Igor Newerly

Chłopiec z Salskich Stepów

Czytelnik Warszawa 1974
Kostka cukru.
Są ludzie, na których od dawna czekamy.
Są przyjaźnie nagłe, niespodziane, o których nigdy nie zapominamy.
Tak właśnie było wtedy.
Leżałem w baraku tyfusowym.
Był rok - pamiętam - 1943. Pamiętam wszystko, a tak bardzo chciałbym zapomnieć, uwierzyć, 
że to był tylko straszny sen:
Nie wierzcie w piekło: Bóg jest zbyt miłosierny. Ale było piekło na ziemi. Był Majdanek, 
Oświęcim, Belsen..
To wystarczy. Nie mówmy o tym więcej. Tyle tylko, ile wymaga opowieść o przyjaźni 
niespodzianej z tamtych czasów - o chłopcu z Salskich Stepów:
Leżałem więc na Majdanku chory na tyfus i majaczyłem o kostce cukru.. O jednej bodaj 
słodkiej okruszynie.
Przechodził kalefaktor - posługacz i lizus niemiecki z greckim tytułem.
Zawołałem:
- Daj mi cukru!
Nawet nie spojrzał. 
Wołałem coraz głośniej: 
- Daj cukru! Jedną kostkę daj! Weź chleb. Mam dużo chleba.
Wtedy usłyszał i podszedł.- Masz chleb? Dużo chleba?
Uniosłem róg siennika i pokazałem siedem dziennych porcji chleba. Taki majątek...
- Ho, ho, tyle pajdek! Nie możesz jeść, gorączka, co? Dobrze. - Poszperał w kieszeniach, 
wyciągnął brudną kostkę cukru i zaczął ładować chleb.
Brał już czwartą z kolei pajdę. Wtem rozległ się trzask, pajda wyleciała w górę, a kalefaktor, 
trzaśnięty deską, przysiadł i zbaraniał.
- Ach ty, mierzawiec! Siem pajkow za kusok sachara? Spojrzałem w górę. Sąsiad z pryczy nade 
mną wyrwał deskę spod siennika i skoczył na kalefaktora. Blada, zlana potem twarz drgnęła 
skurczem zaciętości; w zwężonych, zielonych oczach płonęła furia: zamordować szakala!
Kalefaktor zrozumiał. Prysł gubiąc po drodze pajdki chleba. Biegł do pokoju esmana krzycząc, 
że bunt, że chcą go mordować. W baraku zamarło. Wiedzieli: zaraz przyjdą i zabiją człowieka, 
który nie pozwala okradać chorego.
Ruski Doktor 
Tak stałoby się na pewno, gdyby nie doktor Wieliczański.
Doktor Wieliczański był więźniem jak wszyscy, ale miał mocne plecy. Wyleczył dziecko 
komendanta obozu i ten przechodząc poklepywał go po ramieniu, zamieniał z nim łaskawie kilka 
słów. Esmani woleli z Wieliczańskim nie zadzierać, patrzyli przez palce na to, że naprawdę leczy, 
pielęgnuje, pomaga... Chodzi teraz po świecie wielu ludzi, którzy zawdzięczają mu życie. Mnie na 
przykład wydarł śmierci podstępem.
- Symulant tyfusowy! - krzyczał na mnie, kiedy lekarz niemiecki (nawiasem mówiąc, taki 
lekarz jak ja mandaryn) wybierał chorych do gazu. - Łajzo grypowa! Na pole pójdziesz! Do roboty 
cię jutro wypiszę!
I Wieliczański w twarz mnie wtedy uderzył przepędzając czym prędzej na pryczę. Niech będzie 
zawsze pochwalony szybki w diagnozie a pewny w ręku!
Gdy więc przyszli po numer 3 569, po mojego sąsiada i obrońcę, mały Wieliczański stanął 
okoniem. Oświadczył, że nie pozwala, że jeśli ruszą jego chorego, to on powie komendantowi o 
wszystkich złodziejstwach, o wszystkich łajdactwach kalefaktora.
No i skończyło się na wrzasku. Pokrzyczeli, pogrozili i odeszli.
Numer 3 569 rozluźnił palce: deska, którą trzymał jak szablę, spadła z łoskotem na podłogę.
Z dołu nie widziałem jego twarzy, widziałem tylko gołe, z lekka drżące nogi, pięść kurczowo 
zaciśniętą na desce i strzępy brudnej koszuli, poruszanej na brzuchu krótkim, gorączkowym 
oddechem. Podniósł stopę, aby się wygramolić na górę, sił mu jednak zabrakło. Byłby się zwalił, 
ale doktor Wieliczański podsadził go. Opadł ciężko, aż z wyrwy w leży posypały się na mnie 
paprochy, które kiedyś były słomą.
Wieliczański próbował zagadnąć, jak się nazywa, skąd pochodzi. Tamten odrzekł hardo i 
niechętnie:
- Russkij doktor. I tak już zostało.
Co wieczór po apelu zakradał się do baraku któryś z jeńców radzieckich i wypytywał 
półgłosem:
- Czy tu leży "Ruski Doktor"?
Albo:
- Czy tu leży doktor Wowa?
Podchodzili pod wskazaną pryczę, witali się - krótko i serdecznie - wtykali pod siennik, co kto 
zdobył: pajdę chleba, kawałek kiełbasy, czasem ugotowaną kość... Potem chwilka gawędy, uścisk 
dłoni i cichy, czujny odwrót.
Przypominało to pielgrzymkę. Stawało się jasne, że dla gromady jeńców radzieckich numer 3 
569 jest czymś więcej niż doktorem, że idzie za nim poprzez druty i kordony jakaś legenda być 
może sława, że łączy tych ludzi niezbadana tajemnica.
Mijały dni, \y miarę jak spadała gorączka, "Ruski Doktor" odzyskiwał,., mowę polską. 
Rozmawiał już ze mną po polsku, wprawdzie obcym akcentem, ale swobodnie, bez błędów.
Zapytałem go raz, gdzie się nauczył trudnej ostatecznie mowy. 
Zawahał się przez chwilę, potem rzekł prosto: 
- Kłamać nie lubię, a prawdę powiedzieć... Jeszcze nie pora. Może nadejdzie taki dzień.
Na ten dzień, a raczej na noc, Czekałem cztery miesiące.
Noce na Majdanku 
Numer 3 569 wyzdrowiał pierwszy i poszedł do pracy. Ja zostałem - po tyfusie przyszło 
zapalenie płuc. Gdy mieli mnie wypisać, zjawił się "Ruski Doktor". Na pociągłej twarzy jaskrawe 
kiedyś piegi - przybladły. Cera stała się zdrowsza. Ten sam łagodny podbródek i usta dziecka, 
wysokie czoło i uniesione jak w zdziwieniu brwi. Powiedziałbym: chłopiec, duży, trochę 
rozmarzony chłopiec. Stanowczo nie pasowały do tej twarzy zielonkawe, przymrużone oczy i lekko 
zakrzywiony nos.
"Silna sztuka. Kto wie, może i drapieżna" - pomyślałem patrząc, jak idzie ku mnie szerokim 
kawaleryjskim krokiem, w butach oficerskich, w przyzwoitej jesionce, wysoki i zgrabny.
- A co, dziwicie się pewnie, że taki ze mnie elegant! Tak mnie moi chłopcy ubrali. Jak się 
dowiedzieli, że wyznaczono mnie tu na lekarza, zaczęli znosić - jeden buty, drugi płaszcz, trzeci 
czapkę.. "Masz, powiadają, wkładaj. Jesteś teraz pierwszym ruskim doktorem na Majdanku. Nie 
możesz chodzić jak muzułman..."
W głosie brzmiała tajona duma z tej ambicji gromady, z takich "chłopców".
Na piersi jego, z lewej strony, pod sercem, zdumiewał świeżą czerwienią winkiel z czarną literą 
"P"? Polak? Skądże znowu! Sam przecie mówi.
- Patrzycie na winkiel? Czy mam prawo umrzeć tu jako Polak? Może i mam. Zostawcie to, nie 
zgadujcie, sam kiedyś opowiem..
Usiadł na krawędzi pryczy i od razu przystąpił do sprawy:
- Przychodzę po was.
- Jak to po mnie? Jutro wracam do stolarni.
- To nie ma sensu. Po tyfusie i zapaleniu płuc - do ciężkiej roboty? Prędko się wykończycie. 
Posłuchajcie. Jestem teraz lekarzem na Czternastym Bloku. Otrzymuję pięciuset pięćdziesięciu 
chorych - gruźlików z wszystkich obozów Europy. Dobrałem już sanitariuszy. Sami polityczni, 
dobra paczka: ani jednego kryminalisty! Brak nam tylko pisarza. Będziecie u nas pisarzem.
Tak oto zamiast do stolarni trafiłem na Czternasty Blok i zacząłem prowadzić księgę żywych i 
umarłych. Na rewirze dokonał się już od dawna wyraźny podział na bloki szakale i bloki ludzkie. 
W jednych żerowano na niemocy więźnia, w drugich naprawdę leczono. A musicie wiedzieć, że 
leczyć w obozie koncentracyjnym - to była sztuka i duże ryzyko.
Nie załamać się pod presją esmańskiej medycyny, nastawionej na rychłe i gruntowne 
wyniszczenie cugangów, mógł tylko lekarz wielkiego serca i odwagi - tęgi konspirator. Przemyt 
leków od rodzin, z Czerwonego Krzyża, organizacja dożywiania, przechowywanie słabych, 
utrzymywanie tajemnicy blokowej - tych i wielu innych przedmiotów z zakresu lecznictwa 
rewirowego nie wykładało się w klinikach uniwersyteckich. Te luki w swoim wykształceniu lekarz 
obozowy musiał wypełniać wnikliwą obserwacją i praktyką w cieniu niedalekiej szubienicy.
Z okien starych baraków szpitalnych patrzyli w zadumie na nowy Blok Czternasty prof. 
Michałowicz, chirurg Popławski, dr Wieliczański i kilku innych z tajnego sprzysiężenia "Dobrych 
Lekarzy".
- "Ruski Doktor" nosi łóżka, przeprowadza chorych.. Urządza się. Kolega czy kanalia?
Kanalie z bloków szakalich też wyczekiwały:
- Co za jeden? Na co pójdzie: na łachy, na wódkę, na twarde czy miękkie? Pięćset pięćdziesiąt 
porcji ma, duży interes... Wypić z nim trzeba, sitwa będzie, sztama...
Ale zaraz po urządzeniu się "Ruski Doktor" zamanifestował, po czyjej stronie staje.
- Jutro będą paczki - powiedział przy kolacji swojej załodze. - Widziałem listę. Paczkę ma 
Dobrzański, Czyż i ja.
- Pan też? - wyrwało się Dobrzańskiemu, który ani kłamać, ani maskować się nie umiał.
- A co pan myślał, że jestem sierotą? Mam rodzinę. i to jeszcze jaką rodzinę! A co do paczek, 
proponuję, żebyśmy je wszyscy oddawali do wspólnego kotła. Jest nas siedmiu. Pięciu dostaje 
paczki, a dwóch nie. Częstowanie, sami wiecie, krępuje niekiedy obie strony. Najlepiej - jeden stół, 
jeden kucharz i sprawa załatwiona!
Wniosek przeszedł bez sprzeciwu. Wtedy "Ruski Doktor" postawił drugi wniosek.
- Na Kurpiach - powiedział i z lekkim uśmieszkiem dodał - u nas, na Kurpiach, w nowym domu 
wyprawia się "nowosiedliny", sprasza się sąsiadów, oczywiście dobrych sąsiadów. Może byśmy te 
pierwsze trzy paczki przeznaczyli na przyjęcie? Koleżeński wieczorek, rozumiecie: czym chata 
bogata! Zaprosimy kilku lekarzy, ale ani jednego drania! Zbierzemy się na noc, wystawimy czujki, 
porozmawiamy przy wieczerzy, pośpiewamy niegłośno. Czyż ładnie to zorganizuje.
Rzeczywiście, Czyż, młody sztygar czy podsztygar - nie znam się na stopniach w górnictwie - 
słowem, Geniek Czyż z Dąbrowy, który po pracy pod ziemią wyżywał się niegdyś w amatorskich 
chórach robotniczych, urządził godne Bloku Czternastego otwarcie: były śpiewy, deklamacje i inne 
produkcje artystyczne, nie wyłączając wystawy karykatur obozowych, ołówka malarza 
Waśniewskiego. Dobrzański, najpoczciwszy, najpogodniejszy agronom, jakiego kiedykolwiek 
wydała ziemia puławska, odtworzył taką makabrę - ostatnie chwile Hitlera, Himmlera i naszego 
Thumana - że człowiek naprawdę miał satysfakcję! Na zakończenie, w części naukowej, nestor 
Szymański, studiujący lagry niemieckie od 1939 roku, wystąpił z przepiękną prelekcją na temat: 
"Buchenwald, Gross-Rosen i Dachau - wskazania praktyczne"?
Właśnie podczas tej prelekcji Czyż odwołał mnie na stronę i tu, między szafką opatrunkową a 
piecykiem, zaszeptał:
- Nic nie rozumiem, uważasz, zgryźć go nie mogę.?
- Kogo?
- No, naszego doktora. To rebus, mówię ci, trudny rebus! Pomyśl: Rosjanin. Ale ma literę "P". 
Sam sprawdzałem w kartotece. Stoi jak wół: "Pole", ha?
- Co za: "ha"? Zwyczajnie: obywatel polski narodowości rosyjskiej.
- Zgoda.. Ale według kartoteki na imię mu Jerzy, a ci dwaj jeńcy radzieccy, co tu ciągle 
przychodzą, mówią do niego: Wowa! I dlaczego on ma u nich takie poważanie, ha?
- Więc myślisz, że to oficer radziecki?
- Tak myślałem, daję słowo. Jakiś nawet wysoki oficer, myślałem, że po polsku umie, to nic 
dziwnego; przecież u nich w niektórych szkołach wykładają, mógł się nauczyć. Ale on paczki 
dostaje z Łomży, rodzinę tam ma i w Polsce mieszka od dawna. Jak mi dziś zaśpiewał jedną 
piosenkę ludową, to ja, stary chórzysta, takiej jeszcze nie słyszałem. A "Warszawianki" nie zna! 
Słyszałeś sam, wciąż o słowa prosił. I "Roty" nie umie, ha? Jak to pogodzić? I jeszcze na to zwróć 
uwagę: w ciągu jednego tygodnia on tu tyle zorganizował, że nasi goście oczy Wybałuszyli. Różne 
graty skądsiś pościągał i lekarstwa, i bandaże.. Ma już swoich ludzi, kontakty z miastem, stosunki, 
sposoby... Po tygodniu! Tylko stary heftling po szkole ciężkiego obozu potrafi tak swobodnie na 
Majdanku kombinować. A on mówi, że nigdzie nie siedział, wprost z Zamku tu przybył, ha?
I Czyż wyrzucał jedno zagadkowe "ha" po drugim, jedno na drugiej na bezładną kupę 
domysłów, ażem się wstrząsnął.
- A dajże ty mi święty spokój! Niech on będzie bodaj hrabią Monte Christo!
- A właśnie - podchwycił żywo Czyż. - Właśnie myślałem, że to hrabia, z tych bezrolnych, 
emigranckich hrabiów,; Ale i to się nie zgadza. Lat ma około czterdziestu. No, więc ile mógł sobie 
liczyć, kiedy car rządził? Czternaście lat! Najwyżej był wtedy w korpusie kadetów. A wachmistrz 
Skoropad mówi, że nasz doktor za dobrze zna służbę. Może to nie doktor, może to rotmistrz, ha?!
Różne zagadki czas rozwiązuje i przeróżnych ludzi zbliża wspólna praca we wspólnej doli.
W codziennym młynie trosk i trudów drobniały różnice wieku, wyznania, pochodzenia, 
odpadały jak plewy wzajemne uprzedzenia. Walka z brudem, z robactwem, walka o wikt, opał, 
bezpieczeństwo, o prawo do ratunku na beznadziejnym Bloku Czternastym - to była twarda próba 
charakterów, tu "Ruski Doktor" zdobywał szacunek polskich lekarzy i własnej załogi. 
Zaznaczyło się to już w pierwszym miesiącu. Pewnego dnia wrócił blady z schreibstuby i 
ledwo dowlókł się do swojej pryczy - padł na pół zemdlony; Okazało się że po raz trzeci, mimo 
ostrzeżenia, wypisał zapotrzebowanie na calcium.
- Chcesz sanatorium na Majdanku założyć? - krzyczał lagerarzt. - Coraz dziksze wymagania! 
I kazał mu wykonać czterysta przysiadów! "Ruski Doktor" przeleżał kilka dni i przestał być 
"ruskim", stał się po prostu dobrym lekarzem Bloku Czternastego, co mu blok starał się wyrazić w 
drobnych dowodach życzliwości i troski.
Po czterech miesiącach zaprzyjaźniliśmy się mocno i żyliśmy serdecznie, rodzinnie. Sprzyjał 
temu spokój, jaki zapanował na rewirze. Ci, którzy mieli umrzeć, umierali własną śmiercią - ci, 
którym nogi nie puchły, pracowali pogodnie w mdławym dymie palonych kości, bo potworna jest 
w człowieku siła nadziei i przyzwyczajenia. 
Niemcy, zasłuchani w odgłos strasznych klęsk, prawie że nie wtrącali się do spraw 
administracyjnych, zdali to na zespół lekarzy polskich. Czerwony Krzyż w Lublinie wyłamał 
nareszcie furtkę na pole umęczonych więźniów, dostarczał chorym pożywnych zup i białego 
pieczywa - legalnie, nielegalnie zaś - lekarstw przemycanych z pieczywem; kraj cały w przeczuciu 
bliskiej zawieruchy śpieszył na ratunek, zasypywał paczkami; znikł głód, spadła śmiertelność... 
Rewir Majdanka przeżywał najpiękniejsze dni.
Aż nastały noce upiorne.
Zbliżał się front radziecki.
Z Majdanka wywieziono wszystkich zdrowych więźniów Zostali sami kalecy i chorzy - kilka 
tysięcy.
- Po co nas zostawili? - denerwowali się chorzy. - Żeby podrzucić bolszewikom? Nie! Po prostu 
pewnej nocy zniszczą wszystkich bez wyjątku: chorych i lekarzy, i sanitariuszy.
Żeby nie nasłuchiwać, czy budy nie zajeżdżają, nie myśleć, nie zgadywać, nie czekać - na to 
była tylko jedna rada: przegadać taką noc.
Nigdy w życiu tyle nie gadałem i nigdy nie czułem się tak potrzebny komuś, jak wtedy.
Miałem pewną wprawę: przez dwa lata byłem wychowawcą i w sypialni opowiadałem 
chłopcom różne historie. Więc i tu przypominałem sobie książki przeczytane; mieszałem to 
wszystko, dorabiałem "części brakujące" i snułem przeróżne baśnie, opowieści, wspomnienia - 
wszystko jedno co - byle barwnie, byle prawie namacalnie, aby przygoda goniła przygodę, aby 
świat roztaczał się szeroki i wolny, aby przemierzał go człowiek odważny i mocny, i jasny..
Najwdzięczniejszym słuchaczem był "Ruski Doktor"; Umiał pięknie słuchać - jak dziecko. 
Pierwszy dawał hasło do opowiadania. Właził pod koc tuż przy mnie i powstrzymywał:
- Czekaj, czekaj. Chwileczkę... Jeszcze się nie ułożyłem wygodnie... No, już. Więc stanęliśmy 
na tym, jak w świątyni Benaresu kapłanka Ajana rzekła: "Złego Guru zabije mąż o srebrnej głowie, 
zabije nożem nie mając noża w ręku"..
Kreśliłem więc dalsze dzieje przybysza z dalekiej północy w krainie maharadży - sprzed pół 
tysiąca lat. I patrząc na zasłuchaną twarz widziałem wyraźnie: oto znika wszystko, co wyżłobiły na 
tej twarzy lata studiów3 lata pracy naukowej, lata poniewierki wojennej - nie ma doktora, nie ma 
więźnia, jest duży, rozmarzony chłopiec.
Pewnej nocy jednak zabrakło mi tchu. Leżałem osowiały, obojętny. Urwały się grypsy z domu. 
Z Warszawy nadchodziły coraz gorsze wieści o masowych egzekucjach, aresztowaniach, 
wysyłkach. Co z Basią? Czy Jarek żyje?
Koledzy, nie doczekawszy się tym razem opowieści, odeszli. Zebrali się przy Waśniewskim, by 
posłuchać, co to jest dusza i jak ona może poznawać świat.
"Ruski Doktor" poruszył się, uniósł na łokciu:
- Nie masz natchnienia? - szepnął. - Dobrze. Ja ci dziś opowiem. Będziesz miał temat... dla 
kogoś, kiedyś... Może powieść napiszesz, kto wie. Bo moje życie było jak powieść. 
Stanica za Morzem Azowskim 
Przysuń się bliżej... Chciałbym tobie tylko, niegłośno powiedzieć, chociaż nie - i sobie 
samemu. Raz kiedyś każdy musi przejrzeć księgę swego życia od początku do końca, właściwie 
przed końcem, przed ostatnim rozdziałem. Musisz słuchać uważnie, bo dziwna ta moja księga. 
Musisz wyobraźnię wysilić, aby to zrozumieć.
Najpierw przypomnij sobie mapę: Morze Czarne, Krym, za nim olbrzymie "jezioro" - Morze 
Azowskie. Za tym morzem, za Donem, na wschód, w Stepach Salskich została wioska moja, 
stanica kozacka..
Wychodziłeś Kiedy z ojcem w step na orkę wiosenną?
Gnałeś tabun koni w skwarne południe do wodopoju?
Przeleżałeś, wpatrzony w gwiazdy, bodaj jedną noc całą przy wygasłym ognisku, obok dziada, 
który bajał, bajał i zdrzemnął się w końcu?
Nie?
No, to jakże ci, przyjacielu, oddać barwy i zapachy stepu?
Że odurza, że urzeka ta ziemia wolna i bezkresna?1. Frazes, powiesz, ziemia jest ziemią - 
zwyczajnie.
Posłuchaj..
Wśród sadów, nad jarem głębokim leży w stepie biała stanica jak kartka wydarta z historii. Sto 
razy palona, sto razy burzona, zalewana coraz to innym najazdem, stoi oto na kościach 
Pieczyngów, Tatarów, Kirgizów, atamanów zbójeckich i esaułów kozackich.
W miastach zmieniały się czasy i władza, i obyczaje. Tu nic nie dotarło, Stanica została jak 
kartka wydarta - niczyja, ta sama co przed wiekami.
Aż dotarła w głąb stepów szkoła. Szkoła założona w sąsiedniej stanicy.
O świcie wstawać musiałem, konia napoić, osiodłać i gnać osiem wiorst (a wiorsta to więcej niż 
kilometr!) do tej szkoły niespodzianej, do tej szkoły ciemnym stepom darowanej.
Skąd ta miłość do wiedzy, zapytasz, u chłopca od gnoju?
Znów nie wiem, czy zrozumiesz. Tobie w wielkim mieście naukę dawano, proszono, abyś 
przyjął jak gorzkie lekarstwo. I brałeś, sam nie wiedząc, po co i dla kogo. A ja naukę musiałem 
kraść jak jabłka z sąsiedniego ogrodu. I co ukradłem, zaraz ludziom rozdałem. Od razu widziałem 
korzyść z nauki.
Siedzisz, bywało, w wieczór zimowy nad książką. Przyjdą ludzi "na światełko". Poroztrząsają 
sprawy gospodarskie, sąsiadów trochę obgadają, no i chcieliby posłuchać innych rzeczy, pomówić 
o czymś nowym. Ale o czym? Dziad tysiąc razy opowiadał o wojnie tureckiej, ojciec - o wojnie 
japońskiej i niemieckiej.. Wszystko znane, wszystko stare.
Więc przysuną się do mnie. 
- Wowka, co czytasz?
- O Jermaku czytałem, jak podbił Syberię.
- No to i nam pobajaj - powie ojciec, rad, że może się synem pochwalić. - Darmo to ci konia 
dałem na jazdę do szkoły?
Posłuchają opowieści, potem zastanawiają się: z których to Jermaków tamten pochodził, czy 
nie z naszej stanicy? Ile ziemi wtedy zawojował? A ile teraz mamy?
- Powiedz, Wowka, na ten przykład: co to jest Rosja?
- Rosja - mówię - to szósta część kuli ziemskiej 
- Jakiej znów kuli?
Więc tłumaczę, że z kształtu niby jajko, a z ruchu niby bączek: wciąż dookoła siebie i dookoła 
słońca.
- E - powiadają - nie zalewaj. Pospadalibyśmy wszyscy z takiego jajka. Jak to może być, żeby 
jajko zawsze się kręciło? Kto je kręci... umiesz to wyłożyć?
- Nie umiem, jeszcze nie wyczytałem. 
- Aha, tak więc mów: nie wiem. Ale nie rób starszym ludziom w głowie jajecznicy... Powiedz 
lepiej: jak długa jest Rosja? Ile dni, dajmy na to, musiałbym iść, żeby ją przejść z końca do końca?
- A, to zależy, jak liczyć. Jeśli na przykład od Morza Bałtyckiego do Oceanu Wielkiego - to 
będzie chyba osiem tysięcy kilometrów. A ile wy, Własie Daniłyczu, możecie przejść dziennie?
- Siedemdziesiąt kilometrów mogę przejść.
- Ee, nie przejdziesz! - odzywają się głosy - Raz ci się uda, ale tak dzień za dniem, nie 
podołasz!
Targ w targ - staje na tym, że można zrobić czterdzieści kilometrów dziennie. Biorę papier, 
rachuję.
- W takim razie będziecie szli pół roku i dwadzieścia dni.
- Oo, taki szmat ziemi! - podziwiają i uspokajają się: - Dla nas starczy, Daj Boże zorać! 
Ziarno nauki 
Im dalej w naukę, tym więcej korzyści i zachęty Temu list napiszesz, tamtemu podanie do 
urzędu, innemu znów podatek sprawdzisz i wyliczysz.... Coraz inne pytania, sprawy, 
zainteresowania.- Coraz częściej biegałem do stryjka.
Żaden chłopiec w stanicy nie mógł pochwalić się takim stryjkiem: był bogaty, znał się na 
ziołach, miał papugę i drewnianą nogę.
Z taką nogą wrócił już z wojny japońskiej. Osiadł samotny za rzeczką na pustkowiu i zmienił 
gospodarkę: nie orał, bo nie mógł chodzić za pługiem, ale budował ule i sadził drzewka owocowe. 
Po dziesięciu latach jego pasieka i sad owocowy znane były w całym powiecie.
Ojciec mój nie umiał ani czytać, ani pisać. Stryjek natomiast był "uczony". Żadnej szkoły nie 
skończył - sam się nauczył i ciągle czytał.
Właśnie dzięki stryjkowi dostałem się do szkoły: stryjek zmusił ojca do tego. Miałem w nim 
powiernika, obrońcę i przewodnika.
- Czytaj, smyku, czytaj - mawiał. - Wiesz, co to książka? Popatrz: oto robię ule. Czym je robię? 
Ano tą piłą i strugiem, i wiertłami. Policz, ile tego jest na półce. Każde narzędzie do innej roboty. 
A książka, Wowka, to także narzędzie, najlepsze narzędzie, Uważaj tylko, synku, bo bywają i 
narzędzia głupio pomyślana albo stare, mocno sfatygowane, już nie do użytku. Szkoda czasu, 
robotę można sknocić.
Najbardziej lubiłem rachować?
Poznawałem coraz to inne sposoby rachowania, aż stałem się sławny w całej stanicy. . 
Przyszedł do ojca Włas Daniłycz i poprosił:
- Pożyczcie nam, sąsiedzie, Wowkę na dwa tygodnie. 
Poprosił o syna, jak się zwykle prosi o wypożyczenie pługa lub konia.
Stanica zabierała się do spłacenia w ziarnie zaległych podatków. Przed spichrz, właściwie przed 
dużą stodołę, zajeżdżały wozy. Chłopi podchodzili, pokazywali stare kwity, mówili, ile pudów 
chcą wpłacić jako zaliczkę.
A mnie posadzili na beczce przed stodołą, dwie deski heblowane dali zamiast stołu, na deskach 
położyli gruby brulion, dwa ołówki (jeden tańszy, zwykły, do rachowania na brudno, drugi 
chemiczny - do pisania na czysto), obok torebkę cukierków, a koło beczki, tylko ręką sięgnąć - 
wiaderko orzeszków.
- Rachuj, Wowka, rachuj! Jak się zmęczysz, weź cukierka albo orzeszków pogryź. Odpocznij 
sobie. Nam się nie śpieszy. Bylebyś rachował akuratnie, bez krzywdy.
I ojca uszanowali: dali mu ćwiartkę machorki.
A kiedym już wszystkim gospodarzom wyliczył, ile kto dał, a ile ma dać, kiedym to wszystko 
na kwitach powypisywał - kazali ojcu zajechać wozem i nasypali dziesięć pudów pszenicy!
Jechaliśmy stępa do domu i cała stanica widziała piękne ziarno nauki.
Turniej geometrów 
Od tego czasu, po kwitach zbożowych, bardzo w oczach ludzi urosłem, Dawniej, jak mnie 
spotkał któryś na ulicy, to tylko głową kiwnął:
- Bywaj, Wowka!
A teraz czapką się odkłoni, pozdrawia z powagą:
- Dzień dobry, Włodzimierzu Łukiczu!
Jak równy równego pozdrawia, on - gospodarz całą gębą, mnie - chłopaka bosego.
A cóż dopiero, kiedy zostałem mierniczym!
Ukończyłem właśnie szkołę i nie wiedziałem, co z sobą począć. Czy przez wakacje u ojca 
konie pasać, czy też pójść do stryjka na pasiekę.
W tym właśnie czasie dwa gospodarstwa dzielono, a kilku małorolnych wyniosło się na 
zgliszcza po bezpańskim folwarku - zakładali tam kolektyw rolny. Poproszono ojca, żebym ziemię 
wymierzył i ustalił granice.
Stryjek zachęcał:
- Bierz robotę, smyku, nie bój się! Ja ci taką książkę dostarczę, że się nie omylisz. 
A więc wziąłem się do tej roboty. Po kilku tygodniach, kiedym się już dobrze naharował, 
przyjeżdża sam geometra powiatowy i w krzyk:
- Co za samowola! Kto wam pozwolił ziemię beze mnie mierzyć?
- Kiedyśmy was właśnie prosili przeszło rok temu. Nie mogliśmy się doczekać.
- Nonsens! Kpiny jakieś! Z chłopaka robią geometrę!
- Dyć on dobrze odmierzył. Jesteśmy zadowoleni.
- Ale ja nie jestem zadowolony. Pastuch jakiś, patyki w ziemię powtykał, pomieszał, 
napartaczył, a ja mam to wszystko zatwierdzać?!
Tego było za wiele. Stanica uniosła się ambicją:
- To nasz Chłopak, nasz mierniczy, my za niego ręczymy!
- Taaak? No to ja jutro sprawdzę. Zobaczymy, czy będziecie wtedy ręczyć.
Zakotłowało się w stanicy:
- Chce naszego mierniczego pognębić? Niedoczekanie jego!
- Nie daj się! - wołali do mnie. - Weź wszystkie książki, weź wszystkie miarki! Ostro na niego, 
do galopu!
Wieczorem ludzie zbijali się w gromadki, zakładali się, który mierniczy zwycięży: wiejski czy 
miejski?
Stryjek kuśtykał od gromadki do gromadki, zachęcał:
- Na Wowkę stawiajcie, tylko na Wowkę! Nasz koń stepowy, wytrzyma!
Nazajutrz poszli całą gromadą na pole. Jako sędziów wzięli nauczycielkę mojego stryjka. 
Śledzili każdy ruch mierniczego, czy aby kołków nie przestawia. Ale mierniczy pracował bez 
kawałów i tylko od czasu do czasu patrząc na plany klął, aż ziemia się kurczyła. Wieczorem zebrali 
się wszyscy na majdanie i powiatowy geometra oświadczył:
- Pomiary waszego mierniczego nie są dokładne, ale są o wiele lepsze niż pomiary tego idioty z 
urzędu, co plany robił i przysłał do sprawdzenia. Wobec tego ja was, obywatele, bardzo 
przepraszam. Niepotrzebnie waszego mierniczego obraziłem. Zrobię poprawki i zatwierdzę.
Buchnął krzyk jak płomień. Wiwaty, aż słoma z dachów poleciała. Zatupali, zagwizdali z 
uciechy. Chwycili mnie za ręce, za nogi i dalejże podrzucać w górę!
Stryjek wlazł na kamień i zawołał:
- Kto wygrał, niech stawia! Kto przegrał, niech także stawia, za karę, że w swojego nie wierzył!
Poznosili ojcu wódkę, kiełbasy, różne przysmaki. Wieczorem zaczęła się uczta, jakiej dawno w 
stanicy nie było.
Stryjek co kwadrans wygłaszał mowę o pożytku nauki. Geometra przyrzekł mi wysokie 
poparcie w urzędzie powiatowym, a ojciec, mocno podchmielony, wszczął nad ranem awanturę, że 
zanikają kozackie cnoty i walory, w końcu chwycił szablę i najlepszemu baranowi zupełnie 
niepotrzebnie, tylko dla popisu, jednym cięciem ściął wspaniały łeb.
Barana trzeba było zjeść, więc z wieczora zabawa zaczęła się od nowa.
Fatalna wieczerza 
Nastała jesień. Już kilkakrotnie zagadywałem ojca o to, kiedy mnie wreszcie pośle do miasta na 
dalszą naukę. 
- Skończyła się twoja nauka - odpowiadał ojciec - Będziesz w stanicy pisarzem, na swoim 
gospodarstwie. Lepiej nie trzeba.
Widzę, że sam nie dam rady. Biegnę na pasiekę do stryjka, aby ojca ułagodził i namówił.
I oto pewnej niedzieli przychodzi stryjek, miodu przynosi sporą baryłkę - niby zwyczajnie, w 
odwiedziny, a do mnie mruga: "Uważaj, dziś go przerobię!"
Ojciec każe matce zakrzątnąć się koło wieczerzy, a brata do stołu zaprasza, butelkę stawia.
"Oj, niedobrze - myślę - niedobrze to się skończy, Nie przerobi stryjek ojca".
Na całym świecie nie znalazłbyś dwóch ludzi tak do siebie niepodobnych jak ci bracia.
Stryjek - pękaty, łysawy, o drewnianej nodze, ojciec - wysoki, zwinny, czarny; ni to Cygan, ni 
to Grek. Ojciec - ciemny, stryjek - uczony.
Stryjek, odkąd nogę utracił, jakby coś w sobie odnalazł, spokój na niego spłynął - kuśtykał 
przez życie niezmordowanie, z pogodnym uśmiechem zrozumienia dla ludzi, z cichą rezygnacją dla 
własnych, tak wielkich niegdyś ambicji.
Ojciec natomiast pozostał wciąż niespokojny, skłócony z sobą i ze światem. Z gruntu rzetelny i 
sprawiedliwy, stracił jednak swoją busolę i już nie wiedział, dokąd ma iść i po co. Przeszedł dwie 
wojny - japońską i niemiecką - serce w nim zakrzepło w poczuciu krzywd doznanych, w bezsensie 
krwi przelanej...
Z każdym wypitym kieliszkiem stryjek wyzwala się z własnej ciasnej powłoki, oddala się od 
siebie - ogarnia coraz szersze widnokręgi, coraz zawilsze sprawy rozstrzyga w bezmiernej lekkości 
i mądrej wymowie.
Ojciec, przeciwnie, powraca do siebie, rozpamiętuje wszystkie krzywdy, wszystkie zawody - 
leje spirytus Wprost na stare rany i rozogniony słucha ponuro, podejrzliwie, skłonny do zaczepki, 
do burdy nawet.
Patrzę na nich z kąta i powtarzam sobie: "Nie przerobi stryjek ojca przy butelce. Trzeba było na 
pasiekę sprowadzić, nowe ule pokazać, potem dopiero przy herbatce, w wieczór cichy, ciepły..."
- Dosyć, możesz o tym więcej nie mówić - słyszę głos ojca. - Wiem, do czego zmierzasz. Nic z 
tego! Nigdzie Wowki nie puszczę, niech się uczy gospodarzyć. Taka moja wola i tak będzie!
Wtedy ja się odzywam:
- Jak mnie do szkoły nie puścicie, to nie będę u was, tato, robił.
- Cooo? - zapytał ojciec z wolna. - Chodź no tu bliżej. Powtórz, coś powiedział?
- Nie będę, tato, więcej u was robił.
Zerwał się ojciec z ławy i trzask mnie w twarz!
- Won z mojego domu!
Opamiętałem się w stepie. Noc była jasna, księżycowa. W oddali czerniła się nasza stodoła.
"Mogę to podpalić - pomyślałem - a mogę odejść. Wszystko teraz mogę."
Poczułem w ustach krew. Dotknąłem nosa: był mokry i obolały.
Wydało mi się, że słyszę wołanie matki. Odwróciłem się, w pobliskiej rzece obmyłem twarz i 
poszedłem wprost przez rzekę na drugi brzeg - w szeroki światy. 
Szlakiem bezprizornych 
Najchętniej wykreśliłbym ten rok z mojej opowieści, z pamięci nawet, raz na zawsze. Ale 
pamięć jest upartą, nic z niej nie wykreślisz. A opowieść byłaby kłamliwa, gdybym przemilczał 
rzeczy, których się wstydzę. Ano - trudno..
Pieszo, furmanką, samochodem - czym się dało dążyłem do Stalingradu.
Tu dopiero zgłosiłem się pod przybranym nazwiskiem do Wydziału Oświaty jako 
"bezprizorny"; nie mam ojca ani matki, chcę się uczyć.
Odesłano mnie do internatu.
I tutaj spotkał mnie pierwszy cios, bo to był nie internat, tylko kryminał.
Muszę ci, przyjacielu, wyjaśnić, że w owym czasie, w pierwszych latach po wojnie domowej, 
Związek Radziecki dotknęła wśród wielu klęsk także plaga dzieci opuszczonych, tzw. 
"bezprizornych". Tysiące dzieci wykolejonych, zdziczałych włóczyło się po całym kraju. W zimie 
zbijały się w stada jak wilki, latem chodziły w pojedynkę, we dwójkę. Nie mieliśmy jeszcze wtedy 
dostatecznej ilości szkół ani domów wychowawczych, ani mądrych, wyszkolonych 
wychowawców. Zdarzały się wypadki, że przeróżna hołota pełniła funkcje i czyniła z domu 
dziecka spelunkę.
Dostałem się właśnie do takiej spelunki. Nauczycielka umiała mniej ode mnie, kierownik 
najczęściej tłumaczył pałką, a cały personel kradł. Było głodno, chłodno i podle.
Wreszcie wychowankowie, którzy chcieli tu tylko jako tako przebiedować zimę, nie 
wytrzymali - okradli magazyn i za namową Griszki pojechali do Odessy.
- To piękne miasto nad ciepłym morzem - przekonywał Griszka. - Zimy tam prawie nie ma. Za 
plażą Lanżerona są w skałach groty po rozbójnikach morskich,!. Tam będziemy mieszkali. A żywić 
się będziemy w porcie. Ja was nauczę!
Groty okazały się rzeczywiście piękne, ale diabelnie zimne i już zamieszkałe przez odeskich 
"bezprizornych" Wywiązała się taka bitwa, że nadjechała milicja i zabrała wszystkich do więzienia. 
Tu posortowano: stalingradzkich do jednej celi, odeskich do drugiej, kilku ciężko rannych - do 
szpitala, a trupa do kostnicy.
Zaczęto badać: kto zabił?
Odesiaki wskazują na mnie. Mówię, że to nieprawda. Ja tylko rzuciłem się na ratunek Griszce i 
kopnąłem napastnika w brzuch, a nożem uderzył go kto inny.
- Kto taki? - pytają.
Nie mogę powiedzieć, że Lońka, więc mówię, że nie pamiętam. No i cała moja obrona 
wyglądała na zwykłe krętactwo.
Tak, posądzony o zabójstwo, trafiłem do domu poprawczego. Tu było jeszcze gorzej. 
Wytrzymaliśmy z Griszką do maja i uciekliśmy na Kaukaz.
Włóczyliśmy się całe lato. Mieliśmy dużo słońca, dużo owoców, jeszcze więcej sińców i 
pogardy ludzkiej.
Nastały chłody. Liście żółkły. Czas pomyśleć o zimowym schronie.
W końcu Griszka uległ moim namowom. Oto w nocy na dachu pociągu jedziemy do Rostowa 
nad Donem. Duże miasto, łatwo się w nim zgubić, zacząć nowe życie.
Zagadaliśmy się. W mroku pierwszy dostrzegłem paszczę tunelu i zdążyłem uchwycić się 
blaszanego kominka, Griszka nie zdążył. Zdmuchnął go pęd powietrza.
O świcie, kiedy pociąg przystanął na stacji w stepie kubańskim, spędzono mnie z dachu. 
Zaczęła się gonitwa. Do takich pościgów byłem już zaprawiony. Udało mi się schować między 
workami w wagonie towarowym na bocznym torze.
Ucichły kroki i odgłosy pogoni. Odczekałem, upewniłem się zupełnie i wylazłem z wagonu. 
Szedłem torem, sam nie wiedząc, dokąd. Aby dalej od tej stacji, od tych ludzi, którzy mnie gonili!
Kiedy mijałem budkę, wyjrzał zwrotniczy i poznał mnie.
- Ach ty, pasożycie! - zawołał, - Gnido na ciele klasy pracującej!
Tyle miał dla mnie pogardy, że nawet nie gonił, tylko splunął i drzwi budki zatrzasnął.
Dużo wchłonąłem już poniewierki, spojrzeń nienawistnych, obelg i wyzwisk. Tym razem 
jednak.?
Tym razem przepełniła się miara.
Byłem głodny, u kresu sił, miałem za sobą noc strasznego napięcia, obraz śmierci przyjaciela... 
No, i ten zwrotniczy był bardzo podobny do stryjka: pękaty, łysawy, z książką, którą czytał w 
wolnych chwilach.
Zadrgały, zadudniły szyny. Wprawnym uchem rozpoznałem: nadchodzi kurier.
Nie miało sensu dłużej zwlekać. Po co? żeby skończyć jako bandyta? Żeby ojciec zwyciężył?!
Zdjąłem koszulę, omotałem nią głowę zawiązując mocno rękawami oczy i głowę położyłem na 
szynach.
Pierwszy wychowawca 
Koła łomotały bliżej, bliżej...
Świst lokomotywy, pęd powietrza, uderzenie w kark, szarpnięcie... i oto stoję trzymany mocno 
z tyłu.
Koszula spadła. Widzę: kurier stoi na sąsiednim torze. Ludzie gapią się z okien. Obok mnie - 
zwrotniczy i zawiadowca.
- Wyjrzałem - tłumaczy zwrotniczy zawiadowcy - wyjrzałem, proszę was, w ostatniej chwili. 
Patrzę, a ten pasożyt leży na szynach. Naturalnie zaraz do zwrotnicy i puszczam kurier obok niego.
Zrobił się krzyk i harmider wielki. Wszyscy: i zawiadowca, i zwrotniczy, i konduktorzy, i 
pasażerowie jeden przez drugiego wypytują: "Dlaczego chciałeś się zabić?" I wołają, że to wstyd, 
że to tchórzostwo, że nawet grzech!
A ja nic - jak drewno.
W takim właśnie stanie odrętwienia przyprowadzono mnie do naczelnika milicji powiatowej.
Był bardzo młody i czyściutki. Gabinet miał także lśniący, czyściutki. Pokój czuć było świeżą 
farbą, a naczelnika - świeżą nominacją.
Tacy są najgorsi: z każdej bzdury robią wielką sprawę, badają długo, drobiazgowo, przepisowo, 
potem piszą, piszą, piszą.. tępym piórem na żywym człowieku, bez żadnego znieczulenia!
Ale ten wcale nie palił się do pisania. Z miejsca odprawił gadatliwych kolejarzy:
- Dobrze, dobrze... zbadam i załatwię. Możecie odejść. Spojrzał na mnie (oczy miał 
roześmiane, trochę jakby łobuzerskie) i od razu do mnie ostro:
- Cóż to, draniu jeden, samobójstwo będziesz wyczyniał w porze obiadowej? Żeby milicja 
protokoły pisała o głodnym pysku?! Nie ma głupich! Aloszka! - zawołał do wartownika. - Obiad 
dla mnie! I dla tego pasażera także. Prędzej! Nie ma czasu, zaraz odjeżdża.
Aloszka przyniósł dwie miski kapuśniaku i dwa talerze prażonej kaszy gryczanej. Od samego 
zapachu tych potraw można było dostać zawrotu głowy!
- Zjesz jeszcze miskę? Czeka cię daleka droga, trzeba się posilić.
Zjadłem drugi obiad.
- No, teraz mów.
- Co mam mówić?
- Wszystko mi jedno, co. Twoja sprawa. Możesz zełgać, możesz prawdę powiedzieć. Jeśli 
wolisz bujać, to rżnij fachowo, podług szablonu. Mam tu w szafie dwadzieścia trzy szablony, już 
przepisane na maszynie. Pierwszy szablon: "Straciłem ojca, zgubiłem matkę, słyszałem, że jest w 
Kijowie, jadę do Kijowa, aby ją odszukać".- Drugi szablon: "Ojciec - gubernator, matka - hrabina, 
uciekli za granicę, bawią się w Paryżu, jam pozostał, bo chcę pracować dla ludu za grzechy 
przodków".- Trzeci szablon: "Rodziców nie pamiętam, chowałem się w przytułku, było głodno, 
chłodno, uciekłem i tak się błąkam" (tu musisz podać taki przytułek, którego już nie ma, bo inaczej 
wpadniesz). Czwarty szablon: nic nie pamięta, stracił pamięć, niedorozwinięty. W miarę jak 
wyliczał coraz nowe "szablony", dech we mnie zapierało: znał wszystkie sposoby, wszystkie 
wykręty, całe życie "bezprizornych"!
- No, teraz wybieraj: podług którego szablonu chcesz zeznawać? Od razu wpiszę imię, 
nazwisko, potem: "Szablon nr..." i sprawa załatwiona! Szkoda czasu. Mam ważniejsze sprawy.
- Ja powiem prawdę.
- Hm, to gorzej. Na prawdę nie ma szablonu. Jest tylko sumienie.
- Mam swoje sumienie. Opowiem wam wszystko.
I po raz nie wiadomo który opowiedziałem swoją historię. Nie zataiłem nic, nie szczędziłem 
siebie. Stawało się dla mnie jasne: jeśli i ten nie uwierzy, nie pomoże, to już na zawsze zostanę 
"bezprizornym", moralnie zaniedbanym, po prostu kandydatem na złoczyńcę.
Zamyślił się naczelnik milicji. Zapalił papierosa,- Tak.. rzeczywiście, historia nowa. Takiej w 
szafie nie mam. Jedno z dwojga: odkryłem albo "Szablon nr 24", albo porządnego człowieka. 
Czekaj... Mówiłeś, że ojciec cię w twarz uderzył, z domu wypędził, do szkoły nie chciał posłać. Za 
takie rzeczy należy mu się kara. Jak on się nazywa, gdzie mieszka?
- Nie powiem?
- Dlaczego?
- Bo to jednak ojciec. I nie chcę, żeby się w stanicy dowiedzieli, że zostałem włóczęgą.
- Rozumiem. Ja bym także nie chciał takich rzeczy wywlekać... Ano, jest jeszcze jedno wyjście.
Wyrwał z bloczka dwie kartki. Zaczął pisać.
- Masz jedną kartkę. Pójdziesz z nią do zawiadowcy stacji i dostaniesz bilet do Rostowa. Masz 
drugą kartkę. Zgłosisz się z nią w Rostowie pod wskazany adres, zapytasz o kierowniczkę, o Ninę 
Pietrownę. Trafisz do dużej, zorganizowanej gromady i zaczniesz nowe życie. Dwudziestego 
siódmego maja w tym pięknym domu odbędzie się doroczne święto - ósma rocznica istnienia 
zakładu. Zjadą, się wszyscy wychowankowie. Wtedy się spotkamy. Bo ja także wychowałem się w 
tym domu... 
Piękny urywek z encyklopedii 
Spotkaliśmy się rzeczywiście po ośmiu miesiącach, dwudziestego siódmego maja, w rocznicę 
istnienia zakładu.
Gawryłow (tak się nazywał naczelnik milicji) przyjechał z bardzo wysoką i bardzo poważną 
panną.
- Przywiozłem narzeczoną - oświadczył ściskając dłoń Niny Pietrowny. - Oddaję ją pod 
obserwację: czy będzie dla mnie dobrą żoną?
- A dlaczego nie zastanawiasz się, czy będziesz dla niej dobrym mężem? Czekaj, Kostia, ja ją 
zaraz uświadomię, opowiem, jaki z ciebie gagatek...
I Nina Pietrowna pociągnęła dziewczynę za sobą, a ja poszedłem z Gawryłowem.
Pokazywałem mu sypialnie chłopców i dziewcząt, jadalnię, czytelnię, pokoje do nauki, pokoje 
świetlicowe, sale do zabaw. Dzieliliśmy się uwagami, co się zmieniło od "jego czasów" w tym 
dużym, dwupiętrowym domu.
Przechodząc przez puste warsztaty mechaniczne zobaczyliśmy, że przy spawarce elektrycznej 
majstruje krępy, czarny jak żuk chłopiec, w ochronnych okularach, w fartuchu skórzanym, cały w 
deszczu migotliwych iskier.
- To Lońka - powiedziałem półgłosem. - Ten sam, pamiętacie, co w grotach odeskich zabił, 
nożem chłopca. Zamiast niego mnie wtedy posądzono. Opowiadałem wam przecież...
- Dlaczego pracuje w święto? 
- Bo chce skończyć do wieczora swój upominek dla Niny Pietrowny: lampę na biurko.
Po wspólnym obiedzie odbyło się w ogrodzie, na otwartej scenie, przedstawienie naszego 
zespołu teatralnego. Potem wszyscy poszli na salę - obejrzeć wystawę naszych prac.
Wieczorem wysoko nad dachem zapłonęły różnokolorowe ognie bengalskie (niespodzianka 
trustu pirotechników: Żory, Jaszy i Chudzielca). Z chaosu gwiazd i błyskawic wyłoniło się w 
końcu, zapłonęło ogromne, olśniewające serce. To było wspaniałe, dla wszystkich zrozumiałe: oto 
płonie duże serce drobnej, siwej pani. Wszyscy spojrzeli na Ninę Pietrownę.
Czy mam ci mówić, przyjacielu, ile słów serdecznych padło w ten wieczór majowy? Ile było 
zabawy, niespodzianek, kawałów? Jaką radością tętnił cały dom?!
Dopiero nad ranem padłem na łóżko oszołomiony, przepełniony szczęściem. Próbowałem 
zsumować, zestawić swoje doznania i przeżycia w tym domu. Mieszało się jednak wszystko. 
Wiedziałem tylko, że jestem tu dopiero osiem miesięcy, że już od trzech miesięcy chodzę do szkoły 
średniej. Jestem mocno spóźniony, mam szesnaście lat. W przyszłym roku muszę zrobić dwie 
klasy, wtedy za dwa lata pójdę do szkoły wyższej.
Zostanę lekarzem, sławnym uczonym. Wypowiem bezlitosną walkę śmierci, Gdziekolwiek się 
ukażę - widmo jej będzie bladło przede mną.
W encyklopedii o mnie napiszą:
"Włodzimierz Łukicz Diergaczow - uczony tej miary co Pawłów, Mendelejew, Pasteur. Urodził 
się w zapadłej stanicy, w Stepach Salskich. Dzieciństwo miał ponure. Nie zrozumiany przez 
otoczenie, walczył o prawo do nauki. Pewnego razu ojciec uderzył go w twarz. Spowodowało to 
ucieczkę ambitnego chłopca z domu..."
Czy naprawdę tak było? Zawsze tak pogodnie i lekko? Bez zgrzytów i tarć?
Oczywiście - nie zawsze. Ale jakże trudno jest teraz wywołać obraz ponury, nikczemność 
ludzką, własny błąd czy wstyd... Kiedy dzień przygniata i kaleczy, noc niesie ukojenie. Pamięć 
przynosi wspomnienia radosne, życie minione powraca na długiej fali świetlanej. Czy tobie także 
się śni często młoda zieleń, dzieciństwo, jakiś ranek nad wodą, czyjaś pieszczota, uśmiech 
kochany?... Ano - widzisz... Widocznie istnieje prawo równowagi psychicznej - inaczej 
zwariowalibyśmy w tym Majdanku już po dwóch tygodniach i rzuciwszy się na druty elektryczne 
wyrwalibyśmy stąd życie swoje jak zepsuty ząb.
Więc przyjmij, towarzyszu, opowieść moją taką, jak układa się wyobraźnia więźnia: obrazami, 
nie bardzo składnie, zawsze w kolorach jaśniejszych. Szukaj obok nich cieni, dopowiadaj sobie, ale 
nie przerywaj, Pozwól wspomnieniom płynąć swobodnie..
Dymił-Wanycz i jego fenomeny 
Ależ ty kopcisz jak Dymił-Wanycz! Nie mówiłem jeszcze o nim? To się wiąże z Lońką... Daj 
ognia. Możemy palić spokojnie, Miller nie przyjdzie. Piją w sztubie, zalewają świadomość końca. 
Wspomniałem o Lońce.
Wiesz już, jaki był Lońka: wesoły złodziej. Kradł w potrzebie, włóczył się bez potrzeby, z 
tęsknoty za pełnią życia, byle dalej, byle inaczej i więcej niż wczoraj... Szalenie miły, wszędzie 
zyskiwał sympatię. Życzliwość brał jak należność - owszem, sam płacił przysługą za przysługę, ale 
jak kto zajechał mu pod siódme żebro, to się mścił z wyrachowaniem - na zimno i do pełnej 
satysfakcji.
W czasie naszej "Odesei" - wiesz, w tej Odessie - Lońka wykazał niezwykłą pomysłowość i 
zaradność. Ceniono go za dobry koncept i wielką solidarność. On właśnie w zapale walki z 
odesiakami dźgnął nożem tego dryblasa, co "kiścieniem" chciał rozłupać głowę Griszki. Ale 
dopiero w więzieniu dowiedzieliśmy się, że Lońka ma "złoto w ręku".
Tak orzekł Kondrapuło. A Kondrapuło był wyrocznią i legendą kasiarską.
W ciągu ćwierćwiecza swojej kariery kryminalnej objechał cały świat. Na walizce jego 
widzieliśmy stemple więzienne Chicago i Bostonu, Madrytu i Berlina. Starzy złodzieje drżeli przed 
tym małym, włochatym, małpowatym Grekiem. Mówili nam, że każdą kasę otworzy, każdą policję 
przechytrzy i zawsze ucieknie.
Tym razem jednak nie uciekł. Zmarł w więzieniu. Ale przed śmiercią odkrył Lońkę.
Po prostu z nudów zagrał z Lońką w bierki, potem w kluczyki, wreszcie w amerykańską grę 
"szukaj skarbu".
Grał Kondrapuło z Lońką cały dzień z coraz większym zapałem. Dopiero wieczorem odsapnął.
- Masz, Lońka, złoto w ręku. Dotychczas znałem tylko jedną parę takich rąk, tę oto, widzisz - i 
wyciągnął ku Lońce swoje ręce porośnięte gęstym, czarnym włosem, ręce o długich, nerwowych 
palcach wirtuoza. - I głowę masz tęgą. Biorę cię do terminu. Przynajmniej niż umrę bezpotomnie, 
nie zaginie moja sztuka. Będziesz wielkim mechanikiem!
Ale mechanikiem został Lońka u innego mistrza. Po roku spotkałem Lońkę w Rostowie na 
ulicy. Był w ciężkich tarapatach, więc zaprowadziłem go do naszego domu. Na pewno nie 
zabawiłby u nas długo, gdyby nie inżynier Dymił-Wanycz.
Nazywał się właściwie Burow, Dymitr Iwanowicz. Ale imiona te dawno poszły w zapomnienie, 
został tylko skrót: Dymił-Wanycz.
Dymił on rzeczywiście jak lokomotywa. W warsztatach ukazywały się najpierw kłęby dymu, 
potem faja z ogromnym cybuchem, wreszcie wjeżdżał sam kierownik warsztatów mechanicznych. 
Mówię "wjeżdżał", bo Dymił-Wanycz nie chodził. Sparaliżowany po kontuzji w wojnie domowej, 
jeździł wózkiem własnej konstrukcji, o ręcznym napędzie. Ręce wyniósł z wojny całe - mocne, 
czerwone łapska, które tak lekko i zręcznie manipulowały w każdym mechanizmie. W ogóle 
spojrzawszy na tego atletę o zmierzwionej szpakowatej brodzie i bystrym spojrzeniu miałbyś 
wrażenie, że spał on trzydzieści trzy lata jak Ilia Muromiec, legendarny mocarz klechd ludowych, 
ale zaraz wstanie i jednym kopnięciem odrzuci w kąt metalowy fotel na kółkach.
Dziwny to był kierownik najdziwniejszych warsztatów w świecie. Pracował tam- tylko ten, kto 
chciał, i wtedy, kiedy chciał. Żaden wykład, żaden rozkład zajęć nie mącił szampańskiego 
bałaganu, Niekiedy pracowało się tu do późnej nocy w tajemnicy przed Niną Pietrowną; kiedy 
indziej znów warsztat zamierał, bo Dymił-Wanycz nie dymił. Siedział u siebie w przybudówce nad 
stosem książek i wykresów.
- Co on tam kombinuje? - zgadywali chłopcy spoglądając na zasłonięte okna.
- Patrzcie, jak kopci! Coraz gęściej dym wali z lufcika.
- No, to już prędko powie: fffe-no-me-nal-nie! 
Nadchodził w końcu wielki dzień. Warsztat napełniał się dymem, zgrzytały hamulce wózka i 
oczom kilku wiernych, którzy wytrwali przy imadłach, ukazywało się przybladłe, ale wypogodzone 
oblicze mistrza. Wieść o epokowym wydarzeniu obiegała internat. Od gołębnika, od boiska, od 
stajni - ze wszystkich stron biegli warsztatowcy. Przemykali się zażenowani dezerterzy, którzy w 
czasie nieobecności kierownika zdradzili metal i zaczęli robić w drzewie, w stolarni.
Dymił-Wanycz ogarniał wszystkich przejaśnionym spojrzeniem. Z twarzy jego znów biła 
pewność siebie. Promieniał wolą i wiarą. Nie wyjmując z ust fajki zaczynał wtajemniczać.
- Czy wiecie, pistolety, że można... mda... owszem,.. można?
- Co można, Dymił-Wanycz?
- Można to zmienić... mmda... i odmienić... mmda... ffe-no-me-nal-nie!
Na dźwięk tego słowa warsztatowcy przysuwali się bliżej, otaczali fotel zwartym kołem. 
Dymił-Wanycz pykając opowiadał o nowym swoim wynalazku, który pewną dziedzinę życia 
radzieckiego zmieni radykalnie, fenomenalnie - raz na zawsze!
Chłopcy, oszołomieni wizją niebywałych przemian, z wolna przytomnieli, przechodzili do 
ataku - wypytywali o szczegóły. I tu rozpoczynały się długie techniczne dyskusje, trwające zwykle 
kilka dni. Wreszcie warsztat zamykano, pilnie strzegąc tajemnicy wynalazku, i tylko piekielny 
hałas dobiegający stamtąd zwiastował ziemi radzieckiej nową epokę.
Żaden z tych wynalazków nie wychodził z warsztatu, ale - rzecz na pozór dziwna - nie łamało 
to wiary w geniusz Dymił-Wanycza ani nie ostudzało zapału do nowej roboty. Za każdym razem, 
widzisz, coś z tego wynalazku zostawało w naszym domu i pozostawały wspomnienia przeżytych 
emocji.
Tak, dajmy na to, po epoce sklepów-automatów, które miały usunąć wszelkie ogonki sprzed 
sklepów rozdzielczych - pozostała w domu niezliczona ilość zamków.
Chłopcy zwrócili uwagę, że automaty powinny być zaopatrzone w niesłychanie precyzyjne 
zamki - ponad wszelką przebiegłość złodziejską. Dymił-Wanycz machnął ręką na taki drobiazg. 
Asystenci jednak nie ustępowali, zaczęli próbować po swojemu. Jak długo można patrzeć na 
partactwo domorosłych ślusarzy? Oczywiście, mistrz musiał w końcu zniżyć się do rzeczy tak 
pospolitej jak zamek. Tłumaczył im przeróżne mechanizmy zamków cuhaltowych, bębenkowych, 
kombinował wraz z nimi, aż wykombinował zamek odporny na wszelkie wytrychy. Fenomenalny 
zamek natychmiast założono w drzwiach warsztatu. Na szyldziku wyryto napis "Figa", a pod nim 
wizerunek popularnej kombinacji z trzech palców. Chłopcy zabrali się do wyrobu zamków i 
zameczków różnego typu. Dymił-Wanycz natomiast zamknął się w swojej przybudówce "Figa" 
wyczerpała go psychicznie, zohydziła automaty sklepowe.
Ten sam los spotkał wodne tramwaje. Pozostały po nich w domu tylko dzwonki, sygnały, 
piorunochrony i wspomnienia o niesamowitej epoce elektryfikacji, kiedy w warsztacie wyły na 
różne tony syreny, kiedy klamki "kąsały" a świeżo otynkowany mur "kopał"?
Inżynier niewątpliwie zdolny, człowiek rozległej wiedzy, miał w sobie Dymił-Wanycz jakąś 
kruchość zainteresowań i dociekań. Nie wytrzymywały one ogromu pracy badawczej. Zresztą nie 
jest wykluczone, że kontuzja wywołała pewne zaburzenia w procesach myślowych.
- Fantasta! - mówili o nim przyjaciele.
- Wariat! - twierdzili wrogowie żądając jego usunięcia. - Bałaganu uczy, rozpala wyobraźnię 
chłopców projektami, których nie są w stanie urzeczywistnić.
- Posłuchajcie - broniła go Nina Pietrowna? - Nie prowadzimy szkoły zawodowej. Warsztaty 
przy internacie potrzebne są przede wszystkim ze względów wychowawczych, aby zachęcić, 
przysposobić do pewnej pracy, obudzić do niej zamiłowanie. To zadanie inżynier Burow spełnia. 
Jego fanatyczna wiara, że wszystko jest możliwe dla myśli ludzkiej, jego wieczne szukanie, jak 
wykorzystać zdobycze techniki do rozwiązania zagadnień społecznych - to są wartości 
wychowawcze, budujące i, wierzajcie mi, bliskie młodzieży.
Lońka otwiera "Figę".
Znów zboczyłem z prostej drogi, zagapiłem się mijając Ninę Pietrownę i straciłem z oczu 
Lońkę.
A przecież po to opowiadam, abyś zrozumiał, do jakich warsztatów, pod czyje kierownictwo 
trafił Lońka. Pierwszego dnia zaraz po obiedzie wybrał się Lońka do warsztatów. Pracował kiedyś 
w narzędziowni, innym znów razem w ślusarni. Lubił mechanikę.
- Pójdę - powiedział - zobaczę, co tam klecą. Wieczorem pogadamy.
Wieczorem jednakże Lońka nie wrócił z warsztatu. Od chłopców dowiedziałem się, jaka tam 
wynikła awanturą. Otóż Lońka popełnił bluźnierstwo..
- Rzeczywiście, trafnie nazwaliście swój zamek "Figą". Tyle on jest wart! - i pokazał 
warsztatowcom na palcach, ile jest wart ich fenomenalnie antyzłodziejski zamek. - Ja go zaraz 
otworzę!
Gdyby Lońka zbił kogoś albo popsuł piłę mechaniczną, nikt by nie poleciał na skargę. Ale on 
targnął się na cześć warsztatu!
Warsztatowcy pobiegli do przybudówki, w której od kilku dni Dymił-Wanycz wędził nowy 
wynalazek. Opowiedzieli przez okno, jaka spotkała ich potwarz.
- Tak powiedział? Fenomenalnie! Niech otworzy - i Dymił-Wanycz zatrzasnął okno.
Lońka otrzymał wszystkie potrzebne narzędzia i zabrał się do robienia wytrycha. Zamek okazał 
się jednak bardzo chytry i oporny. Chłopcy śledząc bezowocne manipulacje Lońki zacierali ręce.
- Taka robota wymaga spokoju. Za dużo tu was! - zdenerwował się Lońka. - Najlepiej w nocy. 
Zamknijcie mnie na noc. Nad ranem zastaniecie drzwi otwarte.
Nazajutrz jednak zastali drzwi zamknięte. Pobiegli do przybudówki po klucz, otworzyli.
Lońka siedział na stole ślusarskim z pękiem wytrychów w ręku. Pogwizdywał majdając 
nogami. Wargi miał pogryzione do krwi ze złości, ale panował nad sobą. Obojętny na docinki i 
kpiny, wiercił skupionym spojrzeniem drwiący szyldzik zamku - nieprzeniknioną tajemnicę "Figi".
- Nie odejdę stąd, póki "Figi" nie otworzę! - zwierzył mi się wieczorem w sypialni.
Mijały dni mozolnej pracy, prób, porażek. Co wieczór Lońka siadał na moim łóżku, jak niegdyś 
w więzieniu na pryczy, i zdawał relację.
- Ale zaamek! Niech go... Tu i Kondrapuło niewiele by poradził. Ten Dymił-Wanycz ma łeb!
Przegrana Lońki stawała się dla warsztatu faktem oczywistym. Jego majsterkowanie przy 
zamku przyjmowano z pobłażaniem, jak nieszkodliwe maniactwo.
Aż tu nagle po dziesięciu dniach gruchnęła wieść, że Lońka otworzył "Figę"!
Na tę wieść przybył do warsztatu Dymił-Wanycz. Obejrzał trzy wytrychy, dwa żelazne, a trzeci 
cienki jak sprężynka, z hartowanej stali, wypytał Lońkę, jak odkrył tajemnicę mechanizmu, i 
zapykał ze zdziwieniem fają.
- Złote ręce... mmda. A głowa... fenomenalna! 
Zaraz potem Dymił-Wanycz odjechał. Nie miał czasu. Żył już w innej epoce.
Warsztat opustoszał. Chłopcy porozłazili się z wyjątkiem kilku zapalonych radioamatorów.
Przez parę dni Lońka włóczył się bez zajęcia. Z nudów zrobił zapalniczkę i medytował, czy nie 
czas już ruszyć w dalszą drogę.
Tę drogę przecięła mu "lokomotywa".
Dymił-Wanycz wracał do warsztatu z podniesioną głową, buchający dymem i zapałem.
- Czy wiecie, pistolety, że można... mmda... naprawdę można? - Cybuch zakreślił w powietrzu 
ogromny łuk. - Przekreślić przestrzeń! Mmda... Uważajcie... Związek Radziecki. Przestrzenie 
fenomenalne! Szosy? Koleje? Bujda! Żółwia lokomocja. Trzeba radykalnie, raz na zawsze, całą 
Rosję - w powietrze! Samoloty małe, samoloty tanie, proste.? Mmda... Miliony samolotów dla 
wszystkich - "awiokibitki"!
- Czy macie już taką latającą "kibitkę" na papierze?
- Mam.
- Zrobimy ją u nas?
- Nie. Zrobimy model. Mmda... Precyzyjna robota. Kto potrafi?
Powiódł zatroskanym okiem po twarzach uczniów, zatrzymał się na Lońce.
- Będziesz robił?
- A czy taka kibitka na pewno poleci? - asekurował się Lońka.
- Na pewno! 
- Słowo?
- Słowo Burowa. Widziałeś "Figę"? Jeszcze ci mało?
- No, to będę robił.
- Tak, ty i Zora. Mmda... We dwójkę, pod moim kierownictwem. Wszystko, co każę, ściśle do 
setnej milimetra!
Po trzech miesiącach odbył się próbny lot modelu "awiokibitki". Przebyła ona trasę stu metrów 
i wprawdzie rozbiła się o głupią gruszkę, która wyrosła na linii lotu, ale sukces był całkowity: 
powstał klub młodych konstruktorów i prezes jego Lońka poszedł do szkoły mechanicznej.
A co do przyzwyczajeń i narowów z "bezprizornych" czasów, zwłaszcza co do lekkości w 
dysponowaniu cudzą własnością - to już dłuższa historia.
Takie przemiany - skoro mówimy bez blagi - nie zachodzą z nagła, od razu. Wiele ciężkich 
zmagań przechodzimy, nieraz ulegamy i znów podejmujemy walkę z sobą.
I wiesz co? Wydaje mi się, że właśnie to pokonywanie siebie samego w dążeniu do 
doskonałości jest kulturą, a pokonywanie przyrody i materii - tylko cywilizacją. Dlatego kapo 
krematorium jest osobnikiem bardzo cywilizowanym, ale zupełnie bez kultury, chociaż ukończył 
podobno wyższe studia.
Z tej walki Lońka wyszedł po latach zwycięsko. Był człowiekiem nie tylko cywilizowanym, ale 
i kulturalnym. Szanował cudzą własność, chyba że... mówimy przecież szczerze, chyba że były to 
rzadko spotykane narzędzia lub przyrządy (miał manię zbierania pięknych narzędzi). W takich 
wypadkach Lońka niekiedy ulegał i, łagodnie mówiąc, przywłaszczał sobie lub, jeszcze łagodniej, 
pożyczał.. Niestety, nawet w czasach, kiedy był już inżynierem.
Włas Daniłycz odnajduje nieboszczyka 
Minęły dwa lata. Byłem już w ostatniej klasie - przed maturą, jak się mówi u was w Polsce - na 
wyjątkowych prawach w zakładzie: miałem swój pokój i otrzymywałem niewielką pensję, bo 
pełniłem obowiązki wychowawcy. Pewnego razu, wczesną wiosną, pojechałem z grupą starszych 
chłopców na targ. Nasza ciężarówka była tam znana. Zaraz nas obstąpiono.
- Czego potrzebujecie dziś, Włodzimierzu Łukiczu?
- Potrzebuję pięćdziesiąt kilo masła, sto kilo kaszy, dwieście kilo mąki pszennej, trochę pieprzu 
i trochę liści bobkowych.
Od razu zakotłowało się przy nas, wiadomo - gruby klient. Oglądam z chłopcami towar, 
targujemy się, chłopcy także się targują. Po to ich zresztą wziąłem z sobą, w myśl zasady, że w 
zakładzie wychowankowie wszystko muszą robić sami: gospodarzyć sami, przeżywać wszystkie 
troski, kłopoty i radości dużej rodziny. Załadowaliśmy w końcu towar, kupcy wypisali 
pokwitowania. Odliczam im pieniądze, wiem ktoś kładzie mi rękę na ramieniu. Odwracam się - 
Włas Daniłycz! A ten mnie już obejmuje, ściska, całuje.
- Włodzimierzu Łukiczu... Pół godziny już na ciebie patrzę i oczom nie wierzę! Rachmistrzu 
stanicowy, geometro ty nasz kochany! Tyle razy jużeśmy ciebie opłakali, pochowali, ziemią 
przyklepali, a ty żyjesz? Na taką skalę? Dajże jeszcze pyska, nieboszczyku złoty!
Ludzie się na nas gapią, chłopcy moi poszturchują się, poszeptują... Ciągnę więc Własa 
Daniłycza za sobą do samochodu.
- Siadaj, Własie Daniłyczu..? Pojedziemy do mnie. U mnie pogadamy..
Przyjeżdżamy. Oprowadzam Własa Daniłycza po domu, pokazuję:
- Tu sypialnia chłopców: dziewięćdziesiąt łóżek... Tu sypialnia dziewcząt: siedemdziesiąt 
łóżek.. W tym pokoju odrabiamy lekcje... W tym pokoju nie wolno mówić. Musi być cisza zupełna. 
Kto ma dosyć gwaru gromady albo jest smutny, albo chce się skupić, przyjdzie tu i odpocznie. Tu 
gimnastykujemy się, a tu kąpiemy..
Idzie za mną Włas Daniłycz ostrożnie, ogląda wszystko z nabożeństwem, nadziwić się nie 
może:
- A bodaj was! Takie przemyślnością na skalę krajową! I tyś tu głównym gospodarzem?
- Nie, nie jestem gospodarzem, tylko pomocnikiem.
- E, nie udawaj, widzę przecie, że do ciebie wszystkie dzieciaki się zbiegają.
Dopiero w moim pokoju odsapnął Włas Daniłycz i zaczął opowiadać:
- Nie poznałbyś stanicy, Włodzimierzu Łukiczu. Tak się zmieniła przez te lata! Kolektyw rolny, 
którego grunta odmierzałeś, ma teraz ziemi dwa razy tyle i budynki nowe, i traktory! I sklepik 
mamy własny, i Dom Ludowy. Na skalę krajową, słowo daję! Właśnie w sprawie grosza dla Domu 
Ludowego tu kołatałem, wiadomo, przewodniczący Rady Wiejskiej jest od tego, żeby kołatał. 
Przechodziłem przez rynek, no i natknąłem się na ciebie.
Mój Boże, cztery lata już zeszły. Odżałowaliśmy cię, matka mszę żałobną zamówiła.. A tu takie 
zmartwychwstanie! Wracaj, nieboszczyku kochany, wracaj czym prędzej do domu. Teraz nam 
człowiek uczony potrzebny, w skali krajowej!
- Posłuchajcie, Własie Daniłyczu. Pochowaliście mnie, mówicie? Więc już nie odgrzebujcie. 
Tak będzie najlepiej. Co się stało, nie odstanie. Do domu nie wrócę. Więc proszę was, abyście 
nikomu, ale to naprawdę nikomu nie mówili, żeście mnie spotkali. Słowo mi musicie dać,; Bez 
tego was nie wypuszczę.
Mrugał Włas Daniłycz kaprawymi oczkami, pocił się, wiercił, przekonywując mnie 
nadaremnie; w końcu ustąpił i słowo dał.
- Ano, wypada - powiedział na pożegnanie z prawdziwym smutkiem - żeśmy się wcale nie 
widzieli. Tak oto niby sen jakiś, niby zjawa, w skali znikomej.
Jak Włas Daniłycz słowa dotrzymał 
Włas Daniłycz należał do ludzi niezwykle ruchliwych, towarzyskich, uczynnych. Gdziekolwiek 
poruszono jakąś sprawę, ilekroć ludzie po prostu się zebrali, zaraz ukazywała się rozwiana ryża 
broda, mocno siwym włosem przetykana, i rozlegał się głęboki "archimandrycki" bas 
przewodniczącego Rady Wiejskiej.
Gromada z pobłażliwym uśmiechem przyjmowała jego słabostki: gadatliwość, wścibstwo i 
wypychanie się na pierwszy plan, ceniąc w nim nade wszystko słowność, rzetelność w pracy, upór i 
niepospolity spryt.
Jakąż mękę musiał przechodzić ten człowiek, skazany na milczenie po sensacyjnym odkryciu! 
Pomyśl tylko: odkryć nieboszczyka i nie móc go nikomu pokazać! To było ponad jego siły.
W kilka dni po powrocie Własa na wieś, w Domu Ludowym odbywało się zebranie w sprawie 
nowej szkoły. Nauczycielka mówiła o konieczności przyjścia z pomocą szkole. Zaczęli zabierać 
głos gospodarze. Jeden powiedział:
- Są wśród nas tacy, którzy nie rozumieją potrzeby nauki. 
Drugi dodał:
- Jest wśród nas nawet taki, co syna z domu wypędził za to, że chciał się uczyć.
Nauczycielka podchwyciła to i chcąc wykorzystać ten przykład dla uświadomienia gromady, 
poczęła rozwodzić się nad tym, jaki dobry był ze mnie uczeń.- Ten chłopiec zostałby na pewno 
inżynierem. Szkoda, że zginął.
- A może wcale nie zginął? - odezwał się nagle Włas Daniłycz.
- Jak to? Przecież mszę odprawiono po tym, jak matka miała widzenie - rozległy się głosy.- Ja 
także miałem widzenie - odrzekł poważnie Włas.
- Boże mój! - zawołała matka. - On coś wie! Ty wiesz coś o Wowce, Własie Daniłyczu.- 
Powiedz, nie męcz, na miłość boską!
- Wiem czy nie wiem, nie pora tu mówić. Ot, gdybyś nas do siebie zaprosiła, pogadałoby się 
przy stole wedle takiej skali: które widzenie może być prawdziwsze, twoje czy moje?
Tknięta przeczuciem, pobiegła matka do domu.
W domu - trzeba ci wiedzieć - niedobrze się działo. Matka nie mogła darować ojcu, że przez 
niego straciła syna, i przy każdej sposobności mu to wytykała. Starszy brat stawał po stronie matki. 
Często wynikały niesnaski. W końcu brat wyprowadził się, usamodzielnił, ojciec zaś zgorzkniał do 
reszty i prawie wcale do ludzi nie wychodził.
Kiedy matka wspomniała o słowach Własa, ojciec tylko ręką machnął lekceważąco.
Matka nie dała za wygraną i w te pędy pobiegła do starszego syna, który pracował w sklepie 
spółdzielczym. Zaczęła prosić, żeby się bodaj zapożyczył, ale postawił kolację.
Tak więc tegoż jeszcze dnia zebrała się u nas przy wieczerzy rada familijna: ojciec, stryjek, 
brat, Włas i kilku powinowatych.
Włas Daniłycz siedział na honorowym miejscu - uroczysty, dostojny, nieomal biblijny. Z 
namaszczeniem wypił kieliszek jeden i drugi, dopiero po trzecim gładzić począł rozłożystą, ryżą 
brodę.
- Pojechałem, proszę was, do Rostowa. Miasto wielgachne, tupotliwe i łomotliwe, że strach. Na 
skalę krajową, słowo daję! Zmęczyłem się okrutnie. Patrzę, parkan, za parkanem - park. 
Wiadomo... Usiadłem tedy pod oliwką czy inną topolą, oczy przymknąłem i takie, mili moi, 
miałem widzenie.
- Odkądżeś ty do świętych przystał? - przerwał zjadliwie ojciec. - Składki płacisz i widzenia 
miewasz, co?
- Widzenia miewać może każdy przewodniczący Rady Wiejskiej bez specjalnego na to 
zezwolenia - odrzekł z powagą Włas Daniłycz. - Oto rozwarła się przed oczami moimi zasłona i 
ujrzałem wielki targ, kłębowisko namiętności ludzkich, Sodomę i Gomorę w skali krajowej. 
Zajeżdża, widzę, maszyna ciężarowa, w ptaki-smoki malowana. Pośrodku trumna stoi, na trumnie 
siedzi młodzian z bajki "Sadko, gość bogaty". Patrzę: nosek trochę garbaty, brewki ździebko 
uniesione, oczy rozmarzone, a piegi mocne jak przez cedzak nakrapiane...
- Czy miał pieprzyk nad lewą brewką? - spytała drżącym głosem matka.
- Owszem, bardzo nawet akuratny pieprzyk. "Kie licho w skali krajowej - myślę. - Czyżby to 
było możliwe, aby nieboszczyk na targ z trumną jeździł?" Tymczasem widzę, wszyscy mu się 
kłaniają, na wyrywki wypytują: "Czego dziś sobie życzycie, Włodzimierzu Łukiczu?" A on na to: 
"Życzę sobie sto kilo masła, sto worków mąki, worek pieprzu i skrzynkę liści bobkowych. Prędzej! 
Trumną swoją dzisiaj płacę!" Ucieszyło się targowisko, jakby ta trumna ze złota była. Piorunem 
naznosili mu wszystkiego. Załadował...
- Jakże on mógł sto worków załadować na jeden samochód? - powątpiewał ojciec.
- A czy ja powiedziałem, że był jeden samochód? Trzy samochody były! Załadował. Zrzucił 
trumnę i odjechał. Mknie on ulicą Październikową, podjeżdża pod piękny biały dom. Każe 
chłopcom towar znosić do magazynu, a sam idzie przez szkolne pokoje, przez sypialne pokoje, 
przez jadalne pokoje, między gromadą dzieciaków małych i dużych - do swojego kantoru.- 
Wszyscy mu z drogi schodzą, wszyscy witają radośnie. Siada przy biurku, grube księgi bierze i 
mówi do głównego dyżurnego: "Będę się teraz dalej uczył na doktora, niech się tam uciszą". 
Zawołali dyżurni jeden przez drugiego na różne głosy: "Cicho tam! Włodzimierz Łukicz uczy się 
na doktora!". I cisza nastała taka, ażem się wzdrygnął i przebudził...
- Bzdurny sen, z żołądka - burknął ojciec.
- Czekaj - przerwała matka - Jak się ta ulica nazywa?
- Październikowa.
- A dom jak wygląda? Pamiętasz?
- Pamiętam. Dom biały dwupiętrowy. Na rogu stoi. Tabliczka nad bramą wisi: Nr 4..
Spotkanie 
Rozumiesz teraz, że spotkanie stało się nieuniknione. Spotkaliśmy się w miejscu zupełnie 
nieodpowiednim, bo w klasie.
Od dawna byłem w szkole prymusem z fizyki i chemii. Tym przedmiotom poświęcałem 
wszystkie wolne chwile, współpracowałem z profesorem pomagając mu w laboratorium. Kiedy 
więc wyjechał na zjazd do Charkowa, polecił mi, żebym przez ten tydzień prowadził zajęcia z 
młodszą grupą w pracowni chemicznej.
Tego dnia miałem chłopcom opowiedzieć o tlenie i przeprowadzić doświadczenia. Byłem 
jednak pod wrażeniem referatu, który wygłosiłem poprzedniego dnia w kółku naukowym na temat: 
"Szlakiem wielkich odkrywców"! Myślałem o tym, że nie znajdziesz bardziej porywającej 
powieści nad życiorys Mendelejewa, Pasteura, Curie-Skłodowskiej i Edisona. Fantastyczne są 
niekiedy drogi odkryć, niezbadane skutki ambitnych zamierzeń!
I oto zamiast o tlenie zacząłem mówić o pewnym genialnym kombinatorze, któremu wielka 
rewolucja francuska ścięła głowę za oszustwa w życiu prywatnym, a który jednak zdążył tchnąć 
nowego ducha w świat nauki i nigdy nie zejdzie z kart podręczników.
Wskazałem na przyrząd Lavoisiera, który pierwszy nazwał nie znany dotąd gaz tlenem i 
dowiódł, że wchodzi on w skład powietrza...
Usłyszałem cichy szloch. Spojrzałem na klasę. Wszystkie głowy były zwrócone w kierunku 
oszklonych drzwi.
Na korytarzu stała moja matka. Twarzą przylgnęła do szyby i wpatrzona we mnie - płakała i 
Zbiegłem z katedry, rozwarłem drzwi. Matka padła mi w ramiona. 
- Wowa, Wowoczka... - bełkotała w bezmiernym szczęściu. - Syneczku mój najdroższy. Tyle 
lat..
- Mamo, matulu kochana. Uspokójcie się. Siądźcie sobie tu. Zaraz skończę, pójdziemy do mnie.
Posadziłem matkę na ostatniej ławce, powróciłem do tematu. Ale mi nie szło. Nie mogłem 
opanować drżenia głosu ani skupić myśli. A i uczniowie także nie mogli się skupić. Co chwila 
oglądali się na drobną staruszkę w chustce wiejskiej, w wysokich chłopskich butach, co to siedzi z 
tyłu i wpatruje się we mnie jak urzeczona. Oto jej syn, jej Wowka wygnany z domu, zaginiony, 
teraz taki duży, taki uczony...
Nareszcie dzwonek nas wybawił. Zwolniłem się i poszedłem z matką do domu.
Domem, rodziną stał się dla mnie zakład wychowawczy. Spędziłem tu trzy lata. Pokochałem 
nowe otoczenie i mnie pokochano. Zdobyłem naukę, szacunek, drogę życiową. Stoję teraz mocno 
na nogach...
- Niczego się nie boję, mamo..? Gdziekolwiek pójdę, wszędzie dam sobie radę.
- Więc nie chcesz do nas wrócić?
- Nie. Kocham was, ale nie mogę zapomnieć tego roku, kiedy byłem psem bezpańskim, tej 
tułaczki, tej poniewierki... Nie mówmy o tym. Niech tak zostanie. Będę listy pisywał, będziecie do 
mnie przyjeżdżali. Czyż to nie wszystko jedno?
Nie, dla matki nie było to wszystko jedno: 
Odjeżdżała nie przekonana, smutna, jakby jeszcze drobniejsza. Nawiasem mówiąc, była to 
pierwsza podróż mojej matki koleją.
Powrót 
W miesiąc potem, a więc po otrzymaniu świadectwa ukończenia szkoły średniej, przyszedł list 
od ojca. 
Stryjek pisał pod dyktando ojca, że ojciec przeprasza za to, co się stało przed czterema laty. 
Prosi, abym zrozumiał, co czuje starszy człowiek, który wiele w życiu przeszedł, kiedy syn własny, 
chłopak bezwąsy, odmawia posłuszeństwa. W uniesieniu, podniecony wódką, mógł mnie uderzyć, 
ale prędzej dałby sobie tę rękę uciąć, gdyby wiedział, że z domu ucieknę i taką przejdę gehennę. 
Od tego czasu nie zaznał spokoju. Dom się rozpadł i ludzie dawny wstyd wciąż wytykają.
"Postąp teraz według swego sumienia i rozumu. Ja ci, synu, na dobrą drogę ślę 
błogosławieństwo,."
W miarę jak czytałem ten list, rozchodził się i nikł zapiekły w duszy uraz. Jakże mu to ciężko 
przyszło! Przełamać swoją dumę i przed synem przyznać się do winy...
W liście był koślawy dopisek Własa Daniłycza, że słowa dotrzymał, nikomu nie wspomniał o 
naszym spotkaniu, a że miał senne widzenie - to każdemu wolno. I także prosił w imieniu wsi o 
rychły powrót, bo inaczej pomyślą, że nosa zadzieram i swojakami gardzę.. "według skali 
drobnomieszczańskiej". Nazajutrz spakowałem manatki, uściskałem Ninę Pietrownę, matkę 
przybraną, i ruszyłem wielkim traktem stepowym, Dlaczego, zapytasz, pieszo - nie koleją, nie 
samochodem?
Bo tak wyszedłem z domu i tak chciałem powrócić. A zresztą, czy można sobie wyobrazić 
milszą podróż, kiedy się ma świeży dyplom, zdrowe nogi i dziewiętnaście lat?
Po dziesięciu dniach ukazała się w stepie biała stanica nad jarem głębokim - jak kartka wydarta 
z historii.
Przeszedłem przez rzeczkę tym samym brodem co wtedy, kiedym szedł na drugi brzeg w 
ciemną noc. Stanąłem na polu ojcowskim. Wziąłem garść ziemi, ziemi pierwszych zamysłów i 
marzeń, roztarłem ją w ręku i zapłakałem.
Dwa razy w życiu płakałem: raz, kiedy mi hitlerowcy Lońkę zabili, a raz wtedy... Nie wstydzę 
się tych łez.
Jak stara Diergaczowa latała 
Pod koniec lata powiedziałem ojcu, że wybieram się na wyższe studia.
Ojciec zaproponował mi pomoc bodaj w żywności, ale odmówiłem.
- Jak to? Od ojca nie chcesz przyjąć? Więc jeszcze masz do mnie żal, jeszcze pamiętasz?
- Nie mam do was, tato, żalu. Naprawdę zapomniałem. Ale dałem sobie słowo, że cokolwiek 
zrobię, to zawsze i wszędzie sam, bez niczyjej pomocy. Albo jestem coś wart, albo nie.
Ojciec nalegał. Ja nie ustępowałem, aż się wtrącił obecny przy rozmowie stryjek.
- Daj spokój. Widzisz chyba, to Diergaczow! Ty taki sam byłeś, taki ja jestem, taki dziad był i 
pradziad. Diergaczowski on i basta. Nie ustąpi.
Marzyłem nie tyle o praktyce lekarskiej, ile o walce z przyczynami chorób, że światem 
mikrobów. Prace badawcze z tej dziedziny wymagają - tak mi się przynajmniej wydawało - 
ciągłych doświadczeń i gruntownej znajomości zwierząt. Wstąpiłem więc od razu na dwie uczelnie 
i studiowałem jednocześnie medycynę i weterynarię.
To były najcięższe lata w moim życiu. Nie będę o nich opowiadał, wystarczy, że kiedym 
wreszcie zdobył dwa dyplomy, byłem człowiekiem ciężko chorym nerwowo.
Na szczęście dostałem stypendium. W tym czasie Lońka, mój kumpel z bandy "bezprizornych", 
przeszedł na trzeci rok Instytutu Budowy Maszyn, zdobył trochę grosza i zaproponował mi 
wspólną wędrówkę pieszą przez Kaukaz.
Te dwa miesiące w górach postawiły mnie na nogi. Z nowym zapałem zabrałem się do pracy,;
Przez dwa lata byłem lekarzem w zapadłym powiecie. Napisałem niewielką rozprawkę, garść 
obserwacji nad paraliżem dziecięcym, i zostałem asystentem w Instytucie Eksperymentalnym, a po 
paru latach - jego dyrektorem.
Co tam długo mówić: w roku wybuchu wojny miałem wszystko, co nazywamy szczęściem! 
Miałem umiłowaną pracę, kochaną żonę, syna, dobrobyt, szacunek ludzi.
Z tego roku, mam na myśli rok 1939, utkwił mi na zawsze w pamięci jeden dzień jako symbol 
wszystkich osiągnięć - szczyt pragnień chłopięcych.
Matka przyjechała do mnie w odwiedziny: chciała się nacieszyć wnuczkiem. Bawiła u nas 
przeszło miesiąc. Pokazałem jej świat, w którym żyłem, który zdobyłem - ja, chłopak stepowy. A 
więc: wielkie miasto, teatr, kino, koncerty, mój szpital, laboratoria.
Kiedy wybierała się w drogę powrotną, poprosiłem przyjaciela lotnika, aby nas odwiózł 
samolotem.
I oto pewnego popołudnia - żniwa się właśnie kończyły - nad wioską naszą ukazał się stalowy 
ptak. Zatoczył koło szukając miejsca na lądowanie, zniżał się coraz bardziej.
Ludzie potracili głowy. Wprawdzie niekiedy widywali burczące punkciki wysoko na niebie, ale 
żeby tak blisko, prawie nad dachem!
Porzucili pracę i biegli tłumnie w tę stronę, gdzie samolot chciał wylądować. Kilka razy lotnik 
musiał podrywać maszynę do góry i dawać znaki, żeby się rozeszli i zrobili miejsce - nie może 
przecież spaść im na głowy.
Wtedy dopiero zrozumieli, odbiegli i zamarli w bezruchu. Samolot wylądować Drzwiczki się 
otworzyły i wyszła stara Diergaczowa!
No i już. Można by na tym skończyć. Rozumiesz: to było to najważniejsze, co mogłem dać 
matce i mojej wiosce - ten lot podniebny!
Dalej sobie możesz wyobrazić wrażenia matki opowiadane innym staruszkom i jakeśmy potem 
najmłodszych i najstarszych, wnuków i dziadków samolotem nad gminą wozili.
Ja ci tylko dodam, że odtąd zmienił się w wiosce kalendarz, Nie mówiono już, że to czy owo 
stało się w tym i tym roku, ale że było na dwa lata przed tym, nim stara Diergaczowa poleciała"?
Albo: "...to było w tym roku, kiedy stara Diergaczowa latała".
"Ruski Doktor" umilkł.
W ciszy nocnej słychać było, jak za oknem baraku świszczę wiatr wiosenny w podwójnej sieci 
drutów elektrycznych. Majdanek spał pod czujnym błyskiem reflektorów z wież strażniczych. 
Majdanek śnił jak my dwaj - o czasach bez drutów, o ludziach bez numerów.
- A potem co? - spytałem cicho doktora.
- A potem była wojna, obozy, walka w polskiej partyzantce.. Chcesz mieć całość? Dobrze, 
Opowiem ci jutro. Przegadaliśmy całą noc. Niedługo apel. Zdrzemnijmy się choć trochę, jeśli 
zdołamy...
Dzień zamglony 
Nazajutrz wypadł dzień zamglony. Na Szóstym Polu dymił niewysoki komin. Fabryczka jakaś 
czy smolarnia - tak to z daleka wyglądało..- Zwiastując bliską niepogodę, nisko, nisko ciągnął dym; 
strzępami brudnej watoliny przewalał się przez druty w sielską dolinę Bystrzycy, na Lublin 
zamarły ze zgrozy.
Dzień wstawał blady, zaczadzony, W oddzielnym baraku gruźlicy od pryczy do pryczy biegł 
poszept. Spieczone wargi szeptały coraz trwożliwiej słowa cudaczne, ohydne, słowa jak krosty 
wysypki plamistej, że przyszedł cugang chorych z Buchenwaldu - same gamie i muzułmany, że 
abgang zdrowych od nas odchodzi, front jest tak blisko, już nie będzie po apelu "Arbeits-
Kommando formieren", zostaje na Majdanku tylko Tod-Kommando i węgiel - węgiel wożą do 
krematorium bez końca... Co z nami, o Jezu, co z nami?!
Oddawałem umarłym ostatnią posługę wypisując ołówkiem chemicznym numery na piersiach, 
pokrzepiałem żyjących grochówką lubelskiego PCK i własną bajdą, że jutro, najpóźniej pojutrze, 
będziemy przekazani na mocy zawartej umowy pod opiekę Czerwonego Krzyża. A że krematorium 
coraz mocniej dymi - to dym potrzebny, nieszkodliwy. Po prostu dużo teraz umiera, tyle jest 
przecież chorych, sami chorzy właściwie są na Majdanku.
Z obsługi zostało tylko nas dwóch zdrowych, na pięciuset chorych. Usiedliśmy po kolacji przy 
dobrze naładowanym piecyku. Nie szczędziliśmy teraz paliwa. Niech stary grat szpitalny 
potrzaskując wesoło w "kominku" rozjaśni zmierzch Majdanka, umili nam ostatnie dni...
- Nie położymy się dziś, Włodzimierzu Łukiczu? - spytałem upychając krótką fajeczkę.
"Ruski Doktor" podniósł głowę znad buta (przyszwy ściągał dratwą jak otwartą ranę 
klamrami).
- Spać? Jeden z nas musi być dzisiaj nachtwachą. Idź. Ja do północy posiedzę...
- To i ja posiedzę. Mam już porąbane dwie ławki i szafę. Starczy na całą noc. Uniosłem deskę 
podłogi i zacząłem ze skrytki wyrzucać drzewo na środek sztuby. Sztuba, niegdyś gwarna i ciasna, 
uderzała ciszą i pustką. Zabrali Czyża i Dobrzańskiego, Klusiewicza, Waśniewskiego, 
Szymańskiego - wszystkich sanitariuszy. Zostały tylko dwie prycze pokryte holenderskim 
gobelinem: doktora - fioletem i moja - seledynem (z Pierwszego Pola, wymiana za dziesięć 
machorkowych). Poza tym stół, dwa taborety, kubek i wieszak na samej granicy - na przepierzeniu 
z napisem: "Halt! Punkt kontrolny dla bakterii" ? Za przepierzeniem z cienkich, półcalowych 
desek, oddechem krótkim, przerywanym, rumieńcem ceglastym i oczu blaskiem najpiękniejszym 
żyła pani naszego baraku - Gruźlica.
- A może by tak pyzy zrobić na ostatek? Mamy i trochę ziemniaków i mąki zostało... Oskrobię, 
utrę, a ty mów dalej. Mocno wzięła mnie twoja historia.
- Mam ci sprzedać dalszy ciąg mojego życia za miskę klusek kartoflanych? - zapytał 
Włodzimierz Łukicz nie przerywając operacji buta.
Odgryzł dratwę na skończonym szwie i dodał:
- Złoty robisz interes. Jeśli wyjdziemy stąd cało, wydasz drugą część mojego życiorysu pod 
tłustą zapowiedzią: "Sensacyjne przygody radzieckiego lekarza w polskiej partyzantce!" A pod tym 
tytułem na wabia: "Duch ojców jego", "Ucieczka z tamtego świata", "Kobieta, która nie kłamie", 
"Zemsta puszczy" albo "W rękach Kiczkajłły"...
- Czekaj chwileczkę - przerwałem przysuwając się bliżej z kubkiem i kartoflami. - O kim 
właściwie mówisz? Co to za jeden ten Kiczkajłło?
- Aha, jużem cię złapał na tego wabia! Bo jakże inaczej? Kiczkajłło. Ta jedna postać warta jest 
więcej niż miska klusek kartoflanych...
Pochylił głowę nad butem, dopasowując nową łatę, a kiedy się wyprostował, na twarzy błąkał 
się uśmiech półsmutny i spojrzenie zmrużonych nieco oczu wybiegało daleko poza mnie i poza 
okno baraku.
Kiczkajłło 
Jeśli wierzyć w hinduskie bajania o wędrówce duszy, to Kiczkajłło był kiedyś niedźwiedziem, a 
potem świstakiem czy innym wesołym gryzoniem. Chłopina wzrostu dwóch metrów i trzech 
centymetrów, trochę pochylony, jakby go własna waga przygniatała (ważył sto dziesięć kilo!), 
wracał poborowy Kiczkajłło z Augustowa; Szedł rozkołysanym niedźwiedzim krokiem, z lekka 
przysiadając, rozglądał się czujnie ślepiami jak czarne guziczki, pociągał nosem perkatym, przez 
przyzwoitość tylko zaznaczonym na twarzy okrągłej i drobnej, o górnym zgryzie tak mocnym, że 
sosnę okrętową mógłby bobrzym sposobem przetrzeć na dwoje. Przemykał się z lasu do lasu, z 
Augustowa do rodzimej Puszczy Białowieskiej, przez Białystok i w Białymstoku zapadł na 
dziecinną chorobę - zapalenie wyrostka robaczkowego.
Stanął, pamiętam, na progu mojego szpitala dywizji kozaków dońskich. Przechodząc ujrzałem 
tę postać olbrzymią, leśną, w polskim mundurze strzeleckim.
Zagadnąłem po polsku (uczyłem się już wtedy u Elżuni):
- Chorzy jesteście? Co was boli?
Spojrzał na mnie Kiczkajłło oczami ranionej zwierzyny i przemówił... Żebyś słyszał tę mowę! 
Ani to po polsku, ani po rosyjsku. Przedzierały się przez knieje słowa z Zachodu i słowa ze 
Wschodu, mieszały się z sobą, aż powstała z wiekiem mowa nijaka - gwara puszczańska.
- Wot tutoczki bolit, panie doktor, pod sercem... 
Zbadałem serce. Kie licho, takie serce bodaj żubrowi, a chłop ledwie stoi! Biorę go na salę. 
Badam. Wszystkie symptomy zapalenia otrzewnej.- Ano, więc na stół, otwieram brzuch - nigdzie 
żadnych zmian nie widzę. Robię rewizję jelit; Nie mogę znaleźć kątnicy. Przedłużam cięcie. Po 
długich poszukiwaniach znajduję kątnicę małą, nieruchomą, wysoko pod wątrobą, wyrostek 
ułożony za kątnicą, w silnych zrostach, przedziurawiony na końcu. Wypadek niesłychanie rzadki.
Zająłem się oczywiście tym wypadkiem. Chciałem nawet opisać, ale jakoś się nie składało. 
Tymczasem Kiczkajłło przywiązał się do mnie, a i ja go polubiłem. Z długich rozmów z nim 
wyniosłem przeświadczenie, że u źródeł Leśnej i Narewki najpierw zjawił się praszczur Kiczkajłło, 
a potem wyrosła tam puszcza Białowieska dla potomstwa jego.
Wyszedł w końcu Kiczkajłło z oddziału chirurgicznego, ale zapadł na miłość do siostry z 
oddziału chorób zakaźnych. Nosił wodę, rąbał drzewo, dźwigał chorych, byleby bliżej siostry 
Agłai. Rwał się do żeniaczki, ale piękna Agłaja bała się go. I konie także się bały, nie lubiły 
Kiczkajłły. Dziwne, bo z gruntu był to bardzo dobry chłopak.
Z sercem jak wypalona żarówka - wybierał się Kiczkajłło do domu. Ale wtedy właśnie 
wybuchła wojna.
Wnuczka babci Trojanowskiej 
Od babci Trojanowskiej z Polnej, gdzie stałem na kwaterze, otrzymałem na drogę ciepłe 
skarpetki, proszek na robactwo i medalik Matki Boskiej Częstochowskiej. A od Elżuni dostałem 
wymyślny jakiś przekładaniec, mazurek i inne specjały, utopione później w Supraśli Przyrzekłem 
wtedy Elżuni..
Czekaj, a czy ja ci mówiłem o Elżuni? Nie?
A więc wyobraź sobie, mój drogi, Emilię Plater w dziesiątym roku życia, dodaj warkoczyki jak 
mysie ogonki i rogowe okulary na zadartym nosku, a będziesz miał wnuczkę babci Trojanowskiej.
Z tym dzieckiem samotnym (matkę dawno straciła, ojciec, lekarz pułkowy, dostał się do 
niewoli niemieckiej), z tym dzieckiem wrażliwym, przedwcześnie rozwiniętym, spędziłem 
dwadzieścia miesięcy. Razem z nią przerabiałem kurs czwartego oddziału szkoły powszechnej, 
uczyłem się Konopnickiej i byłem nieraz karcony, bo w żaden sposób nie mogłem odróżnić u od ó 
(najbardziej pedantyczną nauczycielką jest taka właśnie mała prymuska). To dziecko wzięło mnie 
za rękę i wprowadziło do Polski, Pokochaliśmy się bardzo i myślę, że łzy Elżuni przy rozstaniu 
popłynęły nie dlatego, że odtąd nie będzie jeździła ze mną konno, że nie będzie już podmiejskiej 
szarży na wąwozy Somosierry. Nie, na pewno nie. Były to łzy prawdziwej rozpaczy. Przyrzekłem 
wtedy Elżuni, że pójdę na Berlin i wyzwolę tatusia z oflagu.
Czy zdarzyło ci się, że jakieś słowo nieopatrznie powiedziane albo rzucone żartem stawało się 
potem najprawdziwszą prawdą?
Otóż w miarę jak właziliśmy w wojnę, obietnica dana Elżuni nabierała powagi i sensu 
przysięgi. Wydawało się, że po to właściwie walczę na obcej ziemi, żeby uwolnić z oflagu doktora 
Trojanowskiego! Dziwne, powiadasz? No tak, najdziwniejsi ludzie na świecie to my, Rosjanie: na 
pozór wyrafinowani realiści, a w rzeczywistości - naród romantyków i marzycieli. Pomówimy o 
tym kiedyś, jeśli przeżyjemy noc dzisiejszą i następną...
Ile to razy podczas moich "stu dni" drzemiąc w siodle marzyłem o marszu przez Lüneburger 
Heide na zapadły obóz pod Bergen! Widziałem siebie z granatem w ręku przed ostatnią wieżą 
strażniczą, za którą stoi już wolny tłum jeńcowi. Czy zastanawiałeś się kiedy, co by było, gdyby się 
młodzież dowiedziała, jak niepoważne marzenia miewają ludzie poważni? Przestałby nas szanować 
czy też odwrotnie - stalibyśmy się jej bardziej bliscy, zrozumiali?
Marsz na Bergen, marsz na Berlin... Któż w r. 1941 wiedział, że szlak to długi i okólny - przez 
moje Stepy Salskie pod Stalingradem - że w tej wojnie totalnej nie będę lekarzem, lecz dowódcą?
Jak doktor został dowódcą 
Wojna zaczęła się dla mnie na trakcie białostockim tej nocy lipcowej, gdy po raz pierwszy 
zabiłem.
Cofaliśmy się z Białegostoku na Gródek. Miałem szpital dywizyjny na autach i szwadron w 
odwodzie. Wszystko, co ma koła, toczyło się w popłochu przed siebie, jedno za drugim, bez 
możliwości wyminięcia się na wąskiej drodze. Co pewien czas stawaliśmy czekając, aż czoło 
ruszy.
Noc była czarna... Brzmiała mi wtedy w uszach piosenka więzienna: "Noc czarna jak zdrada, 
jak tyranów sumienia".. Więc taka była wtedy noc i wlokła się jeszcze wolniej niż nasz pochód.
Jechałem w czołgu Lońki. Nie mogliśmy się nagadać po dwuletniej prawie rozłące. 
Spotkaliśmy się przed dwoma dniami, kiedy oddział pancerny Lońki wjechał na tę samą drogę 
odwrotu.
- Znów stoimy - powiedział Lońka. - Doprawdy, wygląda to, jakby ktoś nas świadomie 
zatrzymywał. Nie zdążymy na przeprawę. A w dzień Niemcy nas zbombardują.
- Ano, zobaczę, kto tam blokuje - odrzekłem i wylazłem z czołgu. - Kiczkajłło, konia!
(Wojna zastała Kiczkajłłę przy szpitalu - poszedł za mną jak Piętaszek za Robinsonem.)
Pocwałowaliśmy przez pola obok traktu, błyskając od czasu do czasu reflektorem, by 
sprawdzić, czy to nie czoło pochodu. Jeszcze nie, jeszcze nie... Nareszcie! Oto auto ciężarowe, 
przed nim - otwarta osobówka. A dalej już droga wolna.
Przy blasku reflektora ujrzałem w osobówce dwie postacie: pułkownika i lejtnanta. 
Najwyraźniej drzemali, Zameldowałem się:
- Major Diergaczow. Szpital dywizyjny szóstego korpusu kawalerii. Chciałbym wiedzieć, 
dlaczego znów stoimy?
Pułkownik przeciągnął się; ziewnął jak zły aktor i łypnął podejrzliwie okiem w górę, na mnie, 
na pysk koński, prychający prawie nad nim.
- Dlaczego stoimy? Bo czekamy na podjazd. Podjazd wysłałem.
Zgasiłem reflektor. Kiczkajłło szarpnął mnie za rękaw.
- Czego chcesz? - spytałem go szorstko. Kiczkajłło przechylił się w siodle i zaszeptał mi w 
samo ucho:
- Se takoj pułkownik, jak ja żuber. Se, skażu ja wam..? Filimonow!
- Jaki znów Filimonow?
- Oficer carski; Bałachowiec . W Biełastokie on ławoczku miaw, na rynoku, sielawki i bakalju 
prodawaw...
Zajechałem pod auto od prawej ręki - na wszelki wypadek - do cięcia.
- Mamy tu oddział pancerny, pułkowniku. Jeżeli droga niepewna, należałoby wysunąć czołgi.
- Co należy czynić, majorze, to już moja sprawa. W głosie pułkownika brzmiała irytacja. 
Jednocześnie usłyszałem, że szofer zapuszcza motor. Czyżby już zapewniali sobie ucieczkę?
Z tyłu także zawarczał motor. Powiodłem reflektorem po ciężarówce. Pełna była zbrojnych. 
Przerzucony przez barierę pistolet maszynowy sterczał, jakby przypadkowo skierowany w moją 
stronę.
Zgasiłem. Noc zamknęła się nade mną czarna jak zdrada (wciąż ta sama natrętna piosenka 
więzienna). Kiczkajłło nie zwrócił mi nagana, który wziął do oliwienia. Miałem przy sobie tylko 
szablę pradziada Diergaczowa. To był narwany pradziad. Chodził za Pawła do Indii, za Aleksandra 
- do Paryża, a po powrocie ogłosił w Salsku "Republikę Francuską"! Rózgami go za to na placu 
zasiekli, ale szabla w rodzinie została. Oddałem Kiczkajlle reflektor, ująłem hebanową głowicę 
szabli i stając w strzemionach rzekłem cicho:
- Błyśnij!
Kiczkajłło zaświecił, a ja badając twarz pułkownika zapytałem:
- Czy naprawdę decydujecie tu, pułkowniku? Myślałem.. że Filimonow!
Na dźwięk tego nazwiska skulił się raptownie i sięgnął za pazuchę.
Nie zdążył, Ciąłem go przez kark i zaraz uskoczyłem w mrok, W tej chwili maszyna osobowa 
ruszyła naprzód, ale trafiona granatem Kiczkajłły - stanęła. Pięciotonowy zis pryskając strzałami 
strącił ją w biegu do rowu i pomknął przed siebie, Na odgłos strzałów przybył dowódca szwadronu, 
potem Lońka. Odbyliśmy krótką naradę.
- Oto mamy nauczkę - powiedziałem. - Idziemy samopas, na ślepo. Przy byle natarciu 
wybuchnie panika na drodze wśród tej zbieraniny albo nawet sami napatoczymy się Niemcom. 
Powinniście, towarzyszu, ująć to wszystko w garść i uformować oddział.
- Ja właściwie jestem do was przydzielony - odrzekł dowódca szwadronu, chłopisko dobre w 
siodle, ale bez inicjatywy i zastrachane odpowiedzialnością.
- Ty jesteś najstarszy rangą - zauważył Lońka, - Bierz buławę!
- Ale ja jestem tylko lekarzem.
- E, służbę odbyłeś, zresztą nie trzeba być stangretem, aby tabory zorganizować i 
zdyscyplinować. Prowadź!
Tak w tę noc, nasiąkniętą zdradą, opuszczeniem i psychozą zagonów niemieckich, objąłem 
dowództwo w pochodzie taborytów do ziemi bezpiecznej;
Podjazd wysunąłem na szpicę, półszwadrony rozpostarłem jak skrzydła po obu stronach drogi i 
zamknąwszy tabory czołgami Lońki ruszyłem ile sił w maszynach i w koniach ku Supraśli,:
Nim jednak dojdziemy do tej przeprawy, uświadom sobie, proszę, przemianę, jaka we mnie 
zaszła. 
Dotychczas znałem tylko jedną wojnę - z chorobami, i tylko jeden atak - na wiedzę. 
Zdobywałem ją z kozacką wytrzymałością. Wreszcie upatrzyłem sobie wroga śmiertelnego w 
pewnym gatunku mikrobów i podchodziłem go zaciekle, latami całymi, w laboratorium Instytutu 
Eksperymentalnego j Zdawało się zatem, że ten instynkt walki uległ we mnie uszlachetnieniu.
I tak by się stało. Na pewno! Ale oto znalazłem się w warunkach, w jakich żyły i działały 
pokolenia ojców moich: na wojnie, w obliczu zagłady, wobec wroga. Postąpiłem z nim natychmiast 
jak każdy Diergaczow: zarąbałem go.
I tym pierwszym błyskiem szabli przeciąłem swe życie na dwoje. Odpadło wszystko, co 
składało się na człowieka nauki. Pozostał watażka Diergaczow, który wyrwać się musi z matni 
niemieckiej, samotny rozpocznie wojnę podjazdową i jak Korsykanin będzie miał swoje "sto dni".
Podejrzany sztabowiec 
Była więc Supraśl, kapryśna i płytka jak każda młoda rzeczułka w górnym biegu, był tamten 
brzeg, wysoki i stromy, pokryty brzezinkami, a za nimi - Nieznane, przyczajone w rośnej ciszy 
letniego poranku.
Stanęliśmy na przeprawie przed mostkiem podlaskim, mocną wiarą z lichych bierwion 
wiązanym.
Lońka zrzuciwszy skórzany hełm medytował nad maksymalnym obciążeniem podlaskiego 
rusztowania - czy to nie zawali się pod ciężarem jego czołgów?
Ciszę wiejską, ciszę zaspaną przeszył ostry warkot motoru. Mój gniady drgnął, niespokojnie 
zastrzygł uszami.. Czyżby mądry koń przeczuł, że to, co potem nastąpiło.. Ale nie uprzedzajmy 
wypadków.
Z brzezinek wypadł motocykl z przyczepą. 
Podoficer prowadzący maszynę zahamował tuż przed nami, a lejtnant z przyczepy rzucił 
niecierpliwie:
- Oddział pancerny kapitana Leonida Czeczugi?
- Jestem - odrzekł chmurnie Lońka przypatrując się lśniącym butom tego lejtnanta i jego twarzy 
manekina z wystawy mody męskiej.
- Rozkaz generała Karbasowa! - podał zieloną kopertę, jak się zwykle podaje woźnej szatni 
numerek. - Wykonać natychmiast!
- Karbasow... - zastanawiałem się na głos. - Przecież on powinien być na północy .
- Był na północy. Od tygodnia dowodzi naszą armią.
- Karbasow właśnie pisze - powiedział Lońka chcąc mi pokazać rozkaz.
- Ściśle tajne! - ostrzegł wystawowy lejtnant.
- Melduję właśnie dowódcy.. - chciał usprawiedliwić się Lońka, ale lejtnant znów przerwał:
- Odkąd lekarze dowodzą liniowymi oficerami?! Proszę rozkaz wykonać natychmiast! Generał 
polecił, abym dopilnował osobiście i zaprowadził na linię natarcia.
Owo "osobiście" brzmiało bardzo z wysoka i pysznie. "Ty, żabo sztabowa - pomyślałem - 
wycieruchu wielkiej strategii..."
Żółwim marszem przechodziły czołgi Lońki przez dychawiczny most, który trząsł się cały w 
ataku padaczki, ale ostatecznie wytrzymał.
- Bierzemy Niemców w potrzask! - zdążył mi na od. chodnym szepnąć Lońka; - Mam wybić 
ich z Kołodzianki i zamknąć worek.
"Siedem kilometrów - obliczałem patrząc w ślad za ostatnim, dwunastym czołgiem, - Za pół 
godziny, jeśli gładko pójdzie, usłyszę odgłos bitwy, za dwie. może i my ruszymy za frontem..."
- Ot se, skażu ja wam, hadiuka! Światym duchom poznaw, szto wy dochtor?!
Ogromny białowieski Kiczkajłło siedział zgarbiony na dońskim koniku, nogami o mało ziemi 
nie zamiatał. Śledził oddalający się szybko motocykl. Mam wrażenie, że ten sam skupiony wyraz 
twarzy miał w puszczy, gdy wychodził na świeży trop zwierzyny.
- Duchem świętym, mówisz, poznał? Rzeczywiście.. Skąd on mógł wiedzieć, że jestem 
lekarzem, skoro byłem w koszuli, bez czapki i odznak?
Byłem podwójnie zaskoczony: że tak trafne spostrzeżenie i że to właśnie Kiczkajłło! Nie 
wszystko w tym chłopaku poszło w mięśnie i ścięgna, nie taki znów on głupi, za jakiego uchodził 
w oczach siostry Agłai, która właśnie wołała nas na śniadanie.
Śniadanie przeszło w pogodnym nastroju. Nie byliśmy już samotnym taborem na niepewnych 
gościńcach, został przecież nawiązany kontakt ze sztabem armii. Zmieniła się też sytuacja na 
froncie: nie Niemcy nas, ale myśmy Niemców brali w kocioł. Słabnące odgłosy kanonady 
upewniły, że Lońka zajmuje Kołodziankę zawiązując szczelnie worek generała Karbasowa.
Dzieje niezłomnego generała 
Nazwisko Karbasowa nic ci oczywiście nie mówi. Dla nas przed wojną kojarzyło się ono z 
uczonym starym generałem, specjalistą od fortyfikacji w sztabie generalnym. Po wojnie, myślę, 
będzie ono synonimem żołnierza niezłomnego. Być może mówić będą: "wierny jak Karbasow" 
albo "Karbasowy charakter".
Widziałeś za ostatnim piecykiem zieloną pryczę? Jedna jedyna prycza jest u nas w baraku 
bejcowana na zielono. Na górze leży zwariowany numer 18 762. Lat temu dziesięć był kupcem w 
Addis-Abebie. Przeżył wojnę abisyńską. Z obozów włoskich poprzez łagry niemieckie stoczył się 
w końcu do ścieku wszelkiej niemocy w niewoli gestapo - na rewir Majdanka i tu kona na płuca, 
nadwątlone niegdyś gazami. Wciąż komuś grozi, majaczy, gestykuluje... A na dole leży numer 18 
763. Przechodząc musiałeś zauważyć staruszka jak Gandhi. Tak wygląda mumia albo święty, 
odkopany po wielu stuleciach z pieczary wapnistej. I tylko oczy, ocienione śmiercią, żyją bez lęku 
wysokim napięciem ducha. Ten gamel był kiedyś człowiekiem i nazywał się Karbasow, generał-
lejtnant Czerwonej Armii.
Karbasowa wzięli podstępem zaraz po zdradzie Własowa. Z honorami przywieźli do Berlina. 
Pokazali autostradę, którą bez przerwy, gąsienicą, od widnokręgu do widnokręgu, szły czołgi na 
wschód. Pokazali miasto lotnicze w odległości dwudziestu ośmiu kilometrów od Berlina, zakłady 
Heinkla w Oranienburgu, skąd co kwadrans wychodzi samolot. Pokazali poligon na Lüneburger 
Heide i na tym największym w Europie poligonie artyleryjskim - tysiące zmotoryzowanych, 
najcięższych dział. Chcieli wieloma pokazami oszołomić, złamać Karbasowa. 
Wieczorem zawieźli go do wytwornego hotelu.
- Czy tak śpią u was wszyscy jeńcy? - spytał Karbasow wskazując na nocny stolik z telefonem, 
na jedwabie i puchy wspaniałego łoża.
- Ach, generale... To tylko dla generała!
- Czy tak jedzą jeńcy w obozach? - i znów wymownym gestem wytknął szampany, sosy zimne 
i frykasy na półmiskach.
- No, nie... Oczywiście to tylko dla generała!
- Więc proszę o zwykły wikt jeńca i koc obozowy;
- Ależ, generale... To tylko drobny dowód uznania żołnierza dla żołnierza! Wobec naszej 
współpracy, naszego braterstwa broni... Generał rozumie?
- Rozumiem. Widocznie ogłoszono już zawieszenie broni.
- Generał raczy żartować?
- Bynajmniej. Jestem żołnierzem. Mam rozkaz bić was, gdzie się da i jak się da. Czy ten rozkaz 
został odwołany?
Próbowali z nim Niemcy tak i siak o wyprawie kultury zachodniej na Moskwę. Płakali rzewnie 
nad upadkiem wiary prawosławnej, nad strasznym schamieniem, nad niewolą narodu rosyjskiego... 
Trącali strunki ambicji osobistych, bogactwa, sławy. Karbasow na wszystko kiwał głową, że 
owszem, słyszy, rozumie, i wciąż powtarzał po niemiecku: - Jawohl, haben Sie noch einen Befehl?
Wtedy zmienili ton:
- Żarty sobie stroisz, chamie jeden?! Odrzucasz wyciągniętą dłoń wehrmachtu? Poznasz, 
lumpie, że konanie trędowatych nie jest najgorszym konaniem!
Wtrącili do oflagu. Najstarszy rangą, prosty i prawy, stał się wkrótce Karbasow seniorem tego 
bractwa szpady skruszonej, autorytetem moralnym. Kiedy więc powiedział, że jeńcy wojenni nie 
mogą być zmuszani do robót w przemyśle zbrojeniowym, wybuchł strajk.
Zjechała komisja śledcza.
- Bunt?!
- Nie - odrzekł Karbasow - nie bunt, my korzystamy tylko z prawa międzynarodowego: jeniec 
wojenny nie może być przymusowo zatrudniony w przemyśle pracującym na szkodę jego 
ojczyzny. Prawa tego przestrzegacie zresztą wobec Anglików i Amerykanów, Polaków zaś i 
jeńców radzieckich zmuszacie do pracy na rzecz wehrmachtu. Nie chcemy dłużej tego tolerować.
Niemcy też nie chcieli tego tolerować. Wyobrażasz sobie, jak ich rozparcelowali! Karbasowa 
zesłali do Dory. Wiesz już: góra nadziewana obozem. We wnętrzu tej góry wapiennej, w jednym z 
niezliczonych korytarzy, generał czyścił płytki z nieznanego metalu; płytki te były następnie 
wmontowywane w pociski pod nazwą "V-1". Ale generał o tym nie wiedział. Odcięty od innych 
korytarzy i hal podziemnych, wiedział tylko, że ma oczyścić tyle i tyle płytek, a wtedy dostanie 
przepisową lurę. Na powierzchnię ziemi wychodził raz na trzy miesiące. Za każdym razem pytano 
go, czy nie woli wrócić do hotelu w Berlinie. Za każdym razem generał odpowiadał: - Jawohl, 
haben Sie noch einen Befehl?
Przewieźli go do nas onegdaj z transportem ślepych i gruźlików, którym oczy lub płuca wyżarł 
wapienny pył Dory.
Dopiero onegdaj dowiedziałem się od Karbasowa, że nigdy nie był pod Kołodzianką, że zatem 
rozkaz do Lońki sfałszowano na sztabowym blankiecie Karbasowa (skorzystali, dranie, z tego, że 
przy nim znaleźli plik blankietów, pieczątkę, wzory podpisów i dyslokację wojsk).
Ale wtedy, w ten ranek rośny, pastelowy, słuchając słabnącej kanonady, daleki oczywiście 
byłem od myśli, że giną ostatnie czołgi Lońki, że jego oddział, jedyna obrona tysiąca aut i 
furmanek, zwabiony został w sam środek niemieckiej dywizji pancernej.
Pierwsza szarża 
Jedliśmy, pamiętam, znakomity bigos myśliwski roboty Kiczkajłły i pasztet pod prawdziwą 
kawę. Pamiętam dobrze ten ostatni nasz posiłek. Był Kiczkajłło, był intendent Żułow, nachalny 
komik i złodziej wytrawny, nieuchwytny, była doktor Luba, z przydomkiem "doktor Klukwa" , 
poważny kardiolog, szorstka, opancerzona rzeczowością jak wszystkie kobiety brzydkie, nieśmiałe 
i mądre. I była despotyczna, o królewskiej urodzie siostra Agłaja, "siostra panująca" - według 
zgodnej opinii chorych na oddziale.
Kończyliśmy właśnie śniadanie, pogodne, majówkowe, kiedy wypadł z brzezinek ten sam 
motocykl, i odtąd wydarzenia potoczyły się jak kamienie z urwiska - jedno na drugie, na zbitą 
masę.
Lejtnant o twarzy manekina wyskoczył z przyczepy i zupełnie mnie ignorując (bądź co bądź 
byłem tu dowódcą) podszedł wprost do "babińca", jak nazywaliśmy kolumnę samochodów z 
ewakuowanymi żonami oficerów. Coś tam począł tłumaczyć wskazując za rzekę.
Wstałem od "stołu" (jedliśmy na pace z lekarstwami) i zeskoczyłem z ciężarówki. Kiczkajłło 
jak zwykle skoczył natychmiast za mną i niespodzianie narzucając mi szynel na ramiona 
powiedział półgłosem:
- Nagan ja tobie, dochtor, w kieszeń włożyw.
Przepchałem się przez tłum, otaczający lejtnanta. Promieniujący blaskiem butów oficerskich i 
butą sztabową, kończył właśnie opowiadanie o zajęciu Kołodzianki:
- ...w ten sposób cały korpus niemiecki został otoczony. Generał Karbasow polecił was 
powiadomić, że droga wolna. Naprzód za mną na tamten brzeg!
W tej chwili rozwarło się niebo nad nami i tłum prysł zostawiając kilku na ziemi. Artyleria 
niemiecka biła szrapnelami po drodze. Biła celnie, na pewniaka. Huraganowym ogniem po 
mistrzowsku przebiegła drogę niczym klawiaturę i całą furię pocisków skupiła na olszynce. Z 
olszynki na otwarte pole wyskoczył jak oparzony nasz szwadron, ostatnia możliwość oporu. Od 
szwadronu biegł meldunek, że dowódca i kupa jeźdźców zabici.
Lejtnant z podoficerem ustawiali już kolumnę taborową do przeprawy na tamten brzeg. 
Podszedłem do nich.
- Czy nie wydaje się wam dziwne, lejtnancie, że Niemcy biją do nas z tyłu? Mówiliście, że są 
otoczeni.
- To luźna grupa, która chce się przebić. Musimy czym prędzej...
- Hladi, hladi! - przerwał Kiczkajłło wskazując na tamten brzeg.
Dwa nasze czołgi gnały do nas jak opętane. Pierwszy całym impetem wpadł na poleszucki 
mostek i wraz z nim runął w dół. Drugi czołg brawurowo stoczył się z urwiska, przebył płytką 
rzeczułkę i wyskoczył na naszym brzegu.
W otwartej wieży stał Lońka - Lońka straszny, oszalały.
- Zdrada!!! - krzyknął dziko, wskazując na lejtnanta. Poczułem uderzenie, jakby kto zdzielił 
mnie deską w ucho. To kierowca-podoficer strzelił do mnie z boku, na dwa kroki, i skoczył do 
motocykla. Lejtnant leżał już na ziemi: Kiczkajłło z tyłu ruchem błogosławiącym spuścił na niego 
ręce - i tamtemu pękł kręgosłup.
Wyrwałem z kieszeni nagan, nie mierząc zastukałem po uciekającym z kolana. Był już na 
motocyklu, ale chciał raz jeszcze strzelić do mnie, wtem złapał się za bok, nisko się pokłonił i tak 
już został.
- Wszystkich mi wytłukli, rozumiesz, wszystkie czołgi! - rzucał Lońka z wieżyczki obrotowej. - 
Jesteśmy w matni! Niemcy są wszędzie. Patrz, patrz!
Z bladozielonej zadymki brzezinek wychodził pierwszy czołg niemiecki jak ogromny jaszczur, 
paleosaurus jakiś. Za nim drugi, trzeci... Cała dywizja pancerna wypełzła z ukrycia na otwarte pole 
- jawnie, ociężale, z pogardą dla osaczonego taboru. Nie do boju przecież szła, ale na masową 
egzekucję!
- Ot tabie i lulka! Ratuj, dochtor, z takoj choroby!
Kiczkajłło powiedział głośno to, co czytałem w oczach wszystkich. Ratuj! Zaraz! Za minutę 
będzie za późno.
Wystrzelają co do jednego... Którędy tu zwiać? Całe życie stało się nagle treścią kilku sekund. 
Wszędzie równina otwarta, tylko na prawo, o dwa kilometry, lasek. Ale droga do niego leży pod 
ogniem frontowym wszystkich czołgów niemieckich. Do tego lasku przecinając teren głębokim 
wąwozem wpada Supraśl...
- Lońka! Jakie dno rzeki? Głęboka?
- Dno piaszczyste, twarde, miejscami szuter. Woda mała. Koniom po kolana, czasem po 
brzuch...
- Na koń! - zawołałem. - Kto nie chce do niewoli, na koń za mną!
Rozsypał się szwadron po polu, a za nim w drugiej linii ustawiały się spiesznie ciury obozowe 
na koniach bez siodeł, wyprzężonych z furmanek, jaszczy i szpitalnych wozów.
Poruszyły się długie ryje dział czołgowych wietrząc wspaniały łup. Te Azjaty szykują, zdaje 
się, szarżę kawalerii? Z szablami na czołgi? Prosimy, prosimy... Kilka pancernych jaszczurów 
cofnęło się nawet, aby mieć większe pole ostrzału, i tylko jeden wysunął się na czoło, stanął na 
stromym zakolu Supraśli panując nad krętym korytem rzeki.
- Lońka! Musisz strącić tego "tygrysa" z zakola. Za wszelką cenę. On jeden może nam 
przeszkodzić.
O, Lońka nie darmo nosił żeton najlepszego snajpera korpusu! Żebyś ty widział ten pojedynek, 
ten koncertowy pojedynek! Za trzecim strzałem Lońka trafił w gąsienicę i prąc naprzód walił w 
"tygrysa" jak w bęben - skóra leciała płatami! Dotarł do wody, wyskoczył w biegu z załogą i puścił 
własny czołg do rzeki - niech się nie dostanie Niemcom!
Pędząc korytem Supraśli pod osłoną wysokiego brzegu, porwałem Lońkę z załogą na siodła 
luzaków i mknąłem co tchu w końskich piersiach z biegiem rzeki do lasu.
Wpadliśmy między drzewa. Jeszcze kilometr, jeszcze dwa... las się skończył. Przed nami leżały 
ścierniska jakiejś wsi, a dalej gęste bory. Kiedyśmy wyskoczyli ze wsi biegnąc do owych borów, 
nadziała się na nas kompania strzelców niemieckich. Na rowerach podróżowali!
Aż dech zaparło z radości. Wróg niedościgły, wróg przemożny, niszczący z wysoka, z daleka i 
po łajdacku - nareszcie przed tobą, dosiężny w otwartym, równym boju!
Wpadli oni na nas jadąc spokojnie piątkami, z odległości mniej więcej trzystu metrów.
Ledwo zdążyłem osadzić gniadosza i w półobrocie wyśpiewać komendę do szarży:
- Eskadrooon! K ataakie szaaaszki, won!
I poszliśmy na nich w błysku kling, z gwizdem i świstem, z całą furią, w jakiej wyzwolić się 
może dwustu piętnastu chłopa i dwie kobiety: doktor Klukwa i siostra Agłaja.
Partyzantka 
Pamiętamy najlepiej wszystko, co pierwsze: pierwszą książkę, pierwszy dzień szkolny, 
pierwszy zarobek, pierwszą miłość... Jakże mógłbym puścić w niepamięć cokolwiek z pierwszej 
mojej szarży na kolumnę rowerzystów niemieckich?!
Przeżyłem potem wiele potyczek, podchodów, zasadzek i nieraz nie było innego wyjścia, jak 
przylgnąć do grzywy końskiej i rwać przed siebie z kopyta. A czy to szarża, czy ucieczka, odwaga 
czy strach - doprawdy trudno odróżnić. Jak to zwykle na wojnie - pomiesza się wszystko, 
pozaciera, pogmatwa... Tylko człowiek pozostaje wyraźny. Tak, człowiek na wojnie, pozbawiony 
wszystkiego, co hamuje, osłania, maskuje, jest bardzo wyraźny - odrażający lub piękny.
Oddział nasz toczył się kulą bilardową przez zieleń Podlasia. Żółkło listowie, zbliżała się 
jesień, a ta bila popychana kijem niemieckim to z tej, to z tamtej strony, jakoś do swej łuzy trafić 
nie mogła.
Władza niemiecka w pierwszych dniach wojny parła na główne szlaki komunikacyjne i miasta. 
Teren wiejski wyglądał jak morze gdzieniegdzie usiane rafami, ostatecznie możliwie dla małej 
żeglugi. Łatwiej było wtedy oderwać się od pościgu, umknąć daleko, uderzyć znienacka.
Ale najeźdźca jeszcze nie pokazał, co umie. Nie było powszechnego ruchu oporu, organizacji, 
kontaktów, pomocy... Walczyliśmy samotnie, na oślep, nie wiedząc, gdzie jeszcze są nasi, dokąd 
iść, w którym kierunku.
Po dwóch nieudanych próbach straciłem nadzieję przedarcia się do swoich. Front galopował na 
wschód. Zwycięstwa niemieckie wróżyły długą wojnę. W nieustannych walkach oddział topniał. 
Nadchodziła zima. Trzeba było czym prędzej zaszyć się jak zwierz w mateczniku i przetrwać do 
wiosny.
Tak więc w listopadzie zacząłem za namową Kiczkajłły przedzierać się do Puszczy 
Białowieskiej.
- Miaso tamuj samo wkoło biega: oleni i kozy, i kabany... U naszym lesu, za Browskoj Werstoj, 
to i Ryntgen nas nie zobaczyt. Żyć tamuj budemo jak u rajskom sadu.
Rzeczywiście, myślałem, słuchając opowiadań Kiczkajłły, zwierzyny tam pod dostatkiem, 
ludność okoliczna - same Kiczkajłły lub ich kumy, swaty, szwagry; las nieprzebyty, zwarty, o 
powierzchni bez mała tysiąc dwieście kilometrów kwadratowych. W tej kniei nawet sam 
"Roentgen" nas nie odnajdzie.
W końcu listopada minęliśmy Kamieniec Litewski. Niedaleko już było do Hajnówki. Oddział 
stopniał do czterdziestu jeźdźców. I tu w widłach Leśnej, prawej i lewej, wpadliśmy w potrzask. 
Zostałbym tam na bagnistych błoniach, gdyby nie Maksym Górki... Nie rozumiesz? Zaczekaj 
trochę, wytłumaczę. Ale doktor Klukwa została.
Doktor Klukwa.
Posłuchają Doktor Klukwa Są kwiaty, które rozkwitają o zmroku.
Są istnienia ludzkie, które promieniują dopiero w warunkach nieludzkich.
Doktor Luba została przydzielona do szpitala w Białymstoku na krótko przed wybuchem 
wojny. Wiedziano o niej tyle, że mimo młodości ma reputację poważnego lekarza i że jest 
wyjątkowo brzydka: niewysoka, krępa, bezbrewa, o twarzy czerwonej i murzyńskich ustach. 
Pewnego razu, gdy zwróciła uwagę siostrze Agłai na jakieś zaniedbanie, ta po jej odejściu 
pogardliwie wydęła ładnie wykrojone usta i powiedziała na całą salę:
- Też mi doktor!... Klukwa mrożona!
A intendent Żułow, psycholog spod ciemnej gwiazdy, już po paru dniach oszacował:
- Nie kobieta, ale chronometr!
I odtąd zdanie o niej wahało się pomiędzy klukwa a chronometrem, takie coś bardzo zimne, 
wysokiej precyzji i, ostatecznie, potrzebne.
Podczas przeprawy skoczyła bez namysłu na siodło i pomknęła za nami porywając swoim 
przykładem Agłaję, Obecność jej zauważono dopiero po szarży. Zatrzymała nas przez dobry 
kwadrans na pobojowisku: najspokojniej kompletowała apteczkę. Jakże przydały się później te 
lekarstwa i środki opatrunkowe! Wyrwaliśmy się przecież jak z pożaru, bez żadnego zaopatrzenia.
Kołowaliśmy w pierwszym miesiącu na podminowanym terenie, na tyłach wehrmachtu, 
znacząc swój szlak trupami zagnanych koni, straconych towarzyszy i dymem palonych taborów 
niemieckich. Ludzie chudli, twardnieli i hartując w ogniu walk charaktery, z podziwem patrzyli na 
tę kobietę. Ona z każdym dniem rosła, prostowała się w siodle, niezmordowana, nieustraszona! 
Pochłonięty komendą zdałem jej rannych, a ona wzięła pod opiekę jeszcze kuchnię.
Mówili o niej wciąż jeszcze "doktor Klukwa", ale za plecami - i to było złe. Coś w oddziale 
wzbierało, aż wypłynęło przy praniu.
Na pierwszym bezpiecznym postoju w zapadłym folwarku zarządziła odwszenie i generalne 
pranie.
- Przez trzy dni wytrzymacie bez bielizny!
Trzeba było widzieć tę "bieliznę" nie zmienianą od miesiąca, te onuce czarne i lepkie! 
Kiedyśmy jej podawali - mówiąc wykwintnie - ineksprymable, tośmy się sami odwracali.
A ona nic - brała jak koronki brabanckie, oglądała na wszystkie strony:
- Tu łatka konieczna... A tu guzik trzeba przyszyć... Kiedy człowiek cały jest jak urwany, 
niepotrzebny guzik, takie powiedzenie oszałamia. Ma w sobie coś z rodzinnego ciepła, przypomina 
odezwanie się matki, żony, siostry - o urwanym guziku, o tym, jacy ci mężczyźni są jednak 
nieporządni...
Zagnała, do roboty Agłaję i dwie kobiety z folwarku... Patrząc, jak dobrze zorganizowała 
pranie, jak zręcznie sama pierze, zagadnąłem, kiedy i gdzie nabrała takiej wprawy.
- Byłam kiedyś robotnicą w pralni mechanicznej. Nastał wreszcie "czysty dzień". Stanęliśmy w 
kolejce przed tak zwaną pralnią. I oto kiedy Lońce dała jego porcję czystej, pachnącej uczciwym 
mydłem bielizny, Lońka klepnął ją wolną ręką po plecach i zawołał wesoło:
- Aj da, klukwa, jagoda choroszaja!
Wszyscy podchwycili: klukwa, jagoda piękna, nasza jagoda! śmiech gromady może zabić - 
wiadomo - i może z nią związać na zawsze.
Wtedy właśnie słyszało się śmiech serdeczny, wyzwalający śmiech, jak poklask przy 
nadawaniu najwyższej godności: nasza doktor Klukwa! 
Zauważyłeś chyba, że nie tyle wyraz jest ważny, ile treść uczuciowa, intencja, z jaką się mówi. 
Najbardziej uprzejmy wyraz, zaakcentowany złośliwie, może nas dotknąć - i odwrotnie. Pamiętam 
starego wychowawcę, który w chwilach rozrzewnienia czy ubawienia mówił do dziecka: "Ach ty, 
hyclu jeden"... Tyle w tych słowach było miłości i zrozumienia, tyle ciepła biło z dłoni, którą 
zwykł był kłaść wtedy na głowie, że niejeden tęsknił do chwili, kiedy znów usłyszy te słowa. 
Niechby kto inny spróbował nazywać hyclem, oho! Od razu sprawa poszłaby do rady 
wychowanków, do sądu koleżeńskiego - kto wie - zażądano by może usunięcia z zakładu takiego 
pedagoga. 
Tak więc doktor Luba, przez ogólną aklamację śmiechem, jawnie została Klukwą, matką 
miłosierną oddziału.
Szła z nami do walki, dzieliła niewygody i głód. Opiekowała się kuchnią, pielęgnowała 
rannych, żegnała konających, a żywym dodawała otuchy w chwilach rozterki na postojach. Miała 
w sobie moc matczyną i słowa proste, kojące - doktor Klukwa, piękna kobieta!
Mówiłem, że brzydka, i coś tam o murzyńskich ustach? Ależ... Tak było w Białymstoku! W 
oddziale stała się najpiękniejszą kobietą.
Nie, nie żartuję. Poważnie: dalibyśmy się o to porąbać. Klukwa brzydka? Nasza Klukwa? Co za 
nonsens... Nie ma takiej na całym świecie!
Nie wierzysz? Jak by ci to wytłumaczyć..- Pomyśl: dla dziecka dobry, miły, kochany i ładny - 
to jedno i to samo, nie widzi brzydoty tego, kogo kocha; dla matki bodaj najbrzydsze dziecko jest 
ładne, dla kochających nawet ułomność zaciera się i niknie.
Widzisz, zawsze tam, gdzie występuje wielka treść głębokich uczuć - kwestia formy, urody 
staje się nieistotna. A myśmy żyli wielką treścią, pełną prostych, twardych, niezakłamanych serc.
Nawet Kiczkajłło w swym sercu oddanym Agłai stwierdzić musiał przewagę Klukwy. 
Porównując z nią narwaną i samolubną Agłaję nieraz wzdychał:
- Kab ona chocia czutoczku jak doktorsza była!
- Mnie się wydaje - powiedziała raz Klukwa - że moje życie dotychczas było tylko 
przysposobieniem do tego, aby was wszystkich spotkać i przeżyć z wami najpiękniejsze dni.
- Najpiękniejsze? Daj mi spokój z takim pięknem!
- Nie możesz dziś sądzić obiektywnie, bo ci odparzyny dokuczają. Ale spróbuj, pomyśl: walka 
o twoje istnienie i o miliony istnień, walka jako sprawdzian woli, charakteru, umysłu! Pomyśl: 
jesteś potrzebny komuś, gromadzie całej. Pomyśl wreszcie, że jesteś lubiany, ceniony, masz 
przyjaciół pewnych, niezawodnych, jak Lonia na przykład. Prawda, Lonia?
Lońka zdecydowanym kłębem dymu potwierdził przyjaźń pancerną na dozgonnych trybach.
Uderzyło mnie to, że Lońka tak zwykle towarzyski, rozmowny - w jej obecności nie tyle 
mówił, co kopcił. Wprawdzie głęboko przeżył stratę swoich czołgów, ale. otrząsnął się już z tego, 
znów był - czy też na pozór był - beztroski, żywiołowy i cięty. Poważnie brał tylko maszynę, a 
kiedy mu jego maszyny rozbito - została nie załatwiona sprawa osobista między bliżej nie znanym 
Adolfem Hitlerem a kapitanem czasu wojny, Leonidem Czeczugą, znanym kawalarzem i 
konstruktorem w cywilu.
Tym dziwniejszy - przy usposobieniu Lońki - wydawał się wpływ Klukwy na niego. Milkł przy 
niej, miękł jakby w odprężeniu czy zadumie. Wyglądał jak człowiek, który po długiej wędrówce 
trafił nareszcie do domu. Dobrze jest, ciepło, wygodnie; nie trzeba udawać ani nawet mówić - 
rozumieją cię bez słów..
I siedział tak w milczeniu wieczorami po ostatnim posiłku, jeżeli tylko okoliczności na to 
pozwalały. Wszyscy już się pokładli, a w mroku długo jeszcze zapalały się i gasły świetliki ich 
"fajek pokoju", właściwie fajki i papierosa.
- Dwoje bezprizornych - stwierdziłem pewnego razu, odwracając się na drugi bok. - Co za para; 
Lońka-dynamit, Lońka-tancerz, pierwszy zapiewajło, czarujący szelma w każdym calu, i - mama 
Klukwa! Potrafią tak milczenie jak modlitwę odmawiać.. 
I przypomniał mi się nagle inny wypadek sprzed wielu lat, kiedy na Lońkę zeszło milczenie. To 
było właśnie z Sonią...
Mówiłem o tym? Nie? Szkoda. To ładna historia.
No, więc tylko po krotce: Lońka miał wtedy siedemnaście lat i przeżywał pierwszą i, zdaje mi 
się, najprawdziwszą miłość.
Stało się to zaraz po tym, gdy Dymił-Wanycz przerobił Lońkę z wesołego złodziejaszka na 
ucznia szkoły mechanicznej. Wyjechaliśmy wtedy na kolonie letnie, raczej na roboty letnie, do 
majątku naszego zakładu. I tu ten szałaputa spotkał ją, Sonię, studentkę o trzy lata od niego starszą 
i ciężko chorą na serce (w tym samym zresztą roku umarła).
Spostrzegłem, że z Lońką dzieje się coś niezwykłego, bo co wieczór chodzi do czytelni - on, 
który czytać nie lubił! I podpatrzyłem: siedzieli naprzeciw siebie, każde ze swoją książką. Od czasu 
do czasu któreś z nich podnosiło głowę, coś mówiło, i znów milczenie, szelest odwracanych 
kartek... Nie mogłem oczu od nich oderwać. Rzecz niepojęta, misterium jakieś... Skąd u Lońki 
subtelność taka, ta bruzda czujnego skupienia, ten uśmiech wtajemniczenia...
Czyżby teraz, po latach, znowu miłość bez słów, misterium miłowania?
Tego ci nie powiem. Na pewno wiedzą tylko Lońka i Klukwa. A oni to z sobą zabrali... 
W matni 
Niedaleko już było od Hajnówki. Nazajutrz mieliśmy dopaść Puszczy Białowieskiej.
Zanocowaliśmy we młynie nad Leśną. Nie śniło się nam oczywiście, że pogoń na autach rusza 
za nami z Kamieńca.
Nazajutrz śnieg padał gęsty. Niewielkie miało się pole widzenia. Wychodziliśmy już z młyna, 
kiedy Lońka spostrzegł, że nie ma krokodyla, maskotki z czołgu (zawsze tego krokodyla zawieszał 
koniowi na szyi). Wrócił do stodoły, gdzieśmy nocowali.
Tymczasem oddział poszedł.
- Zaraz dogonimy!
We młynie zostało nas siedmioro: ja, Lońka, Klukwa, Agłaja, Kiczkajłło, Waszczuk i Klimow.
Lońka długo nie wracał. Wreszcie wyszedł zdenerwowany.
- Nie mogę znaleźć... A może zostawiłem w chacie u młynarza? Wieczorem przecie jedliśmy 
tam...
Poszedł do chaty, ale zaraz stamtąd wyskoczył.
- Niemcy tuż za chatą! Widziałem przez okno! Rzuciliśmy się w przeciwną stronę, do ogrodu, 
który łagodnie schodził do rzeki.
Na przełaj, myślałem, za rzeką spotkam się ze swoimi.
Tymczasem przesadzając płot wpadliśmy Niemcom jak piłka do kosza. Cały młyn był 
obstawiony, a ogród najmocniej. W oddali już się gotowało: Niemcy zaszli moim od rzeki.
Nietęgi był z Lońki jeździec. Wiadomo - pancerny. On jeden z nas nie wziął płotu i zarył się w 
śnieg.
Widziałem, jak Klukwa stanęła nad nim opędzając się od doskakującej zgrai.
Widziałem, jak Klimow zwalił się z konia.
"Walą do nas jak do kaczek!" - pomyślałem zawracając, by pomóc Lońce, ale w tej chwili 
gniadosz miękko osiadł, znieruchomiał na sekundę i jakby po namyśle - rąbnął o ziemię..
Nim się spod niego wygramoliłem, już mnie mieli. Powiedli do chaty mnie, Kiczkajłłę, Lońkę i 
Agłaję. 
Na śniegu w ogrodzie zostali Klimow, Waszczuk i Klukwa...
Czekaliśmy pod ścianą w kajdankach (tak byli przezorni i pewni, że wieźli ze sobą kajdanki z 
Kamieńca!).
Za rzeką zamierała bitwa. Jak się później dowiedziałem, oddział kosztem dziesięciu zabitych 
przebił zaporę pogoni i w sile dwudziestu trzech ludzi poszedł do puszczy.
A było nas kiedyś dwustu siedemnastu...
Psycholog z trupią główką 
Staliśmy w kajdankach pod ścianą w chacie młynarza. On sam z żoną i drobiazgiem dygotał w 
kącie ze strachu. Pośrodku chaty i wzdłuż ścian rozsiedli się esmani. Odpoczywali ćmiąc cienkie, 
ersatzowe cygara.
Wtem wszystkie esesy zerwały się na nogi, i odrzuciwszy głowy w tył, wyciągniętą ręką kogoś 
odpychały.
Na progu stał młodzik w jasnej kurtce, tak samo odpychając ich dłonią, posągowy, w postawie 
Cezara na Forum Romanum.
- Heihitl! - zawołali dziko i stuknięciem obcasów na "spocznij" zamknęli rytuał.
Młodzik podszedł do okna, cisnął na stół skórzane rękawice, potem czapkę z trupią główką, 
odsłaniając czoło wysokie, wypukłe i już zmarszczkami pokryte. Twarz blada, mówiąc z lekarska - 
leukopatyczna, byłaby może nawet ładna dla amatora urody wyniosłej i martwej, gdyby nie usta - 
zamiast ust była kreska jak po cięciu. "Subnordyczny krótkogłowiec" - oszacowałem go z nałogu 
klasyfikowania.
- Gospodarze? - zapytał esmanów ich cezar wskazując na młynarza w kącie. - Dali nocleg 
bandytom? Raus! - i wymownym, likwidującym ruchem wąskiej dłoni dokończył rozkaz.
Na ten gest esmani powlekli młynarza za próg.
- Nocleg - odezwałem się spod ściany - został na nich przeze mnie wymuszony. Za to ręczę 
słowem.
Odwrócił się żywo, szukając spojrzeniem wśród jeńców tego, który przemówił po niemiecku.
- Patrzcie, nawet słowem ręczy... Jakim słowem, bandyty?
- Proszę zwrócić uwagę, że walczymy w mundurach, W mundurach Armii Czerwonej.
Podszedł z wolna i podrzucając w ręku sztylecik trochę większy od kozika badał mnie 
przenikliwie. Oczy miał duże, chabrowe i mocno przekrwione. Malarz rzekłby: piękny błękit 
berliński w krwawe żyłki. W cieniu filmowych prawie rzęs, w spojrzeniu tych oczu żyła mroczna 
prawda poznanej nicości i starcza beznamiętność. Ten młodzik był bardzo, bardzo stary.
- Coś za jeden? - spytał krótko.
"Chcesz wiedzieć, cezarku z trupią główką - myślałem - chcesz koniecznie wiedzieć, jak się 
nazywam, jaką mam rangę; ilu ludzi jeszcze zostało w oddziale, dokąd poszli. Będziesz badał 
inteligentnie, na wytrzymałość nadludzką, a potem oddasz jeden strzał w ogrodzie, obok trupów 
Klukwy i młynarza... Nie, skończymy to wcześniej i bez bólu."
- Mów - powtórzył - coś za jeden?
- Człowiek - odrzekłem obojętnie, aby go rozjątrzyć; niech kończy od razu.
- To nie odpowiedź! Co to znaczy: człowiek?!
I oto w odpowiedzi nawinęło mi się zdanie z Gorkiego, zdanie, na temat którego w szkole 
pisałem wypracowanie:
- Człowiek to brzmi dumnie!
Ten aż odstąpił na krok ze zdumienia.
- Dumnie? Człowiek... dumnie? Zadygotał w paroksyzmie śmiechu:
- Fi... fi... fi-ło-zof!
I nagle poważniejąc, skoczył do mnie:
- Diergaczow? Doktor medycyny i major czasu wojny?! Ex auribus cognoscitur asinus!
Podniósł sztylecik na płask i uderzając mnie z lekka po nosie do taktu słów:
- Ty Platonie, Demokrycie - wymyślał, jakby to były najbardziej plugawe wyzwiska. - Kancie, 
Heglu, Mahatmo kozacki! Więc taki jest twój kościec psychiczny: wiara w człowieka? Ja ci go 
pokażę w całej okazałości! O, ja nie darmo studiowałem psychologię... Obedrę cię ze wszystkich 
złudzeń i nic ci nie zostanie prócz pieskiej powinności! Pójdziesz ze mną na łowy, jak dotychczas 
na nas chodziłeś - śmigły, inteligentny i desperacki. Będziesz wyżłem pierwszej klasy w wielkich 
łowach na człowieka...
Kiczkajłło robi karierę 
Były słuchacz psychologii, gestapowiec w byłej republice austriackiej, dywersant na tyłach 
armii francuskiej, wreszcie dowódca oddziałów specjalnych SS, hauptsturmführer Gustaw Kniedl 
przeznaczył mnie na rozkład człowieczeństwa w obozie dla jeńców radzieckich w Komorowie.
Na pewno słyszałeś - także vernichtungslager... Ale nasz Majdanek wobec Komorowa - to 
pensjonat. Trudno uwierzyć? Nie sprzeczajmy się o stopień w skali porównań. Fakt, że proces 
obrotu miazgą ludzką odbywał się tam szybciej i w formach bardziej prymitywnych.
Trafiliśmy podle: ja do budowy szosy, Lońka - do latryn, Agłaja - do przebierania zgniłej 
brukwi. I tylko Kiczkajłło zrobił karierę: awansował na pierwszego kłusaka obozu.
W, tym samym czasie, kiedy ja truchcikiem biegałem z kamieniami od piramidy do piramidy, 
w śnieg lub mróz grudniowy, pod świst bykowców i ujadanie vorarbeiterów: "Schneller, schneller, 
looos!", kiedy Lońka bez przerwy czerpakiem wypróżniał doły kloaczne, Agłaja zaś stojąc po 
kolana w posoce brukwianej wykrawała w piwnicy zdrowe oczka zmarzniętych steckrüben - 
Kiczkajłło wzbudził tęsknotę powszechną za końską dolą pod dobrym panem.
Zaczęło się od tego, że nazajutrz po przydzieleniu Kiczkajłły do wagenkolony kuchni nr 1 
przybyła platforma z kuchni nr 2, naładowana ziemniakami dla batalionu wartowniczego (nam 
dawali zgniłą brukiew na wodzie). W zaprzęgu szło dwunastu jeńców. Zatrzymali się przed bramą 
czekając, aż przyjmie od nich wóz wagenkolona tej kuchni. Tymczasem wyszedł do nich 
Kiczkajłło, założył z głupia frant postronki i sam wciągnął platformę za bramę!
Na ten widok wyskoczył szef kuchni. Pomacał mięśnie Kiczkajłły i kazał mu przeciągnąć linę z 
tamtymi. Wyobraź sobie, że Kiczkajłło przeciągnął! Pospadali, gdy się nadął i szarpnął. Byli to 
wprawdzie jeńcy już obozem wycieńczeni, Kiczkajłło zaś miał jeszcze w płucach wiatr leśny, 
jednakże było ich dwunastu!
Szef kuchni natychmiast zabrał Kiczkajłłę do bekleidungskammer. Wrócił stamtąd Kiczkajłło 
w wysokich butach gumowych, w żółtych rajtuzach dragonów carskich, w zielonej kurtce 
austriackiej, w rogatywce polskiej z dzwoneczkami na każdym rogu.
W tym papuzim stroju pobiegł nazajutrz za kłusaka. W lekkim dwukołowym wózku 
ekonomskim, z biczyskiem jak wędka angielska, siedział szef kuchni nr 1, oberscharführer Solde, i 
kierował lejcami - poprzez mumsztuk w ustach Kiczkajłły - wprost do kuchni nr 2.
Szef kuchni nr 1 czuł pogardę dla szefa kuchni nr 2, pogardę najwyższą, jaką tylko żywić może 
prawdziwy menażer cyrkowy dla koniucha, oberscharführer dla zwykłego scharführera.
Scharführer Kuperman, zależny poniekąd służbowo i poniżany na każdym kroku grandezzą i 
włoską elokwencją oberscharführera, nienawidził go nienawiścią zadawnioną, z cywila, 
nienawiścią nie do ugaszenia, jaką zapłonąć może Prusak do Tyrolczyka, lump do jaśnie pana z 
afiszów cyrkowych.
Zajechał Solde swoim faetonem pod barak Kupermana, ten wyszedł na spotkanie wycierając 
ręce o fartuch i wtedy odbyła się rozmowa, która zaciążyła później na naszych losach.
- Buon giorno, mój Kupermanie! Jak zdrowie?
- Dziękuję... owszem... - burknął Kuperman spoglądając chmurnie (zwrot "mój Kupermanie" 
działał na niego jak uderzenie bicza).
- Wyglądacie jednak nieszczególnie, mój Kupermanie. Patrzycie na mnie con amore, chciałem 
powiedzieć, z miłością, jak chore dziecko. Co wam jest, mój Kupermanie?
- Nic mi nie jest! - krzyknął Kuperman. - Proszę oberscharführera nie strugać ze mnie wariata!
- Lento, mój Kupermanie! Po co mówić con molto espressione, z tak wielkim uczuciem? Corpo 
di Bacco! Znamy się przecież tyle lat... Pamiętacie, mój Kupermanie, ten dzień, kiedy przywiozłem 
z Bolonii Beppo Fanari, człowieka-skałę? Musicie pamiętać, bo Beppo was wtedy skopał za 
brudny brzuch konia, którego miał podnieść na arenie. Die guten, alten Zeiten... To był siłacz, na 
którym się zarobiło. Ale Bóg miłosierny - e sempre bene! Mam oto siłacza, który wart jest trzech 
Fanarich! Dieser Kitzkeile w zaprzęgu - to majątek, duży majątek! Po wojnie - chi lo sa?... -. Po 
wojnie znów będziecie rozlepiać afisze cyrku Augusta Solde, o człowieku-skale, o człowieku-
fenomenie, tym razem będzie to Ernesto Kitzkeile! Miejcie to na uwadze, mój Kupermanie, i nie 
piszcie więcej donosów, że dorabiam się tu złota i kamyków, Polecam to waszej sapiencji,.3 Buona 
sera!
Oberscharführer Solde skinął z wysoka ręką, po czym ujął znów lejce.
- Prestissimo! - zawołał i ciął Kiczkajłłę biczem przez rogatywkę.
Zajęczały janczary. Kiczkajłło pognał w cwał;
- Gut nass! - zakrzyknął zjadliwie Kuperman, ale Solde nie słyszał.
Rozparty wygodnie w eleganckim powoziku, strzelając z bicza do taktu melodyjnie 
brzęczących janczarów, mknął przez obóz, ku uciesze wszystkich pomniejszych führerów, z 
codziennym raportem do siedziby lagerkommandanta.
Niósł go Kiczkajłło równym, mocnym kłusem, mijając ludzi, którzy już ledwo poruszali 
nogami; ludzi jak widma, jak strzępy człowiecze... Podnosiły się głowy znad stosów rozbijanych 
kamieni, z dołów kopanych, znad dyszla ciągnionej platformy. W oczach zapadłych, w oczach bez 
życia, wygasłych, zapalały się nagle ogniki zazdrości i pożądania:
- Ech, kłusak-faworyt! Ten ci dopiero ma życie..?
- Podobno go Solde sam karmi. Codziennie kąpie i waży, czy aby broń Boże deka nie ubyło.
- Mówią, że Solde go ćwiczy na mistrza świata, a karmi samymi befsztykami... 
Pieska szynka i dola 
Befsztyki Kiczkajłło jadł na pewno, bo raz wagenkolona kuchni nr 1 zrównała się ze mną na 
szosie, gdzie nosiłem kamienie, i jeden z pociągowych wepchnął mi za pazuchę befsztyk z pajdą 
chleba w gazecie:
- Od Kiczkajłły - szepnął. - Jutro znów podamy.
Lecz ani nazajutrz, ani później nie znalazł Kiczkajłło okazji podania mi wałowy. Wagenkolona 
jego kuchni zaczęła chodzić innym szlakiem. Kiczkajłło zaś był zbyt znany i pilnowany, aby mógł 
sam zjawić się niepostrzeżenie na obcym polu. Dwa razy udało mu się przesłać mięso Agłai i 
Lońce.
Lońka drgnął na mój widok. Minął mnie w milczeniu popychając sanie z beczką naturalnych 
chemikaliów. Musiałem wyglądać strasznie. Jak długo można zresztą wytrzymać na brukwi i 
jarmużu, dźwigając na tempo kamienie przez dwanaście godzin dziennie.
Mój wygląd zadecydował o losie Bully'ego.
Ten tłuściutki jamnik, ulubieniec Kupermana, podbiegł do latryny Lońki i - Został 
wspomnieniem, wołaniem na pustym placu:
- Bully! Wo ist mein Bully?
Jeżeli zważysz, że przemiana czarnego jamnika w podpalaną pieczeń i smalec dokonała się w 
jasny dzień, na polu roboczym, pomiędzy latryną a ogniskiem dachdeckerów gotujących smołę do 
zalania dachów w barakach sonderbatalionu (nasze dachy były astralne) - musisz się zgodzić, że ta 
robota wymagała nie byle jakiej odwagi i zręczności.
- Sam Kondrapuło nie zrobiłby lepiej - powiedział na szosie Lońka podając mi jedną ręką psią 
szynkę, a drugą sięgając po kamień, że to niby płoza sań rozchybotała się i że musi ją wzmocnić.
Ten jamnik podtrzymał nas trochę. Nie był jednak wieczny. Znów zaczęliśmy opadać z sił. 
Jarmuż na obiad, wciąż ten jarmuż, zielony, mszysty, woda z rana, wieczorem berlaj i ani kromki 
chleba! Dzień przy robocie nad siły, noc na śniegu, pod dachem, przez który gwiazdy przeświecają.
Stawało się jasne, że jeśli w najbliższych dniach nie wpadnę na jakiś koncept, aby połączyć się 
z Lońką, aby bodaj w nocy być razem z nim w jednym baraku - nic z naszej ucieczki. Po prostu nie 
zdążymy, wykończymy się szybko.
Genialny w szczegółach system hitlerowskich obozów koncentracyjnych sprowadza się, mój 
miły, do kilku bardzo prostych reguł. Utrzymać trzodę ludzką w stanie ciągłego niepokoju. 
Mieszać, zmieniać, mleć i przecierać na bezkształtną masę. Wpajać nieustannie, że tu wszyscy są 
własnością gestapo, które jest wszechwiedzące i wszechpotężne. Każdego, na każdym kroku, 
stawiać wobec alternatywy: krzywdzić albo być krzywdzonym, zabijać albo być zabitym. 
Rozkładać systematycznie wszystko, co ludzkie, wytrawić kwasem cynizmu z dnia na dzień, do 
dna, aż rzeczy nieludzkie, "nienormalne, przyjmowane będą normalnie jak codzienne jadło.
Szybko, przerażająco szybko odbywała się selekcja na padlinę, która robiła w obozie karierę, i 
serca skazane na zagładę.
Widziało się rzeczy tak potworne. że nieraz przychodziło na myśl: człowieka nie ma! To 
wymysł filozofów, pewna idea górna, która w rzeczywistości przyjęła kształt dwunożnej bestii 
obdarzonej na nieszczęście mądrością, sapiencją, jak mówi oberharführer Solde.
Ale oto przypomniało mi się istnienie Lońki, Kiczkajłły i wielu innych przyjaciół (Agłaja do 
nich już nie należała, załamała się w końcu), ludzi tak pięknych, że wstyd ogarniał za tę chwilę 
zwątpienia. O, jakżebym chciał wtedy podyskutować z tym mrocznym psychologiem, z tym 
cezarkiem o trupiej główce!
Wypadek zrządził, żeśmy się spotkali.
Decydujące spotkanie 
Dzień był jasny i mroźny. Już nie biegłem - wlokłem się z kamieniem pod każdą pachą. W 
głowie, rozbitej knyplem lagerkapo, szumiało jak po tęgim łyku gorzały. Przez mundur, podarty na 
plecach, przeświecał skradziony w cementowni papier pakunkowy i za to można było znów 
oberwać. Chodaki stukały każdy po swojemu i to także gnębiło: jeden, podbity gumą, stukał 
głucho, drugi, szczerobrzozowy - wysoko i sucho.
Z tyłu, wolno, doganiało mnie auto. Mówiono w obozie od rana, że przyjechał sam 
hauptsturmführer Kniedl, robi selekcje, kompletuje swoje oddziały tymi, którzy wolą hańbę niż 
śmierć. Rzeczywiście, z auta, które mnie minęło, Kniedl, ten sam młodzik, beznadziejnym 
spojrzeniem lustrował nasz szereg.
- Komm her! - zawołał nagle do mnie otwierając drzwiczki, Podszedłem gubiąc w śniegu 
chodak, ten podbity gumą.
Byłem wtedy chyba dostatecznie wymownym obrazem gamla, bo oto Kniedl odwrócił się do 
kogoś w głębi limuzyny i wskazując na mnie teatralnym, powiedziałbym nawet - błazeńskim 
gestem, rzekł, jakby kończąc opowiadanie:
- Oto człowiek!
Towarzysz Kniedla wychylił się z auta, aby zobaczyć to, co zostało nazwane człowiekiem - 
ujrzałem wtedy końską twarz i basedowe, wyłupiaste oczy lagerkommandanta. W głębi adlera 
siedziała jeszcze jedna osoba, zdaje się - kobieta.
- Człowiek to brzmi nędznie, bardzo nędznie - westchnął spoglądając na mnie 
hauptsturmführer.
Niespełna dwa miesiące temu rzuciłem mu w twarz słowa Gorkiego: "Człowiek - to brzmi 
dumnie!" Zwracał mi je teraz w parafrazie odpowiadającej mojemu obecnemu wyglądowi. Stałem 
przed nim w łachmanach. z kamieniem pod każdą pachą, w jednym chodaku, bo drugi zgubiłem. 
Czapkę zastępowały szmaty, którymi omotałem rozbitą głowę.
- Bestia, która zrobiła karierę.. - rozważał dalej Kniedl delektując się zabawą w kontemplację 
nad istotą człowieka. - Taka zookariera zmusza do wyciągnięcia pewnych wniosków, zwłaszcza 
jeśli się jest mierzwą, nawozem, po prostu düngungsvolkiem. Prawda, Fraülein Agli? Myśmy taki 
wniosek wyciągnęli, nicht wahr, Fraülein Agli?
Kobieta w głębi adlera pochyliła się naprzód ku mówiącemu i oto zobaczyłem Agłaję. Agłaję w 
bibretach czy innych skórkach mysiego koloru. Wysoki kołnierz i futrzana czapeczka podkreślały 
bladość twarzy wysubtelnionej przez głód. Wyglądała jak gwiazda filmowa po ciężkiej chorobie. 
Nie rozumiała jeszcze obcej mowy, ale znała już nowe własne imię - Agli, Fraülein Agli - i 
patrzyła na swego pana z czujnym zgadywaniem w oczach niebieskich jak niebo i jak ono - 
niepojętych.
- Znacie się dobrze, nieprawdaż? Z jednego oddziału, towarzysze broni, o ile mnie pamięć nie 
myli?
Skinąłem tylko głową. Nie, pamięć na pewno nie myli hauptsturmführera. Całą tę scenę 
urządził po to, aby mnie pognębić. Jeszcze w ubiegłym tygodniu widziałem Agłaję, jak myła 
podłogę w baraku szpitalnym sonderbatalionu. Słyszałem, że dzięki donosowi, kosztem życia 
koleżanki, wydostała się z piwnicy, z zaduchu gnijącej brukwi, na "świeży luft" szpitala i dobry 
wikt posługaczki. Mówiono o niej, że robi w obozie karierę. Tymczasem kariera jej zacznie się 
dopiero poza obozem...
- Fraülein Agli jedzie właśnie na kursy dokształcające do Hamburga - ciągnął Kniedl ze swadą 
salonowca. - Doszła do wniosku po niedługim tu filozofowaniu, że przede wszystkim trzeba żyć: 
primum vivere, deinde philosophari! Przed wyjazdem jednak chciałaby zapytać swego szefa i 
zarazem doktora, czy słusznie postąpiła. Czy ta nauka nie zaszkodzi jej zdrowiu.
Zrozumiałem, że od mojej odpowiedzi zależy teraz los nas wszystkich.
Kniedl, bawiąc się finezją łajdackiej inscenizacji, sprawę stawiał poważnie i ostro: ta 
dziewczyna z waszej paczki jedzie na przeszkolenie. Patrz, jak piękną, przebiegłą, zdecydowaną na 
wszystko, bo pozbawioną wszystkiego charcicę będę miał w wielkich łowach na człowieka! A ty? 
Dość już: albo - albo!
Miałem w każdej ręce po kamieniu wagi co najmniej dziesięć kilo. Można takim kamieniem 
łupnąć w czapkę z trupią główką, czapka nie uchroniłaby czaszki przed pęknięciem. I to byłaby 
uczciwa odpowiedź.
Przełożyłem kamienie z ręki do ręki - lagerkommandant sięgnął momentalnie do kieszeni - ale 
ja tylko przełożyłem. Uniosłem ramiona, głowę wtuliłem w nie i tak stałem w pozie beznadziejnej 
rezygnacji. Zdecydowałem się na ryzykowną woltę.
- Więc jakże, doktorze, zaszkodzi to jej czy nie zaszkodzi?
- Praesente medico nihil nocet - odrzekłem mu z cynicznym uśmiechem starą łacińską 
sentencją.
- Ach tak! W obecności lekarza, czyli w waszej obecności, nic nie szkodzi? Cóż, pomyślimy i o 
waszej obecności na tych kursach dokształcających. Cieszy mnie ten głód wiedzy, przebudzona 
tęsknota za nauką niemiecką. Niezadługo pomówimy o tym obszernie. Tymczasem... Tymczasem 
chciałbym się upewnić, że to nie słomiany ogień. Panie komendancie - tu odwrócił się w stronę 
końskiej szczęki lagerkommandanta - proszę go mianować legerarztem. Ten człowiek będzie mi 
potrzebny.
Komendant zapytał o personalia i skreśliwszy kilka słów w bloczku, podał mi kartkę do 
schreibstuby.
- Więc do miłej gawędy, doktorze! - skinął na pożegnanie Kniedl. - Głowa do góry: operacja 
udała się i chory żyje!
Wzbiła się śnieżna kurzawa i auto pomknęło w kierunku bramy.
W jaskini prominentów 
Dopiero kiedym się odwrócił, aby znaleźć zgubiony chodak, uświadomiłem sobie w całej pełni, 
co zaszło. Towarzysze patrzyli na mnie spode łba, pochmurnie i obco, vorarbeiter stał ogłupiały z 
uśmiechem proszalnym, niepewny względów nowego potentata. Nawet post przewiesiwszy karabin 
klepnął mnie po plecach i wyciągnął papierosa.
No tak, w okamgnieniu urosłem na potęgę. Z dna obozu, z kompanii karnej, gdzie żyło się tak 
krótko, wzniosłem się na sam szczyt piramidy, do stanu kilku faraonów. Jestem nietykalny, jestem 
niebezpieczny. Przecież wszyscy widzieli: Kniedl, hauptsturmführer Kniedl, przed którym sam 
lagerkommandant stoi na baczność, rozmawiał ze mną łaskawie i mianował lagerarztem.
Zaraz wszystko poszło galopem, na wysoki rozkaz.
Schreibstuba natychmiast dała opaskę, wypisała zlecenie do bekleidungskammer i laufer 
pobiegł na rewir, do lagerarzta, że nie jest już lagerarztem, żeby się czym prędzej wynosił z ciepłej 
budy, bo idzie nowy lekarz.
Z bekleidungskammer wyszedłem w porządnych, chromowych butach i umundurowaniu po 
kapelanie, w półkożuszku myśliwskim i futrzanym syberyjskim małachaju.
Na obiad skierowano mnie do kuchni nr 1. W przybudówce, która służyła za kantynę dla 
sześciu prominentów, wydało mi się, że trafiłem do menażerii. Stwory drapieżne, stwory upiorne 
siorbały tu, gryzły, mlaskały w jednym pragnieniu: "do syta!" Bo sytość - to życie, to siła, to 
możność bicia, kopania, żarcia na nowo do syta.
Przygarbiony, szczurokształtny, o pysku spłaszczonym, lagerkapo ogryzał końską kość z 
wyraźnym zdenerwowaniem, Miał wyrzuty sumienia, że bijąc mnie wczoraj, nie dobił. Co teraz? 
Nic mi już zrobić nie może. Jesteśmy w hierarchii lagrowej równorzędni: on szef administracyjny, 
a ja sanitarny. Podlegam bezpośrednio komendantowi, a wobec tego, że stoi za mną 
hauptsturmführer, któremu dla jakichś tam celów jestem potrzebny, mam nad lagerkapo 
niewątpliwie przewagę. Gdybym go nawet teraz zabił, oczywiście pod odpowiednim pozorem, 
komendant nie dochodziłby, dlaczego zginął lagerkapo Fediuk, jak nie dochodził przedtem, 
dlaczego łaziebny Fediuk z Peresypia został lagerkapo.
Od czasu do czasu lagerkapo przestawał gryźć, patrzył na mnie zza kości, szacując moją siłę, 
wagę, wzrost i rozgniewany rzucał się na końską szczękę z dziką pasją: "Ojej, jaki ze mnie idiota! 
Jeszcze parę ciosów knyplem wczoraj i nie byłoby dziś tego lagerarzta!"
Ja także szacowałem wyniki walki, rozkładałem pasjans wszystkich możliwości w nowej 
sytuacji. Gorące jadło rozbierało jak wino. Nogi lekko drżały i głowa ciążyła. Wiedziałem - to 
zaraz przejdzie. Nie wolno się poddać. Muszę działać szybko, zdecydowanie. Przede wszystkim 
muszę się do nich upodobnić i bodaj dziś jeszcze gwoli mimikry uczynić coś, aby te stwory 
żerujące dokoła mnie zrozumiały, że to nie doktorek, nie ciamajda inteligencka, ale drań, z którym 
lepiej nie zadzierać. Jeśli nie będą się bały, zlikwidują mnie szybko wspólnym osaczeniem.
Przyszedł laufer z wieścią, że oberscharführer Solde mnie woła.
Farsa z włoską piaffą 
Szef kuchni nr 1 i zarazem szef gospodarczy obozu mieszkał w tej części baraku, gdzie stały 
kotły, w dwóch pokojach z łazienką. Mieszkanie jego wśród podoficerów załogi uchodziło za wzór 
lagrowej garsoniery. Na podłodze - skóry borsucze i wilcze z sąsiedniego majątku. Tapczan z jakąś 
kościelną narzutą. Na kilimie kosowskim - kolekcja pejczy i biczy. Lampka pod zielonym 
abażurem, aby było gemütlich, i portret führera nad biurkiem, aby było gesetzlich geschützt. Parę 
przyrządów gimnastycznych, ogromny afisz cyrku Augusta Solde i wszystkie ściany upstrzone 
fotosami: Solde w cylindrze, Solde w gasparonie, Solde-pogromca, Solde-dyrektor...
Starszawy, wysokiego wzrostu i okazałej tuszy, oberscharführer Solde sprawiał wrażenie tenora 
włoskiego w stanie spoczynku (młodość rzeczywiście spędził w Italii z cyrkiem wędrownym). 
Lubił włoszczyznę w kotle i mowie, miał maniery granda z podłej farsy i mentalność menażera.
Przyjął mnie Solde z życzliwością mecenasa. Wspomniał o Bolonii, która wydała tylu sławnych 
doktorów i wydała jego, Augusta Solde. On rozumie, on jeden wśród tutejszej dziczy rozumie 
człowieka nauki. Każdy doctissimus może być pewny jego poparcia, bezinteresownego poparcia. 
Tę kiełbasę, którą mi zaraz da, dałby - per Dio! - gdyby nawet jego kłusak był zdrów, a że jest 
chory, oczywiście nowy doktor przy sposobności obejrzy...
Przy tych słowach wprowadził mnie do drugiego pokoju, gdzie zastałem Kiczkajłłę.
Kiczkajłło siedział na taborecie w kąpielówkach tylko i moczył nogę w wiadrze. Obok leżały 
ciężary, którymi ćwiczył. Widocznie musiał przerwać ćwiczenie z powodu bólu w nodze. Na mój 
widok aż usta otworzył ze zdumienia, ale zaraz je zamknął i tylko przez zwężone szparki czarnych 
oczu duszę całą słał mi na powitanie.
- To mój fenomen - objaśnił Solde klepiąc Kiczkajłłę po wspaniałym torsie - moja zdobycz 
wojenna. Trenuję go na mistrza areny. Przed obiadem biega w zaprzęgu, a po obiedzie ćwiczy 
według mojego systemu.
Obejrzałem nogę Kiczkajłły.
- Czymżeś ty ją natarł? - spytałem tłumiąc śmiech.
- Solą - odpowiedział Kiczkajłło swoją śpiewną białowieską gwarą. - Ten Solda, sobaczy syn, 
mordujet mnie i mordujet każdy ranok munsztukom (se takoj, skażu ja wam, namordnik) i breszet: 
"piaffa! piaffa!" Tak ja nogu posoliw na czerwono i ot tabie, kalika.
Zapytałem Soldego, co to jest ta "piaffa", na którą się skarży jego "fenomen". Solde pokazał, 
jak się zakłada munsztuk koniowi (w danym wypadku Kiczkajlle), jak się nim kieruje, aby ten 
stojąc w miejscu, z wdziękiem, graditamente, przebierał nogami. Wysoka klas. tresury końskiej w 
zastosowaniu do człowieka - bardzo pożyteczne ćwiczenia kończyn dolnych.
Powiedziałem, że ćwiczenie to należy przerwać na pewien czas, dopóki nie minie nadwerężenie 
mięśni. Wskazany jest masaż.
- Masaż? Proszę robić, mio conto!
- Ależ oczywiście, herr oberscharführer, sam bym to zaraz zrobił, gdyby nie było specjalisty. 
Skoro jednak mamy w obozie Czeczugę...
- Wer ist dieser Tschetschugau?
- Czeczuga przed wojną był nadwornym masażystą na Kremlu!
- To niech on masuje Kitzkeile! I mnie niech masuje! Czasem miewam, doktorze, takie 
strzykanie w krzyżu, taki heksenszus. Gdzie on jest, ten Tschetschugau?
Zanotował wszystko i oznajmił, że postara się jutro o przeniesienie Lońki na barak szpitalny 
esmanów jako posługacza, wieczorem zaś Lońka będzie przychodził tu na masaż, a spać będzie w 
moim baraku.
Podziękowałem za kiełbasę, którą mi Solde wsadził do kieszeni, zawołałem do Kiczkajłły: 
- Natrzyj nogę jeszcze raz, niech Lońka zrobi cud! - i wyszedłem z baraku przeświadczony, że 
teraz naprawdę jesteśmy na wozie.
Przecinając plac apelowy spostrzegłem, że od kuchni nr 2 obserwuje mnie scharführer 
Kuperman, bo wyszedłem od jego szefa i wroga, a od schreibstuby spogląda na mnie zausznik 
lagerkapo, laufer Buby. Musiałem jednak zobaczyć się z Lońką, dać mu zdobytą na Soldem 
kiełbasę, powiedzieć, żeby dziś po apelu koniecznie przyszedł do mnie na naukę masażu.
I zrobiłem to na ich oczach! Widzieli tylko, że krzyczę na brud i bałagan w latrynach, że kopię 
Lońkę, że Lońka podnosi ręce błagając o zmiłowanie (że podniósł przy tym kiełbasę - tego nie 
widzieli)..
Trzepanie mikrofauny 
Zapadał już zmierzch. Przyśpieszyłem kroku, aby przed apelem przejąć urągowisko zwane 
szpitalem. Ten barak bez okien i drzwi stał na wylocie obozu, tuż przy polu, gdzie wywozili śmieci 
i nieczystości.
Właśnie mijając to miejsce usłyszałem wrzaski. To szalał lagerkapo Fediuk. Dwóch śmieciarzy 
już rozłożył i pracował właśnie przy trzecim, kiedy poszedłem wprost na niego. Szedłem z 
wyzwalającym, radosnym "nareszcie!" i z tą samą zimną zawziętością jak wtedy, gdy zaśpiewałem 
moją pierwszą komendę do szarży.
Lagerkapo puścił śmieciarza, przysiadł i zwrócił się twarzą do mnie. W tej postawie zaczepno-
obronnej, z pyskiem ostrym, zadartym, gotowy do skoku, wydawał się sylwetką ogromnego 
szczura na lagrowym śmietniku. Był przekonany, że zaraz rzucę się na niego. Ale ja minąłem go 
obojętnie - nie mogłem przecież wystąpić w obronie bitego - i stanąłem na krawędzi dołu. 
Lagerkapo powrócił do przerwanej roboty. Usłyszałem za sobą jęki i lament. Zawróciłem do nich.
- Halt! - zawołałem.
Lagerkapo przystanął przybierając poprzednią postawę.
- Co tu robisz? - zapytałem niegłośno, urzędowo.
- A co to cię obchodzi, ty taki-siaki-owaki.. - zarecytował lagerkapo. - Biję, bo zawinił, bo tak 
chcę, bo może mi zabronisz?
- A zabijże go dla własnej przyjemności.. Nie o to pytam. Pytam: co robisz z tymi śmieciami?
- Jak to co? Zwożę do dołów!
- Zwozisz! Śmiecie.. zamiast palić.. ma-ga-zy-nu-jesz? - podnosiłem głos od teatralnego 
półszeptu wyżej i wyżej, i naraz wrzasnąłem na całe gardło: - A gdzie mikrofauna?!
Lagerkapo drgnął szukając spojrzeniem mikrofauny: może to kommando jakie, a może taczka 
zapomniana? W tej właśnie chwili rąbnąłem go w biceps i wydarłem knypel.
- Ty szczurze lagrowy! - darłem się teraz na cały obóz. - Będziesz mi tu mikrofaunę roznosił?! 
A wiesz ty, co w tych śmieciach masz? Przecinkowiec cholery masz! - i lu go knyplem przez łeb. - 
Pałeczki duru! - i lu w kark. - Pałeczki błonicy! Prątek gruźlicy!
I tak waliłem go knyplem za wszystkie możliwe mikroby aż do paciorkowców i trypanosomów, 
dopóki nie skręcił się u moich nóg i nie zawył jak obdzierany pies.
Takie skatowanie kata, rozumiesz chyba, nie mogło przejść bez śladu. Esmani trzymali się za 
brzuchy słuchając relacji o pobiciu lagerkapo przez lagerarzta z powodu zarazków i wypytywali o 
nazwy mikrobów, które wówczas były trzepane. Kapowie, tłumacze, blokowi i inni dostojnicy byli 
oszołomieni zuchwałością nowicjusza, szara masa natomiast zacierała ręce z uciechy, że nareszcie 
Fediuk leży z rozbitą głową i złamanym żebrem.
A wszyscy razem czekali na wyrok komendanta. 
Lagerkommandant z powagą wysłuchał mojego raportu o całym zajściu aż do słów, że oto 
knyplem musiałem bronić przepisów sanitarnych i wymogów higieny. Tu parsknął śmiechem.
Nawet takie bydlę, pozbawione humoru, musiało się uśmiać na samo zestawienie pojęć: ten 
obóz i higiena.
- Powinienem cię powiesić - rzekł wreszcie, - Ale masz fantazję i mocną rękę. Rzeczywiście 
przydasz się hauptsturmführerowi. Możesz odejść!
Barak na kurzych stopkach 
Barak szpitalny, zapadnięty pośrodku (jesienne ścieki zmyły fundament), stał właściwie na 
czterech kupkach kamieni po rogach - jak na kurzych stopkach dom Baby Jagi. Czarny, kurny - na 
śmietnisko patrzył pustymi otworami okien i był szpitalem tylko w ewidencji. 
Tu żaden chory nie wyzdrowiał, tu w ogóle chorych nie było. Codziennie po rannym apelu 
wagenkolona nr 2 - dwunastu chłopa w końskiej szlei - przywoziła konających. Codziennie przed 
wieczornym apelem ta sama wagenkolona wywoziła tych, którzy w baraku, na uklepanej ziemi, 
zasnęli z wzrokiem utkwionym w ognisko - tam gdzie zgraja łapiduchów gotowała rosół na 
obierkach.
Czasem śni mi się ten barak i wtedy wiem, że to był kres - na więcej mnie już nie stać, nawet na 
powtórzenie tego. Widocznie mimo wszystko miałem w sobie niespożyty ładunek energii i wiary w 
człowieka, skoro chciałem tu odwrócić przeznaczenie.
Do tej umieralni przywożono ludzi jak do szatni, aby czym prędzej zrzucali doczesne powłoki. 
Tylko po to. Ja tymczasem te powłoki chciałem zatrzymać, oddać w stanie możliwym do dalszego 
użytku.
- Po co? - dziwił się mój poprzednik. - Wszyscyśmy skazani na zagładę. Nie warto przedłużać 
męki.
- Sobie jednak przedłużacie! Wyłożyliście na przykład ściany swojej sztuby materacami, na 
których mogliby leżeć chorzy! Trzymacie się kurczowo życia!
- To tylko z przyzwyczajenia - odburknął zdetonowany i prędko się wyniósł.
Z przyzwyczajenia chyba niektórzy posługacze pozostali ludźmi.
Są serca jak hubki. Myślisz - próchno, zaczniesz jednak krzesać - zatli się nagle, rozżarzy jasno, 
ludzko, aż się nadziwić nie możesz, skąd się wzięło tyle mocy!
Taki właśnie był "diadia Froł", majster stolarski z Borysowa, krzywonogi, niewysoki, z brodą 
jak szpadę] i wyrazem twarzy niezbadanym, ukrytym pod gęstym włosem.
Przejrzał mnie "diadia Froł" od pierwszej rozmowy i zaraz przylgnął. Przy jego pomocy 
przepędziłem od ogniska hołotę, która schodziła się tu z całego obozu, dobrałem załogę pewną, 
niezawodną. Przede wszystkim musiałem mieć pewność, że mnie nie zdradzą, nie zgubią 99 
śmiertelnym donosem: "Nowy lekarz - leczy! Z umieralni robi szpital!"
Odgrodzony od obozu zasiekami z drutu kolczastego i wywieszką z trupią główką "Halt! 
Szpital zakaźny!" - zabrałem się do porządkowania i zaopatrzenia. Po dwóch tygodniach miałem 
już, mój miły, szpital jak dobrą stajnię. Był półmrok i parę stopni ciepła. Otwory okienne zabito, 
trzy udało się oszklić. Stały piecyki żelazne, stół, dwie ławki. Dziury w fundamentach i ścianach 
pozatykano, pozalepiano; zamiast podłóg nadal była ziemia, ale każdy leżał na słomie.
Dzień zorganizowano, ujęto w karby regulaminu: śniadanie, mycie, sprzątanie, mierzenie 
temperatury, obchód, zabiegi, obiad, pisanie kart chorobowych, co wtorek i sobotę zebrania 
personelu... Śmiejesz się? Nie, to nie żarty. Codziennie o ósmej minut dwadzieścia robiłem obchód, 
chociażby na słomie leżały trupy. Codziennie o dwunastej dawałem gong na obiad, chociażby 
obiadu nie udało się zdobyć - kazałem wtedy roznosić gorącą wodę.
Myślisz zapewne: rygor chciał zaprowadzić, dyscyplinę... I to nie! Chodziło mi o stworzenie 
takiego klimatu moralnego, w którym rozwinąć się może pewien romantyzm obowiązku i w 
którym człowiek chory, zmaltretowany, o sercu zmarzniętym na kość, może odtajać, uwierzyć, że 
są jeszcze ludzie na świecie.
Niezwyciężona jest w człowieku siła odrodzenia. Tego Niemcy nie przewidzieli i dlatego 
przegrali wojnę.
Mój szatan, hauptsturmführer Kniedl, powinien był w owych dniach skręcić się z bólu, bity na 
każdym kroku maksymą Gorkiego: "Człowiek - to jednak brzmi dumnie!"
Od miesięcy już bestialska, wielostronna maszyna lagrowa miażdżyła, rozkładała, 
deprawowała. Zdawałoby się, nic nie zostało - sama miazga, miazmaty same! I oto wystarczyło 
jednej człowieczej woli, a zaroiło się od ludzi, powstał moralny ruch oporu, zakaźny barak zaczął 
zakażać człowieczeństwem!
Oto "diadia Froł" - skupiony, gospodarny, w porannym obchodzie wskazuje sanitariuszom, do 
niedawna łapiduchom: "popatrz!" I tamci już wiedzą, co mają zrobić. Tak samo przed wojną 
"diadia Froł" obchodził w milczeniu pewien cech meblarski w wielkiej fabryce w Borysowie i 
kredką znaczył wady w robocie - czeladnik miał domyślić się sam, co sknocił: źle sfugował deski 
albo skleił lewą stronę, albo capy zanadto odsadził...
Potem "diadia Froł" wychodził na dwór, sprawdzał, czy Pietka uważa na Niemców, czy 
Bułyżyn dość naściągał opału, czy przyszła wiadomość od wagenkolony.. czy Lońka... czy 
Wańka... Dziesiątki ludzi pracowały z narażeniem życia, bezinteresownie, w najwyższym napięciu, 
żebym mógł rozdawać lekarstwa, robić zastrzyki, operować i badać.
Nie przerywaj. Tak jest: lekarstwa, zastrzyki, narzędzia.. Miałem to wszystko.
- Skąd?
Nie odpowiem ci w dwóch słowach, bo to cały poemat. 
Poemat złodziejski 
Wyobraź sobie nasz barak na kurzych stopkach przy śmietnisku, barak, gdzie nawet waty nie 
było, jodyny nie było i - barak szpitalny sonderbatalionu przy kuchni nr 1, obmurowany, 
skanalizowany, wyłożony wewnątrz płytami azbestowymi, o podłodze kafelkowej. Wyobraź sobie 
składnicę sanitarną na trzy obozy mieszczącą się w tym baraku, a zaopatrzoną we wszystko, czego 
lekarz zapragnie, i powiedz, jak długo mógł tam Lońka wytrzymać, aby nie rozpruć paczki 
życiodajnych leków?
Ani jednego dnia nie wytrzymał!
Zaraz pierwszego wspólnego wieczoru, kiedy przyszedł do mnie z tej składnicy na apel, 
wypytał szczegółowo, co mi jest potrzebne. Potem w kuchni nr 1 masował oberscharführera Solde 
według moich wskazówek. Później znów wypytywał i już kładąc się obok mnie zadecydował:
- Tylko łajdak nie byłby tu złodziejem!
Nazajutrz wagenkolona nr 2 zabierając trupy przywiozła mi od Lońki węgiel w tabletkach, 
jodynę, watę i eter. Sam Lońka wróciwszy z pracy wieczorem wyciągnął z nogawek spodni 
prontosil, koraminę, tanalbinę, dwa noże-bistry, pincety chirurgiczne i słuchawkę lekarską.
Źródełko trysnęło i odtąd płynął do nas nieprzerwany strumień najlepszych niemieckich leków, 
specyfików Bayera, zastrzyków, narzędzi i środków opatrunkowych. Płynął ten strumień kapryśnie, 
zmieniając swój bieg, ale najczęściej obierał koryto pierwszego dnia, prakoryto; od Lońki do 
Kiczkajłły na kuchni nr 1, od Kiczkajłły do wagenkolony nr 1, która nas wprawdzie nie 
obsługiwała, ale spotykała się dwa razy dziennie na Trzecim Polu z wagenkolona nr 2, więc ta 
dopiero przywoziła nam Lońkowe upominki.
"Diadia Froł" był świetnym organizatorem, mądrym gospodarzem. Ale niewiele by 
wygospodarował, gdyby nie miał dostawców tej miary co Lońka.
Lońka dostarczał wszystko: leki, piecyki, opał, kości i obierki, zlewki z obiadów 
sonderbatalionu - krzywdząc tym dotkliwie świnie lagerkommandanta - raz nawet przysłał prosiaka 
z jego świniami! Doprawdy, nie bardzo bym się już zdziwił, gdybym przy wynoszeniu chorych 
znalazł na platformie samego lagerkommandanta w upominku od Lońki.
Małorosły, żukowaty, urzekający prostotą szalonych przedsięwzięć i determinacją pięknych 
wschodnich oczu - umiał Lońka ludzi porwać i podporządkować sobie. Potrafił też i u Niemców 
wzbudzić podziw dla swojej zaradności, inteligencji, sprytu. Wyrywali go sobie wzajemnie 
oberscharführer Solde - na kapo do kuchni, a lekarz naczelny, doktor Podlebanu, na laufra do 
szczególnych zleceń. Lońka dobrze znał kuglarską ambicję jednego i rumuńskie niechlujstwo 
drugiego, oplątywał dwie muchy naraz, snuł pajęczynę zuchwałych zamysłów, nici szły z kąta 
składnicy sanitarnej na rewir, na kuchnię, do kommando roboczych i sonderbatalionu - misterna 
koronka przebiegłości, tkana szaleństwem i pogardą.
Tak jest, mój drogi, na lagrowej glebie wyrastała pogarda - ponad strach! Nie dlatego oni, 
Lońka i jemu oddani, wyprawiali codziennie łamańce ze śmiercią, że chcieli żyć i życie innych 
ocalić, ale także dlatego, że ta wielka gra wyzwalała ich spod uroku potęgi niemieckiej.
Niemcy nie są najmądrzejsi. Niemcy nie są niezwyciężeni! Można ich szpetnie nabrać - ojej, 
jeszcze jak! - oszwabić, na durnia wystawić. Będą takie "victorie" latały po całym obozie: gdzie 
świniak? Gdzie świniak lagerkommandanta? A świniak tymczasem gotuje się w piwniczce pod 
barakiem szpitalnym. Wagenkolona otrzyma przednią szynkę w nagrodę za ofiarną pracę, a chorzy 
pić będą rosół, nie wiedząc, co piją. Pochwalą tylko kości końskie, że tak się dały tym razem 
wygotować z obierkami na złocisty bulion!
- Wiesz - odezwałem się do Lońki pewnego wieczoru przed snem. - Wiesz, ten mistrz kasiarski, 
ten Kondrapuło, miał jednak niucha! Ty naprawdę byłbyś genialnym złodziejem, pieśnią i baśnią 
dla wielu pokoleń występnych. Żeby tylko te narowy, ten hazard obozowy, nie weszły w nałóg, nie 
odezwały się po powrocie do domu...
- Nie ma obawy - przerwał Lońka. - Ja do domu nie wrócę.
- Rzeczywiście, szans niewiele, ale pewności także nie ma. Chyba że nie chcesz?
- Widzisz, Wowa - powiedział w zadumie Lońka i usiadł na posłaniu upychając fajeczkę 
Espeką, mieszanką z machorki od Soldego (Es), liści od Podlebanu (Pe) i niedopałków z kasyna 
(Ka). - Widzisz, Wowa, nie to, że nie chcę. Chcę! Robię wszystko, aby wyjść stąd cało. Ale nie 
wierzę, nie mogę sobie wyobrazić, że będę wolny. Wciąż czuję się jak nakręcony bączek-bezsens. 
Z tym chodzę już od dawna, od śmierci Klukwy - dodał ciszej. - Kręcę się, próbuję: może tak? 
może siak? Może to jeszcze zdążę? Ale czuję, że urwie się zaraz mój życiorys - niedokończony 
poemat złodziejski..
Gdy zawalił się szpital 
Na pozór szło nam coraz lepiej. Na pozór w rusztowaniu przemyślnej konspiracji rósł 
prawdziwy szpital... na kurzych stopkach. Im więcej się rozbudowywał, tym bliższa była 
katastrofa. Zawaliło się wszystko tego dnia, gdy wypisałem pierwszego chorego.
Miałem już kilkunastu ozdrowieńców. Nie mogłem dłużej ukrywać, należałoby wypisać bodaj 
jednego na próbę. Poszedłem więc do schreibstuby po wzór meldunku o takim abgangu ze szpitala: 
nie przez śmierć, ale przez wyzdrowienie. 
W schreibstubę jakby piorun trzasnął. Konsternacja:
- Wyzdrowiał? W tym baraku? Jakim prawem wyzdrowiał? I co z nim teraz robić?
Pobiegli do lagerkommandanta.
I przyszedł lagerkommandant w asyście dra Podlebanu (nie jestem pewien, czy tak się istotnie 
nazywał; pamiętam, że kończył się na "banu", a zaczynał podle).
W milczeniu obeszli chorych na słomie wzdłuż ścian. Zauważyli obandażowaną pierś. Kazali 
rozwinąć.
- Punkcje? - dziwił się Podlebanu. - Punkcje płuc robicie? Nadzwyczajne!
Nawet nie pytali, skąd mam lekarstwa, bandaże, narzędzia chirurgiczne. Wszystko było jasne.
Podeszli do stolika. Podlebanu otworzył suwnicę i wyciągnął w pośpiechu schowaną 
strzykawkę, potem ampułki glukozy i strychniny.
- Zastrzyki dożylne? Na wzmocnienie serca? Wunderbar!
Lagerkommandant wziął od niego strzykawkę, obejrzał fachowo i oddał mi delikatnie:
- Schowaj, hauptsturmführer Kniedl lepiej się na tym zna. On cię przeegzaminuje!
I wyszedł, jestem pewien, zachwycony: ten twórca psychologizmu w robocie SS, ten 
hauptsturmführer pomiatający nim, pospolitym lagerkommandantem, nareszcie rozłożył się 
psychologicznie! Nie poznał się... Jakiś tam jeniec, lagerarzt, wystrychnął go na dudka! Taka klapa, 
taki wstyd...
Trzymałem w ręku strzykawkę jak własną śmierć: oto przyjedzie Kniedl, przeprowadzi nade 
mną ostatnie doświadczenie - każe robić zastrzyki benzyną, każe mi zabijać moich chorych!
Ponuro wlokły się dni. Barak zamarł w rozterce. Załoga wiedziała: Włodzimierz Łukicz 
przepadł, Włodzimierz Łukicz meczy się przed kaźnią...
Jak "diadia Froł" nie sfuszerował 
W taki wieczór skazańczy wpadł do naszej klitki Kiczkajłło. Odsapnął na progu, ogarnął 
spojrzeniem trzy postacie - mnie, Lońkę i "diadię Froła" - leżące na wyrku przy nędznym, 
migotliwym świetle "łotrzyka", jak nazywaliśmy knotek w nafcie.
- Nu, tak jutro - powiedział - jutro pojedu do lagergutu...
Wyjazd do lagergutu, do majątku obozu, uplanowany był od dawna przez Lońkę jako nasza 
ucieczka. Plan był prosty i pewny, oby tylko Kiczkajłło udźwignął...
- Kiczkajłło - zapytałem wstając - czy jesteś siebie pewien? Czy siły ci starczy?
Kiczkajłło pokiwał tylko z wyrzutem głową na taką dziecinadę:
- Ech, dochtor, dochtor! Foma niewierny... Wsadził dwa palce za pasek moich spodni i 
podrzucił mnie w górę, jakbym ważył kilka kilo.
- Ilu możesz zabrać?
- Dwóch.
- Nas jest tu trzech. Ciągnijmy losy.
- Nie będziemy losów ciągnąć - ozwał się z kąta "diadia Froł". - Sprawa jasna: we trzech was 
wzięli, będą się mścili na każdym jednakowo. We trzech musicie uciekać! Ja zostaję. Ktoś musi 
zostać przy chorych... Nie przerywaj, Włodzimierzu Łukiczu. Wiesz sam, nie ma innego sposobu. 
Uciekaj, Włodzimierzu Łukiczu! A będziesz na wolnej ziemi, napisz do stolarzy w Borysowie, że 
"diadia Froł" nie sfuszerował..
Ucieczka 
Był czwarty marca 1942 roku. Nigdy tej daty nie zapomnę. Pamiętasz te mrozy? Mrozy, które 
dały się We znaki armii niemieckiej na wschodzie, trzymały wciąż, dokuczały i tu, w Polsce, w 
obozie, w beczce, gdzie leżeć musiałem bez ruchu.
Wszystko odbyło się gładko i prosto jak pobudka w baraku.
Zaraz po apelu Lońka wyśliznął się z esmańskiej składnicy sanitarnej unosząc spory worek pod 
pachą. Na odchodnym rąbnął, uważasz, zawczasu przygotowany komplet narzędzi chirurgicznych i 
sporą apteczkę - ostatni upominek dla mnie, kapitał zakładowy praktyki lekarskiej na wolności. 
Zakradł się do szopy od tylnej ściany, rozsunął dwie deski, które z wieczora Kiczkajłło oderwał i 
tylko przyłożył dla niepoznania.
Ja natomiast wszedłem do tej szopy przez kuchnię nr 1. Wstąpiłem jak zwykle do 
oberscharführcra Solde, pogawędziłem na temat jego heksenszusu, zainkasowałem ćwierć kilo 
kiełbasy i wyszedłem z drugiej strony baraku, drzwiami obok szopy. 
Zaraz wbiegł Kiczkajłło, zabił denko w beczce Lońki i w mojej, powiedział: - Trymajs, 
dochtor, za chwilku abfar zroblut! - i poszedł.
Czekałem więc na ten abfahrt, na odjazd samochodem. Kiczkajłło dwa razy jeździł do majątku 
obozu. Jechał zwykle szofer, dwóch konwojentów i Kiczkajłło w roli tragarza, zarazem męża 
zaufania Soldego. Zawsze przywoził mu skrzynkę marynat i nalewek od kumpla, który zarządzał 
majątkiem. Tym razem Kiczkajłło miał załadować dwie beczki na kiszoną kapustę. Nasz los 
znalazł się dosłownie w rękach Kiczkajłły: czy potrafi beczkę ze mną, a potem z Lońką podnieść 
tak lekko, jakby to były puste beczki?
Kiczkajłło przechwalał się wprawdzie, że jak będzie trzeba, to i na dach mnie zarzuci..? A nuż 
stęknie z wysiłku albo i upuści? Dużo tam można przewidzieć! Nie przewidzieliśmy przecież, że 
będzie mróz piętnastostopniowy i że samochód nawali, że wypadnie leżeć dwie godziny, nim go 
uruchomią. Dwie godziny bez ruchu, skuleni, w taki mróz!
Lońka miał się lepiej w filcowych rosyjskich "walonkach"? Ale ja w butach, i do tego ciasnych 
- o mało nie wyłem. Niewiele pomógł mi pod szmatami papier, którym okręciłem nogi. Mróz 
właził drutami pod paznokcie, rwał niemiłosiernie, a tu ani tupnąć, ani rozetrzeć. Potem ból zelżał, 
stóp już prawie nie czułem. Zrozumiałem, że to zgorzel. Którego stopnia?
Kiedy nadjechał wreszcie samochód, zmarzłem już tak, że było mi wszystko jedno: zabiją czy 
nie zabiją. Byle prędzej!
Usłyszałem trzask opuszczanej klapy (widocznie ciężarówka zajechała pod szopę tyłem), 
potem ujadanie konwojentów poganiających Kiczkajłłę: "looos, looos!"; Byli źli, bo stracili dwie 
godziny. Oni także wyrywali się z obozu jak z domu wariatów. Spieszyło im się do lagergutu, do 
biby w starym dworze.
Tuż przy mnie zaskrzypiał śnieg pod ciężkimi krokami i Kiczkajłło wysmarkał nos jak z trąby, 
chuchnął rozcierając ręce. Na ten znak rozparłem się kolanami i łokciami, aby się nie poruszać, nie 
załomotać. W samą porę, bo beczka ze mną potoczyła się naprzód, pod samochód, potem oderwała 
się od ziemi i huknęła o deski platformy. Konwojenci zarechotali:
- Ma krzepę! Taka beczka.. Nie każdy lekko weźmie,;
Potem uderzyła o deski druga beczka, rozległ się trzask zamykanej klapy i samochód ruszył.
"No - myślałem podskakując i tocząc się z beczką - jużeśmy prawie wolni."
Zaledwie to pomyślałem, gdy z daleka dobiegł głos Kupermana:
- Halt! Dokąd jedziecie?
- Do lagergutu! - odkrzyknął szofer.
- Zawrócić!
Samochód podjechał pod kuchnię nr 2.
- Zabierzcie to - mówił szef kuchni nr 2, scharführer Kuperman. - Tam w kuźni mają spawarkę, 
niech zaszwajsują. 
I rzucił na samochód maszynkę do mięs. Maszynka wybiła denko mojej beczki i - oto ujrzałem 
przed sobą twarz Kupermana!
Kuperman zdębiał. Po nalanej, knurowatej twarzy przeleciało zdumienie, przestrach, potem 
rysy stężały w tryumfalnym gniewie. Już wyciągnął do połowy pistolet, wtem znieruchomiał, 
zastygł, jakby czymś olśniony. Zerknął na konwojentów, czy nie widzą - nie, zajęci byli rozmową z 
szoferem. Wepchnął więc pistolet z powrotem do kabury i najobojętniej machnął ręką:
- Abfaahrt!
Co się stało? - Dygotałem znów w podskakującej beczce. Co się stało z Kupermanem, że 
widząc ucieczkę nie strzelił, nie krzyknął - puścił wolno?!
Byliśmy już daleko za bramą, kiedy zrozumiałem Kupermana. On przyłapał dopiero próbę 
ucieczki! Niech będzie ucieczka naprawdę. Podniesie alarm, zarządzi pościg, złapie kłusaka Solde, 
lekarza Solde i masażystę Solde! Oberscharführer Solde nie będzie już oberscharführerem, pójdzie 
na front za baraszkowanie z więźniami; jeśli nie za spiskowanie z nimi, a on, Kuperman - dzielny, 
lotny, odważny scharführer Kuperman - zostanie szefem gospodarczym obozu! Już mu ten Solde 
nie będzie zajeżdżał przed kuchnię swoim kłusakiem Kitzkeile w eleganckim powoziku, nie będzie 
więcej włosko-niemieckim żargonem wypominał czasów, kiedy się było u niego koniuchem...
Ciężarówka jechała wolno. Jeden z konwojentów opowiadał coś szoferowi, obaj się śmieli. 
Tymczasem tam, w obozie, Kuperman zapewne upozorował już swoją domyślność, "odkrył" 
ucieczkę i - jestem przekonany - mobilizuje pościg na motocyklach!
Mieliśmy opanować samochód dopiero za spaloną chatą na rozstaju, skąd - jak mówił 
Kiczkajłło - świeża "kostka jeniecka" zbaczała do majątku, a szosa szła prosto na Łomżę. Ale teraz 
droga była każda chwila, więc wysadziłem rękę z beczki i pociągnąłem Kiczkajłłę za nogę:
- Zaczynaj!
Kiczkajłło wstał niby po to, aby ustawić beczkę, która bije po nogach. Nachylił się i złapawszy 
siedzącego obok konwojenta jedną ręką pod kolana, a drugą za kark - majtnął nim o przydrożną 
wierzbę. Drugiego wehrmachta zwalił uderzeniem pięści w skroń, a z szoferem nie było kłopotu - 
jego trzymał już za gardło Lońka.
- Lońka! - zawołałem. - Wal, ile silnik wytrzyma! Będzie pogoń!
Lońka włożył kurtkę, potem czapkę szofera, ja zgarnąłem broń i samochód pomknął. Przy 
drodze zostały dwa trupy i żywy strach bez kurtki. 
Ostatni bój Lońki 
Pierwotnie mieliśmy jechać przez cały dzień, potem rzucić samochód i przekradać się do 
Łomży, gdzie szwagier Kiczkajłły służył jako woźny w sądzie grodzkim.
- Człowiek uczony - mówił Kiczkajłło - dobry, dusza-człowiek! U niego odsapniemy, a jak 
papiery wyrobi, podjedziemy koleją do Czeremchy, stamtąd niedaleko do puszczy. Odnajdziemy 
nasz oddział, dobierzemy jeszcze Nikifora z Samokurów, braci Hriaznych, starego kłusownika 
Bałabońkę z synami, no i będziemy na Niemców z puszczy wychodzić..
Tak marzył wtedy Kiczkajłło. Teraz wyglądał tylko lasów.
Był mroźny dzień słoneczny, śnieg na polach skrzył się i olśniewał, spod kół maszyny leciały 
bryzgi lodowate i dech zamierał w piersi z rozkoszy zmartwychwstania - że masz to słońce nie zza 
wieży wartowniczej i dal, i broń, i biały pęd!
Migały drzewa, opłotki, chaty, drogowskazy. W ciągu pół godziny obóz został za nami chyba o 
kilkadziesiąt kilometrów, Już lasy zaczerniały przed nami, ale z tyłu, na przebytą drogę, wypadły 
ciemne, ruchliwe punkciki.
- Motocykli! - mruknął Kiczkajłło i począł liczyć.
Do dziewięciu naliczył. Dziewięć automatów na dwa karabiny i jeden pistolet... Walka 
beznadziejna. Za kwadrans będą mogli otworzyć ogień.
Do lasu na prawo od drogi było dobre dwa kilometry - przez głęboki śnieg. Zapadać się 
będziesz co krok powyżej kolan, nie dobiegniesz... Wystrzelają nas w takim śniegu, jak kuropatwy.
Wtem, widzę, bura szrama biegnie przez białe pole - aż do lasu. Droga polna, świeżo przetarta - 
drzewo widocznie wozili.
- Lońka, stop! Do lasu!
Lońka zastopował i wyskoczył z samochodu.- Nie zdążyłem podpalić, będę mieli maszynę - 
narzekał wybiegając na dróżkę i tu dopiero zauważył, że nie mogę za nimi nadążyć. - Co z tobą? 
Nogi?
- Odmroziłem... Stopy mam drewniane.
Chwycił mnie Lońka pod pachę z jednej strony, Kiczkajłło z drugiej i tak, prawie unosząc, 
pognali naprzód.
"Aby do zakrętu, aby bodaj do połowy drogi, do tego pagórka zdążyć" - myślałem wytężając 
wszystkie siły, żeby jak najprędzej przebierać obolałymi nogami.
Ale kiedyśmy tam dobiegli, pagórek okazał się rozbitym czołgiem niemieckim. Przysypany 
śniegiem, wywrócony, leżał jak zmarznięta żaba.
Z oddali doleciał suchy trzask, potem jeszcze i jeszcze. Obejrzeliśmy się. Niemcy zostawili 
motocykle na szosie przy samochodzie i biegli za nami strzelając bezładnie. Od borów dzielił nas 
przeszło kilometr otwartej przestrzeni. Nie zdążymy. Zaraz dopadną na odległość strzału.
Lońka objął mnie nagle, odwrócił twarzą do siebie - do oczu swoich przejaśnionych i 
surowych.
- Daj, Wowka, pyska!
Ucałował mnie mocno, zapamiętale i zaraz odskoczył.
- Odjazd! - zawołał po konduktorsku na Kiczkajłłę. - Na plecy go i won stąd.
Kiczkajłło zarzucił mnie na plecy. Jedną ręką mnie przytrzymywał, w drugiej ściskał karabin i 
tak sadził galopem ściganej zwierzyny.
Usłyszałem za sobą okrzyk Lońki - wyzwanie losowi czy hasło ostatnie:
- Ech, Klukwa, jagoda choroszaja! 
A potem strzał.
Przewieszony jak sarna przez ramię Kiczkajłły, wykręciłem głowę. Ujrzałem Lońkę na ziemi. 
Mierzył zza czołgu do Niemców. Rozsypywali się po polu, zachodzili go z boku. Znów strzelił. 
Jeden się zwalił, reszta padła w śnieg i pluła zajadle krótkimi seriami, Lońka jeszcze odpowiadał.
Szarpnąłem się w uścisku Kiczkajłły.
- Cicho, dochtor, tak treba - uspokajał jak niańka. - Tak treba...
Postawił mnie wreszcie pod sosną, otarł czoło, odetchnął głęboko. Znów był u siebie - wolny i 
leśny! Tu go już nie wezmą. Tu on zapoluje... Niechby spróbowali podejść bodaj na pięćset 
metrów!
Ale Niemcy nie próbowali.
Szakalim krokiem, przypadając do ziemi, zewsząd podchodzili pod czołg. Lońka nie 
odpowiadał.
Mówiłem ci kiedyś, że dwa razy w życiu płakałem: raz, kiedy po tułaczce roztarłem garść ziemi 
ojcowskiej, a raz - kiedy mi esmani Lońkę zabili...
Droga jak majaczenie 
Niósł mnie Kiczkajłło przez lasy do samego wieczora. Zostawił na dnie parowu i poszedł na 
zwiady. Dwie godziny go nie było. Wrócił zły.
- Parszucza wieś, podlugi bez sumienia. Tutaj nie można..
I poniósł mnie dalej.
- Słuchaj, dokąd idziesz? Znasz jakie pewne miejsce? Na to tylko kręcił głową.
- Znać nie znaju, ale niucha maju..?
I niuchał, węszył, zgadywał nieomylnie, w którą stronę trzeba iść.
Raz odpoczywaliśmy dłużej. Było już prawie przed północą. Ogrzaliśmy się przy ognisku, 
posilili.
Ale od ciepła znów zaczęło rwać w nogach, więc ruszyliśmy dalej ścieżyna, którą w nocy mógł 
dostrzec tylko wilk i Kiczkajłło.
Była to droga jak majaczenie.
O świcie Kiczkajłło przystanął na skraju lasu.
Tuż przed nami sterczała samotna chałupa. Dalej - pola, a zupełnie daleko - opłotki jakiejś wsi.
Mes zaszczekał.
Kiczkajłło patrzał, słuchał, wciągał zapach nieznanego, wreszcie poszedł wprost na chałupę.
Rozdygotany kundel rzucił mu się pod nogi, ale kopnięty odleciał ze skowytem.
Przestraszona kobieta wyjrzała zza drzwi.
- Matko Boska..? - jęknęła i zatrzasnęła je czym prędzej:
Kiczkajłło ujął antabę, szarpnął z całej siły i wyrwawszy zasuwę przekroczył próg ze mną na 
ramieniu.
Spuścił mnie na podłogę przy ścianie i ogromny, kudłaty, dziki - pokłonił się kobiecie 
trzymającej dziecko na ręku:
- Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!
W samotnej zagrodzie pod lasem
- Niech będzie pochwalony... - powtórzył Kiczkajłło podnosząc głowę schyloną w niskim 
ukłonie.
- Na wie... wiek., ame... - wyszeptała kobieta tuląc się do dziecka, jakby się nim osłaniając. - 
Coście za ludzie?
Kiczkajłło postąpił o krok. Drgnęła i mocniej przytuliła dzieciaka. A on stał nad nią - wielki, 
ciemny, szczeciniasty - i wodził czujnymi małymi ślepiami po twarzy młodej jeszcze i zgaszonej, 
po całej postaci zastrachanej, wyrwanej dopiero co ze snu. Szła od niego para i moc, i taka obcość - 
już nie kniei nawet, ale krypty, że spuściła oczy i przeżegnała się ukradkiem.
- Zbiegli my, matko. Z lagru.
- Z lagru... - wykrztusiła kobieta, jakby się uniosło wieko trumny. - Rusek wy?
- Dochtor budę ruski, a ja nie. Ja polski.
- Ale mówicie jakoś nie po naszemu, nie po polsku.
- Bo ja puszczański, matko, z Białowieży, Fedora Kiczkajłły syn, zwierołow! W gazetach o 
mnie pisali, taki każuć u łowczaho parobczak, szto dla prezydenta rysia złowiw! I rysia ja żywohu 
złowlu, i olenia, i kabana! Nie, ja tutejszy, z Kiczkajłłów, od królów polskich siedzim w puszczy. A 
szto tak mowlu, to se skażu ja wam, usie u nas tak mówiat: ni po polsku, ni po rusku, ot, po 
puszczańsku!
W miarę jak Kiczkajłło śpiewnie, z białoruska, wywodził swój rodowód, kobieta przytomniała, 
wyzwalała się z lęku. Zauważyła, że. stoi w samej koszuli (widocznie zerwała się z łóżka na 
szczekanie psa), i zgarnęła ją na szyi.
- A taki treba tabie, matko, jubku włożyć - potwierdził Kiczkajłło. - I nie dumaj o nas hadko. 
Nie bandyty my, człowieki zmordowane. Posiędzim tutaj, odpoczniem, ta i pójdziem u dalszu 
darohu. Odsiachnisj pomalutku, bez strachu, a detynoczku ja potrymaju.
I wyciągnął ręce po dziecko. Kobieta uśmiechnęła się z niedowierzaniem.
- A czyście mieli kiedy dzieciaka na ręku?
- Wasylka ja miał, brata, i wyniańkał, Koli matka nam zmerła. Daj, miła, detynoczku, to ja 
polulaju.
Zrzucił płaszcz niemiecki i stanął przed nią w swym papuzim stroju: w wysokich gumowych 
butach, w żółtych rajtuzach dragonów carskich i w zielonej kurtce austriackiej. Wyjął z kieszeni 
zmiętą rogatywkę z dzwoneczkiem na każdym rogu, włożył na głowę i potrząsnął. Melodyjnie 
zadźwięczały janczary. Dzieciak, drzemiący na ręku kobiety, otworzył oczy i uśmiechnął się blado, 
a ona w zdumieniu aż odstąpiła pod piec.
- Toście z lagru zbiegli czy z cyrku?
- Z lagru, matko, z lagru. Tamuj ja za konia w bryczce chodził i dzwoneczkami dzwonił, kab 
pan był dla mnie dobry, kab pan ober nie biczował!
Taką skargą zadrgał głos Kiczkajłły, że zrozumiała: nie skrzywdzi. Nie łobuz, nie zbój - tylko 
człowiek biczowany.
- No, to potrzymajcie, nim się ubiorę - i podała mu dziecko jak pieszczotę. - Tylko nie bujajcie 
go, bo mi chłopak słabuje.
A potem zawołała:
- Iśka! Zajrzyj no do pieca, co tam jeszcze mamy. Spod stołu wylazła dziewczynka lat może 
jedenastu, także w koszuli, śmignęła do pieca i stamtąd, mocując się z garnkami, śledziła trwożnie 
każdy ruch wielkoluda w ubraniu z baśniowej malowanki.
A on stąpał ostrożnie po czystych, skrzypiących deskach podłogi, od drzwi do kredensu pod 
ścianą, tam i z powrotem, przyglądając się twarzy dziecięcej o niezdrowym wykwicie rumieńca. 
Chłopak podniósł rączkę do dzwonka na jego czapce, potrącił i znów przyjął jasny metalowy 
podźwięk nikłym, chorym uśmiechem. Kiczkajłło kołysał kruszynkę w ramionach jak konary i 
nucił wysokim, babskim głosem:
Kowalu, kowalu, 
skuj ty mene lalu, 
i z raczkami, i z nóżkami, 
to ja pochitaju.
Siedząc przy stole twarzą do drugiej izby, zauważyłem pierwszy, że gospodyni wyszła stamtąd 
już ubrana i także patrzy od drzwi na Kiczkajłłę. Była w chłopskich butach, w spódnicy wełnianej 
w kolorowe paski i bluzie przerobionej chyba z wojskowej. Najwyżej trzydziestoletnia dorodna, o 
kształtnej małej głowie - tyle tylko wtedy stwierdziłem. I jeszcze ten wyraz nasłuchiwania, ta 
bruzda skupienia nad opadającą trochę bezradnie linią ciemnych brwi.
Kiedy przeszła cicho do kredensu - a kredens pamiętam, duży, gospodarski, malowany na jasny 
dąb, w chabry i kłosy - kiedy ustawiła zręcznie na stole wyjęte stamtąd talerze, miało się wrażenie, 
że czyni wszystko co trzeba, ręką od dawna wprawioną, bezwiednie, nie tu myślą obecna.
- Spróbujcie naszych podpłomyków - zaprosiła podsuwając patelnię z pryskającą jeszcze 
szperką. - Chleb wczoraj piekłam. Dzieci zawsze proszą o podpłomyki.
- Dziękuję - odrzekłem. - Dawno tego nie jadłem.
- Umiecie po polsku - zdziwiła się. - I gdzieżeście jedli podpłomyki?
Powiedziałem, że w Białymstoku. Babcia Trojanowska, u której stałem na kwaterze, musiała od 
czasu do czasu piec chleb i jej wnuczka, Elżunia, tak samo prosiła o podpłomyki.
- Elżunia - dodałem - była trochę młodsza od pani córki. U niej właśnie uczyłem się polskiego. 
Dzieci są najmilszymi nauczycielami.
- Kochacie dzieci - zauważyła - Pewnie macie swoje?
- Owszem, mam synka.
Westchnęła nieznacznie i przysunęła garnek kaszy z mlekiem. Jedliśmy kaszę w niewesołym 
nastroju.
Gospodyni mówiła, że mąż na wojnie zginął. Sama została z dwojgiem dzieci. A gospodarstwo 
spore: piętnaści(c) morgów ziemi i dwa morgi sadu, para koni, trzy krowy, świniaki, ptactwo..? 
Parobek tylko do pomocy, ale to jeszcze dzieciuch, osiemnaście lat: żeby nim gospodarz kierował, 
to może byłby z niego pożytek. Ciężko tak samej. Znikąd pomocy. Jest wprawdzie na wsi rodzina 
męża, ale z taką rodziną... Machnęła tylko ręką i umilkła.
- Po co wam to mówię! - zdziwiła się sama, - Macie większe kłopoty. Co teraz zrobicie?
Kiczkajłło odpowiedział, że zabili nam towarzysza, który ucieczkę umyślił i nawet lekarstwa 
zdobył, żebyśmy ludzi leczyli, ale ja nogi odmroziłem. Koń nam potrzebny do Łomży. Czy może 
jej parobek zawieźć nas do Łomży?
- A po co do Łomży?
Bo w Łomży on, Kiczkajłło, ma szwagra, woźnego w sądzie grodzkim. Ten mnie umieści w 
szpitalu.
- Czy z panem tak źle?
- Jestem lekarzem. Wiem: trzeba się śpieszyć. Może jeszcze da się nogi uratować.
- A jak nie?
- No, to obetną.
Zapadło milczenie. Wtem od pieca rozległ się płaczliwy głosik:
- Mamo..
- Co tam?
- Mamo, ja nie chcę, żeby temu panu obcięli nogi!
- Cicho, Iśka! Nikt by nie chciał...
Zamyśliła się na chwilę. Pogłębiła się bruzda nad bezradną linią brwi.
- Mówi pan, że pan jest doktorem i ma lekarstwa, dlaczego pan sam się nie uratuje?
- Bo taka kuracja wymaga dłuższego czasu, spokojnego kąta, czystości, opieki. Ktoś koło mnie 
musiałby chodzić. Gdzie ja to wszystko znajdę?
- Mam na górce pokoik. Mąż wyszykował dla letników. Mieszkamy na odludziu, daleko od 
wsi... Nikt tu pana nie zobaczy. Niech pan spróbuje, może jakoś...
Urwała, bo Kiczkajłło położył jej rękę na ramieniu.
- Kab tabie, matko, Boh szczastje dał! Posłuchaj... Słuchała. Kiczkajłło mówił: jak szedł do 
wojska, wziął metrykę i podziękowanie. Prawdziwą metrykę chrztu z cerkwi pod wezwaniem św. 
Trójcy w Białowieży i podziękowanie prezydenta za złowionego żywcem rysia dla głównego 
łowczego Rzeszy Niemieckiej, Goeringa. Takiego rysia jeszcze nikt nie widział - cielak cały! 
Przeniósł te dwa papierki przez obóz, ma zaszyte w kusej kurtce austriackiej. Pojedzie do Łomży, 
szwagier uczony, przerobi dwie marne litery, powiedzmy wyraźnie - bukwy, i będzie zamiast 
Kiczkajłło - Ruczkajłło. Nikt nie zwątpi, że to obywatel polski, i to dobry dla Niemców obywatel. 
Niech go wtedy gospodyni zamelduje w gminie za parobka. Już on tu robotę popędzi! Będzie 
gospodarstwo jak ta lala. I niechby rodzina męża spróbowała ziemię jego gospodyni zaorać - ojej!
Tu wyciągnął pięść jak kamień drogowy:
- Taż ja z nich mamałygu zroblu!!!
A doktor, mówił dalej, doktor niechaj sobie leży w świetlicy na górce. Niech leczy nogi. A 
wstanie -_ to się pokaże! Bo to taki człowiek...
- Se takoj człowiek - kręcił kudłatą głową Kiczkajłło - takoj człowiek, szto z toboju w chorobie 
i w boju.
Operacja na desce do mięsa 
Pokój na górce był schludny, jak zresztą całe gospodarstwo. Miałeś tu wszystko, co tylko 
potrzeba, aby mieszkać spokojnie i wygodnie: masywne łóżko drewniane, stół, trzy zydle, szafę 
sosnową, poza tym miednicę, wieszak i piec kaflowy. Dwa okna na przestrzał: jedno na las, drugie 
na pola, które białą pikowaną kołdrą podchodziły pod ciemne kępki chat w oddali, gdzie zaczynała 
się wieś Dudy Wielkie, Na ścianie wisiał kilim kurpiowski obramowany kolorowymi wycinkami w 
kłosy i choinki. Na stole stał ołtarzyk z figurą Pana Jezusa Frasobliwego wśród palm i kwiatów 
papierowych. Z pułapu w kącie zwisały wiązki jakichś traw. Ściany były nie bielone. Szczere 
deski, zaciągnięte pokostem, przemawiały pięknym słojem drzewa. Na ściemniałej po latach, jakby 
z lekka przypalonej sośnie połyskiwały kropelki zastygłej żywicy. Pokój pachniał żywicą i ziołami, 
tchnął prostotą i ładem kultury ludowej.
W tej świetlicy zabraliśmy się do kuracji moich nóg. My, to znaczy ja, Kiczkajłło i Grzelakowa 
(wiedzieliśmy już, że tak się nazywa gospodyni: Helena Grzelakowa).
Miałem wtedy dreszcze i gorączkę. Spojrzałem na lewą stopę - cała obrzęknięta, na podbiciu 
duży pęcherz wypełniony mętnym płynem, trzy palce zupełnie czarne. Na podudziu dwie czerwone 
pręgi biegną do kolana i boli w pachwinie. "Źle - pomyślałem, - Zgorzel palców i zapalenie naczyń 
chłonnych."
Prawa stopa wyglądała lepiej: tylko obrzęk sinoczewony i jeden pęcherz na dużym palcu.
Zrobiłem sobie zastrzyk podwójnej dawki morfiny i - stopy na stół! (stołem operacyjnym była 
deska do mięsa, zmyta lizolem).
Nożycami Listona obciąłem trzy zgorzelowe palce lewej nogi, potem wyciąłem pęcherze na 
jednej i na drugiej stopie, przysypałem marfanilem, obandażowałem i wreszcie przy pomocy 
"asystentów" ulokowałem te stopy wysoko na jaśkach w łóżku.
Grzelakowa przykryła mnie pierzyną, zapytała, czy naprawdę niczego nie potrzebuję, i zabrała 
się z Kiczkajłłą do porządkowania (trochę jednak naśmieciło się i nachlapało).
Nie wiem, jak długo przy mnie byli. Zapadłem w sen, głęboki jak studnia kryniczna, w sen bez 
majaczeń, bez czucia - na samo dno chłodne i ciemne.
Przebudził mnie blask słońca. Świeciło prosto w oczy - zimowe wprawdzie, nie grzejące, ale 
już zwiastujące przedwiośnie.
Patrzyłem na wiązki traw pod pułapem i wydawało mi się, że jestem małym chłopcem w 
stanicy u stryjka. Tam także pachniało ziołami i budziła mnie cisza w świetlicy zalanej słońcem. 
Zaraz zaskrzypią deski i stryjek wejdzie, aby mnie wodą opryskać, wygnać na pasiekę...
Deski zaskrzypiały. Odwróciłem głowę.
Na palcach skradała się do mnie ta sama dziewczynka, która wczoraj mówiła, że nie chce, aby 
mi obcięto nogi.
- Myślałam, że pan śpi - tłumaczyła się. - Mama kazała zobaczyć.
Zatrzymała się w pół drogi nie wiedząc - podejść teraz do mnie czy wrócić z relacją do matki. 
Była mała i jasna. Kłosek taki.
- Dziękuję ci, czuję się lepiej. Wiesz, pamiętam cię dobrze, ale nie mogę sobie przypomnieć, 
jak się nazywasz.
- Isia.
- To chyba bardzo rzadkie imię, nigdzie nie słyszałem- Bo to nie jest prawdziwe imię. 
Naprawdę to ja jestem Krysia! A Isią ja sama siebie nazwałam, kiedy byłam mała... A proszę pana, 
czy ojciec tej Elżuni też z wojny nie wrócił?
-« Jeszcze nie wrócił, ale pewno wróci, bo żyje, jest w obozie.
- A my nie wiemy, czy nasz ojciec żyje. Zamyśliła się podpierając piąstką policzek. I nagle z 
westchnieniem:
- Ciężko kobietom samym. Gospodarstwo duże, a tu jeszcze choroby!
- Któż u was w domu choruje?
- Wacuś jest chory. Nic nie słyszy, nic nie widzi, febra go trzęsie, Kuciowa już odczyniała, ale 
nic nie pomogło.
- Pójdź, Isiu, do matki, poproś, żeby tu zaraz przyszłą z Wacusiem! Mam ja w torbie 
odczyniania na wszystkie febry!
Wieczory na górce 
Wacuś był nieprzytomny. Zmierzyłem temperaturę: czterdzieści stopni. Uniosłem powieki: 
źrenice zwężone. I ta sztywność karku... Prawdopodobnie zapalenie opon mózgowych.
- Doktorze... - wyszeptała z niepokojem Grzelakowa (pierwszy raz nazwała mnie doktorem).
Spojrzałem na nią: była samym błaganiem. Że też matka może tak się zmienić na twarzy w 
ciągu jednej doby!
- Doktorze, doktorze... - powtórzyłem z udanym rozdrażnieniem. - Jak się chorobę zapuściło, to 
wtedy do doktora! Ale przedtem do znachorki?! Znachorka na biały kamień pluła, szeptała, 
odczyniała febrę, aż dzieciak przytomność stracił. Ech, kobieto, miałem was za mądrzejszą...
- Kiedy sąsiadki przyprowadziły... - usprawiedliwiała się. - Ja bym sama nigdy! Nie wierzę w 
takie gusła, Ale w nieszczęściu człowiek głupieje.
Miałem cibasol. Zastosowałem uderzenie cibasolowe, po cztery gramy dziennie.
Trzeciego dnia Wacuś otworzył oczy, poznał matkę. Temperatura spadła i zmniejszyła się 
sztywność karku. Po południu zasnął spokojnie w ramionach matki.
Wiadomość o tym przyniosła mi Isia wraz z miską pampuchów i spodeczkiem miodu. 
Wylizałem miskę do Czysta i także zasnąłem spokojnie.
Wieczorem przyszła Isia, zaciemniła szczelnie okna, aby się broń Boże nie wydało, że ktoś 
mieszka w pokoju na górce. Przyniosła lampę naftową postawiła na stole obok "pasyjki" i cichutko 
podeszła do łóżka.
Udając śpiącego przyglądałem jej się jednym okiem. Lewą ręką podparła prawy łokieć, dłoń 
przyłożyła do policzka i z przechyloną głową stała w zadumie jak Jezus Frasobliwy. Drobne rysy 
bladej twarzy wyrażały niedziecięce zatroskanie, duże niebieskie oczy patrzyły wciąż na moje 
obandażowane stopy, które wysunęły się spod pierzyny i sterczały wysoko na Jaśkach, Pewnie 
matka jej mówiła, że sam sobie palce obciąłem i taki kawał skóry... Westchnęła głęboko i 
zbliżywszy się ostrożnie, nasunęła pierzynę na stopy, opatuliła dwie białe lale.
Przeciągnąłem się w leniwym ocknieniu 
- Uuach... To ty, mała?
- Ja, proszę pana. 
- Ale spałem! Późno chyba?
- Mama już krowy wydoiła.
- A jak Wacuś?
- Dobrze, proszę pana. Kaszę ze smakiem zjadł.
- No, to w porządku. Słuchaj, Isiu, nie macie wy tu książek? Tyle czasu nie czytałem...
- Tata mieli. Ja przyniosę!
Przytaszczyła Isia całą wiązkę: podręcznik dowódcy plutonu, historię 36 pułku Legii 
Akademickiej, "Boje polskie", "Historię wojskowości", "Nad Wisłą i Wkrą" gen. Sikorskiego, a 
potem już sama racjonalna uprawa ziemi, różne nawozy i azoty, hodowla świń, sadownictwo...
- Innych nie macie?
- Nie, tata tylko takie trzymali.
"Dziwny tata - pomyślałem. - Wojna i rola, poza tym nic go nie interesowało."
Ano, trudno, zabrałem się do tej lektury tak, jak była ułożona - od podręcznika dowódcy 
plutonu.
Przeglądając uwagi skreślone gdzieniegdzie pismem zamaszystym i surowym, podziwiałem 
dosadną trafność spostrzeżeń, prostotę wnikliwej korekty. Pisał to niewątpliwie chłop, który nieraz 
widział pluton w boju. I myślałem, skąd się tu wziął stary wiarus, jakie przeszedł koleje tułaczki 
żołnierskiej, nim osiadł w samotnej zagrodzie pod lasem.
Po tygodniu opowiedziała mi wszystko Grzelakowa. Nie naraz oczywiście - musiała przełamać 
onieśmielenie, przekroczyć istniejący dystans.
Leżałem, otoczony troskliwą opieką, w aureoli wspaniałej legendy. Bo jakże - sam sobie zrobił 
operację, Wacusia uzdrowił. Kiczkajłło opowiadał niesłychane rzeczy o swoim doktorze: że brzuch 
mu otworzył, kiszkę wyciął i z powrotem akuratnie zaszył; że wymknął się z kotła, trzy miesiące 
wojował, w obozie kapów bił i nic mu za to nie zrobili; umarlaków w szpitalnym baraku do życia 
przywracał, a kiedy to się wykryło, wystrychnął komendanta na dudka, uciekł z lagru. Urastałem w 
oczach Grzelakowej do postaci niemal czarodziejskiej. "Ogromnie mądry człowiek - myślała - 
wszystko umie i nikogo się nie boi!"
Ale Isia prędko matkę przekonała, że ten czarodziej na górce - to człowiek prosty i wesoły.
Kocham dzieci, zauważyłeś to pewnie. Gdybym nie wpadł w medycynę, na pewno zostałbym 
wychowawcą. Ale porwała mnie ambicja cudotwórcy! Tak, ni mniej, ni więcej, tylko walka ze 
śmiercią - nowe odkrycia i nowe metody uzdrawiania!
Leżałem sam (Kiczkajłło wyjechał do Łomży po papiery), nudziło mi się, więc chętnie 
gawędziłem z Iśką. A Iśka latała do mnie na gadki w każdej wolnej chwili. Wszystko ją 
interesowało: czy naprawdę w Rosji księży umęczają i jak są dzieci ubrane, w co się bawią, i co to 
jest komuna, i dlaczego na wiosnę ptaki ciągną w tamte strony..
Pewnego wieczoru przyszła na te gawędy Grzelakowa, odświętnie ubrana, jako że to była 
niedziela.
Usiadła na zydlu przy piecu kaflowym i słuchała.
Opowiadałem właśnie o mojej stanicy w Stepach Salskich, o latach chłopięcych, o tym, jak 
szkołę zdobywałem...
- I moja nauka niesłodka była - zauważyła półgłosem Grzelakowa - sama poniewierka...
Zapadł jej widocznie w pamięci ten temat, bo powróciła do niego później, kiedyśmy swobodnie 
gawędzili.
Z tego, co wtedy opowiedziała, co potem od niej słyszałem, no i z. papierów po Grzelaku - taką 
odtworzyłem historię.
Historia jednej zagrody 
W 1911 roku poszedł Antoś Grzelak w sołdaty. Do piechoty trafił w dalekim mieście, a miasto 
było jak zapomniany pień - Pienza nad Surą. Maszerował bezmyślnie, salutował zamaszyście, 
strzelał jak Kurp - odznakę dostał. W niedzielę chodził do kościoła, przy ulicy Lekarskiej (na 
pewno chodził, możesz mi wierzyć, bywałem w Pienzie - kościółek tam stoi). Niekiedy pestki 
łuskał - któż w Pienzie pestek nie łuskał, w ogrodzie, gdzie stoi porucznik ż brązu, którego za 
wiersze zastrzelono na Kaukazie, W trzecim foku wyłuskano Antosia z kompanii do szkoły 
podoficerskiej. Miał już wracać do domu, ale wojna wybuchła. Poszedł "mładszyj untier-oficer" 
Grzelak na Niemca pod niemieckim generałem Rennenkampfem i na Mazurach dostał się do 
niewoli. Trzy lata był niewolnikiem. W wielkim majątku niedaleko Legnicy, napatrzył się, jak 
Niemcy rolę szanują. I wtedy chyba po raz pierwszy zamarzył o własnym dużym gospodarstwie ze 
wszystkimi pruskimi nowinkami.
Był rok 1917. Niemcy formowali Polską Siłę Zbrojną. Ostrów-Komorowo zamieniono na obóz 
ćwiczebny. Kapral Grzelak znalazł się w pierwszym pułku piechoty pod majorem Udałowskim. Do 
majora nie miał żalu, rzadko go widywał, ale sierżant Bumblis - ten dopiero dał mu szkołę! Chudy, 
tykowaty, o ciemnej, mongolskiej twarzy, z wąsikami w szpic - szpetnie gadał po polsku i 
zamęczał pruskim drylem tak, że niejeden wolałby zdjąć but, lufę Wsadzić do ust i za cyngiel 
palcem prawej nogi pociągnąć.
Grzelak wytrzymał. Doczekał się listopada 1918 roku. Poszedł ze swoim batalionem na 
zdobycie warszawskiej Cytadeli Uchronił Warszawę przed wybuchem magazynów z pyroksyliną i 
wyszedł z Cytadeli plutonowym.
Po tym listopadzie były różne pułki, fronty, boje, szpitale, dwie rany, dwa krzyże i jedna paka.
Na Wielkanoc 1921 roku przyszedł sierżant-szef Grzelak do swej wsi na krótki urlop. Nikt w 
Dudach Wielkich nie poznał Antosia, nawet brat nie poznał - tak się chłopak zmienił przez te 
dziesięć lat 
A na wsi nic się nie zmieniło. Grzechotki tak samo jak niegdyś zwoływały na mszę w Wielki 
Piątek; "Turki" w strojach rzymskich z drewnianymi halabardami stały przy grobach; kobiety 
szykowały święcone; kiełbasy i jaja na twardo, w zieleni z borówek, placki, sery i chrzan. 
Dziewczęta robiły takie same pisanki i tak samo podczas rezurekcji chłopcy strzelali pod kościołem 
na wiwat, Szukał Grzelak w Dudach Antosia - nie znalazł. Umarł gdzieś Antoś, może w pierwszym 
boju pod Tannenbergiem, może w niewoli, a może w obozie Polskiej Siły Zbrojnej w Komorowie. 
Pozostał sierżant-szef, chłop twardy, kuty i tym Dudom całkiem obcy.
Szukał Grzelak swojej dziewczyny - nie znalazł. Nie doczekała się - za innego wyszła. 
Zostawiła potem córkę u siostry, wyjechała z mężem do Niemiec na roboty i zginęła. Tylko Helcia 
po niej została, Helcia miała wówczas osiem lat i była na łaskawym chlebie u ciotki, bratowej 
Grzelaka, Niańczyła dzieci, myła, sprzątała, szorowała, pochlipując w kącie z żalu po szkolę, do 
której chodziła tylko cztery miesiące. Nauczycielka prosiła, ksiądz dobrodziej perswadował, nic - 
brat Grzelaka, Błażej, sam niepiśmienny, nie godził się na takie zbytki.
Przed wyjazdem Grzelak załatwił z bratem dwie sprawy: miał mu Błażej wysyłać do Warszawy 
pięćset złotych dzierżawy rocznej za ziemię po ojcu i Helcia miała chodzić do szkoły.
Helcię pogłaskał: "Jak nauczysz się pisać - napisz"; Dał pięć deka cukierków i wyjechał.
Nie było go w Dudach dziewięć lat. Helcia pisała do "wujka" trzy razy. Raz odpisał, a raz 
przysłał trzy złote na książki. Obok nazwiska wysyłającego stało na przekazie sztandarowe słowo: 
chorąży.
Po żniwach 1929 roku przyjechał chorąży Grzelak do brata, żeby ostatecznie sprawę ojcowizny 
załatwić. Z bratem się pokłócił, odebrał swoją ziemię i Helcię także odebrał.
- Gorzej ci, mała, nie będzie, jak za mnie wyjdziesz - oświadczył jej rzeczowo. - Ty to weź na 
rozum: będę do ciebie różne parobczaki "w rajby chodzić", bo jesteś ładna dziewczynka, no więc 
miłość, cacanki, obiecanki i co w końcu? Trzy morgi ziemi, najwyżej pięć, dzieciaków kupa i 
świniak na okrasę! Tyle tylko jest awansu dla sieroty w Dudach. A ja za rok z wojska wyjdę, osiądę 
na swoim gospodarstwie. Te dwanaście morgów u Martykowej już zadatkowałem. Więc policz: 
razem będę miał piętnaście morgów ornej i dwa morgi sadu! I nie tak będę robił jak te zadudane 
dziady! Ja im pokażę, co z ziemi można wyciągnąć!... Potrzebna mi jest gospodyni robotna, czysta, 
nieciemna. Chciałem się kiedyś żenić z twoją matką. Ano - nie czekała. Więc ożenię się z tobą, 
akurat jesteś taka sama. Muszę cię tylko trochę poduczyć i podchować. Pojedziesz ze mną do 
Warszawy. Pójdziesz na kursy gospodarstwa wiejskiego. A po roku, gdy ździebko zmądrzejesz, to i 
wesele wyprawimy.
Odbyło się wszystko ściśle podług tego regulaminu.
- Warszawa, mój Boże! W Warszawie byłam chyba najszczęśliwsza - opowiadała Grzelakowa. 
- Chodziłam na kursy przy Górnośląskiej, a mieszkałam w bursie na Mokotowie, uczyłam się jak 
każda warszawska dziewczyna, miałam swoje książki, swoje koleżanki, swoje szmatki, nikt mi tu 
łaski nie wytykał. Co drugą sobotę koleżanki wołały: "Helciu, wujek przyszedł!" - wstydziłam się, 
głupia, powiedzieć, że to narzeczony, do niego zresztą też wtedy tak mówiłam: wujek. Jak była 
pogoda, tośmy jechali na Bielany, ale najczęściej szliśmy do miejskiego kina przy ul. Długiej, bo 
Antoś miał tam kolegę za kasjera. Naprzeciw tego kina była duża cukiernia. Tu, przy stoliku, Antoś 
wypytywał, co czytam i jak się zapatruję na to czy owo, sprawdzał postępy i sprawdzał rachunek, 
nie wiadomo po co, bo zawsze był ten sam, za dwie kawy (jedną czarną, jedną białą) i za trzy 
ciastka. A potem jechaliśmy razem do Mokotowa, bo Antoś odprowadzał mnie zawsze z 
kawalerskim uszanowaniem aż pod samą bramę.
Piękne otrzymała Helcia świadectwo z kursów i jeszcze piękniejsze miała wesele. Zbiegło się 
ono z ucztą pożegnalną Grzelaka. Pułk był za rodzinę. Nie wyprawił wprawdzie rozplecin ani 
oczepin, za to wystawił się takim tłumem gości, muzyką, tańcami i winem, że nawet leśniczy w 
Dudach nie mógł marzyć o podobnym weselu.
Kościół garnizonowy olśniewał blaskiem świateł i szlif, oszołamiał dźwiękami potężnych 
organów. Pod sklepieniem skrzyżowanych szabel przepuścili podoficerowie starego kamrata z 
małżonką - honor, jaki zwykle oficera spotyka!
Dowódca batalionu pierwszy złożył życzenia pani chorążynie i rękę ucałował. Zauważyli 
wszyscy, że stanęła w pąsach, więc nuże do ręki podchodzić.
- Ale cwaniak ten Grzelak! - mówili głośno na uczcie weselnej w kasynie. - Złapał ślicznotkę i 
czym prędzej z pułku ucieka!
Wrócili w swoje strony i tu, pod lasem, zaczęli budować nową zagrodę. Wyglądało to jak na 
filmie z Dzikiego Zachodu: mieszkali w szałasie, bór szumiał dokoła i cieśle stukali wznosząc 
oborę, stodołę i dom.
Dom Grzelak postawił ogromny i jasny, nowoczesny, choć w stylu kurpiowskim: z bali 
sosnowych na węgieł, z oknami o rzeźbionych okładzinach, z drzwiami w deseń słoneczny i 
szczytem dachu zakończonym "śparogami" w kształcie rogów z krzyżem i chorągiewką pośrodku.
Na nowosiedliny sprosił sąsiadów, ale niewielu przyszło: biedota, zadłużona u Błażeja, ze 
strachu trzymała za nim; zamożniejsi natomiast - przez zawiść.
- Zobaczymy - śmiali się - co ten wojak na roli zwojuje.
- Ja im pokażę! - odgrażał się Grzelak.
I pokazał, jak się prowadzi wzorowe gospodarstwo. Im składniej jednak szło Grzelakowi, tym 
większa zawiść nurtowała w ludziach.
Na wieść o wojnie wybrał się stary chorąży do stolicy, aby tam całą politykę zbadać - i już nie 
wrócił. Podobno widzieli go w obronie Warszawy...
- Dobry był dla mnie - mówiła Grzelakowa. - Szanował mnie i dbał, i zawsze mądrze poradził. 
Dobrze nam było. A że przed ślubem trochę płakałam, to przez te książki i filmy, i koleżanki 
miejskie. Innego chciało się życia. No i miałam wtedy dopiero osiemnaście lat, a on czterdzieści...
Stare sprawy - świeże wieści 
Kiczkajłło wrócił na Matkę Boską Rostworną, kiedy w Dudach, jak mówiła Isia, wróżono 
urodzaje...
Nie słyszałeś o takim święcie? Dlaczego tak się nazywa, zapytujesz?
Bo ja wiem... Tak tam mówią, więc powtarzam. A dlaczego, jak i po co - no, to już musiałbym 
tam urodzić się albo mieszkać co najmniej dziesięć lat. Zrozum, ja nie badam, nie studiuję - ja tylko 
wędruję przez Polskę już czwarty rok i zbieram skrzętnie co się da z waszej kultury.
Przypadkowo znalazłem się na Kurpiach, uzbierałem różne słowa, zwyczaje, święta, ale nie 
wiem, gdzie się te Kurpie kończą i czym się różnią od innych dzielnic. Zaśpiewam ci piosenkę 
ludową, o której nie masz pojęcia, ale - jak słusznie wytknął Czyż - nie znam "Warszawianki" ani 
"Roty", ani w ogóle polskiej muzyki. I literatury polskiej nie znam, chociaż są utwory, które mogę 
recytować całymi stronicami. Bo te, a nie inne, wpadły mi w ręce, najmocniej przemówiły.
Najwięcej czytałem w Białymstoku. Przez dwadzieścia miesięcy wertowałem książki z 
biblioteki dra Trojanowskiego.
Chcesz wiedzieć, jak się zaczęło?
Trochę z nudów, trochę przez ciekawość. Dodałbym jeszcze - pewne zażenowanie: Polska? 
Wiem o niej mniej niż o Rzeszy Niemieckiej!
Na kwaterze znalazłem w sąsiednim pokoju dwie szafy pełne książek. Czasu miałem sporo. Po 
raz pierwszy w życiu nie wiedziałem, czym dzień wypełnić, bo pusty szpital niewiele wymagał 
pracy i zachodu.
"Ciekawe - pomyślałem - jakie nowe środki stosują lekarze polscy, co i jak próbują ulepszyć"...
Czasopisma i książki fachowe czyta się najłatwiej, bo i terminy są znane, i można sobie 
samemu dopowiadać, tak że po paru lekcjach z Elżunią zabrałem się do literatury lekarskiej, a 
potem do beletrystyki.
Na szczęście, babcia Trojanowska, która w 1905 roku była bardzo "czerwona", przyłapała mnie 
na nieodpowiedniej lekturze.
- A rzućże, człowieku, te "Żywe kamienie"! Za ciężkie dla pana. Nic pan nie rozumie, prawda? 
No, właśnie! Zaraz dam coś, co będzie bliskie i zrozumiałe.
I dała mi "Płomienie" Brzozowskiego. O, to naprawdę paliło i niepokoiło - tu warto było 
zaglądać do słownika i babci się pytać. Czytałem tę powieść raz i drugi, powracając do tej czy innej 
myśli, i w ciemnym przedsionku obcej mowy chwytałem już słowa, które wzruszały - patrzcie, 
jakie to mocne, jakie ładne, choć nie po rosyjsku!
A potem przeżywało się "Przedwiośnie", "Lalkę", "Szkice węglem" i tak dalej, coraz pełniej...
Czekaj, po co właściwie to mówię? Aha, żebyś się więcej nie dziwił, że wiem, i żebyś mi 
więcej nie przerywał jak dziecko: a dlaczego? a skąd? - bo nie bardzo wiem!
Na czymżeśmy stanęli? Że Kiczkajłło przyjechał z Łomży nie ten sam?
No tak, wyjechał Kiczkajłło w ubraniu po Grzelaku, krótkim i ciasnym, chociaż chorąży nie był 
ułomkiem. Wrócił ubrany dostatnio i na miarę: bekiesza na nim była podbita baranem, zielony 
kapelusz myśliwski z piórkiem, porządne buty, granatowa marynarka i czarne bryczesy.
- Toć to pan ekonom, słowo daję! - śmiała się Grzelakowa, obracając Kiczkajłłę na wszystkie 
strony.
- Koli ja ekonom, to ty jasna pani! - odciął się Kiczkajłło. - Jasna pani z Żyłowańca!
Przywiózł upominki dla wszystkich i kopę różnych wieści. Szwagier już przy prawie nie 
stróżuje: nie ma sądów, nie ma woźnych. To mu nawet na dobre wyszło, dorobił się na wojnie. - 
Mają szwagrostwo nowe ładne mieszkanie, żyją nadal w zgodzie, tylko ta bieda, że Pan Bóg dzieci 
im nie dał. Wojnar malutki, gadatliwy, z upodobaniem do korniszonków przy kieliszku, 
przepuściłby wszystko, ale Wojnarowa, Kiczkajłłówna z domu, baba pod powałę, stateczna, pilnuje 
męża i kasy. Otworzyli jadłodajnię przy dworcu, ciężką forsę robią. Ale tłuszcz sumienia im nie 
zalał: przyjęli Kiczkajłłę serdecznie, ubrali, papiery poprawili, pożegnali szczerą troską i gotówką.
Mieszka u nich, opowiadał dalej Kiczkajłło, kolejarz. Czarniutki, chudziutki, skóra i kość, 
spojrzeć nie ma na co, a to właśnie komisarz ruchu!
Co za komisarz i jakiego ruchu - tego Kiczkajłło nie wie, tylko zgaduje. Bo kolejarz dał mu 
bibułę i wszystko dokładnie wytłumaczył: że szkopy dostali łupnia pod Moskwą, że zgoda nastała 
ze Związkiem Radzieckim, że tworzy się tam wojsko polskie, a tu szykuje się powstanie. Wojna 
niedługo potrwa, na Boże Ciało będzie koniec.
W tak bliski koniec nie bardzo wierzyłem, ale przeglądając nielegalną prasę widziałem 
wyraźnie, że sytuacja międzynarodowa zmieniła się na niekorzyść Niemców i że naród polski 
przechodzi okres mobilizacji wszystkich sił do walki zbrojnej.
Jak się skończyło babskie biedowanie 
Nazajutrz Grzelakowa pojechała z Kiczkajłłą do gminy i zameldowała go pod nazwiskiem 
Ruczkajłły. Wiosna nadchodzi, tłumaczyła zatroskana, nie da rady sama w polu, wzięła chłopa do 
pomocy. Prezentował się wspaniale, metrykę pokazał piękną i pismem w sprawie rysia dla 
Goeringa pognębił do reszty gminnych dygnitarzy.
Zajechał przed dom z kawalerską fantazją, wyprzągł konie, z miejsca wziął Pietrka w obroty. I 
Pietrek poczuł to samo, co konie, pies, bydło i cała zagroda: skończyło się babskie biedowanie! 
Przyszedł chłop, gospodarz, bierze wszystko w garść i pędzi do roboty.
Rozsadzała go siła i chęć ujawnienia swojej wartości, swojej wdzięczności. Robił za trzech, 
hałasował za pięciu, upojony pracą, wolnością i tym, że może wyśpiewać wysokim falsetem 
białoruską, jak mgła przedwieczorna, tęsknotę.
Przed zmrokiem w drwalni przychwycił nagle Pietrka i popatrzył mu w oczy przenikliwie. 
Pucołowaty parobek wierzgnął nogami, zamarł w rękach Kiczkajłły, pod jego ostrym i skupionym 
wzrokiem.
- Ja dla tebe budu batjka - mówił uroczyście Kiczkajłło. - Ale kab ty mene wydał, to sobaczu 
znajdesz śmierć!
- Ojej, gospodarzu, żebym skapsioł, kieni powiem! - przysięgał Kurpik. - Bandę milcoł!
- Nu, tak ty słowo trzymaj!
Rozrzucił szczapy, wyciągnął karabin i poszli z Pietrkiem do lasu.
Wrócili późnym wieczorem niosąc na drągu młodego dzika-parszuka, powiedzmy za 
Kiczkajłłą. Przez dwa dni potem krajał mięso, solił je w beczkach, a szynki na Wielkanoc wędził w 
dołku.
W niedzielę pojechali do kościoła. Dziwowali się ludzie, że taki okazały a zamożny z wyglądu 
chłop poszedł do Grzelakowej na robotnika, ale kumy zaraz się domyśliły: pewnie chce się z nią 
ożenić!
Kiczkajłło stał za Isią i Grzelakową, żegnał się trzema palcami na opak - z prawa w lewo, ale 
wszyscy widzieli: - modli się gorąco, bije pokłony kudłatą głową - chyba chrześcijanin. Ksiądz nic- 
nie powiedział, nawet uśmiechnął się do schizmatyka, więc i ludzie pobłażali. I tylko Błażej z 
synami spoglądali chmurnie na tę postać górującą nad tłumem, na te bary sążniste, na pięść 
potworną w bogobojnym młóceniu krzyżów.
Z tą pięścią zetknął się Błażej niebawem.
Kiczkajłło pierwszy wyrwał się na wiosenną orkę.
Za laskiem leszczynowym orał w najlepsze szmat ziemi, którą Błażej zagarnął w ubiegłym 
roku.
"Brat - myślał - zginął, ziemia po ojcu do mnie ma wrócić."
Odwrócił się Kiczkajłło napoczynając nową skibę, patrzy, a tu walą do niego chłopi z drągami: 
Błażej, dwóch jego synów i sąsiadów dwóch. Rozjuszył się strasznie: - To wy po ziemię sierocą?! - 
I pognał im na spotkanie, jak stał, gołą ręką. Błażejowi wyrwał kłonicę z ręki, kopnął w zadek, a 
syna jego, Jędrka, stukną w arbuz, aż się chłopak zwalił. Tamci w nogi. Kiczkajłło złapał Jędrka i 
za nimi. Ścigał ich aż do samej wsi. Pozamykali się w chałupie, a on przerzucił Jędrka przez płot i 
krzyczał na całe gardło, ze jeśli ich spotka na polu, nogi powyrywa! Główkami w ziemię po wtyka, 
na mamałygę przerobi! On się nikogo nie boi! Niech sprowadzą żandarmów, tylko salutować będą, 
bo on rysia dla ich Goeringa złowił!
- Oj, niedobrze - mówiła Grzelakową słuchając opowiadania Kiczkajłły. - Niedobrze się stało. 
Nie pójdzie teraz Błażej na nasze pole, ale ziemi się nie wyrzeknie. Będzie zemsty szukał. Może 
podpalić...
Myśleliśmy bezskutecznie, jak go unieszkodliwić lub zjednać. Tymczasem zaszły wypadki, 
które same tę sprawę rozwiązały.
O dobrym znachorze lub niewidzialnym doktorze 
Zaczynałem już chodzić po pokoju w bamboszach, które Grzelakową specjalnie uszyła. Coraz 
częściej podchodziłem do torby, oglądałem lekarstwa i narzędzia.
Tak dawniej wojownicy patrzyli na szable, kiedy pokrywała je rdza pokoju, tak teraz majster 
patrzy na nieczynne maszyny. Mieć wspaniałe środki do umiłowanej pracy i siedzieć bezczynnie - 
to męka!
Zdrowy i bezużyteczny, snułem się z kąta w kąt po swojej świetlicy, patrzyłem przez okno na 
las w stronę, gdzie leży Komorowo, a za nim - w linii prostej - ojczyzna...
"Zupełnie jak nakręcony bączek-bezsens - powtarzałem w myśli słowa Lońki. - Teraz nawet już 
się nie kręcę, wyrzucona zabawka..."
Przeżywam czasem takie coś, nie chandrę nawet, ale odrętwienie, jak wtedy, gdy mnie, 
"bezprizornego", zwrotniczy podniósł z toru i ocalił. Staję się niekiedy podobny do ojca - bardzo 
przykry dla otoczenia, zamknięty w sobie, nieufny i zgryźliwy. Krzywdzę bez powodu ludzi 
bliskich, widzę to, ale przełamać się nie mogę.
Zapadłem właśnie na taką drętwicę. Kiedy schodziłem na posiłek, przy stole gasł swobodny 
nastrój, milkły rozmowy, jak gdyby zjawił się ktoś ciężko chory albo niepożądany. To mnie jeszcze 
bardziej drażniło, a jednak nie uczyniłem żadnej próby porozumienia się, nawet nie powiedziałem: 
"Moi drodzy, nie zwracajcie teraz na mnie uwagi. To przejdzie. Zaćmienie, nic więcej..."
Pewnego razu Grzelakowa opowiedziała przy obiedzie - żeby coś powiedzieć, przerwać 
milczenie - że dopiero co wróciła ze wsi, gdzie zaszedł straszny wypadek: jedna dziewczyna 
dostała nagle czkawki i czka bez przerwy czwarty dzień. Kuciowa u niej była i inne baby, radziły, 
leczyły - nic nie pomaga.
- Może byście, doktorze, dali jej jakie lekarstwo - zaproponowała nieśmiało. - Szkoda 
dziewczyny.
- Łatwo powiedzieć: lekarstwo! - odburknąłem. - Jakie lekarstwo? Jak rozpoznać chorobę bez 
badania?
"Taka uporczywa czkawka - rozważałem dalej nad talerzem klusek - może być przejawem 
zatrucia, zapalenia otrzewnej, podrażnienia nerwu przeponowego, może być wreszcie przy 
nowotworze śródpiersia."
- Jak się to stało? - spytałem Grzelakowej. - Skarżyła się przedtem na coś? Miała jakie 
dolegliwości?
Nie, zdrowa dziewucha, tylko pokłóciła się z narzeczonym. Straszna była awantura. Rzuciła mu 
pierścionek w twarz, zerwała zaręczyny. On wybiegł z izby, trzasnął drzwiami, a ona dostała 
czkawki.
"A więc wstrząs psychiczny, histeria - myślałem. - Może być i na tym tle. Należałoby wywołać 
równie mocne wzruszenie."
Tak, ale nie mogę pokazać się chorej! Jestem niewidzialny. O moim istnieniu wie tylko Isia, a 
ona nie zdradzi - mądra dziewczynka, mocno do mnie przywiązana. I ostatnio wtajemniczono 
Pietrka. Ten chłopak, zdziwiony od urodzenia, także nie zdradzi, bodaj ze względu na Kiczkajłłę.
Kiczkajłło stał się dla niego uosobieniem wszystkich cnót męskich, przedmiotem nieomal 
kultu. Chłop leśny, mocarny, o sile wprost baśniowej, zna życie każdego zwierza, ptaka, na gadach 
się nawet zna! Węża na przykład oswoił. Wyjdzie za stodołę, zagwiżdże, a ten już ze szczeliny 
wypełza, mleko z kubka pije, potem Kiczkajłło na ręce go bierze i coś mówi - z gadem rozmawia!
Pietrek robi razem z Kiczkajłłą w polu, razem z nim chodzi na polowanie, uczy się strzelać... 
Nie, ten Kurpik jest pewny. Ale poza tym nikt we wsi nie może o mnie wiedzieć, dopóki szwagier 
Kiczkajłły nie wyrobi papierów:
Długo chodziłem z kąta w kąt po swoim pokoju, aż wpadłem na pewien koncept.
- Niech pani zaraz uszyje czarny kaptur z czerwonymi "faworkami" do zawiązania pod brodą - 
powiedziałem Grzelakowej. - I niech pani pójdzie do tej dziewczyny i powie w wielkiej tajemnicy, 
że Kiczkajłło pochodzi z rodu znakomitych znachorów z Puszczy Białowieskiej. O północy 
dziewczyna może tu przyjść.
Pouczyłem Kiczkajłłę, jak się ma zachować, i czekałem.
Przed północą rozległo się przed drzwiami czkanie, a potem - nieśmiałe pukanie. Kiczkajłło - 
wielki i dziki - otworzył drzwi, bez słowa wziął za rękę przelęknione i zawstydzone biedactwo, 
wprowadził do ciemnej izby, a potem do alkierza, gdzie paliły się trzy czarne świeczki i wąż spał 
na zielonej poduszce.
Postawił ją przed świeczkami, ręce położył na ramiona i patrzył jej w oczy, z lekka poruszając 
ustami. Potem włożył jej na głowę kaptur, zawiązał "faworki" i począł chodzić dookoła niej, coraz 
głośniej, coraz prędzej odmawiając modlitwy prawosławne. Padały słowa nieznane, 
starosłowiańskie: "otcze... pacze... iże... głogoły..."
Wyszedłem z szafy, nacisnąłem mocno poprzez kaptur gałki oczne dziewczyny, Kiczkajłło 
klepnął ją po plecach i - czkawka ustała!
Wielkie to zrobiło na wsi wrażenie. W dwa dni potem przywlókł się gajowy Powerek; 
awanturnik i pieniacz, chory, jak twierdził, na żółtaczkę.
Żółty był istotnie i wyschły na relikwię. Żali się Grzelakowej, że cierpi od pół roku, jeść nie 
może, wymiotuje. W Łomży był u doktorów - nie pomogli, u znachorów był - nie pomogli. Może 
Kiczkajłło pomoże?
A więc także stanął o północy w alkierzu przed świecznikiem. Rozebrał go Kiczkajłło, kaptur 
włożył, brzozową witką odkurzył i wstawił do blaszanej wanienki z wodą.
Zacząłem badać, Cały był podrapany, widocznie miał straszny świąd skóry. Jęknął, gdy 
dotknąłem wątroby. Z prawej strony, pod łukiem żebrowym wyczułem wielki, poruszający się przy 
oddychaniu guz. Nie ulegało wątpliwości: rak woreczka żółciowego. Ostatnie stadium, nie ma 
ratunku.
Ubrał go Kiczkajłło, wyprowadził, powiedział, żeby zaczekał, bo musi teraz sam na wodę 
popatrzyć.
Wyszedł do niego za chwilę bardzo wzburzony. Widział same grzechy, krzywdy ludzkie! Nie 
może go leczyć. Niech się z Bogiem pojedna, ludziom straty wynagrodzi, bo umrze wkrótce w 
boleściach.
Kiedy rzeczywiście Powerek umarł, i to nawet prędzej, niż przypuszczałem, bo zaledwie w trzy 
tygodnie - Kiczkajłło urósł na wielkiego znachora. Nie tylko uzdrawia, ale czyta z wody złe i 
dobre!
Zaraz po tym wypadku Kiczkajłło wychodząc w niedzielę z kościoła podszedł nagle do Błażeja 
i w oczach wszystkich położył mu ręce na ramionach. Błażej chciał się wyszarpnąć, ale nogi mu 
zdrętwiały. A Kiczkajłło patrzył wprost w oczy, poruszał ustami, w końcu rzekł wieszczym 
głosem:
- Usjo ja wiżu... Wiżu zluszczu duszu. Dumu majesz czornuju! Zatrymajsj, człowiku, 
nawernysj, bo.. 
Nie dokończył - palcem tylko pogroził. 
Odtąd nikt nie widział, żeby Błażej kręcił się w pobliżu zagrody Grzelakowej. Jakby zapadł pod 
ziemię.
W tym samym czasie przybiegł do Grzelakowej gospodarz, który także dostał żółtaczki i 
swędzenia skóry. Powerek na to umarł, niechże, błagał, Kiczkajłło ratuje. Niech go nie odpędza, on 
z nikim się nie prawował, człowiek spokojny, dzieciaty...
Grzelakowa, już dobrze przeze mnie przeszkolona, wypytała dokładnie, na co właściwie cierpi i 
od kiedy. Ano, zachorował przed dwoma tygodniami, wkrótce po powrocie z targu, gdzie sprzedał 
byczka. Stracił apetyt, wymiotuje, pożółkł, skóra swędzi... Czyżby mu się szykował los Powerka, 
za jakie grzechy?
Zbadałem go również w nocy, z zachowaniem całej znachorskiej konspiracji. Stwierdziłem 
pospolitą żółtaczkę miąższową. Zatruł się widocznie czymś nieświeżym, może wędliną czy inną 
zagrychą po wódce, którą skropił sprzedanego byczka. A więc środek na przeczyszczenie, ścisła 
dieta i będzie zdrów.
Oświadczył mu zatem Kiczkajłło, że woda jego Jest wprawdzie ciemna, ale gdzieniegdzie coś 
błyska. Niech tylko robi wszystko, co Kiczkajłło nakaże, a będzie zdrowszy, niż był. J dał mu do 
nacierania talk z mentolem w skorupie po pisanym jajku wielkanocnym, sól gorzką do picia w 
dzbanku glinianym, z surowym nakazem, że ma codziennie omotać ten garnek czystym lnem, 
wsadzić do garnka z wodą kryniczną, na piec postawie, zmówić dwanaście pacierzy i wypić kubek. 
Przez trzy dni ma być ścisły post, a potem przez dwa tygodnie niech je tylko kaszę i pije miód 
leśny z wodą...
Różne, mój drogi, miewałem marzenia. Goniłem przygody w krajach dalekich, o nazwach jak 
dźwięki hawajskiej gitary, byłem wodzem armii rewolucyjnej na barykadach Nowego Jorku, przez 
pewien czas przemykałem się jako człowiek niewidzialny, potem otwierałem kongresy uczonych... 
Ale nigdy nie przyszło mi do głowy, że mógłbym zostać znachorem lub niewidzialnym doktorem!
Przyjmowałem chorych tylko raz w tygodniu, w nocy z soboty na niedzielę. Zdarzyło się 
jednak, że pewnego chorego nie tylko przyjąłem natychmiast, ale nawet zatrzymałem go u 
Grzelakowej w alkierzu. To było grube ryzyko, cóż, kiedy nie mogłem postąpić inaczej - chodziło 
o życie człowieka..
Przyniesiono do naszej zagrody chłopca lat szesnastu. Matka opowiadała, że przed trzema 
dniami weszła do sieni, w której sypia Józek. Widzi, że syn jeszcze nie wstał, więc krzyknęła na 
niego, bo było już dobrze po słońcu. A on nic, nawet się nie poruszył - patrzy na nią i śmieje się! 
Przyskoczyła, rozgniewana, ale widzi: Józio leży sztywny i jęczy. Atak wprawdzie minął, ale po 
pewnym czasie znów naszło takie "opętanie", a potem coraz częściej, coraz straszniej. Oka przez 
cały czas nie zmrużył. Męki przechodził piekielne. Gdyby mógł, pogryzłby z bólu wszystko na 
sobie, jeno szczęk nie zdołał otworzyć.
Grzelakowa, wypytując szczegółowo, dowiedziała się, że niedawno Józek nastąpił bosą nogą na 
gwóźdź przy stajni, nie zwrócił jednak uwagi na niewielką rankę i dalej rozrzucał gnój po polu.
Kiczkajłło natomiast przyniósł mi na górę inne spostrzeżenie: oto kiedy chłopaka złożono w 
alkierzu, był zupełnie spokojny, ale wiatr stuknął okiennicą i chłopak nagle podskoczył, wyprężył 
się cały, wygiął i zesztywniał z głową odrzuconą w tył, z twarzą wykrzywioną potwornym 
uśmiechem.
Zrozumiałem: risus sardonicus, uśmiech sardoniczny! Wypadek tężca. Natychmiast trzeba 
podać surowice przeciwtężcową.
Podszedłem do torby i przygotowując strzykawkę tłumaczyłem Kiczkajlle, co ma robić.
Przede wszystkim odprawił rodzinę do domu, zamknął drzwi, zapalił świeczki w ciemnym 
alkierzu i podchodząc z nawiniętym na ręku wężem wyjaśnił Józkowi, jak mógł, że ten gad wyssie 
z niego chorobę. Niech się nie lęka, gdy poczuje ukłucie, to dobry gad, uczony.
Józek nie bardzo rozumiał, ale godził się na wszystko, aby tylko bóle ustały...
Kiedy Kiczkajłło włożył mu kaptur, nastała pora mojego działania.
A więc zastrzyk morfiny na uśmierzenie bólu. Potem wypaliłem ranę w stopie, wstrzyknąłem 
dożylnie pięćset jednostek surowicy przeciwtężcowej.
W nocy Józek zdrzemnął się trochę. Nazajutrz powtórzyłem zastrzyk, tym razem domięśniowy 
- w pośladek.
W miarę jak go kłułem, ataki stawały się coraz rzadsze i słabsze, aż po dwóch tygodniach 
pomknął do domu chłopak kąsany przez gada, a zdrowy jak ryba!
Rozeszła się szeroko po okolicy wieść o dobrym znachorze. Każdej soboty wieczorem 
schodzili się chorzy do stodoły, skąd Grzelakowa po jednym wprowadzała do izby. Składali jej 
ozdrowieńcy pieniądze i dary. Nie przyjmowała.
- Nasz znachor nie bierze - tłumaczyła zdziwionym ludziom. - Nie może brać, takie złożył 
ślubowanie.
Ślubowałem naprawdę. Pamięci Lońki ślubowałem, że chociażbym miał życiem przypłacić - 
pójdą leki niemieckie na polską wieś, gdzie schronienie i przyjaciół znalazłem...
Polowanie na bażanty 
Przypadki, mój miły, są po to, aby je wykorzystywać, inaczej one rządzą nami. To moja 
dewiza. Możesz ją puścić w obieg pod własnym stemplem.
Wykorzystałem wypadek czkawki, aby pod osłoną znachorskiej postaci Kiczkajłły rozpocząć 
praktykę lekarską na wsi. Pracowałem w nocy z soboty na niedzielę, niedzielę przesypiałem i od 
poniedziałku opędzałem się bezczynności w zalanej słońcem świetlicy. Niekiedy wychodziłem o 
zmroku do lasu i wracałem przed świtem, wtedy znów spałem do obiadu. Rozumiesz, jak bardzo 
nużył mnie taki tryb życia.
Człowiek zdrowy musi mieć pracę, którą kocha, sprawę, której służy, musi o coś walczyć, do 
czegoś dążyć, aby nie zgnuśnieć, nie zborsuczeć do reszty.
A tu nic, guzik przyszyty - jak mawiała doktor Klukwa. No, niby niezupełnie. Leczyłem 
przecie, pomagałem - to prawda. Ale zostawało mi w tygodniu jeszcze sześć dni wolnych. Co 
robić, jak się związać ze światem cierpienia i walki? Nie mogę tak siedzieć bezczynnie i czekać, aż 
szwagier Kiczkajłły wyrobi papiery! A jeśli wcale nie wyrobi?
Przypadek, jak zwykle, podsunął nowe możliwości, wytknął niespodziewanie właściwy 
kierunek działania.
W wigilię Piotra i Pawła wybrał się Kiczkajłło na kaczki.
Nie wiem czemu, od wieków u was i u nas święto najcichszych duchem apostołów stało się 
tradycyjnym hasłem do pogromu ptactwa wodnego. Wiem tylko, że dwudziestego dziewiątego 
czerwca nie usiedzi w domu zawołany myśliwy.
Kiczkajłło oczywiście nie usiedział. Tłumaczył się gęsto, że od dawna mięsa świeżego nie 
mamy, że żniwa niezadługo, pójdzie z Pietrkiem, należy się chłopakowi - haruje jak stary.
Tym razem poszedł z nim nie tylko Pietrek, ale i Józek przez gada kąsany, zwany teraz na wsi 
po prostu Kąsanym. Mówiłem ci, jak leczyłem na tężca pewnego chłopaka zastrzykami, tak aby 
myślał, że życie zawdzięcza znachorskiej sztuce Kiczkajłły i jego wężowi. Pamiętasz? No, więc - 
ten sam...
Wrócił Kiczkajłło po dwóch dniach, późnym wieczorem, pierwszego lipca (dobrze utkwiła mi 
w pamięci ta data - historyczna data!). Grzelakowa już spała z dziećmi. Rzucił więc na ławkę 
wiązkę kaczek i zajrzał na schody wiodące na górkę do mojego pokoju. Tam się jeszcze paliło.
Leżałem w łóżku pochłonięty lekturą Iśki. Już dawno przestudiowałem książki wojskowe i 
rolnicze po Grzelaku; nienasycony, zadawniony nałóg - bo czytanie w nałóg wreszcie przechodzi - 
domagał się zaspokojenia byle jakim słowem drukowanym, przebierałem więc czytanki dla piątego 
oddziału, baśnie, powiastki historyczne...
Odłożyłem właśnie "Rzeź Pragi" - straszny opis wyczynów rozbestwionego żołdactwa 
Katarzyny. I myślałem o tym, że w wieku Iśki czytałem nie mniej wstrząsające opisy z czasów 
Samozwańca i Mniszchówny o rządach Polaków na Kremlu. Pamiętam nawet wierszyk z 
podniszczonej carskiej "Chrestomatii", z wypisów szkolnych, jak chłopa Susanina w lesie 
zasiekli...
Ileż starych porachunków, zaślepienia, uprzedzeń zachwaszcza od wzruszeń dziecięcych, z 
pokolenia na pokolenie, współżycie naszych narodów! Dwóch bratnich narodów, które zawsze 
miały wspólnych wrogów: Tatarów, Turków, Szwedów, Niemców... - i zawsze mordowały się 
wzajemnie ku największej chwale obcego oręża!
Waśnie sąsiedzkie, spory rodzinne o ziemię po tej czy po tamtej stronie rzeczki, o modlitwę 
szeptaną z grecka czy łacińska, o pierworództwo w rodzinie słowiańskiej...
Czy naprawdę historia niczego nie uczy? Nie można wspólną pracą i dążeniem, bodaj teraz, w 
obliczu zagłady?.. Skrzypnęły drzwi. Spojrzałem: to Kiczkajłło wchodzi w butach zabłoconych, 
stąpał ostrożnie, nad skronią miał guza jak rajskie jabłuszko i minę niepewną.
- Śpisz, dochtor?
- Nie, czytam jeszcze. Siadaj,.
Kiczkajłło usiadł na krawędzi łóżka. Jęknęło pod nim, ale wytrzymało.
- No, jakże tam polowanie? Westchnął:
- Nieszczasne polowanie.. 
Głos jednak przeczył nieszczęściu, brzmiał raczej triumfem, a humor połyskiwał w szparkach 
małych, czarnych oczu, badających czujnie moją twarz. Kiczkajłło grał na efekt.
- Więc nic? Ani jednej kaczki?
Kiczkajłło spojrzał z wyrzutem. Takie posądzenie! Owszem, natłukli całą kupę: kaczek 
siedemnaście i bażantów pięć...
I położył mi na piersi, na pierzynę, pięć blaszek żandarmskich.
Usiadłem.
- Rzeczywiście, bażanty nadzwyczajne! Jakżeś ty je podszedł?
Właśnie że wcale nie podchodził. To się samo stało. Bywa tak w lesie: idziesz na zająca, a 
stukniesz wilka. Więc i tu tak wyszło.
Poszedł z Pietrkiem i Józkiem najpierw do gajowego Pawlaka, jako że od dawna się z nim 
pokumał. Chciał strzelbę pożyczyć dla chłopaków, niech sobie popukają, no i chciał Pawlaka 
trochę rozerwać. Odkąd przyszła wiadomość z Warszawy, że Niemcy zabili starszego syna, 
skapcaniał Pawlak. Zniszczyli mu dorobek życia. Dumny był z syna. Już kończył w Warszawie 
wyższą szkołę leśną, miał zostać inżynierem-nadleśniczym, on, syn gajowego! A tu wojna 
wybuchła. Poszedł syn na front, ocalał wprawdzie, ale potem widocznie Niemcom zawadzał. 
Nawet niedługo w więzieniu trzymali... Został Pawlak tylko z młodszym synem, 
dziewiętnastoletnim Władkiem; zobojętniał na wszystko.
Kiedy Kiczkajłło wytłumaczył Pawlakowi, że mają tylko jeden karabin na trzech i że Pietrek z 
Józkiem nie mogą bez końca biegać przed nim zamiast piesków - przypomniał sobie Pawlak o 
dwóch skrzyniach w kopcu po nadleśniczym. Stary miał ważkie porachunki z Niemcami, jeszcze z 
powstania śląskiego. Wolał ich nie oglądać. Uciekając w 1939 roku zostawił Pawlakowi na 
przechowanie całą swoją kolekcję broni myśliwskiej.
Różne strzelby Kiczkajłło widywał: i u swojego łowczego, i w Muzeum Białowieskim, i u 
gości zagranicznych na pryncypalnych polowaniach. Ale takie dziwadła, jak w tych skrzyniach, 
pierwszy raz brał do ręki. Tylko dwie strzelby były nowoczesne: piękna dwunastka belgijska i 
uniwersalna odtylcówka niemiecka o czterech lufach. Reszta - to sama starzyzna na krzemień i 
kapiszon, strzelby o lufach długich i krótkich, graniastych i okrągłych, prostych i u wylotu 
rozwartych, o kolbach spod siekiery lub arcydziełach roboty snycerskiej. A wszystko oczyszczone, 
naoliwione, starannie w szmatki owinięte, z zapasem prochu w rogach, przybitek, siekańców, śrutu 
i kulek - do natychmiastowego użytku. Brać i strzelać!
Oczywiście musieli spróbować, jak się strzelało za dawnych czasów. Walili po kolei z garłaczy 
i guldynek do klocków na płocie i tu wszystkich w podziw wprawił Józek Kąsany - pierwszy raz 
smyk strzelbę trzymał i od razu trafił, chociaż nogami się nakrył, bo ta dziadowska broń okrutnie 
kopała. Rozochocił się Władek Pawlak i nuże ojca prosić, żeby go z nimi jutro puścił. Staremu 
przypomniały się widać młode lata, bo odrzekł: "Ano, to i ja z wami pójdę".
Przenocowali w gajówce i o świcie poszli na kaczki: Kiczkajłło z krótkim swoim karabinkiem, 
Pawlak z niemiecką strzelbą uniwersalną o dwóch lufach na śrut, a jednej na kulę. Władek z 
dubeltówką belgijską, Józek z guldynką, a Pietrek z małą bierdanką, kaliber 28 - zieloną miała 
kolbę i na zamku stempel: "Iżewskij Zawód".
Poszli na jeziorka leśne, na "wądoły" - jak tu mówią. Podziwiał Pawlak, jak Kiczkajłło kaczki 
kulą w locie przeszywa, Józkowi przepowiadał sławę olimpijską, bo już za trzecim strzałem strącił 
ptaka - i tak rozgadał się stary, rozchodził trochę swój ból.
Na noc zawitali do gajówki Kamińskiego. Przyjął on kolegę z gośćmi i uraczył, jak mógł, a 
nazajutrz poprowadził na pewien wymarzony "wądół" w swoim rewirze. Dostępu do niego nie ma, 
tłumaczył Kamiński, bo wokoło same "chrapy", czyli grząskie bagna. Ale on zna przejście, 
zaprowadzi. Tam nie tylko kaczek zatrzęsienie - tam nawet gęsi się trzymają.
Droga wypadła daleka. Słońce mocno przypiekało, żarem buchała spalona trawa na zrębach, 
przez które szli. Skręcili w olszynę obok zapomnianej leśnej szkółki i tu postanowili:
- Prześpimy się trochę w cieniu! Obudzili się po południu.
- Ano, zjemy coś - powiedzieli. - Mamy czas.
Pociągnęli z manierki jałowcówki Kamińskiego i zagryzali chlebem ze słoniną, gdy z drogi 
doszedł ich uszu metaliczny pobrzęk. Zamarli.
Usłyszeli, tuż-tuż, za kupą chrustu, przy którym siedzieli, tupot bosych nóg, a po chwili minęło 
ich dwóch wyrostków lat około osiemnastu, ze związanymi rękami, w asyście pięciu żandarmów 
na rowerach.
Kiczkajłło odwykł od hitlerowców. Nie widział ich prawie cztery miesiące. Widok żandarmów 
pędzących przed sobą niewolników w pętach zamroczył go. Nie myślał. Był u siebie, w lesie, na 
kolanach miał nabitą broń i tylko trzydzieści kroków dzieliło go od znienawidzonych hełmów. Tak 
jak siedział, po turecku, z kawałkiem słoniny w ustach, podrzucił karabin i palnął przodownikowi 
w tył głowy.
Jakby za panią matką pacierz, powtórzyli za nim chłopcy ten sam ruch; wygarnęli z 
dubeltówek, z bicrdanki i guldynki, kaczym śrutem i siekańcami, aż w powietrzu zawyło.
Poprawili drugą salwą i - już po wszystkim.
- Ależ to Jasiek i Stasiek! - zawołał Kamiński wybiegając zza chrustu. -- Smolarza bliźniaki!
Łąkowy deputat Kamińskiego graniczył z ziemią Smolarza. Znał go dobrze - chłop mądry i 
sprawiedliwy. W sporach nieraz go garwólczanie na rozjemcę wybierali. Wszystkie poważniejsze 
sprawy Garwólki omawiano zwykle w zagrodzie Smolarza.
Do niego właśnie z rana - mówili synowie - zajechali żandarmi, zrobili rewizję. Znaleźli świnię 
nie kolczykowaną, aparat radiowy i zbiega ruskiego, który robił za parobka. Wszystkich 
wymordowali, zagrodę spalili, a ich dwóch pognali nie wiadomo dokąd, chyba do Dudów 
Wielkich, bo droga tędy prowadzi.
Pobiegł Kamiński do gajówki po konia. Przed wieczorem pokładli Niemców na wóz i powieźli 
na zieloną łączkę. Drobne kuliki tam tylko biegają. Ale już zając nie skoczy na piękną murawę, 
wie, że załamie się pod nim cienka, zdradliwa skorupa i wessie go grząska topiel.
Wyrzucili żandarmów jednego po drugim. "Chrapy" się rozwarły i wessały. Zaciągnęła się 
blizna bajora. Gonią się tam znowu ptaszki na nóżkach jak długie druciki i żaby po dawnemu 
kumkają.
Rowery, broń i bliźniaków zabrał Pawlak do siebie.
Rozeszli się każdy w swoją stronę, z tym że mają się spotkać u Pawlaka w niedzielę, wtedy 
postanowią, co dalej robić.
- Ot, takoje było polowanie - zakończył Kiczkajłło. - Majesz torboczku z żandarma.
I położył na pierzynie obok blaszek mapnik niemiecki.
Wstał, ziewnął, obserwując mnie z ukosa i półgłosem, jakby od niechcenia, rzucił, że 
karabinów mamy teraz sześć, a ludzi dziewięciu. Strasznie chciałby znów zapolować na bażanty.
- Tak ty podumaj, dochtor. Podumaj o polowaniu z nagonkoj - dodał z naciskiem, przymykając 
za sobą drzwi.
Raport Anzelma 
Sięgnąłem po mapnik. Znalazłem w nim dokładne mapy powiatu w skali 1:25 000, kilka 
niezrozumiałych szpargałów, list prywatny z Kolonii, prawdopodobnie od żony, że po ostatnim 
strasznym nalocie nocnym trzydziestego maja stracili mieszkanie i wuja Otto. Z przegrody 
natomiast, zamykanej na zatrzask, wypadł długi maszynopis - ten mnie dopiero zastanowił.
Agent, występujący pod pseudonimem "Anzelm", donosił, że ostatni objazd powiatu wypadł na 
ogół pomyślnie. Okolica spokojna, oddziałów partyzanckich nie ma lub nie przejawiają specjalnej 
działalności. Niepokojąca jest tylko propaganda. W tym zapadłym kącie ludzie natychmiast 
dowiadują się o wszystkim. Roznosi wieści element napływowy i radio. Radioodbiornik na 
przykład on, Anzelm, widział w zagrodzie Smolarza mieszkającego obok wsi Garwólka.
Przekonany jest, że aparat posiada także mąż nauczycielki we wsi Dudy Wielkie, niejaki 
Stanisz. Według zebranych wiadomości Stanisz jest osobnikiem bardzo niebezpiecznym. Sam, 
nauczyciel z zawodu, ze szkoły znanego wywrotowca prof. Spasowskiego, był aresztowany za 
komunizm przez rząd polski, odsiedział trzy lata w więzieniu, wyszedł w roku 1938, pozbawiony 
prawa nauczania. W tym czasie żona jego została przeniesiona z Łodzi do szkoły w Dudach 
Wielkich. Stanisz zamieszkał u niej i wyzyskując swe wiadomości fachowe, wyniesione z Instytutu 
Robót Ręcznych w Warszawie, otworzył w Dudach najpierw kuźnię, a potem warsztat ślusarski. 
Nie zmienił swoich poglądów komunistycznych, bo w rozmowie z nim, Anzelmem, powiedział: 
"Tak czy owak, dialektyka sprzeczności ustrojowych rozsadzi hitleryzm, gdyby nawet wojnę 
przetrzymał!" Co do miejsca założenia nowego posterunku żandarmerii, radziłby nie Garwólkę, ale 
właśnie Dudy Wielkie...
Stawało się jasne, że Anzelm naprowadził żandarmów na Smolarza, że po wymordowaniu 
rodziny Smolarza żandarmi jechali do Stanisza, ale po drodze padli lekką śmiercią bażantów.
Tej nocy nie zmrużyłem oka.
Udało się chłopakom polowanie, chcą częściej chodzić na bażanty. Więc co z nimi teraz robić?
Pod Ostrołęką, słyszałem, istnieją oddziały AL i AK, w Jednaczewskim Lesie - Bataliony 
Chłopskie. Ale jak się z nimi związać? Czy uwierzą na słowo, bez niczyjej poręki, że to nie nowa 
pułapka gestapo, że jakiś tam lekarz radziecki naprawdę chce walczyć w polskich szeregach?
Nie wolno jednak zmarnować zapału bodaj małej grupy. A więc spróbuję ich zorganizować. 
Rozpoczniemy akcję na własną rękę, Dopiero wtedy, gdy będzie można wykazać się pewną 
działalnością, uwierzą mi i oddział przyjmą. Kto wie, może właśnie przez Wojnara, raczej przez 
jego sublokatora, kolejarza, dotrzemy do dowództwa Armii Ludowej. Przy pierwszej sposobności 
należy Kiczkajłłę wysłać do Łomży na zwiady. Nie, Kiczkajłło nie nadaje się do takiej misji. Z nim 
powinien jechać ktoś obrotny, politycznie wyrobiony... Będziemy się za takim człowiekiem 
rozglądać.
Tymczasem mamy pierwsze zadanie: wytropić tę szelmę Anzelma. 
Pierwszy towarzysz 
- Pani Heleno.. - powiedziałem po śniadaniu. 
Ręce Grzelakowej, zmywającej talerze, znieruchomiały w wodzie, a ja dopiero zauważyłem, że 
ilekroć mamy omówić poważniejsze sprawy, zawsze zwracam się do niej po imieniu.
- Pani Heleno, Stanisza pani zna? Nawet dobrze? No, to nie sprawi pani trudności odwołać go 
na stronę i powiedzieć w poufnej rozmowie, że grozi mu duże niebezpieczeństwo. Przyjaciel 
zawiadamia, powie pani... Albo można jak w powieści kryminalnej: nieznany przyjaciel ostrzega! 
Niech natychmiast usunie z domu radio. I niech sobie dokładnie przypomni, z kim dyskutował na 
tematy polityczne w czerwcu lub maju i użył takiego zdania: "Dialektyka sprzeczności ustrojowych 
rozsadzi hitleryzm, gdyby nawet wojnę przetrzymał"! To bardzo ważne, choć nie bardzo 
zrozumiałe. Proszę zapisać. Ja pani podyktuję.
Po dwóch godzinach miałem sprawozdanie Grzelakowej.
- Stanisz mówi, że nie ma z kim w Dudach dyskutować na tematy polityczne. A o tej 
dialektyce, czy jak jej tam na imię, rozprawiał tylko z jednym gościem, który przyjechał z Łomży 
po słoninę.. Podobno też nauczyciel. Nazywa się Gliwicki. Ma wkrótce znów przyjść po mąkę na 
handel.
"Czy ten Gliwicki jest istotnie profesorem, to bardzo wątpliwe - rozważałem - ale że jest on 
Anzelmem, to pewne. Sprytna sztuka, skupuje żywność, a sprzedaje ludzi. To ci dopiero alchemik 
objazdowy!"
Stanisz cieszył się w Dudach poważaniem. Miał wprawdzie niechętnych, no, bo któż ich nie 
ma! Ale nawet organista nie mógł o nim żadnego świństwa ułożyć. Należałoby wyjawić istotę 
sprawy, z zatajeniem jednak miejsca mojego pobytu i uczestników polowania.
Umówiliśmy spotkanie za pośrednictwem Grzelakowej - nazajutrz o godzinie siódmej rano.
Czekałem w lesie przy drodze, obok kapliczki św, Jana Nepomucena, nad strumykiem 
wymykającym się spod mostku w krętym biegu do Narwi.
Święty, zdziałany w jaworze przez nieznanego "bogoroba", stał pod gontowym daszkiem jak 
chłop utrudzony, od lat chyba stu. W dobrym miejscu stał. Sosny wokoło szumiały. Strumyk 
swawolił na kamykach. Sikorki różne świergotały, że szczęście takie jest właśnie - ptasie, 
przelotne. I na drodze bezimiennej pokolenia ludzkie przemijały...
Wyszedł na mostek człowiek z gruba ciosany, kanciasty, niewielki. Przerzucił kobiałkę z 
prawej ręki do lewej, rozejrzał się podciągając spodnie wyżej paska. Spodnie miał przydługie, a 
nogi odrobinę przykrótkie i krzywawe - jamnikowato wyglądał.
- To z panem mam tu randkę? - spytał żywo, zawieszając kobiałkę znów na prawej ręce. - 
Stanisz jestem!
Oparty o kapliczkę, przyglądałem się tej postaci na . drodze - ruchliwej i niespokojnej, o twarzy 
gładkiej i baniastej, o sterczących wiechciach czarnych brwi.
- Nie bardzo wierzę w nieznanych przyjaciół, ale skoro pan ostrzega... - mówił Stanisz i znów 
podciągnął spodnie.
- Niech pan wierzy i... wyrzuci ze spodni rewolwer: niepotrzebnie obciąga - powiedziałem. - 
Tak, najlepiej do kobiałki. Ma pan go teraz pod ręką i pasek się nie urwie. Co to za armata?
- "Constable". Policja angielska z niego strzelała, a potem cowboye na filmach.
Mówił swobodnie, z uśmiechem, szacując mnie skrupulatnie. Z tym wysiłkiem myślowym 
współpracowała cała twarz: i brwi krzaczaste, pod którymi zagubiły się oczy, i bruzdy na szerokim 
czole, myślałbyś nawet, że i uszy się ruszają.
"Ma facet poczucie humoru - pomyślałem. - Oblatany jegomość. Bywał na wozie i pod 
wozem..."
- A więc byłoby zupełnie w stylu owych filmów, gdyby pan podszedł bliżej i w cieniu prastarej 
kapliczki wysłuchał potwornej nowiny. Tajemniczy pan...
- Tajemnicy caballero - poprawił Stanisz - to lepiej brzmi.
- Zgoda. Tajemniczy caballero komunikuje: w ręce nasze przypadkiem wpadł dokument o 
zamachu na pańskie życie. Proszę przeczytać.
Podałem mu raport "Anzelma". Spoważniał.
- Inteligentne wypracowanie - zaopiniował. - Ja bym mu postawił piątkę ze znajomości 
stosunków polskich.
- A ja bym go raczej zaprosił na krótki spacer po tym lesie.
Opowiedziałem o egzekucji w zagrodzie Smolarza.
- Czy nie pomógłby pan, panie Stanisz, w inscenizacji sądu i linczu?
- Z dziką rozkoszą! Okropnie lubię amerykańskie dowcipy.
- Świetnie. Gdy zatem zgłosi się do pana po mąkę Anzelm vel Gliwicki, będzie pan 
kontynuował poprzednie nieopatrzne wynurzenia polityczne. Lepiej" byłoby, gdyby odbyło się 
małe zebranko. Potrafiłby pan?
- Owszem. Ja, żona, mój wspólnik z warsztatu, jeden gospodarz...
- Wystarczy. Chodzi o to, aby ta szelma nabrała przeświadczenia, że istnieje tu pewna 
organizacja, być może oddziałek partyzancki, że werbujecie Anzelma na łącznika, w końcu, że 
chcecie go przedstawić władzom partyjnym w Łomży. Pan nie ma konia. Wynajmie pan konia u 
Grzelakowej. Na stację podwiezie was jej robotnik, Ruczkajłło.
- Ten wielkolud? Ten znachor?
- Ten sam. W tym miejscu, gdzie teraz stoimy, zastąpię wam drogę i zaproszę na pogwarkę do 
lasu. Jasne?
- Niezupełnie. Lubię wyraźne sytuacje, tymczasem nie wiem, z kim właściwie mam do 
czynienia?
- Z dowódcą oddziału Gwardii Ludowej.
- Aa - ożywił się Stanisz - tu się zaczyna, widzę, polski film! Nawet u nas już kręcicie, w tym 
zapadłym kącie?!
- Ano, wszędzie. Montaż w pełni...
- Byliście pewnie długo w Rosji? Tak zaciągacie z rosyjska...
- Jestem oficerem radzieckim w polskiej Gwardii Ludowej... Więc można na was liczyć? 
Zrobicie według umowy?
Chciałem się pożegnać, ale Stanisz chwycił mnie za rękę.
- Czekajcie! Chcecie odejść? Teraz? Tak nie można! - krzyknąć Ściskał coraz mocniej moją 
dłoń, do bólu (ten inteligent miał wyrobioną rękę kowala). Patrzyłem zdziwiony, jak opalona twarz 
wesołka wykrzywiła się grymasem uniesienia czy łkania, jak drgają mocne grube wargi.
- Nareszcie! Teraz wierzę: zaczyna się... W Dudach Wielkich Gwardia Ludowa... Jasny gwint! 
Tyle lat na tę chwilę czekałem, towarzyszu...
Odurzyło nas obu to słowo. Pospolite i zwietrzałe niegdyś - nagle w całej świeżości wykwitło w 
spotkaniu pod lasem dwóch zabłąkanych - słowo krzepiące, słowo wiążące: "towarzyszu"...
Narodziny leśnego oddziału 
W trzy tygodnie po owym spotkaniu - w tym samym miejscu - poprosiłem "Anzelma", aby 
grzecznie wysiadł z wozu i udał się z nami na spacer.
Pod bronią stał obok cały oddział: Pawlak z synem, dwóch bliźniaków Smolarza, Kamiński, 
Kiczkajłło, Pietrek i Józek. Pierwszy raz wtedy dowodziłem nimi.
Poprzedniego dnia, na zbiórce u Pawlaka, Kiczkajłło zapowiedział:
- Jutro zobaczycie majora. Szpicela on złowił i budiet u nas komendantem.
Przed złudną polaną, gdzie nad grząską topielą skaczą beztroskie kuliki, odbyła się krótka 
rozprawa. Niewiele mógł Anzelm powiedzieć w swojej obronie: bliźniaki poznały w nim tego 
szmuglerza, który na dwa tygodnie przed wymordowaniem rodziny kupował u starego Smolarza 
słoninę. Stanisz poświadczył, że jemu właśnie powiedział zdanie o dialektyce, wreszcie 
własnoręcznie podpisany przez niego, Anzelma, donos potwierdził zeznania obu świadków. 
Głosowanie wypadło jednomyślnie "Na kuliki!"
Po tej egzekucji samorzutnie powstający oddziałek Gwardii Ludowej powiększył się o dwóch 
dzielnych towarzyszy: przybył Stanisz i jego wspólnik, ślusarz Malinowski. Wkrótce też przez 
Stanisza trafił do nas student Politechniki Warszawskiej, Adelberg. Wieziony z getta na zagładę do 
Treblinki, wyskoczył z pociągu i przekradł się aż tu, na Dudy, szukając schronienia w warsztacie 
Stanisza, z którym razem przeżył był kampanię wrześniową.
Wiedziałem - już nie poszczególni ludzie, już nie organizacje ani klasy, ale narody całe zostały 
skazane na zagładę. "Precz z człowieczeństwem! - wołał Goebbels. - Drobnomieszczańska epoka 
fałszywego i złudnego pojmowania humanitaryzmu minęła!" Przez ziemie podbite toczy się 
maszyna śmierci oczyszczając "przestrzeń życiową" dla narodu niemieckiego. Wyrzucać nam ona 
będzie coraz częściej ludzi, którzy nic nie mają do stracenia. Mamy tu, w Dudach, robić to samo, 
co dziesiątki tysięcy oddziałów partyzanckich we wszystkich krajach okupowanych: nienawiść i 
rozpacz oszalałą przekształcić na siłę, hartować w walkach podjazdowych, aż drgnie daleki front 
wehrmachtu, zwiastując wszystkim naszą godzinę powstania ludów.
Kilkakrotnie odbywaliśmy w lesie ćwiczenia. Oddziałek liczący piętnastu chłopa zaprawiałem 
przede wszystkim w strzelaniu, potem w służbie czujek, w posuwaniu się w terenie, natarciu i 
współdziałaniu. Zżywali się w polskich lasach ludzie różniący się wiekiem i wykształceniem, 
różnych warstw, wyznań i narodowości - odpadki spod hitlerowskiej maszyny totalnego 
przetarcia...
Lipiec, sierpień i wrzesień - te trzy miesiące wspominam zawsze z tęsknotą. Czy będę miał 
jeszcze kiedyś taki okres rozrzutu wszystkich sił?
Zdarzyło się pewno i tobie, że idąc przez życie ciułałeś różne wiadomości, doświadczenie czy 
rutynę, pielęgnowałeś własną myśl i zdolności aż do swojej wielkiej gry - kiedy nagle zaczynasz 
rozrzucać to wszystko pełną garścią bez troski, czy coś ci zostanie, czy sani w ogóle potem 
zostaniesz - w upojeniu walki, w dojmującej radości, że nareszcie, panie losie, bez łaski: weź, co 
dałeś, i kwita!
Rozrastała się moja praktyka lekarska. Już nie tylko w nocy z soboty na niedzielę, ale i z 
wtorku na środę przyjmowaliśmy z Kiczkajłłą chorych. Resztę dni tygodnia wypełniała nam 
organizacja oddziału, przemyślanie planów, zabezpieczenia, budowa schronów. Powiadam "nam", 
bo robiliśmy we trójkę: ja, Kiczkajłło i Stanisz Bez Stanisza nie poszłoby tak gładko. Doskonale 
znał stosunki miejscowe, był rzutki, pomysłowy, z dużym zapałem. Po latach wiejskiego wygnania 
znów znalazł się w zespole, wyżywał się w nowej pracy dla starych ideałów:
W zagrodzie Grzelakowej umyśliliśmy dwie kryjówki. Jedną za stodołą pod stosem szczapiny, 
z wejściem od góry przez zakładany otwór w tylnej ścianie stodoły. To był - jak szumnie 
nazwaliśmy - "Pierwszy Bunkier". "Drugi Bunkier" mieścił się pod ustępem.
Ustęp Grzelakowej za ogrodem miał dwa sedesy: prawy - normalny, do wiadomego użytku, 
lewy natomiast po naciśnięciu gontala od spodu deski krawędziowej otwierał wejście na schody 
prowadzące pod ziemię, do schronu, gdzie trzymaliśmy rzeczy, które trzeba było mieć pod ręką - 
przede wszystkim radio Stanisza.
W pierwszych dniach września - piękny to miesiąc partyzancki - poprowadziłem ochotników na 
"manewry". Broń chciałem zdobyć, bo mieliśmy tylko dwa automaty i siedem karabinów - reszta 
ludzi niosła guldynki, garłacze i inne kontrabasy strzeleckie z kolekcji nadleśniczego.
Poszliśmy daleko, jako że lis nie kradnie kur koło swojej wsi. Po wtóre, chodziło mi właśnie o 
długie marsze, o zaprawę w działaniu na obcym terenie.
Trzy tygodnie buszowaliśmy wzdłuż szosy łomżyńskiej. Za pierwszym wypadem dostało się 
nam w ręce dwa tysiące litrów samej ropy. Pocieszyłem chłopaków, że i to się przyda - zrobimy 
sygnalizację dymną w naszej gminie. Za drugim razem odbiliśmy objazdowe warsztaty 
mechaniczne, a dwóch Czechów z organizacji Todta przyłączyło się do nas. I tak ciągle wyłaniały 
się z szosy przed nami różne niespodzianki: konserwy dla załogi w Komorowie, konie dla 
lagergutu, pożydowskie meble szefa arbeitsamtu, poczta, kontrybucja wsiowa w pierzu i 
posterunek policji niemieckiej w drodze do Garwólki - z tym wywiązała się już formalna bitwa.
Wracaliśmy prowadząc dziewięć jucznych koni z ładunkiem broni, żywności, mundurów 
niemieckich i - trzech rannych towarzyszy. W parowie leśnym została ropa, warsztat-ciężarówka i 
mogiła Kamińskiego.
Mijając rozbity czołg, przy którym zginął Lońka, rzuciłem zamiast kwiatów cztery blaszane 
piszczele esmańskie i siedem szyldzików policyjnych.
... Siedziałem, pamiętam, w izbie po kolacji przeglądając notatki radiowe Grzelakowej.
A więc w Afryce czołgi Rommla wciąż jeszcze grzęzną pod El Alamein. Potężny nalot na 
Monachium... Między Florydą a Guadacanal Amerykanie nareszcie zatopili kilka liniowców 
japońskich i jeden lotniskowiec... Po zdobyciu Salska pancerna lawina Paulusa uderza na 
Stalingrad. Armia gen. Czujkowa odpiera atak. Broni się fabryka traktorów... Płoną Stepy Salskie i 
nie ma już mojej stanicy. Może i z rodziny nikogo już nie ma?
- Zostawcie to, doktorze - słyszę nad sobą cichy głos. - Nie myślcie teraz. Długo was nie było. 
Dzieciaki czekają... Przyrzekliście im bajkę...
Iśka i Wacuś w sąsiedniej izbie naprawdę nie śpią. Podchodzę do nich, siadam na krawędzi 
łóżka.
- Ano, smyki, jak się rzekło, opowiem wam dziś o piegowatym chłopcu.
- Jak wujek? - pyta Wacuś; Iśka oburzona wali go w bok:
- Głupiś!
- Zostaw go, Isiu. Cóż w tym złego, że zauważył moje piegi? Dobrze powiedział: taki jak ja, 
przez cedzak nakrapiany, żył kiedyś niespokojny chłopiec piegowaty...
- Tak się nie zaczyna bajki - protestuje Isia. - Trzeba uroczyście!
- Masz rację. Zaraz to naprawimy. 
Skręcam papierosa i zaczynam uroczyście:
- Niedaleko ani blisko, niewysoko ani nisko, za górami, za lasami, za dziewiątym Dunajem, 
tam gdzie niebo schodzi się z ziemią, gdzie bieliznę baby w morzu piorą, a na niebie jak na strychu 
rozwieszają, żył...
Zdobyte i zgubione 
W pogodny wieczór październikowy szedłem z Kiczkajłłą przez ścierniska. Fioletem dogasał 
skraj nieba na zachodzie i w chłodnej ciszy zamierały odgłosy wszystkich dziennych spraw. W 
dalekich Dudach zapalały się gdzieniegdzie światełka po chałupach zapadających w gęstniejący 
mrok, w leniwy spokój dostatniej jesieni.
Wracaliśmy z gajówki Kamińskiego, dokąd codziennie chodziłem doglądać rannych i budowy 
baraku na zimowe leże oddziału. Właśnie tam znalazł mnie Kiczkajłło, który wrócił z Łomży. 
Przywiózł wszystkie lekarstwa, jakie wypisałem na długim arkuszu, powielacz i papiery dla mnie.
Wojnar, szwagier Kiczkajłły, piękne wyrobił dokumenty: Jerzy Leonidow, lat trzydzieści 
osiem, lekarz, obywatel polski, narodowości rosyjskiej, zamieszkały w Białymstoku od roku 1939, 
potem meldowany w Łomży. Wszystko się zgadzało: Białystok znam, po polsku mówię 
swobodnie, a że z akcentem rosyjskim, no to jestem przecież z pochodzenia Rosjanin, 
antykomunista, uciekłem przed bolszewikami do Łomży. Głodno tam teraz, powiem w gminie, 
wolę u was w Dudach chłopów leczyć za masło, mąkę, jaja..
- Nu, tak ty teraz, dochtor, człowiek z bumagoj.. - cieszył się Kiczkajłło.
- Czekaj - przerwałem - jak to się właściwie stało, że imię Lońki dostałem w nazwisku?
A bo szwagier zapytał, czy nie mamy jakiegoś upatrzonego nazwiska: jemu to wszystko jedno, 
więc on, Kiczkajłło, pomyślał: Lońka... Leonid... niech będzie Leonidow! Niech ma po zmarłym 
towarzyszu...
"Ludzie naprawdę nie umierają - myślałem. - Zejdzie jeden, drugi robi za niego, w jego imię. 
Lońka na przykład idzie za mną krok w krok, bardziej bliski niż za życia, i częściej niż wtedy 
zapytuję w chwilach rozterki: jak byś ty tu postąpił? Co poradziłbyś teraz?"
Dopiero na zakończenie powiedział Kiczkajłło najważniejszą nowinę. Oto Stanisz, który 
wyjechał wraz z nim, znalazł w Łomży starych towarzyszy, przez nich nawiązał kontakt z 
dowództwem Armii Ludowej i złożył sprawozdanie. Mianowano mnie dowódcą, a Stanisza 
zastępcą. Wkrótce podobno przyjedzie do nas oficer na inspekcję. O tym wszystkim Stanisz jutro 
mi sam opowie.
Na granicy ziemi Grzelakowej i Błażeja zatrzymaliśmy się przy stawie. Było tu kiedyś spore 
jeziorko, z odpływem przez chaszcze wiklinowe do borów. Grzelak chciał zaprowadzić hodowlę 
ryb, ale nie zdążył. Odpływ zamulił się, rzęsą zaciągnęła się czysta, zdrowa dawniej woda i tylko 
spróchniałe czółno, wybrzuszone czarnym dnem do góry, urągało ludzkiej niepamięci.
Siedliśmy na tym czółnie kończąc omawianie planów na przyszłość. Wypaliwszy papierosa 
ruszyliśmy do domu.
Dopiero otwierając drzwi przypomniałem sobie, że przecież trzymałem w ręku mapnik 
niemiecki. Kiczkajłło pamiętał, że siadając na czółnie położyłem mapnik obok siebie. Pobiegł tam, 
ale wrócił z niczym.
Może go wiatr zrzucił? Trudno odszukać po ciemku, jutro z rana przyniesie.
Nazajutrz jednak nic nie przyniósł, prócz odkrycia, że krzaki rosnące tuż za czółnem są 
połamane, trawa pomięta. Ktoś tam wczoraj siedział przysłuchując się naszej rozmowie. Potem 
wyszedł, wziął mapnik i odszedł - jak wyraźnie wskazują ślady na rozmokłej ziemi - przez pole 
Błażeja.
Mapnik nie zawierał wprawdzie żadnych konkretnych materiałów, ale pozostało na nim nie 
wyskrobane nazwisko zabitego dowódcy wyprawy karnej na Smolarza. Starałem się przypomnieć 
sobie: jak to było? O czym mówiliśmy?
Rozmawiałem wtedy, jak zwykle, po polsku - nie dlatego, aby dla Kiczkajłły ten język był 
bardziej zrozumiały - polski czy rosyjski rozumiał jednakowo, ale żadnym nie mówił dobrze. Nie, 
po prostu dlatego, że od dawna już postanowiłem nie mieszać mowy rosyjskiej z polską, zawsze i 
wszędzie mówić po polsku, aby całkowicie opanować ten język. Toteż w trzecim roku pobytu w 
Polsce przyłapywałem siebie na tym, że niekiedy już myślę po polsku.
Tłumaczyłem, pamiętam, Kiczkajlle, że teraz przez pewien czas należy zaprzestać wypadów 
zbrojnych, wzmocnić sieć wywiadowczą, nawiązać kontakty. Wtedy dopiero znów uderzymy.
Nie padły wówczas żadne nazwiska ani nazwy miejscowości, ale mapnik w zestawieniu z 
rozmową mógłby nasunąć wniosek, że u Grzelakowej ukrywa się dowódca oddziału, który przed 
trzema miesiącami zlikwidował pięciu żandarmów, potem agenta "Anzelma" i wreszcie buszował 
na szosie łomżyńskiej wystrzelawszy na zakończenie gościnnych występów cały posterunek 
Garwólki.
Rozumiesz, jak bardzo zaniepokoiło mnie odkrycie Kiczkajłły. Wstrzymałem się oczywiście z 
zameldowaniem w gminie aż do wyświetlenia tej sprawy i poleciłem Staniszowi postawić na nogi 
cały nasz wywiad w Dudach (a mieliśmy już taki!), zwłaszcza zagrodę Błażeja otoczyć czujną 
opieką.
Nie darmo Grzelakowa ostrzegała, że nie ma takiej zbrodni, której nie popełniłby ten kułak, 
gdy chodzi o szmat dobrej ziemi.
Najazd 
W tydzień po tym wydarzeniu wczesnym rankiem goliłem się w swoim pokoju. Poprzedniego 
dnia Kiczkajłło poszedł z Pietrkiem do gajówki, w zagrodzie oprócz mnie została tylko Grzelakowa 
z dziećmi.
Skrobiąc się brzytwą rozważałem ostatnie wiadomości z frontów. Na południowym Pacyfiku 
Amerykanie i Japończycy nadal pukają do siebie poprzez jakieś tam "pole Hendersona", w Afryce 
Montgomery i Rommel wciąż jeszcze przyglądają się sobie pod El Alamein, tymczasem moja 
ojczyzna zwarła się z najeźdźcą w decydującym chwycie. Na każdy atak niemiecki załoga 
Stalingradu odpowiada kontratakiem. Broni się fabryka "Czerwona Barykada" - świat cały patrzy 
na tę barykadę na szlaku niemieckich podbojów, zakłada się o grubą stawkę: padnie czy nie 
padnie?
Przypomniałem sobie z lat chłopięcych mój turniej z miejskim geometrą. Ludzie w stanicy 
zakładali się wtedy o to, który geometra zwycięży: miejski czy wiejski? Stryjek kuśtykał od 
gromadki do gromadki, zachęcał:
- Na Wowkę stawiajcie, tylko na Wowkę! Nasz koń stepowy, wytrzyma!
Tam teraz także wytrzymają..?
- Wujku, wujku! - rozległ się z dołu głos Iśki. - Znak dymi!
Skoczyłem do okna. Obok drogi garwólskiej, daleko, w miejscu gdzie wysoko na sosnę 
wwindowaliśmy smołowane pakuły zlane ropą - strzelał w górę słup czarnego dymu. Kiczkajłło 
sygnalizował: "Idą Niemcy! Zbiórka oddziału!"
Zgarnąłem do torby narzędzia i lekarstwa rozrzucone po nocnym przyjmowaniu chorych i 
zbiegłem do Grzelakowej, aby udzielić jej wskazówek, co na wszelki wypadek ma uprzątnąć i jak 
postępować.
Żegnałem się już, gdy obok domu przemknęły pełnym gazem dwie ciężarówki z Niemcami w 
drodze na Dudy.
Pobiegłem do Bunkra nr 2. Nacisnąłem gontal lewego sedesu i uniósłszy przykrywę, zszedłem 
do schronu w podziemiu. Załadowanie mauzerów, zapasowych magazynków i kilku granatów 
zajęło nie więcej niż pięć minut. Spuściłem przykrywę, zabezpieczyłem gontal i wyszedłem do 
sadu, aby tędy, najkrótszą drogą, dostać się do lasu - zaledwie dwieście metrów.
Wyjrzałem zza płotu w chwili, gdy z lasu wychodziła niemiecka tyralierka. Z bronią gotową do 
strzału, w równych odstępach jak na ćwiczeniu - szli wprost na zagrodę Grzelakowej.
A więc to najazd nie na Dudy, ale na Grzelakową! No tak - najpierw dwie ciężarówki zajęły 
wieś odcinając odwrót, wtedy trzecie auto wyrzuciło z lasu obławę pieszą.
Byłem w potrzasku. Schować się w "bunkrze" już nie mogłem, bo ustęp stał za ogrodem, 
widoczny od lasu. Rzuciłem się więc do stodoły. Wdrapałem się na górę, rozgarnąłem siano przy 
tylnej ścianie, opuściłem deskę na zawiasach, wylazłem, zamknąłem i skoczyłem na ogromny stos 
szczapiny. Prześliznąwszy się - jak przez komin - pomiędzy dwoma klocami, wpadłem nareszcie 
do drugiej kryjówki.
Tu mnie nie znajdą, chyba że mają psa. Wtedy pozostanie już tylko walka o drogą śmierć.
Tego, co się działo potem w zagrodzie, już oczywiście nie widziałem, więc opowiem na 
podstawie późniejszych wspomnień bohaterów tej historii.
Zabawa w chowanego 
Oddział w sile trzydziestu ośmiu ludzi (jeżeli można ich nazwać ludźmi), wysłany na trzech 
autach przeciw Dudom, należał do formacji SS - pozostających pod naczelnym kierownictwem 
hauptsturmführera Kniedla. Składał się on z Ukraińców i Rosjan wyłowionych z obozów, z 
Niemców rumuńskich, wyrzutków bałtyckich i innej hołoty, używanej do podlejszych robót. 
Dowodził nimi oberscharführer Kunc, były kapral polski, zbiegły z Bydgoszczy na rok przed 
wybuchem wojny - przysadzisty, krótkonogi, piersiodęty, o rybich oczach i ognistej czuprynie z 
przedziałkiem na glanc i rychtyk.
Zostawiwszy w dudańskiej szkole załogę z dwudziestu trzech trupiogłowców zajął Kunc 
osobiście, na czele piętnastu gemajnów, zagrodę Grzelakowej.
Przetrząsnęli wszystko - szukali, szperali - nic nie znaleźli.
- Tam na górze - krzyknął Kunc - ktoś się golił dzisiaj! Kto tam mieszka?
- Robotnik mój tam mieszka - odpowiada Grzelakową.
- Gdzie on?
- Na targ pojechał.
Próbował z nią łaską i laską, ale gdzie tam! Zaklina się kobieta, zasłania wdowią dolą i 
niewinnością.
Wziął się do dzieci.
Iśka była za mądra na esmańską dobroć. Duża jedenastoletnia dziewczynka i moja ulubienica 
wiedziała, jak się ma zachować.
Ale Wacuś, bobas czteroletni, dał się nabrać na czekoladę i zabawę w chowanego.
- Jak ja się schowam - wygarnął wreszcie Wacuś - to mnie nie znajdziecie!
- A gdzie się schowasz, Wacusiu?
- Tam gdzie wujek!
- A gdzie wujek się chowa?
- Nie powiem - drażnił się z chytrą minką. - Nie powiem... Ja wiem, a wy nie, aha!
- Powiedz, Wacuś, powiedz. Wujek też dostanie czekoladę!
I tak go Kunc pieścił, częstował, przekonywał, że Wacuś pokazał "bunkier" - podpatrzył brzdąc 
pewnego razu, jak uniosłem przykrywkę i wychodziłem na powierzchnię.
- Gdybym mogła - mówiła potem Iśka z płaczem - byłabym zadusiła wtedy Wacusia!
Ano - stało się...
Rozwalili esmani oba sedesy. Pod prawym znaleźli - wiadomo, co znaleźli, ale pod lewym - 
zobaczyli obmurowane wejście do głębokiego lochu.
Niezdecydowanie przyglądali się wąskim schodkom. Żaden nie chciał zejść pierwszy. A nuż 
siedzą tam partyzanci?
- Bobakow! - zawołał Kunc wyjmując pistolety - Skacz, Bobakow - wysoki, kościsty i chmurny 
- wystąpił, popatrzył spode łba na rewolwer w ręku Kunca, na czarną paszczę lochu.
- E, jak zginąć, to z trzaskiem! - wrzasnął z desperacką fantazją, nasuwając hełm głębiej, aż po 
blizny na złamanym nosie.
Cisnął granat i skoczył za nim z rozpylaczem. Warowali jak nad jamą borsuczą. Nie dochodził 
stamtąd jednak żaden odgłos walki.
- Ober! - krzyknął wreszcie Bobakow, oświetlając latarką schron. - Chodźcie tu, panie ober!
Stał tam pięciolampowy odbiornik Philipps, z dwuwoltowym akumulatorem i trzema 
zapasowymi bateriami anodowymi, wyrzutnia rakietowa, pomysłu i roboty Malinowskiego, jeszcze 
nie wypróbowana, i powielacz z kartą tytułową "Chłopskiej Woli", której pierwszy numer Stanisz 
sam zredagował.
Kunc spojrzał i gwizdnął przeciągle - za taki składzik można nie tylko zagrodę, ale całe Dudy 
puścić z dymem!
Jak Iśka wyprowadziła Augustów w pole 
Z mętnej wody domysłów wyskoczył Kunc na twardy grunt dowodów rzeczowych. Niechże 
teraz piękna wdówka spróbuje mu wytłumaczyć, jak to się stało, że nie wiedziała, kiedy u niej na 
podwórku schron pod ziemią kopano?
W tym samym alkierzu, gdzie zwykle przyjmowałem chorych, przy stoliku z czarnymi 
świecami i zieloną poduszeczką, rozpoczął Kunc badanie Grzelakowej.
Iśka tymczasem została na dziedzińcu. Kunc olśniony wynikiem metody tropienia przez dzieci, 
polecił dwóm rumuńskim Augustom, aby "dali pozór" na dziewczynkę. Niech sobie robi, co chce - 
nie przeszkadzać obserwując z daleka, czy się czymś nie zdradzi, nie naprowadzi na nowy ślad. Nie 
wolno jej jednak wypuścić z zagrody. Gdyby uciekała - zastrzelić!
Obmyła Iśka przy studni zapłakaną twarz, wytarła rękawem zerkając wkoło: jeden August 
patrzy na nią od stodoły, drugi - zza płotu.
Usiadła zamyślona na szczeblu drabiny pod domem, majdając nogami. Nagle przypomniała 
sobie coś, pogmerała w kieszonce i odrzuciwszy daleko zmięty kawałek gazety, poszła wolno 
przed siebie. Stróże byli już przy papierku, rozwijali - badali.
Domyśliła się, że jest dobrze pilnowana. Żeby choć na parę minut stracili ją z oczu!
Poszła w stronę chlewu. Oni - za nią. Przystanęła niezdecydowanie, jakby miała już wejść, ale 
zawahała się, obejrzała w ostatniej chwili. Jeden August znikł natychmiast za węgłem, drugi 
odwrócił się dyskretnie, zapalając papierosa. Czmychnęła do chlewu.
Pierwszy dopadł ten zza węgła, przyłożył ucho do ściany: z wewnątrz dochodziły jakieś szepty, 
jakieś szmery. Skinął na drugiego. Usłyszeli teraz wyraźnie: dziewczynka wita kogoś, całuje, aż 
piszczy z radości!
Weszli do środka, zaczęli skradać się ku przepierzeniu, które oddzielało pomieszczenie knura 
karmionego na święta Bożego Narodzenia. Rozwarłszy nagle drzwi wysadzili rury rozpylaczy:
- Halt! Hände hoch!
Wieprzak żachnął się w ciemnym kącie, odkwiknął przeraźliwie.
Powiedli lufami po pustej komórce, namacali: nie zauważona dotąd zasuwa nad prostokątnym 
otworem, przez który wywlekało się świniaka do szlachtowania, stała uniesiona do góry, 
oślepiającym blaskiem kłując wybałuszone ich oczy, a w oddali, przez rżysko, śmigała biała 
sukienka w zielone groszki.
Wywalili się obaj przez otwór na pole - to się nazywa po polsku: wyprowadzić w pole! - 
otworzyli do Iśki, znikającej w leszczynowej gęstwinie, ogień równie piekielny, jak bezskuteczny.
Rejwach powstał w całej zagrodzie.
Kunc przechodził właśnie na dotkliwą formę badania ciągnąc powoli kolczyki w uszach 
Grzelakowej. Spłoszony histeryczną strzelaniną, puścił naddarte konchy uszne i wypadł na 
podwórze odpinając kaburę w przeświadczeniu, że partyzanci atakują go od lasu.
Gdy się zorientował w sytuacji, trzasnął obu Augustów w wystrachane papy, aż echo za lasem 
przyklasnęło.
- Toście, takie-siakie ofermy rumuńskie, nawet dziedziaka upilnować nie mogli?
- Kiedy ona tam z kimś rozmawiała, kogoś całowała...
- A żeby was "katiusza" zmiotła! Ona sama z sobą rozmawiała, swoją rękę całowała!!
Dysząc zemstą wrócił do Grzelakowej. Alkierz jednak zastał pusty, a okno - rozwarte! 
Grzelakowa korzystając z zamieszania chwyciła Wacusia na ręce i wyskoczyła do sadu.
Po bezowocnym przetrząśnięciu sadu z przyległościami Kunc umilkł, stężał w zaciętym jakimś 
postanowieniu. Siadł na motocykl i pomknął do swej załogi w Dudach.
Pod stosem drzewa za stodołą zanosiłem się bezdźwięcznym śmiechem, zaciskałem ręce na 
kolbach mauzerów, jakby to były dłonie Iśki: "Mądralko ty moja! Niechże cię nóżki lekko niosą 
wprost do gajówki Pawlaka! Siebie i matkę uratowałaś... Spróbuję i ja w nocy stąd drapnąć. Jeśli 
się nie uda, trudno - zginę przynajmniej sam jeden nie mając na sumieniu dzieci ani Bogu ducha 
winnej kobiety..,"
Noc pierwsza pod beznadziejnym kapuśniaczkiem 
Dwa razy podchodzili do mojej szczapiny ludzi Kunca, kuncmani - powiedzmy dla skrótu i 
ścisłości. Oglądali, ruszali, wdrapywali się nawet, ale okrąglaki ułożone były tak równiutko - 
sczerniałe, zmurszałe, nie ruszane od lat, zdawało się, kilku. Naradzali się: przerzucać piętnaście 
metrów drzewa? Robota na pół dnia i po co? Tu nawet kot nie przejdzie (nie przyszło im do głowy, 
że przejść może stwór większy od kota, ale górą, przez stodołę, w której obozują).
Za cienką ścianką z trzyćwierciowych desek kuncmani rozmawiali na sianie. Mówili podłą 
niemczyzną, i to tylko z konieczności, służbowo. W swoim gronie posługiwali się językiem 
narodu, który zdradzali. Rozbrzmiewała tu mowa ukraińska, rosyjska, litewska, rumuńska - cała 
wieża Babel w pomieszaniu wschodnioeuropejskim.
Przed wieczorem posłyszałem wstrząsającą nowinę. Oto Kunc wziął w Dudach trzydziestu 
zakładników, w tej liczbie proboszcza, organistę i nauczycielkę, żonę Stanisza, obwieszczając wsi i 
okolicznym lasom, bo i pod lasem przybił na słupie tę zapowiedź, że jutro o godzinie dwunastej 
zakładnicy zostaną powieszeni, jeżeli do tego czasu nie zgłosi się chorąży Grzelak z żoną i 
parobkiem Ruczkajłłą.
A więc wszystkie moje sprawki poszły na rachunek Grzelaka?! Więc Kunc jest przekonany, że 
zaginiony od września 1939 roku chorąży wrócił potajemnie do swojej zagrody i stąd kierował 
akcją partyzancką!
Mniejsza o błąd. Sęk w tym, co teraz robić? No, jasne: uciekać stąd czym prędzej, połączyć się 
z oddziałem i wspólnie z nim postanowić.
Ale o zmroku mżyć począł leniwy kapuśniaczek, siąpił beznadziejnie całą noc i jeden z 
wartowników stał pod daszkiem drwalni, o parę kroków od mojej kryjówki. Zauważyłby 
natychmiast, gdybym wylazł na wierzch.
Gdy nikłe światło dnia przesączyło się przez szczeliny w górnej warstwie drzewa, leżałem 
wciąż jeszcze na mokrej ziemi bez ruchu, bez powziętej decyzji - co robić? Zgłosić się prostując 
błąd Kunca, że to nie Grzelak tu działał, ale ja? Nie zaspokoi się jedną ofiarą, zwolni zakładników 
w najlepszym razie po schwytaniu Grzelakowej, Kiczkajłły, być może całego oddziału. A więc 
przebijać się do chłopaków w biały dzień, bez żadnych prawie szans, po to tylko, aby zginąć z 
honorem?
Tyle już razy przypadek jakiś ratował mnie z sytuacji, zdawałoby się, bez wyjścia. Może i 
teraz... Czekałem, Czas płynął jak krew z otwartej rany - jeszcze minuta, jeszcze dwie i serce 
stanie...
Kiedy zostało czasu nie więcej niż godzina, ze stodoły wyskoczyli wszyscy kuncmani. 
Słyszałem, jak o czymś na dziedzińcu żywo rozprawiają. Coś ich poruszyło. Wkrótce posłyszałem, 
że zgłosił się Kiczkajłło!
Zrozumiałem - zostawiony sam sobie, nie wiedząc, co się stało ze mną i z Grzelakową, stracił 
głowę Poświęcił siebie w naiwnej nadziei, że uratuje zakładników, w pierwszym rzędzie żonę 
Stanisza. "Przyjacielu - wołałem w bezsilnej rozpaczy - małoż to hitlerowców poznałeś? Wierzysz, 
że ty im wystarczysz, że słowa dotrzymają?! Jeszcze jeden powróz zarzucą na belkę i powieszą was 
wszystkich!"
Kunc powiózł Kiczkajłłę do szkoły w Dudach, aby tam, w swojej kwaterze głównej i zarazem 
areszcie, ustalić jego tożsamość, skonfrontować z zakładnikami.
Potem uchwyciłem wiadomość, że egzekucja jest odroczona, a Kiczkajłło - poddany 
"badaniu"...
Z wolna przestawałem istnieć. Zamierała wszelka myśl o własnym losie. Spływał ten 
bezosobowy spokój, który zwykle towarzyszy poważnej operacji. Czyjeś życie leży na stole, 
rozumiesz? - i mózg pracuje ostro, w napięciu najwyższym, całą mocą nabytej wiedzy i rutyny. 
Ruchy są wtedy tak pewne, tak szybkie, palce tak chwytliwe. Czas i ruch, czas i życie - nic nie 
istnieje poza tym!
"Mam jeszcze jedną noc przed sobą - myślałem. - Tej nocy uratuję ludzi skazanych na 
szubienicę, nie wiem jeszcze jak, ale uratuję... albo mnie już nie będzie."
Noc druga - pod dobrą gwiazdą 
Znów zapadł mrok. Już drugą dobę leżałem między drzewem jak trusia. Nie tyle głód dokuczał, 
co pragnienie papierosa. Deszcz ustał. Zapowiadała się pogodna noc. Mógłbym czekać spokojnie, 
gdyby nie katar, którego nabawiłem się poprzedniej nocy na deszczu, kiedy krople ściekające z 
kloców leniwie, jednostajnie, przez dwanaście godzin uprawiały nade mną chińskie tortury.
Jedno bodaj kichnięcie mogło mnie zdradzić. Zaciskałem- palce na nosie, otwierając usta, 
kichanie odbywało się bezgłośnie, do wewnątrz, tylko bębenki w uszach zdawały się pękać. Potem 
znów oddychałem szybko ustami - aż do; nowego ataku.
W stodole dzienna warta układała się do snu. Chwytałem chciwie każde ich zdanie. 
Wiedziałem już, że pięciu kuncmanów śpi w stodole, sześciu, z Kuncem na czele, w domu i pięciu 
stoi na posterunkach: dwóch przy karabinie maszynowym przed domem, dwóch pilnuje za sadem 
lasu, a jeden strzeże pola od strony wsi. Odetchnąłem z ulgą: nareszcie przy mnie, pod daszkiem 
drwalni, nie ma nikogo!
Ktoś wszedł do stodoły, zawołał na kogoś po rosyjsku... Chciałem posłuchać, ale nowy 
paroksyzm kichania zatkał mi uszy. Kiedym się z nim uporał, tuż nade mną, przez ścianę, ozwał się 
zaspany głos:
- To ty go będziesz jutro wieszał?
- Ja - potwierdził ktoś drugi. - Ober kazał... Zapadło milczenie. Usłyszałem trzask zapałki, 
potem nawet wydech dymu - tak blisko siedzieli-.
- Ober nie wie, kogo powieszę. Zbił go, że i matka by nie poznała. Ale ja poznałem.
- Tego Ruczkajłłę, poznałeś, Bobakow? Drgnąłem na dźwięk tego nazwiska.
- To nie Ruczkajłło, a Kiczkajłło! W Komorowie on u Soldego za kłusaka biegał, janczarami 
dzwonił, pamiętasz?
- Taki wielgachny, z mordą jak u susła? A jakże, pamiętam!
- No, właśnie ten sam,;
- Powiedziałeś Kuncowi?
- Nie.
- Ot, dureń... Powiedz. Odpali co zaraz w nagrodę.
- Widzisz, Aloszka... Ten Kiczkajłło nie był w Komorowie sam. On był, kapitan Czeczuga był i 
doktor jeden, major Diergaczow, Włodzimierz Łukicz... Dobrze pamiętam. Razem ich do niewoli 
wzięli, razem się oni w obozie trzymali i razem uciekali. Czeczugę esmani w pościgu zabili, a ci 
dwaj poszli. Rozumiesz?
- Chyba! Myślisz, że Diergaczow gdzieś się tu kręci?
- Głowę dam! Nu, zważże ty sam: jaki chytry schron! A w schronie co? I radio, i mapy różne, 
maszynka rakietowa i gazetka napoczęta... Nie, nie na Kiczkajłły rozum takie rzeczy. Tu musiał 
robić ktoś łebski a uczony. Diergaczow to potrafi. Znam go. Przecież on mnie odratował. Wyrzucili 
mu przed barak truposza jak kłodę. A on się uwziął i tak długo przy mnie majstrował, ażem życia 
nabrał i wydobrzał. Spróbował mnie w schreibstubie wymeldować do zdrowych, no i wynikła, 
bracie, chryja! Lagerkommandant przyszedł do niego na zwiady, znalazł w tym baraku akuratny 
szpital! Wtedy już Diergaczowowi nic nie pozostało, ino wiać, gdzie się da i jak się da, byle 
prędzej... Nie, ja nie powiem.
- Ale Kiczkajłłę powiesisz?
- A co, może befehlu nie spełnię? Jeszcze mi życie miłe! Jasne, że powieszę, i to fachowo 
powieszę, w okamgnieniu, żeby się nie męczył. Ale żebym ja sam z dobrowoli skurczybyka na 
mojego doktora naprowadzał... nie, tego się nie doczeka. I ty też nie gadaj. Chociaż trochę, tośmy 
jednak ludzie.
- Pewnie - potwierdził tamten ziewając. - My nie germańcy...
- No, to śpij. Pójdę na wachtę do..
Nazwał plugawo ustęp i wstał szurając sianem. Rozmówca Bobakowa odwrócił się na drugi 
bok i wkrótce zaświstał.
Zaciskałem ręce - jedną na kolbie, drugą na nosie. No, panie Kunc, jeśli mi kichanie nie 
przeszkodzi, to nie wiadomo, kto będzie na powrozie!
Było już dobrze po północy, kiedy wysadziłem głowę z kryjówki. Księżyc nad dachem 
mocował się z chmurami, zapadał się w nie i znów wynurzał. Noc tchnęła chłodem i spokojem 
uśpionej wsi.
Podciągnąłem się na rękach, otworzyłem zasłonę na zawiasach i wlazłem do stodoły. Przez 
chwilę nasłuchiwałem: śpią? Spali w najlepsze, zarywszy się w sianie. Ześliznąłem się w dół i 
stanąłem na uklepanej ziemi. Przez uchylone wierzeje padała wąska smuga księżycowej poświaty 
wprost na hełm i płaszcz na kołku do wieszania grabi.
Narzuciłem płaszcz, wsadziłem hełm i z rękami w kieszeniach poszedłem w stronę ustępu.
Za nim, oparty o ścianę stał Bobakow z automatem, zapatrzony czy zamyślony. Kiedym 
zbliżając się do niego kichnął - nie mogłem stłumić, ręce miałem przecież w kieszeniach - 
Bobakow odwrócił leniwie głowę i rzucił od niechcenia:
- Cóżeś ty, Aloszka, tak się rozsmarkał... Wtem przyjrzał się, odskoczył podnosząc karabin.
- Włodzimierzu Łukiczu... - wyszeptał prawie z lękiem.
Stałem przed nim jak widmo z tamtych czasów, gdy był człowiekiem, był jeńcem - stałem 
przed nim jak widmo ojczyzny.
- No cóż, Bobakow, strzelaj! -- powiedziałem cicho i wolno. - Nagrodę ober da.
- Odejdźcie, Włodzimierzu Łukiczu... Idźcie sobie, ja nie powiem.
- Nie, Bobakow, ja nie odejdę. Tam, w lesie, nasi czekają!
- Tutaj? Nasi?
- Tak, Polacy i nasi z desantu. Ja nie mogę im powiedzieć, że Bobakowa po to do życia 
przywróciłem, aby został kątem u Kunca. Ja bez ciebie nie wrócę!
- Zabijecie mnie...
- Słuchaj. Raz ci tylko wyszła taka karta, że możesz wrócić! Masz do wyboru: strzelić albo 
usłuchać radzieckiego rozkazu, mojego rozkazu!
Bobakow zawahał się. Czekałem z ręką w kieszeni, z palcem na cynglu. Gdyby uniósł karabin, 
wypaliłbym do niego raz za razem i rzuciłbym się do ucieczki. Ale Bobakow podniósł lewą rękę, 
przyklapnął głębiej hełm.
- Ech, jak ginąć... to z trzaskiem! Niech tam. Prowadźcie, Włodzimierzu Łukiczu, ale szybko, 
bo Kunc chodzi.
- Co robi?
- Sprawdza posterunki. Właśnie był u mnie, teraz poszedł do tamtych przy płocie. Zaraz będzie 
wracał do siebie.
- Chodźmy!
Wiedziałem, że Kunc musi wracać ścieżką przez sad, chciałem go zaskoczyć z tyłu, zza 
cembrowanej studni, przy ścieżce. Ale Kunc wyszedł na nas, nim zdążyliśmy się schować.
- Wer da? - zawołał ostro.
- Bobakow, panie ober! - i stanął przepisowo na baczność, ja za nim.
- Co się stało? Czemu się włóczysz po sadzie?
- Panie ober, melduję posłusznie...
Ale tu ja wyskoczyłem zza Bobakowa i zatkałem Kunca mauzerem:
- Otwórz usta, podnieś ręce! Bobakow, bierz jego broń! W porządku. A teraz posłuchaj - 
zasyczałem dobitną niemczyzną w ucho Kunca. - Potrzebuję zakładnika. Masz szansę powrotu. Ale 
gdybyś pisnął, będziesz trupem! Prowadź go, Bobakow!
Wziął go Bobakow pod rękę, ja położyłem lufę pistoletu na krótki kark i tak poszliśmy jak 
hultajska trójka po dobrej bibie.
Zza płotu krzyknął na nas jeden z czujki.
- Na zwiady idziemy. Nie strzelać. Zaraz wracamy - dyktowałem Kuncowi przyciskając mocno 
pistolet.
- Na zwiady idziemy! Nie strzelać, chłopcy, nie strzelać... - wołał pokornie Kunc.
Przed samym lasem mogli nas wystrzelać swoi. "Na pewno obserwują zagrodę - pomyślałem. - 
Zobaczą trzech Niemców i przejadą się krótką serią."
- Hej, tam, myśliwi! - wrzasnąłem na całe gardło. - Broń do góry: jeńca ciągniemy!
I w samą porę, bo zaledwie "uszliśmy w lesie parę kroków, wypadł na nas Józek Kąsany, 
potem Pietrek i Stanisz.
- Komendancie!!
- Spokojnie, chłopcy. Jeńca związać, mundur mu na łeb i jazda do gajówki!
Od krowy - do jelenia 
Wczesnym rankiem wyszła z lasu łaciata Krasula i - jak to zwykle czynią krowy - kiwając z 
wolna łbem, w ciężkiej zadumie zwieszonym, szła drogą na Dudy. Oprócz zadawnionej 
melancholii dźwigała świeże rusztowanie z trzech gałęzi w kształcie szubienicy z białym 
dyndałkiem pośrodku.
Mleczny żywot ścięła krótka salwa zza płotu Grzelakowej. Śmierć przyszła bezmyślnie, przed 
porannym udojem, i w krowich oczach zastygła pogarda.
Kuncmani tymczasem obskoczyli trupa, zdzierali z grzbietu zieloną szubienicę z dyndającą 
kopertą, czytali rozkaz dowódcy.
Pismem odręcznym, rozdygotanym, na odwrocie własnej legitymacji partyjnej miasta 
Bromberg, Kunc najwyraźniej nakazywał: zakładników zwolnić natychmiast, a Kiczkajłłę o 
zachodzie słońca dokładnie o godzinie szesnastej minut trzydzieści dostawić autem na drogę 
garwólską, przed kapliczkę polskiego świętego nad strumieniem, i czekać, aż partyzanci zwrócą im 
jego, oberscharführera Kunca.
- Das ist ein Befehl - powiedzieli rumuńscy Niemcy.
- Prikaz! - przytaknęli Rosjanie.
- Isakymas! - zgodzili się Litwini.
I międzynarodowa sfora, tresowana pruską dyscypliną, wykonała ślepo zniewoloną wolę 
swojego obera.
O godzinie szesnastej minut trzydzieści usłyszałem warkot dwóch samochodów. Stanęły przed 
kapliczką. Kuncmani rozsypali się po obu stronach drogi, wozy zawróciły i wtedy z tylnego 
wysadzono troskliwie Kiczkajłłę wskazując mu kierunek na Garwólkę.
Kiczkajłło ruszył przed siebie. Szedł utykając na jedną nogę, z ręką na temblaku i głową 
pięknie obandażowaną.
Trzymając kuncmanów na celowniku śledziliśmy zza drzew każdy ich ruch... Niechby strzelili 
z tyłu do Kiczkajłły... Byliśmy zbyt słabi, aby ich osaczyć, ale dostatecznie silni, aby pomścić 
śmierć towarzysza, Oni jednak nie strzelali. Kiczkajłło zrównał się z nami i przeszedłby dalej, 
gdybym nie gwizdnął.
Przewalił się z trudem przez rów i ostatnim wysiłkiem dowlókł się do mniej.
- Ot, dochtor, znowu majesz kaliku.. - wyszeptał opadając zmasakrowaną twarzą w moje 
ramiona.
Odciągnęliśmy go w głąb lasu do wykrotu i tu przy blasku latarek zabrałem się do badania. Był 
bestialsko skatowany, ale uszkodzeń zagrażających życiu nie znalazłem. Za parę tygodni będzie w 
dobrej formie.
Wyprostowałem się z ulgą. Spojrzałem na towarzyszy. W ich milczącej postawie było żądanie 
odwetu, 
- Komendancie, pozwólcie.. - prosił Pietrek wskazując lufą na Kunca leżącego obok z głową 
omotaną własnym mundurem,: - Pozwólcie, ja go kropnę. Za Kiczkajłłę!
- A Dudy? - spytałem ostro. - Dudy pójdą z dymem! Nie, chłopcy, słowa dotrzymać musimy. 
Ale że Kiczkajłłę zwrócili nam w takim stanie, to trzeba zadokumentować, Dajcie mi ten 
dokument, bez portek!
W okamgnieniu obdarli Kunca z pluder. Pawlak siadł mu na głowę, a Stanisz z Pietrkiem na 
nogi.
- Słuchaj no, ober - powiedziałem biorąc kii do ręki. - Jaka jest u was w obozach najlżejsza 
chłosta na "kozie" przed frontem, ile kijów najmniej?
- Fünfundzwanzig! - jęknął Kuna - Zgadza się. Tyle dostaniesz za naszego kamrata? I wlepiłem 
mu w kuper dwadzieścia pięć razy uczciwą ręką.
Podcuciło się go trochę i wywlokło na drogę. Słaniał się i co parę kroków potykał, ale jak mu 
wskazałem czarną plamę auta w oddali i pchnąłem naprzód ze słowami: "Liczę do pięciu i 
strzelam!" - to ze spodniami w garści pognała niczym jeleń kulą draśnięty. 
Noc trzecia - jasna i straszna 
Myślałem, że zaraz usłyszymy szum zapuszczanych silników i oddalający się turkot 
samochodów. Gdzie tam! Rozwarł się istny Stalingrad! Długimi seriami zachłystywały się karabiny 
maszynowe, huk strzałów zagłuszały wybuchy granatów i oślepiające rakiety biły w ciemne niebo 
nad lasem.
Kunc szalał, Kunc obwieszczał, że jest już w spodniach, znów oberscharführerem, toczy 
zwycięską bitwę z partyzantami - niech słyszą Dudy i Pludy, Garwólka i Wólka, niech bodaj 
gestapo w Łomży usłyszy, jakie on, Kunc, robi natarcie!
Z naszej strony padł jeden tylko strzał. To najmłodszy Józek Kąsany nie wytrzymał i wbrew 
zakazowi wypalił, kiedy jakaś ośmielona "victoria" napatoczyła się na dobry dystans.
Złapał Kunc trupa na maszynę i z oczywistym dowodem bohaterskiej ofensywy wrócił do swej 
głównej kwatery w Dudach. Z miejsca zamknął dwudziestu czterech zakładników, zwolnionych z 
rana, i sześciu nowych - zamiast przezorniejszych, którzy zbiegli.
Łuna łyskała tej nocy nad Dudami. Płonęła zagroda Grzelakowej, palona doszczętnie, z bydłem 
w oborze; płonęła plebania, domek nauczycielki Staniszowej i inne chaty zbiegłych zakładników.
Nasz oddział powiększył się o sześciu nowych towarzyszy. Przybiegli ludzie zrujnowani, 
ścigani, wyklęci - czterech gospodarzy, proboszcz i żona Stanisza.
Nazajutrz Kunc załadował na samochody połapanych ludzi i odjechał zostawiając 
obwieszczenia, że jeśli w promieniu piętnastu kilometrów od wsi Dudy wydarzy się jakikolwiek 
akt sabotażu czy terroru - wszyscy zakładnicy będą rozstrzelani Tegoż wieczora nadeszła wieść o 
śmierci Grzelakowej.
Po ucieczce z alkierza zaniosła Wacusia do gajówki Pawlaka. Iśka jeszcze tam wtedy nie 
dotarła. Czekała na nią Grzelakowa cały dzień i wybrała się do Garwólki, do swojej dawnej 
nauczycielki. Staruszka mieszkała u syna, administratora folwarku.
- Może Iśka poleciała do niej - zastanawiała się Grzelakowa w rozmowie z Pawlakiem. - A jeśli 
jej tam nie znajdę? przynajmniej poradzę się pani Lucyny, co teraz z sobą zrobić, gdzie się 
schronić.
Trafiła jednak na patrol granatowej policji. Jeden z policjantów ją poznał. "To Grzelakowa - 
powiedział - Kunc do niej pojechał. Co ona tu robi?"
Powiedli ją usłużnie na posterunek.
Na myśl, że zaraz zetknie się znów z Niemcami, że zacznie się "badanie" gorsze od tego, po 
którym jeszcze się uszy nie zagoiły, straciła kobieta panowanie nad sobą, rzuciła się do ucieczki - i 
zastrzelili ją...
Coś powiedział? Zdawało mi się... Bo i po co tu słowa? Kiedy odda ktoś życie dla ciebie lub 
przez ciebie, wyrzut zostaje i jakiś testament. A tu zginął nie tylko człowiek ładny - tu matka 
zginęła.
Przyniosłem tym dzieciom sieroctwo i zgliszcza..- To było równie dławiące jak śmierć Lońki.
- Mów wesoło, mów o piegowatym chłopcu - prosił wieczorem Wacuś, kiedy ułożyłem go do 
snu w kuchni Pawlaka.
Słowo mocne jak śmierć 
Za mały był, aby odczuć niepokój o matkę. Chciał bajki, ulubionej bajki, którą opowiadałem 
tyle razy - za każdym razem o nowych przygodach w innej krainie, bo ten chłopak baśniowy miał 
dzikie pomysły i gnał go niepokój przez stepy i góry, za lasy, za różne Dunaje...
Coraz wolniej ssał Wacuś swoją "faję" - duży paluch pakował do buzi przed snem, chociaż 
miał już bez mała pięć lat, matka nie mogła chłopca od tego odzwyczaić. Morzył go sen, a jeszcze 
by słuchał i pośmiałby się jeszcze, żeby nie te ciężkie powieki.
Iśka leżała obok, nachmurzona, z rękami pod głową.
- Powiedz prawdę, gdzie mama? - zapytała, gdy Wacuś zasnął. - Mamie mięso się śniło. To 
zawsze na nieszczęście, mówiła.
- Mięso? Rzeczywiście niedobrze... Ale jakie mięso?
- Świeże mięso. Krew z niego spływała i spływała.
- A to co innego! To dobry sen, Isiu. Troski spływają, wszelkie kłopoty znikają... Tak właśnie 
się stało. Matka Niemcom uciekła i schroniła się na folwarku. Musicie teraz rozstać się na pewien 
czas. Bo Niemcy, uważasz, szukają kobiety z dwojgiem dzieci, razem was zaraz złapią, a na 
samotną nie zwrócą uwagi. Dlatego pojedziesz ze Staniszem do Łomży. Mieszka tam z mężem 
siostra Kiczkajłły. Wiesz sama, dobrzy ludzie, podarki nam przysłali, ubranie, różne rzeczy... 
Dobrze wam będzie u nich, bo oni dzieci pragnęli, a los ich skrzywdził. Pójdziesz do miejskiej 
szkoły, duże miasto poznasz, nowe koleżanki przyjdą, nowe zajęcia, no i obowiązki: na Wacusia 
musisz uważać - to jeszcze małe dziecko. Musisz mu tymczasem rodziców zastąpić. Mówię, Isiu, 
tymczasem. Bo wojna się skończy. Czekaj cierpliwie, może rok, może dwa, aż skończy się wojna i 
ja do was przyjadę. Nie zostawię was nigdy. Powiadam ci, Isiu, jeszcze słońce dla nas zaświeci! 
Wiesz chyba, że słowa dotrzymuję. Będzie wam bardzo dobrze...
- I mama będzie z nami?
- Mama? Oczywiście... Mama będzie z nami zawsze.
Kiedy wszystko stało się wspomnieniem 
Stanisz po powrocie z Łomży uspokoił mnie co do losu dzieci.
- Trafiły w dobre ręce - mówił. - Gdybyście zginęli, wychowają je tak, że nie odczują 
sieroctwa.
A zakładnicy dudańscy - jak wywiad stwierdził - żyją. Trzymają ich w łomżyńskim więzieniu.
Dopóki żyją zakładnicy, musimy tu cicho siedzieć. Przenosić natomiast oddział, liczący 
obecnie dwudziestu pięciu chłopa, na obcy teren, teraz, na zimę, też nie ma sensu. Tak czy owak 
trzeba czekać.
Czułem się już niepotrzebny, bo Stanisz doskonale radził sobie z oddziałem. Dręczyła mnie 
bezczynność, a i ta okolica po prostu mi zbrzydła.
Kiczkajłło wydobrzał, więc powiedziałem:
- Pójdziemy w twoje strony. Tam nasi zostali, Niemców pewno nachodzą. Jeszcze się do 
czegoś przydamy.
No i poszliśmy we dwójkę.
Znów była zima za pasem i stara dola bezdomnych, były różne stodoły i różne gościńce.
Tym razem ja prowadziłem. Kiczkajłło był poszukiwany, pod innym wprawdzie nazwiskiem, 
ale wzrost jego, twarz i mowa zbyt rzucały się w oczy, łatwo mogły zdradzić. Ja natomiast miałem 
papiery w porządku, język znałem, więc najpierw sam kupowałem po wsiach żywność lub prosiłem 
o nocleg, zostawiając tymczasem Kiczkajłłę za opłotkami.
Tak we wsi pod Międzyrzeczem natknąłem się w biały dzień na dwóch policjantów z 
żandarmem. Spostrzegłem, że obserwują z drogi, jak rozmawiam z gospodynią wypytując o 
posterunek. Podszedłem wprost do nich i powtórzyłem pytanie.
- A po co to panu? - zagadnął jeden z policjantów;
- Bo chciałem prosić o pozwolenie na pobyt tu i praktykę. Jestem lekarzem. Właśnie idę z 
kolei.
Na posterunku sprawdzili dokumenty, zrewidowali. Znaleźli tylko narzędzia i leki. Wypytali 
szczegółowo. No, niby wszystko się zgadzało: zgłodniały lekarz miejski, szukający zamożnej wsi 
pod tłustą praktykę. Wydali tymczasowe zezwolenie.
I tu strzeliłem głupstwo. Zamiast natychmiast zwiać, zatrzymałem się w tej wsi na krótki 
postój. Wynająłem izbę dla siebie. Kiczkajłłę umieściłem w tartaku: "Odpoczniemy tu trochę - 
kombinowałem - nawiążę stosunki, znajomości, może dalej pojedziemy koleją. Tymczasem po 
tygodniu zajechało gestapo i zabrało mnie do Chełma, a z Chełma przerzuciło na Zamek w 
Lublinie.
Trzy miesiące przesiedziałem w celi z Dobrzańskim i kilkoma chłopami z Puław. Badali mnie 
zaledwie dwa razy, bili, żebym się przyznał, ale do czego - tego określić nie mogli. Byłem dla nich 
więźniem bez sprawy - po prostu podejrzany gość. W końcu wygarnęli mnie z całą partią na 
Majdanek.
I tak oto tkwię tu jako Jerzy Leonidow, obywatel polski, narodowości rosyjskiej, z zawodu 
lekarz, podejrzany o... Bo ja wiem, co tam w schreibstubie wypisali pod moim nazwiskiem!
Że jestem jeńcem radzieckim, zbiegłym z Komorowa, partyzantem dudańskim i podlaskim - o 
tym wiedzą tylko dwaj kartoflarze z kuchni Trzeciego Pola, bo byli w Komorowie, no i ty teraz 
wiesz wszystko o Włodzimierzu Diergaczowie.
Kiczkajłło, mówisz? Kiczkajłło, mój miły, szedł za mną od więzienia do więzienia, krążył jak 
wilk pod murami, grypsy przesyłał do celi. Nie pomagały ani groźby, ani prośby, żadne 
tłumaczenie, że nic nie poradzi, a siebie w końcu zgubi. Dopiero kiedy mnie przerzucili na 
Majdanek, usłuchał rozkazu i poszedł do puszczy.
Te paczki, które dostaję, pochodzą od jego szwagra z Łomży.
Z bibułek w chlebie wiem, że Kiczkajłło grasuje w Białowieży, a Stanisz w Dudach. Kiedy o 
nich pomyślę, jakoś raźniej i jaśniej staje się na duszy. I dzieci... Dzieci są zdrowe.
Tak bardzo chciałbym im słowa dotrzymać...
To wszystko, co chciałem wam tu opowiedzieć o przyjaźni z tamtych czasów, o chłopcu z 
Salskich Stepów.
- Ale jak się skończyło? - zapytacie. Jak się skończyło - tego nie wiem.
Wkrótce po tej nocy wywieźli nas wszystkich z Majdanka do Oświęcimia - na samą Wielkanoc 
(była to Wielkanoc roku 1944).
Trafiliśmy w Oświęcimiu do Birkenau na pole "A". Ja do baraku siódmego, a on - do 
piętnastego.
Różne przechodziliśmy tam koleje - jak to zwykle.
Ale w lipcu ogłosił naczelny lekarz niemiecki, że mają się stawić do niego ci więźniowie, 
którzy kiedykolwiek chorowali na malarię - a zostaną wywiezieni do obozów w miejscowości 
górzystej, gdzie nie ma komarów.
"Ruski Doktor" przypomniał sobie, że kiedyś za czasów studenckich chorował na malarię. 
Zgłosił się na ten apel. I zgłosił się także Dobrzański, nasz wspólny przyjaciel, piękny człowiek o 
imieniu, którego się wstydził - Adolf Dobrzański, agronom z powiatu puławskiego, 
niezmordowany organizator kółek rolniczych. Ten nigdy nie miał nic wspólnego z malarią, ale 
"doktor idzie - mówił - to i ja pójdę".
- Co ty robisz, Włodzimierzu! - perswadowałem doktorowi. - Po kiego licha pchasz się do tego 
transportu? Hitlerowcom wierzysz?
- Wierzyć, nie wierzę - odrzekł - ale sądzę, że gorzej niż tu nigdzie nam nie będzie. Aby się 
tylko stąd wyrwać. Mam już dość dymu z kominów! Dymią i dymią w dzień i w nocy, na wprost 
baraku. Powiadam: gorzej nie będzie! Przecież nas nie zagazują. Minęły te czasy, kiedy 
politycznych gazowano. Teraz myślą tylko 0 tym, jak by unieść cało kopyta.
No tak - wojska sprzymierzone dokonały inwazji, zajmują Francję, Lublin padł, Armia 
Czerwona zdobywa Majdanek... W głównej kwaterze Hitlera grupa generałów urządza na niego 
zamach bombowy... Trzeszczy i wali się w gruzy Trzecia Rzesza!
Z pieśnią i wiarą w bliskie wyzwolenie wychodziła z Oświęcimia kolumna dwustu 
"malaryków". Wyszła za bramę i słuch o nich zaginął.
Może w którymś z obozów padł "Ruski Doktor" i z dymem poszło jeszcze jedno życie, aby 
grudką popiołów wysypać się później z żółtej torby na jałowe piaski Brandenburgii, od wieków 
użyźnianej szczątkami ludów słowiańskich.
Niechże tedy po nim ta opowieść zostanie.
A może buduje od nowa Instytut Badawczy w sławnym mieście powstającym z ruin jak nasza 
Warszawa. I rodzina czeka na niego w domu z obiadem.
Niechże tedy dotrze tam" mój głos: odezwij się, napisz, Włodzimierzu Łukiczu!
Powiadam, jak jest, moi drodzy - że nie wiem.
Wiem tylko, że beret pasiasty zdarł z głowy, mijając mnie w zwartej kolumnie, ręką z szeregu 
pozdrowił: "Bywaj, Igor!" - i szedł znów za góry nieznane, za mętne Dunaje, krokiem 
młodzieńczym, z twarzą pogodną i śmiałą - niespokojny chłopak piegowaty.
Prawdziwe przygody autora i bohaterów tej opowieści 
Pewnej kwietniowej nocy 1944 roku - w sytuacji i okolicznościach jak w rozdziale "Noce na 
Majdanku" - przed wywiezieniem nas do Oświęcimia, współtowarzysz mój i szef baraku 
szpitalnego, Włodzimierz Iljicz Diegtiarew, opowiedział mi historię swego życia. Ta - z natury 
podobnych opowiadań - niepełna i fragmentaryczna historia nie została wówczas utrwalona, rzecz 
jasna, słuchałem jej przecież nie notując i przeżywałem nie myśląc o tym, że może kiedyś będzie 
mi zależało na dokładnym jej odtworzeniu.
Tak się stało po paru latach, w 1947 roku, kiedy miałem napisać coś dla Polskiego Radia na 
cztery dwudziestominutowe audycje. Okazało się wtenczas, że materiał, jaki ocalał w pamięci, nie 
wystarcza do pracy nad dokumentem, nad relacją autentyczną z ukazaniem wszystkich osób 
występujących w tej historii, z wymienieniem ich nazwisk, nazw miejscowości, dat i szczegółów 
rzeczywistych wydarzeń - materiału tego natomiast było aż nadto na konspekt utworu literackiego, 
zasadniczy wątek akcji i charakterystyki głównych postaci.
Zabrałem się więc do pisania opowieści "Chłopiec z Salskich Stepów" zmieniając nazwisko 
Diegtiarew na Diergaczow i imię ojca Iljicz na Łukicz, żeby nie było jak u Lenina. Przypadkowa 
zbieżność imion mogłaby czytelnikowi sugerować, że autor zrobił to specjalnie i nie bez powodu 
zaznaczył takie podobieństwo. Jak wiadomo, w życiu zdarzają się rozmaite przypadki, ale nie w 
powieści, tu wszystko musi mieć jakiś sens. Podobnie z Karbyszewem, tak bowiem brzmi 
prawdziwe nazwisko Niezłomnego Generała. Znałem w ogólnych zarysach jego historię, nawiasem 
mówiąc pierwszy go rozpoznałem, gdy przybył z Flossenbürga na Majdanek, wypełnialiśmy 
wówczas karty ewidencyjne więźniów z tego transportu i Karbyszew podszedł akurat do mego 
stolika, powiedziałem zaraz Diegtiarewowi i on już się zaopiekował bardzo wycieńczonym 
generałem. Ale pisząc o nim w 1947 roku nie znałem dokładnie wszystkiego, nie będąc zatem 
pewny całkowitej ścisłości mej relacji, wolałem ukazać tę postać pod pseudonimem Karbasowa. 
Jak się później dowiedziałem, w obozie Mauthausen wmurowano tablicę pamiątkową, w tym 
miejscu, gdzie w lutym 1945 roku został w sposób bestialski zamęczony przez powolne zamrażanie 
- gen. Karbyszew, Bohater Związku Radzieckiego.
Oczywiście, zmieniałem nie tylko nazwiska. Powiedzmy dla przykładu, skomplikowaną 
ucieczkę Diegtiarewa z obozu jeńców musiałem uprościć i zrobić po swojemu. Pamiętałem przy 
tym, że uciekając w noc sylwestrową odmroził sobie stopy, tak że z powodu zgorzeli zdecydował 
się na własnoręczne obcięcie palców u nóg i że wówczas pielęgnował go jakiś przyjaciel, 0 którym 
wiedziałem tylko tyle, iż był ogromnego wzrostu, niebywałej siły fizycznej, odważny 1 bardzo 
dobry (znowuż dopiero po latach dowiedziałem się bliższych szczegółów o nim i że nazywał się 
Nikołaj Turków). Otóż pisząc, długo nie mogłem dobrać odpowiedniej postaci do tej roli, aż 
przypomniał mi się pewien jegier z łowieckiej służby w Białowieży u mego dziadka, miał 
wszystkie cechy owego dobrodusznego siłacza i coś ponadto, nie bez znaczenia dla powieści, 
mianowicie jakiś swoisty, niemalże egzotyczny urok. Nazywał się Kiczkajłło, z leśnego rodu 
Kiczkajłłów, którzy byli, są i będą w Białowieży, póki puszcza szumi. Będąc chłopcem bardzo go 
lubiłem, był wówczas w dojrzałym wieku, musiałem go odmłodzić o dwadzieścia lat, ubrać w 
polski mundur strzelecki i przydzielić Chłopcu z Salskich Stepów na powiernika i najbliższego 
towarzysza broni, i teraz mam za swoje, bo według mojej statystyki Kiczkajłło zajmuje pierwsze 
miejsce po Chłopcu w listach czytelników: najpierw pytają o losy Doktora Wowy, a potem, gdzie 
teraz mieszka i co porabia Kiczkajłło - wcale nie jest przyjemne tłumaczyć się przed młodzieżą, że 
Kiczkajłły nie rna i nie było, w rzeczywistości był Nikołaj Turków.
Tak samo z tą wsią, do której traf ił nasz zbieg z obozu jenieckiego. Zdawało mi się, nie wiem 
dlaczego, że to ssę działo gdzieś na Kurpiach, zadałem więc sobie nieco trudu, by zaakcentować 
gdzieniegdzie gwarę kurpiowską, obyczaj i folklor regionu we wsi dajmy na to Dudy Wielkie, co 
się okazało zupełnie niepotrzebne, bo Diegtiarew ukrywał się w Turobinie, wcale nie na Kurpiach. 
A kobietę, która go ukrywała, zmyśliłem. Rozmawiając później z Adelą Narowską w Turobinie, 
rozumiałem, jak przykro jej było czytać i widzieć, że to, co ona robiła i przeżywała, robi i 
przeżywa inna, zupełnie niepodobna do niej kobieta, jakaś Helena Grzelakowa. Przepraszałem za 
to panią Adelę usprawiedliwiając się, że nic o niej nie wiedziałem prócz tego, że wdowa i ma 
dwoje dzieci, chłopca i dziewczynkę, musiałem zmyślać, to przykre dla niej, ale dla powieści 
lepiej. Zmyślone zawsze wygląda bardziej żywo aniżeli to, co żyje naprawdę. W każdym razie u 
mnie. Wiem, dlaczego. Rzeczywistość w jakiejś mierze demobilizuje, wyobraźnia nie ma nic do 
roboty, gdy model mówi "patrz i maluj poprawnie"... Gdybym był znał przedtem Adelę Narowską, 
opisałbym ją najsumienniej, ale nie znałbym tak dobrze jak Helenę Grzelakową, która jest przecież 
moim dzieckiem, można powiedzieć, dbałem o nią, sierotę, gdy została na łaskawym chlebie u 
obcych ludzi, niańczyla bachory, sprzątała, szorowała pochlipując w kącie z żalu za szkołą, a żeby 
dać jej tę szkołę i w końcu urządzić, musiałem znaleźć, przyoblec w odpowiedni życiorys, 
sprowadzić do tej wsi Grzelaka, żelaznego chorążego i po paru latach wydać Helcię za niego, 
musiałem potem uważać na to, jak się jej żyje z tym porządnym, ale trudnym człowiekiem, uważać 
na jej niedosyt, na goryczkę zawiedzionych nadziei, na pragnienie czegoś dobrego i słusznego w 
życiu - słowem, tyle zachodu, tyle wysiłków po to, by przede wszystkim samego siebie przekonać, 
że właśnie ta kobieta, Helena Grzelakową, głuchą nocą, w czasach wojny i zagłady, może otworzyć 
drzwi na stukanie, na wołanie pomocy i przyjmie kalekiego zbiega ryzykując życiem swoim i 
swoich dzieci, Isi i Wacusia, to znaczy w rzeczywistości Regusi i Tonią, ale to jest dla powieści bez 
znaczenia, może nawet lepiej, jak zostaną Isia i Wacuś.
Nie będę mnożył przykładów samowoli mojej w dziedzinie faktów rzeczywistych i nie będę się 
z tego usprawiedliwiał. Nie pisałem życiorysu Włodzimierza Iljicza Diegtiarewa ze szczególnym 
uwzględnieniem jego walk partyzanckich i pobytu w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. 
Napisałem utwór literacki wykorzystując zasadnicze elementy tego życiorysu z zachowaniem 
anonimowości występujących osób i wydarzeń. Pierwszym skutkiem literackiego podejścia do 
tematu było niedotrzymanie umowy co do ilości audycji. Miały być cztery. Po otrzymaniu 
pierwszych audycji puszczono je lekkomyślnie na antenę nie czekając na zakończenie - nie wiem, 
czy taka była wtenczas posucha w naszym radio, czy takie zaufanie do mnie? - tymczasem ja się 
rozpisałem i nie mogłem skończyć. Proces twórczy buzował, tłoczyły się pomysły i domysły, ja się 
wprost wyżywałem po nocach, w dzień byłem, po raz pierwszy i ostatni, dyrektorem - bo któż nim 
wówczas nie był? - budowałem zakłady produkcyjne Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół 
Dzieci, a nie byłem inżynierem i nie miałem pojęcia o prowadzeniu przedsiębiorstwa, ale inni 
budowali, zakładali i najczęściej też nie mieli pojęcia, nie chciałem być gorszy, więc w tym patosie 
i bałaganie, wśród planów, dyrektyw, kłopotów gotówkowych i materiałowych, zatargów, 
przetargów i rachunków, z których w szkole miewałem dwóje, jakimże wytchnieniem były owe 
noce, gdy mogłem snuć tę opowieść dla młodzieży, nie bardzo wiedząc, kiedy i jak skończyć. W 
ten sposób materiał pęczniał, z czterech audycji zrobiło się dwadzieścia - powstała książka, której 
nie spodziewałem się, pisząc pierwsze rozdziały.
Książka wyszła z druku w 1948 roku, dwadzieścia pięć lat temu - to już wiek męski "Chłopca" 
i jubileusz wydawniczy. W tym dziewiętnastym z kolei wydaniu chciano sprawdzić, czy nie 
nawarstwiły się jakieś powtarzające się błędy z edycji poprzednich, musiałem więc przeczytać 
własną książkę, czego nigdy nie robię, nie spoglądam za siebie. Znalazłem parę błędów, które 
uważny korektor sam by usunął. Nic więcej uczynić nie mogłem. Nie można dwa razy wejść do tej 
samej rzeki, mawiali starożytni, płynie inna woda. Niepodobna odczytywać tak samo po latach ani 
pisać tak samo. Teraz razi mnie niekiedy styl "Chłopca", zbyt już młodzieżowe przedstawianie 
pewnych scen z obozu bądź z partyzantki i nie kontrolowana uczuciowość. Autor zafascynowany 
bohaterem opowieści, zaznaczyłbym dziś w recenzji, niezupełnie panuje nad sobą. Takich wad nie 
da się gumką zetrzeć, musiałbym pisać od nowa i to byłby inny "Chłopiec". Pytanie, czy lepszy? 
Byłby wtenczas chyba bez zarzutu, ale może po tych zabiegach straciłby całą swą szczerość i 
nieporadną, jednakże autentyczną świeżość?
Ta opowieść nadawana przez radio, wielokrotnie następnie wznawiana drukiem, stała się dość 
popularna, a jednak nikt się nie odezwał, ani Diegtiarew, ani żaden z jego przyjaciół i towarzyszy 
broni. Próbowałem odnaleźć go przez związek weteranów w Moskwie i przez Borysa Polewoja, 
ówczesnego przewodniczącego komisji zagranicznej Związku Pisarzy Radzieckich. Nie otrzymując 
żadnej wiadomości nabrałem przekonania, że nie przeżył wojny.
Tymczasem w lutym 1957 roku Włodzimierz Diegtiarew, od dziesięciu lat pracujący jako 
weterynarz w Stepach Salskich i mieszkający z rodziną w osadzie Cymlańskiej, otrzymał 
następującą depeszę:
"Przyjeżdżam pociągiem 42 wagon 8 Szatałowa".
W żaden sposób nie mógł sobie przypomnieć, gdzie i kiedy zetknął się z osobą o tym nazwisku, 
ale ma się rozumieć pojechał na stację i spotkał Zinaidę Szatałową, tłumaczkę wydania rosyjskiego 
"Chłopca z Salskich Stepów". Tu się dopiero dowiedział, że jest bohaterem książki i że p. 
Szatałową postanowiła odnaleźć go żywego czy martwego za wszelką cenę, szuka siódmy już 
miesiąc, powieść można by napisać o tych poszukiwaniach!
A mnie w Warszawie wkrótce po tym zbudził nocny telefon:
- Was wyzywajet Cymlanskij!
Chciałem odpowiedzieć, że pomyłka, nie znam pana Cymlańskiego, wtem rozległ się dobrze 
znany głos:
- Igor! Mówi Diegtiarew, tak, tak, ten sam... Zdrawstwuj!
Nie będę opowiadał, każdy to może sobie wyobrazić, co czułem w tej szczęśliwej chwili i nieco 
później, w tymże 1957 roku, gdy na dworcu w Warszawie wysiadł z wagonu mój przyjaciel z żoną 
i padliśmy sobie w ramiona, Rozstaliśmy się w sierpniu 1944 roku, kiedy Włodzimierz Iljicz 
wbrew moim perswazjom, jak to opisałem w książce, zgłosił się do transportu "malaryków" i 
razem z nimi wybył z Oświęcimia, miał jakoby dość dymu z krematoriów. Otóż dopiero po 
trzynastu latach w Warszawie dowiedziałem się: nie dlatego wyjechał, że nerwowo nie wytrzymał, 
ale że musiał. Należał do tajnej organizacji obozowej, która przekazywała wiadomości radiowe 
otrzymane z własnego, zmontowanego wspólnymi siłami aparatu. Kiedy on i kilku towarzyszy 
spostrzegli, że są śledzeni, postanowili dostać się do jakiegoś transportu z Oświęcimia i właśnie 
nadarzył się transport "malaryków". Przywieziono ich do Flossenbürga (bardzo podły obóz). Była 
tam fabryka samolotów i kamieniołomy. Włodzimierz Iljicz pracował w kamieniołomach. W 
pierwszych dniach kwietnia 1945 roku wysłano go jako lekarza z grupą jeńców do Regensburga 
nad Dunajem. 2 maja miasto to zajęły wojska amerykańskie. 13 czerwca znalazł się w strefie 
radzieckiej, w Lipsku, gdzie zajął się szpitalem dla b. więźniów i ludności wywiezionej ze Związku 
Radzieckiego, Polski, Jugosławii, Czechosłowacji i Węgier. Wreszcie pod koniec roku mógł 
wrócić do domu, do żony, Marii Jakowlewny, która po urzędowym zawiadomieniu, iż mąż jej 
zginął na froncie, trzeci już rok pobierała rentę wdowią.
- Po powrocie starałem się, rzecz jasna, wnieść mój udział w odbudowę... Jedni traktowali mnie 
normalnie, inni patrzyli kosym okiem, chcieliby wiedzieć dokładnie, w jakich okolicznościach 
dostałem się do niewoli, jak się zachowywałem w obozach...
Książka "Parień iz Salskich Stiepiej" zmieniła klimat wokół niego w Stepach Salskich, była 
zwiastunem całkowitej rehabilitacji. W najbardziej popularnym tygodniku ilustrowanym 
"Ogoniok" Zinaida Szatałowa opowiedziała historię bohatera książki i jego odnalezienia. Sypnęły 
się listy od współtowarzyszy walki i niewoli, pisano doń z różnych stron Związku Radzieckiego, 
nadeszły też dowody uznania, zaproszenie do Polski... Czułem się szczęśliwy, że książka znalazła 
się (choć o tym nie wiedziałem) w ogólnym nurcie rehabilitacji, przywracając mojemu 
przyjacielowi cześć i szacunek.
Słuchając jego relacji, tym razem szczegółowych i dokładnych, w spokojnej domowej 
atmosferze, odczuwałem nieraz żal, że książka została już wydana, o wielu rzeczach bowiem nie 
wiedziałem, inne wyglądały bardziej interesująco i na większą skalę, dajmy na to, oddział 
partyzancki, jego zorganizowanie i akcja albo ucieczka z obozu, kiedy w dramatycznych 
okolicznościach zbiegło nie trzech, ale trzynastu więźniów.
To był miesiąc wspomnień, miesiąc spotkań, każdego prawie dnia kogoś odnajdywaliśmy, ktoś 
się zjawiał inaugurując jakieś inne, szczególnej barwy przeżywanie. Był wśród nich dr Henryk 
Wieliczański, o którym mówię na początku książki, u niego w baraku szpitalnym wszystko się 
zaczęło. Patrząc nań niepodobna było sobie wyobrazić, że ten poważny, znany w Łodzi lekarz, 
docent dr Henryk Wieliczański, człowiek filigranowej aparycji, delikatny, uosobienie łagodności, 
rzucił się w marszu na konwój i uciekł z grupą współwięźniów, został z ich wyboru dowódcą 
oddziału "pasiastych", bo w tych swoich lagrowych pasiakach walczyli do końca w lasach i na 
przedmieściach Pragi, gdy Czesi powstali... Był dr Alfons Buderawski, dawny sanitariusz bloku 
czternastego, i drugi sanitariusz Czesław Szymański, ostatnio kustosz muzeum w Lublinie, i Adolf 
Klimek, inżynier z Boruty, niegdyś młodziutki pisarz blokowy, może wtenczas i nieletni? Była 
Maria Matwiejenko, łączniczka oddziału Diegtiarewa, no i oczywiście Adela Narowska, 
nagrodzona Krzyżem Oficerskim Odrodzenia Polski, do niej żeśmy przede wszystkim pojechali i 
dzień spędzony w jej zagrodzie był chyba najmilszym dniem dla naszego gościa.
Ten miesiąc był dla nas wielkim świętem, ale też i orką ciężką. Nie spotkaliśmy się prywatnie i 
nie byliśmy sami, niestety. Odnalezienie Chłopca z Salskich Stepów nabrało rozgłosu. Było 
mnóstwo zaproszeń, samych spotkań z czytelnikami zaplanowano około pięćdziesięciu. Owszem, 
wszędzie przyjmowano nadzwyczaj serdecznie, gościnnie, cóż, kiedy taką gościnnością można 
człowieka zamordować. Tyle wytchnienia, co w Krynicy i na polowaniu z naszym kołem 
łowieckim Związku Literatów Polskich, gdzie doktor Wowa ubił pierwszego w życiu zająca i zjadł 
bigos i pacankę przy ognisku. A tak to ciągle pośpiech i wszystko zgodnie z marszrutą, zgodnie z 
planem. Raz zdarzyło się coś nie podług planu, na szczęście, i to była piękna przygoda. Kiedy po 
Zambrowie, Majdanku, Warszawie, Poznaniu, Łodzi i innych miastach i miejscowościach 
przybyliśmy do Białegostoku, gościem naszym zawładnęli harcerze, a ja się wymknąłem z miasta, 
by szukać dzwonnicy na rozstaju. Tu przypomnę, że Diergaczow, porzuciwszy Dudy Wielkie i 
podążając w stronę Puszczy Białowieskiej, zatrzymał się w pewnej wsi i tam został aresztowany. 
W rzeczywistości Diegtiarew uchodząc z Turobina został w tej wsi na dłuższy pobyt. Ludzie jego 
rozproszyli się po okolicznych gospodarstwach wynajmując się za parobków. Od czasu do czasu 
wyruszali w nocy na akcje. Pewnego razu wspólnie z miejscowymi partyzantami zaatakowali 
posterunek żandarmerii i uwolnili kilku skazańców spośród miejscowej ludności. Zmobilizowało to 
żandarmów. Diegtiarew przypadkowo wpadł w ich ręce. Mimo posiadanych dokumentów na 
nazwisko doktora Leonidowa wydał im się podejrzany, dla porządku postanowili go rozstrzelać, 
wraz z innym zatrzymanym. Wyprowadzili ich do lasu i kazali kopać mogiłę. Gdy obaj, Diegtiarew 
i ten drugi, Wania Krawczenko, stali już w jamie po pas, przyjechała na rowerze jedna dziewczyna 
ze wsi i długo o czymś żywo rozmawiała z komendantem, ten wreszcie kazał im wyłazić z jamy i 
wracać, skąd przyszli - jak się okazało, wieś ich wykupiła. Potem komendant dał nawet zezwolenie 
na prywatną praktykę lekarską, tak że Diegtiarew dość długo tam mieszkał praktykując jako lekarz 
i jako partyzant. O ludziach stamtąd mówił z ogromną serdecznością i wzruszeniem, pragnął ich 
odwiedzić. Zapytałem, jak się ta wieś nazywa? Nie pamiętam, odrzekł, gdzieś w powiecie 
wysokomazowieckim... Wydało mi się to dziwne i wprost nie do wiary, tym bardziej że Diegtiarew 
ma głowę jak PKO, chłonną i pewną, wszystko przechowuje. Ale kiedy uprzytomniłem sobie, co 
on przeszedł, jak był katowany, jak dwa fazy stał nad wykopanym dołem oczekując śmierci, to 
pomyślałem, że po tym wszystkim człowiek może miewać takie zapaści pamięci.
- Dobrze, ale jak wygląda ta miejscowość?
- Najpierw, jadąc szosą, widzi się białą dzwonnicę, potem drogi rozwidlają się i ta boczna, co 
odchodzi" od szosy, prowadzi właśnie do tej wsi, tam prawie każdy gospodarz nazywa się tak samo 
jak wieś.
Zostawiłem więc go w Białymstoku wśród harcerzy i pomknąłem w kierunku na Wysokie 
Mazowieckie. Przemierzywszy szosę główną z odnogami, dopiero pod wieczór ujrzałem jak gdyby 
podobny krajobraz. Skręciłem w bok pod szkołę. Zastałem kierownika szkoły z kolegą przy patelni 
ze świeżą kaszanką po świniobiciu. Przeprosiłem, powiedziałem, czego szukam i jakie są 
charakterystyczne cechy tej wsi.
- Ależ ja tam uczę, to moja wieś, Kostro Litwa! - zawołał kolega kierownika. - Istotnie dużo 
gospodarzy nazywa się u nas tak samo. Kostro Jan, Kostro Franciszek... Typowa wieś podlaska po 
szlachcie zagrodowej.
Nauczyciel był młody, od niedawna tam uczył, ale słyszał co nieco o Ruskim Doktorze. We 
wsi, która leżała niedaleko, bez trudu znaleźliśmy gospodarzy, którzy znali go osobiście, a jeden, 
jeśli się nie mylę, Średnicki, powiedział: "a jakże, mam jeszcze jego rzeczy", wyjął z kufra 
brezentowy woreczek i wyłożył na stół zawartość: narzędzia chirurgiczne, słuchawka, notes i 
fonografie. Nie chciał mi oddać i słusznie:
- On sam musi tu przyjechać.
Wróciliśmy razem do Białegostoku. Na widok Średnickiego z brezentowym woreczkiem w 
ręku Diegtiarew osłupiał, a potem, gdy się, objęli, nie powiem, że się rozpłakał, jednak oczy miał z 
pewnością mocno nawilgłe. Delegacja Kostro Litwy zapraszała do siebie na jutro. Było to wbrew 
marszrucie, zawalało plan, gdzieś należało coś odwołać, kogoś przeprosić, trudno, Kostro Litwa nie 
ustępowała i gość wyrywał się do Kostro Litwy, tak że to się odbyło, nie sposób powiedzieć co, 
przyjęcie, zabawa, wieczór wspomnień, dużo młodych, dużo pytań i paru starych pacjentów sprzed 
trzynastu lat, których trzeba było uszanować i zbadać - wszystko w tej samej szkole do białego 
rana.
Podobne spotkania, jakie miał u nas i u siebie w ojczyźnie, relacje nadsyłane przez 
współtowarzyszy i prawdopodobnie ich nalegania, listy czytelników wypytujących o to i owo, 
wszystko to wzbudziło po latach chęć opowiedzenia, jak było w rzeczywistości, w każdym razie 
tak mi się wydaje, że dlatego wziął pióro do ręki i zaczął pisać życiorys własny. W 1962 roku w 
Rostowie nad Donem ukazała się książka Włodzimierza Iljicza Diegtiarewa pt. "Pobieżdaja 
smiert". Wspomnienia te zostały później przetłumaczone na polski i wydane w 1972 roku przez 
Lubelskie Wydawnictwo Literackie.
Na ostatniej karcie "Chłopca z Salskich Stepów" napisałem zgadując jego losy, zginął czy żyje: 
"a może buduje od nowa instytut badawczy w sławnym mieście powstającym z ruin jak nasza 
Warszawa"... Otóż, zbudował. Teraz zajmuje się pracą naukową, od dziesięciu lat już prowadzi 
badania nad pewną chorobą groźną dla zwierząt i dla ludzi. Mieszka w Nowoczerkasku, niegdyś 
stolicy kozactwa dońskiego, niedaleko Morza Kaspijskiego i kanału Wołga-Don. Oczywiście 
byłem tam. Pokazał mi miasto, poznał z przyjaciółmi i współpracownikami, nagadaliśmy się, 
nacieszyli kuchnią Marii Jakowlewny i winogronami prosto z krzaka jej własnej działki i 
pojechaliśmy karetką pogotowia wzdłuż wybrzeża czarnomorskiego, a potem przez Kaukaz. 
Niepozorny, ale mocny wózek o napędzie na wszystkie cztery koła ciągnął jak tankietka przez góry 
i doły, przez zwały gruzu i otoczaków na dnie szeroko rozlanych potoków górskich, zdarzyło się 
bowiem akurat wielkie osuwisko zboczowe, zawalając trakt wojenno-gruziński, przebyliśmy 
jednak wszystkie przeszkody i wjechaliśmy w Stepy Salskie, gdzie Włodzimierz Iljicz miał, jak 
obliczył, osiemdziesięciu siedmiu krewnych i powinowatych, tak że jeśli z rana gościł nas stryjek, 
to na obiad przybywaliśmy do kuzyna, a kolację jedliśmy u drugiej siostry szwagra wuja Mirona... 
Tak goszczeni do kresu możliwości naszych, jechaliśmy od osady do osady po bezmiernych 
przestrzeniach stepu, po ziemi twardej o tej suchej porze roku i gładkiej jak stół, można było mknąć 
na przełaj, nie trzymając się drogi, jechaliśmy oglądając ślady wędrówek tatarskich, kozackich, być 
może jeszcze połowieckich, ostatnio hitlerowskich, i ujrzeliśmy w oddali jeszcze jedną białą - jak 
kartka wydarta z historii - starą, liczącą może trzysta lat stanicę.
- Spotkamy się zaraz z moją matką - powiedział Włodzimierz Iljicz.
Tu w domu dziecka, otoczonym cyprysami i sadem, wychowywał się po ucieczce od ojca. 
Wprawdzie w domu tym nigdy "nie było Lońki ani "Figi" i nigdy Dymił-Wanycz nie dymił, ale 
wszystko to mogłoby się tam dziać - klimat był ten sam. A kiedy na powitanie wyszła do nas 
drobna siwa pani, wypisz, wymaluj Nina Pietrowna, jak ją sobie wyobrażałem, zrobiło mi się 
raźniej i trochę rzewnie jak po darowanej psocie w dzieciństwie, ot, nafantazjowałem, 
nagawędziłem się do syta, a jednak coś z tego było naprawdę...
Igor Newerly 
1973
Słowniczek wyrazów i zwrotów obcych 
Ach, ty mierzawiec! Siem pajkow za kusok suchara?! (ros.) - ach, ty łajdaku! Siedem pajdek za 
kawałek cukru?!
A) da klukwa, jagoda choroszaja! (ros.) - ależ żurawina, piękna jagoda!
Abfahrt (niem.) - odjazd;
Abgang (niem.) - odejście, transport więźniów wysłanych do innego obozu. Arbeitsamt (niem.) 
- urząd pracy.>
Arbeits-Kommando formieren (niem.) - komenda po rannym apelu w obozie: uformować 
oddziały robocze.
Buon giorno (wł.) - dzień dobry.
Buona sera (wł.) - dobry wieczór Berła) - zupa obozowa: woda z otrębami.
Bekleidungskammer (niem.) - magazyn odzieżowy.
Chi lo sa? (wł.) - kto to wie?
Con amore (wł.) - z miłością.
Con molto espressione (wł.) - z wielkim uczuciem.
Corpo di Bacco! (wł.) - do diaska!
Cugang (niem. Zugang) - nowy transport więźniów.
Dachdecker (niem.) - dekarz, w obozie: więzień przydzielony do krycia dachu.
Doctissimus (łac.) - uczony (dosł. najuczeńszy).
Die guten alten Zeiten (niem.) - dobre stare czasy.
Düngungsvoik (niem.) - według teorii hitlerowskiej: naród-mierzwa, skazany na zagładę.
Ersatz (niem.) - namiastka.
Eskadron! K atakie szaszki von! (ros.) - komenda do ataku w kawalerii rosyjskiej 
Esman (niem. Esesman) - członek formacji SS (Schutz-Staffel) hitlerowskiej organizacji o 
charakterze terrorystyczno-policyj nymj E sempre bene (wł.) - wszystko idzie dobrze.
Ex auribus cognoscitur asinus - przysłowie łacińskie: po uszach poznać osła.
Gemajn (niem; Gemeiner) - szeregowiec, prosty żołnierz?
Gatnel - p. muzułman?
Gemütlich (niem.) - przytulniej Gestapo (niemu Geheime Staatspolizei) - niemiecka tajna 
policja?
Gesetzlich geschiltzt (niem.) - pod opieką prawa?, Grandezza (wł.) - wielkopańskie obejście.
Gut nass (niem.) - żebyś zmókł!
Halt! (niem.) - stać!
Hauptsturmjuhrer (niem.) - stopień kapitana w oddziałach SSi 
Hande hoch! (niem.) - ręce do góry!
Heftling (niem. Haftling) - więzień?
Homo sapiens (łac.) - człowiek rozumny?
Jawohl, haben Sie noch einen Befehl? (niem.) - tak jest, czy pan ma jeszcze jakiś rozkaz?
Kalefaktor - posługacz w szpitalu obozowym.
Knypel (niem. Knüppel) - pałka, którą bito w obozie, zwana niekiedy "tłumaczem" 
Komm her! (niem.) - chodź tu!
Lagerarzt (niem.) - lekarz obozowy.
Lagergut (niem.) - majątek rolny obozu?.
Lagerkapo (niem.) - najstarszy rangą kapo w obozie koncentracyjnym, najczęściej na pewnym 
ogrodzonym terenie tego obozu, zwanym "polem"? Kapowie byli dobierani przez esmanów zwykle 
spośród więźniów kryminalnych.
Lagerkommandant (niem.) - komendant obozu,:
Laufer (niem.) - goniec, Lento (wł.) - powoli.
Los (niem.) - tu: jazda! dalej!
Lump (niem.) - nędzarz, wyrzutek społeczeństwa?
Małachaj (ros.) - futrzana czapa o długich nausznikach, Mio conto (wł.) - na mój rachunek;
Muzułman - w gwarze obozowej: więzień wycieńczony, u kresu sił, zaniedbany, w 
łachmanach?
Nachtwache (niem.) - dyżur nocny.
Nicht wahr, Frdulein Agli? (niem.) - nieprawdaż, panno Agłajo?
Oberscharführer, Scharjührer (niem.) - rangi podoficerów w SS.
Per Dio (wł.) - na Boga.
Praesente medico nihil nocet (lac.) - w obecności lekarza nic nie może zaszkodzić.
Prestissimo (wł.) - jak najszybciej?
Primum vivere, deinde philosophari - przysłowie łacińskie: najpierw żyć, potem dopiero 
filozofować.
Prominent - wybitna osobistość, przezwisko obozowych "dostojników".
Rauss! (niem.) - precz, za drzwi!
Rewir - szpital w obozie koncentracyjnym?
Sapiencja (łac. sapientia) - mądrość?
Schneller, schneller, los! (niem.) - prędzej, prędzej, marsz!
Schreibstube (niem.) - kancelaria obozowa?
Snajper (ang, sniper) - strzelec wyborowy?, 
Sonderbatalion (niem. Sonderbataillon) - batalion esmanów z obsługi wartowniczej.
Steckrüben (niem.) - brukiew pastewna.
Sztaba (niem. Stube) - izba.
Tod-Kommando (niem.) - oddział śmierci, obsługa krematorium.
V ernichtungslager (niem.) - obóz zagłady.
Yorarbeiter (niem.) - w obozach hitlerowskich: więzień odpowiedzialny za pracę swej grupy.
Wagenkolona (niem. Wagenkolonne) - grupa więźniów ciągnących wozy z ładunkiem.
Wehrmacht (niem.) - nazwa armii niemieckiej od 1935 r.
Wer ist dieser Tschetschugau? (niem.) - kto to jest ten Czeczuga?
Winkiel (niem. Winkel) - trójkąt z płótna. W obozach hitlerowskich winkiel czerwony nosili 
więźniowie polityczni, zielony - kryminalni, żółty - Żydzi itp.
Wo ist mein Bully? (niem.) - gdzie jest mój Bully?
Wunderbar (niem.) - cudownie, zachwycająco.
Słowniczek wyrazów i zwrotów obcych umieszczony jest na końcu książki
Bałachowiec - członek b. antyradzieckiego "oddziału partyzanckiego gen. Bałachowicza w latach 1918-20. 
Większość bałachowców osiedliła się potem w Polsce, przeważnie w woj. białostockim.
Klukwa (ros.) - żurawina.