów i zapisywanie nazwisk. Nosił granatowe serżowe ubranie 
i robił na wszystkich doskonałe wrażenie swoimi falistymi czarnymi włosami, o których 
Hilda mawiała, że są jak skrzydło kruka, swoimi szczerymi niebieskimi oczami i swoją 
bladoróżową cerą. Rozgrywające się sprawy przekraczały jego rozumienie, ale rychło się 
połapał, z kim pan Cooper chce się widzieć, a kogo należy tylko zwodzić. Kiedy zostawali 
w końcu sami, pan Cooper wyjmował flaszkę amontillado , nalewał po kieliszku sobie 
i Dickowi, wyciągał się w wielkim skórzanym fotelu i trąc czoło, jakby chciał wymazać 
z pamięci całą politykę, zaczynał rozprawiać o literaturze, o latach dziewięćdziesiątych i o 
tym, że chciałby znowu być młody. Choć się o tym nie mówiło, było rzeczą wiadomą, że pan 
Cooper sfinansuje Dickowi studia na Uniwersytecie Harvarda.
Ledwo Dick zdążył wrócić do internatu na ostatni rok, otrzymał od mamusi depeszę:
KOCHANIE PRZYJEŻDŻAJ NATYCHMIAST STOP BIEDNY TATUŚ NIE ŻYJE 
Nie czuł żadnego żalu, tylko jakby wstyd i obawę, że koledzy i nauczyciele zaczną mu 
zadawać pytania. Na stacji zdawało mu się, że pociąg nigdy nie nadejdzie. Była sobota i na 
peronie czekało kilku kolegów z klasy. Aż do nadejścia pociągu myślał tylko o tym, żeby się 
na nich nie nadziać, potem siedział sztywno w pustym wagonie osobowym, ze wzrokiem 
utkwionym w brunatnych jesiennych wzgórzach za oknami, drżąc przez całą drogę, żeby ktoś 
go nie zagadnął. Z ulgą wybiegł z dworca Grand Central na tłumne ulice nowojorskie, gdzie 
nikt go nie znał, gdzie on nie znał nikogo. Na promie poczuł się radośnie i buńczucznie. 
Zaczynał się jednak bać powrotu do domu i naumyślnie spóźnił się na najbliższy pociąg do 
Trenton. Poszedł do starej restauracji na Dworcu Pensylwańskim, gdzie zamówił na lunch 
smażone ostrygi i kukurydzę oraz kieliszek sherry, niepewny, czy czarny kelner poda mu 
trunek. Siedział długo przy stole, czytał „Elegancki Świat” i cedził sherry czując się jak 
światowiec, który nie takie podróże już odbywał. Ale w jakimś zakamarku pamięci miał przez 
cały czas bladą drżącą nieszczęśliwą twarz tego człowieka i jego ciężkie kroki tamtego dnia 
na kuchennych schodkach. Restauracja powoli pustoszała. Kelnerowi musi się wydawać 
dziwne, że tak długo siedzi. Zapłacił rachunek i chcąc nie chcąc znalazł się po chwili 
w pociągu do Trenton.
W domu cioci Beatrice wszystko wyglądało i pachniało jak dawniej. Mamusia leżała na 
łóżku przy zapuszczonych roletach, z chusteczką zmoczoną wodą kolońską na czole. 
Pokazała mu fotografię, którą on przysłał z Hawany: wychudzony mężczyzna tonący 
w wielkim tropikalnym ubraniu i panamie. Pracował aż do śmierci jako urzędnik 
w konsulacie, zostawił jej premię asekuracyjną w wysokości dziesięciu tysięcy dolarów. 
W trakcie rozmowy nadszedł Henry z przejętą rozdrażnioną miną. Wyszli we dwóch na 
papierosa za dom. Henry oznajmił, że zabiera mamusię do Filadelfii, dość się już nasłuchała 
gderania cioci Beatrice i naharowała w tym cholernym pensjonacie. Chciał, żeby Dick też 
z nimi zamieszkał i zapisał się na Uniwersytet Pensylwański, ale Dick powiedział, że nie, 
wybiera się na Harvard. Henry zapytał, skąd ma zamiar wziąć tyle pieniędzy, i Dick odparł, 
że to już jego zmartwienie, na pewno nie z tej zasmarkanej premii asekuracyjnej. Henry 
zapewnił, że on tego też nie tknie, to są pieniądze mamusi, i wrócili na górę wściekli, gotowi 
sobie skoczyć do oczu. Ale Dickowi spadł przynajmniej jeden ciężar z serca: będzie teraz 
mógł mówić w szkole, że jego tatuś był konsulem w Hawanie i umarł na febrę tropikalną.
Następnego lata Dick pracował u pana Coopera za dwadzieścia pięć dolarów tygodniowo 
przygotowując prospekt Muzeum Sztuk Pięknych, które pan Cooper chciał ufundować 
w Jersey City. Tak dalece ujął sobie starszego pana dedykując mu rymowane tłumaczenie 
wiersza Horacego o Mecenasie, ułożone z rybki, że pan Cooper obiecał mu wyasygnować 
tysiąc dolarów na ukończenie studiów; dla przyzwoitości i żeby Dick był świadom ciążących 
na nim obowiązków, miał to uczynić w formie pożyczki zwrotnej w ciągu pięciu lat 
i obciążonej czterema od sta rocznie.
Dwutygodniowe ferie spędził Dick u Thurlowów w Bay Head. Przez całą podróż nie 
mógł usiedzieć w pociągu z niepokoju, jak go przyjmie Hilda. I rzeczywiście, wszystko było 
inaczej niż poprzednio. Edwin nie miał już takiej pergaminowej cery. Otrzymał nominację na 
wikarego w bogatej parafii na Long Island, gdzie martwiło go jedynie to, że część parafian 
była bardzo tradycjonalistyczna i nie godziła się na śpiewy ani palenie kadzidła w kościele. 
Pocieszał się, że wolno mu przynajmniej palić świece na ołtarzu. Hilda też się zmieniła. Od 
razu przy kolacji Dick zauważył ze zgrozą, że trzyma się z Edwinem za ręce, a gdy zostali 
potem sam na sam, powiedziała, że jest teraz bardzo szczęśliwa z Edwinem, spodziewa się 
dziecka i w ogóle, co było, a nie jest, nie pisze się w rejestr. Dick jął krążyć wielkimi krokami 
po pokoju, wyrywając sobie włosy z głowy i plotąc coś mrocznie o śmierci, o piekle na ziemi 
i o tym, że się wyniesie do wszystkich diabłów. Ale Hilda tylko się śmiała i powiedziała, żeby 
nie gadał głupstw, jest przystojnym interesującym chłopcem i zobaczy, jak wszystkie 
najładniejsze dziewczyny będą traciły dla niego głowę. Przed wyjazdem odbyli we troje długą 
rozmowę o religii, podczas której Dick oświadczył patrząc gorzko na Hildę, że utracił wiarę 
i odtąd jedynymi jego bogami będą Pan i Bachus, starożytni bożkowie zmysłów i wina. 
Edwin był dość zbulwersowany, ale Hilda orzekła, że to wszystko brednie i szczenięce 
wyskoki. Wyjechawszy od nich Dick napisał bardzo mętny wiersz pełen klasycznych aluzji, 
który zatytułował „Do pospolitej ladacznicy” i posłał Hildzie z dopiskiem, że odtąd poświęci 
życie Pięknu i Grzechowi.
Miał powtórkowy egzamin z geometrii, którą oblał na wiosnę, i egzamin z wyższej 
łaciny, którą chciał zdać nadprogramowo, więc pojechał do Cambridge na tydzień przed 
rozpoczęciem roku akademickiego. Wysiadłszy na Dworcu Południowym w Bostonie nadał 
kufer i walizkę na bagaż, sam zaś pojechał dalej metrem. Miał na sobie nowy popielaty 
garnitur i nowy popielaty pilśniowy kapelusz i przez całą drogę drżał, żeby nie zgubić 
certyfikowanego czeku na bank w Cambridge. Ceglanoczerwony Boston i kapitol stanowy ze 
złotą kopułą na tle łupkowoszarej rzeki Karola, gdy pociąg wypadł spod ziemi na most, 
wyglądały jak miasta w obcych krajach, o których marzyli z Hildą. Kendall Square, Central 
Square, Harvard Square. Pociąg nie szedł dalej, trzeba było wysiadać. Dreszcz przebiegł mu 
po krzyżu na widok turnikietu z napisem: DO UNIWERSYTETU. Ale wystarczyły dwie 
godziny w Cambridge na przekonanie się, że jego pilśniowy kapelusz powinien być brązowy 
i stary, a nie popielaty i nowy, i że wynajęcie pokoju w obrębie Dziedzińca było poważnym 
błędem dla pierwszoroczniaka.

Zapewne właśnie zamieszkanie na Starym Dziedzińcu sprawiło, że poznał samych 
niewłaściwych ludzi: paru socjalizujących Żydków na pierwszym roku prawa, magistra ze 
Środkowego Zachodu doktoryzującego się z języka gockiego, Ymkarza z Dorchester, który 
co dzień rano biegał na mszę do kaplicy. Próbował się zająć wioślarstwem, ale nie dostał się 
do żadnej z załóg i w rezultacie pływał sam na skiffie przez trzy popołudnia w tygodniu. 
Koledzy, których spotykał na przystani, byli dla niego uprzejmi, ale większość mieszkała 
w Złotym Brzegu albo w Beck  i znajomość z nimi nie wychodziła daleko poza Dzieńdobry 
i Dowidzenia. Chodził na wszystkie wieczorki koleżeńskie, spotkania przy piwie, oblewanie 
meczów rugby, ale nigdy nie udawało mu się odczepić od któregoś ze znajomych Żydków 
czy jakiegoś magistranta i w rezultacie nigdy nie mógł poznać nikogo, kto by coś znaczył.
Dopiero na wiosnę wpadł pewnego niedzielnego ranka w Bratniaku na Freddiego 
Wiggleswortha; obaj przyszli na śniadanie, więc usiedli przy jednym stoliku. Freddie, starszy 
kolega z Kent, był obecnie na trzecim roku. Zaczął wypytywać Dicka, z kim się przyjaźni 
i jak mu się w ogóle żyje, i wydawał się przerażony tym, co usłyszał.
– Mój drogi – powiedział – teraz nie pozostaje ci nic innego, jak wydrukować coś 
w „Miesięczniku” albo „Adwokacie”. Bo wątpię, żeby ci leżał „Kryminał” .
– Od dawna chciałem zanieść coś do redakcji, ale jakoś nie mogłem się zdobyć na 
odwagę.
– Trzeba było przyjść do mnie od razu na jesieni. Mój Boże, zapewniłoby ci się dobry 
start przez wzgląd na starą budę. I nikt ci nie powiedział, że na Dziedzińcu mieszkają tylko 
staruchy?
Kręcąc smętnie głową Freddie dopijał kawę. Poszedł z Dickiem do jego pokoju i Dick 
przeczytał mu kilka swoich wierszy.
– Wcale nie najgorsze – zawyrokował Freddie Wigglesworth między jednym a drugim 
pociągnięciem papierosa. – Chociaż trochę efekciarskie. Przepisz kilka na maszynie, to 
pokażę R.G.  Czekaj na mnie w Bratniaku o ósmej wieczorem od jutra za tydzień, zabiorę 
cię do Copiego... No, to na razie, muszę lecieć.
Po jego wyjściu Dick z łomoczącym sercem spacerował długo po pokoju. Czuł potrzebę 
porozmawiania z kimś, ale miał po czubek głowy wszystkich uniwersyteckich znajomków. 
W końcu usiadł i napisał do Hildy i Edwina długi list z wierszowanymi wstawkami o tym, jak 
świetnie sobie radzi w Cambridge.
W końcu nadszedł oczekiwany poniedziałek. Z góry uzbrajając się na wypadek, gdyby 
Freddie Wigglesworth zapomniał o spotkaniu, Dick wyszedł z domu całą godzinę za 
wcześnie. Przepastne odgłosy i zapachy Memorial Hallu, gdzie jadł kolację, głupawe 
historyjki półgłówków jedzących z nim przy stoliku, spocona łysa czaszka pana Kanricha 
wyskakująca co chwila spomiędzy instrumentów dętej orkiestry na galerii, wszystko 
wydawało mu się tego wieczora wyjątkowo żałosne.
W schludnych ogródkach Cambridge kwitły tulipany, wietrzyk przynosił od czasu do 
czasu zapach bzu. Ubranie łachotało Dicka, nogi mu ciążyły, kiedy krążył uliczkami wśród 
dobrze znanych drewnianych żółtych domków z trawnikami przed wejściem. Zdawało mu się, 
że nie zniesie dłużej szybkiego gorącego pulsowania krwi w żyłach. Ucieknie z Cambridge 
albo zwariuje. Oczywiście gdy punkt o ósmej wchodził powoli po stopniach Bratniaka, 
Wiggleswortha nie było. Poszedł na piętro do biblioteki i wziął z półki jakąś książkę, ale był 
tak zdenerwowany, że nie zauważył nawet tytułu. Zszedł z powrotem na dół i obijał się po 
hallu. Podszedł do niego kolega pracujący przy sąsiednim stole w laboratorium fizycznym 
pierwszym i zaczął coś mówić, ale Dick nie był w stanie wykrztusić słowa. Kolega zmierzył 
go podejrzliwie i odszedł. Ma się rozumieć, nie przyjdzie. Niech go jasny gwint! A on, dureń, 
uwierzył, że taki nadęty paniczyk jak Wigglesworth przyjdzie na spotkanie z takim zerem jak 
on.
Przed nim stał Freddie Wigglesworth z rękami w kieszeniach.
– To co, idziemy Copiować? – zapytał.
Był w towarzystwie drugiego studenta, marzycielskiego chłopca o puszystych złotych 
włosach i bardzo błękitnych oczach, tak ślicznego, że Dick nie mógł od niego oderwać 
wzroku.
– To mój młodszy brat, Blake. Jesteście na jednym roku.
Blake Wigglesworth ledwo spojrzał na Dicka podając mu rękę i kąciki ust uniosły mu się 
w krzywym uśmieszku. Kiedy szli przez Stary Dziedziniec w wiosennym zmroku, z okien 
wychylali się studenci wołając: „Rinehart, o, Rinehart!” , na gałęziach wiązów hałasowały 
gwarki, z Massachusetts Avenue dobiegał zgrzyt tramwajów. Za to absolutna cisza panowała 
w niskim, oświetlonym świecami pokoju, w którym mały, niepozorny osobnik czytał jakieś 
opowiadanie, jak się okazało, „Człowieka, który chciał być królem” Kiplinga. Wszyscy 
siedzieli na podłodze i słuchali z nabożeństwem. Dick zdecydował, że zostanie pisarzem. Na 
drugim roku Dick i Blake Wigglesworth stali się nierozłączni. Dick miał teraz pokój 
w Ridgely  i Blake stale u niego przesiadywał. Dick nagle stwierdził, że polubił Cambridge 
i dni zlatują mu jak z bicza trząsł. Tej zimy zarówno „Adwokat”, jak „Miesięcznik” 
wydrukowały mu po wierszu. Po południu we dwóch z Nedem, jak zaczął nazywać Blake’a 
Wiggleswortha, nauczyli się pić herbatę i prowadzić przy świetle świec długie rozmowy 
o książkach i poetach. Prawie nie jadali już w Memorial Hałlu, chociaż Dick miał tam wikt. 
Po zapłaceniu życia, czesnego i pokoju w Ridgely nie zostawało mu nic na drobne wydatki, 
ale Ned dostawał duże kieszonkowe, z powodzeniem wystarczające na dwóch. 
Wiggleswcrthowie byli w ogóle ludźmi zamożnymi; w niedzielę często zapraszali Dicka na 
obiad do siebie do Nahant. Ojciec Neda, który nosił siwą szpicbródkę, pisywał kiedyś dużo 
o sztuce, ale wycofał się z czynnego życia. W salonie mieli marmurowy włoski kominek, nad 
którym wisiało malowidło przedstawiające madonnę z dwoma aniołami i liliami. 
Wigglesworthowie twierdzili, że wyszło ono spod pędzla Botticellego, ale B.B.  ze zwykłej 
przekory, wyjaśniał pan Wigglesworth, upierał się, że to Botticini.
W sobotnie wieczory Dick i Ned nauczyli się jadać kolację w hotelu Thorndike 
w Bostonie i lekko się wstawiać perlistym Nebbiolo . Potem szli do teatru albo na rewię do 
Old Howard .
Następnego lata pan Hiram Halsey Cooper prowadził kampanię na rzecz Woodrowa 
Wilsona . Pomimo drwiących listów Neda Dick zaczynał się entuzjazmować hasłami Nowej 
Wolności, Dumy Nie Pozwalającej Walczyć, Neutralności w Myśli i w Czynie, Harmonii 
Kapitału i Pracy w Przemyśle i harował dwanaście godzin na dobę wystukując komunikaty 
dla prasy, przekonując redaktorów prowincjonalnych gazet do lepszego eksponowania 
przemówień pana Coopera, piętnując Przywileje, chłoszcząc Zyski. Trudno było mu potem 
wrócić do obumierających wiązów na Starym Dziedzińcu uniwersyteckim, wykładów, które 
o nic nie walczyły i niczego nie zwalczały, „Wzgórza snów”  i popołudniowych herbatek. 
Dostał stypendium Wydziału Anglistyki i wspólnie z Nedem wynajęli pokój w jednym 
z domów na Garden Street. Mieli kupę przyjaciół interesujących się literaturą, sztuką i tym 
podobnymi rzeczami, którzy schodzili się u nich późnym popołudniem i siedzieli do późnej 
nocy, popijając przy świetle świec herbatę, jedząc ciasto i rozmawiając w kłębach dymu 
papierosowego i kadzidła palonego przed brązowym Buddą, którego Ned kupił kiedyś po 
pijanemu w chińskiej dzielnicy. Ned nie odzywał się nigdy słowem, chyba że rozmowa 
schodziła na trunki lub żaglowce; kiedy natomiast zaczynano dyskutować o polityce lub 
wojnie, miał zwyczaj zamykać oczy, odrzucać w tył głowę i głośno powtarzać „Plepleple...”
W dniu wyborów Dick był tak podekscytowany, że w ogóle nie poszedł na wykłady. Po 
południu długo spacerowali z Nedem po Północnej Stronie, aż zaszli na sam koniec Pirsu T. 
Dzień był szary, przejmujący wilgocią. Próbowali rozmawiać o swoim ulubionym projekcie, 
z którym nie zdradzali się nigdy przed ludźmi: zdobycia po dyplomie jolki albo małego keczu 
i pożeglowania wzdłuż wybrzeża na Florydę i dalej do Indii Zachodnich, i przez Kanał 
Panamski na Pacyfik. Ned już nawet kupił podręcznik nawigacji i zaczął go studiować. Tego 
dnia był wściekły na Dicka, który nie mógł utrzymać myśli przy żeglarstwie i co chwila 
wyskakiwał z pytaniem, za kim będzie głosował ten czy ów stan. W ponurym milczeniu zjedli 
w Wenecji, gdzie było tłoczno jak nigdy, kolację złożoną z zimnych scallopine  i spaghetti. 
Obsługa była pod zdechłym psem i Ned czekając zamawiał nową butelkę białego Orvieto , 
zanim zdążyli wypić poprzednią, tak że wyszli z restauracji ostrożnie i sztywno, podpierając 
się nawzajem. Koło nich, w różowozłotym mroku Hanover Street, migały bezosobowe 
twarze. Znaleźli się na Plantach , na skraju tłumu śledzącego biuletyny prasowe na gmachu 
„Boston Heralda”.
– Zwycięstwo! Kupą, panowie! Niech żyją nasi! – pokrzykiwał Ned.
– Brak wam piątej klepki? Nie wiecie, że to wybory? – zapytał przez zaciśnięte wargi 
stojący za nimi mężczyzna.
– Plepleple – zakwakał mu Ned prosto w twarz.
Dick z ledwością odciągnął go między drzewa dla uniknięcia’ bójki.
– Rany, przymkną nas, jak będziesz wyprawiał takie historie – szepnął mu ostrzegawczo 
w ucho. – Chcę zobaczyć wyniki. Wilson może zwyciężyć.
– Chodź lepiej do Franka Locke, golniemy sobie po jednym.
Dick wolał stać w tłumie i śledzić biuletyny; był podniecony, nie miał chęci więcej pić.
– To by znaczyło, że nie przystąpimy do wojny.
Nedowi plątał się język.
- Dla mnie mmoże być wojna, będzie bbycza zabawa. Ale wwojna czy nie, mmożemy się 
napić.
Barman u Franka Locke nie chciał ich obsłużyć, chociaż robił to już nieraz, więc 
mamrocząc pod nosem ruszyli Washington Street do innego baru, kiedy obok przebiegł 
gazeciarz z dodatkiem nadzwyczajnym. Nagłówek złożony wielkim czarnym dubelmitelem 
głosił: HUGHES WYBRANY.
– Hurraa! – ryknął Ned.
Dick zatkał mu ręką usta i zaczęli się mocować na ulicy. Po chwili otoczyła ich grupa 
wrogich mężczyzn i Dick usłyszał niechętne głosy: „Studenci. Z Harvardu...” Spadł mu 
kapelusz, więc Ned zwolnił uścisk, żeby się mógł schylić. Przez tłum przepychał się do nich 
policjant. Poprawili ubrania i odeszli wytrzeźwieni, z pałającymi twarzami.
– To wszystko jedno wielkie pleple – szepnął Ned półgłosem.
Szli w kierunku Scollay Square. Dick był obrażony. Tłum w okolicy Scollay Square nie 
podobał mu się i chciał wracać do Cambridge, ale Ned wdał się w rozmowę z osobnikiem 
o wyglądzie rzezimieszka i towarzyszącym mu marynarzem, który się ledwo trzymał na 
nogach.
– Te, Klops, chodź, zabierzemy ich do cioci Bly – powiedział ten o wyglądzie 
rzezimieszka i szturchnął marynarza łokciem w żebra.
– Wolnego, bracie, wolnego – mamrotał marynarz niewyraźnie.
– Chodźmy byle gdzie, aby dalej od tego pleple – wykrzykiwał Ned kołysząc się z nogi 
na nogę.
– Słuchaj, Ned, jesteś pijany, wracajmy lepiej do Cambridge – jęczał mu rozpaczliwie nad 
uchem Dick, próbując go odciągnąć za ramię. – Oni cię chcą upić i zabrać forsę.
– Nie mogą mnie upić, jestem pijany, plepleple – zarżał Ned i wziąwszy białą czapkę 
marynarza nasadził sobie na głowę.
– Więc rób, co chcesz. Ja idę.
Dick puścił raptownie ramię Neda i oddalił się szybkim krokiem. Szedł przez Beacon Hill 
z rozpaloną głową, szumem w uszach i łomotaniem w skroniach. Dowlókł się na piechotę do 
Cambridge, bliski płaczu, gdy zmęczony i drżący znalazł się w swoim pokoju. Położył się 
zaraz do łóżka, ale nie mógł zasnąć, tylko leżał przez całą noc nasłuchując każdego dźwięku 
z ulicy, nieszczęśliwy i szczękający zębami, mimo że prócz pledów narzucił na siebie dywan. 
Rano wstał z bólem głowy i uczuciem gorzkiej pustki w środku. Pił kawę z gorącą bułeczką 
w barze pod okrąglakiem „Paszkwilanta” , kiedy wszedł Ned, świeży i różowy, z uśmiechem 
na wargach.
– No, politykierze, profesor Wilson wygrał wybory. Nici z naszych marzeń o szabelce 
i epoletach.
Dick chrząknął nie przerywając jedzenia.
– Martwiłem się o ciebie – ciągnął Ned swobodnie. – Gdzieś ty się zawieruszył?
– A co sobie wyobrażasz? Poszedłem do domu spać – odburknął Dick.
– Ten bandzior okazał się bardzo zabawnym facetem. Trener bokserski, byłby 
czampionem Nowej Anglii w wadze półciężkiej, gdyby mu nie wysiadło serce. 
Wylądowaliśmy w Łaźni Tureckiej, bardzo osobliwe miejsce.
Dick miał ochotę dać mu w nos.
– Mam do skończenia pracę laboratoryjną na okres – wycedził przez zęby i wyszedł.
Ściemniało się, kiedy wrócił do Ridgely. W jego pokoju był ktoś. To Ned kręcił się 
w granatowym zmierzchu.
– Dick – jął mamrotać, gdy tylko drzwi zamknęły się za Dickiem – nigdy się nie obrażaj. 
– Stał chwiejąc się pośrodku pokoju, z rękami w kieszeniach. – Nigdy się nie obrażaj, Dick, 
na kumpla, który jest pod muchą. Nigdy się nie obrażaj na kumpla, żeby nie wiem co zrobił. 
Bądź człowiekiem, zaparz mi filiżankę herbaty.
Dick napełnił czajnik i zapalił płomień spirytusowej maszynki.
– Człowiek robi kupę idiotyzmów, Dick.
– Ale tacy faceci! To cholernie niebezpieczne wdawać się z marynarzami na Scollay 
Square – protestował Dick słabo.
Ned obrócił się do niego z wesołym beztroskim śmiechem.
– Widzisz, a zawsze mówisz, że jestem bostoński snob.
Tej zimy Ned był co wieczór pijany. Dick drukował w „Miesięczniku” i „Adwokacie”, 
dochrapał się paru wierszy w „Literary Digest”  i „Wieży obserwacyjnej” , chodził na 
zebrania Bostońskiego Towarzystwa Poetyckiego i został zaproszony przez Amy Lowell  na 
obiad. Kłócili się z Nedem bez przerwy, bo Dick był pacyfistą, a Ned mówił, że co mu tam, 
chętnie wstąpi do Marynarki, wszystko to i tak jedno wielkie pleple.
W czasie ferii wielkanocnych, po przejściu ustawy o uzbrajaniu statków handlowych , 
Dick miał długą rozmowę z panem Cooperem, który chciał mu się wystarać o posadę 
w Waszyngtonie, bo jak mówił, młody człowiek o takich zdolnościach jak on nie powinien 
narażać kariery służbą wojskową, a już się przebąkuje o poborze. Dick zaczerwienił się 
skromnie i odparł, że byłby w niezgodzie z sumieniem, gdyby w jakikolwiek sposób 
przyłożył ręki do wojny. Dyskutowali długo o obowiązku wobec ojczyzny, dyscyplinie 
partyjnej i względach wyższych, ale do niczego nie doszli. Ostatecznie pan Cooper wymógł 
na nim jedynie obietnicę, że nie zrobi żadnego pochopnego kroku bez porozumienia się 
z nim. Kiedy Dick wrócił do Cambridge, wszyscy odbywali musztrę i biegali na wykłady 
przysposobienia wojskowego. Dick postanowił ukończyć czteroletnie studia w ciągu trzech 
lat i musiał kuć sumiennie, ale wszystko, czego się uczył, straciło nagle sens. Znalazł trochę 
czasu na wykończenie cyklu sonetów zatytułowanego „Morituri Te Salutant”, który posłał na 
konkurs „Literary Digest”. Sonety otrzymały nagrodę, ale redakcja napisała mu, że woleliby 
w ostatnich zwrotkach ostatniego sonetu widzieć nutkę nadziei. Dick wprowadził nutkę 
nadziei, a otrzymane sto dolarów posłał mamusi na wywczasy w Atlantic City. Dowiedział 
się, że jeśli zgłosi się do pracy wojennej, otrzyma na wiosnę dyplom bez składania 
egzaminów, i pewnego dnia nic nikomu nie mówiąc pojechał do Bostonu zaciągnąć się do 
Ochotniczego Korpusu Sanitarnego .
Kiedy wieczorem powiedział Nedowi, że jedzie do Francji, okropnie się upili białym 
Orvieto i długo rozprawiali o fatum ciążącym nad Młodością, Pięknem, Miłością i Przyjaźnią 
warzoną w zarodku przez wczesną śmierć i o napuszonych durniach, którzy będą się 
natrząsać nad ich ścierwami. O perłowym świcie wyszli z domu z ostatnią flaszką i zasiedli 
na jednym ze starych nagrobków cmentarza na rogu Harvard Square. Siedzieli długo na 
zimnej płycie pijąc bez słowa, tylko po każdym hauście odrzucając w tył głowy i becząc 
cichym unisono „Plepleple”.
Odpływając na początku czerwca na pokładzie „Chicago” do Francji miał uczucie, jakby 
musiał nagle odłożyć nie doczytaną książkę. Ned, mamusia, pan Cooper, znacznie od niego 
starsza literatka, z którą przespał się kilka razy bez przyjemności w jej dwupiętrowym 
apartamencie na Central Park South, przyjaciele pacyfiści, jego wiersze, światła Esplanady 
odbijające się chwiejnie w rzece Karola, wszystko to bladło w jego pamięci jak akapity nie 
skończonej powieści. Dokuczała mu trochę choroba morska, onieśmielał go parowiec 
z hałaśliwą podchmieloną ciżbą i wydłużone twarze pań z Czerwonego Krzyża spędzających 
sobie nawzajem sen z powiek opowieściami o rozniesionych na szablach belgijskich 
dzieciach, ukrzyżowanych kanadyjskich oficerach i zgwałconych zakonnicach nie pierwszej 
młodości. W środku miał wszystko ściśnięte jak sprężyna zbyt mocno nakręconego zegara, 
z niepokoju, co go czeka po tamtej stronie.
Bordeaux, czerwona Garonna, pastelowe uliczki wysokich starych domów 
z mansardowymi dachami, delikatne błękity i żółcie światłocienia, nazwy stacyjek wszystkie 
prosto z Szekspira, kioski pełne powieści w żółtych okładkach, flaszki wina w bufetach, 
wszystko było nie takie, jak sobie wyobrażał. Przez całą drogę do Paryża błękitnawa zieleń 
pól była nakrapiana szkarłatem maków jak pierwsze wiersze poematu, małe wagoniki dudniły 
daktylami, wszystko zdawało się układać w rymy.
Do Paryża przyjechali za późno, żeby się zameldować w biurze Nortona Harjesa. Dick 
zostawił sakwojaż w hotelu Mont Thabor, gdzie im przydzielono pokój na trzech, i wyszedł 
z kolegami na miasto. Był jeszcze dzień, ale na ulicach nie było prawie ruchu, tylko bulwary 
w sinym czerwcowym zmierzchu roiły się od spacerowiczów. W miarę jak się ściemniało, zza 
wszystkich drzew zaczęły się ku nim wychylać kobiety, dziewczęce ręce łapały ich za 
ramiona, raz po raz spośród śpiewnej nosowej francuszczyzny jak śmierdzące jajo wystrzelało 
plugawe słowo angielskie. Szli ramię w ramię, wszyscy trzej lekko wystraszeni i bardzo 
sztywni, z dźwięczącymi im jeszcze w uszach słowami pogadanki o niebezpieczeństwie 
zarażenia sią syfilisem i tryprem wygłoszonej ostatniego wieczora przez oficera sanitarnego 
na statku. Wrócili wcześnie do hotelu.
Ed Schuyler, który znał francuski, bo był w internacie w Szwajcarii, potrząsnął głową 
czyszcząc zęby nad miednicą i nie wyjmując szczoteczki powiedział:
– C’est la guerre.
– Tak, pierwsze pięć lat będzie najcięższe – odrzekł Dick ze śmiechem.
Fred Summers, który był mechanikiem automobilowym z Kansas, siedział w wełnianej 
bieliźnie na łóżku.
– Chłopaki – oświadczył spoglądając uroczyście na jednego i na drugiego – to nie jest 
wojna. To jeden wielki burdel.
Rano wstali wcześnie, w pośpiechu łyknęli kawę z bułkami i oblewając się zimnym 
i gorącym potem z emocji, pobiegli się zameldować na Rue Francois Premier. Powiedziano 
im, gdzie mają iść po mundury, ostrzeżono, żeby się wystrzegali kobiet i wina, i kazano się 
zgłosić po południu. Po południu kazano im przyjść rano po legitymacje. Czekali na nie przez 
cały następny dzień. W przerwach odbyli przejażdżkę fiakrem po Lasku Bulońskim, zwiedzili 
Notre Dame, Conciergerie  i Sainte Chapelle i pojechali tramwajem do Malmaison. Dick 
chciał trochę odświeżyć swoją szkolną znajomość francuskiego, więc usiadł w mdłym 
słoneczku wśród odrapanych białych posągów w Ogrodzie Tuileryjskim i próbował czytać 
„Les dieux ont soif” i „L’lle des Pingouins” . Trzymali się nadal razem, on, Ed Schuyler 
i Fred. Co wieczór fundowali sobie wyśmienity obiad w obawie, że to może być ich ostatni 
posiłek w Paryżu, po czym szli powłóczyć się w sinym zmierzchu zatłoczonymi bulwarami. 
Posuwali się już do odpowiadania nagabującym dziewczynom i droczenia się z nimi. Fred 
Summers kupił sobie zestaw profilaktyczny i serię sprośnych pocztówek. Zapowiedział, że 
ostatniego wieczora przed wyjazdem puści się na całego, bo jeszcze zginie na froncie i co? 
Dick odparł, że on i owszem może się podroczyć z dziewczynami, ale wszystko inne jest takie 
skomercjalizowane, że mu się rzygać chce. Natomiast Ed Schuyler, który nabrał takich 
kontynentalnych manier, że go zaczęli przezywać Francuzikiem, uważał, że dziewczyny 
uliczne są zbyt prymitywne.
Ostatniej nocy przed wyjazdem świecił jasny księżyc i przyleciały Gothasy . Jedli 
w małej restauracyjce na Montmartrze, kiedy kasjerka i kelner kazali im zejść do piwnicy, bo 
syreny zaczęły buczeć po raz drugi. W piwnicy poznali trzy młode jeszcze kobiety imieniem 
Suzette, Minette i Anette. Kiedy ulicą przejechała mała sikawka strażacka trąbiąc na znak, że 
rajd się skończył, była już godzina zamykania i przy barze nie chcieli im sprzedać nic do 
picia. Wobec tego dziewczyny zabrały ich do domu ze szczelnie zamkniętymi okiennicami, 
gdzie ich wprowadzono do wielkiego salonu o tapetach bordo w zielone róże. Starszy 
mężczyzna w zielonym bajowym fartuchu przyniósł szampana i po chwil dziewczyny zaczęły 
im siadać na kolanach i czochrać włosy. Summers zaciągnął najładniejszą do alkowy, 
w której nad całą długością łóżka było lustro, i nie czekając zasunął portierę. Dickowi 
przypadła w udziale najstarsza i najgrubsza. Ogarnęło go obrzydzenie, bo miała ciało jak 
guma, więc zostawił jej dziesięć franków i wyszedł.

Zbiegając w dół ciemną pochyłą uliczką wpadł na grupę australijskich oficerów, którzy 
dali mu pociągnąć whisky z flaszki i zabrali do innego domu, gdzie kazali sobie urządzić 
balet. Ale burdelmama powiedziała, że są za bardzo pijani na oglądanie czegokolwiek, zresztą 
wszystkie panienki są zajęte, i Australijczycy zabrali się do demolowania lokalu. Dickowi 
udało się wymknąć tuż przed przybyciem żandarmów. Ruszył na nosa w stronę swojego 
hotelu, kiedy ogłoszono nowy alerte  i grupa Belgów wciągnęła go do podziemnego pasażu. 
Była tam bardzo ładna dziewczyna i Dick zaczął ją przekonywać, że powinna z nim pójść do 
hotelu, ale nadszedł jej towarzysz, pułkownik spahisów w czerwonej szamerowanej złotem 
pelerynie, z woskowanymi wąsami zjeżonymi z wściekłości. Dick wyjaśnił, że to tylko małe 
nieporozumienie, i wszyscy zaczęli się przepraszać i zapewniać nawzajem, że są braves 
allies . Obeszli razem parę ulic w poszukiwaniu jakiegoś miejsca, gdzie by się mogli pod to 
napić, ale wszystko było zamknięte i musieli się z żalem rozstać przed hotelem Dicka. Dick 
wrócił na górę w znakomitym humorze i zastał swoich współtowarzyszy smarujących się 
ponuro argyrolem i maścią Miecznikowa. Wykroił ze swoich przygód ucieszną historyjką, ale 
tamci orzekli, że zachował sią jak ostatni gbur, zostawił kobietą raniąc jej delikatne uczucia.
– Chłopaki – zaczął Fred Summers zaglądając im po kolei w twarze okrągłymi oczkami – 
to nie jest wojna, to jedno wielkie...
Nie mógł znaleźć odpowiedniego słowa, więc Dick zgasił światło.


KRONIKA XXII 
NADCHODZĄCY ROK ZAPOWIADA ODRODZENIE KOLEI 
DEBS SKAZANY NA TRZYDZIEŚCI LAT WIĘZIENIA 
Oj, długo, długo mego wędrowania 
Do kraju ziszczonych snów, 
Gdzie nocą dźwięczą słowicze kląskania
I wschodzi srebrzysty nów
 przyszłe pokolenia powstaną, by pobłogosławić tych, którzy mają odwagę własnych 
przekonań, upatrują w istnieniu ludzkim wartość wyższą od materialnych korzyści, 
a przeniknięci duchem braterstwa korzystają z nadarzającej się wielkiej okazji 
OBLIGACJE KUPUJĄ KULE KUPUJ OBLIGACJE NIEPEWNA SYTUACJA ODBIJA 
SIĘ NA MIEDZI 
Kobiety Głosują Jak Wytrawni Politycy przywróćmy do łask tradycyjne kombinacje 
różnych gatunków mięsa, w rodzaju gulaszu, siekaniny, pasztecików czy wątróbki 
z boczkiem. Każdy żołnierz niemiecki nosi w kieszeni szczoteczkę do ubrania i gdy tylko 
zamkną się za nim drzwi celi, wyciąga przede wszystkim szczoteczkę i zaczyna czyścić na 
sobie odzież PRACODAWCA MUSI UDOWODNIĆ, ŻE PRACOWNIK JEST 
NIEZBĘDNY 
Oj, długo, długo mojego czekania 
Na spełnienie wszystkich próśb

AGITATORZY NIE MOGĄ OTRZYMYWAĆ AMERYKAŃSKICH PASZPORTÓW 
dwaj Tfanswalczycy wyrazili w czasie podróży opinię że flagi brytyjska i amerykańska nie 
znaczą dla nich nic i mogłyby się równie dobrze znaleźć na dnie Atlantyku, po czym 
przyznali, że są tak zwanymi nacjonalistami, a więc czymś pod wieloma względami 
przypominającym naszych wobblisów. „Nie mam najmniejszego zamiaru”, napisał Hearst, 
„spotykania się z gubernatorem Smithem  publicznie ani prywatnie, na gruncie politycznym 
ani towarzyskim, gdyż nie sprawia mi żadnej przyjemności 
SAMOBÓJSTWO NA MORZU CROWDER  PRZYJECHAŁ ROZPRAWIĆ SIĘ 
Z DEKOWNIKAMI 
Och, Wujcio Sam
Ma infanterię,
 Ma kawalerię
I artylerię.
Jak Wujcia Sama
Nadejdzie chwila, 
To niech Bóg broni
Kaisera Wila!


OKO KAMERY (30)
 nie zapomnisz szarych zakrzywionych palców gęstej krwi ściekającej po brezencie 
bulgotania w płucach które usiłują oddychać zabłoconych płatów mięsa które wkładasz do 
ambulansu żywe a wyjmujesz martwe.
Rok siedzimy we trzech w obmurowaniu wyschniętej fontanny w małym ogródku za 
różowym murem w Recicourt Nie musi być jakiś sposób przecież nas uczyli Kraj Ludzi 
Wolnych sumienie Dajcie mi wolność albo dajcie mi  Tak dają nam śmierć
słoneczne popołudnie poprzez lekki niesmak po iperycie czuję bukszpan białe róże i białe 
floksy ze szkarłatnym oczkiem trzy brązowo-białe pasiaste ślimaki zwisają z nieskończoną 
gracją z gałązki kapryfolium nad głową wysoko w górze balon na uwięzi pasie się sennie jak 
spętany koń na błękicie nieba pijane osy przysysają się do przejrzałych gruszek gruszki 
spadają i rozpryskują się ilekroć pobliskie działa wyplują swoje ciężkie pociski które suną po 
niebie z dudnieniem i furkotem który ci przypomina dzięcioła spłoszonego kiedyś podczas 
spaceru w lesie zamożni wieśniacy pieczołowicie budowali te mury i tę małą wygódkę za 
domem z wyszorowaną do czysta deską i półksiężycem w drzwiach zupełnie jak wygódki na 
starych farmach w kraju pieczołowicie pielęgnowali ogródek delektowali się owocami 
i kwiatami i pieczołowicie zaplanowali tę wojnę do diabla z nimi Patryk Henry w mundurze 
khaki staje na szwancparadę i lokuje ostatniego centa w Pożyczce Wolności  
albo dajcie mi
arrives  szrapnel brzdąknięciem swoich harf zaprasza nas z małych puchatych 
obłoczków dyskretnie do chwały my szczęściarze przyglądający się ostrożnym poruszeniem 
ślimaków w popołudniowym słońcu rozmawiamy półgłosem „La Libre Belgique”  „Listy 
Juniusa”  „Areopagitica”  Milton ślepnący w walce o wolność słowa jeżeli utrafić we 
właściwą strunę Demokracja zrozumie zrozumieją nawet bankierzy i kler ja ty my musimy
Gdy trzech ze sobą trzyma, Królestwa są słabsze o trzech 
 my szczęściarze rozmawiamy półgłosem w popołudniowym słońcu że apres la guerre  
nasze palce nasza krew nasze płuca nasze ciało pod brudnym mundurem khaki feldgrau bleu 
horizon  będzie może trwało rosło cukrowało się aż dojrzejemy spadniemy z drzewa jak te 
przejrzałe gruszki arrives wiedzą i śpiewne eclats syczące pociski gazowe do nich należy 
potęga i chwała albo dajcie mi śmierć


RANDOLPH BOURNE 
Randolph Bourne przybył na ten padół bez satysfakcji wybrania sobie powłoki cielesnej 
ani losu.
Był garbusem, wnukiem kongregacjonalistycznego  duchownego, urodzonym w 1886 
w Bloomfield, w New Jersey, gdzie chodził do szkół elementarnych i średnich.
W wieku siedemnastu lat przyjął pracę sekretarza u pewnego biznesmena w Morristown. 
O własnych siłach przebił się przez Uniwersytet Kolumbia  pracując w fabryce taśm do 
pianoli w Newark i jako korektor, stroiciel fortepianów, akompaniator w studio 
wokalistycznym przy Carnegie Hall .
Na Kolumbii studiował pod Johnem Deweyem , uzyskał stypendium, które go zawiodło 
do Anglii, Paryża, Rzymu, Berlina i Kopenhagi, napisał książkę o szkołach w Gary. 
W Europie słuchał muzyki, dużo Wagnera i Skriabina, i kupił sobie czarną pelerynę.

Wróbel, nie mężczyzna, mały bezkształtny strzęp ludzki w czarnej pelerynie, wiecznie 
schorowany i zbolały, włożył kamień w procą i ugodził Goliata prosto w czoło.

Wojna, napisał, świadczy o stanie zdrowia państwa.

Po trosze muzyk, po trosze teoretyk oświaty (ani słabe zdrowie, ani to, że był biedny, 
ułomnego ciała i skłócony ze swoim społeczeństwem, nie przesłoniło Randolphowi Bourne 
urody świata. Był szczęśliwym człowiekiem, lubił Meistersingerów, lubił grać Bacha swoimi 
długimi palcami z taką łatwością biegającymi po klawiaturze, lubił się otaczać ładnymi 
dziewczętami, dobrze zjeść, gawędzić do późnego wieczora. Gdy umierał na zapalenie płuc, 
jeden z przyjaciół przyniósł mu ajerkoniak; „Jaki śliczny żółty kolor” – powtarzał, a życie 
uchodziło z niego w majakach gorączki. Tak, był szczęśliwym człowiekiem), Bourne 
z gorączkową pasją chłonął idee krążące podówczas po Kolumbii i z mętnego patosu nauk 
Johna Deweya zmontował różowe okulary, przez które ostro i wyraźnie widać było jarzący 
się kapitol uzdrowionej demokracji, Wilsonowską Nową Wolność.
Cóż, kiedy był zbyt tęgim rachmistrzem, musiał sam sprawdzić wszystkie równania, 
z wynikiem takim, że owej szalonej wiosny tysiąc dziewięćset siedemnastego zaczęto na 
niego patrzeć krzywym okiem w „Nowej Republice” , gdzie zarabiał na chleb i na masło; bo 
okazało się, że Nowa Wolność znaczy Pobór, Demokracja – Walcz do Zwycięstwa, Reformy – 
Broń Pożyczek Morgana, Postęp, Kultura, Oświata, Służba – Kupuj Pożyczkę Wolności, Bij 
Szwaba Pakuj Pacyfistów do Więzień.
Więc podał się do dymisji w „Nowej Republice”; tylko „Siedem Sztuk”  miało jeszcze 
odwagę publikować jego artykuły przeciwko wojnie. Ale protektorzy „Siedmiu Sztuk” zabrali 
swoje pieniądze gdzie indziej; przyjaciele woleli się nie pokazywać w jego towarzystwie; 
ojciec błagał go w listach, żeby nie hańbił nazwiska. Tęczowa przyszłość uzdrowionej 
demokracji prysła jak bańka mydlana.
Liberałowie czmychali do Waszyngtonu; nawet przyjaciele namawiali go, by się przesiadł 
na szaraban belfra Wilsona; bo czyż nie byczo jest prowadzić wojenkę z obrotowych foteli 
biura pana Creela  w Waszyngtonie.
Był karykaturowany, śledzony przez wywiad i kontrwywiad; został aresztowany podczas 
spaceru z dwiema przyjaciółkami w Wood’s Hole; w Connecticut skradziono mu pełen kufer 
manuskryptów i listów. („Siła do końca” – grzmiał belfer Wilson.)
Nie dożył wielkiego cyrku Pokoju Wersalskiego i purpurowej normalizacji kliki 
z Ohio .
Umarł w sześć tygodni po zawieszeniu broni planując esej o założeniach przyszłego 
radykalizmu w Ameryce.
Jeśli czyjś duch błąka się po ziemi, to na pewno błąka się duch Bourne’a, drobny ułomny 
nieulękły duch w czarnej pelerynie, podrygujący między brudnymi starymi kamienicami 
z cegły i piaskowca zachowanymi jeszcze w Nowym Jorku i wykrzykujący z przenikliwym 
bezgłośnym rechotem:
Wojna świadczy o stanie zdrowia państwa.


KRONIKA XXIII 
Jeśli ci nie w smak Gwiaździsty Sztandar, 
Jeśli ci nie w smak czerwień, biel i błękit
uśmiechy patriotycznego hrabstwa Essex będą fotografowane jutro po południu w Branch 
Brook Parku w Newark, stan New Jersey. Wielkie tłumy przemaszerują w radosnym 
pochodzie przy akompaniamencie orkiestr grających hymny i marsze wojskowe. Stawią się 
matki synów narodu; żony, niejedna z dziecięciem powitym po odpłynięciu ojca na front, 
zajmą należyte miejsce w malowniczym korowodzie hrabstwa Essex; krewni i przyjaciele 
bohaterów, którzy ponieśli w świat posłannictwo Wolności, przedefilują z uśmiechem przed 
baterią kamer filmujących odcinek siódmy Orędzia Uśmiechów Przez Morze. Sygnałem do 
przyozdobienia twarzy w uśmiech będzie dla wszystkich wybicie godziny 2,30
MOTŁOCH PLĄDRUJE MIASTA KORESPONDENT PROWADZI PRZEZ ZAPORĘ 
OGNIOWĄ 
był to rozdzierający serce widok, gdy co dzień o zmroku cała ludność opuszczała miasto 
i szła spać na polu aż do świtu. Stare kobiety i drobne dzieci, kaleki wiezione na wózkach 
i taczkach, mężczyźni niosący na krzesłach chorych i starców niezdolnych poruszać się 
o własnych siłach 
ODDZIAŁ Z JERSEY UJĄŁ STRZELAJĄCE KOBIETY 
rozruchy miały swój początek w żądaniu dokerów ośmiogodzinnego dnia pracy 
Jeśli ci nie w smak Gwiaździsty Sztandar, 
Spakuj cokolwiek uciułałeś mienia 
I wróć do kraju swego urodzenia, 
Gdzie cię powita z kajdankami żandarm
PRZYWÓDCA REPUBLIKAŃSKI OSKARŻONY O MACHINACJE POBOROWE 
Jeśli ci nie w smak czerwień, biel i błękit, 
Nie bądź jak wredny kundel z piosenki, 
Zdradziecko nie gryź karmiącej cię ręki


EWELINA HUTCHINS 
Mała Ewelina mieszkała z Arget, Laidą i Gogiem na najwyższym piętrze domu z żółtej 
cegły na North Shore Drive. Arget i Laida to były siostry małej Eweliny, a Gogo był jej 
braciszkiem, mniejszym od Eweliny; miał takie śliczne niebieskie oczy, a panna Matylda 
miała wstrętne niebieskie oczy. Piętro niżej mieścił się gabinet wielebnego doktora Hutchinsa, 
gdzie Wasztatuś musi mieć ciszę, i pokój, gdzie mamuńka spędzała całe przedpołudnia 
malując w lawendowym kitlu. Na parterze był salon i jadalnia, gdzie składali wizyty 
parafianie i gdzie małe dzieci może być widać, ale nie może być słychać, skąd podczas obiadu 
rozchodziły się smakowite wonie, szczękanie noży i widelców i cienkie głosygości i gdzie 
Wasztatuś dudnił przeraźliwym basem, a kiedy Wasztatuś dudnił basem, milkły cienkie głosy 
gości. Wasztatuś to był wielebny doktor Hutchins, a Ojczenasz był w niebie. Kiedy Wasztatuś 
stawał wieczorem przy łóżku, żeby posłuchać, jak małe dziewczynki odmawiają paciorek, 
Ewelina zamykała szczelnie przerażone powieki. Dopiero gdy wskoczyła do łóżka i wsunęła 
się z nosem pod koce, zaczynała się czuć bezpieczniej.
George był słodki, ale Adelaida i Margaret wiecznie się z nim drażniły mówiąc, że jest 
ich wikarym, tak jak wielebny Blessington był wikarym tatusia. George łapał pierwszy 
wszystkie choroby, a później one po kolei się zarażały. Wspaniale było całą czwórką mieć 
jednocześnie odrę i świnkę. Leżeli wszyscy w łóżkach, dostawali świnki morskie i hiacynty 
w doniczkach, mamuńka przychodziła na górę czytać na głos „Księgę dżungli” i rysować 
zabawne obrazki. Wasztatuś robił z papieru ptaszki otwierające śmiesznie dzioby i układał 
z głowy rozmaite historyjki, a mamuńka raz powiedziała, że odprawił za was, dzieci, modły 
w kościele, i wszyscy czworo czuli się potem okropnie ważni i dorośli.
Kiedy wstali i bawili się już w dziecinnym pokoju, George znowu zachorował, przeziębił 
sobie piersi i dostał monii, i Wasztatuś z bardzo uroczystą miną powiedział, że będą musieli 
się z tym pogodzić, jeśli Panbóg powoła ich małego braciszka do siebie, Ale Panbóg zwrócił 
im małego George’a, tylko że już na zawsze wątłego i noszącego okulary, i kiedy raz 
mamuńka pozwoliła Ewelinie pomóc przy kąpaniu go, bo panna Matylda też dostała odry, 
Ewelina zobaczyła, że George ma coś śmiesznego tam, gdzie ona nie ma nic. Więc zapytała 
mamuńki, czy to jest ta świnka, ale mamuńka się rozgniewała i powiedziała, że Ewelina jest 
bezwstydną małą dziewczynką, bo nie powinna w ogóle patrzeć. „Milcz, dziecko, nie zadawaj 
takich pytań”. Ewelina zrobiła sią cała czerwona i płakała, a Adelaida i Margaret nie chciały 
z nią potem rozmawiać przez parą dni, bo była bezwstydną małą dziewczynką.
Na lato jeździli wszyscy z panną Matyldą do Maine. Mieli zarezerwowany osobny 
przedział i Ewelina spała z Georgem na górnym łóżku, a Adelaida z Margaret na dolnym; 
tylko pannie Matyldzie było niedobrze od jazdy i przez całą noc nie mogła zmrużyć oka na 
kanapce po drugiej stronie przejścia. Pociąg dudnił i sapał łup-czuk, łup-czuk, drzewa i domy 
przesuwały sią za oknami, bliskie szybko, a dalsze bardzo powoli. W nocy lokomotywa 
gwizdała przeciągle i dzieci nie mogły zrozumieć, dlaczego silny sympatyczny wysoki 
konduktor jest taki miły dla panny Matyldy, która jest taka wstrątna i chora. Maine pachniało 
całe lasem i rodzice czekali już na nich na stacji, po czym wszyscy zakładali dżempry khaki 
i szli z tatusiem i przewodnikami biwakować w lesie. Ewelina nauczyła sią pływać szybciej 
niż inne dzieci.
Kiedy wracali do Chicago, była jesień i mamuńka rozpływała sią nad ślicznymi 
jesiennymi liśćmi, panna Matylda robiła się taka traurig  z powodu nadchodzącej zimy, 
a trawa za cieniem pędzących wagonów była cała oszroniona, gdy wyjrzeli rano przez okno. 
W domu Sam szorował glazury, Phoebe zakładała z pomocą panny Matyldy firanki, a pokój 
dziecinny pachniał tak traurig kulkami naftaliny. Którejś jesieni tatuś zaczął im czytać co 
wieczór, kiedy już leżeli opatuleni w łóżkach, po kawałku „Idalii królewskich”  i przez całą 
zimę Adelaida i Margaret były królem Arturem i królową Gniewrą. Ewelina chciała być 
Piękną Elaine, ale Adelaida powiedziała, że nie może być Piękną Elaine, bo ma rude włosy 
i buzię jak klucha, i musi być Dziewicą Ewelina.
Wobec tego Dziewica Ewelina zaczęła się wkradać do pokoju panny Matyldy pod jej 
nieobecność i przeglądać długo w lustrze. Wcale nie miała rudych włosów, tylko złote 
i byłyby bardzo ładne, gdyby jej pozwolili nosić loki zamiast tych okropnych mysich 
ogonków. Nie miała niestety takich niebieskich oczu jak George, ale miała za to zielone 
diabliki w oczach i szlachetne czoło. Któregoś dnia panna Matylda przyłapała ją zapatrzoną 
w lustro.
Tak, patrz się, patrz w lustro, to zobaczysz diabła – powiedziała swoim złym twardym 
niemieckim głosem.
Kiedy Ewelina miała dwanaście lat, przenieśli się do większego domu na Drexel 
Boulevard. Adelaida i Margaret pojechały na Wschód na pensję w New Hope, a mamuńka 
musiała wyjechać na zimą do przyjaciół w Santa Fe ze wzglądu na zdrowie. Zabawnie było 
siadać rano do śniadania tylko w towarzystwie tatusia, George’a i panny Matyldy, która 
zaczynała się starzeć i interesować więcej domem i powieściami sir Gilberta Parkera  niż 
dziećmi. Ewelina nie lubiła szkoły, ale lubiła, kiedy tatuś pomagał jej wieczorami w łacinie 
i rozwiązywał za nią równania algebraiczne. Uważała, że jest cudowny, kiedy z taką dobrocią 
i łagodnością przemawia z kazalnicy, i co niedzielę na popołudniowej lekcji katechizmu 
rozpierała ją duma, że jest córką pastora. Rozmyślała dużo o trójjedności Bożej, o kobiecie 
z Samarii , o Józefie z Arymatei , o Baldurze Pięknym , o Braterstwie Ludzkim i o 
umiłowanym apostole Jezusa . Tego roku chodziła na Boże Narodzenie z koszami do wielu 
biednych domów. Nędza była rzeczą straszną, a biedacy tacy przerażający, więc czemu Bóg 
nie zrobi czegoś z niedomaganiami i bolączkami Chicago, i z tymi potwornymi warunkami, 
pytała tatka, a tatko się uśmiechał i mówił, że jest jeszcze za młoda, żeby sobie zaprzątać 
głowę takimi sprawami. Bo nazywała go teraz tatkiem i była jego kompanem.
Na urodziny mamusia przysłała jej śliczne ozdobne wydanie „Błogosławionej 
dzieweczki” Dantego Gabriela Rossettiego , ilustrowane reprodukcjami obrazów samego 
Rossettiego oraz Burne Jonesa. Obracała teraz po wielekroć w myśli nazwisko Dante Gabriel 
Rossetti, jak dawniej traurig, tak jej się podobało. Zaczęła również malować i układać wiersze 
o chórach anielskich i biednych małych dzieciach w Boże Narodzenie. Pierwszym obrazkiem 
olejnym, jaki namalowała, był portret Pięknej Elaine, który posłała mamusi na Gwiazdkę. 
Wszyscy uważali, że wykazała wielki talent, i goście przychodzący do tatka na obiad pytali 
teraz, gdy ją przedstawiano: „Więc to jest ta utalentowana?”
Adelaide i Margaret przyjęły to wszystko okropnie wzgardliwie, gdy wróciły ze szkoły. 
Oświadczyły, że dom ma okropnie pospolity wygląd, że wszystko jest takie niegustowne 
w Chicago i że to w ogóle okropne urodzić się w domu pastora. Ale oczywiście tatko nie był 
zwykłym pastorem w białej krawatce, tylko unitarianinem  o bardzo liberalnych poglądach 
i wyglądał raczej na sławnego pisarza czy uczonego. George wyrastał na ponurego chłopaka 
z brudnymi paznokciami, który nigdy nie miał równo zawiązanego krawata i wiecznie tłukł 
okulary. Ewelina pracowała nad jego portretem, gdy był małym chłopcem i miał niebieskie 
oczy i złote jak żywica loki. Płakała często nad paletą, przepełniona miłością do niego i do 
małych biednych dzieci, które widywała na ulicy. Wszyscy mówili, że powinna koniecznie 
studiować Sztukę.
Ale to Adelaida poznała pierwsza Sally Emerson. Którejś Wielkanocy wystawiały 
w kościele na cele dobroczynne „Aglavaine i Selizette”  i panna Rodgers, nauczycielka 
francuskiego w szkole doktora Granta, która się opiekowała przedstawieniem, powiedziała, że 
w sprawie dekoracji i kostiumów powinny się poradzić pani Philipowej Paine Emerson, która 
widziała oryginalne przedstawienie w Europie. A poza tym zainteresowanie jej byłoby 
gwarancją powodzenia, bo wszystko, czym się zainteresuje Sally Emerson, chwyta. 
Dziewczynki były nieprzytomne z podniecenia, kiedy doktor Hutchins zatelefonował do pani 
Emerson zapytać, czy Adelaida mogłaby do niej zajść któregoś przedpołudnia, żeby się 
poradzić w sprawie pewnego przedstawienia amatorskiego. Siedzieli już wszyscy przy 
lunchu, kiedy Adelaida wróciła z płonącymi oczami. Niewiele można się było od niej 
dowiedzieć poza tym, że pani Philipowa Paine Emerson jest osobistą przyjaciółką Matturlinka 
i że przyjdzie do nich na herbatę.
– Jeszcze nigdy nie widziałam takiej wytwornej pani – powtarzała tylko w kółko.
Przedstawienie wypadło niezupełnie tak, jak się spodziewały Hutchinsówny i panna 
Rodgers, chociaż wszyscy mówili, że dekoracje i kostiumy projektu Eweliny dowodzą 
prawdziwego talentu. Ale któregoś rana po przedstawieniu Ewelina otrzymała wiadomość, że 
pani Emerson zaprasza ją, i tylko ją, na lunch. Adelaida i Margaret z wściekłości przestały się 
do niej w ogóle odzywać. Ewelina była cała roztrzęsiona, gdy wychodziła w kryształowo-
mroźny dmący tumanami piasku dzień. W ostatniej chwili Adelaida pożyczyła jej kapelusz, 
a Margaret futrzany szal, żeby ich nie skompromitowała, jak powiedziały. Nim się dostała do 
domu państwa Emersonów, była przemarznięta do szpiku kości. Wprowadzono ją do małej 
gotowalni, gdzie leżały najróżniejsze szczotki i grzebienie i stały srebrne puzderka z pudrem 
a nawet różem oraz wody toaletowe w czerwonych, zielonych i różowych buteleczkach, 
i zostawiono samą, żeby się rozebrała. Przejrzawszy się w wielkim lustrze, o mało się nie 
rozbeczała ze złości, wyglądała tak młodo i pospolicie i miała taką okropną sukienczynę. 
Jedyną twarzową rzeczą był szal z lisa, więc go zostawiła na szyi, gdy ją poprowadzono do 
wielkiego salonu na piętrze, który się mienił kolorami w słońcu wpadającym przez okna od 
podłogi do sufitu, z puszystym popielatym dywanem zapadającym się miękko pod nogami 
i czarnym błyszczącym fortepianem. Na wszystkich stolikach stały wielkie wazony frezji 
i leżały żółte i różowe francuskie i niemieckie albumy reprodukcji. Nawet kwartały pokrytych 
sadzą chicagoskich kamienic spłaszczone przez wiatr i mroźne słońce wydawały się bardziej 
interesujące i jakby egzotyczne przez kremowe koronkowe firanki o wielkich wzorach. Przez 
gęstą woń frezji przebijał delikatny luksusowy aromat dymu papierosowego. Sally Emerson 
weszła z zapalonym papierosem i słowami: „Przepraszam, moja droga”; jakaś nieszczęśliwa 
kobieta trzymała ją przez ostatnie pół godziny przyszpiloną jak motyla do słuchawki 
telefonicznej. Lunch jadły przy małym stoliku, który czarny służący w starszym wieku wniósł 
już nakryty, i Ewelina została potraktowana jak dorosła osoba, nalano jej nawet kieliszek 
portweinu. Odważyła się tylko zanurzyć wargi, ale wino było wyśmienite, a cały lunch 
chrupiący, wszystko ze śmietanką i posypane tartym serem, zjadłaby tego masę, gdyby nie 
była taka onieśmielona. Sally Emerson powiedziała, że kostiumy Eweliny były takie 
pomysłowe i Ewelina musi nadal pracować nad swoim rysunkiem, po czym zaczęła się 
rozwodzić o tym, że Chicago ma tyle samo ludzi o zdolnościach artystycznych co inne miasta 
na świecie, a czego mu brak, to milieu, atmosfery, moja droga, gdyż wszystkie czołowe 
osobistości są takimi karygodnymi nieukami, i wobec tego obowiązkiem tych nielicznych, 
którym naprawdę leży na sercu Sztuka, jest trzymać się razem, by stworzyć owo życiodajne 
miłujące piękno milieu. Potem opowiadała o Paryżu, o Mary Garden , o Debussym, tak że 
Ewelina wróciła do domu z głową wirującą od nazwisk, obrazów i urywków oper oraz 
z łechcącą wonią frezji w nozdrzach, zmieszaną z zapachem grzanek z serem i dymu 
papierosowego. W domu wszystko wydało jej się takie przeładowane, gołe i brzydkie, że 
wybuchnęła płaczem i nie chciała odpowiadać na żadne pytania sióstr, co doprowadziło je do 
jeszcze większej pasji.
Tego roku w czerwcu, po zakończeniu szkoły, pojechali wszyscy do Santa Fe do mamusi. 
W Santa Fe Ewelina była przez cały czas okropnie przygnębiona. Słońce prażyło tak 
niemiłosiernie, nad toczonymi przez erozję wzgórzami unosiły się tumany suchego pyłu, 
mamusia jakby wyblakła, czytała książki teozoficzne i przez cały czas opowiadała o Bogu i o 
pięknie duszy indiańskiej i meksykańskiej w sposób, który przyprawiał dzieci o zakłopotanie. 
Ewelina przez całe lato czytała i nie chciała w ogóle wychodzić na dwór. Przeczytała sir 
Waltera Scotta, Thackeraya, W. J. Locke’a  i Dumasa, a znaleziony w domu egzemplarz 
„Trilby”  połknęła trzy razy pod rząd. Odtąd zamiast rycerzy i dam widziała świat 
w kategoriach ilustracji Du Mauriera.
Jeśli nie czytała, to leżała na wznak i układała długie opowieści o sobie i o Sally 
Emerson. Przeważnie niezbyt dobrze się czuła i popadała w nie kończące się ohydne rojenia 
o ciele ludzkim, które ją przyprawiały o mdłości. Adelaida i Margaret uświadomiły ją, co ma 
robić na swoje comiesięczne przypadłości, ale nie zdradzała, jak okropnie się przy tym czuje. 
Czytywała Biblię i wyszukiwała w encyklopediach i słownikach hasła jak „uterus” i temu 
podobne. Aż wreszcie którejś nocy zdecydowała, że dłużej tego nie zniesie, i póty szukała 
w apteczce w łazience, póki nie znalazła flaszeczki z jakąś miksturą zawierającą laudanum 
i napisem: TRUCIZNA. Chciała jednak napisać przed śmiercią wiersz, bo czuła się tak 
rozkosznie muzycznie traurig przed tym umieraniem, ale nie mogła jakoś znaleźć rymów i 
w końcu zasnęła z głową na papierze. Obudziła się o pierwszym świcie, skulona przy stoliku 
koło okna, cała skostniała i sztywna w cienkiej nocnej koszuli. Wsunęła się drżąc do łóżka. 
Ale zatrzyma tę flaszeczkę, obiecała sobie, i zabije się, jeśli kiedyś życie zrobi się nazbyt 
brudne i wstrętne. Dodało jej to trochę otuchy.
Na jesieni Margaret i Adelaida pojechały do Vassar College . Ewelina też chciała jechać 
na Wschód, ale wszyscy orzekli, że jest za młoda, chociaż złożyła przed komisją 
kwalifikacyjną większość wymaganych egzaminów. Więc została w Chicago i chodziła na 
lekcje malarstwa i rozmaite wykłady oraz zajmowała się pracą charytatywną w parafii. Była 
bardzo nieszczęśliwa tej zimy. Sally Emerson zapomniała o niej. Młodzi ludzie kręcący się 
koło parafii byli tacy sztywni i konwencjonalni. Ewelina nienawidziła długich wieczorów na 
Drexel Boulevard i całego mętnego emersonizmu  głoszonego przez tatka dźwięcznym 
pastorskim basem. Jedyne, co lubiła, to zajęcia w Domu Hulla , gdzie Eryk Egstrom 
prowadził wieczorowe lekcje rysunku. Spotykała go czasami palącego papierosa 
w zakamarku korytarza; wyglądał bardzo po nordycku, uważała, gdy tak stał oparty o ścianę 
w swoim popielatym kitlu pełnym kolorowych plam świeżej farby. Wypalała z nim niekiedy 
papierosa i zamieniała parę słów o Manecie albo Claude Monecie z jego niezliczonymi 
stogami siana, wstydząc się przez cały czas, że rozmowa jest tak mało inteligentna 
i błyskotliwa, i umierając ze strachu, żeby ktoś nie nadszedł i nie zobaczył jej z papierosem.
Panna Matylda powtarzała jej ciągle, że to niedobrze, gdy młoda panienka jest taka 
rozmarzona, i chciała, żeby Ewelina uczyła się szyć.
Przez całą zimę Ewelina przemyśliwała tylko o chodzeniu do Instytutu Sztuki  
i malowaniu brzegów jeziora Michigan tak, by jej płótna miały tonację obrazów Whistlera, 
a pełnię i bogactwo rysunków Milleta. Eryk jej nie kochał, bo nie byłby taki koleżeński 
i pełen rezerwy. Przeżyła już swoją wielką miłość, jej życie jest skończone, musi się teraz 
poświęcić Sztuce. Zaczęła zwijać włosy w ciasny koczek na karku, a gdy siostry orzekły, że 
wcale jej z tym nie do twarzy, odparła, że chce, żeby jej było nie do twarzy. Szczęśliwym 
trafem właśnie w Instytucie Sztuki nawiązała się jej piękna przyjaźń z Eleonorą Stoddard. 
Ewelina miała tego dnia na sobie nowy popielaty kapelusz, który, sądziła, był zupełnie jak 
z portretu Maneta, gdy wdała się w rozmowę z niezwykle interesującą dziewczyną. Wróciła 
do domu tak podekscytowana, że musiała o tym napisać George’owi, który był w internacie. 
Poinformowała go, że po raz pierwszy w życiu spotkała dziewczynę, która naprawdę czuje 
malarstwo i z którą można naprawdę porozmawiać. A przy tym naprawdę coś robi i jest taka 
niezależna, i opowiada tak komicznie. Ostatecznie, skoro los odmówił jej miłości, może 
przecież oprzeć swoje życie na p i ę k n e j przyjaźni.
Życie w Chicago zrobiło się teraz takie przyjemne, że Ewelina wcale nie miała ochoty 
wyjeżdżać z całą rodziną w roczną podróż po Europie, dokąd doktor Hutchins wybierał się od 
tylu lat. Ale Nowy Jork, zaokrętowanie na parowiec „Baltic”, wypełnianie etykietek na kufry 
i śmieszny zapach apartamentu na statku pozwoliły jej o wszystkim zapomnieć. Mieli 
niespokojny rejs, parowiec mocno bujał, ale jadali przy stole kapitańskim i kapitan, jowialny 
Anglik, podtrzymywał ich bardzo na duchii, tak że nie opuścili prawie żadnego posiłku. 
Wylądowali w Liverpoolu z dwudziestoma trzema sztukami bagażu, ale w drodze do 
Londynu zgubili podręczną apteczkę w rzemiennym uchwycie i całe pierwsze przedpołudnie 
stracili na odbieranie jej z Biura Rzeczy Znalezionych na Saint Pancras . W Londynie przez 
cały czas była mgła. Ewelina wybrała się z Georgem obejrzeć marmury Elgina  i Tower , 
jedli lunche w restauracjach ABC  i mieli masę frajdy z jeżdżenia metrem. Doktor Hutchins 
pozwolił im się zatrzymać tylko na dziesięć dni w Paryżu, gdzie większość czasu spędzili na 
wycieczkach za miasto dla obejrzenia katedr. Niewiele brakowało, by Notre Dame, Rheims, 
Beauvais i Chartres ze swymi kolorowymi witrażami, zapachem kadzidła w chłodzie 
kamiennych murów i wysokimi szarymi posągami o długich twarzach nawróciły Ewelinę na 
katolicyzm. Z Paryża mieli zarezerwowany przedział pierwszej klasy aż do Florencji, zabrali 
z sobą kosz z kurczakami na zimno i całą baterię flaszek wody mineralnej Świętego Galmiera 
i gotowali w drodze herbatę na małej maszynce spirytusowej.
W zimie dużo padało, willa była zimna, dziewczynki bez przerwy skakały sobie do oczu, 
a we Florencji nie było chyba nikogo prócz tabunów starych Angielek; tyle że Ewelina 
rysowała z natury i przeczytała Gordona Craiga . Nie miała żadnych adoratorów, bo nie 
cierpiała Włochów o nazwiskach jak z Dantego, którzy się kręcili koło Adelaidy i Margaret 
w złudnej nadziei, że są one posażnymi pannami. W sumie Ewelina była rada, że wraca 
z mamusią do domu trochę wcześniej od reszty rodziny, która miała jeszcze jechać do Grecji. 
Wsiadły we dwie w Antwerpii na parostatek „Kroonland”. Ewelinie zdawało się, że to 
najszczęśliwsza chwila w jej życiu, gdy poczuła pod nogami drżenie pokładu, a w uszach 
zabuczała jej przeciągle syrena.
Pierwszego wieczora mamusia nie zeszła do jadalni i Ewelina strasznie się wstydziła 
podchodząc sama do stołu, tak że dopiero przy zupie zorientowała się, iż siedzący 
naprzeciwko niej młodzieniec jest Amerykaninem, i to przystojnym. Miał niebieskie oczy 
i niechlujne kędzierzawokonopne włosy. Cudownie było usłyszeć, że jest z Chicago. Nazywał 
się Dirk McArthur i studiował rok w Monachium, ale jak sam mówił, czmychnął, żeby go nie 
zdążyli wyrzucić. Zaprzyjaźnili się z Ewelina od razu i odtąd cały statek do nich należał. Rejs 
mieli balsamiczny jak na kwiecień. Grali w krążki, w serso i spędzali dużo czasu na dziobie 
przyglądając się, jak gładkie fale Atlantyku marszczą się i rozstępu ją przed parowcem.
Pewnej księżycowej nocy, gdy księżyc podskakując za każdym susem walczącego 
z nieprzyjemną martwą falą „Kroonlandu” uciekał na zachód w nawiewanym od rufy pyle 
wodnym, wdrapali się we dwójkę na bocianie gniazdo. To dopiero była przygoda; Ewelina 
nie chciała się zdradzić, że ma duszę na ramieniu. Na górze nie było obserwatora, tylko oni 
dwoje kołysani zawrotnie w zacisznym brezentowym pokrowcu pachnącym lekko 
marynarskimi fajkami. Kiedy Dirk objął ją ramieniem, Ewelinie zawirowało w głowie. Nie 
może mu pozwolić.
– Raju, jesteś równa dziewczyna, Ewelino – powiedział zdławionym głosem. – Jeszcze 
nigdy nie spotkałem porządnej panienki, która by była dobrym kompanem.
Sama nie wiedząc kiedy, obróciła ku niemu twarz. Ich policzki się zetknęły i nim się 
spostrzegła, Dirk przysunął wargi i cmoknął ją twardo w usta. Żachnęła się i odepchnęła go 
z całej siły.
– Co ty, chcesz mnie wyrzucić za burtę? – zapytał ze śmiechem. – Posłuchaj, Ewelino, 
nie dałabyś mi takiego małego, maciupeńkiego buziaczka na dowód, że się nie gniewasz? Tej 
nocy jesteśmy tylko sami we dwoje na całym wielkim Atlantyku.
Cmoknęła go trwożnie w brodę.
– Wiesz, lubię cię, Ewelino. Jesteś morowa dziewczyna.
Uśmiechnęła się do niego i nagle znalazła się w jego ciasnym uścisku, na nogach miała 
jego twarde silne nogi, na plecach jego wędrujące palce, jego wargi próbowały rozchylić jej 
wargi. Udało jej się oderwać usta.
– Nie, nie, proszę cię, nie – usłyszała swój cienki kruchy głosik.
– Już dobrze, przepraszam. Nic więcej na siłę, jak babcię kocham, Ewelino. Ale sama 
rozumiesz, jesteś najładniejszą dziewczyną na statku... co ja mówię, na świecie... no i wiesz, 
co mężczyzna czuje.
Zaczął schodzić pierwszy. Spuszczając się przez otwór w dnie bocianiego gniazda 
Ewelina poczuła ogarniający ją zawrót głowy. Spadała. Jego ramię zacisnęło się silnie wokół 
jej pasa.
– Nic się nie stało, dziecko, noga ci się obsunęła – słyszała nad uchem szorstki głos. – Nie 
bój się, trzymam cię.
W głowie jej wirowało, ręce i nogi odmawiały posłuszeństwa; z daleka dochodził jej 
piskliwy głosik:
– Nie upuść mnie, Dirk, nie upuść mnie.
Kiedy wreszcie zeszli po drabince na pokład, Dirk oparł się o maszt.
– Uff – westchnął z głębi piersi – ale mi napędziłaś stracha, panienko.
– Przepraszam – powiedziała. – To było głupie z mojej strony, zachowałam się jak 
smarkula. Musiałam chyba zemdleć na chwilę.
– Raju, nie powinienem cię był brać na górę.
– Dobrze zrobiłeś – odparła Ewelina i czując, że się czerwieni, puściła się biegiem przez 
główny pokład i na dół do kabiny pierwszej klasy, gdzie musiała opowiedzieć mamusi 
bajeczkę, w jaki sposób podarła pończochę.
Nie spała tej nocy, tylko leżała z otwartymi oczami na koi nasłuchując odległego rytmu 
maszyn, skrzypienia statku i dochodzącego przez otwarty iluminator chlupotu bełtanych fal. 
Na policzku ciągle czuła miękkie muśnięcie jego twarzy, na plecach nagłe sprężenie jego 
ramienia. Wiedziała już, że jest śmiertelnie zakochana w Dirku, i pragnęła, by jej się 
oświadczył. Ale następnego przedpołudnia pochlebiło jej bardzo, gdy sędzia Ganch, wysoki 
szpakowaty jurysta z Salt Lake City, o młodej rumianej twarzy i pełnym werwy sposobie 
bycia, przysiadł w nogach jej leżaka i opowiadał przez długie godziny o swoich młodych 
latach na Zachodzie, o swoim nieszczęśliwym małżeństwie, o polityce, o Teddym 
Roosevelcie i o partii progresywnej . Wolałaby towarzystwo Dirka, ale czuła się ładna 
i podekscytowana widząc, jak Dirk przechadza się nie opodal z nosem na kwintę, podczas 
gdy ona słuchała historyjek sędziego Gancha. Pragnęła, żeby ta podróż nigdy się nie 
skończyła.
Po powrocie do Chicago widywała często Dirka McArthura. Całował ją zawsze na 
dobranoc, gdy ją odwoził do domu, tulił ją ciasno w tańcu, czasami brał ją za rękę i mówił, 
jaka z niej sympatyczna dziewczyna, ale jakoś nigdy nie wspominał o małżeństwie. Raz 
spotkała Sally Emerson na zabawie, na którą się wybrała z Dirkiem, i musiała przyznać, że 
zarzuciła malowanie, na co Sally Emerson zrobiła taką zawiedzioną minę, że Ewelina mało 
się nie zapadła pod ziemię ze wstydu i zaczęła czym prędzej opowiadać o Gordonie Craigu i o 
wystawie Matisse’a, którą widziała w Paryżu. Sally Emerson była już na wychodnym, obok 
czekał młody człowiek, który zaprosił Ewelinę do tańca. Sally Emerson ujęła Ewelinę za rękę 
ze słowami: „Ależ, Ewelino, nie zapominaj, jakie nadzieje w tobie pokładamy” – i gdy po 
chwili Ewelina zaczęła tańczyć, w głowie szumiały jej ideały głoszone przez Sally Emerson 
i myśl, za jaką cudowną osobę ona sama zawsze ją uważała.
Jednakże później, gdy Dirk odwoził ją do domu, wszystkie te myśli wywietrzały jej 
z głowy w oślepiającym blasku reflektorów, w warkocie motoru, w potężnych zrywach 
wyskakującego do przodu automobilu, w uścisku ramienia Dirka na plecach i przemożnej sile 
pchającej ich na siebie przy braniu wirażów. Była upalna noc, pędzili przez nie kończące się 
identyczne przedmieścia na zachód, w stronę prerii. Ewelina wiedziała, że powinna wracać do 
domu, bo wszyscy przyjechali już z Europy i na pewno zauważą jej spóźniony powrót, ale nic 
nie mówiła. Dopiero kiedy Dirk zatrzymał auto, spostrzegła, że jest bardzo pijany. Wyciągnął 
flaszkę i zaproponował jej łyczek. Potrząsnęła głową. Stali koło pobielanej stodoły. 
W odblasku reflektorów jego koszula, twarz, zwichrzone włosy, wszystko było kredowo 
białe.
– Nie kochasz mnie, Dirk – powiedziała.
– Ależ kocham, kocham cię bardziej niż kogokolwiek... z wyjątkiem siebie. Widzisz, taka 
już ze mną bieda, że najbardziej kocham siebie.
Przesunęła mu palcami po włosach.
– Głuptas jesteś, wiesz?
– Au! – syknął.
Zaczynało padać, więc zawrócił i popędzili z powrotem w stronę Chicago. Nigdy potem 
Ewelina nie mogła sobie uzmysłowić, gdzie się roztrzaskali. Pamiętała tylko, jak się 
wyczołgała spod siedzenia – nie była ranna, ale suknię miała w strzępach – i podniósłszy oczy 
zobaczyła strugi deszczu w światłach automobilów, które się zatrzymywały po obu stronach 
szosy. Dirk siedział na błotniku auta, które się pierwsze zatrzymało.
– Nic ci się nie stało, Ewelino? – zawołał drżącym głosem.
– Nic, tylko suknia jest do wyrzucenia.
Krwawił z głębokiego cięcia na czole i tulił jedno ramię do ciała, jakby mu było zimno. 
Potem zaczął się jeden wielki koszmar, telefonowanie do tatka, odwożenie Dirka do szpitala, 
wymykanie się reporterom, dzwonienie do pana McArthura, żeby się zakrzątnął i nie dopuścił 
do opisania jej w porannych gazetach. Była ósma rano upalnego wiosennego dnia, gdy 
wreszcie dotarła do domu w mackintoshu jednej z sióstr szpitalnych narzuconym na podartą 
wieczorową suknię. Cała rodzina siedziała przy śniadaniu. Nikt się nie odzywał. W końcu 
tatko wstał i podszedł z serwetką w dłoni.
– Moja droga, nie będę teraz mówił o twoim zachowaniu się, żeby nie wspomnieć już 
o bólu i wstydzie, jaki nam sprawiłaś. Powiem tylko tyle, że sprawiedliwości stałoby się 
zadość, gdybyś doznała poważnych obrażeń w podobnej eskapadzie. Idź teraz na górę 
odpocząć, jeśli sumienie ci pozwoli.
Ewelina poszła na górę, zamknęła się na dwa spusty i szlochając rzuciła na łóżko.
Nim się obejrzała, mamusia i siostry wyekspediowały ją do Santa Fe, gdzie był tylko kurz 
i upał, których Ewelina nie cierpiała. Ciągle nie mogła zapomnieć o Dirku. Zaczęła 
opowiadać na prawo i na lewo, że wierzy w wolną miłość, i godzinami leżała w pokoju na 
łóżku czytając Swinburne’a i Laurence’a Hope  albo rojąc, że Dirk jest z nią. Doprowadziła 
się do tego, że czuła jego natrętne palce wędrujące po krzyżu i jego usta tak jak owego 
wieczora w bocianim gnieździe na „Kroonlandzie”. Doznała niemal ulgi, gdy zapadła na 
szkarlatynę i na osiem tygodni odizolowano ją od świata w zakaźnym skrzydle szpitala. 
Wszyscy przysyłali jej kwiaty, a ona leżała i czytała książki o rysunku i dekoracji wnętrz albo 
malowała akwarele.
Kiedy w październiku wróciła do Chicago na wesele Adelaidy, miała bladą dorosłą twarz. 
Całując ją na powitanie Eleonora wykrzyknęła: „Ależ, moja droga, zrobiłaś się oszałamiająco 
piękna!”. Ale Ewelinie jedno było w głowie: żeby się wreszcie zobaczyć z Dirkiem i mieć to 
już za sobą. Minęło jednak parę dni, nim doszło do spotkania, bo tatko zadzwonił do Dirka, 
żeby mu zabronić pokazywania się u nich w domu i okropnie się pokłócili przez telefon. 
Umówili się w hallu hotelu Drake i Ewelina od pierwszego spojrzenia nie miała wątpliwości, 
że Dirk się lampartuje, odkąd go ostatni raz widziała. Teraz też był trochę wstawiony. Miał 
tak niepewną chłopięcą minę, że Ewelinie łzy stanęły w oczach.
– No, jak tam nasz Barney Oldfield ? – zapytała ze śmiechem.
– Nędznie. Raju, ale ty wyglądasz, Ewelino. Oszałamiająco. Wiesz co, idą „Szaleństwa 
1914”, wielki szlagier z Nowego Jorku. Mam bilety, nie poszłabyś ze mną?
– Oczywiście, to pysznie.
Zamówił najdroższe dania z karty, do tego szampana. Ewelinę dusiło coś za gardło, nie 
mogła nic przełknąć. Musi mu to powiedzieć, nim się do reszty upije.
– Słuchaj, Dirk. Może kobiecie nie wypada zadawać takich pytań, ale to wszystko jest już 
dłużej nie do zniesienia. Sądząc po twoim zachowaniu się na wiosnę, myślałam, że mnie 
lubisz, więc... jak dalece mnie lubisz? Chcę wiedzieć.
Dirk odstawił kieliszek, cały czerwony na twarzy. Zrobił głęboki wdech, po czym 
powiedział:
– Rozumiesz, Ewelino, ja nie jestem z tych, co się żenią. Zabawić się i cześć to bardziej 
w moim stylu. Nic na to nie poradzę, taki już jestem.
– Och, nie chcę się przecież za ciebie wydawać. – Głos odmówił jej posłuszeństwa 
i załamał się piskliwie. Zachichotała. – Nie chcę wcale, żebyś mnie sprowadzał na uczciwą 
drogę. Bo niby dlaczego? – Mogła się teraz roześmiać bardziej naturalnie. – Zapomnijmy 
o tym. Nie będę ci już więcej dokuczała.
– Morowa z ciebie dziewczyna, Ewelino. Od początku wiedziałem, że jesteś morowa 
dziewczyna.
Gdy wchodzili do sali teatralnej, był taki wstawiony, że musiała go w przejściu ująć pod 
łokieć, żeby się nie zataczał. Orkiestra, blichtr kolorów, podrygi girlasek, wszystko zdawało 
się dotykać otwartej rany w jej ciele i całe przedstawienie było jak cukierek na bolący ząb. Na 
dodatek Dirkowi nie zamykały się usta.
– Widzisz tę girlsę, drugą od lewej w tylnym rzędzie? To Kicia Frothingham, rozumiesz, 
Ewelino? Ale jedno ci mogę powiedzieć: nigdy pierwszy nie sprowadziłem dziewczyny na 
złą drogę. Czego jak czego, ale tego nie mam sobie do wyrzucenia.
W końcu przyszła bileterka i poprosiła, żeby nie rozmawiał tak głośno, bo przeszkadza 
innym oglądać przedstawienie. Dał jej dolara i obiecał, że będzie już cicho jak myszka, jak 
mała myszka pod miotłą, po czym nagle zasnął. Po pierwszym akcie Ewelina powiedziała, że 
musi wracać do domu, bo lekarze kazali jej bardzo dużo spać. Uparł się odwieźć ją taksówką 
pod same drzwi, po czym pojechał z powrotem do teatru i do swojej Kici, a Ewelina leżała 
przez całą noc z otwartymi oczami i patrzyła w okno. Rano zeszła pierwsza na śniadanie i gdy 
tylko zjawił się tatko, oznajmiła, że musi zacząć pracować, i zapytała, czyby jej nie pożyczył 
tysiąca dolarów na założenie firmy dekoratorskiej.

Firma, gdy ją założyła do spółki z Eleonorą Stoddard, nie przynosiła jednak 
spodziewanych dochodów, Eleonora zaś okazała się na dłuższą metę trudna we współżyciu. 
Ale poznawały mnóstwo interesujących ludzi, chodziły na przyjęcia, premiery i wernisaże, 
w ogóle Sally Emerson dbała, żeby były w kursie życia towarzyskiego Chicago. Eleonora 
utyskiwała wprawdzie, że młodzi ludzie, którymi Ewelina się otacza, są z reguły bez centa 
i zamiast na dobro trzeba ich zapisywać na straty firmy, Ewelina jednak wierzyła, że się 
kiedyś wybiją i będą sławni, i gdy Freddie Seargeant, z którym było zawsze tyle kłopotów 
i któremu wciąż trzeba było pożyczać pieniędzy, rzeczywiście ściągnął je do Nowego Jorku 
do współpracy przy „Powrocie na rodzinną glebę” , Ewelina triumfowała tak, że była bliska 
zakochania się w nim.
Freddie kochał się w niej od dawna bez pamięci i Ewelina nie wiedziała, co z tym fantem 
zrobić. Był poczciwy, bardzo go lubiła, jednak nie mogła sobie wyobrazić małżeństwa z nim, 
a nie porywał jej aż tak, by chciała z nim mieć pierwszy w życiu romans. Ale chętnie 
przesiadywała w jego towarzystwie gadając do późna nad szprycerem z reńskiego z wodą 
selcerską w kawiarni u Brevoorta, gdzie zawsze było tyle ciekawych osób. Patrzyła na niego 
przez wijącą się smużkę dymu papierosowego i rozważała, czy zdecydować się na ten 
romans, czy też nie. Freddie był wysokim szczupłym mężczyzną koło trzydziestki, z lekko 
przyprószonymi siwizną gęstymi czarnymi włosami i pociągłą bladą twarzą. Miał 
dystyngowane maniery trochę jak z powieści i używał szerokiego angielskiego „a”, tak że 
ludzie często myśleli, iż jest z tych dobrych Seargeantów z Back Bay  i wychowywał się 
w Bostonie.
Któregoś wieczoru zaczęli snuć plany przyszłości własnej i amerykańskiego teatru. Jeśli 
zdobędą poparcie finansowe, otworzą teatr ze stałym repertuarem i będą wystawiali 
oryginalne sztuki amerykańskie. On będzie amerykańskim Stanisławskim, ona amerykańską 
lady Gregory , a może również amerykańskim Bakstem . Kiedy kawiarnię zamykano, 
Ewelina powiedziała mu, żeby wszedł tylnymi schodami do jej pokoju. Była okropnie 
przejęta, że będzie w pokoju hotelowym sama z młodym mężczyzną, i napawała się myślą 
o zgorszeniu Eleonory, gdyby się o tym dowiedziała. Zapalili papierosa i rozmawiali chwilę 
z roztargnieniem o teatrze, zanim Freddie zdecydował się objąć ją wpół i pocałowawszy 
zapytać, czy może zostać na noc.
Pozwoliła mu się całować myśląc cały czas o Dirku i w końcu odparła, że nie, błaga go, 
nie tym razem, a on był cały skruszony i ze łzami w oczach prosił o przebaczenie, że zbrukał 
taką piękną chwilę. Odparła, że ona wcale tak nie myśli i żeby przyszedł rano, to zjedzą 
razem śniadanie.
Kiedy wyszedł, żałowała trochę, że mu nie kazała zostać. Ciało świerzbiało ją jak wtedy, 
gdy Dirk brał ją w ramiona, i strasznie chciała wiedzieć, jak to jest kochać się z mężczyzną. 
Wzięła zimną kąpiel i poszła do łóżka. Gdy się rano przebudzi i zobaczy Freddiego, 
zdecyduje, czy się w nim kocha. Ale rano dostała depeszę wzywającą ją do domu. Tatko był 
bardzo chory na cukrzycę. Freddie wsadził ją do pociągu. Spodziewała się, że rozstanie z nim 
rozstroi ją zupełnie, ale jakoś jej nie rozstroiło.
Doktorowi Hutchinsowi polepszyło się wkrótce na tyle, że Ewelina mogła go zawieźć do 
Santa Fe na rekonwalescencję. Mamusia też była przeważnie cierpiąca, Margaret i Adelaida 
powychodziły już obie za mąż, George przyjął pracę za granicą w Hooverowskim Komitecie 
Pomocy dla Belgii , tak że Ewelinie nie pozostało nic innego, jak wziąć na siebie opiekę nad 
rodzicami. Rok spędzony w Santa Fe był nieszczęśliwy i senny pomimo rozległych 
widmowych krajobrazów, wycieczek konnych i malowania akwareli Meksykańczyków 
i indiańskich braci penitentów . Snując się po domu wydawała dyspozycje kucharce, 
doglądała gospodarstwa, irytowała się na głupotę służących, spisywała bieliznę do prania.
Jedynym poznanym w Santa Fe człowiekiem, w którego towarzystwie czuła, że żyje, był 
Jose O’Riely. Pomimo irlandzkiego nazwiska był to wysoki młody Hiszpan o tabaczkowej 
cerze i ciemnozielonych oczach, który z niewiadomych przyczyn ożenił się z tęgą 
Meksykanką rodzącą mu co dziewięć miesięcy nowego wrzeszczącego brązowego bachora. 
Był malarzem, ale utrzymywał się z dorywczych prac ciesielskich i pozowania, gdy się 
nadarzała okazja. Ewelina wdała się z nim w rozmowę, gdy któregoś dnia malował drzwi 
garażu, i poprosiła go o pozowanie. Przez cały czas zezował na pastel, nad którym pracowała 
i powtarzał, że to kicz, aż się w końcu pobeczała. Zaczął ją przepraszać swoją drętwą 
angielszczyzną i pocieszać, żeby się nic nie martwiła, bo ma talent i on ją nauczy rysować. 
Zabrał ją do swojego domu, brudnej ciasnej budy w meksykańskiej dzielnicy miasta, 
i przedstawiwszy żonie Loli, która zmierzyła ją spłoszonymi podejrzliwymi czarnymi oczami, 
pokazał jej swoje prace, wielkie malowane na tynku retablos  przypominające włoskie 
prymitywy.
– Widzi panienka, ja maluję martirów, ale nie chrześcijańskich – powiedział. – Ja maluję 
martirów eksploatacji klasy robotniczej. Lola tego nie rozumie. Ona chce, żeby ja malował 
bogate panie, takie jak panienka, i żeby ja zarabiał kupę piniędzy. Co panienka myśli jest 
lepsze?
Ewelina się zaczerwieniła. Nie miała ochoty być zaliczana do bogatych pań. Ale 
malowidła zrobiły na niej wielkie wrażenie i obiecała je zareklamować wśród swoich 
przyjaciół; była pewna, że odkryła geniusza.
O’Riely był wdzięczny i nie chciał odtąd brać pieniędzy za pozowanie i korektę jej prac, 
natomiast pożyczał od czasu do czasu drobne sumy jako przyjaciel. Jeszcze nim się zaczął do 
niej zalecać, Ewelina zdecydowała, że tym razem musi przeżyć prawdziwy romans. Zwariuje, 
jeśli w najbliższym czasie nic jej nie spotka. Największą trudnością było znalezienie 
bezpiecznego miejsca do schadzek. Jej pracownia mieściła się tuż za domem i tatko, mamusia 
albo jacyś znajomi wpadający czasami z wizytą mogli ich w każdej chwili zaskoczyć. Poza 
tym Santa Fe było małym miastem i ludzie już zaczynali zwracać uwagę, że O’Riely tak 
często przychodzi do jej pracowni.
Aż pewnej nocy, gdy szofer Hutchinsów gdzieś pojechał, wdrapali się do jego pokoiku 
nad garażem. Było tam ciemno choć oko wykol i pachniało zatęchłymi fajkami i brudną 
odzieżą. Ewelina z przerażeniem stwierdziła, że nie panuje nad sobą; czuła się jak pod 
narkozą. Josego zaskoczyło, że była dziewicą, zachował się bardzo subtelnie i delikatnie, 
prawie ze skruchą. Ale leżąc w jego ramionach na łóżku szofera, Ewelina nie doznała nic 
z oczekiwanego uniesienia; miała uczucie, jakby to wszystko wydarzyło się już kiedyś 
przedtem. Później leżeli długo rozmawiając intymnym szeptem. Jego stosunek zmienił się, 
traktował ją teraz z pobłażliwą powagą jak małą dziewczynkę. Oświadczył, że nie życzy sobie 
więcej takich ukradkowych spotkań po kątach, to ubliża ich godności. Znajdzie jakieś 
miejsce, gdzie będą się mogli spotykać otwarcie, na powietrzu, w słońcu, nie jak przestępcy. 
Chce ją rysować, jej piękne smukłe ciało będzie natchnieniem dla jego malarstwa, no i te jej 
rozkoszne krągłe piersiątka. Potem obejrzał ją dokładnie, czy nie ma pogniecionej sukienki 
i kazał jej uciekać do domu, do łóżka. Tylko przedtem musi pomyśleć o koniecznych 
środkach ostrożności, jeśli nie chce mieć dziecka, chociaż on osobiście byłby dumny, gdyby 
mu urodziła dziecko, tym bardziej, że jest dość bogata, by je wychować. Myśl o dziecku 
sparaliżowała ją, uważała, że jest nieokrzesany i bez serca, żeby mówić o tym tak lekko.
Przez całą zimę spotykali się kilka razy tygodniowo w małej opuszczonej chatce z dala od 
szlaku w zagłębieniu niewielkiego kanionu za miastem. Ona przyjeżdżała konno, on 
przychodził pieszo inną drogą. Nazywali to swoją bezludną wyspą. Aż któregoś dnia Lola 
zajrzała do jego teki i znalazła setki szkiców jednej i tej samej nagiej dziewczyny. 
Roztrzęsiona i jazgocząca, z włosami opadającymi na twarz, przyleciała w te pędy do 
Hutchinsów z pogróżkami, że jak złapie Ewelinę, to ją zakatrupi. Doktor Hutchins był jak 
rażony gromem, ale Ewelina, choć całkiem zdrętwiała z przerażenia, zdołała zachować spokój 
i powiedziała tatkowi, że tak, pozwoliła się rysować O’Riely’emu, ale nic więcej między nimi 
nie było, a jego żona jest głupią ciemną Meksykanką i nie mieści jej się w głowie, że 
mężczyzna i kobieta mogą być sami w pracowni i niekoniecznie musi dojść między nimi do 
jakichś zdrożności. Tatko złajał ją, że jest taka nierozważna, ale uwierzył i jakoś udało im się 
utrzymać wszystko w tajemnicy przed mamusią.
Jednakże Josego widziała potem już tylko raz. Wzruszył ramionami i powiedział, że nic 
na to nie poradzi, nie zostawi przecież żony i dzieci na pastwę głodu; jest biedny i musi z nimi 
żyć, mężczyzna potrzebuje kobiety, żeby mu gotowała i pracowała na niego, nie będzie 
przecież żył samym rysowaniem romantycznych aktów, musi także jeść, a Lola mimo że taka 
głupia i brudna, jest w gruncie rzeczy poczciwą kobietą i przyrzekł jej, że nie zobaczy się 
więcej z Eweliną. Ewelina odwróciła się na pięcie, nim jeszcze skończył mówić. Rada była, 
że może wskoczyć na konia i odjechać galopem.

OKO KAMERY (31)
 materac przykryty narzutą od Vantine’a tworzy sofę w atelier artystki fotografki 
siedzimy wszyscy na sofie albo na poduszkach na podłodze i aktor Anglik o długiej szyi czyta 
rytmicznie „Pieśń nad pieśniami” artystka fotografka w napierśnicach i jedwabnych 
pantalonach tańczy rytmicznie „Pieśń nad pieśniami” szczupła dziewczyna w różowym która 
jest tancerką klasyczną pląsa z piszczałkami a fotografka o włosach farbowanych henną 
tańczy rytmicznie „Pieśń nad pieśniami” w bardziej orientalnym stylu z podrygami pępka 
i szczękiem napierśnic Obłóżcie mię kwieciem, osypcie mię jabłki;
boć mdleję od miłości.
Lewica jego pod głową moją, prawica jego obłapi mię .
ustępująca ze sceny aktorka która mieszkała piętro wyżej wydała przeraźliwy krzyk 
potem drugi Włamywacze włażą przez okna O Boże napastują ją my mężczyźni wbiegamy po 
schodach biedna kobieta dostała ataku histerii Nie to mieszkanie na schodach pełno tajniaków 
pod dom podjeżdża tyłem policyjna karetka Dobrze dobrze mężczyźni na jedną stronę kobiety 
na drugą co to w ogóle za spelunka? Tajniaki wspinają się po drabinkach przeciwpożarowych 
tajniaki pakują się przez wszystkie okna tajniaki wysypują się z kuchenki fotografka 
o farbowanych włosach owinięta w portierę trzyma ich na dystans wymachuje telefonem Czy 
to biuro prokuratora okręgowego? Pan Wickersham? przykre nieporozumienie paru przyjaciół 
mała melorecytacja z tańcami w najbrutalniejszy sposób wybitna aktorka piętro wyżej dostała 
ataku histerii proszę panie komisarzu prokurator okręgowy chce z panem mówić on panu 
powie kim jestem i kim są moi przyjaciele tajniaki zmywają się cichcem karetka odjeżdża 
z brzękiem na drugą ulicę Anglik aktor peroruje Tylko najwyższym wysiłkiem woli 
hamowałem się od wybuchu świnie jedne jestem straszny kiedy wpadnę w gniew straszny 
konsul turecki z przyjaciółką którzy przyszli incognito strona walcząca Departament 
Sprawiedliwości szpiegostwo huzia na radykałów i germanofilów wymknęli się po cichu 
a my dwaj zbiegamy po schodach i pomaszerowaliśmy szybko w dół Manhattanu 
przeprawiliśmy się promem do Weehawken tej nocy była olbrzymia mgła wielkie ślepe 
cielska parostatków sunęły niezdarnie w dole zatoki buczały syreny na dziobie promu 
wciągaliśmy w płuca zatęchły podmuch rzeki rozprawialiśmy głośno prychaliśmy śmiechem 
ze spokojnych ulic Weehawken pną się we mgłę niewiarygodne pochyłe wiadukty 

EWELINA HUTCHINS 
Myślała, że oszaleje, dopóki nie wsiadła wreszcie w pociąg mający ją zawieźć 
z powrotem na Wschód. Rodzice zgodzili się ją puścić dopiero, gdy im pokazała depeszę, 
o której wysłanie poprosiła telegraficznie Eleonorę. Kazała sobie w niej zaofiarować wysokie 
pobory w firmie dekoratorskiej Eleonory i powiedziała, że taka okazja nie trafi się drugi raz, 
więc musi korzystać; zresztą George przyjeżdża przecież niedługo na urlop, więc nie będą 
zupełnie sami. Pierwszej nocy leżała z otwartymi oczami na dolnym łóżku slipingu, 
nieprzytomna ze szczęścia w świście powietrza za oknami i spiesznym łomocie kół o szyny. 
Ale za Saint Louis zaczęła się truć myślą, że jest w ciąży.
Przyjechała do Nowego Jorku w panicznym strachu. Dworzec Grand Central wydał jej się 
olbrzymi, pełen bezosobowych twarzy odprowadzających ją spojrzeniami, gdy się 
przepychała przez tłum w ślad za czerwoną czapką bagażowego, który niósł jej sakwojaż. 
Bała się, że zemdleje, nim dojdzie do taksówki, potem podczas jazdy w dół Manhattanu 
podskoki automobilu i dzwoniący w uszach ruch uliczny przyprawiały ją o zawrót głowy 
i mdłości. U Brevoorta napiła się przede wszystkim kawy. Rumiane słoneczko świeciło przez 
wysokie okna, sala miała ciepły restauracyjny zapach; poczuła się trochę lepiej. Poszła 
zatelefonować do Eleonory. Francuska służąca powiedziała jej, że mademoiselle jeszcze śpi, 
ale jak tylko się przebudzi, nie omieszka jej powiadomić, kto dzwonił. Potem zatelefonowała 
do Freddiego, który wydawał się bardzo uradowany jej powrotem i powiedział, że zaraz do 
niej przyjedzie, tylko niestety musi się dostać aż z Brooklynu.
Ujrzawszy Freddiego, poczuła się, jakby w ogóle nie wyjeżdżała. Freddie miał już prawie 
ugadanego producenta baletu opartego na podaniach Majów, był w trakcie przygotowań 
nowej komedii muzycznej i chciał, żeby Ewelina zaprojektowała do niej kostiumy. Ale był 
bardzo złej myśli co do perspektyw wojny z Niemcami i liczył się z tym, że jako pacyfista 
wyląduje pewno w więzieniu, chyba żeby wybuchła rewolucja. Ewelina opowiedziała mu 
o swoich dyskusjach z Josem O’Riely, który jest wielkim malarzem, i oświadczyła, że sama 
jest chyba anarchistką. Freddie nachmurzył się i zapytał, czy aby się w tym O’Rielym nie 
zadurzyła, na co ona oblewając się rumieńcem zaprotestowała, że skądże znowu, i Freddie 
uznał, że jest sto razy ładniejsza niż przed rokiem.
Pojechali razem do Eleonory, której dom na Trzydziestej Którejś Wschodniej Ulicy miał 
bardzo elegancki i dostatni wygląd. Eleonora, siedząc w łóżku, załatwiała korespondencję. 
Była starannie uczesana, miała na sobie różowy satynowy peniuar wykończony koronką 
i gronostajami. Wypili z nią kawę z gorącymi bułeczkami, które jej służąca z Martyniki sama 
piekła. Eleonora była zachwycona, że znowu widzi Ewelinę i że Ewelina tak dobrze wygląda, 
i bardzo tajemnicza co do swoich interesów i w ogóle. Powiedziała, że jest o krok od zostania 
producentką teatralną, i ciągle powtarzała, że jej doradca finansowy to, jej doradca finansowy 
tamto, aż Ewelina nie wiedziała, co o tym myśleć; ale było rzeczą oczywistą, że powodzi jej 
się znakomicie. Ewelina chciała ją spytać, co wie o świadomym macierzyństwie, ale jakoś do 
tego nie doszło, i może lepiej, bo gdy tylko rozmowa zeszła na wojnę, natychmiast się 
pokłóciły.
Po południu Freddie wziął ją ze sobą na herbatę do podżyłej damy, która mieszkała na 
Ósmej Zachodniej Ulicy i była zagorzałą pacyfistką. Mieszkanie było pełne dyskutujących 
starszych państwa oraz młodych mężczyzn i kobiet szepczących coś do siebie z ważnymi 
minami. Ewelina wdała się w rozmowę z młodym człowiekiem o zapadłych policzkach 
i błyszczących oczach, nazwiskiem Don Stevens. Freddie spieszył się na próbę, a ona została 
zagadana z Donem Stevensem i nagle okazało się, że wszyscy goście już powychodzili, a oni 
są sami z gospodynią, tęgą dychawiczną nadskakującą kobietą, którą Ewelina uznała za 
nieznośną. Pożegnała się i wyszła, ale ledwo wydostała się na ulicę, gdy Stevens dopędził ją 
na swoich długich chudych nogach, wlokąc za sobą paltot.
– Gdzie pani się wybiera na kolację, Ewelino Hutchins?
Ewelina odrzekła, że jeszcze nie wie, i po chwili jadła z nim we włoskiej restauracji na 
Trzeciej Ulicy. Don Stevens, zmiatający szybko górę spaghetti i popijający zdrowo 
czerwonym winem, przedstawił ją kelnerowi imieniem Giovanni.
– Giovanni jest maksymalistą  tak jak ja – powiedział. – A ta młoda osoba podaje się za 
filozoficzną anarchistkę, ale szybko ją z tego wyleczymy.
Stevens pochodził z Południowej Dakoty i od gimnazjalnych lat pracował 
w prowincjonalnych gazetach. Najmował się również jako robotnik rolny w rodzinnych 
stronach, brał udział w kilku akcjach wobblisowskich. Z niemałą dumą pokazał Ewelinie 
czerwoną kartę członka IWW. Do Nowego Jorku przyjechał pisać do „Calla” , ale właśnie 
złożył rezygnację, bo tak okropnie trzęsą portkami, oświadczył. Pisuje również do 
„Metropolitan Magazine” i do „Mas”, przemawia na mityngach antywojennych. Ale szkoda 
marzyć, żeby Ameryka wymigała się od udziału w tej wojnie; Niemcy zwyciężają, w całej 
Europie klasa robotnicza jest w stanie wrzenia, rewolucja w Rosji dała hasło do światowego 
przewrotu socjalnego i bankierzy dobrze o tym wiedzą, Wilson też; jedyny znak zapytania to, 
czy robotnicy przemysłowi na Wschodzie oraz farmerzy i robotnicy sezonowi na Środkowym 
Zachodzie i Zachodzie przystaną na wojnę. Bo prasa jest przekupiona i ma zakneblowane 
usta, a Morganom nie pozostało nic innego jak doprowadzić do wojny albo zbankrutować. To 
największy spisek w historii.
Giovanni i Ewelina słuchali z zapartym tchem, Giovanni tylko rozglądał się od czasu do 
czasu nerwowo po sali, czy któryś z gości przy innych stolikach nie wygląda na szpicla.
– Diabła tam, Giovanni, dawaj jeszcze jedną butelkę wina!– wykrzykiwał Don w środku 
długiej analizy lokat zagranicznych Kuhna, Loeba & Co , po czym pochylał się raptownie 
do Eweliny napełniając jej kieliszek. – Gdzie pani się kryła przez te wszystkie lata? Jak ja 
potrzebowałem takiej miłej dziewczyny jak pani! Zabawimy się dzisiaj na całego, to może 
być ostatnia kolacja w naszym życiu, za miesiąc może będziemy gnić w więzieniu albo stać 
pod ścianką, no nie, Giovanni?
Giovanni zapomniał o gościach przy innych stolikach i w końcu gospodarz go objechał. 
Ewelina się zaśmiewała. Na pytanie Dona, z czego się tak śmieje, powiedziała, że sama 
dobrze nie wie, ale jest taki komiczny.
– Kiedy to prawdziwy Armagedon , u diabła ciężkiego! – Ale zaraz potrząsnął głową. – 
Szkoda słów. Jeszcze się nie narodziła kobieta, która by miała zrozumienie dla idei.
– Ależ ja wszystko doskonale rozumiem. To potworne. Nie wiem sama, co robić.
– Ja też nie wiem, co robić – wybuchnął. – Nie wiem, czy walczyć przeciwko wojnie i iść 
do więzienia, czy też zaangażować się jako korespondent wojenny i obejrzeć sobie tę całą 
chryję. Gdyby człowiek mógł być pewny jakiegoś odzewu, to co innego, ale tak... A, diabła 
tam, chodźmy stąd.
Kazał zapisać kolację na swój rachunek i poprosił Ewelinę o pożyczenie mu pół dolara na 
napiwek dla Giovanniego, bo nie ma centa przy duszy. Sama nie wiedząc kiedy, Ewelina 
wstąpiła z nim na ostatni kieliszek wina do zimnego zawalonego papierami pokoju na Patchin 
Place, do którego wchodziło się po trzech kondygnacjach brudnych drewnianych schodów. Po 
chwili Don zaczął się do niej dobierać, a na jej protesty, że przecież znają się dopiero od 
siedmiu godzin, wykrzyknął, że to jeszcze jeden głupi przesąd burżuazyjny, którego musi się 
raz na zawsze wyzbyć. Skorzystała z okazji i zapytała go o sposoby zapobiegania ciąży, na co 
on usiadł obok niej i przez pół godziny rozwodził się o tym, jaką wspaniałą kobietą jest 
Margaret Sanger  i że świadome macierzyństwo to największe błogosławieństwo ludzkości 
od czasu wynalezienia ognia. Kiedy zaczął się do niej dobierać systematycznie po raz drugi, 
Ewelina chichocząc się i rumieniąc pozwoliła się rozebrać. Wróciła do swego pokoju 
u Brevoorta o trzeciej nad ranem, czując się słaba, grzeszna i zbrukana. Zażyła olbrzymią 
porcję rycyny i poszła do łóżka, ale nie zmrużyła oka do świtu, łamiąc sobie głowę, co powie 
Freddiemu; była z nim umówiona o jedenastej na małą kolacyjkę po próbie. Ale obawa, że 
jest w ciąży, zniknęła jak po przebudzeniu z koszmarnego snu.
Wiosna była pełna snutych wespół z Eleonorą i Freddiem planów inscenizacji teatralnych 
i dekoracji wnętrz, z których nigdy nic nie wychodziło. Zresztą Ewelina coraz bardziej traciła 
serce do Nowego Jorku, bo przecież została wypowiedziana wojna, ulice roiły się od flag 
i uniformów i wszyscy dookoła dostawali patriotycznego hyzia wypatrując pod każdym 
łóżkiem szpiegów i pacyfistów. Eleonora starała się o pracę w Czerwonym Krzyżu, Don 
Stevens zaciągnął się do Przyjacielskiej Pomocy . Freddie obwieszczał codziennie nowe 
postanowienie, aż w końcu powiedział, że ostateczną decyzję poweźmie, gdy otrzyma kartę 
poborową. Mąż Adelaidy pracował w Waszyngtonie w niedawno powołanej do życia Komisji 
Żeglugi . Tatko pisał Ewelinie co kilka dni, że Wilson jest największym prezydentem od 
czasów Lincolna. Czasami zaczynało jej się wydawać, że traci rozum, wszyscy dookoła byli 
tacy pomyleni. Kiedy podzieliła się tą myślą z Eleonorą, ta uśmiechnęła się z.wyższością 
i oznajmiła, że już zażądała nominacji Eweliny na zastępczynię w swoim biurze w Paryżu.
– W twoim biurze w Paryżu?
Eleonora skinęła głową.
– Moja droga, godzę się bez względu na to, jaka to praca! – wykrzyknęła Ewelina.
Eleonora odpłynęła pewnej soboty na pokładzie „Rochambeau”, a w dwa tygodnie 
później również Ewelina odpływała na „Touraine”. Był mglisty letni wieczór. Ewelinie było 
tak spieszno przeciąć więzy łączące ją z Ameryką, którą uważała za nie do zniesienia, że 
niemal szorstko przerwała pożegnania Adelaidy, Margaret oraz jej męża Billa, który dosłużył 
się właśnie majora szkoląc snajperów na Long Island. Parowiec miał już dwie godziny 
opóźnienia. Orkiestra grała w kółko „Tipperary”, „Aupres de ma blonde” i „La Madelon”. Po 
statku kręciło się mnóstwo młodych mężczyzn w najrozmaitszych uniformach, przeważnie 
pod dobrą datą. Niscy francuscy majtkowie z czerwonymi pomponami i dziecinnymi 
twarzami przekrzykiwali się nawzajem gromkim nosowym bordelais . Ewelina spacerowała 
tam i z powrotem po pokładzie, aż ją rozbolały nogi. Zdawało jej się, że parowiec nigdy nie 
odbije. Z pirsu machał do niej bez przerwy Freddie, który się spóźnił, i Ewelina drżała, żeby 
nie zjawił się przypadkiem Don Stevens. W ogóle obrzydzeniem napawało ją życie, które 
prowadziła przez ostatnie lata.
Zeszła do kabiny i zaczęła czytać „Le Feu” Barbusse’a , które przysłał jej Don. 
W końcu zasnęła, a kiedy szpakowata żylasta kobieta, która miała być jej towarzyszką 
podróży, obudziła ją swoją krzątaniną, od razu poczuła drżenie statku i stukot maszyn 
okrętowych.
– Przespała pani kolację – powiedziała szpakowata kobieta.
Nazywała się panna Eliza Felton i była ilustratorką książek dla dzieci. Do Francji jechała 
szoferować ciężarówkę. Z początku Ewelina uznała ją za nieznośną, ale w miarę jak upływały 
ciepłe dni rejsu, nawet ją polubiła. Panna Felton zadurzyła się w Ewelinie po uszy i zamęczała 
ją swoim towarzystwem, ale lubiła przy tym wino i wiedziała masę o Francji, gdzie przez 
długie lata uczyła się malarstwa w Fontainebleau  za starych dobrych dni impresjonistów. 
Bardzo była rozgoryczona na Szwabów z powodu Rheims, Louvain  i biednych małych 
dzieci belgijskich z poobcinanymi rączkami, zresztą miała w ogóle niskie mniemanie 
o męskich rządach i Wilsona nazywała tchórzem, Clemenceau  – satrapą, a Lloyda 
George’a  – glistą. Śmiała się ze środków ostrożności przedsiębranych przeciwko atakowi 
Ubootów zapewniając, że statki Linii Francuskiej  są absolutnie bezpieczne, bo podróżują 
nimi wszyscy niemieccy szpiedzy.
Gdy wylądowały w Bordeaux, panna Felton okazała się bardzo pomocna. Zamiast jechać 
od razu do Paryża z całym personelem Czerwonego Krzyża i pracownikami organizacji 
charytatywnych, zatrzymały się na dzień, by obejrzeć miasto. Szeregi popielatych 
osiemnastowiecznych kamieniczek były czarujące w nie kończącym się różanym letnim 
zmierzchu, i te wszystkie kwiaty na sprzedaż, grzeczna obsługa w sklepach, kraty 
o wyszukanych wzorach, wyśmienity obiad w Chapon Fin. Jedyną złą stroną trzymania się 
z Elizą Felton było to, że nie tolerowała żadnego mężczyzny. Nazajutrz pojechały dziennym 
pociągiem do Paryża i Ewelina ledwo powstrzymywała łzy uniesienia nad pięknem 
krajobrazu, domów, winnic i rzędów strzelistych topól. Na wszystkich stacjach było pełno 
małych żołnierzy w błękitnych uniformach, a uprzedzająco grzeczny starszy konduktor miał 
wygląd profesora uniwersytetu. Kiedy w końcu pociąg wśliznął się gładko w tunel, by 
wynurzyć się na Gare d’Orleans, Ewelina miała tak ściśnięte gardło, że nie mogła wykrztusić 
słowa. Zupełnie jakby po raz pierwszy była w Paryżu.
– Dokąd masz teraz zamiar jechać, moja droga? – zapytała panna Felton i dodała 
rzeczowo: – Widzisz, będziemy musiały same dźwigać swoje rzeczy.
– No, chyba muszę się przede wszystkim zameldować w Czerwonym Krzyżu.
– Dzisiaj już na to za późno, możesz mi wierzyć.
– Więc spróbuję zadzwonić do Eleonory.
– Możesz z równym powodzeniem próbować wskrzeszania zmarłych jak dzwonienia 
gdzieś w Paryżu podczas wojny. Co powinnaś zrobić, to pojechać ze mną do hoteliku, który 
znam na Quai Voltaire. Rano zameldujesz się w Czerwonym Krzyżu. Ja tak zrobię.
– Nie chciałabym, żeby mnie odesłali z powrotem do kraju.
– Nie połapią się przez całe tygodnie, że tu jesteś. Już ja znam te zakute łby.
W rezultacie Ewelina została przy rzeczach, a Eliza Felton poszła po mały wózek. 
Załadowały manatki i potoczyły wózek przez stację i dalej do hotelu, ulicami wyludnionymi 
w resztkach bladofiołkowego zmierzchu. Na chodnikach było bardzo mało latarni palących 
się niebiesko pod osłoną blaszanych kapturków, żeby były niewidoczne z góry. Sekwana, 
stare mosty i długi masyw Luwru naprzeciwko majaczyły jak nierzeczywiste. Ewelina miała 
uczucie, że spaceruje po płótnie Whistlera.
– Musimy się pospieszyć, żeby coś zjeść, nim wszystko pozamykają. Zaprowadzę cię do 
Adrienne – powiedziała panna Felton.
Zostawiły bagaże na dole w hotelu du Quai Voltaire i pomaszerowały prędko gmatwaniną 
wąskich szybkomroczniejących uliczek. Dały nura pod ciężką żelazną żaluzją, którą ktoś 
zaczynał właśnie spuszczać, i znalazły się w małej restauracyjce.
– Tiens, c’est mademoiselle Elise – rozległ się z głębi pełnej obić salki kobiecy głos i na 
spotkanie wybiegła im przysadzista Francuzka o wielkiej głowie i wielkich wyłupiastych 
oczach; jęła po wielekroć ściskać i całować pannę Felton.
– Panna Hutchins – przedstawiła panna Felton swoim oschłym głosem.
– Barrzo milo. Jaka ładna, śliczne oczy, hę?
Ewelinie nie podobał się sposób, w jaki kobieta ją lustruje, ani jej wielka wypudrowana 
twarz wynurzająca się z kryz wysokiej bluzki jak jajko z kieliszka. Kobieta przyniosła im 
trochę zupy i zimnej cielęciny z chlebem, sumitując się bez końca, że nie ma masła ani cukru, 
i lamentując śpiewnie, że policja taka bezwzględna, że paskarze wszystko wykupują, że 
sytuacja na froncie taka niedobra. Raptem urwała i wszystkie trzy podniosły równocześnie 
wzrok na napis na ścianie:

MEFIEZ VOUS LES OREILLES ENNEMIES VOUS ECOUTENT 

– Enfin c’est la guerre – powiedziała Adrienne.
Siedziała obok panny Felton głaszcząc jej chudą dłoń pulchnymi palcami z mnóstwem 
pierścionków o strasowych oczkach. Zrobiła im kawy, nalała do małych kieliszków 
Cointreau. Pochyliła się i poklepała Ewelinę po karku.
– Faut pas s’en faire, hein? 
Odrzuciła w tył głowę i wydała piskliwy histeryczny śmiech. Dolewała ciągle Cointreau 
do kieliszków i panna Felton zaczynała sprawiać wrażenie wstawionej. Adrienne nie 
przestawała głaskać jej dłoni. Ewelina też czuła, że ciemna duszna zamknięta salka 
restauracyjna zaczyna jej wirować przed oczami. Wstała oświadczając, że wraca do hotelu, bo 
ją boli głowa i chce jej się spać. Dwie kobiety próbowały ją namówić do zostania, ale nie 
słuchając dała nura pod żaluzją.
Połowa ulicy była zalana księżycem, druga połowa okryta gęstym czarnym cieniem. 
Ewelina zdała sobie nagle sprawę, że nie zna drogi do hotelu. Ale nie mogła przecież wrócić 
do restauracji, na samą myśl o tej okropnej Francuzce dostawała gęsiej skórki. Ruszyła 
szybkim krokiem, trzymając się jasnej strony, przerażona ciszą, cieniami z rzadka 
przemykających się przechodniów i starymi ponurymi kamieniczkami o szerokich 
atramentowych sieniach. W końcu wyszła na bulwar, gdzie przechadzały się parki, odzywały 
głosy i od czasu do czasu przemknął cicho po asfalcie automobil z niebieskimi reflektorami. 
Nagle w oddali zabrzmiał koszmarny pisk syreny, potem drugi, trzeci. Zagubione gdzieś na 
niebie, rozległo się jakby ciche brzęczenie pszczoły, to silniejsze, to słabsze, to znowu 
wzbierające. Ewelina rozejrzała się po ludziach, ale nikt nie wydawał się spłoszony, nikt nie 
przyśpieszał spacerowego kroku. „Les avions, les boches” – obijały jej się o uszy spokojne 
głosy. Bezwiednie zatrzymała się przy krawężniku wpatrzona w mleczne niebo, nagle pocięte 
coraz liczniejszymi reflektorami. Obok niej stał oficer francuski o ojcowskim wyglądzie, 
z sumiastym wąsem i masą rozmaitych galonów na kepi. Niebo nad głową zaczęło się nagle 
mienić jak mika. Było to dalekie i piękne jak fajerwerki nad jeziorem Michigan na czwartego 
lipca.
– Co to? – mimo woli zapytała na głos.
– C’est le schrapnel, mademoiselle. To nasze kanony na aerroplan – dokończył niepewnie 
po angielsku, po czym podał jej ramię ofiarowując się odprowadzić ją do domu.
Czuła, że pachnie silnie koniakiem, ale był taki miły, miał takie ojcowskie maniery i robił 
takie komiczne gesty pokazując, że może im coś spaść na głowę i muszą się schronić. 
Poprosiła, żeby ją odprowadził do Hotel du Quai Voltaire, bo zabłądziła.
– Ah, charmant, charmant – odparł ojcowski oficer.
Podczas kiedy tak stali rozmawiając, ulica niespodzianie opustoszała. Artyleria 
pomrukiwała teraz gniewnie ze wszystkich stron. Skręcili znowu w boczne uliczki, 
przemykając tuż pod murami. Raz wciągnął ją raptownie do sieni, a po drugiej stronie ulicy 
coś pacnęło z impetem o bruk.
– To jest fragmenty szrapnel – powiedział bębniąc palcami po denku kepi. – Niedobre.
Ale śmiał się i Ewelina też, w ogóle rozumieli się wyśmienicie. W końcu wyszli na 
bulwar nad rzeką. Pod gęstym listowiem drzew wydawało się jakoś bezpieczniej. W drzwiach 
hotelu wskazał nagle palcem na niebo.
– Mademoiselle, patrz. C’est les Fokkers, ils s’en fichent de nous .
Gdy to mówił, szwabskie aeroplany zataczały w górze krąg, błyskając skrzydłami 
w promieniach księżyca. Przez sekundę wyglądały jak siedem małych srebrnych ważek, po 
czym znikły. Równocześnie gdzieś za rzeką rozległo się rozdzierające chrapnięcie bomby.
– Permettez, mademoiselle .
Zanurzyli się w gęsty mrok hallu hotelowego i zeszli po omacku do piwnicy. 
Sprowadziwszy Ewelinę z ostatniego stopnia brudnych drewnianych schodów, oficer 
zasalutował z powagą w stronę mieszanej grupy gości w szlafrokach i paltotach narzuconych 
na nocne stroje, zebranych wokół paru świec. W piwnicy był kelner i oficer chciał zamówić 
po kieliszeczku czegoś, ale kelner odrzekł: „Ah, mon colonel, c’est defendu ” – i pułkownik 
zrobił śmieszną minę. Ewelina przysiadła na jakimś stoliczku. Była taka przejęta widokiem 
tych wszystkich ludzi i dalekim pomrukiem spadających bomb, że nie zwracała uwagi na 
pułkownika, który ściskał ją za kolano bardziej, niż było trzeba. W ogóle jego rozbiegane 
dłonie zaczynały się robić kłopotliwe. Po skończeniu rajdu ulicą przejechało coś wydającego 
śmieszny falujący dźwięk, który przypominał ni to kwakanie kaczki, ni to ryk osła. Wydało 
się to Ewelinie takie komiczne, że zaśmiewała się i zaśmiewała, aż pułkownik zdaje się nie 
wiedział, co o tym myśleć. Ale kiedy chciała się pożegnać i pójść spać, uparł się iść razem 
z nią na górę. Ewelina nie wiedziała, co robić. Był taki miły i uprzejmy, że nie chciała mu 
odpłacać niegrzecznością, ale ani rusz nie mogła mu wytłumaczyć, że chce iść do łóżka spać; 
odpowiadał, że on też. Gdy mu powiedziała, że mieszka z przyjaciółką, zapytał, czy 
przyjaciółka jest tak samo charmante jak mademoiselle, bo jeśli tak, to będzie zachwycony. 
Ewelina wyczerpała już zupełnie zasoby swojej francuszczyzny i modliła się jedynie 
o pojawienie panny Felton. Konsjerż ani w ząb nie rozumiał, że chce klucz od pokoju i że 
mon colonel nie idzie z nią na górę, i Ewelina gotowa była usiąść i płakać ze złości, kiedy 
z cienia wysunął sią młody Amerykanin po cywilnemu z czerwoną twarzą i zadartym nosem 
i gestykulując szeroko zaczął bardzo złą francuszczyzną:
- Monsieur, moi frere de madmazel . Nie widzisz pan, że dziewczyna jest fatiguee, chce 
powiedzieć bonsoir? – Ujął pułkownika pod ramię i zawołał: – Vive la France! Chodź pan do 
mnie na górę napić się.
Pułkownik wyprostował się z wściekłą miną. Nie czekając, co będzie dalej, Ewelina 
wbiegła po schodach, wpadła jak bomba do pokoju i zamknęła się na dwa spusty.


KRONIKA XXIV 
przechodzi wszelkie wyobrażenie, na jak kolosalną skalę Europa będzie musiała się 
zapożyczyć dla powetowania szkód wojennych 
SAM JEDEN ZAGARNĄŁ 28 SZWABÓW 
Pogłoski o Zawieszeniu Broni Odbijają się na Południowym Hutnictwie 
MIEJSCOWY CHŁOPIEC BIERZE DO NIEWOLI OFICERA 
JEDNA TRZECIA PRZYDZIAŁÓW WOJENNYCH SPRZENIEWIERZANA 
Bywa uśmiech, co raduje duszę, 
Bywa uśmiech, co wyciska łzę
 wejrzyjmy jeszcze raz w sprawę taryf zakładając, że Stany Zjednoczone eksploatują 
pomiędzy portami amerykańskimi a obcymi flotę liczącą 3 000 jednostek pasażerskich 
i towarowych 
HERSZT GANGSTERÓW ZAMORDOWANY NA ULICY 
I jest uśmiech, który łzę osusza, 
Tak jak na słoneczku ranna rosa schnie.
Są uśmiechy skrywanej czułości, 
Którą tylko zakochany dojrzeć chce, 
GŁOSY ŻOŁNIERSKIE PRZESĄDZAJĄ O WYNIKU WYBORÓW 
załóżmy teraz, że we wrażliwy ośrodek praw ekonomicznych wprowadzimy faktor 
fermentu w postaci armatora jednej trzeciej światowego tonażu, który z obojętnością traktuje 
sprawę zysku czy straty, do kosztów eksploatacji nie dolicza odsetek od zainwestowanego 
kapitału, buduje statki nie oglądając się na możliwość ich zyskownej eksploatacji i pobiera 
taryfy nie dyktowane w żadnej mierze prawem popytu i podaży. Otóż jak wiele trzeba czasu, 
by w tej sytuacji transport morski załamał się całkowicie?
NASTĘPCA TRONU W UCIECZCE 
Lecz przejmuje uczuciem błogości Tylko
uśmiech, którym
miła
darzy cię
 uporczywe pogłoski o zawieszeniu broni są czynnikiem niepokoju, a epidemia influency 
odstrasza klientów z prowincji od odwiedzania większych skupisk.


OKO KAMERY (32) 
a quatorze heures precisement  Bosze dzień w dzień ostrzeliwali most z przysłowiową 
pruską pedanterią a quatorze heures precisement Dick Norton z nieodłącznym monoklem 
w oku ustawił swoją sekcję w pobliżu mostu żeby ją przekazać Amerykańskiemu 
Czerwonemu Krzyżowi majorowie Czerwonego Krzyża byli krągli i bladzi w swoich 
nowiutkich uniformach błyszczących koalicyjkach błyszczących obcisłych skórzanych 
sztylpach więc to tak jest za morzem tak jest na froncie no no Dick Norton poprawił monokl 
w oku i mówi że jako dżentelmenów ochotników zaciągnął nas do tej służby i jako 
dżentelmenów ochotników chce nas pożegnać łłup pierwszy pocisk arrive zapach migdałów 
złudzenie niedzielnej pustki na szosie jak okiem sięgnąć ani jednego poilu  Dick Norton 
poprawia monokl w oku majorom z Czerwonego Krzyża spada na głowy deszcz błota 
w nozdrzach mają lyddit  nagły smród latryn i stłoczonych żołnierzy łłup łłup łłup jak 
czwartego lipca gwiżdżą odłamki dzwoni w uszach most stoi jak stał Dick Norton stoi jak stał 
poprawia monokl w oku rozwodzi się kwieciście o dżentelmenach ochotnikach służbie 
sanitarnej i la belle France pusty automobil sztabowy stoi jak stał ale gdzie są majorowie 
którzy mieli przejąć dowództwo którzy mieli wygłosić mowę w imieniu Czerwonego Krzyża? 
Widać jeszcze tylko sztylpy najniezdarniejszego najkrąglejszego najbledszego majora całe 
umazane w błocie kiedy się wczołguje na czworakach do abri  i już nigdy więcej nie 
widzieliśmy majorów z Czerwonego Krzyża ani nie słyszeliśmy o dżentelmenach 
i ochotnikach 

SZCZĘŚLIWY WOJAK 
Rooseveltowie mieszkali od siedmiu sprawiedliwych pokoleń na Manhattanie; mieli 
wielką murowaną rezydencję na Dwudziestej Ulicy, posiadłość ziemską w Dobbs Ferry, 
parcele w mieście, ławkę w Holenderskim Kościele Reformowanym i procenta, akcje, 
obligacje; uważali, że Manhattan do nich należy, uważali, że Ameryka do nich należy. Ich syn 
Teodor, był chorowitym chłopcem, cierpiał na astmę, był bardzo krótkowzroczny; dłonie 
i stopy miał takie małe, że z trudem uczył się boksu; ręce miał bardzo krótkie; jego ojciec był 
po trosze humanitarystą, wydawał gwiazdkowe przyjęcia dla gazeciarzy, ubolewał nad 
warunkami, slumsami, Wschodnią Stroną , Przedsionkiem Piekieł .
Mały Teodor miał kucyki, odbywał za zachętą rodziców długie wędrówki po lasach, 
biwakował, brał lekcje boksu i fechtunku (amerykański dżentelmen powinien umieć się 
bronić), uczył katechizmu, podejmował działalność misyjną (amerykański dżentelmen 
powinien czynić wszystko dła podźwignięcia mniej od siebie fortunnych); cnota 
sprawiedliwości przynależała mu z urodzenia; pasjami lubił podpatrywać przyrodę, czytać 
o ptakach i dzikich zwierzętach, polować; wyrobił się na dobrego strzelca pomimo szkieł, na 
dobrego piechura i niezłego jeźdźca pomimo małych stóp i krótkich nóg, na zaczepnego 
boksera pomimo krótkich rąk, na zawołanego polityka pomimo że był synem jednej z rodzin 
pierwszych holenderskich posiadaczy Nowego Jorku.
W 1876 pojechał do Cambridge studiować na Uniwersytecie Harvarda, bogaty gadatliwy 
ekscentryczny młodzian z bakami i własnym zdaniem o wszystkim pod słońcem; po 
Cambridge jeździł dwukółką, kolekcjonował ptaki, wypychał okazy upolowane w czasie 
wypraw w Adirondaki; chociaż nie pił, był trochę świętoszkiem i miał głowę nabitą dziwnymi 
pomysłami reform i uzdrawiania nadużyć, dostał się do Porcellian, Dickey i innych klubów, 
w których należało mu się miejsce jako synowi jednej z rodzin pierwszych holenderskich 
posiadaczy Nowego Jorku.
Opowiadał przyjaciołom, że poświęci życie służbie dla społeczeństwa: Nie zamierzam 
głosić doktryny haniebnej gnuśności, lecz doktrynę życia wytężonego, życia w pocie i znoju, 
w pracy i walce.
Od ukończenia jedenastego roku życia pisał mnóstwo, zapełniał pamiętniki, raptularze, 
luźne karty notując wielkim impetycznym pismem wszystko, co robił, myślał i mówił; 
studiował oczywiście prawo.
Ożenił się młodo i pojechał do Szwajcarii zdobyć Matterhorn; śmierć pierwszej żony 
złamała go zupełnie. Usunął się na nieużytki zachodniej Dakoty, by zostać ranczerem nad 
Małą Missouri; wrócił na Manhattan jako Teddy, celny strzelec z Dzikiego Zachodu, łowca 
łosi, kowboj w szerokoskrzydłym kapeluszu, który łapał byki na lasso, mierzył się wręcz 
z misiem grizzly i piastował godność zastępcy szeryfa na Zachodzie; (kto nosi nazwisko 
Roosevelt, ma obowiązki wobec kraju; obowiązkiem Roosevelta jest krzepić mniej hojnie 
wyposażonych przez los i później przybyłych na nasz brzeg) zastępca szeryfa Teodor 
Roosevelt nie ugiął się pod brzemieniem białego człowieka, pomagał ścigać występnych 
i opryszków; byczo było w służbie.
A przez cały ten czas nie przestawał pisać, zasypywać magazynów opowieściami 
o swoich wyprawach myśliwskich i przygodach, wypełniać mityngów politycznych swymi 
opiniami, oskarżeniami, sloganami: Życie Wytężone, Osiągalne Ideały, Rząd Sprawiedliwy; 
gdy mężczyźni zaczynają się bać pracy i słusznej wojny, gdy kobiety zaczynają się bać 
macierzyństwa, stają na brzegu przepaści i zaprawdę lepiej, aby znikli z powierzchni Ziemi, 
gdzie są przedmiotem zasłużonego szyderstwa wszystkich ludzi silnych, mężnych i szlachetnej 
myśli.
T. R. poślubił majętną kobietę i założył sprawiedliwą rodzinę w Sagamore Hill.
Zasiadał przez jedną kadencję w Izbie Ustawodawczej stanu Nowy Jork, został powołany 
przez Grovera Clevelanda  na nieintratne stanowisko komisarza reformy administracji 
publicznej, był reformatorskim komisarzem policji nowojorskiej i ścigał występnych, twardo 
głosił, że białe jest białe, a czarne czarne, napisał „Historię wojny morskiej 1812”, został 
powołany na podsekretarza w Departamencie Marynarki, a kiedy pancernik „Maine”  
wyleciał w powietrze, złożył rezygnację, by poprowadzić swoich Twardych Jeźdźców 
w randze podpułkownika.
To był Rubikon, Walka, Gwiaździsty Sztandar, Wojna Sprawiedliwa. Przed 
społeczeństwem amerykańskim nie tajono męstwa pułkownika, gdy wśród gwizdu kul 
wdzierał się sam jeden na górę San Juan i potem musiał wracać po swoich ludzi, i gdy 
wpakował kulę w zadek uciekającemu Hiszpanowi. Pech chciał, że górę San Juan wcześniej 
zdobyły od przeciwnej strony oddziały regularne i że w ogóle nie było potrzeby zdobywania 
góry San Juan. Santiago się poddało. Kampania była wygrana. Szarża na górę San Juan 
wyniosła T. R. na fotel gubernatora Stanu Imperialnego ; ale po skończonej walce 
ochotnicy, sprawozdawcy wojenni, korespondenci magazynów zaczęli się wyrywać 
z powrotem do domu; niebyczo było siedzieć skulonym pod małymi wojskowymi namiotami 
w tropikalnej ulewie albo piec się w południowym słońcu spalonych kubańskich gór i być 
dziesiątkowanym przez malarię i dyzenterię, z wiszącą stale nad głową groźbą żółtej febry.
T. R. przygotował zbiorową petycję do prezydenta z prośbą o odesłanie ochotników do 
domu i pozostawienie brudnej roboty oddziałom regularnym, które kopały okopy, grzebały 
się w łajnie, toczyły bój z malarią, dyzenterią i żółtą febrą, by wymościć Kubę dla Trustu 
Cukrowego i dla National City Bank.
Po powrocie do kraju jako jednego z pierwszych przyjął Lemuela Quigga, zaufanego 
kacyka Platta , który głosy całej północnej części stanu miał w małej kieszonce kamizelki; 
z Plattem też się widział, ale o tym później zapomniał. Sprawy szły byczo. Napisał żywot 
Oliwera Cromwella, do którego, jak mówiono, był podobny. Jako gubernator wykołował całą 
machinę partyjną kacyka Platta (mąż sprawiedliwy może mieć krótką pamięć); Platt sądził, że 
go odstawi na boczny tor wysuwając jego kandydaturę na wiceprezydenta w 1900; Czolgosz 
zrobił go prezydentem .
T. R. pędził jak szatan linijką w ulewnym deszczu po rozmokłych drogach z Mount 
Marcy w Adirondakach, by złapać pociąg do Buffalo, gdzie umierał McKinley.
Jako prezydent przeniósł zdrowe szczęśliwe normalne amerykańskie życie rodzinne 
z Sagamore Hill do Białego Domu, zabierał zagranicznych dyplomatów i tłustych oficerów 
piechoty na włóczęgi po Rock Creek Parku, gdzie ich prowadził w morderczym korowodzie 
przez zarośla jeżynowe, po kamieniach przez potoki, w bród po wodzie, na czworakach po 
łupkowych zboczach, i wymachiwał Tęgą Pałką  na występnych krezusów smarowania 
gojącymi balsamami ran na honorze potentatów finansowych, sam zaś pojechał do Afryki 
polować na grubego zwierza.
Byczo było polować na grubego zwierza.
Po każdym lwie i po każdym słoniu, co ugodzony celnie kulą dumdum walił się 
w poszycie dżungli, gazety zachłystywały się nagłówkami; gdy rozmawiał z Kaiserem 
siedząc w siodle, nie tajono przed światem, co powiedział, nie tajono również, gdy pouczał 
nacjonalistów w Kairze, że świat należy do białego człowieka.
Pojechał do Brazylii i przemierzył całe Mato Grosso płynąc czółnem z pnia drzewa po 
wodach rojących się od małych rybekludojadów piranii i kładąc tapiry, jaguary i okazy 
białowargiej pekari.
Spłynął po kataraktach Rzeki Wątpienia aż do rozlewisk Amazonki, na które dotarł chory, 
z zakażonym abscesem na nodze, leżąc pod tentem w czółnie z pnia, z oswojonym ptakiem 
trębaczem przy boku.
Sprawy szły byczo.
Wyreżyserował rewolucję panamską, w której cieniu odbył się sławny hokuspokus 
z żonglowaniem starymi i nowymi towarzystwami budowy kanału i w rezultacie czterdzieści 
milionów dolarów zniknęło w kieszeniach międzynarodowych bankierów , ale Gwiaździsty 
Sztandar załopotał nad Strefą Kanału i kanał został przekopany.
Rozbił kilka trustów, zaprosił Bookera Washingtona  na lunch do Białego Domu, 
nakłaniał do ochrony przyrody.
Otrzymał pokojową nagrodę Nobla za zmontowanie pokoju portsmouthskiego, który 
zakończył wojnę rosyjsko-japońską, i wysłał Flotę Atlantycką w rejs dookoła świata, aby 
wszyscy przekonali się naocznie, że Ameryka jest mocarstwem pierwszej wody. Po drugiej 
kadencji przekazał prezydenturę Taftowi, wraz z nią pozostawiając słoniowatemu juryście 
wdzięczne zadanie.
Po powrocie do Stanów stoczył swoją ostatnią kampanię, gdy jako progresista, orędownik 
Sprawiedliwego Ładu, adwokat Prostych Ludzi sięgnął w 1912 po nominację partii 
republikańskiej; prawdziwy Łoś Rosochaty , uskoczył spod Taftowskiej lawiny, by 
w chicagoskim Koloseum utworzyć w imię sprawiedliwości partię progresywną z delegatów 
pragnących przywrócić demokratyczne rządy, którzy kołysząc się śpiewali ze łzami 
w oczach: 
Na przód żołnierze Chrystusa 
Kroczący jak na bój
Może jednak spływ Rzeką Wątpienia był ponad siły człowieka w tym wieku, może nie 
wszystko było już tak byczo; dość że T. R. utracił głos w toku trójstronnej kampanii. 
W Duluth  jakiś szaleniec postrzelił go w pierś, życie ocalił mu tylko gruby manuskrypt 
mowy, którą miał wygłosić. T. R. wygłosił mowę z nie wyjętą kulą, wysłuchał trwożnych 
oklasków; wiedział, że prości ludzie będą się modlić o jego wyzdrowienie, ale czar jakby 
prysł.
Na arenę wkroczyli demokraci, wojna światowa hukiem eksplodującego lydditu 
zagłuszyła sprawiedliwy głos Szczęśliwego Wojaka.
Wilson nie chciał mu pozwolić na formowanie ochotniczej dywizji, ta wojna nie była dla 
amatorów (a może zawodowcy nie zapomnieli mu petycji napisanej w Santiago). Pozostało 
mu tylko pisanie artykułów przeciw Szwabom i wysłanie synów na front; Quentin poległ.
To już nie był ten byczy świat amatorów. Nikt nie wiedział, że w dniu zawieszenia broni 
Teodor Roosevelt, szczęśliwy wojak amator szczerzący zęby i grożący palcem, przyrodnik, 
podróżnik, pisarz, nauczyciel szkółki niedzielnej, kowboj, moralista, polityk, sprawiedliwy 
mówca o krótkiej pamięci, lubiący wytykać kłamców (Klub Ananiasza ) i toczyć boje na 
poduszki ze swymi dziećmi, został zabrany do Szpitala Rooseveltow obłożnie chory 
z objawami infekcji reumatycznej.
Nie było już wcale byczo; ale T. R. miał hart, znosił ból, odcięcie od świata, zapomnienie, 
tak jak kiedyś uciążliwe transporty łodzi z pnia dokoła katarakt podczas pionierskiego spływu 
Rzeką Wątpienia, żar lejący się z nieba, cuchnące bagna tropikalnej dżungli i zakażony absces 
na nodze, aż umarł cicho we śnie w Sagamore Hill 6 stycznia 1919 składając brzemię białego 
człowieka na barki swoich synów.


OKO KAMERY (33)
 jedenaście tysięcy zarejestrowanych prostytutek plami dobre imię Marsylii powiedział 
oficer prasowy Czerwonego Krzyża Ford gasł trzy razy na Rue de Rivoli w Fontainebleau 
piliśmy cafe au lait w łóżku Lasek był do bólu czerwony żółty listopadowo-brązowy 
w drobnym lawendowym deszczyku dalej droga pięła się po gołąbkowoszarych wzgórzach 
w powietrzu wisiał zapach jabłek Nevers (Dumas nom de Dieu ), Atos Portos d’Artagnan  
zamówili w zajeździe une bisque  zjechaliśmy powoli serpentynami do czerwonego Macon 
gdzie pachniało winobraniem i kamieniem winnym fais ce que voudras  saute 
bourguignon  w dolinie Rodanu pierwsze słomkowe słońce smuży białą drogę cieniami 
gołych topoli na każdym postoju pijemy wino krwiste jak befsztyki uderzające do głowy jak 
pałac Franciszka I  z bukietem jak ostatnie chłostane szarugą róże nie przejechaliśmy na 
drugi brzeg do Lyonu gdzie Jean Jacques  cierpiał jako młodzik na blednicę pejzaże 
Prowansji były wszystkie jak wyjęte żywcem z „Wojen galickich”  nazwy miast jak ze 
słownika łacińskich źródłosłowów Orange Tarascon Arles gdzie van Gogh obciął sobie ucho 
konwój coraz mniej przypominał wycieczkę krajoznawczą zatrzymywaliśmy się w każdym 
estaminet  żeby pograć w kości chłopcy jedziemy na południe napić się czerwonego wina 
które papieże lubili najbardziej jeść tłuste od oliwy potrawy z czosnkiem na południe cepes 
provencales  północny wiatr gwizdał cienko nad równiną Camargue przynaglali nas szybko 
do Marsylii gdzie owe jedenaście tysięcy pindrzyło się przed zaparowanymi zwierciadłami 
promenoiru  w Apollu ostrygi i vin de cassis petite filie tellement brune tete de lunę cmi 
amait les Wintersporte  ale w końcu wszystkie były tylko automatami rozbierały się jak 
fokajskie posążki  z rozkraczonymi nogami ustawiane wokół zbełtanych nurtów na mętnych 
krańcach najstarszego portu Riwiera rozczarowywała dopiero za San Remo na każdym 
wzgórzu stał karmelkowy kościół ze strzelistą wieżą Porto Maurizio niebieskie flaszki wody 
selcerskiej w cinzanowym słońcu obok kieliszków VERMOUTH TORINO Savona była 
dekoracją do „Kupca weneckiego” malowaną pędzlem Veronesego Ponte Decimo w Ponte 
Decimo ambulanse ustawiły się w zalanym księżycem kwartale ponurych robotniczych 
kamienic wszystko pokrywał szron w małej knajpce Wzięty Korespondent  nauczył nas pić 
koniak pół na pół z maraskino jeszcze kieliszeczek okazało się że nie pisze wcale tego co 
czuje co by chciał pisać co można im tam w kraju powiedzieć o wojnie? okazało się że wcale 
nie chce pisać tego co pisze chce czuć koniak pół na pół z maraskino nie jest już taki młody 
(wściekło nas to jak cholera my żądni tego co czujemy chcemy im powiedzieć że wszyscy 
kłamią zobaczyć nowe miasta pojechać do Genui) jeszcze kieliszeczek? okazało się że 
chciałby być nagim brązowym pastuszkiem siedzącym w słońcu na wzgórku i grającym na 
fujarce pojechać do Genui nie było wcale trudno chodził tramwaj Genua nowe miasto którego 
nigdy nie widzieliśmy pełne marmurowych dożów karkołomnych schodków marmurowych 
lwów w świetle księżyca Genua czy to stare książęce miasto płonie? wszystkie marmurowe 
pałace i bryłowate kamienne domy i kampanile wieńczące szczyty wzgórz wszystkie miały 
jedną marmurową ścianę w ogniu pożoga w świetle księżyca knajpy były pełne Brytyjczyków 
wysztafirowanych cywilów spacerujących pod portykami na redzie płonęło morze w świetle 
genueńskiego księżyca agent Służby Wywiadowczej Jego Królewskiej Mości powiedział że 
to tankowiec wuja Sama wpadł na minę? został storpedowany? czemu go nie przedziurawią 
nie zatopią?
Genua oczy błyskały ogniem płonącego tankowca Genua czego właściwie szukasz? ognia 
we krwi w świetle księżyca w dół nocnymi uliczkami w twarzach chłopców i dziewcząt 
Genua w oczach pytanie w ich oczach przez kruszące się kamienne podwórka w świetle 
genueńskiego księżyca w górę i w dół po karkołomnych schodkach błysk w oczach w świetle 
księżyca za najbliższym rogiem prosto w twarz blask pożogi na morzu jedenaście tysięcy 
zarejestrowanych prostytutek plami dobre imię Marsylii powiedział oficer prasowy 
Czerwonego Krzyża 

JOE WILLIAMS 
Był to parszywy rejs. Joe martwił się przez cały czas o Delię i gryzł swoimi 
niepowodzeniami, załoga pokładowa na wszystko kręciła nosem, pod pokładem psuły się bez 
przerwy maszyny. „Henry B. Higginbotham” miał budowę serownicy  z wojny secesyjnej 
i był taki powolny, że często z ledwością robili trzydzieści, czterdzieści mil dziennie przy 
umiarkowanym wietrze od. dziobu. Jedyną przyjemnością były lekcje boksu, którego uczył 
Joego drugi mechanik nazwiskiem Glen Hardwick, mały żylasty osobnik, który był wcale 
niezłym bokserem jak na amatora, chociaż musiał mieć już czterdziestkę. Zanim zawinęli do 
Bordeaux, Joe wyrobił się na dobrego partnera sparingowego. Był cięższy, miał dłuższe ręce 
i Glen powtarzał, że ma potężny prawy prosty, który mógłby go daleko zaprowadzić w wadze 
lekkiej.
W Bordeaux pierwszy urzędnik portowy, który wszedł na pokład, chciał ucałować 
kapitana Perry’ego w oba policzki. Prezydent Wilson wypowiedział właśnie wojnę Niemcom 
i w całym mieście nic nie było za dobre pour les Americains. Wieczorami, kiedy nie mieli 
wachty, Joe i Glen Hardwick włóczyli się we dwóch po mieście. Dziewczyny były szelmy 
ładne w tym Bordeaux. Któregoś popołudnia udało im się przygadać w parku dwie, i to wcale 
nie ulicznice. Były elegancko ubrane i wyglądały na panny z dobrych domów, ale co tam, 
przecież jest wojna. Z początku Joe uważał, że powinien wybić sobie z głowy przygody, 
skoro jest żonaty, ale ostatecznie, co u licha, czyż Delia nie wystrychnęła go na dudka. Niech 
sobie nie wyobraża, że będzie gipsowym świątkiem! W rezultacie dziewczęta zaprowadziły 
ich do znajomego hoteliku na kolację, pili beaucoup, beaucoup wina i champagne i w ogóle 
zrobili sobie wspaniałą ucztę. Joe nie bawił się tak nigdy z żadną dziewczyną. Jego dzidzia 
miała na imię Marcelinę i kiedy się obudzili rano, pokojówka przyniosła im do numeru kawę 
i bułeczki i zjedli śniadanie siedząc obok siebie w łóżku. Joe zaczął łapać trochę francuskiego, 
nauczył się mówić „Cest la guerre”, „On les aura” i „Je m’en fiche”  i Marcelina 
oświadczyła, że będzie jej chłopczykiem za każdym pobytem w Bordeaux. Nazywała go petit 
lapin .
Stali w Bordeaux tylko cztery dni, razem z czekaniem w kolejce na wyładunek, ale przez 
cały czas pili wino i koniak i żarli jak nigdy w życiu, noszeni przez wszystkich na rękach 
z radości, że Ameryka przystąpiła do wojny. Morowe były te cztery dni. Ale w rejsie 
powrotnym „Higginbotham” dostał takich przecieków, że stary kapitan Perry przestał w ogóle 
zważać na Ubooty. Nie wiadomo było, czy w ogóle dopłyną do Halifaxu. Statek był lekki, 
rzucało nim jak korkiem, tak że mimo krat ochronnych nie mogli utrzymać żadnego naczynia 
na stole w messie. Pewnej słotnej nocy, w dryfującej mgle, gdzieś na południe od Cape Race, 
Joe spacerował z brodą w kołnierzu kurtki po śródokręciu, kiedy raptem rzuciło go o pokład. 
Nigdy potem nie wiedzieli, czy nadziali się na minę, czy na torpedę i w ogóle uszli z życiem 
tylko dzięki temu, że łodzie były w diablo dobrym stanie, a morze spokojne. Ale cztery 
szalupy oczywiście odbiły się od siebie i nawet nie widzieli, jak „Higginbotham” tonie, 
chociaż fale omywały już główny pokład, kiedy ostatni raz wychynął z mgły.
Byli zmarznięci i mokrzy. W szalupie Joego nikt się nie odzywał bez potrzeby. 
Marynarze przy wiosłach musieli się dobrze zwijać, żeby utrzymać szalupę dziobem do fali. 
Każdy nadbiegający grzywacz był większy od poprzedniego i moczył ich coraz bardziej 
lodowatymi bryzgami. Chociaż mieli na sobie wełniane swetry i kamizelki ratunkowe, chłód 
przenikał ich do kości.
W końcu mgła zbielała trochę i wstał dzień. Szalupy Joego i kapitana zdołały się jakoś 
utrzymać razem aż do późnego popołudnia, kiedy wyłowił ich wielki szkuner rybacki 
wracający do Bostonu z połowu dorsza u wybrzeży Nowej Funlandii. Ale z kapitanem 
Perrym było kiepsko i chociaż szyper szkunera robił, co mógł, dowieźli go po czterech dniach 
nieprzytomnego do Bostonu; umarł w drodze do szpitala. Lekarze powiedzieli, że było to 
zapalenie płuc.
Następnego dnia rano Joe poszedł z pierwszym oficerem do biura agentów armatora, 
Perkinsa i Ellermana, żeby wydostać lon dla siebie i załogi. Zamiast tego dowiedzieli się, że 
ktoś zrobił jakiś szachermacher i zatopiony statek zmienił właściciela pośrodku Atlantyku. 
Faceta nazwiskiem Rosenberg, który kupił łajbę na spekulację, nie można było nigdzie 
znaleźć, Chase National Bank zgłaszał pretensję do premii asekuracyjnej, towarzystwo 
ubezpieczeniowe robiło wielkie larum. Agent jednak zapewniał, że lon dostaną, bo pan 
Rosenberg wpłacił kaucję, tylko że to musi potrwać. No dobrze, a co mają przez ten czas 
robić, jeść trawę? Urzędnik odparł, że mu bardzo przykro, ale z tym będą się już musieli 
zwrócić bezpośrednio do pana Rosenberga.
Joe postał chwilę z pierwszym oficerem na chodniku przed biurem agenta klnąc w żywy 
kamień, po czym oficer pojechał zakomunikować nowinę pierwszemu mechanikowi, który 
mieszkał w Południowym Bostonie. Było ciepłe popołudnie czerwcowe. Joe ruszył w obchód 
biur okrętowych, żeby się rozejrzeć, w jakim charakterze mógłby się zamustrować. Wkrótce 
go to zmęczyło, więc usiadł na Plantach pogapić się trochę na wróble, na wałęsających się 
majtków, na panny sklepowe wracające z pracy ze stukotem małych obcasików po 
asfaltowanych dróżkach.
Obijał się tak goły po Bostonie przez kilka tygodni. Rozbitkami zaopiekowała się Armia 
Zbawienia karmiąc ich fasolą, waser-zupką i nie kończącymi się hymnami w fałszywej 
tonacji, które jakoś nie trafiały do Joego w jego pieskim nastroju. Stawał na głowie, żeby 
zdobyć trochę forsy na pojechanie do Norfolk i zobaczenie się z Delią. Pisał do niej co dzień, 
ale odpowiedzi, które przychodziły na Poste Restante, były jakieś chłodne. Martwiła się 
o komorne, chciała sobie sprawić stroje wiosenne, umierała ze strachu, co powiedzą w biurze, 
jeśli wyjdzie na jaw, że jest mężatką. Joe przesiadywał na Plantach, pętał się między 
klombami w parku publicznym i chodził regularnie do biura agenta pytać o obiecane miejsce 
trzeciego oficera. W końcu sprzykrzyło mu się to i zamustrował się w charakterze sternika na 
łajbę United Fruit „Callao”. Liczył, że rejs nie potrwa długo i lon będzie akurat czekał, gdy 
wróci za parę tygodni.
W rejsie powrotnym musieli stać parę dni zakotwiczeni na redzie portu Roseau na 
Dominice, bo limony, które mieli zabrać, były nie zapakowane do wysyłki. Wszyscy 
psioczyli na władze portowe, bandę brytyjskich Negrów, z powodu kwarantanny, nie 
przygotowanych limon i nie spieszących się lichtug, które podpływały od nabrzeża. 
Ostatniego wieczoru postoju w porcie Joe i Larry, też sternik, wdali się w gadkę z czarnymi 
szczeniakami w czółnie pod rufą, którzy sprzedawali załodze owoce i trunki, i sami nie 
wiedząc kiedy, zaproponowali im po dolarze za przewiezienie na ląd i wysadzenie gdzieś na 
plaży, tak żeby oficerowie się nie dowiedzieli. Miasto cuchnęło Negrami. Na ulicach prawie 
nie było świateł. Podbiegł do nich czarny jak węgiel pętak i zapytał, czy nie chcieliby 
spróbować górskich kurek.
– To muszą być dzikie kobietki z gór – powiedział Joe. – Przepadliśmy.
Smark zaprowadził ich do knajpy, w której królowała tęga Mulatka, i coś do niej 
powiedział wyspiarskim dialektem, którego nie rozumieli. Kobieta odrzekła, że muszą parę 
minut poczekać, więc usiedli i zamówili kilka piw z kukurydzówką.
– Wygląda, że to burdelmama – powiedział Larry. – Ale jak dziewczynki nie będą palce 
lizać, to mogą się zabierać do diabła, jeśli o mnie chodzi. Nie przepadam zbytnio za czarnym 
mięskiem.
Z zaplecza dochodziło skwierczenie i zapach jakiejś smażeniny.
– Rany, przekąsiłbym coś – odezwał się Joe. – Te, mały, powiedz jej, że chcemy coś do 
jedzenia.
– Zaraz będą kurki górskie.
– Co u diabła?
Dopijali ostatnie szklaneczki, gdy Mulatka wróciła z wielkim talerzem czegoś 
smażonego.
– Co to jest? – zapytał Joe.
– Kurki górskie, panie. Tak tu nazywamy żabie udka, ale one nie takie jak w Stanach. 
Byłam w Ameryce, to wiem. Takie coś jak tam, nikt by u nas nie wziął do gęby. Toto są 
czyściutkie żabki, nie przymierzając jak kuraki. Spróbujcie, panowie, zobaczycie, jakie to 
pyszności.
Ryknęli śmiechem.
– Jezuniu, aleśmy zapłacili frycowe – wykrztusił Larry ocierając łzy z oczu.
Potem postanowili rozejrzeć się za dziewczynkami. Spostrzegli parę wychodzących 
z domu, gdzie grała muzyka, i ruszyli za nimi ciemną ulicą. Zagadali do nich i dziewczyny 
zaczęły szczerzyć zęby, chichotać i wić się w swoich sukienczynach. Ale zaraz zjawiło się 
trzech czy czterech rozjuszonych Negrów i jęło coś szwargotać wyspiarskim dialektem.
– Rany boskie, Larry, uważajmy lepiej – wycedził Joe przez zęby. – Facety mają brzytwy.
Stali pośrodku bandy wielkich gardłujących czarnuchów, kiedy z tyłu rozległ się 
amerykański głos:
– Ani słowa więcej, chłopcy. Ja to załatwię.
Przez ciżbę przeciskał się niski mężczyzna w bryczesach khaki i panamie, przez cały czas 
mówiąc coś miejscowym dialektem. Był to starszy jegomość o trójkątnej popielatej twarzy 
zakończonej wiechciem szpicbródki.
– Nazywam się Henderson, DeBuque Henderson z Bridgeport w Connecticut.
Uścisnął im po kolei ręce.
– No, co to za historia, chłopcy? Sprawa już załatwiona, oni mnie tu wszyscy znają. 
Trzeba uważać na tej wyspie, chłopcy, tu ludzie są cholernie drażliwi, cholernie. No, 
zabieram was do siebie na jednego. – Ujął ich obydwu pod ramiona i poprowadził szybkim 
krokiem w górę ulicy. – Cóż, ja też byłem kiedyś młody, jeszcze jestem młody. Uparłem się 
obejrzeć tę wyspę, i słusznie, bo to najciekawsza wyspa na całych Karaibach, tylko cholernie 
opuszczona. Ani jednej białej twarzy.
Doszedłszy do swojego domu, wyprowadził ich przez wielki pobielany pokój na taras 
pachnący kwiatami waniliowymi. W dole widniało miasto z nielicznymi światłami, ciemne 
wzgórza, biały kadłub „Callao” na redzie i uwijające się dookoła, rozjarzone światłami 
lichtugi. Czasem dochodził uszu terkot wind pokładowych, skądś dobiegały dźwięki 
szalonego dżiga. Starszy jegomość nalał im po szklaneczce rumu, potem po drugiej. Miał na 
żerdzi papugę, która nie przestawała skrzeczeć. Od lądu zerwała się bryza pełna odurzającej 
woni kwiatów górskich i zwiewała starszemu jegomościowi strąki siwych włosów na oczy. 
Wskazał palcem „Callao” w wianuszku oświetlonych lichtug.
– United Fruit Company, banda rabusiów! Mają monopol, jak się nie zgodzisz na ich 
ceny, to niech ci limony gniją w porcie. Tak, to monopol, a wy, chłopcy, pracujecie dla tych 
bandytów. Ale ja wiem, to nie wasza wina. No, wasze zdrowie!
Joe i Larry ani się spostrzegli, jak zaczęli śpiewać. Starszy jegomość rozwodził się 
o zgniatarkach trzciny cukrowej i przędzarkach bawełny i dolewał im co chwila rumu 
z flaszki. Zalali się w drobny mak. Nie mieli zielonego pojęcia, jak wrócili na pokład. Joe 
pamiętał tylko czarne wnętrze kubryku z wibrującym chrapaniem dochodzącym z koi 
i słodkomdlący smak rumu w ustach, po czym sen zwalił go jak obuchem w głowę.
Parę dni później dostał gorączki i okropnego bólu w stawach. Był nieprzytomny 
i majaczył, gdy go wysadzali na Saint Thomas. Miał dengę, leżał dwa miesiące bez życia, nim 
odzyskał dość sił, by przynajmniej napisać Delii, gdzie jest. Łapiduch powiedział mu, że był 
nieprzytomny przez pięć dni i wszyscy postawili już na nim krzyżyk. Doktorzy byli na niego 
wściekli, bo to przecież szpital garnizonowy; ale w końcu jest białym człowiekiem, do tego 
był nieprzytomny, więc nie mogli go rzucić rekinom na pożarcie.
Był czerwiec, gdy mógł się wreszcie wypuścić na przechadzkę stromymi wąskimi 
pełnymi koralowego pyłu uliczkami miasta. Ze szpitala go wypisano i byłby w nie lada 
kłopocie, gdyby nie kucharz z koszar piechoty morskiej, który mu skombinował wyrko 
w nieużywanej części budynku. Żar lał się z nieba, nigdy ani jednej chmurki i Joe miał rychło 
dość widoku Negrów, gołych wzgórz i niebieskiego zamkniętego ze wszystkich stron portu. 
Spędzał dużo czasu siedząc na starym nabrzeżu węglowym, gapił się przez szpary w deskach 
w głęboką przezroczystą niebieskozieloną wodę albo obserwował ławice ryb żerujących 
dokoła pali. Zaczynał myśleć o Delii, o tej Francuzeczce z Bordeaux, o wojnie i o tym, że 
United Fruit to banda złodziei, i myśli mąciły mu się, wirowały w głowie jak te małe srebrne, 
niebieskie i żółte rybki krążące wśród wodorostów falujących na palach, aż w końcu zapadał 
w sen.
Wreszcie do portu zawinął idący na północ owocowiec i Joe opowiedział swoją smutną 
historię jednemu z oficerów, którego wypatrzył na nabrzeżu. Dali mu koję do Nowego Jorku, 
gdzie Joe spróbował się przede wszystkim skontaktować z Janey. Jeśli ona uzna, że powinien 
to zrobić, rzuci raz na zawsze to pieskie życie na morzu i poszuka sobie stałego zajęcia na 
lądzie. Zadzwonił do agencji reklamowej J. Ward Moorehouse’a, gdzie pracowała, ale 
telefonistka po drugiej stronie linii powiedziała mu, że panna Williams jako sekretarka 
osobista szefa pojechała z nim służbowo na Zachód.
Wobec tego pojechał do Redhook przytulić się u pani Olsen, gdzie wszyscy opowiadali 
o poborze, o obławach ulicznych na dekowników i zatrzymywaniu każdego, kto nie ma karty 
rejestracyjnej. I rzeczywiście, ledwo Joe wyszedł któregoś ranka z metra na Wall Street, 
przystąpił do niego policjant i zapytał o kartę. Joe powiedział, że jest marynarzem i nie 
podlega poborowi, a karty nie ma, bo właśnie wrócił z rejsu i nie zdążył się jeszcze 
zarejestrować, ale policaj odburknął, że tłumaczyć się będzie przed sądem, i pognali go razem 
z gromadą mężczyzn Broadwayem w dół Manhattanu. Z tłumu subiektów i kancelistów na 
chodnikach coraz to jakiś mądrala pokrzykiwał za nimi: „Dekownicy, dekownicy!”, 
a dziewczęta sykały i prychały.
Zapędzili ich do Komory Celnej  i zamknęli w suterenach. Był upalny dzień sierpniowy. 
Joe przepchał się łokciami przez tłumek spoconych sarkających mężczyzn do okna. Byli to po 
większej części cudzoziemcy, ale także trochę dokerów i szlifibruków portowych. Wielu 
rzucało się udając ważniaków, ale Joe pamiętając Marynarkę Wojenną wolał trzymać język za 
zębami i nadstawiać ucha. Przesiedział się cały dzień. Gliny nie pozwalały nikomu 
telefonować i był tylko jeden klozet, do którego chodzili pod strażą. Pod Joem uginały się 
nogi, nie odzyskał jeszcze sił po tej dendze. Był bliski omdlenia, kiedy dostrzegł znajomą 
twarz. Niech go szlag, jeśli to nie Glen Hardwick! Okazało się, że Glen został wyłowiony 
przez jakąś brytyjską łajbę i wysadzony w Halifaxie. Zamustrował się właśnie jako drugi na 
„Chemanga”, który idzie z ładunkiem mułów do Bordeaux i z drobnicą do Genui, uzbrojony 
w trzycalowe działko obsługiwane przez chłopców z Marynarki Wojennej. Czemu Joe nie 
miałby się zamustrować razem z nim?
– Rany, myślisz, że mnie wezmą? – zapytał Joe.
– Jasne, szukają na gwałt oficerów nawigacyjnych. Wzięliby cię, gdybyś nawet nie miał 
patentu.
Bordeaux uśmiechało im się, pamiętali obaj te Francuzeczki. Uradzili, że jak tylko Glen 
się wydostanie, zadzwoni do pani Olsen, żeby przyniosła patent Joego, który jest w pudełku 
po cygarach w głowie łóżka. Wreszcie wzięto ich na przesłuchanie i inspektor za biurkiem 
zwolnił Glena z miejsca, a Joego obiecał zwolnić, jak tylko dostarczy papiery. Ale, 
oświadczył, muszą się bezzwłocznie zarejestrować, mimo że nie podlegają poborowi.
– Pamiętajcie, chłopcy, jest wojna – powiedział zza biurka.
– Nikt tego nie wie lepiej od nas – odparł Joe.
Pani Olsen przyleciała rozgorączkowana z papierami Joego i Joe popędził do biura 
okrętowego we Wschodnim Nowym Jorku, gdzie go zamustrowano jako bosmana. 
Kapitanem był ten sam Ben Tarbell, który kiedyś pływał jako pierwszy oficer na 
„Higginbothamie”. Joe miał ochotę pojechać jeszcze do Norfolk i zobaczyć się z Delią, ale, 
u licha ciężkiego, to nie była odpowiednia pora do siedzenia na lądzie. Skończyło się na tym, 
że jej posłał pięćdziesiąt dolarów pożyczone od Glena. Zresztą nie miał czasu łamać sobie nad 
tym długo głowy, bo następnego dnia wychodzili z portu z zapieczętowanymi dyspozycjami, 
gdzie mają się przyłączyć do konwoju.
Płynąć w konwoju nie było wcale źle. Rozkazy wydawali oficerowie z kontrtorpedowców 
i prowadzącego konwój „Salem”, ale kapitanowie frachtowców często sobie z nich 
podrwiwali przy pomocy sygnałów semaforowych. Było na co popatrzeć, kiedy przez środek 
Atlantyku sunął taki sznureczek frachtowców upstrzonych przez mistrzów kamuflażu szarymi 
i białymi plamami wodnymi jak słupki przed razurami . W konwoju szły stare balie, 
którymi w czasie pokoju nikt by się nie odważył przeprawić na Staten Island, a jedna 
z nowych drewnianych łajb Komisji Żeglugi, sfuszerowana ze świeżego drewna – ktoś chciał 
widocznie zbić forsę w trymiga – ciekła tak haniebnie, że trzeba ją było opuścić i zatopić 
w połowie oceanu.
Joe często zachodził do kabiny Glena na fajeczkę i pogaduszki. Zgadzali się co do tego, 
że wszystko, co się dzieje na lądzie, to jedna cholerna granda i jedyne miejsce dla nich to 
wielka słona woda, chociaż Joemu zaczynało już wychodzić bokiem ciągłe użeranie się 
z bandą lumpów, którą miał zamiast załogi. Kiedy weszli w strefę zagrożenia i statki jęły iść 
zygzakiem, wszyscy jak jeden mąż zaczęli na dodatek robić w portki ze strachu. Joe nie klął 
tyle nigdy w życiu. Co parę godzin był fałszywy alarm, bo komuś się przywidziało, że 
zobaczył Uboot, i hydroplany rzucały bomby głębinowe, a rozhisteryzowane działony pruły 
z działek do starych beczek, kiści wodorostów i refleksów na wodzie. Poczuli się pewniej 
dopiero gdy weszli nocą w rozlewisko Żyrondy, pełne krzyżujących się świateł reflektorów, 
migotania lamp sygnalizacyjnych i warkotu uwijających się łodzi patrolowych.
Ulgą było wyładować wreszcie brudne kopiące muły z ich fetorem i pozbyć się z pokładu 
wrzeszczących i klnących bez przerwy stajennych. Joe z Glenem zeszli na ląd ledwie na parę 
godzin i nie mogli nigdzie znaleźć Marceliny ani Loulou. Garonna zaczynała się upodabniać 
do Delaware ze swymi nowymi żelazo-betonowymi pirsami amerykańskiej konstrukcji. 
Wyszedłszy z portu musieli zakotwiczyć na kilka godzin w nurcie rzeki dla załatania 
nieszczelnego przewodu pary i widzieli łódź patrolową prowadzącą na holu pięć 
wyładowanych po brzegi szalup ratunkowych – znak, że Fryce buszowali dalej na francuskich 
wodach.
Tym razem szli bez konwoju. Wymknęli się pod osłoną mglistej nocy i kiedy jeden 
z majtków wyszedł z kubryku na pokład z papierosem w kąciku ust, pierwszy oficer zdzielił 
go na odlew i zapowiedział, że po powrocie do domu każe go aresztować jako parszywego 
szwabskiego szpiega. Obeszli Hiszpanię aż do przylądka Finisterre i kapitan kazał właśnie 
wziąć kurs południowy, kiedy za rufą ukazał się wyraźnie peryskop. Kapitan złapał sam za 
ster i ryknął w dół do maszynowni o całą naprzód – tak Bogiem a prawdą, nie było jej wiele – 
a działon zaczął pruć po wodzie.
Peryskop zniknął, ale parę godzin później dogonili jakiś baryłkowaty kecz sztormujący na 
motyla w gwałtownym fordewindzie z zachodo-północo-zachodu, widocznie hiszpańskich 
rybaków wracających z połowu do Vigo. Ledwo przecięli kilwater keczu, gdy statkiem 
wstrząsnął wielki huk i w powietrze uniósł się słup wody mocząc ich doszczętnie na mostku. 
Szczęściem wszystko pracowało jak w zegarku. Numer pierwszy był jedynym zalanym 
pomieszczeniem. Trzeba trafu, że cała załoga wyszła właśnie z kubryku i stała w kamizelkach 
ratunkowych na śródokręciu. „Chemang” osiadł tylko trochę na dziobie, to wszystko. 
Chłopcy z działonu nie mieli wątpliwości, że to była mina rzucona przez ten parszywy kecz, 
który im przeciął drogę, i posłali za nim parę pocisków, ale statek tak bujał na sztormowej 
fali, że pudłowali raz po raz. Zresztą kecz wkrótce zniknął za wyspą zamykającą wejście na 
redę portu Vigo, a „Chemang” wlókł się na wolnych obrotach i nim wszedł w kanał na 
wysokości miasta, woda zaczynała zalewać pompy w numerze drugim i sięgała czterech stóp 
w maszynowni. Nie mieli innego wyjścia, jak osadzić statek na ławicy twardego piachu na 
prawo od Vigo.
Tak znaleźli się znowu na lądzie i stali z workami przed konsulatem czekając, aż konsul 
znajdzie im kwatery. Konsul był Hiszpanem i nie mówił po angielsku tak, jak powinien, ale 
traktował ich bardzo dobrze. Partia liberalna miasta Vigo zaprosiła oficerów i załogę na walki 
byków, które miały się odbyć po południu. Tymczasem znowu odchodził jakiś 
szachermacher, bo wkrótce kapitan otrzymał depeszę, że ma przekazać statek agencji Gomez 
& Ca. z Bilbao, która go kupiła, jak stał, i miała mu zmienić banderę.
Kiedy przyszli na walki byków, połowa widzów dookoła areny wiwatowała na ich cześć: 
„Viva los Aliados!”, a druga połowa gwizdała i krzyczała: „Viva Maura !” Już myśleli, że 
dojdzie do bójki, gdy na arenę wypuszczono byka i wszyscy się uciszyli. Walka była mocno 
krwawa, ale faceci upstrzeni cekinami, którzy wychodzili na arenę, okazali się rzeczywiście 
zręczni w nogach, a widzowie siedzący dookoła częstowali Amerykanów bez przerwy winem 
z małych skórzanych bukłaczków i puszczali w obieg flaszki koniaku, tak że chłopcy szybko 
sobie podochocili i Joe musiał przez cały czas myśleć tylko o tym, żeby ich utrzymać 
w karbach. Potem miejscowe Towarzystwo Popierania Aliantów urządziło dla oficerów 
bankiet i kupa jakichś bubków, każdy z czarnymi mostachos , wygłaszała ogniste mowy, 
których nikt nie rozumiał, a Amerykanie wiwatowali i śpiewali „Przybyli Jankesi”, „Niech 
nie zagasną domowe ogniska” i „Na jubel w Hamburgu nam spieszno”. Pierwszy mechanik, 
starszy facet nazwiskiem McGillicuddy, pokazywał sztuczki karciane i w ogóle wieczór był 
bardzo udany. Joe i Glen dostali razem pokój w hotelu, gdzie była pokojówka buzi dać, ale 
powiedziała, że na żadne takie nie pozwoli.
– No co, Joe – zapytał Glen przed zaśnięciem – może nie bycza ta wojna?
– Jeśli chodzi o mnie, to zostałem przyuważony trzeci raz – odparł Joe.
– E, takie przyuważenie to mięta – orzekł Glen.
Czekali w Vigo przez dwa tygodnie, bo urzędnicy kłócili się o ich status prawny. Mieli 
tego czekania po dziurki w nosie, kiedy ich wreszcie załadowano w pociąg do Gibraltaru, 
gdzie mieli się zaokrętować na jakąś łajbę Komisji Żeglugi. Tłukli się pociągiem trzy doby 
śpiąc przez cały czas na twardych ławkach. Hiszpania była nie kończącym się ciągiem 
wielkich suchych łańcuchów górskich wyłaniających się jeden po drugim. Przesiadali się raz 
w Madrycie, drugi raz w Sewilli i za każdym razem zjawiał się jegomość z konsulatu, żeby 
się nimi zaopiekować. W Sewilli dowiedzieli się, że wcale nie jadą do Gib, tylko do 
Algeciras. W Algeciras okazało się z kolei, że nikt tu o nich nie słyszał. Rozłożyli się 
biwakiem w konsulacie i czekali, a konsul telegrafował na prawo i lewo, aż w końcu wysłał 
ich dwiema wynajętymi ciężarówkami do Kadyksu. To był dopiero kraj ta Hiszpania, nic 
tylko skały, wino, czarnookie piersiaste kobiety, drzewa oliwkowe. W Kadyksie wyszedł im 
na spotkanie agent konsularny z depeszą w ręku: mieli się zaokrętować na tankowiec „Złota 
muszla”, który czekał na nich w Algeciras. Nie było rady, musieli się ładować z powrotem na 
ciężarówki i trząść dalej stłoczeni na twardych ławkach, z pyłem pokrywającym skorupą 
twarze, włażącym w usta i bez centa w kieszeni na coś do picia. Kiedy wreszcie koło trzeciej 
nad ranem jasnej księżycowej nocy wdrapali się na „Złotą muszlę”, niektórzy chłopcy byli tak 
wypompowani, że zwalili się prosto na pokład i zasnęli z głowami na swoich workach.
„Złota muszla” wysadziła ich pod koniec października w Perth Amboy. Joe odebrał 
zaległy lon i złapał pierwsze połączenie kolejowe do Norfolk. Nosem wyłaziło mu już ciągłe 
użeranie się z tą bandą skurwieli w kubryku. Diabła tam, skończy raz na zawsze z morzem; 
osiedli się na lądzie, zakosztuje małżeńskiego życia. Rozpierała go radość, kiedy przeprawiał 
się promem z Cape Charles. Minęli Tłucznie  i z pełnej białych grzywaczy zatoki wpłynęli 
na gładkie brunatne wody Hampton Roads rojące się od statków – cztery potężne pancerniki 
na kotwicy, uwijające się w tę i wewtę ścigacze łodzi podwodnych, biały kuter celny, 
frachtowce i węglowce w barwach ochronnych, stadko zakotwiczonych oddzielnie 
czerwonych barek amunicyjnych. Był roziskrzony dzień jesienny. Joe czuł się klasa; 
w kieszeni miał trzysta pięćdziesiąt dolarów, na sobie odświętne ubranie, był opalony, podjadł 
sobie zdrowo. Rany, teraz przydałoby się trochę miłości. A może będą mieli dziecko?
W Norfolk wszystko wyglądało inaczej. Ulice roiły się od nowiutkich uniformów, na 
rogu Main i Granby przemawiali dwuminutowi mówcy , wszędzie pełno było plakatów 
Pożyczki Wolności, rżnęły orkiestry. Idąc od przystani promu ledwo poznawał miasto. 
Napisał Delii, że przyjeżdża, ale był niespokojny, jak wypadnie spotkanie, bo dawno nie miał 
od niej listu. Zachował przez cały czas klucz od zatrzasku, ale najpierw zapukał, nim zaczął 
otwierać drzwi. W mieszkaniu nie było nikogo.
W wyobraźni widział zawsze, jak mu wybiega na spotkanie. Ale przecież jest dopiero 
czwarta, nie wróciła jeszcze z pracy. Aha, wzięła sobie współlokatorkę; ale porządek to coś 
nie bardzo utrzymują. Na sznurze suszyła się bielizna, na krzesłach walały się rozmaite części 
garderoby, na stole stała bombonierka z ponadgryzanymi czekoladkami. Rany boskie, 
widocznie miały wczoraj gości! Zostało pół tortu, szklaneczki z resztkami alkoholu, talerz 
z niedopałkami papierosów, a nawet z jednym niedopałkiem cygara. Och, pewno 
przyjmowała jakichś znajomków. Poszedł do łazienki ogolić się i trochę odświeżyć. Tak, 
Delia miała zawsze powodzenie, pewno odwiedza ją ciągle kupa kolegów, może grają w karty 
i różne takie. W łazience stał słoik różu, leżały szminki do warg, krany były zasypane pudrem 
do twarzy. Joe czuł się dziwnie, goląc się wśród tych babskich przyborów.
Usłyszał jej śmiech na schodach i męski głos; w zatrzasku szczęknął klucz. Joe zamknął 
walizkę i wyprostował się. Delia obcięła włosy. Przyfrunęła do niego, zarzuciła mu ramiona 
na szyję.
– Któż to, jeśli nie mój mężuś?
Joe poczuł róż na jej wargach.
– No, no, ale wychudłeś, Joe. Mój biedny chłopczyk, musiał się okropnie przechorować. 
Jakbym miała za co, tobym wskoczyła na statek i przyjechała do ciebie bez namysłu. Aha, to 
jest Wilmer Tayloe... chciałam powiedzieć, porucznik Tayloe, właśnie wczoraj dostał 
nominację.
Joe zawahał się chwilę, nim wyciągnął rękę. Tamten miał krótko ostrzyżone rude włosy 
i piegowatą twarz. Był wysztafirowany, w gabardynowym uniformie, błyszczącej koalicyjce 
i sztylpach. Na ramionach miał srebrne belki podporucznika, na nogach ostrogi.
– Wyjeżdża jutro do Europy. Wstąpił, żeby mnie zabrać na obiad. Och, Joe, kochany, 
mam ci tyle do opowiedzenia.
Joe i porucznik Tayloe stali mierząc się niepewnie wzrokiem, a Delia krzątała się robiąc 
trochę ładu w pokoju i bez przerwy mówiąc do Joego:
– To okropne, nigdy nie mam chwili czasu, żeby coś zrobić w domu. Tak samo Hilda. 
Pamiętasz Hildę Thompson, Joe? Mieszka ze mną, bo inaczej nie dałabym rady z komornem. 
Pracujemy obie wieczorami w kantynie Czerwonego Krzyża, chcemy też mieć swój udział 
w tej wojnie, a ja poza tym sprzedaję Pożyczkę Wolności. Czy ty też nienawidzisz Szwabów, 
Joe? Bo my obie z Hildą tak ich nienawidzimy, Hilda nawet chciała zmienić imię, że 
szwabskie, i musiałam obiecać, że będę ją nazywała Gloria, ale ciągle zapominam. Wiesz, 
Wilmer, Joe został już dwa razy storpedowany.
– No cóż, pierwsze sześć razy jest podobno najgorsze – mruknął porucznik Tayloe.
Joe chrząknął. Delia weszła do łazienki i zamknęła za sobą drzwi.
– Rozgośćcie się, chłopcy. Przebiorę się tylko, za minutkę będę gotowa.
Żaden się nie odezwał. Słychać było tylko skrzypienie butów, gdy porucznik Tayloe 
przestępował z nogi na nogę. W końcu wyciągnął z tylnej kieszeni flaszkę.
– Napije się pan? – zapytał. – Mój oddział odpływa po północy za morze.
– Myślę, że dobrze mi to zrobi – odparł Joe bez uśmiechu.
Kiedy Delia wyszła z łazienki cała wystrojona, wyglądała rzeczywiście, że buzi dać. 
Wyładniała jeszcze od czasu, kiedy Joe ją widział. Przez cały czas się zastanawiał, czy nie 
powinien podejść i zamalować tego oficerka. W końcu ten zabrał się i poszedł. Delia 
powiedziała mu na odchodnym, żeby po nią przyszedł do kantyny.
Kiedy zostali sami, usiadła Joemu na kolanach i zaczęła go rozpytywać o wszystko: czy 
dostał już patent drugiego oficera i czy bardzo za nią tęsknił, i kiedy zacznie trochę lepiej 
zarabiać, bo już jej się znudziło mieszkanie z drugą dziewczyną, ale inaczej nie starczyłoby 
jej na komorne. Wypiła trochę whisky, której porucznik zapomniał wziąć ze stołu, po czym 
zaczęła Joemu czochrać włosy i tulić się do niego. Joe spytał, czy Hilda wróci szybko, a ona 
odpowiedziała, że nie, ma randkę, umówiły się w kantynie. Mimo to Joe wstał zamknąć drzwi 
na zasuwkę i po raz pierwszy byli naprawdę szczęśliwi leżąc ciasno spleceni na łóżku.
Joe nie bardzo miał co ze sobą począć w Norfolk, bo Delia pracowała przez cały dzień 
w biurze, a wieczory spędzała w kantynie Czerwonego Krzyża. Joe leżał już zwykle w łóżku, 
kiedy wracała, przeważnie odprowadzana przez tego czy innego parszywego oficerka. Joe 
słyszał, jak rozmawiają i śmieją się pod drzwiami, i wyobrażał sobie leżąc tak w łóżku, że 
facet ją tam ściska i całuje. Miał ochotę rwać z niej pasy, kiedy wreszcie wchodziła, 
i zaczynał jej wymyślać, robiła się kłótnia i wielki wrzask, po czym ona zawsze mówiła na 
zakończenie, że Joe jej nie rozumie i że jest niepatriotyczny, bo przeszkadza jej wnosić wkład 
w wysiłek wojenny. Później czasami się godzili i Joe myślał, że oszaleje z miłości do niej, 
gdy robiła się taka słodka mała w jego ramionach i obsypywała go tak długo buziakami, że 
był bliski łez ze szczęścia. Stawała się z każdym dniem ładniejsza; w ogóle była z niej szyk 
dziewczyna.
W niedzielę rano była zbyt zmęczona, żeby się zwlec z łóżka, więc Joe robił śniadanie 
i jadł siedząc razem z nią w łóżku jak wtedy z Marceliną w Bordeaux. Delia mówiła mu 
w takich chwilach, że za nim szaleje, jest takim przystojnym chłopcem, koniecznie musi sobie 
znaleźć dobrą posadę na lądzie i zarabiać masę pieniędzy, tak żeby ona nie potrzebowała 
pracować; kapitan Barnes, który pochodzi z milionerskiej rodziny, chciał, żeby się rozwiodła 
z Joem i wyszła za niego, a pan Canfield od Dupontów, który zarabia ni mniej ni więcej tylko 
pięćdziesiąt tysięcy rocznie, chciał jej podarować naszyjnik z pereł, ale nie przyjęła, bo 
uważała, że to nie wypada. Po każdej takiej przemowie Joe czuł się jak ostatni dziad. Czasami 
zaczynał mówić, co by było, gdyby mieli dzieci, ale Delia robiła zawsze głupią minę 
i zabraniała mu opowiadać takie rzeczy.
Joe rozglądał się za pracą i o mały figiel byłby dostał posadę majstra w stoczni 
remontowej Marynarki Wojennej, ale w ostatniej chwili wtrynił się jakiś bubek i sprzątnął mu 
gratkę sprzed nosa. Kilka razy wybrał się na zabawę z Delią, Hildą Thompson, paroma 
oficerami piechoty i pewnym podchorążym z kontrtorpedowca, ale oficerowie traktowali go 
z góry, Delia pozwalała się całować wszystkim mężczyznom i zamykała się w kabinach 
telefonicznych z każdym facetem, który nosił mundur, a Joego przez cały czas zalewała krew. 
W końcu znalazł klub bilardowy, gdzie zbierało się trochę chłopaków, można było dostać 
kukurydzanej samogonki, i zaczął zdrowo zalewać robaka. Delia się wściekała, kiedy 
wracając wieczorem do domu zastawała go pod muchą, ale jemu było już wszystko jedno.
Aż wreszcie podgazowawszy sobie pewnego wieczoru z kumplami, z którymi był na 
meczu bokserskim, Joe wracał do domu, gdy ujrzał na ulicy Delię z jakimś mydłkowatym 
podporucznikiem. Było już dobrze ciemno, mało ludzi na chodnikach i parka przystawała 
w każdej bramie całując sią i migdaląc. Joe doprowadził ich do latarni, a upewniwszy się, że 
to Delia, podszedł i zapytał, co sobie, u diabła ciężkiego, wyobrażają. Delia musiała wypić 
parę głębszych, bo zaczęła chichotać cienkim głosikiem, który doprowadził Joego do pasji, 
tak że złapał oficerka za hals i wyrżnął go przepisowym lewym prostym w szczękę. 
Zabrzęczały ostrogi i zamroczony podporucznik wyciągnął się jak długi na małym spłachetku 
trawnika pod latarnią. Joemu wydało się to nawet śmieszne, ale Delia, wściekła jak osa, 
zaczęła wrzeszczeć, że go każe aresztować za obrazę munduru, za napad, za uszkodzenie ciała 
i że jest śmierdzącym tchórzem, dekuje się w domu, kiedy wszyscy przyzwoici chłopcy jadą 
na front bić Fryców. Joe wytrzeźwiał trochę, podniósł faceta na nogi i powiedział, że mogą 
się oboje powiesić. Odwrócił się i odszedł, zanim poruczniczek, który zresztą musiał być też 
pod dobrym gazem, zdołał cokolwiek wybełkotać.
Poszedł prosto do domu spakować walizkę i wynieść się. Will Stirp był w mieście, więc 
go wyciągnął z łóżka, powiedział, że skończył z małżeństwem, i poprosił, żeby Will mu 
pożyczył dwadzieścia pięć kółek na dojechanie do Nowego Jorku. Will odparł, że mądrze 
zrobił, przespać się i cześć to jedyna zdrowa polityka dla takich jak oni. Gadali o tym i owym 
do białego rana, po czym Joe zasnął i spał do późnego popołudnia. Obudził się w samą porę, 
żeby złapać statek waszyngtoński. Nie wziął kajuty, tylko obijał się całą noc po pokładzie. 
Słuchając chlupotania wody o dziób i obserwując ruchliwy biały palec reflektora wymacujący 
boje i latarnie morskie, zbierał się powoli do kupy. Zaczął dowcipkować z jednym oficerem 
i poszedł z nim do sterówki pachnącej przyjemnie starymi zeszłorocznymi fajkami. 
Powiedział, że jedzie do Nowego Jorku zobaczyć się z siostrą i starać o patent drugiego 
oficera w Komisji Żeglugi. Jego opowieści o tym, jak został storpedowany, zrobiły furorę 
wśród chłopców na „Dominion City”, bo żaden z nich nie pływał nigdy na drugą stronę 
wielkiego stawu.
O rześkim listopadowym świcie poczuł się jak za dawnych czasów, gdy wyszedłszy na 
dziób wciągnął w nozdrza znajomą słoną woń Potomaku i objął okiem przesuwającą się 
czerwonoceglaną Alexandrie i Anacostię, Arsenał, stocznię Marynarki Wojennej i sterczącą 
w oddali z porannych mgieł różowawą Iglicę Waszyngtona . Pirsy wyglądały mniej więcej 
tak samo, po przeciwnej stronie cumowały jachty i motorówki, statek z Baltimore właśnie 
przybijał do przystani, stały wysłużone parowce wycieczkowe, na nabrzeżu skrzypiały pod 
nogami muszle ostryg i wałęsali się czarni robotnicy portowi. Po chwili Joe wskoczył 
w tramwaj i ani się obejrzał, jak maszerował znajomą uliczką z czerwonej cegły. Naciskając 
dzwonek zastanawiał się, po co właściwie przyjechał do domu.
Mama postarzała się, ale wyglądała dobrze i była ogromnie przejęta pensjonariuszami 
i tym, że obie dziewczynki są zaręczone. Powiedziały, że Janey robi wielką karierę, ale 
bardzo się zmieniła, odkąd mieszka w Nowym Jorku. Joe odparł, że właśnie jedzie do 
Nowego Jorku starać się o patent drugiego oficera, więc z pewnością się z nią zobaczy. Ale 
kiedy go spytały o wojnę, o Ubooty i w ogóle wszystko, nie bardzo wiedział, co mówić, i 
w rezultacie zbył je żartami. Rad był, kiedy musiał wracać na pociąg, chociaż były dla niego 
miłe i zdaje się uważały, że on też robi wielką karierę, dostaje przecież tak młodo patent 
drugiego oficera. O swoim małżeństwie nic im nie powiedział.
Przez całą drogę do Nowego Jorku siedział w palarni i gapił się przez okno na farmy, 
dworce, szyldy, brudne uliczki fabrycznych miast New Jersey w zacinającym deszczu 
i wszystko przypominało mu czemuś Delię i okolice Norfolk, i dobre dawne czasy 
dzieciństwa. Wysiadłszy z pociągu na Dworcu Pensylwańskim w Nowym Jorku oddał przede 
wszystkim walizkę do przechowalni, po czym doszedł błyszczącą od deszczu Ósmą Aleją do 
rogu ulicy, na której mieszkała Janey. Przyszło mu do głowy, że może lepiej najpierw 
zadzwonić, więc wszedł do jakiejś trafiki. Głos Janey brzmiał dziwnie sztywno w słuchawce; 
powiedziała, że jest bardzo zajęta i może się z nim zobaczyć dopiero jutro. Wyszedłszy 
z kabiny telefonicznej powlókł się dalej ulicą, sam nie wiedząc dokąd. Pod pachą ściskał 
paczkę z dwoma szalami hiszpańskimi, które kupił dla Delii i dla Janey podczas ostatniej 
podróży. Był w takim pieskim nastroju, że miał ochotę wyrzucić szale do rynsztoka 
i skończyć ze wszystkim, ale się opamiętał, odniósł szale do przechowalni, po czym usiadł 
w poczekalni i palił przez jakiś czas fajkę. Niech to wszystko szlag trafi, musi się napić!
Wyszedł na Broadway i ruszył w stronę Union Square wstępując po drodze do każdego 
lokalu, który wyglądał na knajpę, ale nigdzie nie chcieli mu podać wódki. Union Square był 
iluminowany i pełen plakatów werbunkowych Marynarki Wojennej. Całą jedną stronę placu 
zajmował wielki tekturowy model pancernika. Obok, otoczone tłumem ludzi, dziewczę 
w przebraniu majtka perorowało o patriotyzmie. Znowu zaczął zacinać drobny deszczyk 
i tłum się rozproszył. Joe skręcił w boczną ulicę i wszedł do lokalu z szyldem Stara Farma. 
Musiał przypominać któregoś z bywalców, bo barman powiedział „Czołem” i bez pytania 
nalał mu żytniówki.
Joe wdał się w gadkę z dwoma facetami z Chicago, którzy popijali whisky piwem. 
Twierdzili oni, że cały ten szum koło wojny to jedna wielka szemrana propaganda i gdyby 
wszyscy robociarze rzucili pracę w fabrykach zbrojeniowych zamiast produkować pociski, 
które urywają głowy takim samym robociarzom, toby był razdwa koniec z wojną. Joe odparł, 
że mają świętą rację, ale jak człowiek przy tym zarabia! Na to ci z Chicago powiedzieli, że 
sami robili w fabryce zbrojeniowej, ale jak rany, skończyli z tym raz na zawsze, bo jeśli 
robociarze zarobią przy tym lekko parę dolarów, to spekulanci wojenni zarobią lekko parę 
milionów. Rosjanie wiedzieli, jak sobie z tym poradzić, zrobili rewolucję i wystrzelali 
wszystkich parszywych spekulantów, a amerykańscy skończą tak samo, jeśli się w porę nie 
opamiętają, i będzie mała szkoda. Słysząc to barman przechylił się przez bar i zaseplenił, żeby 
nie opowiadali takich szeczy, bo ich lucie wezmą za niemieckich szpionów.
– Przecież ty sam jesteś Niemiec, George? – zapytał jeden z mężczyzn.
Barman się zaperzył.
– Nazwisko nie znaczy nic. Ja jestem amerykański patriot. Mówię, szeby wam zrobić 
dobsze. A jak wy kcecie lądować w ciupie, to nie moje zmartfienie.
Ale postawił im po głębszym na koszt firmy i Joe odniósł wrażsenie, że w głębi duszy 
zgadza się z nimi. Po wypiciu jeszcze jednej kolejki Joe powiedział, że to wszystko prawda, 
ale co oni, u licha ciężkiego, mogą na to poradzić? Ci z Chicago odparli, że wstąpić do IWW, 
ot co, nosić w kieszeni czerwoną kartę i być uświadomionym robotnikiem. Joe uważał, że to 
dobre dla cudzoziemców; jakby kto założył partię godną białego człowieka, zwalczającą 
spekulantów i krwiopijców bankierów, to co innego, sam by pierwszy wstąpił. Tamtych krew 
zalała i zaczęli wykrzykiwać, że wobblisi są takimi samymi białymi ludźmi jak on, partie 
polityczne to jedna wielka granda, a wszyscy Południowcy to śmierdzące łamistrajki. Joe się 
cofnął o krok i zmierzył okiem, którego pierwszego rąbnąć, gdy zza baru wyszedł barman 
i stanął między nimi. Był tłusty, ale miał tęgie bary i niebezpieczne błyski w niebieskich 
oczach.
– Tylko gszecznie, lapserdaki jedne – powiedział. – Wy słuchacie: ja jestem Niemiec, ale 
czy ja stoję za Kaisera? Nie, ja jestem socjalist, a on jest Schweinhund. Ja mieszkam 
czydzieści lat w Union City, ja mam dom, ja płacę podatki, ja jestem dobry Amerykan, ale to 
nie znaczy, sze ja idę walczyć za bankier Morgan, długo nie. Ja znam czydzieści lat 
amerykańskie robotniki z socjalpartii, oni nic nie robią, tylko się kłócą. Kaszdy jeden 
skurczybyk uwasza się za lepszy od drugiego. No, jazda stąd, prószniaki, zamykamy. 
Zamykam interes i jadę do domu.
Jeden z mężczyzn z Chicago zaczął się śmiać.
– No, zdaje się, że to nasza kolejka, Oskar. Po rewolucji wszystko się zmieni.
Joego świerzbiało nadal do bitki, ale zapłacił ostatnim banknotem za następną kolejkę. 
Barman, z twarzą czerwoną po przemowie, podniósł do ust kufel piwa i zdmuchnął pianę.
– Z pracy mnie wyleją za takie gadanie.
Uścisnęli sobie wszyscy dłonie i Joe wyszedł w zacinający z północo-wschodu deszczyk. 
Był podochocony, ale nie czuł się dobrze. Wrócił na Union Square. Mowy werbunkowe były 
skończone, model pancernika ciemny. Paru obdartych wyrostków kuliło się pod osłoną 
namiotu werbunkowego. Joe czuł się piesko. Zszedł do metra i złapał pociąg brooklyński.

U pani Olsen było ciemno. Joe zadzwonił i po chwili pani Olsen w różowym pikowanym 
szlafroku zeszła otworzyć drzwi. Była zła, że ją obudził, zwymyślała go od pijaków, ale go 
przenocowała, a nazajutrz pożyczyła mu piętnaście dolarów na przetrwanie, póki się nie 
zamustruje na jakąś łajbę Komisji Żeglugi. Wyglądała na zmęczoną, postarzała się bardzo, 
mówiła, że ją łamie w krzyżach i nie może podołać tej harówce. Rano Joe porobił jej półki 
w spiżarni i powynosił sterty śmieci przed pójściem do biura werbunkowego Komisji Żeglugi. 
Miał nadzieję dostać się do szkoły oficerskiej, ale mały Żydek za biurkiem, który nigdy nie 
pływał, zaczął mu zadawać kupę kretyńskich pytań i w końcu kazał się zgłosić w przyszłym 
tygodniu po odpowiedź. Joe się wściekł, powiedział Żydkowi, żeby go pocałował w dupę, 
i wyszedł.
Wieczorem wziął Janey na kolację i na przedstawienie, ale i ona gadała to samo co 
wszyscy, objechała go, że klnie, i Joe nie bawił się za dobrze. Ale szale bardzo jej się 
podobały i Joe był rad, że jego siostra tak dobrze sobie radzi w Nowym Jorku. Jakoś nie 
zdobył się na powiedzenie jej o Delii. Odprowadziwszy ją do domu, nie wiedział, co ze sobą 
począć. Miał się ochotę napić, ale kolacja z Janey i wszystko nadszarpnęły zdrowo pożyczone 
od pani Olsen piętnaście dolarów. Ruszył w kierunku zachodnich nabrzeży do znajomej 
knajpy na Dziesiątej Alei, ale knajpa była zamknięta – prohibicja wojenna. Wobec tego 
powlókł się z powrotem na Union Square; może ten kumpel Tex, którego spotkał przechodząc 
z Janey, będzie tam jeszcze siedział, to sobie pogadają. Usiadł na ławce naprzeciwko 
tekturowego modelu pancernika i zaczął się przyglądać. Niczego sobie robótka! „Rany, 
gdybym nie widział wnętrza pancernika”, pomyślał, gdy obok cicho usiadł Tex i położył mu 
rękę na kolanie. Poczuwszy jego dotknięcie Joe od razu wiedział, że nigdy nie lubił faceta – 
za ciasno osadzone oczy.
– Coś taki przegrany, Joe? Słuchaj, dostaniesz ten patent?
Joe kiwnął głową i pochyliwszy się splunął starannie między nogi.
– Jak ci się podoba ten model? Cacko, nie? Jezuniu, ale z nas szczęściarze, że nie 
siedzimy teraz w jakichś okopach za morzem i nie pierzemy Fryców.
– Ee, ja tam mógłbym siedzieć – burknął Joe. – Wisi mi to.
- Wiesz, Joe, mam byczą robótkę. Nie powinienem o tym paplać, ale ty jesteś swój chłop, 
nikomu nie powtórzysz. Jestem na bruku od dwóch tygodni, żołądek mi coś nawala. Bracie, 
chory jestem, że okropność, mówię ci. Nie mam już sił do żadnej harówki. Jeden znajomy 
szczeniak pracuje w restauracji, podwędza mi trochę żarła. Więc uważasz, siedzę sobie 
któregoś dnia na ławce, na tym skwerze, aż tu przysiada się jakiś facet, nawet elegancki, i nuż 
się ze mną kumać. Wyglądał mi na jednego z tych amatorów szukających szczęścia, kapujesz, 
więc myślę sobie, co u diabła, obciacham go na parę kółek, co innego człowiekowi zostało, 
jak chory i nie może pracować?
Joe siedział rozparty, z wyciągniętymi nogami i rękami w kieszeniach, z twardym 
nieruchomym wzrokiem utkwionym w sylwetce pancernika na tle gmachów. Tex mówił 
szybko, przysuwając twarz coraz bliżej do Joego.
– Aż tu okazuje się, sukinsyn jest szpikiem. Gówno, myślałem, że narobię w portki. 
Tajniak, kapujesz, Burnsa  ma za szefa. Ale szuka czerwonych, dekowników, szpiegów 
niemieckich, typków, którzy nie umieją trzymać języka za zębami. I facet do mnie, preponuje 
mi robótkę, dwadzieścia pięć kółek tygodniowo, jak mały Willy się postara. A cała robótka to 
kręcić się i słuchać, co faceci mówią, kapujesz? Jak tylko usłyszę coś nie na sto procent, mam 
zaraz szepnąć słówko szefowi, już on się tym zajmie. Dwadzieścia pięć okrągłych 
tygodniowo za służenie krajowi i jeszcze gwarancja, że jak się wpakuję w jaki smród, to 
Burns mnie wyciągnie. No, może nie gratka, co, Joe?
Joe się podniósł z miejsca.
– No, będę chyba wracał do Brooklynu.
– Hej, poczekaj. Zawsze byłeś dobrym kumplem. Jesteś równy gość, ja wiem, Joe. Spiknę 
cię z tym facetem, jak chcesz. To swój chłop, wykształcony i w ogóle, wie, gdzie można 
dostać wódzi i kobietki, jak będziesz miał ochotę.
– Rany, ja tam wracam na morze, byle dalej od tego całego bajzla – powiedział Joe.
Odwrócił się i odszedł w stronę stacji metra.

OKO KAMERY (34)
 jego głos dochodził z odległości trzech tysięcy mil wciąż próbował wstawać z łóżka 
policzki mu pałały oddech miał zdławiony Nie bratku leż spokojnie nie możemy dopuścić 
żebyś się jeszcze bardziej przeziębił dlatego mnie tu właśnie posadzili żebym ci nie pozwolił 
wstać z łóżka pokój jest sklepiony jak beczka pachnie cały gorączką wapnem karbolem 
chorymi makaroniarzami na dworze wyje syrena koszmarnym (Mestre to stacja wyładunkowa 
nad Brentą świeci księżyc nad szpitalem wojskowym i nad placem gdzie składują amunicję 
karboliczny bladoniebieski księżyc) bez przerwy chciał wstawać z łóżka Nie bratku leż 
spokojnie jego głos dochodzi z Minnesoty zrozumwreszcieżemuszęwstać mam spotkanie 
ważnąsprawędozałatwienia chodzioteparcele niemogęsiędłużejwylegiwaćwłóżku 
przepadniemizadatek ranygorzkie nie rozumiesz, że i bez tego dość straciłem?
Leż bracie spokojnie jesteś w szpitalu w Mestre masz trochę gorączki i roją ci się różne 
rzeczy w głowie Daszmiwreszciespokój? Jesteśznimiwzmowie otocałatajemnica wiemwiem 
chcąmniewykończyć uważająmniezaostatniegofrajera bowpłaciłemtenzadatek alejaimpokażę 
zobaczysz łebcirozwalę na beczkowym sklepieniu mój cień ogromniasty niezdarny chwieje 
się i podskakuje w rozświetlonej jedną czerwonoskwierczącą świecą rześkiej zimowej 
karbolicznoszpitalnej czerni nad cieniem na polowym łóżku muszę mu przyciskać ramiona do 
posłania krzepki chłop z tego mojego Kędziora mimo że (w górze słyszę teraz ich motory 
zenitówki zaczynają swoje pukanie wspaniale musi być tam w górze w świetle księżyca 
z dala od zapachu karbolu latryn i chorych makaroniarzy) możesz teraz usiąść wygodniej 
zapalić „Macedonię” od świecy Kędzior zdaje się zasnął oddech ma taki ciężki oddech 
chorego na zapalenie płuc słyszę swój własny, oddech i wodę kapiącą z kranu doktorzy 
i sanitariusze zeszli wszyscy do schronu nie słyszą nawet jęków chorych makaroniarzy.
Chryste Panie facet umiera? tamci w górze zamknęli motory cisza bębni mi w uszach 
pewnie dlatego nazwali to bębenkami (tam w górze austriacki obserwator sięga w niebieskim 
świetle księżyca do linki żeby zrzucić ładunek) płomień świecy zamiera na moment jeszcze 
nie tym razem ale łłup w bok głowy obudziło Kędziora i brzęk szkła w oknach na piętrze 
świeca podskoczyła ale nie zgasła sklepienie kołysze się razem z moim cieniem i cieniem 
Kędziora rany ale on mocny głowa zieje mu fetorem gorączki Bracie nie możesz wstawać 
z łóżka (z góry zwalili nielichy ładuneczek nie ma co) odłamki bębnią za oknami jak grad 
Bracie wracaj szybko do łóżka Kiedymamumówionespotkanie och słodkijezuchryste nie 
może mi pan przypadkiem wskazać drogi do mojego oddziału litości tatusiu 
niechciałemzrobićniczłego chodzimitylkooteparcele głos przechodzi w skomlenie podciągam 
mu znowu koce pod brodę zapalam znowu świecę zaciągam się znowu „Macedonią” 
spoglądam znowu na zegarek musi być już blisko rana dziesiąta godzina zluzują mnie dopiero 
o ósmej gdzieś daleko rozlega się głos i rośnie rośnie jak syrena alarmowa ejjejjuuTU 

KRONIKA XXV 
Oddziały generała Pershinga  zajęły dzisiaj farmę Belle Joyeuse oraz południowy skraj 
Bois des Loges. Amerykanie napotkali jedynie niewielki opór nieprzyjacielskich mitraliez. 
Natarcie w tych punktach miało na celu wyrównanie linii frontu.
Poza tym działalność na całej linii ograniczała się w zasadzie do obstrzału artyleryjskiego 
i bombardowania z aeroplanów W okolicach Belluno zanotowano działalność patroli 
poprzedzającą przerzut znacznych sił alianckich przez przełęcz Quero w rejonie Grappy 
ZBUNTOWANI MARYNARZE OPIERAJĄ SIĘ ALIANTOM 
Bonjours ma cherie, Comment ca va? Bonjours ma cherie, Jak się panna ma?
 po dłuższej konferencji z sekretarzem wojny i sekretarzem stanu prezydent Wilson 
powrócił dziś po południu do Białego Domu najwyraźniej zadowolony, iż wypadki 
niezmiennie przyjmują obrót, który przewidział 
Avez vous fiance? Cela ne lait iien. Voulez vous coucher avec moi ce soii? Łi, łi, 
combien? 
POMAGAJCIE URZĘDOWI APROWIZACJI PRZEZ WSKAZYWANIE 
SPEKULANTÓW WOJENNYCH 
Lord Roberts, który jest prawą ręką ministra spraw zagranicznych Balfoura , dodał: „Po 
odniesionym zwycięstwie odpowiedzialność za losy Ameryki i Wielkiej Brytanii będzie 
spoczywała nie na barkach mężów stanu, lecz narodów”. Pojawienie się czerwonego 
sztandaru na pryncypalnych ulicach wydaje się symbolem narastającego zagrożenia i zachętą 
do pomiatania prawem i do anarchii, bowiem czerwony sztandar ucieleśnia to wszystko, co 
nam najbardziej wrogie 
LENIN ZBIEGŁ DO FINLANDII 
leżę sobie jak u Pana Boga za piecem w tym trzecim dniu października. A zaczęło się 
wszystko w niedzielę, gdy podczas wypadu przed nasze linie otrzymałem postrzał 
z mitraliezy powyżej lewego kolana. Leżę więc w szpitalu wojskowym i jest mi bardzo 
dobrze. Piszę to lewą ręką, bo prawą mam pod głową 
PAPIERY WARTOŚCIOWE ZWYŻKUJĄ PRZY NIEWIELKIM ZBYCIE 
Aż kiedyś wreszcie trębacza zaciukam, 
Daremnie rano będą go szukać. 
Potem zdepczę trąbkę, 
Wrażę w nią obcasy 
I pójdę się wyspać 
Za wszystkie czasy

DONKISZOT Z INDIANY
HIBBEN, Paxton, dziennikarz, ur. 5 XII 1880 w Indianapolis, Indiana, syn Thomasa 
Entrekina i Jeannie Merrill H. z d. Ketcham; dyplom: Princeton 1903, magisterium: Harvard 
1904.

W latach gdy Hibben był chłopcem, ludzie myślący trapili się na Środkowym Zachodzie, 
że coś niedobrego dzieje się z Republiką Amerykańską; czy przyczyną był Parytet Złota, 
Przywileje, Kapitały, Wall Street?
Bogacze bogacili się coraz bardziej, a biedacy biednieli, drobni farmerzy tracili 
ojcowiznę, robotnicy musieli harować dwanaście godzin dziennie na opędzenie 
podstawowych potrzeb, zyski były dla bogaczy, prawo było dla bogaczy, policja była dla 
bogaczy; czyż po to Ojcowie Pielgrzymi  chylili karku przed burzami, faszerowali 
pierzchających Indian siekańcami z garłaczy i uprawiali kamieniste poletka Nowej Anglii; po 
to pionierowie przedzierali się przez Appalachy z długą fuzją przerzuconą przez żylaste ramię 
i garścią kukurydzy w kieszeni kamizeli z koźlej skóry; po to chłopcy z farm Indiany wylegli 
bić konfederatów w imię wolności czarnego człowieka?
Paxton Hibben był zadziornym malcem, synem jednej z najlepszych rodzin (Hibbenowie 
mieli w Indianapolis hurtownię towarów łokciowych); dzieci bogaczy nie lubiły go w szkole, 
bo się kumał z dziećmi biedaków, a dzieci biedaków – bo jego rodzice byli bogaczami; ale 
był prymusem gimnazjum w Short Ridge, redagował gazetkę szkolną, zwyciężał we 
wszystkich turniejach krasomówczych.

W Princeton był młodym akademikiem, redaktorem „Tygrysa” , pił dużo, bez żenady 
uganiał się za spódniczkami, miał olśniewające wyniki w nauce i był solą w oku wszystkich 
nabożnisiów. Naturalną rzeczą dla inteligentnego młodzieńca jego klasy i pozycji społecznej 
byłoby studiować prawo, ale Hibbenowi roiły się podróże i romanse a la Byron i de Musset, 
wytworne przygody w obcych krajach, więc jako synowi jednej z najlepszych rodzin 
w Indianie, zaprzyjaźnionej z senatorem Beveridgem , wystarano mu się o miejsce 
w służbie dyplomatycznej: 3–ci i 2–gi sekr. Ambasady Amer. w St. Petersburgu i Mexico 
City 1905–06; sekr. i chargó d’affaires Poselstwa w Bogocie, Kolumbia 1908–09; w Hadze 
i Luksemburgu 1909–12; w Santiago de Chile 1912 (wystąpił ze służby dypl.)

Puszkin zamiast de Musseta; Sankt Petersburg był dla młodego gogusia romansem 
z bajki: złociste kopuły pod platynowym niebem, lodowoszara Newa rwąca głębokim 
bystrym nurtem pod mostami, na których brzęczą dzwonki sań; powrót z Wysp do domu 
w towarzystwie metresy Wielkiego Księcia, najpiękniejszej najbardziej romansowej 
odtwórczyni neapolitańskich piosenek; gra o piramidki rubli w wysokiej sali mieniącej się 
żyrandolami, monoklami, brylantami spływającymi z białych ramion; biały śnieg, białe 
obrusy, biała pościel; kachetyńskie wino, wódka rześka jak świeżo skoszone siano, kawior 
astrachański, jesiotr, fiński łosoś, lapońskie pardwy i najpiękniejsze kobiety świata; ale był 
rok 1905, pewnego wieczora wyszedłszy z Ambasady Hibben ujrzał błysk czerwieni na 
zdeptanym śniegu Newskiego i czerwone sztandary, krew zamarzniętą w koleinach, krew 
płynącą po szynach tramwajowych; ujrzał kulomioty na balkonach Pałacu Zimowego, 
kozaków szarżujących na bezbronny tłum, który pragnął pokoju, strawy i odrobiny wolności, 
usłyszał gardłowy pomruk rosyjskiej „Marsylianki”; jakaś żyłka przekory wezbrała 
buntowniczo w szacownym amerykańskim ciele i przez całą noc przemierzał ulice wraz 
z rewolucjonistami, aż podpadł w Ambasadzie i został przeniesiony do Mexico City, gdzie 
jeszcze nie było rewolucji, tylko peoni, księża i cisza wielkich wulkanów.
Cientificos  wprowadzili go do Jockey Clubu, w którego wspaniałym gmachu 
z błękitnych płyt puebłańskich przegrał w ruletkę wszystkie pieniądze i pomógł gospodarzom 
osuszyć ostatnie skrzynki szampana pozostałe z łupów Cortesa.

Jako charge d’affaires w Kolumbii (nigdy nie zapomniał, że zawdzięcza karierę 
Beveridge’owi; wierzył żarliwie w Roosevelta, w sprawiedliwość i reformy, 
w ustawodawstwo antytrustowe i Tęgą Pałkę, która odstraszy łapowników i występnych 
krezusów i odda prostemu człowiekowi to, co jego) przyłożył ręki do reżyserowanej 
rewolucji, która odebrała biskupowi Bogoty Strefę Kanału; później bronił Roosevelta 
w Pulitzerowskim procesie o oszczerstwo ; był progresistą, wierzył w Kanał i T. R.
Został przeniesiony do Hagi, gdzie drzemał podczas mglistych debat Międzynarodowego 
Trybunału.
W 1912 wystąpił ze służby dyplomatycznej i wrócił do kraju prowadzić kampanię na 
rzecz Roosevelta; zdążył do Chicago w samą porę, by usłyszeć delegatów śpiewających 
w Koloseum „Naprzód, żołnierze Chrystusa”; w ich tłumnych okrzykach i wiwatach 
posłyszał tętent rosyjskiej „Marsylianki”, posępne milczenie meksykańskich peonów 
i kolumbijskich Indian czekających na oswobodziciela, w gromkim hymnie dosłuchał się 
odmierzanych kadencji „Deklaracji Niepodległości”.

Rozprawianie o sprawiedliwości społecznej do niczego nie doprowadziło; T. R. okazał się 
takim samym frazesowiczem jak wszyscy, Łoś Rosochaty – nafaszerowany tymi samymi 
trocinami co Wielka Stara Partia .
Paxton Hibben kandydował do Kongresu z listy partii progresywnej w Indianie, ale wojna 
europejska zajęła już w umysłach wyborców miejsce sprawiedliwości społecznej.
Korespondent wojenny „Collier’s Weekly” 1914–15; korespondent europ. „Associated 
Press” 1915–17; korespondent wojenny „Leslie’s Weekly” na Bliskim Wschodzie i sekr. 
Sekcji Rosyjskiej Pomocy dla Bliskiego Wschodu VIXII 1921.
W latach wojny zapomniał doszczętnie o fioletowych jedwabnych szlafrokach dyplomaty, 
o przyborach toaletowych z kości słoniowej i rozkosznych tete-a-tete z wielkimi księżnymi; 
pojechał do Niemiec jako sekretarz Beveridge’a i widział Parademarsch niemieckich 
oddziałów w Brukseli, widział Poincarego  kroczącego między dwoma szeregami 
rozgoryczonych szemrzących żołnierzy w błękitnych mundurach podczas inspekcji nie 
kończących się fortecznych korytarzy Verdun, nad którymi wisiała klątwa, widział 
zgangrenowane rany, cholerę, tyfus, małe dzieci z brzuszkami wzdętymi od głodu, toczone 
przez czerwie trupy na szlaku serbskiego odwrotu, pijanych oficerów alianckich uganiających 
się za gołymi chorymi dziewczętami po piętrach burdelu w Salonikach, żołnierzy łupiących 
sklepy i kościoły, knajpiane bójki francuskich i brytyjskich majtków flaszkami od piwa; 
podczas bombardowania Aten przechadzał się z królem Konstantynem  po tarasie, stoczył 
pojedynek z francuskim komisantem, który ostentacyjnie wyszedł, gdy do stołu w sali 
jadalnej Grande Bretagne zasiadł Niemiec; Hibben sądził, że z tym pojedynkiem to żarty, 
dopóki jego przyjaciele nie zaczęli nakładać jedwabnych cylindrów; ale stanął i pozwolił 
Francuzowi oddać do siebie dwa strzały, po czym sam strzelił w ziemię; w Atenach tak jak 
wszędzie był stale w opałach, zadziorny mężczyzna niepozornej budowy, który przez całe 
życie toczył boje o przyjaciół, o poszkodowanych pechowców, o idee, zbyt lekkomyślny, by 
skrupulatnie odmierzać kamienie milowe szacownej kariery.
Nominowany por. art. poi. 27 XI 1917; kpt. 31 V 1919; służba w zbiorczym obozie 
wojennym Grant; we Francji z 332 p. p. Armii Europejskiej; w Biurze Rachmistrza 
Intendentury,– w Kwaterze Gł. w Biurze Insp. Gen. Amer. Sił Ekspedycyjnych; 
zdemobilizowany 21 VIII 1919; kpt. Korp. Ofic. Rez. 7 II 1920; ponownie 7 II 1925;
Wojna w Europie była krwawa, brudna i nudna, ale wojna w Nowym Jorku odsłoniła 
takie oślizłe otchłanie podłości i hipokryzji, że człowiek, który raz to zobaczył, nigdy nie 
będzie już tym samym człowiekiem. W wojskowych obozach szkoleniowych było inaczej, 
chłopcy wierzyli, że idą ratować świat w imię Demokracji, Hibben wierzył w Wilsonowskie 
Czternaście Punktów, wierzył w Wojnę dla Położenia Kresu Wojnom.
Z Misją Wojsk, w Armenii VIII-XII 1919; korespondent specj. „Chicago Tribune” 
w Europie; w Pomocy dla Bliskiego Wschodu 1920–22; sekr. Ros. Komitetu Czerw. Krzyża 
w Ameryce 1922; wicedyr. Amer. Misji Pomocy Nansena 1923; sekr. delegacji Amer. Misji 
Pomocy Dzieciom Ros. IV 1922.
W roku głodu, roku cholery, roku tyfusu Paxton Hibben pojechał do Moskwy z misją 
charytatywną.
W Paryżu ciągle jeszcze targowano się o cenę krwi, handryczono o chorągiewki na 
mapach plastycznych, o rzeki graniczne, o historyczne przeznaczenie narodów, gdy 
tymczasem za kulisami wytrawni gracze, Deterdingowie , Zaharowowie , Stinnesowie , 
zagarniali po cichu światowe surowce.
W Moskwie był porządek, w Moskwie była praca, w Moskwie była nadzieja; 
„Marsylianka” z 1905, „Naprzód, żołnierze Chrystusa” z 1912, posępna bierność 
amerykańskich Indian i piechurów oczekujących frontowej śmierci złożyły sią na mocarny 
zew marksowskiej „Międzynarodówki”.
Hibben wierzył w nowy świat.
Gdy wrócił do Ameryki, ktoś postarał się o fotografię kapitana Paxtona Hibbena 
składającego wieniec na grobie Jacka Reeda; próbowano go usunąć z Korpusu Oficerów 
Rezerwy; w Princeton na zjeździe koleżeńskim w dwudziestą rocznicę promocji dawni 
kumple chcieli go zlinczować; wprawdzie byli pijani i może zebrało im się tylko na 
spóźniony o dwadzieścia lat studencki kawał, ale założyli mu już pętlą na szyją, powiesić 
cholernego czerwieńca, w Ameryce nie ma już miejsca na zmiany, nie ma już miejsca na te 
odgrzewane numery ze sprawiedliwością społeczną, progresizmem, buntem przeciw 
uciskowi, demokracją; spławić czerwonych, nie ma dla nich pieniędzy, nie ma dla nich pracy.
Członek Ligi Autorów Amer., Tow. Wojen Kolonialnych, Tow. Weteranów Wojen 
Zagranicznych, Legionu Amer., Królewskiego i Amer. Tow. Geograficznego. Odznaczenia: 
kawaler Orderu Św. Stanisława (ros.), oficer Orderu Zbawiciela (gr.), Orderu Najświętszego 
Skarbu (jap.). Kluby: Princetoński, Dziennikarski, Obywatelski (Nowy Jork).
Autor: „Konstantyn i lud grecki”, 1920; „Głód w Rosji”, 1922; „Henry Ward Beecher : 
portret Amerykanina”, 1927.
Zm. 1929.


KRONIKA XXVI 
EUROPA NA OSTRZU NOŻA 
Tout le long de la Tamise 
Nous sommes alles tous les deux 
Gouter l’hewe exquise 
czyż w tych warunkach należy sią dziwić, że Departament Sprawiedliwości spogląda 
niemal z czułością na uchylających sią od służby wojskowej, z pobłażliwością na 
przysięgłych anarchistów i ze swoistą obojętnością ignoruje fakt, że przeważająca ich 
większość nie została jeszcze uwięziona ani deportowana 
w wiele lat po założeniu Amerykańskiej Korporacji Stali Wall Street wciąż zajmuje sią 
problemem mierzenia w jardach kubicznych wody wstrzykniętej w posiadłość 
GOTOWA STAL CIESZY SIĘ WIĘKSZYM POPYTEM 
Który do domu w jakie wraca strony, 
Chłopcy, który w jakie strony?
DZIKIE GĘSI NAD PARYŻEM WOJNA OŻYWIŁA PRODUKCJĘ NAWOZÓW 
Kto do Harlemu, kto do Jersey City, 
A kto do Arizony?
 zwycięstwo w tej wojnie zależy w równej mierze od robotników przemysłowych, co od 
żołnierzy. Nasze wspaniałe osiągnięcie wodowania stu statków na Święto Niepodległości  
dowodzi, co można zdziałać, gdy w patriotycznym porywie wszyscy razem przyłożymy 
ramienia, by pchać wspólnie wózek 
WEZBRANE NURTY SEKWANY ZALAŁY ŁAŹNIE SAMARITAINE 
Nie mam pojęcia, 
O co ta wojna, 
Lecz ja to sprawdzą, 
Głowa spokojna.
Więc, moja duszko, 
Żyj bez frasunku, 
Króla ci przywiozę
Z wojny w podarunku. 
Przywiozę ci Turka, 
No i Kaisera, 
Więcej w pojedynkę
Chyba nie nazbieram
POWOJENNE PLANY FABRYKI MATERIAŁÓW WYBUCHOWYCH ETNA 
WIEKOWE MIASTO W ŻAŁOBIE DZWONY KOŚCIELNE MILCZĄ NAWET 
W NIEDZIELĘ 
Który do domu w jakie wraca strony, 
Chłopcy, który w jakie strony?


RICHARD ELLSWORTH SAVAGE 
Szare ambulanse Fiata, na których mieli jeździć, zobaczyli po raz pierwszy 
w Fontainebleau ustawione rządkiem na skwerze przed pałacem Franciszka I. Schuyler wrócił 
po rozmowie z francuskimi szoferami, od których przejmowali ambulanse, z wiadomością, że 
tamci są na nich źli jak diabli, bo to oznacza dla nich powrót na front. Pytają, po kiego licha 
Amerykanie pchają się, gdzie ich nikt nie prosi, i przejmują wszystkie dobre zajęcia 
embusgues  zamiast siedzieć spokojnie w domu i pilnować swoich nosów.
Wieczorem sekcja została zakwaterowana w śmierdzących karbolem barakach z papy 
w małym miasteczku w Szampanii. Okazało się, że przypada akurat czwarty lipca, wobec 
czego marechal des logis  wyfasował wszystkim szampana do kolacji i przyszedł jakiś 
generał z sumiastym białym wąsem palnąć mówkę o tym, jak to z pomocą de l’Amerique 
heroique la victoire jest pewna, i wznieść toast pour le president Wilson. W odpowiedzi 
podniósł się niepewnie szef sekcji, Bill Knickerbocker, i wzniósł toast pour la France 
heroique, l’heroique Cinquieme Armee i la victoire przed Gwiazdką. Fajerwerków dostarczyli 
Bosze przysyłając aeroplany i wszyscy popędzili hurmem do abri.
Na dole Fred Summers oznajmił, że ziemianka śmierdzi jak licho, a w ogóle mogliby się 
napić, i we dwóch z Dickiem wygramolili się poszukać jakiegoś estaminet. Przemykali się 
pod okapami domów dla ochrony przed spadającymi raz po raz odłamkami szrapneli 
z zenitówek, aż znaleźli małą knajpkę pełną dymu tytoniowego i francuskich poilus 
śpiewających „La Madelon”, gdzie wszyscy zaczęli wiwatować na ich cześć i wyciągnęło się 
do nich tuzin szklaneczek. Wypalili tutaj swojego pierwszego „Caporal ordinaire”, a że każdy 
poczytywał sobie za punkt honoru postawić im głębszego, po zamknięciu lokalu, gdy trąbki 
odegrały francuski capstrzyk, bardzo chwiejnie powlekli się z powrotem ciemnymi choć oko 
wykol uliczkami, w towarzystwie dwóch poilus, którzy obiecali ich odprowadzić na kwaterę. 
Poilus uważali, że la guerre c’est une saloperie, a la victoire c’est une sale blague , 
i niecierpliwie dopytywali się, czy les Americains nie wiedzą przypadkiem czegoś o la 
revolution en Russie. Dick oświadczył, że on osobiście jest pacyfistą i głosuje za każdym 
rozwiązaniem, które położy kres wojnie, po czym wszyscy wymienili znaczące uściski dłoni 
i zaczęli rozmawiać o la revolution mondiale. Kiedy układali się do snu na polowych łóżkach, 
owinięty już kocem Fred Summers usiadł nagle prosto jak struna i oznajmił na swój 
komicznie uroczysty sposób:
– Chłopaki, to nie jest wojna, to jeden wielki dom wariatów.
W sekcji było jeszcze dwóch chłopców, którzy lubili popijać wino i popisywać się 
kiepską francuszczyzną: Steve Warner, były wolny słuchacz z Harvardu i Ripley, 
pierwszoroczniak z Kolumbii. Prowadzali się w pięciu po okolicznych wioskach wyszukując 
miejsca, gdzie można było dostać omelettes i pommes frites , i obchodząc co wieczór 
wszystkie estaminets, aż zaczęto ich nazywać birbantierami gwardii . Kiedy sekcja została 
przesunięta na Voie Sacree  za Verdun i pozostawiona przez trzy deszczowe tygodnie 
w zrujnowanej wiosce, która się nazywała Erize la Petite, ustawili sobie wszyscy razem 
prycze w jednym kącie starego walącego się spichrza, który im przydzielono na kwaterę. Lało 
bez przerwy dzień i noc i dzień i noc przez rozmiękły głęboki kit drogi przed spichrzem 
przeżynały się kamionetki wożące ludzi i amunicję pod Verdun. Dick siedząc na pryczy 
przyglądał się często przez otwarte drzwi spryskanym błotem, podskakującym twarzom 
wiezionych na front młodych żołnierzy francuskich, pijanych, zdesperowanych 
i wykrzykujących: „A bas la guerre, mort aux vaches, a bas la guerre” . Kiedyś wpadł nagle 
do spichrza Steve, z twarzą pobladłą nad ociekającym poncho i pałającymi oczami.
- Teraz wiem, jak wyglądali skazańcy wiezieni pod gilotynę w czasach terroru – 
powiedział zdławionym głosem. – Właśnie tak!
W końcu przesunięto ich w zasięg obstrzału i Dick stwierdził z ulgą, że nie boi się 
bardziej niż inni. Wyjechawszy pierwszy raz w pole zabłądzili we dwóch z Fredem w zrytym 
pociskami lasku i właśnie próbowali zawrócić ambulans na małym wzniesieniu nagim jak 
łysina księżyca, gdy tuż obok trzasnęły jak z bicza trzy pociski z austriackiej osiemdziesiątki 
ósemki. Sami nie wiedzieli, kiedy dali nura z szoferki do rowu, ale faktem było, że gdy 
rozwiał się rzadki błękitny pachnący migdałami dymek, leżeli obaj plackiem w błocie. Fred 
załamał się zupełnie i Dick musiał go objąć ramieniem i szeptać mu przez dłuższą chwilę do 
ucha: „Weź się w kupę, chłopie, musimy się stąd wydostać. Weź się w kupę, Fred, jakoś się 
wykpimy”. Wydało mu się to potem śmieszne i rechotał przez cały czas w ambulansie, aż 
droga doprowadziła ich w spokojniejszy odcinek lasu, gdzie inteligentnie urządzono punkt 
opatrunkowy tuż przed baterią czterysta piątek, tak że podmuch omal nie zmiatał rannych 
z noszy za każdym odpaleniem działa. Powróciwszy do sekcji po odwiezieniu ładunku do 
triage , pokazywali potem w pudle ambulansu trzy postrzępione dziury po odłamkach.
Następnego dnia zaczęła się ofensywa z nieprzerwanym ogniem zaporowym 
i odporowym i gwałtownym obstrzałem gazowym. Sekcja pełniła służbę przez trzy okrągłe 
doby i potem wszyscy byli rozdygotani i mieli dyzenterię. Jeden z chłopców dostał szoku, 
chociaż go wcale nie wysyłano na linię, bo robił od początku w portki, i trzeba go było 
odesłać do Paryża. Paru innych musiano ewakuować z powodu dyzenterii. Birbantierzy 
gwardii wyszli ze wszystkiego obronną ręką, tylko Steve i Ripley łyknęli pewnej nocy 
w P2  ekstra dozę iperytu i rzucali później wszystko, co wzięli do ust.
W czasie dwudziestoczterogodzinnych okresów wolnych od służby spotykali się 
w małym ogródku w Recicourt, gdzie sekcja miała swoją bazę. O ogródku tym nie wiedział 
nikt prócz nich. Należał on kiedyś do różowej willi, która została starta na proch, jakby 
zmiażdżona nogą olbrzyma. Ogródek natomiast był nietknięty, tylko trochę zaniedbany, 
i akurat kwitły w nim róże, a wśród kwiatów latały motyle i brzęczały w słoneczne 
popołudnia pszczoły. Z początku brali brzęczenie pszczół za świst odległych arrives i rzucali 
się co chwila na ziemię. Pośrodku ogródka znajdowała się obmurowana fontanna, w której 
siadywali, gdy Niemcom wpadło do głowy ostrzeliwać drogę i pobliski most. Regularne 
ostrzeliwanie powtarzało się trzy razy dziennie, ale prócz tego zdarzało się czasami trochę 
rozproszonego ognia. Jeśli było spokojnie, któryś z nich szedł postać w kolejce u Copego 
i kupić melonów z południowej Francji oraz czteroipółfrankową flaszkę szampana. Potem 
ściągali koszule, żeby podpiec sobie trochę plecy i ramiona, jeśli było słonecznie, i siedząc 
w wyschniętej fontannie zajadali melony, popijali ciepłego zatrącającego cydrem cienkusza 
i rozprawiali o tym, jak to po powrocie do Stanów zaczną wydawać tajną gazetkę na wzór „La 
Libre Belgique”, żeby uświadomić ludziom, jak naprawdę wygląda wojna.
Ale najbardziej ze wszystkiego Dick lubił wygódkę przypominającą do złudzenia 
podobne przybytki na farmach w Nowej Anglii, z wyszorowaną do czysta deską 
i półksiężycem w drzwiach, przez który w słoneczne dni pracowicie fruwały tam i z 
powrotem osy gnieżdżące się na suficie. Przesiadywał tu często z rżnięciem w brzuchu 
nasłuchując przyciszonych głosów przyjaciół, którzy rozmawiali w wyschniętej fontannie. Ich 
głosy napełniały go poczuciem szczęścia i bezpieczeństwa, gdy wstawał podetrzeć się 
pożółkłymi ze starości prostokącikami „Petit Journalu” z 1914, które jeszcze wisiały na 
gwoździu. Pewnego razu wrócił do nich zapinając pasek i oznajmił:
– Wiecie co? Przyszło mi do głowy, jakby to było dobrze, gdyby człowiek potrafił 
przeorganizować komórki swego ciała w jakąś inną formę bytu. To wstrętne być 
człowiekiem. Ja bym chciał być kotem, miłym leniwym kotem domowym wylegującym się 
przy ogniu.
- Ładna historia – powiedział Steve sięgając po koszulę i naciągając ją na grzbiet. Chmura 
przesłoniła słońce i zrobiło się nagle chłodno. Działa dudniły monotonnie gdzieś w oddali. 
Dick poczuł się raptem zmarznięty i samotny. – Ładna historia, jeśli człowiek musi się 
wstydzić przynależności do swojego gatunku. Ale jak Boga kocham, ja się wstydzę, wstydzę 
się, że jestem człowiekiem. Trzeba będzie olbrzymiego zastrzyku nadziei, rewolucji czy 
czegoś podobnego, żebym odzyskał szacunek dla samego siebie. Mój Boże, czym my 
jesteśmy, jeśli nie parszywym okrutnym złośliwym tępym gatunkiem małpy bezogoniastej?
– No, skoro tak pragniesz zarobić na szacunek własny, Steve, i na szacunek nas, 
pozostałych małp, to może byś skoczył korzystając, że nie ma obstrzału, i kupił butelczynę 
wody szampańskiej? – odezwał się Ripley.

Po ataku na Wzgórze 304 dywizja została – wycofana na parę tygodni en repos  za Bar-
le-Duc, a potem odkomenderowana na spokojny odcinek w Argonnach zwany le Fourde 
Paris , gdzie Francuzi grali z Boszami na linii frontu w szachy i gdzie jedna strona zawsze 
ostrzegała drugą, nim wysadziła minę na przedpolu. Po skończonej służbie mogli tu zawsze 
pójść do nie zniszczonego i zamieszkałego miasteczka Sainte Menehoulde na świeże 
ciasteczka, zupę dyniową i pieczone kurczaki. Kiedy sekcja została ostatecznie rozwiązana, 
a oni odesłani z powrotem do Paryża, Dick z żalem żegnał soczyste jesienne lasy Argonnów. 
Korpus Sanitarny przydzielony Francuzom przejmowała Armia Amerykańska. Każdy z nich 
dostał odbitkę rozkazu dziennego ze wzmianką pochwalną o sekcji, a Dick Norton wygłosił 
do chłopców pod obstrzałem mowę, żegnając ich jako dżentelmenów ochotników, przy czym 
ani na chwilę nie wypuścił monokla z oka. Taki był koniec sekcji.
Jeśli nie liczyć spadającego od czasu do czasu pocisku z Grubej Berty , Paryż był 
przyjemny i spokojny tego listopada. Było zbyt mglisto na rajdy aeroplanów. Dick wynajął do 
spółki ze Stevem Warnerem taniutki pokoik za Panteonem i po całych dniach czytali po 
francusku, a wieczorami włóczyli się po kawiarniach i knajpach. Fred Summers dostał 
w Czerwonym Krzyżu pracę za dwadzieścia pięć dolarów tygodniowo i zaraz drugiego dnia 
po przyjeździe do Paryża znalazł sobie stałą dziewczynkę. Ripley i Ed Schuyler zamieszkali 
z szykiem nad barem Henry’ego. Co wieczór zjadali razem późny obiad i kłócili się do 
upadłego, co z sobą począć. Steve mówił, że niech to szlag, on wraca do domu i zadeklaruje 
się jako oponent moralny , natomiast Ripley i Schuyler gotowi byli stawać na głowie, 
byleby uniknąć wcielenia do Armii Amerykańskiej, i zastanawiali się nad wstąpieniem do 
Legii Cudzoziemskiej albo Escadrille Lafayette .
– Chłopcy, ta zwariowana wojna to złota żyła stulecia – dowodził Fred Summers. – Ja 
tam mam zamiar z niej korzystać, no i z siostrzyczek Czerwonego Krzyża, rozumie się.
Pod koniec pierwszego tygodnia miał już w Czerwonym Krzyżu dwie posady po 
dwadzieścia pięć dolarów każda i był na utrzymaniu starzejącej się francuskiej marraine , 
bogatej kamieniczniczki z Neuilly. Kiedy Dickowi skończyły się pieniądze, Fred pożyczył dla 
niego coś od swojej marraine, ale żadnemu z przyjaciół nie chciał jej pokazać.
– Nie chcę, chłopaki, żebyście wiedzieli, w co wdepnąłem – mówił.
Któregoś dnia Fred Summers wpadł w porze lunchu powiedzieć, że wszystko jest 
załatwione, ma dla nich zajęcie. Makaroniarze, wyjaśnił, nie mogą się pozbierać po 
Caporetto  i wyzbyć zgubnej skłonności do odwrotów, wobec czego postanowiono im 
wysłać dla podreperowania morale Sekcję Sanitarną Amerykańskiego Czerwonego Krzyża. 
A że on prowadzi zapisy kandydatów, więc wciągnął ich wszystkich czterech na listę. Dick 
natychmiast oznajmił, że mówi po włosku, więc na pewno będzie w stanie podnieść wydatnie 
morale Włochów, i następnego dnia stawili się jak jeden mąż w biurze Czerwonego Krzyża 
przed rozpoczęciem urzędowania. Zostali przyjęci do 1 Sekcji Amerykańskiego Czerwonego 
Krzyża we Włoszech, lecz oczekiwanie na wyjazd przeciągnęło się jeszcze parę tygodni. 
W tym czasie Fred Summers zaczął się prowadzać z tajemniczą serbską damą, którą 
przygadał w jakiejś kafejce za Place Saint Michel i która chciała ich nauczyć palenia 
haszyszu, Dick zaś zaprzyjaźnił się z trunkowym Czarnogórcem, który był barmanem 
w Nowym Jorku i obiecał, że zostaną wszyscy odznaczeni przez króla Czarnogóry Nikolę . 
Jednakże w dniu, w którym mieli zostać przyjęci w Neuilly i odznaczeni, sekcja opuściła 
Paryż.
Konwój dwunastu Fiatów i ośmiu Fordów wyjechał po gładkim makadamie szosy na 
południe przez lasek Fontainebleau i pomknął na wschód po drogach środkowej Francji, 
wijących się między czerwonymi wzgórzami. Dick prowadził samodzielnie Forda i był tak 
zaabsorbowany pamiętaniem, co ma robić z nogami, że ledwo dostrzegał krajobraz. 
Następnego dnia pozostawili za sobą górki i zjechali w dolinę Rodanu, bogatą krainę winnic, 
platanów i cyprysów, pachnącą winobraniem, późnojesiennymi różami i Południem. Kiedy 
dotarli do Montelimar, wojna, rozmowy o buntach i protestach, obawy przed więzieniem, 
wszystko wydawało im się jakby koszmarem z innego stulecia. W spokojnym biało-różowym 
miasteczku zjedli wspaniałą kolację z grzybami cepes z czosnkiem i mocnym czerwonym 
winem. „Chłopaki – powtarzał Fred Summers – to nie jest wojna, to wycieczka Cooka”. Spali 
klasa w wielkich obitych brokatem łożach hotelowych, a kiedy rano odjeżdżali, mały uczeń 
puścił się biegiem za ambulansem Dicka z okrzykiem „Vive l’Amerique” i wręczył mu 
pudełko miejscowego specjału, nugatu; było to istne Eldorado.
Tego dnia konwój rozsypał się zupełnie przy wjeździe do Marsylii, cała dyscyplina 
wzięła w łeb, kierowcy zatrzymywali się przed każdą winiarnią przy zalanej słońcem szosie 
na szklaneczkę i partyjkę kości. Oficer prasowy Czerwonego Krzyża z głośnym autorem 
Montgomerym Ellisem, który był korespondentem „Saturday Evening Post”, urżnęli się 
szkaradnie i słychać było, jak śpiewają i pokrzykują w tyle wozu sztabowego, podczas gdy 
mały tłusty poruczniczek za każdym zatrzymaniem biegał czerwony wzdłuż konwoju 
posapując histerycznie. W końcu pozbierał ich wszystkich i wjechali do Marsylii w zwartym 
szyku, ale ledwo zdążyli zaparkować ambulanse rządkiem na głównym placu i zaczynali się 
rozchodzić po okolicznych knajpkach i kafejkach, gdy jeden z chłopców nazwiskiem Ford 
wpadł na genialny pomysł zajrzenia do baku przy świetle zapałki i wysadził ambulans 
w powietrze. Zajechała z szykiem straż pożarna i kiedy ambulans numer 8 dopalił się 
elegancko, strażacy skierowali swoje wysokoprężne hydranty na następne. Trzeba było 
dopiero odciągnąć od konwersacji z panienką sprzedającą papierosy w narożnej kafejce 
Schuylera, który najlepiej z całej sekcji mówił po francusku, żeby na miłość Boską ubłagał 
szefa straży o zostawienie reszty ambulansów w spokoju.
Tego dnia birbantierzy gwardii jedli z szykanami w Bristolu w towarzystwie jeszcze 
jednego chłopca nazwiskiem Sheldrake, który był znawcą tańców ludowych i służył we 
Francji w sławnej Sekcji 7. Dalszą część wieczoru spędzili na promenoirze w Apollu, tak 
pełnym wszelkich możliwych petites femmes  w świecie, że wcale nie widzieli 
przedstawienia. W ogóle był jeden wielki szał, wszędzie roiło się od kobiet, na krzykliwych 
jaskrawych pryncypalnych ulicach z ich kafejkami i kabaretami i w mrocznych parnych 
tunelach zaułków portowych pełnych zmiętoszonych łóżek, matrosów, czarnych i brunatnych 
twarzy, podrygujących brzuchów, majtających się fioletowo-białych piersi, wywijających ud. 
Nad ranem Steve i Dick znaleźli się sami w małej restauracyjce, gdzie zamówili jaja na 
szynce i kawę. Byli pijani i śpiący, kłócili się sennie. Płacąc, o mało nie pospadali z krzeseł, 
gdy nie najmłodsza kelnerka kazała im położyć napiwek na rogu stolika i najspokojniej 
w świecie podwinąwszy spódnicę zgarnęła monety kroczem.
– Ale numer, nie z tej ziemi! Seks to maszynka – powtarzał Steve i czemuś wydawało im 
się to kosmicznie śmieszne, takie śmieszne, że wszedłszy do otwierającej się właśnie knajpy, 
próbowali wszystko opowiedzieć mężczyźnie za kontuarem, który ich ani w ząb nie rozumiał 
i wypisał im na świstku papieru adres zakładu, gdzie będą mogli sobie potentego, une maison 
propre, convenable et de haute moralite . Kwicząc ze śmiechu, zataczając się i potykając jęli 
się wspinać po nie kończących się schodkach. Ciął zimny jak diabli wiatr. Znaleźli się przed 
frontonem jakiejś zwariowanej katedry, w dole leżał port, widać było parostatki i rozległą 
połać platynowego morza zamkniętego przez popielate góry.
– Jak Boga jedynego, toż to Morze Śródziemne!
Wytrzeźwieni lodowatymi porywami wiatru i szerokim metalicznym rozbłyskiem świtu, 
trafili do hotelu akurat w porę, żeby poderwać kolegów z pijanego snu i zameldować się jako 
pierwsi przy zaparkowanych na placu ambulansach. Ale Dick był taki senny, że zapomniał, 
co robić z nogami, stuknął swoim Fordem wóz z przodu i potłukł reflektory. Tłusty porucznik 
objechał go piskliwym głosem, po czym odebrał mu ambulans i kazał się przesiąść do Fiata 
Sheldrake’a. Odtąd Dick nie miał przez cały dzień nic do roboty, tylko gapił się między jedną 
drzemką a drugą na la Corniche , na Morze Śródziemne, na miasteczka o czerwonych 
dachach i na idące sznurkiem na wschód parowce, które trzymały się tuż przy brzegu 
w obawie przed Ubootami, z rzadka konwojowane przez francuski kontrtorpedowiec 
z kominami w najdziwniejszych miejscach.
Na granicy włoskiej zostali powitani przez gromadę dzieci szkolnych z palmami 
i koszami pomarańczy oraz przez operatora z kamerą filmową. Sheldrake gładził się po 
bródce, kłaniał i salutował w takt wiwatów „Evviva gli americani!”, aż tu trach, dostał 
pomarańczą między oczy, że o mało nie poszła mu krew z nosa. Innemu chłopcu 
nieprzytomny z radości mieszkaniec Vintimiglii o mały włos nie wykłuł oka rzuconą gałązką 
palmy. W ogóle przyjęcie było wspaniałe. Wieczorem w San Remo rozentuzjazmowani 
makaroniarze co chwila podbiegali na ulicy ściskać chłopcom dłonie i gratulować prezydenta 
Wilsona, co nie przeszkodziło komuś świsnąć wszystkie zapasowe opony z kamionetki, jak 
również walizkę oficera prasowego pozostawioną nieopatrznie w wozie sztabowym. Witano 
ich wylewnie i wydawano za mało reszty w barach. Evviva gli alleati!
Wkrótce cała sekcja zaczęła kląć Włochy z ich gumowatym spaghetti i octowatym 
winem, tylko Dick i Steve zagustowali raptem w Italiańcach i kupili sobie gramatykę, żeby 
się nauczyć języka. Zresztą Dick już udawał przed oficerami Czerwonego Krzyża, że umie po 
włosku, zręcznie dodając „o” do wszystkich znanych słów francuskich. W ogóle niczym się 
zbytnio nie przejmował. Ważne, że świeciło słoneczko, wermut był klasa, a miniaturowe 
kościółki na szczytach wzgórz, winnice, cyprysy i błękitne morze przypominały jeden nie 
kończący się ciąg dekoracji ze staromodnej opery. Budowle też były teatralne i pompatyczne 
że boki zrywać; ci paradni Italiańcy na każdej ślepej ścianie malowali okna, kolumnady 
i balkony z wychylającymi się pulchnymi tycjanowskimi pięknościami albo chmurki i tabuny 
kupidynków z dołeczkami na brzuszkach.
Następnego dnia konwój zaparkował na noc na głównym placu zapomnianego przez 
Boga i ludzi przedmieścia Genui. Wdepnęli z Sheldrakem na jednego do baru i znaleźli się 
w towarzystwie korespondenta „Saturday Evening Post”, który rychło się wstawił i zaczął 
pleść, że zazdrości im urody, ufnej młodości i idealizmu. Steve czepiał się każdego jego 
słowa dowodząc gorzko, że młodość to najpodlejszy okres życia i tamten powinien być diablo 
rad, że ma czterdziestkę na karku i może pisać o wojnie zamiast się bić. Ellis zwrócił mu 
dobrodusznie uwagę, że przecież oni się też nie biją, i Steve naraził się okropnie 
Sheldrake’owi odpalając:
– Oczywiście, my jesteśmy parszywi embusques.
Potem Dick i Steve wymknęli się z baru i puścili kłusem, żeby zgubić Sheldrake’a. Za 
rogiem zobaczyli tramwaj z napisem „Genova” i Steve wskoczył bez słowa. Dickowi nie 
pozostało nic innego, jak pójść za jego przykładem. Tramwaj okrążył kwartał domów 
i wyjechał nad brzeg morza.
– Rany koguta, Dick – powiedział Steve – to cholerne miasto płonie.
Za czarnymi kadłubami wyciągniętych na brzeg łodzi woda mieniła się jaskrawą smugą 
od różowego jęzora ognia buzującego na horyzoncie jak płomień gigantycznej lampy.
– Boże, Steve, myślisz, że Austriacy zajęli miasto?
Tramwaj mknął z dudnieniem przed siebie; konduktor, który przyszedł pobrać za bilety, 
wydawał się zupełnie spokojny.
– Inglesi? – zapytał.
– Americani – odrzekł Steve.
Konduktor uśmiechnął się, poklepał ich po plecach i powiedział, że il presidente Wilson 
coś tam, czego nie zrozumieli. Wysiedli na wielkim placu otoczonym olbrzymimi arkadami, 
pod którymi hulał ostry gorzko-słodki wiatr. Po czystych mozaikowych chodnikach 
przechadzali się tam i z powrotem wysztafirowani cywile w paltotach. Miasto było całe 
marmurowe, wszystkie zwrócone ku morzu fasady różowe od blasku łuny.
– Tenorzy, barytoni, soprany, wszyscy są gotowi do rozpoczęcia przedstawienia – 
powiedział Dick.
Steve chrząknął.
– Chórem będą pewno ci diabelni Austriacy.
Zmarzli, więc wstąpili na grog do połyskującej niklem i zwierciadłami kawiarni, gdzie 
kelner wyjaśnił im łamaną angielszczyzną, że ta łuna to z amerykańskiego tankowca, który 
wpadł na minę i pali się już trzeci dzień. Od baru podszedł angielski oficer o końskiej twarzy 
i szepnął, że jest tutaj w tajnej misji. Cholerna historia z tym odwrotem – opowiadał – który 
się zresztą jeszcze nie zakończył; w Mediolanie mówi się o utworzeniu frontu na linii Padu 
i jeśli ci cholerni Austriacy nie zajęli dotąd całej Lombardii, to tylko dlatego, że są prawie tak 
samo zdezorganizowani szybkim marszem naprzód jak makaroniarze odwrotem. Cholerni 
Włosi przebąkują teraz o oddaniu Czworoboku  i gdyby za włoskimi liniami nie było 
oddziałów francuskich i brytyjskich, już dawno dobiliby targu z Austriakami. Zresztą morale 
Francuzów jest też niewarte funta kłaków. Wobec tego Dick opowiedział mu, jak im giną 
narzędzia za każdym razem, gdy się odwrócą plecami do ambulansu, na co Anglik odparł, że 
w ogóle złodziejstwo jest w tych stronach niewiarygodne i jego misja dotyczy właśnie tej 
sprawy: ma odnaleźć wagon butów, który zniknął między Vintimiglia a San Raphael.
– Cały cholerny wagon kolejowy rozpływa się w ciągu jednej nocy, nadzwyczajne! 
A widzicie tych typków tam przy stoliku? Jeden w drugiego szpiedzy austriaccy! Czego ja nie 
robiłem, żeby ich łaskawie zechcieli aresztować, i nic nie wskórałem. Nadzwyczajnie, istna 
operetka, zupełnie jak w Drury Lane . Szczęście, że przynajmniej wy, Amerykanie, 
przystąpiliście do wojny, bo inaczej szwabska flaga powiewałaby w tej chwili nad Genuą.
Raptem spojrzał na zegarek, poradził im kupić jakąś butelczynę przy barze, jeśli chcą 
mieć coś do picia, bo zaraz się wszystko zamyka, po czym wypadł z kawiarni rzuciwszy im 
„No to cześć!” na pożegnanie. Wobec tego wyszli i oni w pustkę marmurowego miasta 
i powlekli się ciemnymi zaułkami i długimi kamiennymi schodkami, a blask łuny na 
wystających ścianach w górze stawał się coraz jaskrawszy i czerwieńszy w miarę, jak się 
zbliżali do portu. Raz i drugi zgubili drogę, ale w końcu wyszli na nabrzeże najeżone 
szczeciną masztów stłoczonych feluk, z drobnymi szkarłatnymi falami portu w tyle oraz 
z falochronem i masą płomieni palącego się tankowca w głębi na redzie. Podnieceni i pijani 
szli i szli coraz dalej, a Dick powtarzał co chwilę:
– Jak Boga kocham, te miasta są starsze niż świat.
Przyglądali się marmurowemu lwu o psim ciele przez stulecia wypolerowanym dłońmi do 
szklistego połysku, który stał u stóp jakiegoś ciągu schodów, gdy usłyszeli amerykański głos 
wołający, czy nie znają przypadkiem drogi w tym przeklętym mieście. Był to jakiś młody 
marynarz z amerykańskiej łajby, która zawinęła do portu z ładunkiem mułów. Odparli, że co 
mają nie znać, i dali mu pociągnąć kupionego w kawiarni koniaku. Potem przysiedli na 
kamiennej balustradzie koło lwa o psim ciele i popijając wdali się z nim w rozmowę. 
Marynarz pokazał im jakieś jedwabne pończochy, które znalazł na płonącym tankowcu, 
i opowiedział, jak przerobił jedną Włoszkę i jak ona potem zasnęła, a jemu się odechciało 
i dał cichcem nogę.
– Ta wojna to jeden wielki burdel, co? – zapytał i wszyscy prychnęli śmiechem. – 
Wyglądacie mi, chłopcy, na równych gości – ciągnął. Podali mu flaszkę i marynarz łyknął 
zdrowo. – Królowie z was, chłopaki – perorował pryskając śliną – niech tam, powiem wam, 
co myślę. Ta wojna to jeden wielki kant, szwindel, granda od A do Z. Wszystko jedno, jak się 
skończy, tacy jak my wylądują z gównem w garści, kapujecie? Więc wysiadka, każdy zdycha 
sam, do trzech razy sztuka, kapujecie?
Dopili resztę koniaku i marynarz wyśpiewując wściekle „Niech ich wszystkich dunder 
świśnie” szmyrgnął z całej siły flaszką w głowę kamiennego lwa. Genueński lew patrzył dalej 
nieruchomo swymi szklanymi oczami psa, ale skądś zaczęli się nagle wynurzać gapie 
z groźnymi minami, więc Dick i Steve oddalili się przezornie za wywijającym jedwabnymi 
pończochami marynarzem. Znaleźli mu jego łajbę przycumowaną do pirsu i długo ściskali 
sobie dłonie przy trapie.
Teraz Dickowi i Steve’owi pozostało jeszcze wrócić piętnaście kilometrów do Ponte 
Decimo. Śpiący i skostniali szli i szli, aż im nogi mdlały, nim w końcu złapali włoską 
ciężarówkę. Brukowce na placu i dachy ambulansów były pokryte szronem, kiedy wreszcie 
dotarli na miejsce. Układając się na noszach koło Sheldrake’a Dick narobił hałasu i Sheldrake 
się obudził.
– Co, u licha? – zapytał.
– Zamknij dziób odrzekł Dick – budzisz ludzi.
Następnego dnia dojechali do Mediolanu, wielkiego lodowatego miasta z katedrą obrosłą 
pinaklami jak poduszeczka na szpilki, z zatłoczoną ludźmi Galerią , z restauracjami, 
gazetami, ulicznicami, z Cinzano i Campari Bitters . Nastąpił znowu okres oczekiwania, 
który większość sekcji spędziła przy nie kończącej się partii kości w tylnej sali w Cova, aż 
wreszcie zostali odkomenderowani do miejscowości o nazwie Dolo nad zamarzniętym 
kanałem gdzieś na Równinie Weneckiej. Żeby się dostać do eleganckiej rzeźbionej 
i malowanej willi, w której ich zakwaterowano, musieli przejeżdżać przez Brentę. Most był 
zaminowany i strzeżony przez kompanię brytyjskich saperów, gotowych każdej chwili do 
wysadzenia go w powietrze, gdyby się znowu zaczął odwrót. Saperzy jednak obiecali w razie 
czego poczekać, aż sekcja przeprawi się z powrotem. W Dolo nie było prawie nic do roboty. 
Na dworze był ostry mróz i większość sekcji spędzała dnie na siedzeniu przy piecu i łupieniu 
sobie nawzajem skóry w pokera, tylko birbantierzy gwardii robili na benzynowym palniku 
poncze rumowe, czytali po włosku Boccaccia i spierali się ze Stevem o anarchizm.
Dick trawił dużo czasu na przemyśliwaniu, jakby się wyrwać do Wenecji. Szczęśliwym 
trafem tęgi porucznik zdradził się, że ma kłopoty, bo sekcji zabrakło kakao i w ogóle nie 
dostarczono im z magazynów Czerwonego Krzyża w Mediolanie żadnej strawy śniadaniowej. 
Dick skorzystał z okazji i podsunął mu myśl, że przecież jednym z wielkich centrów handlu 
kakao jest Wenecja, więc należałoby tam posłać kogoś, kto mówi po włosku. W ten sposób, 
zaopatrzony w odpowiednie papiery i stemple, znalazł się pewnego mroźnego ranka na 
stateczku odpływającym z Mestre. Lagunę powlekała cienka pianka lodu rozstępująca się 
z szelestem prutego jedwabiu przed strzelistym dziobem, na którym stał wychylony za reling, 
z oczami łzawiącymi od ostrego wiatru, wpatrzony w długie szeregi pali na horyzoncie i w 
różowe budynki wynurzające się pastelowo z zielonej wody i zwieńczone baniastymi 
kopułami lub prostokątnymi spiczasto zakończonymi wieżami odcinającymi się coraz ostrzej 
i ostrzej od cynkowego nieba. Garbate mosty, zielono-oślizłe schody, pałace, marmurowe 
nabrzeża, wszystko było puste. Całe życie koncentrowało się dokoła grupki łodzi 
torpedowych zakotwiczonych na Canale Grande. Dick zapomniał na śmierć o kakao wędrując 
po rzeźbionych placach, wąskich uliczkach i nabrzeżach nad ściętymi lodem kanałami 
wielkiego martwego miasta, pustego i kruchego, gdy tak leżało nad swoją laguną jak zrzucona 
przez węża skóra. Od północy dochodziły tamtamy dział znad odległej o trzydzieści 
kilometrów Piave. Kiedy wracał, zaczął prószyć śnieżek.
Parę dni później sekcja została przeniesiona do Bassano za Monte Grappa, do 
póżnorenesansowej willi całej malowanej w kupidynki, anioły i wymyślne draperie. Pod 
krytym mostkiem za willą dzień i noc szumiała Brenta. Spędzali teraz czas na ewakuowaniu 
żołnierzy z odmrożonymi nogami, na piciu gorących ponczów rumowych w Citadelli, gdzie 
był szpital dywizyjny i burdele, oraz na śpiewaniu „Mglista, mglista rosa” i „Czarny byczek 
schodzi z gór” nad gumowatym spaghetti, którym ich karmiono. Ripley i Steve zapałali nagłą 
chęcią nauczenia się rysunku i po całych dniach szkicowali detale architektoniczne i kryty 
mostek. Schuyler wprawiał się we włoskim dyskutując z italiańskim porucznikiem 
o Nietzschem. Fred Summers, który złapał trypra od pewnej paniusi w Mediolanie, należącej, 
jak twierdził, do jednej z najlepszych miejscowych rodzin, gdyż jeździła powozem i sama go 
zaczepiła, wcale nie on ją, spędzał gros wolnego czasu na pichceniu domowych leków 
w rodzaju wywaru z łodyżek wiśni. Dick, któremu doskwierała samotność, chandra i życie 
w gromadzie, zaczął pisać jeden po drugim listy do domu, ale po każdej otrzymanej 
odpowiedzi czuł się gorzej, niż gdyby nie miał w ogóle wiadomości.
„Musicie zrozumieć, jak jest naprawdę – pisał do Thurlowów w odpowiedzi na 
entuzjastyczną tyradę Hildy o „wojnie dla położenia kresu wojnom”. – Nie jestem już 
wierzącym chrześcijaninem i trudno mi dyskutować z tego punktu widzenia, ale wy możecie, 
a przynajmniej Edwin, który powinien zdać sobie sprawę, że posyłając młodych ludzi na tę 
pomyloną wariacką wojnę robi wszystko dla podważania zasad i ideałów, w które święcie 
wierzy. Jak powiedział ten młody marynarz, z którym wdaliśmy się w rozmowę owej nocy 
w Genui, ta wojna to jeden wielki kant, granda od A do Z, szwindel odstawiany przez 
polityków i rządy dla ich własnych egoistycznych celów. Gdyby nie cenzura, mógłbym wam 
opisać rzeczy, które by was przyprawiły o mdłości”.
Potem mijała mu nagle chęć do dyskusji i wszystkie kłębiące się w głowie komunały 
o wolności i cywilizacji zaczynały się wydawać beznadziejnie głupie. Zapalał wówczas 
palnik benzynowy, robił poncz i po chwili ożywiał się rozprawiając ze Stevem o książkach, 
obrazach lub architekturze. W księżycowe noce przypominali im o sobie Austriacy urządzając 
rajdy bombowe. Dick nie zawsze schodził do wykopu, by dać im szansę trafienia się, co jak 
stwierdził, sprawiało mu rodzaj gorzkiej satysfakcji; zresztą wykop i tak nie chronił przed 
ugodzeniem wprost.
Jakoś w lutym Steve wyczytał w kurierze, że umarła cesarzowa Abisynii Taitu, i urządzili 
na jej cześć stypę. Wyciągnęli cały zapas rumu i zawodzili żałobne pienia, aż reszta sekcji 
myślała, że zbzikowali. Wysuszywszy rum owinęli się kocami i siedząc w ciemności przy 
otwartym oknie, przez które świecił księżyc, popijali ciepłe zabaglione . Brzęczące nad 
głową austriackie aeroplany wyłączyły nagle motory i zrzuciły tuż przed nimi ładunek bomb. 
Zenitówki pomrukiwały już od dłuższego czasu i na mglisto roziskrzonym niebie 
rozpryskiwały się szrapnele, lecz oni byli zbyt pijani, by zwracać na to uwagę. Jedna bomba 
pacnęła plump do Brenty, następne rozbłysły skoczną czerwienią tuż przed oknem i trzy 
gniewne chrapnięcia wstrząsnęły willą. Z sufitu posypał się tynk, nad głowami załomotały 
spadające dachówki.
– Chryste Panie, o mały włos byłoby po nas – powiedział Fred Summers.
Steve jął wyśpiewywać: „Odsuń się od okna, światłości mego życia”, ale pozostali 
zagłuszyli go fałszywym „Deutschland, Deutschland uber Alles”. Poczuli się nagle szaleńczo 
pijani. Ed Schuyler wlazł na krzesło i jął deklamować „Erlkoniga” , gdy przez drzwi 
wetknął głowę Feldmann, syn szwajcarskiego hotelarza, który był obecnie dowódcą sekcji, 
i zapytał, co u jasnej cholery sobie wyobrażają.
– Złaźcie lepiej do abri! Jeden z włoskich mechaników został już zabity, przechodzącemu 
drogą żołnierzowi urwało obie nogi. To nie pora na błazenady!
Zaproponowali mu, żeby się z nimi napił, i odszedł pieniąc się z wściekłości. Potem pili 
Marsalę . Jakoś o pierwszej szarówce wstającego dnia Dick podniósł się chwiejnie 
i zatoczył do okna zwymiotować. Na dworze lało jak z cebra, spienione nurty Brenty bieliły 
się wyraźnie w migotliwych strumieniach deszczu.
Tego dnia Dickowi i Steve’owi przypadała służba w Rova. O szóstej wyprowadzili 
ambulanse z dziedzińca, z głowami jak ogniste balony, ale cholernie radzi, że unikną 
skandalu, jaki musi wybuchnąć w sekcji. W Rova było spokojnie, do ewakuowania za linie 
mieli tylko parę wypadków zapalenia płuc i chorób wenerycznych oraz kilku nieboraków, 
którzy postrzelili się sami w nogi i których wiozło się do szpitala pod strażą; natomiast 
w messie oficerskiej, gdzie jadali, panowało niezwykłe podniecenie. Tenente  Sardinaglia 
został skazany na areszt domowy za stawianie się colonnellowi  i siedział od dwóch dni 
w swoim pokoju na górze układając przy akompaniamencie mandoliny piosenkę, którą 
nazwał „Marszem pułkowników sanitarnych”. Opowiedział im to chichoczący w kułak 
Serrati, gdy czekali w messie na pojawienie się reszty oficerów. Poszło o głupią macchina do 
kawy. W messie były tylko trzy macchine, jedna zarezerwowana dla pułkownika, druga 
własność majora i trzecia, z której korzystali kolejno młodsi oficerowie. Otóż któregoś dnia 
w zeszłym tygodniu przekomarzali się z tą bella ragazza , bratanicą gospodarza, u którego 
kwaterują; a dziewczyna jest istna wariatka, nie daje się pocałować żadnemu oficerowi 
i wyskakuje ze skóry, kiedy ją uszczypnąć w pupę; więc pułkownik był wściekły, a wściekł 
się do reszty, kiedy Sardinaglia założył się z nim o pięć lirów, że on ją pocałuje, po czym 
szepnął coś dziewczynie do ucha i ta pozwoliła mu się pocałować; pułkownik zrobił się cały 
purpurowy na twarzy i rozkazał, żeby ordinanza nie wydawał panu tenente macchiny, kiedy 
przyjdzie jego kolejka, ale Sardinaglia spoliczkował ordinanzę i zrobiła się wielka awantura, 
w wyniku której Sardinaglia został skazany na areszt domowy; Amerykanie sami widzą, jaki 
to wszystko cyrk.
W tym momencie musieli szybko przybrać poważne miny, bo do messy wkroczyli 
z brzękiem pułkownik, major i dwaj kapitanowie. Zaraz zjawił się ordinanza i salutując 
zameldował: „Pronto spaghetti” , po czym wszyscy usiedli. Przez jakiś czas oficerowie 
w milczeniu wciągali długie tłuste sznureczki spaghetti w sosie pomidorowym i podawali 
sobie z ręki do ręki wino, a kiedy wreszcie pułkownik odchrząknął, by przystąpić do 
opowiadania jednej ze swoich anegdotek, z których wszyscy musieli się śmiać, z góry 
dobiegły dźwięki mandoliny. Pułkownik poczerwieniał na twarzy i powściągając słowa 
wpakował całą furą spaghetti do ust. Ponieważ była niedziela, obiad trwał dłużej niż zwykle, 
a przy deserze macchina w dowód uznania dla gli americani została wręczona Dickowi i ktoś 
wyciągnął butelkę Strega . Pułkownik kazał ordinanzy pójść i sprowadzić tę bella ragazza, 
żeby wypiła z nim kieliszek, co ordinanzy było nie bardzo w smak, jak zauważył Dick; ale 
poszedł i wykonał rozkaz. La bella ragazza okazała się przystojną tęgą dziewczyną wiejską 
o oliwkowej cerze. Z pałającymi policzkami zbliżyła się trwożnie do pułkownika 
i powiedziała, że ona bardzo dziękuje, ale za pozwoleniem, nigdy nie pije takich mocnych 
trunków. Pułkownik jednak capnął ją za rękę, posadził sobie na kolana i próbował zmusić do 
wypicia swojego kieliszka, chociaż się opierała zaciskając ładne alabastrowe zęby. Skończyło 
się na tym, że kilku oficerów przytrzymywało ją i łachotało, a pułkownik lał jej Stregę po 
brodzie. Wszyscy zarykiwali się ze śmiechu z wyjątkiem ordinanzy, który zbladł jak ściana, 
oraz Steve’a i Dicka, którzy nie wiedzieli, gdzie podziać oczy. Podczas gdy starsi oficerowie 
dowcipkowali, łachotali ją i wsadzali jej ręce za bluzkę, młodsi oficerowie trzymali ją za nogi 
i gmerali łapami pod spódnicą, dopóki pułkownik nie pohamował na tyle śmiechu, że zdołał 
wykrztusić:
– Basta, teraz panienka musi mi dać buziaka.
Ale dziewczyna wyrwała się i uciekła z pokoju.
– Idź i sprowadź ją z powrotem – rozkazał pułkownik ordinanzy.
Ordinanza wrócił po chwili i stając na baczność oznajmił, że nie może jej znaleźć.
– Ma chłopak szczęście – szepnął Steve do Dicka.
Dick zauważył, że pod ordinanza drżą nogi.
– Nie możesz znaleźć, co? – ryknął pułkownik i pchnął ordinanzę.
Jeden z poruczników podstawił mu równocześnie nogę i ordinanza runął jak długi. 
Wszyscy parsknęli śmiechem, a pułkownik wymierzył mu kopniaka. Ordinanza podniósł się 
na czworaki, ale pułkownik kopnął go ponownie w tyłek i ordinanza przejechał się znowu 
twarzą po podłodze. Oficerowie się zarykiwali, ordinanza czołgał się w stronę drzwi, 
a pułkownik biegł za nim i kopał go to w jeden pośladek, to w drugi jak futbolista piłkę. 
Wprawiło to wszystkich w dobry humor, więc wypili jeszcze po kieliszku Stregi. Dopiero gdy 
wyszli, Serrati, który się zarykiwał razem ze wszystkimi, złapał Dicka za ramię i syknął mu 
w ucho:
– Bestie, sono tutti bestie !
Kiedy pozostali oficerowie się rozeszli, Serrati wziął ich na górę do Sardinaglii, 
wysokiego młodzieńca o długiej twarzy, który lubił mawiać o sobie, że jest futurista. Serrati 
opowiedział mu o zajściu dodając, że obawia się, iż musiało to przejąć Amerykanów 
niesmakiem.
– Nic nie może przejąć niesmakiem futuristy z wyjątkiem głupoty i słabości – odrzekł 
Sardinaglia sentencjonalnie.
Następnie poinformował ich, że wie, z kim sypia ta bella ragazza: z ordinanza. To właśnie 
jest rzecz, która przejmuje niesmakiem, gdyż dowodzi, że wszystkie kobiety to świnie. Potem 
kazał im usiąść na łóżku, to im zagra „Marsza pułkowników sanitarnych”. Orzekli, że marsz 
jest bardzo udany.
– Futurista musi być silny i nic go nie powinno przejmować niesmakiem – powiedział, 
wciąż brzdąkając na mandolinie. – Dlatego właśnie podziwiam Niemców i amerykańskich 
milionerów.
Wszyscy się roześmieli, po czym Dick i Steve poszli dalej wozić feriti  do szpitala. Za 
szopą, pod którą parkowali ambulanse, ujrzeli ordinanzę siedzącego na kamieniu z głową 
w dłoniach; łzy żłobiły mu długie smugi na brudnej twarzy. Steve podszedł, poklepał go po 
plecach i dał mu paczkę papierosów „Mecca”, które dostali z Ymki. Ordinanza uściskał mu 
dłoń z taką miną, jakby ją chciał ucałować. Oświadczył, że po wojnie pojedzie do Ameryki, 
gdzie ludzie są cywilizowani, nie jak te bestie. Dick zapytał go, co się stało z dziewczyną.
– Poszła sobie – usłyszał w odpowiedzi. – Andata via.
Kiedy wrócili do sekcji, okazało się, że jest jakiś smród. Przyszedł rozkaz, że Savage, 
Warner, Ripley i Schuyler mają się zameldować w centrali Czerwonego Krzyża w Rzymie 
w związku z powrotem do Stanów. Feldmann nie chciał im powiedzieć nic więcej, ale 
zauważyli, że reszta sekcji patrzy na nich wilkiem i nie bardzo chce z nimi rozmawiać, 
z wyjątkiem Freda Summersa, który oświadczył, że nic z tego nie rozumie, ale ta pieprzona 
wojna to jeden wielki dom wariatów. Sheldrake, który wyniósł się z łóżkiem i całym 
majdanem do innego pokoju, przyszedł z „A mówiłem” wypisanym na twarzy i powiedział, 
że dowiadywał się o nich ktoś z włoskiego kontrwywiadu i że obiły mu się o uszy słowa 
„wywrotowe wypowiedzi”. Ledwo raczył dodać, że mu przykro i że im życzy szczęścia. 
Wyjechali nie żegnając się z nikim z sekcji. Feldmann odwiózł ich z workami i pościelą 
kamionetką do Vicenza. Na stacji kolejowej wręczył im rozkazy podróży do Rzymu i nie 
podając ręki odszedł czym prędzej, mrucząc, że to przykra sprawa i życzy im powodzenia.
– Sukinkoty – warknął Steve – myślałby kto, żeśmy nagle dostali trądu.
Ed Schuyler studiował z promienną twarzą wojskowe rozkazy podróży.
– Kumple i bracia, zamierzam palnąć mówkę – oznajmił. – To największa gratka, jaka 
nam się dotąd trafiła. Czy zdajecie sobie dżentelmeni sprawę, że Czerwony Krzyż, znany 
skądinąd jako kwoka, która niesie złote jajka, ofiarowuje nam na piękne oczy ni mniej, ni 
więcej tylko podróż dookoła Włoch. Przecież my możemy dojechać do Rzymu równie dobrze 
za rok!
– Dojedziemy, jak wybuchnie rewolucja – podsunął Dick.
– Albo wkroczymy razem z Austriakami – dokończył Ripley.
Na stację wjechał pociąg. Władowali się do przedziału pierwszej klasy, a gdy konduktor 
próbował im tłumaczyć, że rozkazy podróży opiewają na drugą, nie rozumieli ani w ząb po 
włosku, tak że w końcu machnął ręką i poszedł. W Weronie wysiedli nadać worki i łóżka 
polowe do Rzymu. Była pora kolacji, więc postanowili zostać na noc i połazić trochę po 
mieście. Rano poszli zobaczyć starożytny amfiteatr i wielki kościół San Zeno 
z brzoskwiniowego marmuru. Potem siedzieli w kawiarni stacyjnej, dopóki nie nadszedł 
pociąg do Rzymu, załadowany do ostatniego miejsca wojskowymi w bladoniebieskich 
i bladozielonych pelerynach. Nim dojechali do Bolonii, znudziło im się siedzenie na podłodze 
w korytarzu, więc postanowili wysiąść i obejrzeć pochyłe wieże . Stamtąd wybrali się do 
Pistoii, Lukki, Pizy, po czym wrócili na główną linię kolejową we Florencji. Kiedy 
konduktorzy kręcili głowami nad ich rozkazami podróży, wyjaśniali, że ich mylnie 
poinformowano, a ponieważ nie znają języka, wsiedli w zły pociąg. We Florencji, gdzie siąpił 
deszcz, było zimno i wszystkie budowle wyglądały jak ich kopie, które widzieli w kraju, 
zawiadowca wsadził ich siłą do ekspresu rzymskiego, ale kiedy pociąg ruszał, wyskoczyli na 
drugą stronę i przesiedli się w osobowy do Assyżu. Stamtąd przez upstrzone wieżami jak 
Nowy Jork San Gimignano  dojechali wynajętą na cały dzień dryndą do Sieny, po czym 
pewnego pięknego wiosennego ranka, mając po dziurki w nosie malarstwa, architektury, 
oliwy, czosnku i krajobrazów, znaleźli się przed freskami Signorellego w Orvieto. Spędzili tu 
cały dzień gapiąc się na wielki „Sąd ostateczny”, pijąc wspaniałe wino i wygrzewając się na 
słoneczku przed katedrą. Kiedy wreszcie wysiedli w Rzymie na stacji koło Term Dioklecjana, 
byli zrozpaczeni perspektywą oddania rozkazów podróży i zaskoczeni, gdy urzędnik 
ostemplował je tylko i zwrócił ze słowami „Per il ritorno” .
Pojechali do hotelu, doprowadzili się do porządku, po czym zebrali do wspólnej kasy 
resztę pieniędzy i urządzili sobie birbantkę z wystawną kolacją, winem Frascati i Asti  na 
deser, potem rewią i kabaretem na Via Roma, gdzie poznali młodą Amerykankę, którą 
przezwali baronówną i która obiecała im pokazać miasto. Ale pod koniec wieczoru żaden nie 
miał już pieniędzy, żeby pojechać do domu z baronówną czy którąś z jej uroczych koleżanek, 
więc wynajęli za ostatnie dziesięć lirów fiakra, żeby im pokazał Koloseum przy świetle 
księżyca. Wielki masyw ruin, ryte kamienie, obce nazwy, dumne rzymskie imiona, stary 
dryndziarz w ceratowym cylindrze i z zielonkawymi wąsiskami zachwalający burdele 
w ostatniej kwadrze szczerbatego księżyca, wielkie zwaliska murów pełne łuków i kolumn 
wspinających się koliście w noc, głuche słowo Roma odpływające pompatycznym akordem 
w przeszłość, wszystko to sprawiło, że poszli tej nocy do łóżek z takim szumem w głowie 
i skroniami tak pulsującymi Rzymem, że nie mogli zasnąć.
Rano Dick się zerwał, gdy tamci trzej chrapali jeszcze niepomni świata, i pobiegł do 
Czerwonego Krzyża ogarnięty nagłą paniką, która mu nie pozwoliła przełknąć śniadania. 
Trafił na korpulentnego bostończyka w randze majora, który zdawał się tu rządzić, i zapytał 
go prosto z mostu, o co ten cały krzyk. Major jąkał się i stękał, ale rozmawiał z nim 
uprzejmie, jak harvardczyk z harvardczykiem. Mówił coś o niedyskrecjach i przeczuleniu 
Włochów, napomknął, że cenzorowi nie podobał się ton niektórych listów et cetera, et cetera. 
Dick odparł, że chętnie wyjaśni swoje stanowisko i że jeśli Czerwony Krzyż uzna, iż nie 
wywiązywał się należycie ze swoich obowiązków, to może go postawić przed sądem 
wojennym, ale przecież wielu ludzi o pacyfistycznych poglądach zgłasza się teraz, gdy 
ojczyzna prowadzi wojnę, tak jak on do służby, co jeszcze nie znaczy, że nagle stali się 
wszyscy zwolennikami wojny, i przysługuje im chyba prawo do wyłożenia swego stanowiska. 
Major odparł, że oczywiście, on to doskonale rozumie et cetera, et cetera, ale że młodzi ludzie 
powinni pamiętać o potrzebie dyskrecji et cetera, et cetera, bo przecież cała sprawa została 
wystarczająco wyjaśniona jako mimowolna niedyskrecja; w ogóle jeśli o niego chodzi, uważa 
incydent za zamknięty. Dick powtarzał, że ma chyba prawo do wyłożenia swego stanowiska, 
a major, że uważa incydent za zamknięty et cetera, et cetera, aż w końcu sytuacja zrobiła się 
trochę absurdalna. Ostatecznie major obiecał mu przygotować rozkaz wyjazdu do Paryża, 
żeby Dick mógł przedstawić sprawę w tamtejszym Czerwonym Krzyżu, i Dick wyszedł 
skołowany i wściekły.
Schuylera i Ripleya nie było już w hotelu, więc poszli we dwóch ze Stevem powłóczyć 
się po mieście i pogapić na prażone słońcem ulice pachnące smażoną oliwą, winem i starymi 
kamieniami, na kopulaste barokowe kościoły, na kolumny, na Panteon i na Tybr. Nie mieli 
ani centa w kieszeni na lunch czy coś do picia. Popołudnie spędzili drzemiąc tępo na ciepłej 
darni Monte Pincio i wrócili zgłodniali i przygnębieni do hotelu, gdzie zastali Schuylera 
i Ripleya w szampańskich humorach popijających wermut z wodą sodową. Okazało się, że 
Schuyler spotkał starego przyjaciela swego ojca, niejakiego pułkownika Andersona, który 
przyjechał na inspekcję Czerwonego Krzyża, i wypłakał mu wszystkie swoje żale oraz 
opowiedział kuchenne plotki o drobnych nadużyciach w oddziale mediolańskim. Pułkownik 
Anderson postawił mu lunch z whisky i sodą w Hotelu de Russie, pożyczył sto dolarów 
i załatwił ciepłą posadkę w Wydziale Prasowym w Rzymie.
– A więc, kumple i bracia, evviva Italia i ci pieprzeni alleati. Wszyscy jesteśmy 
urządzeni.
– Tak? A co z naszą kartoteką? – zapytał wściekle Steve.
– Och, skończ z tym, siamo tutti Italiani . I kto jest teraz defetystą?
Schuyler zafundował im wyżerkę, zabrał ich automobilem sztabowym na wycieczkę do 
Tivoli i nad jezioro Nemi i w końcu wyekspediował pociągiem do Paryża z rangą kapitanów 
w rozkazach podróży. W Paryżu Steve poszedł zaraz pierwszego dnia do Czerwonego Krzyża 
i zgłosił się na powrót do domu. „Niech to wszystko szlag, zadeklaruję się jako oponent 
moralny” – powtarzał wciąż. Ripley zapisał się do francuskiej szkoły artylerii 
w Fontainebleau. Dick zaś wynajął tani pokoik w małym hoteliku na Wyspie Świętego 
Ludwika i spędzał całe dnie na audiencjach u coraz to wyższych urzędników Czerwonego 
Krzyża, których nazwiska podsunął mu Hiram Halsey Cooper w bardzo ostrożnej odpowiedzi 
na depeszę wysłaną jeszcze z Rzymu. Wyżsi urzędnicy odsyłali go kolejno do jeszcze 
wyższych, aż w końcu pewien łysy dygnitarz w luksusowym gabinecie w hotelu Crillon 
powiedział mu:
– Młody człowieku, wasze opinie świadczą tylko o waszych absurdalnych i tchórzliwych 
skłonnościach, ale nikogo nic a nic nie obchodzą. Ameryka jest zdecydowana przetrzepać 
Kaiserowi skórę, cały naród wytęża w tym kierunku wszystkie mięśnie i nerwy i każdy, kto 
staje na drodze wielkiej machiny montowanej wysiłkiem i samozaparciem stu milionów 
patriotów dla nieskalanej sprawy ratowania cywilizacji przed germańskim wandalizmem, 
zostanie zdeptany jak robak. Dziwię się, że człowiek z wyższym wykształceniem nie ma 
więcej oleju w głowie. Nie igrajcie z rozpędzonym walcem parowym!
Ostatecznie został odesłany do komórki wywiadu wojskowego, gdzie powitał go 
krzywym uśmieszkiem znajomy z uniwersytetu nazwiskiem Spaulding.
– Stary – powiedział – w czasach takich jak obecne nie możemy puszczać wodzy 
osobistym widzimisię. Musisz przyznać, ze to zbrodnia pozwalać sobie na luksus osobistych 
przekonań, czysta zbrodnia. Jest wojna i każdy musi spełniać swoje obowiązki, a tacy ludzie 
jak ty zachęcają tylko Szwabów do dalszego oporu, tacy ludzie jak ty i jak Ruscy.
Przełożonym Spauldinga był młody kapitan o delikatnym profilu i surowej minie, 
w ostrogach i imponująco wyglansowanych sztylpach. Podszedł do Dicka, przysunął twarz 
tuż do jego twarzy i ryknął:
– Co byście zrobili, gdyby Szwaby napadły waszą siostrę, co? Walczylibyście, prawda? 
Oczywiście jeśli nie jesteście nędznym tchórzliwym kundlem!
Dick spróbował mu zwrócić uwagę, że przecież chce pełnić nadal obowiązki, które pełnił, 
chce wrócić z Czerwonym Krzyżem na front, a szuka tylko sposobności wyjaśnienia swojego 
stanowiska. Ale kapitan biegając wielkimi krokami tam i z powrotem nie przestawał mu 
wymyślać wrzeszcząc, że człowiek, który pozostał pacyfistą po wypowiedzeniu wojny przez 
prezydenta jest kretynem albo jeszcze gorzej, zboczeńcem, Amerykańskie Siły Ekspedycyjne 
nie potrzebują takich ludzi i już jego w tym głowa, żeby Dick został odesłany do Stanów 
i żeby nie wrócił więcej w tym ani żadnym innym charakterze. Amerykańskie Siły 
Ekspedycyjne to nie miejsce dla dekowników.
W końcu Dick dał za wygraną i poszedł do Czerwonego Krzyża po rozkaz powrotu; dano 
mu koję na „Touraine”, która odpływała za dwa tygodnie z Bordeaux. Ostatnie dwa tygodnie 
w Paryżu spędził pracując ochotniczo jako sanitariusz w amerykańskim szpitalu na Avenue 
du Bois de Boulogne. Był czerwiec i każdej pogodnej nocy aeroplany urządzały rajdy na 
miasto, a kiedy wiatr wiał od strony frontu, słychać było działa. Niemcy przypuścili ofensywę 
i front przysunął się tak blisko, że ambulanse zwoziły rannych wprost do szpitali paryskich. 
Szeroki chodnik przed szpitalem, z drzewami wypuszczającymi młode listki, zasłany był 
przez całą noc noszami z rannymi, które Dick pomagał wnosić po marmurowych schodach do 
sali przyjęć. Którejś nocy przydzielono mu służbę przed salą operacyjną i przez dwanaście 
godzin wynosił kubły pełne krwi i gazy, z której od czasu do czasu wystawała zmiażdżona 
kość albo kawałek ręki czy nogi.
Wracając po służbie do domu wlókł się zmordowany do bólu 196 poziomkowo wonnymi, 
porannie świeżymi ulicami Paryża i w oczach miał wciąż twarze, błagalne spojrzenia, zlane 
potem włosy i zaciśnięte zlepione błotem i krwią palce przymilających się i żebrzących 
o papierosa chłopców, a w uszach bulgocące rzężenie ranionych w płuca.
Pewnego dnia zobaczył na wystawie jubilera na Rue de Rivoli kieszonkowy kompas. 
Wszedł i kupił go; nagle w głowie ukształtował mu się szczegółowy plan nabycia cywilnego 
ubrania, pozostawienia zwiniętego munduru na pirsie w Bordeaux i ucieczki za hiszpańską 
granicę. Przy odrobinie szczęścia i wykorzystaniu wszystkich dawnych rozkazów podróży, 
które nosił w wewnętrznej kieszeni kurtki, był pewien, że mu się uda; byleby dać nura przez 
granicę, do kraju wolnego od koszmaru wojny, a potem zdecyduje, co dalej. Przygotował 
nawet list do matki. Pakując potem książki i inne rupiecie do worka i dźwigając go na plecach 
bulwarami na Gare d’Orleans, przez cały czas obracał w myśli „Pieśń w czasie porządku” 
Swinburne’a:

Gdy trzech ze sobą trzyma, Królestwa są słabsze o trzech.

Na miły Bóg, musi powrócić do pisania poezji, ludziom potrzeba wierszy, które ich 
porwą i zagrzeją do buntu przeciw kanibalskim rządom. Usadowiwszy się w przedziale 
drugiej klasy, tak się zapamiętał w fantazji o zakopaniu się w jakimś prażonym słońcem 
hiszpańskim miasteczku i wysyłaniu stamtąd płomiennych wierszy i manifestów 
wzywających młodych ludzi do buntu przeciwko oprawcom, wierszy przedrukowywanych 
przez prasę podziemną całego świata, że ledwo zauważał przesuwające się za oknami 
przedmieścia Paryża i sinozielone żniwne pola.
Niech nasza flaga łopoce na wietrze, Wywiesim znowu sztandar rouge. Rzadki nasz 
szereg jeszcze się zetrze, Było nas ośmiu, czterech jest już.

Nawet miarowe łubudułubudu francuskiego pociągu zdawało się chórem deklamującym 
głucho w takt maszerującego tłumu:
Gdy trzech ze sobą trzyma, Królestwa są słabsze o trzech.

Dopiero w południe poczuł głód i poszedł do wagonu restauracyjnego na ostatni 
wystawny posiłek. Usiadł przy stoliku naprzeciw przystojnego młodzieńca w mundurze 
francuskiego oficera.
– W imię Ojca, Ned, czy to ty?
Blake Wigglesworth odrzucił na swój komiczny sposób w tył głowę i zarżał.
– Garcon – zawołał – un verre pour le monsieur .
– Długo byłeś w Escadrille Lafayette? – wyjąkał Dick.
– Niedługo. Nie chcieli mnie.
– A w Marynarce?
– Też mnie wykopali. Idioci, twierdzą, że mam suchoty. Garcon, une bouteille de 
champagne. Ale gdzie ty właściwie jedziesz?
– Wszystko ci wyjaśnię.
– Bo ja wracam „Touraine” do domu.
Ned odrzucił znowu głowę ze śmiechem i jego wargi ukształtowały się w zgłoskę 
„Plepleple”. Dick spostrzegł, że chociaż twarz ma bardzo chudą i bladą, skóra pod jego 
oczami i wyżej aż po skronie jest zaróżowiona, a oczy błyszczą nienaturalnie.
– Coś takiego, ja też – usłyszał swój własny głos.
– Wpakowałem się w kabałę – powiedział Ned.
– Ja też – powiedział Dick. – Niewąską.
Podnieśli kieliszki, spojrzeli sobie w oczy i wybuchnęli śmiechem. Przesiedzieli całe 
popołudnie popijając w wagonie restauracyjnym i do Bordeaux dojechali ululani jak króliki. 
Ned wydał wszystkie pieniądze w Paryżu, Dickowi też niewiele zostało, tak że musieli 
sprzedać pościel i ekwipunek dwu świeżo przybyłym amerykańskim porucznikom, których 
poznali w Cafe de Bordeaux. Czuli się prawie jak za dawnych bostońskich czasów włócząc 
się od knajpy do knajpy i szukając, gdzie by można dostać coś do picia po godzinie 
zamknięcia. W rezultacie większą część nocy spędzili w eleganckim wybijanym różowym 
atłasem maison publique rozmawiając z bajzelmamą, zasuszoną kobieciną o długiej jak 
u lamy górnej wardze, ubraną w czarną obwieszoną błyskotkami wieczorową suknię, która 
zapałała do nich sympatią i zatrzymała na zupę cebulową. Tak się z nią zagadali, że 
zapomnieli na śmierć o dziewczynkach. Dama ta przebywała w Transwalu podczas wojny 
burskiej i mówiła dziwną odmianą południowoafrykańskiej angielszczyzny.
– Vous comprenez, my mieli barrzo eleganską clientele, co jeden to ofisjer, wszystkie 
barrzo eleganskie, barrzo przyzwoite. Jak przyszedł który bubek z buszu, to paszoł won, 
wszystko barrzo ekskluziwne jak kolera. My mieli dwa salony, jeden salon dla angielskie 
ofisjery, drugi salon dla burskie ofisjery, barrzo ekskluziwne, przez całą wojnę nie było ani 
jednej sakramenckiej awantury, ani jednej mordobici. Vos compatriotes les Americains ce 
n’est pas comme ca, mes amis . Beaucoup skurwysyny, ululają się, robią kolerne awantury, 
womitują. Naturellement il y a aussi des gentils garcons comme vous, mes mignons, des 
veritabies żentelmeny .
Poklepała ich obu po policzkach swoimi zrogowaciałymi upierścienionymi palcami, 
a kiedy wychodzili, chciała ich ucałować i odprowadziła aż do drzwi ze słowami:
– Bonsoir, mes jolis petits żentelmeny .
Przez cały rejs powrotny nie byli ani razu trzeźwi po jedenastej w południe. Pogoda była 
spokojna, mglista. Byli bardzo szczęśliwi. Którejś nocy stojąc samotnie koło działka na rufie 
Dick jął szukać w kieszeni papierosów i namacał coś twardego pod podszewką kurtki. 
Okazało się, że to kompas, który kupił na przeprawę przez hiszpańską granicę. Wyłowił go 
i wyrzucił jak złoczyńca za burtę.


KRONIKA XXVII 
RANNY BOHATER WOJENNY OSZUSTEM, ZEZNAJE ŻONA NA ROZPRAWIE 
Wszędzie, gdzie płomień wojny rozbłyska, 
Czuwa siostrzyczka czerwonokrzyska. 
Różą jest ona ziemi niczyjej
według relacji tysięcy widzów, którzy przybyli na wodowanie i byli świadkami 
katastrofy, trybuna obróciła się jak przewrócony olbrzymi żółw i zebrani na niej ludzie runęli 
w ośmiometrową głębię. Zdarzyło się to dokładnie na cztery minuty przed przewidzianym 
czasem wodowania 
Och, ta bitwa paryska 
Siły ze mnie wyciska
BRYTYJCZYCY ROZPOCZĘLI DZIAŁANIA NA GRANICY AFGANSKIEJ 
czołowa rola w handlu światowym, którą ufna Ameryka spodziewa się objąć, będzie 
zależała w znacznej mierze od inteligencji i zdolności wykorzystania i rozbudowy portów 
Ja chcę do domu, ja chcę do domu, 
Życia w okopach nie życzę nikomu. 
Kule tam gwiżdżą, armaty grają, 
Ja chcę za morze z powrotem do kraju, 
Gdzie żaden Almand nie zrobi mi krzywdy
 rozpoczynacie krucjatę przeciwko zabawkom, ale nawet gdybyście zarekwirowali 
i zniszczyli wszystkie niemieckie zabawki, to przecież nie położyłoby to jeszcze kresu 
importowi z Niemiec 
OBRABOWAŁ 2O KLIENTÓW W KAWIARNI 
NIE MOŻNA TOLEROWAĆ PODBURZAJĄCYCH ZEBRAŃ W KRYTYCZNYCH 
CZASACH, KTÓRE GROŻĄ PRZEWROTEM SOCJALNYM 
Jasna cholera, ja nie chcę umierać, 
Ja chcę do domu
Mimo Rajdów Bombowych Nancy Nie Rezygnuje z Nocnego Życia 
TATUOWANA KOBIETA POSZUKIWANA W SPRAWIE TRUPA W KUFRZE
ŻONA WOJSKOWEGO POKIERESZOWANA PRZEZ WIELBICIELA 
Młody człowiek podejrzany o przyjęcie łapówki za podanie oficera rezerwy do awansu. 
Ludzie ci okazali się chińskimi kupcami z Irkucka, Czity i innych miast, wracającymi do 
Harbinu z zyskami, które zamierzali ulokować w nowych towarach 
Och, ta bitwa paryska
Siły ze mnie wyciska, Toujours la femme, toujours combien 
300 000 SZLACHETNIE URODZONYCH OFIARAMI BOLSZEWIKÓW 
Bankierzy Amerykańscy, Brytyjscy i Francuscy Udzielą Gwarancji Inwestorom 
Zagranicznym trzy dzielne dziewczęta przybyły do Francji przed trzynastoma miesiącami 
i utworzyły pierwszy ansambl, który występował na froncie. W dniu, w którym rozpoczęło się 
wieczorne natarcie pod Chateau-Thierry , urządziły na platformie kolejowej mieszczącej 
wielkie działo morskie przedstawienie dla amerykańskich żołnierzy o trzy kilometry za linią. 
Następnie zostały przeniesione na tereny urlopowe w Aixles-Bains, gdzie za dnia pracowały 
w kantynie, wieczorami zaś występowały i tańczyły 
Bo bez kobietek przykrzy się. 
Więc beaucoup rumu i beaucoup szumu, 
Nie pozna mama synka, swojego beniaminka. 
Och, jeśli chcesz jeszcze gościć
Pod Statuą Wolności, 
To co sił w nogach pryskaj 
Od tej bitwy paryskiej

OKO KAMERY (35)
 dwa koty koloru gorącego mleka lekko zabarwionego kawą z akwamarynowymi oczami 
i smolistoczarnymi pyszczkami siedziały zawsze w oknie pralni naprzeciwko mleczarenki 
w której jadaliśmy śniadanie na Montagne Sainte Genevieve przycupniętej między 
stłoczonymi starymi łupkowoszarymi domami Dzielnicy Łacińskiej pochylonej nad stromymi 
zacisznie zamglonymi uliczkami maleńkie uliczki świecące różnokolorową kredą pełne 
miniaturowych knajpek restauracyjek sklepików z farbami i starych druków łóżek bidetów 
spłowiałych artykułów perfumeryjnych mikroskopijnego skwierczenia smażonego masła 
Berta gruchnęła nie głośniej niż duża petarda koło hotelu w którym umarł Oscar Wilde 
wbiegliśmy wszyscy po schodach zobaczyć czy dom się nie pali ale starucha której spaliła się 
słonina była zła jak chrzan wielkie nowe dzielnice koło Łuku Triumfalnego były zupełnie 
wyludnione lecz w wyświechtanym brukowym Paryżu Karmanioli Faubourg Saint Antoine 
Komuny myśmy śpiewali ‘suis dans 1’axe, ‘suis dans l’axe, ‘suis dans l’axe du gros canon 
 kiedy Berta chlupnęła do Sekwany odbywał się akurat concours de peche  między 
starymi brodatymi rybakami na małych jaskrawozielonych skiffach wybierali z wody pełne 
siatki ogłuszonych wybuchem płotek.


EWELINA HUTCHINS 
Ewelina zamieszkała u Eleonory, która jakimś cudem zdobyła elegancki appartement na 
Quai de la Tournelle. Mieścił się on na mansardzie szarej łuszczącej się kamienicy 
postawionej za Richelieuego, a przebudowanej za Ludwika XV. Wróciwszy z Rue de Rivoli, 
gdzie pracowały, po dniu spędzonym na wlepianiu fotografii zburzonych francuskich ferm, 
małych sierot i zagłodzonych wojennych niemowląt do albumów wykorzystywanych 
następnie podczas kampanii na rzecz Czerwonego Krzyża w kraju, piły prawie co wieczór 
herbatę przy małym inkrustowanym stoliku pod oknem. Ewelina mogła bez końca patrzeć 
przez delikatne desenie kutej balustrady balkonu na Sekwanę, na której walczyły z prądem 
miniaturowe holowniki prowadzące wylakierowane do glansu berlinki z koronkowymi 
firankami i pelargoniami w oknach malowanych na zielono i na czerwono nadbudówek, i na 
wyspę naprzeciwko, na której obłe strome przypory wynosiły absydę Notre Dame zawrotnie 
wysoko ponad drzewa małego parku.
Po herbacie Ewelina szła do kuchni przyjrzeć się, jak Yvonne gotuje. Yvonne prowadziła 
skomplikowany handel wymienny deputatami cukru i innych wiktuałów, które dostawały 
z Czerwonego Krzyża, dzięki czemu życie nie kosztowało ich prawie nic. Z początku Ewelina 
próbowała odwodzić ją od tego, ale Yvonne zalewała ją potokiem argumentów: czy 
mademoiselle sądzi, że prezydent Poincare albo ministrowie czy generałowie, ces salauds de 
profiteurs, ces salauds d’embusques  obchodzą się bez brioszek ? To systeme D, ils s’en 
fichent des particuliers, des pauvres gens . Więc dobrze, jej panie nie będą jadły gorzej niż 
jakieś stare mamuty w generalskich mundurach; w ogóle gdyby to od niej zależało, toby 
postawiła wszystkich generałów pod ściankę, a dekowników ministrów i tych rondsdecuir  
razem z nimi. Eleonora mówiła, że biedna stara Yvonne jest trochę puknięta po tym, co 
przeszła, ale Jerry Burnham dowodził, że to reszta świata jest puknięta.
Jerry Burnham był to ten Amerykanin z czerwoną twarzą, który wybawił Ewelinę owego 
wieczora po przyjeździe do Paryża od zalotów francuskiego pułkownika. Często się później 
z tego śmieli. Jerry był korespondentem United Press i pojawiał się u niej regularnie co parę 
dni w swoich obchodach rozmaitych agend Czerwonego Krzyża. Znał wszystkie paryskie 
restauracje i często zabierał Ewelinę na obiad do Tour d’Argent albo na lunch do Taverne 
Nicolas Flamel, skąd wracali spacerkiem przez stare uliczki Marais spóźniając się oboje do 
biura. Wieczorem, gdy się usadowili przy jakimś zacisznym stoliku w kawiarni, gdzie nikt ich 
nie mógł usłyszeć (kelnerzy to wszystko szpiedzy, twierdził), Jerry wypijał mnóstwo koniaku 
z wodą sodową i wypłakiwał jej swoje żale – że go mierzi to, co robi, że korespondent nie 
może już w ogóle nic zobaczyć, że stale ma na karku trzech albo czterech cenzorów, że musi 
wysyłać same spreparowane materiały, które są od A do Z stekiem śmierdzących kłamstw, że 
człowiek traci do reszty poczucie godności robiąc rok po roku takie rzeczy; dziennikarz to 
była nędzna kreatura i przed wojną, a teraz na określenie go nie ma już wystarczająco silnego 
epitetu. Ewelina próbowała go pocieszać mówiąc, że jak wojna się skończy, powinien napisać 
powieść w rodzaju „Le Feu”, w której powie całą prawdę o wszystkim.
– Kiedy ta wojna się nigdy nie skończy, to za dobry interes, czy ty tego nie rozumiesz? 
U nas w kraju zbijają pieniądze, Brytyjczycy zbijają pieniądze, nawet Francuzi... rozejrzyj się 
po Bordeaux, po Tuluzie, po Marsylii... nawet Francuzi zbijają pieniądze, a politycy, 
sukinsyny jedne, mają wszyscy konta bankowe w Amsterdamie albo w Barcelonie.
Potem zbierało mu się na płacz, ujmował Ewelinę za rękę i obiecywał, że jeśli wojna się 
kiedyś skończy, to się weźmie w garść i napisze tę wielką powieść, którą czuje w sobie.
Późną jesienią, przyczłapawszy pewnego wieczora o mglistym zmierzchu po błocie do 
domu, Ewelina zastała Eleonorę z francuskim żołnierzem przy herbacie. Ucieszyła się, bo 
stale utyskiwała, że nie znają żadnych Francuzów, nikogo prócz zawodowych pracowników 
charytatywnych i paniuś z Czerwonego Krzyża, które są zupełnie niemożliwe, lecz minęła 
spora chwila, nim się połapała, że to Maurice Millet. Nie mieściło jej się w głowie, jak się 
w nim mogła zadurzyć nawet jako zupełna smarkula, taki był podtatusiały, bezbarwny 
i staropanieński w swoim poplamionym błękitnym uniformie. Pod wielkimi oczami o długich 
dziewczęcych rzęsach miał głębokie sińce. Eleonora najwyraźniej uważała go nadal za 
cudownego i chłonęła z zachwytem jego gadaninę o l’elan supreme du sacrifice i 1’harmonie 
mysterieuse de la mort . Był sanitariuszem w szpitalu dywizyjnym w Nancy, zrobił się 
bardzo religijny i prawie zupełnie zapomniał angielskiego. Kiedy spytały o jego malarstwo, 
wzruszył ramionami i nie raczył w ogóle odpowiedzieć. Przy kolacji jadł bardzo mało i pił 
tylko wodę. Siedział do późnego wieczora opowiadając o cudownych nawróceniach 
niedowiarków, ostatnich namaszczeniach na linii ognia oraz widzeniu małego Chrystusa 
przechadzającego się wśród rannych, które miał na jednym z punktów opatrunkowych 
podczas ataku gazowego. Apres la guerre, oznajmił, wstąpi do klasztoru. Może do trapistów. 
Po jego wyjściu Eleonora powiedziała, że był to najpodnioślejszy wieczór w jej życiu; 
Ewelina nie próbowała z nią dyskutować.
Maurice przyszedł jeszcze raz ostatniego popołudnia przed końcem swego perme  
przyprowadzając ze sobą młodego pisarza nazwiskiem Raoul Lemonnier, który pracował na 
Quai d’Orsay . Był to wysoki Francuz o różowych policzkach i wyglądzie ucznia 
ekskluzywnej szkoły angielskiej, który zdawał się chętniej mówić po angielsku niż po 
francusku. Spędził dwa lata na froncie w Chasseurs Alpins  i został reforme  wskutek 
słabych płuc czy też interwencji stryja, który jest ministrem, sam dobrze nie wiedział. 
Wszystko to było okropnie nudne, oświadczył, natomiast tenis to morowa rzecz; jeździł 
również co dzień po południu do Saint Cloud wiosłować. W tym miejscu Eleonora odkryła, 
że czego jej brakowało przez całą jesień, to właśnie dobrej partii tenisa. Na to on powiedział, 
że uwielbia Angielki i Amerykanki za ich zamiłowanie do sportu, bo tutaj każda kobieta 
wyobraża sobie, że człowiek chce z nią iść prosto do łóżka; a miłość jest okropnie nudna, 
zakończył. Potem stali z Ewelina w oknie rozmawiając o cocktailach (uwielbia amerykańskie 
drinki) i patrząc, jak ostatnie szkarłatne strzępy zmierzchu opadają na Notre Dame i Sekwanę, 
podczas gdy Eleonora siedziała z Mauricem w małym saloniku rozprawiając po ciemku 
o świętym Franciszku z Assyżu. Ewelina zaprosiła go na jutro na obiad.
Rano Eleonora oznajmiła, że chyba przejdzie na katolicyzm. W drodze do biura kazała 
Ewelinie wstąpić ze sobą na mszę do Notre Dame i Matce Boskiej przy głównym wejściu, 
którą Ewelina uznała za nieznośnie frasobliwą, ofiarowały po świecy na intencję 
bezpieczeństwa Maurice’a na froncie. Mimo wszystko zrobiło to na Ewelinie wrażenie, te 
zawodzenia księży i światła, i mroźna woń kadzidła. Miała nadzieję, że biedny Maurice nie 
zginie na wojnie.
Tego dnia Ewelina zaprosiła na obiad Jerry’ego Burnhama, pannę Felton, która właśnie 
wróciła z Amiens, i majora Appletona, który przyjechał do Paryża w sprawie jakichś tanków. 
Obiad był wspaniały, z kaczką pieczoną w pomarańczach, tylko Jerry, wściekły, że Ewelina 
rozmawia cały czas z Lemonnierem, upił się oczywiście i używał nieparlamentarnego języka, 
a w dodatku zaczął opowiadać o Caporetto i oświadczył, że z aliantami jest w ogóle krucho. 
Słysząc to, major Appleton zrobił się cały czerwony i wybuchnął, że Jerry nie powinien 
mówić takich rzeczy, nawet jeśli to prawda. Eleonora też była oburzona i powiedziała, że 
Jerry powinien zostać aresztowany za takie gadanie, a po wyjściu gości pokłóciły się okropnie 
z Ewelina.
– Co sobie o nas pomyśli ten młody Francuz? Jesteś kochana dziewczyna, moja Ewelino, 
ale masz nieprawdopodobnie wulgarnych przyjaciół. Nie wiem, skąd ty ich w ogóle bierzesz! 
Ta cała panna Felton wypiła cztery cocktaile, litr beaujolais i trzy koniaki, sama liczyłam.
Ewelina parsknęła śmiechem i po chwili obie chichotały. Ale Eleonora oświadczyła, że 
ich życie zrobiło się już nazbyt cygańskie, to po prostu nieprzyzwoitość w czasie wojny, 
kiedy takie straszne rzeczy dzieją się we Włoszech i w Rosji, biedni chłopcy siedzą 
w okopach i w ogóle.
Tej zimy Paryż zaczął się stopniowo zapełniać amerykańskimi uniformami, automobilami 
sztabowymi i wiktuałami z magazynów Czerwonego Krzyża. Prosto z Waszyngtonu 
przyjechał na inspekcję Wydziału Prasowego major Moorehouse, który jak się okazało, był 
dobrym znajomym Eleonory. Wszyscy mówili o nim na długo przed przyjazdem, był bowiem 
przed wojną jednym z najgłośniejszych nowojorskich speców od reklamy; nie było nikogo, 
kto by nie słyszał o J. Ward Moorehousie. Kiedy w końcu nadeszła wieść, że wylądował 
w Breście, na całe biuro padł blady strach, na kim się skrupi.
W dniu jego przyjazdu Ewelina zauważyła przede wszystkim, że Eleonora zrobiła sobie 
ondulację. Tuż przed południem cały Wydział Prasowy został wezwany do gabinetu majora 
Wooda na spotkanie z majorem Moorehousem, który okazał się postawnym mężczyzną 
o błękitnych oczach i włosach tak jasnych, że sprawiały wrażenie siwych. Mundur leżał na 
nim jak ulał, koalicyjka i sztylpy błyszczały jak szkło. Ewelina pomyślała od razu, że tak jak 
w tatku jest w nim coś sympatycznego i szczerego, co jej się podoba. Wyglądał przy tym 
młodo mimo pełnego podbródka i miał lekko południowy akcent, kiedy zaczął mówić. 
Wygłosił krótkie przemówienie o wadze działalności Czerwonego Krzyża dla podtrzymania 
morale żołnierzy i ludności cywilnej i o dwóch kierunkach, w jakich powinna zmierzać ich 
propaganda – rozbudzania ofiarności publicznej w kraju i szerokiego informowania 
społeczeństwa o swojej pracy. Obecnie jest z tym kłopot, że społeczeństwo za mało wie 
o ofiarnych wysiłkach personelu Czerwonego Krzyża i podaje wskutek tego łatwo ucha 
podszeptom germanofilów działających pod pokrywką pacyfizmu oraz wszelkiego rodzaju 
malkontentów i dekowników zawsze gotowych utyskiwać i krytykować. Dlatego właśnie 
trzeba uprzytomnić zarówno społeczeństwu amerykańskiemu, jak wyniszczonym wojną 
narodom alianckim ofiarne wysiłki funkcjonariuszy Czerwonego Krzyża, równie w swoim 
rodzaju wspaniałe, co poświęcenie naszych dzielnych chłopców w okopach.
– I w tej chwili, drodzy przyjaciele, znajdujemy się na linii ognia, zawsze gotowi ponieść 
tę najwyższą ofiarę, ażeby cywilizacja nie zniknęła z powierzchni ziemi. – W tym momencie 
major Wood odchylił się w swoim obrotowym fotelu i wydał zdławiony dźwięk, aż wszyscy 
drgnęli i podnieśli na niego wzrok, po czym niektórzy spojrzeli w stronę okna, jakby 
oczekując, że zaraz gruchnie w nich pocisk z Grubej Berty. – Widzicie – podjął skwapliwie 
major Moorehouse, z błyskiem w błękitnym oku – do tego właśnie musimy doprowadzić: 
żeby ludzie doznali tego dławienia w gardle, tego skurczu zaciśniętych zębów, tej 
determinacji trwania na posterunku.
Wbrew sobie Ewelina poczuła ogarniające ją wzruszenie. Rzuciła spod oka szybkie 
spojrzenie na Eleonorę, która wyglądała chłodno i lilijnie jak podczas opowiadania Maurice’a 
o małym Chrystusie przechadzającym się wśród rannych w czasie ataku gazowego. Nigdy nie 
wiadomo, co ona właściwie myśli, powiedziała Ewelina do siebie.
Kiedy po południu J. W., jak Eleonora nazywała majora Moorehouse’a, przyszedł do nich 
na herbatę, Ewelina przez cały czas czuła, że jest pod uważną obserwacją, i miała się 
starannie na baczności. Więc to jest ten tajemniczy doradca finansowy, chichotała w duchu. 
Wyglądał trochę mizernie, niewiele się odzywał i drgnął dostrzegalnie, gdy zaczęły mówić 
o rajdach bombowych w każdą księżycową noc i o tym, jak prezydent Poincare codziennie 
rano przyjeżdża osobiście zobaczyć zburzone domy i złożyć kondolencje ocalałym 
mieszkańcom. Nie siedział długo, bo jechał wozem sztabowym na konferencję z jakimś 
dygnitarzem czy kimś. Ewelina zauważyła, że był niespokojny i zdenerwowany i zdaje się 
chętniej zostałby z nimi. Eleonora odprowadziła go na podest schodów i nie było jej przez 
dłuższą chwilę. Ewelina zmierzyła ją uważnie, gdy wróciła, lecz jej twarz nosiła zwykły 
wyraz misternie rzeźbionego spokoju. Ewelina miała na czubku języka pytanie, czy major 
Moorehouse jest jej... no tym... ale nie wiedziała, jak to sformułować. Eleonora nie odzywała 
się przez jakiś czas, po czym pokręciła głową i powiedziała:
– Biedna Gertruda!
– O kim ty mówisz?
Głos Eleonory był odrobinę zbyt drewniany.
– O jego żonie. Jest w sanatorium dla nerwowo chorych. Rozstrój, moja droga, ta okropna 
wojna.
Major Moorehouse pojechał wkrótce reorganizować służbę prasową Amerykańskiego 
Czerwonego Krzyża we Włoszech, a po paru tygodniach przyszedł z Waszyngtonu rozkaz 
przeniesienia Eleonory do oddziału rzymskiego. W ten sposób Ewelina została w mieszkaniu 
sam na sam z Yvonne.
Była to chłodna samotna zima, a ciągłe obcowanie z pracownikami organizacji 
charytatywnych dawało się Ewelinie bardzo we znaki. Mimo to zdołała jakoś nie tylko 
utrzymać swoją posadę, lecz nawet rozerwać się od czasu do czasu z Raoulem, który wpadał 
wieczorami zabrać ją do jakiejś petite boite , o której zawsze mówił, że jest okropnie nudna. 
Najczęściej chodzili do Noctambules, gdzie można było czasami dostać coś do picia po 
godzinach, albo do małej restauracyjki na samym szczycie Montmartre’u, gdzie pewnej 
chłodnej księżycowej nocy styczniowej stojąc pod portykiem Sacre Coeur widzieli 
przelatujące zeppeliny. Paryż leżał zimny i martwy w dole, jakby kondygnacje zstępujących 
dachów i kopuł były wszystkie wyrzeźbione w śniegu, a nad głową mroźnie migotały 
rozpryskujące się szrapnele i reflektory obmacywały mleczną ciemność jak czułki olbrzymich 
owadów. Co jakiś czas wybuchały czerwone chrapliwe błyski bomb zapalających. Na 
mgnienie oka dojrzeli w górze dwa małe srebrzyste cygara; zdawały się zawieszone wyżej niż 
księżyc. Równocześnie Ewelina poczuła, że ręka Raoula opasująca dotąd jej kibić podnosi się 
wyżej i zatrzymuje na jej piersi.
– Cest fou, tu sais. Cest fou, tu sais  – powtarzał śpiewnie; zdaje się, że zapomniał 
angielskiego.
Potem rozmawiali już po francusku i Ewelina zdecydowała, że go kocha do szaleństwa. 
Kiedy la breloque  przejechała ulicami, ruszyli przez cichy mroczny Paryż do domu. Na 
którymś rogu podszedł do nich żandarm i poprosił Lemonniera o papiery. Czytał je mozolnie 
w mdłym sinym blasku narożnej latarni, a Ewelina stała obok z zapartym tchem i serce waliło 
jej młotem. W końcu żandarm zwrócił papiery, zasalutował i odszedł przeprosiwszy 
wylewnie. Chociaż nie było między nimi o tym mowy, Raoul zdawał się uważać za rzecz 
samą przez się zrozumiałą, że zostanie u niej na noc. Maszerowali raźnym krokiem po 
zimnych ciemnych ulicach, a ich obcasy stukotały ostro o bruk. Ewelina szła uwieszona 
u jego ramienia i było coś kurczowego, elektryzującego i niepokojącego w sposobie, w jaki 
ocierali się o siebie biodrami za każdym krokiem.
Jej dom należał do nielicznych w Paryżu, które nie miały konsjerżki. Ewelina otworzyła 
bramę z klucza i drżąc zaczęli się wspinać po lodowatych kamiennych schodach. Szepnęła 
mu, żeby się zachowywał cicho ze względu na dziewczynę.
- To okropnie nudne – szepnął w odpowiedzi i jego wargi otarły się ciepło o jej ucho. – 
Mam nadzieję, że cię to zbytnio nie znudzi.
Czesząc się potem przed jej toaletą, obwąchując z miną konesera flaszeczki z perfumami, 
mizdrząc się bez pośpiechu i bez żenady, powiedział ni z tego, ni z owego:
– Charmante Eveline, czy chciałabyś zostać moją żoną? To by się dało załatwić, wiesz? 
Mój stryj, który jest głową rodziny, bardzo lubi Amerykanów. Oczywiście, byłoby to 
okropnie nudne, zaręczyny i wszystko.
– O nie, to zupełnie nie w moim guście – odparła Ewelina szeptem, chichocząc 
i szczękając zębami w zimnym łóżku.
Raoul posłał jej wściekłe obrażone spojrzenie, powiedział sztywno „Dobranoc” i wyszedł.
Kiedy drzewa przed jej oknami zaczęły wypuszczać pąki, a na targach pojawiły się 
narcyzy i żonkile, wiosenne nastroje sprawiły, że długie samotne miesiące paryskie wydały 
się Ewelinie jeszcze smutniejsze. Jerry Burnham wyjechał do Palestyny, Raoul Lemonnier nie 
zjawił się więcej. Major Appleton, który przychodził ją emablować za każdą bytnością 
w Paryżu, był zupełnie nieznośny. Eliza Felton, szoferująca ambulans szpitala 
amerykańskiego na Avenue du Bois de Boulogne, zjawiała się w każdą wolną od służby 
niedzielę i suszyła Ewelinie głowę, że nie jest tą wolną duszą pogańską, za jaką ją miała 
z początku. Mówiła, że nikt jej nie kocha i że się modli o przeznaczony jej pocisk z Berty, 
który by raz z tym wszystkim skończył. Doszło do tego, że Ewelina nie mogła w niedzielę 
posiedzieć spokojnie w domu i często spędzała popołudnie w biurze czytając Anatola 
France’a. Miała również krzyż pański z humorami Yvonne, która uważała się za powołaną do 
wtrącania swoich mrukliwych trzech groszy w jej prywatne sprawy.
Toteż jak błogosławieństwo przyjęła Dona Stevensa, który przyjechał na urlop w szarym 
mundurze jakiejś organizacji kwakierskiej i z jeszcze bardziej zapadłymi policzkami. Po 
zastanowieniu Ewelina doszła do wniosku, że chyba się w nim jednak kochała. Powiedziała 
Yvonne, że jest jej kuzynem i wychowali się razem jak brat z siostrą, i ulokowała go 
w pokoju Eleonory. Don był ogromnie podekscytowany sukcesem bolszewików w Rosji, jadł 
potężnie, wypił cały zapas wina i ciągle rzucał tajemnicze wzmianki o podziemnych siłach, 
z którymi jest w kontakcie. Mówił, że wszystkie armie są zrewoltowane i to, co się wydarzyło 
pod Caporetto, nastąpi niedługo na całym froncie; żołnierze niemieccy są też o krok od buntu, 
który doprowadzi do rewolucji światowej. Opowiedział jej o buntach pod Verdun i o całych 
eszelonach wojska, które sam widział wiezione na front, wznoszące okrzyki: „A bas la 
guerre” i strzelające w przejeździe do żandarmów.
– Jesteśmy w przededniu gigantycznych wydarzeń, Ewelino. Klasa robotnicza świata nie 
będzie dłużej tolerować tego absurdu. U diabła, ta wojna może się jeszcze okazać prawie 
opłacalna, jeśli wykluje się z niej nowa socjalistyczna cywilizacja.
Pochylił się przez stół i cmoknął ją tuż pod spiczastym nosem Yvonne, która akurat 
wniosła naleśniki z palącym się na nich koniakiem. Pogroził Yvonne palcem i o mały włos 
nie wydusił z niej uśmiechu, gdy z komiczną miną powiedział:
– Apres la guerre finie.
Tej wiosny i lata wszystko zdawało się rzeczywiście walić, tak jakby Don miał rację. Po 
całych nocach Ewelina słyszała gigantyczny przybój huraganowego ognia artylerii z bliskiego 
załamania frontu. Biuro trzęsło się od fantastycznych plotek – Piąta Armia Brytyjska zrobiła 
w tył zwrot i rzuciła się do ucieczki, zbuntowani Kanadyjczycy obsadzili Amiens, szpiedzy 
unieszkodliwili wszystkie amerykańskie aeroplany, Austriacy przełamali znowu front włoski. 
Czerwony Krzyż otrzymywał trzykrotnie rozkaz pakowania akt i czekania w gotowości do 
ewakuacji. W tych okolicznościach trudno było o zbyt optymistyczny ton 
w przygotowywanych do druku materiałach, chociaż z drugiej strony podnosiły na duchu 
coraz liczniej pojawiające się w Paryżu amerykańskie twarze, amerykańska żandarmeria, 
amerykańskie konserwy i koalicyjki.
W lipcu zjawił się w biurze wracający prosto ze Stanów major Moorehouse 
z bezpośrednią relacją o Chateau-Thierry i oświadczył, że za rok będzie po wojnie. Zaraz 
pierwszego wieczora zaprosił Ewelinę na obiad do Cafe de la Paix i Ewelina musiała odwołać 
randkę z Jerrym Burnhamem, który akurat wrócił z Bliskiego Wschodu i Bałkanów pełen 
opowieści o klęskach i cholerze. J. W. zamówił wspaniałe menu i oznajmił, że Eleonora 
kazała mu wybadać, czy Eweliny nie trzeba trochę pocieszyć. Opowiadał o erze gigantycznej 
ekspansji, która otworzy się przed Ameryką po wojnie: Ameryka – miłosierna Samarytanka 
lecząca rany rozdartej wojną Europy! Brzmiało to, jakby przepowiadał sobie mowę, którą ma 
wygłosić, a skończywszy posłał Ewelinie uśmiech pełen komicznej dezaprobaty i powiedział:
– A najzabawniejsze, że to wszystko prawda.
Ewelina roześmiała się stwierdzając nagle, że J. W. bardzo jej się podoba. Miała na sobie 
nową suknię kupioną u Paquina za pieniądze, które tatko przysłał jej na urodziny, i czuła się 
świetnie po tym wiecznym mundurze. Skończyli jeść, zanim się na dobre rozgadali. Ewelina 
chciała, żeby jej opowiedział coś o sobie. Po obiedzie poszli do Maxima, gdzie było pełno 
pijanych awanturujących się awiatorów i harmider jakby spłoszył J. W., więc Ewelina 
zaproponowała, że mogliby pojechać do niej na kieliszek wina. Dojechawszy na Quai de la 
Tournelle, w momencie gdy wysiadali z wozu sztabowego J. W., Ewelina spostrzegła 
oddalającego się ulicą Dona Stevensa. Przez sekundę łudziła się, że ich nie zauważy, ale 
odwrócił się i podbiegł do nich. Był w towarzystwie młodzieńca w mundurze prostego 
piechura, który się nazywał Johnson. Weszli wszyscy na górę i rozsiedli się posępnie 
w salonie. Z J. W. nie mogła Ewelina znaleźć innego tematu do rozmowy poza Eleonorą, 
a tamci dwaj siedzieli pochmurnie w fotelach, z niepewnymi minami, dopóki J. W. się nie 
podniósł i nie odjechał autem sztabowym.
– Cholera jasna, jeśli czegoś nie znoszę, to majorów Czerwonego Krzyża – wybuchnął 
Don, ledwo drzwi się za nim zamknęły.
Ewelina była wściekła.
– Tak, ty się wolisz podszywać pod kwakra – powiedziała lodowato.
– Proszę nam wybaczyć najście, panno Hutchins – bąknął piechur o wyglądzie 
jasnowłosego Szweda.
– Chcieliśmy cię zabrać do jakiejś kawiarni, ale teraz już za późno – zaczął poirytowany 
Don, lecz piechur mu przerwał:
– Mam nadzieję, że nie weźmie nam pani za złe naszego najścia, panno Hutchins... To 
jest, mojego najścia. Ubłagałem Dona, żeby mnie przyprowadził, bo opowiada tyle o pani, 
a ja już od roku nie widziałem naprawdę sympatycznej amerykańskiej dziewczyny.
Miał uprzedzająco grzeczne maniery i śpiewny akcent z Minnesoty, który z początku 
denerwował Ewelinę, ale nim młodzieniec się pożegnał i wyszedł, przekonała się do niego 
i stanęła w jego obronie, kiedy Don powiedział:
– To całkiem miły chłopiec, ale jakiś trochę niedowarzony. Bałem się, że ci się nie będzie 
podobał.
Don chciał u niej zostać na noc, ale mu nie pozwoliła i wyszedł z bardzo zawiedzioną 
miną.
W październiku wróciła Eleonora z mnóstwem zabytkowych malowanych włoskich 
panneaux, kupionych za pół darmo. W biurze było teraz więcej personelu niż roboty, więc J. 
W. zabrał je obie autem sztabowym w objazd kantyn Czerwonego Krzyża we wschodniej 
Francji. Wycieczka była cudowna, pogoda dopisała nad podziw, przypominała zupełnie 
amerykański październik, lunche i obiady jedli wszędzie w kwaterach dowództwa pułku, 
dywizji, korpusu, młodzi oficerowie byli dla nich tacy mili, J. W. był w takim szampańskim 
humorze, że ciągle się musiały śmiać, widziały baterie polowe w akcji, pojedynek aeroplanów 
i balon na uwięzi, słyszały świst arrive. Ale w czasie tej podróży Ewelina zaczęła dostrzegać 
po raz pierwszy coś chłodnego w zachowaniu Eleonory; dotknęło ją to tym bardziej, że były 
takimi dobrymi przyjaciółkami przez pierwszy tydzień po przyjeździe Eleonory z Rzymu.
Po powrocie do Paryża zrobił się raptem ogromny ruch, zjechało się tylu znajomych, brat 
Eweliny, George, który był tłumaczem w Kwaterze Głównej Intendentury, przyjaciel J. W. 
nazwiskiem Robbins, który chodził bez przerwy pijany i miał taki śmieszny sposób 
mówienia, Jerry Burnham i kilku innych korespondentów, major Appleton, który awansował 
na pułkownika. Urządzały dla nich przyjęcia i obiadki, miały tylko utrapienie z odpowiednim 
łączeniem rang i doborem gości, którzy się lubili. Na szczęście wszyscy znajomi byli 
oficerami bądź korespondentami uznawanymi za równych oficerom. Tylko raz Don Stevens 
zjawił się akurat, gdy czekały z obiadem na pułkownika Appletona i brygadiera Bynga, i fakt, 
że Ewelina go zatrzymała, doprowadził do głupiej sytuacji, bo brygadier wyraził opinię, że 
kwakrzy to dekownicy najgorszego gatunku, na co Don się uniósł i powiedział, że pacyfista 
może być lepszym patriotą od oficera sztabowego na miękkim stołku, a w ogóle patriotyzm to 
zbrodnia przeciw ludzkości. Mogłoby się to skończyć nieprzyjemnie, gdyby od tej wymiany 
zdań nie odwrócił uwagi pułkownik Appleton, który po wypiciu niezliczonej ilości cocktaili 
złamał pod sobą kruche pozłacane krzesełko, na co brygadier jął się zarykiwać ze śmiechu 
i wykłuwać mu oczy kiepskimi kalamburami o tym, że waga to jeszcze nie równowaga. 
Eleonora była wściekła z powodu Dona i po rozejściu się gości, skoczyły sobie z Eweliną do 
oczu. Następnego rana Eleonora się do niej nie odzywała i Ewelina poszła szukać innego 
mieszkania.


KRONIKA XXVIII 
Wysoko orły fruwają 
W Ohio, w Ohio
Amerykanie przepływają szeroką rzekę i wdzierają się na wysoki brzeg kanału 
w porywającym szturmie Dun. Jest rzeczą zastanawiającą, iż przez cały czas trwania wojny 
Compagnie Generale Transatlantique, bardziej znana pod nazwą Linii Francuskiej, nie 
utraciła ani jednego statku regularnej obsługi pasażerskiej.
PERSHING ODRZUCA NIEPRZYJACIELA CORAZ DALEJ 
Nie Została Rozstrzelana za Szpiegostwo; Śpiewa Rannym Żołnierzom 
Je donnerais Versailles, Paris et Saint Denis, Les tours de Notre Dame, Les clochers de 
mon pays 
POMAGAJCIE URZĘDOWI APROWIZACJI PRZEZ WSKAZYWANIE 
SPEKULANTÓW WOJENNYCH całkowita zgodność osiągnięta w większości punktów 
wywołała zadowolenie, ale i pewne zaskoczenie wśród uczestników konferencji 
CZERWONI ZMUSZAJĄ OKRĘTY HANDLOWE DO UCIECZKI 
FRYCE W ODWROCIE 
Aupres de ma blonde
Qu’il fait bon, fait bon, fait bon, 
Aupres de ma blonde
Qu’il iait bon dor mir 
CZERWONA FLAGA NAD BAŁTYKIEM 
„Przemierzyłem cały Egipt dla połączenia się z Allenbym ”, powiedział. „Fruwałem na 
aeroplanie przebywając w ciągu dwóch godzin przestrzeń, której pokonanie zajęło dzieciom 
Izraela czterdzieści lat. Jest to wyczyn zmuszający każdego do zastanowienia się nad 
postępem współczesnej nauki.”
Krowy szczęściem nie fruwają 
W Ohio, w Ohio
CHEZ LES SOCIALISTES LES AVEUGLES SONT ROIS 
Rząd Niemiecki prosi Prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki o podjęcie kroków dla 
przywrócenia pokoju, powiadomienie o tej inicjatywie wszystkich stron walczących oraz 
skłonienie ich do wyznaczenia mandatariuszów dla rozpoczęcia rokowań. Rząd Niemiecki 
przyjmuje za podstawę do rokowań program sformułowany przez Prezydenta Stanów 
Zjednoczonych w jego orędziu do Kongresu z dnia 8 stycznia 1918 oraz w jego późniejszych 
wypowiedziach, w szczególności w mowie z 27 września 1918. W celu uniknięcia dalszego 
rozlewu krwi Rząd Niemiecki prosi Prezydenta Stanów Zjednoczonych o doprowadzenie do 
niezwłocznego zawieszenia broni na lądzie, na morzu i w powietrzu .


JOE WILLIAMS
Przez dłuższy czas Joe obijał się po Nowym Jorku i Brooklynie pożyczając forsę od pani 
Olsen i zalewając się dzień w dzień, aż w końcu pani Olsen się zeźliła i wyrzuciła go na bruk. 
Był akurat cholerny ziąb i Joe musiał przez parę dni nocować w przytułku. Bał się, że go 
któregoś pięknego dnia przyskrzynią jako dekownika, i w ogóle wychodziło mu to wszystko 
bokiem, więc się w końcu zamustrował jako zwykły majtek na „Appalachijczyka”, wielki 
nowy frachtowiec idący do Bordeaux i Genui. Cóż, trzeba było sobie jeszcze raz 
przypomnieć, jak to przyjemnie, kiedy człowieka traktują niczym kryminalistę i każą mu po 
całych dniach szorować pokłady albo skrobać farbę. W kubryku zebrały się po większej 
części wiejskie wyrostki, które nigdy nie widziały morza, oraz paru starych obiboków, 
z których nie było żadnej pociechy. Czwartego dnia po wyjściu w morze dostali się 
w paskudny szkwał i wzięli niewielką falę pływu, która zgruchotała dwie szalupy na 
sterburcie; potem konwój się rozbił i wyszło na jaw, że pokład jest źle uszczelniony i woda 
leje im się na głowy. Pokazało się również, że Joe jest jedynym człowiekiem w kubryku, 
któremu kapitan może spokojnie powierzyć ster; zwolniono go od skrobania farby i miał 
odtąd długie czterogodzinne wachty na rozmyślanie o swoim pieprzonym szczęściu.
Liczył, że w Bordeaux odszuka Marcelinę, ale nikogo z załogi nie puszczono na ląd. 
Poszedł tylko bosman, zaprawił się z jakimiś piechurami i wrócił z butelką koniaku dla Joego, 
do którego od początku zapałał sympatią, oraz z kupą kuchennych plotek, jak to żabojady 
biorą w kuper, a wyspiarze razem z makaroniarzami jeszcze gorzej, w ogóle wszystko wisi na 
włosku i gdyby nie oni, Amerykanie, Kaiser już by wjeżdżał do cud Parii. Ziąb był jak diabli, 
więc poszli we dwóch do kambuza wysuszyć koniak wespół z kokiem, starym wyjadaczem, 
który pamiętał gorączkę złota w Klondike. Mieli statek dla siebie, bo oficerowie zeszli całą 
paczką na ląd rozejrzeć się za mamzelami, a reszta chłopców chrapała w kubryku. Bosman 
mówił, że to koniec cywilizacji, a kok, że ma w dupie cywilizację. Joe też miał w dupie 
cywilizację i bosman naskoczył na nich, że są obaj bolszewiki, ale wypił widać za dużo, bo 
zaraz go zamroczyło.
Płynąc dookoła Hiszpanii i przez Cieśninę, a potem wzdłuż wybrzeży francuskich do 
Genui mieli zabawy co niemiara. Przez całą drogę ciągnęły gęsiego frachtowce w barwach 
ochronnych, Grecy, Brytyjczycy, Norwegowie, Amerykanie, wszyscy noga za nogą, tuż przy 
brzegu, ze stosami pasów ratunkowych na pokładzie i szalupami wychylonymi na żurawikach 
za burtę. Z powrotem szły sznureczkiem z Włoch i Salonik puste transportowce i węglowce, 
białe statki-lazarety, najprzeróżniejsze stare łajby pościągane z siedmiu mórz, zardzewiałe 
frachtowce ze śrubami sterczącymi tak wysoko nad wodą, że słyszało się ich młócenie jeszcze 
długie godziny potem, jak zniknęły za horyzontem. Płynąc przez Morze Śródziemne po 
sterburcie mieli bez przerwy francuskie i brytyjskie pancerniki albo kretyńskie 
kontrtorpedowce z długimi ogonami dymu, które ciągle ich zatrzymywały i przysyłały na 
pokład oficera dla sprawdzenia papierów. Natomiast na lądzie nie widać było najmniejszych 
śladów wojny. Odkąd minęli Gibraltar, pogoda zrobiła się słoneczna. Wybrzeża Hiszpanii 
były zielone, z różowymi i pomarańczowymi górami w głębi lądu, i całe upstrzone małymi 
białymi domkami jak kostki cukru, zbiegającymi się tu i ówdzie w miasteczka. Przecinając 
w gęstym kapuśniaczku i dryfującej mgle przy paskudnej zbitej fali Zatokę Lwią, o mały włos 
nie staranowali wielkiej feluki załadowanej antałkami z winem. Potem pomknęli 
w gwiżdżącym północno-zachodnim wietrze wzdłuż Francuskiej Riwiery z jej krytymi 
czerwoną dachówką miasteczkami skrzącymi się jaskrawo w słońcu, ze sterczącymi skaliście 
w głębi suchymi pagórkami i z ostrymi zarysami ośnieżonych szczytów piętrzących się 
wysoko na niebie. Za Monte Carlo był już zupełny cyrk, domy wszystkie różowe, niebieskie, 
żółte, strzeliste topole, wysokie spiczaste wieże kościołów w każdej dolince.
Tej nocy wypatrywali dużej latarni, która według mapy miała wskazywać Genuę, kiedy 
przed dziobem ukazała się czerwona łuna. Zaraz rozeszła się plotka, że Szwaby zdobyły 
i podpaliły miasto, i drugi oficer postawił się kapitanowi przy wszystkich na mostku, że nie 
mogą płynąć prosto w łapy Frycom, tylko powinni zawrócić i zawinąć do Marsylii. Stary 
objechał go, że to nie jego zatabaczony interes i żeby trzymał gębę na kłódkę, bo nikt nie jest 
ciekaw jego zdania. Tymczasem łuna robiła się coraz jaśniejsza w miarę, jak się zbliżali. 
Pokazało się, że to płonie na redzie przed falochronem wielki nowy tankowiec Standard Oil 
o przechylonym lekko do przodu dziobie, z którego wylewa się i rozpływa coraz dalej po 
wodzie ogień. W szkarłatnym blasku łuny widać było falochron, latarnie morskie, zatłoczony 
statkami port i rozsiadłe w głębi na wzgórzach miasto błyskające czerwono oknami.
Gdy zakotwiczyli, bosman wypłynął z Joem i jeszcze paroma chłopcami łódką zobaczyć, 
czy tankowiec nie potrzebuje pomocy. Rufa sterczała wysoko z wody, ale wyglądało, że na 
pokładzie nie ma nikogo. Podpłynęli do nich motorówką Italiańcy szwargocąc coś, czego 
wygodniej im było nie rozumieć. W pobliżu kręcił się statek pożarniczy, ale i on niewiele 
mógł pomóc.
– Czemu oni go, u diabła, nie zatopią? – powtarzał w kółko bosman.
Joe spostrzegł zwisający do wody sztormtrap, przyciągnął łódkę i nim chłopcy narobili 
krzyku, był w połowie burty. Zeskoczywszy z relingu na pokład zastanowił się, czego, 
u licha, szuka. „Rany, chciałbym, żeby teraz wyleciał w powietrze” – powiedział do siebie na 
głos. Na pokładzie było jasno jak w dzień. Przednia połowa statku i woda dookoła paliły się 
jak pochodnia. Tankowiec nadział się widać na minę albo na torpedę i załoga opuściła pokład 
w popłochu, bo na rufie przy żurawikach, z których pospuszczano łodzie, leżały porozrzucane 
części garderoby i parę worków marynarskich. Joe wybrał sobie ładny nowy sweter, po czym 
zszedł do kajuty. Na stole znalazł pudełko cygar hawańskich. Wziął jedno i zapalił. Byczo 
było tak stać i zapalać cygaro, gdy te cholerne zbiorniki mogły lada chwila wybuchnąć 
i wyekspediować go prościutko do Abrahama na piwko. Dobre to cygaro. Zapakowane 
w bibułkę leżało na stole siedem par jedwabnych damskich pończoch. Fajnie, weźmie do 
domu dla Delii, było jego pierwszą myślą. Ale zaraz przypomniał sobie, że skończył z nią raz 
na zawsze. Mimo to wetknął pończochy w kieszeń spodni i wyszedł z powrotem na pokład. 
Bosman wrzeszczał na niego z łódki, żeby złaził jak rany Boga, bo go zostawią. Zdążył 
jeszcze podnieść portfel leżący na kapie.
- To nie benzyna, tylko ropa naftowa. Może się tak palić przez tydzień – zawołał do 
chłopców w dole, schodząc bez pośpiechu po trapie i zatrzymując się raz po raz, żeby 
pociągnąć cygara i popatrzeć na port z lasem sterczących masztów, kominów i żurawi i na 
wielkie marmurowe budowle, stare wieże, portyki i wzgórza w głębi, wszystko czerwone od 
ognia. – Ale co, u licha ciężkiego, stało się z załogą?
– Pewnie chodzi na rzęsach gdzieś w porcie – odparł bosman. – Też bym sobie chętnie 
wyskoczył na jednego.
Joe podzielił się cygarami, ale jedwabne pończochy zostawił sobie. W portfelu nie było 
nic.
– Jak pragnę zdrowia – burknął bosman – czy ci makaroniarze nie mają żadnych 
chemikalii?
– Nawet jakby mieli, toby skubani nie wiedzieli, co z nimi zrobić – odparł jeden 
z chłopców.
Powiosłowali z powrotem w stronę „Appalachijczyka” i zameldowali Staremu, że 
tankowiec został opuszczony przez załogę, więc niech władze portowe łamią sobie o niego 
głowę. Tankowiec płonął przez cały następny dzień przed falochronem. Jakoś o zmroku 
wybuchł jak raca następny zbiornik i ogień jął się coraz bardziej rozlewać po wodzie. Wobec 
tego „Appalachijczyk” podniósł kotwicę i schronił się do portu.
Wieczorem Joe wyszedł z bosmanem obejrzeć miasto. Uliczki były wąskie i miały 
schodki prowadzące w górę do szerokich bulwarów z kawiarniami, ustawionymi na chodniku 
pod kolumnadą małymi stoliczkami i brukami z polerowanego marmuru układanego we 
wzory. Było diablo chłodno, więc weszli do baru, gdzie dostali grzany różowy napój 
z rumem. Poznali tu makaroniarza imieniem Charlie, który mieszkał dwanaście lat 
w Brooklynie i zaprowadził ich do jakiejś knajpy, gdzie jedli fury spaghetti ze smażoną 
cielęciną i pili białe wino. Charlie biadolił, że w italiańskiej armii traktują człowieka jak psa 
i dają żołdu pięć centów za dzień, a i tego nie płacą. Był duszą i ciałem za il presidente 
Wilson i jego czternastoma punktami i powiedział, że w Italia będzie szybko duża 
revoluzione i zrobią szybko duża wojna na Francese i Inglese, którzy traktują Italianów jak 
duże łajno. Potem Charlie sprowadził dwie dziewczyny, Neddę i Dorę – jego kuzynki, 
powiedział – i jedna z nich usiadła Joemu na kolanach. Rany, jak ta dziewczyna umiała jeść 
spaghetti! Pili wszyscy masę wina i w rezultacie calutka flota, jaką Joe miał w kieszeni, 
poszła na zapłacenie kolacji.
Prowadząc Neddę do łóżka po schodach biegnących wkoło podwórza na zewnątrz domu 
Joe widział na ślepych ścianach i dachówce domów łunę płonącego na redzie tankowca. Na 
górze Nedda nie chciała się rozebrać, dopóki nie zobaczy pieniędzy Joego. Joe nie miał 
pieniędzy, więc wyciągnął jedwabne pończochy. Zrobiła na to zawiedzioną minę i potrząsnęła 
głową. Ale taka była szelma ładna ze swoimi wielkimi czarnymi oczami, a Joe taki 
rozogniony, że zaczął wrzeszczeć na Charliego. Charlie przybiegł w te pędy, poszwargotał 
coś po italiańsku i powiedział, że ma się rozumieć, kuzynka weźmie jedwabne pończochy, bo 
Ameryka to duży kraj, bo są tutti alleati, bo il presidente Wilson to wielki człowiek dla Italia. 
Ale dziewczyna upierała się dalej i Charlie musiał dopiero sprowadzić jakąś staruchę 
z kuchni, która wdrapała się sapiąc po schodach i pomacawszy pończochy orzekła widać, że 
to prawdziwy jedwab i wart kupę forsy, bo Nedda zarzuciła Joemu zaraz ramię na szyję, 
a Charlie powiedział:
– Widzisz, brat, ona śpi z tobą cała noc. Ona robi klasa miłość.
Ale koło północy, kiedy dziewczyna zasnęła, Joemu znudziło się leżeć. Z podwórza 
dochodził smród latryny, jakiś kogut darł się jak opętany nad samym uchem. Joe wstał, ubrał 
się i ruszył na palcach do drzwi. Jedwabne pończochy wisiały na krześle, więc wsunął je 
z powrotem do kieszeni. Buty skrzypiały mu jak wściekłe. Brama od ulicy była zaryglowana 
i zaparta wielką sztabą, tak że musiał się zdrowo naszarpać, żeby ją otworzyć. Ledwo wyszedł 
na ulicę, doleciało skądś ujadanie psa, więc wziął czym prędzej nogi za pas. Zgubił się 
w tysiącu małych wąskich kamiennych uliczek, ale wykalkulował, że jak będzie szedł ciągle 
w dół, to w końcu trafi do portu. Potem na niektórych ścianach pojawił się znowu odblask 
płonącego tankowca i odtąd Joe orientował się przy jego pomocy.
Na jakichś stromych schodkach nadział się na dwóch Amerykanów w mundurach khaki. 
Zapytał ich o drogę, a oni dali mu pociągnąć koniaku z flaszki i powiedzieli, że jadą na włoski 
front, ale front się załamał i wszystko się pochrzaniło, i teraz nie wiedzą, gdzie jest ten 
pochrzaniony front, więc będą siedzieć i czekać, aż ten pochrzaniony front ich dogoni. Joe 
opowiedział im w zamian o jedwabnych pończochach i tamci orzekli, że to byczy kawał, po 
czym pokazali mu drogę do pirsu, przy którym cumował „Appalachijczyk”. Długo ściskali 
sobie dłonie na pożegnanie i tamci mówili, że Italiańcy to świnie, a Joe, że za to oni królowie, 
bo mu pokazali drogę, ale oni się upierali, że to Joe jest król. Więc wypili pod to resztę 
koniaku, po czym Joe wrócił na statek i zwalił się na koję.
Gdy „Appalachijczyk” wychodził z portu, tankowiec ciągle jeszcze płonął na redzie. 
W rejsie powrotnym Joe stwierdził, że ma trypra. Nie mógł później nic pić przez parę 
miesięcy i trochę się jakby ustatkował po przyjeździe do Brooklynu. Chodził do szkoły 
oficerskiej prowadzonej przez Komisję Żeglugi w Instytucie Platta , aż w końcu dostał 
patent drugiego oficera i przez cały następny rok pływał między Nowym Jorkiem a Saint-
Nazaire na nowo zbudowanej w Seattle drewnianej łajbie, która się nazywała „Owanda”. Dała 
im ta balia do wiwatu, bo dała.
Pisywali teraz z Janey często do siebie. Janey, która była z Czerwonym Krzyżem 
w Europie, zrobiła się cholerną patriotką i Joe zaczynał sam chwilami myśleć, że może to 
i lepiej. Bądź co bądź, jeśli wierzyć gazetom, Fryce dostawali tęgie cięgi, a ta wojna była dla 
młodego człowieka znakomitą odskoczną, jeśli tylko nie podpadł jako germanofil albo 
bolszewik czy jaki inny czort. Trzeba było przecież, jak pisała Janey, ratować cywilizację, 
a kto to miał zrobić jak nie Amerykanie. Więc – Joe otworzył sobie konto w Kasie 
Oszczędnościowej i kupił obligację Pożyczki Wolności.
Wieczór zawieszenia broni zastał Joego w Saint-Nazaire. Miasto szalało. Calutka załoga 
była na lądzie, piechurzy wylegli z obozów, żabojady z koszar, wszyscy klepali się nawzajem 
po plecach, odpieczętowywali flaszki, częstowali się trunkami, strzelali z korków od 
szampana, całowali każdą przystojną dziewczynę, dawali się całować starym babom i cmokać 
z dubeltówki wąsatym francuskim weteranom. Joe, pierwszy oficer, Stary, pierwszy 
mechanik razem z jakimiś oficerami Marynarki Wojennej, których nigdy przedtem nie 
widzieli na oczy, urządzili sobie wyżerkę w szantanie, ale skończyło się na zupie, bo 
w kuchni wszyscy już pląsali i poili kucharza tak, że się zalał w trupa. Więc siedzieli tylko 
przy pustym stole śpiewając, pijąc kubkami szampana i wiwatując, ilekroć przez salę 
przechodziły dziewczyny obnoszące flagi alianckie.
W końcu Joe się podniósł, żeby poszukać Jeanette, która była jego dziewczyną, kiedy 
zawijał do Saint-Nazaire. Chciał ją znaleźć, póki chodził prosto, bo Jeanette obiecała z nim 
couchować  wieczorem, zanim się zrobiło to zawieszenie broni. Zaklinała się, że nie 
couchuje z nikim innym, kiedy „Owanda” stoi w porcie, i Joe traktował ją dobrze, przywoził 
jej beaucoup prezentów de l’Amerique, du sukr i du kafe. Czuł się byczo, w kieszeni miał 
gruby zwitek banknotów, a amerykańskie pieniądze były coś warte we Francji; zresztą jeszcze 
lepiej niż za pieniądze można się było zabawić z mamzelami za te parę funtów cukru, które 
miał w kieszeniach trencza.
Wszedł do tylnej sali, gdzie był kabaret, wszystko wybijane czerwonym pluszem, dookoła 
lustra, i gdzie orkiestra grała „Gwiaździsty sztandar”, wszyscy krzyczeli „Vive l’Amerique” 
i podtykali mu pod nos kieliszki, w którą tylko stronę się obrócił. Ani się obejrzał, jak tańczył 
z tęgą dziewczyną, a muzyka rżnęła jakiegoś zwariowanego fokstrota czy inne licho. Ale 
zaraz puścił tęgą dziewczynę, bo zobaczył Jeanette z amerykańską flagą udrapowaną na 
piersiach. Tańczyła z wielkim dwumetrowym czarnym Senegalczykiem. Joego zalała krew. 
Odciągnął ją od Negra, jak się okazało, francuskiego oficera w mundurze pełnym złotych 
galonów. Jeanette zawołała: „Co ty robi, cheri?”, ale on nie patrzył, tylko złapał parszywego 
Negra za hals i wyrżnął z całej siły w szczękę. Negr ani drgnął, tylko na jego twarzy pojawił 
się uśmiech czarnego zdziwienia, jakby chciał Joego o coś spytać. Podbiegł zaraz kelner 
i paru żabojadów w mundurach i wszyscy zaczęli odciągać Joego. Wrzeszczeli przy tym 
i trajkotali jeden przez drugiego. Jeanette spróbowała się wsunąć między Joego i kelnera 
i dostała w szczękę, aż się nakryła nogami. Joe rozłożył kilku żabojadów i wycofywał się 
tyłem do drzwi, gdy zauważył w lustrze drągala w bluzie, który zamierzał się na niego 
oburącz flaszką. Zrobił unik, ale było za późno. Flaszka rozłupała mu głowę. Był gotów.


KRONIKA XXIX 
nadejście wiadomości wywołało powódź telefonów, która zablokowała linie 
Y fallait pas, Y fallait pas, Y fallait pasaaaayaller 
W HAMBURGU UŻYTO CIĘŻKICH DZIAŁ 
w Komorze Celnej tłum śpiewał „Gwiaździsty Sztandar” pod batutą poborcy portowego, 
Byrona R. Newtona 
MORGAN BIJE SIĘ PIĘTAMI RZUCAJĄC Z PARAPETU W TŁUM SKRAWKI 
TAŚMY TELEGRAFICZNEJ 
gdy tylko wieść dotarła do Battery  na statku pożarniczym „Nowy Jork” zabuczała 
syrena i w mgnieniu oka na całym nadbrzeżu zaczęło się istne pandemonium 
O, powiedz mi, czy widzisz dziś o pierwszym brzasku
ZA POCAŁOWANIE MODYSTKI KOBIETY O MAŁO NIE UDUSIŁY NASTĘPCY 
TRONU 
Allons enfants de la patrie, 
Le jour de gloire est arrive 
To nie jest sposób z Mary się droczyć, 
Nie, tym sposobem nie zyskasz nic
„Stoczyliśmy wojnę z szatanem i dobrze zrobiliśmy pomimo bezmiaru cierpień, jakie to 
za sobą pociągnęło”, powiedział wczoraj wieczorem William Howard Taft na bankiecie 
zwycięstwa 
O, Kkaty, Kkaty, moje ty kkochanie, 
O tobie jednej marzę w mych snach, 
Co noc, gdy kksiężyc
UNIPRES, NOWY JORK PARYŻ PILNE STOP ADMIRAŁ WILSON Z BRESTU 
KTÓRY POWIADOMIŁ 16.00 (4 PO POŁUDNIU) MIEJSCOWĄ PRASĘ O PODPISANIU 
ROZEJMU INFORMUJE OBECNIE WIADOMOSC NIE POTWIERDZONA STOP 
TYMCZASEM BREST SZALEJE 
REWOLWEROWIEC OBRABOWAŁ DWA TRAMWAJE W QUEENS 
Nad stodołą wstanie, 
Będę cię czekał przy kkuchni drzwiach
ŁAWA PRZYSIĘGŁYCH ORZEKNIE, CZY BOLSZEWICY ZOSTANĄ 
POSTAWIENI PRZED SĄDEM 
jedyny barwniejszy akcent nadali obchodom żołnierze i marynarze, którzy chcąc się 
zabawić całą gębą, podchmielili sobie zdrowo, pomimo że byli w mundurach. W rezultacie 
grupa powracających wojaków o mało nie wywołała rozruchów, gdy złapawszy za kamienie 
próbowała potłuc napis świetlny na rogu Broadwayu i Czterdziestej Drugiej Ulicy, który 
głosił: WITAJCIE W DOMU, BOHATEROWIE 
O, powiedz mi, czy widzisz dziś o pierwszym brzasku, 
Co nas wczoraj na duchu krzepiło przed nocą, 
Że wśród ognia wystrzałów, wśród bomb świstu i trzasku 
Nasze flagi wciąż dumnie na szańcu łopocą.


OKO KAMERY (36)
 wylawszy wonności przez reling po zawietrznej przystawaliśmy zawsze wieczorem po 
ostatniej inspekcji żeby zachłysnąć się na chwilę listopadową wichurą poczuć na karku 
ostrochłoszczące bryzgi rzucić okiem na pianę strzępioną na kipiących grzywaczach które 
rozbijają okręty topią ludzi (w ich wielkich sinych odmętach cicho wznoszą się i opadają 
miny równo suną Ubooty) żeby popatrzeć w niebo przesłonięte pędzącymi chmurami odjąć 
na chwilę dłonie od lepkich rączek kubłów pełnych pomyj nie zjedzonych resztek (dziewięć 
posiłków dziennie i co dzień dziewięciokrotne wynoszenie pomyj dziewięciokrotne 
handryczenie się z mówiącym cockneyem stewardem który próbuje szachrować na kompocie 
morelowym co dzień inspekcje BaaCZNOSĆ stuk stuk obcasami Spocznij i świecenie latarką 
w każdy rożek blaszanych rondli dziewięciokrotnie w rozkołysanym dusznym korytarzu 
kolejka wymiotujących przerażonych morzem piechurów z menażkami w ręku)
Hej bracie to prawda że podpisali zawieszenie broni prawda że już jest po wojnie że nas 
zawiozą z powrotem do kraju klozetowe pogaduszki co ty nie powiesz teraz ja ci zasunę 
gadkę znosimy puste kubły po trzech żelaznych drabinkach do rozkołysanej mdlącej ładowni 
zaczynamy się wspinać z powrotem z pełnymi za każdym przechyłem statku trochę pomyj 
wylewa się z kubła

MIISTER WIILSON 
W roku, w którym Buchanan został wybrany prezydentem , na plebanii w Staunton 
w Dolinie Wirgińskiej, na której siedziała stara szkockoirlandzka rodzina, córka 
prezbiteriańskiego pastora powiła Tomasza Woodrowa Wilsona, którego ojcem był również 
prezbiteriański pastor i wykładowca retoryki w seminariach teologicznych; Wilsonowie żyli 
w świecie sklepionym przez dwa wieki znoju kalwińskich duchownych w niewzruszony 
firmament, na którym Bóg był Słowem, a Słowo było Bogiem.
Doktor Wilson był człowiekiem poważanym, kochał dom, dzieci, dobre książki, żonę 
oraz poprawną składnię i co dzień podczas rodzinnych modłów rozmawiał z Bogiem; 
wychował swoich synów z Biblią w jednej ręce, a słownikiem w drugiej.

Lata wojny secesyjnej, lata bębnów, piszczałek, palby plutonem i proklamacji, 
Wilsonowie spędzili w Auguście, w Georgii; jako dziecko Tom był opóźniony w rozwoju, 
dopiero w wieku dziewięciu lat nauczył się rozróżniać litery, ale gdy się nauczył czytać, 
zagustował w lekturze plebana Weemsa „Żywota Waszyngtona” .

W 1870 doktor Wilson został powołany do Seminarium Teologicznego w Columbii 
w Południowej Karolinie, i Tom wstąpił do Davidson College , gdzie zabłysnął ładnym 
głosem; stąd poszedł do Princetonu, gdzie brał udział w konkursach krasomówczych 
i redagował „Princetończyka”. Pierwszym artykułem, jaki wydał drukiem w „Nassauskim 
Magazynie Literackim” , była pochwała Bismarcka.
Potem studiował prawo na Uniwersytecie Wirgińskim; młody Wilson chciał zostać 
Wielkim Człowiekiem jak Gladstone  i osiemnastowieczni parlamentarzyści angielscy, 
chciał zniewalać słowem zatłoczone ławy w służbie Prawdy; praktyka adwokacka irytowała 
go, znacznie pewniej czuł się w książkowej atmosferze bibliotek, sal wykładowych i kaplicy 
uniwersyteckiej, więc z ulgą rzucił kancelarię w Atlancie, by przyjąć stypendium historyczne 
na Uniwersytecie Johnsa Hopkinsa ; tutaj napisał „Rządy kongresowe”.
Mając dwadzieścia dziewięć lat poślubił pannę z zamiłowaniami malarskimi (zalecając 
się do niej uczył Ją równocześnie wymawiać szerokie angielskie „a”) i dostał posadę w Bryn 
Mawr , gdzie uczył panienki historii i ekonomii politycznej. Uzyskawszy doktorat 
z Uniwersytetu Johnsa Hopkinsa przyjął profesurę na Uniwersytecie Wesleyańskim, pisał 
artykuły, rozpoczął „Dzieje Stanów Zjednoczonych” i głosił z katedry Prawdę, Reformy, 
Rządy Odpowiedzialne, Demokrację, wspinając się po szczeblach błyskotliwej kariery 
uniwersyteckiej, aż w 1901 rada nadzorcza Princetonu zaproponowała mu stanowisko rektora; 
więc zabrał się do reformowania uniwersytetu, porobił sobie zagorzałych przyjaciół 
i wrogów, skłócił całe ciało pedagogiczne, ale Amerykanie zaczęli na pierwszych stronach 
gazet znajdować nazwisko Woodrowa Wilsona.

W 1909 wygłosił pochwały Lincolna i Roberta E. Lee , a w 1910 kacykowie partii 
demokratycznej stanu New Jersey, przypierani do muru przez gnojodłubów  i reformatorów, 
wpadli na genialny pomysł zaofiarowania kandydatury na urząd gubernatora 
nieposzlakowanemu rektorowi uniwersytetu, który ściągał takie tłumy publicznie orędując za 
Sprawiedliwością.

Przemawiając na zjeździe nominacyjnym w Trenton, który go wysunął na stanowisko 
gubernatora, Mister Wilson wyznał swoją wiarę w prostego człowieka (prowincjonalne 
kacyki i pieski partyjne popatrzyły po sobie i podrapały się w głowę); a on ciągnął coraz to 
mocniejszym głosem: w tego człowieka, którego zdaniem pragnę się przede wszystkim 
kierować, abyśmy w miarę zwielokrotniania się zadań, gdy nadejdą dni, które nas wszystkich 
wtrącą w pomieszanie i przerażenie, abyśmy mogli wówczas wznieść wzrok z tych mrocznych 
jarów pod nawisami nie zasłużonych przywilejów, zaćmiewających i przesłaniających nasze 
dróżki, na turnie w górze, gdzie przez urwiska skalnego przesmyku przeziera słońce, to słońce 
Boże, słońce mające odrodzić rasę ludzką, oswobodzić ją od namiętności i rozpaczy i wznieść 
nas na wyżyny, które są ziemią obiecaną każdego, kto pragnie wolności i postępu.
Prowincjonalne kacyki i pieski partyjne popatrzyły po sobie, podrapały się w głowę 
i zaczęły wiwatować; Wilson przechytrzył wszystkich przecherów, wyprowadził w pole 
bonzów partyjnych i został wybrany przytłaczającą większością głosów; więc zostawił 
Princeton na pół zreformowany, by objąć urząd gubernatora New Jersey, i pojednał się 
z Bryanem  na bankiecie w rocznicę zwycięstwa Jacksona pod Nowym Orleanem; na uwagę 
Bryana: „Oczywiście wiem, że nie podzielał pan mego stanowiska w sprawie waluty” Wilson 
odparł: „Wszystko, co mogę powiedzieć, to że jest pan prawdziwie wielkim człowiekiem”.
Został przedstawiony pułkownikowi House’owi , temu samozwańczemu Merlinowi 
polityki snującemu swe pajęcze sieci w hotelu Gotham, i rezultat był taki, że na zjeździe 
nominacyjnym w Baltimore w lipcu następnego roku kontredans marionetek poruszanych zza 
kulis dla zmęczenia delegatów przez Hearsta i House’a oraz basowe dunderowanie 
w kuluarach Bryana z chusteczką do nosa zatkniętą za rozmiękły kołnierzyk doprowadziło do 
mianowania Woodrowa Wilsona kandydatem na prezydenta.
Odejście progresistów w Chicago od Tafta do T. R. zapewniło mu zwycięstwo, więc 
pozostawił stan New Jersey na pół zreformowany (rozgłos za wszelką cenę był dewizą 
kampanii Cienistej Murawy ) i przeniósł się do Białego Domu jako dwudziesty ósmy 
prezydent Stanów Zjednoczonych.
Kiedy Woodrow Wilson przejeżdżał Pennsylvania Avenue  w towarzystwie 
baryłkowatego prezydenta Tafta, który za swojej kadencji dobrodusznie odkręcał reakcyjne 
zabiegi T. R. poddania kapitału kontroli rządu, J. Pierpont Morgan układał pasjansa w swoim 
prywatnym gabinecie na Wall Street, wypalając po dwadzieścia czarnych cygar dziennie 
i klnąc szaleństwa demokracji.
Wilson chłostał kapitał i piętnował przywileje, odmówił uznania Huerty  i wysłał 
milicję nad Rio Grande obierając politykę wyczekującej czujności. Wydał „Nową Wolność” 
i osobiście wygłaszał orędzia do Kongresu jak rektor przemawiający do profesorów 
i studentów. W Mobile powiedział:
Pragnę skorzystać z tej okazji, by zapewnić, że Stany Zjednoczone nigdy więcej nie sięgną 
w drodze podboju po dodatkową piędź ziemi; 
i wysłał piechotę morską do Veracruz.
Jesteśmy świadkami odrodzenia ducha obywatelskiego, otrzeźwienia opinii publicznej, 
odnowienia władzy ludu, początków ery rozumnej odbudowy...
lecz losy świata zaczynały się już kręcić dokoła Sarajewa.
Najpierw była neutralność w myśli i w czynie, potem duma nie pozwalająca walczyć, gdy 
zaalarmowane zatopieniem „Lusitanii”, zagrożeniem pożyczek Morgana i historyjkami 
brytyjskich i francuskich propagandzistów wszystkie centra finansowe Wschodu podniosły 
krzyk o wojnę; ale siła atrakcyjna werbli i armat była zbyt wielka, najlepsi ludzie stroili się 
w paryskie piórka i naśladowali szerokie londyńskie „a” za wzorem T. R. i Domu Bankowego 
Morgana.
W pięć miesięcy po swoim ponownym wyborze pod hasłem: On nas ustrzegł od wojny, 
Wilson przeforsował w Kongresie ustawę o uzbrajaniu statków handlowych i ogłosił stan 
wojny między Stanami Zjednoczonymi a Państwami Centralnymi: Siła bez miary i bez granic, 
siła do końca.

Wilson stał się państwem (wojna świadczy o stanie zdrowia państwa), Waszyngton jego 
Wersalem; obsadził uspołecznione agendy rządowe jednodolarowymi organizatorami  
pościąganymi z wielkich korporacji i poprowadził do Francji wielki korowód ludzi, broni, 
żywności, mułów i automobilów. Co dzień o zachodzie słońca pięć milionów mężczyzn 
prężyło się na baczność przed krytymi papą barakami, kiedy orkiestry grały „Gwiaździsty 
sztandar”.
Wojna przyniosła ośmiogodzinny dzień pracy, prawo wyborcze kobiet, prohibicję, 
przymusowy arbitraż przemysłowy, wysokie zarobki, wysoką stopę procentową, umowy 
sprzedażne za koszt plus procent oraz luksus zostania Złotogwiezdną Matką .
Kto się sprzeciwiał ratowaniu świata za cenę kosztu plus demokracji, szedł wraz 
z Debsem do więzienia.
Nieomal za szybko zabawa się skończyła, książę Maksymilian Badeński  prosił o pokój 
w oparciu o Czternaście Punktów, Foch  obsadzał przyczółki na Renie, zasapany Kaiser  
w cylindrze i, jak twierdzili niektórzy, z fałszywymi faworytami gonił pociąg po peronie 
w Poczdamie.
Z pomocą Boga Wszechmogącego, Słuszności, Prawdy, Sprawiedliwości, Wolności, 
Demokracji, Samostanowienia Narodów (Żadnych Reparacji, Żadnych Zaborów) oraz 
kubańskiego cukru, kaukaskiego manganu, pszenicy z Północnego Zachodu, bawełny 
z Południa, brytyjskiej blokady, generała Pershinga, paryskich taksówek  i 
siedemdziesięciopięciomilimetrowego działa wygraliśmy tę wojnę.

4 grudnia 1918 Woodrow Wilson opuścił jako pierwszy prezydent terytorium Stanów 
podczas swojej kadencji; odpływając do Francji na pokładzie parowca „George Washington” 
był najpotężniejszym człowiekiem świata.
W Europie ludzie znali zapach gazu, słodkomdlący odór za płytko pogrzebanych trupów 
i ziemistą cerę zagłodzonych dzieci; czytali w gazetach, że Miister Wiilson jest za pokojem, 
za wolnością, za konserwami, za masłem i za cukrem.
Kiedy po burzliwym rejsie na parowcu „George Washington” wylądował w Breście ze 
swoim sztabem ekspertów i doradców, la France heroique oczekiwała go z mowami 
powitalnymi, śpiewającą dziatwą szkolną i merami w czerwonych szarfach. (Czy Miister 
Wiilson widział w Breście żandarmów rozpędzających demonstrację robotników 
stoczniowych, którzy przyszli go witać z czerwonymi sztandarami?)
Na dworcu w Paryżu wysiadł z pociągu na szeroki czerwony dywan, który prowadził 
szpalerem palm, cylindrów, legii honorowych, torsów w dekorowanych mundurach, 
w anglezach, z rozetkami i kwiatami w butonierkach prosto do RollsRoyce’a. (Czy Miister 
Wiilson widział kobiety w żałobie, inwalidów w wózkach, niespokojne blade twarze na 
chodnikach? Czy słyszał rozpaczliwą udrękę w powitalnych okrzykach, gdy go pospiesznie 
wieziono wraz z nową żoną  do Hotel de Murat, gdzie już czekał prezydencki apartament 
o pokojach pełnych brokatów, złoconych zegarów, inkrustowanych sekretarzyków 
i brązowych amorków?)
Podczas gdy eksperci omawiali procedurę konferencji pokojowej, rozpościerali zielone 
sukno na stołach, uzgadniali protokół obrad, prezydent Wilson z żoną wyruszył w objazd 
krajów alianckich, żeby się przekonać na własne oczy, jak to wszystko naprawdę wygląda; 
drugiego dnia świąt Bożego Narodzenia byli podejmowani w Buckingham Palace , w Nowy 
Rok złożyli wizyty papieżowi oraz maleńkiemu królowi włoskiemu w Kwirynale . (Czy 
Miister Wiilson wiedział, że w osmalonych przez wojnę chałupach nad Brentą i nad Piawą 
chłopi palili świeczki przed jego fotografiami wyciętymi z pism ilustrowanych?) (Czy Miister 
Wiiłson wiedział, że w jego Czternastu Punktach ludy Europy wyczytały wyznanie rzucone 
siłom ucisku, tak jak przed wiekami wyczytały wyzwanie rzucone siłom ucisku 
w dziewięćdziesięciu pięciu tezach przybitych przez Marcina Lutra na drzwiach kościoła 
w Wittenberdze?)
18 stycznia 1919, w asyście zwartego tłumu uniformów, trójgraniastych kapeluszy, 
złotych galonów, epoletów, zdobytych i dziedzicznych odznaczeń szlacheckich, Wysokie 
Układające się Strony, Alianci i Państwa Stowarzyszone, zebrały się w Salon de l’Horloge  
na Quai d’Orsay, aby podyktować pokonanym warunki pokoju; ale plenarne zgromadzenie 
konferencji pokojowej było zbyt publicznym forum do zawierania pokoju, więc Wysokie 
Układające się Strony utworzyły Radę Dziesięciu i zamknąwszy się w Sali Gobelinowej, 
z „Historią Marii Medycejskiej” Rubensa na ścianach, zabrały się do dyktowania warunków 
pokoju.
Ale Rada Dziesięciu była zbyt publicznym forum do zawierania pokoju, więc utworzyli 
Radę Czterech.
Orlando  w szewskiej pasji pojechał do domu i zostało ich trzech: Clemenceau, Lloyd 
George i Woodrow Wilson.
Trzech starszych panów tasujących i rozdających karty: Nadrenia, Gdańsk, Korytarz 
Polski, Ruhra, samostanowienie małych narodów, Saara, Liga Narodów, mandaty, 
Mezopotamia, wolność mórz, Transjordania, Szantung, Fiume, wyspa Jap; ogień mitraliez 
i pożary, głód, wszy, cholera, tyfus; atutem była nafta.

Woodrow Wilson wierzył w Boga swoich ojców, jak powiedział parafianom 
kongregacjonistycznego kościółka na Lowther Street w Carlisle w Szkocji, gdzie jego dziad 
był kiedyś kaznodzieją, w dniu tak zimnym, że towarzyszący mu dziennikarze siedzieli 
w starych ławach nie zdejmując paltotów.
7 kwietnia wydał rozkaz, by „George Washington” czekał w Breście pod parą, gotów 
zabrać w każdej chwili delegację amerykańską w drogę powrotną do kraju; ale nie odpłynął.

19 kwietnia szuler Clemenceau i szuler Lloyd George wciągnęli go w niewinną 
przyjacielską grę w trzy karty, którą nazwali Radą Czterech.

28 czerwca traktat wersalski był gotów i Wilson musiał wracać do kraju, by zdać 
politykom, którzy tymczasem zmawiali się przeciwko niemu w Senacie i w Izbie 
Reprezentantów, oraz trzeźwej opinii publicznej i Bogu swoich ojców sprawę z tego, jak dał 
się wykołować i na ile zdołał zabezpieczyć świat w imię demokracji i Nowej Wolności.
Od dnia gdy zszedł na ląd w Hoboken, zaczęto go przypierać do muru Białego Domu; 
więc mówił, mówił, mówił: by ratować swoją wiarę w słowa, by ratować swoją wiarę w Ligę 
Narodów, by ratować wiarę w samego siebie i w Boga swoich ojców.
Wytężał każdy nerw swego ciała i umysłu, napinał każde ogniwo podległego mu rządu 
(kto się z nim nie zgadzał, był szalbierzem lub bolszewikiem; nie było pardonu dla Debsa).
W Seattle wobblisi, których przywódcy gnili w więzieniach, w Seattle wobblisi, których 
przywódcy byli linczowani, wystrzeliwani jak psy, w Seattle wobblisi obstawili trasę 
przejazdu Wilsona na przestrzeni czterech przecznic i stali milczący, z założonymi rękami, 
piorunując wzrokiem wielkiego liberała wiezionego spiesznie w automobilu, otulonego 
w paltot, z policzkami zapadłymi z wyczerpania, z tikiem w jednej połowie twarzy. Po 
długich ulicach patriotycznych oklasków i owacji witali go milczeniem chłopcy w drelichach, 
czarnoroboczy.
W Pueblo, w stanie Kolorado, był siwym starcem ledwo trzymającym się na nogach, 
z tikiem w połowie twarzy:
Teiaz gdy rozwiały się mgły wielkiej niewiadomej, wierzę, że ludzie dostrzegą Prawdę, 
staną z nią oko w oko i twarz w twarz. Jeśli istnieje prawda, przed którą Naród Amerykański 
zawsze powstanie i do której zawsze wyciągnie rękę, to jest nią sprawa sprawiedliwości, 
wolności i pokoju. Przyjęliśmy tę sprawę i będziemy się nią kierować, a ona nas wywiedzie, i z 
nami cały świat, na błonia błogostanu i pokoju, o jakich ludzkości nigdy się nie śniło.
Była to jego ostatnia mowa; w drodze do Wichity dostał w pociągu apopleksji i musiał 
przerwać podróż, która miała zmobilizować kraj na rzecz Ligi Narodów. Sparaliżowany, 
ledwo zdolny mówić, był odtąd skończonym człowiekiem; w dniu, w którym przekazywał 
prezydenturę Warrenowi Hardingowi, wspólny komitet Senatu i Izby Reprezentantów 
wyznaczył jego długoletniego wroga, Henry Cabot Lodge’a , do złożenia mu protokolarnej 
wizyty w gabinecie prezydenckim na Kapitolu i zadania sakramentalnego pytania, czy Pan 
Prezydent ma coś do zakomunikowania zgromadzonym na wspólnej sesji Izbom.
Wilson zdołał wstać, z ledwością unosząc się na obu poręczach fotela. „Dziękuję, 
senatorze – odparł – nie mam nic więcej do powiedzenia. Żegnam”.
W 1924 umarł 3 lutego.


KRONIKA XXX 
CZY USUNIĘTO MONSTRUALNE DZIAŁA?
Klechy uczą ludzi co dnia, 
Co jest cnota, a co zbrodnia. 
Lecz gdy wspomnieć im o głodzie, 
Słodziuteńko prawią co dzień
PREZYDENT PRZEZIĘBIŁ SIĘ LEKKO NA MORZU 
Szef kuchni oraz cały sztab kelnerów i kucharzy wypożyczony z Hotelu Biltmore 
Wszelkie wygody zapewnione Orkiestra ma przygrywać przy posiłkach, a kapela Stoczni 
Marynarki Wojennej koncertować na pokładzie 
Już niedługo się najecie
Na tym drugim, lepszym świecie
 miasto przedstawia obraz najstraszniejszego zniszczenia, szczególnie zaś okolice 
wypalonej do cna Poczty Głównej, z której pozostały tylko ruiny 
Pracuj żwawo, 
Żyw się trawą
ZGROMADZONO TRZY CIĘŻARÓWKI AKT 
jedenastu ludzi zginęło, a dwudziestu trzech zostało rannych, w tym wielu ciężko, 
w wyniku eksplozji piorunianu rtęci w kapiszonowni Zakładów Zbrojeniowych E. I. du Pont 
de Nemoursa wieczorem pani Wilson wypuściła gołębie pocztowe a przez cały czas, jakiż 
wspaniały duch panował w narodzie, jaka jedność celów, jaka niestrudzona gorliwość, jaka 
szlachetność poczynań cechowała ten wzniosły popis siły i imponujących osiągnięć. Niech mi 
wolno będzie powiedzieć, iż my, którzy pozostaliśmy w kraju przy pracach organizacyjnych 
i zaopatrzeniowych, nigdy nie przestaniemy żałować, żeśmy nie byli razem z chłopcami, 
których żywiliśmy i odziewaliśmy swoim trudem, z drugiej jednak strony nigdy nie będziemy 
się musieli wstydzić rozrywki w jadalni dostarczał kwartet marynarzy 
Sytość ciebie 
Czeka w niebie 
Po pogrzebie
GORGAS  CHCE ZAKWATEROWAĆ ŻOŁNIERZY W BARAKACH 
800 Żołnierzy wiwatuje na cześć bolszewików Wszystkie przygotowania były zapięte na 
ostatni guzik, ale ludzi nie dopuszczono w pobliże. Zgromadzony na otaczających wzgórzach 
tłum wydał wielki okrzyk, kiedy łódź prezydenta podpływała do pirsu. Z Pól Elizejskich 
kawalkada pojechała okrężną drogą, ażeby przebyć Sekwanę po moście Aleksandra III, 
nazwanym tak na pamiątkę owych historycznych dni, gdy Paryż przechodził sam siebie dla 
uhonorowania samowładcy cara .
MOWA Z PAŁACOWEGO BALKONU DO 1400 BURMISTRZÓW 
NIKT NIE PRZEŚCIGNIE FLOTY BRYTYJSKIEJ, OŚWIADCZYŁ CHURCHILL 


OKO KAMERY (37)

alfabetycznie według rangi wystukuję dwoma zgrabiałymi pal.cami na kompanijnej 
Coronie Potrącenia Gr. A i B składki asekur. C. i D
BaaCZNOSC poderwać się na nogi oczy wlepione w moją grdykę aż mi się ściska jabłko 
Adama pod połączonym autorytetem armii Stanów Zjednoczonych i kaduceusza 
Spocznij przed oknami musztra w sinej mżawce zimowego popołudnia w Ferrieres en 
Gatinais Abbaye  wzniesionej przez Chlodwiga na resztkach doczesnych trzech uczniów du 
notre seigneur JesusChrist 3–cia Poż. Woln. Skarbu Państwa Alcjana Policjana i Hermacjana 
4–ta Poż. Woln. Skarbu Państwa powinna być na formularzu Gr. E lub tp. Kwatermistrzostwa 
138–ego Korp. leje teraz strumieniami aż słychać bulgotanie w rynnach i ciurkanie małych 
szklistozielonych strużek Alkuin był tu niegdyś opatem za omszałymi kamiennymi murami 
kręcą się koła młyńskie jest tu pochowana Klotylda i Chlodomer
notowania zaznaczać tylko w razie zwyżek sennie wystukuję na zardzewiałej Coronie na 
kwaterze Wędrownego Cyrku O’Rielly’ego  sam na sam z wylegującym się na pryczy 
grabarzem i sucho pokasłującym gruźlikiem który nie może się doczekać kiedy lekarz 
kompanijny wytrzeźwieje i zbada go 
Uszczęśliwi cię jodyna
I uzdrowi cię jodyna
 czwarta trzydzieści nabiera mocy przepustka którą mam w kieszeni razem z pigułkami 
przeczyszczającymi w mieniącym się światłami deszczyku p. o. kwatermistrza i sierżant szef 
wychodzą w ceratowych pelerynach za bramę bazy Korpusu Sanitarnego Armii S. Z. A. P. 
i idą bez centima w kieszeni do Cheval Blanc naciągać szewronami i parlowaniem na parę 
głębszych i omelettes avec pommes frites i droczyć się z Madeleine o pyzach rumianych jak 
jabłuszka czy pozwoli im potęgo w ciemnym korytarzu za szynkiem chłopcy czekają 
w kolejce do nietutejszej dziewczyny w czerni rzucają jej dziesięciofrankówki i lecą w te 
pędy na punkt profilaktyczny infek. na przep. chór. zak. zwol. od sl. lin. rozk. 41/14 sąd dor. 
areszt za oknami siąpi na kocie łby my w sali pijemy vin rouge parlujemy z Francuzeczkami 
możemy couchować avec vous starszy facet z armee territoriale  pije przy sąsiednim stoliku 
trefny pernod i peroruje Tout est bien fait dans la nature a la votre aux Americains 
Apres la guerre finie Do Stanów wracać mi

Dans la mort il n’y a rien de terrible Quand on va mourir on pense a tout mais vite  
pierwszego dnia nowego roku zwolniony po apelu poszedłem z pewnym filadelfijczykiem 
powłóczyć się po rdzawych zrytych mroźnymi koleinami drogach pod rdzawym haftem 
splątanych gałęzi pełnych drących się gawronów poprzez rdzawe wzgórza do wsi na dobre 
winko przed nami długi marsz mnóstwo merowińskich nazw kół młyńskich szklistozielonych 
strużek ciurkających z bulgotem ze starych kamiennych rzygaczy jabłuszek rumianych jak 
pyzy Madeleine zapachu bukowego listowia popijemy sobie dobrego winka filadelfijczyk ma 
beaucoup forsy zimowego czerwonego winka słońce przeziera.przez chmury pierwszego dnia 
nowego roku w pierwszej wsi stajemy jak wryci scena z muzeum figur woskowych starszy 
mężczyzna zastrzelił dorodną wiejską dziewczynę podobną do Madeleine tylko młodszą leży 
we krwi na rozjeżdżonej drodze z postrzałem w lewej piersi dorodna i pulchna jak młoda 
przepiórka zastrzeliwszy ją starszy mężczyzna zdjął but podsunął lufę strzelby pod brodę 
pociągnął wielkim paluchem za cyngiel i rozwalił sobie łeb stoimy i patrzymy na bosą nogę 
na but na nogę w bucie na zabitą dziewczynę na starszego mężczyznę z głową nakrytą 
workiem i na brudny bosy palec którym pociągnął za cyngiel Faut pas toucher aż przyjdzie le 
comissaire procesverbal  pierwszego dnia nowego roku świeci słońce 

KRONIKA XXXI 
umywszy się i ubrawszy pośpiesznie, zeszli na dół przynaglani obcesowym 
pokrzykiwaniem przybyszów, którzy ich spędzili do jednej z tylnych izb sutereny. Ustawiono 
ich tutaj w półkole pod ścianą. Młodociane wielkie księżne drżały przerażone niezwykłością 
padających rozkazów i nocną porą. Wszyscy domyślali się po trosze, z czym tamci przyszli. 
Wkrótce Jarocki, zwracając się do cara, obwieścił im, że muszą umrzeć, i to zaraz. Rewolucja 
jest zagrożona, oznajmił, a fakt, że członkowie rodziny panującej pozostają przy życiu, 
jeszcze zwiększa zagrożenie. W tej sytuacji obowiązkiem rosyjskich patriotów jest ich 
usunąć. „Wasze życie dobiegło kresu”, zakończył.
„Ja jestem gotów”, oznajmił po prostu car, a przytulona do niego caryca rozluźniła na 
chwilę uścisk, by uczynić znak krzyża; za jej przykładem poszli wielka księżna Olga i doktor 
Botkin. Zmartwiały z przerażenia carewicz stał otępiały koło matki, bez słowa błagania czy 
protestu, jego trzy siostry zaś i pozostałe wielkie księżne osunęły się drżąc na ziemię.
Jarocki wyjął rewolwer i oddał pierwszy strzał. Inni poszli w jego ślady i więźniowie 
zwalili się na ziemię.


DZIDKA 
Trentowie mieszkali na Pleasant Avenue, najelegantszej ulicy Dallas, największego 
i najszybciej się rozwijającego miasta Teksasu, największego stanu Ameryki, 
o najczarniejszej glebie i najbielszych mieszkańcach w całych Stanach, największym kraju 
świata, w którym Dzidka była najsłodszą najjedyńszą dziewczynką tatusia. Naprawdę 
nazywała się Ann Elizabeth Trent po biednej drogiej mamie, która umarła, kiedy ona była 
jeszcze taką małą maciupką dziewczynką, ale tatuś i chłopcy nazywali ją Dzidką. Bratek też 
nazywał się naprawdę William Delaney Trent po tatusiu, który był sławnym adwokatem, 
a Chwatek – Spencer Anderson Trent.
W zimie chodzili do szkoły, a w lecie wisusowali się na rancho, które dziadek wytyczył 
sobie w pionierskich czasach. Kiedy byli zupełnie mali, rancho nie miało jeszcze ani jednego 
płotu, a łożyskami potoków błąkała się często jakaś nie cechowana sztuka bydła, ale w czasie 
gdy Dzidka chodziła do gimnazjum, wszystko było już ogrodzone, zaczęto budować 
makadamową szosę z Dallas i tatuś jeździł wszędzie Fordem, a nie jak dawniej na 
pełnokrwistym arabskim ogierze Mulle, którego dostał na Wystawie Tuczników w Waco od 
pewnego zbankrutowanego hodowcy, który nie miał na zapłacenie mu honorarium. Dzidka 
miała kremowego kuca imieniem Kawka, który kiwał łbem i grzebał kopytem, kiedy chciał 
dostać kostkę cukru, ale niektóre znajome dziewczęta miały automobile, więc Dzidka wraz 
z chłopcami zamęczała tatusia, żeby też kupił automobil, prawdziwy automobil, zamiast tego 
żałosnego grata, którym jeździ po rancho, i nie posiadała się ze szczęścia, gdy tatuś kupił 
wreszcie wielki kabriolet Pierce Arrow wiosną roku, w którym kończyła gimnazjum. W dniu 
uroczystej promocji, siedząc za kierownicą w powiewnej białej sukience i czekając przed 
domem na tatusia, który wrócił przed chwilą z kancelarii i poszedł się przebrać, w wyobraźni 
widziała siebie siedzącą tego nie nadto upalnego czerwcowego przedpołudnia w połyskliwym 
czarnolśniącym aucie wśród lśniących mosiężnych i niklowych okuć pod rozległym 
błękitnolśniącym teksaskim niebem pośrodku rozległej urodzajnej teksaskiej równiny 
ciągnącej się nieprzerwanie dwieście mil w każdą stronę. Połówka twarzy, którą widziała 
w małym owalnym lusterku na błotniku, wydawała jej się czerwona i ogorzała pod 
piaskowożółtą czupryną. Żeby tak mieć rude włosy i mlecznobiałą cerę jak Susan Gillespie, 
westchnęła sobie, gdy nagle ujrzała nadchodzącego ulicą Joego Washburna, bardzo smagłego 
i dystyngowanego w panamie na głowie. Zdążyła ułożyć wargi w skromny uśmiech w samą 
porę, by mógł powiedzieć:
– Jak ty uroczo wyglądasz, Dzidka. Wybacz, że ci to mówię.
– Czekam na tatusia i na chłopców, jedziemy wszyscy na promocję. Och, Joe, spóźnimy 
się, jestem taka zdenerwowana. Czuję się jak strach na wróble.
– No, to wesołej zabawy.
Minął ją bez pośpiechu nakładając z powrotem panamę gdy się trochę oddalił. Jego 
czarne jak węgle oczy oparzyły ją spojrzeniem gorętszym niż czerwcowe słońce, aż się oblała 
rumieńcem i fala ciepła spłynęła jej po szyi za gors powiewnej sukienki, na rysujące się od 
niedawna małe piersi, o których starała się nigdy nie myśleć.
W końcu wyszedł z domu tatuś i chłopcy, wszyscy trzej tacy jasnowłosi, opaleni 
i wystrojeni, Tatuś kazał jej się przesiąść na tylne siedzenie do Bratka, który siedział sztywno, 
jakby kij połknął. Gwałtowny wiatr, który się zerwał, miótł im piaskiem w twarze. Gdy tylko 
ujrzała murowane zabudowania szkolne, tłum ludzi, powiewne sukienki, podium i wielki 
pasiasty sztandar trzepoczący na tle nieba, ogarnęło ją takie podniecenie, że nie pamiętała 
później nic z tego, co nastąpiło.
Dopiero wieczorem na zabawie, na którą dostała pierwszą balową suknię, otrzeźwiała pod 
wrażeniem tiulów, pudru i tłumu chłopców sztywnych i wystraszonych w czarnych 
marynarkach i dziewcząt tłoczących się jedna przez drugą do garderoby, żeby sobie 
nawzajem pokazać suknie. Tańcząc nie odzywała się przez cały czas słowem, tylko się 
uśmiechała, przekrzywiała lekko głowę i czekała, kiedy ją ktoś odbije. Płynęła tak 
uśmiechnięta w obłoku różowego tiulu pośród różnobarwnych świateł, przez pół wieczoru nie 
wiedząc nawet, z kim tańczy. Przed nią podskakiwały twarze chłopców, jedne próbujące 
wygłaszać błyskotliwe uwodzicielskie uwagi, inne milczące, sparaliżowane onieśmieleniem, 
różnobarwne twarze przytwierdzone do jednakowo sztywnych ciał. Była szczerze zdumiona, 
kiedy Susan Gillespie podeszła do niej przy odbieraniu okryć z szatni i powiedziała 
z chichotem: „Moja droga, byłaś królową balu”. Ale gdy następnego ranka potwierdzili to 
Bratek i Chwatek, a potem przyszła z kuchni stara czarna Emma, która ich wszystkich 
wychowywała po śmierci mamy, i wykrzyknęła: „Jezusku, panienko, ludzie rozpowiadają po 
całym mieście, że była panienka wczoraj królową balu!” – Dzidka poczuła, że kraśnieje ze 
szczęścia. Emma dodała, że słyszała to od tego gałgana Mulata, co rozwozi mleko, a jego 
ciotka służy u pani Washburn, po czym postawiła na stole ciepłe maślane bułeczki i wyszła 
pokazując wszystkie zęby w uśmiechu szerokim jak klawiatura fortepianu.
– No, Dzidko – powiedział tatuś swoim niskim zrównoważonym głosem, stukając ją 
palcem po wierzchu dłoni – i mnie się tak wydawało, ale bałem się, że może nie jestem 
bezstronny.
Tego lata Joe Washburn, który właśnie ukończył prawo w Austin i miał od jesieni 
rozpocząć aplikanturę u tatusia, spędził z nimi dwa tygodnie na rancho. Dzidka była dla niego 
przez cały czas nieznośna, kazała staremu Hildrethowi dać mu pod wierzch narowistego 
wysłużonego jednookiego konia, wkładała mu do łóżka rogate jaszczurki, podawała przy stole 
ostry sos paprykowy zamiast ketchupu i podsuwała przy kawie sól zamiast cukru. Chłopcy 
byli na nią w końcu tacy cięci, że przestali się do niej w ogóle odzywać, a tatuś powiedział, że 
zachowuje się jak skończona koza. Ale ona nie mogła się w żaden sposób pohamować.
W końcu któregoś wieczora wybrali się wszyscy zjeść kolację nad Clear Creek 
i popływać przy księżycu na głębinie pod urwiskiem. W pewnej chwili w Dzidkę wstąpił 
diabeł, wdrapała się na szczyt urwiska i zawołała, że da nurka. Woda wyglądała z góry tak 
niewinnie, przeglądał się w niej drżący księżyc. Krzyczeli na nią wszyscy, żeby nie skakała, 
ale ona już dała eleganckiego nurka z samego szczytu. Coś się stało. Uderzyła o coś głową, 
zabolało przeraźliwie. Łykając wodę, walczyła z wielkim ciężarem, który ją pchał w głąb. To 
Joe! Księżyc rozpłynął się w wirze, ogarnęła ją ciemność, tylko jej ręce opasywały szyję 
Joego, jej palce wpijały się w żylaste ramiona. Gdy odzyskała przytomność, nad sobą miała 
jego twarz, księżyc był znowu na niebie, po czole ciekło jej coś ciepłego. Spróbowała 
powiedzieć: „Joe, chciałabym, chciałabym, Joe...”, ale słowa odpłynęły w ciepłą lepką 
ciemność, usłyszała jeszcze tylko jego głos, niski, niski: „O mało mnie nie utopiła!” i głos 
tatusia ostry i gniewny jak w sądzie: „A mówiłem, żeby nie skakała!”
Obudziła się ponownie w łóżku, głowa pękała jej z bólu, obok stał doktor Winslow. 
Pierwszą myślą było, gdzie jest Joe i czy się nie zachowała jak głupia siksa i nie wypaplała, 
że za nim szaleje. Ale nikt nic o tym nie wspominał i wszyscy byli dla niej okropnie mili 
z wyjątkiem tatusia, który przyszedł i palnął jej swoim gniewnym sądowym głosem kazanko, 
że jest wariatka i postrzelona koza i o mały włos byłaby utopiła również Joego, bo go tak 
kurczowo trzymała, że ledwo ich wyciągnęli z wody. Miała pękniętą czaszkę i musiała leżeć 
przez resztę lata w łóżku, ale Joe był dla niej bardzo miły, chociaż zmierzył ją jakoś dziwnie 
swoimi bystrymi czarnymi oczami, gdy pierwszy raz przyszedł odwiedzić ją w pokoju. Do 
końca swego pobytu na rancho przychodził jej czytać co dzień po lunchu. Przeczytał jej całą 
„Lornę Doone”  i pół „Nicholasa Nickleby”, a ona leżała rozkosznie w łóżku, z głową 
rozpaloną od gorączki, chłonąc przez pulsujący ból dudnienie jego niskiego głosu i cały czas 
zaciskając zęby, żeby nie wybuchnąć, że go kocha do szaleństwa i dlaczego on jej nie lubi 
choć troszeczkę. Kiedy wyjechał, nie było już wcale zabawnie chorować. Tatuś i Bratek 
przychodzili jej czasami czytać, ale przeważnie wolała czytać sama. Przeczytała całego 
Dickensa, „Lornę Doone” po raz drugi i „Port” Poole’a ; po tej ostatniej lekturze koniecznie 
chciała pojechać do Nowego Jorku.
Następnej jesieni tatuś wysłał ją na pensję do Lancaster w Pensylwanii. Miała spędzić rok 
na Północy i przez całą drogę była okropnie podekscytowana, a wszystko w pociągu 
wprawiało ją w zachwyt. Ale na pensji u panny Tynge było okropnie, dziewczęta pochodziły 
wszystkie z Północy i były podłe, śmiały się bez przerwy z jej sukienek i nie mówiły 
o niczym innym jak o Newport, Southampton  i amantach teatralnych, których nigdy nie 
widziała. Nienawidziła wszystkiego i codziennie wieczorem płakała w łóżku powtarzając 
sobie, jak bardzo nie cierpi tej pensji i że teraz Joe Washburn nigdy jej już nie polubi. Kiedy 
nadeszły ferie Bożego Narodzenia i została sama z dwiema pannami Tynge i jeszcze paroma 
nauczycielkami mieszkającymi jak ona zbyt daleko, by jechać na święta do domu, 
zdecydowała, że dłużej nie wytrzyma, i wymknąwszy się pewnego ranka, gdy wszyscy 
jeszcze spali, poszła pieszo na stację, kupiła bilet do Waszyngtonu i wsiadła w pierwszy idący 
na zachód pociąg z koszulą nocną i szczoteczką do zębów w torebce za cały bagaż. 
Z początku umierała ze strachu sama jedna w pociągu, dopóki po przesiadce w Havre de 
Grace nie nawiązała znajomości z bardzo sympatycznym młodym Wirgińczykiem, kadetem 
z West Point . Bawiła się i zaśmiewała rozmawiając z nim aż do Waszyngtonu, gdzie młody 
człowiek zapytał w najmilszy pod słońcem sposób, czy może zostać jej przewodnikiem. 
Oprowadzał ją potem wszędzie, pokazał jej Kapitoł, Biały Dom, Instytut Smithsonowski, 
wziął ją na lunch do New Willard i wieczorem wsadził w ekspres do Saint Louis. Nazywał się 
Paul English i Dzidka obiecała, że będzie do niego pisywała codziennie do końca życia. 
Z podniecenia nie mogła zasnąć, tylko leżała w slipingu i patrzyła przez pkno na drzewa, na 
obracające się wkoło wzgórza całe w bladej poświacie śniegu i na przemykające od czasu do 
czasu światła. Pamiętała dokładnie każdy szczegół jego wyglądu aż do przedziałka na głowie 
i długi śmiały uścisk jego dłoni, kiedy się żegnali na stacji. Z początku onieśmielał ją trochę, 
ale okazał się taki uprzejmy i rycerski, że bardzo szybko poczuła się jak ze starym 
przyjacielem. Był to jej pierwszy podbój.
Kiedy w dwa dni później wkroczyła słonecznego zimowego ranka do domu, tatuś 
i chłopcy siedzieli przy śniadaniu. Dopiero było zdumienie! Tatuś próbował ją trochę łajać, 
ale wiedziała dobrze, że jest równie zadowolony jak ona. Zresztą było jej wszystko jedno. 
Rozpierało ją szczęście, że jest w domu.
Po Świętach pojechała z tatusiem i chłopcami na tygodniowe polowanie w okolice 
Corpus Christi. Zabawy było co niemiara i Dzidka zastrzeliła pierwszą w życiu sarnę. Po 
powrocie do Dallas oświadczyła, że nie wróci już na pensję, ale co by chciała, to pojechać do 
Ady Washburn, która studiuje na Kolumbii w Nowym Jorku, i chodzić na jakieś wykłady, 
z których by rzeczywiście coś korzystała. Ada była siostrą Joego Washburna i starą panną, ale 
miała umysł jak żywe srebro i robiła doktorat z pedagogiki. Z tatusiem nie poszło tak łatwo, 
bo nabił sobie okropnie głowę, że powinna skończyć tę pensję, ale w końcu Dzidka go 
przekonała i wyruszyła znów w drogę, do Nowego Jorku.
W pociągu czytała przez cały czas „Les Miserables”  albo patrzyła na szaro-brunatny 
zimowy pejzaż zupełnie pozbawiony życia, odkąd pozostawili za sobą rozległe wzgórza 
Teksasu, bladozielone od ozimej pszenicy i lucerny. Była coraz bardziej podniecona 
i przerażona w miarę, jak godzina za godziną zbliżali się do Nowego Jorku. W Little Rock 
wsiadła do pociągu zażywna opiekuńcza matrona, która niedawno straciła męża i nie 
przestawała się rozwodzić o niebezpieczeństwach i zasadzkach czyhających na młode kobiety 
w wielkim mieście. Tak bez przerwy pilnowała Dzidki, że ta nie zdołała zamienić ani jednego 
słowa z interesującym młodym człowiekiem o przenikliwych czarnych oczach, który wsiadł 
w Saint Louis i siedział przez cały czas z nosem w brązowej teczce z jakimiś papierami. 
Uważała, że przypomina trochę Joego Washburna. Kiedy jechali przez New Jersey i za 
oknami coraz częściej ukazywały się brudne miasta fabryczne, serce zaczęło walić Dzidce jak 
młotem. Nie mogła usiedzieć na miejscu i co chwila wychodziła na korytarz, gdzie musiała 
przytupywać nogami w ostrym mroźnym powietrzu, aż tęgi siwy konduktor zapytał ją 
w końcu, czy czeka na nią w Nowym Jorku kawaler, że się tak niecierpliwi. Przejeżdżali 
właśnie przez Newark. Jeszcze tylko jedna stacja. Niebo nad mokrymi ulicami pełnymi 
automobilów było ołowiane, rzadki deszczyk znaczył szarymi plamkami spłachetki śniegu. 
Pociąg jechał teraz przez wielkie puste słone mokradła, poznaczone gdzieniegdzie 
nieregularnymi czworobokami zabudowań fabrycznych albo czarną rzeką z płynącymi po niej 
parostatkami. Nigdzie nie było ludzi i wszystko miało taki mroźny wygląd na tych 
mokradłach, że Dzidkę z samego patrzenia ogarnął lęk i samotność; pragnęła w tej chwili być 
w domu. Nagle pociąg wpadł w tunel i posługacz zaczął wynosić bagaże do wyjścia. Dzidka 
nałożyła futro, które dostała od tatusia na gwiazdkę, i naciągnęła rękawiczki na ręce lodowate 
ze strachu, czy Ada Washburn dostała jej depeszę i czy wyjdzie po nią na dworzec.
Ale wyszła, czekała na peronie staropanieńska jak zawsze w swoich binoklach 
i mackintoshu, w towarzystwie nieco młodszej dziewczyny, która jak się okazało, pochodziła 
z Waco i studiowała historię sztuki. Jechały długo taksówką przez tłumne ulice z topniejącą 
breją na jezdni i pryzmami brunatnoszarego śniegu na chodnikach.
– Gdybyś przyjechała tydzień wcześniej, Ann Elizabeth – powiedziała Ada – 
zobaczyłabyś prawdziwą zamieć śnieżną.
– A ja zawsze myślałam, że śnieg wygląda tak jak na kartach pocztowych – wtrąciła 
Estera Wilson, interesująca dziewczyna o czarnych oczach, podłużnej twarzy i głębokim 
tragicznie brzmiącym głosie. – Okazało się to złudzeniem jak tyle innych rzeczy.
– W Nowym Jorku nie ma miejsca na złudzenia – rzuciła ostro Ada.
– A mnie się tu wszystko wydaje złudzeniem – powiedziała Dzidka wyglądając przez 
okno taksówki.
Ada i Estera miały śliczne duże mieszkanie na Wzgórzach Uniwersyteckich . Dzidkę 
urządziły w jadalni. Ale Nowy Jork nie podobał jej się, chociaż musiała przyznać, że jest 
fascynujący. Wszystko tu było szare i brudne, ludzie po większej części wyglądali na 
cudzoziemców, nikt na nikogo nie zwracał uwagi, tylko czasami jakiś mężczyzna próbował ją 
zaczepiać na ulicy albo ocierał się o nią w metrze, co było wstrętne. Immatrykulowała się 
jako wolna słuchaczka i chodziła na wykłady ekonomii, literatury angielskiej i historii sztuki. 
Niekiedy zamieniała parę słów z jakimś chłopcem, który usiadł przy niej na wykładzie, ale 
rzadko, bo była o tyle młodsza od wszystkich i nie umiała mówić o rzeczach, które ich 
interesowały. Lubiła czasami pójść z Adą na jakiś poranek albo okutana od stóp do głów 
pojechać z Esterą piętrowym autobusem do muzeum w niedzielę po południu, tylko że obie 
były takie dorosłe i poważne i gorszyły się wszystkim, cokolwiek powiedziała czy zrobiła.
Kiedy zadzwonił Paul English, żeby ją zaprosić którejś soboty na poranek, nie posiadała 
się z radości. Wymienili parę listów, ale nie widzieli się od owego pobytu w Waszyngtonie. 
Zbałamuciła całe rano na przymierzaniu jednej sukienki po drugiej i próbowaniu coraz to 
innego uczesania i w rezultacie była w wannie, gdy przyszedł, tak że Ada musiała go bawić 
w nieskończoność. Ledwo go ujrzała, odechciało jej się od razu wszystkiego, taki był sztywny 
i nadęty w galowym mundurze. Sama nie wiedziała, kiedy zaczęła mu wtykać szpileczki 
i stroić fumy, tak że nim wysiedli z metra, był zły jak chrzan. W hotelu Astor, dokąd ją zabrał 
na lunch, zostawiła go samego przy stoliku i poszła do toalety spróbować uczesać się jakoś 
bardziej twarzowo, a potem wdała się w rozmowę ze starszą Żydówką w brylantach, która 
zgubiła portfel, i kiedy wróciła, lunch stał zimny na stole, a Paul English zerkał niespokojnie 
na zegarek. Sztuka jej się nie podobała, w taksówce, gdy wracali Riverside Drive na górny 
Manhattan, Paul English zaczął sobie za wiele pozwalać, chociaż był jeszcze jasny dzień, i w 
rezultacie dała mu po buzi. Powiedział jej, że jeszcze nie spotkał takiej przewrotnej 
dziewczyny jak ona, więc niewiele myśląc odpaliła, że widać sprawia jej to przyjemność, 
a jeśli jemu się nie podoba, to sam wie, co może zrobić. Już przedtem była zdecydowania 
spisać go na straty.
Wróciwszy do domu nie chciała jeść kolacji, tylko poszła się wypłakać w swoim pokoju. 
Czuła się okropnie zawiedziona, że z Paula Englisha wyszło takie ziółko. Była sama, nie 
miała się z kim umówić, nie miała nawet nadziei na poznanie kogokolwiek, dopóki będzie 
musiała chodzić wszędzie z tymi starymi pannami. Leżała na wznak na podłodze przyglądając 
się od spodu meblom jak za dziecinnych lat i rozmyślała o Joem Washburnie. Nagle weszła 
Ada i zastała ją w tej idiotycznej pozycji, leżącą na ziemi z zadartymi do góry nogami. 
Porwała się czym prędzej na nogi i zaczęła ściskać Adę i obcałowywać ją po całej twarzy 
mówiąc, że zachowała się jak idiotka, ale już jej przeszło i czy w lodówce nie zostało nic do 
jedzenia.
W jakiś czas potem na jednym z coniedzielnych przyjęć Ady, na których się rzadko 
pokazywała, bo wszyscy siedzieli tak sztywno z filiżankami kakao i babeczkami w rękach 
i rozprawiali tak mądrze i serio, poznała Edwina Vinala i wszystko się od razu zmieniło, 
zaczęło jej się nawet podobać w Nowym Jorku. Edwin był kościstym młodzieńcem 
uczęszczającym na wykłady z socjologii. Siedział na twardym krześle, jakby nie wiedział, 
gdzie podziać nogi, niepewnie balansował filiżanką z kakao i przez cały wieczór nie odezwał 
się słowem. Dopiero na odchodnym podchwycił wypowiedź Ady o wartościach i zaczął gadać 
jak najęty, powołując się bez przerwy na jakiegoś Veblena . Dzidka poczuła do niego pewną 
sympatię i zapytała go, kto to jest ten Veblen. Obrócił się do niej i chociaż nie rozumiała nic 
z jego wywodów, serce poczęło jej bić żywiej, że mówi tylko do niej. Miał jasne włosy, 
czarne brwi i rzęsy i bardzo blade szare oczy ze złotymi plamkami w środku. Podobał jej się 
trochę niezgrabny sposób, w jaki stawiał swoje długie nogi. Następnego dnia przyszedł 
wieczorem, przyniósł jej „Teorię klas próżniaczych” i zaproponował, żeby się z nim wybrała 
na łyżwy do Saint Nicholas Parku. Poszła do drugiego pokoju się przebrać i zaczęła się 
guzdrać pudrując twarz i przeglądając się w lustrze.
– Hej, Ann, nie mamy przecież całej nocy – zawołał przez drzwi.
Nigdy w życiu nie miała łyżew na nogach, ale umiała jeździć na wrotkach, więc 
podtrzymywana przez Edwina objechała jakoś wokół wielkiej hali z przygrywającą orkiestrą 
oraz sznurem świateł i przyglądających się z balkonu twarzy. Nie miała takiej frajdy od 
wyjazdu z domu. Edwin Vinal był społecznikiem i pracował w domu opiekuńczym , dopóki 
nie dostał stypendium na Kolumbii, ale był zdania, że profesorowie są nastawieni zbyt 
teoretycznie, tak jakby nie brali zupełnie pod uwagę, że mają do czynienia z takimi samymi 
żywymi ludźmi jak Dzidka czy on. Dzidka uczestniczyła kiedyś w pracach parafialnych 
i nosiła na Boże Narodzenie kosze do rodzin białych biedaków, więc powiedziała, że chętnie 
zajęłaby się tutaj w Nowym Jorku działalnością społeczną. Zdejmowali akurat łyżwy i Edwin 
zapytał ją, czy mówi serio. Uśmiechnęła się do niego i odparła: – Serio, niech skonam.
Wobec tego zabrał ją następnego wieczora na dolny Manhattan, trzy kwadranse jazdy 
metrem, a potem jeszcze kawał w bok, do domu opiekuńczego na Grand Street, gdzie musiała 
czekać, podczas gdy on prowadził lekcję angielskiego z grupą nie domytych Litwinów, 
Polaków czy kogoś w tym rodzaju. Potem spacerowali po ulicach i Edwin objaśniał jej 
miejscowe warunki. Przypominało to meksykańską dzielnicę w San Antonio czy w Houston, 
tyle że wszędzie było pełno przeróżnych cudzoziemców wyglądających jeden w drugiego, 
jakby nigdy w życiu nie widzieli wanny. Ulice cuchnęły śmieciami, wszędzie suszyła się 
bielizna i wisiały szyldy w różnych zabawnych językach. Edwin wyszukał parę rosyjskich 
i żydowskich, jeden ormiański i dwa arabskie. Na ulicach był okropny tłok, wzdłuż 
chodników stały ręczne wózki i kręciło się pełno przekupniów, z restauracji dochodziły 
dziwne zapachy kuchenne i cudaczna muzyka gramofonowa. Edwin pokazał jej dwie 
zmęczone uszminkowane dziewczyny, o których powiedział, że to ulicznice, pijaków 
wychodzących chwiejnie z knajp, młodego człowieka w kraciastej czapce, którego nazwał 
naganiaczem domu rozpusty, i kilku wyrostków o szarych twarzach, których określił mianem 
rewolwerowców i handlarzy narkotyków. Dzidce ulżyło dopiero, gdy wysiedli z powrotem 
z metra daleko na górnym Manhattanie, gdzie rześki wiatr dął szerokimi pustymi ulicami 
przesiąkniętymi zapachem Hudsonu.
– No, Ann, jak ci się podobała nasza maleńka wyprawa na niziny?
– Owszem – powiedziała po namyśle – ale następnym razem pojadę z rewolwerem 
w torebce. Co za ludzie, Edwin, jak ich wychować na obywateli? Nie powinniśmy wpuszczać 
tych wszystkich cudzoziemców, żeby nam bruździli w kraju!
– Mylisz się z gruntu – zaperzył się Edwin. – Byliby wszyscy porządnymi ludźmi, 
gdybyśmy im dali szansę. A my bylibyśmy akurat tacy jak oni, gdybyśmy się szczęśliwym 
trafem nie urodzili w szacownych rodzinach na zamożnej amerykańskiej prowincji.
– Och, jak możesz opowiadać takie głupstwa, Edwin. Przecież to nie są biali ludzie 
i nigdy nie będą białymi. Są akurat tyle warci co Meksykańcy albo Negry.
Opamiętała się za późno, żeby połknąć ostatnie słowo. Tuż za nią drzemał na ławce mały 
czarny windziarz.
– No, no, jeśli ty nie jesteś ostatnią poganką – powiedział ironicznie Edwin. – Uważasz 
się za chrześcijankę, prawda, a czy przyszło ci kiedy do głowy, że Chrystus był Żydem?
– Oczy mi się kleją ze zmęczenia i trudno mi z tobą dyskutować, ale wiem, że nie masz 
racji.
Weszła do windy, więc czarny windziarz wstał z ławki przeciągając się i ziewając. Tracąc 
Edwina z oczu w szybko kurczącym się paśmie światła między podłogą windy a sufitem 
westybulu, zobaczyła, jak jej grozi pięścią. Niewiele myśląc posłała mu całusa. W domu Ada, 
która czytała w salonie, jęła ją łajać, że tak późno wraca, ale Dzidka odparła, że jest zbyt 
zmęczona i senna na wymówki.
– Co sądzisz o Edwinie Vinalu, Ado? – zapytała.
– No cóż, moja droga, sądzę, że jest wspaniałym młodym człowiekiem, trochę może 
niespokojnym, ale się ustatkuje... Dlaczego?
– Och, nie wiem – odparła krótko Dzidka. – Dobranoc, kochanie.
Wzięła gorącą kąpiel i zlała się obficie perfumami przed pójściem do łóżka, ale nie mogła 
zasnąć. Nogi bolały ją od chodzenia po śliskich brukach, przed oczami miała ziejące chucią 
i brudem ściany czynszowych kamienic, dusiła się pod naporem smrodliwych ciał 
osaczającego ją tłumu; mimo perfum miała wciąż w nozdrzach fetor gnijących śmieci, a oczy 
kłuły ją od migotania świateł ulicznych i twarzy przechodniów. Kiedy wreszcie zasnęła, 
przyśniło jej się, że ma uszminkowane wargi i spaceruje tam i z powrotem, tam i z powrotem 
po ulicy z rewolwerem w torebce; obok przeszedł Joe Washburn, próbowała go zatrzymać, 
czepiała się jego ramienia, ale on szedł dalej, nawet na nią nie spojrzał, a za nim tatuś i żaden 
nie raczył się odwrócić, kiedy zaczął się do niej zbliżać wielki brodaty Żyd, cuchnący 
okropnie Wschodnią Stroną, czosnkiem i latrynami; chciała wyjąć rewolwer, żeby go 
zastrzelić, ale już ją oplótł ramionami i przyciągał jej twarz do swojej, a ona nie mogła 
wydostać rewolweru i poprzez łoskot metra dudnił jej w uszach głos Edwina Vinala: 
„Uważasz się za chrześcijankę, co? Za chrześcijankę? Jesteś w grubym błędzie! Czy 
pomyślałaś kiedy, że Chrystus byłby taki sam jak oni, gdyby nie urodził się szczęśliwym 
trafem w porządnej rodzinie? I ty się uważasz za chrześcijankę?”
Nad nią stała Ada w nocnej koszuli i potrząsała ją za ramię.
– Co ci się stało, dziecko?
– Śniły mi się jakieś koszmary. Czy to nie idiotyczne? – odpowiedziała Dzidka 
podrywając się sztywno na łóżku. – Wrzeszczałam pewnie jak głupia?
– Oj, dzieciaki, dzieciaki! Poszliście i objedliście się pewno grzanek z serem, dlatego tak 
późno wróciliście – powiedziała Ada ze śmiechem i wróciła do swego pokoju.
Tej wiosny Dzidka trenowała żeńską drużynę koszykówki w jednym z oddziałów Ywki  
w Bronxie i zaręczyła się z Edvinem Vinalem. Powiedziała mu, że nie ma zamiaru wychodzić 
za mąż przez najbliższe parę lat, a on odparł, że sprawy cielesne go nie interesują, ważne jest 
zaplanowanie sobie wspólnej pracy na resztę życia. Kiedy pogoda się ustaliła, jeździli 
w niedzielę po południu do Palisades Parku , smażyli we dwójkę befsztyki, a potem 
siedzieli patrząc między drzewami na zapalające się w poszczerbionym skalnym zwalisku 
miasta światła i rozprawiając o dobru i złu albo zastanawiając się, czym jest prawdziwa 
miłość. W drodze powrotnej stali ramię w ramię w tłumie skautów, wycieczkowiczów 
i piknikowiczów na dziobie promu, przyglądając się wielkiemu łukowi oświetlonych budowli 
majaczących w czerwonej mgle w dole North River  i rozmawiając o potwornych 
warunkach panujących w mieście. Edwin całował ją w czoło na dobranoc i Dzidka wsiadała 
do windy z takim uczuciem, jakby ten pocałunek był konsekracją.
Pod koniec czerwca pojechała na wakacje do domu, ale była bardzo nieszczęśliwa przez 
te trzy letnie miesiące na rancho. Jakoś do końca nie mogła się zdobyć na powiedzenie 
tatusiowi o swoich zaręczynach. Kiedy przyjechał na tydzień Joe Washburn, chłopcy 
doprowadzali ją do rozpaczy przycinkami i opowiadaniami o jego zaręczynach z jakąś panną 
z Oklahoma City, tak że z bezsilnej złości przestała się do nich w końcu odzywać, a dla Joego 
ledwo raczyła być uprzejma. Uparła się jeździć na narowistym małym srokaczu, który lubił 
stawać dęba i zrzucił ją raz i drugi, a któregoś wieczora przejechała przez zamkniętą bramę 
automobilem rozbijając w drobny mak oba reflektory. Gdy tatuś beształ ją za te wybryki, 
odpaliła, żeby się nic nie martwił, i tak pojedzie niedługo na Wschód zarabiać na życie, to się 
jej pozbędzie. Joe Washburn traktował ją z tą samą życzliwą powagą co zawsze, tylko 
czasami, gdy zaczynała się zachowywać jak idiotka, spostrzegała w jego przenikliwych 
oczach ironiczny porozumiewawczy błysk, od którego robiło jej się głupio i słabo. Ostatniego 
wieczora przed jego wyjazdem chłopcy wypatrzyli grzechotnika na kupie kamieni za 
corralem i Dzidka zaczęła judzić Joego, żeby go złapał i urwał mu głowę. Joe pobiegł po 
rozwidloną gałąź, nadział węża tuż za łbem i cisnął z całej siły o ścianę pobliskiej wędzarni. 
Później, gdy wąż leżał ze złamanym grzbietem wijąc się w trawie, Bratek odrąbał mu motyką 
głowę. Grzechotnik miał na ogonie sześć grzechotek i jeden guzek.
– Wiesz co, Dzidka – wycedził Joe wpatrując się ironicznym uśmiechniętym wzrokiem 
w jej twarz – czasami się zachowujesz, jakby ci brakowało piątej klepki.
– Tchórz cię obleciał, ot co! – odpaliła.
– Wariatka jesteś, przeproś Joego! – wrzasnął Bratek podbiegając z czerwoną twarzą 
i nieżywym wężem w dłoni.
Odwróciła się na pięcie, poszła do domu i rzuciła się na łóżko. Wyszła z pokoju dopiero, 
gdy Joe wyjechał następnego dnia rano.
Ale przez ostatni tydzień przed powrotem na Kolumbię była słodka, że przyłóż ją do rany, 
starając się pieczeniem ciast i doglądaniem gospodarstwa wynagrodzić tatusiowi i chłopcom 
całe lato wybryków i kwasów. Z Adą spotkała się w Dallas i wzięły wspólny przedział 
w slipingu. Dzidka miała nadzieję, że Joe przyjdzie pożegnać je na stację, ale wyjechał 
w interesach naftowych do Oklahoma City. W drodze na Północ napisała do niego długi list 
tłumacząc, że sama nie wie, co w nią wstąpiło z tym grzechotnikiem, i prosząc, żeby jej 
wybaczył.
Tej jesieni zabrała się solidnie do pracy. Postarała się o przyjęcie na dziennikarstwo 
pomimo dezaprobaty Edwina, który chciał, żeby się kształciła na nauczycielkę albo 
społecznicę; ona jednak uważała, że dziennikarstwo daje większe możliwości. O mało nie 
zerwali z tego powodu i chociaż nadal często się widywali, nie mówili już tyle o swoim 
narzeczeństwie. Na dziennikarstwie poznała chłopca nazwiskiem Webb Cruthers, z którym 
się bardzo zaprzyjaźniła, chociaż Ada uważała go za ladaco i nie pozwalała przyprowadzać 
do domu. Webb był od niej niższy, miał czarne włosy i wyglądał na piętnaście lat, twierdził 
jednak, że ma dwadzieścia jeden. Miał mlecznobiałą cerę, z powodu której przezywano go 
Buziakiem, i komicznie konfidencjonalny sposób mówienia, jakby sam nie brał zbyt 
poważnie tego, co mówi. Podawał się za anarchistę i rozprawiał bez przerwy o polityce i o 
wojnie. Zabierał ją także na Wschodnią Stronę, lecz było to znacznie zabawniejsze niż 
wyprawy z Edwinem, bo Webb musiał za każdym razem wejść gdzieś na jednego i wdać się 
w rozmowy z ludźmi. Prowadzał ją po knajpach, rumuńskich winiarniach, arabskich 
restauracjach i rozmaitych lokalach, o których istnieniu nigdy jej się nie śniło. Wszędzie miał 
znajomych i umiał wzbudzać do siebie w jakiś dziwny sposób zaufanie, bo rzadko kiedy był 
przy gotówce i gdy wydali wszystko, co Dzidka miała przy sobie, resztę trzeba było 
zapisywać na rachunek. Dzidka wypijała co najwyżej lampkę wina, a gdy zaczynał się robić 
niesforny, kazała mu się po prostu odprowadzić do najbliższej stacji metra i wracała do domu. 
Nazajutrz był zawsze lekko chwiejny i osłabiony, skarżył się na katzenjammer i opowiadał 
zabawne historyjki o swoich przygodach po pijanemu. W kieszeniach nosił zawsze 
socjalistyczne i syndykałistyczne broszury oraz egzemplarze „Matki Ziemi”  i „Mas”. Po 
Bożym Narodzeniu Webb zaangażował się po uszy w strajk włókniarzy w jednym 
z miasteczek w New Jersey. Którejś niedzieli wybrali się za Hudson zobaczyć, jak to 
wygląda. Wysiedli z pociągu na brudnej murowanej stacyjce w samym sercu wyludnionej 
dzielnicy handlowej. Puste sklepy były zamknięte z powodu niedzieli, kilka osób stało przed 
jadłodajniami, w ogóle wydawało się, że w miasteczku nie dzieje się nic nadzwyczajnego, 
dopóki nie zbliżyli się do ceglanych niskich prostokątnych zabudowań fabrycznych, 
z grupkami policjantów w granatowych mundurach na błotnistej drodze dojazdowej oraz 
tęgich młodych byczków w uniformach koloru khaki za drucianą siatką ogrodzenia.
– To chłopcy szeryfa do specjalnych poruczeń, sukinsyny jedne – mruknął Webb przez 
zęby.
Poszli poszukać znajomej Webba, która prowadziła w komitecie strajkowym sprawy 
prasowe. Wdrapawszy się na szczyt brudnych schodów, zatłoczonych mężczyznami 
i kobietami o wyblakłych cudzoziemskich twarzach i wyblakłych wyszarzałych ubraniach, 
weszli do lokalu biurowego pełnego zgiełku rozmów i stukotu maszyn do pisania. Sień była 
zawalona stosami ulotek, które zmęczony młody mężczyzna rozdawał całymi paczkami 
chłopcom w obszarpanych swetrach. Webb znalazł Sylwię Dalhart, młodą dziewczynę 
w okularach na długim nosie, stukającą wściekle na maszynie za biurkiem zasłanym gazetami 
i wycinkami. Pomachała do niego ręką.
– Zaczekaj na mnie na zewnątrz, Webb. Mam oprowadzić jakichś dziennikarzy, to 
pójdziesz z nami.
W sieni wpadli na jeszcze jednego znajomego Webba, wysokiego młodego człowieka 
o spiczastym cienkim nosie i czerwonych oczach, nazwiskiem Ben Compton, który oznajmił, 
że będzie przemawiał na mityngu, i zapytał, czy Webb nie powiedziałby także paru słów.
– Rany, cóż ja mogę powiedzieć tym ludziom? Jestem tylko nędznym studentem, tak jak 
ty, Ben.
– Powiedz im, że robotnicy muszą podbić świat, że ten strajk to cząstka wielkiego 
historycznego boju. Mówienie to najłatwiejsza strona naszej działalności. Prawda jest dość 
wymowna.
Gwałtownie wyrzucał zdania i po każdym robił pauzę, jakby potrzebował czasu, żeby je 
wydobyć gdzieś z głębi siebie. Dzidka uznała, że jest interesujący, chociaż prawdopodobnie 
był Żydem.
– No, spróbuję coś wydukać o demokracji w przemyśle – powiedział Webb.
Sylwia Dalhart popychała ich już w dół schodów. Była w towarzystwie młodego 
człowieka w mackintosh™ i czarnym pilśniowym kapeluszu, żującego w zębach zgasłą 
połówkę cygara.
– Towarzysze, to jest Joe Biglow z „Globu”  – Miała gardłową zachodnią wymowę, od 
której Dzidce zrobiło się ciepło na sercu. – Pokażemy mu to i owo.
Obeszli całe miasto zachodząc do domów strajkujących, gdzie zmęczone kobiety 
w swetrach z dziurami na łokciach gotowały mizerne niedzielne obiady, peklowaną wołowinę 
z kapustą albo gulasz z kartoflami, a gdzieniegdzie samą kapustę z chlebem albo same 
kartofle. Potem wstąpili do jadłodajni na lunch, za który zapłaciła Dzidka, bo nikt inny jakoś 
nie miał pieniędzy, i już był czas jechać na mityng.
W tramwaju tłoczyli się strajkujący robotnicy z żonami i dziećmi. Mityng miał się odbyć 
w sąsiednim mieście, gdyż objęte strajkiem miasteczko było w całości własnością fabryki 
i nie można było wynająć żadnej sali. Zaczął sypać mokry śnieg i nim dobrnęli w rozmiękłej 
brei do nędznego drewniaka wynajętego na mityng, mieli zupełnie przemoczone nogi. Dostęp 
do drewniaka zagradzała konna policja. Na rogu policjant informował:
– Sala pełna. Nikogo więcej nie wpuszczamy.
Stali w topniejącym śniegu czekając na kogoś z organizatorów. Zebrały się tysiące 
strajkujących, mężczyźni i kobiety, chłopcy i dziewczęta. Starsi ludzie rozmawiali półgłosem 
w obcych językach. Webb powtarzał w kółko:
– Rany Jezusa, to oburzające. Ktoś coś powinien zrobić.
Dzidce skostniały nogi, chciała wracać do domu. W końcu zza drewniaka wynurzył się 
Ben Compton. Słyszała, jak ludzie szepczą: „O, jest Ben. Jest Compton. Dobry chłopak 
z naszego Bena”. Przez tłum jęli się przepychać młodzi mężczyźni mówiąc półgłosem: 
„Pchajcie się na siłę, ludzie. Nie dajcie się rozproszyć”. Ben, uwiesiwszy się jedną ręką 
latarni, jął przemawiać:
– Towarzysze, to jeszcze jedna zniewaga rzucona w twarz klasie robotniczej. W sali nie 
ma więcej niż czterdzieści osób, a oni zamykają wejście i mówią, że nie ma miejsc...
Tłum chwiał się to w jedną, to w drugą stronę, wśród mokrych płatków śniegu falowały 
kapelusze i parasolki. Nagle Dzidka zobaczyła dwu policjantów ściągających Comptona 
z latarni i usłyszała dzwonienie karetki policyjnej. „Hańba, hańba!” – krzyczano ze 
wszystkich stron, ale powoli zaczynano się cofać przed policją. Pod naporem konnego 
kordonu tłum odpływał od drewniaka, apatyczni przygnębieni ludzie sunęli ulicą w stronę 
tramwaju. Nagle Webb szepnął Dzidce do ucha: „Pozwól mi się oprzeć na ramieniu” – 
i wskoczył na hydrant przeciwpożarowy.
– To oburzające! – krzyknął. – Przecież dostaliście, ludzie, pozwolenie na mityng, 
wynajęliście salę i żadna ziemska siła nie może wam zabronić wstępu do niej. Precz 
z kozakami!
Dwaj konni policjanci wjechali kłusem w tłum, torując sobie drogę w jego kierunku. 
Webb zeskoczył z hydrantu, złapał Dzidkę za rękę sycząc: „Nogi za pas!” – i puścił się 
pędem, lawirując między rozbiegającymi się na wszystkie strony ludźmi. Pobiegła za nim 
zdyszana i rozbawiona. Główną ulicą nadjeżdżał tramwaj. Webb wskoczył w biegu, ale ona 
nie zdążyła i musiała czekać na następny. Policjanci jeździli przez cały czas wolno tam i z 
powrotem, rozpraszając tłum.
Dzidkę bolały nogi od taplania się przez całe popołudnie w topniejącym śniegu, pragnęła 
się czym prędzej znaleźć w domu, zanim się przeziębi na śmierć. Na stacji spostrzegła wśród 
czekających na pociąg Webba. Miał śmiertelnie przerażoną minę. Ściągnął czapkę na oczy, 
brodę owinął szalikiem i udawał, że jej nie zna, gdy się zbliżyła. Dopiero gdy wsiedli 
w przegrzany pociąg, przysunął się ukradkiem i przysiadł koło niej na ławce.
– Bałem się, żeby jakiś szpicel nie rozpoznał mnie na stacji – szepnął. – No, i co ty o tym 
myślisz?
– Myślę, że to okropne. Ci ludzie to śmierdzące tchórze. Tak na oko podobali mi się tylko 
chłopcy pilnujący fabryki, wyglądali przynajmniej jak biali ludzie. A co do ciebie, Webbie 
Cruthers, to czmychałeś jak spłoszony zając.
– Nie tak głośno! Więc uważasz, że powinienem był czekać, aż mnie zaaresztują tak jak 
Bena?
– To już nie mój interes.
– Nie masz pojęcia o taktyce rewolucyjnej, Ann.
Płynąc promem przez rzekę, byli zmarznięci i głodni. Webb powiedział, że ma klucz od 
pokoju kolegi, który mieszka na Ósmej Ulicy, i że mogliby tam wpaść wysuszyć nogi i napić 
się gorącej herbaty, zanim pojadą na górny Manhattan. W ponurym milczeniu dowlekli się od 
przystani promu do domu kolegi. Pokój, brudny i cuchnący terpentyną, okazał się wielkim 
atelier ogrzewanym palnikiem gazowym. Było tu zimno jak na biegunie, więc owinęli się 
w koce i zdjąwszy buty i skarpety, grzali sobie nogi przy ogniu. Dzidka zdjęła pod kocem 
spódniczkę i powiesiła ją nad palnikiem.
– No, jak teraz wróci ten twój kolega, to będziemy oboje skompromitowani – 
powiedziała.
– Nie wróci, pojechał do Cold Spring na weekend.
Webb kręcił się na bosaka po atelier gotując wodę na herbatę i robiąc grzanki.
– Lepiej zdejmij spodnie, Webb, stąd widzę, jak ociekają wodą.
Webb się zaczerwienił, ale zdjął spodnie i owinął się w koc jak rzymski senator. Przez 
dłuższy czas się nie odzywali i jedynym dźwiękiem zakłócającym odległy szum uliczny był 
syk palnika i bulgotanie wody, która się zaczynała gotować. Nagle Webb jął mówić 
załamującym się z podniecenia głosem:
– Więc uważasz, że jestem tchórzem, tak? No cóż, może masz i rację, gwiżdżę na to! To 
znaczy, chciałem powiedzieć, że są chwile, kiedy trzeba być tchórzem, i są chwile, kiedy 
trzeba być mężczyzną. Nie, nie mów nic, pozwól mi skończyć. Jestem diabelnie 
zainteresowany tobą i... i tylko przez tchórzostwo nic ci o tym nie mówiłem, rozumiesz? Nie 
wierzę w miłość ani żadne takie, wszystko to burżuazyjne przesądy, ale uważam, że jak ludzie 
czują do siebie pociąg... uważam, że to ostatnie tchórzostwo nie... nie... No, sama rozumiesz.
– Nie, ani w ząb nie rozumiem – odrzekła Dzidka po chwili.
Webb zmierzył ją dziwnym wzrokiem. Podał jej filiżankę herbaty i parę grzanek 
z masłem i serem i przez jakiś czas jedli w milczeniu. Było tak cicho, że jedno słyszało, jak 
drugie łyka małymi haustami herbatę.
– Rany Chrystusa, co ty właściwie chciałaś przez to powiedzieć? – wykrzyknął raptem 
Webb.
Dzidkę ogarnęła pod kocem ciepła senność, gorąca herbata rozgrzała ją od środka, suchy 
strumień palnika lizał jej podeszwy stóp.
– Ba, czego ludzie nie chcieliby powiedzieć – mruknęła sennym głosem.
Webb odstawił filiżankę i zaczął krążyć tam i z powrotem po atelier ciągnąc za sobą koc.
– Gówno! – wyrwało mu się nagle, bo stanął na pluskiewkę. Stojąc na jednej nodze jął 
oglądać podeszwę drugiej, czarną od brudu podłogi. – Jak rany Chrystusa, Ann! Ludzie 
powinni być radośni i nieskrępowani w sprawach płci. Chodź, pozwól mi...
Na twarzy miał wypieki, czarne włosy proszące się o fryzjera sterczały mu na wszystkie 
strony. Wciąż jeszcze stał na jednej nodze i zerkał na podeszwę drugiej. Dzidka parsknęła 
śmiechem.
– Jak ty komicznie wyglądasz, Webb! – Czuła rumiane ciepło w całym ciele. – Dolej mi 
herbaty i zrób jeszcze parę grzanek.
Wypiwszy herbatę i zjadłszy grzanki powiedziała:
– No, najwyższy czas wracać do domu.
– Rany Chrystusa, Ann! Ależ ja ci tu robię nieprzyzwoite propozycje! – pisnął 
nienaturalnym głosem, niby to się śmiejąc, ale naprawdę bliski łez. – Jak Boga kocham, 
słuchaj, co do ciebie mówię! Już ja cię nauczę słuchać, ty mała diablico!
Upuścił koc i rzucił się w jej stronę. Widziała, że jest doprowadzony do białej gorączki. 
Porwał ją z fotela i pocałował w usta. Musiała się z nim dobrze natarmosić, bo był żylasty 
i silny, ale w końcu udało jej się wsunąć mu łokieć pod brodę i odepchnąć na tyle, że mogła 
mu wymierzyć kuksańca w nos. Puściła mu krew.
– Nie wygłupiaj się, Webb – powiedziała łapiąc dech. – Nie mam ochoty na żadne takie, 
a przynajmniej jeszcze nie teraz. Idź umyć twarz.
Podszedł do zlewu i jął opłukiwać twarz. Dzidka wciągnęła czym prędzej spódnicę, 
pończochy i buty, po czym podeszła do zlewu.
– Przepraszam, Webb, zachowałam się paskudnie. Zawsze mnie coś podjudzi do robienia 
przykrości ludziom, których lubię.
Webb nie odzywał się przez dłuższą chwilę. Nos mu ciągle krwawił.
– Wracaj do domu, ja tu zostanę – powiedział w końcu. – Nie ma o czym mówić, sam 
jestem sobie winien.
Włożyła ociekający paltot i wyszła na skąpaną w wieczornej poświacie ulicę. Zeszła do 
metra i przez cały czas jazdy ekspresem czuła w piersi ciepłą tkliwość dla Webba, tak jak dla 
tatusia czy chłopców.
Nie widziała go przez kilka dni. W końcu zadzwonił któregoś wieczora i zapytał, czy nie 
pojechałaby z nim jutro rano pikietować fabryki. Nie rozwidniło się jeszcze, gdy się spotkali 
na przystani promu. Byli oboje zmarznięci i śpiący, prawie się nie odzywali przez cały czas 
jazdy pociągiem. Od stacji musieli biec śliskimi ulicami, żeby zdążyć na czas pod fabrykę. 
W błękitnym świetle poranka twarze ludzi sprawiały wrażenie zziębniętych i zapadłych. 
Kobiety były w szalach na głowach, rzadko który spośród mężczyzn i chłopców miał paltot. 
Dziewczęta trzęsły się w krzyczących tanią elegancją jesioneczkach, nie dających żadnego 
ciepła. Policja zaczęła już rozpędzać pierwszy szereg pikietujących. Część robotników 
śpiewała „Solidarni na wieki”, druga część wykrzykiwała „Łamistrajki, łamistrajki” 
i wydawała komiczne przeciągłe pokwikiwania. Dzidka była zdezorientowana i podniecona.
Nagle wszyscy dookoła niej zrobili w tył zwrot i rzucili się do ucieczki. Dzidka została 
sama na pustym odcinku ulicy niedaleko siatkowego ogrodzenia fabryki. O parę metrów 
przed nią jakaś młoda kobieta poślizgnęła się i upadła. Dzidka dostrzegła w jej okrągłych 
czarnych oczach wyraz przerażenia. Zrobiła krok naprzód, żeby jej pomóc, ale uprzedziło ją 
dwu wymachujących pałkami policjantów. Dzidka myślała, że chcą dziewczynie pomóc 
wstać, i zamarła na moment, gdy jeden z policjantów zamachnął się do kopnięcia. Wymierzył 
dziewczynie kopniaka prosto w twarz. Dzidka nigdy nie mogła sobie dokładnie przypomnieć, 
co nastąpiło potem. Pamiętała tylko, że chciała mieć w tej chwili rewolwer i jak okładała 
pięściami wielką czerwoną gębę policjanta i guziki, i grube twarde sukno jego płaszcza. Coś 
ją łupnęło w tył głowy i już ją wpychano w czeluść karetki policyjnej. Kręciło jej się 
w głowie, było jej niedobrze. Przed sobą miała krwawiącą zapadłą twarz dziewczyny. 
W ciemnym wnętrzu karetki jacyś mężczyźni i kobiety klęli i chichotali, ale ona i ta 
dziewczyna patrzyły na siebie oszołomione i nie odzywały się słowem. Potem zatrzaśnięto za 
nimi drzwiczki i wszystko spowiła ciemność.
Przy rejestracji oskarżono ją o udział w zamieszkach, opór władzy, chuligański napad 
i podżeganie do buntu. W więzieniu nie było wcale tak źle. Oddział kobiecy był zatłoczony 
robotnicami, wszystkie cele pełne śmiejących się, pytlujących i śpiewających dziewcząt, które 
opowiadały sobie nawzajem, jak zostały aresztowane, jak długo już siedzą i jak wygrają 
strajk. W celi dziewczęta zbiły się ciasną gromadką dokoła Dzidki dopytując jedna przez 
drugą, w jaki sposób się tutaj dostała. Dzidka zaczynała się czuć niemal bohaterką. Pod 
wieczór wywołano ją po nazwisku i przy biurku dyżurnego sierżanta zobaczyła Webba, Adę 
i adwokata. Ada była wściekła.
– Czytaj, moja panienko. Ciekawam, co na to powiedzą w domu – oznajmiła podtykając 
jej pod nos popołudniową gazetę.
TEKSASKA PIĘKNOŚĆ OKŁADA PIĘŚCIAMI POLICJANTA – głosił jeden 
z tytułów, po którym następował opis, jak to lewym hakiem znokautowała przedstawiciela 
władzy. Zwolniono ją za tysiącdolarową kaucją. Przed więzieniem wysunął się z grupy 
reporterów Ben Compton i podbiegł do niej.
– Moje gratulacje, panno Trent – powiedział. – Morowo się pani spisała. To zrobiło 
bardzo dobre wrażenie na prasie.
Wraz z nim była Sylwia Dalhart. Wzięła Dzidkę w ramiona i ucałowała.
– Klasa się pani spisała. Wie pani co? Wysyłamy właśnie delegację do prezydenta 
Wilsona do Waszyngtonu i chcemy, żeby pani pojechała. Prezydent odmówi przyjęcia 
delegacji, będzie pani miała okazję do pikietowania Białego Domu i pozwoli się pani znowu 
zaaresztować.
– No, coś podobnego – powiedziała Ada, kiedy znalazły się bezpiecznie w pociągu. – 
Postradałaś chyba rozum?
– Zrobiłabyś to samo, kochanie, gdybyś widziała to, co ja. Kiedy opowiem o tym 
tatusiowi i chłopcom, ręczę, że ich krew zaleje. Nigdy nie słyszałam takiej oburzającej 
historii.
I wybuchnęła płaczem.
Wróciwszy do mieszkania Ady zastały od tatusia depeszę następującej treści: 
PRZYJEŻDŻAM NIEZWŁOCZNIE STOP NIE SKŁADAĆ DO PRZYJAZDU ŻADNYCH 
ZEZNAŃ. Późną nocą nadeszła druga depesza: TATUŚ POWAŻNIE CHORY STOP 
PRZYJEŻDŻAJ NATYCHMIAST STOP NIECH ADA WEŹMIE NAJLEPSZEGO 
ADWOKATA. Rankiem Dzidka wsiadła drżąca i przerażona w najbliższy pociąg na 
Południe. W Saint Louis otrzymała depeszę tej treści: NIE MARTW SIĘ STOP STAN 
NIEGROŹNY STOP OBUSTRONNE ZAPALENIE PŁUC. Ale nieco ukoił jej skołatane 
nerwy dopiero widok rozległej teksaskiej równiny z zieleniącymi się polami i gdzieniegdzie 
niebieszczącym łubinem. Na stacji czekał na nią Chwatek.
– No, Dzidka – powiedział odebrawszy od niej sakwojaż – o mały włos byłabyś zabiła 
tatusia.
Chwatek miał szesnaście lat i był kapitaneim gimnazjalnej drużyny rugby. Wioząc ją ze 
stacji nowym Stutzem opowiadał, co słychać w domu. Bratek tak się rozbijał na uniwerku, że 
mu groziło wydalenie, i wplątał się w awanturę z jakąś panną z Galveston, która go 
próbowała szantażować. Tatuś miał ostatnio mnóstwo kłopotów, bo się uwikłał niefortunnie 
w spekulacje naftowe, i opisanie Dzidki na pierwszej stronie gazety za pobicie policjanta 
zupełnie go zwaliło z nóg. Stara Emma podupadła bardzo, nie jest już w stanie prowadzić 
gospodarstwa, więc Dzidka powinna sobie teraz wybić z głowy wszystkie szaleństwa i zająć 
się trochę domem.
– Widzisz ten wóz? Cacko, co? Sam go kupiłem. Zacząłem dla zabawy spekulować 
trochę na własną rękę opcjami naftowymi w okolicach Amarillo i wyobraź sobie, zgarnąłem 
pięć tysięcy.
– No, no, obrotny z ciebie chłopak. Wiesz co, Chwatek, dobrze znaleźć się z powrotem 
w domu. Ale co do tego policjanta, to zachowałbyś się tak samo jak ja albo nie jesteś moim 
bratem. Opowiem ci kiedyś wszystko ze szczegółami. Wierz mi, przyjemnie jest spojrzeć 
znowu na teksaskie twarze po tych obleśnych wschodnich fizjonomiach.
Wchodząc do domu natknęli się w hallu na doktora Winslowa. Uścisnął jej serdecznie 
rękę i powiedział, że wspaniale wygląda i żeby się nie martwiła, już on wyciągnie z tego 
tatusia, choćby sam miał to przypłacić życiem. Ale atmosfera choroby w pokoju tatusia i jego 
niespokojna rozgorączkowana twarz wywarły na Dzidce straszne wrażenie; zbulwersowało ją 
również odkrycie, że w domu rządzi dyplomowana pielęgniarka. Gdy tylko tatuś zaczął 
trochę wstawać, pojechała z nim dla zmiany powietrza na parę tygodni do jego przyjaciół 
w Port Arthur. Tatuś obiecał jej kupić automobil na własność, jeśli zostanie w domu, 
i powiedział, że jakoś wyciągnie ją z tej idiotycznej historii, w którą się wplątała na Północy.
Zaczęła znów grać regularnie w tenisa i golfa i udzielać się towarzysko. Joe Washburn 
ożenił się tymczasem i zamieszkał w Oklahomie, gdzie się bogacił na spekulacjach 
naftowych. Oddychała swobodniej, gdy go nie było w Dallas, bo każde spotkanie z nim 
wytrącało ją z równowagi. Następnej jesieni pojechała do Austin kończyć dziennikarstwo, 
głównie zresztą w nadziei, że jej bliskość powstrzyma Bratka od nowych wybryków. 
W piątkowe popołudnia wracali razem na weekend do domu jej zamkniętym Buickiem. Tatuś 
kupił pod miastem nowy dom w stylu Tudorów i cały wolny czas schodził jej na dobieraniu 
mebli, zawieszaniu firanek i urządzaniu pokojów. Miała teraz tylu adoratorów, którzy ciągle 
przychodzili i zabierali ją gdzieś, że musiała zaprowadzić karnecik. Po wypowiedzeniu wojny 
życie towarzyskie zrobiło się jeszcze bardziej gorączkowe. Każdą minutę miała teraz zajętą, 
nie starczało jej czasu na spanie. Wszyscy dostawali promocje na oficerów albo wyjeżdżali do 
oficerskich obozów szkoleniowych. Dzidka zgłosiła się do Czerwonego Krzyża 
i zorganizowała kantynę, ale nie wystarczało jej to i raz po raz składała podania o przydział za 
granicę. Bratek pojechał do San Antonio uczyć się latać na aeroplanach, Chwatek zaś, który 
należał do milicji, podał zełgany wiek, zaciągnął się jako prosty żołnierz i stacjonował 
obecnie w koszarach Jeffersona. W kantynie żyła w ustawicznym kołowrotku i miała co 
najmniej jedną, dwie oferty małżeńskie tygodniowo, ale wszystkim odpowiadała, że nie ma 
ochoty zostać wojenną wdową.
Aż któregoś ranka nadszedł telegram z Departamentu Wojny. Tatuś był akurat za 
interesami w Austin, więc otworzyła. Bratek się zabił, nie żyje. Pierwsze, co jej przyszło do 
główy, to jaki to będzie cios dla tatusia. Zadzwonił telefon; mówiła zamiejscowa, głos z San 
Antonio przypominał Joego.
– To ty, Joe? – zapytała słabo.
– Dzidka, chcę mówić z twoim tatusiem – powiedział poważnie, przeciągając po swojemu 
słowa.
– Wiem wszystko... Och, Joe!
– Poleciał pierwszy raz w pojedynkę. Morowy był z niego chłopak. Nikt nie wie, co się 
właściwie stało. Widocznie jakiś defekt konstrukcyjny. Zadzwonię do Austin. Wiem, jak 
złapać tatusia. Znam numer. Do zobaczenia, Dzidka.
Odwiesił słuchawkę. Dzidka wróciła do swojego pokoju i rzuciła się twarzą na 
rozgrzebane łóżko. Przez chwilę wyobrażała sobie, że jeszcze nie wstała i że wszystko jej się 
przyśniło, zamiejscowy telefon i głos Joego w słuchawce. Potem przed oczami stanął jej 
Bratek tak wyraźnie, jakby wszedł do pokoju – usłyszała jego śmiech; poczuła jego długie 
szczupłe palce ściskające twardo jej dłonie, jak wówczas na kierownicy, gdy przy wjeździe do 
San Antonio wpadli na zakręcie w poślizg, kiedy go odwoziła z ostatniej przepustki; 
zobaczyła niepokój na jego czystej szczupłej twarzy nad obcisłym kołnierzykiem munduru 
khaki. Nagle zabrzmiał jej w uszach głos Joego mówiący, że to był defekt konstrukcyjny.
Zbiegła na dół i wskoczyła w automobil. Na stacji benzynowej, gdzie się zatrzymała dla 
nabrania benzyny i oliwy, mechanik zapytał, jak się chłopcom podoba w wojsku. Nie miała 
czasu opowiadać mu teraz, więc rzuciła: „Byczo, chwalą sobie” – z uśmiechem, który ją 
zabolał jak policzek. Zadepeszowała, na adres wspólnika tatusia, że przyjeżdża, i ruszyła 
w kierunku Austin. Szosy były w bardzo złym stanie, ale jakoś sprawiało jej ulgę drżenie 
automobilu przeżynającego się przez błotniste koleiny i rozpryskującego na obie strony 
fontanny wody, gdy brała kałuże z szybkością pięćdziesięciu mil.
Wyciągnęła przeciętną czterdzieści pięć i zajechała do Austin przed zmrokiem. Ale tatuś 
odjechał już do San Antonio pociągiem. Śmiertelnie zmęczona, ruszyła za nim. Po drodze 
miała pęknięcie dętki i dużo czasu zajęła jej reperacja, tak że dopiero o północy zajechała 
przed hotel Menger. Nim weszła, machinalnie przejrzała się w lusterku. Miała pasma brudu  
na twarzy i czerwone oczy. Tatusia zastała siedzącego z Joem Washburnem w hallu. Ich 
twarze z zagasłymi cygarami w ustach wydały jej się trochę podobne do siebie. To widocznie 
z powodu tych zapadłych policzków. Pocałowała obu.
– Tatusiu, najwyższy czas kłaść się do łóżka – powiedziała energicznie. – Wyglądasz na 
zupełnie skonanego.
– Rzeczywiście mogę iść do łóżka. Nie pozostało mi nic innego do zrobienia – odparł.
– Zaczekaj, Joe, aż ułożę tatusia – szepnęła w przejściu.
Pojechała z tatusiem na górę, zajęła dla siebie sąsiedni pokój, poczochrała mu trochę 
włosy i pocałowała bardzo delikatnie, po czym go zostawiła, żeby się kładł. Kiedy wróciła do 
hallu, Joe siedział na tym samym miejscu z tym samym wyrazem twarzy. Ogarnęła ją na ten 
widok pasja. Była sama zaskoczona ostrym szorstkim tonem swego głosu.
– Wyjdź ze mną na chwilę, Joe, chcę się trochę przespacerować.
Deszcz oczyścił powietrze. Była przejrzysta noc wczesnego lata.
– Słuchaj, Joe. Kto jest odpowiedzialny za stan aeroplanów? Muszę wiedzieć.
– Dzidka, jak ty dziwnie mówisz. Powinnaś też się przespać. Jesteś przedenerwowana.
– Joe, odpowiedz na moje pytanie.
– Ależ, Dzidka, nie rozumiesz, że nikt nie jest odpowiedzialny? Wojsko to wielka 
machina. Błędy są nieuniknione. Kontrahenci różnego pokroju zbijają ciężkie pieniądze. Ale 
cokolwiek byśmy powiedzieli, lotnictwo jest jeszcze w powijakach. Wiedzieliśmy, na co się 
narażamy wstępując.
– Gdyby Bratek poległ we Francji, nie czułabym się tak paskudnie. Ale tutaj? Joe, ktoś 
jest bezpośrednio odpowiedzialny za śmierć mojego brata. Chcę do niego pójść 
i porozmawiać, to wszystko. Nie zrobię żadnego głupstwa. Będziesz uważał, że jestem 
pomylona, wiem, ale nie mogę nie myśleć o tych wszystkich dziewczętach, których bracia 
uczą się latać. Człowiek, który przyjmował te aeroplany, jest zdrajcą swojej ojczyzny 
i powinien zostać zastrzelony jak pies.
– Posłuchaj, Dzidka – powiedział Joe zawracając ją z powrotem w stronę hotelu. – 
Prowadzimy teraz wojnę i pojedyncze życie ludzkie nie ma znaczenia. To nie czas, żeby się 
unosić osobistą krzywdą i wyskakiwać z kłopotliwą dla władz krytyką. Jak złoimy skórę 
Szwabom, będzie dość czasu, żeby się zabrać do oszustów i fuszerów. Takie jest moje 
przekonanie.
– Taak. To dobranoc, Joe. Uważaj teraz na siebie. Kiedy spodziewasz się promocji na 
pilota?
– Och, w najbliższych tygodniach.
– Jak tam Gladys i Bunny?
– Dobrze, dobrze – odrzekł Joe z dziwnym przymusem w głosie i zaczerwienił się. – Są 
w Tulsie u pani Higgins.
Położyła się i leżała nieruchojmo, z uczuciem beznadziejnego spokoju i chłodu; była zbyt 
zmęczona, żeby spać. Kiedy się rozwidniło, zeszła do garażu po auto. Pomacała, czy torebka, 
w której zawsze trzymała swój mały rewolwer z perłową rączką, jest w kieszonce na 
drzwiach, po czym pojechała do bazy lotniczej. Strażnik przy bramie nie chciał jej wpuścić, 
więc posłała karteczkę do zaprzyjaźnionego z tatusiem pułkownika Morisseya, że musi się 
z nim natychmiast zobaczyć. Kapral na wartowni był dla niej bardzo uprzejmy, usadowił ją 
w maleńkim kantorku i po paru minutach oznajmił, że pan pułkownik jest przy telefonie. 
Zaczęła z nim rozmawiać, ale miała pustkę w głowie, nie wiedziała, co chce powiedzieć. 
Biurko, wartownia, kapral zaczęli jej wirować przed oczami i zemdlała.
Obudziła się w sztabowym automobilu, z Joem Washburnem, który ją odwoził do hotelu. 
Głaszcząc ją po ręku powtarzał: „Wszystko w porządku, Dzidka” – a ona tuliła się do niego 
i zanosiła płaczem jak mała dziewczynka. W hotelu zapakowali ją do łóżka, dali jej bromu 
i doktor pozwolił jej wstać dopiero po pogrzebie.
Od tej pory miała opinię trochę postrzelonej. Została w San Antonio. Życie było tutaj 
wesołe i nerwowe. Przez cały dzień pracowała w kantynie, a wieczorami chodziła na 
kolacyjki i na dancingi, coraz to z innym oficerem lotnictwa. Wszyscy pili bardzo dużo. Czuła 
się zupełnie jak na gimnazjalnych zabawach; płynęła w oszałamiającym oślepiającym 
korowodzie kolacyjek, świateł, tańców, szampana, różnobarwnych twarzy i jednakowo 
sztywnych ciał partnerów, tyle że teraz umiała się z nimi droczyć i pozwalała się ściskać 
i całować w taksówkach, budkach telefonicznych i w ogródkach za domami.
Pewnego razu spotkała Joego Washburna na wieczorku pożegnalnym urządzonym przez 
Idę Olsen dla kilku chłopców odjeżdżających za morze. Po raz pierwszy widziała go wówczas 
pijącego. Nie był pijany, ale znać było po nim, że wypił dużo. Wyszli i usiedli we dwoje 
w ciemności na kuchennych schodkach. Była jasna gorąca noc z chmarami muszek, mocny 
duszący wiatr szeleścił suchymi gałązkami drzew. Nagle ujęła Joego za rękę.
– Och, Joe, to wszystko takie okropne.
Joe zaczął opowiadać, jaki jest nieszczęśliwy z żoną, jak zbija grube pieniądze na 
dzierżawach naftowych i nic go to nie obchodzi, jak ma po dziurki w nosie tego całego 
wojska. Zrobili go instruktorem i nie chcą go puścić za morze, a on już dostaje kręćka w tym 
obozie.
– Och, Joe, ja bym też chciała pojechać za morze. Prowadzę tu takie idiotyczne życie.
– Tak, prowadzisz dość szalone życie od śmierci Bratka – wycedził swoim niskim 
miękkim głosem.
– Och, Joe, chciałabym umrzeć – powiedziała i opierając mu głowę na kolanach 
rozpłakała się.
– Nie płacz, Dzidka, nie płacz – powtarzał i nagle zaczął ją całować.
Jego pocałunki były twarde, szalone i Dzidkę opuściły w jego ramionach wszystkie siły.
– Kocham tylko ciebie, Joe – powiedziała niespodziewanie spokojnie.
Ale on już ochłonął.
– Wybacz, Dzidka – rzekł odmierzanym adwokackim głosem. – Nie wiem, co mi strzeliło 
do głowy, na mózg mi się rzuca. Ta wojna doprowadza nas wszystkich do obłędu. 
Dobranoc... I słuchaj... wykreśl to z pamięci, dobrze?
Tej nocy nie zmrużyła oka. O szóstej rano wsiadła w auto, wzięła benzynę i oliwę 
i ruszyła do Dallas. Był jasny jesienny ranek, błękitne mgły kładły się w kotlinach. Suche 
łodygi kukurydzy szeleściły na rozległych stokach, po jesiennemu czerwone i żółte. Zrobiło 
się późno, nim dojechała do domu. Tatuś siedział w piżamie i szlafroku czytając komunikaty 
wojenne.
– No, to już niedługo potrwa, Dzidka – oznajmił. – Linia Hindenburga  zaczyna się 
kruszyć. Wiedziałem, że nasi chłopcy przesądzą sprawę, jak im się dobiorą do skóry.
Na twarzy tatusia pojawiły się nowe zmarszczki, włosy mu zbielały. Zagrzała puszkę 
zupy Campbella, bo w drodze nie chciała tracić czasu na jedzenie. Zjedli we dwoje miłą 
kolację, a potem czytali komiczny list Chwatka z obozu Merritt, gdzie jego jednostka czekała 
na zaokrętowanie. Kładąc się do łóżka w swoim własnym pokoju czuła się jak mała 
dziewczynka. Zawsze lubiła, gdy trafiała się okazja miłej pogawędki sam na sam z tatusiem. 
Zasnęła ledwo przyłożywszy głowę do poduszki.
Została w Dallas opiekując się tatusiem i tylko czasami, gdy pomyślała o Joem 
Washburnie, zdawało jej się, że dłużej nie wytrzyma. Nadeszła fałszywa wiadomość 
o zawieszeniu broni, potem zawarto rozejm naprawdę i wszyscy szaleli przez tydzień jak na 
ostatki w Nowym Orleanie. Chwatek wrócił do domu opalony i pełen wojskowych wyryżeń. 
Dzidka zdecydowała, że zostanie starą panną i będzie tatusiowi prowadziła dom. Zaczęła 
uczęszczać na Południowy Uniwersytet Metodystyczny , zajmować się pracą parafialną, 
wypożyczać książki z biblioteki, piec biszkopty. Kiedy do domu przychodziły młode 
koleżanki Chwatka, występowała w charakterze przyzwoitki.
W Dziękczynienie na obiad przyszedł Joe Washburn z żoną. Stara Emma była chora, 
więc Dzidka sajna upiekła indyka. Dopiero gdy siadali wszyscy do stołu ubranego różowymi 
i wiśniowymi liśćmi klonu, z żółtymi świecami palącymi się w srebrnych świecznikach 
i słonymi orzeszkami wyłożonymi na małe srebrne tacki, przypomniał jej się nagle Bratek. 
Poczuła, że robi jej się słabo, i uciekła do swego pokoju. Leżała z twarzą ukrytą w poduszce 
słuchając ich poważnych głosów, aż Joe podszedł do drzwi, zobaczyć, co jej się stało. 
Zerwała się ze śmiechem i omal go nie przyprawiła o apopleksję cmokając prosto w usta.
– Nic mi nie jest, Joe – powiedziała. – A tobie?
Po czym podbiegła do stołu i zaczęła wszystkich bawić, tak że w rezultacie obiad bardzo 
się udał. Kiedy przeszli do drugiego pokoju na kawę, oznajmiła, że zapisała się na półroczny 
wyjazd z Pomocą dla Bliskiego Wschodu, do której rekrutowano na Uniwersytecie. Tatuś 
wpadł w szał, a Chwatek powiedział, że powinna siedzieć w domu, skoro wojna się 
skończyła, lecz ona odparła, że jeśli inni oddali życie dla ratowania świata przed Niemcami, 
to ona może chyba poświęcić pół roku na pracę charytatywną. Przypomniało to wszystkim 
Bratka i nikt już nic nie powiedział.
Właściwie nieprawdą było, że się zapisała na wyjazd, ale uczyniła to zaraz następnego 
dnia rano i tak ujęła sobie pannę Frazier, misjonarkę, która niedawno powróciła z Chin 
i przeprowadzała rekrutację, że ta przed upływem tygodnia wyekspediowała ją do Nowego 
Jorku z rozkazem niezwłocznego wyjazdu za morze, na początek z przydziałem do Rzymu. 
Była cały tydzień nieprzytomna z podniecenia i taka pochłonięta załatwianiem paszportu 
i szyciem uniformu, że ledwo zauważała ponure miny tatusia i Chwatka. W Nowym Jorku 
zatrzymała się tylko dzień. Kiedy parostatek z buczeniem syreny odbił tyłem od pirsu i jął 
pruć w dół North River, stała z powiewającymi na wietrze włosami na pokładzie dziobowym 
wciągając w nozdrza nieznajomy zamorski zapach portu i parowca i czując się jak nowo 
narodzona.


KRONIKA XXXII 
BOSKI CARUSO WZNOSI PIEŚŃ ZWYCIĘSTWA PRZED ULICZNYM TŁUMEM 
Oj, wojenka to jest raj, 
Być żołnierzem w to mi graj!
 od Pic Umbral po północnej stronie przełęczy Stelvio pobiegnie szczytami Alp Retyckich 
aż do źródeł Adygi i Isarco, przechodząc następnie przez przełęcze Reschen i Brenner oraz 
szczyty Otz i Boaller, skąd skieruje się na południe przez górę Toblach 
Ledwo zadźwięczy pobudka, 
Nim oczy przetrę ze snu, 
Sierżant mi niesie do łóżka 
Poranną herbatę co tchu
ZAHIPNOTYZOWANY PRZEZ NIEŚLUBNĄ ŻONĘ 
włącznie z 318 poległymi bądź ranionymi dzisiaj straty naszych wojsk sięgają już 64.305 
ludzi; z tego 11.760 poniosło najwyższą ofiarę w boju, a 6.193 jest ciężko rannych 
Oj, wojenka to jest raj, 
Być wojakiem w to mi graj! 
Aż mi wstyd pobierać żołd
 we wsiach chłopi przyjmują Amerykanów jak gości i umieszczają ich w najlepszych 
izbach, gospodynie zaś oddają im do użytku odświętne błyszczące samowary i dzbanki do 
herbaty 
Le chef de gare il est cocu
 w gęsto zaludnionych okręgach dodawały blasku uroczystościom grupy cudzoziemców 
w strojach narodowych i wszędzie panował iście karnawałowy nastrój 
BRYTYJCZYCY ZNOSZĄ SOWIETY 
Le chef de gare il est cocu. 
Qui est cocu? 
Le chei de gare, 
Sa iemme elle l’a voulu 
 nie ma najmniejszego powodu do przypuszczeń, że urzędnicy renomowanej agencji 
informacyjnej obsługującej gazety w całym kraju nie docenili swej odpowiedzialności 
w momencie tak wielkiej wagi dla każdego Amerykanina. Nawet uprzedzenie wydarzeń 
byłoby w tak krytycznej sprawie samowolą, za którą wszyscy winni musieliby zostać 
pociągnięci do odpowiedzialności 
Może coś się nie podoba?
Nie podoba? Nie nam, bracie!
Komu szkodzi, że cebula
Pływa sobie w herbacie?
BRYLANTOWY GOŁĄB POKOJU W PREZENCIE DLA PANI WILSON 
i dział wodny Cols di Polberdo, Podlaniscam i Idrii. Od tego punktu linia graniczna skręci 
na południowy wschód w kierunku Schneebergu, z wyłączeniem jednak Sawy i jej 
dopływów. Od Schneebergu pobiegnie w dół do morza, w taki sposób, by objąć swym 
zasięgiem Castnę, Mattuglię i Voluske 

OKO KAMERY (38) 
podpisany ostemplowany odebrany całe Tours pachnie kwitnącymi lipami jest upał 
uniform lepi się do ciała kołnierz ociera mi podbródek wszystkiego cztery dni temu urwałem 
się bez przepustki przeczołgałem pod wagonami towarowymi na stacji Saint-Pierredes-Corps 
czekałem w bufecie aż pilnujący żandarm się odwrócił żeby wyślizgnąć się z papierosem 
w ustach (i sercem w gardle) potem w maleńkim jak pudełko pokoiku hotelowym przerobiłem 
datę na starym rozkazie podróży a dzisiaj z podpisanym ostemplowanym odebranym 
rozkazem demobilizacji który skrzy mi się jak raca w kieszeni mijam spacerkiem 
Intendenturę Hej wy tam macie rozpiętą kurtkę (Pieprz ci w oko bucu jeden) i idę ocienioną 
lipami ulicą do łaźni z ukwieconym podwórkiem pośrodku gorąca woda tryska zielono 
z mosiężnych łabędzioszyich kurków do metalowobiałej wanny rozbieram się do naga 
namydlam od stóp do głów kwaśnym różowym mydłem i wsuwam do ciepłej głębokozielonej 
wanny popołudniowe słońce kładzie się przez białe firanki długim palcem na suficie ręcznik 
jest suchy i ciepły pachnie parą w walizce mam pożyczony od znajomego cywilny garnitur 
szary szeregowiec drugiego rzutu Korpusu Sanitarnego Wuja Sama (numer seryjny... nigdy 
nie mogłem zapamiętać swego numeru zresztą i tak go już wrzuciłem do Loary) spływa 
z sykiem i bulgotem spuszczanej wody do rynsztoka żegnany porozumiewawczym 
mrugnięciem tęgiej kąpielowej której wsunąłem suty napiwek gdy zgarniała ręczniki 
wychodzę w pachnące lipami lipcowe popołudnie i idę spacerkiem do kawiarni przy której 
małych stoliczkach na powietrzu tylko oficerom wolno plasować opięte gabardyną tyłki 
zamawiam koniak którego się nie podaje osobnikom w mundurach i sadowię się pewnie 
w żelaznym fotelu na czas oczekiwania do paryskiego pociągu anonimowy cywil w długich 
spodniach 

KRONIKA XXXIII 
„NIE PRZYPOMINAM SOBIE, BYM ZABIŁ SIOSTRĘ”, TWIERDZI 
O suchym gardle, o suchym gardle, 
O suchym gardle chandra mnie żre
GROZI KATASTROFALNY BRAK MYDŁA 
wraz z wesołym słoneczkiem i wznowieniem wyścigów Paryż powraca do normalnego 
życia. Tysiące flag wszystkich narodów, które powiewają rozwieszone między masztami, 
tworzą nastrój feerii, dla którego brak słów 
UJAWNIONO LISTY Z POGRÓŻKAMI 
Ja dla ojczyzny wyrzekłbym się duszy, 
Ale ta wojna tylko mnie suszy. 
Bić się i owszem, moje powołanie, 
Lecz na tej wojnie gdzie tu wojowanie?
 policja zastała przedpokój zawalony tajemniczymi pakami, które po rozwinięciu okazały 
się pełne broszurek w językach żydowskim, rosyjskim i angielskim oraz legitymacji 
członkowskich IWW 
WICHURA CORAZ GROŹNIEJSZA DLA LUDZI 
Wśród Toczących się Rozmów Pokojowych Wojna Szaleje na Całym Świecie agenci 
oświadczyli, że polecenie dokonania aresztowań otrzymali z Departamentu Stanu. Całą akcję 
przeprowadzili tak niespodziewanie, że żaden z aresztowanych nie zdążył odebrać bagażów 
ze statku. Wkrótce wpłynęła błagalna petycja od dwóch kupców z Lure; towar nadszedł i po 
otwarciu worków okazało się, że zawierają one zwykły gips sztukatorski. Wielki automobil 
zawisł do góry nogami na jakichś drzewach, a jego pasażerowie spadli z wysokości 
dwudziestu stóp w odmęty 
Boże, ta wojna jest gorsza od piekła, 
Odkąd z kretesem wódzia nam się wściekła
GWAŁT SZALEJE W SEULU 
O suchym gardle chandra mnie żre
Według Prokuratora Generalnego Palmera , Departament Sprawiedliwości Ma w Ręku 
Dowody przeciwko Pakierom L’Ecole du Malheur Nous Rend Optimistes 
Jedność Wolnych Narodów Zapobiegnie Niesprawiedliwym Postanowieniom Paryskiej 
Konferencji Pokojowej jest aż nazbyt jasne, że Liga Narodów legła w gruzach na posadzkach 
hotelu Crillon , a skromne przymierze, które mogłoby z powodzeniem zająć jej miejsce, 
znajduje się jeszcze w powijakach.
JAK SOBIE PORADZIĆ Z BOLSZEWIKAMI? POD ŚCIANKĘ ICH!
Tłumy Żądnych Zobaczenia Forda Gromadzą się w Hamburgu 
POGŁOSKI O WIELKIM KARTELU DLA ROZWOJU AZJI 
Gdy Hoover zaczął zaglądać nam w talerz, 
Przystałem na to bez jednego ależ. 
Karnie liczyłem się później z opałem, 
Ale przy wódzi to się zbuntowałem
Allonsnous Assister a la Panique des Sots?  kamienie grzechotały po dachu i wybijały 
szyby, a oszaleli mężczyźni wykrzykiwali przez dziurkę od klucza w momencie, gdy od ich 
zimnej krwi i trzeźwości umysłu zależały sprawy olbrzymiej wagi przynajmniej Prezydent nie 
dyskutował z liderami organizacji demokratycznych 
LIEBKNECHT ZAMORDOWANY W DRODZE DO WIĘZIENIA 

EWELINA HUTCHINS 
Ewelina przeprowadziła się do małego mieszkanka na Rue de Bussy, gdzie odbywał się 
codziennie targ uliczny. Eleonora, w dowód, że nie żywi do niej urazy, podarowała jej parę 
swoich włoskich panneaux do ozdobienia mrocznego saloniku. Na początku listopada zaczęły 
krążyć pogłoski o zawieszeniu broni i w końcu któregoś popołudnia do gabinetu, który 
Ewelina dzieliła z Eleonorą, wpadł jak bomba major Wood, porwał je obie zza biurek 
i wycałował każdą wśród okrzyków: „No, nareszcie koniec!” Nim Ewelina się spostrzegła, 
całowała z kolei majora Moorehouse’a prosto w usta. W biurach Czerwonego Krzyża zrobił 
się rwetes jak w bursie akademickiej po zwycięskim meczu rugby: było to zawieszenie broni. 
Każdy skądś wyciągał butelkę koniaku i wszyscy śpiewali „Oj, długo, długo mego 
wędrowania” albo „La Madellon pour nous n’est pas severe” .
Ewelina z Eleonorą, J.W. i majorem Woodem wsiadła w taksówkę, żeby pojechać do 
Cafe de la Paix, ale nie wiedzieć czemu co chwila wysiadali, a do opróżnionej taksówki 
natychmiast ładowali się jacyś inni ludzie. Chcieli się koniecznie dostać do Cafe de la Paix, 
ale wszystkie taksówki utykały kolejno w tłumie, a szoferzy gdzieś ginęli. Kiedy w końcu 
dojechali, okazało się, że wszystkie stoliki są zajęte, a wszystkimi drzwiami wali w jedną 
i drugą stronę nieprzerwany sznur rozśpiewanych roztańczonych ludzi. Byli wśród nich jacyś 
Grecy, polscy legioniści, Rosjanie, Serbowie, Albańczycy w białych spódniczkach, góral 
szkocki z kobzą i gromada dziewcząt w alzackich strojach. Zirytowało ich, że nie ma wolnego 
stolika, i Eleonora powiedziała, że może lepiej będzie pójść gdzie indziej. J.W. był zatopiony 
w myślach i koniecznie chciał znaleźć telefon. Tylko major Wood zdawał się bawić 
wyśmienicie. Był to siwy pan o szpakowatych wąsikach, który powtarzał w kółko: – No, 
zabawa dzisiaj na całego!
We dwoje z Eweliną poszli zobaczyć, czy nie znajdą przypadkiem miejsca na górze, 
i natknęli się na dwu Anzaków  siedzących na zastawionym flaszkami od szampana stole 
bilardowym. Wkrótce popijali wszyscy czworo z Anzakami. Ale nie mogli dostać nic do 
jedzenia, chociaż Eleonora powtarzała, że umiera z głodu, a gdy J.W. chciał skorzystać 
z kabiny telefonicznej, zastał w niej wciśniętego włoskiego oficera z dziewczyną. Anzakowie 
byli już pod dobrą datą i jeden dowodził, że to zawieszenie broni to na pewno drański wymysł 
zakłamanej propagandy, więc Eleonora zaproponowała, żeby pójść do niej coś zjeść. J.W. 
odparł, że dobrze, tylko wpadnie po drodze na Giełdę nadać kilka depesz, bo musi się 
bezwarunkowo skontaktować ze swoim maklerem. Anzakom nie bardzo poszło w smak, że 
chcą wyjść, i zachowali się dość ordynarnie.
Wyszedłszy utknęli na dłuższą chwilę w wirującym tłumie przed operą. Na ulicach paliły 
się latarnie, szary masyw opery stał w migotliwej koronie z płomyków gazowych na 
gzymsach. Tłum potrącał ich i popychał na wszystkie strony. Nie było autobusów ani 
automobilów, tylko od czasu do czasu mijali taksówkę zagubioną w tłumie jak kamień 
w potoku. Dopiero w jakiejś bocznej uliczce zrównali się z pustym wozem sztabowym 
Czerwonego Krzyża i niezbyt trzeźwy szofer poinformował ich, że ma odprowadzić auto do 
garażu, ale może ich przedtem odwieźć na Quai de la Tournelle.
Ewelina już stawiała nogę na stopniu, gdy nagle wydało jej się to wszystko idiotyczne. 
W następnej chwili kroczyła pod rękę z małym francuskim majtkiem w grupie jakichś ludzi 
przeważnie w polskich mundurach, którzy maszerowali w ślad za grecką flagą śpiewając „La 
Brabanconne” . Gdy po minucie stwierdziła, że straciła z oczu wóz sztabowy i przyjaciół, 
ogarnął ją strach. Nie poznawała ulic w tym nowym Paryżu pełnym łukowych latarni, 
sztandarów, orkiestr i pijanych ludzi. Sama nie wiedząc kiedy, zaczęła tańczyć z małym 
majtkiem na asfaltowym placu przed jakimś kościołem o dwu wieżach, potem z francuskim 
oficerem kolonialnym w czerwonej pelerynie, potem z polskim legionistą, który mówił trochę 
po angielsku, bo mieszkał w Newark, New Jersey. Nagle znalazła się w kole młodych 
francuskich żołnierzy, którzy tańczyli trzymając się za ręce; trzeba było pocałować któregoś 
żeby się wydostać z koła. Połapawszy się w regułach gry, pocałowała jednego i wszyscy 
zaczęli klaskać, wiwatować i wołać „Vive l’Amerique!” Ale zaraz nadbiegła nowa gromada 
i jęła tańczyć i krążyć wokół niej, aż ją znowu zdjął strach. W głowie jej wirowało, gdy na 
brzegu tłumu dostrzegła raptem amerykański uniform. Rozerwała koło wpadając z impetem 
na okrągłego Francuzika i rzuciwszy się Amerykaninowi na szyję cmoknęła go. Wszyscy 
zaczęli się śmiać, wiwatować i wołać „Bis!”, tylko piechur miał zakłopotaną minę. Okazało 
się, że jest w towarzystwie Paula Johnsona, kolegi Dona Stevensa.
– Rozumie pan, musiałam kogoś pocałować – wyjaśniła Ewelina oblewając się 
rumieńcem.
Piechur się roześmiał, wyraźnie zadowolony.
– Mam nadzieję, że nie wzięła sobie pani tego zbytnio do serca, panno Hutchins – 
powiedział Paul Johnson. – Nie trzeba sobie nic robić z tego tłumu i w ogóle.
Tancerze znów wirowali pokrzykując koło nich i Ewelina musiała pocałować również 
Paula Johnsona, żeby ich wypuścili. Ten jął się znowu rozpływać w przeprosinach, po czym 
rzekł:
– Swoją drogą to cudowne oglądać Paryż w dniu zawieszenia broni, oczywiście jeśli 
człowiek sobie nic nie robi z tego tłumu i w ogóle. Ale oni są wszyscy tacy dobroduszni, 
naprawdę, panno Hutchins, nie ma żadnych bójek ani nic... Ale, ale, Don jest w tej kafejce.
Don stał za małym obitym blachą cynkową barem u wejścia do kafejki i mieszał cocktaile 
dla wielkiej ciżby pijaniuteńkich oficerów – Kanadyjczyków i Anzaków.
– Nie mogę go stąd w żaden sposób wyciągnąć – szepnął Paul. – Wypił więcej, niż 
powinien.
Wyciągnęli Dona zza baru. Nikt się jakoś nie kwapił do płacenia za cocktaile. 
W drzwiach Don zdjął swoją szarą czapkę i wykrzyknął: „Vivent les quakers! A bas la 
guerre!” – więc wszyscy zaczęli wiwatować. Wałęsali się przez jakiś czas bez celu. Raz po 
raz zamykał się wokół nich korowód tancerzy i Don całował ją, żeby móc iść dalej. Był po 
pijacku hałaśliwy i Ewelinę irytowało, że traktuje ją, jakby była jego dziewczyną. Nim doszli 
do Placu Zgody, poczuła ogarniające ją zmęczenie i zaproponowała pójście na drugą stronę 
rzeki i wpadnięcie do niej na zimną cielęcinę i sałatkę, której ma trochę w domu. Paul jął się 
niezręcznie plątać, że on chyba nie pójdzie, gdy nagle Don puścił się w pogoń za grupą 
alzackich dziewcząt sunących w podskokach Polami Elizejskimi.
– Teraz musi pan pójść, żeby mnie chronić przed zbytnim obcałowywaniem przez obcych 
mężczyzn – rzekła Ewelina.
– Nie myśli pani chyba, że ta nagła ucieczka Dona coś znaczy. On jest okropnie 
impulsywny, kiedy sobie popije.
Roześmiała się i ruszyli w stronę jej domu nie rozmawiając więcej. Kiedy doszli na 
miejsce, z dyżurki przykuśtykała stara konsjerżka i jęła im obojgu ściskać ręce.
– Ah, madame, c’est la victoire – powiedziała. – Ale co z tego, nie przywróci mi to syna.
Zakłopotanej Ewelinie nie przyszło nic stosowniejszego do głowy, jak dać jej pięć 
franków, i konsjerżka odeszła mrucząc śpiewnie pod nosem:
– Merci, m’sieur, madame.
Na górze, w małym mieszkanku Eweliny, Paul zachowywał się okropnie sztywno. Zjedli 
wszystko do ostatniego okruszka czerstwego chleba, ale rozmowa nie bardzo się kleiła. Paul 
siedząc na brzeżku krzesła opowiadał o swoich podróżach kurierskich z meldunkami. Unosił 
się nad tym, jaką wspaniałą okazją jest dla niego ta służba za granicą, oglądanie miast 
europejskich, poznawanie ludzi takich jak ona i Don Stevens. Ewelina musi mu wybaczyć, że 
niewiele wie o tych wszystkich sprawach, o których przywykła rozmawiać z Donem.
– Jeśli to naprawdę początek pokoju, to ciekaw jestem, co z sobą dalej zrobimy, panno 
Hutchins.
– Och, mów mi po imieniu, Paul.
– Ja naprawdę wierzę, Ewelino, że to będzie pokój oparty na czternastu punktach 
Wilsona. Uważam Wilsona za wielkiego człowieka wbrew wszystkiemu, co mówi Don. 
Wiem, Don jest ode mnie o całe niebo mądrzejszy, a jednak... może to będzie naprawdę 
ostatnia wojna. Rany, pomyśl tylko!
Ewelina miała nadzieję, że ją pocałuje na odchodnym, ale podał jej tylko niezdarnie rękę 
i wyrecytował jednym tchem:
– Nie będziesz miała nic przeciwko temu, że cię odwiedzę, jak zawadzę następnym razem 
o Paryż?
Na czas konferencji pokojowej J.W. miał do dyspozycji w hotelu Crillon apartament, 
z blond sekretarką panną Williams urzędującą za biurkiem w małym westybuliku i angielskim 
lokajem Mortonem podającym późnym popołudniem herbatę. Ewelina lubiła tam wpadać po 
biurze i przechadzce pod arkadami Rue de Rivoli. Staroświeckie korytarze hotelu zawsze 
pełne były wchodzących i wychodzących Amerykanów. W wielkim salonie J.W. tłoczyli się 
panowie w uniformach i żakietach. Morton roznosił dyskretnie herbatę, gęste od dymu 
papierosowego powietrze wibrowało pełnymi niedopowiedzeń anegdotami. Ale Ewelinę 
intrygował przede wszystkim sam J.W. w szarych tweedowych szkockich garniturach 
z zawsze nienagannym kantem na spodniach (przestał już nosić mundur majora Czerwonego 
Krzyża) i z chłodno uprzejmym sposobem bycia, często kłócącym się z jego zaaferowaną 
miną człowieka rozrywanego, którego wciąż odwołują do telefonu, któremu sekretarka ciągle 
przynosi depesze i memoranda, który co chwila zaszywa się z kimś na poufną konferencję we 
framudze wychodzącego na Plac Zgody okna i którego raz po raz proszą o wpadnięcie na 
momencik do pułkownika House’a. Mimo to, gdy jej podawał cocktail z szampana przed 
wspólnym wyjściem na kolację, jeśli nie miał wieczorem jakiegoś oficjalnego przyjęcia, albo 
gdy ją pytał, czy nie napiłaby się jeszcze herbaty, Ewelina napotykała na sekundę otwarte 
spojrzenie jego błękitnych chłopięcych oczu z dziwnym błyskiem ni to sympatii, ni drwiny. 
Pragnęła go lepiej poznać, ale czuła wzrok Eleonory obserwującej ich bez przerwy jak kotka 
śledząca mysz. A przecież, powtarzała sobie, nie ma do niego żadnych praw. Nie wygląda na 
to, żeby coś naprawdę było między nimi.
Kiedy J.W. miał zajęty wieczór, wychodziły często w towarzystwie Edgara Robbinsa, 
który był czymś w rodzaju zastępcy J.W. Eleonora go nie znosiła, gdyż uważała, że w jego 
cynizmie jest coś uwłaczającego, ale Ewelina lubiła słuchać, jak mówi. A mówił, że pokój 
zapowiada się jeszcze upiorniej od wojny i całe szczęście, że nikt go nigdy nie pyta o zdanie, 
bo z pewnością wylądowałby w więzieniu. Jego ulubionym lokalem była restauracyjka 
Freddiego wysoko na Montmartrze. Przesiadywali tam całymi wieczorami słuchając, jak 
Freddie, który miał wielką białą whitmanowską brodę, śpiewa akompaniując sobie na gitarze. 
Freddie upijał się czasami i zaczynał wszystkim stawiać kolejki na koszt lokalu. Wówczas 
z pokoju na zapleczu wychodziła jego żona, wściekła baba o wyglądzie Cyganichy, która 
zaczynała kląć i wymyślać. U Freddiego był zwyczaj, że goście wstawali od stolików 
i recytowali poematy o La Grande Route, La Misere, L’Assassinat albo śpiewali stare 
francuskie piosenki w rodzaju „Les Filles de Nantes” . Jeżeli występ chwytał, wszyscy 
obecni bili im unisono brawo; nazywało się to robieniem klaki. Z czasem Freddie zaczął je 
poznawać i robił wiele szumu witając je okrzykami: „Ah, les belles Americaines!” Robbins 
siedział zwykle markotny pijąc calvados za calvadosem i z rzadka rzucając jakiś dowcip 
o wydarzeniach dnia na konferencji. Twierdził, że ten lokal to kpiny, calvados parodia, 
Freddie nędzna kreatura, i nie wiadomo było, dlaczego właściwie tutaj przychodzi.
Parę razy wybrał się z nimi do Freddiego J.W., a niekiedy przyprowadzali ze sobą 
jakiegoś delegata na konferencję pokojową, któremu chcieli zaimponować swoją znajomością 
prawdziwego Paryża. J.W. zachwycał się starymi francuskimi piosenkami, ale mawiał, że 
u Freddiego muszą być pchły, bo gdy tylko wejdzie, zaczyna go wszystko swędzić. Ewelina 
lubiła się przyglądać, jak słucha piosenek z na pół przymkniętymi oczyma i odrzuconą w tył 
głową. Była zdania, że Robbins nie docenia jego bogatej natury, i przerywała mu zawsze 
w pół słowa, gdy się szykował do zrobienia jakiejś sarkastycznej uwagi o „naszej szyszce”, 
jak nazywał J.W. Uważała za nietakt ze strony Eleonory, że się śmieje z podobnych 
dowcipów, tym bardziej że J.W. jest jej taki oddany.
Kiedy Jerry Burnham wrócił z Armenii, był na Ewelinę oburzony, że się afiszuje z J. 
Ward Moorehousem. Zabrał ją na lunch do grillu Medicis na lewym brzegu Sekwany i nie 
szczędził jej wymówek.
– A ja cię, Ewelino, miałem za osobę, która się nie da nabrać takiemu pozerowi. Przecież 
ten facet to zwykła tuba. Słowo daję, Ewelino, nie mówię dlatego, żebym się spodziewał sam 
cię zdobyć. Wiem dobrze, że na mnie gwiżdżesz, bo na cóż innego zasługuję? Ale na miłość 
Boską, toż to zwykły agent reklamowy!
– Och, Jerry – powiedziała Ewelina ustami pełnymi hors d’oeuvres – wiesz dobrze, że cię 
lubię. Ale robisz się nieznośny, kiedy zaczynasz prawić kazania.
– Nie lubisz mnie tak, jakbym sobie tego życzył. Ale do diabła z tym! Napijesz się wina 
czy piwa?
– Wybierz jakiegoś dobrego burgunda, Jerry, coś na rozgrzewkę. Ale przecież ty sam 
napisałeś artykuł o J.W. Widziałam przedruk w „Heraldzie”.
- No, dalej, wykłuwaj mi oczy. Rany Chrystusa, Ewelino, rzucę ten parszywy zawód 
w diabły! Przecież to była ordynarna dziennikarska blaga i kto jak kto, ale ty powinnaś mieć 
dość oleju w głowie, żeby się na tym poznać. Co, pyszna ta płastuga.
– Yhm, palce lizać. Ale, Jerry, to przede wszystkim ty powinieneś mieć więcej oleju 
w głowie.
– Bo ja wiem. Myślałem, że jesteś inna od tych wszystkich burżujek. Zarabiasz sama na 
życie i w ogóle.
– Czy my się musimy wiecznie sprzeczać, Jerry? Nie lepiej się trochę pośmiać? Jesteśmy 
w Paryżu, wojna się skończyła, jest piękny zimowy dzień i wszyscy są...
– Aha, wojna się skończyła! – przerwał jej Jerry szorstko.
Ewelina uznała, że jest niemożliwy, i zaczęła wyglądać oknem na rumiane zimowe 
słoneczko, na fontannę Medyceuszów i na delikatną siną koronkę nagich gałęzi za wysokimi 
żelaznymi sztachetami Ogrodu Luksemburskiego. Potem spojrzała na czerwoną żywą twarz 
Jerry’ego z zadartym nosem i kędzierzawymi skręconymi w chłopięce loki włosami 
przyprószonymi tu i ówdzie siwizną. Pochyliła się i poklepała go po ręce.
- Rozumiem, Jerry, widziałeś rzeczy, o których mi się nie śni, naprawdę jestem pod 
demoralizującym wpływem Czerwonego Krzyża.
Uśmiechnął się i dolawszy jej wina powiedział z westchnieniem:
– Jesteś najbardziej pociągającą kobietą, jaką w życiu spotkałem, Ewelino, ale jak 
wszystkie kobiety wielbisz siłę. Kiedy pieniądz jest siłą, wielbisz pieniądz, kiedy sława, 
sławę, kiedy sztuka, stajesz się wielbicielką sztuki. Cóż, ja w gruncie rzeczy jestem taki sam, 
tylko bardziej się oszukuję.
Ewelina zacisnęła wargi i nie odpowiedziała. Ogarnął ją nagły chłód, lęk i samotność; nie 
wiedziała, co powiedzieć. Jerry wychylił duszkiem lampkę wina i zaczął się odgrażać, że 
rzuci posadę i pojedzie do Hiszpanii pisać książkę. Wie, nie pozostało mu już wiele godności, 
ale mimo wszystko praca korespondenta zaczyna w obecnej sytuacji przerastać jego siły. 
Ewelina odparła, że co do niej, to nie ma ochoty nigdy wracać do Ameryki, czuje, że życie po 
wojnie będzie tam nieznośne.
Wypiwszy kawę, ruszyli spacerkiem przez ogród. Koło Senatu jacyś starsi panowie grali 
w krokieta w ostatnich fioletowych promieniach zachodzącego słońca.
– Och, ci Francuzi są bajeczni – powiedziała Ewelina.
– Zdziecinniali starcy – burknął Jerry.
Wlekli się bez celu ulicami czytając seledynowe, żółte i różowe afisze teatralne na 
kioskach i oglądając wystawy antykwarni.
– Powinniśmy być oboje w biurze – odezwał się Jerry.
– Ja już nie wrócę do biura – odrzekła Ewelina. – Zadzwonię, że jestem zaziębiona i idę 
się położyć do łóżka. I chyba to naprawdę zrobię.
– Och, nie rób tego. Urządzimy sobie labę, zabawimy się klasa.
Weszli do kawiarni naprzeciwko Saint-Germain-des-Pres. Nim Ewelina wróciła od 
telefonu, Jerry kupił jej bukiecik fiołków i zamówił koniak i wodę selcerską.
– Ewelino, musimy to oblać – oznajmił. – Depeszuję sukinsynom, że składam rezygnację.
– Czy aby dobrze robisz, Jerry? W końcu to wspaniała okazja do obejrzenia konferencji 
pokojowej i wszystkiego.
Po paru minutach zostawiła go i poszła na piechotę do domu, nie pozwalając się nawet 
odprowadzić. Mijając szybę, za którą siedział, zajrzała do wnętrza kawiarni; zamawiał 
następny kieliszek.
Targ na Rue de Bussy wyglądał bardzo wesoło w świetle gazowych latarni, cała ulica 
pachniała świeżą zieleniną, masłem i serem. Ewelina kupiła parę bułeczek na śniadanie 
i trochę drobnych ciasteczek na wypadek, gdyby ktoś wpadł na herbatę. Jej mały biało-
różowy salonik robił bardzo przytulne wrażenie w blasku płonących na kominku brykietów. 
Opatuliła się pledem i wyciągnęła na kanapie.
Spała, gdy zabrzęczał dzwonek. Była to Eleonora z J.W. Przyszli zapytać, jak się czuje, 
bo J.W. ma akurat wolny wieczór i chce je zabrać do opery na „Kastora i Polluksa” . 
Ewelina powiedziała, że się czuje okropnie, ale mimo to pójdzie. Nastawiła dla nich herbatę 
i pobiegła do sypialni się przebrać. Była taka szczęśliwa, że nie mogła się powstrzymać od 
nucenia, gdy usiadła przed toaletką i spojrzała w lustro. Cerę miała bardzo bladą, co nadawało 
jej lekko tajemniczy wygląd, z którym jej było nader do twarzy. Ostrożnie nałożyła na wargi 
odrobinę szminki i zaczesała włosy w węzeł na karku. Denerwowały ją te włosy, nie falowały 
się zupełnie i były jakieś bezbarwne. Przez minutę myślała nawet, że może lepiej nie iść, ale 
akurat weszła Eleonora z filiżanką herbaty, żeby ją przynaglić do pośpiechu, bo muszą 
jeszcze wpaść do niej i zaczekać, aż ona się przebierze, a spektakl zaczyna się wcześnie. 
Ewelina nie miała żadnego naprawdę wieczorowego okrycia i musiała założyć na wieczorową 
suknię stare futro z królików. U Eleonory zastali pana Robbinsa czekającego w mocno 
podniszczonym smokingu. J.W. miał na sobie mundur majora Czerwonego Krzyża i Ewelina 
doszła do wniosku, że zaczął widocznie uprawiać jakieś ćwiczenia, bo podbródek nie wżyna 
mu się już tak jak dawniej w wysoki ciasnoopięty kołnierzyk.
Zjedli w pośpiechu kolację u Poccardiego i wypili mnóstwo źle przyrządzonych Martini. 
Zarówno Robbins, jak J.W. byli w szampańskich humorach, tak że bez przerwy się śmiały, 
i Ewelina zaczynała rozumieć, dlaczego tym dwu tak dobrze się razem pracuje. W operze, do 
której się spóźnili, było bajecznie, wszystko błyszczało od żyrandoli i uniformów. W loży 
zastali już sekretarkę J.W., pannę Williams. Ewelina pomyślała, jak cudownie musi być 
u niego pracować, i na moment ogarnęła ją gorzka zazdrość o pannę Williams mimo jej 
tlenionych włosów i zimnego ostrego sposobu mówienia. Panna Williams przechyliła się do 
nich i powiedziała, że dużo stracili, bo przed chwilą przyjechał prezydent Wilson z żoną 
i zgotowano im wielką owację; jest również marszałek Foch i zdaje się prezydent Poincare.
Po pierwszym akcie przepchali się jakoś do zatłoczonego westybulu. Ewelina znalazła się 
w towarzystwie Róbbinsa. Przechadzała się z nim tam i z powrotem, z zazdrością wyławiając 
od czasu do czasu w tłumie postacie Eleonory i J.W.
– Mamy tutaj lepsze przedstawienie niż na scenie – odezwał się Robbins.
– Nie podoba się panu spektakl? Uważam, że wystawa jest wspaniała.
– No, z fachowego punktu widzenia może tak...
Ewelina obserwowała Eleonorę, której właśnie przedstawiano francuskiego generała 
w czerwonych spodniach; wyglądała dziś wyjątkowo ładnie na swój zimny sztywny sposób. 
Robbins zaczął sterować w stronę małego baru, ale szybko dał za wygraną, bo zbyt wiele było 
przed nimi ludzi. Ni z tego, ni z owego jął się rozwodzić o Baku i przemyśle naftowym.
– Koń by się uśmiał – powtarzał. – My tu siedzimy i handryczymy się pod przewodem 
belfra Wilsona, a tymczasem John Bull kładzie łapę na wszystkich złożach naftowych świata, 
żeby przypadkiem nie wpadły w ręce bolszewików. Ma już Persję i Mezopotamię, a niech tak 
będę zdrów, jeśli nie ostrzy sobie teraz zębów na Baku.
Ewelina, znudzona, myślała w duchu, że Robbins znowu zagląda za bardzo do kieliszka, 
gdy rozległ się dzwonek. Wróciwszy na górę, zastali w głębi loży ubranego nie po 
wieczorowemu mężczyznę o zapadłych policzkach, który przyciszonym głosem tłumaczył 
coś J.W. Eleonora przysunęła się do Eweliny i szepnęła jej w ucho:
– To był generał Gouraud .
Gasły światła i sama nie wiedząc kiedy Ewelina pogrążyła się w majestacie muzyki. Na 
następnej pauzie pochyliła się do J.W. i zapytała, jak mu się podoba.
– Wspaniałe – odrzekł i Ewelina ze zdumieniem spostrzegła w jego oczach łzy.
Wdała się w dyskusję o muzyce z nim i z panem bez fraka, który się nazywał Rasmussen. 
W wysokim przeładowanym ozdobami westybulu było gorąco i tłoczno. Panu Rasmussenowi 
udało się otworzyć oszklone drzwi i wyszli na balkon z widokiem na zwarty rząd latarni 
rozmazujący się w głębi alei w czerwonawej poświacie mgły.
– Tak, to były czasy, w których chciałbym żyć – powiedział J.W. marzycielsko.
– Na dworze Króla Słońce? – zapytał pan Rasmussen. – Nie, musiał tam panować 
piekielny ziąb i głowę dam, że urządzenia sanitarne były poniżej wszelkiej krytyki.
– O, to były wspaniałe czasy – powtórzył J.W., jakby w ogóle nie słyszał pana 
Rasmussena, po czym zwrócił się do Eweliny: – Czy ty się nie przeziębisz? Powinnaś coś na 
siebie narzucić.
– Więc jak już mówiłem – odezwał się pan Rasmussen zupełnie odmiennym tonem – 
mam całkowicie pewne wiadomości, że Baku jest nie do utrzymania, o ile nie nadejdą solidne 
posiłki. A któż ich może dostarczyć prócz nas?
Znów zabrzmiał dzwonek i spiesznie wrócili do loży.
Po spektaklu pojechali na szampana do Cafe de la Paix, z wyjątkiem pana Róbbinsa, 
który zaofiarował się odwieźć pannę Williams do hotelu. Ewelina i Eleonora usiadły po obu 
bokach J.W. na wyściełanej kanapce, a pan Rasmussen naprzeciwko nich na krześle. Mówił 
głównie on, między jednym a drugim zdaniem popijając krótkimi haustami szampana albo 
wodząc palcami po szorstkich czarnych włosach. Był inżynierem i pracował w Standard Oil. 
Opowiadał o Baku, Mohamerze, Mosulu i o tym, jak Towarzystwa Anglo-Perskie 
i Królewsko-Holenderskie dystansują Stany na Bliskim Wschodzie i usiłują im wcisnąć 
w charakterze mandatu splądrowaną przez Turków do ostatniego źdźbła trawy Armenię, 
z której nie pozostało nic prócz gromady głodujących nędzarzy do karmienia.
– Cóż, tak czy tak będziemy ich pewnie musieli karmić – powiedział J.W.
– Ależ na miłość Boską, drogi panie, trzeba temu jakoś zaradzić. Nawet jeśli prezydent 
tak dalece zapomina o interesach Ameryki, że pozwala się we wszystkim wodzić za nos 
Brytyjczykom, to pozostaje jeszcze opinia publiczna. Jak tak dalej pójdzie, to gotowiśmy 
utracić pierwszeństwo w światowej produkcji nafty.
– No, sprawa mandatów nie jest jeszcze rozstrzygnięta..
– A co jeśli Brytyjczycy postawią konferencję przed fait accompli? Jak kto raz położy na 
czym łapę, to już jej nie zdejmie. Słowo daję, lepiej byłoby dla nas, żeby Francuzi zajęli 
Baku.
– A jeśli zajmą je Rosjanie? – spytała Ewelina.
– Jak Boga kocham – odparł Rasmussen – wolałbym już, żeby je zajęli czerwoni niż 
Brytyjczycy; nie wierzę oczywiście, żeby się długo utrzymali.
– Oczywiście. Mam pewne wiadomości, że między Leninem a Trockim doszło do 
rozłamu i że w ciągu trzech miesięcy w Rosji zostanie przywrócona monarchia.
Kiedy skończyli jedną butelkę szampana, pan Rasmussen zamówił następną. Ewelinie 
szumiało w uszach, gdy nadeszła godzina zamknięcia kawiarni.
– Bawimy się dziś do rana – powtarzał pan Rasmussen.
Pojechali taksówką do L’Abbaye na Montmartrze, gdzie były tańce i śpiewy, roiło się od 
mundurów i wszędzie wisiały alianckie flagi. J.W. poprosił Ewelinę pierwszą do tańca 
i Eleonora z dosyć kwaśną miną musiała odpłynąć w ramionach pana Rasmussena, który 
tańczył naprawdę bardzo kiepsko. Ewelina rozmawiała z J.W. o muzyce Rameau i J.W. 
powtórzył, że chciałby żyć w epoce dworu w Wersalu. Ewelina odparła na to, że cóż może 
być bardziej fascynującego niż znajdować się w Paryżu teraz, gdy przed ich oczami 
przetasowuje się cała mapa Europy, i J.W. przyznał jej rację. Oboje byli zgodni co do tego, że 
orkiestra jest niżej wszelkiej krytyki i właściwie trudno przy niej tańczyć.
Następny taniec Ewelina tańczyła z panem Rasmussenem, który unosił się nad jej urodą 
i opowiadał, jak by chciał, żeby w jego życiu pojawiła się wartościowa kobieta. Całą młodość 
spędził gdzieś w buszu na grzebaniu za złotem albo badaniu próbek oleju skalnego i ma już 
tego powyżej czubka głowy. Jeśli na domiar złego prezydent Wilson pozwoli Brytyjczykom 
po tym, jak wygraliśmy za nich wojnę, wykwitować się ze wszystkich złóż naftowych świata, 
to on z tym raz na zawsze skończy.
– Ale czemuż pan czegoś w tej sprawie nie zrobi, czemu nie przedstawi pan swoich 
poglądów opinii publicznej? – zapytała Ewelina opierając się lekko o niego; w głowie 
musował jej szampan.
– To specjalność Moorehouse’a, nie moja. Zresztą opinia publiczna nie istnieje, odkąd 
zaczęła się ta wojna. Mój Boże, dzisiaj społeczeństwo robi to, co mu się powie, a przy tym 
Ameryka jest tak daleko. Co by trzeba zrobić, to uświadomić powagę sytuacji paru 
kluczowym osobistościom. Moorehouse jest właśnie kluczem do kluczowych osobistości.
– A kto jest kluczem do Moorehouse’a? – spytała zuchwale Ewelina.
– Mój Boże, żebym ja to wiedział – odparł trzeźwo Rasmussen przyciszając głos, bo 
muzyka przestała właśnie grać. – Nie pani, co?
Ewelina potrząsnęła głową z uśmieszkiem na zaciśniętych jak u Eleonory ustach.
Po zjedzeniu zupy cebulowej i odrobiny zimnego mięsa J.W. zaproponował:
– Chodźcie, pojedziemy do Freddiego posłuchać tych starych piosenek.
– Zdawało mi się, że nie lubisz tego lokalu – rzekła Eleonora.
– Bo nie lubię, moja droga – odparł J.W. – ale uwielbiam stare francuskie piosenki.
Eleonora miała złą i zmęczoną minę. Ewelina wcale by się, nie obraziła, gdyby sobie 
poszła razem z panem Rasmussenem. Czuła, że J.W. okazałby się taki interesujący, gdyby 
tylko mogła z nim zostać sam na sam.
U Freddiego było prawie pusto i bardzo chłodno. Zabrakło szampana, a nikt jakoś nie 
kwapił się do picia zamówionego likieru. Pan Rasmussen oświadczył, że Freddie przypomina 
mu starego poszukiwacza złota, którego poznał w górach Sangre de Cristo, po czym jął 
opowiadać jakąś długą historię o Dolinie Śmierci, której nikt nie słuchał. Jadąc z powrotem 
przez Paryż starą pachnącą stęchlizną dwucylindrową taksówką milczeli wszyscy, zmarznięci 
i senni. J.W. chciał się napić kawy, ale nigdzie nie widać było żadnej otwartej kafejki.
Następnego dnia pan Rasmussen zadzwonił do Eweliny do biura z naleganiem, żeby 
z nim zjadła lunch, i Ewelina się z ledwością wymówiła. Ale odtąd pan Rasmussen chodził za 
nią krok w krok, zasypywał ją kwiatami i biletami do teatrów, podjeżdżał automobilami 
zabierać ją na przejażdżki i przysyłał jej pocztą pneumatyczną małe niebieskie liściki pełne 
czułych słówek. Eleonora drwiła sobie niemiłosiernie z jej nowego Romea.
Potem w Paryżu pokazał się Paul Johnson, który uzyskał odkomenderowanie na Sorbonę 
i zaczął wpadać późnym popołudniem na Rue de Bussy, gdzie przesiadywał wpatrzony 
w Ewelinę w posępnym milczeniu. Często siedzieli we dwóch z panem Rasmussenem 
rozmawiając o pszenicy albo o rzeźniach, podczas gdy Ewelina ubierała się do wyjścia z kimś 
innym, przeważnie z Eleonorą i J.W. Ewelina wiedziała, że J.W. chętnie ją zabiera, gdy idzie 
gdzieś wieczorem z Eleonorą; ale to tylko dlatego, tłumaczyła sobie, że w Paryżu trudno jest 
o eleganckie młode Amerykanki, a J.W. lubi się pokazywać z kobietami i chce je mieć 
obydwie, gdy bierze kogoś ważnego na kolację. Traktowały się teraz z Eleonorą ze sztywnym 
nerwowym sarkazmem, chyba że czasami zostawały same i zaczynały rozmawiać jak za 
dawnych lat, zaśmiewając się wspólnie z ludzi i wydarzeń. Ale Eleonora nie przepuściła 
żadnej okazji do drwinek z jej Romeów.
Któregoś dnia zjawił się w biurze jej brat George z dwiema srebrnymi kapitańskimi 
belkami na ramionach. Gabardynowy uniform opinał go jak rękawiczka, sztylpy lśniły, na 
butach brzęczały ostrogi. Trafił do Służby Wywiadowczej przy Armii Brytyjskiej i wracał 
właśnie z Niemiec, gdzie był tłumaczem w sztabie generała McAndrewsa. Jechał na semestr 
wiosenny do Cambridge i wyrażał się o wszystkich per łapserdaki lub gałgany, a o jedzeniu 
w restauracji, do której Ewelina zabrała go na lunch, powiedział, że jest tip-top. Kiedy 
wyszedł oświadczywszy na pożegnanie, że jej poglądy są nie fair, Ewelina wybuchnęła 
płaczem. Wracając po południu z biura, pogrążona w niewesołych myślach o tym, jaki 
okropny nadęty oficerek wyrósł z George’a, wpadła pod arkadami Rue de Rivoli na pana 
Rasmussena, który niósł mechanicznego kanarka. Kanarek był wypchany i po nakręceniu 
sprężyny pod spodem klatki zaczynał trzepotać skrzydełkami i śpiewać.
– Wysyłam go dzieciakom – powiedział pan Rasmussen. – Żyjemy z żoną w separacji, ale 
bardzo kocham swoje dzieci. Mieszkają w Pasadenie. Nieszczęśliwie mi się życie ułożyło.
Zaprosił Ewelinę na cocktail do baru u Ritza, gdzie spotkali Robbinsa z rudą dziennikarką 
z San Francisco. Usiedli razem z nimi przy wiklinowym stoliku i zamówili Aleksandry . 
W barze było tłoczno.
– Co komu po Lidze Narodów, jeśli będzie ona pod supremacją Wielkiej Brytanii i jej 
kolonii? – powiedział pan Rasmussen cierpko.
– Nie uważa pan, że lepsza jakaś Liga niż żadna? – spytała Ewelina.
– Nie o to chodzi, jak rzecz nazwiemy, tylko kto się pod nią podpisze – powiedział 
Robbins.
– To bardzo cyniczna wypowiedź – zaprotestowała dziennikarka z Kaliforni. – 
W naszych czasach nie ma miejsca na cynizm.
– W naszych czasach tylko cynizm nas trzyma przy życiu – odparł Robbins. – Inaczej 
musielibyśmy sobie palnąć w łeb.

W marcu przypadał Ewelinie dwutygodniowy urlop. Eleonora została w tym samym 
czasie oddelegowana do pomocy przy zwijaniu oddziału w Rzymie, więc postanowiły 
pojechać jednym pociągiem i spędzić parę dni razem w Nicei. Pragnęły trochę wygrzać kości 
po przenikliwych wilgotnych chłodach Paryża.
Ewelina była podekscytowana jak mała dziewczynka, gdy wreszcie któregoś popołudnia 
wyruszały w drogę, z zapakowanymi sakwojażami, zarezerwowanymi miejscami w wagonlit 
i rozkazami podróży w torebkach. Pan Rasmussen, który uparł się ją odprowadzić, zamówił 
w restauracji na Gare de Lyon obfity obiad, którego Ewelina nie była w stanie przełknąć 
paraliżowana zapachem dymu parowozowego i myślą, że jutro przebudzi się w ciepłym 
słonecznym miejscu. W połowie obiadu zjawił się Paul Johnson oznajmiając, że przyszedł 
pomóc w dźwiganiu bagaży. Zgubił guzik od munduru, był jakiś wymięty i przybity.
Nie chciał nic jeść, natomiast wychylił jedną po drugiej parę lampek wina. Obaj z panem 
Rasmussenem wyglądali jak gradowe chmury, kiedy na horyzoncie ukazał się Jerry Burnham, 
pijaniuteńki i z wielkim bukietem róż.
– Róże? Czy to przypadkiem nie noszenie wody do studni, Jerry? – zapytała Ewelina.
– Nie znasz Nicei. Będziesz tam pewno jeździć na łyżwach, wywijać piękne ósemki na 
lodzie.
– Jerry – powiedziała Eleonora swoim chłodnym głosem – masz chyba na myśli Sankt 
Moritz.
– I tobie się przypomni Sankt Moritz – odparł Jerry – jak tylko poczujesz ten lodowaty 
wiatr.
Tymczasem Paul i pan Rasmussen zbierali bagaże.
– Najwyższy czas się ruszać – powiedział Paul, nerwowo przestawiając sakwojaż 
Eweliny. – Pociąg zaraz odchodzi.
Popędzili wszyscy wzdłuż peronu. Tylko Jerry Burnham zapomniał kupić peronówki 
i został kłócąc się z kolejarzem przy wejściu i przetrząsając kieszenie w poszukiwaniu karty 
prasowej. Paul wniósł sakwojaże do przedziału i spiesznie uścisnął dłoń Eleonorze. Ewelina 
napotkała jego spojrzenie skrzywdzonego psa.
– Nie będziesz tam chyba siedziała długo, co? – spytał. – Zostało nam niewiele czasu.
Ewelina miała go ochotę ucałować, ale pociąg właśnie ruszył i Paul rzucił się do wyjścia. 
Pan Rasmussen zdążył jedynie podać przez okno parę pism oraz róże Jerry’ego i pomachać 
im melancholijnie kapeluszem z peronu. Ewelina odetchnęła z ulgą, że wreszcie jedzie. 
Eleonora zaśmiewała się oparta o poduszki.
– Słowo daję, Ewelino. Przekomiczna jesteś z tymi swoimi Romeami.
Mimo woli Ewelina roześmiała się także. Pochyliła się i położyła Eleonorze rękę na 
ramieniu.
– Postarajmy się, żeby to był wspaniały urlop – powiedziała.
Obudziwszy się następnego dnia wczesnym rankiem, zobaczyła przez okno, że pociąg 
stoi w Marsylii. Zrobiło jej się nieswojo, bo miała ochotę zatrzymać się po drodze i zwiedzić 
miasto, ale Eleonora uparła się jechać prosto do Nicei twierdząc, że nie cierpi portów, gdyż 
wszystkie są jednakowo obskurne. Jednakże po kawie wypitej w wagonie restauracyjnym, 
patrząc przez okno na suche wzgórza, sosny i cyple wrzynające się w niebieskie połacie 
morza, Ewelina poczuła powracające radosne podniecenie.
W Nicei dostały dobre pokoje w hotelu, przespacerowały się w chłodnym słoneczku 
ulicami pełnymi rannych żołnierzy i oficerów wszystkich armii alianckich, przeszły pod 
popielatymi palmami Promenade des Anglais i stopniowo Ewelinę zaczęło ogarniać chłodne 
uczucie rozczarowania. Doczekała swoich dwu tygodni urlopu i ma je zmarnować w Nicei? 
Eleonora, która była wciąż świeża i pogodna, zaproponowała wstąpienie do wielkiej kawiarni 
na placu, gdzie grała dęta orkiestra, i wypicie po kieliszeczku Dubonneta  przed lunchem. 
Kiedy chwilę posiedziały przyglądając się mundurom i rojowi krzykliwie ubranych kobiet 
określonej konduity, Ewelina wyprostowała się nagle w fotelu i zapytała:
– No dobrze, a teraz gdy tu jesteśmy, co my na miłość Boską będziemy robiły?
Następnego dnia obudziła się późno; nie chciało jej się wstawać, nie miała pojęcia, jak 
spędzi cały długi dzień. Leżąc wpatrzona w pasma przesączającego się przez żaluzje słońca 
na ścianie, usłyszała męski głos w sąsiednim pokoju zajętym przez Eleonorę. Zesztywniała 
zamieniona w słuch. Głos był jakby J.W. Wstała i zaczęła się ubierać z sercem walącym jak 
młot. Naciągała najlepszą parę przezroczystych czarnych jedwabnych pończoch, gdy do 
pokoju wkroczyła Eleonora.
– Wyobraź sobie, kto się zjawił. J.W. przyjechał wozem sztabowym, żeby mnie pożegnać 
przed wyjazdem do Włoch. Mówi, że już się dusi w atmosferze konferencji pokojowej 
i musiał trochę zmienić powietrze. Pośpiesz się, kochanie, to wypijemy razem kawę.
Nie może ukryć nutki triumfu, pomyślała Ewelina. Jakie te kobiety głupie!
– To cudownie, zaraz przychodzę, kochanie – powiedziała najdźwięczniejszym, na jaki ją 
było stać, głosem.
J.W. miał jasnopopielaty flanelowy garnitur, szafirowy krawat i twarz zaróżowioną od 
długiej jazdy. Był w świetnym humorze. Przyjechał z Paryża w piętnaście godzin, jedynie 
z czterogodzinną drzemką po kolacji w Lyonie. Pijąc mnóstwo gorzkiej kawy z gorącym 
mlekiem, planowali wycieczkę.
Był piękny dzień. Wielki Packard niósł ich gładko po la Corniche. Lunch zjedli w Monte 
Carlo, obejrzeli po południu kasyno i pojechali dalej na herbatę w angielskiej herbaciarni 
w Mentonie. Następnego dnia urządzili sobie wycieczkę w góry do Grasse, gdzie obejrzeli 
fabryki perfum, i trzeciego dnia wsadzili Eleonorę w ekspres rzymski. J.W. miał zaraz potem 
wracać do Paryża. Ewelina zauważyła, że uśmiech na szczupłej białej twarzy Eleonory był 
dość markotny, gdy rozmawiała z nimi z okna wagonu. Potem pociąg odjechał, a Ewelina 
i J.W. zostali sami na pustym peronie, w skłębionym obłoku dymu białego jak mleko 
w prószącym przez szklany dach stacyjny słoneczku. Spojrzeli po sobie nieco skrępowani.
– Wspaniała dziewczyna – odezwał się J.W.
– Tak, bardzo jestem do niej przywiązana – odparła Ewelina głosem, który jej samej 
zabrzmiał fałszywą nutką. – Szkoda, że nie mogliśmy z nią pojechać.
Wrócili powoli do auta.
– Gdzie cię odwieźć, Ewelino, nim wyruszę w drogę powrotną? Do hotelu?
Ewelinie zabiło serce.
– A co gdybyś zjadł ze mną lunch przed odjazdem? Zapraszam cię na lunch.
– To bardzo miło z twojej strony. Może to i niegłupia myśl, przecież muszę gdzieś zjeść 
lunch, a stąd aż do Lyonu nie ma ani jednej restauracji godnej białego człowieka.
Jedli w kasynie nad morzem. Woda była bardzo niebieska, trzy łodzie z łacińskimi 
żaglami płynęły w kierunku wejścia do portu. W oszklonej restauracji było ciepło 
i przyjemnie, pachniało winem i smażonymi na maśle potrawami. Ewelinie zaczynało się 
podobać w Nicei.
J.W. wypił więcej wina niż zwykle i zaczął jej opowiadać o swoim dzieciństwie 
w Wilmington, a nawet zanucił fragment piosenki, którą skomponował w młodości. Ewelina 
była podekscytowana. Potem jął się rozwodzić o Pittsburghu i o swoich poglądach na kapitał 
i pracę. Na deser jedli brzoskwinie flambees z rumem; Ewelina bezczelnie zamówiła butelkę 
szampana. Rozumieli się cudownie.
Potem rozmowa zeszła na Eleonorę. Ewelina opowiedziała mu, jak się poznały 
w Instytucie Sztuki i czym Eleonora była dla niej w Chicago – pierwszą napotkaną 
dziewczyną interesującą się tym samym co ona, a przy tym taką utalentowaną i z taką głową 
do interesów. J.W. powiedział jej, ile Eleonora znaczyła dla niego w bolesnych latach z drugą 
żoną Gertrudą w Nowym Jorku; tylko że ludzie zawsze tłumaczyli sobie opacznie ich piękną 
przyjaźń, całkowicie wolną od czegokolwiek niskiego i zmysłowego.
– Naprawdę? – zapytała Ewelina spoglądając mu nagle prosto w oczy. – A ja myślałam, 
że jesteście z Eleonorą kochankami.
J.W. oblał się rumieńcem. Na sekundę Ewelina przeraziła się, że go zmroziła. Ale 
zmarszczki koło oczu sfałdowały mu się w komicznym chłopięcym wyrazie.
– Nie, słowo honoru. Zbyt ciężko harowałem przez całe życie, żeby mieć czas na 
rozbudzenie tej strony swojej natury. Dzisiaj ludzie inaczej na to patrzą jak kiedyś.
Ewelina przytaknęła głową. Na widok jego głębokiego rumieńca i ona oblała się pąsem.
– A teraz – podjął J.W. kiwając smętnie głową – mam czterdziestkę na karku i jest za 
późno.
– Dlaczego za późno?
Siedziała patrząc na niego z lekko rozchylonymi wargami i płonącymi policzkami!
– Trzeba było dopiero wojny, żeby nas nauczyć sztuki życia – powiedział. – 
Interesowaliśmy się wyłącznie pieniędzmi, sprawami materialnymi, dopiero Francuzi 
pokazali nam, jak żyć. Gdzież w Stanach znaleźlibyśmy taką cudowną atmosferę jak tutaj?
Uczynił ręką szeroki gest obejmujący morze za oknami, stoliki z tłoczącymi się przy nich 
kobietami w jaskrawych strojach i mężczyznami w galowych uniformach i ostre błękitne 
błyski światła na kieliszkach i sztućcach. Garson mylnie odczytał jego ruch i usłużnie 
zamienił pustą butelkę w kubełku na pełną.
– Mój Boże, Ewelino, jesteś taka czarująca, że zapomniałem zupełnie o godzinie, 
o powrocie do Paryża, o wszystkim. To jest właśnie rzecz, której mi brakowało przez całe 
życie, dopóki nie poznałem ciebie i Eleonory. Oczywiście, z Eleonorą wszystko rozgrywa się 
na wyższej płaszczyźnie. Wypijmy zdrowie Eleonory, pięknej utalentowanej Eleonory! 
Ewelino, kobiety były przez całe życie moim natchnieniem, piękne czarujące subtelne 
kobiety. Wiele swoich najlepszych pomysłów zawdzięczam kobietom, oczywiście pośrednio, 
dzięki ich pobudzającemu wpływowi intelektualnemu. Ludzie mnie nie rozumieją, Ewelino, 
szczególnie niektórzy dziennikarze wypisują o mnie bardzo bolesne rzeczy. No cóż, sam 
kiedyś byłem dziennikarzem. Pozwól sobie powiedzieć, Ewelino, że wyglądasz czarująco 
i jesteś taka pełna zrozumienia. Ta choroba mojej żony, obawiam się, że biedna Gertruda już 
nigdy nie będzie sobą... Rozumiesz, postawiło mnie to w bardzo nieprzyjemnej sytuacji, bo 
jeśli ktoś z jej krewnych zostanie wyznaczony kuratorem jej majątku, to bardzo znaczne 
kapitały zainwestowane przez rodzinę Staple w mojej firmie mogą zostać wycofane, co by mi 
narobiło masę kłopotów. Musiałbym zwinąć swoje interesy w Meksyku, a przemysł naftowy 
potrzebuje człowieka, który by umiał przedstawić jego punkt widzenia opinii meksykańskiej 
i amerykańskiej, i moim zamierzeniem było przekonanie wielkiego kapitału, żeby się zwrócił 
wprost...
Ewelina napełniła mu kieliszek. W głowie trochę jej szumiało, ale czuła się cudownie. 
Miała ochotę pochylić się i pocałować go, na dowód jak doskonale go rozumie i jak bardzo 
podziwia. A on ciągnął dalej, z kieliszkiem w ręce, niemal jakby przemawiał w Rotary 
Clubie:
– ...żeby się zwrócił wprost do opinii publicznej. Ale musiałem to wszystko odłożyć na 
bok, kiedy się okazało, że rząd mnie potrzebuje. Cóż, kiedy moja pozycja w Paryżu jest też 
bardzo trudna, Ewelino! Prezydent jest otoczony chińskim murem, obawiam się, że jego 
doradcy nie rozumieją wagi propagandy, dialogu z opinią publiczną za każdym nowym 
posunięciem. To jest historyczny moment, Ameryka stoi na rozdrożu. Bez nas wojna 
zakończyłaby się zwycięstwem niemieckim lub trudnymi rokowaniami pokojowymi, a teraz 
nasi właśni sprzymierzeńcy próbują za naszymi plecami monopolizować zasoby naturalne 
całego świata. Pamiętasz, co mówił Rasmussen? To święta prawda, prezydent jest otoczony 
ponurymi intrygami. Ale cóż, skoro nawet prezesi wielkich koncernów nie rozumieją, że 
w takiej chwili nie można żałować pieniędzy, trzeba je wydawać pełnymi garściami. Przy 
odpowiednich środkach mógłbym mieć w ciągu tygodnia całą prasę francuską w kieszeni, 
a myślę, że i do angielskiej znalazłbym drogę, gdybym się odpowiednio zabrał do rzeczy. 
W dodatku mamy za sobą wszystkie narody, lud ma wszędzie dość samowładztwa i tajnej 
dyplomacji, gotów jest z otwartymi rękami powitać amerykańską demokrację 
i demokratyczne amerykańskie metody handlowe. Jedynym sposobem zapewnienia światu 
dobrodziejstw pokoju jest zapewnienie sobie przez nas dominacji. Prezydent Wilson nie zdaje 
sobie sprawy z potęgi nowoczesnej naukowej kampanii propagandowej. Ni mniej, ni więcej, 
tylko trzy tygodnie staram się u niego o audiencję, a jeszcze nie tak dawno w Waszyngtonie 
mówiłem mu, no, prawie po imieniu. Przecież na jego osobistą prośbę rzuciłem z całym 
samozaparciem wszystkie swoje sprawy w Nowym Jorku, przywiozłem ze sobą znaczną 
część własnego personelu... Ale, Ewelino, moja droga, przecież ja ciebie zagadam na śmierć. 
Ewelina pochyliła się i poklepała jego leżącą na brzegu stołu dłoń. Oczy jej błyszczały.
– Ależ to cudowne! – powiedziała. – Czyż nie bawimy się cudownie?
– Ach, Ewelino, chciałbym być wolny, żeby się w tobie zakochać.
– Czyż nie jesteśmy oboje wolni, J.W.? Zresztą jest wojna. Moim zdaniem te wszystkie 
konwencjonalne brednie o małżeństwie i tak dalej są nieznośne. Nie uważasz?
– Ach, Ewelino, gdybym tylko był wolny! Chodź, wyjdziemy trochę na powietrze. 
Siedzimy tu całe popołudnie.
Ewelina uparła się zapłacić za lunch, chociaż pochłonęło to wszystkie pieniądze, które 
miała przy sobie. Obojgu plątały się trochę nogi, gdy wychodzili z restauracji. Ewelinie 
zakręciło się w głowie, więc oparła się na ramieniu J.W., który poklepał ją po ręce.
– No, no, przejedziemy się trochę – rzekł.
O zachodzie słońca wjechali zza załomu zatoki do Cannes.
– Czas się wziąć w garść – powiedział J.W. – Nie masz chyba ochoty zostać tutaj sama, 
co, mała kobietko? Więc może wrócisz ze mną do Paryża? Będziemy się zatrzymywali 
w malowniczych miasteczkach, urządzimy sobie wycieczkę. Bo tutaj jest za duże 
prawdopodobieństwo spotkania kogoś znajomego. Odeślę wóz sztabowy, wynajmiemy 
francuski automobil. Lepiej nie ryzykować.
– Dobrze, Nicea jest nieznośna.
J.W. zawołał do szofera, by zawracał do Nicei. Odwiózł ją do hotelu i obiecał przyjechać 
po nią wpół do dziesiątej rano, więc niech się dobrze wyśpi. Poczuła się okropnie 
zawiedziona po jego odjeździe. Kazała sobie przysłać na górę filiżankę herbaty, jak się 
okazało zimnej i o smaku mydła, i poszła do łóżka. Leżała myśląc, że zachowuje się jak 
nędzna mała dziwka; ale za późno było się cofać. Nie mogła zasnąć, w całym ciele czuła 
nerwowe igiełki. Jeśli tak dalej pójdzie, będzie jutro wyglądała jak strach na wróble. Wstała 
i zaczęła przewracać w sakwojażu, aż znalazła aspirynę. Łyknąwszy parę pastylek wróciła do 
łóżka i leżała bez ruchu, ale przed oczami wciąż wyłaniały jej się i rozpływały w oparach 
półsnu jakieś twarze, a w uszach dźwięczały długie kadencje bezsensownych zdań. Z mgły 
wykwitała przed nią na przykład twarz Jerry’ego Burnhama, by po chwili przeobrazić się 
w twarz pana Rasmussena, Edgara Robbinsa, Paula Johnsona czy Freddiego Seargeanta. 
W końcu Ewelina wstała i dygocąc jęła się przechadzać po pokoju. Nieprędko wróciła do 
łóżka, ale jak zasnęła, to obudziło ją dopiero pukanie pokojówki, która przyszła oznajmić, że 
jakiś pan czeka na nią na dole.
Kiedy Ewelina zeszła, J.W. spacerował tam i z powrotem w słońcu przed hotelem. Koło 
klombu pelargonii pod palmami stał długi włoski automobil o niskim podwoziu. Prawie się 
nie odzywając wypili kawę przy małym żelaznym stoliku na dworze. J.W. powiedział, że 
trafił mu się nędzny pokoik w jakimś hotelu o wyjątkowo podłej obsłudze.
Gdy tylko Ewelina zniosła sakwojaż, ruszyli z szybkością sześćdziesięciu mil. Szofer 
pędził jak szalony w zawodzącym północnym wietrze, który się wzmagał w miarę podróży 
wzdłuż wybrzeża. Do Marsylii dojechali sztywni i oblepieni kurzem na późny lunch 
w restauracji rybnej na skraju starego portu. Ewelinie kręciło się w głowie od pędu, chłostania 
wiatru, tumanów kurzu i przemykających obok winnic, oliwek i skalistych szarych wzgórz 
przeplatanych widokami jakby wyciętych laubzegą skrawków łupkowoniebieskiego morza.
– Wiesz co, J.W. – powiedziała. – Wojna była straszna, ale mimo wszystko wspaniale jest 
żyć w obecnych czasach. Nareszcie coś się dzieje.
J.W. mruknął coś półgębkiem o wielkiej fali idealizmu i dalej zajadał bouillabaisse . 
Nie był dzisiaj zbyt rozmowny.
– W Ameryce nie zostawiliby tych wszystkich ości w rybie – powiedział.
– Jak sądzisz, co będzie z tymi terenami naftowymi? – spróbowała Ewelina jeszcze raz.
– Żebym ja to wiedział – odrzekł. – No, czas w drogę, jeśli chcemy dojechać do tego 
miasteczka przed nocą.
Kazał szoferowi kupić dodatkowy pled, kiedy jedli lunch, i owinęli się nim szczelnie pod 
budą na tylnym siedzeniu auta. J.W. objął Ewelinę ramieniem, utykając brzegi pledu.
– Będzie nam teraz jak u Pana Boga za piecem – powiedział.
Zachichotali zgodnie.
Mistral wzmógł się tak, że topole gięły się we dwoje na piaszczystej równinie, z której 
zaczęli się wspinać serpentynami do Les Baux . Walka z wiatrem zmniejszała szybkość 
automobilu i zapadł zmrok, nim wjechali do zrujnowanego miasteczka. Byli jedynymi gośćmi 
w hotelu, w którym panował nieznośny ziąb, bo oliwne sęki palące się na kominkach nie 
dawały nic ciepła, tylko kłęby popielatego dymu buchające do pokoju, ilekroć podmuch 
wiatru wpadł do komina. Ale zjadłszy pyszny obiad z winem grzanym na korzeniach poczuli 
się znacznie lepiej. Przed powrotem do pokoju musieli wciągnąć palta. Wdrapując się po 
schodach J.W. pocałował ją za ucho i szepnął:
– Ewelino, kochana mała kobietko, przy tobie czuję się znów jak chłopak.
Kiedy J.W. zasnął, Ewelina długo leżała koło niego słuchając z otwartymi oczami, jak 
wiatr stuka okiennicą, wyje w załomach dachu, zawodzi nad gołą równiną w dole. Dom 
pachniał suchym kurzem i przenikał zimnem. Ewelina nie mogła się w żaden sposób 
rozgrzać, mimo że tuliła się do J.W. ze wszystkich sił. W głowie wirowała jej ta sama 
skrzypiąca karuzela twarzy, planów i strzępów rozmów, nie pozwalająca myśleć logicznie ani 
zapaść w sen.
Rano, stwierdziwszy, że będzie się musiał myć w miednicy, J.W. skrzywił się 
i powiedział:
– Mam nadzieję, że nie przeraża cię ten prymityw, moja mała kobietko.
Na lunch pojechali do Nimes, zahaczając po drodze o Arles i Awinion, po czym wrócili 
na drugą stronę rzeki i późnym wieczorem dotarli do Lyonu. W hotelu kazali sobie podać 
kolację do numeru, wzięli gorącą kąpiel i znowu pili grzane wino. Kiedy garson zabrał tacę, 
Ewelina osunęła się J.W. na kolana i zaczęła go całować. Nieprędko pozwoliła mu zasnąć.
Następnego dnia lał deszcz. Czekali parę godzin, aż ustanie. J.W. był zamyślony, 
próbował telefonować do Paryża, ale nie dostał połączenia. Ewelina siedziała w żałosnym 
salonie hotelowym i czytała stare numery „L’lllustration” . Też chciała znaleźć się już jak 
najprędzej w Paryżu. W końcu zdecydowali się wyruszyć.
Ulewa przeszła w kapuśniaczek, ale drogi były w bardzo złym stanie, tak że o zmroku 
dojechali zaledwie do Nevers. J.W. dostał kataru i zaczął łykać chininę, żeby się uchronić 
przed przeziębieniem. W hotelu w Nevers wziął dwa sąsiednie pokoje ze wspólną łazienką 
i spali tej nocy w osobnych łóżkach. Przy kolacji Ewelina spróbowała go wciągnąć 
w rozmowę o konferencji, ale uciął sprawę krótko:
– Po cóż mówić o sprawach zawodowych? Już niedługo do nich wracamy. Lepiej 
mówmy o sobie.
W miarę zbliżania się do Paryża J.W. zaczął się robić coraz bardziej nerwowy. Z nosa mu 
się lało. W Fontainebleau zjedli wspaniały lunch, po czym J.W. wsiadł w pociąg, każąc 
szoferowi odwieźć Ewelinę na Rue de Bussy, a następnie dostarczyć jego bagaże do hotelu 
Crillon. Ewelina czuła się okropnie opuszczona jadąc sama przez przedmieścia Paryża. 
Przypomniała sobie swoje podniecenie, gdy przed paroma dniami wszyscy odprowadzali ją 
na Gare de Lyons, i zdecydowała, że jest okropnie nieszczęśliwa.
Następnego dnia po południu wybrała się o zwykłej porze do hotelu Crillon. 
W przedpokoju apartamentu J.W. nie było nikogo prócz jego sekretarki, panny Williams, 
która zmierzyła ją takim zimnym złym wzrokiem, iż Ewelinie od razu przyszło do głowy, że 
musi coś wiedzieć. Oznajmiła, że pan Moorehouse jest bardzo przeziębiony, ma gorączkę 
i nikogo nie przyjmuje.
– Wobec tego zostawię mu karteczkę – odrzekła Ewelina. – Nie, zadzwonię później. Nie 
sądzi pani, że tak będzie najlepiej?
Panna Williams kiwnęła oschle głową.
– Jak pani chce – powiedziała.
Ewelina ociągała się z odejściem.
– Widzi pani, wróciłam właśnie z urlopu. Wróciłam parę dni wcześniej, bo mam tyle do 
zwiedzenia w Paryżu. Ale pogoda zrobiła się taka okropna.
Panna Williams zmarszczyła czoło w namyśle i postąpiła krok w jej stronę.
– Taak. To bardzo nieszczęśliwy zbieg okoliczności, że pan Moorehouse akurat teraz się 
przeziębił, proszę pani. Mamy na warsztacie wiele ważnych spraw. Sytuacja na konferencji 
pokojowej zmienia się z minuty na minutę, trzeba nieustannie trzymać rękę na pulsie. 
Uważamy, że to pod każdym względem szczególnie ważny moment. Fatalnie, że pan 
Moorehouse musiał się akurat położyć do łóżka. Bardzo jesteśmy tym wszyscy zmartwieni, 
a najbardziej on sam.
– Ja także – odrzekła Ewelina. – Mam nadzieję, że mu się poprawi do jutra.
– Doktor też robi nadzieję, ale mimo wszystko to bardzo nieszczęśliwy zbieg 
okoliczności.
Ewelina zawahała się, co powiedzieć. Nagle wpadła jej w oko mała złota gwiazdka na 
broszce panny Williams. Chciała jakoś odzyskać jej przychylność.
– Och, nie wiedziałam, że pani straciła kogoś bliskiego – powiedziała.
Twarz panny Williams ścięła się jeszcze większym chłodem. Ewelina odniosła wrażenie, 
że nie wie, co odpowiedzieć.
– Ttak, miałam brata w marynarce – wykrztusiła i wróciwszy za biurko, jęła bardzo 
szybko stukać na maszynie.
Ewelina stała chwilę bez ruchu patrząc na migające po klawiszach palce panny Williams. 
Potem powiedziała słabym głosem: „Tak mi przykro” – odwróciła się i wyszła.
Kiedy wróciła Eleonora z kufrem pełnym starego włoskiego adamaszku, J.W. był już 
z powrotem na nogach. Ewelinie wydało się, że w stosunku Eleonory do niej pojawiła się 
nutka wzmożonego sarkazmu, jakiej przedtem nie było. Kiedy Ewelina wpadła na herbatę do 
hotelu Criłlon, panna Williams ledwo się do niej odzywała, wychodziła natomiast z siebie, by 
okazać uprzejmość Eleonorze. Nawet lokaj Morton zdawał się robić to samo rozróżnienie. 
J.W. ściskał jej niekiedy ukradkiem dłoń, ale nigdy nie udało im się wyjść nigdzie sam na 
sam. Ewelina zaczęła się nawet zastanawiać, czyby nie wrócić do Ameryki, ale myśl 
o zagrzebaniu się znowu w Santa Fe lub o powrocie do życia, jakie prowadziła w Nowym 
Jorku, napawała ją obrzydzeniem. Codziennie pisała do J.W. długie rozpaczliwe liściki o tym, 
jak jest nieszczęśliwa, ale nigdy nie wspominał o nich ani słowem, gdy się spotykali. 
Wreszcie spytała go kiedyś, czemu jej nigdy nie odpisze, na co spiesznie odparł: „Ja nigdy nie 
piszę prywatnych listów” – i zmienił temat.
W końcu kwietnia pojawił się w Paryżu Don Stevens. Był po cywilnemu, zrezygnował 
z pracy w drużynach odbudowy. Poprosił Ewelinę, żeby go przytuliła na jakiś czas, bo jest 
zupełnie spłukany. Ewelina bała się trochę konsjerżki i co sobie pomyślą Eleonora i J.W., 
jeśli się dowiedzą, ale była taka załamana i rozgoryczona, że machnęła na wszystko ręką 
i powiedziała, dobrze, przytuli go pod warunkiem, że się nie będzie przyznawał, gdzie 
mieszka. Don drwił okropnie z jej burżuazyjnych przesądów dowodząc, że tym podobne 
względy nie będą się liczyły po rewolucji, a pierwsza próba sił nadchodzi właśnie pierwszego 
maja. Dawał jej do czytania „L’Humanite” i zabrał ją na Rue du Croissant do małej 
restauracyjki, w której zamordowano Jauresa .
Pewnego dnia przyszedł do biura wysoki młody mężczyzna o pociągłej twarzy, 
w nieznanym Ewelinie uniformie. Okazało się, że to Freddie Seargeant, który dostał się do 
Pomocy dla Bliskiego Wschodu i jest okropnie przejęty, bo jedzie do Konstantynopola. 
Ewelina przyjęła go z otwartymi ramionami, ale po spędzonym w jego towarzystwie 
popołudniu stwierdziła, że dawne dyskusje o teatrze, dekoracjach, stylach, kolorach i formie 
niewiele ją już obchodzą. Freddie był w siódmym niebie, że jest w Paryżu, entuzjazmował się 
małymi dziećmi puszczającymi łódki na stawie w Ogrodzie Tuileryjskim i kaskami Garde 
Republicaine czyniącej honory belgijskiej parze królewskiej, którą widział przejeżdżającą 
akurat Rue de Rivoli. Ewelinę podkusiło, żeby mu wsadzić szpileczkę, i przypomniała jego 
pogróżki zadeklarowania się jako oponent moralny. Freddie jął się gęsto tłumaczyć, że sam 
nie wie, kiedy jeden z przyjaciół zadekował go w służbie pomocniczej, a w ogóle polityką 
specjalnie się nie interesuje i nim zdążył coś w tej sprawie zrobić, wojna się skończyła i został 
zdemobilizowany. Chcieli wyciągnąć z sobą na kolację Eleonorę, lecz okazało się, że ma 
tajemniczy bankiet z J.W. i jakimiś szyszkami z Quai d’Orsay i nie może. Wobec tego 
Ewelina poszła z Freddiem do Opera Comique na „Peleasa” , ale ledwo wysiedziała do 
końca i o mało go nie spoliczkowała ujrzawszy podczas finału, że płacze. Jedząc potem lody 
pomarańczowe w Cafe Neapolitain zgorszyła go okropnie stwierdzeniem, że Debussy już 
dawno się przeżył. Odwiózł ją w ponurym milczeniu taksówką i dopiero w ostatniej chwili, 
dojeżdżając do domu, Ewelina się zreflektowała i zrobiła dla niego miła. Obiecała wybrać się 
z nim w niedzielę do Chartres. Było jeszcze ciemno, gdy Freddie się zjawił w niedzielę rano. 
Wyszli sennie na kawę do staruszki, która prowadziła bufet w bramie naprzeciwko. Do 
pociągu mieli jeszcze godzinę, więc Freddie zaproponował, żeby wstąpić po Eleonorę. Tak 
liczył, że się wybiorą do Chartres całą trójką jak za dawnych dobrych czasów, powiedział; 
smutno mu się robi na myśl, że życie ich tak od siebie odsunęło. Wsiedli w taksówkę 
i pojechali na Quai de la Tournelle. Główną trudność stanowiło dostanie się do domu, bo 
drzwi od ulicy były zamknięte, a dom nie miał konsjerżki. Freddie dzwonił i dzwonił, aż 
mieszkający pod Eleonorą Francuz wyszedł wściekły w szlafroku i wpuścił ich. Zaczęli się 
dobijać do mieszkania Eleonory, przy czym Freddie pokrzykiwał przez drzwi:
– Wyskakuj z łóżka, Eleonoro Stoddard, jedziesz z nami do Chartres!
Po jakimś czasie w uchylonych drzwiach ukazała się chłodna blada opanowana twarz 
Eleonory i skrawek jej oszałamiającego niebieskiego negliżu.
– Eleonoro, mamy pół godziny na złapanie pociągu do Chartres. Taksówka czeka na dole 
i jak nie pojedziesz, będziesz tego żałowała do końca życia, a my z tobą.
– Ależ jestem nie ubrana. Jeszcze tak wcześnie.
– Wyglądasz czarująco, możesz jechać tak, jak stoisz. – Freddie wpakował się przez 
uchylone drzwi i wziął ją w objęcia. – Musisz z nami pojechać, Eleonoro. Wyjeżdżam jutro 
wieczorem na Bliski Wschód.
Ewelina postąpiła za nimi w stronę salonu. Mijając nie domknięte drzwi sypialni rzuciła 
okiem i znalazła się twarzą w twarz z J.W., który siedział wyprostowany jak struna w łóżku, 
w piżamie w szafirowe pasy. Jego błękitne oczy patrzyły poprzez nią, jakby jej nie widziały. 
Pod wpływem impulsu Ewelina zamknęła drzwi. Zauważyła to Eleonora.
– Dziękuję ci, kochanie – powiedziała chłodno. – Taki tam bałagan.
– Och, jedź z nami, Eleonoro – jęczał Freddie błagalnie. – Nie zapomniałaś chyba 
dawnych czasów tak jak ta nieczuła Hannah  – dorzucił wskazując na Ewelinę.
– Pozwól mi chwilę pomyśleć – odparła Eleonora stukając się spiczastym białym palcem 
w brodę. – Powiem wam, co zrobimy, kochani. Wy dwoje jedźcie tym rozklekotanym 
pociągiem, skoro jesteście gotowi, a ja jak tylko się ubiorę, pobiegnę zadzwonić do J.W. do 
Crillonu i może przyjedziemy autem. Wrócilibyśmy razem. Co wy na to?
– To byłoby cudownie, kochanie – powiedziała Ewelina słodkobrzmiącym głosem. – 
Wspaniale, Eleonoro, och, od razu wiedziałam, że przyjedziecie. No, na nas czas. Jeśli się 
rozminiemy, to będziemy na was czekać o dwunastej przed katedrą, dobrze?
Schodziła po schodach jak we śnie. Przez całą drogę do Chartres Freddie robił jej gorzkie 
wymówki, że jest nieprzytomna i nie ma serca dla starych przyjaciół. Nim dojechali do 
Chartres, zaczęło lać. Spędzili ponury dzień. Witraże w katedrze, wyjęte dla zabezpieczenia 
na czas wojny, nie zostały jeszcze wprawione z powrotem. Wysocy dwunastowieczni święci 
wyglądali mokro i oślizgło w zacinającym deszczyku. Freddie powiedział, że warto było 
przyjechać dla samego zobaczenia obstawionej świecami czarnej Marii Panny w krypcie, ale 
Ewelina nie podzielała jego zdania. Eleonora i J.W. oczywiście się nie pokazali.
– Zrozumiałe, na taki deszcz – powiedział Freddie.
Ewelina niemal z ulgą stwierdziła, że zaczyna być przeziębiona i musi się jak najszybciej 
położyć do łóżka. Freddie odwiózł ją taksówką pod dom, ale na górę nie pozwoliła mu wejść 
w obawie, że zastanie Dona. Don rzeczywiście był na górze i okazał jej dużo serca, opatulił ją 
w łóżku i zrobił jej gorącej lemoniady z koniakiem. Miał pełne kieszenie pieniędzy, bo 
właśnie udało mu się sprzedać jakieś artykuły i został zaangażowany na korespondenta 
londyńskiego „Daily Heralda” w Wiedniu. Szykował się do wyjazdu zaraz po pierwszym 
maja, „chyba że się wszystko zawali”, powiedział znacząco. Wyniósł się jeszcze tego 
wieczora do hotelu dziękując jej za przytulenie go w imię starej przyjaźni, skoro go już nie 
kocha. W mieszkaniu zrobiło się pusto po jego wyjściu. Ewelina niemal żałowała, że go 
puściła. Leżała w łóżku nieszczęśliwa i rozgorączkowana, aż w końcu zasnęła z uczuciem 
strachu, osamotnienia i niemocy.
Pierwszego maja rano przyszedł Paul Johnson, zanim zdążyła wstać. Był po cywilnemu, 
włosy miał jakby jaśniejsze i wydawał się w ogóle młodszy, szczuplejszy, milszy 
i przystojniejszy. Powiedział, że Don Stevens tak go nastraszył nadchodzącymi 
wydarzeniami, strajkiem powszechnym i w ogóle, że przyszedł jej dotrzymać towarzystwa, 
jeśli Ewelina nie ma nic przeciwko temu.
– Uważałem, że lepiej nie pokazywać się w mundurze, więc pożyczyłem garnitur od 
kolegi – wyjaśnił.
– Ja też chyba dzisiaj zastrajkuję – powiedziała Ewelina. – Mam już tak dosyć 
Czerwonego Krzyża, że mogłabym usiąść i płakać.
– Jejku, to cudownie, Ewelino. Może wyjdziemy obejrzeć tę ruchawkę? Nie będę się nic 
bał z tobą. Rozumiesz, będę miał spokojną głowę wiedząc, gdzie jesteś. Zuch dziewczyna 
z ciebie, Ewelino.
– Do twarzy ci w tym ubraniu, Paul. Nie widziałam cię nigdy po cywilnemu.
Paul się zaczerwienił i schował niepewnie ręce do kieszeni.
– Mój Boże, jak ja bym chciał już być naprawdę w cywilu, mimo że to oznacza powrót do 
pracy. Nic a nic nie korzystam z tych wykładów na Sorbonie, bo wszyscy są tacy 
podekscytowani! Mam już po czubek głowy słuchania, jacy z tych Boszów dranie, a ci 
francuscy profesorowie ani rusz nie potrafią mówić o niczym innym.
– Na razie wyjdź poczytać sobie jakąś książkę, żebym mogła wstać. Nie zauważyłeś, czy 
ta staruszka z przeciwka ma już gotową kawę?
– I owszem, ma! – krzyknął Paul z salonu, do którego się schronił, gdy tylko Ewelina 
wytknęła czubek nogi spod kołdry. – Mam iść i przynieść?
– Bądź taki dobry. Mam w domu brioszki i masło. Weź tę emaliowaną bańkę na mleko 
z kuchni.
Przejrzała się w lustrze, nim zaczęła się ubierać. Miała sińce pod oczami i pierwsze ślady 
kurzych łapek. Myśl o starości zmroziła ją bardziej niż wilgoć paryskiego pokoju. Wydała jej 
się tak namacalna, że wybuchnęła płaczem. Z lustra patrzyła na nią gorzka brudna od łez 
twarz starej wiedźmy. Wcisnęła wierzchy dłoni z całej siły w oczy.
– Och, jakież ja prowadzę idiotyczne życie – szepnęła półgłosem.
Wrócił Paul. Słyszała, jak niepewnie spaceruje po salonie.
– Zapomniałem ci powiedzieć. Don mówi, że Anatol France ma maszerować z mutiles de 
la guerre ... Cafe au lait czeka, jak tylko będziesz gotowa.
– Chwileczkę – zawołała znad miednicy, w której spryskiwała twarz zimną wodą. – Ile ty 
masz lat, Paul? – spytała wychodząc z sypialni, wyelegantowana, uśmiechnięta i świadoma, 
że wygląda ślicznie..
– Jestem wolny, biały i mam skończone dwadzieścia jeden lat. Może wypijemy tę kawę, 
nim ostygnie?
– Nie wyglądasz na tyle.
- Ale swój rozum mam – odparł czerwieniąc się jak rak.
– Jestem od ciebie o pięć lat starsza – powiedziała Ewelina. – Och, jak ja się nie chcę 
zestarzeć!
– Pięć lat to nic nie jest – bąknął Paul.
Ze zdenerwowania wylał solidny chlust kawy na nogawkę spodni.
– O, diabli, co za osioł ze mnie – prychnął.
- Wyczyszczę ci to zaraz – zawołała Ewelina wybiegając po ręcznik.
Kazała mu usiąść na krześle i klęknąwszy przed nim, zaczęła mu trzeć ręcznikiem 
wewnętrzną stronę uda. Siedział sztywny, czerwony jak burak, z zaciśniętymi wargami. 
Poderwał się z krzesła, nim skończyła.
– No, to chodźmy zobaczyć, co się właściwie dzieje. Szkoda, że tak kiepsko się w tym 
wszystkim orientuję.
– Mógłbyś przynajmniej podziękować – powiedziała Ewelina podnosząc na niego wzrok.
– Wielkie dzięki, Ewelino. To bardzo ładnie z twojej strony.
Miasto wyglądało jak w niedzielę. Tylko niektóre sklepy na bocznych ulicach były 
otwarte, ale i one miały do połowy spuszczone żaluzje. Dzień był szary, idąc bulwarem Saint-
Germain mijali grupki przechadzających się ludzi w odświętnych ubraniach. Przedsmak 
wiszącego w powietrzu napięcia poczuli dopiero, gdy ze stukotem kopyt minął ich szwadron 
Garde Republicaine w lśniących kaskach z kitami trójkolorowych piór.
Po drugiej stronie Sekwany było więcej ludzi, stały grupki żandarmów. Na skrzyżowaniu 
kilku ulic zobaczyli gromadę starych robotników w drelichach, z czerwoną flagą i wielkim 
napisem: L’UNION DES TRAVAILLEURS FERA LA PAIX DU MONDE . Ruszył na 
nich kordon Gwardii Republikańskiej z wyciągniętymi szablami i błyskami słońca na 
kaskach. Starzy robotnicy rzucili się do ucieczki lub rozpłaszczyli w sieniach.
Na wielkich bulwarach stały wokół ustawionych w kozły karabinów kompanie poilus 
w hełmach i wyszmelcowanych błękitnych mundurach. Przesuwające się fale ludzkie 
wznosiły na ich cześć okrzyki, wszyscy wydawali się pogodni i życzliwi. Ewelina i Paul byli 
już zmęczeni. Łazili tak od rana, powoli tracili nadzieję, że gdzieś dostaną lunch. Na domiar 
złego zaczynało padać. Mijając Giełdę wpadli na Dona Stevensa, który wychodził z urzędu 
telegraficznego. Był zmęczony i zły, od piątej włóczył się po mieście.
– Jeśli mają być zamieszki, to czemu, u licha, nie mogą się zacząć, póki jest jeszcze czas 
na depesze prasowe? No, ale widziałem przynajmniej Anatola France’a w pochodzie 
zaatakowanym przez policję na Place d’Alma. Wykroiłaby się z tego niezła historia, żeby nie 
ta przeklęta cenzura. W Niemczech sytuacja jest bardzo poważna, myślę, że powinno do 
czegoś dojść.
– A tutaj w Paryżu nie dojdzie do niczego, Don? – spytał Paul.
– Ba, żebym ja wiedział! Jakieś szczeniaki rozebrały kratki wokół drzew i obrzuciły nimi 
gliny na Avenue Magenta. Burnham powiedział mi przed chwilą w urzędzie telegraficznym, 
że na Place de la Bastille ustawiono barykady, ale niech mnie diabli, jeśli tam pojadę, dopóki 
czegoś nie przegryzę. Zresztą nie wierzę w to i w ogóle ledwo trzymam się na nogach. Ale co 
wy, burżuje, robicie w taki dzień na ulicy?
– Nie strzelajcie, towarzyszu – zawołał Paul podnosząc ręce do góry.
– Poczekajcie z tym, aż coś zjemy – zaśmiała się Ewelina i pomyślała, o ile 
sympatyczniejszy jest Paul od Dona.
Długo błądzili w zacinającym deszczyku po bocznych ulicach, aż wreszcie natrafili na 
małą restauracyjkę, z której dochodziły głosy i zapach jedzenia. Dali nura pod na pół 
opuszczoną żaluzją. W środku było ciemno i tłoczno od robociarzy i szoferów taksówek. 
Wcisnęli się za róg marmurowego stołu, na którym dwóch starszych mężczyzn grało 
w szachy. Noga Eweliny dotknęła nogi Paula. Ewelina jej nie cofnęła, ale Paul zrobił się cały 
czerwony na twarzy i odsunął się po chwili z krzesłem.
– Przepraszam – bąknął.
Wzięli wszyscy wątróbkę z cebulką i Don wdał się swoją złą, lecz płynną francuszczyzną 
w rozmowę z szachistami. Byli oni zdania, że dzisiejsza młodzież jest do niczego. Za 
dawnych lat, kiedy młodzi wychodzili na ulice, to wyrywali brukowce z jezdni, a żandarmów 
ściągali za nogi z koni. A dzisiaj miał być strajk powszechny i co? Nic, kilku uliczników 
cisnęło parę kamieni i zbiło szybę w kawiarni. Nie w ten sposób broni się wolności i godności 
klasy robotniczej. Mężczyźni wrócili do swoich szachów. Don postawił im butelkę wina.
Ewelina, wygodnie oparta, słuchała jednym uchem, zastanawiając się jednocześnie, czyby 
nie wpaść po południu do J.W. Nie widziała ani jego, ani Eleonory od owego niedzielnego 
ranka, ale co to szkodzi. Pomyślała, czy Paul by się z nią ożenił i jakby to było mieć z nim 
gromadę dzieci o takim samym szczeniakowatym rozwichrzonym wyglądzie jak on. Dobrze 
było tak siedzieć w tej ciemnej restauracyjce pachnącej jadłem, winem i „Caporal ordinaire”, 
słuchając, jak Don wykłada Paulowi kanony rewolucji.
– Po powrocie do kraju powłóczę się chyba trochę – powiedział w końcu Paul. – Będę się 
najmował do żniw i tym podobnych prac, żeby się trochę rozeznać w tych sprawach. Bo jak 
dotąd, to wiem tyle, co usłyszę od ludzi.
Zjedli i siedzieli nad lampkami wina, gdy usłyszeli amerykańskie głosy. Byli to dwaj 
żandarmi, którzy wstąpili napić się czegoś przy cynkowym barze.
– Nie rozmawiajcie po angielsku – szepnął Paul. Siedzieli sztywno starając się upodobnić 
do Francuzów, dopóki dwa uniformy khaki nie zniknęły z powrotem na ulicy.
– Uff, ale miałem pietra – odezwał się Paul. – Zaaresztowaliby mnie jak nic, gdyby mnie 
capnęli bez munduru. Pojechałbym na Rue Saint Anne i adiu Fruziu.
– Mój biedny chłopiec, rozstrzelaliby cię o świcie – powiedziała Ewelina. – Biegnij do 
domu przebrać się. Ja jeszcze wpadnę na chwilę do Czerwonego Krzyża.
Don doszedł z nią do Rue de Rivoli. Paul skręcił kłusem w jedną z ulic, żeby znaleźć się 
jak najprędzej w domu i przebrać w mundur.
– Bardzo miły chłopiec z tego Paula Johnsona. Skąd tyś go wytrzasnął, Don? – zapytała 
Ewelina od niechcenia.
- Ee, dość naiwny. Niewypierzony szczeniak, ale poza tym nie można mu nic zarzucić. 
Poznałem go, kiedy służył w kolumnie transportowej stojącej obok nas nad Marną. Potem 
zadekował się w Służbie Kurierskiej, a teraz studiuje na Sorbonie. I jak Boga kocham, przyda 
mu się to, nie ma ani krzty uświadomienia społecznego. Ten chłopak do dziś dnia wierzy 
w bociana.
– Zdaje się, że pochodzi z tych samych stron co ty, a w każdym razie z tej samej części 
Ameryki.
– Tak, jego papcio ma elewator zbożowy w jakiejś zakazanej dziurze. Petit bourgeois, 
takie męty. Ale mimo wszystko niezły z niego chłopak. Szkoda tylko, że nie zna Marksa ani 
nic, co by utwierdziło jego poglądy. – Don zrobił do niej minę. – To samo dotyczy ciebie, 
Ewelino, tylko że na tobie już dawno położyłem krzyżyk. Jesteś dekoracyjna, i owszem, ale 
bezużyteczna.
Zatrzymali się rozmawiając pod arkadami na rogu.
– Och, Don, te twoje poglądy są nieznośne – zaczęła, ale jej przerwał:
– Do zobaczenia, bo nadjeżdża mój autobus. Nie powinienem jeździć autobusami, kiedy 
jest strajk, ale to piekielny kawał drogi na piechotę do Bastylii. – Posłał jej całusa. – Nie 
sierdź się już na mnie.
Ewelina pomachała mu ręką.
– Baw się dobrze w Wiedniu, Don.
Wskoczył na pomost przelatującego z hukiem autobusu. Ewelina zobaczyła jeszcze, jak 
konduktorka próbuje go bezskutecznie wypchnąć, bo autobus był przeładowany.
Poszła do biura z taką miną, jakby urzędowała przez cały dzień. Na krótko przed szóstą 
ruszyła spacerkiem do hotelu Crillon. Na górze u J.W. wszystko było jak zwykle. Chłodna 
płowowłosa panna Williams siedziała za swoim biurkiem; Morton roznosił dyskretnie herbatę 
i ptifurki; J.W., pogrążony w rozmowie z jakimś dostojnikiem w żakiecie, stał we framudze 
okna na pół ukryty za ciężką draperią koloru szampana; Eleonora, w perłowoszarej 
popołudniowej sukni, którą Ewelina widziała po raz pierwszy, szczebiotała przed kominkiem 
z trzema młodymi sztabowcami. Ewelina wypiła filiżankę herbaty, zamieniła z Eleonorą parę 
słów, po czym powiedziała, że jest umówiona, i wyszła. W przedpokoju napotkała wzrok 
panny Williams, więc zatrzymała się na chwilę.
– A pani jak zwykle zajęta? – zapytała.
- Całe szczęście, że mam zajęcie – odparła panna Williams. – To jedno chroni człowieka 
od głupstw. W Paryżu ludzie trwonią za dużo czasu, jak na mój gust. Nigdy nie przyszło mi 
do głowy, że może istnieć miejsce, gdzie ludzie siedzą i zbijają bąki przez większą część dnia.
– Tak, Francuzi cenią sobie nade wszystko swobodę.
– Swoboda to dobra rzecz, jeśli człowiek wie, co z nią zrobić. Ale takie życie towarzyskie 
to zwykłe marnotrawstwo czasu. Ludzie przychodzą na lunch i zostają na resztę popołudnia. 
Doprowadza to do bardzo przykrych sytuacji, często nie wiadomo, co robić. – Panna 
Williams posłała Ewelinie surowe spojrzenie. – Pani też pewno nie ma teraz wiele do roboty 
w Czerwonym Krzyżu, prawda?
Ewelina uśmiechnęła się słodko.
– Nie, my też żyjemy głównie myślą o rozerwaniu się, tak jak Francuzi.
Nie bardzo wiedząc, co ze sobą począć, minęła wielkie asfaltowe połacie Placu Zgody 
i skręciła w Pola Elizejskie, na których właśnie kwitły kasztany. Strajk powszechny 
rozchodził się chyba po kościach, bo na ulicach zaczęły się pokazywać taksówki. Usiadła na 
ławce, lecz zaraz przysiadło się do niej trupioblade indywiduum w anglezie, próbując 
nawiązać rozmowę. Wstała i ruszyła szybkim krokiem, ale przy Rond-Point musiała się 
zatrzymać i poczekać, aż przejedzie oddział francuskiej artylerii konnej z dwiema 
siedemdziesiątkami piątkami. Osobnik o wyglądzie trupa dogonił ją; zwracając się do niej 
wyciągnął dłoń i uchylił kapelusza, jakby był starym znajomym. Ewelina żachnęła się: „Och, 
to nieznośne!” – i wsiadła do stojącego przy chodniku fiakra. Przez chwilę myślała, że 
wsiądzie za nią, ale tylko stał przyglądając się spod oka, jak dorożka rusza w ślad za działami, 
jakby należała do oddziału. Znalazłszy się w domu zrobiła sobie na gazowym palniku kakao 
i położyła się do łóżka, sama jedna z książką.
Kiedy następnego dnia wróciła wieczorem do domu, zastała czekającego Paula 
w nowiutkim uniformie i z wypucowanymi na glanc sękatymi buciorami.
– Wyglądasz, Paul, jakbyś wyszedł prosto z pralni.
– Mam kolegę sierżanta w magazynach kwatermistrzostwa. Wyfasował mi nowe sorty.
– Wyglądasz nad wszelki podziw.
– To ty wyglądasz nad podziw pięknie, Ewelino.
Poszli na bulwary do Noela Petersa, gdzie zjedli obiad przy posuwistych dźwiękach 
skrzypiec, pośród pompejańskich kolumn i wyściełanych łososiowym pluszem mebli. Paul 
miał w kieszeni miesięczny żołd i diety, które dostawał zamiast racji, więc czuł się bogaczem. 
Rozmawiali o tym, co będą robić po powrocie do Stanów. Paul powiedział, że ojciec chce go 
oddać na praktykę do maklera zbożowego w Minneapolis, ale on postanowił spróbować 
szczęścia w Nowym Jorku. Uważał, że młody człowiek powinien spróbować różnych zajęć, 
żeby się przekonać na własnej skórze, do czego ma dryg, zanim sobie wybierze zawód. 
Ewelina odrzekła, że jeśli o nią chodzi, to sama nie wie, co chce robić w życiu. Ale wie 
przynajmniej jedno: nie chce robić nic z rzeczy, które robiła dotychczas. Więc może zostanie 
w Paryżu.
– Z początku nie bardzo mi się podobało w Paryżu – powiedział Paul. – Dopiero teraz, jak 
chodzę wszędzie z tobą, zaczęło mi się podobać.
Ewelinę ogarnął duch przekory.
– Nie wydaje mi się, żebyś mnie zbytnio lubił, Paul. Nigdy mi tego nie okazujesz.
– Ależ, Ewelino, wiesz tyle różnych rzeczy, byłaś w tylu różnych miejscach. To bardzo 
ładnie z twojej strony, że chcesz się ze mną w ogóle zadawać. Naprawdę, nigdy ci tego nie 
zapomnę.
– Czy ty nie potrafisz być inny? – wybuchnęła Ewelina ze złością. – Nie cierpię pokory!
Pochylili się w milczeniu nad jedzeniem. Jedli szparagi z tartym serem. Paul wypił parę 
łyków wina, zanim podniósł na nią pełen niemej boleści wzrok, którego nie znosiła.
– Mam się dzisiaj ochotę zabawić – odezwała się po jakimś czasie. – Byłam taka 
nieszczęśliwa przez cały dzień, Paul. Opowiem ci to kiedyś. Znasz uczucie, kiedy wszystko, 
czego człowiek pragnął, zaczyna się nagle rozsypywać w palcach?
– Więc dobrze – wykrzyknął Paul uderzając pięścią w stół – zabawimy się dziś na całego, 
Ewelino!
Pili kawę, gdy orkiestra zaczęła grać polkę i zachęcani okrzykami skrzypka: „Polka, 
polka!” – goście jęli się puszczać w tany. Aż miło było popatrzeć, jak pary nie pierwszej 
młodości obiadowiczów wywijają pod rozpromienionym wzrokiem zażywnego maitre 
d’hotela, który zdawał się nie posiadać ze szczęścia, że nareszcie la gaiete  powraca do cud 
Parii. Paul i Ewelina, rozochoceni, też zaczęli tańczyć. Paul tańczył niezdarnie, ale mimo to 
Ewelina poczuła się jakoś pewniej w jego ramionach, wyzwolona od przerażającego uczucia 
pustki, które jej nie opuszczało. Kiedy polka na chwilę przycichła, Paul zapłacił słony 
rachunek i wyszli pod ramię, przytuleni do siebie jak wszyscy paryscy kochankowie, na 
bulwary pachnące w ten majowy wieczór winem, gorącymi bułeczkami i poziomkami. Szli 
z lekkimi głowami i Ewelina się uśmiechała.
– Zabawimy się dziś na całego – od czasu do czasu powtarzał szeptem Paul, jakby dla 
dodania sobie odwagi.
– Przyszło mi do głowy, co by sobie pomyśleli moi przyjaciele, gdyby mnie spotkali 
spacerującą po bulwarach pod rękę z pijanym żołnierzem – powiedziała Ewelina.
– Nie jestem pijany, słowo honoru – odrzekł Paul. – Mogę wypić znacznie więcej, niż 
myślisz. I nie będę już długo żołnierzem, jeśli tylko ten traktat pokojowy dojdzie do skutku.
– Och, nie dbam o to – oświadczyła Ewelina. – Nie dbam o to, co będzie.
Usłyszeli muzykę w mijanej kawiarni i zobaczyli cienie tańczących w oknach na piętrze.
– Wejdźmy tu – powiedziała Ewelina.
Weszli przez kawiarnię na piętro, do długiej pełnej luster sali tanecznej. Ewelina 
oświadczyła, że chce się napić reńskiego. Długo studiowali kartę, aż w końcu patrząc 
filuternie na Paula, Ewelina zaproponowała Liebfraumilch . Paul się zaczerwienił.
– Chciałbym mieć taką liebe Frau – powiedział.
– I pewnie masz... w każdym porcie inną – odparła Ewelina.
Potrząsnął głową. Ale w następnym tańcu przytulił ją mocno do siebie. Jakoś nie był już 
taki niezdarny jak przedtem.
– Taka się czuję samotna w ostatnich czasach – powiedziała, gdy usiedli.
– Ty samotna? Przecież szaleje za tobą cała konferencja pokojowa z Amerykańskimi 
Siłami Ekspedycyjnymi na dokładkę. Don mówił, że jesteś niebezpieczną kobietą.
Wzruszyła ramionami.
– Kiedyż to Don doszedł do takiego wniosku? Ty możesz też być niebezpieczny, Paul.
W następnym tańcu przytuliła się do niego policzkiem. Gdy muzyka przestała grać, zrobił 
taki ruch, jakby ją chciał pocałować; ale nie pocałował.
– To jest najcudowniejszy wieczór w moim życiu – powiedział. – Szkoda, że nie jestem 
mężczyzną, z jakim naprawdę chciałabyś się pokazywać.
– Możesz nim bardzo łatwo zostać, Paul. Robisz wielkie postępy... Ale serio, 
zachowujemy się niemądrze. Nie uznaję wywracania oczami ani salonowych flirtów. Marzy 
mi się chyba gwiazdka z nieba. A może chcę po prostu wyjść za mąż i mieć dzieci.
Paul był zakłopotany. Siedzieli przyglądając się w milczeniu tańczącym. Ewelina 
zobaczyła, jak młody żołnierz francuski pochyla się i całuje w usta drobną dziewczynę, 
z którą tańczył; zwarci w pocałunku, płynęli dalej. Ewelinie zrobiło się żal, że to nie ona jest 
tą dziewczyną.
– Napijmy się jeszcze trochę wina – powiedziała do Paula.
– Nie myślisz, że już dość? A, pal to licho! Jak się bawić, to się bawić.
Wsiadając do taksówki, Paul był pod dobrą datą. Śmiał się, ściskał ją. Znalazłszy się 
w mrocznym wnętrzu taksówki, zaczęli się od razu całować. Ewelina odsunęła go na moment.
– Może lepiej pojedziemy do ciebie zamiast do mnie – powiedziała. – Boję się konsjerżki.
– Dobrze, tylko że u mnie taka ciasnota – odparł Paul z chichotem. – Ale mnie ma o to 
głowa boleć? Koń ma wielką głowę, niech się martwi.
Prześlizgnęli się pod taksującym spojrzeniem zgorzkniałego starucha pełniącego funkcje 
portiera w hotelu Paula i wdrapali się chwiejnie po długich zimnych kręconych schodach do 
małego pokoiku od podwórza.
– Życie jest piękne, tylko nie można się dawać – powiedział Paul z szerokim gestem, 
zamknąwszy uprzednio drzwi na klucz i na zasuwkę.
Zaczęło znowu padać, deszcz szumiał jak wodospad na szklanym dachu w studni 
podwórka. Paul cisnął czapkę i kurtkę w kąt pokoju i podszedł do niej z błyszczącymi 
oczyma. W łóżku zasnął natychmiast z głową na jej ramieniu. Ewelina wysunęła się, żeby 
zgasić światło i otworzyć okno, po czym wtuliła się drżąca w jego ciepłe ciało, bezwładne jak 
ciało dziecka. Na dworze deszcz bębnił o szklany dach w dole. Gdzieś w budynku zamknięty 
był szczeniak, który bez przerwy skomlał i ujadał rozpaczliwie. Ewelina nie mogła zasnąć. 
W piersi skomlało jej coś jak ten uwięziony szczeniak. Za oknem coraz wyraźniej majaczył 
na tle blednącego szafiru nieba szczyt jakiegoś dachu ze smukłymi kominami. W końcu 
zasnęła.
Następny dzień spędzili razem. Ewelina zadzwoniła zwykłym trybem do Czerwonego 
Krzyża, że jest niedysponowana, a Paul w ogóle zapomniał o Sorbonie. Całe rano 
przesiedzieli w nikłym słoneczku w jakiejś kafejce koło Madeleine, snując plany na 
przyszłość. Postarają się o odkomenderowanie do kraju, jak tylko to będzie możliwe, znajdą 
sobie zajęcie w Nowym Jorku i pobiorą się. Paul będzie w wolnych chwilach studiował 
inżynierię. W New Jersey jest firma handlu ziarnem i paszą, w której będzie mógł dostać 
pracę, bo to przyjaciele jego ojca. Ewelina rozkręci na nowo firmę dekoratorską. Paul był 
szczęśliwy i ufny, wyzbył się zupełnie skruszonego sposobu bycia. Ewelina powtarzała sobie, 
że jest w nim materiał na męża, że go kocha i wyprowadzi go na ludzi.
Przez resztę maja chodzili obydwoje od rana do wieczora lekko nieprzytomni. W ciągu 
paru pierwszych dni wydali wszystkie pieniądze i do końca miesiąca musieli się stołować 
przy table d’hote w pełnych studentów, robotników i drobnych urzędników jadłodajniach, 
gdzie się kupowało książeczki bonów po dwa, dwa i pół franka za posiłek.
Pewnej czerwcowej niedzieli pojechali do Saint-Germain i poszli na spacer do lasu. 
Ewelinę chwytały co chwilę mdłości i zawroty głowy i musiała kilka razy odpoczywać na 
trawie. Paul był szary z niepokoju. W końcu doszli do małej osady nad Sekwaną. 
Popołudniowe słońce kładło się zielonymi i lila pasami na płynącej szybko wodzie, rzeka 
występowała z niskich brzegów, wzdłuż których ciągnęły się dwoma rzędami niebosiężne 
topole. Przejechali na drugą stronę małym promem obsługiwanym przez starego przewoźnika, 
którego Ewelina ochrzciła Ojcem Charonem. W połowie rzeki powiedziała do Paula:
– Czy wiesz, co mi jest, Paul? Będę miała dziecko.
Paul wypuścił ze świstem powietrze.
– No, tego nie planowałem. Co, świnia jestem, że się z tobą dotąd nie ożeniłem. Ale nic, 
pobierzemy się natychmiast. Muszę się tylko dowiedzieć, co trzeba zrobić, żeby dostać 
z dowództwa pozwolenie na ślub. Jakoś się to wszystko ułoży, Ewelino, ale rany, to zupełnie 
zmienia moje plany.
Wysiedli na drugim brzegu i ruszyli przez Conflans w stronę stacji, żeby złapać pociąg do 
Paryża. Paul miał strapioną minę.
– Nie uważasz, że moje plany to też zmienia? – zapytała Ewelina oschle. – To jest 
wyprawa w beczce przez Niagarę, jeśli chcesz wiedzieć.
– Ewelino – powiedział Paul poważnym tonem, ze łzami w oczach – jakże ja ci to 
kiedykolwiek wynagrodzę? Wierz mi, zrobię wszystko, co w mojej mocy.
Na peron wpadł z gwizdem i łoskotem pociąg, ale oni byli tak pochłonięci swoimi 
myślami, że ledwo go zauważyli. Wsiedli do przedziału trzeciej klasy i siedzieli sztywno 
naprzeciwko siebie, dotykając się kolanami. Patrzyli w okno, nie widząc przesuwających się 
przedmieść Paryża i nie odzywając się słowem. W końcu Ewelina wykrztusiła przez ściśnięte 
gardło:
– Chcę donosić tego malucha, Paul. Musimy przejść przez wszystko w życiu.
Paul pokiwał głową. Potem jego twarz zniknęła jej z oczu. Pociąg wpadł w tunel. 

KRONIKA XXXIV 
ŚWIAT CIERPI NA BRAK PLATYNY 
II Serait Criminel de Negliger les Interets Francais dans les Balkans 
SAMOBÓJSTWO W CELI 
notowania Zjednoczonych Rezerw Tytoniowych wynoszące w tym miesiącu 167 dolarów 
za akcję odpowiadają 501 dolarom za akcję dawnych wkładów, od których obecni 
akcjonariusze otrzymują 27 procent wkładu pierwotnego. W czasie wojny i pokoju akcje te 
utrzymują i zwiększają wypłacane dywidendy.
6 OSÓB UWIĘZIONYCH NA GÓRNYM PIĘTRZE 
Nie wrócą już na farmę ci, 
Co raz poznali cud Parii
Jeśli Wall Street pragnęła zawarcia traktatu, to znaczy, jeśli wielki kapitał naszego kraju 
chciał słusznie wiedzieć, w jakiej mierze angażujemy się w sprawy, które nas nie dotyczą, to 
po co owe zachody w celu skorumpowania hołoty stanowiącej świtę pana Wilsona w Paryżu?
ALIANCI NAKŁANIAJĄ MADZIARÓW DO OBALENIA REŻIMU BELI KUNA 
JEDENASTA ZAGINIONA KOBIETA W PROCESIE SINOBRODEGO 
Enfin la France Achete les Stocks Americains 
Prędzej ich spotkasz na Times Square 
W wirze hulanek, uciech, gier
 bulwary przedstawiały po południu niezwykły widok. Tarasy większości kawiarni były 
puste i ogołocone ze stolików i krzeseł. Do niektórych kawiarni wpuszczano wprawdzie 
pojedynczo stałych klientów, jednakże obsługujący ich wierni garsoni nie nosili tego dnia 
fartuchów 
Z IMIENIEM DAWNEGO WIELBICIELA NA USTACH KANCELISTKA 
MARYNARKI SZUKA ŚMIERCI W LOKALU WERBUNKOWYM ŻĄDANIA 
HEDŻAZU  OBURZAJĄ KRYTYKÓW W PARYŻU 
ażeby przedwcześnie nie zdradzić prawdziwych zamiarów pozoruje się rozwiązanie paru 
formacji; w rzeczywistości jednak przekazuje się całe oddziały pod rozkazy Kołczaka 
SPISEK WOBBLISOW NA ŻYCIE PREZYDENTA WILSONA 
Odkryto 10.000 Worków Zgniłej Cebuli 
UPADEK ZE SCHODÓW POWODEM ŚMIERCI MAJĘTNEGO OBYWATELA 
chociaż wskutek mglistej pogody kanonierka zniknęła z oczu zaraz po odbiciu od pirsu, 
uśmiechnięty Prezydent machał kapeluszem przez całą drogę do „George’a Washingtona”
OBALENIE WŁADZY SOWIECKIEJ RZECZĄ PEWNĄ 

DOM BANKOWY MORGANA 
Oddając duszę w ręce mego Zbawiciela, pisał John Pierpont Morgan w swoim 
testamencie, z pełną ufnością, że odkupiwszy i obmywszy ją w Swej drogocennej krwi, 
poprowadzi ją nieskalaną przed oblicze Ojca niebieskiego, błagam dzieci moje, by nie bacząc 
na niebezpieczeństwa i koszty ponoszonych ofiar broniły błogosławionej doktryny całkowitego 
odkupienia grzechów przez przelaną krew Jezusa Chrystusa, i tylko przez nią; a w ręce swego 
syna jako dyrektora Domu Bankowego Morgana oddał, umierając w Rzymie w 1913, 
kontrolę nad Morganowskimi interesami w Nowym Jorku, Paryżu i Londynie, nad czterema 
bankami krajowymi, trzema towarzystwami powierniczymi, trzema asekuracyjnymi, 
dziesięcioma kolejowymi, trzema tramwajowymi, jednym transportowym i nad 
Międzynarodowym Towarzystwem Żeglugi Handlowej oraz władzę na zasadzie równowagi 
sił, przez zazębiające się rady nadzorcze, nad osiemnastoma dalszymi kolejami, Amerykańską 
Korporacją Stali, General Electric, Amerykańskim Towarzystwem Telefoniczno-
Telegraficznym i pięcioma kluczowymi przemysłami; splątana nić interesów grupy Morgana 
– Stillmana – Bakera była siłą nośną kredytu, jak kable są siłą nośną mostu wiszącego, 
trzynastu procent zasobów bankowych całego świata.

Pierwszym Morganem, który dokonał fuzji, był Joseph Morgan, hotelarz z Hartfordu 
w Connecticut, który założył linie pocztowe i wykupił akcje Towarzystwa Asekuracyjnego 
Etna w czasie paniki spowodowanej wielkimi pożarami lat osiemset trzydziestych w Nowym 
Jorku; jego syn Junius poszedł w jego ślady, najpierw jako kupiec towarów łokciowych, 
później jako wspólnik George’a Peabody , bankiera z Massachusetts, który stworzył 
olbrzymią firmę asekuracyjnohandlową w Londynie i zaprzyjaźnił się z królową Wiktorią; 
Junius poślubił córkę Johna Pierponta , bostońskiego kaznodziei, poety, oryginała 
i abolicjonisty; i tak najstarszy ich syn, John Pierpont Morgan, po odbyciu edukacji w Anglii, 
pobycie w szkole w Vevey i wsławieniu się talentem rachmistrzowskim na uniwersytecie 
w Getyndze, przybył jako ponury chudy dwudziestoletni młodzian zrobić fortunę w Nowym 
Jorku tuż przed paniką pięćdziesiątego siódmego roku.
(Wojny, paniki na giełdzie, bankructwa, pożyczki wojenne były zawsze pożywką dla 
Domu Bankowego Morgana.)

Kiedy pod Fortem Sumter  zagrały armaty, młody Morgan uzyskał niezłe zyski na 
pośrednictwie w sprzedaży Armii Stanów Zjednoczonych przeznaczonych na złom 
muszkietów i zaczął się liczyć w Złotej Sali ; handel złotem dawał większe zyski niż handel 
muszkietami; tyle jeśli idzie o wojnę secesyjną.
Podczas wojny francusko-pruskiej Junius Morgan puścił w obieg olbrzymią emisję 
pożyczki rządu francuskiego w Tours.
W tym samym czasie młody Morgan targował się z Jay Cookem  oraz niemieckimi 
i żydowskimi bankierami we Frankfurcie o spłaty amerykańskiego długu wojennego (nigdy 
nie pałał miłością do Niemców ani Żydów).
Panika roku siedemdziesiątego trzeciego doprowadziła Jay Cooke’a do ruiny i uczyniła J. 
Pierponta Morgana pierwszym krupierem na Wall Street; sprzymierzywszy się 
z filadelfijskimi Drexelami  wybudował Gmach Drexela, gdzie przez trzydzieści lat, 
rumiany i butny, urzędował w szklanym kantorze, pisząc przy biurku i kurząc wielkie czarne 
cygara, oraz układał pasjanse w prywatnym gabinecie, gdy ważyły się doniosłe sprawy; znany 
był ze swej małomówności (Tak lub Nie), z nagłych wybuchów w obecności interesantów i z 
owego charakterystycznego gestu, którym pytał: A co ja będę z tego miał?
W siedemdziesiątym siódmym, gdy Junius wycofał się z interesów, J. Pierpont pozwolił 
się wybrać do rady nadzorczej Nowojorskiej Kolei Centralnej i spuścił na wodę pierwszego 
„Korsarza”. Pasjonował się jachtingiem i lubił, żeby ładne aktoreczki tytułowały go 
komandorem.
Ufundował szpital położniczy na Stuyvesant Square i chętnie zachodził do kościoła 
Świętego Jerzego śpiewać solo hymny w popołudniowej ciszy.
Podczas paniki dziewięćdziesiątego trzeciego, nie bez znacznych korzyści osobistych, 
uratował skarb państwa. Rezerwy złota malały, kraj był w ruinie, farmerzy wołali o parytet 
srebra, a Grover Cleveland i jego ministrowie spacerowali po Sali Błękitnej Białego Domu, 
niezdolni podjąć decyzji; w Kongresie wygłaszano mowy, a rezerwy złota topniały coraz 
bardziej w skarbcach; biedacy głodowali, na Waszyngton maszerowała armia Coxeya , 
a Grover Cleveland wciąż nie mógł się zdecydować na wezwanie wysłannika potentatów 
z Wall Street i Morgan siedział w swym apartamencie w hotelu Arlington paląc cygara 
i spokojnie układając pasjanse; gdy prezydent przysłał w końcu po niego, stawił się 
z gotowym planem zahamowania krwotoku złota.

Odtąd, co powiedział Morgan, było święte; gdy Carnegie  się wyprzedawał, kupił Trust 
Stalowy.
Był wybuchowym mężczyzną o byczym karku i oczach sroki, z naroślą na nosie; 
pozwalał swoim wspólnikom zapracowywać się na śmierć ślęczeniem nad znojnymi 
szczegółami procedury bankowej, a sam siedział w swoim gabinecie i kurzył czarne cygara; 
kiedy trzeba było powziąć decyzję, mówił „Tak” lub „Nie”, albo po prostu odwracał się 
plecami i pochylał nad swoim pasjansem.

Co roku na Boże Narodzenie kazał swemu bibliotekarzowi czytać sobie „Opowieść 
wigilijną” Dickensa z oryginalnego rękopisu.
Lubił kanarki i pekińczyki, lubił zapraszać ładne aktoreczki na swój jacht. Każdy 
następny „Korsarz” był wspanialszy od poprzedniego.
Jedząc obiad z królem Edwardem, siedział po prawicy Jego Królewskiej Mości; 
z Kaiserem biesiadował tete a tete; lubił gawędzić z kardynałami i z papieżem i nie opuszczał 
żadnego zjazdu biskupów Kościoła Episkopalnego; Rzym był jego ulubionym miastem.

Lubił wykwintną kuchnię, stare wina, ładne kobiety i jachting, lubił oglądać swoje zbiory, 
potrafił wziąć do ręki jakąś wysadzaną drogimi kamieniami tabakierę i gapić się w nią jak 
sroka w gnat.
Kolekcjonował autografy monarchów francuskich, miał pełne gabloty babilońskich 
tabliczek, pieczęci, pierścieni, statuetek, popiersi, galorzymskich brązów, merowińskich 
klejnotów, miniatur, chronometrów, tkanin, porcelany, inskrypcji klinowych, malowideł 
starych mistrzów niderlandzkich, włoskich, flamandzkich, hiszpańskich, manuskryptów 
Ewangelii i Apokalipsy, zbiór dzieł Jean Jacquesa Rousseau i listów Pliniusza Młodszego.
Jego plenipotenci skupowali wszystko, co było drogie, rzadkie lub nosiło blask cesarstwa, 
a on kazał sobie przynosić każdy nowy nabytek i gapił sią w niego jak sroka w gnat. Potem 
umieszczano go w gablocie.
W ostatnim roku swego życia pojechał dahabiją  w górę Nilu i przyglądał sią bez końca 
wielkim kolumnom świątyni w Karnaku.
Panika 1907 i śmierć w 1909 Harrimana , jego największego konkurenta na polu 
kolejnictwa, uczyniła go niezagrożonym władcą Wall Street i najpotężniejszym prywatnym 
obywatelem świata.
Zmęczony purpurą starzec, chory na podagrę, raczył się pofatygować do Waszyngtonu, 
by odpowiedzieć na pytania Komisji Pujo  prowadzącej dochodzenie w sprawie trustu 
bankowego: Tak, zrobiłem, co mi się wydawało najkorzystniejsze dla interesów kraju.
W tak podziwu godny sposób zbudował swoje imperium, że jego śmierć w 1913 prawie 
się nie odbiła na giełdach świata; purpura przeszła na jego syna, J. P. Morgana juniora , 
który się kształcił w Groton  i w Harvardzie, polerował zaś w obcowaniu z brytyjską klasą 
panującą, by wyrosnąć na bardziej konstytucyjnego monarchę: J. P. Morgan sugeruje...

Do 1917 alianci zapożyczyli się za pośrednictwem Domu Bankowego Morgana na 
miliard dziewięćset milionów dolarów, więc wyruszyliśmy za morze bronić demokracji 
i sztandaru; a pod koniec konferencji pokojowej za słowami J. P. Morgan sugeruje stała 
potęga siedemdziesięciu czterech miliardów dolarów.
J. P. Morgan jest milczącym mężczyzną, nieskłonnym do publicznych wypowiedzi, 
jednakże podczas wielkiego strajku hutników napisał do Gary’ego : Serdeczne gratulacje 
z racji pańskiej postawy wobec związków zawodowych, z którą, jak pan wie, całkowicie się 
zgadzam. Uważam, że zagrożona jest sama zasada amerykańskiej wolności, lecz zwyciężymy, 
jeśli będziemy twardo stali przy swoim.
(Wojny i paniki na giełdzie, ogień mitraliez i pożary, głód, wszy, cholera i tyfus były 
zawsze wymarzoną pożywką dla Domu Bankowego Morgana.)


KRONIKA XXXV
rozegrane wczoraj po raz pięćdziesiąty drugi Grand Prix de la Victoire było 
wydarzeniem, które na długo pozostanie w pamięci widzów, bowiem nigdy w historii tej 
klasycznej gonitwy Longchamps nie przedstawiało tak świetnego obrazu 
Niech nie zagasną domowe ogniska, 
Aż nasi chłopcy powrócą z wojny
LEWIATAN NIE NADAJE SIĘ DO SPUSZCZENIA NA WODĘ 
Bolszewicy Znoszą Marki Pocztowe 
ARTYSTA OTRUŁ SIĘ GAZEM W NEW HAVEN KREW NA BANKNOCIE 
DOLAROWYM 
Daleko rzucił ich los niespokojny
POTAŻ PRZYCZYNĄ ZERWANIA ROKOWAŃ 
MAJOR ZATRUŁ SIĘ NA SMIERC ZAŻYWSZY PRZEZ POMYŁKĘ PROSZEK 
PRZECIW KARALUCHOM 
LENIN POSTRZELONY PRZEZ TROCKIEGO 
Znacie moje stanowisko w sprawie piwa, oświadczył szukający poklasku Brisbane 
Choć serce nam się żałością ściska, 
Że o nich tylko możemy śnić, 
Już ich powrotu chwila jest bliska, 
Promień nadziei zaczyna lśnić.
PREZYDENT PRZYPOMINA KRZYK POLEGŁYCH 
LIST POSZLAKĄ W SPRAWIE ZAMACHU BOMBOWEGO 
Emile Deen w poprzednich odcinkach swego wywiadu opisał rywalizację między Royal 
Dutch i Standard Oil Company jako początek walki o kontrolę rynków światowych, która 
została jedynie zahamowana przez wojnę. „Istotnymi czynnikami”, powiedział, „są zazdrość, 
niezadowolenie, nieufność”. Niezwykły rozwój przemysłu w naszym kraju od czasów wojny 
secesyjnej, otwarcie nowych terytoriów, wzrost zasobów, szybki przyrost ludności, wszystko 
to przyczyniło się do nagłego powstania wielu krociowych fortun. Czy jest jakiś ojciec, 
matka, ukochana, krewniak czy przyjaciel któregokolwiek z dwóch milionów chłopców 
walczących na obcej ziemi, który by nie dziękował Bogu, że Wall Street użyczyła 
Czerwonemu Krzyżowi H. P. Davisona ?
ZŁODZIEJ WALORÓW ZAMORDOWANY 
Rychło ujrzymy, jak zorza błyska, 
Powrócą chłopcy w domowe ogniska


OKO KAMERY (39)
 dzień wstaje niepostrzeżenie z rumianej ciszy pulsowanie zamiera we mnie słodyczą 
ciemność rozwiera się czerwienią w cieple ciążącej ciepłosłodko powiekom krwi potem 
błyska ogromem błękitów żółci różów dzisiaj to Paryż różowy blask sączy się przez mgiełkę 
chmur z turkusowych prześwitów nieba buczy piskliwie miniaturowa syrena pojazdy dudnią 
klekoczą sennie po kocich łbach popiskują taksówki żółtość jest płaszczem za otwartym 
oknem Luwr między Sekwaną a niebem pyszni się stateczną bryłą różowawoszarego 
kamienia oczywistość Paryża połyskliwy czerwonozielony holownik sapie ciągnąc pod prąd 
trzy na czarno i mahoniowo lakierowane berlinki z zielonymi żaluzjami koronkowymi 
firaneczkami i doniczkami kwitnących pelargonii w oknach nadbudówek żeby przypłynął pod 
mostem tęgi ubrany na niebiesko marynarz przewraca na płask jego mały czarny komin Paryż 
wkracza do pokoju w oczach pokojówki i w ciepłych wzgórkach jej piersi pod szarym 
fartuchem w pachnącej cykorią kawie pasteryzowanym mleku i chrupkim połysku rogalików 
maźniętych oszczędnie bardzo słodkim nie solonym masłem i w żółtej okładce książki na 
wpół kryjącej sympatyczną buzię mojej przyjaciółeczki Paryż 1919 parismutuel  ruletka 
wirująca wokół wieży Eiffla czerwone czarne milion dolarów milion marek bilion rubli albo 
mandat dla Montmartre’u przeszkody w Cirque Medrano  karkołomna stateczność 
wiolonczeli dostrajanych na estradzie Salle Gaveau obojów i triangułu la musique s’en fou de 
moi  powiada sędziwa markiza i dzwoniąc brylantami wychodzi demonstracyjnie ze 
Strawińskiego a nasz kasztanek wziął przeszkody na odwyrtkę i przegraliśmy ostatnie 
pieniądze la peinture  naprzeciwko Madeleine Cezanne Picasso Modigliani Nouvelles 
Athenes poezja coraz to nowych drukowanych na tincie manifestów na kioskach i slogany 
gryzmolone kredą w pisuarach L’UfalON DES TRAVAILLEURS FERA LA PAIX DU 
MONDE rewolucja wirująca wokół wieży Eiffla przekreśla zeszłoroczne diagramy dni 
sfruwają z kalendarza stworzymy wszystko od nowa dziś rozpoczyna się rok pierwszy dziś 
słoneczny ranek pierwszego dnia wiosny łykamy kawę spryskujemy się wodą ubieramy 
spiesznie zbiegamy po schodach i wychodzimy z szeroko otwartymi oczami w pierwszy 
ranek pierwszego dnia pierwszego roku 

KRONIKA XXXVI 
NA CHWAŁĘ FRANCJI NIEŚMIERTELNEJ
Pruski oficer przekroczył Ren, 
Olalala
NIEMCY POBICI POD RYGĄ  
WDZIĘCZNI PARYŻANIE WIWATUJĄ NA CZESC MARSZAŁKÓW FRANCJI 
Pruski oficer przekroczył Ren, 
Lubił kobietki tentegoten, 
Fi done, olalala.
WE WZRUSZAJĄCYM POZWIE ŻONA OPISUJE PODSTĘPY RYWALKI 
Po powrocie Wilsona do Waszyngtonu zaczynają się kłopoty. Strajkujący paryżanie 
wybrali się na majówkę, by wysłuchać przemówień. Zdemolowana kawiarnia i bomby na 
ulicach Fiume . Paryżanie płacą coraz więcej za mięso. II Serait Dangereux d’Augmemter 
les Vivres  W Bethmannie-Hollwegu  Burzy się Krew. Tajemnicze Siły Powstrzymują 
Marsz Antybolsze
W SPISKACH WYCZUWA SIĘ NIEMIECKĄ RĘKĘ 
A madmazela spod Armentieres, Olalala, 
A madmazela spod Armentieres, Olalala, 
W czterdziestej wiośnie nigdy nie pier...
Fi done, olalala
 czarnymi literami zapisał się ostatni dzień w La Baule; zrzeszeni pracownicy skorzystali 
z okazji, by zagrozić nie przygotowanym na żadne zmiany pracodawcom. 
SKŁADA WIENIEC NA GROBIE LAFAYETTE’A. 
Najbogatsza Murzynka nie żyje. Tłuszcza rozwścieklonych żołnierzy atakuje bursy 
studenckie w Yale. Kopalnia złota trudnym orzechem do zgryzienia.
ZACIŚNIĘCIE ŚRUBY W BERLINIE 
Wziął ją na górę do swego łóżka 
I raz-dwa wyzuł z cnego wianuszka, 
Fi done, olalala
POKÓJ NIE PRZYNIESIE SPADKU CEN, TWIERDZĄ HANDLOWCY 
SAMOBÓJSTWO PRZY SŁUŻBOWYM BIURKU 
Współczesny Sinobrody Padł z Kolei Ofiarą Melancholii 
Nie jest to nikt inny jak generał Minus z dawnego carskiego sztabu generalnego, który za 
rządów Kiereńskiego  dowodził wojskami w rejonie Mińska. Paryscy policjanci grożą 
przyłączeniem się do ruchu strajkowego i wpuszczeniem do Francji beczek z wypisanym na 
nich magicznym słowem Mistelle . Chodzą słuchy, że jeden ze spekulantów zarobił w ciągu 
tygodnia bez mała pięć milionów franków na czysto.
Przez trzy miesiące było okay, 
Potem jej urósł brzuszek że hej, 
Fi done, olalala
 wielkie zasoby finansowe, lepsze wyposażenie i obfitość surowców Ameryki winna 
dopomóc francuskiemu geniuszowi w odbudowie i rozbudowie potencjału przemysłowego 
Francji, podać dłoń w czarującą scenerię, wspaniałe drogi, znakomite hotele, wyśmienitą 
kuchnię zapewnia położenie Targów Lyońskich na linii 45 równoleżnika. Dzięki wielkim 
zasobom mineralnym ich przyszłość rysuje się niewyobrażalnym splendorem. Każdy, kto 
spróbuje u nas przejąć funkcje municypalne, zostanie zastrzelony na miejscu, oświadczył 
burmistrz Ole Hanson . Chociaż mały wzrostem, jest on człowiekiem wielkiego umysłu, 
wielkich horyzontów i wielkich nadziei. Od pierwszego rzutu oka uderza jego podobieństwo 
do Marka Twaina.


RICHARD ELLSWORTH SAVAGE 
Dick i Ned niezbyt równo trzymali się na nogach, gdy któregoś ranka ukazał się ich 
oczom latarniowiec z napisem Fire Island. Dickowi nieśpieszno było wracać do Ojczyzny 
Pana Boga bez centa przy duszy i z perspektywą stawienia się przed komisją poborową, 
chociaż niepokoił się trochę, jak sobie radzi mamusia. Jedyną troską Neda była wojenna 
prohibicja. Obaj czuli się mocno rozbici po nie skończonej ilości wypitych w czasie rejsu 
koniaków. Ale parowiec wpłynął już na łupkowozieloną płyciznę koło Long Island i nie pora 
była się rozklejać. Gęsta mgła na zachodzie, potem płaskie klocki wynurzających się z wody 
zabudowań, biała linia plaży na Rockaway, diabelska kolejka na Coney Island, szare 
drewniane domki z bielą stolarki wśród soczystej zieleni drzew na Staten Island – wszystko to 
chwytało za serce jak widok domu. Potem do statku podpłynął holownik z urzędnikami 
imigracyjnymi i Dick nie wierząc własnym oczom ujrzał wdrapującego się po trapie pana 
Hirama Halseya Coopera w mundurze khaki i sztylpach. Zapalił papierosa starając się 
przybrać trzeźwy wygląd.
– No, mój chłopcze, kamień mi spadł z serca. Twoja matka i ja byliśmy, ee...
Dick przerwał mu, przedstawiając Neda. Pan Cooper, w swoim uniformie majora, ujął go 
za rękaw i odciągnął w drugi koniec pokładu.
– Lepiej, żebyś się ubrał w mundur przed zejściem na ląd – powiedział.
– Dobrze, panie majorze. Tylko że jest okropnie zniszczony.
– Tym lepiej. Tak, tam musi być piekło za oceanem. Nie ma czasu na flirty z muzami, co? 
Pojedziesz dzisiaj ze mną do Waszyngtonu. Byliśmy o ciebie bardzo niespokojni, no ale 
wszystko szczęśliwie minęło. Uświadomiło mi to, jakim jestem samotnym starcem. Ale, ale, 
mój chłopcze! Twoja matka jest córką generała Ellswortha, prawda?
Dick kiwnął głową.
– Oczywiście, skoro moja świętej pamięci żona była jego bratanicą. No, to leć się 
przebrać w mundur i pamiętaj, mówienie pozostaw mnie.
Przebierając się w uniform dawnego korpusu Nortona-Harjesa, Dick myślał, jak 
gwałtownie pan Cooper się postarzał, i zastanawiał się, jak go poprosić o pożyczenie 
piętnastu dolarów na pokrycie zaciągniętego w barze długu. Nowy Jork sprawiał dziwnie 
opuszczone wrażenie w żarze popołudniowego słońca. No, to jestem w domu, myślał Dick. 
Na Dworcu Pensylwańskim policjanci i tajniacy sprawdzali przy wejściach karty rejestracyjne 
wszystkich młodych ludzi bez mundurów. Biegnąc z panem Cooperem do pociągu Dick 
spostrzegł w kącie sali gromadkę zgnębionych mężczyzn otoczoną kordonem zgrzanych 
policjantów. Gdy się usadowili w wagonie klubowym Kongresowego , pan Cooper otarł 
chustką twarz.
– Teraz już rozumiesz, dlaczego ci kazałem włożyć mundur. To musiało być pewnie 
piekło, co?
– Owszem, bywały ciężkie chwile – odparł niedbale Dick. – Ale mimo wszystko nie 
chciałem wracać.
– Wiem, że nie chciałeś, mój chłopcze. Pewnie nie spodziewałeś się zobaczyć swego 
starego mentora w oficerskim mundurze? Cóż, musimy wszyscy przyłożyć ręki do pchania 
tego wózka. Jestem w Departamencie Zakupów Intendentury i widzisz, szefem naszego Biura 
Osobowego jest generał Sykes, który jak się okazuje, służył razem z twoim dziadkiem. 
Opowiedziałem mu o tobie, o twoich doświadczeniach na dwóch frontach, o twojej 
znajomości języków i... oczywiście bardzo go to zainteresowało. Sądzę, że uda ci się załatwić 
od ręki stopień oficerski.
– Ależ, proszę ppana – zaczął się jąkać Dick – tto nadzwyczajne, to ddiablo ładnie, że pan 
się tak mną interesuje.
– Mój chłopcze, sam nie zdawałem sobie sprawy, jak bardzo mi cię będzie brak. To 
znaczy, naszych rozmów o muzach i innych starociach. Dopiero jak wyjechałeś...
Głos pana Coopera utonął w łoskocie ekspresu. No, to jesteś w domu, dudniło w głowie 
Dicka. Gdy pociąg zatrzymał się na stacji w Zachodniej Filadelfii, zaległa cisza, w której 
słychać było tylko równomierny szum elektrycznych wiatraczków. Pan Cooper pochylił się 
i stuknął Dicka w kolano.
– Musisz mi tylko przyrzec jedno: że nie będziesz więcej mówił o pokoju, dopóki nie 
wygramy tej wojny. Jak nastanie pokój, będziemy go opiewać w wierszach. Wówczas będzie 
pora na zabiegi o trwały pokój. A co do tego incydentu we Włoszech, to nie ma o czym 
mówić, zapomnij o tym, nikt o niczym nie słyszał.
Dick kiwnął głową. Zły był tylko na siebie, że się zaczerwienił. Nie rozmawiali już 
więcej, dopóki nie zjawił się kelner oznajmiając:
– Podajemy już obiad w wagonie restauracyjnym na przodzie.
W Waszyngtonie (No, to jesteś w domu, powtarzał głos w głowie Dicka) pan Cooper 
umieścił go na kozetce w swoim numerze w hotelu Willard, bo wszędzie było przepełnienie 
i nie można było dostać żadnego lokum. Leżąc owinięty prześcieradłem Dick usłyszał, jak 
pan Cooper podchodzi na palcach i pochyla się nad nim dysząc ciężko. Otworzył oczy, 
z szerokim uśmiechem na ustach.
– No, mój chłopcze, dobrze, że jesteś znowu w kraju – powiedział pan Cooper. – 
Dobranoc. – I wrócił do swego łóżka.
Następnego dnia przedstawił Dicka generałowi Sykesowi.
– Oto młody człowiek, który wzorem swego dziada chce służyć ojczyźnie – oznajmił 
z okrągłym gestem. – Był taki niecierpliwy, że pojechał na wojnę, zanim Ameryka do niej 
przystąpiła. Służył w Ochotniczym Korpusie Sanitarnym przy armii francuskiej, a potem 
włoskiej.
Generał Sykes, niski starszy jegomość o żywych oczach i orlim nosie, był prawie głuchy.
– Tak, dobry był chłop z tego Ellswortha. Odbyliśmy wspólnie kampanię przeciw 
Geronimowi . Ach, ten dawny Zachód! Miałem wszystkiego czternaście lat pod 
Gettysburgiem  i niech mnie diabli, jeśli on tam w ogóle był. Przeszliśmy wspólnie całe 
West Point po wojnie, biedny stary Ellsworth. Więc powiadasz, że wąchałeś już proch, mój 
chłopcze?
Dick zarumienił się i kiwnął głową.
– Widzi pan, generale – jął wykrzykiwać pan Cooper – chłopiec chciałby się wykazać, 
hm, w jakiejś bardziej odpowiedzialnej służbie niż Korpus Sanitarny.
– Tak, panie dziejku, Korpus Sanitarny to nie miejsce dla przedsiębiorczego młodzieńca. 
Zna pan Andrewsa, majorze? – Generał pisał coś pośpiesznie na kartce. – Niech pan go 
zaprowadzi z tą notatką do pułkownika Andrewsa, już on go gdzieś urządzi. Musi się 
zorientować w jego kwalifikacjach et cetera, rozumie pan. No to powodzenia, chłopcze.
Dick zasalutował wcale, wcale i wyszli na korytarz. Pan Cooper miał szeroki uśmiech na 
twarzy.
– Załatwione. Muszę teraz lecieć do siebie do biura. A ty idź wypełnić te wszystkie 
formularze, potem na badanie lekarskie... czy też na badanie poślą cię może dopiero w obozie. 
W każdym razie przyjdź zjeść ze mną o pierwszej lunch w hotelu. Wal prosto na górę.
Dick zasalutował z uśmiechem. Resztę przedpołudnia spędził na wypełnianiu blankietów, 
po lunchu zaś pojechał do Atlantic City zobaczyć się z mamusią. Nic się nie zmieniła. 
Mieszkała w pensjonacie na samym krańcu miasta i okropnie przejmowała się szpiegami. 
Henry zaciągnął się jako zwykły piechur i dostał przydział do Francji. W mamusi krew się 
burzyła na myśl, że wnuk generała Ellswortha jest prostym szeregowcem, ale wierzy, 
powiedziała, że wkrótce awansuje na oficera. Dick od dzieciństwa nie słyszał od niej żadnej 
wzmianki o dziadku, więc zapytał o niego. Okazało się, że umarł, gdy była jeszcze małą 
dziewczynką, nie zostawiając rodzinie zaopatrzenia odpowiadającego jej pozycji społecznej. 
Pozostała jej jedynie w pamięci sylwetka wysokiego mężczyzny z siwą szpicbródką, 
w granatowym uniformie i miękkim filcowym kapeluszu z jedną krezą podpiętą do góry. Gdy 
po raz pierwszy zobaczyła karykaturę wuja Sama, myślała, że to jej ojciec. W kieszeni zawsze 
nosił maleńką srebrną bombonierkę z cukierkami ślazowymi i miał wspaniały wojskowy 
pogrzeb, na którym miły dobroduszny oficer piechoty pożyczył jej swojej chusteczki do nosa. 
Bombonierkę przechowywała potem przez wiele lat, ale w końcu musiała się z nią rozstać jak 
z wieloma innymi rzeczami, kiedy ojciec Dicka, ee... kiedy mu się powinęła, biedakowi, 
noga.
W tydzień potem Dick otrzymał z Departamentu Wojny list zaadresowany „Savage, 
Richard Ellsworth, podporucznik intendentury” i zawierający nominację oraz rozkaz 
stawienia się w ciągu dwudziestu czterech godzin w obozie Merritt w New Jersey. Po 
przybyciu na miejsce okazało się, że ma dowodzić kompanią pomocniczą, i byłby zupełnie 
zgubiony, gdyby nie sierżant. Poczuł się nieco pewniej dopiero po zaokrętowaniu na 
transportowiec „Lewiatan”. Dostał kabinę pierwszej klasy do spółki z jeszcze dwoma 
podporucznikami i majorem, nad którym górował tym, że był już na froncie. Kiedy na 
horyzoncie zniknęło Sandy Hook, w Dicka wstąpił nowy duch i wysmażył do Neda długi list 
w formie dziadowskiej pieśni zaczynającej się tak:

Tatunio miał wyroczek, mamunia pustą kabzę, 
Synalek ciut zanadto lubił sią raczyć sznapsem. 
Teraz jest za państwowe dolce podporucznikiem, 
Mundurek jak ta lala z wrodzonym nosi szykiem. 
Czy mogło coś gorszego niż taki los w udziale 
Przypaść nieborakowi po dziadziu generale?

Obaj koledzy podporucznicy, z którymi dzielił kabinę, okazali się bezbarwnymi 
szczeniakami z Uniwersytetu Lelanda Stanforda , a major, absolwent West Point, był 
sztywny, jakby kij połknął. Ów nie pierwszej młodości oficer o żółtej pucołowatej twarzy 
i cienkich wargach, z cwikierem na nosie, rozkrochmalił się trochę w trzecim dniu podróży, 
gdy Dick za pośrednictwem sierżanta, który zdążył się tymczasem pokumać ze stewardami, 
wystarał mu się o pół literka jako lekarstwo na nękającą go chorobę morską. Okazało się 
teraz, że major jest zapamiętałym wielbicielem Kiplinga, że słyszał raz Copelanda 
czytającego „Danny Deevera”  i że zrobiło to na nim wielkie wrażenie. Znał się ponadto na 
mułach i na hodowli koni i był autorem monografii „Koń hiszpański”. Kiedy Dick 
napomknął, że studiował u Copelanda, a w dodatku wyszło na jaw, że jest wnukiem 
nieboszczyka generała Ellswortha, major Thompson zainteresował się i jął go rozpytywać 
o osły używane przez Francuzów do przenoszenia amunicji w okopach, o włoskie konie 
kawaleryjskie i o utwory Kiplinga. Ostatniej nocy przed wejściem do Brestu, gdy wszyscy 
chodzili podminowani, a na statku obowiązywało zaciemnienie i bezwzględna cisza ze 
względu na strefę zagrożenia, Dick zamknął się w toalecie i przeczytał żartobliwy list, który 
napisał do Neda pierwszego dnia po zaokrętowaniu, potem podarł go na drobne kawałki, 
wrzucił do muszli i starannie spuścił wodę – koniec z listami.
W Breście wziął ze sobą do miasta trzech majorów i zamówił im w hotelu kolacyjkę 
z wyborowym winem. Major Thompson opowiadał przez cały wieczór historie o Filipinach 
i wojnie hiszpańskiej, a po czwartej butelce Dick nauczył ich wszystkich śpiewać 
„Madmazelę spod Armentieres”. W trzy dni później został zwolniony z dowództwa kompanii 
pomocniczej i odkomenderowany do Tours; jak się okazało, przeniesienie załatwił major 
Thompson, który chciał mieć pod ręką kogoś do dyskutowania o Kiplingu i rozmawiania za 
niego po francusku. Dick z ulgą pożegnał Brest, gdzie wszyscy chodzili wiecznie wściekli 
z powodu deszczu, błota, dyscypliny, salutowania, musztry i obawy podpadnięcia którejś 
z szyszek.
Tours było pełne uroczych budowli z kremowego kamienia tonących w gęstwie 
niebieskawego późnoletniego listowia. Dick pobierał diety zamiast racji i mieszkał 
u sympatycznej starszej Francuzki, która codziennie rano przynosiła mu do łóżka cafe au lait. 
Zaprzyjaźnił się z pewnym oficerem z Biura Osobowego i za jego pośrednictwem zaczął się 
starać o wyreklamowanie Henry’ego z piechoty. Obiady jadał przeważnie w towarzystwie 
majora Thompsona, starego pułkownika Edgecombe’a i jeszcze paru oficerów; doszło do 
tego, że nie mogli się bez niego obyć, bo on jeden umiał zamówić menu comme il faut, 
wybrać wina najlepszych roczników, parlować z Francuzeczkami, układać limeryki, no a przy 
tym był wnukiem nieboszczyka generała majora Ellswortha.
Kiedy wydzielono Służbę Kurierską jako odrębną jednostkę, pułkownik Edgecombe, 
który stanął na jej czele, sprzątnął go majorowi Thompsonowi i jego koniarzom mianując 
jednym ze swoich zastępców w randze kapitana. Teraz Dick załatwił od ręki przeniesienie 
Henry’ego z oficerskiej szkoły piechoty do Tours, ale było już za późno na wyrobienie mu 
wyższej rangi niż porucznika. Porucznik Savage okazał się ogorzały, żylasty i wściekły, gdy 
pewnego dnia zameldował się w gabinecie kapitana Savage’a. Po południu wypili we dwóch 
flaszkę białego wina w pokoju Dicka. Gdy tylko zamknęli za sobą drzwi, Henry od razu 
wybuchnął:
– No, jeśli to nie jest szczyt dekownictwa. Sam nie wiem, czy mam być dumny ze 
swojego małego braciszka, czy mu z miejsca rozkwasić nos.
Dick nalał mu kieliszek.
– To widocznie robota mamusi – powiedział. – Słowo daję, ja w ogóle zapomniałem, że 
dziadek był generałem.
- Żebyś usłyszał, co chłopcy na froncie mówią o intendenturze.
– Ktoś musi się jednak zajmować aprowizacją, uzbrojeniem...
– ...i mamzelami, i białym winkiem – wpadł mu w słowo Henry.
– Oczywiście, ale co do mnie, to prowadzę bardzo cnotliwe życie. Twój mały braciszek 
trzyma się w cuglach i haruje jak dziki osioł, słowo daję.
- Pisząc majorom intendentury liściki miłosne? Rany, to szczyt wszystkiego! Ty zawsze 
wylądujesz nosem w marcepanach. Dobrze, że się znalazł chociaż jeden wydarzony członek 
rodziny do pielęgnowania chlubnych tradycji generała Ellswortha.
– Co, ciężko było w Argonnach?
– Jeszcze jak! Dopóki mnie nie wysłali do szkoły oficerskiej na tyły.
– Bo myśmy mieli prima życie, kiedy byłem w siedemnastym roku z Korpusem 
Sanitarnym.
– Oo, ty wszędzie będziesz miał prima życie.
Wypiwszy więcej wina Henry trochę się udobruchał. Ale raz po raz omiatał wzrokiem 
wielki pokój z koronkowymi firankami, wyszorowanymi do czysta płytami posadzki 
i łóżkiem pod baldachimem i cmokając wargami mruczał: „No, no, tym się żyje!” W końcu 
Dick wziął go na miasto, postawił mu pierwszorzędny obiad w swoim ulubionym bistrze, 
a potem umówił Minette, najprzystojniejszą dziewczynę w zakładzie madame Patou. Kiedy 
Henry zniknął z Minette na górze, Dick z okropną chandrą został jeszcze parę minut 
w salonie cedząc podły koniak w towarzystwie dziewczyny zwanej Rudą Trudą, bo miała 
farbowane marchewkowe włosy i wielkie miękkie szminkowane wargi.
– Vous triste?  – zapytała kładąc mu lepką rękę na czole.
Dick kiwnął głową.
– Fievre. Trop penser, penser niedobrze. Moi aussi... 
Po czym powiedziała, że już by się dawno zabiła, tylko się boi, ale nie dlatego, że wierzy 
w Boga, boi się przeraźliwej pustki śmierci. Dick próbował ją pocieszać, że bientót la guerre 
finie i tout le monde content  wraca do domu, ale dziewczyna dostała spazmów i zaraz 
przyleciała pani Patou jazgocząc i doskakując do niej z rozczapierzonymi jak mewa 
szponami. Była to tęga kobieta o wrednej gębie. Złapała dziewczynę za włosy i nuż ją 
tarmosić, co okropnie wzburzyło Dicka. Jakoś udało mu się wymóc na niej, żeby pozwoliła 
dziewczynie wrócić do swego pokoju, zostawił coś pieniędzy i wyszedł. Czuł się parszywie.
Wróciwszy do domu myślał, że napisze wiersz. Próbował przywołać słodko-odurzające 
pulsowanie uczuć ogarniające go zazwyczaj, gdy siadał do pisania wierszy, ale jakoś nic 
z tego nie wychodziło, nie czuł nic prócz przygnębienia. Wobec tego położył się do łóżka. 
Przez pół nocy, ni to we śnie, ni na jawie, majaczyła mu twarz Rudej Trudy. Potem zaczął 
sobie przypominać słodkie chwile przeżyte z Hildą w Bay Head i wdał się z samym sobą 
w długi dyskurs o miłości. Wszystko jest takie plugawe i wstrętne; nosem mu już wychodzi to 
kurwienie się na przemian z abstynencją; chciałby wreszcie mieć prawdziwe przygody 
miłosne. Zaczął się zastanawiać, co będzie robił po wojnie. Wróci pewnie do kraju 
i rozpocznie karierę polityczną w New Jersey; miła perspektywa. Leżał na wznak gapiąc się 
w sufit w sinym świetle świtu, gdy usłyszał z ulicy wołanie Henry’ego. Zszedł na palcach po 
zimnych płytach schodów i wpuścił go do środka.
– Po kiego licha pozwoliłeś mi pójść z tą dziwką, Dick? Czuję się jak ostatnia świnia. 
Chryste Panie! Użyczysz mi kawałka łóżka? Rano poszukam sobie jakiegoś lokum.
Dick dał mu piżamę i skulił się jak mógł na swojej połowie łóżka.
– Cała bieda z tobą, Henry – powiedział ziewając – że jesteś do szpiku kości 
purytaninem. Musisz nabrać bardziej kontynentalnych przyzwyczajeń.
– Jeśli się nie mylę, ty też nie poszedłeś z żadną z tych dziwek.
– Ja nie mam oporów moralnych, mój drogi, jestem po prostu francuski piesek – wycedził 
Dick sennie. – Nieodrodne dziecię Epikura .
– A, gówno! Ja tam czuję się jak ostatnia szmata – szepnął Henry.
Dick zamknął oczy i wkrótce spał.
Na początku października pułkownik Edgecombe wysłał Dicka do Brestu z papierami 
zbyt wielkiej wagi, żeby je powierzyć podoficerowi, jak powiedział. W Rennes Dick musiał 
czekać dwie godziny na połączenie i siedział przy lunchu w restauracji dworcowej, gdy 
zbliżył się do niego piechur z ręką na temblaku i wykrzyknął:
– Cześć, Dick, jak rany gorzkie!
Był to Chudy Murray.
– Rany, Chudy, cieszę się, że cię widzę. To już pięć albo sześć lat. Starzejemy się, co? 
Siadaj, bracie. Albo nie, nie możesz usiąść.
– Powinienem był pewno zasalutować, panie kapitanie – powiedział Chudy sztywno.
– Skończ z tym. Ale serio, musimy znaleźć jakieś miejsce, gdzie byśmy mogli spokojnie 
pogadać, jeśli masz trochę czasu do pociągu. Rozumiesz, żandarmi przyskrzyniliby przede 
wszystkim mnie, gdyby mnie zobaczyli jedzącego i pijącego z szeregowcem. Poczekaj, 
skończę lunch, to poszukamy jakiejś knajpki koło stacji. To mogę zaryzykować.
– Mam godzinę czasu. Jadę do centrum urlopowego w Grenoble.
– Szczęściarz z ciebie. Byłeś poważnie ranny, Chudy?
– Odłamkiem w ramię, panie kapitanie – zameldował Chudy prężąc się na baczność, bo 
do sali restauracyjnej wkroczył sztywnym krokiem sierżant żandarmerii. – Rany, nogi się 
pode mną uginają na widok tych facetów.
Dick przełknął lunch, zapłacił i poszedł na drugą stronę placu przed stacją. W jednej 
z kafejek była tylna salka wyglądająca mrocznie i zacisznie. Już mieli usiąść, żeby 
pogawędzić przy piwie, gdy Dick przypomniał sobie teczkę z papierami. Została pod 
stolikiem. Szepnąwszy łamiącym się głosem, że zaraz wraca, przebiegł pędem przez plac 
i wpadł do restauracji. Przy stoliku siedziało trzech francuskich oficerów.
– Pardon, messieurs.
Teczka leżała pod stolikiem, tam gdzie ją zostawił.
– Gdybym ją zgubił, musiałbym sobie chyba palnąć w łeb – powiedział Chudemu.
Powspominali Trenton, Filadelfię, Bay Head i doktora Atwooda. Chudy się ożenił, miał 
dobrą posadę w banku w Filadelfii. Zgłosił się na ochotnika do tanków, ale dostał odłamkiem 
szrapnela, zanim poszli do szturmu; i całe szczęście, że dostał, bo jego załogę zmiotło ciężkie 
działo. Dzisiaj wyszedł ze szpitala i ma jeszcze bardzo miękkie nogi. Dick zapisał sobie jego 
przydział i obiecał, że załatwi mu przeniesienie do Tours; potrzebują takich jak on chłopców 
na kurierów. Zrobiło się późno i Chudy musiał biec na pociąg, a Dick, ściskając teczkę pod 
pachą, wyszedł się jeszcze przejść po przyjemnie pastelowym i dość wesołym mimo 
jesiennego kapuśniaczku mieście.
W dniu, w którym rozeszła się wiadomość o zawieszeniu broni, w Tours zaszumiało jak 
w ulu. Wszyscy pili i klepali się po plecach, oficerowie we wspólnym korowodzie 
z żołnierzami wylegli z biur wojskowych na ulice. Kiedy się okazało, że to fałszywy alarm, 
Dick doznał prawie ulgi. Przez parę następnych dni wszyscy w Komendzie Służby 
Kurierskiej chodzili z tajemniczymi minami, jakby wiedzieli więcej, niż chcą powiedzieć. 
Wieczorem w dniu prawdziwego zawieszenia broni Dick zjadł trochę nieprzytomnie kolację 
z pułkownikiem Edgecombem i jeszcze paroma oficerami. Po kolacji spotkał pułkownika 
przypadkiem na podwórku. Pułkownik miał czerwoną twarz, a wąs mu się jeżył.
– No, Savage, to wielki dzień dla naszej rasy – powiedział i parsknął śmiechem.
– Jakiej rasy? – zapytał speszony Dick.
– No, ludzkiej – huknął pułkownik, po czym odciągnął Dicka na stronę. – Chciałbyś 
pojechać do Paryża, mój chłopcze? Konferencja pokojowa zbierze się w Paryżu i ponoć ma 
w niej wziąć osobisty udział prezydent Wilson, jakkolwiek to brzmi nieprawdopodobnie. 
Jednym słowem, dostałem rozkaz postawienia całej jednostki na usługi delegacji 
amerykańskiej, która przyjedzie dyktować warunki pokoju. Będziemy kurierami konferencji 
pokojowej. Ale gdybyś wolał wrócić do kraju, przypuszczam, że da się to załatwić.
– Ależ nie, panie pułkowniku – odparł Dick spiesznie. – Właśnie zaczynałem się martwić, 
że będę musiał wracać do kraju i rozejrzeć się za pracą. Konferencja pokojowa to będzie 
dopiero heca, zresztą odpowiada mi każda okazja do pojeżdżenia trochę po Europie.
Pułkownik zmierzył go zwężonymi oczyma.
– Nie ujmowałbym tego w takich kategoriach. Służba winna być naszą pierwszą troską. 
I oczywiście to ściśle poufne.
– Oczywiście – odparł Dick, ale nie mógł ukryć uśmieszku, wracając do kolegów przy 
stole.
A więc znów Paryż, tym razem w nowiutkim gabardynowym uniformie ze srebrnymi 
belkami na ramionach i z pełnym pugilaresem. Jedną z pierwszych rzeczy, jakie zrobił po 
przyjeździe, było wybranie się na małą uliczkę za Panteonem, gdzie mieszkał przed rokiem ze 
Stevem Warnerem. Wysokie kredowoszare kamienice, magazyny, bistra, wielkookie dzieci 
w czarnych fartuszkach, apasze w kaszkietach i jedwabnych szalikach na szyjach, śpiewny 
paryski argot, wszystko to wprawiło go w nieokreśloną melancholię. Ciekawe, co się dzieje 
ze Stevem. Z ulgą wrócił do kwatery Służby Kurierskiej, gdzie żołnierze ustawiali właśnie 
świeżo sprowadzone zasuwane biurka amerykańskie i żółto politurowane skrzynki kartotek.
Sercem nowo poznawanego Paryża był Hotel de Crillon na Placu Zgody, jego tętnicą Rue 
Royale, którą raz po raz przejeżdżali przybyli dostojnicy, prezydent Wilson, Lloyd George, 
król i królowa Belgów, eskortowani przez oddział Garde Republicaine w kaskach 
z pióropuszami. Życie Dicka potoczyło się teraz wirem wypadów nocnymi ekspresami do 
Brukseli, popijanego burgundem Beaune czerwonego homara na krytych czerwonym pluszem 
kanapkach u Laruego, cocktaili z szampanem w barze u Ritza, naszpikowanych ploteczkami 
rozmów nad une demie  w Cafe Weber. Przypominało mu to trochę dawne czasy zjazdu 
nominacyjnego w Baltimore, tyle że teraz gwizdał sobie na wszystko; wydawało mu się to 
śmiechu warte.
Pewnego wieczora wkrótce po Bożym Narodzeniu pułkownik Edgecombe zabrał go na 
obiad do Voisina w towarzystwie głośnego nowojorskiego speca od kampanii reklamowych, 
o którym się mówiło, że stoi bardzo blisko pułkownika House’a. Zatrzymali się na chwilę 
przed restauracją, żeby rzucić okiem na kościół o baryłkowatej kopule po drugiej stronie 
ulicy.
– Widzisz, Savage, ten facet jest ożeniony z moją krewniaczką z pittsburskiej rodziny 
Staple’ow. Robi gładkie wrażenie, ale przyjrzyj mu się uważnie. Jak na tak młodego 
człowieka, masz bardzo bystre oko na ludzi.
Pan Moorehouse okazał się postawnym błękitnookim mężczyzną o wydatnym podbródku 
i spokojnym sposobie mówienia zatrącającym czasami manieryzmem południowego senatora. 
Zjawił się w towarzystwie osobnika nazwiskiem Robbins i niejakiej Panny Stoddard, kruchej 
kobiety o przezroczystej alabastrowej cerze i ostrym szczebiotliwym głosie, która zwróciła od 
razu uwagę Dicka – swoją uderzającą elegancją. Restauracja przypominała trochę zanadto 
episkopalny kościół. Dick odzywał się rzadko, był uprzedzająco grzeczny dla panny Stoddard 
i cały czas, jedząc wielkoksiążęce dania i delektując się dojrzałym winem, którego nikt inny 
zdawał się nie doceniać, miał oczy i uszy szeroko otwarte. Panna Stoddard próbowała 
wszystkich wyciągać na słówka, ale jakoś nikt nie miał się ochoty angażować w wypowiedzi 
na temat konferencji pokojowej. Panna Stoddard nie bez uszczypliwości opowiedziała 
o umeblowaniu Hotel de Murat, o czarnej pannie służącej Wilsonów i o niemożliwych 
strojach prezydentowej, którą z uporem nazywała panią Galt. Dick z ulgą powitał chwilę, gdy 
dobrnęli do cygar i likierów. Po obiedzie pułkownik Edgecombe zaofiarował się podrzucić 
pana Moorehouse’a do Crillonu, gdyż właśnie podjechał po niego wóz sztabowy, Dick zaś 
wraz z panem Robbinsem odwieźli pannę Stoddard taksówką pod jej dom na lewym brzegu 
vis-a-vis Notre Dame.
– Może pan wpadnie któregoś popołudnia na herbatkę, panie kapitanie – powiedziała, gdy 
ją żegnali przed bramą.
Taksówkarz nie chciał ich wieźć dalej, oświadczył, że jest już późno i musi wracać do 
domu do Noisy-le-Sec, po czym odjechał. Robbins ujął Dicka pod ramię.
– Na miłość Boską, chodźmy się napić czegoś przyzwoitego. Mam już po dziurki w nosie 
tych wszystkich szyszek.
– Zgoda, gdzie pójdziemy? – odrzekł Dick.
Idąc zamglonym bulwarem, obok majaczącego ciemniejszą plamą masywu Notre Dame, 
wymieniali zdawkowe uwagi o Paryżu i o panującym zimnie. Robbins był niskim mężczyzną 
z czerwoną twarzą o impertynenckim apodyktycznym wyrazie. W kawiarni, do której weszli, 
było niewiele cieplej niż na ulicy.
– Ten klimat wpędzi mnie do grobu – powiedział Robbins chowając brodę w kołnierz 
paltota.
– Wełniana bielizna to jedyna rada – odparł Dick ze śmiechem. – Jeśli czegoś nauczyłem 
się w wojsku, to właśnie tego.
Usadowili się na wyściełanej pluszem ławeczce koło pieca w samym końcu pełnej dymu 
cygarowego i złotych ozdóbek sali. Robbins zamówił flaszkę szkockiej whisky, szklaneczki, 
cytrynę, cukier i dużo wrzątku. Czekanie na wrzątek przeciągało się, więc na razie nalał sobie 
i Dickowi po ćwierć szklanki czystej whisky. Łyknął i zaraz jego zapadła zmęczona twarz 
wygładziła się, jakby mu ubyło dziesięć lat.
– Jedyny sposób, żeby nie szczękać zębami w tym cholernym mieście, to być stale pod 
muchą.
– Ja tam mimo wszystko chwalę sobie powrót do poczciwego starego Paryża – 
powiedział Dick z uśmiechem, wyciągając nogi pod stołem.
– To w obecnej chwili jedyne godne człowieka miejsce – przytaknął Robbins. – Pępek 
świata... jeśli oczywiście nie jest nim Moskwa.
Na wzmiankę o Moskwie grający przy sąsiednim stoliku w warcaby Francuz podniósł 
wzrok znad szachownicy i zmierzył obu Amerykanów. Dick nie mógł rozszyfrować, co kryje 
się za tym spojrzeniem; poczuł się nieswojo. Zjawił się garson z wodą, która jednak nie była 
wcale gorąca, więc Robbins zrobił scenę i odesłał ją z powrotem. Nalał jeszcze po pół 
szklaneczki nie rozcieńczonej whisky, dopóki garson nie wróci z wodą.
– Czyżby prezydent miał zamiar uznać Sowietów? – sam nie wiedząc kiedy, zapytał Dick 
przyciszonym głosem.
– Gotów jestem iść o zakład. Coś mi się zdaje, że wysyła nieoficjalną misję. To będzie 
zależeć po części od nafty i manganu. Kiedyś był król węgiel, teraz jest cesarzowa nafta 
i imperator mangan, książę małżonek stali. A wszystko to koncentruje się w czerwonej 
republice Gruzji. Spróbuję się tam niedługo wyrwać, bo ponoć ci Gruzini mają najlepsze wina 
i najpiękniejsze kobiety świata. Jak Boga jedynego, muszę tam pojechać! A co do nafty, to 
niech to wszyscy diabli! Ten idealista Wilson nie może zrozumieć, że kiedy jego raczą 
ucztami w Buckingham Palace, figlarka armia brytyjska obsadza Mosul, rzekę Karun, Persję, 
a ostatnio chodzą nawet słuchy, że jest już w Baku, przyszłej naftowej metropolii świata.
– Podobno tereny naftowe w Baku są na wyczerpaniu?
– Niech pan w to nie wierzy. Rozmawiałem ostatnio z człowiekiem, który tam był. 
Komiczny facet, Rasmussen, powinien go pan poznać.
Na uwagę Dicka, że przecież mamy chyba dosyć nafty w kraju, Robbins walnął pięścią 
w stół.
- Nigdy nie ma się niczego dosyć, to pierwsze prawo termodynamiki. Ja nigdy nie mam 
dosyć whisky. Pan jest młodym chłopcem, ma pan kiedy dosyć dziewczynek? Tak samo ani 
Standart Oil, ani Królewsko-Holenderski Shell nie będzie miał nigdy dosyć ropy.
Dick się zaczerwienił i zachichotał nie bez przymusu. Nie podobał mu się ten cały 
Robbins. Garson wrócił wreszcie z wrzątkiem i pan Robbins przyrządził coś w rodzaju grogu 
z whisky z wodą, cytryną i cukrem. Przez chwilę siedzieli w milczeniu. Warcabiarze od 
sąsiedniego stolika wynieśli się tymczasem. Raptem Robbins obrócił się do Dicka i zajrzał 
mu w twarz mętnymi niebieskimi oczami pijaka.
– A co wy, młodzi, myślicie o tym wszystkim? Co myślą chłopcy w okopach?
– O czym pan właściwie mówi?
– Diabła tam, o niczym. Ale jeśli im się wojna wydawała parszywa, to niech poczekają, 
zobaczą, jaki będzie pokój. Oj, bratku, zobaczą, jaki będzie pokój.
– Nie sądzę, żeby w Tours ktokolwiek miał w tej sprawie zdanie. Ale nie sądzę również, 
żeby ktokolwiek zobaczywszy wojnę uważał ją za najprzedniejszy sposób rozwiązywania 
międzynarodowych zatargów. Wątpię, żeby sam Czarny Jack Pershing  w to wierzył.
– Patrzcie go. Nie wiem, czy ma więcej jak dwadzieścia pięć wiosen, a śpiewa jak 
z książki Woodrowa Wilsona. Ja jestem stary sukinsyn, dobrze o tym wiem, ale jak sobie 
podochocę, to walę, co myślę.
– Nie widzę, co dobrego może wyniknąć z gardłowania. Jesteśmy świadkami 
wspaniałego, choć i tragicznego widowiska. Paryska mgła pachnie poziomkami. Bogowie nas 
nie kochają, ale mimo to umrzemy młodo . No i kto się odważy twierdzić, że ja jestem 
trzeźwy?
Wypróżnili flaszkę do dna. Dick nauczył Robbinsa francuskiego dwuwiersza:
Les marionettes font, font, font Trois petits tours et puis s’en vont .
Kiedy kawiarnię zamykano, wyszli trzymając się pod ręce. Robbins podśpiewywał:
Uszy do góry, Napoleonku, 
Hulaj wesoło dzionek po dzionku i zatrzymywał się na rozmówki z każdą spotkaną na 
Boul Michu panienką. Dick zostawił go w końcu pod fontanną na Place Saint-Michel 
zagadanego z klępowatą ulicznicą w obwisłym kapeluszu i puścił się w długą wędrówkę do 
swojego hotelu vis-a-vis Gare Saint-Lazare. Szerokie asfaltowe ulice były puste w różowym 
świetle latarni łukowych, ale mimo przejmującej nocy znieczulone w miłosnym uścisku parki 
tuliły się jeszcze tu i ówdzie na ławkach pod gołymi ociekającymi drzewami na bulwarach 
wzdłuż Sekwany. Na rogu Boulevard de Sebastopol nadchodzący z przeciwka młodzian 
o bladej cerze zajrzał mu szybko w twarz i zatrzymał się. Dick zwolnił na moment kroku, ale 
zaraz ruszył dalej na spotkanie sznura wozów dudniących po Rue de Rivoli w stronę Hal. 
Robił głębokie wdechy dla otrzeźwienia z oparów whisky. Długa jasnooświetlona aleja 
prowadząca do opery była zupełnie pusta, ale pod samym gmachem kręciło się parę osób. 
Uwieszona na ramieniu jakiegoś poilu gryzetka o aksamitnej cerze posłała mu przeciągły 
uśmiech.
Dochodząc do hotelu natknął się twarzą w twarz na dziewczynę, która wydała mu się 
uderzająco ładna, i sam nie wiedząc kiedy, zapytał ją, co robi o tej porze na ulicy. Roześmiała 
się – uroczo, pomyślał – i odparła, że to samo co on. Zaprowadził ją do małego hoteliku na 
bocznej uliczce za hotelem, w którym mieszkał. Dano im zimny pachnący politurą numer 
z wielkim łóżkiem, bidetem i mnóstwem ciężkich draperii koloru bordo. Dziewczyna okazała 
się bardzo zmęczona i starsza, niż mu się na pierwszy rzut oka wydawało, ale miała ładną 
figurę i śliczną białą karnację ciała. Z przyjemnością patrzył na jej nienagannie czystą 
bieliznę obszytą gustownie koronką. Siedzieli przez chwilę na brzegu łóżka rozmawiając 
półgłosem. Ale kiedy ją zapytał o imię, uśmiechnęła się i potrząsnęła głową.
– Qu’estce que ca vous fait?
– L’homme sans nom et la femme sans nom vont faire l’amour a l’hotel du neant – 
odparł.
– Oh, qu’il est rigolo, celuila – zachichotała. – Dis, tu n’est pas malade?
Dick potrząsnął głową.
– Moi non plus  – powiedziała i zaczęła się ocierać o niego jak kotka.
Po wyjściu z hotelu krążyli po mrocznych ulicach, aż znaleźli otwierany przed świtem bar 
kawowy. W sennym intymnym milczeniu pili kawę z rogalikami, oparci blisko siebie 
o kontuar. Potem zostawiła go kierując się w górę na Montmartre. Na odchodnym Dick 
spytał, czy nie mógłby jej jeszcze kiedyś zobaczyć. Wzruszyła tylko ramionami. Dał jej 
trzydzieści franków, pocałował i szepnął w ucho parafrazę owego francuskiego dwuwiersza:
Les petites marionettes font, font, font Un p’tit peu d’amour et puis s’an vont.
Roześmiała się, uszczypnęła go w policzek i oddalając się słyszał jeszcze jej chrapliwy 
chichot i słowa:
– Oh, qu’il est rigolo, celuila.
Wrócił do swego hotelu szczęśliwy i senny, powtarzając sobie: Czego mi brak w życiu, to 
swojej kobiety. Starczyło mu akurat czasu na umycie się, ogolenie i założenie czystej koszuli, 
po czym musiał pędzić do komendy, żeby zdążyć przed pułkownikiem Edgecombem, który 
miał zwyczaj diablo wcześnie wstawać. Zastał czekający na niego rozkaz wyjazdu nocnym 
pociągiem do Rzymu.
Kiedy wsiadał wieczorem do ekspresu, oczy piekły go z niewyspania. Miał 
z towarzyszącym mu sierżantem zarezerwowany przedział na samym końcu wagonu 
pierwszej klasy opatrzonego tabliczką Paris – Brindisi. Pociąg był przepełniony, ludzie stali 
w przejściach. Dick zdjął płaszcz i koalicyjkę i rozpinał sztylpy z zamiarem ułożenia się do 
snu na jednej z ławek, zanim jeszcze pociąg ruszy, gdy w drzwiach przedziału ukazała się 
ostra twarz jakiegoś Amerykanina.
– Przepraszam bardzo, czy pan kkapitan Savage?
Dick usiadł na ławce i kiwnął głową ziewając.
– Nazywam się Barrow, panie kapitanie, G.H. Barrow, jestem związany z amerykańską 
delegacją pokojową. Muszę być jutro w Rzymie, a tu nie ma ani jednego wolnego miejsca 
w pociągu.
Więc oficer transportowy na stacji był tak uprzejmy podszepnąc mi, że, ee, choć to nie 
jest ściśle według Hoyle’a , może pan kapitan byłby skłonny zrobić wyjątek i przytulić nas 
w swoim przedziale. Jestem w towarzystwie czarującej młodej osoby z Pomocy dla Bliskiego 
Wschodu.
– To bardzo ładnie z pańskiej strony, panie kapitanie, że godzi się pan nas przytulić 
w swoim przedziale – rozległ się śpiewny teksaski głos i odsuwając mężczyznę, który się 
przedstawił jako Barrow, do przedziału wspięła się zaróżowiona dziewczyna 
w ciemnopopielatym uniformie.
Długi jak tyka pan Barrow z wyłupiastymi oczami i wielkim drgającym jabłkiem Adama 
jął nie czekając wrzucać do przedziału torby i sakwojaże. Dick wściekły próbował 
protestować:
– Chyba państwo zdają sobie sprawę, że to jest absolutnie niezgodne z przepisami. – Ale 
słysząc swój własny nadęty głos, parsknął nagle śmiechem i powiedział: – O świcie postawią 
nas pewno obu z sierżantem Wilsonem pod ściankę, ale niech już będzie.
W tym momencie pociąg ruszył. Dick niechętnie zgarnął swoje rzeczy i usadowiwszy się 
w kącie, natychmiast zamknął oczy. Był zbyt śpiący, żeby się silić na rozmowy z jakimiś 
cholernymi działaczami charytatywnymi. Sierżant ulokował się w drugim kącie, a pan Barrow 
i dziewczyna zajęli przeciwległą ławkę, W półśnie słyszał monotonne tonące chwilami 
w łoskocie ekspresu ględzenie pana Barrowa, który miał zacinający się sposób mówienia jak 
pykanie nierówno pracującej motorówki. Dziewczyna nie odzywała się, jeśli nie liczyć 
rzadkich pomruków w rodzaju: „No, no” albo „Coś takiego”. Chodziło o sytuację europejską: 
prezydent Wilson sądzi... nowa polityka... nowa Europa... trwały pokój bez reparacji ani 
zaborów. Prezydent Wilson mówi... porozumienie na nowych zasadach między kapitałem 
a pracą. Prezydent Wilson apeluje... demokracja przemysłowa... prości ludzie całego świata 
stoją za prezydentem. Traktat. Liga Narodów. Dick zapadł w sen i śniła mu się dziewczyna, 
która się ocierała o niego piersiami i mruczała jak kotka, mężczyzna o wyłupiastych oczach, 
który wygłaszał jakąś mowę, William Jennings Wilson  przemawiający na baltimorskim 
zjeździe inkwizycyjnym, demokracja przemysłowa w pasiastym kostiumie w kabinie 
kąpielowej nad Marną, z młodym Teksańczykiem o zaróżowionych policzkach, który chciał... 
długi jak tyka... z drgającym jabłkiem Adama...
Przebudził się z koszmarnym uczuciem, że ktoś go dusi. Pociąg stał. W przedziale nie 
było czym oddychać. Lampę na suficie przyćmiewała niebieska umbrelka. Przedostał się 
przez trzy pary nóg, wyszedł na korytarz i otworzył okno. Zimne górskie powietrze ukłuło go 
w nozdrza. W świetle księżyca widział ośnieżone zbocza. Przy torze stał wsparty sennie na 
karabinie francuski wartownik. Dick ziewnął spazmatycznie. Nagle spostrzegł, że obok stoi 
dziewczyna z Pomocy dla Bliskiego Wschodu i przygląda mu się z uśmiechem.
– Gdzie jesteśmy, panie kapitanie? Czy to już Włochy?
– Zdaje się, granica szwajcarska. Postoimy tutaj zdrowo. Formalności graniczne zawsze 
trwają wieki.
– Ojej! – wykrzyknęła dziewczyna podskakując. – Jeszcze nigdy w życiu nie 
przejeżdżałam przez żadną granicę.
Dick się roześmiał i wrócił na swoje miejsce. Po chwili pociąg wjechał na wyludnioną 
stację o wyglądzie remizy, ledwo-ledwo oświetloną, i cywilni pasażerowie zaczęli się 
wysypywać ze swymi bagażami. Dick posłał przez sierżanta papiery do kontroli wojskowej, 
a sam usadowił się z powrotem do snu. Zasnął kamieniem i spał aż do Mont Cenis. Potem 
była granica włoska. Znowu zimne powietrze, ośnieżone góry i pasażerowie wysypujący się 
hurmem do pustej remizy stacji. Rozpamiętując z sennym rozczuleniem, jak pierwszy raz 
przekraczał z Sheldrakem granicę włoską w ambulansie Fiata, Dick poszedł drżąc do baru 
dworcowego, gdzie wypił flaszkę wody mineralnej i lampkę wina. Wziął ze sobą do 
przedziału parę butelek wody mineralnej i fiasco Chianti , którymi poczęstował pana 
Barrowa i dziewczynę, gdy wrócili senni i źli z kontroli celnej i paszportowej. Dziewczyna 
oświadczyła, że nie może pić wina, bo wstępując do Pomocy dla Bliskiego Wschodu musiała 
się zobowiązać do abstynencji od napojów alkoholowych i tytoniu, ale wypiła trochę wody 
mineralnej, o której się wyraziła, że kręci w nosie. Potem wszyscy wtulili się w swoje kąty 
i próbowali z powrotem zasnąć.
Kiedy wreszcie dojechali do Stazione Termini w Rzymie, byli ze sobą wszyscy troje po 
imieniu. Dziewczyna z Teksasu miała na imię Ann Elizabeth. Spędzili we dwoje z Dickiem 
większą część dnia stojąc w korytarzu i wyglądając na miasteczka o szafranowych dachach, 
na wiejskie chaty wszystkie z niebieskimi plamami na pobiale pod pnącym winem nad 
wejściem, na oliwki i fantazyjne kształty winorośli na opadających czerwonymi terasami 
pólkach, na cały pagórkowaty pejzaż włoski ze spiczastymi cyprysami odbijającymi tak 
ciemną zielenią od pastelowego tła, że robiły wrażenie rys na płótnie. Ann Elizabeth 
opowiedziała mu, jak od dnia wypowiedzenia wojny marzyła o wyrwaniu się za morze, jak jej 
brat zginął w czasie nauki pilotażu w San Antonio, jaki miły był dla niej pan Barrow przez 
całą podróż na statku i w Paryżu, dopóki nie zaczął się do niej zalecać i robić przez to różne 
głupstwa, które ją przyprawiają o ciągłe zakłopotanie, na co Dick odparł, że może to wcale 
nie są takie głupstwa. Czuł, że jej imponuje podróż do Rzymu w towarzystwie prawdziwego 
oficera, który był na froncie, mówi po włosku i w ogóle.
W Rzymie musiał jechać z papierami prosto ze stacji do ambasady, ale umówił się 
z panną Trent, że ją złapie telefonicznie w Pomocy dla Bliskiego Wschodu. G.H. Barrow 
również uścisnął mu ciepło dłoń mówiąc, że ma nadzieję jeszcze się z nim spotkać; zależy mu 
na kontakcie z ludźmi, którzy naprawdę rozumieją, o co ten cały krzyk.
Przez resztę dnia Dick nie myślał o niczym innym, tylko o doczekaniu jakoś wieczora 
i znalezieniu się wreszcie w łóżku. Następnego dnia rano zadzwonił do Czerwonego Krzyża 
do Eda Schuylera. Zjedli razem obfity podlany zdrowo winem lunch w eleganckiej restauracji 
koło ogrodu Pincio. Ed żył jak młody bóg. Miał mieszkanko przy Schodach Hiszpańskich, 
podróżował dużo, przytył. Ale ostatnio wplątał się w kabałę. Mąż pewnej Włoszki, z którą 
trochę romansował, groził mu pojedynkiem i Ed miał pietra, że jak się zrobi draka, to go 
wyleją na zbitą twarz z Czerwonego Krzyża. „Wojna to była fraszka – powtarzał – dopiero 
ten pokój człowieka wykańcza”. Zresztą miał już po czubek głowy Włoch i Czerwonego 
Krzyża. Najchętniej wróciłby do kraju, gdyby nie to, że we Włoszech szykuje się rewolucja, 
więc chce jeszcze trochę posiedzieć, obejrzeć wszystko na własne oczy.
– A co u ciebie, Dick? Jak na dawnego birbantiera gwardii wylądowałeś zdaje się niczego 
sobie.
– Wszystko to szczęśliwe zbiegi okoliczności – odrzekł Dick marszcząc nos. – Wiesz, jak 
to jest, życie potrafi się zabawnie układać.
– Mnie to mówisz? Ciekawym, co się dzieje z tym poczciwcem Stevem. Fred Summers, 
jak słyszałem, chciał się ostatnio zaciągnąć do Legionów Polskich.
– Steve pewno siedzi w ciupie – powiedział Dick – a my powinniśmy siedzieć razem 
z nim. Nie, nie co dzień trafia się okazja obejrzenia takiej hecy.
Zrobiła się czwarta, zanim wyszli z restauracji. Poszli do Eda i usadowiwszy się z butelką 
koniaku w oknie patrzyli na żółte i grynszpanowe dachy miasta i barokowe kopuły skrzące się 
w promieniach zachodzącego słońca, wspominali, jakie kolosalne wrażenie wywarł na nich 
Rzym, gdy zjechali tu poprzednim razem całą paczką, i zastanawiali się, co będą robić teraz, 
po zakończeniu wojny. Ed Schuyłer powiedział, że chciałby dostać posadę korespondenta 
gdzieś na wschodzie; nie wyobraża sobie powrotu do domu w zapadłym kącie stanu Nowy 
Jork; w każdym razie musi przedtem zobaczyć Persję i Afganistan. Roztrząsanie, co ze sobą 
zrobić, wprawiło Dicka w okropną chandrę. Zaczął spacerować tam i z powrotem po kaflowej 
posadzce, gdy zadźwięczał dzwonek i Ed wyszedł do przedpokoju. Dick słyszał jakieś szepty 
i wysoki sopran perorujący po włosku. Po chwili Ed wepchnął przed sobą do pokoju małą 
kobietkę o wydatnym nosie i wielkich czarnych oczach.
– Otóż i Magda – powiedział. – Kapitan Savage, signora Sculpi.
Musieli teraz rozmawiać pół po włosku, pół po francusku.
– Mam nadzieję, że nie będzie padać – rzekł Ed. – Co byś powiedział, gdybym ci 
sprokurował jakąś dziewczynkę i zabrał na kolację do Palazzo del Cesari. Może nie będzie za 
zimno. Dick przypomniał sobie Ann Elizabeth i zadzwonił do Pomocy dla Bliskiego 
Wschodu. Teksaski głos w słuchawce zdawał się zachwycony, obwieścił, że to całe 
towarzystwo charytatywne jest okropne i że wprawdzie ma randkę z panem Barrowem, ale się 
jakoś z tego wykręci. Tak, będzie gotowa, jeśli po nią podjadą za pół godziny. Po długich 
targach Signory Sculpi z fiakrem najęli dwukonne lando, wielce eleganckie i sfatygowane. 
Ann Elizabeth czekała na nich przed bramą.
– Te stare kwoki doprowadzają mnie do rozpaczy – oświadczyła wskakując do landa. – 
Jedźmy szybko, żeby nie wpaść na pana Barrowa. Wyobraź sobie, te stare kwoki kazały mi 
wrócić przed dziewiątą. Słowo daję, rygor jak w szkółce niedzielnej. No, ale to bardzo ładnie, 
kapitanie, że mnie zabierasz na miasto ze swymi przyjaciółmi. Aż piszczałam, żeby się trochę 
wyrwać i coś zobaczyć. Czyż to nie cudowne? A propos, gdzie mieszka papież?
Słońce już zaszło i zaczynało się robić chłodno. W Palazzo dei Cesari było pusto i zimno, 
więc wypili tylko wermut i wrócili na kolację do miasta. Po kolacji poszli na spektakl do 
Apolla.
– No, to mi się dostanie – powiedziała Ann Elizabeth. – Ale gwiżdżę sobie, muszę 
przecież zobaczyć miasto.
Wchodząc do teatru ujęła Dicka pod ramię.
– Wiesz co, Dick? Czuję się strasznie opuszczona między tymi cudzoziemcami. Cieszę 
się, że mam przy sobie białego człowieka. W czasie studiów w Nowym Jorku jeździłam do 
New Jersey oglądać strajk włókniarzy. Interesowałam się takimi rzeczami. Miałam wtedy to 
samo uczucie. Ale nie oddałabym tego za żadne skarby. Może człowiek zawsze ma takie 
uczucie, kiedy przeżywa coś naprawdę emocjonującego?
Dick był lekko wstawiony, ogarnęła go czułość. Ścisnął jej ramię, pochylając się w jej 
stronę.
– Nie pozwolimy zrobić krzywdy małej dziewczynce z Teksasu – zaciągnął 
pieszczotliwie.
– Ty zdaje się myślisz, że ja mam nie bardzo dobrze w głowie – powiedziała Ann 
Elizabeth zmieniając nagle ton. – Ale, jejku, jak ja wytrzymam w tej Metodystycznej Lidze 
Trzeźwości i Czystości Moralnej? Nie znaczy, żebym nie doceniała ich pracy. To straszne 
pomyśleć o maleńkich dzieciach głodujących w całej Europie. Wygraliśmy wojnę, teraz 
naszym obowiązkiem jest pomóc w łataniu najgorszych dziur we wszystkich krajach, jak 
powiedział prezydent.
Kurtyna poszła w górę i Włosi dookoła zaczynali sykać. Ann Elizabeth umilkła. Dick 
spróbował ją wziąć za rękę, ale się odsunęła i dała mu prztyczka w dłoń.
– Myślałam, że już wyrosłeś ze szkolnych nawyków – rzekła.
Sztuka była nienadzwyczajna i Ann Elizabeth, która nie rozumiała ani słowa, coraz to 
osuwała głowę na ramię Dicka zapadając w drzemkę. Podczas przerwy, gdy wszyscy zeszli 
do baru na kieliszek, sumiennie zamówiła lemoniadę. Kiedy wracali po schodach na swoje 
miejsca, nagle zrobiło się zamieszanie. Niski Włoch z łysiną i w okularach rzucił się 
znienacka na Eda Schuylera z okrzykiem: „Traditore!”  Wpadł na niego z takim impetem, 
że obaj stracili równowagę i jęli się staczać w dół po wyściełanych czerwonym chodnikiem 
schodach, przy czym mały Włoch przez cały czas kopał i okładał Eda pięściami, ten zaś starał 
się, jak mógł, utrzymać go na długość ramienia. W końcu Dick i Ann Elizabeth, która okazała 
się nad podziw silna, schwycili czupurnego Włocha, podnieśli go z podłogi i unieruchomili 
mu z tyłu ręce, podczas gdy signora Sculpi rzuciła mu się ze szlochem na szyję. Był to jej 
mąż.
Ed tymczasem podniósł się na nogi, czerwony i z bardzo głupią miną. Zanim się zjawiła 
włoska policja, incydent został zażegnany. Dyrektor teatru nerwowo czyścił Edowi uniform. 
Ann Elizabeth znalazła okulary małego Włocha, całe pogięte, i ten wyprowadził swoją 
szlochającą małżonkę. Wyglądał tak komicznie, gdy w powyginanych okularach na czubku 
nosa odwrócił się w drzwiach, żeby pogrozić Edowi pięścią, że Dick nie mógł pohamować 
śmiechu. Ed przepraszał wylewnie dyrektora, który zdawał się trzymać jego stronę tłumacząc 
karabinierom w błyszczących czapkach, że mąż tej pani to pazzo . Potem rozległ się 
dzwonek i wszyscy wrócili na widownię.
– Ależ, Ann Elizabeth, widzę, że jesteś czampionem dżiudżitsu – szepnął Dick dotykając 
wargami jej ucha.
Zaczęli się chichotać tak, że nie byli w stanie wysiedzieć dłużej na sztuce. Poszli do 
kawiarni.
– Teraz pewnie nasi makaroniarze uznają mnie za ostatniego tchórza, jeśli nie wyzwę 
tego nieboraka na pojedynek – powiedział Ed.
– Jasne. Bronią będą korkowce na odległość trzydziestu kroków albo bakłażany na 
odległość pięciu metrów. Dickowi ze śmiechu ciekły łzy. Ed się zeźlił.
– To wcale nie śmieszne. Paskudna historia. Że też człowiek nigdy nie może się zabawić 
bez wyrządzenia komuś krzywdy. Biedna Magda, przeżywa pewnie katusze. Panno Trent, 
mam nadzieję, że mi pani wybaczy to pożałowania godne widowisko.
Ed wstał i poszedł do domu.
– O co właściwie ta cała historia, Dick? – zapytała Ann Elizabeth, gdy wyszli na ulicę 
kierując się w stronę Pomocy dla Bliskiego Wschodu.
– Jedno z dwojga: albo signor małżonek dostał ataku zazdrości, że Magda się włóczy 
z Edem, albo też to wstęp do małżeńskiego szantażyku. Biedny Ed wziął sobie to cholernie do 
serca.
– Nie ma co, ludzie pozwalają sobie tutaj na rzeczy, na które nie pozwoliliby sobie nigdy 
w kraju. Czy to nie zastanawiające?
– Jeśli chodzi o Eda, to wszędzie wpada w tarapaty. Ma do tego specjalny talent.
– Widocznie ta wojna w połączeniu z kontynentalną atmosferą tak rozluźnia obyczaje. Ja 
nigdy nie byłam specjalną świętoszką, ale na miły Bóg, zatkało mnie, kiedy pan Barrow zaraz 
pierwszego dnia po wylądowaniu zaproponował mi pójście do swego hotelu. Rozmawiałam 
z tym człowiekiem może trzy, cztery razy na statku. W kraju nie odważyłby się na coś takiego 
po stu latach.
Dick zajrzał Ann Elizabeth w twarz.
– Kiedy wlazłaś między wrony, musisz krakać jak i one – rzekł z komicznym grymasem.
Roześmiała się i popatrzyła mu badawczo w oczy, jakby niepewna, co chciał przez to 
powiedzieć.
– No cóż, zapewne to też część życia – przyznała.
W mroku bramy Dick próbował się zabrać na serio do całowania jej, ale cmoknęła go 
tylko przelotnie w usta i potrząsnęła głową. Potem schwyciła go za rękę, ścisnęła mocno 
i powiedziała:
– Pozostańmy lepiej przyjaciółmi.
Wrócił do domu z głową oczadziałą od zapachu jej blond włosów.
Miał przed sobą trzy lub cztery dni siedzenia w Rzymie. Na trzeci stycznia 
zapowiedziany był przyjazd prezydenta i trzymano do jego dyspozycji kilku kurierów. Przez 
cały ten czas nie pozostawało mu do roboty nic prócz włóczenia się po mieście, słuchania 
orkiestr ćwiczących „Gwiaździsty sztandar”, gapienia się na wznoszone trybuny 
i rozwieszane flagi.
Pierwszego stycznia było święto, więc Dick, Ed, pan Barrow i Ann Elizabeth wybrali się 
wynajętym automobilem do willi Hadriana, a potem na lunch do Tivoli . Co chwila 
przelatywały deszcze i drogi tonęły w błocie. Ann Elizabeth powiedziała, że falista 
Kampania, po zimowemu szarobura, przypomina jej okolice Dallas. Zamówili w restauracji 
nad wodospadem fritto misto , które obficie popijali delikatnym złocistym Frascati. Ed 
i Barrow odkryli, że łączy ich wspólny pogląd na imperium rzymskie i na sztukę życia 
starożytnych. Dick miał cały czas wrażenie, że Ann Elizabeth kokietuje pana Barrowa. Był na 
nią wściekły, że mu się pozwoliła przysunąć tak blisko z krzesłem, gdy pili potem kawę na 
tarasie, z którego roztaczał się widok na wąwóz zamglony pyłem wodnym znad wodospadu. 
Siedział i pił w milczeniu, dopóki Ann Elizabeth nie skończyła kawy i nie poderwała się 
z miejsca obwieszczając, że idzie na drugą stronę wąwozu, gdzie jak na starym sztychu 
rysowała się okrągła świątyńka. Ed odparł, że to zbyt uciążliwa wspinaczka po jedzeniu. Pan 
Barrow jednak oświadczył bez entuzjazmu, że on, ee, pójdzie. Ann Elizabeth puściła się 
biegiem przez mostek i ścieżką w dół, a Dick pobiegł za nią ślizgając się po błocie i osuwając 
po ruchomym piargu. Na dnie wąwozu mokra zimna mgła kleiła się do twarzy. Tuż nad 
głową mieli wodospad, jego ryk dudnił w uszach. Dick obejrzał się, czy pan Barrow idzie za 
nimi.
– Musiał chyba zawrócić! – krzyknął przez szum wody.
– Nie cierpię ludzi, którzy nie chcą się nigdzie ruszyć – odkrzyknęła Ann Elizabeth. 
Wzięła go za rękę. – Chodź, biegniemy do świątyńki.
Dotarli na szczyt zadyszani. Po przeciwnej stronie wąwozu widać było Eda i pana 
Barrowa siedzących jak przedtem na tarasie restauracji. Ann Elizabeth zagrała im najpierw na 
nosie, a potem pomachała ręką. 
- Och, przepadam za ruinami i widokami. Mogłabym jeździć po calutkich Włoszech 
i zwiedzać wszystko. Dokąd się wybierzemy po południu? Nie mam ochoty wracać 
i wysłuchiwać tych ich deklamacji o rzymskim imperium.
– Może nad jezioro Nemi, wiesz, tam gdzie są te galery Kaliguli . Ale tam się chyba nie 
dostaniemy bez auta.
– To i oni pojadą. Nie, chodźmy się lepiej przejść.
– Może padać.
– No to co? Nie jesteśmy z cukru.
Poszli ścieżką przez wzgórza nad miastem i wkrótce znaleźli się wśród mokrych pastwisk 
i dąbrów. W dole pod nimi rozciągała się jasnobrunatna Kampania i dachy Tivoli pokreślone 
czarnymi wykrzyknikami cyprysów. Dżdżyste popołudnie pachniało wiosną. Widać było 
ulotne deszcze przemykające ołowianymi i białawymi płachtami nad Kampanią. Pod nogami 
kwitły różowo-pąsowe cyklameny. Ann Elizabeth zrywała je i podtykała Dickowi do 
wąchania. Miała zaróżowione policzki i zwichrzone włosy, szczęście rozpierało ją tak, że nie 
potrafiła iść normalnie, tylko co parę kroków podbiegała i podskakiwała. Krótkotrwały 
deszczyk zmoczył ich trochę i zlepił jej kosmyk włosów na czole. Potem pokazało się rześkie 
słoneczko, więc przysiedli na korzeniu wielkiego buka i patrzyli w górę na długie spiczaste 
brązowo--rude pąki połyskujące na tle nieba. W nozdrzach mieli woń drobnych cyklamenów. 
Dick był zgrzany i odurzony wspinaczką, oparem mokrego poszycia, wypitym winem 
i zapachem cyklamenów. Obrócił się i zajrzał jej w oczy.
– I co? – zapytał.
Złapała go za uszy i jęła obsypywać pocałunkami.
– Powiedz, że mnie kochasz – powtarzała zduszonym głosem.
Czuł zapach jej jasnych włosów i rozgrzanego ciała, i słodkich cyklamenów. Porwał ją na 
nogi, przycisnął do siebie i przywarł do jej ust; ich języki się spotkały. Przez szparę 
w żywopłocie Pociągnął ją na sąsiednie pole. Na ziemi było zbyt mokro, ale na drugim końcu 
pola stał chruściany szałas. Szli objęci wpół, potykając się i ocierając twardo udami. 
W szałasie suszyła się kukurydza na paszę. Osunęli się na suche szeleszczące za każdym 
poruszeniem łodygi. Ann Elizabeth leżała na wznak z ciasno zasznurowanymi ustami, Dick 
miał jedną rękę pod jej głową, drugą próbował jej się dostać pod ubranie. Nagle coś mu 
trzasnęło w palcach. Zaczęła go odpychać.
– Nie, nie, Dick, nie tutaj. Musimy wracać.
– Moja kochana kobietka. Muszę! Jesteś cudowna.
Wyrwała mu się i wypadła z szałasu. Z nienawiścią usiadł na ziemi i jął otrzepywać suche 
źdźbła z uniformu. Na dworze rozpadało się na dobre.
– Wracajmy, Dick. Szaleję za tobą, ale to jeszcze nie powód, żebyś mi darł majtki. Och, 
jesteś beznadziejny.
Parsknęła śmiechem.
– Nie powinnaś zaczynać, jeśli nie masz zamiaru doprowadzić czegoś do końca – 
powiedział. – Kobiety są okropne! Z wyjątkiem prostytutek, po nich wiadomo przynajmniej, 
czego się spodziewać.
Podeszła i pocałowała go.
– Biedny mały chłopiec, taki okropnie zły. Przepraszam cię, Dick. Pójdę z tobą do łóżka, 
przyrzekam. Tylko widzisz, to nie takie proste. Może znajdziemy jakiś pokój w Rzymie.
– Jesteś dziewicą?
Jego głos zabrzmiał sztywno i nienaturalnie. Kiwnęła głową.
– Śmieszne, prawda? Po wojnie. Wy, chłopcy, ryzykowaliście życie, to ja mogę chyba 
zaryzykować to.
– Przypuszczam, że będę mógł pożyczyć mieszkanie od Eda. Wspominał coś, że jedzie 
jutro do Neapolu.
– Ale czy ty mnie naprawdę kochasz, Dick?
– Oczywiście. Tylko trochę mi głupio ze względu na to. Kochać się jest tak cudownie.
– Zapewne. Och, chciałabym umrzeć!
Powlekli się w dół w ulewnym deszczu, który stopniowo przeszedł w zimny 
kapuśniaczek. Dick czuł się zmęczony i przemoknięty; strumyczki wody zaczynały mu się lać 
za kołnierz. Ann Elizabeth zgubiła swoje cyklameny. Dobrnąwszy z powrotem, dowiedzieli 
się od restauratora, że panowie pojechali do Villa d’Este , ale niedługo wrócą. Zamówili 
rum i gorącą wodę i zaczęli się w miarę możności suszyć przy żelaznym koszu z żarzącym się 
węglem drzewnym w kuchni.
– Wyglądamy jak para zmokłych szczurów – zachichotała Ann Elizabeth.
– Jak para skończonych idiotów – burknął Dick.
Zanim tamci wrócili, zdążyli się rozgrzać, ale nie wysuszyć. Dickowi ulżyło, gdy mógł 
wyładować się trochę na panu Barrowie, który oświadczył, że gdyby dzisiejsze klasy 
panujące rozumiały sztukę życia tak jak ci dawni Włosi, to on nie byłby socjalistą.
– Nigdy bym nie przypuszczała, że pan jest jeszcze socjalistą – wmieszała się Ann 
Elizabeth. – Ja się z tego skutecznie wyleczyłam. Już pan zapomniał, jak niemieccy socjaliści 
zachowali się podczas wojny? A teraz wypłakują swoje żale i próbują wmawiać wszystkim, 
że przez cały czas pragnęli pokoju.
– Można ggodzić wierność socjalizmowi z wiarą w naszego prezydenta i, ee, 
w demokrację – wyjąkał pan Barrow przysuwając się tuż do niej. – Będziemy o tym musieli 
kiedyś wyczerpująco porozmawiać, Ann Elizabeth.
Dick spostrzegł, jak na nią łypie. Ma na nią chrapkę, powiedział sobie. Ale kiedy wsiadali 
do auta, niewiele go obeszło, że Barrow sadowi się koło niej. Przez całą drogę do Rzymu 
jechali w gęstym deszczu.
Następne trzy dni Dick miał bardzo pracowite z powodu wizyty prezydenta w Rzymie. 
Dostał karty wstępu na różne oficjalne uroczystości i słuchał nie kończących się mów po 
włosku, francusku i angielsku, oglądał mnóstwo cylindrów i orderów, bez przerwy salutował 
i do bólu krzyża prężył się w sztywnej wojskowej posturze. Na Forum Romanum znalazł się 
tak blisko świty prezydenta, że słyszał, jak niski mężczyzna z czarnym wąsikiem, który 
pokazywał ruiny świątyni Romulusa, mówi sztywną angielszczyzną:
– Wszystko tu ma związek z wydarzeniami wielkiej wojny.
W grupkach otaczających dygnitarzy zapadła cisza i wszyscy nadstawili ucha, co 
odpowie prezydent Wilson.
– To prawda – odparł odmierzanym głosem. – Musimy na te ruiny patrzeć nie jak na 
martwe kamienie, lecz jak na nieśmiertelne symbole.
Szmerek aprobaty przeszedł po otoczeniu. Cylindry oczekujących repliki Włocha 
dygnitarzy przechyliły się pod jednym kątem. Włoch przemówił tym razem nieco głośniej.
– Ameryka – rzekł z lekkim ukłonem – ma znacznie większy skarb ukryty w sercach jej 
synów.
Cylinder prezydenta uniósł się bardzo prosto na tle nadgryzionych zębem czasu kolumn 
i nie kończącej się perspektywy kamiennych ciosów.
– Tak – odrzekł prezydent Wilson – Amerykanie poczytują sobie za największą chlubę, 
że mogli okazać niezmierne umiłowanie ludzkości kryjące się w ich sercach.
Gdy prezydent to mówił, Dick dostrzegł na moment jego twarz przez kitę na czapie 
jakiegoś włoskiego generała. Była to zimna szara kamienna twarz, pobrużdżona jak 
otaczające kolumny i jak one podługowata pod zwieńczeniem jedwabnego cylindra. 
Uśmieszek błąkający się koło ust sprawiał wrażenie domalowanego przez retuszera na 
fotografii. Grupka dostojników ruszyła dalej i Dick nic więcej nie słyszał.
Spotkawszy się o piątej po południu z Ann Elizabeth w mieszkaniu Eda, miał jej 
opowiedzieć wszystko o oficjalnych uroczystościach. Powiedział, że nie widział nic prócz 
złotej kopii wilczycy karmiącej Romulusa i Remusa na Kapitolu, gdy prezydentowi 
nadawano honorowe obywatelstwo Rzymu, i jego twarzy na forum.
– To była przerażająca twarz, twarz zimnokrwistego płaza czy też któregoś z tych 
starożytnych rzymskich polityków z grobowców na Via Appia. Wiesz, czym my jesteśmy, 
Ann Elizabeth? Jesteśmy Rzymianami dwudziestego wieku. – Prychnął śmiechem. – A ja 
zawsze chciałem być Grekiem.
Ann Elizabeth, która była wielką wielbicielką Wilsona, żachnęła się na te słowa. Ale Dick 
był zdenerwowany i podniecony, nie przestawał perorować i perorować. Ann Elizabeth 
złamała tym razem swoje ślubowanie i wypiła z nim trochę gorącego rumu, gdyż w pokoju 
było nieznośnie zimno. W świetle latarni na małym skrawku Schodów Hiszpańskich 
widocznym z okna Eda falowały ciemne kontury sunącego w jedną i w drugą stronę tłumu.
– Na miłość Boską, Ann Elizabeth, strach o tym pomyśleć. Czy ty wiesz, co czują ci 
wszyscy ludzie, chłopi, którzy się modlą za niego w swoich chatach? My nic nie rozumiemy 
i wdeptujemy ich w błoto nogami. To istny podbój Koryntu , a ci ludzie wierzą, że on im 
zapewni pokój, przywróci bezpieczny świat sprzed wojny. Niedobrze się człowiekowi robi, 
gdy słucha tych wszystkich mów. Och, Jezu, bądźmy ludźmi, jak długo możemy, bo ani się 
spostrzeżemy, jak wszyscy będziemy mieć oczy płazów, kamienne twarze i ołów zamiast 
krwi w żyłach. Niech mnie szlag trafi, jeśli dam z siebie zrobić Rzymianina.
– Rozumiem, co chcesz powiedzieć – odrzekła Ann Elizabeth mierzwiąc mu włosy. – 
Jesteś artystą, Dick, kocham cię tak bardzo. Jesteś moim poetą.
– Niech ich wszystkich diabli – zaklął Dick biorąc ją w ramiona.
Mimo wypitego rumu rozbierał się z wielkim zdenerwowaniem. Ann Elizabeth drżała na 
łóżku, gdy się do niej zbliżył. Poszło nad podziw gładko, tylko potem bardzo krwawiła, tak że 
popsuło im to trochę przyjemność. Jedząc później kolację nie bardzo mieli o czym 
rozmawiać. Ann Elizabeth poszła wcześnie do domu, a Dick snuł się samotnie ulicami 
w podnieconym tłumie, wśród flag, iluminacji i uniformów. Przez Corso nie można się było 
przecisnąć, więc wszedł do jakiejś kawiarni, witany wiwatami grupy włoskich oficerów, 
którzy uparli się go ufetować. Młody oficerek o oliwkowej cerze i bardzo długich czarnych 
rzęsach, nazwiskiem Carlo Hugobuoni, wziął na siebie rolę gospodarza i przyjaciela 
i prowadził go od stolika do stolika przedstawiając wszystkim jako il capitano Salvaggio 
Ricardo. Przy każdym stoliku było Asti Spumante i powtarzało się to samo Evviva gli 
Americani i Italia irredenta , Miister Wiilson zbawiciel la civilta i Evviva la pace, 
a skończyło na tym, że powlekli Dicka z wizytką do belle ragazze. Ale na szczęście w domu, 
gdzie go zaprowadzili, wszystkie panienki były zajęte, tak że Dickowi udało się wyrwać 
i wrócić do hotelu.
Jednakże następnego ranka, gdy zszedł na dół na kawę, zastał czekającego w westybulu 
Carla. Carlo był bardzo senny, bo dopiero o piątej rano zwolniła się jakaś ragazza, ale teraz 
jest na rozkazy swego caro amico  i pragnie go oprowadzić po mieście. Przez cały dzień 
Dick miał go na karku mimo wszelkich wysiłków pozbycia się go bez zbytniego ranienia jego 
uczuć. Carlo czekał, gdy Dick poszedł po rozkazy do Misji Wojskowej, potem zjadł lunch 
z nim i z Edem Schuylerem i dopiero Edowi udało się go unieszkodliwić, żeby Dick mógł 
pójść do jego mieszkania na spotkanie z Ann Elizabeth. Ed miał komiczny stosunek do 
sprawy, powiedział, że po utracie Magdy nie jest już w stanie przedsięwziąć nic godnego 
uwagi w swoim mieszkaniu, więc cieszy się, że przynajmniej Dickowi służy ono do celów 
erotycznych. Następnie ujął Carla silnie pod ramię i pociągnął do jakiejś kawiarni.
Dick i Ann Elizabeth byli tego ostatniego wspólnego popołudnia pełni czułości i spokoju. 
Dick wyjeżdżał wieczorem do Paryża, a Ann Elizabeth spodziewała się lada dzień 
odkomenderowania do Konstantynopola. Dick obiecał jej, że się postara, żeby i jego tam 
wysłali. Wieczorem Ann Elizabeth odprowadziła go na stację. Zastali tam już czekającego 
Carla z olbrzymim zawiniętym w staniol salami i z butelką Chianti. Jadący z Dickiem sierżant 
przywiózł torby kurierskie, tak że Dickowi pozostało tylko ulokować się w wagonie. Jakoś 
nie miał nic do powiedzenia Ann Elizabeth i z ulgą powitał moment, gdy pociąg ruszył 
z peronu.
Ledwo zdążył się zameldować u pułkownika Edgecombe’a, został wyekspediowany do 
Warszawy. Przez całe Niemcy pociągi szły opóźnione, ludzie byli śmiertelnie bladzi 
i wszyscy mówili o rewolucji bolszewickiej. Podczas jednego z nie kończących się postojów 
na jakiejś stacji w Prusach Wschodnich Dick spacerował po peronie przytupując dla 
rozgrzewki nogami, gdy wpadł twarzą w twarz na Freda Summersa. Fred był konwojentem 
wagonu z zaopatrzeniem Czerwonego Krzyża i zaprosił Dicka do siebie na parę stacji. Dick 
wziął torbę kurierską i poszedł. Fred miał do dyspozycji brankard wyposażony w prymus 
i pryczę i załadowany po dach winem, koniakiem i czekoladą Bakera. Gadali przez cały 
dzień, trzęsąc się w sunącym wolno przez bezkresne szare zamarznięte równiny pociągu.
– To ma być pokój? – mówił Fred. – To jedna wielka rzeź! Chryste, dobrze, żeś nie 
widział tych pogromów.
Dick zaśmiewał się i zaśmiewał.
– Jezu Nazareński, byczo cię znów posłuchać, Fred, stary draniu. Zupełnie jak za 
dawnych birbantierskich czasów. 
– Rany, to był dopiero cyrk – przytakiwał Fred. – Bo tutaj to już nie śmieszne, to piekło. 
Wszyscy głodują, wariują.
– Wiedziałeś, bracie, co robisz, żeś się nie dał wykierować na oficera. Człowiek musi 
tylko wciąż uważać na każde słowo, nie może się wcale zabawić.
– Rany Jezusa, jesteś ostatnim facetem, którego bym się spodziewał zobaczyć 
w mundurze kapitana.
– C’est la guerre – oświadczył Dick.
Pili i gadali, gadali i pili tak długo, że Dick ledwo wrócił z torbą kurierską do swego 
przedziału. Na stacji w Warszawie Fred przyleciał do niego z paczką pełną czekolady.
– Maleńkie wsparcie, Dick – oznajmił. – Byczo się za to couchuje. Nie ma w Warszawie 
dziewczynki, która by z tobą nie poszła na całą noc do łóżka za tabliczkę czekolady.
Po powrocie do Paryża pułkownik Edgecombe zabrał Dicka ze sobą na herbatkę do panny 
Stoddard. Jej salon był imponujący, wysoki, z włoskimi panneuax na ścianach i żółtawo-
pomarańczowymi adamaszkowymi kotarami. Przez siatkę mięsistych firanek widać było 
fioletowe konary drzew na bulwarze, nefrytową Sekwanę i wyniosłą kamienną koronkę 
absydy Notre Dame.
– Wspaniałą stworzyła pani sobie oprawę, panno Stoddard – powiedział pułkownik 
Edgecombe. – Ale jeśli pani mi wybaczy komplement, klejnot jest ze wszech miar wart 
oprawy.
– To były wspaniałe stare pokoje – odrzekła panna Stoddard. – Te stare domy zasługują 
na to, żeby im dać okazję pokazania się. – Obróciła się do Dicka. – Młody człowieku, co pan 
zadał panu Robbinsowi tego popołudnia, kiedyśmy byli razem na obiedzie? Nie mówi 
o niczym, tylko o tym, jaki błyskotliwy z pana człowiek.
Dick oblał się rumieńcem.
– Wypiliśmy na zakończenie wieczoru po kieliszku wyjątkowo dobrej szkockiej whisky. 
Może to dlatego.
– No, no, będę musiała pana mieć na oku. Nie dowierzam takim błyskotliwym młodym 
ludziom.
Pili herbatę siedząc dokoła kutego żelaznego piecyka starej roboty. Zjawił się jeszcze tęgi 
major i zatrudniony w Standard Oil inżynier o zapadłych policzkach nazwiskiem Rasmussen, 
a na koniec przyszła niejaka panna Hutchins, bardzo elegancka i fertyczna w dopasowanym 
uniformie Czerwonego Krzyża. Mówili o Chartres, o zniszczeniach wojennych, o entuzjazmie 
okazywanym wszędzie prezydentowi Wilsonowi i o tym, dlaczego Clemenceau  nosi 
zawsze popielate fildekosowe rękawiczki. Panna Hutchins twierdziła, że dla ukrycia szponów, 
które ma zamiast palców, a które zjednały mu przydomek Tygrysa. Potem panna Stoddard 
wzięła Dicka do okna.
– Słyszę, że pan właśnie wraca z Rzymu, kapitanie. Bywam w Rzymie często od czasu 
przystąpienia Ameryki do wojny. Niech pan mi powie, co pan tam widział, niech pan mi 
powie wszystko. Lubię Rzym bardziej od innych miast.
– Lubi pani Tivoli?
– I owszem, chociaż to raczej atrakcja dla turystów, nie sądzi pan?
Dick opowiedział jej o awanturze w teatrze Apollo bez wymieniania nazwiska Eda 
i bardzo ją to ubawiło. Gawędzili sobie przyjemnie, a za oknem jedna po drugiej rozkwitały 
zielonkawo nadbrzeżne latarnie. Dick zachodził w głowę, ile ona może mieć lat. La femme de 
trente ans ?
Wychodząc we dwóch z pułkownikiem, natknęli się w hallu na pana Moorehouse’a, który 
ciepło uścisnął Dickowi dłoń, powiedział, że bardzo się cieszy z tego spotkania, i zachęcił go 
do wpadnięcia któregoś dnia do hotelu Crillon; zbiera się u niego codziennie pod wieczór 
wielu ciekawych ludzi. Herbatka u panny Stoddard wprawiła Dicka w dziwne podniecenie, 
chociaż spodziewał się, że go znudzi. Zaczynał właśnie dochodzić do wniosku, że czas 
pomyśleć o zwolnieniu się ze służby, i w drodze powrotnej do biura, gdzie mieli jeszcze 
sprawy do uporządkowania, zapytał pułkownika, co musi zrobić dla uzyskania demobilizacji 
we Francji. Ma nadzieję dostać jakąś posadę w Paryżu.
– No, jeśli ci o to chodzi, to powinieneś się pokręcić koło tego Moorehouse’a. Podobno 
ma organizować kampanię reklamową dla Standard Oil. Widzisz siebie w roli agenta 
prasowego?
I pułkownik się roześmiał.
– No cóż, muszę myśleć o matce – odrzekł Dick poważnie.
W biurze zastał dwa listy. Jeden był od pana Wiggleswortha, który zawiadamiał o śmierci 
Blake’a na suchoty w zeszłym tygodniu w Saranac ; drugi od Ann Elizabeth, która pisała: 

Kochany! Zaprzęgli mnie do papierkowej roboty w tym okropnym gnieździe starych bab, 
które mi działają na nerwy. Drogi, kocham Cię tak bardzo. Musimy się jak najprędzej 
zobaczyć. Ciekawam, co by powiedział Tatuś i Chwatek, gdybym przywiozła sobie zza morza 
przystojnego męża. Wściekaliby się pewnie z początku, ale na pewno szybko by im przeszło. 
Niech to licho, ja nie chcę ślęczeć przy biurku, chcę podróżować, zobaczyć kawałek Europy. 
Jedynym, co mi tu sprawia przyjemność, jest bukiecik cyklamenów na moim biurku. Pamiętasz 
jeszcze te śliczne małe różowe cyklameny? Jestem okropnie przeziębiona i sama jak palec. Ta 
Metodystyczna Liga Trzeźwości i Czystości Moralnej to zbieranina najwredniejszych okazów 
ludzkich, jakie widziałam. Czy tęskniłeś kiedyś za domem, Dick? O ile Cię znam, to pewnie 
nie. Zrób coś, żeby Cię przysłali szybko do Rzymu. Żałuję teraz, że byłam taką nietykalską 
smarkulą tam, gdzie kwitły te cyklameny. Ale niełatwo jest być kobietą, Dick. Rób, co chcesz, 
tylko pamiętaj o mnie. Tak Cię kocham. Ann Elizabeth

Wróciwszy do hotelu z listami w wewnętrznej kieszeni kurtki Dick rzucił się na łóżko 
i leżał długo wpatrzony w sufit. Przed samą północą do drzwi zapukał Henry. Wracał 
z Brukseli.
– Co ci, Dick, jesteś zupełnie zielony? Chory jesteś czy co?
Dick zerwał się z łóżka i poszedł opłukać twarz w miednicy.
– Nic mi nie jest – odrzucił prychając wodą. – Męczy mnie ta zabawa w wojsko i tyle.
– Wyglądasz, jakbyś płakał.
– Nad rozlanym mlekiem? – zapytał Dick i chrząknąwszy zaśmiał się z przymusem.
– Słuchaj, Dick, mam kłopoty. Musisz mi pomóc. Pamiętasz Olgę? Tę dziewczynę, która 
we mnie rzuciła imbrykiem?
Dick kiwnął głową.
– Twierdzi, że jest w ciąży, a ja jestem szczęśliwym tatusiem. Boki zrywać, co?
– No cóż, zdarza się – odrzekł Dick kwaśno.
– Ależ na miłość Boską, chłopie, ja nie mam najmniejszego zamiaru żenić się z lafiryndą 
ani bulić na wychowanie potomka. To idiotyzm. Nawet jeśli rzeczywiście jest w ciąży, to 
prawdopodobnie nie ze mną. Ale grozi, że napisze do generała Pershinga. Kupę Bogu ducha 
winnych szeregowych już posadzili na dwadzieścia lat za gwałt. Ze mną może być podobnie.
– Kilku nawet rozstrzelali. Dziękuję Bogu, że mnie jeszcze nie wyznaczyli do sądu 
polowego.
– Ale pomyśl, jaki to byłby wstrząs dla mamusi. Słuchaj, ty umiesz parlować znacznie 
lepiej ode mnie. Chcę, żebyś poszedł z nią pogadać.
– Dobrze, tylko jestem wypluty i mam okropną chandrę. – Dick zaczął naciągać kurtkę. – 
Słuchaj, Henry, jak ty stoisz z forsą? Frank leci na łeb na szyję. Moglibyśmy jej tymczasem 
coś dać na odczepnego, a jak wrócimy do kraju, to będziemy daleko, nie będzie nas już mogła 
szantażować.
Henry’emu zrzedła mina.
– Diablo głupio się przyznawać młodszemu bratu – odparł – ale zgrałem się parę dni temu 
do suchej nitki w pokera. Jak się człowiekowi nie wiedzie, to na całej linii.
Poszli na Montmartre do boite, gdzie Olga była szatniarką. W lokaliku było pusto, więc 
przyszła się z nimi napić przy barze. Dickowi dosyć się podobała. Miała tlenione włosy, 
drobną twarz o wielkich piwnych oczach i wyzywającą nieustępliwą minę. Dick jął jej 
perswadować, że brat nie może poślubić cudzoziemki ze względu na la familie i brak 
jakiejkolwiek ustabilizowanej pozycji życiowej, że niedługo go zdemobilizują i będzie musiał 
wracać z powrotem do rajsbretu, a czy ona ma pojęcie, jak mało zarabia kreślarz w biurze 
architektonicznym en Amerique? Tyle co nic, a tutaj la vie chere i la chute du franc , dolar 
też może zacząć spadać lada dzień i kto wie, czy nie wybuchnie la revolution mondiale. 
Jednym słowem, najlepiej by zrobiła, gdyby była rozsądną dziewczyną i pozbyła się tego 
dziecka. Rozpłakała się na toj tak bardzo chce wyjść za mąż i mieć dzieci, a co do un 
avortement, to non, mais non . Tupnęła nogą i wróciła do swojej szatni. Dick poszedł za nią 
i jął ją pocieszać, głaskać po twarzy, tłumaczyć, że que voulez vous, to jest la vie. W końcu 
zapytał, co by powiedziała na mały prezencik w postaci pięciuset franków. Potrząsnęła głową, 
ale gdy wspomniał o tysiącu, rozchmurzyła się trochę i przyznała, że que voulez vous, to jest 
la vie. Dick zostawił ją umawiającą się wesoło z Henrym do domu po zamknięciu lokalu. 
- No cóż, mam kilkaset dolarów oszczędności, będę się musiał z nimi pożegnać. 
Powstrzymaj ją tylko, Henry, dopóki nie uda nam się wymienić po dobrym kursie. I, na 
miłość Boską, hamuj się, jak następnym razem usiądziesz do pokera.
W przeddzień pierwszej plenarnej sesji konferencji pokojowej Dick wpadł do Chillonu 
odebrać od pana Moorehouse’a obiecane karty wstępu dla niego i dla pułkownika 
Edgecombe’a, gdy spostrzegł znajomą twarz wyglądającą spod kepi francuskiego oficera. Był 
to Ripley, którego właśnie zwolniono z francuskiej szkoły artylerii w Fontainebleau. 
Powiedział, że szuka starego przyjaciela swego ojca, który robi mu nadzieję znalezienia 
jakiegoś zajęcia przy delegacji pokojowej. Jest bez centa przy duszy, bo Marianna, Trzecia 
Republika, odmówiła dłuższego utrzymywania go, chyba żeby się zaciągnął do Legii 
Cudzoziemskiej, ale to ostatnia rzecz, na jaką ma ochotę. Zadzwoniwszy do pułkownika 
Edgecombe’a, że panu Moorehouse’owi nie udało się zdobyć dla nich kart wstępu i będą 
musieli próbować jeszcze raz drogą służbową, Dick zabrał go ze sobą na jednego do baru 
u Ritza.
– Same szyszki – orzekł Ripley rozejrzawszy się po orderach na uniformach mężczyzn 
i klejnotach na szyjach kobiet.
– „Nie wrócą już na farmę ci, co raz poznali cud Parii” – odmruknął Dick. – Rany, 
chciałbym wiedzieć, do czego się zabrać, jak się wreszcie wyrwę z tego wojska.
– Nie mógłbyś mnie zapytać o coś łatwiejszego? No, ja pewnie dostanę jakąś pracę. A w 
najgorszym razie wrócę skończyć studia na Kolumbii. Chciałbym, żeby już raz wybuchła ta 
rewolucja. Wcale mi się nie uśmiecha wracać do Stanów. Cholera, sam właściwie nie wiem, 
czego chcę.
Takie gadanie działało na Dicka deprymująco.
– „Mefiez vous – zacytował – les oreilles ennemies vous ecoutent”.
– Żeby tylko tyle, to byłoby pół biedy.
– Słuchaj, nie miałeś jakiejś wiadomości od Steve’a Warnera? – spytał Dick zniżonym 
głosem.
– Miałem niedawno list z Bostonu. Podobno dostał rok za odmowę rejestracji. 
Szczęściarz z niego, kupa chłopaków podostawała po dwadzieścia.
– Sami sobie winni, po co pchali palce między drzwi – powiedział Dick na głos.
Ripley mierzył go przez sekundę zwężonymi twardo oczami, po czym rozmowa przeszła 
na jakiś inny temat.
Po południu Dick zaprosił pannę Stoddard na herbatę do Rumpelmeyera, a potem poszedł 
wraz z nią spacerkiem do Crillonu do pana Moorehouse’a. W hotelu wrzało jak w ulu, 
korytarzami przemykały tam i z powrotem mundury khaki, pędzili gdzieś kanceliści piechoty 
morskiej, posłańcy i cywile, z każdych otwieranych drzwi buchał zapamiętały klekot maszyn 
do pisania. Na podestach schodów rozmawiały półgłosem grupki cywilnych ekspertów, 
obrzucając spojrzeniami przechodzących lub zapisując coś spiesznie w notesach. Panna 
Stoddard ujęła Dicka ostrymi białymi palcami za ramię.
– Niech pan popatrzy, to jedno wielkie dynamo! Jak pan sądzi, co z tego wyniknie?
– Na pewno nie pokój – odpowiedział Dick.
W westybulu apartamentu pana Moorehouse’a przedstawiła go pannie Williams, 
jasnowłosej sekretarce o ostrych rysach i zmęczonej twarzy.
– To prawdziwy skarb – szepnęła, gdy wchodzili do salonu. – Robi więcej niż ktokolwiek 
w całym hotelu.
W sinym świetle wpadającym przez wysokie okna stało dużo ludzi. Od grupki do grupki 
krążył kelner z tacą pełną kieliszków, a za nim sunął na palcach z butelką portweinu osobnik 
o wyglądzie lokaja. Jedni goście trzymali w dłoniach filiżanki z herbatą, drudzy kieliszki, ale 
nikt nie zwracał na nie większej uwagi. Dick zorientował się od razu po sposobie, w jaki 
panna Stoddard wkroczyła do salonu, a pan Moorehouse wyszedł jej naprzeciw, że przywykła 
do grania tutaj pierwszych skrzypiec. Przedstawiała go różnym ludziom i Dick zatrzymywał 
się tu i tam, ciekawie nastawiając ucha, ale język trzymając za zębami. Podszedł 
porozmawiać z nim pan Moorehouse i okazało się, że pamiętał jego nazwisko, lecz zaraz go 
odwołano, bo przy telefonie czekał pułkownik House, i Dick nie miał już okazji powrócić do 
przerwanej rozmowy. Kiedy wychodził, zatrzymała go sekretarka, panna Williams.
– Chwileczkę, panie kapitanie. Pan jest przyjacielem pana Robbinsa, prawda?
Dick uśmiechnął się.
– Raczej znajomym. Zdaje się, że to bardzo interesujący człowiek.
– Tak, to wybitna inteligencja – powiedziała panna Williams – ale z przykrością muszę 
stwierdzić, że dzieje się z nim ostatnio coś niedobrego. Obserwuję tak i widzę, że życie tutaj 
jest bardzo demoralizujące dla mężczyzn. Co człowiek może zrobić w mieście, gdzie się 
marnuje trzy godziny na lunch, a resztę czasu siedzi i pije w tych nieszczęsnych kawiarniach.
– Nie lubi pani Paryża, panno Williams?
– Nie, nie lubię.
– A Robbins lubi – powiedział Dick złośliwie.
– Aż nadto – odparła panna Williams. – Więc przyszło mi do głowy, że skoro jest pan 
przyjacielem pana Robbinsa, może chciałby nam pan pomóc w sprowadzeniu go na prostą 
drogę. Bardzo się o niego martwimy. Nie pokazuje się w biurze od dwóch dni w najbardziej 
krytycznym momencie, kiedy mamy takie ważne kontakty do nawiązania. Pan Moorehouse 
urabia sobie ręce, obawiam się, że któregoś dnia zwali się z nóg z przemęczenia. A tutaj nie 
można nawet dostać przyzwoitej stenotypistki ani wydębić dodatkowej maszyny do pisania. 
Nie dość że pełnię funkcję sekretarki, muszę sama wszystko przepisywać.
– Och, wszyscy jesteśmy zawaleni robotą – powiedział Dick. – Do widzenia pani.
Odprowadziła go uśmiechem.
Pod koniec lutego, wróciwszy z długiej przygnębiającej wyprawy do Wiednia, Dick 
zastał znowu list od Ann Elizabeth. 

Dick, kochanie! Dzięki za piękne pocztówki. Ciągle ślęczę przy tym biurku i czuję się taka 
samotna. Postaraj się przyjechać do Rzymu, jeśli tylko możesz. Zaszło coś, co wprowadzi 
wielkie zmiany w naszym życiu. Zamartwiam się tym, ale mam do Ciebie pełne zaufanie. 
Wiem, że jesteś uczciwym człowiekiem. Och, muszę Cię zobaczyć, moje kochanie! Jeśli się nie 
zjawisz w najbliższych dniach, gotowa jestem wszystko rzucić i przyjechać do Paryża. Twoja 
Ann Elizabeth

Dick oblał się zimnym potem czytając list w Brasserie Weber, dokąd zaszedł na piwo 
z podporucznikiem artylerii Stauntonem Willsem, który studiował na Sorbonie. Z kolei 
przeczytał list od mamusi, która skarżyła się na swoją samotną starość, oraz od pana Coopera, 
który oferował mu pracę. Wills tymczasem opowiadał o jakiejś aktoreczce z Theatre 
Caumartin, którą chciał koniecznie poznać, i domagał się, żeby Dick jako ekspert w takich 
sprawach poradził mu, jak się do tego zabrać. Dick starał się tłumaczyć mu jak najdłużej, że 
najlepszy sposób zapoznania się z nią to posłać po prostu przez ouvrese  bilecik, starał się 
patrzeć na śpieszących Rue Royale z parasolami w rękach ludzi, na mokre taksówki i lśniące 
automobile sztabowe, ale w głowie miał przez cały czas zamęt. Spodziewa się dziecka; liczy, 
że się z nią ożenię; diabła zje, jeśli mnie osiodła. Wypiwszy piwo ruszyli we dwóch 
z Willsem spacerkiem wzdłuż lewego brzegu Sekwany, gapiąc się na stare książki i sztychy 
w budkach bukinistów. Tak zaszli na herbatkę do panny Stoddard.
– Richard, cóż to za żałosna mina? – spytała Eleonora.
We dwójkę podeszli z filiżankami do okna. Wills rozmawiał przy stoliku z Eweliną 
Hutchins i jakimś dziennikarzem. Dick wypił łyk herbaty.
– Rozmowa z tobą to prawdziwa przyjemność, Eleonoro – rzekł.
– Więc nie z tego powodu spuściłeś tak nos na kwintę?
– Widzisz, czasami człowiek ma takie uczucie, jakby z każdym dniem coraz bardziej 
śniedział. Mam już dosyć paradowania w tym mundurze. Chciałbym dla odmiany poczuć się 
prywatnym człowiekiem.
– Nie chcesz chyba wracać do domu?
– O, nie. Ale pewnie będę musiał zająć się trochę mamą. Chyba, że Henry wróci. 
Pułkownik Edgecombe mówi, że może załatwić demobilizację tutaj, jeśli zrezygnuję z prawa 
transportu do kraju. I jak mi Bóg miły, gotów byłbym to zrobić.
– Więc czemu nie zostaniesz? Poprosimy J.W., jakoś cię urządzi. Co byś powiedział na 
pozycję jednego z jego obiecujących młodych ludzi?
– To by było znacznie lepsze od prowincjonalnej polityki w New Jersey. Marzę o zajęciu, 
które by się łączyło z częstymi rozjazdami. To idiotyczne, bo przecież w służbie kurierskiej 
spędzam połowę życia w pociągach, ale jakoś mi się to jeszcze nie przejadło.
Poklepała go po wierzchu dłoni.
– To mi się właśnie w tobie podoba, Richard, ten twój głód życia. J.W. wspominał kilka 
razy, że masz takie zachłanne spojrzenie. On sam też jest taki, dotąd nie stracił głodu życia 
i dlatego dochodzi do coraz większego znaczenia w świecie. Sam widzisz, pułkownik House 
radzi się go w każdej sprawie. A ja straciłam swój głód życia.
Z tym wrócili do stolika.
Następnego dnia nadszedł rozkaz wysłania kogoś do Rzymu, więc Dick się zgłosił. Kiedy 
usłyszał w telefonie głos Ann Elizabeth, zdjęło go lodowate przerażenie. Ale postarał się 
nadać swemu głosowi możliwie serdeczny ton.
– Och, kochany jesteś, żeś przyjechał – powiedziała. – Mój Dicky!
Spotkał się z nią w kawiarni na rogu Piazza Venezia. Niepohamowany sposób, w jaki do 
niego podbiegła, zarzuciła mu ramiona na szyję i jęła obsypywać pocałunkami, wprawił go 
w osłupienie.
– Nie przejmuj się – powiedziała ze śmiechem. – Uznają nas za parę zwariowanych 
Amerykanów. No, niech na ciebie popatrzę. Och, mój Dicky, tak za tobą tęskniłam!
Dick miał zupełnie ściśnięte gardło.
– Zjemy razem kolację, dobrze? – wykrztusił. – Myślałem, że może złapiemy Eda 
Schuylera.
Ale ona już wybrała mały hotelik na bocznej uliczce i Dick dał się porwać jej 
entuzjazmowi. Cóż, było jej naprawdę do twarzy z tymi zaróżowionymi policzkami, a woń jej 
włosów przypominała zapach tamtych małych cyklamenów na wzgórzach koło Tivoli. Ale 
przez cały czas, pieszcząc ją, wijąc się i pocąc w jej ramionach, miał pulsującą młotem 
w skroniach jedną jedyną myśl: co z tym fantem zrobić, co zrobić, co zrobić? Była tak 
spóźniona pora, gdy wreszcie dobrnęli do Eda, że ten już zupełnie zwątpił w ich przyjście. 
Siedział na walizkach, kompletnie spakowany, bo następnego dnia wyjeżdżał do Paryża, 
a stamtąd z powrotem do kraju.
– To byczo – powiedział Dick. – Wracamy jednym pociągiem. Panie i panowie, to mój 
ostatni wieczór w Rzymie – oznajmił Ed. – Do diabła z Czerwonym Krzyżem, zapraszam was 
na szampańską kolacyjkę.
Ułożyli wymyślne menu z pierwszorzędnymi winami w restauracji naprzeciwko 
Kolumny Trajana, ale Dickowi nic nie smakowało. Własny głos brzmiał mu w uszach głucho 
jak spróchniałe drzewo. Widział, jak Ed czyni bohaterskie wysiłki dla ożywienia nastroju, jak 
zamawia coraz to nowe butelki, dowcipkuje z kelnerem, opowiada ucieszne historyjki 
o swoich niefortunnych przygodach z rzymiankami. Ann Elizabeth wypiwszy morze wina 
doszła do wniosku, że te wiedźmy z Pomocy dla Bliskiego Wschodu nie są wcale takie 
straszne, jak je malowała, bo usłyszawszy, że jej narzeczony przyjechał na jedną noc do 
Rzymu, dały jej klucz od zatrzasku. Przez cały czas trącała Dicka kolanami pod stołem 
i chciała koniecznie śpiewać chórem „Za dawny czas” . Po kolacji urządzili sobie 
przejażdżkę fiakrem, zatrzymali się przed fontanną Trevi i wrzucili po monecie. Następnie 
wrócili do Eda, by siedząc na skrzyniach i śpiewając „Aupres de ma blonde” wysuszyć 
flaszkę szampana, o której Ed nagle sobie przypomniał. Dick przez cały czas czuł się trzeźwy 
i jak ścięty mrozem. Z radością powitał pijackie oświadczenie Eda, że idzie złożyć 
pożegnalną wizytę pewnym uroczym rzymianeczkom i zostawia na resztę nocy mieszkanie 
promessi sposi . Po jego wyjściu Ann Elizabeth zarzuciła Dickowi ramiona na szyję.
– Daj mi ostatniego buziaka, Dicky, a potem odprowadzisz mnie do tej Metodystycznej 
Ligi Trzeźwości i Czystości Moralnej. W ostatecznym rachunku będzie się i tak liczyć tylko 
nasza prywatna moralność. Och, przepadam za naszą prywatną moralnością.
Dick pocałował ją, po czym podszedł do okna. Zaczęło znowu padać. Światło ulicznej 
latarni kładło się zwiewnym pasmem na kamiennych stopniach narożnika Schodów 
Hiszpańskich widocznego między kamienicami. Ann Elizabeth podeszła i oparła mu głowę na 
ramieniu.
– O czym myślisz, Dicky?
– Posłuchaj, Ann Elizabeth, od dawna chciałem z tobą pogadać. Czy ty naprawdę sądzisz, 
że...
– Minęło już przeszło dwa miesiące. Nie może być innej przyczyny, zresztą miewam 
czasami rano trochę nudności po przebudzeniu. Dzisiaj też się czułam okropnie, słowo daję, 
ale zapomniałam o wszystkim, jak tylko zobaczyłam ciebie.
– Chyba rozumiesz, że nie daje mi to spać. Musi się na to znaleźć rada.
– Próbowałam rycyny i chininy, żadnych innych środków nie znam. Wiesz, przecież 
jestem prostą wiejską dziewczyną.
– Bądź raz poważna. Musisz coś na to poradzić. Jest kupa doktorów, którzy chętnie się 
tym zajmą. O pieniądze jakoś się wystaram. To okropne, że muszę jutro wracać. Kiedy 
wreszcie będę mógł zrzucić ten przeklęty uniform!
– Ale ja bym chciała mieć męża i dziecko... gdybyś ty był tym mężem, a dziecko twoje.
– To niemożliwe, nie stać mnie na to. Zresztą w wojsku nie wolno się żenić.
– Wcale nie o to chodzi, Dick – powiedziała wolno.
Stali długo ramię w ramię, nie patrząc na siebie, tylko za okno, na smugi deszczu nad 
czarnymi dachami i na blado fosforyzujące pasy ulic. Wreszcie odezwała się drżącym słabym 
głosem:
– Znaczy, że mnie już nie kochasz.
– Ależ kocham, kocham. A zresztą czy ja wiem, co to jest miłość. Może kocham 
wszystkie ładne dziewczęta... Ale ciebie specjalnie, kochanie! – Słyszał swój głos brzmiący 
obco jak nie jego. – Przeżyliśmy razem piękne chwile.
Jęła go obcałowywać po całej szyi nad sztywnym kołnierzykiem mundurowej kurtki.
– Ale czy nie rozumiesz, moja droga, że nie mogę sobie brać na głowę dziecka, póki nie 
mam jakiegoś określonego zajęcia? Wystarczy, że mam na utrzymaniu matkę, bo Henry jest 
taki lekkomyślny, że nie mogę po nim oczekiwać żadnej pomocy. No, ale muszę cię 
odprowadzić do domu, robi się późno.
Nim zeszli na dół, deszcz ustał, tylko bulgotały jeszcze rynny i woda lśniła w rynsztokach 
pod latarniami. Ann Elizabeth klepnęła go ni z tego, ni z owego, zawołała: „Berek” – 
i zaczęła uciekać wzdłuż ulicy. Pogonił za nią klnąc pod nosem. Zniknęła mu gdzieś na 
małym placyku i już chciał ją zostawić i wracać do hotelu, gdy nagle wyskoczyła na niego zza 
kamiennego sfinksa w obudowie fontanny. Złapał ją za rękę.
– Nie bądź taka rozkoszna – powiedział ze złością. – Nie widzisz, że się zadręczam?
Rozpłakała się. Ale gdy dochodzili do bramy, obróciła się raptownie do niego 
i powiedziała poważnie:
– Dobrze, Dick, z tym dzieckiem może da się coś poradzić. Spróbuję konnej jazdy. 
Wszyscy mówią, że to skutkuje. Napiszę ci, słowo daję. Za nic nie chciałabym ci stawać na 
drodze do kariery. Wiem, potrzebujesz czasu na pisanie wierszy, masz przed sobą wielką 
przyszłość, och, wiem. A jeśli się pobierzemy, będę też pracowała.
– Ann Elizabeth, jesteś wspaniałą dziewczyną! Jeśli nie będziemy mieli tego dziecka, to 
może... jakoś się ułoży.
Ujął ją za ramiona i pocałował w czoło. Nagle zaczęła podskakiwać wyśpiewując jak 
mała dziewczynka:
– Raju, pobierzemy się, pobierzemy, raju!
– Och, dziecko, czy ty nie możesz być nigdy poważna?
– Będę... śmiertelnie – powiedziała wolno. – Słuchaj, nie przychodź do mnie jutro. 
Mam... mnóstwo dostaw do inwentaryzacji. Napiszę do Paryża.
Wróciwszy do hotelu Dick naciągnął piżamę i z głupim uczuciem wsunął się samotnie do 
łóżka, w którym po południu leżał z Ann Elizabeth. Łóżko było zapluskwione, pokój cuchnął 
i w ogóle spędził paskudną noc.
Przez całą drogę powrotną do Paryża Ed poił go i ględził o rewolucji zaklinając się, że 
pierwszego maja syndykaty opanują wszystkie fabryki we Włoszech, wie to z absolutnie 
pewnego źródła. Na Węgrzech już rządzą czerwoni, w Bawarii też, następnie kolej przyjdzie 
na Austrię, potem na Włochy, potem na Prusy i Francję, a w Rosji już nawet amerykańskie 
wojska interwencyjne zbuntowały się w Archangielsku .
– To rewolucja światowa! Morowo żyć w takich czasach pod warunkiem, że człowiek 
wyjdzie z tego cało.
Dick odparł z irytacją, że się z nim nie zgadza. Uważa, że alianci całkowicie panują nad 
sytuacją.
– Ależ, Dick, przecież zawsze byłeś za rewolucją. To jedyny sposób zakończenia tej 
zwariowanej wojny.
– Wojna się skończyła, a rewolucje to nowe wojny na odwyrtkę. Nie można zakończyć 
wojny wystrzelaniem wszystkich przeciwników, bo to będzie nowa wojna.
Zacietrzewieni kłócili się ząb za ząb. Dick dziękował Bogu, że są sami w przedziale.
– Ale przecież ty byłeś rojalistą, Ed?
– Byłem, ale zmieniłem przekonania po zobaczeniu króla włoskiego. Teraz byłbym chyba 
za dyktatorem, wiesz, takim na białym koniu.
W końcu ułożyli się do snu po dwóch przeciwnych stronach przedziału, pijani i źli. 
O pierwszym świcie, z pękającymi głowami, wyszli chwiejnym krokiem w rześkie powietrze 
stacji granicznej, napić się parującej czekolady, którą Francuzka o rumianej twarzy rozlewała 
do wielkich białych kubków. Wszystko było pokryte szronem, wschodziło cynobrowolśniące 
słońce. Ed Schuyler rozgadał się o la belle, la douce France i powoli zaczęli zapominać 
wczorajszych uraz. Dojeżdżając do banlieue  umówili się, że wieczorem pójdą razem 
obejrzeć mademoiselle Spinelly w „Plus ca change” .
Po biurze, całodziennym załatwianiu formalności i trzymaniu sztywnego wojskowego 
fasonu ze względu na podoficerów ulgą było znaleźć się na lewym brzegu Sekwany, gdzie 
w gęstniejącym lawendowym zmroku bukiniści zamykali swoje budki, a drzewa wypuszczały 
różowe i bledziutkie zielone pąki, dojść do Quai de la Tournelle, gdzie wszystko wyglądało 
jak przed dwoma wiekami, i wdrapawszy się wolno na chłodne kamienne schody domu 
Eleonory zastać ją w kuchni koloru kości słoniowej, z wielkimi perłami na szyi, nalewającą 
herbatę przy stoliku i relacjonującą z łagodnym przekąsem najświeższe ploteczki z hotelu 
Crillon i konferencji pokojowej. Dickowi zrobiło się dziwnie na duszy, gdy na odchodnym 
oznajmiła mu, że nie zobaczą się teraz przez parę tygodni, bo wyjeżdża do Rzymu zająć się 
pewnymi sprawami w tamtejszym oddziale Czerwonego Krzyża.
– Jaka szkoda, że nie byliśmy tam razem – powiedział. 
– Ja też żałuję – odrzekła. – A rivederci, Richard. Marzec był dla Dicka paskudnym 
miesiącem. Wszyscy przyjaciele poznikali nagle z horyzontu, a nie mógł już patrzeć na 
twarze w komendzie Służby Kurierskiej. W hotelu było tak zimno, że kiedy nie miał służby, 
musiał chodzić do kafejki czytać, bo nie mógł wysiedzieć w swoim pokoju. Brakowało mu 
bardzo Eleonory i popołudniowych herbatek w jej zacisznym mieszkanku. Od Ann Elizabeth 
nadchodziły niepokojące listy, z których nie sposób się było zorientować w sytuacji, 
w których natomiast pełno było tajemniczych wzmianek o roli, jaką w jej życiu odegrało 
poznanie w Czerwonym Krzyżu jego uroczej przyjaciółki. Na domiar złego był zupełnie 
spłukany, bo musiał ciągle pożyczać Henry’emu pieniędzy na zatkanie buzi Oldze.
Na początku kwietnia, wróciwszy z jednego z nie kończących się wypadów do Koblencji, 
zastał w hotelu bilecik poczty pneumatycznej, w którym Eleonora zapraszała go na niedzielny 
piknik w Chantilly. Wyruszyli o jedenastej z Crillonu nowym Fiatem J.W. Była Eleonora 
w dopasowanym popielatym kostiumie, majestatyczna starsza już pani Wilberforce, żona 
jednego z wiceprezesów Standard Oil, oraz pan Rasmussen o długiej twarzy. Dzień był 
piękny, w powietrzu pachniało wiosną. W Chantilly przespacerowali się po chateau  
i karmili wielkiego karpia w fosie. Lunch jedli siedząc na gumowych poduszkach w lesie 
i zaśmiewając się z biadolenia J.W., cóż to za szatański wymysł te pikniki i co za licho 
wstępuje od czasu do czasu w najinteligentniejsze kobiety, że muszą wlec wszystkich na 
jedzenie do lasu. Po lunchu pojechali do Senlis obejrzeć zabudowania zniszczone przez 
niemiecką kawalerię podczas bitwy nad Marną. W trakcie przechadzki po parku 
zdewastowanego chateau Eleonora i Dick zostali sami w tyle.
– Nie wiesz przypadkiem, kiedy wreszcie zostanie podpisany pokój, Eleonoro? – zapytał 
Dick.
– No, tak jak się sprawy mają, wygląda, że nigdy. W każdym razie Włosi na pewno nie 
podpiszą. Czytałeś, co powiedział d’Annunzio .
– Bo pierwszego dnia po podpisaniu pokoju zrzucam tę liberię wujcia Sama. Nigdy 
w życiu dni mi się nie dłużyły, dopiero teraz w wojsku.
– Spotkałam w Rzymie twoją znajomą – powiedziała Eleonora obserwując go spod oka.
Dicka oblał zimny pot.
– Tak? Kogo? – zapytał starając się za wszelką cenę zachować równy głos.
– Tę małą Teksaneczkę. To bardzo miłe stworzenie. Podobno jesteście zaręczeni?
Głos Eleonory był chłodny i badawczy jak sonda.
– No, to lekka przesada – wydał suchy śmieszek – jak powiedział Mark Twain 
przeczytawszy wiadomość o swojej śmierci .
Ale czuł, że się czerwieni jak głupi.
– Tak też myślałam. Widzisz, Richard, ja mam dosyć lat, żeby być, no, twoją niezamężną 
ciotką. To bardzo miłe stworzenie, ale nie powinieneś się na razie żenić. Chociaż to nie mój 
interes, nieodpowiednie małżeństwo złamało już życie niejednemu młodemu człowiekowi. 
Nie powinnam tego mówić...
– Ależ bardzo mi miło, że się o mnie troszczysz. To naprawdę dużo dla mnie znaczy. Sam 
wiem: kto się żeni pochopnie, celu w życiu nie dopnie. I prawdę mówiąc, nie śpieszy mi się 
wcale do ołtarza. Ale bo ja wiem... Och, to nie takie prosie.
– Nie rób nic, do czego nie masz przekonania; to nigdy nie popłaca – rzekła Eleonora 
surowo.
Dick nie odpowiedział. Przyśpieszyła kroku, żeby się zrównać z resztą towarzystwa. 
Krocząc koło niej Dick kącikiem oka obserwował jej zimny rzeźbiony profil drgający lekko 
od uderzeń wysokich obcasów o twarde kamienie bruku. Nagle obróciła się do niego ze 
śmiechem:
– Już więcej nie będę cię łajała, Richard, nigdy.
Nadciągała deszczowa chmura. Lunęło, ledwo wsiedli do auta. Krzyczące tandetne 
przedmieścia Paryża robiły posępne szare wrażenie w strumieniach deszczu. Żegnając się 
z nim w westybulu hotelu Crillon, J.W. dał Dickowi do zrozumienia, że będzie miał dla niego 
posadę w swojej firmie, gdy go tylko zwolnią z wojska. Wróciwszy do siebie, 
podekscytowany Dick napisał o tym natychmiast mamusi:
...Nie mogę się wprawdzie uskarżać, bo życic w Paryżu jest nader interesujące i poznaję 
mnóstwo ludzi stojących blisko wydarzeń najwyższej wagi, ale wieczne chodzenie 
w mundurze, pamiętanie o regulaminie, salutowanie i tak dalej, wszystko to razem paraliżuje 
mi myśl i odciąga od konkretnej pracy. Wątpią, czy się pozbieram psychicznie, dopóki nie 
włożę z powrotem cywilnego ubrania. Mam już obiecaną posadę w paryskim biurze J. Ward 
Moorehouse’a, który należy obecnie do czołowych jednodolarowych ekspertów, ale zamierza 
bezpośrednio po podpisaniu pokoju otworzyć na nowo swoją firmę. Jego specjalnością są 
kampanie propagandowo-reklamowe dla wielkich koncernów w rodzaju Standard Oil, a więc 
praca, która pozwoliłaby mi kontynuować na boku własne zainteresowania. Wszyscy 
twierdzą, że to życiowa szansa...

Ujrzawszy go następnym razem, panna Williams podeszła do niego z wyciągniętą dłonią 
i szerokim uśmiechem:
– Tak się cieszę, panie kapitanie. Pan Moorehouse mówi, że ma pan u nas pracować. 
Jestem pewna, że współpraca będzie przyjemna i owocna dla obu stron.
– Poczekajmy, nie ćwiartujmy skóry na niedźwiedziu – odparł Dick.
– Ależ niedźwiedź jest już ustrzelony i gotów do ćwiartowania – powiedziała panna 
Williams cała promieniejąc.

W połowie maja Dick wrócił z Kolonii z okropnym katzenjamerem po birbantce ze 
znajomymi lotnikami i paroma Niemeczkami. Zadawanie się z Niemkami było sprzeczne 
z wyraźnym rozkazem Kwatery Głównej, więc był trochę niespokojny, czy ktoś ich nie 
widział i nie oskarży o zachowanie niegodne oficerów i dżentelmenów. Wysiadłszy z pociągu 
na Gare du Nord w ustach miał jeszcze smak sektu z brzoskwiniami. W biurze pułkownik 
Edgecombe, zauważywszy jego bladą twarz i chwiejny krok, zaczął dowcipkować na temat 
nieziemskich hulanek, jakie się widać odbywają w strefie okupowanej, po czym kazał mu iść 
do domu i wyspać się porządnie. W hotelu czekał na Dicka bilecik od Ann Elizabeth: 
MIESZKAM W CONTINENTALU. MUSZĘ SIĘ Z TOBĄ NIEZWŁOCZNIE ZOBACZYĆ.
Dick wziął gorącą kąpiel, położył się do łóżka i spał przez parę godzin. Kiedy się obudził, 
było ciemno. Nie od razu przypomniał sobie list Ann Elizabeth. Siedział na brzegu łóżka 
zapinając posępnie sztylpy, kiedy rozległo się pukanie. Był to windziarz z wiadomością, że na 
dole czeka jakaś pani. Ledwo to zdążył powiedzieć, gdy korytarzem nadbiegła jak burza Ann 
Elizabeth. Była blada, na policzku miała fioletowy siniec. Jej impetyczne zachowanie 
z miejsca zirytowało Dicka.
– Powiedziałam, że jestem twoją siostrą, i puściłam się pędem po schodach – oznajmiła 
i pocałowała go, cała zdyszana.
Dick dał windziarzowi parę franków, nim jej szepnął:
– Wchodź. Co się stało?
Drzwi od korytarza zostawił uchylone.
– Mam przykrości. Odsyłają mnie z powrotem do kraju.
– A to czemu?
– Przebrałam chyba miarkę. Właściwie to się cieszę, mam już tego dość.
– Gdzieś się tak potłukła?
– Koń się pode mną przewrócił w Ostii. Naużywałam się za wszystkie czasy na włoskich 
koniach kawaleryjskich. Można z nimi zrobić, co się tylko chce.
Dick popatrzył jej badawczo w twarz próbując się zorientować w sytuacji.
– No i co, pomogło? – zapytał. – Muszę wiedzieć. Zadręczam się tym.
Rzuciła się twarzą na łóżko. Dick podszedł na palcach i zamknął delikatnie drzwi. Łkała, 
z twarzą ukrytą w ramieniu. Usiadł na brzegu łóżka starając się ją skłonić do spojrzenia na 
niego. Nagle zerwała się na nogi i jęła krążyć po pokoju.
– Nic nie skutkuje. Będę miała dziecko. Najbardziej martwię się o tatusia. Boję się, że go 
to zabije, jak się dowie. Och, jesteś taki podły, taki podły...
– Ależ, Ann Elizabeth, bądź rozsądna. Czyż nie możemy zostać przyjaciółmi? 
Zaofiarowano mi właśnie wspaniałą posadę, jak się tylko zwolnię z wojska, nie mogę sobie 
w takim momencie brać na głowę żony i dziecka, musisz to zrozumieć. Jeśli chcesz się 
koniecznie wydać za mąż, to nie brak mężczyzn, którzy pozwoliliby sobie uciąć rękę, żebyś 
za nich wyszła. Wiesz dobrze, jakie masz powodzenie. Chociaż moim zdaniem małżeństwo 
nie ma najmniejszego sensu.
Rzuciła się na krzesło i natychmiast wstała z powrotem. Zaczęła się śmiać.
– Gdyby tatuś albo Chwatek byli tutaj, już oni by mnie umieli doprowadzić do ołtarza. 
Ale to by niewiele zmieniło.
Jej histeryczny śmiech działał Dickowi na nerwy. Drżał z wysiłku, żeby nie stracić 
panowania nad sobą i rozmawiać spokojnie.
– A czemu nie miałabyś wyjść za G.H. Barrowa? To wybitny człowiek i ma pieniądze. 
Szaleje za tobą, sam mi to mówił, kiedy go spotkałem ostatnio w Crillonie. Trzeba do sprawy 
podejść rozsądnie. W końcu nie ma w tym więcej mojej winy niż twojej. Gdybyś się była 
odpowiednio zabezpieczyła...
Zdjęła z głowy kapelusz i zaczęła przygładzać włosy przed lustrem. Potem nalała wody 
do miednicy, opłukała twarz i znowu zabrała się do przygładzania włosów. Dick modlił się, 
żeby sobie poszła; cokolwiek zrobiła, doprowadzało go do rozpaczy. Podeszła do niego 
z oczami pełnymi łez.
– Pocałuj mnie, Dick. Nie martw się o mnie, jakoś ułożę swoje sprawy.
– Chyba nie jest jeszcze za późno na zabieg – powiedział Dick. – Dowiem się jutro adresu 
i dam ci znać do Continentalu. Ann Elizabeth, to wspaniale, że... jesteś taką wspaniałą 
dziewczyną.
Potrząsnęła głową, szepnęła „Do widzenia” i wyszła spiesznie z pokoju.
– Takie buty – powiedział głośno Dick. Było mu okropnie żal Ann Elizabeth. Rany, jak to 
dobrze, że nie jest dziewczyną, powtarzał sobie w myśli. Głowa pękała mu od bólu. Zamknął 
się na klucz, rozebrał i zgasił światło. Kiedy otwarł okno, do pokoju wpadł ostry podmuch 
mżawki i trochę go orzeźwił. Dobrze mówi Ed: człowiek nie może nic zrobić bez 
wyrządzenia komuś krzywdy. Parszywy świat. Ulice od strony Gare Saint-Lazare lśniły jak 
kanały w świetle odbijających się latarni. Po chodnikach kręcili się jeszcze przechodnie, 
męski głos wykrzykiwał: „InTRANsigeant!” , nosowo trąbiły automobile. Wyobraził sobie 
Ann Elizabeth jadącą samotnie taksówką po mokrych ulicach. Szkoda, że nie ma wielu, wielu 
żyć, żeby móc poświęcić jej jedno. Może by napisać o tym wiersz i posłać jej do hotelu? 
O tym i o tych małych cyklamenach. W kawiarni naprzeciwko garsoni ustawiali odwrócone 
do góry nogami krzesła na stolikach. Szkoda, że nie ma wielu żyć, żeby móc w jednym być 
garsonem, który odwraca do góry nogami krzesła. Z łoskotem opadła metalowa żaluzja. 
Nadchodziła godzina, gdy na ulice wychodzą dziewczynki i zaczynają spacerować, 
przystawać, kręcić się w miejscu, znowu spacerować; po nich wynurzają się młodzi apasze 
o twarzach koloru grzyba. Wstrząsnął nim dreszcz, więc położył się do łóżka. Pościel była jak 
powleczona wilgotnym szkliwem. Mimo wszystko Paryż to nie miejsce do kładzenia się 
samemu do łóżka, do wracania samemu do domu trąbiącą nosowo taksówką, 
w rozdzierającym serce pojękiwaniu klaksonów. Biedna Ann Elizabeth. Biedny Dick.
Leżał drżąc w szklistej pościeli, z powiekami otwartymi do bólu, jakby nadzianymi na 
agrafki. Stopniowo zaczynał się rozgrzewać. Jutro o wpół do ósmej – ogolić się, zapiąć 
sztylpy. Cafe au lait, brioches, beurre. Będzie głodny, nie jadł przecież kolacji. Deux oeufs 
sur le plat . Bonjour, m’ssieurs, mesdames. Z brzękiem ostróg do biura, sierżant Ames, 
spocznij. Wlokący się w nieskończoność dzień khaki, o zmierzchu herbatka u Eleonory. 
Rozmówić się z nią, żeby sfinalizowała sprawę tej pracy u J. W. po podpisaniu pokoju, 
opowiedzieć jej o nieboszczyku generale Ellsworthie; uśmieją się setnie. Wlokące się 
w nieskończoność dni khaki aż do podpisania pokoju. Szare, bure, khaki. Biedny Dick będzie 
musiał iść do pracy po podpisaniu pokoju. Biedny Tom drży z zimna . Biedny Dicky. 
Richard. Podciągnął nogi, żeby rozetrzeć stopy. Biedne Dickowe nogi. Po – podpisaniu – 
pokoju.

Nim nogi mu się rozgrzały, zasnął. 

KRONIKA XXXVII 
STRAŻE SOWIECKIE USUNIĘTE 
Głównodowodzący Wojsk Amerykańskich złożył hołd poległym i rannym, zalecił 
żołnierzom dziękowanie Bogu za zwycięstwo i powiedział, że wszystkim nam objawiło się 
nowe pojmowanie obowiązku względem Boga i Ojczyzny. Kiedy wciągnięto na maszt 
numery, okazało się, że brakuje numeru Zimzizimi ze stajni M. A. Aumonta: Ogier dostał 
rano nagłego kaszlu i został wycofany niemal w ostatniej chwili. 
REPUBLIKANIE SZYKUJĄ SIĘ DO ATAKU NA WILSONA WNIOSEK 
O POSTAWIENIE EKSKAISERA W STAN OSKARŻENIA WYSUNIĘTO W CHICAGO 
Johnny, Johnny, łap za broń, łap za broń, łap za broń 
I wraz z nami goń ich, goń
 stoimy w obliczu zasadniczych zmian w strukturze socjalnej naszej wielkiej Ojczyzny, 
oświadczył p. Schwab . Arystokratą przyszłości będzie nie ten, komu ten zaszczyt 
przypadnie z racji urodzenia czy majątku, lecz ten, kto coś zdziała dla dobra swego kraju 
BEZPARDONOWA WALKA AZ DO ROZBICIA CZERWONYCH W PUCH 
goń ich, goń, goń ich, goń
 równocześnie przed pałacem kanclerza pojawiło się kilka oddziałów żołnierzy 
i marynarzy. O rozwoju sytuacji w Niemczech zadecyduje ostatecznie toczący się łeb w łeb 
wyścig między bolszewizmem a amerykańską żywnością. Panuje przekonanie, że Lloyd 
George popiera w rozmowach pokojowych to jedną, to znów drugą stronę 
Och, rzecz to była niespotykana, 
Ta Francuzica tatuowana 
Od samej szyi aż po kolana 
MACKAY  Z KABLOWEGO NAZYWA BURLESONA  BOLSZEWIKIEM
demonstracje powszechne będą nadprogramową atrakcją wizyty Prezydenta i władców 
Wielkiej Brytanii i Belgii, którzy mają być fetowani serią imprez. Ironia sytuacji polega na 
tym, że to właśnie socjaldemokraci krzyczeli najgłośniej o wolność prasy i słowa, które teraz 
okazują się źródłem największego zagrożenia dla nowego rządu 
Wokół jej ramion dumnie krążyły 
Królewskiej Mości Powietrzne Siły, 
Na plecach miała Królewską Flagę... 
Czy dalej zwiedzać masz pan odwagę?
Departament Wojny zdecydował się dzisiaj ogłosić wreszcie ostrożny komunikat o ledwo 
zażegnanym buncie wojsk amerykańskich w sektorze Archangielska, które odmówiły 
wykonania rozkazu wymarszu na front wbrew policyjnym środkom ostrożności panował 
względny spokój, chociaż w miarę posuwania się pochodu rozmaitymi alejami, Avenue 
Malakoff, Henri Martin, Victor Hugo, a następnie przez plac Trocadero i tę część 
arystokratycznej dzielnicy Paryża, którą kiedyś zamieszkiwał Jaures, wszyscy mieli wrażenie, 
że stąpają po zaminowanych drogach, na których najdrobniejszy incydent może spowodować 
wybuch 
POSPIESZNIE WYEKSPEDIOWANE POSIŁKI USUNĄ PRZYCZYNY NIEPOKOJU 
Wzdłuż kręgosłupa maszerowała 
Królewskiej Gwardii kompania cała, 
Dokoła bioder w równiutkim szyku 
Dymiła flota stu pancerników 
w Bawarii robotnicy przezwyciężyli dzielące ich różnice partyjne i zjednoczyli się do 
walki z uciskiem i wyzyskiem w jednym potężnym bloku, przejmując za pośrednictwem Rad 
Robotniczych, Żołnierskich i Chłopskich całą władzę publiczną w swoje ręce 
Zasię na krzyżach, nie byle draka, 
Widoczek Sydney był z lotu ptaka. 
Lecz ja najbardziej lubiłem piersi, 
Bo na nich miała mój dom w New Jersey
MIESZKAŃCY WSCHODNIEJ STRONY GŁÓWNIE ODPOWIEDZIALNI ZA 
BOLSZEWIZM, TWIERDZI DOKTOR SIMONS  POLECIŁ ZAKWATEROWAĆ 
ROBOTNIKÓW W PAŁACACH 
Ukraińcy Ostrzelali Misję Aliancką wygląda to zupełnie tak, jakby chciano Landru  
oskarżyć o zamordowanie wszystkich kobiet, które zaginęły we Francji nie tylko w przeciągu 
ostatniego dziesięciolecia, ale i paru poprzednich 

OKO KAMERY (40)
 włóczę się po całym mieście jest strajk powszechny nie ma autobusów ani taksówek 
wejścia do metra zamknięte na Place de Iena czerwone flagi Anatol France ze swoją białą 
brodą transparenty MUTILES DE LA GUERRE i kanciaste gęby agents de surete 
Mort aux vaches na Placu Zgody Gwardia Republikańska w kaskach jak choinki wjeżdża 
w tłum płazuje paryżan szablami strzępy „Międzynarodówki” wzdłuż wielkich bulwarów 
biwakują dokoła ustawionej w kozły broni zgnębieni żołnierze w hełmach ntł głowie Vivent 
les poilus na Republique A bas la guerre MORT AUX VACHES A bas la Paix des 
Assassins  ludzie powyrywali kratownice wokół drzew obrzucają gwardzistów w paradnych 
mundurach kamieniami i kawałkami żelastwa gwiżdżą szydzą dźgają parasolami konie 
strzępy „Międzynarodówki” na Gare de l’Est śpiewają „Międzynarodówkę” całą na Avenue 
Magenta gendarmerie nationale toruje sobie wolno drogę wśród gwizdów i furkotu kamieni 
brzęku żelastwa strzępów „Międzynarodówki” Mort aux vaches Barykady budować barykady 
młodzi chłopcy próbują wyłamać kraty sklepu z bronią strzały rewolwerowe jakaś starsza 
kobieta została trafiona w oknie (czyja to krew na bruku?) uciekamy wszyscy w boczną 
uliczkę wpadamy na podwórka konsjerże usiłują zamykać bramy przed kawalerią nacierającą 
dwunastkami przez całą szerokość ulicy eksplozywne gęby przerażone i wredne z wielkimi 
wąsiskami w kaskach jak choinki na rogu wpadam na znajomego który też ucieka Uważaj 
strzelają do ludzi nagle ulewa więc dajemy nura pod opuszczaną właśnie żaluzję kafejki 
w środku spokojnie i ciemno przy kontuarze sarkając popija paru robotników Ah les salauds 
Nie ukazały się gazety Ktoś powiedział że rewolucja zwyciężyła w Marsylii i w Lilie Ca va 
taper dur  pijemy grog americain nogi mamy całe mokre przy sąsiednim stoliku dwaj starzy 
Francuzi grają w szachy przy butelce białego wina później wyglądamy przez szparę pod 
opuszczoną żaluzją leje jak z cebra na ulicy nie ma żywego ducha tylko w czystym 
kamiennym rynsztoku leżą obok siebie połamany parasol i stara czapka w kratkę i rozdarta 
ulotka L’UNION DES TRAVAILEURS FERA 

KRONIKA XXXVIII 
Cest la lutle finale, 
Grouponsnous et demain 
L’Internationale 
Sera le genre humain  
STRZELANINA W PARLAMENCIE ARESZTOWANIE MALWERSANTÓW 
Z YMKI 
uważa, że tylko mądrość prostych ludzi może wskazać narodowi drogę w takim 
przedsięwzięciu 
STANY MUSZĄ DYSPONOWAĆ NAJWIĘKSZĄ FLOTĄ ŚWIATA, OŚWIADCZYŁ 
w czasie mego pobytu we Włoszech zwróciła się do mnie o audiencję grupka rannych 
kulejących żołnierzy włoskich. Zachodziłem w głowę, czego mogą ode mnie chcieć, a oni 
z największą w świecie, z rozczulającą prostotą wręczyli mi po prostu petycję z poparciem dla 
Ligi Narodów 
 Żołnierze buntują się w niemieckiej operze 
KAZANO MU POZOSTAWIĆ WSZYSTKICH GREKÓW NA NIECHYBNĄ SMIERC 
EKSCESY KANADYJCZYKÓW W BRYTYJSKIM OBOZIE 
Wyklęty, powstań, ludu ziemi, Powstańcie, których dręczy głód. Myśl nowa blaski 
promiennemi
A qui la Faute si le Beurre est Cher? 
KROCIOWE ZYSKI NA WALL STREET 
WIELE NOWYCH REKORDÓW 
NE SOYONS PAS LES DUPES DU TRAVESTI BOLCHEVISTE 
 w Waszyngtonie przeważa opinia, że o ile interwencja w Azji Mniejszej mogłaby 
rozjątrzyć opinię amerykańską, o tyle użycie wojska dla przywrócenia spokoju na południe od 
Rio Grande zostałoby przyjęte przez ogół znacznie przychylniej. Strajkujący grożą 
kompletnym sparaliżowaniem życia w Nowym Jorku. W Lahore przywrócono porządek. 
Strajk przedsiębiorców pogrzebowych w Lilie 
WOJSKA AMERYKAŃSKIE GROZĄ BUNTEM 
POSPIESZNY WYROK KALIFORNIJSKIEGO SĄDU PRZYSIĘGŁYCH NA 
ROBOTNIKÓW Z SACRAMENTO 
Bój to jest nasz ostatni, 
Krwawy skończy się trud, 
Gdy związek nasz bratni 
Ogarnie ludzki ród
BOLSZEWIZM W PRZEDEDNIU ZAŁAMANIA, TWIERDZI ZBIEGŁY GENERAŁ 
francuski cenzor nie pozwolił „Heraldowi” sprecyzować, co właściwie uczyniła delegacja 
chińska, próżno jednak byłoby zaprzeczać, że doszło do poważnych zajść. Trudno oczekiwać, 
by ludzie pozbawieni możliwości zarobkowania, którzy widzą swoje płaczące z głodu dzieci 
i którzy stoją w obliczu unieruchomienia na czas nieokreślony przemysłu, grożącego 
zawieszenia ruchu na kolei i wynikającej z tego dezorganizacji całego życia narodowego, 
trudno – powiadam – oczekiwać, by ci ludzie śledzili rozwój wypadków ze spokojem 
i równowagą ducha 
BRYTYJCZYCY OBSTAJĄ PRZY SWOIM ZAMIARZE POSŁANIA KAISERA NA 
SZUBIENICĘ 
według wszelkich zapewnień Koreańczycy wierzą święcie, że prezydent Wilson przyleci 
aeroplanem dla wysłuchania ich żalów. Wywieszona na Wzgórzu Sueskim biała flaga ma 
rzekomo oznaczać miejsce spodziewanego lądowania 

DZIDKA 
Nie chorowała na statku ani razu i miała wielkie powodzenie przez cały rejs, który był 
bardzo wesoły mimo burzliwego morza i dotkliwego zimna. Najwięcej uwagi poświęcał jej 
niejaki pan Barrow, płynący do Europy na specjalne polecenie prezydenta, bardzo 
interesujący pan pełen wszelkich wiadomości. Był on kiedyś socjalistą i utrzymywał bliskie 
kontakty z klasą robotniczą. Zapalił się ogromnie, gdy mu opowiedziała o swoich przeżyciach 
podczas strajku włókniarzy w New Jersey. Wieczorami odbywali długie spacery pod rękę 
wokół pokładu i czasami jakiś szczególnie gwałtowny przechył statku o mały włos nie zbijał 
ich z nóg. Miała z nim trochę kłopotu, gdy któregoś dnia zaczął się do niej zalecać, ale jakoś 
go pohamowała mówiąc, że jeśli czegoś potrzebuje, to prawdziwego przyjaciela, bo przeżyła 
już jedną nieszczęśliwą miłość i wystarczy jej na resztę życia. Był dla niej bardzo miły 
i serdeczny, powiedział, że doskonale ją rozumie, bo sam nie miał przez całe życie szczęścia 
do kobiet. Uważa, że w sprawach miłości i małżeństwa ludzie powinni być swobodni, nie 
krępowani żadnymi zakazami i konwenansami. Co do niego, to wierzy tylko w płomienną 
przyjaźń. Dzidka odparła, że ona też, i gdy zaraz pierwszego wieczora w Paryżu 
zaproponował jej przyjście do swego pokoju, zmyła mu przeokropnie głowę. Potem w drodze 
do Rzymu był dla niej taki czuły, że zaczęła się zastanawiać, czyby za niego nie wyjść, jeśli 
jej się oświadczy.
Razem z nimi jechał pociągiem z ważnymi papierami do Rzymu bardzo przystojny oficer 
amerykański, kapitan Savage, który okazał się takim zabawnym rozmówcą. Od momentu 
poznania go Europa zrobiła się nagle cudowna. Dick mówił po francusku i po włosku, 
entuzjazmował się starymi bliskimi ruiny miasteczkami i tak zabawnie krzywił usta 
opowiadając komiczne historyjki z czasów wojny. Przypominał jej trochę Webba, tylko był 
o całe niebo sympatyczniejszy, pewniejszy siebie, no i taki przystojny. Gdy tylko go 
zobaczyła, zapomniała od razu o Joem Washburnie, a co do G.H. Barrowa, to nie mogła już 
na niego patrzeć. Ilekroć kapitan Savage spojrzał na nią, miała wrażenie, że topnieje cała 
w środku, i nim dojechali do Rzymu, musiała przyznać w duchu, że traci dla niego głowę. 
Podczas długiego spaceru we dwoje tego dnia, gdy się wybrali całą paczką na wycieczkę do 
ruin willi Hadriana, a potem do małego miasteczka, w którym był wodospad, rada była, że pił. 
Przez cały czas pragnęła mu się rzucić w ramiona; deszczowy pejzaż, smagli ludzie 
o zmysłowych oczach, starożytne nazwy miasteczek, pachnące czosnkiem i oliwą potrawy, 
roześmiane głosy i zapach drobnych pąsowych dzikorosnących kwiatów, które Dick nazywał 
cyklamenami, wszystko to razem sprawiało, że było jej już wszystko jedno. O mało nie 
zemdlała, kiedy zaczął ją pieścić. O, pragnęła tego bardzo, ale nie, nie, teraz nie może, jutro 
wypije mimo złożonego ślubowania i niech się dzieje, co chce. Okazało się to wcale nie takie 
wstrętne, jak sobie wyobrażała, ale też i nie takie cudowne. Przez cały czas była okropnie 
wystraszona, skostniała i chora, jak wtedy, gdy musiała mu powiedzieć, że jeszcze nigdy tego 
nie robiła. Ale następnego dnia był taki silny i tkliwy, że nagle poczuła się bardzo szczęśliwa. 
Tym boleśniej to przeżyła, gdy musiał wracać do Paryża, a jej nie pozostało nic prócz 
ślęczenia w biurze i towarzystwa skwaszonych starych panien, z którymi nie było nawet 
o czym porozmawiać.
Stwierdziwszy, że będzie miała dziecko, przeżyła moment panicznego strachu, ale 
później nie przejmowała się już tak bardzo. No cóż, Dick się z nią ożeni, tatuś i Chwatek 
pozłoszczą się trochę, ale w końcu na pewno go polubią. Dick pisze wiersze, zostanie 
pisarzem, kiedy go zdemobilizują, na pewno będzie sławny. Nie pisywał do niej zbyt często 
i nie był ani w połowie tak miły, jak się spodziewała ściągając go z powrotem do Rzymu, ale 
nie mogła mieć o to wielkiej pretensji, w końcu to musiał być dla niego nie byle jaki wstrząs. 
Doszli do wniosku, że lepiej byłoby nie mieć na razie dziecka i poczekać ze ślubem do czasu 
jego demobilizacji, ale nie zauważyła, żeby miał jakieś zasadnicze zastrzeżenia co do 
małżeństwa z nią. Próbowała wszystkich możliwych środków i jeździła masę konno 
w towarzystwie porucznika Grassiego, który mówił perfect po angielsku, gdyż ukończył 
szkołę w Eton , i był dla niej szarmancki, wciąż powtarzał, że jest najlepszą amazonką, jaką 
spotkał w życiu. W końcu jednak te jej wieczne konne jazdy z porucznikiem Grassim 
i spóźnione powroty do domu tak rozeźliły wiedźmy z Pomocy dla Bliskiego Wschodu, że ją 
wyekspediowały z powrotem do kraju.
Wracając ekspresem do Paryża Dzidka miała duszę na ramieniu. Konna jazda nic jej nie 
pomogła, była natomiast cała obolała po upadku z jednego z kawaleryjskich koni porucznika 
Grassiego, który przewrócił się pod nią, gdy chciała przeskoczyć kamienny mur. Koń złamał 
nogę i trzeba go było zastrzelić, a porucznik Grassi zachował się wobec niej paskudnie; że też 
z tych cudzoziemców musi w końcu zawsze wyleźć ziółko. Gryzła się, że niedługo ludzie 
zaczną zwracać uwagę na jej wygląd, bo minęło już przeszło trzy miesiące. Trudna rada, Dick 
będzie się musiał z nią ożenić. Najlepiej będzie w ogóle mówić wszystkim, że dawał im ślub 
mały okrągły staruszek księżulo w Rzymie.
Ale gdy tylko zobaczyła minę Dicka biegnąc korytarzem, żeby mu się rzucić w ramiona, 
od razu wiedziała, że wszystko skończone; nie kocha jej ani trochę. Wracając piechotą po 
mokrych śliskich ulicach Paryża, nie patrzyła w ogóle, gdzie idzie, i sama nie wiedziała, jak 
trafiła do hotelu. Nie mogła się dość nadziwić, bo była pewna, że zabłądzi. Liczyła prawie na 
to, że zabłądzi. Weszła na górę i rzuciła się w pokoju na krzesło nie zdejmując nawet 
ociekającego płaszcza i kapelusza. Musi zebrać myśli. To koniec wszystkiego.
Następnego dnia rano poszła do biura, gdzie dostała bilet na parostatek odpływający za 
cztery dni do kraju. Potem wróciła do hotelu, opadła jak wczoraj na krzesło i próbowała 
znowu zebrać myśli. Nie może się pokazać w takim stanie w Dallas. Wkótce nadszedł bilecik 
od Dicka, który podawał jej adres lekarza.
„Przebacz mi – pisał. – Jesteś wspaniałą dziewczyną i na pewno wszystko się jakoś 
ułoży.”
Podarła cienki niebieski bilecik na małe maleńkie kawałki i wyrzuciła przez okno. Potem 
padła na łóżko i płakała, aż oczy ją zaczęły piec. Wkrótce chwyciły ją mdłości i musiała biec 
na korytarz do toalety. Położywszy się z powrotem, zasnęła i obudziła się głodna. Zeszła na 
dół i z portierni zatelefonowała do G.H. Barrowa do biura. Wydawał się zachwycony, 
powiedział, żeby zaczekała, to podjedzie za pół godzinki i zabierze ją na lunch do Lasku; 
zapomną o wszystkim z wyjątkiem wiosny i tego, że w głębi duszy są pięknymi poganami. 
Dzidka skrzywiła się, ale odpowiedziała w miarę uprzejmie, że dobrze, poczeka na niego. 
Przyjechał w popielatym flanelowym sportowym garniturze i miękkim popielatym 
pilśniowym kapeluszu. Dzidka poczuła się przy nim okropnie biednie w swoim 
ciemnoszarym uniformie, którego tak nienawidziła.
– Mmoja kkochana dziewczynka uratowała mi życie – powiedział. – Wwiosna zawsze 
przywodzi mi samobójcze myśli, jeśli nie jestem zakkochany. Musimy to ggruntownie 
zmienić.
– Ja też się tak czuję.
– Stało się coś?
– Nie wiem jeszcze, czy ci powiem; może tak, a może nie. – Niemal podobał jej się 
dzisiaj jego długi nos i długa broda. – Na razie umieram z głodu, nie mam ochoty na 
mówienie.
– Mmówienie zostaw mnie – odparł ze śmiechem – i tak zzawsze mówię za wszystkich. 
Postawię ci obbiad, jakiego w życiu nie jadłaś.
Przez cały czas w taksówce gadał jak najęty o konferencji pokojowej i determinacji, 
z jaką prezydent broni swoich zagrożonych zasad.
– Musi się, biedak, bez przerwy borykać z najczarniejszymi intrygami i z trującym 
widmem tajnych układów, mając dwóch najwytrawniej szych i najbezwzględniejszych graczy 
politycznych starego świata za przeciwników. Ale walczy twardo, a my wszyscy razem z nim. 
To największa krucjata w historii. Jeśli zwyciężymy, łatwiej będzie żyć na świecie; jeśli 
przegramy, wydamy ludzkość na łup bolszewizmu i beznadziei. Więc sama rozumiesz, Ann 
Elizabeth, jaką miłą niespodzianką było dla mnie, gdy nagle w telefonie zaszczebiotał twój 
rozkoszny głosik, odrywając mnie, choćby na krótko, od ciężaru tych wszystkich trosk 
i odpowiedzialności. Cóż chcesz, ostatnio rozeszła się nawet pogłoska, że próbowano otruć 
prezydenta w hotelu Murat. On jeden z garstką swoich stronników, sympatyków i oddanych 
współpracowników występuje w obronie uczciwości, fair playu i zdrowego rozsądku.
Mówił i mówił, jakby wygłaszał przygotowaną mowę. Jego głos docierał do Dzidki 
przytłumiony jak ze źle działającego telefonu. W ogóle wszystko tego dnia, małe pagody 
kwiecia na kasztanach, tłumy, wystrojone dzieci, flagi na tle błękitu nieba, ulice pełne drzew 
i wyglądających zza nich ładnych kamienic z rzeźbionymi frontonami, żelaznymi balkonami 
i wypucowanymi skrzącymi się w majowym słoneczku oknami, cały Paryż wydawał się jej 
mały, odległy i błyszczący jak widziany przez odwróconą lornetkę polową. To samo było, 
gdy na stół w wielkiej lśniącej restauracji pod gołym niebem wjechał lunch: nie czuła smaku 
niczego.
Barrow dolewał jej raz po raz wina i wkrótce ze zdumieniem usłyszała, jak zaczyna mu 
się zwierzać. Jeszcze nigdy nie przemawiała w ten sposób do żadnego mężczyzny. Ale 
wydawał jej się taki pełen życzliwości i zrozumienia. Sama nie wiedząc kiedy, opowiedziała 
mu o tatusiu, o tym, jak ciężko jej się było wyrzec Joego Washburna i jak podczas podróży na 
statku życie zaczęło niespodziewanie nabierać nowych rumieńców.
– Coś dziwnego się ze mną stało, słowo daję. Dawniej żyłam zawsze ze wszystkimi 
w zgodzie, a teraz nie mogę się z nikim dogadać. W Pomocy dla Bliskiego Wschodu nie 
mogłam dojść do ładu z żadną z tych starych wiedźm. Zaprzyjaźniłam się z młodym włoskim 
oficerem, jeździłam z nim konno i na ostatek pokłóciłam się z nim. A pamiętasz kapitana 
Savage’a, który nas przygarnął do swojego przedziału w drodze do Włoch? Był potem z nami 
w Tivoli? – Krew zaczęła jej szumieć w uszach, gdy mówiła o Dicku. Opowie panu 
Barrowowi wszystko. – Byliśmy w takiej dobrej komitywie, że się zaręczyliśmy; i też się 
z nim pokłóciłam.
Widziała, jak długa gruzłowata twarz pana Barrowa pochyla się ku niej przez stół. 
Między frontowymi zębami miał bardzo szeroką szparę, gdy się uśmiechał.
– Jak myślisz, Annie? Może mogłabyś teraz wejść ze mną w komitywę?
Wyciągnął do niej przez stół kościstą dłoń o nabrzmiałych żyłach. Dzidka się roześmiała 
i przechyliła lekko głowę.
– Przecież jesteśmy w świetnej komitywie.
– Byłbym niezmiernie szczęśliwy, gdybyś mogła. Teraz też jestem szczęśliwy, mogę na 
ciebie patrzeć. Od lat nie byłem taki szczęśliwy jak w tej chwili, może z wyjątkiem 
mmomentu ppodpisania paktu Ligi Narodów .
Roześmiała się znowu.
– Co do mnie, to nie mam najmniejszej ochoty na podpisywanie żadnych paktów. Prawdę 
mówiąc, jestem w poważnych tarapatach.
Mimo woli zajrzała mu badawczo w twarz. Górna warga mu się wyciągnęła, już się nie 
uśmiechał.
– Ależ cco się sstało? Jeśli mmogę ccoś zrobić, ee, być ci jakoś pomocny, to będę 
najszczęśliwszym człowiekiem pod słońcem.
– Och nie! Tylko mi trochę głupio, że mnie tak wyleli i muszę wracać jak niepyszna do 
kraju. Bo tak to niestety wygląda. Cóż, sama jestem sobie winna, wszystko przez to moje 
kretyńskie latanie jak kot z pęcherzem.
Czuła, że się za chwilę rozbeczy. Nagle chwyciły ją znowu mdłości i musiała pędzić do 
toalety. Ledwo dobiegłszy zrzuciła cały lunch. Bezbarwna toaletowa o pergaminowej twarzy 
okazała jej dużo pomocy i sympatii, ale przeraziło Dzidkę, że tak się od razu domyśliła, co jej 
jest. Niewiele rozumiała po francusku, ale zorientowała się, że kobieta jej gratuluje i dopytuje 
się, który to miesiąc i czy to pierwsze dziecko madame. Nagle postanowiła, że się zabije. 
Kiedy wróciła, Barrow uregulował już rachunek i spacerował tam i z powrotem po 
żwirowanej alejce przed stolikami.
– Moje biedne maleństwo – powiedział. – Co ci się stało? Zrobiłaś się nagle blada jak 
śmierć.
– Och, to nic takiego. Wrócę chyba do domu i trochę się położę. Zdaje się, że nie 
posłużyło mi to wieczne spaghetti z czosnkiem we Włoszech. A może to wino?
– Słuchaj, mógłbym ci poszukać jakiejś posady w Paryżu? Umiesz stenografować albo 
pisać na maszynie?
– No, mogłabym spróbować szczęścia – odrzekła Dzidka z goryczą.
Nienawidziła pana Barrowa. Przez cały czas w taksówce nie mogła wydobyć z siebie 
słowa. Natomiast Barrowowi nie zamykały się usta. Dojechawszy do hotelu, rzuciła się na 
łóżko i puściła wodze rojeniom o Dicku. Ostatecznie postanowiła wracać do domu.
Przez następne dni nie ruszała się z pokoju i chociaż pan Barrow wydzwaniał bez 
przerwy, namawiał ją na wyjście z sobą i wymyślał coraz to nowe możliwości pracy, nie 
chciała go widzieć na oczy. Mówiła, że miała atak woreczka żółciowego i nie wstaje z łóżka. 
Dopiero w przeddzień wyjazdu, gdy zadzwonił zaprosić ją na kolację z jakimiś swoimi 
przyjaciółmi, niewiele myśląc zgodziła się. Przyjechał po szóstej i zabrał ją taksówką do baru 
u Ritza. Po południu wyszła kupić sobie wieczorową suknię w Galeries Lafayette i teraz czuła 
się bosko, powtarzała sobie siedząc i popijając cocktail z szampanem. Gdyby teraz wszedł 
Dick, nie mrugnęłaby nawet okiem. Pan Barrow rozwodził się o sytuacji wytworzonej 
w Fiume, o kłopotach prezydenta z Kongresem i o swoich obawach, że całe wielkie dzieło 
Ligi Narodów jest zagrożone, gdy rzeczywiście wkroczył Dick, bardzo przystojny w swoim 
uniformie, z bladą starszą od niego kobietą w popielatym oraz wysokim tęgawym blondynem, 
którego pan Barrow zaraz wskazał jej jako J. Ward Moorehouse’a. Dick musiał ich zauważyć, 
ale starał się nie patrzeć w tę stronę. Nic ją już to wszystko nie obchodziło. Wypili swoje 
cocktaile i wyszli. W drodze na Montmartre pozwoliła się panu Barrowowi pocałować 
przeciągle w usta, co go wprawiło w doskonały humor. Było jej wszystko jedno; postanowiła 
się definitywnie zabić.
W Hermitage czekał na nich przy zarezerwowanym przez pana Barrowa stoliku 
korespondent prasy codziennej nazwiskiem Burnham oraz panna Hutchins, która pracowała 
w Czerwonym Krzyżu. Oboje byli okropnie podnieceni z powodu jakiegoś Stevensa, który 
został aresztowany przez Armię Okupacyjną rzekomo za szerzenie propagandy bolszewickiej; 
postawiono go przed sądem wojennym i bali się, że zostanie rozstrzelany. Panna Hutchins, 
cała wzburzona, powiedziała, że pan Barrow musi porozmawiać o tym z prezydentem 
natychmiast po jego powrocie do Paryża, a tymczasem trzeba jakoś wstrzymać egzekucję. 
Don Stevens jest dziennikarzem, dowodziła, i chociaż może radykał, nie ma nic wspólnego 
z żadną propagandą, a gdyby nawet miał, to przecież potworne rozstrzeliwać człowieka za to, 
że pragnie lepszego świata. Pan Barrow był okropnie zakłopotany, jąkał się, chrząkał, stękał. 
Powiedział, że Stevens jest bardzo lekkomyślnym młodym człowiekiem, który rozprawia za 
wiele o rzeczach, o których nie ma zielonego pojęcia, ale że, hm, chyba będzie musiał zrobić, 
co w jego mocy, żeby go jakoś z tego wyciągnąć, chociaż prawdę mówiąc, nie jest zbytnio 
przekonany, czy Stevens swoim postępowaniem... Zirytowało to w najwyższym stopniu 
pannę Hutchins.
– Ależ oni go chcą rozstrzelać! A gdyby to pan był w jego skórze? – powtarzała. – Czyż 
pan nie rozumie, że musimy go ratować?
Dzidka nie miała w tej sprawie nic do powiedzenia, w ogóle nie bardzo rozumiała, o co 
chodzi. Siedziała przy stoliku i patrzyła na garsonów, na światła, na ludzi przy sąsiednich 
stolikach. Naprzeciw niej siedziała grupka przystojnych młodych oficerów francuskich. Jeden 
z nich, wysoki mężczyzna z orlim nosem, przyglądał jej się. Ich oczy się spotkały, mimo woli 
uśmiechnęli się do siebie. Ci chłopcy mają takie miny, jakby się świetnie bawili. Między nią 
a Francuzów weszło towarzystwo Amerykanów wystrojonych jak manekiny. Był to Dick 
z bladą kobietą, J. Ward Moorehousem i zażywną starszą panią w powodzi różowych riuszek 
i szmaragdów. Usiedli przy stoliku obok Dzidki, na którym przez cały wieczór stała tabliczka 
z napisem „Reserve”. Przedstawili się wszyscy nawzajem i Dzidka z Dickiem podali sobie 
ręce tak oficjalnie, jakby się właśnie poznali. Panna Stoddard, z którą się tak zaprzyjaźniła 
w Rzymie, obrzuciła ją szybkim badawczym zimnym spojrzeniem, od którego Dzidkę 
przeszedł dreszcz.
Panna Hutchins przysiadła się do nich natychmiast, żeby opowiedzieć o Donie Stevensie 
i przekonać pana Moorehouse’a, że powinien zaraz teraz zadzwonić do pułkownika House’a 
i skłonić go do zrobienia czegoś w tej sprawie. Pan Moorehouse, nie tracąc ani na chwilę 
spokoju i zimnej krwi, odparł, że niepotrzebnie się tym tak przejmuje, bo Stevens z całą 
pewnością został zatrzymany tylko na przesłuchanie i jest rzeczą bardzo mało 
prawdopodobną, żeby sąd wojenny Armii Okupacyjnej chciał się chwytać tak drastycznych 
środków w stosunku do cywila i obywatela Stanów Zjednoczonych. Panna Hutchins 
powiedziała na to, że nie chodzi jej o nic innego jak o wstrzymanie egzekucji, gdyż ojciec 
Dona jest przyjacielem La Follette’a  i na pewno będzie w stanie poruszyć najrozmaitsze 
sprężyny w Waszyngtonie. Słysząc to pan Moorehouse się uśmiechnął.
– Gdyby jego życie zależało od wpływów senatora La Follette, to rzeczywiście mogłabyś 
mieć powody do obaw, Ewelino – odrzekł. – Ale zapewniam cię, że tak nie jest.
Panna Hutchins zrobiła obrażoną minę i wróciła nadąsana do przerwanej kolacji. Tak czy 
inaczej wieczór był zepsuty. Dzidka nie mogła zrozumieć, dlaczego wszyscy są tacy 
skrępowani i sztywni. A może to tylko jej się wydaje z powodu Dicka? Od czasu do czasu 
zerkała na niego spod oka. Był zupełnie inny, niż go znała, taki okropnie układny i sztuczny, 
gdy tak siedział rzucając niekiedy napuszonym szeptem jakieś zdanie do tęgiej kobiety 
w riuszkach. Miała ochotę cisnąć w niego talerzem.
Odetchnęła z ulgą, gdy orkiestra zaczęła grać do tańca. Okazało się jednak, że pan 
Barrow jest nienadzwyczajnym tancerzem, a co gorsza z uporem ściska jej rękę i wodzi 
palcami po karku. Po skończonym tańcu poszli do baru na gin fizz. Z sufitu zwisały tu 
dekoracje tricolore, byli czterej francuscy oficerowie, jakieś towarzystwo śpiewało chórem 
„La Madelon de la Victoire”, głośno chichotały i przekrzykiwały się piskliwą francuszczyzną 
wesołe panienki. Tymczasem pan Barrow nie przestawał jej szeptać do ucha:
– Moja kochana dziewczynka pozwoli się dzisiaj zabrać do domu. Nie możesz odpłynąć. 
Załatwię ci wszystko w Czerwonym Krzyżu, czy gdzie tam będzie trzeba. Przez całe życie nie 
miałem szczęścia, popełnię chyba samobójstwo, jeśli będę się musiał teraz wyrzec ciebie. Nie 
możesz mnie trochę pokochać? Poświęciłem wszystko dla nieosiągalnych ideałów, zaczynam 
się już starzeć i nigdy nie zaznałem chwili szczęścia. Nie spotkałem jeszcze dziewczyny, 
która by tak jak ty była w głębi duszy naprawdę piękną poganką i umiała docenić sztukę 
życia.
Po czym obślinił jej całe ucho pocałunkiem.
– Ależ, George, nie jestem teraz w stanie nikogo kochać. Nienawidzę wszystkich.
– Ja cię nauczę. Daj mi tylko szansę.
– Gdybyś wiedział o mnie wszystko, nie chciałbyś ze mną rozmawiać – powiedziała 
zimno.
Ujrzała znowu komiczny wyraz przestrachu na jego twarzy i wyciągające się w cienką 
linię na szeroko rozstawionych zębach wargi. Wrócili do stolika. Wiercąc się na swoim 
miejscu Dzidka słuchała ostrożnej przetykanej długimi pauzami rozmowy o konferencji 
pokojowej i o tym, kiedy wreszcie nastąpi podpisanie traktatu i czy Niemcy go podpiszą. 
Kiedy nie mogła już wytrzymać, wstała i poszła do toalety przypudrować nos. Wracając 
zajrzała, co się dzieje w barze. Spostrzegł ją oficer z orlim nosem, poderwał się na nogi, 
stuknął obcasami, zasalutował, skłonił się i powiedział łamaną angielszczyzną:
– Charmante lady zostanie un moment i napije kieliszek z pokorną sługą.
Dzidka podeszła i usiadła z nimi przy stoliku.
– Zdaje się, że się szampańsko bawicie, panowie – powiedziała, – A ja wpadłam 
w towarzystwo nieznośnych starych mamutów, którzy mnie doprowadzają do rozpaczy.
– Permettez, mademoiselle – powiedział oficer i przedstawił ją swoim kolegom.
Był un aviateur. Wszyscy byli des officiers d’aviation . Na imię miał Pierre. Gdy im 
powiedziała, że jej brat też był lotnikiem i zginął, okazali jej dużo sympatii. Jakoś nim ich 
zdążyła wyprowadzić z błędu, że Bratek nie poległ na froncie, Pierre już deklarował 
uroczystym głosem:
– Mademoiselle pozwoli, żeby ja, avec tout respect, był wasz brat?
– Ręka – powiedziała.
Wymienili z nią wszyscy solenny uścisk dłoni. Pili dotąd małymi kieliszkami koniak, ale 
teraz zamówili szampana. Zatańczyła z każdym po kolei. Czuła się nareszcie szczęśliwa, nie 
zastanawiała się nad tym, co robi. Byli tacy przystojni i mili, śmieli się bez przerwy. Zrobili 
dokoła niej kółeczko i tańczyli „Stała różyczka” na samym środku parkietu, a cała sala 
klaskała do taktu, kiedy w drzwiach ukazała się purpurowa z gniewu twarz pana Barrowa. 
Gdy obrotowe drzwi zafalowały po raz drugi, Dzidka krzyknęła przez ramię:
– Zaraz wracam, profesorku.
Twarz zniknęła. Kręciło jej się w głowie, ale Pierre ujął ją w silne ramiona i podtrzymał. 
Pachniał perfumami, lecz mimo to przyjemnie było znajdować się w jego ramionach. 
Zaproponował pójście do jakiegoś innego lokalu.
– Mademoiselle Siostra – szepnął – pozwoli pokazać les mysteres de Paris . Potem my 
wraca do mamuty. Mamuty się upiją, mamuty zawsze się upiją.
Parsknęli śmiechem. Miał siwe oczy i jasne włosy, powiedział, że jest Normandczykiem. 
Dzidka odrzekła, że jest najmilszym Francuzem, jakiego zna. Miała kłopot z wydostaniem 
palta z szatni, bo pan Barrow zabrał numerek, ale w końcu weszła do środka i znalazła je 
sama, podczas gdy Pierre parlował po francusku z szatniarką. Wsiedli do długiego niskiego 
szarego automobilu. Dzidka nigdy nie jechała z taką szybkością. Pierre był świetnym 
kierowcą i zrobił sobie sport z kierowania automobilu pełnym gazem na żandarma 
i wymijania go w ostatniej chwili o włos. Zapytała go, co będzie, jeśli w końcu wpadnie na 
któregoś. Wzruszył ramionami.
– Nic nie będzie. Oni są, jak to mówić, głupi krowy.
Pojechali do Maxima, gdzie było jak na ich gust za sztywno, potem do jakiejś podejrzanej 
salki tańca na drugim końcu Paryża. Dzidka z przyjemnością stwierdziła, że Pierre jest 
wszędzie znany jako jeden z asów. Pozostali lotnicy spotykali w różnych miejscach znajome 
dziewczęta i wykruszali się po kolei. Dzidka ani się spostrzegła, jak zostali sami w długim 
szarym automobilu.
– Primo – tłumaczył Pierre – jedziemy do Les Halles na soupe a l’oignon . Potem 
mademoiselle Siostra i ja robimy un petit tour en avion .
– Och tak, koniecznie. Nigdy nie latałam aeroplanem. I niech pan zrobi looping, niech mi 
pan obieca, że pan zrobi looping?
– Entendu  – odparł.
Siedzieli sennawi w małej pustej jadłodajni, jedli zupę cebulową i znowu pili szampana. 
Pierre był nadal bardzo miły i uważający, chociaż zasoby jego angielszczyzny zdawały się na 
wyczerpaniu. Dzidce majaczyło coś mgliście, że musi wracać do hotelu, jeśli chce złapać 
połączenie i zdążyć na statek, ale jakoś powtarzała tylko w kółko:
– Zrobisz looping? Obiecaj, że zrobisz looping.
Jego oczy były już trochę szkliste.
– Z mademoiselle Siostra – mówił – ja nie robię kochać, ja robię looping.
Na lotnisko jechali bardzo długo. Wszystko zaczynało się już powlekać bladą szarością 
przedświtu. Pierre nie był w stanie prowadzić zbyt równo i Dzidka musiała raz i drugi 
chwytać za kierownicę, żeby naprostować automobil. W końcu wóz zahamował ze zgrzytem 
i Dzidka zobaczyła rząd hangarów, trzy wynurzające się z granatowego cienia aeroplany, a za 
nimi w dali długie szeregi topoli zakreślających srebrne krańce lotniska. Niebo zwisało nad 
głową ciężko jak mokry namiot. Dzidka drżąc wygramoliła się z auta. Pierre chwiał się lekko 
na nogach.
– Może mademoiselle idzie prędzej do łóżko? – zapytał ziewając. – Do łóżko barzo 
dobrze.
Opasała go ramieniem.
– Obiecałeś, że się przelecimy i zrobisz looping.
– Dobrze – odrzekł ze złością i ruszył w stronę aeroplanów.
Majstrował chwilę przy motorze i Dzidka słyszała, jak klnie po francusku. W końcu 
poszedł do hangaru obudzić mechanika, a ona stała i czekała wstrząsana dreszczem 
w rzednącym srebrzystym przedświcie. Nie będzie o niczym myślała. Chce się przelecieć 
aeroplanem. Głowa jej pękała, ale nie miała mdłości. Kiedy mechanik wyszedł wreszcie za 
Pierrem z hangaru, zorientowała się, że próbuje go odwieść od lotu. Zirytowało ją to 
okropnie.
– Pierre, obiecałeś mnie przewieźć aeroplanem! – krzyknęła w stronę sprzeczających się 
sennie po francusku mężczyzn.
– Dobrze, mademoiselle Siostra.
Opatulili ją w gruby wojskowy paltot i przywiązali silnie pasami na siedzeniu 
obserwatora. Pierre wdrapał się na siedzenie pilota. To jest monoplan Bleriota , wyjaśnił, 
gdy mechanik poszedł zakręcić śmigło. Motor chwycił, powietrze wypełniło się jego rykiem. 
Dzidka wytrzeźwiała, zdjęta nagłym przerażeniem. Przed oczami stanął jej dom, tatuś, 
Chwatek, parowiec, którym odpływa jutro do kraju; nie, to już dzisiaj. Ryk motoru zdawał się 
trwać w nieskończoność. Robiło się coraz jaśniej. Jęła się mocować z pasami próbując je 
odpiąć. Ten lot to szaleństwo. Musi przecież zdążyć na statek. Aeroplan ruszył. Toczył się 
przez pole podskakując na wybojach. Ciągle jeszcze byli na ziemi, pędzili i podskakiwali 
w ryku motoru. Może się nie wzniosą? Miała nadzieję, że się nie wzniosą. W dole pod nimi 
śmignął rząd topoli, ryk motoru przemienił się w równy huk. Wznosili się. Był dzień, zimne 
srebrzyste słońce zaglądało jej w oczy. Pod sobą, jak plażę, mieli grubą białą ławicę chmur. 
Dzidka była cała skostniała i ogłuszona rykiem motoru. Siedzący przed nią mężczyzna 
w okularach obrócił się i krzyknął coś.
Nie usłyszała, co. Nie pamiętała już, kim jest Pierre. Wyciągnęła w jego stronę rękę 
i pokazała za siebie. Aeroplan piął się ciągle w górę. Mogła teraz rozróżnić wyłaniające się 
w świetle dnia wzgórza po obu stronach białej ławicy chmur. To widać zamglona dolina 
Sekwany; a gdzie Paryż? Spadali prosto w słońce, nie, nie, nie chce, to koniec! Białe chmury 
wykwitły jak pułap nad głową, słońce zawirowało raz, najpierw szybko, potem coraz wolniej, 
i aeroplan zaczął się wzbijać z powrotem. Było jej okropnie niedobrze, bała się, że zemdleje. 
Tak musi wyglądać śmierć. A może poroni? Ciało dygotało jej od ryku motoru. Ostatnim 
wysiłkiem wyciągnęła do niego rękę i pokazała jeszcze raz za siebie. Znowu z tym samym 
skutkiem. Tym razem nie było tak strasznie. Wspinali się z powrotem w błękit nieba. Musiał 
się widocznie zerwać wiatr, bo aeroplan zaczął trochę rzucać i zapadać się od czasu do czasu 
mdląco w dziury powietrzne. Twarz w okularach obróciła się do niej i zakołysała parę razy 
w prawo i w lewo. Wydało jej się, że wargi formułują słowa „Niedobrze”, ale akurat 
dostrzegła w dole Paryż jak haftowaną poduszkę na szpilki z tymi wszystkimi sterczącymi 
z mlecznej mgiełki iglicami, wieżą Eiffla, wieżyczkami na Trocadero. Kościół Sacre Coeur 
stał bardzo biały na czubku Montmartre’u i rzucał cień aż na pokreślony jak mapa ogród. 
Nagle wszystko zostało w tyle, pod sobą mieli zieleń pól. Rzucało bardzo, zaczęło jej się 
robić znowu niedobrze. Nagle usłyszała odgłos czegoś rozdzieranego i tuż koło niej jął 
furkotać i błyskać na tle błękitu kawałek sterczącego drutu. Spróbowała krzyknąć do 
mężczyzny w okularach. Obrócił się, zobaczył, że macha, i rozpoczął jeszcze jeden looping. 
Teraz. Nie. Paryż, wieża Eiffla, Sacre Coeur, zieleń pól, wszystko zawirowało. Wznosili się 
znowu. Spostrzegła błysk skrzydła szybującego oddzielnie obok aeroplanu. Wirujące słońce 
oślepiło ją, spadali.


KRONIKA XXXIX 
widok zburzonych miasteczek i udręczonej ziemi, „dzieło szatana”, ściska serce pana 
Hugh C. Wallace’a  podczas zwiedzania spustoszonych, zoranych pociskami terenów 
TANKIETKI NA PIĄTEJ ALEI WZBUDZAJĄ ZAPAŁ DO KUPOWANIA 
POŻYCZKI 
STANY ZJEDNOCZONE MOBILIZUJĄ NA WSCHODZIE SIŁY DO WALKI 
Z JAPOŃSKIM NIEBEZPIECZEŃSTWEM 
Rządź, Brytanio, rządź morzami! 
Nie zostaną Brytyjczycy 
Niczyimi wasalami 
MŁODA KOBIETA UDUSZONA W YONKERS 
socjalrewolucjoniści  są niczym innym jak agentami Denikina , Kołczaka i alianckich 
armii imperialnych. Byłem jednym z organizatorów Rady Żołnierskiej, Marynarskiej 
i Robotniczej w Seattle i mogę powiedzieć, że na tym mityngu panuje taki sam duch, jaki 
panował wówczas, gdy po raz pierwszy zebrało się w Seattle 5.000 chłopa, wszyscy 
w mundurach. 
EXKAISER SPĘDZA DŁUGIE GODZINY NA PISANIU. 
Z grubsza biorąc, stoi przed nimi wybór pomiędzy rewolucyjnym socjalizmem a anarchią. 
Anglia pogrążyła się już w socjalizmie, Francja się waha, Belgia jest stracona, Włochom 
niewiele brakuje i widmo Lenina kładzie się coraz dłuższym cieniem na konferencji 
pokojowej 
DZIESIĘĆ OKRĘTÓW USTAWIAŁO PODSTĘPNĄ BARIERĘ ŚMIERCI OD 
ORKADÓW AŻ DO SKAGERRAKU NIE MASZ WĘGLA? SPRÓBUJ TORFU 
Szukasz generałów?
Szukasz generałów? 
Ja wiem, gdzie są, 
Ja wiem, gdzie są
 masy w dalszym ciągu nie wiedzą, jak się rozpoczęła wojna, jak się toczyła i jak się 
zakończyła, oświadczył Maximilian Harden . Demonstranci wzięli szturmem Ministerstwo 
Wojny, skąd wywlekli i wrzucili do Łaby Herr Neuringa , którego następnie zastrzelili, gdy 
próbował wypłynąć na brzeg 
HANIEBNE PRAKTYKI POWODEM WYSOKICH KOSZTÓW ŻYCIA, 
POWIEDZIAŁ WILSON W KONGRESIE 
Widziałem, jak się
W ziemiance kryli 
Ze świtą swą, 
Ze świtą swą

OKO KAMERY (41)
 nie pojedziesz na piknik anarchistów anarchiści urządzają dziś po południu piknik musisz 
koniecznie pojechać na piknik anarchistów urządzali go daleko w Garches w rodzaju parku 
jazda zajęła nam bardzo dużo czasu spóźniliśmy się było dużo młodzieży młode dziewczęta 
w okularach i starsi panowie z faworytami i długimi białymi brodami wszyscy mieli na 
szyjach powiewne czarne fontazie jak malarze niektórzy pozdejmowali buty i skarpetki 
brodzili boso w głębokiej trawie młodzieniec w powiewnym czarnym fontaziu recytował 
wiersz Voila powiedział jakiś głos c’est plutót le gęste proletaire  było ładne popołudnie 
siedzieliśmy wszyscy na trawie i patrzyliśmy na le gęste proletaire Ale u diabła starego oni 
mają wszystkie mitraliezy świata wszystkie prasy drukarskie linotypy taśmę telegraficzną 
rurki do włosów plusze bar u Ritza a my ty ja? gołe dłonie parę pieśni nie najlepszych pieśni 
plutót le gęste proletaire Les bourgeois a la lanterne, nom de Dieu. 
et 1’humanite la futurite la lutte des classes l’inepuisable angoisse des foules la misere du 
travailleur tu sais mon vieux sans blague  zrobiło się chłodno wczesnoletni zmierzch wśród 
strzyżonych na osiemnastowieczną modłę drzew kiedy zbieraliśmy się do powrotu siedziałem 
na imperiale wagonu trzeciej klasy z córką le Libertaire  (to Patryk Henry nasz mimo 
wszystko dajcie mi albo śmierć) dobrze wychowana panienka ojciec powiedziała nie puszcza 
jej nigdzie samej nie pozwala jej się spotkać z żadnym młodym człowiekiem każe jej żyć jak 
w klasztorze a ona pragnie liberte egalite fraternite i młodego człowieka z którym mogłaby 
wszędzie chodzić w tunelach krztusiliśmy się od czadu a ona pragnęła l’Amerique la vie le 
theatre le five o’clock le smoking le foxtrot  była przyzwoitą panienką siedzieliśmy obok 
siebie na imperiale wagonu i patrzyliśmy na banlieue Paryża pustynię małych maisonnettes  
z cegły koloru piernika kulących się w coraz rozleglejszym mroku wieczoru ona i ja tu sais 
mon ami  i to się nazywa gospodarka 

KRONIKA XL 
KRYMINALISTA PRZEPIŁOWAŁ KRATY, SPUŚCIŁ SIĘ PO MURZE, UCIEKŁ 
W PIŻAMIE 
Włosi! Wbrew wszystkiemu i wbrew wszystkim pamiętajcie, że w Fiume rozgorzał 
płomień i że najdłuższa oracja streszcza się w trzech słowach: Fiume albo Śmierć!
Criez aux quatre vents que je n’accepte aucune transaction. 
Je reste ici contre tout le monde et je prepare de tres mauvais jours.
Criez cela, je vous prie, a tuetete . 
wezwanie do zaciągu wspomina o złotych galonach za wysługę lat, o okazji do polowań 
na grubego zwierza i uprawiania pasjonujących sportów wodnych, a wszystko to jako dodatek 
do ogólnych korzyści płynących z poznawania obcych krajów 
Chi va piano, Va sano. Chi va forte, Va ‘la morte. Evviva la Iibertd! 
TRZĘSIENIE ZIEMI PUSTOSZY WŁOCHY JAK WOJNA 
dziewczęta z Ymki mogą podróżować wyłącznie na transportowcach wojskowych część 
floty wypłynie na morze w sukurs Wilsonowi 
DEMPSEY NOKAUTUJE WILLARDA W TRZECIEJ RUNDZIE  
lis sont sourds.
Je vous embrasse.
Le coeur de Fiume est a vous .


JOE HILL 
Młody Szwed nazwiskiem Hillstrom  poszedł na morze, porobił sobie na rękach odciski 
harując na żaglowcach i trampach, nauczył się angielskiego w kubrykach parostatków 
kursujących między Sztokholmem a Hull i przez cały czas roił sen Szweda o Zachodzie; 
kiedy wreszcie trafił do Ameryki, dali mu do pucowania spluwaczki w knajpie na Bowery .
Pojechał na zachód do Chicago i pracował w warsztacie mechanicznym.
Pojechał na zachód szlakiem robotników żniwnych, obijał się po biurach pośrednictwa 
pracy, wybulił niejednego dolara za zahaczenie się przy budowie, przewędrował niejedną 
milę, gdy żarło w obozie było nie do przełknięcia albo majster grubianin, albo w baraku roiło 
się od pluskiew; czytał Marksa i program IWW, marzył o stworzeniu zalążków nowego 
społeczeństwa w skorupie starego.
Na całym wybrzeżu w garkuchniach, domach noclegowych i obozowiskach wobblisi, 
trampy i obieżyświaty zaczęli śpiewać pieśni Joego Hilla . Śpiewali je w prowincjonalnych 
więzieniach stanów Waszyngton, Oregon, Kalifornia, Nevada, Idaho, w kryminałach 
Montany i Arizony, śpiewali je w Walia Walia, San Quentin i Leavenworth , tworząc 
zalążki nowego społeczeństwa w więzieniach starego.

W Bingham, w stanie Utah, zorganizował robotników Zjednoczonego Towarzystwa 
Budowlanego w Wielki Wspólny Związek i uzyskał nową siatkę płac, krótsze godziny, lepszy 
wikt. (Anioł Moroni  patrzał na agitatorów robotniczych równie chętnym okiem jak kolej 
Southern Pacific.)
Anioł Moroni zagrzał serca mormonów do orzeczenia, że to Joe Hill zastrzelił sklepikarza 
nazwiskiem Morrison . Konsul szwedzki i prezydent Wilson próbowali dla niego wyjednać 
rewizję procesu, ale anioł Moroni zagrzał serca sędziów Sądu Najwyższego Stanu Utah do 
podtrzymania wyroku. Joe Hill siedział w więzieniu przez rok i ciągle pisał pieśni. Aż 
w listopadzie 1915 wyprowadzili go pod ścianę więzienia w Salt Lake City.
„Nie traćcie czasu na opłakiwanie mnie, organizujcie się!” – to były ostatnie słowa, jakie 
przekazał robociarzom z IWW. Stanął pod ścianą na dziedzińcu więziennym, spojrzał w lufy 
karabinów i zakomenderował: „Ognia!”
Ubrali go w czarny garnitur, założyli mu na szyję sztywny kołnierzyk i muszkę 
i wyekspediowali go do Chicago, gdzie mu urządzili pogrzeb z szykanami i odfotografowali 
jego przystojną kamienną maskę ślepiącą w przyszłość.
A pierwszego maja rozsypali jego prochy na cztery wiatry.
Był w Kaliforni podczas strajku na kolei Southern Pacific (Dwie lokomotywy, Casey 
Jones, dwie lokomotywy), wieczorami po kolacji grywał na harmonii pod drzwiami baraku 
(Klechy uczą ludzi co dnia), miał dryg do podkładania rewolucyjnych słów pod znane 
melodie (Związek nam dodaje sił).

BEN COMPTON
Historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych .

Rodzice byli Żydami, ale w szkole Benny mówił zawsze, że nie, nie jest Żydem, jest 
Amerykaninem, urodził się w Brooklynie i mieszka pod numerem 2531 na Dwudziestej Piątej 
Alei w Flatbush, gdzie mają swój dom. W siódmej klasie nauczycielka zauważyła, że mruży 
oczy, i odesłała go z listem do domu, więc tatuś zwolnił się po południu ze sklepu 
jubilerskiego, gdzie z lupą w oku reperował zegarki, i zaprowadził Benny’ego do optyka, 
który mu zapuścił jakieś krople do oczu i kazał czytać z białej tekturowej tabliczki małe, 
coraz mniejsze literki. Tatuś nie wydawał się wcale zmartwiony, gdy optyk zawyrokował, że 
Benny będzie musiał nosić okulary.
– Wdał się w tatę, ma oczy zegarmajstra – powiedział i pogłaskał go po policzku.
Druciane okulary ciążyły Benny’emu na nosie i uwierały za uszami. Zawstydził się, gdy 
tatuś powiedział do optyka, że chłopiec, który nosi szkła, nie będzie się bisurmanił i grał 
w baseballa jak Sam i Izydor, tylko będzie się przykładał do nauki i zostanie adwokatem albo 
uczonym jak dawni mężowie. Albo może rabinem, dodał optyk, ale tatuś odrzekł, że nie, 
rabini wałkonią się i tuczą krwią biedaków; on i jego pani jedzą wprawdzie koszerne 
i przestrzegają szabasu, ale synagogi i rabini? – tu zrobił wargami taki dźwięk, jakby chciał 
splunąć. Optyk zaśmiał się i powiedział, że co do niego, to jest wolnomyślicielem, ale 
prostym ludziom potrzebna jest religia. W domu mamusia orzekła, że Benny wygląda 
okropnie poważnie w tych szkłach, a Sam i Izyk, wróciwszy z roznoszenia gazet, wrzasnęli 
od progu: „Czołem, okularnik!” Ale następnego dnia powiedzieli wszystkim chłopcom 
w szkole, że tarmoszenie i popychanie osoby w okularach jest karane przez kodeks stanowy.
Otrzymawszy szkła Benny poprawił się bardzo w nauce. W gimnazjum dostał się do 
kółka dyskusyjnego. Kiedy miał trzynaście lat, tatuś zachorował bardzo i przez rok nie mógł 
pracować. Stracili domek, który był już prawie spłacony, i musieli się przeprowadzić do 
ciasnego mieszkania na Myrtle Avenue. Benny zaczął wieczorami pracować w drogerii, 
a Sam i Izyk wynieśli się z domu. Sam poszedł na praktykę do kuśnierza w Newark, a Izyka 
tatuś wyrzucił za obijanie się od rana do wieczora po klubach bilardowych. Izyk był zawsze 
dobry w sportach, a ostatnio pokumał się z Irlandczykiem o przezwisku Rozkwaszony Riley, 
który miał go wprowadzić na ring. Mamusia płakała, tatuś zabronił pozostałym dzieciom 
wymawiania jego imienia, ale wszyscy i tak wiedzieli, że najstarsza siostra Gladys, która 
pracuje jako stenotypistka na Manhattanie, posyła mu od czasu do czasu banknot 
pięciodolarowy. Benny wyglądał na znacznie starszego, niż był, i myślał tylko o dorobieniu 
się, żeby pomóc rodzicom w odzyskaniu domku. Jak dorośnie, zostanie adwokatem albo 
kupcem i zbije szybko furę pieniędzy; Gladys będzie mogła przestać pracować i wyjdzie za 
mąż, a staruszkowie kupią sobie duży dom i zamieszkają na wsi. Mamusia opowiadała często, 
jak będąc młodą panienką w starym kraju lubiła chodzić do lasu na poziomki i grzyby i jak 
wracając wstępowali do chłopa na ciepłe pieniące się mleko prosto od krowy. Benny 
postanowił, że jak tylko się dorobi, zabierze wszystkich na lato do kurortu.
Kiedy tatusiowi polepszyło się na tyle, że mógł wrócić do pracy, wynajął połowę 
dwurodzinnego domku, w którym nie mieli przynajmniej nad głową wiecznego łomotu kolei 
nadziemnej. Tego roku Benny ukończył gimnazjum i otrzymał nagrodę za referat 
o „Amerykańskim systemie rządowym”. Wyrósł na bardzo wysokiego chudego młodzieńca 
i cierpiał na okropne bóle głowy. Staruszkowie orzekli, że za bardzo wybujał, i zaprowadzili 
go do doktora Cohena, który mieszkał na tej samej ulicy, ale miał gabinet w centrum 
Brooklynu niedaleko ratusza. Doktor powiedział, że Benny musi skończyć z kuciem po 
nocach; powinien zająć się czymś takim, żeby przebywać dużo na powietrzu i rozwinąć 
trochę muskuły.
– Ciągła praca bez wytchnienia wiedzie Jasia do zgłupienia – wyrecytował skrobiąc się 
po szpakowatej szczecinie pod brodą.
Benny odparł, że musi odłożyć przez lato trochę pieniędzy, bo chce na jesieni wstąpić na 
Uniwersytet Nowojorski . Ale doktor powtórzył tylko, że powinien wyjechać na 
odpoczynek, przebywać jak najwięcej na słońcu, jeść dużo potraw mlecznych i świeżych jaj. 
Za wizytę wziął dwa dolary. Wracając do domu tatuś bił się raz po raz otwartą dłonią w czoło 
i lamentował, że jest bankrutem życiowym; przez trzydzieści lat tyra w Ameryce, jest 
schorowanym starcem nadającym się tylko do wyrzucenia na śmietnik i nie potrafił nawet 
zarobić na przyzwoite utrzymanie dla dzieci. Mamusia popłakała się znowu. Dopiero Gladys 
powiedziała wszystkim, żeby byli rozsądni; Benny jest obrotnym i zdolnym chłopcem i chyba 
nauczył się z tych książek tyle, żeby sobie znaleźć zajęcie na wsi. Benny poszedł bez słowa 
do łóżka.
Parę dni później zjawił się w domu Izyk. Zadzwonił do drzwi, ledwo tatuś zdążył wyjść 
rano do pracy.
– O mało się nie nadziałeś na tatę – powiedział Benny, który mu otworzył.
– Spokojna głowa. Czekałem za rogiem, aż wyjdzie. Jak tam wszyscy?
Miał na sobie jasnoszary garnitur, zielony krawat i miękki kapelusik pod kolor garnituru. 
Oznajmił, że jedzie do Lancaster w Pensylwanii, gdzie go wystawiono w sobotę w wadze 
piórkowej przeciwko jakiemuś Filipińczykowi.
– Weź mnie z sobą – powiedział Benny.
– Ee, za miękki jesteś, bratku. Maminsynek z ciebie – odparł Izyk.
Ale w końcu zabrał go z sobą. Dojechali koleją nadziemną do Mostu Brooklyńskiego, 
potem przeszli przez całą szerokość Manhattanu do promu. Kupili bilety do Elizabeth i gdy 
pociąg zatrzymał się na jakiejś bocznicy, zadekowali się na brankardzie wagonu pocztowego. 
W Zachodniej Filadelfii wyskoczyli i musieli brać nogi za pas przed detektywem kolejowym. 
Na gościńcu złapali furgon piwowara, który ich dowiózł do West Chester. Resztę drogi 
przebyli na piechotę. Noc pozwolił im przespać w stajni farmer mennonita , ale rano dał im 
coś do zjedzenia dopiero po dwugodzinnym rąbaniu drzewa. Kiedy dowlekli się wreszcie do 
Lancaster, Benny ledwo trzymał się na nogach. Zasnął jak kamień w szatni Klubu 
Sportowego i obudził się dopiero po walce. Izyk znokautował Filipińczyka w trzeciej rundzie 
i dostał dwadzieścia pięć dolarów nagrody. Kazał czarnuchowi, który usługiwał w szatni, 
zaprowadzić Benny’ego do domu noclegowego, a sam poszedł z chłopakami w miasto. 
Wrócił rano zielony, z przekrwionymi oczami. Spłukał się co do centa, ale znalazł 
Benny’emu zajęcie u faceta, który zajmował się dorywczo aranżowaniem walk bokserskich, 
a na co dzień prowadził kantynę w obozie robót drogowych koło Mauch Chunk.
Ben pracował tu przez dwa miesiące za dziesięć dolarów tygodniowo plus wikt. Nauczył 
się powozić parą koni i prowadzić księgi. Właściciel kantyny, Hiram Voile, oszukiwał 
robotników w rozrachunkach, ale ponieważ byli to po większej części makaroniarze, Benny 
nie brał sobie tego zbytnio do serca, dopóki nie zaprzyjaźnił się z młodym chłopakiem 
nazwiskiem Nick Gigli, który pracował przy wydobyciu żwiru. Nick czekał na niego zwykle 
wieczorem po zamknięciu kantyny, po czym szli gdzieś razem na papierosa i pogaduszki. 
W niedzielę wypuszczali się w pola z gazetą i spędzali popołudnie na wylegiwaniu się 
w słońcu i omawianiu artykułów w świątecznym dodatku. Nick pochodził z północnych 
Włoch i dokuczała mu samotność, gdyż reszta jego brygady składała się z samych 
Sycylijczyków. Jego ojciec i starsi bracia są anarchistami, oznajmił, i on też jest anarchistą. 
Opowiedział Benowi o Bakuninie  i Malateście  i oświadczył, że Ben powinien się 
wstydzić chęci zostania bogatym kupcem; oczywiście, powinien się uczyć i studiować, może 
nawet zostać adwokatem, ale po to, żeby pracować dla rewolucji i dla klasy robotniczej; być 
kupcem to znaczy być krwiopijcą i rozbójnikiem jak ten skurwysyn Voile. Nauczył Bena 
kręcić papierosy i opowiedział mu o wszystkich dziewczynach, które się w nim kochały; na 
przykład ta kasjerka w kinematografie w Mauch Chunk, mógłby ją mieć, gdyby tylko chciał, 
ale rewolucjonista musi być ostrożny z kobietami, bo to opium kapitalistycznego 
społeczeństwa odciągające umysł świadomego klasowo robotnika od jego obowiązków. Ben 
spytał, czy jego zdaniem nie powinien rzucić w diabły pracy u Vollego, bo to przecież 
skończony oszust, ale Nick odparł, że każdy kapitalista jest taki sam i nie pozostaje im nic 
innego jak czekać na Wielki Dzień. Nick miał osiemnaście lat, gorzkie piwne oczy i cerę 
ciemną prawie jak u Mulata. Benowi imponował mnóstwem rzeczy, których w życiu 
doświadczył – był czyścibutem, majtkiem, górnikiem i pomywaczem, pracował w fabrykach 
tekstyliów, butów i cementu, miał najprzeróżniejsze kobiety i przesiedział się trzy tygodnie 
w ciupie podczas strajku w Paterson. Doszło do tego, że gdy któryś z Italiańców w obozie 
zobaczył Bena samego, zaraz krzyczał:
– Te, bracie, a gdzie Nick?
Któregoś piątku po południu, podczas wypłacania tygodniówki przez kierownika robót, 
doszło przy okienku do awantury. Wieczorem Ben właził na swoją pryczę na tyłach krytego 
papą baraku mieszczącego kantynę, gdy przyszedł Nick szepnąć mu do ucha, że jutro rano 
chłopcy robią strajk, bo brygadziści kantują ich na godzinach. Ben odparł, że jak oni strajkują, 
to on z nimi. Nick nazwał go il bravo camerata , po czym przyciągnął i ucałował 
z dubeltówki. Następnego dnia na dźwięk gwizdka tylko paru niewykwalifikowanych wyszło 
z łopatami do pracy. Ben obijał się koło kuchni nie wiedząc, co ze sobą począć. Zobaczył go 
Voile i kazał mu zaprzęgać konie i jechać na stację po skrzynię tytoniu. Ben patrząc pod nogi 
odparł, że nie może, bo strajkuje. Voile parsknął śmiechem i powiedział, że też trzymają go 
się takie żarty; jak żyje, nie słyszał, żeby gudłaj strajkował z kupą śmierdzących 
makaroniarzy. Ben zesztywniał ścięty mrozem.
– Urodziłem się w Ameryce i będę trzymał ze swoją klasa Jak ja jestem gudłaj, to ty 
jesteś nie lepszy, złodzieju jeden.
Voile zrobił się biały na twarzy i skoczył mu z pięścią do ocziwykrzykując, żeby sobie 
szukał innej pracy, a w ogóle gdyby nie był takim pierdolonym żydowskim wymoczkiem 
i okularnikiem, to on by mu rozwalił łeb; zresztą i tak go to nie minie, bo brat mu na pewno 
spuści tęgie lanie, jak się tylko o tym dowie.
Ben związał w węzełek rzeczy, które miał na pryczy, i poszedł na poszukiwanie Nicka. 
Znalazł go koło baraków przy trakcie, pośrodku ciżby wykrzykujących i wymachujących 
ramionami Włochów. Nadzorca i brygadziści wyszli do nich z rewolwerami w czarnych 
kaburach na biodrach i jeden palnął robotnikom kazanko po angielsku, drugi po sycylijsku. 
Powiedzieli, że pracują w solidnej firmie, która zawsze traktowała robotników uczciwie, 
i jeśli im się nie podoba, to niech się wynoszą w diabły. Nigdy nie było tutaj żadnych 
strajków i nigdy nie będzie. W budowę zaangażowane są olbrzymie kapitały i firma nie 
pozwoli na ich bezkarne zamrożenie przez idiotyczne fanaberie. Każdy, kto tym razem nie 
stanie do roboty na dźwięk gwizdka, może się uważać za zwolnionego z pracy i ruszać stąd. 
Tylko niech pamięta, że w Pensylwanii obowiązuje ustawa o włóczęgostwie. Tym razem na 
dźwięk gwizdka stanęli do roboty wszyscy z wyjątkiem Bena i Nicka, którzy z węzełkami na 
plecach pomaszerowali gościńcem. Nick ze łzami w oczach powtarzał:
– Jesteśmy za potulni, za cierpliwi. Nie doceniamy własnej siły.
Wieczorem znaleźli starą chylącą się ku upadkowi szkołę na pagórku nad rzeką niedaleko 
traktu. Po drodze kupili w jakimś sklepiku trochę chleba i masła fistaszkowego i usiedli przed 
budynkiem, żeby zjeść i zastanowić się, co robić. Nim skończyli, zapadł mrok. Ben nigdy nie 
był sam w nocy na takim odludziu. Dookoła szeleścił drzewami wiatr, głęboko w dolinie 
kłębiła się wartka rzeka. Była chłodna sierpniowa noc z obfitą rosą. Nie mieli nic do 
przykrycia się, więc Nick pokazał mu, jak się owinąć z głową w kurtkę i ułożyć pod ścianą 
tak, żeby rano nie bolały człowieka od twardych desek wszystkie kości. Ledwo zasnąwszy 
Ben się obudził zdrętwiały z zimna i cały drżący. Jedna szyba była wybita, w świetle 
wyglądającego zza chmur księżyca widział spiczaste odłamki szkła. Wyciągnął się 
z powrotem; musiało mu się widać przyśnić. Nagle coś łupnęło w dach nad głową, zadudniło 
po gontach i pacnęło o ziemię.
– Rany Boskie, Ben, co to? – rozległ się chrapliwy szept Nicka.
Zerwali się obaj na nogi, ślepiąc przez wybite okno.
– Szyba była zbita od początku – powiedział Nick.
Poszedł i otworzył drzwi wyjściowe. Chłodny podmuch z doliny, szeleszczący drzewami 
jak deszcz, przeniknął ich zimnym dreszczem; rzeka w dole skrzypiała i dudniła jak sznur 
ciągnących traktem wozów czy furgonów. Raptem w dach uderzył kamień i potoczył się 
w dół. Drugi świsnął im między głowami i odłupał kawał popękanego tynku w głębi izby. 
Ben usłyszał szczęk otwieranego przez Nicka noża. Wytężał oczy do bólu, ale nie widział nic 
prócz poruszanych wiatrem liści.
– No, chodźcie tu, chodźcie, pogadamy z wami, sukinsyny jedne! – wrzasnął Nick 
w ciemność.
Nie było odpowiedzi.
– Co myślisz? – szepnął Nick przez ramię do Bena.
Ben milczał, z ledwością opanowując szczękanie zębów. Nick popchnął go z powrotem 
do środka i zamknął drzwi. Zabarykadowali je pokrytymi kurzem ławkami, a wyrwanymi 
z podłogi deskami zabezpieczyli dół okna.
– Niech się spróbują włamać, jednego zakatrupię jak nic – powiedział Nick. – Bo chyba 
nie przypuszczasz, że to duchy?
– Nie, duchów nie ma.
Usiedli na podłodze, oparci plecami o połupaną ścianę, i nasłuchiwali. Nick położył 
między sobą a Benem otwarty nóż. Ujął Bena za rękę i naprowadził mu palec na bezpiecznik 
blokujący ostrze.
– Dobra maszynka, marynarska – szepnął.
Ben wytężał słuch. Łowił tylko szum drzew i równe bulgotanie rzeki. Nikt już nie rzucał 
kamieniami.
Opuścili szkołę o pierwszym brzasku. Przez całą noc nie zmrużyli oka. Bena piekły 
powieki. Po wschodzie słońca spotkali woźnicę mocującego się ze złamanym resorem 
platformy. Pomogli mu usztywnić resor przy pomocy bierwiona i podjechali z nim do 
Scrantom, gdzie się najęli jako pomywacze w greckiej garkuchni.

Wszystkie stężałe, zaśniedziałe stosunki wraz z niedłącznymi od nich, z dawien dawna 
uświęconymi pojęciami i poglądami ulegają rozkładowi, wszystkie nowo powstałe stają się 
przestarzałe, zanim zdążą skostnieć.

Pomywanie statków nie przypadło Benowi do smaku, więc zebrawszy po paru tygodniach 
na bilet, oświadczył, że wraca do domu do staruszków. Nick na razie zostawał, bo zadurzyła 
się w nim panna ze sklepu cukierniczego. Potem wybierał się do Allentown, gdzie jeden 
z jego braci pracował w hucie stali i zarabiał kupę forsy. Wsadzając Bena do pociągu 
nowojorskiego powiedział mu na pożegnanie:
– Benny, ucz się i pracuj, żebyś został wielkim synem klasy robotniczej. I pamiętaj, że za 
dużo dziewczyn to krewa.
Benowi żal było się rozstawać z Nickiem, ale musiał wracać, żeby znaleźć na zimę pracę, 
którą mógłby łączyć ze studiami. Zdał egzaminy i immatrykulował się w College’u Miasta 
Nowy Jork . Ojciec pożyczył dla niego na początek sto dolarów na plan Morrisa , a Sam 
przysłał mu dodatkowo z Newark dwadzieścia pięć na książki. Ponadto dorabiał sobie trochę 
pracując wieczorami w drogerii Kahna. Niedzielne popołudnia spędzał w bibliotece nad 
„Kapitałem” Marksa. Wstąpił do Partii Socjalistycznej  i w miarę możności chodził na 
odczyty do Szkoły Randów . Pracował nad sobą, żeby stać się sprawnym narzędziem klasy 
robotniczej.
Następnego roku złapał na wiosnę szkarlatynę i leżał przez dziesięć tygodni w szpitalu. 
Wyszedł z tak osłabionym wzrokiem, że dostawał bólu głowy po godzinie czytania. Ojciec, 
prócz tych pierwszych stu dolarów, winien był planowi Morrisa drugą setkę plus procenty 
i koszty wywiadu.
Na odczycie w Instytucie Coopera  Ben poznał dziewczynę, która pracowała kiedyś 
w fabryce tekstylnej w New Jersey, ale została aresztowana podczas strajku w Paterson 
i wciągnięta na czarną listę. Obecnie była panną sklepową w domu towarowym Wanamakera, 
miała jednak rodzinę zatrudnioną nadal w fabryce wełen merynosowych w Passaic. Nazywała 
się Helena Mauer i była o pięć lat starszą od Bena bladą blondyną z przedwczesnymi 
zmarszczkami na twarzy. Uważała, że socjaliści nie mają nic do powiedzenia; syndykalizm to 
jest idea. Po odczytach zabierała Bena na herbatę do Kawiarni Kosmopolitycznej na Drugiej 
Alei, gdzie go przedstawiała różnym ludziom, których uważała za prawdziwych 
buntowników. Kiedy Ben opowiedział o tym w domu rodzicom i Gladys, ojciec parsknął; 
„Radykalni Żydzi, pfuj!” – i zrobił wargami taki dźwięk, jakby chciał splunąć. Kazał Benowi 
skończyć z tą błazenadą i wziąć się solidnie do pracy; on jest coraz starszy i zadłużony po 
uszy, jak się nie daj Boże rozchoruje, to na barki Bena spadnie utrzymanie jego i mamy. Ben 
odparł, że pracuje bez wytchnienia, ale rodzina się nie liczy, ważne jest to, co zdziała dla 
klasy robotniczej. Starszy pan poczerwieniał na twarzy i powiedział, że rodzina to święta 
rzecz, a zaraz po niej idzie własny naród. Mama i Gladys uderzyły w płacz, a on wstał 
z miejsca, krztusząc się kaszlem podniósł w górę ramiona i wyklął Bena. Benowi nie 
pozostało nic innego, jak wynieść się z domu.
Nie miał centa przy duszy i był ciągle bardzo słaby po przebytej szkarlatynie. Powlókł się 
przez cały Brooklyn, przez Most Manhattański i przez ludną Wschodnią Stronę pełną 
czerwonych świateł i pachnących wiosennie jarzynami wózków, aż na Szóstą Wschodnią 
Ulicę, do domu Heleny, gdzie gospodyni nie chciała go wpuścić na górę do jej pokoju. 
Helena się postawiła, powiedziała, że to nie gospodyni interes, kto do niej przychodzi, i gdy 
się tak sprzeczały, Benowi zaczęło szumieć w uszach i zemdlał na kanapce w hallu. Kiedy 
odzyskał przytomność, otrzeźwiony strumyczkami ściekającej za kołnierz wody, Helena 
pomogła mu się wdrapać na cztery kondygnacje schodów. Ułożyła go na swoim łóżku 
i pobiegła krzyknąć na dół do gospodyni, która jazgotała coś o wezwaniu policji, że się 
wyprowadzi z samego rana, ale żadna siła nie jest jej w stanie zmusić do ruszenia się z pokoju 
wcześniej. Potem zrobiła Benowi herbaty i siedzieli rozmawiając przez większą część nocy na 
łóżku. Postanowili zamieszkać razem w wolnym związku i resztę nocy spędzili na pakowaniu 
jej rzeczy, głównie książek i broszur.
O szóstej rano wyszli poszukać pokoju, bo Helena musiała być o ósmej u Wanamakera. 
Właściwie nawet nie potrzebowali kłamać nowej gospodyni, że są małżeństwem, tylko 
pokiwali głowami i uśmiechnęli się, gdy powiedziała: „Pewnie młoda para?” Helena miała na 
szczęście dość pieniędzy na zapłacenie za tydzień z góry. Zaraz potem musiała lecieć do 
pracy. Ben został bez centa przy duszy, więc leżał cały dzień bez jedzenia i czytał „Postęp 
i nędzę” . Wróciwszy wieczorem z pracy Helena przyniosła na kolację coś z paszteciarni. 
Jedząc żytni chleb z salami byli bardzo szczęśliwi. Ben nie mógł wyjść z podziwu, że taka 
drobna dziewczyna jak Helena ma takie duże piersi. Musiał jeszcze skoczyć po kondomy do 
drogerii, bo uważała, że w żadnym wypadku nie mogą sobie pozwolić na dziecko 
w momencie, gdy trzeba oszczędzać wszystkie siły dla ruchu. Łóżko było zapluskwione, ale 
powiedzieli sobie, że są i tak szczęśliwi jak na warunki w systemie kapitalistycznym. Kiedyś 
doczekają wolnego społeczeństwa, w którym robotnicy nie będą się musieli gnieździć 
w brudnych zapluskwionych kamienicach czynszowych, a kochankowie nie będą narażeni na 
łaskę i niełaskę gospodyń i będą mogli mieć dzieci, gdy tylko zechcą.
W parę dni później Helena dostała wymówienie w związku z redukcją personelu 
u Wanamakera na martwy letni sezon, więc przenieśli się do New Jersey, gdzie Helena 
przytuliła się chwilowo u rodziny, Ben zaś wziął pracę w dziale wysyłkowym fabryki wełen 
czesankowych. Wkrótce wynajęli do spółki pokój w Passaic. Kiedy wybuchł strajk, oboje 
weszli do komitetu strajkowego. Ben okazał się zawołanym mówcą. Był kilka razy 
aresztowany, raz policja o mało nie rozwalił mu głowy pałką i w rezultacie zarobił pół roku 
więzienia. Ale przekonał się, że gdy wskoczy na skrzynkę i zacznie przemawiać, ludzie 
słuchają go pilnie, bo umie się jasno wyrażać i pobudzać masę podniesionych twarzy do 
śmiechu i do wiwatów. Wstawszy w sądzie dla wysłuchania wyroku zaczął mówić o wartości 
dodatkowej. Obecni wśród publiczności robotnicy zgotowali mu owację i sędzia kazał 
woźnym opróżnić salę. Ben widział, jak gorliwie reporterzy notują każde jego słowo. Był 
dumny, że jest żywym przykładem niesprawiedliwości i brutalności systemu 
kapitalistycznego. Zamknęło mu usta dopiero ostrzeżenie sędziego, że dostanie drugie pół 
roku za obrazę sądu, jeśli natychmiast nie zamilknie. Do więzienia odstawiono go 
automobilem pod eskortą ludzi szeryfa ze śrutówkami do rozpędzania tłumu. Gazety pisały 
o nim jako o znanym agitatorze socjalistycznym.
W więzieniu zbliżył się z wobblisem nazwiskiem Bram Hicks, wysokim jasnowłosym 
niebieskookim chłopcem z Frisco, który mu powiedział, że jeśli chce naprawdę poznać ruch 
robotniczy, to powinien wstąpić do IWW i pojechać z czerwoną kartą na Zachodnie 
Wybrzeże. Bram był z zawodu kotlarzem, ale dla odmiany zamustrował się jako marynarz na 
statek i wylądował bez centa w Perth Amboy. Dostał się do brygady naprawczej jednej z 
fabryk i rzucił pracę ze wszystkimi, kiedy wybuchł strajk. Rozkwasił nos jednemu 
z policajów przysłanych do rozpędzenia pikietujących robotników i dostał pół roku za napad 
z pobiciem. Codzienne spotkania z nim w czasie spaceru na dziedzińcu więziennym były 
jedyną rzeczą, która podtrzymywała Bena na duchu.
Zwolniono ich tego samego dnia i razem wyszli na ulicę. Strajk się dawno skończył, 
fabryki znowu pracowały. Ulice, na których stały pikiety strajkowe, audytorium, w którym 
Ben przemawiał, wszystko miało normalny spokojny wygląd. Ben zabrał Brama ze sobą do 
Heleny. Nie zastali jej w domu, ale niedługo wróciła z małym Anglikiem o szczurzym 
pyszczku i czerwonym nosie, którego przedstawiła jako angielskiego towarzysza Billa. Ben 
od razu się zorientował, że z nim sypia. Zostawiając Brama z Anglikiem, wywołał ją 
z pokoju. Wąski korytarz na piętrze starego drewniaka pachniał kwaśno octem.
– Znaczy się koniec z nami? – zapytał łamiącym się głosem.
– Och, Ben, nie bądź taki konwencjonalny.
– Mogłaś przynajmniej poczekać, aż wyjdę z więzienia.
– Ależ zrozum, jesteśmy wszyscy towarzyszami. Spisałeś się, jak przystało na dzielnego 
bojowca, Ben, nie możesz być taki konwencjonalny. Zresztą Bill niewiele mnie obchodzi. 
A poza tym jest stewardem na liniowcu, niedługo odpływa.
– To znaczy, że ja też cię niewiele obchodzę. – Złapał Helenę za przegub i ścisnął z całej 
siły. – Szaleję za tobą, ale widocznie się pomyliłem. Myślałem, że...
– Aj, Ben! Głupstwa pleciesz, doskonale wiesz, jak bardzo cię lubię.
Z tym wrócili do pokoju. Rozmawiali już tylko o ruchu i Ben na koniec zdecydował, że 
pojedzie z Bramem Hicksem na Zachód.

Staje się on zwykłym dodatkiem do maszyny, wymaga się odeń tylko czynności 
najprostszych, najbardziej jednostajnych, do wyuczenia się najłatwiejszych.

Bram znał wszystkie chody. Maszerując, jadąc na brankardach i pustych platformach 
kolejowych, czepiając się ciężarówek i furgonów dotarli do Buffalo. Tutaj Bram odszukał 
w pewnym domu noclegowym znajomka, który pomógł im się dostać w charakterze 
marynarzy pokładowych na śmieszny obły frachtowiec wracający bez ładunku do Duluth. 
W Duluth zaciągnęli się do brygady żniwnej werbowanej do zbioru pszenicy 
w Saskatchewanie. Z początku praca w polu przerastała siły Bena i Bram bał się, że skrewi. 
Ale czternastogodzinne dniówki w słońcu i pyle, obfite posiłki i kamienny sen na 
przygórkach stajni zaczęły go powoli hartować. Wyciągnięty bezwładnie w przepoconym 
ubraniu na słomie, jeszcze przez sen czuł palące słońce na karku i na twarzy i ból 
w mięśniach, słyszał odległy furkot pracujących jak okiem sięgnąć żniwiarek 
i snopowiązałek, dudnienie młockarni i warkot zgrzytających biegami ciężarówek, które 
woziły czerwoną pszenicę do elewatorów. Wkrótce zaczął nawet mówić jak robotnik rolny.
Po żniwach najęli się do pracy w fabryce konserw owocowych nad rzeką Columbia, 
parszywej harówki w kłębach pary i w kwaśnym smrodzie gnijących łupin. Tutaj przeczytali 
w „Solidarności”  o strajku gonciarzy i kampanii o wolność słowa w Everett i postanowili 
tam pojechać w nadziei, że się na coś przydadzą. Ostatniego dnia pracy w fabryce, gdy Bram 
reperował maszynę do obierania i krajania owoców, ucięło mu wskazujący palec prawej ręki. 
Doktor fabryczny oświadczył, że nie przysługuje mu odszkodowanie, gdyż złożył przed 
wypadkiem wymówienie, a zresztą nie jest w ogóle Kanadyjczykiem. Po południu w domu 
noclegowym, gdzie Bram leżał w gorączce, z wielkim zwojem bandaży na ręce, zjawił się 
pokątny adwokacina i zaczął go namawiać do skarżenia towarzystwa. Ale Bram zwymyślał 
go od ostatnich i wyrzucił na zbity łeb mimo protestów Bena, który uważał, że klasa 
robotnicza powinna korzystać z pomocy adwokatów w obronie swoich interesów.
Kiedy ręka trochę się podgoiła, wsiedli w Vancouver na statek do Seattle. W tamtejszej 
kwaterze IWW było rojno i gwarno jak na pikniku, chmary młodych wobblisów zjeżdżały się 
ze wszystkich zakątków Stanów i Kanady. Któregoś dnia załadowali się całą gromadą na 
statek do Everett z zamiarem zorganizowania mityngu na rogu Wetmore i Hewitt Avenue. Na 
przystani w Everett czekali już na nich ludzie szeryfa z karabinami i rewolwerami.
– Oho, wyszła nam na spotkanie delegacja Stowarzyszenia Kupców – zachichotał ktoś 
nerwowo.
Siepacze mieli białe chusty na szyjach.
– Jest szeryf McRae – powiedział ktoś.
Bram przysunął się do Bena.
– Trzymajmy się razem. Wygląda, że chcą nam dać wycisk.
Wszystkich wobblisów aresztowano w miarę, jak schodzili ze statku, i zapędzono na 
koniec pirsu. Siepacze byli po większej części pijani. Benowi buchnęło w twarz od 
czerwonego na gębie osobnika, który go złapał za ramię.
– Ruszaj się, skurwysynu!
Dostał kolbą karabinu w krzyż. Słyszał chrzęst pałek o czaszki. Wszystkim, którzy 
próbowali stawiać opór, masakrowano twarze na miazgę. Potem kazano im się załadować na 
ciężarówkę. Z nadejściem zmierzchu zaczął siąpić zimny kapuśniaczek.
– Chłopcy, pokażmy im, że nie jesteśmy mięczaki – zawołał młody wobblis o rudych 
włosach.
Strażnik uczepiony tyłu ciężarówki zamachnął się na niego pałką, ale stracił równowagę 
i spadł. Wobblisi gruchnęli śmiechem. Strażnik wdrapał się z powrotem, z twarzą czerwoną 
ze złości.
– Tak, rechoczcie, rechoczcie. Pary nie będziecie mogli puścić, jak wam przenicujemy 
gęby na lewą stronę.
Wyładowano ich w lesie, gdzie lokalny trakt przecinał się z linią kolejową. Stali otoczeni 
przez strażników z gotowymi do strzału karabinami, podczas gdy pijaniuteńki szeryf chwiejąc 
się na nogach uzgadniał plan działania z dwoma przyzwoicie ubranymi mężczyznami 
w średnim wieku. Benowi wpadło w ucho słowo: szpaler.
– Hej, szeryfie – zawołał ktoś – nie przyjechaliśmy tutaj robić burd. Walczymy tylko 
o konstytucyjne prawo do wolności słowa.
Szeryf obrócił się wymachując kolbą rewolweru.
– Co wy powiecie, kutasy jedne? Więc dowiedzcie się, że tu jest hrabstwo Snohomish. 
Nie zapomnicie go do śmierci. A jak który pokaże się tu jeszcze raz, to nie wyjdzie stąd żywy 
i tyle. No, do roboty, chłopcy!
Siepacze uformowali szpaler aż do samych torów. Wyciągali wobblisow jednego po 
drugim i przystępowali do bicia. Trzech chwyciło Bena.
– Wobblis jesteś?
– Jasne, wy tchórze śmier... – zaczął.
Podskoczył szeryf i zamierzył się do ciosu.
– Uwaga, facet ma szkła.
– Jest na to sposób.
Wielka łapa zerwała mu okulary, po czym szeryf rąbnął go pięścią w nos.
– Powiedz, że nie jesteś.
Ben miał pełne usta krwi. Zaciął zęby.
– To gudłaj, dołóż mu z mojej kasy.
– Powiedz, że nie jesteś wobblisem.
Ktoś grzmotnął go kolbą karabinu po goleniach i Ben zarył się nosem w piach.
– Chodu! – wrzeszczeli nad nim.
Uszy pękały mu od ciosów pałek i karabinów. Starał się iść, nie biec. Potknął się o płotek 
zagradzający bydłu wejście na tory i upadł rozcinając sobie ramię o coś ostrego. Oczy miał 
zalane krwią, nic nie widział. Ciężki bucior kopał go raz po raz w bok. Czuł, że traci 
przytomność. Zebrał się i dał nura przed siebie. Czyjeś ręce ujęły go pod ramiona i wyplątały 
spomiędzy palików. Ktoś inny zaczął mu ocierać twarz chustką. Gdzieś daleko usłyszał głos 
Brama:
– Jesteśmy poza granicą hrabstwa, chłopcy.
Brak szkieł, deszcz, noc i świdrujący ból w krzyżu sprawiały, że Ben nic nie widział. Za 
sobą słyszał strzały i krzyki chłopców przepędzanych przez szpaler. Znajdował się w środku 
małej bezładnej grupki wobblisow wlokących się wzdłuż torów.
– Towarzysze – mówił Bram swoim spokojnym niskim głosem – tej nocy nie wolno nam 
zapomnieć do końca życia.
Na przystanku podmiejskiej kolejki elektrycznej obdarta i zakrwawiona grupa zrobiła 
składkę na bilety do Seattle dla najbardziej poszkodowanych. Ben był taki oszołomiony 
i chory, że z trudem wziął bilet, który mu ktoś wcisnął w rękę. Bram z resztą chłopców ruszył 
w trzydziestomilową drogę do miasta.
Ben leżał przez trzy tygodnie w szpitalu. Ciężkie kopniaki poodbijały mu nerki i prawie 
bez przerwy zwijał się z bólu. Gdy piątego listopada przywieziono do szpitala chłopców 
rannych podczas strzelaniny na przystani w Everett , był tak otumaniony morfiną, że 
z trudem dotarło to do jego świadomości. Kiedy go wypisano po trzech tygodniach leżenia, 
z ledwością trzymał się na nogach. Wszyscy znajomi siedzieli w więzieniu, ale na Poste 
Restante zastał list od Gladys z pięćdziesięcioma dolarami i wiadomością, że ojciec każe mu 
wracać do domu. W Komitecie Obrony uważano, że to najlepsze, co może zrobić. Jest 
wymarzonym człowiekiem do organizowania zbiórki na Wschodzie, a potrzeba olbrzymich 
funduszów na obronę siedemdziesięciu czterech wobblisow uwięzionych w Everett pod 
zarzutem zabójstwa.
Obijał się jeszcze przez kilka tygodni po Seattle pomagając w Komitecie Obrony 
i rozglądając się za sposobem powrotu do domu. W końcu pewien sympatyk w biurze 
okrętowym wystarał mu się o miejsce superkargo na frachtowcu płynącym przez Kanał 
Panamski do Nowego Jorku. Podróż morska i pedantyczna papierkowa robota pomogły mu 
się trochę pozbierać. Ale do końca podróży nie było nocy, żeby się nie budził z dławiącym za 
gardło krzykiem przerażenia i nie zrywał z koi w koszmarnym przekonaniu, że jest osaczony 
przez siepaczy szeryfa i zaraz będzie musiał przejść przez szpaler. Gdy zasypiał na powrót, 
śniło mu się, że leży zaplątany w zagrodę dla bydła, ze szponami rozszarpującymi mu ramię 
i ciężkimi buciorami kopiącymi w bok. Doszło do tego, że musiał całą siłą woli zmuszać się 
do położenia na koi i zaśnięcia. Załoga uważała go za narkomana i omijała z daleka. Tak 
doczekał wielkiego dnia, w którym z burej porannej mgły zaczęły się wyłaniać wielkie 
lśniące budowle Nowego Jorku.

Gdy w przebiegu rozwoju znikną różnice klasowe i cała produkcja zostanie skupiona 
w rękach zrzeszonych jednostek, władza publiczna utraci swój charakter polityczny.

Tej zimy mieszkał w domu, bo tak było taniej. Gdy oznajmił ojcu, że zaczyna studiować 
prawo w kancelarii radykalnego adwokata Morrisa Steina, którego poznał w związku ze 
zbiórką funduszów na obronę chłopców z Everett, starszy pan nie posiadał się z radości.
– Zręczny adwokat może bronić robotników i biednych Żydków i zarabiać przy tym dużo 
pieniędzy – powiedział zacierając ręce. – Benny, ja zawsze wiedziałem, że ty jesteś dobry 
chłopiec.
Mama z uśmiechem pokiwała głową.
– Bo w tym kraju to nie jest tak jak pod cesarzami, tutaj nawet największy nicpoń ma 
swoje konstytucyjne prawo, po to jest konstytucja.
Benowi wątroba się przewracała, że musi im tłumaczyć takie rzeczy.
W dzień pracował jako dependent w kancelarii Steina na dolnym Broadwayu, 
a wieczorami opowiadał na mityngach protestacyjnych o masakrze w Everett. Siostra Morrisa 
Steina, Fania, bogata chuda brunetka w wieku może trzydziestu pięciu lat, która była 
zagorzałą pacyfistką, dała mu do przeczytania Tołstoja i Kropotkina . Wierzyła, że Wilson 
uchroni kraj przed wplątaniem w wojnę europejską, i posyłała pieniądze wszystkim kobiecym 
organizacjom pacyfistycznym. Miała własny automobil i woziła go czasami po mieście, jeśli 
wypadło mu kilka mityngów w ciągu jednego wieczora. Serce zaczynało mu zawsze walić 
młotem, gdy wchodząc do sali słyszał gwar i szurgot gromadzącej się publiczności, 
robotników odzieżowych na Wschodniej Stronie, dokerów w Brooklynie, pracowników 
fabryk chemicznych i metalowych w Newark, salonowych socjalistów i radykalizujących 
sympatyków w Szkole Randów czy na dolnej Piątej Alei, wielkiej anonimowej mieszaniny 
wszelkich klas, ras i zawodów w Madison Square Garden. Lodowatą dłonią witał się na 
podium z przewodniczącym i pozostałymi mówcami. Kiedy nadchodziła jego kolej wejścia 
na mównicę, wszystkie patrzące na niego twarze zlewały się zawsze na moment w jedną 
szaro-różową masę, szum sali ogłuszał go i chwytała panika, że zapomniał wszystkiego, co 
ma powiedzieć. Potem dochodził go własny twardy wyrazisty głos, obijający się echem po 
ścianach i suficie, i spostrzegłszy, jak ludzie nadstawiają uszu i pochylają się ciekawie 
w krzesłach, zaczynał coraz wyraźniej rozróżniać rzędy uniesionych twarzy i grupki 
tłoczących się przy drzwiach osób, dla których zabrakło miejsca w krzesłach. Powoli zwroty 
takie, jak protest, akcja masowa, zjednoczona klasa robotnicza Ameryki i świata, rewolucja, 
rozpalały oczy i twarze słuchaczy płomiennym blaskiem.
Z mównicy schodził na uginających się nogach, przecierając zapocone szkła i dotkliwie 
odczuwając niezdarność swoich długich chudych kończyn. Fania porywała go, gdy tylko 
mogła, mówiła mu z błyszczącymi oczami, że był wspaniały, i jeśli mityng odbywał się na 
Manhattanie, zabierała go przed powrotną jazdą metrem do Brooklynu na kolację gdzieś 
w śródmieściu, w podziemiu u Brevoorta albo w Kawiarni Kosmopolitycznej. Wiedział, że 
się w nim kocha, ale rzadko rozmawiali ze sobą o czymkolwiek prócz ruchu.
Kiedy w lutym wybuchła w Rosji rewolucja , Ben i Steinowie przez długie tygodnie 
kupowali wszystkie wydania gazet i pochłaniali z przejęciem relacje korespondentów. Był to 
brzask Wielkiego Dnia, na całej Wschodniej Stronie i w żydowskich dzielnicach Brooklynu 
panowało karnawałowe podniecenie. Starsi państwo mieli łzy w oczach, ilekroć zaczynali 
o tym mówić.
– Następna będzie Austria, potem Rzesza, potem Anglia, wszystkie ludy wolne – mawiał 
ojciec.
– A na końcu i Wuj Sam – dodawał Ben posępnie zaciskając szczęki.
Owego kwietniowego dnia, którego Woodrow Wilson wypowiedział wojnę, Fania 
położyła się do łóżka w ataku histerycznych spazmów. Ben poszedł ją odwiedzić 
w apartamencie Morrisa Steina i jego żony na Riverside Drive. Fania wróciła poprzedniego 
dnia z Waszyngtonu, gdzie próbowała z delegacją kobiet pacyfistek dostać się do prezydenta. 
Skończyło się na tym, że detektywi przepędzili je z ogrodów Białego Domu i kilka dziewcząt 
aresztowali.
– A coś ty sobie wyobrażała? Kapitaliści prą do wojny. Mina zrzednie im dopiero, jak się 
dochrapią rewolucji.
Chciała koniecznie, żeby z nią został, ale powiedział, że musi jeszcze wpaść do redakcji 
„Calla”. Wyszedłszy na ulicę, mimo woli zrobił wargami dźwięk swego ojca, jakby chciał 
splunąć. Postanowił, że jego noga nie postanie więcej w tym domu.
Za poradą Steina zarejestrował się w komisji poborowej, ale na karcie napisał: oponent 
moralny. Wkrótce potem pokłócił się ze Steinem, który wyraził opinię, że nie ma rady, trzeba 
ugiąć karku przed nawałnicą. Ben odpalił, że co do niego, to będzie agitował przeciwko 
wojnie, dopóki go nie zamkną, i w rezultacie został bez pracy. Oznaczało to koniec studiów 
prawniczych. Co gorsza, Kahn nie chciał go przyjąć z powrotem do drogerii w obawie 
kłopotów z policją, gdyby się rozeszło, że zatrudnia radykała. Brat Sam, który pracował 
w fabryce zbrojeniowej w Perth Amboy i zarabiał ciężkie pieniądze, pisał raz po raz, żeby 
Ben dał wreszcie spokój głupstwom i przyjechał do nich do roboty. Nawet Gladys mówiła, że 
to szaleństwo i że nie przebije głową muru. Ostatecznie Ben wyprowadził się w lipcu z domu 
i zamieszkał znowu z Heleną Mauer w Passaic. Jego numer rejestracyjny nie został dotąd 
wylosowany , więc bez trudu dostał zajęcie w dziale wysyłkowym jednej z fabryk. 
Wszędzie obowiązywały nadgodziny, bo rąk do pracy ciągle ubywało wskutek szybko 
postępującego poboru.
Szkoła Randów była już zamknięta, „Call” zawieszony i z każdym dniem nowi 
towarzysze godzili się z Wilsonowskim punktem widzenia. Rodzina Heleny i wszyscy 
znajomi zarabiali jak nigdy na nadgodzinach i śmieli się albo obruszali na każdą wzmiankę 
o strajkach protestacyjnych i rewolucji. Wszyscy dookoła kupowali pralki, Pożyczkę 
Wolności, elektroluksy, domki na raty, dziewczęta sprawiały sobie futra i jedwabne 
pończochy. Ben i Helena zaczęli się zastanawiać nad przeniesieniem do Chicago, gdzie 
wobblisi prowadzili nadal kampanię, gdy drugiego września agenci rządowi urządzili wielką 
obławę na działaczy IWW . Spodziewali się oboje aresztowania, ale jakoś ich pominięto. 
Spędzili deszczową niedzielę skuleni na łóżku w swoim wilgotnym pokoiku próbując ułożyć 
plan działania. Wszystko, w co wierzyli, rozsypywało im się w palcach.
– Czuję się jak szczur w pułapce – powtarzała Helena. Ben zrywał się co jakiś czas 
z łóżka i zaczynał biegać po pokoju bijąc się otwartą dłonią w czoło.
– Trzeba coś zrobić! Widzisz, czego dokonali Rosjanie!
Któregoś dnia do działu, w którym pracował Ben, przyszedł agitator sprzedawać 
Pożyczkę Wolności. Był to butny młody człowiek w żółtym płaszczu od deszczu. Ben nie 
uznawał dyskusji w godzinach pracy, więc tylko potrząsnął głową i pochylił się z powrotem 
nad listą wysyłkową, którą przygotowywał.
– Nie zechce pan chyba obniżać osiągnięć swego działu? Jak dotąd mamy stuprocentowe 
uczestnictwo.
Ben spróbował się uśmiechnąć.
– Przykro mi, nic na to nie poradzę.
Czuł na sobie oczy wszystkich kolegów. Młodzieniec w żółtym płaszczu przestępował 
niepewnie z nogi na nogę.
– Nie chce pan chyba uchodzić za germanofila albo pacyfistę?
– Mało mnie obchodzi, za co mnie kto weźmie.
– Można zobaczyć pańską kartę rejestracyjną? Pan jest chyba dekownikiem.
– Ejże, wolnego – powiedział Ben podnosząc się z miejsca. – Jeśli pan chce wiedzieć, to 
nie uznaję kapitalistycznych wojen i nie kiwnę palcem, żeby w nich dopomóc.
Młodzieniec w żółtym płaszczu odwrócił się plecami.
– No, jeśli pan jest jednym z tych parszywych tchórzy, to nie chcę z panem w ogóle 
rozmawiać.
Ben wrócił do swego zajęcia. Wieczorem, kiedy przecinał przy wyjściu kartę pracy, 
podszedł do niego policjant.
– Pokaż no kartę rejestracyjną, bratku.
Ben wyjął kartę z wewnętrznej kieszeni marynarki. Policjant studiował ją uważnie.
– No, chyba w porządku – powiedział niechętnie.
Ale z końcem tygodnia Ben otrzymał wymówienie; powodu nie podano. Wrócił do domu 
w popłochu. Kiedy Helena przyszła z pracy, oznajmił, że wyjeżdża do Meksyku.
– Za to, co wygarnąłem temu facetowi, mogą mnie aresztować na zasadzie ustawy 
o szpiegostwie .
Helena próbował go uspokajać, ale oświadczył, że nie zostanie na noc w tym mieszkaniu, 
więc spakowali manatki i wsiedli w pociąg do Nowego Jorku. Mieli do spółki zaoszczędzone 
około stu dolarów. Pod nazwiskiem państwa Gold wynajęli pokój na Ósmej Wschodniej 
Ulicy. Zaraz następnego ranka przeczytali w „New York Timesie”, że maksymaliści objęli 
w Piotrogrodzie rządy w imię hasła „Cała władza w ręce Rad”. Pili właśnie poranną kawę 
w małej cukierence na Drugiej Alei, gdy Ben, który wyskoczył po kurier do kiosku, wrócił 
z tą nowiną. Helena się rozpłakała.
– Kochany, to zbyt piękne, żeby było prawdziwe. Przecież to rewolucja światowa. Teraz 
robotnicy zrozumieją, że ich oszukiwano fałszywą koniunkturą, że wojna jest naprawdę 
wymierzona przeciwko nim. Wszystkie armie się zbuntują.
Ben poszukał pod stolikiem jej dłoni.
– Bierzemy się do roboty, kochanie. Pójdę raczej do więzienia, niż ucieknę do Meksyku. 
Zachowałbym się jak ostatni tchórz, gdyby nie ty, Heleno. Mężczyzna jest nic niewart bez 
kobiety.
Wychylili duszkiem kawę i pobiegli do Ferberów na Siedemnastą Ulicę. Al Ferber, lekarz 
z zawodu, był niskim tęgim mężczyzną z wielkim brzuchem. Spotkali go na ulicy 
wychodzącego akurat do pracy, ale wrócił z nimi do hallu i zawołał na piętro do żony:
– Zejdź no na chwilę, Molcia. Kiereński poszedł na zieloną trawkę. Musiał czmychać 
z Piotrogrodu w kobiecym przebraniu.
Po czym dodał po żydowsku do Bena, że jeśli towarzysze zwołają mityng dla 
wystosowania wyrazów solidarności do rządu robotniczo-chłopskiego, to on deklaruje sto 
dolarów na wydatki pod warunkiem, że jego nazwisko pozostanie w tajemnicy, boby stracił 
całą praktykę. Po chwili zeszła z góry Molly Ferber w pikowanym szlafroku i oświadczyła, że 
coś sprzeda i dołoży drugie sto. Resztę dnia Ben i Helena spędzili na obchodzeniu 
towarzyszy, których adresy znali; bali się porozumiewać przez telefon ze względu na 
możliwość podsłuchu.
Mityng odbył się w Empire Casino na Bronxie w tydzień później. W pierwszym rzędzie 
zajęło miejsca dwóch agentów federalnych z gębami jak befsztyki i stenograf, który notował 
każde słowo. Policja zamknęła drzwi po wejściu pierwszych paruset osób i mówcy na podium 
słyszeli, jak rozpędza na ulicy tłum wjeżdżając weń na motocyklach. Żołnierze i marynarze 
w uniformach, którzy pojedynczo i parami wsuwali się na galerię, próbowali uporczywym 
gapieniem się zbić z tropu mówców. Kiedy na przód sceny wyszedł starszy siwy 
przewodniczący mityngu i powiedział: „Towarzysze, panowie z Departamentu 
Sprawiedliwości, a nie zapomnijmy także wspomnieć o naszych młodych sympatykach na 
galerii, zebraliśmy się tutaj dla uchwalenia rezolucji solidarności uciskanych robotników 
Ameryki z triumfującymi robotnikami Rosji” – wszyscy zerwali się z miejsc wiwatując. 
Kłębiący się na zewnętrz tłum też zaczął wiwatować. Gdzieś słychać było 
„Międzynarodówkę” przerywaną gwizdkami policyjnymi i pokwakiwaniem karetki 
więziennej. Ben spostrzegł na widowni bladą Fanie Stein wpatrującą się w niego 
nieruchomymi rozgorączkowanymi oczami. Kiedy przyszła jego kolej, zaczął od 
stwierdzenia, że z powodu obecności na sali miłych sympatyków z Waszyngtonu nie może 
powiedzieć tego, co by chciał, ale i tak każdy, kto nie jest zdrajcą swojej klasy, doskonale 
wie, co chce powiedzieć.
– Rządy kapitalistyczne kopią sobie same grób pędząc ludzi na rzeź w tej obłąkanej 
niepotrzebnej wojnie, która nie może wyjść na dobre nikomu z wyjątkiem bankierów 
i fabrykantów broni. Klasa robotnicza Ameryki, tak jak klasa robotnicza całego świata, 
wyciągnie z tego naukę. Dziś spekulanci uczą nas posługiwać się bronią. Nadejdzie dzień, 
gdy zrobimy z niej użytek.
– Dość tego, do roboty, chłopcy! – wrzasnął jakiś głos na galerii.
Żołnierze i marynarze zaczęli ściągać ludzi z krzeseł. Policjanci ruszyli od wszystkich 
wejść na mówców. Bena i kilku innych aresztowano. Wszyscy obecni na sali mężczyźni 
w wieku poborowym musieli okazać karty rejestracyjne, zanim ich puszczono. Beria 
wyprowadzono tak szybko do zamkniętej limuzyny ze spuszczonymi roletami, że nie zdążył 
zamienić słowa z Heleną. Nie zauważył nawet, kto mu zatrzasnął kajdanki na rękach.
Trzymali go trzy dni bez jedzenia i picia w opuszczonym Gmachu Federalnym na Park 
Row. Co kilka godzin do pokoju wpadała nowa zgraja tajniaków ciągnąć przesłuchanie. 
Z pękającą głową, mdlejąc z pragnienia, przewiercany na wylot spojrzeniami, Ben bez 
przerwy ślepił w krąg coraz to innych twarzy, żółtych pociągłych, czerwonych nalanych, 
krostowatych, zapijaczonych, otępiałych od narkotyków. Tajniacy to brali go pod włos 
i dowcipkowali, to znów krzyczeli i grozili. W końcu któraś kolejna zmiana wpadła 
z kawałami gumowego węża i Ben zerwał się na równe nogi, żeby im stawić czoło. Ale 
zamiast go zbić, dali mu trochę wody do picia i parę stęchłych sandwiczów z szynką. Potem 
pozwolili mu się trochę zdrzemnąć.
Agent, który go poderwał z ławy, zaprowadził go do elegancko urządzonego gabinetu, 
gdzie został jeszcze raz przesłuchany, niemal dobrotliwie, przez starszego pana za 
mahoniowym biurkiem z bukietem róż. Zapach róż przyprawił Bena o mdłości. W końcu 
starszy pan oznajmił, że teraz Ben może się zobaczyć ze swoim adwokatem, i do gabinetu 
wkroczył Morris Stein.
– Benny, zostaw wszystko mnie – powiedział. – Pan Watkins gotów jest wycofać 
wszelkie zarzuty, jeśli przyrzekniesz stawić się na przeszkolenie wojskowe. Podobno twój 
numer został wylosowany.
– Jeśli mnie pan wypuści – odparł Ben cichym drżącym głosem – będę robił wszystko dla 
przeciwstawienia się wojnie kapitalistycznej, dopóki mnie pan nie zaaresztuje na nowo.
Morris Stein i pan Watkins wymienili spojrzenia i pokiwali pobłażliwie głowami.
– No cóż – powiedział p.an Watkins – trudno mimo wszystko nie podziwiać pańskiego 
hartu. Szkoda tylko, że nie służy lepszej sprawie.
Ostatecznie zwolniono go za kaucją piętnastu tysięcy dolarów i poręką Morrisa Steina, że 
nie będzie prowadził żadnej agitacji do dnia rozprawy. Ani Morris, ani Edna Stein nie chcieli 
mu zdradzić, kto zapłacił za niego kaucję. Odstąpili mu pokój w swoim mieszkaniu, gdzie 
była również Fania. Karmili go dobrze, dawali mu wino do posiłków i szklankę mleka przed 
snem. Ale jego nic nie interesowało, spał do przesytu, przeczytał wszystkie książki, jakie 
mieli w domu. Kiedy Morris zaczynał z nim rozmowę o sprawie, zamykał mu usta słowami:
– Rób, co chcesz, Morris, twoja rzecz. Mnie to nie interesuje. Równie dobrze mogę 
siedzieć tutaj jak w więzieniu.
– Ładny mi komplement – powiedziała w końcu Fania ze śmiechem.
Kilkakrotnie dzwoniła Helena Mauer podzielić się wiadomościami. Chociaż za każdym 
razem podkreślała, że niewiele może powiedzieć przez telefon, nie zaprosił jej nigdy, żeby go 
przyszła odwiedzić. Jeśli w ogóle wychodził z mieszkania, to tylko posiedzieć trochę co dzień 
na ławeczce na Riverside Drive i pogapić się na ołowiany Hudson, na rzędy drewnianych 
domków po stronie New Jersey i na szare skalne brzegi.
W dniu, w którym na wokandę wchodziła jego sprawa, gazety pełne były wzmianek 
o niemieckich zwycięstwach. Za szerokimi czarnymi od brudu oknami sali sądowej była 
wiosna, świeciło słońce. Ben siedział sennie w mrocznym zaduchu. Wszystko przebiegało 
bardzo zwyczajnie. Stein dowcipkował z sędzią, zastępca prokuratora okręgowego był niemal 
serdeczny, po czym ława przysięgłych uznała Bena winnym zarzucanych czynów i sędzia 
skazał go na dwadzieścia lat więzienia. Morris Stein założył apelację i sędzia zwolnił go 
z powrotem za kaucją. Ben ożywił się tylko na chwilę przed ogłoszeniem wyroku, gdy mu 
udzielono ostatniego słowa, i zaczął wygłaszać mowę na temat ruchu rewolucyjnego. 
Przygotowywał ją przez długie tygodnie, ale w czasie wygłaszania wydała mu się słaba 
i głupia i o mały włos nie przerwał w połowie. Dopiero pod koniec jego głos nabrał siły 
wypełniając salę, tak że nawet sędzia i starzy astmatyczni woźni wyprostowali się na swoich 
miejscach, gdy na zakończenie wyrecytował ostatnie słowa „Manifestu komunistycznego”:

Miejsce dawnego społeczeństwa burżuazyjnego z jego klasami i przeciwieństwami 
klasowymi zajmuje zrzeszenie, w którym swobodny rozwój każdego jest warunkiem 
swobodnego rozwoju wszystkich.

Apelacja wlokła się w nieskończoność. Ben zaczął znowu studiować prawo. Chciał 
pomagać Steinowi w kancelarii, żeby zarobić na swoje utrzymanie, ale Stein uważał, że to 
byłoby zbyt ryzykowne. Twierdził, że wojna niedługo się skończy i nagonka na radykałów 
ucichnie, a wówczas wyciągnie Bena z łagodnym wyrokiem. Przynosił mu do domu 
podręczniki i obiecał przyjąć go na wspólnika, gdy tylko Ben zda egzamin adwokacki 
i odzyska prawa obywatelskie. Edna Stein, zła gruba baba, prawie się do niego nie odzywała, 
za to Fania trzęsła się nad nim i nadskakiwała mu w upokarzający sposób, który go drażnił 
i napełniał niesmakiem. Sypiał źle, nerki mu dokuczały. Którejś nocy wstał, ubrał się po cichu 
i jął skradać z butami w ręku po wyściełanym chodnikiem korytarzu do drzwi, gdy na progu 
swego pokoju ukazała się Fania z czarnymi rozpuszczonymi na plecy włosami. Była w nocnej 
koszuli, przez którą prześwitywało jej chude ciało i płaskie piersi.
– Benny, gdzie idziesz?
– Oszaleję tutaj. Muszę uciekać. – Zęby mu szczękały. – Wracam do ruchu. Pewnie mnie 
złapią i zamkną z powrotem. Wolę to, niż siedzieć bezczynnie.
– Mój biedny chłopiec. Niedaleko zajdziesz w tym stanie.
Zarzuciła mu ramiona na szyję i wciągnęła do swego pokoju.
– Fania, musisz mnie puścić. Może mi się uda dostać przez zieloną granicę do Meksyku. 
Wielu chłopcom się udaje.
– Oszalałeś? A co z kaucją?
– Co mnie obchodzi kaucja. Nie rozumiesz, że muszę coś robić?
Pociągnęła go na swoje łóżko i zaczęła głaskać po czole.
– Biedny chłopiec. Tak cię kocham, Benny, nie mógłbyś trochę o mnie pomyśleć? 
Niedużo, odrobinkę. Mogę ci tyle pomóc w twojej działalności. Porozmawiamy o tym jutro. 
Chcę ci pomóc, Benny.
Pozwolił sobie rozwiązać krawat.
Nadeszło zawieszenie broni, potem gazety zaczęły przynosić wiadomości o konferencji 
pokojowej, ruchach rewolucyjnych w całej Europie, przepędzeniu przez krasnoarmiejców 
białych z Rosji. Fania powiedziała wszystkim, że się pobrali, i przeniosła się z Benem do 
swego atelier na Ósmej Ulicy, gdzie go pielęgnowała w influency i obustronnym zapaleniu 
płuc. W dniu, gdy doktor pozwolił mu po raz pierwszy wyjść, zabrała go swoim zamkniętym 
Buickiem na przejażdżkę w górę Hudsonu. Wróciwszy o wczesnoletnim zmierzchu zastali 
ekspres od Morrisa. Sąd obwodowy oddalił apelację, zredukował jedynie wyrok do dziesięciu 
lat. Następnego dnia w południe Ben miał być doprowadzony przez poręczycieli do 
dyspozycji sądu federalnego; zostanie prawdopodobnie przewieziony do Atlanty. Niedługo 
potem zjawił się sam Morris. Fania, zupełnie załamana, dostała histerycznych spazmów. 
Morris był bardzo blady.
– Przegraliśmy, Ben – powiedział. – Nie ma rady, musisz pojechać na jakiś czas do 
Atlanty. Możesz się tylko pocieszyć, że będziesz siedział w doborowym towarzystwie. Ale 
nic się nie martw, trafimy z twoją sprawą do prezydenta. Teraz, gdy wojna się skończyła, nie 
mogą trzymać całej liberalnej prasy w kagańcu.
– W porządku, wolę wiedzieć najgorsze – odrzekł Ben.
Fania, zanosząca się szlochem na tapczanie, zerwała się nagle i skoczyła bratu do oczu. 
Zaczęli się kłócić ząb za ząb, więc Ben wyszedł się przejść dokoła kwartału. Złapał się na 
tym, że uważniej niż zwykle przygląda się kamienicom, taksówkom, latarniom, twarzom 
przechodniów, śmiesznemu hydrantowi przeciwpożarowemu przypominającemu kobiecy 
tors, piramidzie butelek oleju parafinowego Nujol na wystawie jakiejś drogerii. Przyszło mu 
do głowy, że wypadałoby pojechać do Brooklynu pożegnać się z rodzicami. Ale w tunelu 
metra zatrzymał się. To ponad jego siły; napisze do nich.
Następnego dnia o dziewiątej ruszył z walizką w ręku do kancelarii Morrisa Steina. Fani 
nie pozwolił się odprowadzić. Musiał sobie kilkakrotnie powtarzać, że idzie do więzienia, bo 
czuł się tak, jakby jechał gdzieś za interesami. Miał na sobie nowy garnitur z angielskiego 
tweedu, prezent od Fani. W miejscu, gdzie wyszedł z metra, dolny Broadway był cały 
upstrzony czerwono-biało-błękitnymi plamami flag, a wzdłuż chodników stał gęsty szpaler 
kancelistów, stenotypistek i gońców. Policjanci na motocyklach oczyszczali jezdnię z ludzi, 
od strony Battery dochodziły dźwięki wojskowej kapeli grającej „Niech nie zagasną domowe 
ogniska”. Wszyscy byli podnieceni i szczęśliwi. W świeżości letniego pachnącego portem 
i okrętami poranka trudno było się ustrzec maszerowania w takt muzyki. Idąc Ben 
przepowiadał sobie w myśli: to są ludzie, którzy uwięzili Debsa, skazali na śmierć JoegoHilla, 
zlinczowali Franka Little ; ludzie, którzy nas skatowali w Everett, którzy mnie zamykają na 
dziesięć lat w kryminale. Czarny windziarz, który go wiózł na górę do kancelarii Morrisa 
Steina, pokazał wszystkie zęby w uśmiechu.
– Maszerują już koło nas, pszepana? – zapytał.
Ben zmarszczył brwi i potrząsnął głową.
Kancelaria Steina lśniła czystością. Rudowłosa telefonistka miała na piersi złotą gwiazdę. 
Nad drzwiami gabinetu Steina udrapowana była flaga amerykańska. Stein siedział za swoim 
biurkiem i rozmawiał z młodym człowiekiem w tweedowym garniturze i o wyglądzie 
paniczyka.
– Ben – powiedział pogodnie – poznaj Stevensa Warnera, którego właśnie zwolnili 
z Charlestown. Siedział rok za odmowę rejestracji.
– Niecały rok – poprawił młody człowiek wstając i podając Benowi rękę. – Zwolnili mnie 
wcześniej za dobre sprawowanie.
Benowi nie podobał się w swoim tweedowym garniturze i drogim krawacie. Zirytowało 
go, gdy sobie uświadomił, że sam jest w identycznym tweedowym garniturze.
– Jak tam było? – zapytał chłodno.
– Nie najgorzej. Pracowałem w cieplarni. Traktowali mnie względnie, gdy się 
dowiedzieli, że byłem na froncie.
– Jak to?
– No, w Ochotniczym Korpusie Sanitarnym. Uznali, że jestem lekko stuknięty. To było 
diablo pouczające.
– Robotników traktują inaczej – powiedział Ben ze złością.
– Przystępujemy właśnie do organizowania ogólnokrajowej kampanii o uwolnienie 
wszystkich więzionych chłopców – oznajmił Stein wstając i zacierając ręce. – Rozpoczniemy 
oczywiście od Debsa. Zobaczysz, Ben, nie posiedzisz długo. Ludzie już zaczynają 
przychodzić do opamiętania.
Z dołu, z Broadwayu, buchnęła nagle dęta muzyka i dobiegł regularny tupot 
maszerujących żołnierzy. Podeszli wszyscy trzej do okna. Na całej długości głębokiego 
kamiennego kanionu powiewały flagi, błyskały w różowym słońcu i falowały w plamach 
cienia wystrzelające serpentyny i sypiące się confetti. Tłum wiwatował do ochrypnięcia.
– Banda głupców – powiedział Warner. – Chłopcy nie zapomną przez to skrobania 
kartofli.
Morris Stein powrócił w głąb gabinetu z dziwnym błyskiem w oku.
– Mam w takich chwilach wrażenie, jakby mnie coś ominęło.
– No, na mnie czas – powiedział Warner, znowu wyciągając rękę. – Miał pan naprawdę 
parszywe szczęście, Compton, ale niech pan będzie pewny, że nie spoczniemy, dopóki pana 
nie wydobędziemy z więzienia. Nie ulega wątpliwości, że nastawienie ogółu szybko się 
zmieni. Pokładamy wielkie nadzieje w prezydencie Wilsonie. W końcu jego stosunek do klas 
pracujących był nie najgorszy do wojny.
– Jeśli mnie ktoś wydobędzie z więzienia, to tylko robotnicy – powiedział Ben.
Warner zajrzał mu badawczo w twarz. Ben nie odpowiedział na jego uśmiech. Warner 
stał chwilę niepewnie, po czym ujął go znowu za rękę. Ben nie odwzajemnił uścisku.
– Powodzenia – rzucił Warner i wyszedł z gabinetu.
– Co to za bubek? Jeden z tych liberalizujących studencików? – zapytał Ben Steina.
Stein kiwnął głową. Jego uwagę przyciągnęły jakieś papiery na biurku.
– Tak, klasa chłopak z tego Warnera. Poczytaj sobie jakieś pisma albo książki 
w bibliotece, Ben. Zaraz po ciebie przyjdę.
Ben poszedł do biblioteki i wybrał z półki książkę o odszkodowaniach. Zagłębił się 
w lekturze eleganckiego druku. Ale kiedy Stein przyszedł po niego, nie miał najmniejszego 
pojęcia, co czytał ani ile czasu minęło. Broadwayem trudno się było przecisnąć z powodu 
tłumów, orkiestr i maszerujących nieprzerwanie szeregów żołnierzy w mundurach khaki 
i kaskach na głowach. Stein szturchnął go, żeby zdjął kapelusz, bo mijał ich sztandar jakiegoś 
pułku w asyście piszczałek i werbli. Przez resztę drogi Ben niósł kapelusz w ręce, żeby nie 
musieć go znów zdejmować. Jeszcze raz głęboko odetchnął słoneczną atmosferą ulicy, pełną 
kurzu, woni dziewczęcych perfum i wyziewów benzyny z ciągnących wielkie działa 
wojskowych ciężarówek, pełną śmiechu, krzyków, szurgotu i stukotu nóg – po czym 
pochłonęła ich ciemna brama Gmachu Federalnego.
Doznał ulgi, gdy wreszcie było po wszystkim i znalazł się sam ze strażnikiem w pociągu 
do Atlanty. Strażnik był tęgim, ponurym mężczyzną z sinymi workami pod oczami. Ponieważ 
kajdanki piły Bena w przeguby, zakładał mu je tylko, gdy pociąg zatrzymywał się na stacjach. 
Podczas podróży Ben uświadomił sobie, że to dzień jego urodzin; skończył dwadzieścia trzy 
lata.


KRONIKA XLI 
w kuluarach Brytyjskiego Ministerstwa Kolonii panuje opinia, że irytacja 
Australijczyków ustąpi, gdy tylko zdadzą sobie sprawę, że w ostatecznym rachunku liczą się 
nie pozory, lecz istota rzeczy. Trzeba stwierdzić, że korespondenci prasowi nadający depesze 
o wczesnej godzinie cierpią na skutek swojej gorliwości, bowiem depesze zbiera się do kosza 
i w rezultacie napływające później gromadzą się na wierzchu i są załatwiane w pierwszej 
kolejności. Ale nie należy tego uważać za afront. Graf von Brockdorf-Rantzau  jest bardzo 
słaby i tylko stan zdrowia powstrzymał go od wstania 
PIECHURZY NAPADLI DOROŻKARZA 
Brońmy twierdzy zjednoczeni, 
Związkowcom nie braknie męstwa. 
Z dłońmi twardo splecionemi 
Doczekamy dnia zwycięstwa
Federacja Miasta Nowy Jork Uznała Suknie Wieczorowe Za Demoralizację Młodzieży 
ŻOŁNIERZE ZA MORZEM OBAWIAJĄ SIĘ UTRATY ZŁOTEJ 
PIĘCIODOLARÓWKI 
MOBILIZACJA ZAGADKĄ 
Czy w Paryżu działa wroga propaganda?
Walczymy w imię wolności, 
O nią wznosimy wołanie. 
Złączonych więzią jedności, 
Do śmierci nic nas nie złamie
FRANCJA NADAL OSTATNIĄ GRANICĄ WOLNOŚCI 
wprowadzono klauzulę zlecającą cywilizowanemu światu świętą pieczę nad dobrobytem 
i rozwojem obszarów kolonialnych i zacofanych, a nadzór nad jej realizacją powierzono 
Lidze Narodów 
WEDŁUG RAPORTÓW WASZYNGTONU CZERWONI SŁABNĄ 
Brońmy twierdzy zjednoczeni, 
Związkowcom nie braknie męstwa
 wczoraj wieczorem na zebraniu pod numerem 26 na Park Place Zrzeszenie Pracowników 
Morza uchwaliło na jutro na godzinę 6 rano generalny strajk 
BURLESON ZAKAZAŁ ROZPOWSZECHNIANIA INFORMACJI TOWARZYSTWA 
KABLOWEGO 
w odpowiedzi kazał powiesić obu chłopców na miejscu. Postawiono ich na krzesłach pod 
drzewami, założono na szyję pętle umocowane do gałęzi i poty maltretowano, póki sami nie 
wykopali spod nóg krzeseł, aby położyć kres męczarniom 

OKO KAMERY (42)
 przez cztery godziny my bez przydziału ładujemy szmelc na platformy kolejowe przez 
następne cztery zwalamy z powrotem na kupę koło torów TRZYMAJCIE CHŁOPCÓW 
W RYZACH DO DNIA POWROTU głosi slogan Ymki rano cienie topól kładą się na zachód 
po południu na wschód w kierunku Persji ostre kanty starego żelastwa kaleczą nam dłonie 
przez brezentowe rękawice szary pył hałdy zatyka nozdrza i uszy gryzie w oczy jakichś 
czterech Rusków czy Polaków paru makaroniarzy jeden Pepiczek Latynosi Sródziemnomorcy 
dwóch małych czarnych o granatowych podbródkach z którymi nikt się nie może dogadać 
szmelc którego nie chciała żadna jednostka pogniecione błotniki połamane sprężyny stare 
szufle, i szpadle łopatki do okopywania się pogięte łóżka szpitalne góra śrub i muter 
wszelkich możliwych rozmiarów cztery miliony mil drutu kolczastego i siatki drucianej 
o gęściejszych i rzadszych oczkach akry blachy dekarskiej mile kwadratowe zaparkowanych 
ciężarówek długie sznury lokomotyw nanizanych na żółte szyny bocznic TRZYMAJCIE 
CHŁOPCÓW W RYZACH w kancelarii mrukliwi podoficerowie przerzucają papiery 
luzaków nie wiedzą gdzie się podziała chwila powrotu gdzie się podziały nasze przydziały 
nasze karty służby nasze aluminiowe tabliczki rejestracyjne nie spika de Inglisz no entiendo 
comprend pas non capisco nie ponimaju dzień po dniu cienie topól obracają się z zachodu na 
północozachód na północ na północowschód na wschód Jak któly dezelteluje to zawsze błyka 
na południe mówi kapral Parszywa historia ale jak nie ma czyjejś karty służby to go nie 
możemy zdemobilizować TRZYMAJCIE CHŁOPCÓW pokiegolicha wojna się przecież 
skończyła na szmelc 

KRONIKA XLII 
był to uroczysty dzień dla Seattle. Olbrzymie tłumy wyległy na trasę przemarszu od 
przystani i pod wieczór musiano ustawić w strategicznych punktach karabiny maszynowe, 
jednakże bezczynność ich obsługi obrzucanej gradem najrozmaitszych pocisków 
doprowadziła w końcu do tak niebezpiecznej sytuacji, że oficerowie wydali rozkaz: Ognia! 
ODCIĄŁBY DOPŁYW ŚWIATŁA. 
Rektor Uniwersytetu Harvarda, Lowell , wezwał studentów do wystąpienia w roli 
łamistrajków. „Zgodnie ze swą tradycją służenia społeczeństwu Uniwersytet pragnie 
w krytycznym momencie przyczynić się do utrzymania porządku i ochrony praw naszej 
Federacji”.
TRZY ARMIE WALCZĄ O KIJÓW 
OKREŚLIŁ SYTUACJĘ MIANEM ZBRODNI PRZECIW CYWILIZACJI 
DLA UODPORNIENIA NAS 
dzisiaj po południu podczas uroczystości pogrzebowych Horacego Traubela , biografa 
i egzekutora testamentu literackiego Walta Whitmana, w kościele unitarialnym pod 
wezwaniem Mesjasza wybuchł pożar. Odbiło się to na czasopismach, holownikach i 
stoczniach. 2000 unieruchomionych pasażerów czekało w Hawrze, gdy prezydent Wilson 
wypłynął na inspekcję Floty Pacyfiku, ale wielotysięczna rzesza zgromadzona na trasie jego 
przejazdu robiła wrażenie zachwyconej okazją ujrzenia go choćby na krótką chwilę. Podczas 
gdy „George Washington” przepływał wolno przez zatłoczoną zatokę do swego pirsu 
w Hoboken, wszystkie znajdujące się na wodzie jednostki witały króla Alberta i królową 
Elżbietę  chrapliwym rykiem syren 
STAL TYGLOWA ZAJMUJE NADAL PIERWSZE MIEJSCE NA RYNKU 
Twą chwałę głoszę, kraju mój, 
Wolności słodki kraju, 
Twą chwałę, słodki kraju mój

PAUL BUNYAN 

Gdy Wesley Everest wrócił zza morza i został zdemobilizowany, najął się jak przed 
wojną w charakterze drwala. Pochodził ze starej pionierskiej rodziny traperów z Kentucky 
i Tennessee, która szlakiem przetartym przez Lewisa i Clarka  przywędrowała do 
bezkresnych dżdżystych puszczy na stokach górskich nad Pacyfikiem. W wojsku Everest był 
strzelcem wyborowym, otrzymał medal za strzelanie.

(Od czasów pierwszych osadników przedsiębiorcy Zachodu, wspomagani przez 
polityków i kuluarowych macherów w Waszyngtonie, nie przestawali się interesować 
bezkresnymi dżdżystymi puszczami nad Pacyfikiem, w wyniku czego dziesięć karteli 
skupiających ledwo tysiąc osiemset dwóch udziałowców zmonopolizowało bilion dwieście 
osiem miliardów osiemset milionów [1.208.800.000.000] stóp kwadratowych drzewostanu, 
dość diewna [po odliczeniu odpadów przerobowych] na przerzucenie pływającego mostu 
tarcicowego grubości ponad dwu stóp i szerokości ponad pięciu mil z Nowego Jorku do 
Liverpoolu; drewna na budowę rusztowań, klecenie tandetnych przedmieść mieszkalnych, 
bud, baraków, słupów ogłoszeniowych, łajb, miazgi drzewnej na rewolwerową prasę, 
brukowce, wstępniaki, reklamy, katalogi firm wysyłkowych, fiszki, kartoteki wojskowe, 
bibułę.)

Wesley Everest był drwalem jak Paul Bunyan.
Drwale, tracze, gonciarze, robotnicy tartaczni byli helotami imperium drzewnego; 
wobblisi podsunęli Paulowi Bunyanowi myśl o demokracji przemysłowej, mówili, że lasy 
powinny stanowić własność publiczną, że on, Paul Bunyan, powinien otrzymywać zapłatę 
w brzęczącej monecie, nie w bonach towarzystwa, mieć przyzwoite pomieszczenie do 
suszenia odzieży mokrej od potu po całodziennej harówce przy trzaskającym mrozie na 
śniegu, ośmiogodzinny dzień pracy, czysty barak, pożywną strawę; więc Paul Bunyan, 
wróciwszy po ocaleniu Europy dla demokracji Wielkiej Czwórki, wstąpił do drwalskiej 
komórki IWW, by walczyć o ocalenie nadoceanicznych puszczańskich stoków dla robociarzy. 
Wobblisi to czerwoni. Nic pod słońcem nie jest Paulowi Bunyanowi straszne.
(Być czerwonym w lecie 1919 miało znacznie gorszy posmak niż być Szwabem czy 
pacyfistą w lecie 1917.)

Magnaci leśni, królowie gontów i tarcicy byli patriotami; wygrali tę wojnę (w trakcie 
której cena tarcicy podskoczyła z 16 na 116 dolarów za tysiąc stóp, a zdarzały się wypadki, że 
rząd płacił i 1200 za tysiąc stóp świerczyny) i teraz postawili sobie za cel oczyszczenie 
obozów drwalskich z czerwonych; trzeba było za wszelką cenę utrzymać wolne instytucje 
amerykańskie; więc założyli Zrzeszenie Pracodawców i Legion Lojalnych Drwali, 
zatroszczyli się, by bojówkom zdemobilizowanych żoinierzy opłaciło się napadanie lokali 
IWW, bicie i linczowanie działaczy, palenie wywrotowej literatury.

W Dniu Narodowej Pamięci 1918 roku  chłopcy z koła Legionu Amerykańskiego 
w Centralii, stan Waszyngton, nasłani przez kupców z Izby Handlowej, splądrowali 
miejscową siedzibę IWW, poturbowali wszystkich obecnych, uwięzili część wobblisów, 
pozostałych załadowali na ciężarówkę i wywieźli za granicę hrabstwa, spalili wszystkie 
znalezione papiery i broszury, a wyposażenie zlicytowali na rzecz Czerwonego Krzyża; do 
dziś dnia w Izbie Handlowej w Centralii stoi biurko, za którym kiedyś siadywali wobblisi.
W odpowiedzi drwale wynajęli nowy lokal i komórka związkowa rozrastała się dalej. Nic 
pod słońcem nie jest Paulowi Bunyanowi straszne.
Przed Dniem Zawieszenia Broni  w mieście zagotowało się od pogłosek, że podczas 
parady nowy lokal związkowy ma być zdemolowany na dobre. Do poprowadzenia szeregów 
stuprocentowych Amerykanów zrzeszonych w Lidze Ochrony Obywatelskiej i nauczenia 
Paula Bunyana moresu kupcy wybrali młodego człowieka z dobrej rodziny i o ujmujących 
manierach, niejakiego Warrena O. Grimma, który był oficerem Amerykańskiego Korpusu 
Ekspedycyjnego na Syberii, co go uczyniło specem od spraw bolszewików i robotników.
Pierwszym dziełem dzielnych patriotów było złapanie niewidomego gazeciarza, złojenie 
mu skóry i wyrzucenie za granice hrabstwa.
Drwale zasięgnęli porady u adwokata i zdecydowali, że mają prawo do obrony własnej 
i swojego lokalu w razie napadu. Nic pod słońcem nie jest Paulowi Bunyanowi straszne.

Wesley Everest był strzelcem wyborowym; w Dniu Zawieszenia Broni założył swój 
uniform, kieszenie napełnił nabojami. Nieszczególny był z niego mówca; na mityngu w sali 
związkowej w poprzedzającą niedzielę rozważano możliwość zorganizowanego linczu; 
Wesley Everest przechadzał się wzdłuż przejścia w oliwkowej kurtce mundurowej narzuconej 
na robocze ubranie, rozdając druki i broszury; gdy chłopcy mówili, że tym razem napad nie 
ujdzie tamtym na sucho, zatrzymywał się na chwilę, wtykał plik papierów pod pachę i z 
dziwnie spokojnym uśmieszkiem skręcał sobie papierosa w szarym pakowym papierze.
W Dniu Zawieszenia Broni panował przenikliwy ziąb; napływająca znad Cieśniny Pugeta 
mgła kapała wielkimi kroplami z czarnych gałęzi świerków i ściekała po błyszczących 
witrynach sklepów. Warren O. Grimm prowadził centralijską część parady. Eksżołnierze 
wystąpili w uniformach. Gdy parada minęła salę związkową bez zatrzymania, drwale 
wewnątrz odetchnęli. Ale w drodze powrotnej parada zatrzymała się przed budynkiem, ktoś 
gwizdnął na palcach, ktoś wrzasnął: „Brać ich, chłopcy!” Rzucili się wszyscy hurmem, trzech 
mężczyzn wpadło przez wywalone drzwi do lokalu IWW. Nagle odezwał się karabin i zaraz 
strzały karabinowe zagrzechotały na wzgórzach za miastem, zadudniły na tyłach budynku.
Grimm i drugi eksżołnierz padli trafieni.
Parada rozpierzchła się w popłochu, ale strzelcy z karabinami uformowali się po chwili 
i wzięli budynek szturmem. Znaleźli paru nieuzbrojonych mężczyzn ukrytych w starej 
chłodni i wyrostka w mundurze stojącego z podniesionymi rękami u szczytu schodów.
Wesley Everest wystrzelawszy magazynek cisnął karabin i rzucił się do ucieczki w stronę 
lasów. Przedarł się przez tłum za budynkiem, szachując wszystkich pistoletem, przelazł przez 
parkan, przebiegł przejściem między domami i zawrócił w boczną uliczkę. Tłum deptał mu po 
piętach; prześladowcy rzucili zwoje sznura przygotowanego do powieszenia Britta Smitha, 
sekretarza miejscowej komórki IWW. Tylko ucieczka Wesleya Everesta odwiodła ich od 
zlinczowania Smitha na miejscu.
Przystając raz czy dwa dla powstrzymania tłumu paroma szybkimi strzałami, Wesley 
Everest dobiegł do rzeki i zaczął brodzić na drugą stronę. Zapadłszy po pas w wodę, stanął 
i obrócił się.
Z dziwnie spokojnym uśmieszkiem na wargach Wesley Everest obrócił się, by stawić 
czoło tłumowi. Zgubił kapelusz, po włosach spływały mu strużki wody i potu. Zaczynali go 
osaczać.
„Nie zbliżać się – krzyknął. – Jeśli są tu gliny, pozwolę się aresztować.”
Tłum runął na niego. Strzelił cztery razy z biodra, po czym pistolet się zaciął. Szarpnął za 
cyngiel i wymierzywszy z zimną krwią zastrzelił najbliższego z napastników. Był to Dale 
Hubbard, także eksżołnierz, siostrzeniec jednego z potentatów drzewnych Centralii.
Rzucił pusty pistolet, by walczyć dalej gołymi pięściami. Tłum go obezwładnił. Jakiś 
mężczyzna wybił mu zęby kolbą dubeltówki. Ktoś przyniósł sznur i zabrali się do wieszania 
go, gdy przez ciżbę przepchała się kobieta i zdjęła mu pętlę z szyi.
„Nie macie nawet odwagi powiesić człowieka przy świetle dziennym” – powiedział im 
Wesley Everest.
Zawlekli go do więzienia i rzucili na podłogę celi. Na razie zajęli się katowaniem innych 
drwali.
W nocy ktoś wyłączył w mieście światło. Tłum wyłamał drzwi więzienia. „Nie strzelać, 
chłopcy, tu go macie” – zawołał strażnik. Wesley Everest przyjął ich stojąc. „Powiedzcie 
chłopcom, że zrobiłem, co w ludzkiej mocy” – szepnął do uwięzionych w sąsiednich celach.
Uwieżli go w zamkniętej limuzynie pod most na rzece Chehalis. Gdy Wesley Everest 
leżał ogłuszony na podłodze limuzyny, pewien kupiec z Centralii oderżnął mu brzytwą 
członek wraz z rnoszną. Wesley Everest wydał przeraźliwy krzyk bólu. Ktoś zapamiętał, że 
po chwili wyszeptał: „Na miłość Boską, ludzie, zastrzelcie mnie. Nie dajcie mi tak cierpieć”. 
Ale powiesili go na moście w blasku reflektorów.

Urzędnik powołany do ustalania przyczyn zgonów potraktował sprawę Wesleya Everesta 
jako byczy kawał.
Napisał w raporcie, że Wesley Everest uciekł wyłamawszy drzwi więzienia, pobiegł nad 
rzekę Chehalis, uwiązał sobie sznur na szyi i skoczył z mostu, stwierdził, że sznur jest za 
krótki, więc wdrapał się z powrotem na most, uwiązał sobie dłuższy sznur, skoczył po raz 
drugi, złamał sobie kark i na koniec podziurawił ciało kulami.
Wsadzili jego smętne szczątki do zwykłej drewnianej skrzyni i gdzieś zagrzebali.
Nikt nie wie, gdzie zagrzebali doczesne szczątki Wesleya Everesta, ale wiadomo, że 
sześciu innych drwali zostało zagrzebanych w więzieniu Walia Walia .


RICHARD ELLSWORTH SAVAGE 
Pinakle i przypory na absydzie Notre Dame wyglądały w późnopopołudniowym słońcu 
krucho jak popiół na cygarze.
- Musisz zostać, Richard – mówiła Eleonora krzątając się po pokoju i zbierając na tacę 
porcelanę po herbacie, żeby pokojówka ją sprzątnęła. – Sam rozumiesz, musiałam coś 
urządzić dla Eweliny i jej męża, zanim odpłyną do kraju. W końcu to jedna z moich 
najstarszych przyjaciółek. Zaprosiłam na wieczór wszystkich jej zwariowanych adoratorów.
Nadbrzeżnym bulwarem nadciągał z łomotem sznur ciężkich furgonów z wielkimi 
beczkami wina. Dick wpatrywał się niewidzącymi oczami w szary popiół popołudnia.
– Zamknij to okno, Richard, wpadają tumany kurzu. Oczywiście, rozumiem, że będziesz 
musiał wyjść wcześniej na tę konferencję prasową J.W. Gdyby nie ona, biedaczysko musiałby 
się tu także pokazać, chociaż wiesz, jaki jest zapracowany.
– Nie powiem, żebym i ja miał za dużo czasu. Ale dobrze, zostanę na powitanie młodej 
pary. W wojsku zdążyłem zapomnieć, co to praca.
Wstał i wrócił w głąb pokoju zapalić papierosa.
– To jeszcze nie powód do robienia takiej grobowej miny.
– Nie zauważyłem, żebyś sama skakała z radości.
– Uważam, że Ewelina popełnia niewybaczalny błąd. Amerykanki są niewiarygodnie 
lekkomyślne w sprawach małżeństwa.
Dicka ścisnęło coś za gardło. Czuł, jak sztywno podnosi papierosa do ust, zaciąga się 
i wydmuchuje dym. Oczy Eleonory wpatrywały się w jego twarz, chłodne, badawcze. Nie 
odzywał się, chciał zachować obojętną minę.
– Kochałeś się w tej nieszczęsnej dziewczynie, Richard?
Dick oblał się rumieńcem i potrząsnął głową.
– Możesz sobie oszczędzić udawania. To dziecinada udawać obojętność na wszystko.
- Porzucona przez oficera piechoty teksaska piękność znajduje śmierć w rozbitym 
aeroplanie. Szczęście, że większość korespondentów mnie zna i ukręciła kark tej historii. 
A co, uważasz, miałem zrobić, rzucić się do grobu jak Hamlet? Jeśli chodzi o to, jaśnie 
wielmożny pan Barrow zrobił więcej, niż było trzeba. Ale wszystko jedno, miała dziewczyna 
wyjątkowo parszywe szczęście. – Opadł na fotel. – Żeby to człowiek był gruboskórny 
i potrafił sobie na wszystko bimbać. Kiedy historia przewala nam się po głowach, nie czas na 
sentymenty. – Zrobił śmieszny grymas i zaczął cedzić kącikiem ust. – Co mi tam, siostro, 
chcę zobaczyć kawałek świata na koszt wujaszka Woodrowa, a na resztę gwiżdżę. Le beau 
monde sans blague, tu sais .
Eleonora zanosiła się swoim ostrym śmieszkiem, gdy na podeście przed drzwiami 
usłyszeli głosy Eweliny i Paula Johnsona. Eleonora kupiła im parę niebieskich papużek 
w klatce. Zrobiła pieczoną kaczkę z pomarańczami i podała do niej Montrachet . W połowie 
obiadu Dick musiał pędzić do Crillonu. Z ulgą wyszedł na świeże powietrze i złapawszy 
otwartą taksówkę upajał się jazdą koło Luwru wyolbrzymionego przez późny zmierzch, który 
nadawał paryskim ulicom wygląd opuszczonych i wiekowych jak Forum Romanum. Jadąc 
potem koło Tuilerii przez dłuższą chwilę bawił się myślą, co by było, gdyby plunął na 
wszystko i kazał się taksówkarzowi zawieźć do opery, do cyrku, na mury obronne, gdzie mu 
przyjdzie chętka. Mijając szwajcara w drzwiach Crillonu przybrał kamienny wyraz twarzy. 
Na górze panna Williams powitała go uśmiechem ulgi.
– Już byłam w strachu, że pan nie zdąży, panie kapitanie.
Dick potrząsnął głową z szerokim uśmiechem.
– Przyszedł ktoś?
– Och, walą drzwiami i oknami. Trafimy na pierwsze strony wszystkich gazet – zdążyła 
szepnąć, po czym musiała przyjąć telefon.
Wielki salon zapełnił się już dziennikarzami. Jerry Burnham szepnął ściskając Dickowi 
rękę:
– Słuchaj, Dick, jeśli to będzie czytany komunikat, nie wyjdziesz stąd żywy.
– Bądź spokojny – odparł Dick ze śmiechem.
– Ale gdzie Robbins?
– Zszedł definitywnie ze sceny – powiedział Dick oschle. – Podobno w Nicei topi resztki 
wątroby w alkoholu.
J.W., który wszedł drugimi drzwiami, obchodził salon witając się ze znajomymi 
dziennikarzami i zapoznając z nieznajomymi. Młody człowiek o rozczochranych włosach i w 
wykrzywionym krawacie wcisnął Dickowi kartkę.
– Niech go pan spyta, czyby nie odpowiedział na któreś z tych pytań.
– Czy jedzie do kraju prowadzić kampanię na rzecz Ligi Narodów? – zasyczał mu ktoś 
nad drugim uchem.
Gdy wszyscy się w końcu usadowili, J.W. pochylił się nad oparciem swego krzesła 
i oznajmił, że będzie to taka nieoficjalna pogawędka; w końcu sam był kiedyś dziennikarzem. 
Nastąpiła pauza. Dick zerknął na blade, lekko nalane oblicze szefa akurat w porę, by 
pochwycić błysk jego błękitnych oczu omiatających twarze korespondentów. Jakiś starszy 
mężczyzna zapytał poważnym tonem, czy pan Moorehouse nie zechciałby się wypowiedzieć 
na temat różnicy zdań między prezydentem Wilsonem a pułkownikiem Housem. Dick 
usadowił się wygodniej na krześle, ze znudzoną na zapas miną. J.W. odparował z chłodnym 
uśmieszkiem, że najlepiej byłoby zapytać o to samego pułkownika House’a. Dopiero, gdy 
padło słowo „nafta”, wszyscy wyprostowali się na krzesłach. I owszem, odparł J.W., może 
z całą odpowiedzialnością stwierdzić, że została zawarta ugoda, rodzaj roboczej umowy, 
między pewnymi amerykańskimi towarzystwami naftowymi a być może Królewskim Dutch-
Shellem; ależ skądże, oczywiście nie dla ustalania cen, lecz jako pierwsza jaskółka 
nadchodzącej ery współpracy międzynarodowej, w ramach której wielkie centra kapitału będą 
współdziałać na rzecz pokoju i demokracji, przeciwko reakcjonistom i militarystom z jednej 
strony, zaś krwawym siłom bolszewizmu z drugiej. A co z Ligą Narodów?
– Mogę panów zapewnić – ciągnął J.W. konfidencjonalnym tonem – że świta nowa era.
Szurały i trzeszczały krzesła, ołówki skrzypiały po papierze. Wszyscy słuchali 
w napięciu, wszyscy jak jeden mąż zanotowali skrzętnie, że pan Moorehouse odpływa za dwa 
tygodnie na pokładzie „Rochambeau” do Nowego Jorku. Kiedy dziennikarze popędzili 
przekablować wiadomości przed zamknięciem numerów, J.W. ziewnął i poprosił Dicka 
o wytłumaczenie go przed Eleonorą; jest naprawdę zbyt zmęczony, żeby gdziekolwiek dzisiaj 
iść. Gdy Dick znalazł się na ulicy, na niebie połyskiwały jeszcze ostatnie ślady fioletowego 
zmierzchu. Przywołał taksówkę; u diaska, stać go teraz na rozbijanie się taksówkami, ile 
dusza zapragnie.
U Eleonory było okropnie sztywno. Goście siedzący w salonie i w sypialni pomyślanej 
jako rodzaj buduaru z udrapowanym koronką wysokim lustrem rozmawiali niemrawo i z 
przymusem. Pan młody zachowywał się, jakby miał mrówki za kołnierzem. Ewelina 
i Eleonora stały w oknie pogrążone w rozmowie z mężczyzną o zapadłych policzkach, jak się 
okazało, owym aresztowanym przez Armię Okupacyjną w Niemczech Donem Stevensem, 
w sprawie którego Ewelina kazała tak wszystkim skakać.
– Za każdym razem, gdy się wpakuję w jakąś kabałę – perorował mężczyzna – znajdzie 
się mały Żydek, który pomoże mi się wykaraskać. Tym razem był to krawiec.
– No, Ewelina nie jest małym Żydkiem ani krawcem – powiedziała lodowato Eleonora – 
a mogę cię zapewnić, że zrobiła mnóstwo.
Stevens przeszedł przez całą szerokość pokoju i zapytał Dicka, jakiego pokroju 
człowiekiem jest ten Moorehouse. Dick poczuł, że się oblewa rumieńcem. Był wściekły na 
Stevensa, że się tak wydziera.
– Nno, jest na pewno człowiekiem niezwykłych zdolności – bąknął.
– Bo na mnie zrobił wrażenie nadętego bubka. Cóż on im właściwie powiedział, tym 
wszystkim głąbom z burżuazyjnej prasy? Ja byłem z ramienia „Daily Heralda”.
– Owszem, zauważyłem pana – odrzekł Dick.
– Z tego, co słyszałem od Steve’a Warnera, sądziłem, że postawił pan sobie za zadanie 
toczenie tej jego agencji od wewnątrz.
– Jeśli już, to raczej ona mnie toczy... nudą.
Stevens stał nad nim łypiąc okiem, jakby go chciał zdzielić na odlew.
– No, już wkrótce się wyjaśni, po której kto jest stronie. Niedługo będziemy musieli 
wszyscy pokazać prawdziwą twarz, jak mówią w Rosji.
Przerwała mu Eleonora podchodząc ze świeżo otwartą dymiącą flaszką szampana. 
Stevens wrócił do Eweliny pod okno.
– Wolałabym już mieć w domu pastora baptystów – zachichotała Eleonora.
- Niech go diabli, nie cierpię ludzi, którzy znajdują przyjemność w zadawaniu 
kłopotliwych pytań – burknął Dick pod nosem.
Wargi Eleonory złożyły się w przelotnym uśmiechu w kształt litery V, jej szczupła biała 
dłoń o długich spiczastych różowych paznokciach z wyraźnymi jasnymi półksiężycami 
u nasady spoczęła na jego ramieniu.
– Ja również, Dick, ja również.
Lecz gdy jej szepnął, że go boli głowa i chciałby iść położyć się do domu, biała dłoń 
zacisnęła się twardo na jego ramieniu i pociągnęła go do hallu.
– Ani mi się waż zostawiać mnie samej z tą trupiarnią. Dick się skrzywił, ale wrócił za 
nią do salonu. Eleonora nalała mu kieliszek z flaszki, którą wciąż trzymała w ręce.
– Pobaw trochę Ewelinę – syknęła. – Ma taką minę, jakby szła na ścięcie.
Siedział jeszcze parę godzin rozmawiając z Ewelina o książkach, sztukach i operze, 
chociaż żadne nie było w stanie słuchać, co mówi drugie. Ewelina przez cały czas nie 
odrywała oczu od męża. Miał on młody chłopięcy wygląd, którym zupełnie rozbroił Dicka; 
stał koło kredensu zalewając się coraz bardziej z Donem Stevensem, który co chwila rzucał 
głośne grubiańskie uwagi o pasożytach i burżuazyjnych cacusiach. Ciągnęło się to tak długo, 
dopóki Paulowi Johnsonowi nie zrobiło się niedobrze i Dick nie musiał biec z nim na 
poszukiwanie łazienki. Wróciwszy do salonu, cudem uniknął bójki ze Stevensem, który po 
gorącej wymianie zdań na temat konferencji pokojowej cofnął się nagle z zaciśniętymi 
pięściami i zaczął mu wymyślać od żigolaków. Gdy Johnsonowie pospiesznie go 
wyprowadzili, Eleonora podeszła do Dicka i zarzuciła mu ramię na szyję mówiąc, że był 
wspaniały. Po chwili wrócił na górę Paul Johnson zabrać papużki. Zbladł jak ściana, bo jeden 
z ptaszków, martwy, leżał sztywno na dnie klatki z wyciągniętymi do góry pazurkami.
Koło trzeciej nad ranem Dick wrócił taksówką do hotelu.

KRONIKA XLIII 
odebrano radykałom niesione transparenty, podarto na nich odzież i popodbijano im oczy, 
nim wreszcie żołnierze i eksżołnierze dali im spokój Trzydzieści Cztery Osoby Zmarły po 
Wypiciu Spirytusu Drzewnego We Francji Mogą Wkrótce Stanąć Koleje 
GERARD  ZGŁASZA SWOJĄ KANDYDATURĘ 
SĄD NAJWYŻSZY ROZWIEWA OSTATNIE NADZIEJE NA COŚ DO 
PRZEPŁUKANIA GARDŁA 
ZAALARMOWANA WYSTRZAŁEM RAKIETY ŁÓDŹ RATOWNICZA NA PR02NO 
KRĄŻY PRZEZ SZESNAŚCIE GODZIN W POSZUKIWANIU ROZBITKÓW 
Miłością do Ciebie, Ameryko, płonę, 
Kocham Cię jak matkę, kocham Cię jak żonę
LES GENS SAGES FUIENT LES REUNIONS POLITIQUES 
WALL STREET KOŃCZY DZIEŃ TENDENCJĄ ZNIŻKOWĄ ISTNIEJĄ OBAWY 
ZAMROŻENIA KREDYTÓW 
Przy jednym czy przy drugim mieszkam oceanie 
W piersi mej do Ciebie jedno przywiązanie. 
Miłość Cię opromienia od końca do końca
SPODZIEWANY MAŁY CARUSO 
matka chłopca, pani W. D. McGillicudy, powiedziała: „Mój pierwszy mąż poniósł śmierć 
przechodząc przez tory przed nadjeżdżającym pociągiem, mój drugi mąż zginął podobną 
śmiercią, a teraz mój syn”
Jak matkę uwielbienie maleńkiego brzdąca
KARABINY MASZYNOWE DZIESIĄTKUJĄ TŁUM W KNOXVILLE 
Tą co ja miłością, Ameryko, płonie 
LOTNICY ODŻYWIALI SIĘ PRZEZ SZEŚĆ DNI SKORUPIAKAMI 
policja wezwała demonstrantów do zdjęcia tych flag i zabroniła zjazdowi używania 
jakichkolwiek czerwonych emblematów z wyjątkiem czerwieni na Gwiaździstym Sztandarze 
Stanów Zjednoczonych nie będzie chyba niedyskrecją, a na pewno nie przyniesie uszczerbku 
jego chwale stwierdzenie, że w chwili nadejścia wiadomości generał Pershing był wskutek 
choroby morskiej niezdolny do opuszczenia swej kabiny. 
OSIEMDZIESIĘCIODZIEWIĘCIOLETNI STARZEC STRZEŻE GUMY DO ŻUCIA 
JAKO DROGOCENNEJ PAMIĄTKI NIE POTRAFIŁ UKRYĆ WZRUSZENIA 
ZAMYKAJĄC OBRADY LIGI 
Z twoich dzieci każde w każdym twym milionie


CIAŁO AMERYKANINA 
Zgodniezjednomyślnympostanowieniem Kongresustanówzjednoczonych po wziętym 
wdniuczwartymmarcarokuubiegłego zlecasięsekretarzowiwojny 
sprowadzeniedostanówzjednoczonych szczątków doczesnych Amerykanina 
ktorybyiczlonkiemamerykanskichsilekspedycyjnychweuropie 
którypoległwczasiedziałańwojennych aktóregociałanieudalosięzidentyfikować 
wcelupochowaniago 
wpamiątkowymamfiteatrzenacmentarzunarodowymwarlinglonwirginia .

W obijanej papą kostnicy w Chalons-sur-Marne, w fetorze wapna chlorowanego i trupów, 
wybrano sosnową skrzynię zawierającą wszystko, co pozostało...
Ele mele dudki, w kostnicy była cała masa sosnowych skrzyń zawierających wszystko, co 
udało się zebrać z Richarda Roe i innych nieznanych żołnierzy. Tylko jeden mógł jechać. Jak 
tu wybrać Johna Doe ?
Tylko uważać, chłopcy, żebyście przypadkiem nie wzięli czarnucha albo makaroniarza 
czy gudłaja; ale skąd można wiedzieć, czy facet jest stuprocentowy, jeśli wszystko, co z niego 
zostało, to jutowy worek kości, kilka brązowych guzików ze znakiem krzyczącego orła i para 
owijaczy?
I dławiący odór wapna, i mdły gnilny smród rozkładających się od roku trupów.

W sumie chwila była zbyt brzemienna i tragiczna na oklaski. Milczenie, łzy, śpiewy 
i modły, stłumiony dźwięk werbli i cicha muzyka stanowiły instrumentację dnia hołdu 
narodowego.

John Doe urodził się (łomot krwi mężczyzny i kobiety sam na sam w miłości pędzących 
razem do pulsującego dreszczu i dziewięciomiesięczny mdlący letarg z przebudzeniem 
w spazmie strachu, bólu, krwi i smrodu połogu). John Doe urodził się i wychował 
w Brooklynie, w Memphis, nad jeziorem w Cleveland, Ohio, w zaduchu chicagoskich rzeźni, 
na Beacon Hill , w starej czerwono-ceglanej Alexandrii, stan Wirginia, na Telegraph Hill , 
w półdrewnianyrn tudorowskim domku w Portland mieście róż, w szpitalu położniczym 
ufundowanym przez starego Morgana na Stuyvesant Square, za bocznicami kolejowymi, za 
miastem w pobliżu Klubu Ziemskiego, w szałasie w głuszy, w czynszowej kamienicy, 
w ekskluzywnej dzielnicy willowej; był potomkiem jednego z najlepszych rodów w rejestrze 
towarzyskim, zdobył pierwszą nagrodę w paradzie dziecięcej w Coronado Beach, był 
mistrzem gry w kulki wszystkich szkół elementarnych w Little Rock, pierwszym 
koszykarzem gimnazjum w Booneville, ćwierćbekiem w drużynie rugby stanowego 
poprawczaka, w nagrodę za uratowanie dziecka szeryfa od utonięcia w Małej Missouri został 
zaproszony do Waszyngtonu i odfotografowany z Prezydentem ściskającym mu dłoń na 
stopniach Białego Domu; chociaż okazja była żałobna, tak wielkie zgromadzenie musiało siłą 
rzeczy błysnąć barwą. Na trybunach widniały galowe mundury zagranicznych dyplomatów, 
złote galony naszych i obcych flot i armii, czerń uświęconych etykietą żakietów 
amerykańskich mężów stanu, różnokolorowe futra i zwierzchnie okrycia matek i sióstr 
przybyłych opłakiwać poległych, oliwkowe i granatowe uniformy żołnierzy i marynarzy, 
mieniące się instrumenty muzyków i czarnobiałe stroje chóru kelnerczyk, robotnik żniwny, 
czampion konkursu wokalnego świniopasów , skaut, mistrz łuskaczy kukurydzy 
Zachodniego Kansasu, boy w hotelu USA w Saratoga Springs, chłopak na posyłki, inspicjent, 
sadownik, monter linii telefonicznych, doker, drwal, pomocnik hydraulika, pracował w firmie 
dezynsekcyjnej w Union City, napychał fajki w palarni opium w Trenton, New Jersey, był 
sekretarzem w Ymce, ajentem spedycyjnym, szoferem ciężarówek, mechanikiem u Forda, 
akademikiem utrzymującym się z domokrążnej sprzedaży książek w Denver, Kolorado: Czy 
łaskawa pani nie zechciałaby dopomóc młodemu człowiekowi w ukończeniu college’u?

Prezydent Harding, z rewerencją tym wymowniejszą wobec jego obecnej wysokiej 
godności, zakończył mowę 
Zebraliśmy się dzisiaj, by złożyć bezinteresowny hold; imię tego, którego szczątki 
doczesne spoczywają przed nami, uleciało wraz z jego nieśmiertelną duszą; jako typowy 
żołnierz naszej wzorowej demokracji walczył i poległ z wiarą w niepodważalną słuszność 
naszej sprawy...
 wzniesieniem ręki i wezwaniem tysięcy zebranych w zasięgu jego głosu do wspólnego 
odmówienia:
Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się imię Twoje...

Nagi wstępował do wojska; ważyli cię, mierzyli, oglądali ci stopy czy nie masz platfusu, 
miętosili członek czy nie masz trypra, zaglądali do tyłka czy nie masz hemoroidów, liczyli ci 
zęby, kazali kasłać, osłuchiwali serce i płuca, wskazywali litery do odczytania z tabliczki, 
badali mocz i inteligencję, po czym wypisali ci kartę na przyszłą służbę (dusza jest 
nieśmiertelna), wydali tabliczkę z numerem seryjnym do zawieszenia na szyi, wyfasowali 
regulaminowe oliwkowe umundurowanie, puszkę przypraw i egzemplarz „Artykułów 
wojennych” .
BaczNOŚĆ, h” ci w mordę, śmiać ci się zachciewa, kutasie jeden? W prawo patrz, niech 
ci się nie zdaje, że to wieczorynka parafialna! Naaprzód MARSZ!

John Doe i Richard Roe, i inni nieznani żołnierze odbywali musztry, marsze, ćwiczenia 
z bronią, jedli z kotła, uczyli się salutować, markierować, dekować po latrynach; na pokładzie 
palić nie wolno, za morzem służba wartownicza, czterdziestu ludzi i osiem koni , 
szwancparada i gwizd szrapneli, ostry wizg kul przeszywających powietrze, mitraliezy 
stukające jak utrapione dzięcioły, wszy okopowe, maski gazowe i świerzb.
Hej, panie, nie może mi pan przypadkiem wskazać drogi do oddziału?

John Doe miał głowę, przez dwadzieścia parę lat wrażliwe nerwy oczne, uszy, 
podniebienie, język, palce u rąk i nóg, pachy, ciepłoczułe nerwy pod skórą przewodzące do 
zwojów mózgowych ból, słodycz, ciepło, zimno, moje, musisz, nie rób, powiedzonka, teksty, 
nagłówki:
Nie będziesz brał, tabliczka mnożenia, dzielenie z resztą, Czas by wszyscy ludzie dobrej 
woli puka tylko raz do drzwi młodego człowieka, Byczo mi się żyje mnie ma o to głowa 
boleć, Pierwsze pięć lat będzie Bezpieczeństwo Pierwsze, A co gdyby jakiś Szwab chciał 
zgwałcić waszą to jest moja ojczyzna ma rację czy nie, Kaptuj ich za młodu, Czego nie wie 
tego nie zalezie im za skórę, Nie wolno ci pisnąć słówka, Ma za swoje dobrze mu tak, To kraj 
białego człowieka, Wyciągnął kopyta, Młodzi na Zachód, Jak ci się nie podoba to go 
stuknął...
Hej, bracie, nie możesz mi wskazać drogi do oddziału?
Zawsze podskoczę do sufitu jak takie ścierwo łupnie, po każdym dostaję sraczki, ścierwa 
piekielne. Zgubiłem tabliczkę z numerem seryjnym kąpiąc się w Marnie, mocując się 
z kumplem kiedy czekaliśmy na odwszenie, w łóżku z jedną dziewuchą Jeanne jej było 
(Miłość z kinematografu, sprośna francuska pocztówka, sen zaczęty od saletry w kawie, 
zakończony na punkcie profilaktycznym).
Hej, kolego, na rany Chrystusa, wskażcie mi drogą do oddziału!

Serce Johna Doe tłoczyło krew: miałeś żywe bezgłośne pulsowanie krwi w uszach na 
polanie w lesie Oregon , gdzie dynie sączyły dyniowe barwy przez oczy do krwi, drzewa 
miały wszystke kolory jesieni, brązowe koniki polne skakały w suchych trawach, małe 
pasiaste ślimaczki wisiały uczepione źdźbeł, gdzie bzykały muszki, brzęczały osy, furczały 
trzmiele, gdzie las pachniał winem, grzybami, jabłkami i swojski zapach jesieni przenikał do 
krwi, więc zdjąłem kask i przepocony tornister i wyciągnąłem się na wznak w piekącym 
słońcu, które mi lizało szyję, grdykę i napiętą na mostku skórę.

Pocisk, który nadleciał, był mu przeznaczony.

Krew polała się na ziemię.

Karta służby wysunęła się z kartoteki tego dnia, gdy sierżant szef zalał się w trupa, 
a właśnie trzeba było zwijać na łeb na szyję manatki i opuszczać kwatery.
Tabliczka z numerem seryjnym leżała na dnie Marny.

Krew wsiąkła w ziemię, mózg wyciekł z rozstrzaskanej czaszki i wychłeptały go 
okopowe szczury, brzuch się wzdął i posłużył za miejsce wylęgu całej generacji much plujek, 
a niezniszczalny kościec i strzępy wyschłych trzewi i skóry owinięte w khaki zabrali do 
Chalons-sur-Marne, ułożyli w zgrabnej sosnowej trumnie, zawieźli na pokładzie pancernika 
z powrotem do Ojczyzny Pana Boga i pochowali w sarkofagu w Pamiątkowym Amfiteatrze 
na Cmentarzu Narodowym w Arlington, spowite w Gwiaździsty Sztandar; potem trębacz 
odtrąbił capstrzyk, pan Harding pomodlił się do Boga, dyplomaci, generałowie, admirałowie, 
sztabowcy, politycy i wystrojone panie z kolumny towarzyskiej „Washington Post” postali 
chwilę w uroczystym milczeniu myśląc, jakie to wszystko piękne i smutne, Gwiaździsty 
Sztandar, Ojczyzna Pana Boga, trębacz odtrębujący capstrzyk i trzy dźwięczące w uszach 
salwy.

Tam, gdzie powinien mieć pierś, przypięli do trumny Medal Honorowy i Krzyż za 
Dzielną Służbę , Medaille Militaire, belgijski Croix de Guerre, włoski złoty medal, Vitutea 
Militara przysłane przez królową Marię Rumuńską, czechosłowacki Krzyż Wojenny, Virtuti 
Militari Polaków, wianek nadesłany przez Hamiltona Fisha juniora z Nowego Jorku  i mały 
wampum  ofiarowany przez delegację czerwonoskórych Arizony w barwach wojennych 
i pióropuszach. Wszyscy waszyngtończycy przynieśli kwiaty.

  Złoty Róg to zatoka w cieśninie Bosfor, nad którą leży Stambuł, nazwana tak dla swego zakrzywionego 
kształtu i wielkiej piękności. Oczywiście flota brytyjska wypłynęła z zadaniem obsadzenia nie tyle samego Zło-
tego Rogu, co opanowania w ogóle cieśnin tureckich, Dardaneli i Bosforu, oraz leżącego między nimi Morza 
Marmara, w celu otwarcia żeglugi między Morzem Śródziemnym i Czarnym, a tym samym uzyskania połącze-
nia morskiego z Rosją. Pomimo miesięcznego bombardowania przygotowawczego z morza, dokonana 18 marca 
1915 roku przez flotę brytyjską i francuską próba sforsowania Dardaneli skończyła się klęską. Wobec tego alian-
ci spróbowali ataku lądowego i w kwietniu udało im się utworzyć przyczółek na półwyspie Gallipoli (obecnie 
Gelibolu). Jednakże oddziały francuskie, angielskie i australijsko-nowozelandzkie nie zdołały wyprzeć Turków 
z półwyspu ani zdobyć twierdzy Gallipoli i na przełomie roku 1915 i 1916 zostały ewakuowane. Dalszych prób 
opanowania cieśnin tureckich alianci nie podejmowali.
  No man’s land (ang.) – ziemia niczyja, pas między liniami walczących z sobą armii; tu użyte przenośnie 
na określenie chaosu, w jaki wprawiła Europę wojna światowa.
  Hijo de mi alma (hiszp.) – synu mojej duszy.
  Pobrecito (hiszp.) – biedactwo.
  Federalny (the Federal) – to ekspres kursujący między Bostonem a Waszyngtonem. Matka Dos Passosa umarła 
w Waszyngtonie w kwietniu 1916 roku, gdy przygotowywał się on do egzaminu dyplomowego na 
Uniwersytecie Harvarda w Cambridge koło Bostonu.
  Aguardiente (hiszp.) – wódka, winiak.
  Ahora (hiszp.), maintenant (fr.) – teraz.
  Vita Nuova („Nowe życie”) – to tytuł powstałego w latach 1292–94 zbiorku wczesnych sonetów, kancon 
i prozaicznych komentarzy Dantego, bardzo w tym czasie popularnego w przekładzie angielskim Dantego 
Gabriela Rossettiego wydanym w roku 1861. Dos Passos odnosi ten tytuł do przełomu, jaki w jego życiu 
przyniosła śmierć ojca w dniu 27 stycznia 1917 roku, w czasie gdy on sam przebywał w Hiszpanii, dokąd 
pojechał studiować architekturę i sztuką. Był to koniec estetyzującego akademickiego okresu jego lat 
młodzieńczych. Po uregulowaniu spraw rodzinnych w Ameryce, Dos Passos, który trzynaście dni przed śmiercią 
ojca ukończył akurat dwudziesty pierwszy rok życia, mógł powrócić do Europy już jako członek Ochotniczego 
Korpusu Sanitarnego Nortona Harjesa, do którego zaciągnięcie się udaremnił mu uprzednio sprzeciw ojca.
  Cop i (Copey) – to pieszczotliwe przezwisko nadane przez studentów Charlesowi Townsendowi Copelandowi 
(1860–1952), popularnemu wykładowcy anglistyki na Uniwersytecie Harvarda w latach 1893–1928. Jego głośne 
z dowcipu i błyskotliwości wykłady ściągały tłumy słuchaczy; jeszcze sławniejsze były urządzane przez niego 
w każdą środę wieczorem przez blisko trzydzieści lat (1904–1932) publiczne zebrania, na których czytał poezję 
i prozę. Dos Passos wspomina o tych zebraniach jeszcze dwukrotnie: w biografii Johna Reeda (rozdział 
„Lekkoduch”) oraz opisując lata studenckie Richarda Ellswortha Savage’a, gdzie omyłkowo posyła swoich 
bohaterów na recytacje Copiego w poniedziałek.
  Zut alors (fr.) – a do licha.
  Ellis Island – wysepka w odległości około mili od południowego cypla Manhattanu, głośna przede wszystkim 
z tego, że w latach 1892–1943 służyła jako główny ośrodek izolowania, selekcji i kwarantanny przybywających 
tłumnie do Stanów Zjednoczonych imigrantów. Ogółem przewinęło się przez nią około 20 milionów ludzi, przy 
czym szczytowym był rok 1907 z liczbą prawie miliona trzystu tysięcy wpuszczonych imigrantów. Stopniowo 
coraz bardziej zaostrzane przepisy imigracyjne wpłynęły na radykalne ograniczenie liczby imigrantów do około 
325 tysięcy w roku 1915 i zaledwie 23 tysięcy w 1933.
  La grippe espagnole (fr.) – hiszpanka, grypa, której epidemia rozpoczęła siq w roku 1917 w Hiszpanii i do 
roku 1920 wędrowała z kraju do kraju, pochłaniając w sumie, jak się szacuje, 20 milionów ofiar na całym 
świecie. W Stanach Zjednoczonych osiągnęła swoje największe nasilenie na jesieni roku 1918 powodując 
powszechną panikę i dezorganizację życia i pociągając za sobą śmierć 400 do 500 tysięcy ludzi, jeśli nie liczyć 
osób zmarłych następnie w wyniku powikłań.
  Liga Praw Człowieka (Ligue des Droits de L’Homme) to powołana do życia w roku 1893 w Paryżu 
i istniejąca do dzisiaj organizacja, stawiająca sobie za cel obronę praw ludzkich i obywatelskich w wypadkach 
ich zagrożenia lub naruszenia przez arbitralne decyzje władz państwowych i sądów. Asumpt do założenia Ligi 
dała niesławna afera kapitana Alfreda Dreyfusa, niesłusznie skazanego w styczniu 1895 roku przez sąd wojenny 
za rzekome przekazanie Niemcom tajnych dokumentów, oraz jej dalsze reperkusje, szczególnie próba 
wytoczenia procesu o obrazę armii Emilowi Zoli po opublikowaniu przez niego 13 lutego 1898 w „Aurore” 
głośnego listu otwartego pt. „J’accuse”, w którym oskarżał władze wojskowe o świadome prześladowanie 
niewinnego, gdy w kolejnym procesie uniewinniono faktycznego winowajcę majora Ferdynanda Esterhazy, 
utrzymując jednocześnie wyrok na Dreyfusa. Inicjatorem założenia Ligi był przeświadczony o niewinności 
Dreyfusa umiarkowany senator republikański Ludovic Trarieux, który stał na czele Ligi do roku 1904, a w jej 
skład weszli początkowo głównie przedstawiciele sfer intelektualnych i inteligenckich, następnie również 
niektórych ugrupowań politycznych. Liga organizowała kampanie prasowe, interwencje parlamentarne, 
manifestacje publiczne itp. akcje zmierzające do wydobycia na światło dzienne faktycznego stanu rzeczy, ilekroć 
zachodziło podejrzenie krzywdzącego nadużycia władzy. Powtarzające się starcia z reakcyjnymi stróżami 
porządku, reprezentującymi często skrajnie klerykalne, nacjonalistyczne i antysemickie tendencje, popchnęły 
wkrótce Ligę, szczególnie pod kierownictwem następcy Trarieux, Francisa de Pressense (1904–14), w bardziej 
radykalnym, zbliżonym do socjalizmu kierunku. Jednakże największy jej rozkwit przypadł dopiero na lata 
trzydzieste (w roku 1931 przeprowadziła np. ponad 19 tysięcy interwencji prawnych, a w 1933 osiągnęła 
rekordową liczbę blisko 200 tysięcy członków). Po ostatniej wojnie znaczenie Ligi definitywnie zmalało..
  Eclats (fr.) – odłamki.
  Uniwersytet Harvarda (Harvard University) nazwany tak w trzy lata po założeniu (1636) na cześć kolonisty 
Johna Harvarda, który mu zapisał połowę swego majątku i bibliotekę złożoną z 400 woluminów, jest najstarszą 
uczelnią na kontynencie Ameryki Północnej. Jeden z najbardziej renomowanych i ekskluzywnych 
uniwersytetów amerykańskich, mieści się w Cambridge, Massachusetts, które już od drugiej połowy 19 stulecia, 
kiedy to zaczął się okres prawdziwego rozkwitu uniwersytetu, stanowi część Bostonu.
  Lowellowie i Cabotowie to dwie spośród najbardziej znanych rodzin bostońskiej plutokracji; początki ich 
fortun sięgają 18 wieku i pochodzą głównie z handlu morskiego oraz fabryk tekstylnych i obuwniczych 
zakładanych nad rzekami stanu Massachusetts w miastach takich jak Lawrence (tu miał miejsce w 1912 roku 
głośny strajk opisany przez Dos Passosa w Oku kamery 20), Lowell, Beverly itp. Szczególnie wielu wybitnych 
polityków, prawników, uczonych i artystów wydała rodzina Lowellów; należeli do niej m. in. wspomniana 
w historii Richarda Savage’a poetka Amy Lowell oraz jej brat, wspomniany w Kronice XLII rektor 
Uniwersytetu Harvarda Abbott Lawrence Lowell. Z rodziny Cabotów wywodził się po kądzieli Henry Cabot 
Lodge, o którym jest wzmianka w biografii Woodrowa Wilsona.
  Oksfordzka księga wierszy, do której Dos Passos robi aluzję również w poprzedzającym Oku kamery (28), to 
antologia poezji angielskiej należąca po dziś dzień do kanonu lektur studenckich na wielu uniwersytetach. Jej 
oryginalny tytuł („Oxford Book of English Verse, 1250–1900”) wywodzi się od Uniwersytetu Oksfordzkiego 
w Anglii, którego staraniem ukazało się jej pierwsze wydanie w roku 1900. Autorem wyboru był znany 
podówczas powieściopisarz, poeta i eseista angielski, sir Arthur Quiller Couch, w latach 1886–87 wykładowca 
filologii klasycznej w Oksfordzie, a od 1910 angielskiej w Cambridge.
  Roxbury to peryferyjna dzielnica Bostonu. Jeszcze w pierwszej połowie 19 stulecia zamieszkała w części 
przez zamożne mieszczaństwo, po połączeniu w 1858 roku linią tramwajową z centrum miasta zaczęła się 
szybko zabudowywać i stopniowo deklasować, już na przełomie wieków przeistaczając się całkowicie 
z „przyzwoitej” dzielnicy mieszczańskiej w dzielnicę robotniczych i lumpenproletariackich slumsów.
  Człowiek, który chciał być królem („The Man Who Would Be King”) – jedno z najbardziej znanych 
opowiadań Rudyarda Kiplinga, po raz pierwszy opublikowane w tomie „Ryksza widmo” („The Phantom 
Rickshaw”, 1889).
  Hydriotaphia, czyli Urna pogrzebana („Hydriotaphia, or Urn Burial”, 1658) – to słynny z pięknej retorycznej 
prozy esej sir Thomasa Browne’a (1605–1682), angielskiego pisarza, lekarza i uczonego; biorąc asumpt 
z odkopania w Norfolku starorzymskich urn grobowych, autor snuje w nim filozoficzne refleksje na temat 
śmierci i przemijania.
  Stary Dziedziniec (College Yard) – to historyczna część Uniwersytetu Harvarda w dzisiejszym centrum 
Cambridge między ulicami Cambridge, Massachusetts, Quincy i Broadway. Na tym dość rozległym, 
zadrzewionym sławnymi wiązami terenie nagromadziło się w ciągu dziesięcioleci około trzydziestu rozmaitej 
okazałości budowli mieszczących część wydziałów, sale wykładowe, bursy akademickie, bibliotekę etc., jak 
również sporo pamiątek z różnych okresów zmiennej historii uniwersytetu) całość okolona jest żelaznymi 
sztachetami, o licznych zdobnych bramach fundowanych przez niektóre z kolejnych kończących studia 
roczników studenckich. W 19 i 20 stuleciu uniwersytet rozrósł się daleko poza obręb historycznego Starego 
Dziedzińca.
  Washington Square stanowi centralny plac Greenwich Village, nowojorskiej dzielnicy cyganerii. Na początku 
naszego stulecia sąsiadowała z nim od południo-wschodu i południo-zachodu dzielnica zamieszkała przez 
ubogich włoskich imigrantów, zwana stąd Małymi Włochami (Little Italy). W swojej większej wschodniej 
części należała ona – między ulicami Houston, Bowery, Franklin i Bayard – do tzw. Wschodniej Strony, 
rozciągała się jednak również poza stanowiący jej zachodni kraniec Broadway; po zachodniej stronie Broadwayu 
leżą właśnie wspomniane tu ulice Bleecker (częściowo), Sullivan i Carmine.
  R. L. S. to Robert Louis Stevenson. W swoim autobiograficznym eseju „Zbliżając się do trzydziestki” 
(„Almost Thirty”) Reed wymienia Stevensona wśród ulubionych autorów swoich lat chłopięcych. Widać w tym 
okresie musiał się natknąć na jakieś materiały dotyczące prywatnego życia witalnego mimo gruźlicy autora 
angielskiego, który miał m.in. głośny romans z Amerykanką, panią Fanny Osbourne. Przybywszy w ślad za nią 
w roku 1879 do Kalifornii, Stevenson poślubił ją w roku następnym i jakiś czas spędził w Ameryce.
  Lincoln Steffens (1866–1936), radykalny pisarz i publicysta, był inicjatorem i czołowym przedstawicielem 
ruchu tzw. gnojodlubów (muckrakers), o którym wspomina Dos Passos w biografii prezydenta Wilsona. Jako 
redaktor naczelny „McClure’s Magazine” (1902–06) rozpoczął druk rewelacyjnych reportaży pióra własnego 
i innych autorów, które piętnowały wyzysk i nadużycia gospodarcze, społeczne i polityczne oraz skandaliczne 
warunki panujące w różnych dziedzinach życia amerykańskiego. W latach 1906–1911 kontynuował tę akcję jako 
współredaktor „American Magazine” (tu terminował u niego Reed) i „Everybody’s”. Do końca życia pozostał 
radykałem i bojownikiem rozmaitych postępowych reform.
  Strajk w około 300 zakładach jedwabniczych w Paterson w New Jersey wybuchł 27 stycznia 1913 i trwał do 
lipca. Bezpośrednim powodem wybuchu, obok głodowych płac, było zarządzenie dyrekcji Doherty Silk Mill, 
aby robotnicy za to samo wynagrodzenie obsługiwali cztery krosna, zamiast dotychczasowych dwóch lub trzech. 
Był to jeden z najgłośniejszych strajków, w których dominującą rolę odegrało IWW, jednakże na skutek 
wyczerpania funduszów i braku jednolitej postawy strajkujący zostali ostatecznie zmuszeni do kapitulacji. Reed 
pojechał do Paterson, jak i następnie do Meksyku oraz Europy, jako reporter wspomnianego parę wierszy dalej 
nowojorskiego Metropolitan Magazine (1895– 1925). Pismo to zasłynęło szczególnie ze swych sensacyjnych 
publikacji po przejęciu go w 1911 roku przez rzutkiego wydawcę (i znanego ekscentryka) Bernarra Macfaddena, 
który z czasem dorobił się milionów i u szczytu swej kariery wydawał 13 czasopism i 10 gazet.– Madison 
Square Garden, gdzie Reed następnie zmontował przy pomocy i za fundusze przyjaciół radykałów swoją 
wstrząsającą dokumentarną dramatyzację przebiegu brutalnie zdławionego przez policję i fabrykantów strajku, 
było największą salą widowiskową Nowego Jorku, wynajmowaną na wiece, występy cyrkowe, wielkie imprezy 
sportowe itp. Mieściło się wówczas rzeczywiście przy Madison Square, w przeciwieństwie do wybudowanej pod 
tą samą nazwą w 1925 roku jeszcze większej sali widowiskowej między Ósmą a Dziewiątą Aleją.
  Panczo (Pancho) Villa to przydomek Francisco Villi (1877–1923), rewolucyjnego przywódcy powstań 
peonów w Meksyku, o którym obszerniej mowa jest w historii Fainy’ego McCreary (Maka) z pierwszego tomu 
„USA”.
  Saloniki były w październiku 1915 roku miejscem lądowania oddziałów francusko-brytyjskich mających za 
zadanie powstrzymać Grecją od przystąpienia do wojny po stronie państw centralnych i pomóc Serbii uginającej 
się pod naciskiem ofensywy niemiecko-austriacko-bułgarskiej. Jakkolwiek Serbia padła i resztki jej armii oraz 
rząd musiały się ewakuować na wyspą Korfu, oddziały Ententy pozostały w Salonikach do końca wojny, 
w Grecji wzięła w końcu górę orientacja proaliancka i właśnie z Salonik ruszyła w roku 1918 ofensywa, pod 
której naporem rozpadła się monarchia austrowęgierska.
  Owych siedmiu krawczyków z getta w Salonikach to bohaterowie dziwnego epizodu opisanego przez Reeda 
w książce „Wojna w Europie Wschodniej” („The War in Eastern Europe”, 1916), z tą poprawką, że Dos Passosa 
najwidoczniej zawiodła tutaj pamięć, gdyż w rzeczywistości chodziło o siedmiu cieśli. Po pobycie na froncie 
zachodnim Reed jako korespondent „Metropolitan Magazine” odbył wraz z kanadyjskim rysownikiem 
Boardmanem Robinsonem podróż po frontach Europy wschodniej, na których w tym czasie (kwiecień – 
październik 1915) nie było żadnych działań, w rezultacie czego opisał w swoich reportażach głównie cierpienia 
ludności cywilnej:– głód, epidemie, migracje, represje. Reed i Robinson odwiedzili Grecję, Serbię, Rumunię, 
Rosję, Bułgarię i Turcję, doznając licznych przygód, m.in. wspomniane wyżej wielodniowe uwięzienie pod 
strażą w pokoju hotelowym w Chełmie, gdzie miejscowe władze podejrzewały ich o szpiegostwo na rzecz 
Niemiec. Na owych siedmiu cieśli natknęli się podczas nocnego spaceru po głuchej dzielnicy portowej Salonik, 
w oberży, do której przyciągnęły ich nieoczekiwane odgłosy tańców i śpiewów. Zastali w niej siedmiu 
przygarniętych przez oberżystę uciekinierów, szczególnym trafem wszystkich tego samego zawodu, wśród nich 
czterech Greków, po jednym z Kili nad Morzem Czarnym, z Efezu, z Erzurum i ze Scutari, Włocha z Aleppo 
w Syrii, Francuza ze Smyrny w Turcji oraz Ormianina, któremu Turcy wymordowali całą rodzinę. Odnośny 
fragment reportażu Reeda jest dostępny w polskim przekładzie Leonida Teligi w wyborze pt. „Doświadczenia 
Johna Reeda”, wydanym przez „Książkę i Wiedzę” w roku 1960 (s. 178–181).
  Smolny – zespół architektoniczny w Piotrogrodzie składający się z dawnego klasztoru oraz Instytutu 
Smolnego, gdzie podczas Rewolucji Październikowej mieścił się sztab bolszewików, a następnie aż do 
przeniesienia w marcu 1918 roku do Moskwy urzędowały najwyższe władze WKP(b) i rządu radzieckiego 
z Leninem na czele.
  Masy („The Masses”, 1911–1917) były lewicowym tygodnikiem społeczno-literackim, szczególnie 
zasłużonym pod błyskotliwą redakcją Maksa Eastmana (od roku 1912), o którym Dos Passos wspomina w Oku 
kamery 26. Gdy publikacja tego tygodnika została w grudniu 1917 zawieszona przez władze federalne za 
głoszenie poglądów socjalistycznych i pacyfistycznych, Eastman rozpoczął w trzy miesiące później wydawanie 
kontynuacji „Mas” pod nazwą „The Liberator” („Oswobodziciel”, 1918–24). Oskarżonymi w procesie „Mas” 
byli obok Eastmana powieściopisarz Floyd Dell, karykaturzysta Art Young oraz John Reed. Ten ostatni naraził 
się najbardziej nagłówkiem „Szyjcie kaftan bezpieczeństwa dla swojego żołnierzyka” („Knit a Strait Jacket for 
Your Soldier Boy”) w jaki zaopatrzył przedrukowaną z prasy codziennej wzmiankę o epidemii szoków 
nerwowych wśród żołnierzy amerykańskich. Odbyły się dwie rozprawy, w kwietniu i wrześniu 1918 roku, lecz 
na obydwu ława przysięgłych była tak podzielona, że ostatecznie sprawę umorzono.
  W o b b 1 i s a m i (wobblies) nazywano członków IWW, założonej w roku 1905 wpływowej radykalnej 
organizacji związkowej pod nazwą Industrial Workers of the World (Robotnicy Przemysłowi Świata), 
stawiającej sobie za cel zrzeszenie zarówno wykwalifikowanych, jak i niewykwalifikowanych oraz sezonowych 
robotników wszystkich branż. Biografie dwu spośród założycieli związku, Eugene Debsa („Miłośnik ludzkości”) 
i Williama Haywooda („Wielki Bill”), przedstawił Dos Passos w „42 równoleżniku”, gdzie fikcyjnym członkiem 
i działaczem IWW jest Fainy McCreary (Mac). W „Roku 1919” mają swoje biografie dwaj głośni męczennicy 
organizacji, Joe Hill (w rozdziale pod takim tytułem) oraz Wesley Everest („Paul Bunyan”), a trzeci, Frank 
Little, wspomniany jest przez fikcyjnego powieściowego wobblisa Bena Comptona. Wielki pokazowy proces 
101 czołowych działaczy IWW rozpoczął się w Chicago 1 kwietnia i trwał do końca sierpnia 1918 roku. 15 
oskarżonych z sekretarzem generalnym „Wielkim Billem” Haywoodem otrzymało po dwadzieścia lat więzienia, 
33 dalszych – po dziesięć, 35 – po pięć, reszta – poniżej pięciu. Główną podstawą oskarżenia była tzw. ustawa 
o szpiegostwie. W 1920 roku, gdy sprawa była w apelacji, 10 wypuszczonych za kaucją oskarżonych z samym 
Haywoodem zbiegło do Związku Radzieckiego, pozostałych zwolniono na podstawie amnestii w latach 
dwudziestych, gdy histeria wojenna i antysocjalistyczna nieco ustąpiła. John Reed, który 28 kwietnia 1918 
powrócił właśnie ze Związku Radzieckiego, nie był w tym procesie oskarżonym, lecz reporterem 
„Oswobodziciela”.
  Cordon sanitaire (fr.) – kordon sanitarny, pas kwarantanny, –przenośnie używano tego określenia na 
oznaczenie łańcucha państw buforowych mających izolować Zachód od „niebezpiecznych” wpływów 
ideologicznych rewolucji rosyjskiej.
  John Pierpont Morgan senior (1837–1913) i junior (1867–1943), George Fisher Baker (1840–1931) i James 
Stillman (1850–1918) to finansiści slojący na czele trzech najbogatszych banków nowojorskich, a zarazem 
amerykańskich w ogóle, J. P. Morgan Co., First National Bank i National City Bank. W rzeczywistości banki te 
nie stanowiły żadnej grupy (Baker miał wspólne interesy z Morganami, natomiast Stillman był raczej związany 
z konkurencyjną grupą Rockefellera), jednakże wszystkie trzy miały zaangażowane olbrzymie kapitały 
w pożyczki wojenne dla państw Ententy, znane jako pożyczki Morgana.
Ale Dos Passos wymienia jednym tchem te trzy nazwiska zapewne przede wszystkim dlatego, że w roku 1913 
wyniosły je na pierwsze strony gazet szokujące wyniki dochodzenia tzw. Komisji Pujo, o której jest mowa 
w rozdziale „Dom bankowy Mojrgana”.
  Boca (hiszp.) – cieśnina; chodzi tu o Boca de Dragon (zwaną także Bocas del Dragon), Cieśniną Smoków, 
przesmyk miądzy wyspą Trynidad a półwyspem Paria w Wenezueli, stanowiący wejście do zatoki Paria, nad 
którą leży Port of Spain, stolica i główny port Trynidadu.
  Poncz plantatorski – poncz przyrządzany z rumu z wodą sodową lub zwykłą i ewentualnie lodem oraz sokiem 
limonowym i cukrem względnie syropem.
  Istniejąca do dziś nowojorska firma Hart, Schaffner i Marx była w tym czasie wielkim producentem 
i eksporterem renomowanej konfekcji męskiej. Szyte starannie z dobrych materiałów garnitury tej firmy wpadały 
łatwo w oko dzięki charakterystycznym prążkowanym wzorom i nieco pretensjonalnej elegancji.
  Douglas Haig (1861–1928), angielski marszałek polny, był w czasie pierwszej wojny światowej kolejno 
dowódcą korpusu i pierwszej armii brytyjskiej we Francji, a od grudnia 1915 roku naczelnym dowódcą 
brytyjskich sił ekspedycyjnych we Francji i Flandrii.
  Wiadomość o brytyjskim zwycięstwie pod Mons można „śmiało między bajki włożyć”. Bitwa pod Mons 
(Belgia), w której doszło do pierwszego starcia Brytyjczyków z nacierającymi siłami niemieckimi, miała miejsce 
na samym początku wojny (23 i 24 sierpnia 1914 roku) i zmusiła oddziały brytyjskie, którym groziło 
oskrzydlenie, do spiesznego odwrotu, zakończonego dopiero w czasie bitwy nad Marną głęboko na terytorium 
Francji. Mons znalazło się ponownie w zasięgu działań oddziałów brytyjskich dopiero podczas zwycięskiej 
ofensywy 1918 roku, a więc w ostatnich miesiącach wojny. Jednakże bitwa pod Mons była długo przedmiotem 
fantastycznych plotek i legend.
  Zeppelinami (od nazwiska ich konstruktora i budowniczego, generała leutnanta Ferdynanda grafa von 
Zeppelina, 1838–1917) nazywano niemieckie sterówce o sztywnym szkielecie poruszane przez śmigła 
o napędzie silnikowym. Miały one gondolę umocowaną do balonu o charakterystycznym kształcie cygara 
i mogły się poruszać w dowolnym kierunku. W okresie wojny wybudowano ich w Niemczech 73 dla marynarki 
wojennej i 50 dla wojsk lądowych. Już 6 sierpnia 1914 roku niemiecki zeppelin został po raz pierwszy 
wykorzystany do zrzucenia bomb na belgijskie miasto Liege (Leodium). Później zeppeliny bombardowały 
niejednokrotnie miasta, fabryki, fortyfikacje i linie komunikacyjne w Anglii i Francji, jak również na froncie 
wschodnim (m.in. 25 września 1914 roku zeppelin zrzucił bomby w rejonie placu Trzech Krzyży w Warszawie). 
Użyteczność zeppelinów podważyło zastosowanie pocisków rozpryskowych i w późniejszym okresie wojny ich 
miejsce zajęły znacznie zwrotniejsze, mniejsze i szybsze aeroplany.
  Specyfika praktyk religijnych kwakrów sprawiła, że kwakierskie zebranie stało się w Ameryce zwrotem 
przysłowiowym. Kwakrzy nie uznają autorytetu Pisma świętego, hierarchii kościelnej, instytucji kapłaństwa, 
sakramentów ani w ogóle żadnych zewnętrznych form kultu religijnego; za jedyne źródło wiary uważają 
„Światło wewnętrzne” – indywidualne objawienie Boże prowadzące do duchowego zespolenia z Chrystusem, 
a w życiu codziennym wyrażające się czystością moralną, surowością obyczajów, nieuznawaniem różnic 
społecznych itp. Zebrania religijne kwakrów odbywają się w całkowicie nagich izbach i upływają 
w kontemplacyjnym milczeniu, które może zostać przerwane tylko, jeżeli ktoś z wiernych, bez względu na płeć, 
wiek i pozycję, dozna objawienia, które go skłoni do zabrania głosu.
  Powołana do życia w 1903 roku Gwardia Narodowa (National Guard) była ochotniczą zbrojną siłą 
porządkową, stanowiącą aktywną część składową rezerwowej milicji obywatelskiej (reserve militia) 
mobilizowanej do działania tylko w nadzwyczajnych wypadkach, do której na mocy konstytucji należeli 
wszyscy zdolni do noszenia broni mężczyźni w wieku od 18 do 45 lat. W roku 1908 Kongres zniósł początkowy 
dziewięciomiesięczny limit służby w Gwardii Narodowej oraz klauzulę zabraniającą użycia jej poza granicami 
Stanów. Wysłanie wojsk na granicę meksykańską, do którego nawołuje sensacyjna popołudniówka koncernu 
Hearsta „New York Journal American”, jest prawdopodobnie związane z wypadkami 9 marca 1916 roku, kiedy 
to oddział około półtora tysiąca zbrojnych peonów meksykańskich, jakoby dowodzonych przez „Panczo” Villę, 
dokonał napadu na przygraniczne miasteczko Columbus w Nowym Meksyku, w wyniku czego poniosło śmierć 
17 Amerykanów. Posłużyło to za pretekst do karnej ekspedycji oddziałów amerykańskich na teren Meksyku.
  Pelmanizm – system doskonalenia sprawności umysłu i pamięci opracowany przez angielskiego dziennikarza 
Williama Josepha Ennevera (1869–1947). Założony przez niego w 1896 roku pierwszy Instytut Pelmanizmu 
w Londynie otworzył w początkach 20 wieku w Indiach, Południowej Afryce, Kanadzie, Francji i Stanach 
Zjednoczonych swoje filie, które sią szeroko reklamowały i cieszyły dużym powodzeniem. Ennever wydawał 
serię broszur pod ogólnym tytułem „Your Mind and How to Use It” („Twój umysł i jak się nim posługiwać”). 
Nazwę „pelmanizm” wymyślił jako łatwo wpadającą w ucho.
  Instytut Aleksandra Hamiltona (Alexander Hamilton Institute), noszący imię jednego z czołowych 
bojowników o niepodległość Ameryki, był znaną i zasłużoną szkołą korespondencyjną w Nowym Jorku. 
Prowadził kursy dokształcające z najróżniejszych dziedzin, stanowiące nieocenioną pomoc dla samouków, 
młodych urzędników, ludzi, którzy nie mogli sobie pozwolić na uczęszczanie do normalnych szkół itp.
  Meskal (hiszp.: mezcal) – popularny w Meksyku, bezbarwny, odurzający napój wyskokowy, otrzymywany ze 
zmielonych i poddanych fermentacji łodyg pewnego gatunku agawy (Agava tequilana Weber).
  Oranżystami (Orangemen) zaczęli pod koniec 17 stulecia nazywać irlandzcy katolicy protestanckich 
kolonistów angielskich i szkockich szczególnie licznie osiedlających się w północnej części Irlandii, w prowincji 
Ulster. Nazwa ta wywodzi się od nazwiska Wilhelma III Orańskiego, króla Anglii, Szkocji i Irlandii w latach 
1689–1702, który prowadził zwycięskie wojny z katolickimi Stuartami i narzucił irlandzkim katolikom wiele 
dyskryminujących ustaw. Później, w roku 1795, nazwę oranżystów przyjęło fanatyczne stowarzyszenie 
polityczno-religijne stawiające sobie za cel utrzymanie supremacji brytyjskiej i protestanckiej w obliczu 
przybierających na sile dążeń do emancypacji narodowej i religijnej katolickiej większości Irlandczyków. 
W okresie pierwszej wojny światowej stowarzyszenie to już nie działało, a oranżystami nazywano w ogóle 
protestantów z bogatej północnej części Irlandii, dla których utrzymanie brytyjskich rządów równoznaczne było 
z zachowaniem uprzywilejowanej pozycji społecznej. Byli oni znienawidzeni przez szerokie rzesze uciskanych, 
wyzyskiwanych i wybitnie antybrytyjsko nastawionych Irlandczyków, których część rzeczywiście wiązała 
nadzieje narodowowyzwoleńcze z Niemcami.
  Uboot „Deutschland” był niemiecką handlową łodzią podwodną, która w roku 1916 pod dowództwem 
kapitana Koniga kilkakrotnie przełamywała aliancką blokadę państw centralnych i docierała do portów 
amerykańskich, oczywiście nie tyle dla dostarczenia ładunku farb, co dla przywiezienia z neutralnej Ameryki 
rozmaitych strategicznych surowców, których brak dawał się Niemcom we znaki. W roku 1917, po 
przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny, „Deutschland” został przerobiony na krążownik podwodny, a w 
1918 w ramach reparacji wojennych przekazany państwon Ententy i zdemontowany na złom. Jest o nim również 
wzmianka w Kronice XVII „42 równoleżnika”.
  Dupontowie to milionerska rodzina fabrykantów, finansistów i polityków odgrywających wybitną rolę w życiu 
amerykańskim od początku 19 stulecia. Protoplastą rodu był Pierre Samuel du Pont de Nemours (1739–1817), 
francuski ekonomista i polityk, jeden z czołowych twórców doktryny ekonomicznej fizjokratyzmu i prominent 
okresu Wielkiej Rewolucji i Dyrektoriatu, który dwukrotnie, w latach 1799–1802 i od 1815 do śmierci, szukał 
schronienia w Ameryce. Jego syn, Eleuthere Irenśe du Pont (1771–1834), założył w roku 1802 fabrykę prochu 
w Wilmington w stanie Delaware, która w ciągu 19 stulecia rozrosła się w wielki koncern pod nazwą E. I. 
DuPont de Nemours & Co., pozostający po dziś dzień pod kontrolą rodziny Dupontów. W czasie pierwszej 
wojny światowej koncern ten był głównym dostawcą materiałów wybuchowych dla państw Ententy, obecnie 
uchodzi za największy koncern chemiczny świata, zaangażowany także w produkcję zbrojeniową oraz 
materiałów rozszczepialnych. O wybuchu w jednej z fabryk koncernu jest wzmianka w Kronice XXX.
  Czterech jeźdźców Apokalipsy („Los cuatros jinetes del Apocalipsis”) – jedna z najwcześniejszych (1916) 
i najpoczytniejszych powieści antywojennych, pióra hiszpańskiego pisarza i działacza republikańskiego Vicente 
Blasco Ibaneza (1867–1928), osiągnęła w Stanach Zjednoczonych ogromny nakład i około stu wydań, jednakże 
miało to miejsce sporo później, gdyż tłumaczenie angielskie ukazało się dopiero w roku 1918. Jeszcze większym 
anachronizmem jest umieszczanie przez Dos Passosa w repertuarze kinematograficznym przełomu 1916 i 1917 
roku wzmianki o opartym na powieści, głośnym, choć bynajmniej nie wybitnym filmie reżyserii. Rexa Ingrama 
pt. „The Four Horsemen of the Apocalypse”, który został nakręcony dopiero w roku 1921 (grał w nim m. in. 
Rudolf Valentino).
  Wybudowany w 1905 roku Hipodrom (Hippodrome) na rogu Szóstej Alei i Czterdziestej Trzeciej Ulicy 
w nowojorskiej dzielnicy teatralnej był wielką krytą areną, wynajmowaną na różnego rodzaju widowiska – 
musichallowe, cyrkowe, sportowe itp. Urządzano tu także, szczególnie w okresach przedwyborczych, wielkie 
mityngi polityczne, na których przedstawiano i reklamowano kandydatów na różne urzędy publiczne.
  Mały pasterz z Królestwa Niebieskiego („The Little Shephard of Kingdom Come”) to wydany w roku 1903 
poczytny romans historyczny z czasów wojny secesyjnej, pióra Johna Foxa (1863–1919). Tytułowe Królestwo 
Niebieskie jest nazwą osady w górach Cumberland w Kentucky, skąd wywodzi się bohater, młody pasterz Chad 
Buford, który pod koniec powieści dochodzi do stopnia majora w armii północnej i zdobywa ręką panny 
z dobrego domu.

  Przypowieść o talentach opowiedziana jest w Ewangelii według świętego Mateusza, rozdział XXV, wiersz 
14–30. Talent, od którego wywodzi się dzisiejsze znaczenie tego słowa, był w państwach starożytnego wschodu 
oraz Grecji i Rzymie jednostką wagi, a następnie także jednostką monetarną. W biblijnej przypowieści 
wyjeżdżający pan pozostawia trzem swoim sługom odpowiednio pięć, dwa i jeden talent, by po powrocie 
zażądać od nich zdania sprawy, co z powierzonymi talentami uczynili. Dwaj pierwsi obracali nimi i podwoili 
otrzymane sumy, za co zostali wynagrodzeni, trzeci w obawie utraty zakopał swój talent w ziemi, za co zostaje 
ukarany odebraniem mu nie pomnożonego skarbu, który pan powierza pierwszemu ze sług.
  Ekskluzywna episkopalna szkoła w uzdrowiskowej miejscowości Kent w zachodnim Connecticut, założona 
w 1906 roku przez pastora Fredericka H. Silla, należy do tzw. preparatory schools, a więc szkół 
przygotowujących chłopców z zamożnych domów do wstąpienia na wyższe uczelnie.
  Elegancki Świat („The Smart Set”) to ukazujący się w latach 1890–1930 miesięcznik pomyślany początkowo 
jako wykwintny magazyn literacki i rozrywkowy dla wyższych sfer towarzyskich Nowego Jorku. Okres jego 
największej świetności przypadł na lata redakcji Willarda Huntingtona Wrighta (1912–14), który wsławił się 
później powieściami detektywistycznymi pisanymi pod pseudonimem S. S. Van Dine, oraz dwójki wpływowych 
krytyków i eseistów, H. L. Menckena i George’a Jeana Nathana (1914–24). W ciągu tego dwunastolecia (z 
wyjątkiem chudych lat ograniczeń cenzuralnych okresu wojny) „Elegancki Świat”, sarkastyczny i obrazoburczy, 
był pismem nonkonformistycznej elity intelektualnej; atakował rozmaite dziewiętnastowieczne przeżytki 
i przesądy, obalał kolejno liczne pokutujące tabu, lansował awangardowych pisarzy europejskich 
i amerykańskich, z których wielu weszło na stałe do literatury. Odkupiony w roku 1924 przez koncern Hearsta, 
szybko skostniał i podupadł.
  Czarny Kot („The Black Cat”) był miesięcznikiem publikującym wyłącznie opowiadania, wydawanym 
w latach 1895–1912 w Bostonie, 1913–19 w Salem w Massachusetts i 1919–20 w Nowym Jorku, a następnie 
wznowionym tamże jako dwutygodnik w latach 1922–23, Jego założycielem oraz redaktorem i wydawcą 
w pierwszym bostońskim okresie był głośny „geniusz reklamy”, Herman Daniel Umbstaetter, który w ostatnich 
latach życia zajął się działalnością wydawniczą i twórczością nowelistyczną. Drogą szeroko reklamowanych 
konkursów na opowiadanie spopularyzował ten gatunek literacki w Stanach i doprowadził „Czarnego Kota” do 
nakładów około 150–200 tysięcy egzemplarzy. Pismo wylansowało na swoich łamach kilku znanych później 
autorów, wśród nich Jacka Londona, który je uwiecznił na łamach autobiograficznego „Martina Edena” pod 
nazwą „Białej Myszy”, w której głodującemu i bliskiemu depresji bohaterowi udaje się umieścić pierwsze 
opowiadanie. Wypracowało też własny typ popularnej noweli z żywą akcją i zaskakującym zakończeniem, 
zwykle sentymentalnej, niekiedy niesamowitej, doprowadzony następnie do perfekcji przez O. Henry’ego. Po 
śmierci Umbstaettera w 1913 roku „Czarny Kot” zmieniał kilkakrotnie redaktorów i wydawców, jednakże 
żadnemu nie udało się przywrócić mu dawnej świetności.
  Joris Karl Huysmans (1848–1907), tworzący po francusku powieściopisarz pochodzenia flamandzkiego, był 
jednym z czołowych przedstawicieli estetyzmu i dekadentyzmu w literaturze końca 19 wieku; głośnym echem 
odbił się jego zwrot pod koniec życia ku katolicyzmowi. Spośród jego powieści szczególny wpływ wywarły 
dwie: „A rebours” (1884) – portret dekadenta poszukującego wyrafinowanych, często perwersyjnych doznań; 
oraz „En route” (1895) – studium młodego zblazowanego paryżanina, który ulega urokom chrześcijańskiego 
mistycyzmu.
  Aubrey Vincent Beardsley (1872–1898), angielski ilustrator o oryginalnym fantazyjnym stylu łączącym 
najsprzeczniejsze tendencje (m.in. prerafaelizmu, sztuki japońskiej, osiemnastowiecznego malarstwa 
francuskiego), wywarł swoją krótką błyskotliwą karierą decydujący wpływ na plastykę angielską lat 
dziewięćdziesiątych. Jego ilustracje do utworów Flauberta, Malory’ego, Wilde’a, Ben Jonsona, Pope’a i kilku 
innych autorów, jak również do kwartalnika „The Yellow Book” (1894–97), organu angielskich estetów 
zafascynowanych francuskim dekadentyzmem, często szokowały swoim śmiałym erotyzmem i były 
przedmiotem gorących kontrowersji.
  Henry Austin Dobson (1840–1921), angielski poeta i eseista, wsławił się szczególnie zbiorami lekkich 
dowcipnych wierszy oraz wprowadzeniem do literatury angielskiej takich francuskich form poetyckich, jak 
ballada, rondel, triolet, vilanella. W końcowym okresie swego życia poświęcił się głównie szkicom i biografiom 
z zakresu literatury 18 stulecia.
  Mowa tu o zjeździe nominacyjnym partii demokratycznej, który odbył się w Baltimore między 25 czerwca a 2 
lipca 1912 roku i wysunął kandydaturę Woodrowa Wilsona na stanowisko prezydenta Stanów Zjednoczonych, 
o czym obszerniej pisze Dos Passos w rozdziale „Miister Wiilson”.
  Amontillado (hiszp.) – gatunek sherry, wytrawnego wina hiszpańskiego bursztynowej barwy, wzmacnianego 
domieszką brandy, produkowanego w okolicach Montilla koło Kordowy.
  Złoty Brzeg (Golden Coast) i B e c k (Beck Hall) to mieszczące się poza obrębem Starego Dziedzińca bursy 
ekskluzywnych korporacji studenckich, tzw. fraternities, w których mieszkali zamożni, skoligaceni studenci 
Uniwersytetu Harvarda.
  Miesięcznik („Harvard Monthly”) i Adwokat („Harvard Advocate”) to czasopisma literackie wydawane przez 
studentów Uniwersytetu Harvarda; „Miesięcznik” zaczął się ukazywać w roku 1885, dwutygodnik „Adwokat” 
w 1866. Jednym z redaktorów „Miesięcznika” był w okresie swoich studiów sam Dos Passos, który na jego 
łamach drukował w latach 1913–16 swoje pierwsze opowiadania, wiersze, recenzje literackie i artykuły. 
Kryminałem („Crime”) przezywali studenci wychodzącą od roku 1873 (początkowo pod nazwą „Magenta”) 
gazetę uniwersytecką „Harvard Crimson” („Karmazyn Harvardzki”).
  R. G. to Robert Gruntal Nathan (ur. 1894), o dwa lata starszy kolega Dos Passosa, który miał w tym czasie 
decydujący głos w redakcji „Miesięcznika”. Nathan, tak jak Dos Passos, pozostał wierny rozpoczętej w okresie 
studiów karierze literackiej (debiutował w roku 1919 autobiograficzną powieścią „Peter Kindred”, gdzie m. in. 
opisał środowisko Harvardzkie) i publikuje do dziś dnia, chociaż nigdy nie był pisarzem wielkiego lotu. Jest 
autorem około 30 dość poczytnych krótkich powieści o zacięciu satyrycznym i fantastycznym, 6 tomików poezji 
oraz 2 sztuk.
  Rinehart, o, Rinehart! – to uświęcony tradycją okrzyk, który po dziś dzień daje się słyszeć na Starym 
Dziedzińcu, podawany przez studentów z budynku do budynku, szczególnie w ciepłe letnie wieczory, kiedy 
wszystkie okna są otwarte. Miejscowa legenda głosi, że kiedyś, zapewne jeszcze w 19 wieku, w którejś z burs 
mieszkał student Żyd nazwiskiem Rinehart, bojkotowany i prześladowany z racji swego pochodzenia i dotkliwie 
cierpiący nad swoją niepopularnością. Miał on jakoby zwyczaj głośno nad sobą biadać: „Rinehart, o, Rinehart!”, 
aż zwrot ten zaczęli przedrzeźniać jego prześladowcy i w końcu stał się on powszechnym zawołaniem.
  R i d g e 1 y (Ridgely Hall) – bursa akademicka poza obrębem Starego Dziedzińca.
  B. B. to Bernard Berenson (1865–1959), wielki znawca i zasłużony historyk sztuki, powszechnie uważany 
przez swoich współczesnych za największy autorytet w dziedzinie sztuki włoskiej 13 do 17 wieku. Syn ubogich 
żydowskich imigrantów z Litwy, Berenson ukończył Uniwersytet Harvarda i od roku 1900 zamieszkał na stałe 
w swojej willi I Tatti pod Florencją, gdzie zgromadził wspaniałą bibliotekę i kolekcję dzieł sztuki, stanowiącą od 
jego śmierci europejską placówkę Uniwersytetu Harvarda. Berenson jest autorem kilku kluczowych monografii 
o sztuce włoskiego Renesansu oraz paru tomów błyskotliwych eleganckich esejów. W przeciwieństwie do 
Botticellego (ok. 1444–1510), jednego z największych malarzy renesansowych, malarz nazwiskiem B o 11 i c i n 
i nie jest znany.
  N e b b i o 1 o (wł.) – mocne wytrawne czerwone wino piemonckie, uchodzące za jedno z najlepszych win 
włoskich.
  Teatr Old Howard (zwany początkowo Howard Athenaeum od Howard Street, przy której się mieścił) został 
wybudowany w roku 1845 i przez ćwierć wieku był reprezentacyjnym teatrem Bostonu, wystawiającym 
klasyczne sztuki i opery z najsławniejszymi aktorami i śpiewakami. Mniej więcej od roku 1870 zaczął się 
przestawiać na widowiska w typie musie hallu, które wkrótce przekształciły się w przeznaczone tylko dla 
męskiej widowni przedstawienia znane w Ameryce pod nazwą burleski (burlesque), złożone z występów coraz 
bardziej (w miarę upływu czasu) rozebranych dziewcząt, przeplatanych niewybrednymi numerami 
slapstickowymi, pieprznymi skeczami itp.
  Mowa tu o kampanii przed wyborami prezydenckimi roku 1916, w których Woodrow Wilson ubiegał się 
o reelekcję w imię swego programu Nowej Wolności (por. przypis do s. 156 „42 równoleżnika”) oraz gotowości 
na wypadek wojny bez angażowania się Stanów Zjednoczonych w wojnę europejską po którejś stronie. Jego 
kontrkandydatem z ramienia partii republikańskiej był w tych wyborach były (1907–10) gubernator stanu Nowy 
Jork, a ówczesny sędzia sądu najwyższego, Charles Evans Hughes (1862–1948), uważany za zbliżonego do kół 
finansujących pożyczki wojenne dla państw Ententy. Ostateczne wyniki wyborów nie były od razu jasne 
i nieznacznie na korzyść Wilsona przesądziły je dopiero napływające w ciągu dwóch czy trzech dni obliczenia ze 
stanów zachodnich, szczególnie z Kalifornii; natomiast w samym dniu wyborów (7 listopada) przewaga 
Hughesa wydawała się tak zdecydowana, że najpoważniejsze dzienniki wschodniego wybrzeża obwieściły pod 
wieczór jego zwycięstwo dodatkami nadzwyczajnymi, o czym jest mowa parę stron dalej.
  Wzgórze snów („The Hill of Dreams”) to wydana w roku 1907 opowieść angielskiego pisarza pochodzenia 
walijskiego Artura Machena (1863–1947), bardzo poczytna wśród młodych harvardzkich estetów w okresie 
studiów Dos Passosa i jego powieściowego odpowiednika, Dicka Savage’a. Machen celował w opowieściach 
niesamowitych, pełnych fascynacji grozą wydarzeń tajemniczych i nadnaturalnych. „Wzgórze snów” ma za 
temat otaczającą starorzymski fort aurę dziwności trwającą od strasznych wypadków, które się niegdyś w nim 
rozegrały.
  Scallopine (wł.) – bitki, zwykle cielęce, obtaczane w mące lub bułce i pieczone lub duszone w sosie winnym.
  Orvieto (wł.) – białe wino, słodkie lub wytrawne, pochodzące z okolic Orvieto w Umbrii (środkowe Włochy).
  Planty (The Boston Common) – to blisko pięćdziesięcioakrowy teren zielony w samym centrum Bostonu 
między ulicami Tremont, Park, Beacon, Charles i Boylston, zakupiony w roku 1634 ze składek purytańskich 
osadników od wielebnego Williama Blackstone’a na plac do ćwiczeń i gminne pastwisko. Uważane dzisiaj za 
najstarszy park publiczny w Stanach, były widownią wielu historycznych wydarzeń. Jeśli pozostały dotąd nie 
zabudowane i nie uszczuplone w swoich pierwotnych rozmiarach, to tylko dzięki temu, że akt kupna czynił je 
wspólnym terenem (common ground) całej gminy, którego bez zgody wszystkich jej członków nie można było 
wydzierżawić, zabudować, przeciąć drogą publiczną itd.
  Paszkwilant („The Harvard Lampoon”) – to wydawane od roku 1876 pisemko humorystyczne studentów 
Uniwersytetu Harvarda, wzorowane początkowo na londyńskim „Punchu”. W całości poświęcone dowcipom 
rysunkowym i słownym oraz tekstom humorystycznym i satyrycznym, miało znacznie szerszy zasięg 
oddziaływania niż pisma o charakterze literackim, jak „Miesięcznik” czy „Adwokat”. Redakcja „Paszkwilanta” 
mieściła się tuż za ogrodzeniem Starego Dziedzińca na pięterku charakterystycznego obrosłego bluszczem 
okrąglaka, przypominającego nieco swym kształtem niską, pękatą latarnię morską.
  Literary Digest, założony w roku 1890 w Nowym Jorku przez luterańskiego duchownego i wydawcę Isaaka 
Kauffmana Funka tygodnik, specjalizował się w przedrukach z gazet i czasopism relacji i komentarzy na tematy 
aktualnych wydarzeń; zamieszczał również karykatury, dowcipy, wiersze itp. Okres jego największej świetności 
przypadł na lata redakcji Williama Seavera Woodsa (1905–33), kiedy to nakład pisma przekroczył 2 miliony 
egzemplarzy. Przestał wychodzić w roku 1938, wyparty z rynku przez „Time”.
  Wieża obserwacyjna („The Conning Tower”) to niesłychanie poczytna, codzienna, humorystyczna kolumna 
felietonisty Franklina Pierce Adamsa (1881–1960), ukazująca się w latach 1913–41 kolejno w trzech 
dziennikach nowojorskich: „Tribune”, „World” i „Post”. Złożona częściowo z tekstów własnych Adamsa, 
częściowo z przedruków bądź przyczynków innych autorów (Adams korzystał m. in. ze współpracy humorystów 
tej miary, co Dorothy Parker, Ring Lardner czy George S. Kaufman), „Wieża obserwacyjna” była dowcipną 
mieszanką poezji i prozy, humoru i satyry, plotek i przepowiedni, relacji i komentarzy dotyczących głównie 
bieżących wydarzeń życia kulturalnego.
  Amy Lowell (1874–1925) to wpływowa i głośna ze swej ekstrawagancji poetka amerykańska z rodziny 
bostońskich plutokratów wspomnianej w rozdziale pt. „Lekkoduch”. W roku 1913 podczas bytności w Anglii 
odkryła lansowany przez krytyka Thomasa Ernesta Hulme’a i poetę Ezrę Pounda prąd poetycki nazwany 
imagizmem i stała się jego główną propagatorką i wyznawczynią w Ameryce, wywierając w ten sposób znaczny 
wpływ na rozwój poezji amerykańskiej. Jej własna twórczość, ogromnie w owym czasie popularna, została 
uznana przez następne pokolenia za mało oryginalną i z wyjątkiem kilku wierszy jest obecnie niezbyt poczytna.
  Ustawa o uzbrajaniu statków handlowych (Armed Ship Bill) nigdy nie przeszła w Kongresie. Została 
wprawdzie przyjęta 28 lutego 1917 roku przez Izbę Reprezentantów, napotkała jednak na zacięty opór w Senacie 
(jest o tym mowa w rozdziale „Bob bojownik” w „42 równoleżniku”), który nie zaakceptował jej do momentu 
zamknięcia sesji 4 marca, w przeddzień inauguracji prezydenta Wilsona na drugą kadencję. Ostatecznie 9 marca, 
powołując się na orzeczenie prokuratora generalnego, Wilson obwieścił, że ma prawo zarządzić uzbrajanie 
statków handlowych bez zgody Kongresu na podstawie nigdy nie zniesionej ustawy z 1794 roku. Decyzja ta była 
odpowiedzią na notę niemiecką ostrzegającą, że z dniem 1 lutego niemieckie łodzie podwodne wznowią 
zatapianie amerykańskich statków handlowych z dostawami dla państw Ententy, i na faktyczne wprowadzenie 
tej groźby w czyn. Przesądziło to o przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny przeciwko państwom 
centralnym, co prezydent Wilson po przegłosowaniu tego kroku przez obydwie izby Kongresu formalnie 
usankcjonował swym podpisem w Wielki Piątek 6 kwietnia w pięć miesięcy po swojej reelekcji pod hasłem 
zachowania neutralności (jeden z jego sloganów wyborczych brzmiał: „On nas ustrzegł od wojny”).
  Amerykański Ochotniczy Korpus Sanitarny (American Volunteer Ambulance Corps) zwany niekiedy od 
nazwiska organizatorów także Korpusem Sanitarnym Nortona Harjesa, działał we Francji w latach 1914–17. Dos 
Passos służył w nim w roku 1917, a następnie, gdy Korpus po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny 
został wcielony do Amerykańskiego Czerwonego Krzyża, w jednostkach sanitarnych Czerwonego Krzyża na 
froncie włoskim, co znalazło – wierne tak w zasadniczym schemacie, jak i w wielu szczegółach – odbicie 
w dalszych powieściowych losach Dicka Savage’a; autobiograficzna jest również historia z interwencją cenzora, 
na skutek której Dos Passos tak jak Dick został karnie odesłany do Stanów, by wkrótce powrócić znów do 
Francji, tyle że już nie jako oficer, lecz jako prosty żołnierz Korpusu Sanitarnego Armii Stanów Zjednoczonych. 
Groteskową scenę przejęcia Ochotniczego Korpusu Sanitarnego przez oficerów Amerykańskiego Czerwonego 
Krzyża opisał Dos Passos w Oku kamery (32); występujący w niej Dick (czyli Richard) Norton był postacią 
autentyczną i pełnił funkcję dowódcy Korpusu.
  Conciergerie to historyczne więzienie pełne pamiątek Wielkiej Rewolucji (tu m. in. więziona była Maria 
Antonina, a następnie w tej samej celł Robespierre). Usytuowane tak jak katedra Notre Dame pośrodku Sekwany 
na Ile de la Cite, która była kolebką Paryża, to więzieniemuzeum sąsiaduje z Sainte Chapelle, ocalałą kaplicą 
dawnego zamku królewskiego, który został niemal bez reszty strawiony przez pożary lat 1618 i 1776. 
Wybudowana w latach 1246–48 za panowania Ludwika IX Świętego, Sainle Chapelle składa się właściwie 
z dwóch postawionych jedna na drugiej kaplic, dolnej dla służby zamkowej, górnej dla dworu, i należy do 
najcenniejszych zabytków architektury gotyckiej. Malmaison to zamek z początków 17 stulecia w miejscowości 
RueilMalmaison o kilka kilometrów na zachód od Paryża na lewym brzegu Sekwany. Rozbudowany w roku 
1799, był w latach 1803–04 rezydencją ówczesnego pierwszego konsula, Napoleona Bonapartego, w latach 
1809–14 rezydencją jego rozwiedzionej żony Józefiny de Beauharnais, w czasach drugiego cesarstwa zaś 
ulubionym miejscem pobytu cesarzowej Eugenii, żony Napoleona III.
  Les dieux ont soif (1912 i L’lle des Pingouins (1908) to oryginalne tytuły głośnych powieści Anatola France’a 
„Bogowie łakną krwi” i „Wyspa pingwinów”.
  Gothasy były to trzyosobowe aeroplany bombardujące o motorach siły 540 koni mechanicznych, jednakże (wg 
encyklopedii Larousse’a) Niemcy używali ich do bombardowania Paryża dopiero w roku 1918, nie zaś 
w czerwcu 1917, jak chce Dos Passos.
  Alerte (f r.) – alarm.
  Braves allies (fr.) – (...są) dzielnymi aliantami.
  Eugene Victor Debs (1855–1926) był jednym z najwybitniejszych działaczy robotniczych Ameryki na 
początku stulecia. Palacz na kolei IndianapolisTerre Haute od piętnastego roku życia, w roku 1880 został 
sekretarzemskarbnikiem Bractwa Palaczy Kolejowych, a w 1893 przewodniczącym zorganizowanego przez 
siebie Związku Kolejarzy (American Railway Union). W roku 1898 był wespół z Victorem Bergerem 
założycielem amerykańskiej Partii Socjaldemokratycznej przekształconej w 1901 w Partię Socjalistyczną, 
w 1905 zaś jednym ze współzałożycieli IWW. Kandydował pięciokrotnie z ramienia socjalistów na stanowisko 
prezydenta USA, uzyskując za każdym razem większą ilość głosów (95 tys. w 1900, 402 – w 1904, 421 – 
w 1908, 897 – w 1912 i 920 – w 1920). W tych ostatnich wyborach kandydował z więzienia w Atlancie, do 
którego wtrącono go w roku 1918 na dziesięć lat (nie na trzydzieści) z paragrafu o działalności wywrotowej (za 
wygłaszanie mów antywojennych). W 1921 roku został ułaskawiony przez prezydenta Hardinga, jednak nigdy 
nie przywrócono mu praw obywatelskich.
  Gubernator Alfred Emanuel Smith (1873–1944) to gubernator stanu Nowy Jork w latach 1919–20 i 1923–28. 
Urodzony i wychowany na ubogiej Wschodniej Stronie nowojorskiego Manhattanu (por. przypis do s. 135), 
zyskał sobie popularność walką z korupcją oraz kampaniami o wprowadzenie opieki społecznej, prawa głosu dla 
kobiet i zniesienie prohibicji. W 1928 roku nominowany przy poparciu Franklina Delano Roosevelta jako 
pierwszy w dziejach Stanów Zjednoczonych katolik kandydatem partii demokratycznej na stanowisko 
prezydenta, przegrał do republikanina Herberta Hoovera. William Randolph Hearst (1863–1951), twórca 
i właściciel wielkiego imperium prasowego, chociaż także związany z partią demokratyczną, zwalczał wściekle 
wespół z republikanami wszelkie poczynania Smitha jako gubernatora, a następnie kandydata na prezydenta.
  Enoch Herbert Crowder (1859–1932) był w latach 1911–23, początkowo w stopniu brygadiera, a od roku 1917 
generała majora, generalnym prokuratorem wojskowym Amerykańskich Sił Zbrojnych. Z tej racji, po 
przeforsowaniu w dniu 18 maja 1917 roku przez prezydenta Wilsona w Kongresie ustawy o przymusowym 
poborze do wojska, przypadło mu w udziale opracowanie odpowiedniego aktu wykonawczego (tzw. Selective 
Service Act), a następnie nadzór nad przebiegiem mobilizacji.
  Dajcie mi wolność... – to fragment sławnego zdania zamykającego mowę przeciwko angielskiej tyranii 
wygłoszoną 23 marca 1775 roku w Richmond w Wirginii na drugim zjeździe delegatów kolonii amerykańskich 
(tzw. Second Virginia Convention) przez Patryka Henry’ego, jednego z najbardziej zasłużonych bojowników 
o niepodległość Ameryki. W całości zdanie to brzmiało: „Nie wiem, jakie kroki podejmą inni; ale co do mnie, to 
dajcie mi wolność albo dajcie mi śmierć!” („I know not what course others may take; but as for me, give me 
liberty, or give me death!”).
  24 kwietnia 1917 roku, w niespełna trzy tygodnie po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny, Kongres 
upoważnił sekretarza skarbu Williama McAdoo (notabene zięcia prezydenta Wilsona) do rozpisania na pokrycie 
wydatków wojennych tzw. Pożyczki Wolności (Liberty Loan) na sumę 2 miliardów dolarów oprocentowanych 
na zaledwie 3,2 %. Do roku 1919 rozpisano jeszcze trzy następne Pożyczki Wolności oraz Pożyczkę Zwycięstwa 
(Victory Loan) podnosząc za każdym razem nieznacznie stopę aż do 4,4%. W rezultacie obligacje na ogólną 
sumę 21 i pół miliarda dolarów zakupiło ponad 65 milionów Amerykanów. Była to suma na owe czasy 
kolosalna, niemal dwukrotnie przewyższająca sumę ściągniętych przez cały okres wojny podatków (jakkolwiek 
wydatnie podwyższonych), i ona to w lwiej części pokryła koszt udziału Stanów Zjednoczonych w wojnie.
  Arrives (fr.) – wybuchające pociski.
  La Libre Belgique („Wolna Belgia”) to konserwatywny katolicki dziennik brukselski, założony w roku 1883 
pod tytułem „Le Patriote” przez braci Louisa i Victora Jourdain. Zawieszony w 1914 roku przez niemieckie 
władze okupacyjne, ukazywał się nielegalnie od lutego 1915 do końca wojny pod tytułem „La Libre Belgique”, 
który zachował również po wojnie. Podziemna działalność jego wydawców była w tym okresie bardzo głośna 
w całej Europie.
  Listy Juniusa („Letters of Junius”) to seria listów anonimowego autora występującego pod pseudonimem 
Junius, ukazujących się w londyńskim dzienniku „The Public Advertiser” od stycznia 1769 do stycznia 1772 
roku, które atakowały z pozycji partii wigów korupcję niektórych dostojników torysowskiego otoczenia Jerzego 
III i występowały w obronie swobód obywatelskich.
  Areopagitica albo przemowa pana Johna Miltona do parlamentu Anglii o swobodę drukowania bez zezwoleń 
(„Areopagitica: a Speech of Mr. John Milton for the Liberty of Unlicenc’d Printing to the Parliament of 
England”) to sławny z elokwentnej argumentacji, szlachetnego tonu i pięknej retoryki traktat Miltona w obronie 
wolności myśli i słowa, napisany w roku 1644 w odpowiedzi na uchwalony przez parlament 13 czerwca 
poprzedniego roku nakaz uzyskiwania imprimatur na każdą wydawaną książkę i na wytoczony Miltonowi na 
mocy tej ustawy proces o dwa wydane bez zewolenia traktaty propagujące prawo do rozwodów. Milton 
rzeczywiście oślepł całkowicie około roku 1652, mimo to w ciągu następnego dwudziestolecia (żył w latach 
1608–74) prowadził dalsze walki polemiczne i stworzył swoje największe arcydzieła poetyckie.
  Gdy trzech ze sobą trzym a... – to często cytowany dwuwiersz „Pieśni w czasie porządku” („A Song in Time 
of Order”, 1852) Algernona Charlesa Swinburne’a (1837–1909), wybitnego poety angielskiego znanego nie 
tylko z nieortodoksyjnej postawy wobec wiktoriańskich konwencji społecznych i literackich, lecz także 
z czynnej sympatii dla ruchów rewolucyjnych i wolnościowych epoki. Inny czterowiersz z tego samego utworu, 
który profesor Roman Dyboski określił mianem „płomiennej diatryby politycznej” („Sto lat literatury 
angielskiej”, s. 491), pojawia się w rewolucyjnych rojeniach Dicka Savage’a. Natomiast należy przypuszczać, że 
wiersze tegoż Swinburne’a, którymi zaczytuje się nieszczęśliwie zakochana Ewelina Hutchins, należą do 
zupełnie odmiennego w tonie, ekstatyczno-zmysłowego nurtu jego poezji erotycznej, wokół której długo 
utrzymywała się atmosfera skandalu, jaki wybuchł po ich ogłoszeniu w tomie „Wiersze i ballady” („Poems and 
Ballads”) w roku 1866.
  Apres la guerre (fr.) – po wojnie.
  Khaki (ang.) – oliwkowy kolor mundurów angielskich i amerykańskich; feldgrau (niem.) – szarozielonkawy 
kolor mundurów niemieckich; bleu horizon (fr.) – szarobłękitny kolor mundurów francuskich z okresu pierwszej 
wojny światowej.
  Kongregacjonaliści, początkowo znani pod nazwą independentów, to jeden z głównych odłamów 
protestantyzmu zrodzony w Anglii w 16 wieku i po raz pierwszy ujęty w ramy doktrynalne w roku 1582 przez 
Roberta Browne’a, samozwańczego kaznodzieję i reformatora, który schronił się wraz ze swymi wyznawcami 
w Holandii. Za rządów Cromwella podniesiony niemal do rangi religii państwowej, kongregacjonalizm stał się 
ponownie przedmiotem prześladowań po restauracji Stuartów, co zadecydowało o emigracji jego wyznawców, 
głównie na kontynent amerykański, gdzie obecnie żyje ogromna większość z 3,5 miliona członków Kościoła 
Kongregacjonalistycznego. Doktryna ich, zbliżona do nauki Kalwina, za jedyny autorytet uznaje Chrystusa, 
odmawiając prawa do rozstrzygania o sprawach wiary jakiejkolwiek władzy duchownej czy świeckiej; 
w konsekwencji kongregacjonaliści nie mają biskupów ani prezbiterów, pozostawiając każdej kongregacji 
całkowitą autonomię i swobodę interpretowania Biblii. Część gmin kongregacjonalistycznych przeszła na 
początku 19 stulecia do Kościoła Unitariańskiego.
  Uniwersytet Kolumbia powstały w roku 1754 jako King’s College, otwarty ponownie po uzyskaniu przez 
Stany Zjednoczone niepodległości pod nazwą Columbia College w 1784, przemianowany w 1896 w wyniku 
stałego rozrastania się i tworzenia coraz to nowych fakultetów na Columbia University, jest najbardziej znaną 
uczelnią wyższą Nowego Jorku i jednym z największych, najwszechstronniejszych i najszacowniejszych 
uniwersytetów amerykańskich w ogóle. Bourne nie przebił się przez Kolumbię zupełnie o własnych siłach, jak 
pisze Dos Passos; dopiero w wieku 24 lat dzięki uzyskanemu stypendium rozpoczął studia (ukończył je w roku 
1913), tak jak później dzięki drugiemu stypendium mógł odbyć podróż po Europie.
  Carnegie Hall, mieszcząca ponad dwa i pół tysiąca osób najsławniejsza sala koncertowa Ameryki na rogu 
Pięćdziesiątej Siódmej Ulicy i Siódmej Alei na nowojorskim Manhattanie, została wybudowana w 1891 roku 
kosztem 2 milionów dolarów wyasygnowanych przez króla stali Andrew Carnegiego i gościła od tej pory chyba 
wszystkie największe sławy muzyczne świata (m.in. już w roku otwarcia dyrygował tutaj wykonaniem swoich 
utworów Czajkowski i swój pierwszy koncert w Ameryce dał Paderewski). Przybudówkę Carnegie Hall stanowi 
piętnastokondygnacjowy wieżowiec, w którym mieści się 150 studiów muzycznych, atelier malarskich, galeria 
sztuki itp.
  John Dewey (1859–1952), twórca doktryny filozoficznej wywodzącej się z pragmatyzmu Williama Jamesa 
(tzw. instrumentalizmu) oraz pionier nowoczesnej pedagogiki i zasłużony społecznik, należał do 
najwybitniejszych indywidualności życia umysłowego Ameryki początków stulecia. Wywarł decydujący wpływ 
na ukształtowanie się radykalnego światopoglądu Bourne’a w czasie jego studiów na Kolumbii, gdzie był 
profesorem filozofii w latach 1904–30. Szkoły w Gary, o których Bourne napisał książkę niewątpliwie pod jego 
wpływem („The Gary Schools”, 1916), były stworzonym w latach 1908–15 eksperymentalnym kompleksem 
szkolnym w ośrodku hutniczym Amerykańskiej Korporacji Stali, Gary w Indianie, i stanowiły próbę 
wprowadzenia w czyn głoszonej przez Deweya doktryny pedagogicznej o „nauce przez działanie” („learning by 
doing”). Chodziło o zastąpienie uświęconego tradycją uczenia przez wbijanie do głowy abstrakcyjnych formułek 
– połączeniem teorii z praktyką, o równoczesne z ogólnym kształceniem przygotowanie do życia i pracy 
zawodowej przez zajęcia ruchowe na wolnym powietrzu, zajęcia praktyczne w warsztatach i laboratoriach itp.
  Nowa Republika („The New Republic”) to mimo niewielkiego nakładu bardzo wpływowy w kręgach 
postępowej elity umysłowej Ameryki tygodnik polityczno-społeczno-kulturalny założony w Nowym Jorku 
w 1914 roku i wychodzący do dzisiaj. Jego współzałożyciel i dożywotni redaktor, Herbert Croly (1869–1930), 
sformułował założenia pisma jako „nie tyle  informowanie i bawienie czytelników, co inicjowanie 
przewartościowań w dziedzinie ich przekonań”. „Nowa Republika” przez cały czas swego istnienia 
reprezentowała stanowisko na amerykańskie stosunki liberalne, co oczywiście nie przeszkadza, że w niektórych 
konkretnych sprawach trudno byłoby je określić tym mianem z perspektywy europejskiej. Z początku 
prowilsonowska, odwróciła się od Wilsona w momencie, gdy doszło do sprawy ratyfikacji przez Stany 
Zjednoczone traktatu wersalskiego, a szczególnie jego klauzul dotyczących Ligi Narodów. Bourne zerwał 
jednakże z „Nową Republiką” znacznie wcześniej, gdy tylko poparła ona pierwsze decyzje prezydenta 
prowadzące do udziału Ameryki w wojnie, w której jako pacyfista i radykał widział śmiertelne zagrożenie dla 
postępu społecznego i rozwoju kultury w swej ojczyźnie.
  Siedem Sztuk („The Seven Arts”) ukazywało się w nowojorskim Greenwich Village zaledwie przez 
kilkanaście miesięcy (od listopada 1916 do październka 1917) z dotacji bogatej miłośniczki sztuki, pani A. K. 
Rankine. Pismo lansowało nowatorskie tendencje i ambitnych awangardowych autorów, wprowadzając w ten 
sposób ważny ferment w życie artystyczne Ameryki, dopóki po dziewięciu błyskotliwych literackich numerach 
redagujący miesięcznik poeta James Oppenheim, podzielając radykalną pasję Bourne’a, nie uczynił z „Siedmiu 
Sztuk” trybuny antywojennej, co spowodowało wkrótce wstrzymanie przez panią Rankine subsydium i w 
konsekwencji śmierć pisma.
  Biuro pana Creela to powołany do życia dekretem prezydenta Wilsona z 14 kwietnia 1917 roku na czas 
wojny (ale działający jeszcze przez rok po jej zakończeniu) Komitet Informacji Publicznej (Committee on Public 
Information), nazywany powszechnie Komitetem Creela (the Creel Committee) od nazwiska dziennikarza, 
publicysty i wydawcy gazet w Kansas i Kolorado, George’a Creela (1876–1953), którego prezydent postawił na 
czele nowo tworzonej agendy po jednorazowym widzeniu, przydzielając mu jako doradców sekretarzy stanu, 
wojny i marynarki. Creel, od początku gorący entuzjasta Wilsonowskiego programu Nowej Wolności, oddał 
prezydentowi nieocenione usługi opublikowaną w czasie kampanii przedwyborczej 1916 roku książką „Wilson 
and the Issues” („Wilson a żywotne kwestie”), następnie zaś z własnej inicjatywy przedłożył opracowany 
w najdrobniejszych szczegółach memoriał o potrzebie stworzenia wojennego urzędu do spraw informacji. 
Prowadzona z wielką energią wszelkimi dostępnymi środkami działalność Komitetu Informacji przekroczyła 
swoim zasięgiem i efektami najśmielsze oczekiwania, w krótkim czasie niemal całkowicie jednocząc 
w patriotycznym zapale izolacjonistyczne i etnicznie zróżnicowane społeczeństwo amerykańskie. Statutowo 
Komitet miał uprawnienia do prowadzenia jedynie kampanii propagandowych, faktycznie spełniał jednak 
również funkcje cenzury, szczególnie w odniesieniu do informacji nadchodzących z zagranicy i wysyłanych 
z kraju, jakkolwiek Kongres wyraźnie odmówił prezydentowi zezwolenia na wprowadzenie cenzury wojennej.
  Kliką z Ohio (Ohio Gang) nazywano grupę skorumpowanych polityków z okresu administracji następcy 
Woodrowa Wilsona, republikańskiego prezydenta Warrena Hardinga (1865–1923). Tuzinkowy wydawca gazety 
w prowincjonalnej mieścinie Marion w Ohio, następnie senator z tego stanu wysunięty jako kompromisowy 
kandydat na stanowisko prezydenckie, Harding utrafił w nastroje ogromnej większości amerykańskich 
wyborców, zmęczonych wojną oraz Wilsonowskimi apelami do idealizmu i angażowaniem się w sprawy 
europejskie, i odniósł zdecydowane zwycięstwo pod hasłem „normalizacji” („return to normalcy”). Umarł po 
dwu latach sprawowania swego urzędu w nie wyjaśnionych okolicznościach (niektórzy historycy podejrzewają, 
że było to samobójstwo lub zabójstwo przez otrucie) w momencie, gdy zaczynało wychodzić na jaw, że znaczna 
grupa jego politycznych przyjaciół (wśród nich część pościągana na najwyższe stanowiska państwowe 
z rodzinnego Ohio) dopuściła się, zresztą zapewne bez jego wiedzy, horrendalnych nadużyć, które zmusiły 
następnego prezydenta, Calvina Coolidge’a, do powołania w 1924 roku senackiej komisji dla wyjaśnienia 
sprawy. Dochodzenie ciągnęło się aż do 1930 roku i chociaż niewiele wyjaśniło i zakończyło się tylko kilkoma 
wyrokami sądowymi, wykazało niezbicie udział sekretarza spraw krajowych Alberta Falla, sekretarza marynarki 
Edwina Denby i pocztmistrza generalnego Willa Haysa w aferze łapówkowej z wydzierżawieniem prywatnym 
przedsiębiorcom terenów roponośnych Marynarki Wojennej w Kalifornii i Wyoming (tzw. Teapot Dome 
Scandal), roztrwonienie bądź przywłaszczenie milionowych sum przez dyrektora Biura do Spraw Weteranów 
Wojennych Charlesa Forbesa i ledwo kamuflowaną przekupność powiernika zajętej na czas wojny własności 
niemieckiej T. W. Millera. Jednakże najpoważniejsze, choć oczywiście nigdy nie udowodnione zarzuty 
obciążają prokuratora generalnego Harry’ego Daugherty, który za pośrednictwem swego totumfackiego Jessa 
Smitha miał kierować całością nielegalnych machinacji kliki z Ohio, a także ściągać na jej rzecz milionowe 
haracze od syndykatów gangsterskich zajmujących się nielegalną destylacją i wyszynkiem alkoholu po 
wprowadzeniu prohibicji.
  Traurig (niem.) – smutna.
  Idalie królewskie to przekręcony przez małą Ewelinę tytuł „Idylli królewskich” („The Idylls of the King”, 
1859–85), cyklu dwunastu romantycznych poematów jednego z największych poetów wiktoriańskiej Anglii, 
Alfreda Tennysona, w których przetworzył on zbiór legend o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu. W tym 
samym zdaniu Ewelina przekręca również imię żony króla Artura, królowej Ginewry (Guinevere).
  Sir Gilbert Parker (1862–1932) był głośnym na początku stulecia kanadyjskim autorem romansów 
historycznych, do których fabułę czerpał z przeszłości swego kraju; największą poczytnością cieszyła się 
wydana w roku 1896 powieść „The Seats of the Mighty”, która osiągnęła olbrzymi na owe czasy nakład ponad 
stu tysięcy egzemplarzy.
  Niewiasta z Samarii to kobieta, którą Chrystus spotkał przy studni Jakubowej w mieście Sychem (inaczej 
Sychar) w Samarii i prosił, aby go napoiła, w zamian za co obiecał jej „wodę żywą”; jest o tym mowa 
w Ewangelii według Świętego Jana (rozdz. IV, w. 4–29).
  Józef z Arymatei to bogaty Izraelita, który jako członek sanhedrynu, najwyższej żydowskiej instancji 
religijnej i sądowniczej, bał się przyznać do wiary w Chrystusa, jednakże po jego ukrzyżowaniu wyprosił 
u Piłata jego zwłoki i pochował je we własnym grobowcu u stóp Golgoty; jest 0 tym mowa w Ewangelii 
Świętego Mateusza (rozdz. XXVII, w. 57–60), Świętego Marka (XV, 42–46) i Świętego Jana (XIX, 38–42). 
Według późniejszych apokryfów i legend średniowiecznych Józef z Arymatei miał następnie spędzić 42 lata 
w więzieniu, w cudowny sposób żywiony przez Graala, naczynie, w które zbierał krew Chrystusa pod krzyżem 
i które po swoim uwolnieniu przez cesarza Wespazjana około 63 roku n.e. miał przewieźć wraz z włócznią, którą 
Longinus przebił Jezusowi bok, do Brytanii, gdzie założył opactwo w Glastonbury, odgrywające potem 
kluczową rolę w legendach Arturiańskich.
  Baldur (albo Balder względnie Baldr) to jeden z głównych bohaterów mitologii skandynawskiej, znany 
głównie z Eddy.tzw. starszej, syn Odyna 1 Frigg, a małżonek Nanny, uważany przez jednych badaczy za boga 
słońca i lata, a przez innych za boga pokoju. Uosobienie piękna i dobroci, Baldur był miłowany przez 
wszystkich z wyjątkiem złośliwego bóstwa Loki; zginął z jego poduszczenia, od rzuconej przez swego ślepego 
brata Hodera gałązki jemioły, jedynej przedstawicielki świata ożywionego i nieożywionego, od której przezorna 
Frigg zapomniała odebrać przysięgi, że nie uczyni krzywdy jej synowi. Z przydomkiem Pięknego występuje on 
w poemacie szkockiego poety Roberta Buchanana (1841–1901) „Baldur Piękny” („Balder the Beauiiful”), ale 
niewykluczone, że Ewelina spotkała się z tym określeniem w jakimś innym poetyckim opracowaniu popularnej 
w tym czasie legendy, szczególnie w parafrazach „Pieśni Eddy” pióra angielskiego poety z kręgu prerafaelitów, 
Williama Morrisa (1834–1896).
  Umiłowany apostoł Jezusa to oczywiście Święty Jan, który sam o sobie pisze w swojej Ewangelii (XIII, 23) 
jako o „uczniu, którego miłował Jezus”.
  Dante Gabriel Rossetti (1828–82), malarz z wykształcenia, był jednym z założycieli i teoretyków tzw. 
Bractwa Prerafaelitów (PreRaphaelite Brotherhood, 1848–51) głoszącego program odrodzenia sztuki (która ich 
zdaniem od czasów Rafaela uległa postępującej degeneracji) przez przywrócenie jej naturalności odczuwania 
i powrót do wzniosłej tematyki, szczególnie religijnej. Jakkolwiek jako poeta dał się szerzej poznać dopiero 
w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, pierwszą wersję „Błogosławionej dzieweczki” („The Blessed 
Damozel”) ogłosił już w roku 1850 w organie prerafaelitów „The Germ” (później doczekała się licznych 
rozszerzanych wydań); bohaterką poematu jest powołana do chwały niebieskiej dzieweczka, która spogląda 
z góry na Ziemię oczekując chwili mistycznego połączenia z bytującym jeszcze wśród żywych ukochanym. Sir 
Edward Burne Jones (1833–98), który nie należał do pierwotnego Bractwa Prerafaelitów, uczył się malarstwa 
u Rossettiego i uważany jest za najwybitniejszego przedstawiciela tendencji artystycznych prerafaelizmu 
w zakresie malarstwa, grafiki i sztuki stosowanej.
  Unitarianie to wyznawcy protestanckiej doktryny unitarianizmu, wywodzącej się historycznie od braci 
polskich, których wierzenia przeniosły się na teren Wielkiej Brytanii, a stamtąd zawędrowały na kontynent 
amerykański i w pierwszej połowie 19 stulecia wykrystalizowały sią w odrębną szkołę teologiczną. Nazwa 
pochodzi stąd, że unitarianizm zastępuje katolicki dogmat Trójcy Świętej pojęciem Boga w jednej osobie, 
w konsekwencji nie uznając również boskości Chrystusa. Unitarianie zbliżeni są do Kościoła 
Kongregacjonalistycznego w tym, że uważają każdą parafię (kongregację) za autonomiczną i kierują się w swej 
praktyce szeroką tolerancją doktrynalną, nacisk kładąc bardziej na problemy etyczne. Wierzą we wrodzoną 
dobroć natury ludzkiej i głoszą ideały humanitarne, odrzucają natomiast pojęcia takie, jak upadek człowieka, 
odkupienie czy wieczne potępienie.
  Aglavaine i Selizette („Aglavaine et Selysette”) to napisany w roku 1896 mistyczno-symboliczny dramat 
Maurycego Maeterlincka (1862–1949), cieszącego się na przełomie stuleci światową sławą belgijskiego 
modernisty i laureata literackiej nagrody Nobla w roku 1911, którego Ewelina nazywa nieco dalej 
Matturlinkiem.
  Mary Garden (1877–1967), światowej sławy sopranistka pochodzenia szkockiego, o talencie dramatycznym 
równym wokalnemu, śpiewała w 1902 roku w paryskiej Opera Comique partię Melisandy w prapremierze opery 
Debussy’ego „Peleas i Melisanda” napisanej do tekstu sztuki Maeterlincka pod tym samym tytułem; stało się to 
przyczyną zerwania stosunków między kompozytorem a poetą, który chciał w roli primadonny widzieć swoją 
kochankę.
  William John Locke (1863–1930), angielski pisarz urodzony w Indiach Zachodnich, był poczytnym autorem 
pogodnych powieści rozrywkowych bardzo w okresie międzywojennym popularnych również w Polsce; 
pierwszy (i bodajże najgłośniejszy) z jego bestsellerów, „Kochany łazik” („The Beloved Vagabond”), ukazał się 
w roku 1906.
  Trilby (1894) to melodramatyczna historia paryskiej modelki, w której kocha się trzech angielskich adeptów 
malarstwa; pod demonicznym wpływem węgierskiego muzyka i hipnotyzera Svengaliego wybiera ona jednak 
karierę śpiewaczki, lecz po jego nagłej śmierci traci głos i wkrótce również umiera. Autorem tej popularnej na 
początku stulecia, a niepozbawionej pewnych walorów literackich powieści był George du Maurier (1834–96), 
dziad autorki głośnej „Rebeki”, Daphne du Maurier. Wychowany we Francji syn Francuza i Angielki, sławę 
rysownika i powieściopisarza zdobył w Anglii; obok trzech własnych wydanych w ostatnich latach życia 
powieści, ilustrował utwory najwybitniejszych powieściopisarzy wiktoriańskiej Anglii i słynął z satyrycznych 
rysunków publikowanych w „Punchu”, do którego redakcji należał od 1864 roku.
  Vassar College w miejscowości Poughkeepsie na wschodnim brzegu Hudsonu w stanie Nowy Jork jest jedną 
z najbardziej renomowanych prywatnych uczelni dla dziewcząt. Nazwana imieniem Matthew Vassara, bogatego 
miejscowego piwowara, z którego inicjatywy i funduszów powstała w 1861 roku, uczelnia otworzyła pionierskie 
wydziały muzyki i wychowania fizycznego oraz pierwsze w Stanach Zjednoczonych studium tzw. euteniki 
(euthenics) mającej przyczynić się do polepszenia warunków egzystencji człowieka przez oparte na naukowych 
zasadach kształtowanie jego otoczenia.
  Emersonizm to filozofia eseisty i poety Ralpha Waldo Emerson a (1803–82), jednego z najbardziej 
wpływowych pisarzy amerykańskiego romantyzmu. Syn unitariańskiego pastora z Bostonu, sam absolwent 
wydziału teologii przy Uniwersytecie Harvarda, Emerson porzucił po paru latach stan duchowny na rzecz 
świeckiej działalności moralizatorskiej i literackiej. Był głównym twórcą amerykańskiej doktryny filozoficzno-
etycznej zwanej transcendentalizmem, która w wielu swoich elementach bliska jest tendencjom Kościoła 
Unitariańskiego. Wyrosła z reakcji przeciw racjonalizmowi wieku Oświecenia i dogmatyzmowi obowiązujących 
kanonów religijnych i społecznych, a ukształtowana pod wpływem romantycznego idealizmu europejskiego, 
filozofia Emersona odwoływała się do intuicji jako źródła poznania i głosiła mistyczno-panteistyczną wiarę 
w jedność człowieka ze światem. Praktyczną konsekwencją tego było uznanie autonomii moralnej każdej 
jednostki ludzkiej, która miałaby się kierować w swym postępowaniu jedynie nakazami własnego sumienia 
i rozsądku, oraz wiara w postęp ogólny przez indywidualne doskonalenie się wewnętrzne człowieka.
  Dom Hulla (Hull House), sławny w Ameryce dom opiekuńczy, założony został w 1889 roku przez dwie 
chrześcijańskie społeczniczki, Jane Addams (1860–1935) i Ellen Gates Starr (1859–1940), w starej czynszowej 
kamienicy niejakiego Hulla (stąd nazwa) przy South Halstead Street na chicagoskiej Zachodniej Stronie (West 
Side), dzielnicy slumsów zamieszkałej wówczas w znacznej części przez europejskich imigrantów. Dom Hulla 
prowadził szeroką działalność społeczną (pomoc lekarska, poradnictwo rodzinne, opieka nad dziećmi 
i kobietami), oświatową (kursy zawodowe i dokształcające oraz językowe dla imigrantów) i rekreacyjną. Jane 
Addams, która położyła później również ogromne zasługi w walce o ustawodawstwo społeczne i prawa kobiet 
oraz w międzynarodowym ruchu na rzecz pokoju (była laureatką pokojowej nagrody Nobla w roku 1931), 
opisała historię kierowanej przez siebie placówki w dwóch klasycznych tomach: „Dwadzieścia lat w Domu 
Hulla” („Twenty Years at Hull House”, 1910) i „Drugie dwadzieścia lat w Domu Hulla” („The Second Twenty 
Years at Hull House”, 1930).
  Chicagoski Instytut Sztuki (Art Institute) jest szkołą sztuk pięknych i jednym z najbogatszych dzisiaj muzeów 
świata.
  Saint Pancras Station na rogu Pancras Road i Euston Road jest jednym z głównych londyńskich dworców 
kolejowych, obsługującym połączenia z centralnymi hrabstwami Anglii.
  Marmury Elgina (Elgin Marbles), stanowiący chlubę British Museum wspaniały zbiór antycznych rzeźb 
i reliefów greckich, wymontowano z ateńskich budowli i przetransportowano do Anglii w latach 1801–03 
z inicjatywy Thomasa Bruce’a 7 hrabiego Elgina, ambasadora brytyjskiego w Konstantynopolu (Grecja 
stanowiła podówczas część imperium tureckiego). Elgin, który ubiegł działających równocześnie na terenie 
Grecji agentów Napoleona inwestując w całe przedsięwzięcie 75 tysięcy funtów szterlingów, odprzedał w roku 
1816 swoją kolekcję rządowi brytyjskiemu za niespełna połowę tej sumy i jego pasja zbieracka doprowadziła go 
pod koniec życia do ruiny. Do najcenniejszych eksponatów kolekcji należą posągi i ornamenty z Partenonu 
(dłuta Fidiasza lub jego uczniów), kariatyda z Erechtejonu, fryz ze świątyni Nike i płaskorzeźby z Tezejonu. 
Jakkolwiek sami Grecy (nie mówiąc już o władzach tureckich) czynili wówczas wszystko, by ułatwić Elginowi 
wejście w posiadanie tych bezcennych dzieł sztuki, sprawa wyrwania ich z zabytkowych świątyń i wywiezienia 
do Anglii była potem przez całe dziesięciolecia przedmiotem gwałtownych kontrowersji (m.in. oburzał się na to 
Byron w „Wędrówkach Childe Harolda”); z drugiej strony, zainteresowanie, jakie marmury wzbudziły, stało się 
bodźcem do rozwoju badań nad sztuką starożytną.
  Tower (Tower of London) to otoczona fosą i podwójnym pasem murów średniowieczna twierdza na lewym 
brzegu Tamizy, na miejscu starych rzymskich obwarowań, dziś znajdująca się w pobliżu londyńskiego City. 
Obejmuje cały zespół budowli, z których najstarsza wystawiona została za Wilhelma I Zdobywcy (koniec 11 
wieku), a większość pozostałych za dynastii normandzkiej oraz Henryka III i Edwarda I Plantagenetów (12–13 
wiek). Za panowania niektórych Tudorów i Stuartów (16–17 wiek) Tower był rezydencją królewską, a także aż 
do roku 1820 służył jako więzienie stanu (więziony był tu sir Tomasz More, sir Walter Raleigh i Guy Fawkes 
oraz ścinane kolejne żony Henryka VIII). Po częściowej rekonstrukcji i odnowieniu w 19 i 20 stuleciu mieści 
obecnie bogate zbiory historycznej broni oraz insygniów i klejnotów koronnych.
  Restauracje ABC (Aerated Bread Company) to istniejąca do dziś sieć tanich restauracji w rodzaju bardziej 
obecnie popularnych w Londynie barów szybkiej obsługi Lyonsa.
  Edward Gordon Craig (1872–1966), syn naturalny wielkiej angielskiej aktorki Ellen Terry i znanego 
architekta Edwarda Godwina, w 1897 porzucił aktorstwo (po raz pierwszy wystąpił na scenie w wieku czterech 
lat), by w latach 1900–03 zdobyć sławę kontrowersyjnego nowatorskiego scenografa i reżysera oper Purcella 
i Haendla, pastorałki „Betlejem” Housmana, „Wikingów” Ibsena i „Wiele hałasu o nic” Szekspira. Jednakże 
w późniejszym okresie przygotował już tylko kilka premier (wśród nich w roku 1912 „Hamleta” w Teatrze 
Stanisławskiego w Moskwie) i jego praktyczna działalność inscenizatorska nie odegrała tak przełomowej roli 
w rozwoju teatru naszego stulecia, jak głoszone z ogromną pasją poglądy teoretyczne. Wyznawał ideę 
antynaturalistycznego, impresjonistycznego teatru „totalnego”, w którym wszystkie elementy (architektura 
sceny, dekoracje, kostiumy, oświetlenie, ustawienie i gra aktorów) składałyby się na jedno wielkie 
„symfoniczne” widowisko. W roku 1908 osiadł we Florencji, gdzie do roku 1917 prowadził szkołę teatralną 
Arena Goldoni, a do 1929 wydawał miesięcznik (potem kwartalnik) teatralny o międzynarodowym 
oddziaływaniu „The Mask”. Na gruncie polskim jego przełomowe teorie lansował i realizował Leon Schiller, 
który był jego uczniem. Spośród prac teoretycznych Craiga, oprócz numerów „Maski”, Ewelina mogła w tym 
czasie czytać „Sztukę teatru” („The Art of the Theatre”, 1905), „O sztuce teatru” („On the Art of the Theatre” 
1911), a może także „Ku nowemu teatrowi” („Towards a New Theatre”, 1913).
  Partia progresywna zrodziła się w czerwcu 1912 roku w Chicago w wyniku secesji zwolenników 
eksprezydenta Teodora Roosevelta podczas zjazdu nominacyjnego partii republikańskiej, która wysunęła jako 
swego kandydata do reelekcji aktualnie urzędującego prezydenta Williama Tafta. W dniu 5 sierpnia Roosevelt 
oficjalnie ogłosił powstanie nowej partii na zjeździe zwołanym również w Chicago i przyjął z jej ramienia 
kandydaturę na stanowisko prezydenta, szermując przy tym hasłami pewnych ograniczonych reform. Jednakże 
rozbicie głosów republikańskich między Tafta i Roosevelta z góry przekreśliło szansę obu i łatwe zwycięstwo 
odniósł w wyborach kandydat partii demokratycznej Woodrow Wilson ze swym stosunkowo najliberalniejszym 
programem Nowej Wolności. Jest o tym obszerniej mowa w rozdziałach biograficznych „Szczęśliwy wojak” 
i „Donkiszot z Indiany”.
  Laurence Hope to męski pseudonim, pod którym ukrywała się niejaka Adela Florence Nicolson, z domu Cory 
(1865–1904), córka brytyjskiego pułkownika, a żona generała w Bengalu. W roku 1901 opublikowała ona 
pierwszy zbiór swoich ekstatycznych erotyków nawiązujących do tradycji Wschodu, zatytułowany „Ogród 
Kamy i inne liryki miłosne z Indii, ułożone wierszem przez Laurence’a Hope” („The Garden of Kama and Other 
Love Lyrics from India, Arranged in Verse by Laurence Hope”). Potem napisała jeszcze dwa podobne tomiki 
(ostatni wydany pośmiertnie), w których egzaltowanym swinburne’owskim wierszem opiewała „dążenie 
kochanka do samozatraty w zespoleniu z przedmiotem swoich żądz” i głosiła prawo kobiety do udziału 
w ekstazie miłosnej. Po śmierci męża popadła w depresję i popełniła samobójstwo. Jej erotyki, dziś zapomniane, 
cieszyły się przed pierwszą wojną światową tak wielkim powodzeniem, że niektóre przerobiono na popularne 
szlagiery.
  Barney Oldfield był najsławniejszym kierowcą wczesnego okresu automobilizmu amerykańskiego. Pierwszy 
wyścig wygrał w 1902 jako kierowca eksperymentalnego automobilu skonstruowanego dla reklamy przez Henry 
Forda, który chciał w ten sposób zdobyć kapitały na uruchomienie produkcji tanich popularnych wozów. 16 
marca 1910 ustanowił w Daytona Beach na Florydzie absolutny rekord prędkości pokonując na automobilu 
Benza dystans jednej mili w czasie odpowiadającym szybkości 133 mil na godzinę. Od nazwiska Oldfielda 
pochodzi nazwa marki samochodowej Oldsmobile.
  Powrót na rodzinną glebę („The Return of the Native”) to przeróbka sceniczna znanej powieści Tomasza 
Hardy’ego pod tym samym tytułem, wydanej w roku 1878.
  Back Bay to ekskluzywna dzielnica Bostonu, położona w pobliżu rzeki Karola i Plantów (por. przypis do s. 
89). Wspomniana patrycjuszowska rodzina bostońska, szczególnie zasłużona w 19–wiecznej historii miasta, 
pisała się trochę inaczej, Sargent, co w wymowie brzmi jednak identycznie jak nazwisko Freddiego. Wydała ona 
wybitnych prawników, lekarzy, uczonych i artystów; najsławniejszym jej reprezentantem był żyjący jeszcze 
wówczas, znany na obu kontynentach malarz John Singer Sargent (1856–1923), autor m. in. fresków 
w Bostońskiej Bibliotece Publicznej.
  Lady Augusta Gregory (1859–1932) była jedną z czołowych osobistości odrodzenia narodowego teatru 
irlandzkiego na początku naszego stulecia. W roku 1902 założyła wespół z Williamem Butlerem Yeatsem, 
Johnem Millingtonem Syngem i Georgem Russellem Irlandzkie Narodowe Towarzystwo Teatralne (Irish 
National Theatre Society), z którego po dwóch latach powstał zasłużony później, światowej sławy Abbey 
Theatre w Dublinie. W latach 1911–12 odbyła z tym teatrem tryumfalne tournee po Stanach Zjednoczonych, 
w czasie którego doszło w Filadelfii i Nowym Jorku do burzliwych demonstracji ultrapatriotycznych 
Irlandczyków przeciwko szokującemu realizmowi przedstawień „Kresowego rycerzawesołka” („The Playboy of 
the Western World”) Synge’a. Dla Abbey Theatre, który zasłynął przede wszystkim ze znakomitego 
współczesnego repertuaru irlandzkiego (głównie pióra Yeatsa, Synge’a i Seana O’Casey), lady Gregory napisała 
również sama kilkadziesiąt sztuk, przeważnie jednoaktówek, wśród których najbardziej udane były gwarowe 
komedie z życia chłopów zachodniej Irlandii.
  Lew Nikołajewicz Bakst (1866–1924), rosyjski malarzmodernista, był głównym scenografem utworzonego 
w 1909 roku w Paryżu przez Siergieja Diagilewa rewelacyjnego zespołu Ballets Russes, gdzie wsławił się 
nowatorskimi dekoracjami i kostiumami do takich baletów, jak „Kleopatra” Areńskiego (1909), „Szecherezada” 
RimskiegoKorsakowa i „Ptak ognisty” Strawińskiego (1910), „Popołudnie fauna” Debussy’ego i „Dafnis 
i Chloe” Ravela (1912). Oryginalnością, egzotyką i barwnością swoich wizji scenicznych przyczynił się do 
przezwyciężenia tradycji naturalistycznej scenografii i wywarł ogromny wpływ na rozwój sztuki dekoracyjnej. 
W latach 1913–14 jego najwybitniejsze prace scenograficzne i malarskie były wystawione w Stanach 
Zjednoczonych.
  Utworzony w roku 1915 i działający do 1919 Amerykański Komitet Pomocy dla Belgii (U.S. Commission for 
Relief in Belgium) nazywano Hooverowskim od nazwiska organizatora i kierownika, Herberta Hoovera (1874–
1964), późniejszego (1929–33) prezydenta Stanów Zjednoczonych. Jego niestrudzone zabiegi dyplomatyczne 
i nieprzeciętne zdolności administracyjne wykazane w zaopatrzeniu głodującej Belgii i okupowanej północnej 
Francji w żywność i odzież sprawiły, że po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny prezydent Wilson 
postawił go na czele Federalnego Urzędu Aprowizacji (Federal Food Administration), a następnie wysunął na 
przewodniczącego Międzyalianckiej Rady Aprowizacyjnej (Interallied Food Council). Humanitarne zabiegi 
kierowanych przez Hoovera organizacji uratowały w trudnych latach wojennych i powojennych setki tysięcy 
ludzi w różnych krajach od śmierci głodowej. W okresie powojennym jego działalność objęła również tereny 
polskie.
  Bracia penitenci to członkowie sekretnej świeckiej sekty religijnej działającej w indiańskich 
i hispanoamerykańskich gminach Nowego Meksyku i południowego Kolorado, powstałej z trzeciego zakonu 
franciszkanów i zwanej niekiedy z hiszpańska Los Hermanos Penitentes del Tercer Orden de Franciscanos. Ich 
praktyki, potępione oficjalnie przez rzymskokatolickiego biskupa Santa Fe w 1889 roku, jakkolwiek rzadko 
oglądane przez niewtajemniczonych, mają miejsce do dzisiaj. Odbywają się w zasadzie w Wielkim Tygodniu 
i polegają na dźwiganiu przez bosych i półnagich penitentów, czyli pokutników, ciężkich krzyży i biczowaniu 
się grubymi sznurami; kulminacyjnym punktem obrządku, przypadającym na Wielki Piątek, jest ceremonia 
ukrzyżowania.
  Retablos (hiszp.) to tzw. retabula, czyli malowidła (względnie także płaskorzeźby) stanowiące tylną ścianę 
ołtarza, ustawiane na jego mensie bądź zawieszane nad nią.
  Są to wersety 5 i 6 rozdziału II Salomonowej „Pieśni nad pieśniami” w przekładzie księdza Jakuba Wujka.
  Maksymalistami nazywano w tym czasie w Stanach Zjednoczonych socjalistów o najbardziej radykalnych 
rewolucyjnych przekonaniach. Rewolucjonista Ben Compton tym samym terminem określa na stronie 416 
bolszewików, którzy w wyniku Rewolucji Październikowej przejmują władzę w Piotrogrodzie.
  Call to skrót nazwy ukazującego się w Nowym Jorku dziennika Socjalistycznej Partii Ameryki, „Socialist 
Call” („Głos Socjalistyczny”). Zawieszony w roku 1917 po przystąpieniu USA do wojny, „Call” zaczął się na 
nowo ukazywać dopiero w roku 1935.
  Kuhn, Loeb & Co. to nowojorski dom bankowy, założony w roku 1867 przez Abrahama Kuhna i Solomona 
Loeba, dwu szwagrów, z pochodzenia niemieckich Żydów, którzy dorobili się majątku na handlu towarami 
łokciowymi w Cincinnati. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych bank Kuhna i Loeba stał się jedną 
z największych potęg na Wall Street i groźnym konkurentem Morgana. Szczególnie głośna była jego rola 
w próbie przechwycenia przez Harrimana kontroli nad północnymi kolejami transkontynentalnymi w 1901 roku. 
Po śmierci Solomona Loeba w 1903 na czele banku stanął jeden ze wspólników, Jacob Schiff (1847 – 1920), 
w pewnym okresie osobistość niemal równie znana i potężna jak J. P. Morgan. Dane dotyczące lokat 
zagranicznych banku były oczywiście pilnie strzeżone i są niełatwe do sprawdzenia, wbrew pozorom wydaje się 
jednak, że w latach wojny Kuhn, Loeb & Co. mieli tak jak Morgan kapitały zainwestowane raczej po stronie 
aliantów niż państw centralnych. W ogóle globalna suma kapitałów amerykańskich zaangażowanych 
w Niemczech była w momencie przystąpienia USA do wojny siedemdziesięciokrotnie mniejsza od pożyczek dla 
Anglii i Francji.
  Armagedon (albo Armageddon) to nazwa nadana w „Objawieniu świętego Jana” (rozdz. XVI, w. 16) miejscu, 
w którym ma się rozegrać przed dniem Sądu Ostatecznego decydująca bitwa między siłami dobra i zła 
(prawdopodobnie jest to zniekształcona nazwa judejskiego miasta Megiddo, pod którym w roku 609 p.n.e. 
poległ Jozjasz w bitwie z Egipcjanami). Termin ten, w przenośnym znaczeniu przełomowej batalii, 
spopularyzował w roku 1912 Teodor Roosevelt odnosząc go do rozgrywki partii progresywnej z republikańską; 
później często używano go w odniesieniu do pierwszej wojny światowej.
  Margaret Sanger (1883–1966) była pionierką amerykańskiego i światowego ruchu planowania rodziny; 
z doświadczeń pracy pielęgniarki wyniosła przeświadczenie, że tylko ograniczenie przyrostu naturalnego może 
przynieść postęp społeczny, szczególnie wśród warstw upośledzonych, i rozpoczęła krucjatę na rzecz 
świadomego macierzyństwa. W roku 1915 została postawiona w stan oskarżenia za przesyłanie pocztą 
materiałów dotyczących zapobiegania ciąży, uznawanych wówczas za pornografię, i do sprawy nie doszło tylko 
dzięki akcji protestacyjnej lekarzy i społeczników kierowanej na ręce prezydenta Wilsona. W roku 1916 została 
aresztowana za prowadzenie kliniki świadomego macierzyństwa w Brooklynie. Po wojnie zorganizowała 
pierwszy amerykański (1921) i światowy (1925) zjazd poświęcony sprawie świadomego macierzyństwa.
  Przyjacielska Pomoc (Friends’ Relief), nosząca oficjalnie nazwą Komitetu Wykonawczego Amerykańskich 
Przyjaciół dla Pomocy Europie (American Friends Service Committee for European Relief), została powołana do 
życia w Filadelfii w roku 1917, a w następnym roku otworzyła swoją filię w Londynie. Owi Amerykańscy 
Przyjaciele to oczywiście kwakrzy, którzy nazywają się formalnie Towarzystwem Przyjaciół (Society of 
Friends) i którym religia zakazuje tolerowania jakiejkolwiek przemocy i dyskryminacji, nakazuje natomiast 
propagowanie pokoju i niesienie pomocy wszystkim upośledzonym. Organizatorem Przyjacielskiej Pomocy i jej 
prezesem aż do roku 1927 był kwakierski filozof i historyk Rufus Jones (1863–1948). Za ogromne zasługi 
w pracy charytatywnej i rekonstrukcyjnej w czasie i po obydwu wojnach światowych Przyjacielska Pomoc 
została w roku 1948 odznaczona pokojową nagrodą Nobla. Charakterystyczne, że kwakrem był również twórca 
Amerykańskiego Komitetu Pomocy dla Belgii, Herbert Hoover.
  Komisja Żeglugi Stanów Zjednoczonych (United States Shipping Board) została utworzona już w 1916 roku 
po półtorarocznej walce prezydenta Wilsona z republikańską opozycją w Kongresie, który ostatecznie przyznał 
na początek 50 milionów dolarów na rozbudowę amerykańskiej floty handlowej. Był to zarówno krok 
w kierunku gotowości bojowej, gdyby Stany Zjednoczone zostały mimo wszystko wciągnięte w wojnę, jak 
i ekonomiczna konieczność spowodowana trudnościami amerykańskich eksporterów w wyniku niedoboru 
statków. Przed rokiem 1914 Ameryka posiadała flotę handlową o wyporności niespełna miliona ton i korzystała 
po większej części z usług armatorów zagranicznych, głównie brytyjskich. Skuteczna blokada wojenna państw 
centralnych przez państwa Ententy, która z jednej strony spowodowała unieruchomienie statków niemieckich 
i austriackich w portach macierzystych i neutralnych, z drugiej strony doprowadziła do bolesnych strat i tak 
przeciążonej własnymi frachtami floty angielskiej i francuskiej w wyniku totalnej ofensywy niemieckich łodzi 
podwodnych. W tej sytuacji Komisja Żeglugi powołała tuż po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny 
(16 kwietnia 1917 roku) rządową agencję do skupu, budowy i eksploatacji statków (tzw. Emergency Fleet 
Corporation), która energicznie przystąpiła do budowy nowych i rozbudowy istniejących stoczni oraz 
zasekwestrowała wszystkie przygotowywane dla obcych armatorów jednostki. W rezultacie do dnia zakończenia 
wojny tonaż floty amerykańskiej wzrósł do 10 milionów (ponad 2600 jednostek), co wynosiło wprawdzie o 7 
milionów mniej od początkowych zamierzeń, ale w pełni wystarczyło do przetransportowania do Francji 
kolosalnych ilości sprzętu i wojska, które przesądziły o wynikach wojny. 
  B o r d e 1 a i s (fr.) – dialekt z okolic Bordeaux.
  L e F e u, journal d’une escouade („Ogień, czyli dziennik pewnego plutonu”, 1916) znanego już wówczas 
autora symbolicznych wierszy i naturalistycznych powieści, Henri Barbusse’a (1873–1935), był pierwszą 
powieścią antywojenną, która zdobyła światową sławę; nie spotykany dotąd realizm, z jakim Barbusse 
odmalował swoje przeżycia frontowe, stał się przedmiotem gwałtownych ataków militarystów ł namiętnych 
zachwytów pacyfistów. W roku 1917 powieść otrzymała nagrodę Goncourtów, co skłoniło władze amerykańskie 
do spiesznego cofnięcia uprzedniego zakazu wydania jej w przekładzie angielskim.
  Lasy w okolicach Fontainebleau były miejscem, dokąd najchętniej wyjeżdżali w plener najwięksi malarze 
impresjoniści (Monet, Cezanne, Pissarro, Sisley, Renoir i inni), kontynuując w ten sposób tradycje tzw. szkoły 
barbizońskiej. Heroiczny okres impresjonizmu przypada na lata 1874–86, w których odbyło się pierwsze osiem 
przełomowych wystaw malarzy tej grupy, a więc mówiąc o „starych dobrych dniach impresjonistów” panna 
Felton ma zapewne na myśli raczej późny okres ich twórczości na przełomie stuleci.
  Poważne uszkodzenie przez Niemców w 1914 roku gotyckiej katedry w Rheims we Francji oraz spalenie 
belgijskiego miasta Louvain (Leuven), gdzie między innymi zagładzie uległa Biblioteka Uniwersytecka 
z bezcennymi inkunabułami i rękopisami, należały do najgłośniejszych i najczęściej opisywanych przykładów 
niemieckiego barbarzyństwa. Jednakże kampania propagandowa Komitetu Informacji Publicznej, w dążeniu do 
zmobilizowania amerykańskiej opinii publicznej przeciwko Niemcom, równie chętnie posługiwała się opisami 
prawdziwych czy zmyślonych gwałtów dokonywanych przez nich na dzieciach, kobietach itp.
  Georges Clemenceau (1841–1929) miał długą i burzliwą karierę polityczną. W młodości republikanin 
i radykał, odegrał ważną rolę w obaleniu Drugiego Cesarstwa; potem jako socjalista swymi gwałtownymi 
atakami przyczynił się do kilku przewrotów rządowych; występował namiętnie w obronie Dreyfusa. W latach 
1906–09 był ministrem spraw wewnętrznych i premierem; upadek jego gabinetu spowodowały drastyczne środki 
represyjne zastosowane przeciwko strajkującym robotnikom. Od roku 1913 wydawał gazetę „L’Homme librę” 
(„Człowiek wolny”), którą po konfiskatach wojennych 1914 roku przemianował na „L’Homme enchaine” 
(„Człowiek skowany”). Jego gwałtowne ataki na nieudolność rządu w prowadzeniu wojny spowodowały 
powołanie go ponownie na stanowisko premiera w krytycznym roku 1917; piastując jednocześnie tekę ministra 
wojny, wprowadził rządy silnej ręki, zdławił brutalnie wszelkie przejawy defetyzmu. Na konferencji pokojowej 
był głównym oponentem prezydenta Wilsona, dążył do całkowitego pognębienia Niemiec; był również 
inicjatorem interwencji przeciwko Rosji Radzieckiej. Paradoksalnie, został pokonany w wyborach roku 1919 
jako odpowiedzialny za warunki traktatu wersalskiego krytykowane za zbytnią pobłażliwość wobec Niemiec.
  David Lloyd George (1863–1945) był przez pięćdziesiąt cztery lata (od 1890 roku) członkiem Izby Gmin, 
gdzie występował jako rzecznik walijskiego nacjonalizmu i reform fiskalnych oraz społecznych. „Rozgłos, jaki 
przyniosła mu opozycja przeciw wojnie burskiej, wysunął go na jedno z czołowych miejsc w partii liberalnej, 
z której ramienia był ministrem handlu (1905–08) i skarbu (1908–15); na tym ostatnim stanowisku miał w 1910 
roku głośny konflikt z Izbą Lordów, która odmówiła zatwierdzenia podatków obciążających głównie wielkich 
właścicieli ziemskich kosztami systemu ubezpieczeń społecznych na rzecz ludzi starych i chorych oraz 
programu zwiększonych zbrojeń. Po wybuchu wojny został ministrem zaopatrzenia, następnie wojny (od 
czerwca 1916) i w końcu energicznym premierem (od grudnia 1916 do 1922). Na konferencji pokojowej, 
w obawie przed zbytnim wzrostem potęgi Francji, był zwolennikiem łagodnych warunków wobec Niemiec; 
z tego też powodu przeciwstawiał się prawom terytorialnym Polski do Górnego Śląska, Gdańska i Warmii. 
W roku 1921 przyznał niepodległość Irlandii, co stało się przyczyną upadku jego koalicyjnego gabinetu wskutek 
ustąpienia z rządu przeciwnych temu konserwatystów.
  Linią Francuską nazywano powszechnie w USA największe francuskie towarzystwo okrętowe utrzymujące 
służbę pasażerską i pocztową na liniach transatlantyckich i śródziemnomorskich, noszące oficjalnie nazwę 
Compagnie Generale Transatlantique. Założone w roku 1854 pod nazwą Compagnie Maritime Francaise przez 
braci Jacoba Emila i Izaaka Pereire’ow, bankierów i potentatów kolejowych i morskich początkowo związanych 
z Jakubem Rothschildem, a następnie prowadzących z nim ostrą walkę konkurencyjną, towarzystwo uzyskało w. 
roku 1861 koncesję na uruchomienie połączenia z Antylami i Meksykiem, w 1864 linii Hawr – Nowy Jork, a w 
latach 1879–80 komunikacji z państwami Maghrebu. Amerykanie udający się do Europy w czasie pierwszej 
wojny korzystali najchętniej z parowców Linii Francuskiej, według rozpowszechnionego mniemania 
oszczędzanych przez niemieckie Ubooty bądź z powodu wspomnianego przez pannę Felton, bądź też w wyniku 
cichego porozumienia kapitalistów francuskich z niemieckimi, na mocy którego w zamian za oszczędzanie 
statków CGT miały być oszczędzane określone przedsiębiorstwa niemieckie. Czy i ile w tym było prawdy, 
trudno ustalić bez badań źródłowych, wiadomo jednak, że wbrew krążącym opiniom Linia Francuska straciła 
znaczną ilość statków w toku działań wojennych, o czym wspomina nawet encyklopedia Larousse’a. O Linii 
Francuskiej jest również wzmianka w Kronice XXVIII.
  Mefiez vous... (fr.) – Miejcie się na baczności, wróg słucha.
  Faut pas... (fr.) – Nie trzeba się tym przejmować, hę?
  Cest les Fokkers... (fr.) – To Fokery, gwiżdżą sobie na nas. F o k e r y to oczywiście aeroplany konstrukcji 
holenderskiego inżyniera Anthony Fokkera (1890–1939), który w latach 1912 i 1913 otworzył w Niemczech 
dwie fabryki lotnicze (w Johannesthalu i w Schwerinie) oraz szkołę pilotów. W czasie wojny skonstruował dla 
Niemców kilka kolejnych wersji aeroplanów bojowych, przede wszystkim myśliwskich, które cieszyły się 
renomą bardzo niebezpiecznych; przyczynił się również do zrewolucjonizowania taktyki walk powietrznych 
przez wynalezienie mechanizmu synchronizacyjnego do prowadzenia ognia maszynowego przez śmigło. Po 
wojnie założył fabryki lotnicze najpierw w Holandii, potem w Stanach Zjednoczonych.
  Permettez... (fr.) – Panienka pozwoli.
  Ah, mon colonel... (fr.) – Ależ, panie pułkowniku, to nie dozwolone.
  Monsieur... (fr.) – Mój panie, jestem bratem tej panienki.
  A qua tor ze... (fr.) – punktualnie o godzinie czternastej.
  Poilu (fr.) – dosłownie: kosmaty, zarośnięty; tą żartobliwą nazwą określano w czasie I wojny światowej 
szeregowych żołnierzy francuskich, szczególnie z oddziałów frontowych.
  Lyddit to angielska nazwa kwasu pikrynowego, silnego krystalicznego materiału wybuchowego kruszącego 
o charakterystycznym kwaśnym zapachu, używanego od wojny 1871 roku pod różnymi nazwami w armiach 
całego świata (melinit we francuskiej i rosyjskiej, Grf 88 w niemieckiej, pertite we włoskiej, picrinit 
w hiszpańskiej, szymoza w japońskiej). Ze względu na swoją niebezpieczną wrażliwość na uderzenie oraz silne 
korozyjne działanie na skorupy pocisków ustąpił miejsca trotylowi.
  Abri (fr.).– ziemianka, schron.
  Wschodnia Strona to Lower East Side, południowowschodnia część Manhattanu, położona między Czternastą 
Wschodnią Ulicą, Broadwayem, Fulton Street i East River, znana od trzydziestych lat 19 stulecia jako dzielnica 
największej nędzy i wyzysku. Aż do wprowadzenia w roku 1920 ścisłych kwot imigracyjnych tutaj osiedlały się 
kolejne fale imigrantów – Irlandczyków, Niemców, Słowian, Bałkan czyków, Żydów, Włochów, Chińczyków – 
tworząc odrębne skupiska narodowościowe (była tu na przełomie 19 i 20 stulecia również dzielnica polska). 
W okresie dzieciństwa Teodora Roosevelta, który żył w latach 1858–1919, rejon ten słynął z fabryczek 
potwornie eksploatujących tanią siłę roboczą, nędzarskich kamienic czynszowych, różnego rodzaju spelunek 
i oczywiście idącej z tym wszystkim w parze przestępczości.
  Przedsionkiem Piekieł (Hell’s Kitchen) nazywano pod koniec 19 stulecia zachodnią część środkowego 
Manhattanu między Times Square a Hudsonem (od Dwunastej do Dziewiątej Alei i od Trzydziestej do 
Pięćdziesiątej Dziewiątej Zachodniej Ulicy). Nazwa ta pochodzi od Hell’s Kitchen Gang, powstałej około 1868 
roku pierwszej (później hegemonię objęły następne) z gangsterskich band terroryzujących tę dzielnicę pirsów, 
bocznic kolejowych, składów, fabryczek, warsztatów i ubogich kamienic czynszowych. Terrorowi band w tej 
dzielnicy położyła kres dopiero w 1910 roku prywatna policja zorganizowana przez Nowojorską Kolej Centralną 
(New York Central Railroad), która rozgromiła gangsterów przy użyciu ich własnych krwawych metod.
  Jest to niewątpliwa pomyłka Dos Passosa, gdyż Grover Cleveland, dwukrotny prezydent Stanów 
Zjednoczonych w latach 1885–89 i 1893–97, był demokratą i oczywiście nie powoływałby na stanowisko 
publiczne związanego z partią republikańską Roosevelta. Uczynił to w maju 1889 roku, wkrótce po objęciu 
urzędowania, republikański prezydent Benjamin Harrison, którego administracja przedzielała dwie kadencje 
Clevelanda. Inna rzecz, że Roosevelt pozostał członkiem Komisji Administracji Publicznej (Civil Service 
Commission) do roku 1895, tj. do połowy drugiej kadencji Clevelanda.
  Amerykański pancernik Maine został wysadzony w powietrze 15 lutego 1898 roku podczas wizyty w porcie 
hawańskim na Kubie, co stało się bezpośrednią przyczyną wojny amerykańskohiszpańskiej. Teodor Roosevelt, 
w tym czasie podsekretarz marynarki w republikańskiej administracji Williama McKinleya, przystąpił 
natychmiast po wypowiedzeniu wojny do formowania swego otoczonego później legendą ochotniczego pułku 
kawalerii tzw. Twardych Jeźdźców (Rough Riders).
  Stan Imperialny (Empire State) to pompatyczna nazwa używana niekiedy dla określenia stanu Nowy Jork.
  Thomas Collier Platt (1833–1910), kilkakrotny członek Izby Reprezentantów i Senatu Stanów 
Zjednoczonych, zajął w 1888 miejsce swego zmarłego szefa i protektora, wpływowego przywódcy 
republikańskiego Roscoe Conklinga, i w ciągu kilku lat stał się wielkorządcą republikańskiej machiny partyjnej 
stanu Nowy Jork. Roosevelt, który reprezentował reformatorskie skrzydło republikanów, jakkolwiek został 
wybrany w 1898 gubernatorem w znacznej mierze dzięki poparciu Platta, wkrótce zaczął atakować z taką sita 
korupcję republikańskiego aparatu administracji stanowej, że zagroziło to pozycji wszechwładnego dotąd 
kacyka. Objęcie przez Roosevelta stanowiska prezydenta przypieczętowało ostatecznie karierę polityczną Platta.
  Leon Czolgosz (1873–1901), fanatyczny anarchista, „zrobił” Roosevelta prezydentem oddając 6 września 
1901 roku na Wystawie Panamerykańskiej w Buffalo śmiertelne strzały do ówczesnego prezydenta Williama 
McKinleya; Roosevelt, jako wiceprezydent, automatycznie objął po nim urząd.
  Tęga Pałka (Big Stick) to określenie użyte przez Teodora Roosevelta publicznie po raz pierwszy jako 
argument na rzecz rozbudowy Marynarki Wojennej w mowie wygłoszonej 2 września 1901 roku na Targach 
Stanowych w Minnesocie. Powiedział on wówczas: „Zawsze podobało mi się. zachodnioafrykańskie przysłowie: 
»Przemawiaj łagodnie i noś tęgą pałkę, a zajdziesz daleko«”. („I have always been fond of the West African 
proverb: »Speak softly and carry a big stick,– you will go far»”.) Podchwycony przez prasę, termin ten był 
używany później na określenie Rooseveltowskiej polityki z pozycji siły, zarówno w sprawach zagranicznych, jak 
i wewnętrznych. Szczególnie chętnie posługiwała się nim wroga mu prasa, gdy Roosevelt w pierwszych latach 
swej prezydentury rozpoczął akcję przeciwko spekulacjom wielkich trustów.
  Afera ze wspomnianymi czterdziestoma milionami była przyczyną tzw. procesu Pulitzerowskiego.
  Zaproszenie w dniu 18 października 1901 roku na lunch do Białego Domu Bookera Taliaferro Washingtona 
(1856–1915) odbiło się wówczas szerokim echem i komentowane było szczególnie na Południu jako pierwszy 
z licznych później skandali nowego prezydenta. Washington był bowiem ćwierć krwi Murzynem, synem 
niewolnicy Mulatki i białego. Przebiwszy się o własnych siłach przez murzyński Hampton Institute w Hampton 
(Wirginia), założył w 1881 roku głośny później Tuskegee Institute w Tuskegee (Alabama), który postawił sobie 
za cel kształcenie zawodowe Murzynów, tak by byli oni przygotowani do objęcia kierowniczych stanowisk 
wśród swoich pobratymców. Świetny pisarz i mówca oraz wybitny autorytet w dziedzinie pedagogiki, znany 
w tym czasie już nie tylko w całych Stanach, ale i w Europie, Washington był zwolennikiem ścisłej segregacji 
rasowej, uważając, że emancypacja i równouprawnienie przyjdą same, gdy Murzyni zdołają wykształcić 
dostatecznie szeroką elitę intelektualną i finansową.
  Łoś Rosochaty (Bull Moose, dosłownie: byk łosia) został wybrany w roku 1912 na emblemat nowo 
utworzonej partii progresywnej, którą zaczęto wkrótce nazywać Partią Łosia Rosochatego (Bull Moose Party). 
Był to ukłon w stronę Teodora Roosevelta, który w roku 1900, z okazji wysunięcia swojej kandydatury na 
stanowisko wiceprezydenta, napisał w liście do Marcusa Hanny, jednej z najwplywowszych wówczas 
osobistości partii republikańskiej: „Jestem silny jak łoś rosochaty i możecie mnie wykorzystywać do 
ostateczności” („I am as strong as a bull moose and you can use me to the limit”).
  Zamach na Roosevelta w toku trójstronnej (bo obok demokratycznej i republikańskiej brała w niej udział 
partia progresywna) kampanii miał miejsce 14 października 1912 roku. było to jednak nie w Duluth 
w Minnesocie, jak omyłkowo pisze Dos Passos, lecz w Milwaukee w Winsconsin i życie ocalił eksprezydentowi 
nie tyle gruby manuskrypt w kieszeni, ile futerał od okularów, o który załamał się tor pocisku. Wyrwawszy 
chorego umysłowo zamachowca z rąk tłumu, Roosevelt rzeczywiście wygłosił z kulą w piersi mowę, w której 
powiedział powiewając przestrzelonym rękopisem: „Trzeba czegoś więcej niż to, by zabić łosia rosochatego” 
(„It takes more than that to kill a bull moose”).
  Klub Ananiasza (Ananias Club) to wymyślony przez Roosevelta fikcyjny klub, o przynależność do którego 
pomawiał wszystkich, których prawdomówność chciał podać w wątpliwość. Ponieważ nie obowiązywała jeszcze 
wtedy zasada zabraniająca korespondentom przy Białym Domu przytaczania nieoficjalnych wypowiedzi 
prezydenta, spotykało to szczególnie często dziennikarzy nie tylko, gdy podawali do prasy wiadomości 
nieprawdziwe, lecz także gdy cytowali wypowiedzi z politycznych względów niewygodne. Nazwa fikcyjnego 
klubu jest aluzją do biblijnego Ananiasza („Dzieje Apostolskie”, rozdział V), który wraz z żoną Saphirą został 
rażony śmiercią za okłamanie świętego Piotra (zataił część sumy uzyskanej ze sprzedaży roli, a przeznaczonej na 
ofiarę dla kościoła).
  Nom de Dieu (fr.) – dosłownie: imię Boże; jest to jednak przekleństwo, które można by przetłumaczyć: do 
pioruna.
  Imionami trzech muszkieterów z powieści Dumasa – Atosa, Portosa i d’Artagnana – ochrzcili samych siebie 
Dos Passos i jego dwaj nieodłączni towarzysze z sekcji 60 Ochotniczego Korpusu Sanitarnego, Robert Hillyer 
(później znany poeta) i Frederik van den Arend, wszyscy trzej byli harvardczycy. Nazywali siebie też trzema 
omleterami od wspólnych wypraw dla uzupełnienia i urozmaicenia mizernych racji przydziałowych posiłkami 
w okolicznych restauracyjkach, gdzie zwykle podawano omlety z frytkami.
  Bisque (fr.) – zupa rakowa.
  Fais ce... (fr.) – rób co chcesz.
  Saute bourguignon (fr.) – wołowina po burgundzku smażona z cebulką i przyprawiana czerwonym winem.
  Wspaniały renesansowy zespół pałacowy z pięknymi ogrodami, którego budowę rozpoczął w roku 1527 król 
Franciszek I, oglądał Dos Passos podczas postoju w odległym o 60 km od Paryża Fontainebleau na samym 
początku podróży konwoju ambulansów Amerykańskiego Czerwonego Krzyża do Włoch w listopadzie 1917 
roku.
  Jean Jacques to oczywiście Rousseau.
  Wojny galickie to słynne siedem ksiąg „Commentarii de bello Gallico” (około 58–44 p.n.e.), w których 
Juliusz Cezar opisał piękną prozą swój podbój Galii.
  Estaminet (fr.) – szynk.
  Cepes provencales (fr.) – gatunek pospolitych na południu Francji grzybów z rodziny borowikowatych.
  Promenoir – we francuskich salach widowiskowych rodzaj półkolistego korytarza przeznaczonego dla 
widzów stojących, otaczającego odgrodzone zwykle balustradą miejsca siedzące.
  Vin de cassi s... (fr. i niem.) – wino z czarnych porzeczek i dziewczyna taka czarna w świetle księżyca lubiła 
sporty zimowe.
  Charakterystyczne fokajskie posążki nagich kobiet ze sztywno rozstawionymi nogami niejednokrotnie 
znajdowano w Marsylii, założonej pod nazwą Massalia około 600 roku p. n. e. przez Greków z jońskiego miasta 
Fokaja na wybrzeżu Azji Mniejszej, którego ruiny znajdują się w dzisiejszej Turcji około 40 km na północny 
wschód od Izmiru, czyli starożytnej Smyrny. Okres największego rozkwitu Massalii jako kolonii greckiej datuje 
się od roku mniej więcej 540, kiedy podbój Fokai i innych miast jońskich przez Persów ściągnął tutaj licznych 
greckich kolonistów.
  Wzięty Korespondent był to zapomniany dziś pisarz Gouverneur Morris, wnuk sławnego męża stanu 
i dyplomaty o tym samym imieniu z okresu amerykańskiej wojny o niepodległość. Jak pisze Dos Passos 
w swoim „nie obowiązującym pamiętniku” („The Best Times; An Informal Memoir”, 1966), „choć wydawał się 
nam niesłychanie podtatusiały – mógł mieć pięćdziesiątkę – okazał się znakomitym kompanem”. 
W rzeczywistości Morris miał wówczas czterdzieści jeden lat (ur. 1876).
  Serownicą (cheesebox) przezwali ironicznie konfederaci podczas wojny secesyjnej wybudowany przez 
szwedzkiego konstruktora Johna Ericssona w 1862 roku opancerzony okręt bojowy armii Unii, 
o charakterystycznym obłym kształcie, S. S. „Monitor”. Dał on początek całej klasie okrętów bojowych zwanych 
monitorami, używanych aż do pierwszej wojny światowej. O bardzo płytkim zanurzeniu i jednej wyposażonej 
zwykle w dwa działa wieżyczce pośrodku, monitory dostosowane były do działań w rejonach przybrzeżnych, 
szczególnie do ostrzeliwania umocnień brzegowych.
  Cest la guerre... (fr.) – To wojna; przetrzepie im się skórę; gwiżdżę na to. 
  Petit 1apin (fr.) – (Nazywała go) swoim króliczkiem.
  Wybudowana w 1907 roku w nieco protensjonalnym neoklasycznym stylu Komora Celna (Custom House) 
znajduje się w pobliżu południowego cypla Manhattanu koło Battery, pomiędzy ulicami Whitehall i State. 
Oprócz władz celnych mieściło się w tym budynku wiele innych urzędów, m. in. dzielnicowy urząd skarbowy, 
poczta, Urząd Hydrograficzny Marynarki i Biuro Statystyczne Ministerstwa Handlu.
  Okrągłe słupki malowane w czerwone i białe spiralne pasy stanowią po dziś dzień emblemat ustawiany czy 
wywieszany przed wszystkimi amerykańskimi razurami, czyli męskimi zakładami fryzjerskimi.
  Viva los Aliados! (hiszp.) – Niech żyją alianci! Viva Maura! (hiszp.) – Niech żyją Maurowie! (tu w znaczeniu 
Hiszpanie).
  Mostachos (hiszp.) – wąsy.
  Tłucznie (Ripraps) to sztuczna wyspa na zatoce Chesapeake, nazwana tak od podłoża tłuczonego kamienia, 
na którym została wybudowana.
  Dwuminutowi mówcy naprawdę nazywani byli czterominutowymi mówcami (fourminute speakers) i tak, 
zgodnie ze wszystkimi źródłami, nazywa ich sam Dos Passos w swojej monograficznej książce „Wojna pana 
Wilsona” („Mr. Wilson’s War”, 1962). Była to olbrzymia, siedemdziesięciopięciotysięczna ochotnicza armia 
cywilnych aktywistów, zmobilizowana do wygłaszania we wszelkich możliwych miejscach publicznych (w 
teatrach, kinematografach, salach koncertowych, parkach, na ulicach itp.) czterominutowych przemówień 
propagandowych na aktualne tematy, przygotowywanych przez Komitet Informacji Publicznej.
  Iglica Waszyngtona (Washington Monument) to górująca nad krajobrazem Waszyngtonu około 
stusiedemdziesięciometrowa budowla w kształcie obelisku o siedemnastometrowej kwadratowej podstawie, 
wzniesiona z bloków kamiennych sprowadzonych ze wszystkich stanów, jak również ofiarowanych przez obce 
rządy i osoby prywatne. Jej budowa ciągnęła się z długimi przerwami od roku 1832, gdy z okazji setnej rocznicy 
urodzin twórcy republiki i jej stolicy, George’a Washingtona, powołano narodowy komitet budowy pomnika ku 
jego czci, aż do roku 1884, gdy budowę ukończono. W roku 1888 Iglica została udostępniona publiczności, 
która przez pierwsze lata, aż do zainstalowania wind, tłumnie drapała się po 898 spiralnych stopniach na 
umieszczoną blisko szczytu platformę obserwacyjną, by obejrzeć piękną panoramę miasta.
  William John Burns (1861–1932) byi twórcą i dyrektorem prywatnej agencji detektywistycznej w rodzaju 
osławionej Agencji Pinkertona; nosiła ona nazwę William J. Burns International Detective Agency i w okresie 
wojny współdziałała z publicznym aparatem śledczym. W późniejszym okresie (1921–24) Burns był dyrektorem 
Biura Śledczego przy Departamencie Sprawiedliwości Stanów Zjednoczonych.
  Oddziały generała Pershinga to Amerykańskie Siły Ekspedycyjne (American Expeditionary Force) we 
Francji. Generał John Joseph Pershing (1860–1948) miał za sobą długą karierę bojową, nim w roku 1917 został 
powołany przez prezydenta Wilsona na stanowisko głównodowodzącego wojsk amerykańskich w Europie. Jako 
oficer kawalerii walczył w roku 1886 przeciwko sławnemu wodzowi Apaczów, Geronimo, w latach 1890–91 
przeciw Siuksom, w 1898 na Kubie, w latach 1899–1903 oraz 1906 i 1909–1913 przeciwko powstańcom na 
Filipinach, w roku 1916 stał na czele karnej ekspedycji wojsk amerykańskich przeciwko „Panczo” Villi 
w Meksyku. Na stanowisku głównodowodzącego we Francji wykazał się zdolnościami ogranizacyjnymi, dzięki 
którym naprędce formowane i szkolone oddziały amerykańskie stały się szybko pełnowartościowymi 
jednostkami liniowymi.
  Avez vous fiance... (fr.) – Ma pani narzeczonego? To nic nie szkodzi. Chce się pani ze mną dziś wieczorem 
przespać? Tak, tak. A ile?
  Arthur James Balfour (1848–1930) był od roku 1874 członkiem Izby Gmin z ramienia partii konserwatywnej, 
a od roku 1885 piastował kilka kolejnych stanowisk rządowych (m.in. premiera w latach 1902–06 i pierwszego 
lorda admiralicji w latach 1915–1916), nim został w roku 1916 ministrem spraw zagranicznych w koalicyjnym 
rządzie Lloyda George’a. Pozostawał na tym stanowisku do roku 1919 i wsławił się głównie zredagowaniem 
w roku 1917 tzw. deklaracji Balfoura, w której Wielka Brytania gwarantowała Żydom prawo osiedlania się 
w Palestynie, oddanej później na mocy traktatu wersalskiego pod zarząd brytyjski jako terytorium mandatowe.
  Ojcowie Pielgrzymi (Pilgrim Fathers) to pierwsza grupa zbuntowanych przeciw Kościołowi Anglikańskiemu 
purytańskich osadników, którzy 21 grudnia 1620 roku przybyli na statku „Mayflower” z Southampton do 
brzegów dzisiejszego Massachusetts i założyli w miejscu, które nazwali Plymouth, Pierwszą stałą kolonię na 
terenie Nowej Anglii.
  Uniwersytet w Princeton (Princeton University), założony w roku 1747 przez prezbiteriańskiego pastora 
Jonathana Dickinsona jako College Stanu New Jersey w jego prywatnym domu w Elizabeth i w roku 1756 
przeniesiony do Princeton, był czwartą wyższą uczelnią na kontynencie amerykańskim. Jest to jeden 
z najbardziej renomowanych i ekskluzywnych uniwersytetów amerykańskich, który m. in. do dziś dnia prawie 
nie przyjmuje kobiet. Woodrow Wilson, który był jego pierwszym świeckim rektorem w latach 1902–10 (por. 
rozdział „Miister Wiilson”), zapoczątkował tu system indywidualnych preceptorów, który doprowadził do tego, 
że obecnie jeden członek fakultetu przypada na 5–6 studentów. Tygrys („The Princeton Tiger”) to istniejące od 
roku 1882 studenckie pismo humorystyczne.
  Albert Jeremiah Beveridge (1862–1927) był republikańskim senatorem z Indiany w latach 1899–1911. 
Wierny poplecznik Teodora Roosevelta, dał się poznać w swojej działalności kongresowej jako jeden 
z ważniejszych realizatorów jego antymonopolistycznej polityki wewnętrznej i imperialistycznej polityki 
zagranicznej. W roku 1912 należał do czołowych współtwórców partii progresywnej, z której listy bez 
powodzenia kandydował na stanowisko gubernatora stanu Indiana. Ostatnie lata życia poświęcił pracom 
historycznym.
  Cientificos (hiszp.) – dosłownie: uczeni; mianem tym nazywano członków partii popierającej dyktatora 
Porfirio Diaza, po większej części właścicieli wielkich latyfundiów.
  Tzw. proces Pulitzerowski był reperkusją wypadków roku 1903, w wyniku których USA opanowały strefę 
Kanału Panamskiego, o czym jest mowa w rozdziale „Szczęśliwy wojak”. W pięć lat później sensacyjny 
dziennik nowojorski „World”, własność magnata prasowego Josepha Pulitzera, zarzucił prezydentowi 
Teodorowi Rooseveltowi w serii ostrych artykułów, że jego rząd wyreżyserował rebelię w celu oderwania 
Panamy od Kolumbii, a dziennik „Indianapolis News”, opierając się na materiałach „Worldu”, wystąpił 
z oskarżeniem, że z 40 milionów dolarów wyasygnowanych przez Kongres na spłacenie francuskiego 
towarzystwa, które pod kierunkiem budowniczego Kanału Sueskiego, Ferdinanda Lessepsa, wykonało w latach 
1881–89 część robót w Panamie, nim zbankrutowało, zaledwie 3,5 miliona trafiło do kas towarzystwa, reszta zaś 
utonęła w kieszeniach amerykańskich bankierów, pośredników i adwokatów, którzy zawczasu wykupili prawa. 
Prezydent Roosevelt odpowiedział, że owe 40 milionów zostało wypłacone rządowi francuskiemu, który miał się 
zająć ich rozdziałem, na co „World” zareplikował, że jest to sprzeczne ze złożonymi uprzednio pod przysięgą 
zeznaniami rzecznika interesów francuskich, adwokata Williama Cromwella, który stwierdził, że cała suma 
została wpłacona do banku J. P. Morgana, a rozdzielił ją on sam. W rezultacie 15 grudnia 1908 Roosevelt 
wystosował w tej sprawie orędzie do Kongresu i 17 lutego 1909 rząd wniósł do sądu w Waszyngtonie oskarżenie 
przeciwko Pulitzerowi i dwu jego redaktorom o oszczercze pomówienie Roosevelta, Morgana, Cromwella, 
sekretarza stanu Elihu Roota i jeszcze paru osób. Do rozprawy jednak nie doszło, gdyż rząd wkrótce wycofał akt 
oskarżenia, pozostawiając na zawsze domniemanie, że zarzuty Pulitzera nie były bezpodstawne.
  Wielka Stara Partia (Grand Old Party) to określenie powszechnie używane od roku 1890 na oznaczenie Partii 
Republikańskiej.
  Raymond Poincare (1860–1934) był w latach 1887–1903 deputowanym, a w. latach 1903–13 senatorem 
z ramienia prawicowych republikanów i piastował począwszy od roku 1893 kilka stanowisk ministerialnych, 
nim w roku 1912 został powołany na stanowisko premiera – i ministra spraw zagranicznych, a w roku 
następnym wybrany prezydentem Republiki, którym pozostał aż do roku 1920. Nieprzejednany wróg Niemiec, 
jako premier i prezydent prowadził politykę wzmagania zbrojeń i umacniania Ententy przed wybuchem wojny, 
bezwzględnej walki aż do zwycięstwa w czasie jej trwania oraz narzucenia państwom centralnym jak 
najtwardszych warunków pokojowych i bezwzględnego egzekwowania reparacji wojennych po jej zakończeniu. 
Następnie był jeszcze dwukrotnie powoływany na stanowisko prawicowego premiera w momentach ostrych 
kryzysów (1922–24 i 1926–29); za pierwszym razem wobec niemożności wyegzekwowania od Niemiec 
należnych reparacji zarządził zajęcie Zagłębia Ruhry (1923), za drugim przeprowadził drastyczną dewaluację 
franka uzyskując w 1928 roku jego stabilizację na poziomie jednej piątej uprzedniej wartości.
  Konstantyn I (1868–1923) był królem Grecji w latach 1913–17 oraz 1920–22. Kształcony w Niemczech 
i ożeniony z Zofią Hohenzollern, siostrą cesarza Wilhelma II, reprezentował w czasie wojny orientację 
proniemiecką, co było powodem ciągłych konfliktów z proalianckim premierem Eleuteriosem Wenizelosem, 
który ostatecznie utworzył separatystyczny proaliancki rząd w Salonikach. Zmuszony pod naciskiem aliantów do 
abdykacji na rzecz młodszego syna Aleksandra I, za którego rządów Grecja przystąpiła do wojny po stronie 
Ententy, powrócił na tron po jego śmierci, by zostać ponownie zmuszonym do abdykacji na rzecz starszego syna 
Jerzego II w wyniku klęski, jaką Grecja poniosła w niefortunnej wojnie z Turcją o posiadłości w Azji Mniejszej. 
Hibben był korespondentem Associated Press w Grecji w okresie kampanii 1915 roku.
  Sir Henry Deterding (1866–1939) stał od roku 1900 na czele Royal Dutch Petroleum Company, którą drogą 
kilku kolejnych fuzji przekształcił w wielki trust naftowy Królewsko-Holenderski Shell (Royal Dutch Shell), 
prowadzący bezwzględną walkę konkurencyjną o tereny roponośne w Azji Mniejszej, Rosji i Ameryce 
Południowej z amerykańską Standard Oil Company; utrata zagłębia w Baku, której przeciwdziałał popierając 
interwencję w Rosji i generała Denikina, skłoniła go w latach trzydziestych do postawienia na Hitlera, dzięki 
któremu miał nadzieję odzyskania utraconych posiadłości. 
  Sir Basil Zaharow (1850–1936), Grek urodzony w Anatolii i wychowany w Anglii, uchodził za największego 
handlarza broni w historii; miał powiązania równocześnie z angielskimi (Vickers-Armstrong), niemieckimi 
(Krupp) i francuskimi (Schneider-Creusot) koncernami zbrojeniowymi i wywierał zakulisowe naciski na decyzje 
polityczne m. in. Lloyda George’a i Clemenceau. 
  Hugo Stinnes (1870–1924), syn niemieckiego przemysłowca, począwszy od 1892 roku zaczął budować 
ogromne imperium przemysłowe, które w okresie wojny stanowiło jedno z głównych ogniw niemieckiego 
potencjału zbrojeniowego; w chwili śmierci kontrolował podobno około 1300 firm w dziedzinie kopalnictwa, 
hutnictwa, budowy okrętów, transportu, bankowości, prasy, hotelarstwa i przemysłu naftowego (ogromne tereny 
roponośne w Ameryce Południowej).
  Henry Ward Beecher (1813–87), brat autorki „Chaty wuja Toma”, Harriet Beecher Stowe, i proboszcz 
kongregacjonistycznej parafii w Brooklynie, zasłynął jako liberalny kaznodzieja, orator i pisarz podejmujący 
aktualne problemy polityczne, społeczne i moralne; m. in. zwalczał niewolnictwo i propagował prawa wyborcze 
kobiet, wolny handel oraz teorię ewolucji.
  Tout le long... (fr.) – Szliśmy we dwoje wzdłuż brzegów Tamizy, upajając się cudowną chwilą.
  Wodowanie przez stocznie amerykańskie stu statków oceanicznych dla upamiętnienia Święta Niepodległości 
(4 lipca) 1918 roku poprzedzone było szeroką kampanią prasową wychwalającą to osiągnięcie z góry jako 
manifestację bezprzykładnego zapału patriotycznego Amerykanów. W rzeczywistości, jak podkreśla Dos Passos 
w „Wojnie pana Wilsona”, spuszczono w tym dniu na wodę o pięć statków mniej, co i tak było liczbą 
fantastyczną. Można przypuszczać, że autor tej pisanej post factum notatki zachęcającej do dalszego wysiłku 
produkcyjnego, która zapewne wyszła z biur Komitetu Informacji Publicznej, dobrze znał prawdziwą liczbę 
zwodowanych jednostek, wolał jednakże nie odstępować od utrwalonego w wyobraźni publicznej sloganu stu 
statków.
  Embusques (fr.) – (stanowiska) dekownicze. 
  Marechal des logis (fr.) – wachmistrz.
  La guerre c’est... (fr.) – Wojna to świństwo, a zwycięstwo to wielka bujda.
  Omelettes... (fr.) – omlety z frytkami.
  Birbantierzy gwardii to w wolnym przekładzie przezwisko nadane przez kolegów samemu Dos Passosowi 
i jego nieodłącznym towarzyszom Robertowi Hillyerowi i Frederikowi van den Arendowi. W oryginale 
nazywają się oni „grenadine guards”, co kojarzy się na zasadzie kalamburu z „grenadier guards” (grenadierami 
gwardii). W „Najlepszych czasach” tłumaczy Dos Passos pochodzenie przezwiska zwyczajem tej trójki 
przesiadywania wieczorami po służbie w ogródkach okolicznych bistro i zapijania się mocnym białym winem 
zaprawionym syropem z owoców granatu, który po angielsku nazywa się „grenadine”.
  Voie Sacree (Święta Droga) to otoczona legendą, jedyna (obok wąskotorowej linii kolejowej) nie narażona na 
obstrzał niemieckich dział droga długości pięćdziesięciu paru kilometrów, łącząca Verdun z zapleczem frontu. 
W okresie najcięższych walk o Verdun, pomiędzy lutym a grudniem 1916 roku, bez przerwy krążyła po niej tam 
i z powrotem armia 12 tysięcy zarekwirowanych w Paryżu ciężarówek z wojskiem i 2 tysiącami ton zaopatrzenia 
dziennie, ślizgając się i zsuwając do rowów podczas gołoledzi bądź tonąc w półmetrowym błocie podczas 
odwilży.
  A bas la guerr e... (fr.) – Precz z wojną, śmierć glinom, precz z wojną!
  Triage (fr.) – (...po odwiezieniu ładunku do) punktu rozdzielczego...
  P2 to numer ziemianki na linii frontu, w której Dos Passos wraz ze swym współkierowcą Jimem Parshallem 
spędzili noc zaskoczeni niemieckim atakiem gazowym, gdy przyjechali zabrać rannych.
  E n r e p o s (fr.) – na odpoczynek.
  FourdeParis (dosłownie: Piec Paryża), wąwóz w części Lasu Argońskiego zwanej Bois de la Gruerie, na 
południowy zachód od VarennesenArgonne, nie zawsze był spokojnym odcinkiem frontu, tak jak tej jesieni 
1917 roku. Od grudnia 1914 do lipca 1915 Niemcy przypuszczali tu gwałtowne i bezskuteczne ataki, które 
przyniosły wąwozowi sławę jednego z najkrwawszych w tym okresie odcinków nie tylko w Argonnach, lecz na 
całym froncie francuskim. Ponownie zażarte walki toczyły się w tym sektorze we wrześniu i październiku 1918.
  Gruba Berta (z niem.: die dicke Berta, od imienia dziedziczki zakładów Kruppa w Essen, Berty Krupp von 
Bohlen und Halbach) to nazwa nadana przez niemieckich żołnierzy wielkokalibrowemu (420 mm) 
moździerzowi, użytemu po raz pierwszy podczas oblężenia Antwerpii (27 września do 9 października 1914 
roku). Następnie jednak nazwa ta przejęta została powszechnie przez aliantów na określenie 210– i 240–
milimetrowych dział ostrzeliwujących Paryż w 1918 roku, nazywanych przez samych Niemców mianem 
Długiego Maksa (der Lange Max), zapewne ze względu na 34–metrowej długości lufy, które wymagały 
wymiany po każdych 65 strzałach. Niemcy bombardowali Paryż z trzech takich dział od 23 marca do 9 sierpnia 
1918 roku (a więc nie w listopadzie 1917 roku, jak chce Dos Passos), z odległych o 120 km miejscowości, 
początkowo Crepy – en – Laonnois a następnie BeaumontenBeine. W sumie na miasto spadło 367 pocisków 
zabijając 256 osób i raniąc 650. Straty nie były więc zbyt wielkie w zestawieniu z hekatombą na froncie 
i Paryżanie szybko przywykli do obstrzału, który początkowo wywołał krótkotrwałą panikę i exodus z miasta, 
szczególnie gdy w Wielki Piątek 29 marca runęło gotyckie sklepienie ugodzonego kościoła Saint Gervais 
zabijając 91 osób.
  Oponentami moralnymi (conscientious objectors) nazywano ludzi, którzy odmawiali służby wojskowej 
i udziału w wojnie ze względów religijnych i moralnych. 31 maja 1918 roku sekretarz wojny, Newton D. Baker, 
wydał rozporządzenie, mocą którego oponenci moralni mieli być zwalniani od służby wojskowej pod 
warunkiem, że przystąpią bezpłatnie do prac rolnych. Dotyczyło to jednak w praktyce tylko poborowych, którzy 
mogli się wykazać przynależnością do sekt zabraniających posługiwania się bronią, a więc kwakrów, 
mennonitów, badaczy Pisma św. itp. Natomiast pacyfistów i radykałów protestujących przeciwko wojnie 
i poborowi traktowano bezwzględnie, skazując ich na wieloletnie częstokroć więzienie, czego ilustracją są 
d,alsze dzieje Steve’a Warnera i Bena Comptona.
  Escadrille Lafayette (Eskadra imienia Lafayette’a) była to ochotnicza jednostka amerykańskich lotników, 
utworzona w kwietniu 1916 roku pod nazwą Escadrille Americaine przy francuskich siłach powietrznych. Na 
skutek niemieckiego protestu dyplomatycznego z grudnia tegoż roku zmieniono jej nazwę na Escadrille 
Lafayette, pod którą walczyła na froncie francusko-niemieckim, ponosząc ciężkie straty, aż do 1 stycznia 1918, 
kiedy to została wcielona do Amerykańskich Sił Ekspedycyjnych jako 103 Eskadra Myśliwska (103d Pursuit 
Squadron).
  Marraine (fr.) – (...był na utrzymaniu starzejącej się francuskiej) protektorki...
  Paniczny odwrót wojsk włoskich spod Caporetto (obecnie Kobarid w Jugosławii), znany też pod nazwą 12 
bitwy nad Isonzo (dziś Soczą), stał się jednym z najpamiętniejszych epizodów pierwszej wojny światowej dzięki 
wspaniałemu opisowi, jakiego się doczekał w „Pożegnaniu z bronią” Hemingwaya. Rozpoczął się 24 
października 1917 od gwałtownego natarcia silnych zgrupowań niemieckich i austro-węgierskich, które 
przerwały linię frontu na rzece Isonzo, następnie spiesznie uformowaną linię obrony na rzece Tagliamento 
i zostały zatrzymane dopiero 9 listopada na rzece Piave, gdzie około 25 tego miesiąca Włochom udało się. 
umocnić nową linię frontu, która została przełamana na krótko już i niegroźnie dopiero w okresie czerwcowych 
ofensyw następnego roku. Klęska pod Caporetto załamała w znacznej mierze morale armii włoskiej i kosztowała 
ją 800 tysięcy ludzi w zabitych, rannych, wziętych do niewoli i dezerterach, a nowo utworzona linia frontu na 
rzece Piave była ostatnią przeszkodą, której sforsowanie otworzyłoby drogę armiom państw centralnych do 
opanowania całej Lombardii.
  Nikola (zwany także Mikołajem lub Nikitą) I Niegosz (1841–1921) był od roku 1860 księciem, a od roku 
1910 królem Czarnogóry (zwanej także z włoska Montenegro), niewielkiego górskiego państewka nad 
Adriatykiem, którego niepodległość została formalnie zatwierdzona po wojnie rosyjskotureckiej na mocy 
traktatu berlińskiego 1878 roku. Czarnogóra, od razu w roku 1914 wypowiedziawszy wojnę Austrii, stała się po 
upadku Serbii kolejnym celem ofensywy niemieckoaustriackiej i padła po paru dniach bohaterskiej obrony 
w styczniu 1916 roku, król Nikola zaś opuścił na włoskim torpedowcu kraj. Pod koniec 1918 roku utworzone 
przez Nikolę za wzorem Rosji w 1905 Zgromadzenie Ustawodawcze ogłosiło jego detronizację i przystąpienie 
Czarnogóry do Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, w 1929 przemianowanego na Jugosławię.
  Petites femmes (fr.) – (...na promenoirze pełnym wszelkich możliwych) kobietek (oczywiście lekkiego 
prowadzenia).
  Une maison... (fr.) – (...adres) zakładu schludnego, przyzwoitego i wysokiej obyczajności.
  La Corniche (fr.) – to sławna nadbrzeżna szosa biegnąca wzdłuż francuskiej i włoskiej Riwiery od Nicei do 
Genui.
  Czworobok to teren pomiędzy czterema wybudowanymi przez Austriaków na początku 19 stulecia 
twierdzami w miastach Peschiera i Mantua nad dopływem Padu, Mincio, oraz Legnano i Werona nad Adygą, 
które stanowiły kluczowe punkty austriackiego panowania nad północnymi Włochami i odegrały ważną rolę 
w okresie walk Włochów o niepodległość.
  Drury Lane (Drury Lane Theatre) to istniejący od 17 wieku jeden z najbardziej znanych teatrów londyńskich, 
mieszczący się w samym centrum na Russel Street tuż koło Drury Lane. Nie wystawiał on operetek 
w dosłownym tego słowa znaczeniu, natomiast znany był na początku 20 stulecia z różnego rodzaju 
sensacyjnych i spektakularnych widowisk od melodramatów i pantomin do oper i wielkich szlagierów 
filmowych (tu m. in. wyświetlano w latach wojny „Narodziny narodu” i „Nietolerancję”).
  Mediolańska Galeria to Galleria di Vittoro Emanuele II, wybudowany w 1877 roku przeszklony pasaż 
długości 195 i wysokości 50 metrów, z bocznymi odgałęzieniami nadającymi mu kształt krzyża, nazywany 
powszechnie Salonem Mediolanu. Łączy on plac przed katedrą z placem, na którym znajduje się teatr La Scala, 
i stanowi siedzibę eleganckich kawiarni, luksusowych magazynów i renomowanych księgarni.
  Campari Bitters to niskoprocentowy napój alkoholowy używany bądź jako aperitif, bądź jako przyprawa do 
cocktaili.
  Zabaglione (wł.) – napój z kogla-mogla rozcieńczonego winem Marsala, pity na ciepło lub na zimno, często 
w charakterze deseru.
  Erlkonig (niem.) – „Król olch”, jedna z najsławniejszych ballad Goethego, tłumaczona na angielski przez sir 
Waltera Scotta; na polski przetłumaczył ją Władysław Syrokomla.
  Marsala (wł.) – słodkie alkoholizowane wino o ciemnym zabarwieniu, produkowane w okolicach Marsali na 
Sycylii.
  Tenente (wł.) – porucznik.
  Colonnello (wł.) – pułkownik.
  Bella ragazza (wł.) – (...przekomarzali się z tą) śliczną dziewczyną.
  Pronto spaghetti (wł.) – spaghetti gotowe.
  Strega to marka zaprawionego ziołami pomarańczowego likieru włoskiego.
  B e s t i e... (wł.) – bydlaki, jeden w drugiego bydlaki. 
  F e r i t i (wł.) – (...poszli dalej wozić) rannych.
  Pochyłe wieże w Bolonii, 48–metrowa Garisendich z 1110 roku i 97–metrowa Asinellich z 1119, są 
kwadratowe i nie tak sławne jak okrągła krzywa wieża (kampanila) w Pizie, która nie jest wcale wyższa (55 m) 
i która choć zaczęta w 1174 roku wykańczana była dopiero w 13 i 14 wieku. Również największe odchylenie od 
pionu ma wieża Garisendich (3,22 m), następnie wieża w Pizie (2,26 m), najmniejsze zaś wieża Asinellich (1,23 
m). Wieża w Pizie wykrzywiła się na skutek osunięcia gruntu już podczas budowy, gdy miała 11 m, i jej 
budowniczy Bonanno Pisano usiłował ją bezskutecznie naprostowywać, natomiast wieże w Bolonii pochyliły się 
wskutek późniejszych obsunięć gruntu.
  San Gimignano, odległe o 37 km na północny zachód od Sieny, zachowało jak żadne inne włoskie 
miasteczko niemal nie naruszony średniowieczny charakter. Położone na wzgórzu, słynie ze swoich trzynastu 
wież, które z oddali mogą rzeczywiście przypominać oglądane od strony morza sylwetki secesyjnych 
wieżowców nowojorskiego Manhattanu. Jednakże budowane po większej części w 13 i 14 stuleciu wieże San 
Gimignano pełniły niegdyś funkcje obronne stanowiąc ufortyfikowaną część rezydencji skłóconych rodzin 
arystokratycznych, należących do zwalczających się obozów gibelinów i gwelfów.
  Per il ritorno (wł.) – na drogę powrotną.
  Frascati to białe wino z okolic podrzymskiej miejscowości wypoczynkowej o tej samej nazwie u podnóża Gór 
Albańskich. Natomiast okolice Asti w Piemoncie w północno-zachodnich Włoszech słyną szczególnie ze 
słodkiego muszkatelowego wina musującego zwanego Asti Spumante.
  Siamo tutti Italiani (wł.) – jesteśmy wszyscy Włochami.
  G a r c o n... (fr.) – Garson, szklaneczkę dla pana.
  Vos compatriotes... (fr.) – Wasi rodacy, Amerykanie, nie są tacy, moi drodzy.
  Naturellement... (fr.) – Oczywiście zdarzają się i milutcy chłopcy jak wy, moje serdeńka, prawdziwi 
dżentelmeni.
  B o n s o i r... (fr.) – Dobranoc, moi śliczni młodzi dżentelmeni.
  T o u j o u r s... (fr.) – Ciągle kobietki, ciągle ile.
  Mowa tu o natarciu (a właściwie przeciwnatarciu) alianckim na linię Marny, które rozpoczęło się 18 lipca 
1918 roku o świcie (ale uczestniczące oddziały wyruszyły oczywiście na pozycje wyjściowe poprzedniego dnia 
o zmroku). Miasteczko ChateauThierry nad Marną było najbardziej na południe wysuniętym punktem zajętym 
przez Niemców w wyniku ich ostatniej wielkiej ofensywy (marzec – czerwiec 1918), która o mało nie 
doprowadziła do zdobycia leżącego zaledwie o 70 km na południowy wschód Paryża. Pod ChateauThierry 
odniosły właśnie jeden ze swoich pierwszych sukcesów surowe jednostki amerykańskie powstrzymując 
w dniach 3–4 czerwca wraz z francuskimi kolonialnymi oddziałami Senegalczyków niemieckie natarcie na linię 
Marny, a następnie zdobywając w ciężkich bojach 6–21 czerwca górujący nad okolicą pobliski Las Belleau. 15 
lipca Niemcy podjęli ostatnią próbę przełamania frontu na Marnie, która nie powiodła się głównie dzięki 
rozpoczętemu 18 lipca flankowemu przeciwnatarciu alianckiemu pod ChateauThierry, z zadaniem oskrzydlenia 
tego miasta i opanowania łączącej je z Nanteuil linii kolejowej, a nade wszystko położonego bardziej na północ 
ważnego węzła kolejowego i drogowego Soissons. Operacja ta, zakończona 5 sierpnia wyparciem Niemców na 
linię rzeki Aisne, przeszła do historii pod nazwą drugiej bitwy nad Marną.
  ‘suis dans Tax e... (fr.) – jestem na torze, jestem na torze, jestem na torze wielkiego działa.
  Concours de peche (fr.) – zawody wędkarskie.
  Ces salauds... (fr.) – ci łajdacy paskarze, ci łajdacy dekownicy.
  B r i o s z k a (z fr. brioche) – słodka bułeczka maślana.
  Systeme D... (fr.) – (to) prawo sprytniejszego, gwiżdżą sobie na jednostki, na biednych ludzi. Określenie 
„system D”, które weszło do języka francuskiego w czasie pierwszej wojny, wywodzi się od czasownika „se 
debrouiller”, który znaczy w potocznym użyciu tyle co „radzić sobie bez skrupułów”.
  Rondsdecuir (fr.) – (...postawiłaby pod ścianką tych wszystkich...) gryzipiórków.
  L’elan supreme... (fr.) – (...chłonęła jego gadaninę o) wzniosłym porywie poświęcenia i przedziwnym 
ukojeniu śmierci.
  P e r m e (fr.) – (...przed końcem swego) urlopu.
  Przy Quai d’Orsay, bulwarze na lewym brzegu Sekwany, mieści się w Palais du Quai d’Orsay francuskie 
Ministerstwo Spraw Zagranicznych, często określane mianem swojej siedziby.
  Chasseurs Alpins (fr.) – strzelcy alpejscy; oddziały piechoty francuskiej, szczególnie szkolone do walk 
w rejonach górskich.
  Reforme (fr.) – (...został) uznany za niezdolnego do służby wojskowej.
  Petite boite (fr.) – (...wpadał zabrać ją do jakiegoś) lokaliku...
  Cest f o u... (fr.) – To szaleństwo, wiesz.
  La breloque (fr.) – to pojazd, który jeździł po ulicach ogłaszając bądź odwołując alarm charakterystycznym 
dźwiękiem ni to trąbki, ni syreny; Dos Passos w „Najlepszych czasach” porównuje jego głos do krzyku dzikich 
gęsi na wiosnę, Ewelina Hutchins zaś słysząc go po raz pierwszy po przyjeździe do Paryża pokłada się ze 
śmiechu i określa jako „śmieszny falujący dźwięk, który przypomina ni to kwakanie kaczki, ni to ryk osła”.
  Je donnerai s... (fr.) – Oddałabym Wersal, Paryż i Saint Denis, wieże Notre Dame i dzwonnice mego kraju...
  Aupres de ma blonde... (fr.). – U boku mojej blondyneczki jak dobrze jest, jak dobrze jest, jak dobrze jest, 
u boku mojej blondyneczki jak dobrze jest spać.
  Edmund Henry Hynman Allenby (1861–1936), który dosłużył się stopnia marszałka polnego armii 
brytyjskiej, rozpoczął służbę w wojskach kolonialnych w kraju Beczuana (1884–85), walczył przeciw Zulusom 
(1888) i w wojnie burskiej (1899–1902). W wojnie światowej dowodził najpierw dywizją kawalerii w Belgii 
i we Francji, a od 1916 roku Trzecią Armią Brytyjską we Francji. W roku 1917 został mianowany dowódcą 
Brytyjskich Sił Ekspedycyjnych w Egipcie, na czele których zdobył 9 grudnia Jerozolimę bronioną przez wojska 
tureckoniemieckie. W dniach 18–21 września 1918 odniósł decydujące zwycięstwo pod Megiddo koło góry 
Karmel, które otworzyło mu drogę do Damaszku i Aleppo i doprowadziło do ostatecznej kapitulacji imperium 
tureckiego. W latach 1919–25 był wysokim komisarzem brytyjskim w Egipcie.
  Chez les socialiste s... (fr.) – Wśród socjalistów ślepi są królami. Jest to złośliwa trawestacja znanego 
przysłowia: Chez les aveugles les borgnes sont rois (Wśród ślepych jednoocy są królami).
  Jest to tekst prośby o zawieszenie broni wysłanej za pośrednictwem Szwajcarii do Waszyngtonu przez nowo 
mianowanego kanclerza Niemiec, księcia Maksymiliana Badeńskiego, w nocy z 3 na 4 października 1918 roku. 
Program, który rząd niemiecki godzi się w tej nocie przyjąć za podstawę do rokowań, to słynne Wilsonowskie 
14 punktów. Otrzymawszy notę 5 października, Wilson nie bardzo mógł uwierzyć w jej prawdziwość 
i odpowiedział dopiero 15, żądając zniesienia w Niemczech autokratycznych rządów, zaprzestania przez armie 
niemieckie nieludzkich praktyk i wszczęcia bezpośrednich rozmów rozejmowych z dowódcami alianckimi. 20 
Niemcy przyjęły warunki i 23 Wilson przekazał notę aliantom. Do rokowań na podstawie noty jednak nie 
doszło, gdyż alianci nie godzili się na niektóre z punktów Wilsona (szczególnie dotyczące wolności żeglugi 
i pokoju bez reparacji i zmian terytorialnych) i skłonni byli raczej przeć do bezwarunkowej kapitulacji, do której 
niemiecki sztab generalny jeszcze nie był gotów.
  Instytut Platta (Platt Institute) w Nowym Jorku, noszący zapewne imię „kacyka” Platta, był szkołą zawodową 
dla marynarzy, działającą pod egidą kilku towarzystw okrętowych. W późniejszym okresie funkcje jego przejął 
oficjalny państwowy program szkoleniowy firmowany przez powołaną do życia w 1915 roku Służbę Ochrony 
Wybrzeża Stanów Zjednoczonych (United States Coast Guard).
  Couchować (z fr.: coucher) – (...obiecała z nim) się przespać...
  Y fallait pas... (fr.) – Nie trzeba było, nie trzeba było, nie trzeba było tam iść.
  Battery to park na południowym cyplu Manhattanu, w miejscu, gdzie się i spływają do oceanu dwie 
nowojorskie rzeki, Hudson i East River, nazwany tak od stojącego tu niegdyś brytyjskiego fortu, wybudowanego 
w 1693 roku na miejscu wcześniejszych fortyfikacji holenderskich. Główną atrakcją Battery było w latach 1896–
1941 największe wówczas na świecie Akwarium, rozebrane w związku z budową tunelu prowadzącego pod 
dnem East River do Brooklynu. Na północnym skraju parku znajdują się komendy policji portowej i portowej 
straży pożarnej ze swymi przystaniami, przy południowym zaś – przystanie promów kursujących między 
Manhattanem a pobliskimi wyspami, m.in. Bedloe Island, na której stoiStatua Wolności.
  Allons enfant s... (fr.) – Naprzód marsz, ojczyzny dzieci, zorza chwały już nam świeci. Są to pierwsze słowa 
francuskiego hymnu narodowego.
  Jest to dementi fałszywej depeszy o podpisaniu rozejmu, przekazanej do Nowego Jorku przez agencję United 
Press 7 listopada 1918 roku w południe (czasu amerykańskiego), w momencie gdy delegacja niemiecka udawała 
się dopiero do Compiegne, by odebrać od marszałka Focha warunki zawieszenia broni. Depesza brzmiała: 
„Paryż pilne stop rozejm alianci Niemcy podpisany dziś 11 rano stop przerwanie działań dziś po południu stop 
Amerykanie zdobyli Sedan” (to ostatnie było też wiadomością co najmniej przedwczesną). Wiceadmirał Henry 
Braid Wilson (1861–1954), od którego wyszła fałszywa pogłoska, był cenionym oficerem i w tym czasie 
komendantem portu w Breście oraz dowódcą floty amerykańskiej na wodach francuskich, odpowiedzialnym 
również za całokształt interesów Marynarki USA na terenie Francji. Wiadomość o rozejmie, przekazana bez 
sprawdzenia przez kierownika paryskiego biura United Press, Simmsa, i podpisana przez prezesa nowojorskiej 
centrali, Roya Howarda, została wydrukowana przez większość gazet nowojorskich (z wyjątkiem „New York 
Timesa”), a następnie jeszcze tego samego dnia oficjalnie zdementowana przez sekretarza wojny, Newtona 
Bakera. Wywołała ona krótkotrwałe manifestacje radości, które jednak nie zdążyły się przerodzić w wybryki 
i rozruchy, do jakich doszło w wielu miastach amerykańskich w dniu prawdziwego zawieszenia broni, które 
nastąpiło w Europie o godzinie 11 w dniu 11 listopada, o czym Nowy Jork, dzięki różnicy czasu, dowiedział się 
już o 3 nad ranem. Konsekwencją fałszywej wiadomości o rozejmie była polemika prasowa, której fragment 
włączył Dos Passos do Kroniki XXXII. W obronie wiceadmirała Wilsona wystąpił sam sekretarz marynarki, 
Josephus Daniels, oskarżając United Press o podanie nie sprawdzonej wiadomości; United Press broniło się 
z kolei atakując Wilsona, który zresztą przyznał się publicznie do winy. Jak się zdaje, nie zaważyło to na jego 
dalszej karierze, bowiem w roku następnym został mianowany dowódcą Floty Atlantyku, a potem, aż do 
przejścia w roku 1925 w stan spoczynku, był inspektorem Akademii Marynarki Stanów Zjednoczonych.
  James Buchanan został wybrany prezydentem z ramienia partii demokratycznej 4 listopada 1856 roku i pełnił 
tę funkcję przez jedną kadencję (1857–61), po czym ustąpił miejsca republikaninowi Lincolnowi. Woodrow 
Wilson urodził się 28 grudnia 1856.
  Pastor Mason Locke Weems (1759–1825), wędrowny kaznodzieja i sprzedawca książek, był autorem 
niezwykle popularnych historyjek i traktatów patriotycznych, umoralniających, dydaktycznych. Szczególnie 
wsławił się napisanymi w 1800 roku „Dziejami żywota, śmierci, cnót i bohaterskich czynów George’a 
Washingtona” („History of the Life, Death, Virtues, and Exploits of George Washington”), które doczekały się 
blisko stu wydań i po raz ostatni wznowione zostały w roku 1932. Napisane z werwą, polotem i całkowitą 
pogardą dla faktów, dały one początek wielu do dziś popularnym legendom o Washingtonie. Ciekawe, że 
Woodrow Wilson w roku 1396, już jako profesor w Princeton, napisał sam biografię Washingtona.
  Davidson College to istniejący od roku 1837 prezbiteriański college w małej miejscowości Davidson 
w Północnej Karolinie.
  Princetończyk („Princetonian”) to założona w roku 1876 gazeta studencka w Princeton, od roku 1892 
ukazująca się codziennie. Nassauski Magazyn Literacki („Nassau Literary Magazine”) to wychodzące od roku 
1842 studenckie czasopismo literackie; jego nazwa wywodzi się od 18–wiecznego budynku uniwersyteckiego, 
Nassau Hall, który odegrał historyczną rolę w czasie wojny o niepodległość Ameryki.
  William Ewart Gladstone (1809–1898) był nie tylko jednym z najwybitniejszych mężów stanu 19 stulecia, 
lecz również doskonałym mówcą i pisarzem. W latach 1868–94 czterokrotny premier Wielkiej Brytanii 
z ramienia partii liberalnej, przeprowadził szereg liberalno-burżuazyjnych reform politycznych i społecznych; 
w polityce zagranicznej, chociaż deklarował się jako przeciwnik imperializmu, nie był konsekwenty kontynuując 
niektóre wojny kolonialne korony brytyjskiej.
  Uniwersytet Johnsa Hopkinsa (Johns Hopkins University), nazwany imieniem wielkiego finansisty 
i filantropa, z którego zapisu powstał w roku 1867, mieści się w Baltimore w stanie Maryland. W tym okresie 
jeden z najnowocześniejszych i najlepiej wyposażonych uniwersytetów amerykańskich, słynął szczególnie 
z wydziału medycznego; do jego mocnych stron należała również ekonomia i historia.
  W Bryn Mawr, małym miasteczku w Pensylwanii, powołano do życia w 1880 roku pionierską uczelnię dla 
dziewcząt pod nazwą Bryn Mawr College, o programie wzorowanym w znacznej mierze na Uniwersytecie 
Johnsa Hopkinsa; kładła ona szczególny nacisk na studia ekonomiczne i społeczne i jako jedna z pierwszych 
zaczęła nadawać tytuły naukowe kobietom. Uniwersytet Wesleyański (Wesleyan University) w mieście 
Middletown w Connecticut został założony w 1831 roku przez metodystów i nazwany imieniem twórców 
Kościoła Metodystycznego, braci Johna i Charlesa Wesleyów. W okresie gdy uczył tam Wilson, uczelnia była 
już świecka i koedukacyjna (od roku 1912 znów tylko dla mężczyzn) i miała charakter ogólnokształcącego 
college’u; wsławiła się pierwszą założoną przy niej w roku 1875 stanową eksperymentalną stacją 
agrotechniczną.
  Dziwną może się wydawać w ustach Wilsona pochwała Roberta E. Lee (1807–70), głównodowodzącego 
wojsk Konfederacji w końcowym okresie wojny secesyjnej, szczególnie w zestawieniu z pochwałą Abrahama 
Lincolna, prezydenta Unii w latach 1861–65 i głównego inżyniera jej zwycięstwa. Jednakże generał Lee 
przeszedł do historii nie tylko jako wybitny wódz, lecz przede wszystkim jako człowiek o wielkiej 
indywidualności, odwadze i szlachetności, co zapewniło mu miejsce w panteonie bohaterów narodowych tak 
Południa, jak i Północy Stanów Zjednoczonych. Wybijający się oficer armii Stanów Zjednoczonych przed 
wojną, był osobiście przeciwnikiem zarówno secesji, jak i niewolnictwa, jednak nadrzędnym motywem jego 
postępowania okazała się lojalność wobec rodzinnej Wirginii (charakterystyczne, że Wilson był też z urodzenia 
Wirgińczykiem). Wystąpiwszy z armii Stanów Zjednoczonych, stanął na czele wojsk Wirginii, by po jej secesji 
stać się jednym z pięciu głównych dowódców Konfederacji. W grudniu 1862 i maju 1863 odniósł błyskotliwe 
zwycięstwa pod Fredericksburgiem i Chancellorsville, by w lipcu 1863 ponieść druzgocącą klęskę pod 
Gettysburgiem, za którą przyjął całą winę na siebie, jakkolwiek winni byli jego niesubordynowani 
podkomendni. Jego talentowi strategicznemu i organizacyjnemu Konfederacja zawdzięczała, iż broniła się 
jeszcze do kwietnia 1865 roku, przy czym dopiero przez ostatnie dwa miesiące Lee był oficjalnie 
głównodowodzącym.
  Gnojodłubami (muckrakers) nazwał prezydent Teodor Roosevelt w mowie wygłoszonej 17 marca 1906 roku 
w jednym z ekskluzywnych klubów waszyngtońskich grupę publicystów i pisarzy zajmujących się 
demaskowaniem korupcji, wyzysku i skandalicznych warunków panujących w różnych dziedzinach życia 
gospodarczego, społecznego i politycznego Ameryki. Termin ten był ironiczną aluzją do jednej z postaci 
alegorycznej 17–wiecznej powieści angielskiej „The Pilgrim’s Progress” pióra kaznodziei sekty baptystów Johna 
Bunyana, która tak była zaabsorbowana „dłubaniem w gnoju” (raking muck), że nie dostrzegła korony 
niebieskiej nad swoją głową. Fala demaskatorskich publikacji, która weszła do historii kultury amerykańskiej 
pod nazwą ruchu gnojodłubów (muckraking movement), rozpoczęła się w roku 1902 i została zdławiona dopiero 
w roku 1917 po przystąpieniu Stanów do wojny. Jej czołowymi organami były popularne periodyki, takie jak 
„McClure’s Magazine”, „Collier’s”, „Everybody’s”, „Cosmopolitan”, oraz niektóre dzienniki, szczególnie „New 
York World” i „Kansas City Star”. Z publikowanych w nich cyklów artykułów powstawały następnie głośne 
książki, jak np. Idy Tarbell „Historia Standard Oil Company” („History of the Standard Oil Company”, 1904), 
Lincolna Steffensa „Hańba miast” („The Shame of the Cities”, 1904) czy Samuela Hopkinsa Adamsa „Wielkie 
amerykańskie szalbierstwo” („The Great American Fraud”, 1906). Najsławniejszą wyrosłą z ruchu powieścią 
było „Grzęzawisko” („The Jungle”, 1906) Uptona Sinclaira. Spośród głośnych autorów ruchu wspomniani 
w „Roku 1919” są Lincoln Steffens i Ernest Poole.
  William Jennings Bryan (1860–1925), najwybitniejszy przedstawiciel lewego skrzydła partii demokratycznej 
na początku stulecia, jest bohaterem biograficznego rozdziału „Młody mówca znad rzeki Platte” w „42 
równoleżniku”. Trzykrotny kandydat partii demokratycznej na prezydenta, przegrał wybory do kandydatów 
republikańskich, Williama McKinleya w roku 1896 i 1900 i Williama Tafta w roku 1908. Jednym z głównych 
punktów jego programu politycznego było nieograniczone bicie monet srebrnych, w którym upatrywał 
panaceum na złą sytuację materialną farmerów i wszystkich ludzi pracy. Jednakże znacznie niebezpieczniejszym 
powodem zadrażnienia między Wilsonem a Bryanem było opublikowanie przez jednego z princetońskich 
wrogów Wilsona jego listu sprzed pięciu lat, w którym Wilson sugerował, że należałoby uczynić „coś zarazem 
godnego i skutecznego, żeby posłać raz na zawsze pana Bryana na zieloną trawkę”. Dwaj rywale spotkali się 8 
stycznia 1912 roku w Waszyngtonie, na bankiecie w dziewięćdziesiątą siódmą rocznicę zwycięstwa 
późniejszego demokratycznego prezydenta Andrew Jacksona nad Indianami i Anglikami pod Nowym Orleanem 
(tzw. Jackson Day), i Wilson rozbroił Bryana swoim taktem i znakomitą mową. Głównie dzięki jego poparciu 
Wilson uzyskał następnie nominację partii demokratycznej i objąwszy władzę mianował Bryana w 1913 roku 
sekretarzem stanu. Bryan, konsekwentny pacyfista, ustąpił z tego stanowiska 9 czerwca 1915 roku na znak 
protestu przeciw drugiej nocie Wilsona do Niemiec w sprawie zatopienia „Lusitanii”, której ostry ton jego 
zdaniem musiał nieuchronnie wciągnąć Stany Zjednoczone w wojnę.
  Edward Mandell House (1858–1938), noszący honorowy teksaski tytuł pułkownika, był przez całe życie 
szarą eminencją, najpierw gubernatorów stanu Teksas, następnie lewego skrzydła demokratycznej machiny 
partyjnej, w końcu prezydentury Wilsona. Jego ambicją było wylansować liberalnego demokratę, który miałby 
szansę wyboru na prezydenta. Gdy Wilson złożył mu jesienią 1911 roku wizytę zapoznawczą w hotelu Gotham 
na rogu nowojorskiej Piątej Alei i Pięćdziesiątej Piątej Ulicy, okazało się, że mają niemal identyczne poglądy, 
i „samozwańczy Merlin polityki” – jak nazywa House’a Dos Passos robiąc aluzję do czarodzieja, który pomógł 
legendarnemu królowi Arturowi zdobyć tron – uznał Wilsona za człowieka, którego szukał. Zapewniwszy mu 
głosy kilku delegacji przed zjazdem nominacyjnym w Baltimore w dniach 25 czerwca-2 lipca 1912 roku, sam 
wbrew temu, co sugeruje Dos Passos, wyjechał do Europy i w przetargach zjazdowych nie brał udziału. Dopiero 
poparcie Bryana sprawiło, że Wilson uzyskał nominację w czterdziestym szóstym głosowaniu, pokonując 
mającego Początkowo przewagę pupila Hearsta, przewodniczącego Izby Reprezentantów Champa Clarka. 
Pułkownik House, jakkolwiek nigdy nie pełnił żadnej oficjalnej funkcji rządowej, był w latach 1914–19 
wielokrotnie osobistym wysłannikiem prezydenta Wilsona w delikatnych negocjacjach z mocarstwami 
europejskimi, w rokowaniach o zawieszenie broni i podczas konferencji pokojowej. Ich przyjaźń rozbiła się 
o różnicę zdań w czasie rokowań pokojowych 1919 roku w Paryżu.
  Kampanią Cienistej Murawy nazywa się kampanię przedwyborczą Wilsona w roku 1916, gdy ubiegając się 
o reelekcję przebywał on w swojej letniej rezydencji Shadow Lawn koło Long Branch na wybrzeżu New Jersey, 
ażeby nie prowadzić rozgrywek politycznych z Białego Domu. Natomiast podczas kampanii przedwyborczej 
roku 1912 Wilsonowie przebywali w letniej rezydencji gubernatorów stanu New Jersey w Sea Girt, także nad 
Atlantykiem, ale nieco bardziej na południe.
  Pennsylvania Avenue to aleja biegnąca od siedziby Kongresu Stanów Zjednoczonych, Kapitolu, do Białego 
Domu, którą przeciąga parada inauguracyjna po ceremonii zaprzysiężenia prezydenta, która w wypadku Wilsona 
odbyła się na portyku Kapitolu 4 marca 1913 roku.
  Generał Victoriano Huerta ogłosił się tymczasowym prezydentem Meksyku 18 lutego 1913 roku po 
zdradzieckim aresztowaniu legalnego prezydenta Francisco Madery, który następnie został zamordowany 
prawdopodobnie z jego rozkazu. Prezydent Wilson nie tylko odmówił uznania Huerty, lecz swoją polityką 
w znacznej mierze przyczynił się do jego ostatecznej rezygnacji 15 lipca 1914 roku. Niechęć do reakcyjnego 
generałaprezydenta i dążenie do obalenia jego rządu doprowadziły do głośnego i wielce kłopotliwego dla 
Wilsona incydentu z wysłaniem amerykańskiej piechoty morskiej do Veracruz, który pierwszy odsłonił całą 
niekonsekwencję Wilsonowskiego liberalizmu. Zaczęło się od tego, że 14 kwietnia 1914 roku dowódca 
meksykański w Tampico aresztował i przetrzymał przez półtorej godziny załogę amerykańskiej szalupy 
z żołnierzami piechoty morskiej, którzy przypłynęli po prowiant. Ponieważ szalupa płynęła pod banderą USA, 
dowódca amerykańskich jednostek w Zatoce Meksykańskiej admirał Mayo uznał to za obrazę Gwiaździstego 
Sztandaru i zażądał zadośćuczynienia w postaci salutu artyleryjskiego na jego cześć. Rząd Huerty przeprosił, ale 
zadośćuczynienia odmówił, oferując w zamian arbitrację przed Trybunałem Haskim, zgoda na którą równałaby 
się uznaniu Huerty. Równocześnie u wybrzeży meksykańskich pojawił się statek niemieckiej linii Hamburg-
Ameryka z ładunkiem broni dla Huerty. Nie mając podstaw do rekwizycji ładunku obcego statku na morzu, 
Wilson wystąpił 19 kwietnia do Kongresu o zgodę na użycie sił zbrojnych „w celu wyegzekwowania od generała 
Huerty i jego popleczników pełnego respektu dla praw i honoru Stanów Zjednoczonych”. 21 kwietnia, dzień 
przed uzyskaniem zgody Kongresu, 1000 żołnierzy piechoty morskiej wylądowało w Veracruz zajmując 
Komorę Celną, gdzie wyładowano broń. Meksykańczycy stawili opór i następnego dnia siły okupujące Veracruz 
musiano zwiększyć do 4000 żołnierzy. Zginęło 126 Meksykańczyków i 19 Amerykanów. Incydent zakończyła 
oferta tzw. państw ABC (Argentyna, Brazylia i Chile) pośredniczenia między stronami, a rezygnacja Huerty 
w trakcie trwania negocjacji pozwoliła uznać cały incydent za niebyły. Jednakże interwencja w Veracruz 
ogromnie wzmogła w Meksyku nienawiść do Amerykanów, zmuszając ich do masowej ucieczki do Stanów. 
Wypadki te stanowią częściowo tło historii jednego z bohaterów „42 równoleżnika”, Maka.
  Jednodolarowymi organizatorami (dollar-a-year men) nazwała prasa amerykańska cywilnych ekspertów 
powoływanych bądź zgłaszających się samorzutnie do pracy w wojennych agendach rządowych za 
symbolicznym wynagrodzeniem jednego dolara rocznie (oczywiście tę honorową pracę wynagradzały im 
sowicie płynące z niej korzyści). Nazwa ta zrodziła się w grudniu 1916 roku, kiedy to utworzona kilka miesięcy 
wcześniej pod przewodnictwem sekretarza wojny Rada Obrony Narodowej (Council of National Defense), 
w skład której wchodzili sekretarze marynarki, spraw krajowych, rolnictwa, handlu oraz pracy, powołała 
siedmioosobową Komisję Doradczą (Advisory Commission) złożoną z trzech wielkich przemysłowców, dwóch 
profesorów, głośnego finansisty Bernarda Barucha oraz przewodniczącego prawicowej Amerykańskiej Federacji 
Pracy Samuela Gompersa. O ile Rada Obrony Narodowej nie odegrała w praktyce większej roli, o tyle Komisja 
Doradcza miała w następnym roku, po przystąpieniu USA do wojny, decydujący głos w tworzeniu i obsadzaniu 
dalszymi jednodolarowymi organizatorami z kół finansowych, przemysłowych i technokratycznych szeregu 
wojennych agend rządowych powoływanych do życia na wzór utworzonej już wcześniej Komisji Żeglugi. Obok 
tej ostatniej do najważniejszych należały Federalny Urząd Aprowizacji (Federal Food Administration), Wojenna 
Komisja Przemysłu (War Industries Board), Wojenna Komisja Pracy (War Labor Board), Federalny Urząd Paliw 
(Federal Fuel Administration), Federalny Urząd Kolei (Federal Railroad Administration), Wojenna Komisja 
Handlu (War Trade Board) i Komitet Informacji Publicznej. Sprawowały one po raz pierwszy w historii USA 
niemal absolutną kontrolę nad całokształtem życia gospodarczego i społecznego kraju i ich przewodniczący 
stanowili w końcowym okresie wojny coś w rodzaju drugiego gabinetu, z którym prezydent Wilson odbywał 
regularne posiedzenia. Fikcyjnym powieściowym jednodolarowym organizatorem jest J. Ward Moorehouse.
  Złotogwiezdna Matka (Gold Star Mother) to matka poległego żołnierza. Złote gwiazdy nosiły jednak nie 
tylko matki, lecz wszyscy najbliżsi poległych; nosi taką gwiazdkę na broszce powieściowa sekretarka J. Ward 
Moorehouse’a, panna Williams, po śmierci brata, Joego. Złote Gwiazdy przypinano również do flag 
wystawianych w oknach mieszkań na znak, że członek danej rodziny jest na wojnie.
  Liberalny polityk, książę Maksymilian Bodeński (Max von Baden, 1867–1929), został mianowany przez 
cesarza Wilhelma II kanclerzem Rzeszy 3 października 1918 roku pod naciskiem opozycji żądającej 
demokratycznych reform i zakończenia wojny. Niepowodzenie jego wysiłków w celu nawiązania rokowań 
pokojowych z aliantami i wymuszenia abdykacji na cesarzu spowodowało, że 9 listopada, dla położenia tamy 
szerzącej się w kraju rewolucji proletariackiej, ogłosił na własną rękę abdykację cesarza, po czym przekazał 
urząd kanclerski przywódcy prawicowych socjaldemokratów, Friedrichowi Ebertowi.
  Ferdinand Foch (1851–1929), jeden z najzdolniejszych generałów francuskich, został mianowany naczelnym 
dowódcą połączonych sił alianckich (i wkrótce potem awansowany do stopnia marszałka Francji) w okresie 
zagrożenia Paryża w wyniku trwającej od 2 marca 1918 roku ostatniej wielkiej ofensywy niemieckiej. Rozpoczął 
karierę jako wykładowca (1894–1900), a potem komendant (1907–11) francuskiej Wyższej Szkoły Wojennej. 
Odznaczył się w zwycięskiej bitwie nad Marną, która powstrzymała niemiecką ofensywę w 1914 roku, 
a następnie kierował ofensywami pod Ypres (1915) i nad Sommą (1916). Mianowany w maju 1917 szefem 
francuskiego sztabu generalnego, koordynował działania sprzymierzonych we Włoszech po klęsce pod 
Caporetto, a następnie we Francji. Był głównym organizatorem rozpoczętej 18 czerwca 1918 kontrofensywy 
alianckiej, która doprowadziła do ostatecznej klęski Niemiec. W warunkach rozejmu narzucił Niemcom linię 
Renu jako linię demarkacyjną i obsadził przyczółki na tej rzece, chcąc stworzeniem faktów dokonanych 
przesądzić wytyczenie przyszłych granic, wykraczających daleko poza zagarniętą w wyniku wojny 
francuskopruskiej Alzację i Lotaryngię. Rozgrywki polityczne w Wersalu, a szczególnie proniemieckie 
stanowisko Lloyda George’a, który bał się nadmiernego wzrostu znaczenia Francji, i niechęć prezydenta 
Wilsona do akceptowania wszelkich aneksji terytorialnych, udaremniły jego koncepcję permanentnej okupacji 
całej Nadrenii. Foch już w roku 1925 alarmował światową opinię publiczną raportem o rozpoczynających się na 
nowo zbrojeniach niemieckich.
  Rzekoma ucieczka Kaisera w przebraniu z Poczdamu była oczywiście plotką. Cesarz Wilhelm II przebywał 
w tym czasie w Cesarskiej Kwaterze Głównej w Spa na terenie Belgii, skąd 10 listopada, w dzień po ogłoszeniu 
w Berlinie Republiki, uciekł do Holandii, gdzie w dwa tygodnie później podpisał formalną abdykację. 
Jakkolwiek traktat wersalski zawierał punkt o pociągnięciu go do odpowiedzialności za doprowadzenie do 
wybuchu wojny, nigdy do tego nie doszło, bowiem Holandia odmówiła jego ekstradycji, co zresztą aliantom 
było w gruncie rzeczy na rękę. Kaiser mieszkał aż do śmierci w 1941 roku w oddanej mu do dyspozycji 
rezydencji w Doom pod Utrechtem.
  O paryskich taksówkach było głośno we wrześniu 1914 roku, gdy odegrały one ważną rolę w tzw. pierwszej 
bitwie nad Marną, w wyniku której aliantom udało się zatrzymać ofensywę niemiecką zagrażającą Paryżowi. 
Kiedy 3 września oddziały kawalerii niemieckiej dotarły na niespełna 20 km od stolicy, jej wojskowy 
gubernator, generał Gallieni, zorganizował przy mobilizacji wszystkich dostępnych środków tzw. armię paryską, 
którą przerzucił taksówkami w rejon rzeki Ourcq na wschodnim krańcu frontu, gdzie nacierające oddziały 
niemieckie odsłoniły swoje skrzydło. Przyczyniło się to w niemałej mierze do powodzenia przygotowywanej 
przez głównodowodzącego generała Joffre kontrofensywy, która 10 września zmusiła Niemców do odwrotu na 
całej linii Marny.
  Nowa żona prezydenta Wilsona to poślubiona trzy lata wcześniej, w grudniu 1915 roku, waszyngtońska 
piękność Edith Boiling Gait. Jakkolwiek pochodząca ze zubożałej ziemiańskiej rodziny z Wirginii, poślubiła 
prezydenta jako wdowa po wziętym waszyngtońskim jubilerze, czego niektórzy nie mogli jej zapomnieć (por. 
uszczypliwości pod jej adresem wypowiadane przez Eleonorę Stoddard). Pierwsza żona Wilsona, której ojcem 
był także prezbiteriański pastor z Południa, z Georgii, Ellen Axson, umarła na gruźlicę nerek w sierpniu 1914 
roku, po trzydziestu latach pożycia.
  Buckingham Palace koło St. James Parku w Londynie, wybudowany w 1703 roku dla księcia Buckingham, 
Johna Sheffielda, i odkupiony w 1761 dla króla Jerzego III, stał się oficjalną rezydencją królów angielskich po 
wstąpieniu na tron królowej Wiktorii w 1837 roku. Prezydentostwo Wilsonowie byli tu gośćmi króla Jerzego V i 
królowej Mary.
  Kwirynał, pałac stojący na szczycie jednego z siedmiu wzgórz starożytnego Rzymu, tzw. Mons Quirinalis, 
został wybudowany w roku 1574 przez papieża Grzegorza XIII; do roku 1870 stanowił siedzibę papieży, 
w latach 1870–1946 siedzibę królów włoskich, od 1946 prezydenta Republiki. W czasie gdy Wilsonowie byli we 
Włoszech, pełnił jeszcze swoją wojenną funkcję szpitala wojskowego; Wilsonowie jednak nie tyle odwiedzili 
w nim króla włoskiego, Wiktora Emanuela III, co zamieszkali w spiesznie przygotowanym na rezydencję dla 
nich jednym z jego skrzydeł.
  Salon de 1’Horloge (fr.) – Sala Zegarowa.
  Vittorio Emanuele Orlando (1860–1952), prawnik i liberalny polityk, był od roku 1885 profesorem prawa 
konstytucyjnego na różnych uniwersytetach włoskich, od 1897 deputowanym do parlamentu, od 1903 ministrem 
różnych resortów i wreszcie od października 1917 premierem Włoch. Jego ostry konflikt z prezydentem 
Wilsonem na konferencji pokojowej wynikł z roszczeń terytorialnych Włoch opartych na postanowieniach 
osławionego tajnego układu londyńskiego z 26 kwietnia 1915 roku; w układzie tym Anglia, Francja i Rosja 
zobowiązały się przyznać Włochom, w zamian za przystąpienie do wojny po stronie Ententy, znaczne tereny 
należące do Niemiec i Austro-Węgier i w poważnej części zamieszkałe przez ludność słowiańską, germańską 
i grecką. Prezydent Wilson ostro sprzeciwił się dyktatowi układu londyńskiego, który podważał jeden z jego 14 
punktów mówiący o prawie do samostanowienia narodów, jednak Orlanda bodajże najbardziej wściekło 
zbliżone stanowisko Clemenceau i Lloyda George’a, którym bynajmniej nie na rękę był obecnie zbytni wzrost 
potęgi włoskiej. Ostatecznie Włochom przyznano część Tyrolu ze strategiczną granicą przez przełęcz Brenner 
oraz Istrię z Triestem, odmówiono natomiast Fiume i Orlando, wraz ze swym ministrem spraw zagranicznych, 
baronem Sidneyem Sonnino, opuścił pod koniec kwietnia Paryż; zjawił się jednak jakby nigdy nic z powrotem 
na początku maja i wziął udział w ostatniej fazie konferencji. Nie uzyskawszy, czego żądał, ustąpił przed 
końcem 1919 roku ze stanowiska premiera, a w 1924 wycofał się w ogóle z życia politycznego na znak protestu 
przeciwko rządom faszystowskim.
  Henry Cabot Lodge (1850–1924), członek znanej rodziny bostońskich plutokratów i dziad obecnego 
amerykańskiego polityka o tym samym nazwisku, był od roku 1886 członkiem Izby Reprezentantów, a od 1893 
do końca życia senatorem ze stanu Massachusetts. Konserwatywny republikanin związany osobistą przyjaźnią 
z Teodorem Rooseveltem, przewodził w senacie siłom najbardziej wrogich Wilsonowi rzeczników 
izolacjonizmu i imperializmu. Jako przewodniczący senackiej komisji spraw zagranicznych był głównym 
reżyserem akcji, która przesądziła o nieratyfikowaniu przez Kongres traktatu wersalskiego (Stany Zjednoczone 
ostatecznie zawarły odrębny układ pokojowy z Niemcami) i o nieprzystąpieniu USA do Ligi Narodów.
  Są to fragmenty jakiegoś prasowego opisu pierwszej podróży prezydenta Wilsona na parowcu „George 
Washington” z Nowego Jorku do Brestu, dokąd statek przybił 13 grudnia 1918 roku. Następnego dnia Wilson 
był witany w Paryżu, o czym jest mowa w dalszym ciągu tej samej kroniki XXX.
  William Crawford Gorgas (1854–1920) był od roku 1914 naczelnym chirurgiem armii Stanów 
Zjednoczonych, w stopniu brygadiera, a następnie generała majora. Znany był głównie jako ekspert 
w zwalczaniu epidemii żółtej febry, którą dzięki odkryciu w roku 1900 przez Waltera Reeda jej nosicieli udało 
mu się opanować (przez zlikwidowanie siedlisk moskitów) najpierw w Hawanie na Kubie, a następnie w strefie 
budowanego w latach 1904–14 Kanału Panamskiego.
  Car rosyjski Aleksander III, którego imię (Pont Alexandre III) nosi jeden z mostów na Sekwanie, łączący 
Plac Inwalidów z Polami Elizejskimi, zawarł w roku 1893 pakt wojskowy z Francją, pierwszy z serii układów, 
z których wykluła się z czasem Ententa. Wielką oficjalną wizytę w Paryżu złożył jednak dopiero jego syn 
i następca, Mikołaj II, w październiku 1896 roku. Podczas tej wizyty „samowładca car” wmurował kamień 
węgielny pod nowy most, który został oddany do użytku z okazji wystawy światowej 1900 roku.
  Mowę do 1400 burmistrzów miast i miasteczek Piemontu wygłosił 6 stycznia 1919 roku z balkonu pałacu 
księcia Piemontu w Turynie entuzjastycznie przyjmowany prezydent Wilson podczas swojej podróży po 
Włoszech.
  Chodzi tu o tego samego Winstona Churchilla (1874–1965), który później odegrał tak olbrzymią rolę jako 
premier Wielkiej Brytanii podczas drugiej wojny światowej. W tym czasie miał on już za sobą dość bogatą 
karierę. W roku 1895 walczył w armii hiszpańskiej na Kubie, w 1898 w armii Kitcheners w Sudanie, podczas 
wojny burskiej był korespondentem w Południowej Afryce. W roku 1900 wszedł do parlamentu, a od 1908 był 
członkiem gabinetu Asquitha jako przewodniczący izby handlowej (do 1910), sekretarz spraw wewnętrznych 
(1910–11) i pierwszy lord admiralicji (1911–15). Mimo błyskotliwej realizacji programu rozbudowy floty 
brytyjskiej musiał ustąpić w roku 1915 po fiasku wyprawy dardanelskiej, której był rzecznikiem. Po roku 
czynnej służby we Francji w stopniu podpułkownika powołany został w skład gabinetu Lloyda George’a jako 
minister uzbrojenia (1917), a następnie sekretarz stanu do spraw wojny i sił powietrznych (1918–21). 
Prawdopodobnie z tego ostatniego okresu pochodzi przytoczona wypowiedź.
  Kaduceusz, drążek z gałką opleciony przez parę wężów i zwieńczony rozpostartymi skrzydełkami, stanowi 
od roku 1902 regulaminową odznakę noszoną przez wszystkich członków Korpusu Sanitarnego Armii Stanów 
Zjednoczonych. Rzymski kaduceusz był odpowiednikiem greckiego kerykejona stanowiącego pierwotnie, 
w postaci laski z wieńcem, atrybut Hermesa (rzymskiego Merkurego) jako posłańca bogów, a następnie boga 
handlu, posłów, pocztylionów. Wcześnie zaczęto go wyobrażać w sztuce opleciony przez dwa węże, co 
sprawiło, że od 16 wieku stopniowo przejmował dawne funkcje oplecionej przez jednego węża tzw. laski 
Asklepiosa (czyli rzymskiego Eskulapa), atrybutu boga sztuki lekarskiej i symbolu przedstawicieli profesji 
medycznej.
  Abbaye (po francusku: opactwo) w Ferrieresen-Gatinais, małej mieścinie o niespełna sto kilometrów na 
południe od Paryża przy drodze z Fontainebleau do Briare, przetrwało jedynie jako część powstałego między 12 
a 15 wiekiem kościoła; jeśli prawdą jest, że założył je Chlodwig, twórca potęgi państwa Franków i dynastii 
Merowingów, to musiało to mieć miejsce między rokiem 496, w którym przyjął chrześcijaństwo, a 511, 
w którym umarł. Pochowana w opactwie Klotylda to żona Chlodwiga, królewna burgundzka, która go namówiła 
do przyjęcia chrześcijaństwa, a C h 1 o d om e r to jeden z czterech synów tej pary, pomiędzy których Chlodwig 
podzielił przed śmiercią swoje państwo. Natomiast A 1 k u i n, angielski benedyktyn z Yorku i wybitny 
średniowieczny filozof, teolog i pedagog, był w Ferrieres opatem blisko trzy wieki później, gdzieś między 
rokiem 782, gdy ściągnął go na swój dwór w Akwizgranie (Aachen) Karol Wielki, a 796, kiedy został opatem 
w Tours, gdzie założył swoją sławną w całej ówczesnej Europie szkołę.
  Wędrownym Cyrkiem O’Rielly’ego nazywali żołnierze 541 sekcji ambulansów Korpusu Sanitarnego Armii 
Stanów Zjednoczonych swoją jednostkę od nazwiska jej dowódcy, sierżanta szefa. Z tą właśnie jednostką 
odpłynął Dos Passos po raz wtóry do Europy w dniu zawieszenia broni, 11 listopada 1918 roku, na pokładzie 
parowca „Cedric” (rejs ten, podczas którego pełnił na czele swojej sekcji służbę kuchenną, opisał w Oku kamery 
36). Mianowany przez O’Rielly’ego pełniącym obowiązki kwatermistrza sekcji i nadwornego tłumacza, spędził 
Dos Passos u jego boku, jak pisze, „kilka przyjemnych zimowych miesięcy... w starym merowińskim 
miasteczku, które się nazywało FerrieresenGatinais”. Następnie jednak – po krótkim epizodzie, gdy udało mu się 
uzyskać odkomenderowanie na Sorbonę – został przydzielony do kompanii pomocniczej stacjonowanej na 
jakiejś bocznicy kolejowej w okolicach Tours, gdzie ładował złom do wagonów, co opisuje w Oku kamery 42, 
i gdzie miał długotrwałe perypetie z uzyskaniem demobilizacji, opisane w Oku kamery 38.
  Armee territoriale (fr.) – [...starszy facet z] armii terytorialnej... Armia terytorialna była we Francji drugim 
rzutem rezerwy, powoływanym do służby porządkowej i pomocniczej na tyłach w sytuacji wyjątkowego 
zagrożenia] wcielano do niej w miarę trwania wojny coraz starsze roczniki, w każdym razie mężczyzn dobrze 
już po czterdziestce.
  Tout est bien fait... (fr.) – Wszystko jest dobre w naturze wasze zdrowie, zdrowie Amerykanów 
  Dans la mort... (fr.) – W śmierci nie ma nic strasznego Kiedy się umiera myśli się o wszystkim ale szybciej 
  Nie wolno ruszać aż przyjdzie komisarz Faut pas touche r... (fr.) protokół.
  Lorna Doone, czyli romans z Exmoor („Lorna Doone, a Romance of Exmoor”, 1869) to do dziś poczytna 
powieść historyczna pióra angielskiego pisarza, Richarda Doddridge Blackmore’a (1825–1900), której akcja 
rozgrywa się w 17 stuleciu w bagnistym rejonie Exmoor w hrabstwie Devon na południowozachodnich 
wybrzeżach Anglii. Treść stanowi walka wolnego kmiecia Johna Ridda z terroryzującym okolicę klanem 
rycerzyrabusiów, Doone’ow, skomplikowana jego miłością do wychowującej się w ich niedostępnej dolinie 
Lorny, która okazuje się porwaną córką szkockiego szlachcica i mimo różnicy stanów wychodzi ostatecznie za 
swego wybawiciela. Historia Johna i Lorny ma częściowo za tło walkę o tron po śmierci Karola II między jego 
naturalnym synem, księciem Monmouthem, a bratem zmarłego, późniejszym Jakubem II, zakończoną bitwą na 
równinie Sedgemoor (1685).
  Port („The Harbor”) to bestseller roku 1915 (miał sześć wydań w ciągu miesiąca po ukazaniu się) i jedna 
z ważniejszych demaskatorskich powieści społecznych swojej epoki. Jej bohater, młody człowiek o literackich 
ambicjach, wychowuje się w cieniu portu nowojorskiego, którego przemiany nieuchronnie wyznaczają etapy 
jego życia; spod wpływów ojca, przedstawiciela 19–wiecznej patriarchalnej gospodarki morskiej, dostaje się on 
pod wpływ teścia budującego 20–wieczną monopolistyczną machinę portową, by ostatecznie zwrócić się ku 
opozycyjnemu światopoglądowi swego dawnego kolegi uniwersyteckiego, który jako radykalny działacz 
związkowy organizuje zdławiony brutalnie strajk robotników portowych. Siłę powieści stanowił jej autentyzm 
wyrosły z osobistych doświadczeń autora, Ernesta Pool e’a (1880–1950), który po ukończeniu Princetonu 
w 1902 roku osiadł na trzy lata w pierwszym nowojorskim domu opiekuńczym, pomagał Uptonowi Sinclairowi 
w zbieraniu materiałów do jego sławnego „Grzęzawiska”, pisał demaskatorskie artykuły do redagowanego przez 
Lincolna Steffensa „McClure’s Magazine” i innych podobnych czasopism oraz był korespondentem radykalnych 
czasopism amerykańskich w Rosji podczas rewolucji 1905, a następnie 1917 roku, jak również korespondentem 
wojennym w Niemczech i Francji w latach I wojny światowej. Jakkolwiek pisał dokumentarne powieści do 
końca życia, sukces „Portu” udało mu się powtórzyć już tylko raz, gdy w roku 1918 zdobył nagrodę Pulitzera za 
obyczajowo-psychologiczną powieść „His Family” („Jego rodzina”).
  Newport i Southampton to ekskluzywne kąpieliska morskie nad Atlantykiem, pierwsze w południowo-
wschodniej części stanu Rhode Island nad zatoką Narragansett, drugie na południowo-wschodnim krańcu Long 
Island w stanie Nowy Jork.
  West Point na wysokim zachodnim brzegu Hudsonu około 50 mil na północ od Nowego Jorku jest siedzibą 
powstałej w roku 1802 osławionej Akademii Wojskowej Stanów Zjednoczonych (United States Military 
Academy). Przyjmuje ona na ściśle określonych zasadach reprezentacji liczbowej każdego regionu Stanów 
Zjednoczonych, rodzaju broni itp. w sumie 2.496 kandydatów w wieku od 17 do 22 lat rocznie; po czterech 
latach studiów, w czasie których kadeci pobierają żołd i rozmaite inne świadczenia, otrzymują oni dyplom 
techniczny i stopień podporucznika.
  Les Miserables to oryginalny tytuł „Nędzników” Wiktora Hugo.
  Wzgórza Uniwersyteckie (University Heights) to część nowojorskiej dzielnicy Bronx pomiędzy Sto 
Sześćdziesiątą Piątą a Dwieście Siódmą Ulicą (która tutaj zmienia nazwę na Fordham Road), oddzielona tylko 
wąskim korytem rzeki Harlem od leżącego bardziej na zachód górnego cypla Manhattanu. Nazwę dwu 
ciągnącym się ku północo-zachodowi równoległym pasmom wzgórz, zabudowanych blokami mieszkalnymi, 
nadała usytuowana mniej więcej na wysokości Sto Osiemdziesiątej Pierwszej Ulicy filia Uniwersytetu 
Nowojorskiego.
  Thorstein Veblen (1857–1929) – ekonomista i socjolog, który swoimi śmiałymi teoriami wywarł ogromny 
wpływ na kształtowanie się ruchów liberalnych i radykalnych w USA na początku naszego stulecia. Potomek 
norweskich farmerów osiadłych w Minnesocie, Veblen uzyskał w roku 1884 doktorat filozofii na Uniwersytecie 
Yale, po czym wykładał ekonomię kolejno na Uniwersytecie Chicagoskim (1892–1906), Uniwersytecie Lelanda 
Stanforda (1906–09), Uniwersytecie Stanu Missouri (1911–18) i wreszcie w Nowej Szkole Badań Społecznych 
w Nowym Jorku (1919–26). Ogromną sławę przyniosła mu od razu pierwsza opublikowana książka, „Teoria 
klas próżniaczych” („The Theory of the Leisure Class”, 1899), w namiętnej sarkastycznej formie dowodząca, że 
współczesne stosunki amerykańskie są kontynuacją feudalnego podziału społeczeństwa na klasy, których jedyną 
rację bytu stanowi „pokazowe próżniactwo i pokazowa konsumpcja” („conspicuous leisure and conspicuous 
consumption”), oraz klasy, które swoją pracą utrzymują całe społeczeństwo. Tę miażdżącą krytykę warunków 
ekonomicznych i społecznych kontynuował Veblen we wszystkich późniejszych książkach, których wydał do 
roku 1923 jeszcze dziewięć. Mimo że rozwijały i systematyzowały one jego teorie i poddawały nieubłaganej 
analizie coraz to nowe dziedziny życia publicznego, żadna nie wywołała już takiego poruszenia jak pierwsza. 
Życie Veblena przedstawia Dos Passos w rozdziale „Kielich goryczy” w trzecim tomie „USA”.
  Dom opiekuńczy, a ściśle: osiedleńczy (settlement house), zwany także często osiedlem społecznym (social 
settlement), to ośrodek pracy społecznej wśród najbiedniejszych mieszkańców wielkomiejskich slumsów, 
prowadzony przeważnie przez społeczników ze sfer intelektualnych i naukowych. Początek tworzeniu takich 
ośrodków dał w roku 1884 tzw. Toynbee Hali w londyńskiej dzielnicy Whitechapel, określany jako osiedle 
uniwersyteckie bądź społeczne, gdyż założyli go profesorowie i studenci uniwersytetów w Oksford i Cambridge 
osiedlając się w samym sercu żydowskich slumsów, by poznać naocznie życie ich mieszkańców i móc tym lepiej 
wyjść naprzeciw ich potrzebom. W Stanach pierwszym tego rodzaju ośrodkiem była założona w 1886 przy 
Forsyth Street na nowojorskiej Wschodniej Stronie Neighborhood Guild (przemianowana później na University 
Settlement), za którą wkrótce poszły m.in: Hull House w Chicago, South End House w Bostonie (1891), Henry 
Street Settlement w Nowym Jorku (1893) i Chicago Commons (1894). W następnych dziesięcioleciach powstały 
we wszystkich większych miastach USA tuziny domów opiekuńczych (obecnie istnieje ich ponad 800), tak że 
w roku 1911 uznano za konieczne stworzenie Ogólnokrajowej Federacji Osiedli Społecznych w celu koordynacji 
ich poczynań. Domy opiekuńcze, opierając się częściowo na społecznikach mieszkających na miejscu, 
a częściowo na dochodzących, prowadziły (i prowadzą) działalność podobną do Domu Hulla, z której 
szczególnie w początkowym okresie najliczniej korzystali trudno asymilujący się emigranci. Dom Opiekuńczy 
na Grand Street, w którym uczy bohater Dos Passosa, istniał naprawdę, choć nie był tak znany jak dwa 
wspomniane wyżej ośrodki na Wschodniej Stronie.
  Y w k a (Y. W. C. A.) to ukonstytuowane w latach 1875–77 Chrześcijańskie Stowarzyszenie Młodych Kobiet 
(Young Women’s Christian Association), żeński odpowiednik bardziej znanej Ymki, czyli Chrześcijańskiego 
Stowarzyszenia Młodych Mężczyzn (Young Men’s Christian Association).
  Palisades Park to utworzony w 1910 roku na mocy wspólnej uchwały Izb Ustawodawczych stanu Nowy Jork 
i New Jersey publiczny teren rekreacyjny długości około 15 mil, ciągnący się wzdłuż zachodniego brzegu 
Hudsonu od Fort Lee w New Jersey (naprzeciwko górnego krańca Manhattanu) do Newburgh w stanie Nowy 
Jork. Nazwa pochodzi od bazaltowych urwisk wysokości stu do stu pięćdziesięciu metrów tworzących na tym 
odcinku brzeg rzeki, ochrzczonych na zasadzie oczywistego skojarzenia ostrokołem czy palisadą. Park, 
utrzymany w stanie możliwie zbliżonym do naturalnego, obfituje w malownicze drogi, szlaki turystyczne, tereny 
piknikowe i sportowe itp.
  Nazwą North River (Rzeki Północnej) określa się dolny, przekraczający półtora kilometra szerokości odcinek 
rzeki Hudson w rejonie portu nowojorskiego, tuż przed jej ujściem do Upper Bay, czyli Górnej Zatoki. Nazwa ta 
powstała jako przeciwstawienie do South River (Rzeki Południowej), jak nazywano kiedyś rzekę Delaware 
stanowiącą dziś granicę między stanami New Jersey a Pensylwanią i Delaware.
  Matka Ziemia („Mother Earth”) to organ amerykańskich anarchistów, wydawany przez Emmę Goldman 
i Aleksandra Berkmana od roku 1906 aż do momentu, gdy zostali oni w roku 1917 postawieni przed sądem za 
nawoływanie do oporu przeciwko udziałowi Stanów Zjednoczonych w wojnie i przeciwko mobilizacji.
  Glob to „The Globe and Commercial Advertiser”, jedna z siedmiu wychodzących wówczas w Nowym Jorku 
gazet popołudniowych (oprócz tego ukazywało się również osiem porannych). Dziennik ten powstał w 1905 
z połączenia wychodzącej od roku 1797 gazety „Commercial Advertiser” ze znacznie młodszym „New York 
Globe”, a został wykupiony w 1923 przez „New York Sun”.
  Linią Hindenburga nazywano system niemieckich umocnień obronnych w pobliżu granicy francusko-
belgijskiej, których budowę rozpoczęto we wrześniu 1916 roku, bezpośrednio po objęciu stanowiska szefa 
sztabu generalnego przeŁ feldmarszałka Hindenburga. Zapoczątkowana dla skrócenia frontu biegnącego 
wybrzuszonym łukiem między Arras a Soissons, Linia Hindenburga stała się z czasem gigantycznym pasem 
zasieków, umocnień i fortyfikacji ciągnących się od Ypres w pobliżu kanału La Manche, przez Arras, Saint-
Quentin, Rheims i Metz aż do podnóża Wogezów. Osłaniała ona główną niemiecką linię kolejową wschód-
zachód i składała się z trzech usytuowanych jedna za drugą pozycji obronnych, w kluczowych punktach 
ufortyfikowanych na setki metrów w tył i na kilka kondygnacji w głąb ziemi. Niemcy wycofali się na pierwsze 
główne pasmo obronne Linii Hindenburga, zwane Pozycją Zygfryda, w marcu 1917 roku, a zostali z niego 
wyparci w wyniku ostatecznej ofensywy alianckiej w końcu października 1918.
  Koedukacyjny Południowy Uniwersytet Metodystyczny (Southern Methodist University) został otwarty 
w roku 1915 w University Park w bezpośrednim sąsiedztwie Dallas. Miał wydziały humanistyczny i nauk 
ścisłych oraz szkoły handlową, inżynierską, prawną, muzyczną i teologiczną.
  Le chef de gare... (fr.) – A zawiadowca, ten jest rogaczem. Kto jest rogaczem? No, zawiadowca. Już jego 
żona zadbała o to.
  A. Mitchell Palmer (1872–1936), jeden z czołowych polityków Partii Demokratycznej, był prokuratorem 
generalnym, czyli w europejskiej nomenklaturze ministrem sprawiedliwości, pod koniec prezydentury Wilsona, 
w latach 1919–21. Zdobył sobie na tym stanowisku niechlubną sławę organizatora tzw. obław Palmerowskich 
(Palmer raids) na radykałów, które rozpoczęły się 7 listopada 1919 (w drugą rocznicę Rewolucji 
Październikowej), a kulminantę osiągnęły w styczniu roku następnego. W ich wyniku aresztowano kilkanaście 
tysięcy osób, z których znaczną część postawiono przed sądem, a kilkaset obcego pochodzenia deportowano, 
wśród nich Emmę Goldman i Aleksandra Berkmana. Wyrazem oburzenia liberalnej opinii publicznej na 
poczynania Palmera było m. in. orzeczenie sędziego Sądu Najwyższego Louisa Brandeisa w jednej ze spraw 
mówiące o niekonstytucyjności ustaw ograniczających wolność słowa i zrzeszania się, sprawozdanie dwunastu 
czołowych jurystów o „Nielegalnych praktykach Departamentu Sprawiedliwości” oraz fakt, że podsekretarz 
pracy Louis Post anulował ponad 1500 (tj. 71%) spośród wydanych przez Palmera nakazów deportacji.
  L’Ecole du Malheur... (fr.) – Szkoła nieszczęść czyni nas optymistami.
  Hotel Crillon na Placu Zgody był oficjalną siedzibą delegacji amerykańskiej na paryską konferencję 
pokojową.
  Allonsnous assister... (fr.) – Czy będziemy świadkami paniki głupców?
  La Madelon... (fr.) – Madzia nie jest dla nas sroga. „La Madelon” była może najpopularniejszą piosenką 
żołnierską pierwszej wojny, śpiewaną nie tylko przez żołnierzy francuskich, lecz także anglosaskich. 
Skomponowana w maju 1914 roku przez Camille Roberta do słów Louis Bousqueta, towarzyszyła często 
oddziałom idącym do boju; szczególnie wiele mówiło się o roli, jaką miała odegrać w 1916 w odbiciu przez 
Francuzów z rąk niemieckich górującego nad Mozą fortu Vaux w sektorze Verdun.
  Anzak (Anzac) to słowo utworzone od pierwszych liter nazwy Australijsko-Nowozelandzkiego Korpusu 
Armijnego (Australian and New Zealand Army Corps), który walczył w roku 1915 pod Gallipoli. Następnie 
zaczęto Anzakami nazywać nie tylko żołnierzy tego korpusu, lecz w ogóle wszystkich żołnierzy australijskich 
i nowozelandzkich walczących w pierwszej (a później także w drugiej) wojnie światowej.
  La Brabanconne (od nazwy historycznej krainy, Brabancji, należącej dziś częściowo do Belgii, częściowo do 
Holandii) to belgijski hymn narodowy, zaczynający się od słów: „Apres des siecles d’esclavage, Le Beige, 
sortant du tombeau, A reconquit par son courage Son nom, ses droits et son drapeau” („Po wiekach niewoli Belg, 
powstawszy z grobu, odzyskał dzięki swej odwadze swe imię, swe prawa i swój sztandar”). Hymn został 
skomponowany w 1830 roku podczas powstania przeciwko władzy holenderskiej, które miało przynieść Belgii 
niepodległość, przez śpiewaka i kompozytora belgijskiego, Francois Van Campenhouta do słów francuskiego 
aktora i poety, Louis Alexandre Decheta, znanego pod pseudonimem Jenneval, który brał czynny udział 
w powstaniu i wkrótce poległ w potyczce pod Antwerpią. W roku 1860 słowa Jennevala zastąpiono nowymi, 
napisanymi przez belgijskiego męża stanu, byłego ministra i premiera, Charlesa Rogiera.
  La Grande Route... (fr.) – (...recytowali poematy o) Wielkiej Drodze, Nędzy, Skrytobójstwie... Wielka Droga 
to być może Voie Sacree bądź też przenośnie Śmierć; Skrytobójstwo to zapewne zamach na Jauresa. Les Filles 
de Nantes („Panienki z Nantes”) to znana, bardzo frywolna piosenka francuska.
  Kastor i Polluks („Castor et Pollux”) to opera w pięciu aktach z prologiem napisana w roku 1737 przez 
wybitnego francuskiego kompozytora, Jeana Philippe’a Rameau, do libretta poety Pierre Auguste Gentil-
Bernarda.
  Generał Henri Joseph Eugene Gouraud (1867–1946) był jednym z najbardziej znanych dowódców 
francuskich tego okresu. Ukończywszy akademię wojskową w Saint-Cyr w roku 1888, rozpoczął błyskotliwą 
karierę oficera kolonialnego w Afryce, wyróżniając się m. in. w dławieniu ruchów niepodległościowych podczas 
podboju przez Francję Sudanu Zachodniego (dzisiejsze Mali) w 1898 i Maroka w 1912–14. Po wybuchu wojny 
europejskiej objął w stopniu generała brygady dowództwo dywizji, a następnie korpusu kolonialnego 
w Argonnach, po czym w 1915, już jako generał dywizji, stanął na czele francuskiego korpusu ekspedycyjnego 
w niefortunnej wyprawie na Dardanele, w której utracił prawą rękę. Od 1916 do końca wojny dowodził IV armią 
francuską w Szampanii, wsławiając się w czerwcu 1918 zręcznym manewrem pod Reims, dzięki któremu 
ostatnie natarcie niemieckie trafiło w próżnię, oraz nie zawsze bezkonfliktowym współdziałaniem z początkowo 
podlegającymi mu, a potem sąsiadującymi z nim dywizjami amerykańskimi, zakończonym tyle głośną, co 
niepoważną rywalizacją o pierwszeństwo dotarcia do Sedanu. Po wojnie pełnił w latach 1919–23 funkcje 
wysokiego komisarza francuskiego w Syrii, gdzie zapisał się niechlubnie zbrojnym dławieniem arabskich 
ruchów niepodległościowych, po czym w roku 1922 został powołany na członka Najwyższej Rady Wojennej, 
a w 1923 na wojskowego, komendanta Paryża i pozostawał na tych stanowiskach aż do przejścia w 1937 w stan 
spoczynku.
  Aleksandry to cocktaile z likieru kakaowego (creme de cacao), wytrawnego ginu bądź brandy i śmietanki 
z dodatkiem lodu.
  Dubonnet to nazwa firmowa słodkiego korzennego alkoholizowanego wina francuskiego, używanego 
najczęściej w charakterze aperitifu.
  Bouillabaisse (fr.) – to specjalność prowansalska, danie o konsystencji gęstej zupy z różnych gatunków ryb 
i skorupiaków morskich gotowanych w wodzie lub białym winie i przyprawionych czosnkiem, pomidorami, 
oliwą i szafranem.
  Les Baux to niezwykle malownicze ruiny miasteczka z 12–13 wieku położone na niewysokim grzbiecie 
górskim nieco w bok od szosy łączącej Arles z Tarasconem. W średniowieczu stolica jednego z hrabstw 
Prowansji, Les Baux było siedzibą sławnego zgromadzenia trubadurów zwanego Dworem Miłości. Zburzone 
w 1632 roku za panowania Ludwika XIII, ma obecnie kilkudziesięciu stałych mieszkańców, żyjących głównie 
z turystów.
  L’Illustration to założony w marcu 1843 roku w Paryżu przez A. Paulina tygodnik pomyślany jako 
ilustrowana kronika aktualnych wydarzeń we Francji i na świecie. Oprócz opisu ważniejszych ewenementów 
tygodnia, ilustrowanego początkowo dokumentarnymi rysunkami, a następnie fotografiami, pismo wydawało 
również liczne numery specjalne oraz suplementy teatralne, powieściowe itp. Redagowane od roku 1903 przez 
Rene Bascheta i członków jego rodziny, znalazło się podczas ostatniej wojny pod faktyczną kontrolą swego 
redaktora politycznego, J. Bouly de Lesdain, który nadał mu charakter organu kolaboracjonistów, co 
doprowadziło do likwidacji zasłużonego tygodnika w sierpniu 1944.
  Jean Jaures (1859–1914), głośny deputowany socjalistyczny, który prowadził rozpaczliwą kampanię 
antywojenną, został zastrzelony w kawiarni Croissant przez szowinistę Raoula Villain 31 lipca, w przeddzień 
ogłoszenia we Francji mobilizacji powszechnej.
  Chodzi tu o Peleasa i Melisandę („Pelleas et Melisande”), jedyną operę Debussy’ego. Muzycznie opera była 
w roku swego pierwszego wystawienia (1902) wielkim novum przez wprowadzenie przełomowego stylu 
recytatywów wykorzystujących wartości prozodyczne języka francuskiego przy dyskretnym akompaniamencie 
orkiestrowym. Tekstowo powtarza niemal dosłownie o dziesięć lat wcześniejszą modernistyczną sztukę 
Maurycego Maeterlincka o tym samym tytule, której treść stanowią dzieje tragicznej miłości średniowiecznych 
kochanków, wnuka królewskiego i żony jego brata; w finale oboje oni umierają, Peleas z ręki zdradzonego brata, 
Melisanda zaś w połogu.
  Nieczuła Hannah to bohaterka śpiewanej do dzisiaj piosenki amerykańskiej, scharakteryzowana w refrenie 
jako „wamp miasta Savannah, w Georgii” („Hardhearted Hannah, the vamp of Savannah, Ga”).
  Mutiles de la guerre (fr.) – (...maszerować z) inwalidami wojennymi.
  L’ Union des travailleurs... (fr.) – Jedność robotników zapewni pokój światu.
  La gaiete (fr.) – wesołość.
  Liebfraumilch (niem.) – szlachetne wino reńskie wytwarzane w Hesji w okolicach Worms. Nazwa pochodzi 
od klasztoru Najświętszej Marii Panny (Liebfrauenstift) w Worms, gdzie je zaczęto produkować. W dosłownym 
tłumaczeniu Liebfraumilch może jednak znaczyć: mleko ukochanej kobiety.
  II serait crimine... (fr.) – Zbrodnią byłoby niedopatrzenie interesów francuskich na Bałkanach.
  Reżimem Beli Kuna nazywa autor tego nagłówka prasowego utworzony 22 marca 1919 roku na Węgrzech 
Rząd Rad Robotniczych i Żołnierskich, który w czerwcu tegoż roku proklamował Węgierską Republikę Rad, 
obaloną 1 sierpnia w wyniku kontrrewolucji wewnętrznej oraz interwencji wojsk rumuńskich. Bela Kun (1886–
1939), dziennikarz i działacz socjaldemokratyczny, który w roku 1916 jako oficer armii austrowęgierskiej dostał 
się. do niewoli rosyjskiej, brał udział w Rewolucji Październikowej i walkach z kontrrewolucją w Rosji. 
Wróciwszy na Węgry w jesieni 1918 byl jednym z założycieli Komunistycznej Partii Węgier i przywódcą 
rewolucji węgierskiej. Chociaż we władzach Węgierskiej Republiki Rad formalnie pełnił tylko funkcje 
ludowego komisarza spraw zagranicznych i członka Rady Politycznej, w istocie pozostał do końca Republiki jej 
faktycznym przywódcą, co tłumaczy użyte tutaj określenie „reżim Beli Kuna”. Po obaleniu rewolucji Kun 
schronił się w Wiedniu, skąd wkrótce emigrował do ZSRR.
  Enfin la France... (fr.) – Francja kupuje w końcu zapasy amerykańskich towarów.
  Hedżaz (albo Hidżaz), obecnie zachodnia prowincja Arabii Saudyjskiej nad Morzem Czerwonym, ze 
świętymi miastami muzułmanów, Mekką i Medyną, był w latach 1916–26 niezależnym królestwem utworzonym 
w wyniku inspirowanego przez Brytyjczyków powstania ludności arabskiej przeciw panowaniu tureckiemu. 
Żądania Hedżazu, wysuwane przez jego króla Husajna ibn Aliego, były w rzeczywistości żądaniami spełnienia 
wojennych obietnic brytyjskich uznania suwerenności wszystkich państw arabskich (z wyjątkiem pozostających 
pod wpływami francuskimi), poczynionych Arabom przez osławionego agenta Intelligence Service, pułkownika 
T. E. Lawrence’a. Lawrence, który był członkiem brytyjskiej delegacji na konferencją paryską, próbował zresztą 
bezskutecznie bronić interesów arabskich, sprzecznych oczywiście z interesami monopoli brytyjskich 
i francuskich na Bliskim Wschodzie. Ostatecznie Husajn ibn Ali nie podpisał ani traktatu wersalskiego, ani 
późniejszego traktatu z Anglią i w konsekwencji został w roku 1924, przy cichym poparciu Wielkiej Brytanii, 
zmuszony do abdykacji przez sułtana Nedżdu, Ibn Sauda, który w dwa lata później włączył Hedżaz do swego 
państwa, dzisiejszej Arabii Saudyjskiej.
  Admirał Aleksandr Wasiljewicz Kołczak (1873–1920), dowódca rosyjskiej floty czarnomorskiej 
w pierwszych latach wojny światowej, wszedł po Rewolucji Październikowej jako minister wojny i marynarki 
w skład kontrrewolucyjnego rządu w Ufie i przystąpił do organizowania kontrrewolucyjnych oddziałów na 
Syberii, której faktycznym dyktatorem, uznanym zarówno przez aliantów, jak i przez Denikina, został w wyniku 
zamachu stanu w grudniu 1918. W roku 1919 rozpoczął ofensywę z zamiarem połączenia się z siłami 
kontrrewolucyjnymi i brytyjskimi oddziałami interwencyjnymi w rejonie Morza Białego; ofensywa jednak 
załamała się w kwietniu nad Wołgą i Kołczak wycofał się do Omska, gdzie 4 stycznia 1920 zrzekł się władzy na 
rzecz Denikina. Półtora miesiąca później został aresztowany i rozstrzelany na mocy wyroku trybunału 
rewolucyjnego w Irkucku.
  George Peabody (1795–1869), dorobiwszy się prosperujących składów towarów łokciowych w kilku 
miastach wschodniego wybrzeża, rozpoczął działalność międzynarodowego finansisty i uzyskał w roku 1835 
w Londynie pożyczkę 8 milionów dolarów, która uratowała stan Maryland od bankructwa. W 1837 osiadł na 
stałe w Londynie, gdzie założył dla pośrednictwa w transakcjach między Europą i Ameryką dom bankowy 
George Peabody & Co, którego kierownictwo przekazał w 1864 Juniusowi Morganowi. Znaczną część swojej 
olbrzymiej fortuny przekazał na cele filantropijne, m. in. 3,5 miliona dolarów na krzewienie oświaty na Południu 
Stanów, a 2,5 na budowę tanich mieszkań dla robotników londyńskich slumsów; ufundował również kilka 
bibliotek i muzeów (najbardziej znane przy uniwersytetach Yale i Harvarda oraz w Baltimore) oraz wyposażył 
wiele uczelni amerykańskich.
  John Pierpont (1785–1866), po okresie nieudanej praktyki adwokackiej w Massachusetts, ukończył teologię 
na uniwersytecie Harvarda i w roku 1819 został unitariańskim pastorem ekskluzywnej parafii w Bostonie, skąd 
został usunięty na żądanie parafian w 1845 za głoszenie z ambony abolicjonizmu, pacyfizmu i abstynencji oraz 
trwonienie czasu na twórczość literacką; następnie był pastorem kilku pomniejszych parafii, kapelanem 
wojskowym podczas wojny secesyjnej oraz urzędnikiem Ministerstwa Skarbu. Pozostawił głównie wiersze 
opisowe i polemiczne.
  Fort Sumter u wejścia do portu Charleston w Południowej Karolinie był w dniach 12–14 kwietnia 1861 roku 
widownią pierwszej wymiany ognia między armiami Południa i Północy, co zapoczątkowało wojnę secesyjną. 
Po ogłoszeniu secesji Południowa Karolina zgłosiła pretensje do wszelkiej własności federalnej na terenie stanu, 
m.in. do Fortu Sumter, w którym 20 grudnia 1860 zamknął się major Robert Anderson ze 128 żołnierzami 
federalnymi odmawiając wydania fortu. Po bez mała czteromiesięcznych pertraktacjach konfederaci rozpoczęli 
34–godzinne bombardowanie artyleryjskie, w wyniku którego fort się poddał. Mimo że nikt nie zginął, 
a garnizonowi pozwolono wymaszerować z honorami, rozogniło to nastroje po obu stronach tak, że wybuch 
wojny stał się nieunikniony.
  Tzw. Złota Sala (Gold Room) na Giełdzie Nowojorskiej przy Wall Street była miejscem, gdzie dokonywano 
obrotów złotem. Istniała w Nowym Jorku również druga Złota Sala w prywatnym lokalu niejakiego Gallaghera 
na rogu William Street i Exchange Place, gdzie za roczną opłatą dwudziestu pięciu dolarów każdy mógł 
dokonywać podobnych operacji finansowych po zamknięciu Giełdy.
  Jay Cooke (1821–1905) otworzył w roku 1861 dom bankowy, za którego pośrednictwem rząd Unii zaciągał 
w czasie wojny secesyjnej pożyczki oraz rozprowadzał obligacje rządowe (do roku 1865 na ogólną sumą 1,1 
miliarda dolarów). W roku 1870 bank Cooke’a podjął się zainwestowania 100 milionów dolarów w budowę 
kolei Northern Pacific, co doprowadziło go do bankructwa w momencie, gdy kolej dotarła do Bismarck 
w Północnej Dakocie. Zawieszenie przez bank Cooke’a wypłat było właśnie powodem paniki 1873 roku.
  Filadelfijscy Drexelowie to synowie austriackiego imigranta, Francisa Martina Drexela (1792–1863), który 
w roku 1837 założył w Filadelfii bank pod firmą Drexel & Co. Urósł on do rozmiarów jednego 
z najpotężniejszych banków inwestycyjnych Stanów Zjednoczonych pod kierownictwem młodszego syna 
Francisa, Anthony Josepha Drexela (1826–93), który w roku 1871 wszedł w spółkę z Morganem. Ten to Drexel 
ufundował również w 1892 renomowaną uczelnię techniczną w Filadelfii, Drexel Institute of Technology. Biura 
Morgana i Drexela mieściły się w tzw. Gmachu Drexela w Nowym Jorku przy Wall Street 23, zwanym 
w późniejszym okresie Gmachem Morgana.
  Tzw. armia Coxeya (Coxey’s army), złożona ze stu bezrobotnych pod przewodnictwem polityka 
i reformatora społecznego, Jacoba Sechlera Coxeya (1854–1951), oraz działacza społecznego i religijnego, Carla 
Browne’a (1849–1914), rozpoczęła swój marsz protestacyjny w niedzielę wielkanocną (25 marca) 1894 roku 
w rodzinnym mieście Coxeya, Massillon w Ohio. Równocześnie zresztą na Waszyngton maszerowało kilka 
podobnych grup, by domagać się reform walutowych i programu robót publicznych dla zatrudnienia 
bezrobotnych, jednakże marsz Coxeya miał najwięcej rozgłosu, a jego „armia” witana była owacyjnie w każdym 
mijanym mieście. Mimo to demonstracja skończyła się fiaskiem: na 1 maja dotarło do Waszyngtonu zaledwie 
500 bezrobotnych zamiast zapowiadanych stu tysięcy, a sam Coxey ze swym sztabem został aresztowany za 
wtargnięcie na stopnie Kapitolu, skąd chciał odczytać żądania bezrobotnych (pozwolono mu je odczytać z tego 
miejsca jako dziewięćdziesięcioletniemu starcowi w pięćdziesiątą rocznicę tego wydarzenia). Ostatecznie 
prezydent Cleveland poczynił kroki dla rozwiązania kryzysu finansowego i społecznego wywołanego paniką 
1893 roku dopiero w lutym 1895, i to bynajmniej nie w myśl postulatów bezrobotnych, lecz przez zaciągnięcie 
u bankierów nowojorskich na bardzo niekorzystnych warunkach pożyczki 3,5 miliona uncji złota. Co do 
Coxeya, to walczył on o reformy walutowe i program prac publicznych aż do lat trzydziestych, m. in. 
organizując drugi marsz bezrobotnych na Waszyngton w roku 1914, a następnie jako burmistrz swego 
rodzinnego miasta w latach 1931–33 i kandydat Partii Farmerów i Robotników na stanowisko prezydenta USA 
w roku 1932 i 1936.
  Karierę Andrew Carnegiego (1835–1919) przedstawił Dos Passos w sarkastycznym skrócie w rozdziale 
„Książę pokoju”. Syn ubogiego szkockiego imigranta, Carnegie w roku 1868 zaczął budować imperium stalowe, 
które pod nazwą Carnegie Steel Company wytworzyło w roku 1900 jedną czwartą całej amerykańskiej produkcji 
stali i.zgłosiło fantastyczny zysk 40 milionów dolarów. Chcąc się wycofać z interesów, Carnegie w 1901 roku 
sprzedał swoje imperium przemysłowe Morganowi za 447 milionów dolarów w akcjach specjalnie w celu 
wykupienia go utworzonej Amerykańskiej Korporacji Stali. Resztę życia poświęcił działalności filantropijnej 
zapisując różnym powołanym przez siebie do życia fundacjom globalną sumę 350 milionów dolarów.
  Dahabija (z arabskiego) – duża łódź żaglowa z pokładem i kajutą, używana w żegludze na Nilu.
  Edward Henry H arriman (1848–1909), który rozpoczynał karierę jako skromny makler giełdowy na Wall 
Street, w ostatnich latach 19 wieku uzyskał kontrolę nad trzema południowymi szlakami kolejowymi łączącymi 
Wschód USA z Wybrzeżem Pacyfiku, kolejami Union Pacific, Southern Pacific i Central Pacific. W roku 1901 
uczynił próbę wejścia na szlaki północne (koleje Chicago, Burlington & Quincy, Great Northern i Northern 
Pacific), ale mimo pewnych przejściowych sukcesów ostatecznie nie udało mu się ich wydrzeć spod kontroli 
grupy Morgana i współpracującego z nim Jamesa Hilla. 
  Komisja Pujo (Pujo Committee), nazwana tak od kierującego jej pracami przewodniczącego stałej Komisji 
Izby Reprezentantów do Spraw Bankowości i Finansów, członka Izby Arsene’a Pujo z Luizjany, została 
powołana przez Kongres w roku 1912 celem zbadania, czy w USA istnieje tzw. trust pieniężny, i ogłosiła swój 
raport na początku roku 1913. Wynikało z niego, że 3 wielkie banki nowojorskie, przy współudziale 7 zależnych 
od nich pomniejszych, zmonopolizowały 2 miliardy dolarów kapitału inwestycyjnego i za pośrednictwem 341 
swoich przedstawicieli w radach nadzorczych 112 korporacji o łącznym kapitale 22,2 miliarda kontrolują koleje, 
zakłady użyteczności publicznej, towarzystwa ubezpieczeniowe i całe gałęzie przemysłu, w ten sposób 
eliminując w praktyce konkurencję i arbitralnie ustalając ceny wielu towarów i usług. Oburzenie wywołane 
raportem Komisji umożliwiło prezydentowi Wilsonowi w początkowym reformatorskim okresie jego pierwszej 
kadencji przeprowadzenie w Kongresie dwu ważnych aktów ustawodawczych, w roku 1913 ustawy powołującej 
tzw. Federalny System Rezerw, czyli kontrolowany przez rząd centralny system bankowości, i w roku 1914 
nowej rozszerzonej ustawy antytrustowej.
  John Pierpont Morgan junior miał sześćdziesiąt pięć lat, gdy Dos Passos wydawał niniejszy tom w roku 1932. 
Umarł w jedenaście lat później.
  W Groton w stanie Massachusetts, około 50 km na północny zachód od Bostonu, mieści się założona w roku 
1884 ekskluzywna szkoła przygotowująca chłopców z bogatych domów do wstąpienia na wyższe uczelnie.
  Elbert Henry Gary (1846–1927), prawnik z wykształcenia, był jednym z najbliższych współpracowników J. 
P. Morgana seniora. Z jego polecenia zorganizował w roku 1898 Federalne Towarzystwo Stalowe, a w 1901 
przeprowadził wykup udziałów Carnegiego i utworzył Amerykańską Korporację Stali, którą kierował jako 
prezes rady nadzorczej od ustąpienia Schwaba w 1903 aż do śmierci. Prowadził długotrwały proces z rządem 
federalnym, który dążył do rozwiązania Korporacji jako monopolu, zakończony w 1919 niekorzystnym dla 
rządu orzeczeniem Sądu Najwyższego. W 1905 założył nazwane jego imieniem miasto Korporacji, Gary 
w Indianie, które w roku 1920 liczyło już blisko 100 tysięcy mieszkańców. Jakkolwiek na swój sposób dbały 
o dobrobyt i warunki pracy robotników, był równocześnie zaciekłym wrogiem związków zawodowych i trwał 
z uporem przy horrendalnie długim dniu pracy, co doprowadziło na przełomie 1919 i 1920 roku do gwałtownego 
strajku w przemyśle stalowym. Mimo zdławienia strajku Gary musiał wkrótce pod naciskiem opinii publicznej 
wprowadzić 8–godzinny dzień pracy.
  Arthur Brisbane (1864–1936), syn szanowanego 19–wiecznego amerykańskiego socjalisty utopijnego, 
Alberta, zdobył sobie niechlubną sławę czołowego pismaka sprzedajnej prasy, schlebiającej gustom najmniej 
wyrobionej publiczności. W latach 1890–97 redaktor należącej do Josepha Pulitzera sensacyjnej gazety „New 
York World”, Brisbane pozwolił się podkupić konkurującemu z Pulitzerem Williamowi Randolphowi 
Hearstowi, dla którego m. in. redagował w latach 1897–1921 sensacyjną popołudniówkę „New York Evening 
Journal”, a pod koniec życia brukowiec „New York Daily Mirror”. Szczególną popularnością cieszyły się jego 
przedrukowywane w prasie Hearstowskiej na terenie całych Stanów felietony, tytułowane „Dzisiaj” („Today”) 
i „W tym tygodniu” („This Week”), których stałych czytelników szacowano na 30 milionów ludzi i za które 
Brisbane pobierał bajeczne wynagrodzenie 260 tysięcy dolarów rocznie. Brisbane znany był z tego, że potrafił 
z jednakową zręcznością i zacięciem pisać o wszystkim i cynicznie zmieniał poglądy zależnie od wymogów 
chwili. Przytoczony przez Dos Passosa urywek pochodzi niewątpliwie z okresu gwałtownej polemiki wokół 
prohibicji, która objęła nawet piwo.
  Henry Pomeroy Davison (1867–1922), finansista i długoletni udziałowiec banku Morgana, pełnił w latach 
1917–19 funkcję przewodniczącego Rady Wojennej Amerykańskiego Czerwonego Krzyża zbierając 
i wydatkując na tym stanowisku 285 milionów dolarów na cele pomocy wojennej.
  Paris mutuel (fr.) znaczy dosłownie: Paryż wzajemny. Jednakże pari mutuel jest to zalegalizowany aktem 
parlamentu z 1891 roku totalizator wyścigów konnych, umożliwiający obstawienie gonitw nie tylko na torach 
wyścigowych, lecz także w licznych rozsianych po Paryżu agencjach P.M.U. (Pari Mutuel Urbain). Należy 
przypuszczać, że Dos Passos świadomie posłużył się tą grą słów.
  Cyrk Medrano, jeden z najsławniejszych cyrków świata, nosi nazwisko znanej rodziny cyrkowców, której 
protoplasta, Emilio Girolamo Medrano (1849–1912), tancerz, akrobata i klown, odkupił w roku 1897 cyrk 
Fernanda, przejęty następnie w roku 1928 przez jego syna, Jerome (ur. 1907). W cyrku tym występowały m. in. 
takie sławy, jak Grock i Buster Keaton.
  La musique... (fr.) – ta muzyka naigrawa się ze mnie.
  La peinture (fr.) – malarstwo.
  Niemcy zdobyli Rygę 3 września 1917 roku w wyniku ofensywy 8 Armii generała von Huttena, 
przeprowadzonej nowo opracowaną przez niego metodą nieoczekiwanego zmasowanego uderzenia na wąskim 
odcinku rozszerzanym następnie po przerwaniu frontu. Pobici i wyparci z miasta zostali przez Armię Czerwoną 
3 stycznia 1919, w wyniku czego Ryga stała się na krótko stolicą Radzieckiej Łotwy. Jednakże już 22 maja 1919 
została odbita przez oddziały łotewskich nacjonalistów i Niemców bałtyckich i aż do II wojny światowej była 
stolicą burżuazyjnej Łotwy.
  Fiume to włoska nazwa dzisiejszej jugosłowiańskiej Rijeki na wybrzeżu dalmatyńskim, do roku 1918 
stanowiącej główny port węgierski nad Adriatykiem. Zajęte w wyniku działań wojennych przez wojska włoskie 
Fiume stanowiło na konferencji pokojowej jeden z najbardziej zapalnych punktów spornych jako przedmiot 
roszczeń Włoch na podstawie tzw. układu londyńskiego oraz nowo utworzonego państwa Serbów, Chorwatów 
i Słoweńców (późniejszej Jugosławii) na podstawach geograficznych i etnicznych (ponad połowę ludności 
stanowili Chorwaci). Traktat pokojowy z Austrią w Saint-Germainen-Laye podpisany 2 czerwca 1919 przyznał 
Fiume Jugosławii, ale już we wrześniu tego roku zajął je Gabriele d’Annunzio na czele swoich Czarnych Koszul 
i okupował aż do stycznia 1921, przez ostatnie dwa miesiące opierając się postanowieniom zawartego między 
Włochami i Jugosławią 12 listopada 1920 roku traktatu w Rapallo, mocą którego Fiume i okolice przekształcone 
zostały w wolne miasto. Ale i na tym się nie skończyło, bo już w 1922 roku faszystowski zamach stanu obalił 
lokalne władze i do miasta znów wkroczyły wojska włoskie, co doprowadziło do ostrego konfliktu z Jugosławią, 
załagodzonego dopiero w 1924 traktatem rzymskim, na mocy którego Włochy zatrzymały Fiume, Jugosławia 
zaś dostała jego całkowicie chorwackie przedmieście Suszak, wkrótce rozbudowane w samodzielny port.
  II serait dangereux... (fr.) – Niebezpiecznie byłoby podwyższać ceny żywności.
  Theobald von Bethmann-Hollweg (1856–1921) był od roku 1899 nadprezydentem Brandenburgii, od 1905 
ministrem spraw wewnętrznych Prus i od 1907 całej Rzeszy, nim w roku 1909 objął po Bernhardzie von 
Bulowie urząd kanclerza Rzeszy i premiera Prus. Jakkolwiek początkowo przeciwny wojnie, dał się wielekroć 
poznać jako wyraziciel niemieckich dążeń wielkomocarstwowych i w roku 1914 zniesławił się komentowanym 
szeroko oświadczeniem, że traktat gwarantujący neutralność Belgii jest „świstkiem papieru”. Został zmuszony 
do ustąpienia ze swego stanowiska w lipcu 1917 pod naciskiem Hindenburga i Ludendorffa, wskutek oporu 
przeciwko totalnej wojnie podwodnej i prób doprowadzenia do negocjacji pokojowych. Jak można 
przypuszczać, w roku 1919 musiała się w nim „burzyć krew” na warunki narzuconego Niemcom traktatu 
pokojowego.
  Aleksandr Fiodorowicz Kiereński (1881–1970), adwokat z zawodu, występował jako obrońca 
rewolucjonistów w wielu procesach politycznych i był od roku 1912 eserowskim posłem do IV Dumy. Po 
Rewolucji Lutowej wszedł w skład Rządu Tymczasowego księcia Lwowa, najpierw jako minister 
sprawiedliwości od 15 (2 starego stylu) marca 1917, a następnie minister wojny i marynarki wojennej od 15 (2) 
maja. Z ramienia tego rządu kierował w lipcu akcją przeciw wystąpieniom rewolucyjnym w Piotrogrodzie. 
O rządach Kiereńskiego można mówić od 21 (7) lipca do 7 listopada (25 października) 1917, kiedy był on 
premierem Rządu Tymczasowego, a od września, po nieudanym puczu wodza naczelnego generała Ławra 
Korniłowa, objął także jego funkcje. Wróg bolszewików, Kiereński uciekł z Piotrogrodu na parę godzin przed 
wybuchem Rewolucji Październikowej, o czym jest mowa w historii Bena Comptona (patrz s. 416). Po wojnie 
mieszkał w Paryżu, gdzie prowadził akcje propagandowe przeciw ZSRR; w 1940 roku przeniósł się do USA.
  Mistelle (fr). – to moszcz gronowy z dodatkiem spirytusu, który powstrzymuje proces fermentacji, tj. 
przemiany cukrów na alkohol, dzięki czemu zachowuje się naturalna słodycz. Eksporterem tak preparowanego 
moszczu są kraje Maghrebu, może więc chodzi tu o zagrożenie właścicieli francuskich winnic i producentów 
win przez konkurencję importowanego moszczu.
  Ole Hanson (1874–1940), sprawując w latach 1918–20 funkcje burmistrza Seattle, największego ośrodka 
przemysłowego stanu Waszyngton, zdobył sobie wątpliwą sławę jednego z najbardziej histerycznych 
inspiratorów powojennej nagonki na radykałów. W roku 1919 na pierwsze szpalty gazet amerykańskich 
wyniosła jego nazwisko niezwykła brutalność, z jaką zdławił w swoim mieście zorganizowany przez IWW strajk 
powszechny, uznając go za rewolucyjną próbę przechwycenia władzy przez bolszewików.
  Kongresowy (the Congressional) to ekspres kursujący między Nowym Jorkiem a Waszyngtonem.
  Geronimo, znany także jako Heronimo (około 1829–1909), to głośny wódz Apaczów, bohater ostatniej wojny 
indiańskiej. W roku 1882, rozgniewany nadużyciami Biura do Spraw Indian, uciekł wraz ze swym szczepem 
Z rezerwatu i przez kilka lat niepokoił napadami pogranicze Arizony i Meksyku. Poddał się ostatecznie w roku 
1886, według niektórych historyków pod warunkiem, że jego wojownicy będą się mogli połączyć ze swymi 
rodzinami na Florydzie; zamiast tego uwięziono ich, a następnie umieszczono w rezerwacie w Oklahomie.
  Pod Gettysburgiem w południowej Pensylwanii, niedaleko granicy z Marylandem, rozegrała się w dniach 1–3 
lipca 1863 decydująca bitwa wojny secesyjnej, która przechyliła szalę zwycięstwa na stronę Północy. W jej 
wyniku zwycięskie dotąd wojska Konfederacji pod wodzą generała R. E. Lee zostały zatrzymane w swym 
marszu na północ i zmuszone do odwrotu przez oddziały Unii pod dowództwem brygadiera G.G. Meade’a. 
Wojska Unii straciły 23 z 93 tysięcy uczestniczących w bitwie żołnierzy, wojska Konfederacji 20 z 70 tysięcy.
  Uniwersytet Lelanda Stanforda Juniora (Leland Stanford Junior University) w Palo Alto w Kalifornii został 
ufundowany w roku 1891 przez magnata kolejowego i byłego gubernatora Kalifornii, Lelanda Stanforda seniora, 
ku pamięci jego syna, którego imię nosi. Obdarowany na początek dotacją 20 milionów dolarów, stał się od razu 
najważniejszą prywatną uczelnią na zachód od Missisipi. Jest koedukacyjny i ma wydziały handlowy, 
pedagogiczny, inżynierski, humanistyczny, przyrodniczy, dziennikarski, prawny, medyczny (w San Francisco) 
i geologiczny. Znany jest z prowadzonych na szeroką skalę prac badawczych.
  Danny Deever to ballada Rudyarda Kiplinga z popularnego w tym czasie tomu „Ballady koszarowe” 
(„BarrackRoom Ballads”, 1892), opowiadająca o śmierci na szubienicy żołnierza brytyjskiego, który zastrzelił 
śpiącego kolegę.
  Vous triste? (fr.) – Smutny pan?
  F i e v r e... (fr.) – Gorączka. Za dużo myśleć, myśleć (niedobrze). Ja także... 
  B i e n t o t... (fr.) – (...próbował ją pocieszać, że) wkrótce koniec wojny i każdy rad (wraca do domu...)
  Nieodrodne dziecię Epikura – jest to aluzja do prologu „Opowieści kanterberyjskich” Geoffreya Chaucera, 
powstałego w latach 1387–1400 arcydzieła średniowiecznej literatury angielskiej, którego wiersz 336 brzmi 
w oryginale: „For he was Epicurus’ owne sone”. Dick najwyraźniej odwołuje się tu nie do autentycznej doktryny 
etycznej Epikura, który najwyższego dobra dopatrywał się w spokoju umysłu i zalecał cnotę, bo ona właśnie taki 
spokój niesie, lecz do potocznego rozumienia epikureizmu jako wybrednego używania uciech życiowych.
  Une demie (fr.) – (...rozmów nad) kufelkiem piwa...
  Generałowi Pershingowi nadano przydomek Czarnego Jacka w roku 1898, gdy jako porucznik dowodził na 
Kubie oddziałem kawalerii murzyńskiej; jego oddział odznaczył się w walkach o Santiago, za co Pershing został 
promowany na kapitana.
  Bogowie nas nie kochają... – jest to aluzja do znanego już w starożytnej Grecji (Menander) i Rzymie 
(Plautus) przysłowia: „Kogo bogowie kochają, ten umiera młodo”.
  Les marionettes... (fr.) – Marionetki robią, robią, robią trzy małe obroty, po czym się rozchodzą. Jest to 
piosenka śpiewana dzieciom przez francuskie piastunki. Nieco dalej Dick parafrazuje ją w sposób zupełnie dla 
dzieci nieodpowiedni: Małe marionetki robią, robią, robią trzy miłosne turki, po czym się rozchodzą.
  Qu’estce que ca vous fait?... (fr.) – A co cię to obchodzi? – Mężczyzna bez imienia i kobieta bez imienia będą 
się kochali w hotelu nicości. – Patrzcie go, jaki paradny [– zachichotała. –] Słuchaj, nie jesteś przypadkiem 
chory? [...] – Ja też nie.
  Anglik Edmund Hoy1e wydał w roku 1742 książeczkę zatytułowaną „A Short Treatise on the Game of 
Whist” („Krótki traktat o grze w wista”), w której po raz pierwszy skodyfikował zasady tej gry. W późniejszych 
wydaniach rozszerzył książkę o reguły kilku gier karcianych i od tej pory większość wydawanych w krajach 
anglosaskich tego typu publikacji, podających często zasady gier nie tylko karcianych, tytułowana jest „Hoyle’s 
Rules of Games” („Hoyle’a reguły gier”). Stąd powstało idiomatyczne wyrażenie według Hoyle’a (according to 
Hoyle), oznaczające tyle co: zgodnie z regułami gry, z obowiązującymi przepisami.
  William Jennings Wilson to senne skojarzenie przez Dicka imion Williama Jenningsa Bryana z nazwiskiem 
Woodrowa Wilsona, dwóch najważniejszych osobistości zjazdu nominacyjnego partii demokratycznej 
w Baltimore w roku 1912.
  Fiasco Chianti (wł.) – (...wziął ze sobą do przedziału...) butelkę Chianti. Chianti to wytrawne czerwone wino 
z winnic Monti del Chianti w Toskanii między Sieną a Florencją, sprzedawane w charakterystycznych pękatych 
butelkach oplatanych słomą.
  Tr a di tore! (wł.) – Zdrajca! 
  P a z z o (wł.) – wariat.
  Tivoli o 31 km na wschód od Rzymu nad wpadającą do Tybru rzeką Aniene, która w pobliżu tworzy 
malownicze wodospady, było już w 1 wieku p.n.e. (pod nazwą Tibur) miejscowością letniskową rzymskiego 
patrycjatu. Znajdują się tu m.in. ruiny starożytnego amfiteatru, forum, kilku willi oraz świątyń Westy i Sybilli; 
także katedra z 12 wieku, kilka romańskich i gotyckich kościołów oraz Villa d’Este. Niedaleko, przy 27 km 
szosy Rzym – Tivoli, mieszczą się ruiny willi Hadrian a, letniej rezydencji cesarza Hadriana, wzniesionej przez 
niego w latach 125–135, a następnie rozbudowanej przez jego następców. W rozległym parku o powierzchni 
ponad 50 ha stały tu liczne budowle, m. in. 2 pałace, willa, biblioteka, 2 teatry, świątynia, termy, palestra, 
stadion, portyki etc., zaprojektowane w rozmaitych stylach, tak by przypominały cesarzowi budowle, które 
zrobiły na nim największe wrażenie podczas jego podróży po różnych zakątkach imperium. Prowadzone tu od 
16 stulecia prace wykopaliskowe odsłoniły topografie, całego zespołu wraz z zachowanymi fragmentami 
zabudowy.
  Fritto misto – włoska potrawa z kawałków mięsa i jarzyn maczanych w rzadkim cieście i smażonych.
  Niewielkie jezioro Nemi zwane w starożytności Lacus Nemorensis od leżącego nad nim słynnego gaju (po 
łacinie: nemus) i świątyni Diany, której ruiny odkryto w roku 1895, jest zalanym kraterem wygasłego wulkanu 
w Górach Albańskich około 30 km na południe od Rzymu. O dwóch zatopionych na jego dnie galerach z czasów 
panowania Kaliguli (37–41) i Klaudiusza I (41–54) wiedziano od dawna, ale wydobyto je przez obniżenie lustra 
wody o ponad 20 m dopiero w latach 1928–31, a więc w czasie, gdy Dos Passos pracował nad pierwszymi 
tomami „USA”. Dobrze zachowane galery o wymiarach 67X20 m i 71X24 m, stanowiące świadectwo wysokiej 
sztuki szkutniczej Rzymian, zostały spalone w roku 1944 przez wycofujących się Niemców.
  Villa d’Este w Tivoli, jedna z najwspanialszych willi renesansowych, wzniesiona została w roku 1550 przez 
budowniczego Pirro Ligorio dla kardynała Ippolito d’Este. Znajdujący się tu pałac, zdobiony m.in. freskami 
Zuccarich, stoi w pięknym opadającym tarasami ogrodzie ze słynnymi fontannami, kaskadami i organami 
wodnymi.
  Korynt nad Zatoką Koryncką, strategicznie usytuowany na przesmyku łączącym Helladę z Peloponezem, 
należał do najstarszych i najwpływowszych miastpaństw antycznej Grecji. Okres jego rozkwitu przypada na 
pierwsze tysiąclecie p.n.e., gdy dostawszy się pod hegemonię Dorów (około 1100 roku) stał się jednym 
z głównych ośrodków politycznych, gospodarczych i kulturalnych starożytnego świata. Upadł w roku 146 p.n.e., 
zdobyty, obrabowany (m.in. z dzieł sztuki) i zburzony przez wojska rzymskie pod wodzą konsula Mummiusza, 
wyróżnionego wkrótce potem przydomkiem Achajskiego za rozgromienie miast greckich nad Zatoką Koryncką, 
sprzymierzonych w tzw. Związku Achajskim, w którym Korynt grał czołową rolę. Wprawdzie Korynt został 
odbudowany w roku 46 p.n.e. przez Juliusza Cezara i podniósł się jako stolica rzymskiej prowincji Achai 
w okresie cesarstwa, ale nigdy już nie powrócił do dawnej świetności.
  Italia irredenta (wł.) – dosłownie: nie wyzwolona Italia. Było to hasło, pod którym zrodził się koło roku 1878 
radykalny ruch polityczny, tzw. irredenta albo irredentyzm, którego celem było przyłączenie do Włoch 
wszystkich ziem zamieszkałych przez Włochów. Skierowany był on głównie przeciwko Austrii, która mimo 
klęski poniesionej w wojnie z Prusami i Włochami w 1866 roku zachowała jeszcze zamieszkałe przez Włochów 
części południowego Tyrolu, Triest, Istrię i Fiume, jednakże irredentyści domagali się także Nicei od Francji 
i Malty od Anglii. Dążenia irredenty były jednym z głównych powodów, dla których Włochy przystąpiły do 
wojny po stronie Ententy, później zaś przyczyną poważnych tarć między aliantami na konferencji paryskiej oraz 
zbrojnej akcji włoskich nacjonalistów na Fiume.
  Caro amico (wł.) – [...teraz jest na rozkazy swego] drogiego przyjaciela...
  Clemenceau nosił fildekosowe rękawiczki dla ukrycia egzemy na dłoniach, której ówczesna medycyna nie 
potrafiła wyleczyć, przydomek Tygrysa zaś zjednała mu agresywność w realizowaniu planów politycznych 
i bezwzględność w stosunku do przeciwników. Podobno miał jednak rzeczywiście małe szponiaste dłonie, jak 
pisze Dos Passos w „Wojnie pana Wilsona”, a jego nieco mongolska twarz z charakterystycznymi wąsami morsa 
była wodą na młyn karykaturzystów, którzy używali sobie przedstawiając go w postaci prehistorycznego tygrysa 
szablastozębnego.
  La femme de trente ans („Kobieta trzydziestoletnia”) to tytuł wydanej w roku 1831 powieści Balzaka. Od 
historii bohaterki tej powieści, Julie d’Aiglemont, wywodzi się właśnie pojęcie wieku balzakowskiego, rzekomo 
szczególnie trudnego psychologicznie w życiu kobiety okresu między trzydziestym a czterdziestym rokiem, 
kiedy musi się ona ostatecznie pożegnać z porywami młodości.
  Miasteczko Saranac Lake w Adirondakach w północnej części stanu Nowy Jork jest uzdrowiskiem 
specjalizującym się w leczeniu gruźlicy. Pierwsze sanatorium przeciwgruźlicze założył tutaj w roku 1884 lekarz 
nazwiskiem Edward Livingston Trudeau wprowadzając pionierską metodę leczenia klimatycznego, dzięki której 
sam wykurował się z gruźlicy płuc.
  La vie chore... (fr.) – (...a tutaj) drożyzna (i) spadek franka... 
  Un a vort ement... (fr.) – (...a co do) skrobanki, (to) nie, stanowczo nie.
  Ouvresa (z fr.: ouvreuse) – bileterka, szatniarka.
  Za dawny czas („AuId Lang Syne”) to stara szkocka pieśń o przyjaźni znana obecnie w wersji, jaką nadał jej 
w roku 1788 wielki poeta szkocki, Robert Burns; jest ona jednak na pewno przynajmniej o sto lat starsza, 
a niektóre źródła przypisują jej autorstwo szkockiemu poecie i dworzaninowi, sir Robertowi Aytounowi (1570–
1638), który jako jeden z pierwszych Szkotów zaczął się posługiwać literackim językiem angielskim. 
Jakkolwiek poeta opowiada w niej o spotkaniu po latach dwu starych przyjaciół, przyjął się zwyczaj śpiewania 
jej raczej na pożegnanie.
  Promessi sposi (wł.) – (...zostawia na resztę nocy mieszkanie) narzeczonym.
  Bunt wojsk amerykańskich w sektorze Archangielska, o którym jest wzmianka także w Kronice XXXVII, 
musiał być jakimś mało znaczącym epizodem, bo nie odnotowuje go żadne z bardziej znanych opracowań 
historycznych ani nie wspomina o nim „New York Times” z tego okresu. Wojska amerykańskie zostały wysłane 
w rejon Murmańska i Archangielska z rozkazu prezydenta Wilsona w ramach wspólnej alianckiej ekspedycji 
interwencyjnej pod brytyjskim dowództwem. Oddziały amerykańskie wylądowały w Archangielsku 4 września 
1918 roku, a opuściły go 27 czerwca 1919 (z wyjątkiem małego oddziału saperów, który pozostał do lipca). 
W szczytowym okresie ich liczebność sięgała 5100 ludzi, z czego zginęło bądź odniosło rany ponad 500. 
Amerykanie obsadzali około 700–kilometrowy odcinek na południe i wschód od Archangielska, staczając 
z Armią Czerwoną tylko sporadyczne potyczki. Oczywiście nie rozumieli, w imię czego walczą na drugim 
końcu świata, gdy w Europie podpisano już rozejm i ich koledzy z frontu zachodniego wracają do kraju. Mieli 
jednak i bardziej konkretne powody do niezadowolenia, m.in. rażącą nieudolność niedoświadczonego korpusu 
oficerskiego oraz niedostateczne zaopatrzenie, szczególnie w ciepłą odzież zimową. W tej ostatniej sprawie 
interweniowali nawet publicznie senator Townsend i gubernator Sleeper z Michiganu, zapewne pod naciskiem 
swoich wyborców, bowiem z Michigańczyków składał się w przeważającej mierze 339 pułk piechoty, który 
stanowił trzon kontyngentu archangielskiego.
  Banlieue (fr.) – (Dojeżdżając do) przedmieść...
  Mademoiselle Spinelly to głośna paryska gwiazda rewiowa, popularna aż do lat trzydziestych. Plus ca change 
(„Im więcej zmian”) to wystawiona po raz pierwszy w 1915 roku rewia o podtytule „feerie d’actualtfes” („feeria 
aktualności”), która wyszła spod pióra znanego wówczas autora rewiowego Georgesa Thenona, piszącego pod 
pseudonimem Rip, i w której obok panny Spinelly występował sławny aktor filmowy Raimu. Tutaj chodzi 
jednak niewątpliwie o drugą wersję tej rewii aktualności, którą zachęcony powodzeniem ten sam zespół 
przygotował w roku 1918 pod tytułem „Plus ca change... change” („Im więcej zmian... zmienione”).
  Chateau... (fr.) – (W Chantilly przespacerowali się po) zamku...
  Gabriele d’Annunzio (1863–1938) zdobył na przełomie stuleci sławę najbardziej kontrowersyjnej postaci 
literatury włoskiej. Operujący sugestywnym stylem egocentryk i megalomaniak, w swojej poezji, prozie 
i dramacie eksploatował w sensacyjny sposób wszystkie możliwe izmy fin de siecle’u, od weryzmu aż do 
mistycyzmu. W okresie wojny libijskiej 1911–12 roku dał się poznać po raz pierwszy jako piewca włoskiego 
imperializmu. Wybuch wojny europejskiej zastał go we Francji, gdzie schronił się w 1912 roku przed 
dłużnikami; po spłaceniu przez rząd francuski jego długów wrócił do Włoch prowadzić kampanię propagandową 
na rzecz przystąpienia do wojny po strome Ententy. Służył w kawalerii, piechocie, marynarce i lotnictwie 
wsławiając się kilkoma brawurowymi wyczynami, nim wreszcie stracił oko podczas lotu bojowego. W okresie 
konferencji pokojowej rozwijał krzykliwą propagandę na rzecz wielkomocarstwowych roszczeń Włoch, grożąc, 
że w wypadku niezaspokojenia ich Włochy nie podpiszą traktatu i nie przystąpią do Ligi Narodów. W końcu we 
wrześniu 1919 roku na czele dwunastotysięcznej bojówki nacjonalistów nazwanych Ariditi (Nieustraszonymi) 
zajął przyznane Jugosławii Fiume, które okupował do stycznia 1921, po zawarciu traktatu w Rapallo w jawnej 
opozycji wobec własnego rządu. Czarne koszule, w które ubrał swoich bojówkarzy, oraz ich pozdrowienie 
zostało następnie przejęte przez Mussoliniego, który mimo początkowych nieporozumień uznał go za prekursora 
faszyzmu i do końca życia obsypywał zaszczytami, w zamian za co d’Annunzio udzielał moralnego poparcia 
jego rządom. Obszerne fragmenty proklamacji w sprawie Fiume, cytowane w Kronice XL, wyszły niewątpliwie 
spod jego pióra.
  Jest to aluzja do głośnej wypowiedzi Marka Twaina, kiedy po serii osobistych niepowodzeń i kataklizmów, 
jakie go dotknęły, gazety nowojorskie wydrukowały pogłoskę, że jest umierający. W odpowiedzi wystosował 
Twain 8 maja 1897 roku z Londynu do agencji Associated Press w Nowym Jorku depeszę tej treści: 
„Wiadomość o mojej śmierci przesadzona” („The report of my death was an exaggeration”), a następnie użył 
podobnego sformułowania w wywiadzie udzielonym w miesiąc później londyńskiemu korespondentowi „New 
York Journal”. Wypowiedź tę przedrukowały gazety w wielu krajach i do dziś należy ona do klasycznych 
przykładów gorzkiego humoru amerykańskiego pisarza.
  Intransigeant (po francusku: „Nieprzejednany”) to dziennik popołudniowy założony w lipcu 1880 roku 
w Paryżu przez byłego komunarda, Henri Rocheforta. Początkowo redagowany w duchu bliskim socjalizmowi, 
przeszedł wraz ze swym redaktorem ewolucję ku odmianie nacjonalizmu lansowanej przez osławionego generała 
o zapędach dyktatorskich, Georgesa Boulangera. W latach 1905–32, pod kierunkiem L. Bailby’ego, 
„Intransigeant” był czołową popołudniówką informacyjną Paryża, tracąc swoją monopolistyczną pozycję 
dopiero w wyniku zapoczątkowanej w 1930 kampanii konkurencyjnego „Paris-Soir”. Przestał się ukazywać 
w czerwcu 1940, następnie wznowił publikację od maja 1947 do września 1948, kiedy to ostatecznie połączył się 
z „Paris-Presse”.
  Deux oeuf s... (fr.) – Dwa jajka sadzone.
  Biedny Tom drży z zimna („Poor Tom’s acold”) – to słowa powtarzane kilkakrotnie w Szekspirowskim 
„Królu Learze” (akt III, scena 4 i akt IV, scena 1) przez syna hrabiego Gloucestera, Edgara, który półnagi, 
w skąpej przepasce na biodrach, gra rolę głupiego Toma, nękanego przez czarty, by pod tą postacią móc się 
zaopiekować swoim oślepionym z poduszczenia wyrodnego brata-bękarta ojcem, który go odtrącił, niesłusznie 
posądziwszy o przewrotność i zdradę.
  Charles Michael Schwab (1862–1939) rozpoczął karierę jako hutnik, by w roku 1897 zostać prezesem trustu 
stalowego Andrew Carnegiego. Przeprowadziwszy w roku 1901 transakcję sprzedaży udziałów Carnegiego J. P. 
Morganowi, pełnił do roku 1903 funkcję pierwszego prezesa utworzonej przez Morgana Korporacji Stali. 
W roku 1904 objął prezesurę stworzonego przez siebie konkurencyjnego Bethlehemskiego Towarzystwa 
Stalowego (Bethlehem Steel Company), które pod jego kierownictwem urosło do rozmiarów największego 
niezależnego producenta stali. W roku 1917 stanął na czele utworzonej przy Komisji Żeglugi rządowej agencji 
do skupu, budowy i eksploatacji statków. Nierozważne inwestycje poza przemysłem stalowym doprowadziły go 
w latach wielkiego kryzysu do niewypłacalności.
  Clarence Hungerford Mackay (1874–1938) był od roku 1902 prezesem rady nadzorczej założonego w roku 
1886 przez jego ojca, Johna Williama Mackaya, Pocztowego Towarzystwa Telegrafu Kablowego (Postal 
Telegraph Cable Company), które przełamało ówczesny monopol w tej dziedzinie towarzystwa Western Union. 
  Arthur Sidney Burleson (1863–1937), członek Izby Reprezentantów z Teksasu od roku 1899, zrezygnował 
w 1913 ze swego fotela w Kongresie, by objąć w gabinecie Wilsona stanowisko pocztmistrza generalnego, które 
piastował do 1921. Oczywiście był on jak najdalszy od bolszewizmu, a nawet przeciwnie, brał tak gorliwy udział 
w wojennej i powojennej nagonce na radykałów, że jego nazwisko wymienia się zwykle jednym tchem 
z nazwiskiem prokuratora Palmera. Naraził się jednak nie tylko związkom zawodowym zarządzeniami 
antystrajkowymi dla pracowników pocztowych i liberałom wykluczeniem z obrotu pocztowego i konfiskatami 
druków antywojennych i antyrządowych, lecz również wielkiemu biznesowi gorliwością i surowością, z jaką 
wprowadzał w życie wojenną kontrolę i ograniczenia w korzystaniu ze środków łączności przede wszystkim 
z zagranicą. Te ostatnie zarządzenia były oczywiście nie na rękę prywatnemu towarzystwu telegraficznemu, a co 
gorsza Burleson głosił, że rząd powinien przejąć na własność wszystkie środki łączności, zagrażając tym już 
samemu istnieniu Towarzystwa Kablowego. O dalszym rozwoju konfliktu Burlesona z Mackayem jest 
wzmianka w Kronice XLI.
  Doktor Simons to zapewne Algie Martin Simons (1870–1950), były czołowy członek Socjalistycznej Partii 
Ameryki (por. przypis do s. 404) i redaktor socjalistycznych czasopism „Worker’s Call” (1899), „International 
Socialist Review” (1900–06), „Chicago Daily Socialist” (1906–10) i „Coming Nation” (1910–13). Jeden 
z najbardziej wykształconych ludzi partii, był Simons autorem pionierskich prób marksistowskiej interpretacji 
historii USA: „Farmer amerykański” („The American Farmer”, 1902), „Walki klasowe w Ameryce” („Class 
Struggles in America”, 1907), i „Siły społeczne w historii Ameryki” („Social Forces in American History”, 
1911). Początkowo związany z lewicą partyjną, od roku 1908 zaczął się skłaniać ku prawicy i w kwietniu 1917 
wystąpił z partii wraz z grupą intelektualistów aprobujących udział USA w wojnie, który kierownictwo partyjne 
oficjalnie potępiło. Przytoczona przez Dos Passosa jego wypowiedź pochodzi przypuszczalnie z roku 1919, gdy 
prasa amerykańska pełna była sensacyjnych nagłówków o szerzącym się bolszewizmie, jak nazywano wszelkie 
tendencje radykalne, których tradycyjnym już ośrodkiem była nowojorska Wschodnia Strona i przylegające do 
niej okolice Washington Sguare.
  Aresztowanie w kwietniu 1919 roku niejakiego Henri Desire Landru (1869–1922) pod zarzutem 
zamordowania dla korzyści materialnych 10 kobiet i 1 chłopca poruszyło francuską opinię publiczną i dało 
początek jednej z najgłośniejszych spraw w kryminalistyce światowej. Według aktu oskarżenia Landru zwabiał 
kobiety, którym obiecał małżeństwo, do swojej ustronnej willi w Gambais (około 50 km na zachód od Paryża), 
gdzie je dusił, a ciała palił w piecu kuchennym. Dowodem materialnym w procesie, który się odbył przed sądem 
przysięgłych w Wersalu w roku 1921, były znalezione w willi nie dopalone kości ludzkie oraz notes, w którym 
Landru zapisywał koszty przejazdu swoich ofiar. Chociaż Landru nie przyznał się do morderstw, a tylko do 
zagarnięcia majątku zaginionych kobiet, został skazany na śmierć i stracony.
  Agents de surete (fr.) – (kanciaste gęby) tajniaków... 
  A bas la paix des assassins (fr.) – Precz z pokojem morderców.
  Ca va taper dur (fr.) – Dostaniemy za swoje.
  Cest la 1u1le... – to francuski tekst „Międzynarodówki” (Bój to jest nasz ostatni...)
  Jest to zapewne jedna z wypowiedzi prezydenta Wi1sona z okresu jego kampanii na rzecz uznania przez 
Stany Zjednoczone Ligi Narodów, prowadzonej po jego powrocie z konferencji pokojowej.
  A qui la faute... (fr.) – Czyja wina, że masło jest drogie?
  Ne soyons pas les dupes... (fr.) – Nie pozwólmy się nabierać rzekomemu bolszewikowi.
  Szkoła w E t o n, na lewym brzegu Tamizy naprzeciwko Windsoru, około 35 km od Londynu, to założony 
w roku 1440 przez Henryka VI słynny Eton College, najbardziej ekskluzywna i jedna z największych (ponad 
1000 uczniów) szkół średnich dla chłopców z angielskich klas rządzących.
  Tzw. pakt Ligi Narodów (Covenant of the League of Nations) został podpisany 14 lutego 1919 roku w Sali 
Zegarowej na Quai d’Orsay, a następnie wcielony jako pierwsze 26 artykułów do tekstu podpisanego 28 czerwca 
traktatu wersalskiego (który w sumie miał 440 artykułów). Już jednak przetargi tych czterech i pół miesiąca 
i arbitralne decyzje Wielkiej Trójki, która zadecydowała o ostatecznym brzmieniu traktatu, zmieniły właściwie 
w martwą literę szczytne zasady paktu na długo przedtem, nim wszedł on oficjalnie w życie 10 stycznia 1920 
jako podstawa działalności Ligi.
  Karierę Roberta Mariona La Follette (1855–1925) przedstawił Dos Passos w rozdziale „Bob Bojownik”. 
Jeden z najbardziej wpływowych liberalnych polityków amerykańskich tej epoki, był La Follette członkiem Izby 
Reprezentantów z Wisconsinu (1885–91), gubernatorem tego stanu (1900–1904), senatorem (1906–25) 
i kandydatem partii progresywnej na stanowisko prezydenta USA (1924). Czołowy przedstawiciel postępowego 
skrzydła partii republikańskiej, głosował często, szczególnie w początkowym okresie rządów Wilsona, wraz 
z demokratami, gdy chodziło o liberalne reformy społeczne. Był jednak konsekwentnym izolacjonistą i opierał 
się nie tylko przystąpieniu USA do wojny, ale także do Ligi Narodów Trybunału Międzynarodowego. J. Ward 
Moorehouse ma tutaj słuszność mówiąc, że w tym okresie nagonki na liberałów wszelkiego autoramentu jego 
interwencja u władz mogła bardziej zaszkodzić niż pomóc.
  Un aviateu r... (fr.) – [Był] lotnikiem. [Wszyscy byli] oficerami lotnictwa. 
  Les mysteres... (fr.) – [...pozwoli pokazać] tajemnice Paryża.
  Soupe a 1’oignon (fr.) – [...jedziemy do Hal na] zupę cebulową. 
  Un petit tour... (fr.) – [...zrobimy] przejażdżkę aeroplanem. 
  E n t e n d u (fr.) – Oczywiście.
  Monoplan Bleriota to zapewne jeden z kolejnych typów jednopłatowego Spada, najlepszego francuskiego 
aparatu myśliwskiego pierwszej wojny, skonstruowanego w zakładach Bleriota. Louis Bleriot (1872–1936), 
jeden z pionierów lotnictwa francuskiego, zainwestował cały majątek, jakiego się dorobił na wynalazku 
reflektora automobilowego, w konstrukcję i budowę jednopłatowców, przekształconą w końcowych latach 
wojny w wielką międzyfabryczną ogólnopaństwową operację przemysłową. Jednakże rozgłos zdobył już na parę 
lat przed wojną – przelotem w 1908 rekordowej odległości 28 km na płatowcu, ustanowieniem w roku 
następnym rekordu szybkości aeroplanu (76 km na godz.), a w szczególności dokonaniem 25 lipca 1909 na 
monoplanie swojej konstrukcji trwającego 37 minut pierwszego przelotu przez kanał La Manche z Calais do 
Dover, za co otrzymał nagrodę 1000 funtów ufundowaną przez londyński dziennik „Daily Mail”.
  Hugh Campbell Wallace (1863–1931), jeden z czołowych finansistów północnozachodniego wybrzeża 
Stanów Zjednoczonych, gdzie miał wielkie udziały w kopalniach złota a także w towarzystwach transportowych 
i handlu nieruchomościami, oraz jeden z prominentów partii demokratycznej, został w roku 1919 mianowany 
przez prezydenta Wilsona ambasadorem amerykańskim we Francji, którym pozostawał do roku 1921.
  Rządź, Brytanio („Rule, Britannia”), znana pieśń angielska, która stała się niejako hymnem brytyjskiego 
kolonializmu, pochodzi z finału dworskiej śpiewogry (tzw. w terminologii historycznoliterackiej: maski) pt. 
„Alfred”, wystawionej po raz pierwszy w roku 1740 w Maidenhead, podlondyńskiej rezydencji księcia Walii, 
Fryderyka. Muzykę napisał ceniony w 18 stuleciu kompozytor Thomas Arne, słowa wyszły według wszelkiego 
prawdopodobieństwa spod pióra jednego z czołowych poetów angielskiego sentymentalizmu, Jamesa 
Thomsona, który jednak liberetto całości pisał nie sam, lecz wespół z drugim poetą, Dawidem Mallettem.
  Socjalrewolucjoniści, zwani w skrócie eserami albo eserowcami, to członkowie wpływowej w tym czasie 
wśród chłopstwa i drobnomieszczaństwa partii politycznej, powstałej na przełomie 1901 1 1902 roku 
z połączenia różnych działających w Rosji i na emigracji ugrupowań narodnickich. Eserzy postulowali m. in. 
zastąpienie caratu republiką autonomicznych narodów, wprowadzenie podstawowych wolności 
demokratycznych, rozdział Kościoła od państwa, powszechne darmowe nauczanie, likwidację stałej armii 
i uspołecznienie własności ziemskiej, natomiast w kwestiach taktycznych bardziej stawiali na akty 
indywidualnego terroru niż na masowy ruch rewolucyjny. Po Rewolucji Lutowej byli w rolniczej Rosji 
najliczniejszą partią (pozbawioną jednak jednolitego programu i kierownictwa) i weszli w skład Rządu 
Tymczasowego. Po Rewolucji Październikowej popadli w otwarty konflikt z bolszewikami, z którymi 
współdziałała tylko wyodrębniona frakcja tzw. lewicowych socjalrewolucjonistów. I ci jednak przeszli do 
opozycji po zawarciu brzeskiego traktatu pokojowego z Niemcami, a w końcu podjęli w lipcu 1918 nieudaną 
próbę przewrotu zbrojnego, w której wyniku nastąpiła ostateczna polaryzacja stanowisk eserów – niektórzy 
wstąpili do partii bolszewickiej, a reszta opowiedziała się mniej czy bardziej jawnie po stronie kontrrewolucji.
  Generał Anton Iwanowicz Denikin (1872–1947) na początku wojny światowej dowodził tzw. żelazną 
dywizją, po Rewolucji Lutowej zaś został zastępcą szefa sztabu armii rosyjskiej, a potem dowódcą Frontu 
Zachodniego i Południowo-Zachodniego. Po fiasku kontrrewolucyjnego zamachu gen. Korniłowa przeciw 
Rządowi Tymczasowemu na przełomie sierpnia i września 1917 zbiegł i przyłączył się do oddziałów 
kontrrewolucyjnych Korniłowa działających na południu Rosji, a po jego śmierci został głównodowodzącym 
Białej Armii na terenach południowych. Zachęcony początkowymi zwycięstwami 1918 roku, zorganizował 
w czerwcu 1919, dla odciążenia Kołczaka, ofensywę na Moskwę, która się załamała pod Orłem. Pod naporem 
I Armii Konnej Budionnego wycofał się na Krym, gdzie 4 kwietnia 1920 przekazał władzę baronowi 
Wranglowi, sam zaś wyjechał do Anglii, a następnie Francji.
  Maximilian Harden (1861–1927), którego prawdziwe nazwisko brzmiało Witkowski, to niemiecki publicysta 
wsławiony gwałtownymi kampaniami politycznymi prowadzonymi na łamach tygodnika „Die Zukunft”, który 
założył i wydawał przez trzydzieści lat (1892–1922). W początkowym okresie przysięgły wielbiciel Bismarcka, 
po jego dymisji rozpoczął Harden ataki na jego następcę generała Capriviego, a następnie całą kamarylę dworską 
otaczającą Wilhelma II, czym w latach 1906–08 doprowadził do głośnego skandalu i procesu najbliższego 
przyjaciela i doradcy cesarza, księcia Eulenburga. Podczas wojny głośne były ataki Hardena na generalicję 
niemiecką i jego nawoływania do rokowań pokojowych, ukoronowane w 1918 dwutomowym dziełem „Krieg 
und Friede” („Wojna i pokój”), w którym odsłaniał kulisy niedawnych wydarzeń. Po wojnie przeszedł ewolucję 
ku lewicy, prowadząc w Niemczech akcje na rzecz demokratyzacji życia, socjalizmu, równouprawnienia Żydów 
(sam był Żydem) oraz uznania ZSRR. Umarł z ran odniesionych wskutek zamachu nacjonalistów.
  Herr Neuring to Gustav Neuring (1879–1919), niemiecki socjaldemokrata pochodzenia robotniczego, który 
w listopadzie 1918 roku wszedł w skład Drezdeńskiej Rady Robotniczej i Żołnierskiej, a w marcu 1919 został 
ministrem spraw wojskowych Republiki Saskiej, proklamowanej przez Radę. Zginął rzeczywiście w nurtach 
Łaby, utopiony w trakcie burzliwej demonstracji inwalidów wojennych.
  Voila... (fr.) – To [powiedział jakiś głos] raczej gest proletariacki.
  Les bourgeoi s... (fr.) – Na latarnie burżujów, u licha!
  Et l’humanit e... (fr.) – ...i ludzkość przyszłość walka klas nie kończąca się udręka szerokich rzesz nędza 
robotnika no wiesz mój drogi to nie blaga...
  Le Libertaire (fr.) – [z córką] głosiciela absolutnej wolności...
  L’ A m e r i q u e... (fr.) – [.”a ona pragnęła] Ameryki życia teatru five o’clockow smokingów fokstrota.
  Maisonnettes (fr.) – [...patrzyliśmy na... pustynię małych] domków...
  Tu s a i s... (fr.) – wiesz, przyjacielu...
  Criez aux quatre vents... (fr.) – Rozgłaszajcie na cztery strony świata, że nie przyjmuję żadnego układu. 
Pozostaję tu wbrew całemu światu i jestem przygotowany na bardzo ciężkie dni. Rozgłaszajcie to, proszę was, 
na całe gardło.
  Chi va piano... (wł.) – Kto idzie ostrożnie, dojdzie cało. Kto idzie gwałtownie, idzie na śmierć. Niech żyje 
wolność!
  24–letni Jack Dempsey znokautował 36–letniego wówczas Jessa W i 11 a r d a w trzeciej rundzie walki 
o mistrzostwo świata wagi ciężkiej 4 lipca 1919 roku w Toledo, Ohio. Niezbyt rozgarnięty olbrzym Willard był 
niemalże bohaterem narodowym od czasu, gdy 15 kwietnia 1915 „ocalił honor białych” nokautując w Hawanie 
na Kubie Jacka Johnsona, który w 1910 roku zdobył jako pierwszy w dziejach Stanów Zjednoczonych Murzyn 
bokserskie mistrzostwo świata, co stało się wówczas przyczyną rozruchów rasowych w wielu miastach 
amerykańskich. Dempsey obronił następnie trzykrotnie mistrzostwo świata wszechwag, by utracić je dopiero 23 
września 1926 w Filadelfii na rzecz Jamesa Tunneya. 
  lis sont sourd s... (fr.) – Są głusi. Całuję was. Serce Fiume bije dla was.
  W rzeczywistości Joe Hill był bardzo enigmatyczną postacią i historykom nie uda się już zapewne nigdy 
wyjaśnić wielu zasadniczych faktów z jego życia. Nie jest nawet pewne, jak się naprawdę nazywał. Brytyjski 
historyk Patrick Renshaw w swej monografii „The Wobblies” („Wobblisi”, 1967) twierdzi, że nazywał się Joel 
Emmanuel Haagland, a nazwisko Joseph Hillstrom przybrał dopiero przybywając w 1901 roku jako 19–letni 
imigrant do Stanów Zjednoczonych.
  Bowery to jedna z głównych ulic niesławnej nowojorskiej Wschodniej Strony. Jeszcze w latach 1860–75 
centrum nowojorskiego życia teatralnego, w następnych dziesięcioleciach stała się linią graniczną między 
kwartałami slumsów zamieszkiwanych przez włoskich i: żydowskich imigrantów i ulicą podejrzanych knajp, 
tanich garkuchni, obskurnych domów noclegowych, nędzarskich sklepików i drobnych lombardów. Zła sława, 
jaka do niej przylgnęła pod koniec 19 stulecia, pogłębiła się jeszcze w latach wielkiego kryzysu, z tą różnicą, że 
z ulicy nędzarskich uciech i występku Bowery stopniowo przekształciła się w ulicę wszelkiego autoramentu 
wykolejeńców i jest dzisiaj w Ameryce synonimem dna nędzy, upadku i pohańbienia ludzkiego.
  Obok dwu wobblisowskich pieśni, których Hill był rzeczywiście autorem i z których jedna zatytułowana 
„The Preacher and the Slave” („Klecha i niewolnik”) przewija się przez Kronikę XXX, Dos Passos mylnie 
przypisuje Hillowi autorstwo pieśni Związek nam dodaje sił („And the Union Makes Us Strong”). Słowa te 
stanowią refren pieini pt...Solidarity Forever!” („Solidarność na wieki!”), której autorem był inny czołowy 
działacz i kronikarz IWW, a później Komunistycznej Partii Ameryki, Ralph Chaplin (1837–1961).
  Walla Walla, San Quentin i Leavenworth to miejscowości, w których mają swoje siedziby trzy spośród 
najbardziej znanych w Stanach Zjednoczonych więzień, w pierwszej – więzienie Stanu Waszyngton, w drugiej 
(koło San Francisco) – więzienie stanu Kalifornia, a w trzeciej – więzienie stanu Kansas.
  Anioł Moroni miał rzekomo wskazać twórcy sekty mormonów, Josephowi Smithowi, miejsce ukrycia złotych 
tabliczek ze spisaną na nich tzw. „Księgą proroka Mormona” („The Book of Mormon”), którą Smith dzięki 
kolejnemu cudownemu objawieniu przetłumaczył z archaicznego języka na angielski i opublikował w roku 
1829. Uciekając następnie przed prześladowaniami mormoni pod przewodem Brighama Younga, który objął 
kierownictwo sekty po zlinczowanym Smithie, dotarli w roku 1847 do dzisiejszego stanu Utah, gdzie założyli 
Nową Jerozolimę (dzisiejsze Salt Lake City) i gdzie do dziś dnia stanowią rządzącą oligarchię. Symbolem 
rządów tej właśnie nietolerancyjnej oligarchii czyni Dos Passos Anioła Moroniego.
  Joe Hill został skazany za zamordowanie w Salt Lake City, 10 stycznia 1914 wespół z drugim mężczyzną, 
którego nigdy nie zidentyfikowano ani nie odnaleziono, sklepikarza Johna Morrisona i jego siedemnastoletniego 
syna, Alvinga; motywem miała być zemsta za zastrzelenie przez Morrisona w okresie, gdy służył on w policji, 
przyjaciela Hilla. Był to jeden z najgłośniejszych procesów w historii amerykańskiego ruchu robotniczego, 
niemal tak głośny jak w latach dwudziestych proces Sacco i Vanzettiego. Jakkolwiek przeciwko Hillowi istniały 
mocno obciążające poszlaki i nie sposób wykluczyć, iż był on faktycznie winny, istniały również okoliczności 
przemawiające za jego niewinnością. W każdym razie jego wina nie zostata udowodniona „ponad wszelką 
wątpliwość”, jak tego wymaga amerykańskie prawodawstwo, i na pewno nie zostałby skazany, gdyby nie byl 
wobblisem, co z góry nastawiło do niego wrogo władze śledcze, ławę przysięgłych, a nade wszystko prasę, która 
swoją nagonką przesądziła wynik sprawy.
  Historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw... – to cytat z „Manifestu komunistycznego” Karola 
Marksa i Fryderyka Engelsa, (s. 62 wydania „Książki i Wiedzy” z roku 1966). Cztery dalsze wplecione 
w życiorys Bena Comptona cytaty pochodzą kolejno ze s. 67, 72, 93 i 94 tego samego wydania „Manifestu”.
  Uniwersytet Nowojorski (New York University) został powołany do życia z prywatnych dotacji w roku 1831 
„dla krzewienia praktycznej i klasycznej edukacji wśród średnich i uboższych warstw społecznych”. Swoją 
główną siedzibę ma na Washington Square, od roku 1891 drugi duży ośrodek na Wzgórzach Uniwersyteckich, 
a wydział medyczny przy olbrzymim Bellevue Hospital między Pierwszą Aleją a East River i Dwudziestą Szóstą 
a Trzydziestą Wschodnią Ulicą. Ma wydziały: inżynierski, humanistyczny, nauk ścisłych, medyczny 
i dentystyczny; oraz szkoły: handlowości, księgowości i finansów (wraz z dziennikarstwem), pedagogiczną, 
prawniczą, pielęgniarską i sztuk pięknych. Rozkwit Uniwersytetu Nowojorskiego jako najważniejszej obok 
Kolumbii uczelni miasta datuje się już od lat czterdziestych 19 stulecia, gdy Draper wykonał w jego 
pracowniach pierwszy udany dagerotyp twarzy ludzkiej, Morse przeprowadzał swoje eksperymenty 
z telegrafem, Colt zaś pracował nad ulepszeniem swego rewolweru.
  Mennonita to członek sekty protestanckiej zbliżonej do anabaptystów, założonej w roku 1536 we Fryzji 
(Niderlandy) przez byłego duchownego katolickiego, Mennona syna Simonsa, a następnie działającej również 
w Szwajcarii, Niemczech, Rosji, a także Polsce (na Pomorzu). Od roku 1863 głównym ośrodkiem działalności 
mennonitów jest założone przez nich miasto Gertnantown w Pensylwanii; większość wyznawców sekty żyje 
jednak z pracy na roli, tworząc niewielkie rządzące się samodzielnie gminy w tym i sąsiednich stanach 
Środkowego Zachodu. Mennonici uznają tylko dwa sakramenty: chrzest (dorosłych) i eucharystię,– odmawiają 
piastowania urzędów, sprawowania służby wojskowej i składania przysiąg; rygorystycznie przestrzegają 
czystości moralnej, prostoty życia i stroju oraz zawierania małżeństw tylko między sobą. Ich liczebność szacuje 
się na 600 tysięcy, z czego znakomita większość mieszka w USA.
  Michaił Aleksandrowicz Bakunin (1814–1876), rosyjski rewolucjonista, jest twórcą tzw. kolektywistycznej 
odmiany anarchizmu. Działając od roku 1840 w różnych krajach zachodniej Europy, stanął w 1849 na czele 
powstania w Dreźnie. Skazany na śmierć, po czym ułaskawiony, przebywał w więzieniach Austrii i Rosji (w 
twierdzy szlisselburskiej), a w końcu został zesłany na Sybir, skąd w 1861 zbiegł przez Japonię do Anglii. Przez 
resztę życia działał głównie w Szwajcarii i Włoszech. Wszedłszy w 1868 do I Międzynarodówki próbował ją 
skierować na tory anarchistyczne; usunięty w 1872, założył międzynarodówkę anarchistyczną, która po jego 
śmierci osiągnęła znaczne wpływy obok Szwajcarii i Włoch także we Francji i Hiszpanii. W swojej doktrynie 
połączył anarchistyczną ideę całkowitej wolności jednostki jako najwyższego celu rozwoju społecznego z ideą 
kolektywizmu wykluczającego własność prywatną i prawo do dziedziczenia. Drogę do realizacji tego utopijnego 
programu widział w tajnym spisku, który w jego mniemaniu miał doprowadzić do żywiołowego wybuchu 
rewolucyjnego, a w konsekwencji do samorzutnego ukształtowania się nowego porządku, w czym decydującą 
rolę przypisywał „naturalnemu instynktowi społecznemu” mas.
  Errico Malatesta (1853–1932), potomek arystokratycznej rodziny włoskiej, wstąpił w roku 1872 do 
Międzynarodówki socjalistycznej, gdzie zaprzyjaźnił się z Bakuninem, a następnie został ukochanym uczniem 
jego ostatnich lat. Całą resztę życia poświęcił działalności i agitacji anarchistycznej, biorąc udział we wszystkich 
ważniejszych akcjach tego ruchu we Włoszech i na świecie. Był wielokrotnie aresztowany, stawiany przed 
sądem i zmuszony do szukania schronienia za granicą. Założył i redagował pisma anarchistyczne w Ankonie 
(„Volonta”), w Paryżu („La Revolte”) i w USA („La Question Sociale”). Jak Bakunin uważał, że istniejący 
porządek może zostać obalony tylko siłą i że anarchiści winni odpowiadać gwałtem na stosowaną wobec nich 
przemoc. W Stanach Zjednoczonych przebywał kilkakrotnie, m. in. biorąc udział w sławnym strajku włókniarzy 
w Paterson.
  II bravo camerata (wł.) – (...nazwał go) dzielnym towarzyszem...
  College Miasta Nowy Jork (College of the City of New York) został powołany do życia w roku 1847 jako 
pierwsza bezpłatna uczelnia wyższa dla nowojorczyków płci męskiej wybranych drogą egzaminu 
konkursowego. Od roku 1854 zaczął wydawać dyplomy tzw. bakalaureatu (a więc zawodowe, nie naukowe), 
a od roku 1917 przyjmować na studia wieczorowe również kobiety. Początkowo mieścił się w budynku na rogu 
Lexington Avenue i Dwudziestej Trzeciej Ulicy (obecnie Szkoła Handlu i Administracji Publicznej), w latach 
1903–07 otrzymał nową siedzibę w części Manhattanu zwanej Wzgórzami Waszyngtona (Washington Heights), 
między Nicholas Terrace a Amsterdam Avenue i Sto Trzydziestą Ósmą a Sto Czterdziestą Ulicą. Ma wydziały: 
humanistyczny i nauk ścisłych; oraz szkoły: handlu i administracji publicznej, pedagogiki i techniki. Po 
przeniesieniu na nowe miejsce rozrósł się do olbrzymich rozmiarów i obecnie liczy ponad 30 tysięcy studentów.
  Planem Morrisa nazywano niewielkie pożyczki udzielane przez prywatną organizację bankową ludziom 
pracy bez zabezpieczenia hipotecznego czy innego, a tylko na podstawie wywiadu o ich wypłacalności, 
solidności itp. Nazwa pochodzi od bankiera Arthura Josepha Morrisa (ur. 1881), który w 1910 roku stworzył 
w swoim rodzinnym mieście Norfolk w Wirginii pierwszy bank udzielający tego rodzaju pożyczek; wzorował 
się na powszechnych wówczas w Europie bankach kooperatywnych, których zasady działania uprzednio 
dokładnie przestudiował. Jego inicjatywa trafiła na podatny grunt i w ciągu następnych lat tzw. banki planu 
Morrisa (Morris Plan Banks) rozpoczęły działalność w wielu miastach USA.
  Socjalistyczna Partia Ameryki (Socialist Party of America) powstala w roku 1901 z połączenia istniejącej od 
1898 Partii Socjaldemokratycznej (Social Democratic Party) z prawicowym odłamem marksistowskiej 
Socjalistycznej Partii Pracy (Socialist Labor Party), pierwszej amerykańskiej partii robotniczej, która działała od 
1874. Jednym z założycieli partii socjalistycznej był Debs, do jej czołowych działaczy należał Simons. W partii 
socjalistycznej ścierały się rozmaite tendencje, od początku skłaniała się ona jednak ku doktrynie ewolucyjnego 
przekształcania społeczeństwa drogą działalności w ramach legalnych organizacji i instytucji. Zwolennicy metod 
rewolucyjnych wystąpili ostatecznie z partii socjalistycznej w roku 1919, tworząc kilka grup, z których 
w następnych latach ukształtowała się partia komunistyczna.
  Tzw. Szkoła Randów to Szkoła Wiedzy Społecznej (Rand School of Social Science) przy Union Square, 
założona w roku 1906 z inicjatywy George’a Herrona, byłego duchownego, który stanął na czele 
chrześcijańskiego skrzydła partii socjalistycznej, a z funduszów jego żony Carrie Rand oraz jej matki, pani E. D. 
Rand, bogatej filantropki ze stanu Iowa. Jakkolwiek nie firmowana nigdy oficjalnie przez partię socjalistyczną, 
Szkoła Randów była zawsze ściśle z nią związana. Stawiająca sobie za cel szerzenie oświaty wśród robotników, 
prowadzi ona kursy socjalizmu, ekonomii, pracy związkowej i socjologii, a także wykłady z różnych dziedzin 
kultury i sztuki; przygotowuje również działaczy społecznych i nauczycieli.
  Instytut Coopera dla Krzewienia Nauki i Sztuki w Nowym Jorku (The Cooper Union for Advancement of 
Science and Art in New York) został wybudowany w roku 1859 na Lafayette Square z funduszów zasłużonego 
wynalazcy, przemysłowca, finansisty i reformatora, Petera Coopera, i aż do końca stulecia był utrzymywany 
całkowicie przez niego i jego rodzinę. Pomyślany jako forum dla wolnej i nieskrępowanej dyskusji wszelkich 
kwestii publicznych i jako instytucja, w której młodzi ludzie pracy bez względu na płeć, rasę, wiarę i kolor skóry 
mogliby uzyskać bezpłatne wykształcenie, prowadził początkowo przede wszystkim wieczorowe studium 
inżynierii i sztuki. Uzyskawszy dodatkowe dotacje, uruchomił w roku 1900 także studia dzienne i wydaje 
w szkole inżynierskiej dyplomy z zakresu inżynierii chemicznej, lądowej, elektrycznej i mechanicznej, w szkole 
artystycznej – z zakresu sztuki, sztuki dekoracyjnej, reklamy, rysunku przemysłowego, wzornictwa 
odzieżowego, architektury i architektury wnętrz. Ponadto prowadzi odczyty i kursy wieczorowe dla pracujących 
w zakresie nauk społecznych i pokrewnych, ma 2 biblioteki z czytelniami, 2 muzea, sale wystawowe itp.
  Postęp i nędza („Progress and Poverty”) to wydany w roku 1879 traktat radykalnego ekonomisty 
amerykańskiego Henry George’a. Próbując dociec przyczyn postępującej pauperyzacji jednostki przy 
jednoczesnym wzroście majątku narodowego, jako główne zło wskazywał fakt, że stały wzrost renty gruntowej 
i wartości pozostającej w prywatnych rękach własności ziemskiej przynosi niezasłużone korzyści nielicznym 
jednostkom, nie zaś całemu społeczeństwu. Dla uzdrowienia tego stanu rzeczy proponował wprowadzenie 
sławnego jednego podatku (single tax) od dochodów z ziemi, co jego zdaniem wystarczyłoby na pokrycie 
wszystkich wydatków publicznych, uwalniając równocześnie działalność wytwórczą od niesłusznych ciężarów 
i umożliwiając wzrost płac i zysków wszystkich żyjących z produktywnej pracy. Ta anachroniczna teoria, 
wywodząca się z okresu, gdy własność ziemska stanowiła największe bogactwo, cieszyła się dużą popularnością 
wśród radykałów amerykańskich jeszcze na początku naszego stulecia, w znacznej mierze zresztą dzięki 
talentowi literackiemu i wielkiej sile przekonywania prozy George’a.
  Solidarność („Solidarity”) była organem IWW, redagowanym przez Ralpha Chaplina.
  Tzw. masakra w Everett (the Everett Massacre) w dniu 5 listopada 1916 roku była jednym z najkrwawszych 
epizodów terroru władz i „komitetów obywatelskich” wobec walczących o swe prawa wobblisów. W dniu tym 
około 300 wobblisów wyruszyło dwoma parowcami z Seattle w stanie Waszyngton przez Cieśninę Pugeta do 
odległego około 40 km miasteczka tartaków, Everett, by kontynuować tam prowadzoną od pół roku kampanię 
o wolność słowa. W momencie gdy pierwszy statek zbliżał się do przystani, zgromadzeni na nabrzeżu policjanci 
i „ochotnicy” otwarli do niego ogień. W wyniku strzelaniny zabitych zostało 5 wobblisów i 2 członków komitetu 
obywatelskiego, 7 dalszych osób zaginęło (zapewne utonęło), a ponad 50 zostało rannych. Statki zawróciły do 
Seattle, gdzie aresztowano 74 spośród wysiadających wobblisów pod zarzutem zabójstwa 2 członków komitetu 
obywatelskiego. Przed sądem postawiono w rezultacie na próbę tylko jednego, który został uniewinniony, gdy 
obrońcy wykazali, że nie sposób dowieść, kto strzelał w ogólnym zamęcie, i że dwaj „obywatele” Everett mogli 
paść od strzałów swoich własnych towarzyszy. Zwolniono wówczas 73 pozostałych aresztowanych.
  Piotr Aleksiejewicz Kropotkin (1842–1921) to rosyjski uczony i rewolucjonista, twórca tzw. komunistycznej 
odmiany anarchizmu. Potomek książęcej rodziny, służył od roku 1862 jako oficer kozaków na Syberii, a od 1867 
studiował geografię w Petersburgu. W 1872 podczas pobytu w Belgii i Szwajcarii zapoznał się z teoriami 
Bakunina, które próbował wprowadzić w życie w Rosji. Uwięziony w 1874, po dwóch latach zbiegł za granicę 
i aż do 1917 prowadził tam działalność polityczną i naukową, głównie w Szwajcarii, Francji (więziony 1883–86) 
i Anglii. Po rewolucji wrócił do Rosji. Zostawił prace naukowe z dziedziny geografii (badania oblodzenia 
kontynentów), historii naturalnej (teoria wzajemnej pomocy w ewolucji, którą przeciwstawił Darwinowskiej 
teorii walki o byt) oraz etyki. Stworzony przez niego anarchizm komunistyczny łączył ideę bezwzględnej 
wolności osobistej z ideą tzw. komunizmu gospodarczego, tj. wspólnoty zarówno środków produkcji, jak i dóbr 
konsumpcyjnych. Kropotkin tak jak Bakunin wierzył w instynkt społeczny mas, który pozwoli na bezpośrednie 
przejście od kapitalizmu do bezpaństwowego ustroju komunistycznego, w przeciwieństwie do Bakunina jednak 
odżegnywał się od działalności spiskowej i terrorystycznej, uważając, że akcja agitacyjno-propagandowa 
wystarczy do przygotowania spontanicznej rewolucji. Ta ostatnia cecha zbliżała nieco jego doktrynę społeczną 
do teorii nieczynienia zła i „chrześcijańskiego anarchizmu” wspomnianego w tym samym zdaniu Lwa Tołstoja.
  Rewolucja w Rosji wybuchła w lutym 1917 roku według kalendarza starego stylu (18 lutego rozpoczął się 
strajk w Zakładach Putiłowskich w Piotrogrodzie, którego rozszerzanie się doprowadziło 26 do pierwszych starć 
zbrojnych). Jednakże w Stanach Zjednoczonych, gdzie kalendarz nowego stylu obowiązywał już od roku 1752 
był wtedy nie luty – jak pisze Dos Passos zasugerowany zapewne nazwą rewolucji lutowej – lecz odpowiednio 3 
i 11 marca.
  Ustawa o przymusowym poborze do wojska nakładała obowiązek rejestracji w komisjach poborowych na 
wszystkich mężczyzn początkowo między 21 a 30, a następnie między 18 a 45 rokiem życia włącznie. Spośród 
zarejestrowanych i uznanych za zdolnych do służby mobilizowano stopniowo stosunkowo niewielką część na 
zasadzie losowania numerów rejestracyjnych, co oczywiście nie zawsze odbywało się w najuczciwszy sposób, 
jak niedwuznacznie sugeruje Dos Passos w dalszej historii Bena.
  W rzeczywistości wielka obława na czołowych działaczy IWW miała miejsce nieco później. Zaczęło się od 
tego, że w dniu 5 września 1917 roku agenci Departamentu Sprawiedliwości przeprowadzili równocześnie 
rewizje w 48 terenowych siedzibach IWW w całych Stanach rekwirując dosłownie tony dokumentów i druków 
propagandowych. Część tych materiałów przedstawiono następnie 28 września jako materiał dowodowy na 
rozprawie wstępnej przeciwko 165 przywódcom IWW przed sądem federalnym w stanie Illinois. W wyniku tej 
rozprawy dopiero następnego dnia przeprowadzono masowe aresztowania większości postawionych uprzednio 
w stan oskarżenia i wytoczono im proces karny.
  Ustawa o szpiegostwie (Espionage Act) została uchwalona przez Kongres 15 czerwca 1917 roku, 
wprowadzając kary do 10 tysięcy dolarów grzywny i 20 lat więzienia dla osób sprzeciwiających się w słowie lub 
czynie poborowi, programowi zbrojeniowemu, działalności rozmaitych wojennych agend rządowych itp. 16 
maja 1918 roku Kongres uchwalił jeszcze bardziej drakońską ustawę o działalności wywrotowej (Sedition Act), 
która rozciągnęła podobne kary na wszystkich wypowiadających się niepochlebnie o konstytucji, rządzie, siłach 
zbrojnych itp. Na mocy tych ustaw skazanych zostało w sumie około 1500 osób, z reguły aktywnych radykałów 
– wobblisów, socjalistów, anarchistów; wśród skazanych znalazło się też około 450 oponentów moralnych, 
którzy czynnie manifestowali swoje pacyfistyczne przekonania.
  Frank Little (1880–1917) był obok Joego Hilla i Wesleya Everesta trzecim głośnym „męczennikiem” IWW. 
Członek IWW od 1906, był jednym z najaktywniejszych uczestników i organizatorów kampanii o wolność 
słowa i strajków robotników rolnych, drwali, górników w kopalniach metali i robotników na polach 
roponośnych w zachodnich i południowozachodnich stanach. Od roku 1916 należał do centralnych władz IWW, 
w Których reprezentował niepopularne stanowisko bezkompromisowego oporu przeciwko udziałowi Ameryki 
w wojnie i rewolucyjnych metod walki o prawa robotników. W lipcu 1917 roku zorganizował strajk 
ekonomiczny górników miedzi w Bisbee w Arizonie i został wraz z 1200 uczestnikami wywieziony przez 
członków miejscowej Ligi Lojalności bydlęcymi wagonami w głąb pustyni. Ze złamaną nogą udał się do Butte 
w Montanie, gdzie toczył się analogiczny strajk przeciwko Towarzystwu Anaconda. Tutaj, 1 sierpnia nad ranem, 
sześciu zamaskowanych mężczyzn, według wszelkiego prawdopodobieństwa działających na zlecenie 
Towarzystwa, wyciągnęło go w piżarnie., z pokoju hotelowego, przywiązało liną do tylnego błotnika auta, 
zawlekło do mostu kolejowego o kilka mil za miastem i powiesiło okropnie zmasakrowanego z przypiętą kartką: 
„Pierwsze i ostatnie ostrzeżenie”. Policja oświadczyła, że o zorganizowanie linczu podejrzewa drobnego 
gangsteranarkomana o zachwianej równowadze psychicznej, i udawała, że go poszukuje, ale do sprawy 
oczywiście nigdy nie doszło.
  Ulrich graf von Brockdorf-Rantzau (1869–1928), niemiecki polityk, był od roku 1894 w służbie 
dyplomatycznej, a po przewrocie 1918 roku został ministrem spraw zagranicznych i szefem delegacji 
niemieckiej na konferencję pokojową. Można przypuszczać, że przytoczona notatka prasowa jest jednak 
dyplomatycznym kłamstwem, bowiem Brockdorf był przeciwny przyjęciu przez Niemcy narzuconych Im 
twardych warunków pokojowych, a nie zdoławszy uzyskać ich złagodzenia podał się w czerwcu 1919 do 
dymisji, żeby nie składać swego podpisu pod traktatem wersalskim. Od roku 1922 aż do śmierci był 
ambasadorem w ZSRR i doprowadził w 1926 do podpisania porozumienia niemiecko-radzieckiego.
  Wkrótce potem żołnierze Amerykańskich Sił Ekspedycyjnych zostali istotnie pozbawieni prawa do 
pobierania żołdu w złotych monetach pięciodoląrowych (istniały także dziesięcio – i dwudziestodolarowe). 
Ogromny odpływ złota ze Stanów do Europy, głównie do Francji, gdzie w końcowej fazie wojny służyło blisko 
dwa miliony Amerykanów, zmusił rząd do wprowadzenia specjalnych bonów przeznaczonych dla personelu 
wojskowego i honorowanych tylko w kantynach i tym podobnych placówkach wojskowych, a wymienialnych na 
walutę obiegową dopiero po powrocie do kraju.
  Abbott Lawrence Lowell (1856–1943), potomek wpływowej rodziny bostońskich plutokratów, od roku 1880 
praktykował prawo w swoim rodzinnym mieście, od 1897 był wykładowcą, a od 1900 profesorem nauk 
politycznych na Uniwersytecie Harvarda, zanim w 190.9 został rektorem tej uczelni i był nim aż do przejścia na 
emeryturę w 1933. Zdobył sobie duży prestiż reformami przestarzałej struktury uniwersytetu i obroną jego 
autonomii, natomiast w kwestiach społecznych naraził swoje dobre imię kilkakrotnymi wystąpieniami na rzecz 
niepopularnych interesów klas rządzących. Przytoczony apel do studentów pochodzi według wszelkiego 
prawdopodobieństwa z okresu zapoczątkowanego 9 września 1919 roku krótkotrwałego strajku ekonomicznego 
policji bostońsklej, który odbił się głośnym echem w całym kraju. Gdy 1117 z 1544 bostońskich policjantów 
porzuciło pracę, przerażeni kupcy pozamykali sklepy, co jednak nie zapobiegło rozbojom i ekscesom. Porządek 
przywrócił Calvin Coolidge, w tym czasie gubernator stanu Massachusetts, wzywając gwardię narodową, 
a następnie angażując łamistrajków na miejsce strajkujących policjantów. W roku 1927 Lowell skompromitował 
się ostatecznie w oczach postępowej opinii publicznej swoją aktywną rolą w komisji obywatelskiej, która 
przesądziła o utrzymaniu haniebnego wyroku na Sacco i Vanzettiego, o czym jest obszernie mowa w trzecim 
tomie trylogii „USA”.
  Trzy armie walczące o Kijów od sierpnia do grudnia 1919 roku to Armia Czerwona, kontrrewolucyjne 
wojska generała Denikina oraz oddziały ukraińskich nacjonalistów pod dowództwem atamana Semena Petlury. 
Oddziały Petlury, które zajęły Kijów w listopadzie 1918 po ustąpieniu Niemców i obaleniu narzuconego przez 
nich atamana Skoropadskiego, wycofały się pod naporem Armii Czerwonej na początku roku 1919. W sierpniu 
tego roku krasnoarmiejcy musieli jednak opuścić miasto w wyniku ofensywy Denikina i Kijów stał się widownią 
krwawych walk ulicznych między nie uznającą dążeń niepodległościowych Ukrainy armią tego ostatniego 
a oddziałami separatystów ukraińskich atamana Petlury. Denikinowcy, którzy wyszli zwycięsko z tej rozgrywki, 
zostali z kolei wyparci z miasta przez Armię Czerwoną już w grudniu 1919. Jednakże stolica Ukrainy przeżyła 
jeszcze jedną okupację między 7 maja a 11 czerwca 1920, tym razem armii polskiej i sprzymierzonych z nią 
oddziałów Petlury w toku wyprawy kijowskiej Piłsudskiego.
  Horacy Logo Traubel zmarł 8 września 1919 roku w wieku sześćdziesięciu lat. Był nie tylko biografem 
i egzekutorem testamentu starszego od niego o czterdzieści lat Walta Whitmana, którego przeżył o dwadzieścia 
siedem lat, ale także jego współpracownikiem (pomagał mu przy opracowaniu ostatecznej wersji „Źdźebeł 
trawy”) i przyjacielem w ostatnim okresie życia oraz literackim epigonem niezbyt wysokiego lotu. Założył 
i wydawał w Filadelfii miesięczniki „Conservator” (1890–1919) i „The Artsman” (1903– –07), w których tak jak 
w swojej poezji łączył mistycyzm ze swoistą odmianą socjalizmu (był zwolennikiem Eugene Debsa).
  Król Albert I (1875–1934) i królowa Elżbieta (1876–1965) to belgijska para królewska w latach 1909–34. 
Cieszyli się oni w tym czasie ogromną popularnością dzięki swojej postawie podczas wojny. Opór, jaki król 
Albert stawił w 1914 roku na czele wojsk belgijskich nacierającym Niemcom, bardzo pomógł sprawie aliantów; 
Albert był następnie dowódcą północnej grupy armii belgijskich i francuskich z kwaterą w La Pannę koło 
Ostendy i dowodził w październiku i listopadzie 1918 roku końcową ofensywą, która wyzwoliła Belgię. 
Królowa Elżbieta, jakkolwiek z pochodzenia córka księcia bawarskiego Karla Teodora, spędziła wojnę u boku 
męża pracując jako siostra szpitalna, organizując kantyny, punkty opatrunkowe itp. Po wojnie odwiedzili 
Francję, Anglię, Stany Zjednoczone i inne państwa. Król Albert zginął podczas wspinaczki w Ardennach, 
Elżbieta jako królowa wdowa poświęciła się działalności charytatywnej i propagandzie sztuki. Znana była 
szczególnie z zainteresowań muzycznych; m. in. od roku 1951 odbywają się w Brukseli konkursy muzyczne jej 
imienia, a w roku 1955 gościła z okazji konkursu chopinowskiego w Warszawie.
  Paul Bunyan to legendarny bohater podawanych z ust do ust heroikomicznych gadek (tzw. tall tales), w jakie 
obfitował folklor amerykańskiego pogranicza. Drwal o nadludzkiej sile, Bunyan był mitem we wszystkich 
obozach drwalskich na zachód od Michiganu. Miał rządzić w gargantuicznym obozowisku podczas niezwykle 
srogiej zimy, która zaczęła się od niebieskiego śniegu, a skończyła nadejściem wiosny z Chin; mróz był 
wówczas tak siarczysty, że zamarzające przekleństwa odmarzły z wielkim hukiem dopiero 4 lipca. Do 
najczęściej przypisywanych mu wyczynów należało zwalanie niebosiężnych drzew za każdym zamachem 
siekiery o dwu ostrzach i wyżłobienie Wielkiego Kanionu i Cieśniny Pugeta ciągniętym za sobą kilofem; wśród 
jego doczesnych przynależności opisywano najczęściej wołu długości 42 trzonków siekiery oraz własnej 
konstrukcji patelnię do smażenia placków natłuszczaną przez kuchcików ślizgających się po niej na 
przywiązanych do stóp połciach słoniny. Legenda o Bunyanie wzięła prawdopodobnie swój początek od osoby 
francuskiego drwala z Kanady, Paula Bunyona, który wyróżnił się jako tęgi rębacz w 1837 roku w tzw. rebelii 
Papineau przeciwko unii Kanady francuskiej z brytyjską, a następnie był znanym w całym Ontario nadzorcą 
obozowisk drwalskich. Jednakże pierwsze pisane wersje gadek o Paulu Bunyanie datują się dopiero z początków 
naszego stulecia.
  Szlak przetarty przez Lewisa i Clarka prowadził z Saint Louis u zlewiska Missisipi i Missouri przez dzisiejsze 
północne stany Ameryki do ujścia rzeki Columbia dzielącej obecnie stany Oregon i Waszyngton. Przebyła go po 
raz pierwszy tam i z powrotem w latach 1804–06 ekspedycja pod dowództwem kapitanów Meriwethera Lewisa 
i Williama Clarka, zorganizowana z inicjatywy prezydenta Jeffersona, który uzyskał na jej sfinansowanie od 
Kongresu 2.500 dolarów. W pierwszym roku ekspedycja złożona z kilkunastu ludzi z indiańską przewodniczką 
Sakajaweą dotarła wzdłuż Missouri w okolice obecnego Bismarck w Północnej Dakocie, gdzie przezimowała, 
w następnym sforsowała Góry Skaliste przez przełęcz Lolo i wzdłuż rzek Clearwater, Snake i Columbia dotarła 
do Pacyfiku, gdzie spędziła drugą zimę; droga powrotna, chociaż odbyta częściowo odmiennym szlakiem, zajęła 
im już tylko jeden sezon. Lewis i Clark byli podróżnikami z prawdziwego zdarzenia i ich wyprawa nie tylko 
otworzyła drogę do kolonizacji północno-zachodnich stanów, lecz także przywiozła bezcenne materiały 
kartograficzne, etnograficzne i przyrodnicze; jej opis sporządzony przez Lewisa stanowi do dziś klasyczną 
pozycję literatury podróżniczej.
  Dzień Narodowej Pamięci (Memorial Day), 30 maja, został ustanowiony urzędowym świętem w 1873 roku 
w stanie Nowy Jork, a następnie stopniowo w pozostałych stanach północnych jako dzień pamięci o poległych 
w wojnie secesyjnej, a później i w innych wojnach. Chodzi tu jednak oczywiście nie o dzień 30 maja 1918, tylko 
1919 roku, w którym dokonano napadu na lokal IWW w Centralii. Zresztą w 1918 roku Everest przebywał jako 
żołnierz Amerykańskich Sił Ekspedycyjnych we Francji. 
  Dzień Zawieszenia Broni (Armistice Day), 11 listopada, został ogłoszony w Stanach Zjednoczonych 
urzędowym świętem dopiero przez prezydenta Warrena Hardinga w 1921 roku. Jednakże już w roku 1919, jako 
w pierwszą rocznicę zakończenia wojny, obchodzono go uroczyście w wielu stanach.
  Sześciu drwali zostało „zagrzebanych” w więzieniu Walia Walia w wyniku procesu o zabójstwo Warrena O. 
Grimma prowadzącego paradę Legionu Amerykańskiego w Centralii. Po wypadkach 11 listopada 1919 w całym 
stanie Waszyngton zapanowała histeria i terror. Z aresztowanych setek wobblisów postawiono w stan oskarżenia 
11, a 6 skazano na kary od 25 do 40 lat więzienia. Proces odbywał się w sali obsadzonej przez umundurowane 
bojówki Legionu Amerykańskiego i 9 spośród sędziów przysięgłych stwierdziło w cztery lata później oficjalnie, 
że zostali zmuszeni do orzeczenia winy drwali pod brutalnym naciskiem trustu drzewnego. W wyniku akcji 
organizacji społecznych warunkowo zwolniono skazanych z więzienia w latach trzydziestych po odsiedzeniu 
około 15 lat. Mordercy Everesta nie zostali oczywiście nigdy pociągnięci do odpowiedzialności.
  Le beau monde... (fr.) – Piękny świat, jak słowo daję. 
  Montrachet (fr.) – mocne białe wino burgundzkie, nazwane tak od jednej z winnic w departamencie Cote 
d’Or.
  James Watson Gerard (1867–1951) był w latach 1913–17 amerykańskim ambasadorem w Niemczech, a w 
okresie od wybuchu wojny do przystąpienia do niej przez Stany Zjednoczone jedynym poważnym 
przedstawicielem dyplomatycznym Zachodu, jaki pozostał w Berlinie. Zręczność, z jaką prowadził rozgrywki 
dyplomatyczne z militarystycznym rządem cesarza Wilhelma w kolejnych kryzysach powodowanych 
zatapianiem amerykańskich statków przez niemieckie łodzie podwodne, zjednała mu dość dużą popularność 
w Ameryce. Stąd w ostatnim okresie kadencji Wilsona, który był faktycznym inwalidą po doznanym 26 
września 1919 roku ataku apoplektycznym, nazwisko Gerarda pojawiało się często w spekulacjach prasowych 
jako potencjalnego demokratycznego kandydata w wyborach prezydenckich 1920 roku. Ostatecznie kandydatem 
partii demokratycznej nominowano gubernatora Ohio, Jamesa Coxa, który przegrał wybory do republikanina 
Warrena Hardinga. Gerard należał jednak jeszcze długo do czołowych osobistości partii demokratycznej i pełnił 
aż do roku 1932 funkcję skarbnika jej Narodowych Komitetów Wyborczych w następnych kampaniach 
prezydenckich.
  Sąd Najwyższy jest w Stanach Zjednoczonych instancją powołaną do orzekania o zgodności z konstytucją 
aktów ustawodawczych Kongresu i z tej racji jego orzeczenie było ostatnią nadzieją przeciwników prohibicji. 
Ustawa prohibicyjna przeszła wprawdzie w Senacie już 1 sierpnia, a w Izbie Reprezentantów 17 grudnia 1917 
roku, ale dopiero ratyfikacja przez ciała ustawodawcze dwóch trzecich stanów członkowskich Unii pozwoliła na 
ogłoszenie jej 29 stycznia 1919 roku za obowiązującą na terenie całych Stanów Zjednoczonych jako tzw. 
osiemnastą poprawkę do konstytucji. 28 października tegoż roku Kongres uchwalił dodatkowo akt regulujący 
sposoby egzekwowania prohibicji w praktyce i uznający za wyskokowe wszystkie napoje o zawartości ponad 
1% alkoholu (sic). Faktycznie jednak na mocy ustaw stanowych i zarządzeń władz lokalnych już w drugiej 
połowie 1917 roku prohibicja obowiązywała w przeszło połowie stanów i obejmowała dwie trzecie ludności 
USA. Ponadto 21 listopada 1918 roku prezydent Wilson wydał tzw. dekret o prohibicji wojennej (Wartime 
Prohibition Act), który wprawdzie nigdy nie wszedł w życie, miał bowiem obowiązywać od 30 czerwca 1919 do 
dnia ogłoszenia demobilizacji, odegrał jednak ważną rolę w toku debat, które doprowadziły ostatecznie do 
wprowadzenia całkowitej prohibicji.
  Les gens sages... (fr.) – Ludzie rozsądni stronią od zebrań politycznych.
  W Arlington w Wirginii, w odległości około 3 mil od Waszyngtonu usytuowanego na przeciwnym brzegu 
Potomaku, znajduje się Cmentarz Narodowy (Arlington National Cemetery), na którym leżą żołnierze 
amerykańscy polegli we wszystkich wojnach poczynając od secesyjnej oraz wielu cywilów, którzy położyli 
szczególne zasługi dla Stanów Zjednoczonych (m. in. pochowano tutaj obydwu zamordowanych braci 
Kennedych). Uroczysty pogrzeb nieznanego żołnierza odbył się na cmentarzu w Arlington 11 listopada 1921 
roku, jako ukoronowanie obchodów Dnia Zawieszenia Broni, który 5 listopada tego roku prezydent Warren 
Harding ustanowił świętem narodowym.
  John Doe i Richard Roe są to fikcyjne nazwiska używane w amerykańskim postępowaniu prawnym na 
oznaczenie osób, których tożsamości nie udało się ustalić.
  Beacon Hill to wzniesienie na północ od bostońskich Plantów, nazwane tak od stosu sygnalizacyjnego 
(beacon), który w 17 i 18 stuleciu zawsze czekał na jego szczycie gotów do zapalenia, gdyby miastu zagrażało 
niebezpieczeństwo. U stóp Beacon Hill stół wybudowany w 1795 kapitol stanowy z frontonem wychodzącym na 
Planty, na jego zboczach rozsiadła się w 19 stuleciu dzielnica ekskluzywnych rezydencji zamieszkiwanych przez 
bostońską plutokrację.
  Telegraph Hill to jedno ze stromych wzgórz, na których zbudowane jest San Francisco, z wieńczącą je 
widoczną z daleka wieżą obserwacyjną, tzw. Coit Tower, wzniesioną w 1933 roku z zapisu ekscentrycznej 
milionerki Lily Hitchcock Coit, na pamiątkę dawnych ochotniczych straży pożarnych, których była entuzjastką. 
Górujące nad linią pobliskich pirsów i nadbrzeży, wzgórze wzięło swoją nazwg od mieszczącego się na nim 
w latach gorączki złota (1849–51) ręcznego telegrafu semaforowego, przy pomocy którego sygnalizowano statki 
wchodzące z Pacyfiku przez Cieśninę Złotej Bramy do leżącego w zatoce portu.
  Konkursy wokalne świniopasów to podobnie jak konkursy w łuskaniu kukurydzy charakterystyczny element 
folkloru tzw. Pasa Kukurydzanego (Corn Belt), tj. środkowozachodnich stanów Ameryki żyjących głównie 
z rolnictwa i hodowli. Odbywające się zazwyczaj raz do roku konkursy wokalne świniopasów (hogcalling 
contests) nie są bynajmniej popisami śpiewaczymi, lecz zawodami hodowców świń w umiejętności zwoływania 
stada przy pomocy głosu.
  Artykuły wojenne („The Articles of War”) to zbiór zatwierdzonych przez Kongres przepisów 
dyscyplinarnych obowiązujących oficerów i żołnierzy Armii, a następnie i Sił Powietrznych Stanów 
Zjednoczonych oraz stanowiących podstawą prawną i określających procedurę działania sądów wojskowych 
powołanych do rozpatrywania wypadków naruszenia dyscypliny. Marynarka Wojenna miała swój osobny zbiór 
przepisów, dopóki oba nie zostały w roku 1951 zastąpione „Jednolitym Wojskowym Kodeksem Prawnym” 
(„Uniform Code of Military Justice”).
  Czterdziestu ludzi i osiem koni to napisy na francuskich wagonach towarowych używanych do przewozu 
wojska, które były tematem nie kończących się dowcipów żołnierzy Amerykańskich Sił Ekspedycyjnych, po raz 
pierwszy stykających się z czymś podobnym. W oryginale brzmiały one: „Hommes 40 – Chevaux 8” i oznaczały 
pojemność wagonu: 40 ludzi lub 8 koni; do tradycji amerykańskiej przeszły jednak z „i” zamiast „lub” i dały 
nawet nazwę założonemu przy Legionie Amerykańskim tzw. Towarzystwu Czterdziestu i Ośmiu (The Forty and 
Eight Society), które skupiało różnego pokroju humorystów, dowcipnisiów i kawalarzy.
  Lasem Oregońskim (Oregon Forest) nazwali nie znający francuskiego żołnierze amerykańscy Las Argoński 
(Argonne Forest), czyli po prostu niewysokie, lesiste, poprzeżynane głębokimi parowami pasmo Argonnów na 
zachód od Verdun, między rzekami Mozą a Aisne i jej dopływem Aire. 26 września 1918 roku o świcie, 
w ramach dowodzonej przez marszałka Focha międzyalianckiej ofensywy, nie zaprawione w boju dywizje 
amerykańskie generała Pershinga rozpoczęły szturm na pamiętny z wieloletnich walk Las Argoński z zadaniem 
przerwania niemieckich linii obronnych i zaopatrzeniowych i dotarcia ostatecznie aż do Sedanu. O ile na wschód 
od Argonnów Amerykanom udało się posunąć naprzód nieco szybciej, o tyle walki o sam Las były niezwykle 
ciężkie i krwawe i dopiero między 11 a 14 października, w drugim etapie ofensywy, Amerykanie dotarli do jego 
północnego skraju, za którym przebiegały zasadnicze umocnienia Linii Hindenburga.
  Medal Honorowy, nazywany także Kongresowym Medalem Honorowym (Congressional Medal of Honor), 
gdyż o każdorazowym jego nadaniu decyduje Kongres, a dekoracji dokonuje sam prezydent, jest najwyższym 
amerykańskim odznaczeniem wojskowym. Ustanowiony w roku 1861, niedługo po wybuchu wojny secesyjnej, 
nadawany jest za wyjątkowe bohaterstwo w boju, wykraczające poza obowiązek służbowy i związane 
z narażeniem życia. Wyobraża pięcioramienną brązową gwiazdę oplecioną zielonym emaliowanym wieńcem 
laurowym i nosi napis „Valor” („Męstwo”). Krzyż za Dzielną Służbę (Distinguished Service Cross) jest 
brązowym krzyżem z orłem pośrodku i napisem „For Valor” („Za męstwo”), nadawanym również za 
bohaterstwo w walce.
  Trudno z całą pewnością stwierdzić, który z członków rodziny Fishów, wpływowych polityków i finansistów 
nowojorskich, występuje tu jako Hamilton Fish junior – syn czy też wnuk najbardziej zasłużonego 
przedstawiciela rodu, Hamiltona Fisha, który pełnił funkcje sekretarza stanu za obu kadencji prezydenta 
Ulyssesa Granta (1869–77). Ponieważ jednak ów pierwszy Hamilton Fish nie żył w tym czasie od blisko 
trzydziestu lat, a jego syn był już faktycznie seniorem rodu (miał ponad sześćdziesiątkę i w roku 1911 zakończył 
swoją karierę polityczną jako członek Izby Reprezentantów), prawdopodobnie owym juniorem jest trzeci 
nosiciel imienia Hamilton Fish (ur. w roku 1888), wówczas już dość znany: najpierw jako gwiazda drużyny 
rugby Uniwersytetu Harvarda, w latach 1914–16 jako członek zgromadzenia ustawodawczego stanu Nowy Jork, 
potem jako wyróżniony na froncie francuskim dowódca oddziału murzyńskiej piechoty, wreszcie od roku 1919 
jako członek Izby Reprezentantów ze stanu Nowy Jork, którym pozostawał do 1945. W każdym razie jego to na 
pewno nazywano juniorem w okresie poprzedzającym drugą wojnę światową, gdy występował w Kongresie jako 
jeden z czołowych zwolenników izolacjonizmu i orientacji proniemieckiej.
  Wampum (ang. z języka Algonkinów) – paciorki albo krążki z muszli mięczaków oceanicznych bądź 
rzecznych nanizane na sznurki i ewentualnie splecione w szarfę, pas czy tp.; w 17 i 18 wieku używane były 
przez Indian nie tylko do celów obrzędowych, lecz również jako waluta, także w handlu z białymi traperami, 
przy czym wampumy z muszli fioletowych czy niebieskich miały dwukrotnie większą wartość niż z białych; 
później stały się głównie ozdobą i obecnie stanowią jedną z typowych pamiątek sprzedawanych w rezerwatach 
indiańskich