UMBERTO ECO



TRZECIE ZAPISKI NA 
PUDEŁKU OD ZAPAŁEK

TYTUŁ ORYGINAŁU WŁOSKIEGO: LA BUSTINA DI MINERVA
PRZEŁOŻYŁA ANNA OSMÓLSKA–MĘTRAK
Zbiór felietonów z tygodnika „L’Espresso”

JAK WYWRÓCIĆ WALIZECZKĘ NA KÓŁKACH
I JAK WYLAĆ SOBIE NA GŁOWĘ PASTĘ DO BUTÓW

Czasami narzekamy, ponieważ w naszym kraju źle się dzieje, a nasze naturalne 
cierpiętnictwo każe nam mówić, że za granicą dzieje się lepiej. Niekiedy rzeczywiście tak 
jest, czasem jednak wydaje się, że nieudolność stanowi wrodzoną cechę istot ludzkich, to 
znaczy, że to, co wydaje się nam głupotą, zostało równo rozdzielone, podobnie jak 
kartezjański zdrowy rozsądek, między wszystkie rasy i narodowości, na wszystkich 
poziomach społecznych. Kilka lat temu zaczęto produkować walizeczki na kółkach z 
wciąganą rączką, pomyślane do podróży samolotem. Ciągniecie je za sobą bez wysiłku, nie 
musicie specjalnie wysyłać, wsiadacie na pokład, a ich wielkość jest taka, że świetnie 
mieszczą się we wnęce bagażowej nad waszym siedzeniem. Należy zauważyć, że walizeczki 
te nadają się też do pociągu. Chodziło więc o świetny wynalazek, a ja, jako zapalony 
podróżnik, od razu sobie taką kupiłem.
Wkrótce dokonałem bolesnego odkrycia. Walizeczki te mają kształt równoległościanu z 
sześcioma prostokątnymi ścianami i — jak każda walizka — mają dwie ścianki szerokie, a 
cztery stanowiące boki, górę i dół są dużo węższe. Wciągana rączka i kółka umocowane są na 
węższych prostopadłych bokach. Teraz, jeśli pakowaliście walizkę i przypadkiem włożyliście 
na dno lub na wierzch najcięższe przedmioty (jak książki albo komputer), to kiedy ją 
ciągnęliście (może nawet biegnąc, bo właśnie uciekał wam pociąg albo samolot), walizeczka 
przechylała się na jeden bok. Musieliście ją wyprostować, podejmowaliście bieg, a ona znowu 
się przewracała. Musieliście więc posuwać się bardzo ostrożnie, starając się utrzymać walizkę 
w pozycji pionowej, i w ten sposób spóźnialiście się na samolot lub pociąg. Uściślam, że 
działo się tak z każdym typem.
Przez dłuższy czas (ja, który nie jestem ekspertem) sądziłem, że to moja wina, że pakuję 
walizkę w nieracjonalny sposób. Aż wreszcie, przed kilkoma miesiącami, pojawiły się w 
sprzedaży nowe walizeczki, które mają rączkę i kółka nie na wąskich, ale na szerokich 
bokach. Cudo! Walizka już się nie przewraca, możecie ją pakować jak wam się podoba i nie 
spóźniacie się na pociąg (albo na samolot).
Było to jajko Kolumba, więc niezwłocznie wyrzuciłem starą walizeczkę i kupiłem (za 
wyższą cenę) nową. Nie mogłem się jednak powstrzymać od zapytania sprzedawcy: „Jak to 
możliwe, że międzynarodowy przemysł z wielkim doświadczeniem w produkcji walizek, a 
także pracownie zatrudniające najlepszych inżynierów i projektantów dopiero po dwóch czy 
trzech latach zauważyły ten problem, a raczej dlaczego od razu o tym nie pomyślały?” 
Sprzedawca rozłożył ręce, a ja czynię to samo, opowiadając wam teraz o tym przypadku. 
Jedynym wyjaśnieniem może być to, że aby dojść do doskonałego wynalazku, trzeba pokonać 
fazy przejściowe, ten typ procesów, które nazywamy okresem prób i błędów. Ale że to my 
musimy ponawiać te próby przez dwa lub trzy lata, płacąc za błędy projektantów walizek, 
wydaje mi się przejawem powszechnej głupoty.
Inna historia. Właściwie już wszędzie na świecie w każdym hotelu, który nie jest 
najpośledniejszej kategorii, znajdujecie na umywalce całą serię doskonale jednakowych 
flakoników, zawierających szampon, płyn do kąpieli, emulsję do ciała i jakieś kremy o 
tajemniczym przeznaczeniu; następnie znajdujecie pudełeczka, znów jednakowe, z 
mydełkami, kostkami do czyszczenia butów, czepkami kąpielowymi. Na wszystkich tych 
opakowaniach widnieje zapisana wielkimi literami nazwa hotelu albo marka, natomiast 
informacja, czy zawierają szampon, czy balsam do ciała, napisana jest zazwyczaj petitem, 
często z boku. Zakładając, że zwykle chwytacie je już rozebrani, może też mokrzy i bez 
okularów — a można przyjąć, że im hotel droższy, tym mniej prawdopodobne, aby 
przeznaczony był dla młodych autostopowiczów; raczej dla dorosłych, którzy osiągnęli już 
fatalny stan starczej nadwzroczności — jest absolutnie niemożliwe, aby w kluczowym 
momencie wiedzieć, czy łapiemy szampon, balsam do ciała, pastę do butów czy też czepek 
kąpielowy.
W tym przypadku nie istnieje żadne usprawiedliwienie, ponieważ wszystkie te różności są 
w użyciu już od lat i jest niemożliwe, żeby sami ich projektanci nie wylali sobie nigdy na 
głowę jakiegoś smarowidła do stóp. Dlaczego trwa się przy tym tragicznym zwyczaju? 
Zagadka.
Proszę ponadto zauważyć, że z wyjątkiem szamponu i płynu do kąpieli wszystkie 
pozostałe oddane wam do dyspozycji płyny są zwykle bezużyteczne, chyba że mają służyć 
ramolom, którzy wrócili właśnie z rzymskiej orgii. A tymczasem (z wyjątkiem hoteli 
japońskich i chińskich) nie kładzie się na umywalce jedynych dwóch przedmiotów, które 
pechowo zapomnieliście zabrać z domu, grzebyka i szczoteczki do zębów (które, wykonane z 
plastiku i mające posłużyć dzień lub dwa, kosztują mało, a już na pewno mniej od buteleczki 
emulsji do ciała). To fatalne, że istnieją głupcy. Jedyną rzeczą, która mnie interesuje, jest 
pensja, jaką pobierają głupcy zajmujący się podobnymi sprawami.

październik 1996

TRWOGI ROKU DWUTYSIĘCZNEGO. PIĘKNY TEMAT (WIRTUALNY) 
DLA MEDIÓW

Byłem w Bostonie na kongresie dotyczącym tysiąclecia. Nie było tam futurologów 
opracowujących prognozy na rok dwutysięczny, tylko mediewiści zajmujący się rokiem 
tysiącznym. Dyskutowali na przykład nad tym, czy naprawdę przed ostatnią nocą wystąpiły 
oznaki wielkiej trwogi. Faktem jest, że nie istnieją źródła pisane, które by owe oznaki 
zarejestrowały, i nie wiadomo, czy apokaliptyczne zapowiedzi powstały w dziesięcioleciach 
poprzedzających fatalny termin, czy też w następnych. Jeśli chodzi o ową noc kończącą 
pierwsze tysiąclecie, przerażenie było opisywane przez historiografię romantyczną, a przez 
późniejszą — zanegowane, i jeszcze dziś próbuje się zrozumieć, czy istniała rozbieżność 
między źródłami oficjalnymi, które usiłowały powściągnąć ludowy niepokój, a nurtami 
podziemnymi i o mniejszym zasięgu. Mówiąc jednak o tysiącleciu, analizuje się też tak 
zwany millenaryzm, zjawisko obecne we wszystkich wiekach, dotyczące zarówno 
oczekiwania na koniec świata, jak i woli wprowadzenia — nawet gwałtownymi środkami — 
nadchodzącego Tysiąclecia Szabasowego, złotego wieku, Nowego Jeruzalem.
Millenium jest tematem ekscytującym, i oto pojawiła się na bostońskim kongresie 
telewizja kanadyjska, a także inni dziennikarze, aby zadać pytania nie dotyczące wcale roku 
tysiącznego, a dwutysięcznego, który puka już do drzwi. Nikt nie był tak głupi, żeby zapytać, 
co wydarzy się w następnym tysiącleciu, świadom, że poważny uczony wysłałby go do diabła 
— oczekiwano natomiast odpowiedzi na pytanie, czy ten zmierzch wieku niesie ze sobą 
zjawisko pełnego napięcia oczekiwania na Koniec.
Na tyle, na ile udaje mi się wywęszyć wokoło, ja takich znaków nie dostrzegam. Nie ma tu 
co wymieniać różnych ruchów apokaliptycznych z ich regularnymi zbiorowymi 
samobójstwami, ponieważ chodzi tu o zjawisko obecne w każdym wieku i w każdej kulturze 
(o czym historycy i antropolodzy doskonale wiedzą). Nie ma co mówić, że powstają filmy i 
powieści zapowiadające mroczne czasy, filmy katastroficzne, historie katastrof kosmicznych, 
ponieważ takie rzeczy zawsze były obecne: przerażająca audycja radiowa Orsona Wellesa na 
temat inwazji Marsjan pochodzi z lat czterdziestych, i przez cały wiek coś straszyło, od King 
Konga po „Łowcę androidów”. Nie ma nawet co wspominać o radykalnych ruchach 
ekologicznych, o strachu przed dziurą ozonową albo przed zniszczeniem dżungli 
amazońskiej, ponieważ to też nie są tematy końca tysiąclecia, a spektakularne marsze przeciw 
nuklearnemu holocaustowi w obawie przed pyłem radioaktywnym organizowano już w latach 
pięćdziesiątych. W Ameryce od ponad stu lat widuje się na rogach ulic samotnych proroków, 
wywieszających tablice z zapowiedzią rychłego Końca.
Słowem, nie jestem w stanie wyodrębnić ani oznak szczególnego przerażenia, ani 
znaczących symptomów nowego millenaryzmu. Przeciwnie, widzę trzy zarysowujące się 
tendencje. Jedna związana jest z końcem wielkich ideologii: aby na coś czekać, trzeba mieć 
nadzieję, wyobrażenie innej przyszłości, a wydaje mi się, że uczucie to nie jest nigdzie 
obecne. Druga objawia się kompletną obojętnością wobec jakiegokolwiek końca świata, 
nawet takiego, który miałby pewną szansę nastąpić: ludzie wciąż produkują spaliny, ścinają 
drzewa, zaśmiecają planetę, konsumują i wyrzucają ponad wszelki rozsądek. Wreszcie, 
wszystkie plany wejścia w trzecie tysiąclecie mają charakter optymistyczny: różne miasta 
przygotowują wystawy i imprezy, biura turystyczne przyjmują rezerwacje na największy w 
historii Nowy Rok, a (jeśli Grecy mówili o „hekpirozie”, czyli o ostatecznym strawieniu 
świata przez wielkie płomienie) jedynymi zapowiadanymi iskrami są sztuczne ognie, które 
rozświetlą Times Square w tę szampańską noc.
Niestety, kiedy mówicie to wszystko przeprowadzającemu wywiad, ten pochmurnieje, jego 
spojrzenie staje się niespokojne, i oto ponownie pada pytanie: „Ale pan widzi jakieś oznaki 
strachu, nieprawdaż?” Powtarzacie to, co powiedzieliście przed chwilą, a on — coraz bardziej 
cierpiący — próbuje w jeszcze inny sposób. Słowem rozumiecie, że media odczuwają 
rozpaczliwą potrzebę trwogi przed końcem, bo w innym razie nie wiedzą, o czym mówić 
przez najbliższe trzy lata. Więc, jeśli chcecie zakończyć wywiad, musicie przyznać, że być 
może tak, jakiś znak rzeczywiście musi być, wyczuwa się jakiś ukryty i stłumiony niepokój (i 
może rzeczywiście tak jest, tylko my tego nie zauważamy). Wtedy dziennikarz idzie sobie, 
aby obwieścić z ulgą radosną nowinę.
A zatem pod koniec pierwszego tysiąclecia sprawy miały się prawdopodobnie tak, że 
ludzie rzeczywiście się bali, ale kościół zalecał spokój. Natomiast z końcem tego tysiąclecia 
dzieje się tak, że ludzie oczekują go z zaciekawioną obojętnością, tymczasem media (czyli 
kościół naszych czasów) czynią wszystko, aby wzbudzić przerażenie i być może w końcu im 
się to uda.

listopad 1996

JAK GO ZWAŁ TAK GO ZWAŁ, FAKTEM POZOSTAJE, ŻE DZIOBAK 
JEST BARDZO POPULARNY

Jestem szczerym wielbicielem dziobaka (ang. Platypus), może dlatego, że miałem okazję 
widzieć go w Australii na żywo, ale również dlatego, iż wydaje się, że został stworzony przez 
Boga lub Naturę, by podać w wątpliwość nasz aparat kategorialny. Dziobak ma dziób kaczki, 
płetwiaste łapy i znosi jaja, . ale nie jest ptakiem; spędza dużą część czasu pod wodą, ale nie 
jest płazem; pokryty jest sierścią, ma ogon bobra, karmi małe, ale nie ma sutków i trudno 
dociec, skąd noworodki pobierają mleko. Kiedy pod koniec XVIII wieku wypchany słomą 
egzemplarz trafił do Anglii, przyrodnicy uznali go za dowcip osoby, która go spreparowała. 
W końcu (dyskusje trwały jednak dziesiątki lat) postanowili sklasyfikować go jako ssaka z 
rzędu stekowców, ale na drzewie taksonomicznym umieszczono go z boku, jakby na 
dostawce, aby nie pozwolić mu wyruszyć w drogę jako bezpaństwowcowi.
Jest to więc zwierzę pozornie antykantowskie, do tego stopnia, że (właśnie po to, by lepiej 
zbadać kantowską teorię wiedzy) postanowiłem napisać szkic o Kancie i dziobaku. A jako że 
encyklopedie, które mam w domu, nie podają informacji historycznych, wpadłem na pomysł, 
aby poszukać w Internecie. Jak później sprawdziłem, znalazłbym coś, nawet gdybym szukał 
pod nazwą naukową (ornithorhynchus anatinus), pod nazwą włoską, francuską, niemiecką 
itd. Ale Internet mówi głównie po angielsku, zacząłem więc od słowa „platypus”.
Niespodzianka. W zależności od ścieżek poszukiwań znajduję od dwóch do trzech tysięcy 
sitów, gdzie mówi się o dziobaku. Przeglądam również te, które dotyczą księgarni, 
organizacji wypożyczających komputery, klubów poświęconych temu zwierzęciu, 
„Ornitorrinco in Eden” (przez dwa „r”, ponieważ nie wiadomo czemu użyto terminu 
portugalskiego, site jest w Kalifornii); odnoszące się do tworzenia telerobotycznych dzieł 
sztuki; jest home page jakiejś dziewczyny, która każe nazywać się Platypus i pokazuje nam 
serię swoich zdjęć, po jednym na każdy rok studiów… One także stanowią ciekawe 
symptomy, ponieważ wydaje się oczywiste, że Internet owładnięty jest „platypusmanią” 
(nazwa jednego z sitów, podczas gdy inny nazywa się „Platypus loved in USA”).
Istnieją wydziały nauk przyrodniczych oraz ośrodki badawcze (wiele, oczywiście, 
australijskich), które przynoszą wara opis, zdjęcie, miejsca występowania i historię dziobaka, 
a w Katalogu Genetycznym Uniwersytetu Stanu Illinois możecie znaleźć wszystkie 
informacje pozwalające zdać egzamin na szóstkę z wyróżnieniem. Są osoby oddające się 
kultowi dziobaka, a jedną z nich jest Włoch Pastrano, który zastanawia się, jak można 
pozostać obojętnym wobec takiego piękna, i wysuwa przypuszczenie, że dziobak mógłby być 
ostatecznym celem stworzenia.
Innym fanem jest Gary S. Rosin, którego site w ciągu ostatnich sześciu miesięcy 
odwiedziły 1 693 osoby, a który poświęca link problemowi liczby mnogiej słowa „platypus” 
(platypuses? platypi? platypus?). Rosin dostosowuje do dziobaka słynną historyjkę o facecie, 
który chce zamówić pięć takich zwierząt, ale nie wie, jak utworzyć liczbę mnogą, więc pisze: 
„Potrzebny mi »platypus«. A raczej pięć”.
Powstają wierszyki, książeczki do kolorowania dla dzieci, „Gelatinous Platypus Page” 
poświęcający zwierzęciu, w odcinkach, rubrykę z ciekawostkami. Zawiera kompletną 
bibliografię, film o karmieniu małych mlekiem (55 dolarów, 25 minut), opracowanie na temat 
australijskich monet z wizerunkiem dziobaka, przytacza w całości artykuł opublikowany w 
„Creation Magazine” (czerwiec 1986), wyrażający postawę fundamentalistyczną, gdzie 
twierdzi się, że — ponieważ dziobak, obecny na Ziemi od 110 milionów lat, nie podlegał 
żadnej ewolucji — znaczy to, iż pozostał takim, jakim go stworzył Bóg między piątym a 
szóstym dniem (wśród zwierząt wodnych i lądowych). Wyjaśnia się, że musiał wejść na Arkę 
(nie będąc rybą, nie mógł przetrwać potopu pod wodą), i rozważa się, jak z góry Ararat udało 
mu się dotrzeć do Australii.
Ponieważ jestem nieufny i wiem, że w Internecie można znaleźć nieskończoną ilość sitów 
dotyczących kota, zacząłem szukać innych egzotycznych zwierząt i muszę powiedzieć, że one 
też są bogato reprezentowane, w większym zakresie niż dziobak: znalazłem siedem tysięcy 
sitów o koali i pancerniku, dziesięć tysięcy o pandzie. Są to jednak zwierzęta bardziej znane, 
które od dawna służyły do nazywania różnych produktów (np. Fiat Panda). Jestem 
przeświadczony, że mania dziobaka jest czymś szczególnym.
Być może dlatego, że dziobak jest zwierzęciem bardzo postmodernistycznym, kolażem 
złożonym z cytatów z innych zwierząt, być może dlatego, iż wydaje się wytworem kalekiego 
pomysłu. Może dlatego, że stanowi symbol środowiska, ukryty w swojej oceanicznej niszy, 
chroniony i kochany… Nie wiem. Polecam to refleksji jakiegoś przyszłego kongresu.

sierpień 1996

CO ROBIĄ W JEROZOLIMIE MARIAŻ NAZARETU I CICCIOLINA?

Jechać do Jerozolimy, wciąż jeszcze żywej stolicy trzech wielkich religii 
monoteistycznych, aby zwiedzić wystawę poświęconą politeizmowi, wydaje mi się aktem 
prawdziwego snobizmu. Jest nim jednak przede wszystkim ze strony tego, kto wystawę tę 
wymyślił i przygotował. Szczególnie jeśli wziąć pod uwagę, że na czele każdej z trzech religii 
monoteistycznych stoi pan z brodą, a wystawa poświęcona jest wyłącznie bóstwom żeńskim.
A zatem w tym, co było pałacem króla Dawida, a gdzie I potem osiedlili się krzyżowcy i 
Maurowie (pomnik z brązu przy wejściu przedstawia Godfryda i Saladyna, którzy ścierają się 
konno i w lśniących w słońcu zbrojach), otwarta jest obecnie wystawa zatytułowana Local 
Goddesses, czyli Lokalne boginie, od bóstw starożytnych po dzisiejsze kobiece mity, 
zorganizowana przez kobiety o różnych kompetencjach naukowych. Oprowadzała mnie 
Debby Hershman, komisarz wystawy, o której, jak sądzę, politycznie słuszne będzie 
powiedzieć, iż poza tym, że kompetentna, inteligentna, młoda i dowcipna, jest też piękna. 
Zresztą cały zespół wykazał gust i fantazję.
Pomysł jest prosty: zrobić przegląd wszystkich kobiecych bóstw ze wszystkich wieków, 
korzystając wyłącznie z materiałów izraelskiego pochodzenia, z wykopalisk lub muzeów; gdy 
to możliwe — z oryginałów, w innych wypadkach z dobrych kopii. Każda bogini pojawia się 
w swojej — nazwijmy to — niszy, obok zaś można wyświetlić tablice z informacjami 
historycznymi oraz dokumentami literackimi w trzech wersjach językowych. Każda religia 
czy też mitologia jest dobra, dopóki chodzi — nawet jeśli nie koniecznie o idee — o 
obowiązujące wizerunki kobiece, które stały się obiektem kultu lub symbolami.
A zatem zaczyna się od rytów naskalnych z okresu neolitu (6.500 lat temu), następnie 
przechodzi do figurki nagiej kobiety z okresu kanaańskiego (tylko trzy tysiące lat), poznaje 
niepokojące postaci kobiece z Egiptu (którym przewodzi, oczywiście, Izyda), spotyka boginie 
syryjskie, greckie i rzymskie (Demeter, Atena, Nike), dochodzi, naturalnie, do Marii z 
Nazaretu — i tu ciekawe jest zobaczyć obok siebie Salve Regina po arabsku i hebrajsku. 
Wszyscy przyłączyli się do zabawy: na przykład figurka Dziewicy na foremce do hostii 
dostarczona została przez miejscowe Studium Biblicum Franciscanum.
Jeśli inspiracja ma być politeistyczna, nie będzie zapewne ograniczeń. I oto widzimy 
Matkę Palestyńską namalowaną przez artystę z kręgu intifady. Należna uwaga poświęcona 
jest także demonicznej postaci kobiecej, która przez wieki fascynowała wyobraźnię żydowską 
oraz okultyzm chrześcijański: Lilith, wymienioną tylko jeden raz przez Izajasza, której duch 
przewija się jednak przez literaturę talmudyczną i kabalistyczną, Lilith kusicielkę, królową 
mrocznych mocy. Poza tym cywilizacja żydowska jest monoteistyczna dopiero od pewnego 
momentu (jeszcze Mojżesz musiał rachować się ze złotym cielcem), więc lokalnych bogiń ten 
skrawek ziemi wyhodował sporo, importując je niekiedy z pobliskich krajów. Odnajdujemy je 
tu wszystkie, a jeden ze wstępnych artykułów katalogu (który zawdzięczamy jedne—mu z 
największych znawców tekstów kabalistycznych Moshe Idelemu) wyjaśnia pokrótce, z jakim 
trudem teologia usiłowała pozbyć się ewentualnej towarzyszki boga, uznając kobiece oblicze 
kosmosu oraz historii ludu Izraela (i oto pojawia się Shechinah jako przedstawienie boskiego 
wpływu w świecie). Z pogodnym obiektywizmem kuratorki wystawiły także zdobioną figurę 
sprzed 2800 lat, przedstawiającą Jahwe obok jego „towarzyszki” Ashery, która wystrojona 
gra na harfie.
Potem następuje część nowożytna — rola kobiety jako symbolu syjonizmu w literaturze i 
manifestach oraz dokumenty historyczne na temat pionierek z początku wieku. Nie 
zapominajmy, że Izrael był, jak mi się zdaje, pierwszym państwem nowożytnym, które 
przyjęło kobiety do bojowych szeregów swojej armii.
W końcu w ostatniej wielkiej sali widzimy na ekranie następujące po sobie kolejno kobiece 
mity naszych czasów (wyboru dokonano w oparciu o ankietę), od najbardziej czcigodnych 
kobiet wieku po Barbie i Cicciolinę. A naprzeciw tego ekranu grupa artystów stworzyła, 
niczym ofiary wotywne dla nowych bogiń, zbiór zabawnych i niepokojących fetyszy. Mit 
nieśmiertelnej kobiecości prześledzony został we wszystkich jego odcieniach. Debby 
Hersman pisze w katalogu: kobieta jest symbolem „nie tylko macierzyństwa i seksu, czasem 
jest stworzycielką, a czasem niszczycielką, namiętną kochanką i czystą dziewicą, piękną i 
brzydką, straszną i wspaniałą, symbolem płodności, obfitości i bogactwa, opiekunką kultury, 
sztuk, prawa i porządku, ale też symbolem ambicji, agresji i siły”. To tak, jakby powiedzieć: 
„Czy się wam podoba, czy nie, my jesteśmy właśnie takie, więc albo bierzecie wszystko, albo 
nic”.
Piękna wystawa. Piękny przejaw wolności od uprzedzeń oraz kobiecej dumy. Przydałoby 
się poniektórych na nią wysłać.

czerwiec 1994

JEŚLI SŁUŻBY SĄ TAJNE, NIE POWINNY BYĆ JAWNE

Niedawno czytałem kolejny artykuł dotyczący naszych tajnych służb, z którego, 
oczywiście, dowiedziałem się, że źle funkcjonują (co mnie zasmuciło) i że oczekuje się w 
związku z tym większej jawności (z czego się, jak zwykle, uśmiałem). Czy to możliwe, 
zastanawiałem się, że wybitni politycy i dziennikarze wypowiadają się nieustannie na temat 
tajnych służb, nie przeczytawszy ani jednej książki szpiegowskiej? Dobre powieści 
szpiegowskie pisane są zazwyczaj przez osoby, które zajmowały się tą sztuką, a zatem — 
jeśli nawet wymyślają historie — potrafią wytłumaczyć, jak działają tajne służby.
Ja, który czytuję książki szpiegowskie (pamiętam, że Cossiga opowiadał mi kiedyś o pasji, 
z jaką on sam je czyta — i doskonale go rozumiem), nauczyłem się kilku rzeczy. Przede 
wszystkim tego, że każdy kraj powinien mieć tajne służby. Powinien je mieć, jak się 
zazwyczaj mówi, aby za pośrednictwem infiltracji lub donosicielstwa kontrolować grupy 
terrorystyczne albo przemyt broni — głównie jednak Po to, by mógł (w obronie kraju) działać 
kontrwywiad. A dlaczego powinien działać kontrwywiad? Ponieważ w każdym państwie 
działa wywiad. I mam nadzieję (powtarzam, mam nadzieję), że działa również w naszym, bo, 
dajmy na to, jeśli jest w Libii jakiś pan, który próbował wystrzelić rakiety na Lampedusę, to 
słuszne jest i przenajświętsze, aby w Trypolisie był inny pan, który powiadomi służby 
włoskie, czy przypadkiem nie są budowane nowe wyrzutnie rakietowe skierowane przeciw 
Włoskiemu Butowi, i w dodatku o zasięgu, który pozwala dotrzeć nie tylko do Lampedusy, 
ale i do Bergamo. Szpiegostwo to brzydka rzecz, ale Machiavelli uczy, że Książę, dla dobra 
Państwa, musi czasem robić także rzeczy brzydkie.
Jeśli tajne służby zajmują się infiltracją, donosami i szpiegostwem, nie mogą i nie powinny 
być jawne. Są, jak sama nazwa wskazuje, tajne. Jeśli szef tajnych służb ogłosi w oficjalnej 
gazecie konkurs na szpiega w Istambule albo wtyczkę w Zbrojnej Falandze, a następnie 
opublikuje nazwisko zwycięzcy i wyjawi budżet całej operacji, powinien zostać z miejsca 
rozstrzelany.
Poza tym tajne służby mają jeszcze inną cechę. Ponieważ muszą znajdować nie tylko 
śmiałków, którzy przenikają do obcych struktur, ale także przestępców gotowych zdradzić 
wspólników (a zatem przestępców podwójnych), mają zwykle do czynienia z hołotą. Nikt nie 
powinien się oburzać: każdy posterunek policji korzysta z informatorów, którzy sprzedają się 
za grosze, a od kogoś, kto sprzedaje się za grosze nie można wymagać, żeby był 
dżentelmenem. Kto ma do czynienia z hołotą, albo ma mocny kręgosłup i bardzo silne nerwy 
(czego wymaga się na przykład od egzorcysty, który rozmawia codziennie z Diabłem), albo 
też wystawiany jest na wiele pokus, które doprowadzają do skrzywień. Czego cywilizowane 
państwo żąda od swoich tajnych służb? Żeby nie działały przeciwko niemu. A co się robi, 
jeśli ktoś działa przeciw Państwu? Ponieważ służby są tajne, nie mogą sobie pozwolić na 
jawność: „capo dei capi”, nazwijmy go Mr. M., postanawia, choć może nawet niechętnie, że 
pan, który zboczył z drogi, zostanie odnaleziony w jakimś zaułku z kulką w skroni, albo że 
nie wróci do domu po tym, jak powiedział żonie, że wychodzi po papierosy. Co najwyżej 
wspomną o nim w programie Ktokolwiek widział. To bardzo smutne i nigdy nie chciałbym 
być Mr. M., ale albo się działa tak, albo wcale.
Jeśli potem odpowiednie władze państwowe, które mają kontrolować służby, spostrzegą, 
że w zaułku natrafia się na zbyt wielu agentów, rozważą w ścisłej tajemnicy, jak zasugerować 
Mr. M., aby podał się do dymisji z przyczyn zdrowotnych, ponieważ najwyraźniej sytuacja 
wymknęła mu się spod kontroli. Jednak Mr. M. powinien mieć stałego rozmówcę (i 
kontrolera) w aparacie państwowym (powiedzmy, ministra), który z powodów nie—jawności 
mógłby być nawet ministrem skarbu (jak to ma miejsce w FBI), a minister ten powinien być 
facetem, który o służbach wie wszystko.
Otóż we Włoszech służby pozostają, ale ministrowie zmieniają się co sześć miesięcy — od 
pięćdziesięciu lat. Zatem problem polega nie na tym, że służby nie są jawne, ale na tym, że 
nigdy nie miały poważnego rozmówcy albo znajdowały się zawsze w obliczu świeżo 
upieczonych kontrolerów, którzy dopiero co przybyli, żeby kontrolować coś, o czym nie mają 
pojęcia. To naturalne, że kiedy kota nie ma, myszy harcują, i gdybym to ja był Mr. M., 
miałbym oczywiście ochotę niczego nie tłumaczyć przychodzącemu mnie kontrolować 
rekrutowi, a wręcz odczuwałbym pokusę, aby wpakować go w tarapaty, proponując jakieś 
korzyści, do których nie miałby prawa. Święta cierpliwości! Mr. M. nie jest świętym, a 
pokusa kontrolowania własnych kontrolerów jest rzeczą jak najbardziej ludzką.
Zatem rzecz jest nie w jawności, ale w kompetencji kogoś, kto miałby kontrolować pracę, 
która z samej definicji nie jest jawna. Tajne służby nie są stabilne, ponieważ niestabilne są 
rządy.

styczeń 1994

PEWNEJ CIEMNEJ I BURZLIWEJ NOCY…
W PORZĄDKU, ALE KIEDY TO BYŁO?

Książka, którą mam w ręku, nosi tytuł Gra dni narracyjnych. Krytyczna antologia czasu 
wyobrażonego (Giunti), a autor, Toni A. Brizi, pojawia się tam tylko jako redaktor, choć, 
żeby połączyć w całość tych 367 stron, musiał pracować więcej, niż gdyby je sam napisał. 
Znalazł bowiem dla każdego dnia roku stronicę z jakiejś powieści, gdzie zacytowana została 
ta właśnie data. Powiedziałem: 367 stron (nie wliczając 18 stron dokładnej bibliografii). W 
istocie rok jest nietypowo przestępny, zaczyna się od Nabokova, który zawiadamia, że Lolita 
skończy trzynaście lat pierwszego stycznia; dwudziesty dziewiąty lutego przypada na Rexa 
Stouta („niniejszym oświadczam, że w sobotę 29 lutego 1967 r. uderzyłem moją bratową 
Isabel Kerr popielniczką i ją zabiłem”); trzydziesty pierwszy grudnia pojawia się dwa razy, 
najpierw za sprawą Jose Saramanga, a następnie w taki sposób, żeby rok się zamknął i 
wprowadził pierwszy stycznia, ponieważ w odpowiednim fragmencie Marco Lodoli mówi o 
nocy sylwestrowej roku dwutysięcznego.
Wydaje mi się oczywiste, że tego rodzaju zbioru nie da się ułożyć w kilka miesięcy. Nie 
sądzę też, aby miał zostać zaprogramowany. Rodzi się najwyraźniej z namiętności do czasu, a 
dokładniej: do tych jego znaków, które w teorii prozy nazywane są chrononimikonami (a jeśli 
z Oscarem Wildem przechodzicie dziewiątego listopada przez Grosvenor Sąuare, to wtedy do 
chrononimikonu dodajecie jeszcze toponimikon).
Toni Brizi musiał już dawno — w miarę jak czytał książki — zacząć zaznaczanie miejsc, 
gdzie wymieniana była jakaś data. Ale wyobrażam sobie, jak musiał się czuć, kiedy zbliżając 
się do końca, stwierdził, że brakuje mu, powiedzmy, dwudziestego piątego maja. Co robić? 
Przeczytać od nowa całą Bibliotekę Wieży Babel? Jak sobie poradził, nie wiem, ale oto 
wyskakuje z kapelusza niejaki Jamaica Kincaid, który każe potwierdzić niejakiej Lucy, że 
urodziła się tego właśnie dnia. Co za ulga.
Nie dość na tym, bo kiedy nasz redaktor znalazł datę odnoszącą się do kalendarzy 
wschodnich, przełożył ją na kalendarz aktualny, natomiast za właściwe przyjął daty obliczone 
po Chrystusie, ale przed reformą gregoriańską. I tak Beatrycze z Nowego życia umiera 
dziewiątego czerwca, a Isyda zajmuje piąty dzień marca, świadkiem Apulejusz.
Tym, co uderza w tym wdzięcznym i najzupełniej szalonym przedsięwzięciu, jest jego 
absolutna nieprzydatność: w istocie, Brizi w króciutkim wstępie zupełnie nie stara się 
wyciągać jakichkolwiek wniosków krytycznych. Zauważa jedynie, że Stendhal, Veme, 
Tabucchi, Buzzati czy Virginia Woolf obfitują w daty, zaś Kafka, Conrad, James, Pavese i 
Kundera wydają się mało zainteresowani kalendarzem —ale nie obawiajcie się, przynajmniej 
w Zamku Karki występuje trzeci czerwca. W każdym razie mówi to mało o stylu czy o 
poetyce autora.
Refleksje należą teraz do czytelnika — a jeszcze bardziej, powiedziałbym, do pisarzy, 
którzy będą mogli zastanawiać się, dlaczego wstawili jakąś datę. W przypadku niektórych 
chodzi o technikę „weredyzmu”, niemal o uprawdopodobnienie historii, jakby mówili 
czytelnikowi: „Zauważ, mówię o wydarzeniach, które miały taki właśnie przebieg”. Znani są 
autorzy, którzy umieścili swoją opowieść pod konkretną datą z powodów magiczno—
sentymentalnych, ponieważ był to dzień, kiedy im (a nie postaciom) przydarzyło się coś 
cudownego — i w tym sensie chrononimikon rzucony niby przypadkowo może zastąpić 
odnowioną deklarację miłości. Wreszcie w powieści historycznej data może być 
obowiązkowa.
Czasami data na początku warunkuje datę końcową. Narrator może wybrać jakąś datę, 
żeby stworzyć sobie przeszkodę. Następnie bowiem pewne rzeczy muszą koniecznie nastąpić, 
jeśli nie danego dnia, to przynajmniej o danej porze roku. Wybiera się datę, podobnie jak 
muzyk wybiera pewną tonację, a poeta — ośmiozgłoskowiec lub rymy parzyste. Ta idea 
przeszkody wydaje mi się ważna, ponieważ fantazja może się rozwinąć tylko w okowach 
nakazu. I kto wie, ilu autorów tej antologii cierpiało z powodu daty, którą sobie narzucili. 
Albo zmienili ją w ostatniej chwili, żeby zgadzały się rachunki.
To dziwne, że cytując aż trzy razy Dumasa, Brizi pomija ów fatalny pierwszy poniedziałek 
kwietnia 1625 r., którym rozpoczynają się Trzej muszkieterowie. Informuję go zatem, że 
szybki uniwersalny kalendarz elektroniczny powiedziałby mu, że chodziło o siódmy dzień 
kwietnia (tu przypisany Durrellowi). Jednak to, że historia d’Artagnana zaczyna się w 1625 r., 
na pewno zmusza Richelieugo do podpisania w 1627 r. glejtu wydanego Milady. Według 
Briziego dzieje się to 3 grudnia, i w istocie tak zostaje powiedziane w rozdziale 45. Ale cóż 
to! W końcowym rozdziale, kiedy d’Artagnan pokazuje fatalny liścik Kardynałowi, pada data 
5 sierpnia roku 1628.1 jak tu ufać chrononimikonom?

grudzień 1994

JAK SZUKAĆ SEKSU W INTERNECIE.
KRONIKA GRZESZNEJ NOCY

Na początku zgłębiania Internetu niemal wszyscy łączą się natychmiast z „Playboyem” i 
„Penthousem”. Kiedy już raz to zrobią i zażyczą sobie całostronicowych aktów króliczków z 
ostatnich dwóch lub trzech miesięcy, poprzestają na tym bo — jakkolwiek wielki byłby ekran 
i znakomita rozdzielczość obrazu — wygodniejsze i sprawiające większą frajdę jest kupienie 
czasopisma w kiosku. Zazwyczaj jednak przyjaciele opowiadają, że udało im się gdzieś 
przechwycić niesamowite obrazki, więc próbujesz, jeśli nie w jakimś innym celu, to choćby 
po to, żeby udowodnić, jakim świetnym jesteś „surferem”.
Ubiegłej nocy, zmęczony żeglowaniem pośród bibliografii odnośnie metafory, programów 
hipertekstualnych oraz Krytyki czystego rozumu w starym angielskim przekładzie, poprosiłem 
w Web Crawler o seks. Ustalił 2088 adresów, dopuszczając mnie tylko do stu z nich. 
Anarchia rządząca In—ternetem powoduje, że nie można się dowiedzieć, które adresy są 
ciekawe, a które to kosmiczne bzdury. Czytałem obiecujące wskazówki, jak „Ogrody 
rozkoszy”, „Obrazki dla dorosłych”, „Arrgghhhhh, nagie kobiety!!”, „Boginie seksu 
zachodniej półkuli”, ale natykałem się głównie na miejsca, gdzie obiecywano mi super 
rarytasy pod warunkiem, że przyślę zamówienie.
Klik–klik, trafiłem do „Kramer’s Korner–Erotica”, skąd mogłem połączyć się z 
„Supermodels”, „Very Hot Links”, ponownie z „Penthousem” i „Playboyem”, jak też z 
„Babes on the Web”. Poszukałem „Supermodels”, gdzie ów pan Kramer dostarcza mi zdjęcie 
(ubrane) i informacje dotyczące grupy modelek, które lubi. Wybrałem Cindy Crawford i 
dowiedziałem się o niej wszystkiego, ale mniej więcej tak, jakbym kupił „La famiglia 
cristiana”.
Rozczarowany przeniosłem się do „Very Hot Links”, skąd odsyłano mnie znów do 
„Playboya” i do „Western Canada’s Gay and Lesbian Magazine” (który jednak uprzedzał z 
góry, że nie mam co spodziewać się obrazków). Ruszyłem więc do „Babes on the Web”, 
gdzie proponowano mi adresy około pięćdziesięciu „Babes” (termin ten może oznaczać 
również lalkę albo kociaka), każda z własną homepage, a niektóre z fascynującymi imionami, 
jak Chok–Eng Chang. Dobra, zobaczymy, co oferują te laleczki.
Kliknąłem, niemal przypadkiem, na Jennifer Amon. Pojawiła się strona Jennifer z jej 
zdjęciem (tylko głowa): nie była odpychająca, ale też żadna rewelacja. Normalna kobieta, 
która informowała mnie, że jest programistką i pracuje w bardzo poważnym Oberlin College, 
po czym opisywała szczegółowo inne swoje kwalifikacje zawodowe. Zaczynała, uprzedzając 
mnie, że jej kot syjamski właśnie zmarł, o dwunastej dwadzieścia osiem 15 sierpnia, a na 
koniec pytała, czy dotarłem do niej przez UD i prosiła, żeby powiedzieć „cześć!” jakiemuś 
Joemu Langowi. Seksu zero. Jennifer albo robi sobie zawodową autoreklamę, albo czuje się 
samotna i pragnie nawiązać z kimś kontakt.
Ale w jaką grę gra ten Kramer? Wracam do niego i klikam na jego biografię. Dowiaduję 
się, że ma dwadzieścia osiem lat, skończył studia w Bostonie, pracuje w banku w Jersey City i 
w wolnych chwilach zatrudnia się jako konsultant do szkicowania „webpages”, to znaczy 
tego, co właśnie oglądam. Aby przyciągnąć potencjalnych klientów, proponuje połączenia z 
adresami erotycznymi, jakieś najzupełniej niewinne zdjęcia pięknych dziewcząt i każe ci 
spotykać lalki i niewiniątka, które są nie kociakami, tylko paniami o nieskazitelnych 
obyczajach.
Zdesperowany wracam do początkowej listy stu gorących adresów i znajduję coś, co 
podrywa mnie z krzesła. Niejaki Don Moulding zawiadamia, że jeśli chcę piersi, genitaliów 
czy innych części kobiecego ciała oraz materiału superporno w ilości i okazałości nie 
osiągniętej nigdy przedtem na ekranie komputera znalazłem strawę dla swoich chuci. Łączę 
się biegiem i natychmiast pojawia się wiadomość, że jestem sprośniak i powinienem się 
wstydzić.
Don Moulding jest srogim moralistą z Utah (a więc być może mormonem), który w bardzo 
długim tekście wyrzuca mi najpierw, że rozpowszechniając w Internecie obrazy porno lub 
szukając ich, blokuję linie. Następnie tłumaczy mi, że jeśli szukam seksu w komputerze, 
dzieje się tak dlatego, że jestem chory, pozbawiony przyjaciół — by nie powiedzieć: 
dziewcząt — pyta, czy mam krewnych, których mógłbym kochać, oraz ostrzega, że gdyby 
moja babcia dowiedziała się, co robię, mogłaby umrzeć na wylew. W końcu (po nakłonieniu 
mnie, abym poszedł zwierzyć się księdzu, rabinowi, pastorowi) podaje mi listę adresów (w 
Internecie), gdzie mogę uzyskać wsparcie moralne, w tym służbę wyspecjalizowaną w 
rehabilitacji takich jak ja pornografów
(http://www.Stolaf.edu/people/bierlein/noxxx/noxxx.html).
I kończy: skontaktuj się ze mną (dmouling@eng.utah.edu), a dam ci do przeczytania wiele 
listów napisanych przez „takich jak ty przegranych, na tyle głupich, że wpadli w moją 
pułapkę”.
Dochodziła trzecia. Osłabiło mnie to seksualne „wielkie żarcie”. Poszedłem spać i śniły mi 
się stada owiec, aniołów i powabnych jednorożców.

wrzesień 1995

ZAPISZCIE SIĘ DO IMPERIUM ZŁA!
HISTORIE AMERYKAŃSKIE I Z NASZEGO PODWÓRKA

Nie ma co mówić, odkąd burmistrzem Nowego Jorku został Rudolph Giuliani, można 
spokojniej poruszać się po mieście. Osławiona Czterdziesta Druga Ulica, migotliwy olimp 
grzechu, przeobraża się stopniowo w promenadę teatrów i wystaw zdominowaną przez Walta 
Disneya i niemal odczuwa się nostalgię za dawnymi porno–show oraz za znanymi, 
sympatycznymi zakazanymi gębami. Nocą można przemierzyć Washington Square, bo na 
rogu, żeby dodać ci odwagi, stoi samochód policyjny. Naturalnie nadal trzeba znać dobre 
kwartały, bo jeśli przechodzisz wieczorem przez Central Park, to jest to wciąż twoja prywatna 
sprawa, Giuliani tam nie dociera, ale w sumie…
Na przykład można jeździć metrem i czekać spokojnie na pociąg — bez obawy, że ktoś’ 
wbije ci nóż w plecy. I tak oto któregoś’ dnia stałem w spokojnym oczekiwaniu, przebiegając 
wzrokiem po różnych afiszach, aż nagle podskoczyłem: na jednym z kolorowych ogłoszeń 
odcinał się wyraźnie od tła sierp i młot, czerwone. A pod spodem widniał przywołujący wiele 
wspomnień napis: „Join the party!” Co oznacza: „Wstąp do partii”.
Już samo to jest znakiem czasu, ponieważ przed laty cos’ takiego byłoby nie do 
pomyślenia, symbol Imperium Zła przyprawiał wtedy o drżenie każdego dobrego 
Amerykanina, a tych czterech na krzyż członków amerykańskiej partii komunistycznej nie 
uprawiało propagandy w metrze.
No dobrze, powiedziałem sobie, sytuacja uległa zmianie, Ameryka straciła swego 
historycznego wroga, do tego stopnia, że — ponieważ jakiegoś wroga wypada jednak mieć —
odkurzyła poczciwego Fidela Castro, niezdolnego już skrzywdzić nawet muchę. Tak więc na 
granicach z Ameryką Łacińską urządza się obławy na wwożących do USA kubańskie cygara 
(jakby to była morfina), które stały się symbolem całego zła świata. Kuba plus tytoń.
Z drugiej strony ta walka ze złem jest kompletną farsą, ponieważ w Ameryce — 
histerycznie walczącej z paleniem —wybuchła nagle moda na cygara. Dokładnie nie 
wiadomo, dlaczego, biorąc pod uwagę, że ludzie wychodzą z biur, żeby zapalić na ulicy, a 
jeśli na papierosa wystarcza kilka minut, to z cygarem albo ma się dużo czasu do stracenia, 
albo trzeba wyrzucić trzy czwarte. Ale tak się właśnie sprawy mają: przed Lincoln Center jest 
steak–house, który jeden dzień w tygodniu rezerwuje wyłącznie dla palaczy cygar, a w 
niektórych miejscach sprzedaje się kubańskie cygara pre–Castro, to znaczy twierdzi się 
kłamliwie, że zostały sprowadzone (legalnie) jeszcze za czasów Batisty, a zatem kosztują 
fortunę, choć najprawdopodobniej wjechały po kryjomu tydzień wcześniej. Dziwny kraj.
Słowem, wszystko to, żeby powiedzieć, iż sierp i młot były zaskakujące, ale nie należy się 
niczemu dziwić. Jednak kiedy podszedłem bliżej, zobaczyłem narysowaną z boku butelkę 
wódki. W związku z czym zaproszenie „Join the party!” nabrało innej wymowy, teraz 
znaczyło: „Przyłącz się do zabawy”, czyli ty też wpadnij na coctail–party.
W tym momencie problem był już nie polityczny, tylko semiotyczny, i jak się często 
zdarza, dobra reklama (a ta jest na pewno dowcipna) może zostać wykorzystana do 
wyjaśnienia mechanizmu komunikacji. Język nieraz może być dwuznaczny i podczas lekcji 
semantyki zabawiamy się, analizując podwójny sens zdania: „Rycerz zostawił klucze w 
zamku”.
Reklama, o której mówię, wykorzystuje w dowcipny sposób to właśnie zjawisko. Jeśli 
patrzysz na butelkę, zdanie oznacza zaproszenie na bankiet; jeśli patrzysz na symbol 
polityczny — jest wezwaniem do rewolucji. Ponieważ w obydwu przypadkach chodzi o 
zahaczenie wzrokowe, zaproszenie pisemne wciąż oscyluje między znaczeniami, również 
dlatego, że wódka nazywa się Kremlowska, więc tu też gra się na dwuznaczności Kremla jako 
gwarancji rosyjskiej jakości i Kremla jako starego symbolu władzy radzieckiej.
W zeszłym tygodniu widziałem w jednej z włoskich gazet tytuł dotyczący sytuacji lira: 
Prodi zadowolony: „ Wspaniały rezultat”. Poniżej było zdjęcie Prodiego z wyrazem twarzy 
kogoś, kto patrzy na własny samochód w płomieniach. Znakomity przykład interakcji między 
słowami a obrazem —choć już nie tak piękny przykład złośliwego połączenia informacji z 
komentarzem. Ale tak właśnie działa sztuka perswazji.
Jest taka myśl, stara, ale ją tu powtórzę: trzeba w szkole nauczyć dzieci czytać i analizować 
ogłoszenia reklamowe, w ten sposób nauczą się potem czytać gazety. Albo odwrotnie.

grudzień 1996

WAKACJE OFF SHORE. REFLEKSJE NA TEMAT
JUTRZEJSZEJ TORTUGI

Tego lata za sprawą zbiegu nudnych okoliczności nie miałem prawdziwych wakacji. 
Przepraszam za ten nikogo nie interesujący autobiograficzny szczegół, ale muszę wyjaśnić, 
jakim sposobem, choć nie jestem przedstawicielem wielkiej finansjery, znalazłem się na 
Wielkim Kajmanie. Otóż przez ostatnie tygodnie podróżowałem między obiema Amerykami i 
odkrywszy z radosnym zdziwieniem, że mam pięć wolnych dni w okolicach weekendu, 
wybrałem pierwszą lepszą wyspę karaibską, na którą mogłem polecieć bez specjalnych 
problemów, i schroniłem się tam. Była to jedna z trzech wysp Kajmanów, nieco na południe 
od Kuby, w pobliżu Jamajki. Państewko to stanowi część Wspólnoty Brytyjskiej, gdzie 
płacenie dolarami kajmańskimi powoduje, że czujemy się jak w Disneylandzie.
Kajmany mają trzy charakterystyczne cechy: pierwszą, do której za chwilę wrócę, stanowi 
fakt, że są one słynnym ra—jem podatkowym; druga to spokojne, przejrzyste i ciepłe morze, 
w którym pływa się, napotykając to superszybkie żółwie morskie, to znów ocierając się o 
niewyobrażalnych rozmiarów płaszczki, tak jednak przyjazne, że zamyślam napisać nowy 
Manifest w Obronie Płaszczki; i wreszcie miejscowa turystyka opiera się w dużej części na 
micie piratów.
Nie tyle z tego powodu, że Kolumb, przybijając do tych wysp, nazwał je Tortugas — 
ponieważ słynna Tortuga Salgariego znajduje się trochę bardziej na północny wschód — ile 
dlatego, że ze względu na swoje położenie i bezludność wyspy te stanowiły punkt docelowy, 
a także bazę działań wielu band pirackich. Wykorzystując mądrze ten mit, lokalne 
przedsiębiorstwo turystyczne przygotowało całe supermarkety, gdzie można kupić pełen 
ekwipunek piracki (rozkosz dla mniej zamożnych turystów), oraz urządza festiwale piractwa. 
Galeon, całkiem wiarygodny, choć skromnych rozmiarów, przybija do brzegu, schodzą z 
niego piraci z przepaską na oku, hakiem, wielką szablą, porywają dziewczyny w kostiumach z 
epoki, improwizują pojedynki, a na koniec sztuczne ognie, pirackie tańce na wolnym 
powietrzu oraz wyżerki złożone z żółwiej sztufady oraz z conch, marynowanego lub w formie 
pulpetów, o konsystencji gumy do żucia, bogatego w proteiny, który miejscowi przygotowują 
na różne sposoby. Cały program polecany jest dla rodzin, tak że piraci (a proszę pomyśleć, 
jakim źródłem zatrudnienia jest piractwo dla pokojowo nastawionych Kajmańczyków) nie 
mogą podczas swoich napadów wypić nawet jednego piwa.
Wszyscy wiemy, że piraci (ci prawdziwi) byli łajdakami, ludźmi bez sumienia i zasad 
moralnych, gotowymi obciąć rękę, żeby ukraść pierścionek, żądnymi gwałtów i grabieży, 
ludźmi, dla których największą rozrywką było postawić nieszczęśnika na mostku i zepchnąć 
do morza — słowem, zbóje, synowie, mężowie i ojcowie kobiet pozbawionych jakichkolwiek 
cnót, straszni z wyglądu, nie domyci i cuchnący czosnkiem i rumem. Jednak czas, z pomocą 
Hollywoodu, leczy wszelkie rany, i teraz ci nędznicy stali się legendarnymi bohaterami i 
przedstawiani są turystycznym rodzinkom jako przykład fascynującego, pełnego przygód 
życia.
Teraz powróćmy do tego, że Kajmany są rajem off shore, czyli miejscem, gdzie — jako że 
nie istnieją utrudnienia podatkowe, o czym czytamy w codziennych kronikach sądowych — 
przelewają swoje kapitały mistrzowie fałszywych budżetów, korsarze łapówek, najeźdźcy 
Tangentopoli, handlarze bronią, słowem, wszyscy ci, których dzisiejsza moralność każe nam 
uznawać za podłą hołotę do wytępienia. Ale co wydarzy się za dwieście lub trzysta lat?
Czas wyleczy wszelkie rany. Kiedy byłem na wyspie, wyobrażałem sobie kanciarzy z 
połowy świata, którzy w willach rozrzuconych wzdłuż brzegu knują to, co knuje oczywiście 
każdy kombinator w interesach, zapalony łapówkarz, pracz wątpliwego pochodzenia 
pieniędzy. I wyobrażałem sobie, że za dwieście lat miejscowe przedsiębiorstwo turystyczne 
będzie mogło zorganizować — fikcyjne i teatralne —schodzenie na ląd z długich jachtów z 
helikopterami na pokładzie naszych dzisiejszych łajdaków, wyzyskiwaczy wdów i 
ciemięzców dzieci, rasy panów, nowego piractwa, mistrzów oszustw podatkowych, „surferów 
offshore”, w towarzystwie sprężystych aktoreczek i fotomodelek — drani fałszywych 
oczywiście, ponieważ autentyczne postaci od dawna nie będą już żyły, ale ubranych tak, jak 
zwykł się dziś ubierać bogaty adwokat zajmujący się śmierdzącymi interesami, ekspert od 
fałszywych bankructw, dobrze ogolony łapówkarz, wypachniony drogimi wodami 
kolońskimi, ze złotym łańcuszkiem na opalonej klacie.
A turyści zapłacą, żeby zobaczyć kanalie naszego wieku. I jeśli można wspomnieć 
nazwiska niegdysiejszych piratów: Morgana, Drake’a, Pietra 1’Olonese, kapitana Flinta i 
Długiego Johna Silvera, to przy tych z przyszłości należy zachować ostrożność. Jak na razie 
dostali bowiem tylko pozwy, ale nie zostali uznani za winnych.

listopad 1996

ANI JEDNEGO SZPIEGA W LIZBONIE.
CO Z TEGO? NIEPOKOJĄCA HISTORIA FILMU, KTÓREGO NIE MA

Widziałem w Paryżu Lisbon Story Wima Wendersa. Zapowiadany był jako „v.o.”, a więc 
wersja oryginalna z francuskimi napisami. Film jest niemiecki, reżyser i główni bohaterowie 
sąjNiemcami, ale wersja oryginalna jest angielska (przynajmniej w zasadniczej części, jako że 
wplatają się tam kwestie w innych językach). Nic nadzwyczajnego, ale spostrzeżenie to jest 
punktem wyjścia dla innych uwag na temat losów kina, do jakich pobudza ten film. A propos: 
rozumiem Francuzów, którzy tak bardzo martwią się dominacją angielskiego — stale 
oglądając filmy nie dubbingowane, cierpią z powodu nachalnej obecności tego 
barbarzyńskiego języka. My natomiast, w kraju dubbingu, nawet tego nie zauważamy. 
Wydaje się nam naturalne, że również Niemcy w Lizbonie rozmawiają po włosku — w ten 
sposób nie dostrzegamy jednak problemu.
Wim Wenders jest wielkim reżyserem, obrazy są wspaniałe, kolory zapierają dech, a 
wszystko to przy współudziale nadmorskiego miasta, odkrywanego w miejscach, gdzie jest 
najbardziej zniszczone. Wenders potrafi zbudować historię z niczego, jest mistrzem braku 
zdarzeń, a podczas projekcji złapałem się na tym, że szepczę do będących ze mną przyjaciół: 
„No dobrze, nie możecie przecież wymagać, żeby był jak dawni reżyserzy, pełen zaskoczeń, 
jak Antonioni…”
Pewien dźwiękowiec, znakomity specjalista od efektów, jedzie do Lizbony wezwany przez 
swojego przyjaciela reżysera: brzydal z nogą w gipsie, niechluj, potworny pechowiec, z 
samochodem gubiącym po drodze części, z odpadającym tłumikiem, wodą gotującą się w 
chłodnicy, zapasowym kołem, które toczy się po pochyłości i wpada do rzeki. Jego przyjazd 
do Portugalii stanowi jakby szlak inicjacyjny, jednak bez końcowego objawienia. Gorzej, 
przyjaciela reżysera nie ma, opuścił dom — dom zaniedbany, ponury i przesadnie duży, jakby 
obozowisko narzędzi technologicznych w opuszczonym klasztorze, pośród azulejos i 
pokancerowanych tynków — oraz kilku przyjaciół, młodych pomocników, muzyków, którzy 
wiedzą o nim wszystko, ale nie mówią, ani też nie okazują, że chcą powiedzieć, gdzie jest.
Kuśtykając po stromych uliczkach i schodach, nasz dźwiękowiec rejestruje hałasy, szmery 
i śpiewy Lisboa antigua —N szczerze mówiąc, ten jego bezsensowny wypad wart jest 
godzinę i czterdzieści minut oraz cenę biletu — ale w końcu sam nie wie dobrze, co robić, 
nawet czy zakochać się w śpiewaczce fado — i, na litość boską, nic się nie dzieje, tylko jakiś 
uśmiech, jakaś aluzja, że może, kto wie, zobaczymy, nigdy nie wiadomo… Nasz bohater 
upiera się przy serii tropów, które zwiastują nie wiadomo co, i w końcu znajduje reżysera. 
Reżyser zrozumiał, że kamera obecnie oddaje świat fałszywy, i postanowił filmować tylko to, 
czego nie widzi (stając plecami do kamery), i przechować to wszystko, przygotowując 
ogromne archiwum kina, którego nie ma.
Technik, przy pomocy efektu dźwiękowego, przekonuje reżysera, że nie należy tak 
postępować, ten zmienia zdanie — wręcz zbyt szybko — i obydwaj powracają do źródeł, 
filmując Lizbonę jak leci, na czarno—białej taśmie, przy użyciu skrzynki z korbką braci 
Lumiere, aż w końcu owe postaci Antonioniego stają się jakby postaciami Nichettiego.
I cóż, tu film się kończy, ponieważ prawdziwe kino, które ci dwaj zamierzają robić, nie jest 
pokazane. Widzimy dwóch, którzy robią kino wyzwolone, czarno–białe, bez scenariusza, na 
nowo proponując niezliczoną ilość wjazdów pociągu na stację — ale oglądamy ich w kolorze, 
w oparciu o dobrze zbudowany scenariusz i już zdubbingowanych po angielsku na 
międzynarodowy rynek, choć niemiecki akcent tych dwóch brzmi bardzo Sensucht. Jeśli 
Wenders zamierzał zgłosić votum nieufności, powiedzieć coś o niemożności robienia kina, 
uczynił to, pokazując dwóch facetów, którzy rozpaczliwie kino robią. Chyba że Wenders 
obiecuje nam nie kino, którego nie ma, ale to, które będzie. Ale jeszcze nie ma. Chciałoby się 
tylko wzruszyć ramionami, gdyby nie to, że masz ochotę zobaczyć wszystko jeszcze raz, na 
wypadek gdyby umknął ci jakiś trop.
Z drugiej strony ten nie–Lumiere nie jest też filmem współczesnym, ponieważ reguły 
filmu, do których już się przyzwyczailiśmy, również są pogwałcone, ale nie dla prowokacji, 
tylko niemal przez roztargnienie.Chcę powiedzieć, że trudno zrozumieć, dlaczego reżyser, 
aby zrobić to, co ma zrobić, to znaczy sfilmować rzeczy, których nie widzi, musi zejść do 
podziemia niczym członek Czerwonych Brygad, a wszyscy muszą przyczyniać się do tego 
zła, jakby w grę wchodziła formuła zimnej fuzji (a Lizbona była taka sama, jak w innych 
filmach o Lizbonie, gdzie szpiedzy stoją na każdym skrzyżowaniu, jak u nas przybysze spoza 
Wspólnoty myjący szyby samochodów).
Słowem, jaki jest sens filmu, w sumie przepięknego, który nie tylko mówi, że nie można 
już robić kina, ale, mówiąc o tym, rozczarowuje? Chyba że Wenders chciał, żeby takie 
właśnie było nasze pytanie.

sierpień 1995

IŚĆ DO ŁÓŻKA Z LORENĄ, ŻEBY GO NAM UCIĘŁA?

Dzień jak co dzień. Poniedziałek 15 lutego. Tematy z pierwszej strony „Corriere delia 
Sera”: lewica traci impet, rozłam między Segnim i Martinazzolim, Giorgio Galii nie 
przewiduje różnic (czy wygra prawica, czy lewica), ponieważ i tak nic mamy żadnej polityki 
zagranicznej, Poggiolini wciąga Akademię Szwedzką do afery Tangentopoli, Serb winien 
ludobójstwa, ojciec odmawia uznania syna z probówki, Iran podtrzymuje karę śmierci dla 
Rushdiego, w Ghanie rzeź z powodu kury, pięciu chłopców pobiło epileptyczkę, trwa niewola 
dwojga Włochów uwięzionych w Somalii. Tylko dwie dobre wiadomości: recepty wysyłane 
faksem oraz kursy angielskiego i francuskiego jako nagroda. Morał: jeśli takie jest życie, 
poprosić o przepisanie (faksem) środka uspokajającego, a potem nauczyć się języka, żeby 
wyemigrować. Tylko dokąd?
Dobra technika. Od dzieciństwa bawię się w wymyślanie możliwych scenariuszy (jak 
wszyscy, przypuszczam). Jak bym się zachował, gdyby do domu weszło dwóch uzbrojonych 
mężczyzn? A gdybym się dowiedział, że jestem jedynym następcą tronu Bizancjum? Czym 
mógłbym się zajmować, gdybym oślepł? Scenariusz (ale, uwaga, chodzi o fantazje, które 
snułem wiele lat przed Tangentopoli) był następujący: aresztują mnie i oskarżają o zupełnie 
nieprawdopodobną rzecz, ale ja nie mam alibi i rozumiem, że wpadłem. Co robię? Wciągam 
w to wszystkich, natychmiast, mówię, że tamtego wieczoru byli też Pertini, Andreotti, 
prezydent Czerwonego Krzyża, dyrektor „Espresso”. Wybucha skandal, że ho. Potem, na 
procesie, mówię, że złożyłem fałszywe zeznania, ponieważ bili mnie mokrym ręcznikiem. 
Wszyscy zostają wypuszczeni, ale opinia publiczna (a nawet sędziowie), odkrywszy, iż cały 
ten wielki kankan był fałszywy, będzie skłonna uwierzyć, że fałszywe były również zarzuty 
wobec mnie, więc wracam do domu.
No dobrze, to był mój scenariusz, ale zdaje się, że na taki sam pomysł wpadli też inni. 
Niewątpliwie duża część osób zamieszanych w Tangentopoli ma coś na sumieniu i większość 
przyznała się do winy. Ale ktoś zastosował technikę ogólnego współuczestnictwa. Andreotti 
pocałował Riinę —ależ ohyda (nie powiem, dla którego z nich), kto w to uwierzy? A zatem, 
jeśli to nieprawda, to może również cała reszta jest fałszem? Teraz opowiadają nam, że 
również Królewska Akademia Szwedzka brała łapówki. Przypomnijcie sobie ten 
fantomatyczny Europejski Ruch Robotniczy, który publikował biuletyny, gdzie oskarżano 
Alberoniego, królową Elżbietę i Noama Chomsky’ego o kierowanie międzynarodowym 
terroryzmem. Nawet amerykańskie i włoskie tajne służby nie zdołały się nigdy dowiedzieć, 
co ów ruch chciał przez to zyskać, coś jednak zyskać musiał.
Lorena. Kilka Zapisków temu pokpiwałem z wielu moich przyjaciół prześladowanych 
wspomnieniem czynu Loreny Bobbitt, która (o czym może zapomnieliście) obcięła mężowi 
członek. Żartowałem z oczywistego przerażenia, jakim biednego samca napawa zębata 
pochwa. To najzupełniej normalne. Ale teraz dowiadujemy się, że wielu mężczyzn napisało 
do Loreny z propozycją małżeństwa. Dobrze, trochę cierpliwości, dziewczynki pragnące 
poślubić Maso lub Vallanzaskę, namiętność do pięknego mrocznego przestępcy, do Boskiego 
Markiza to część normalnej patologii. Piękna i Bestia. Ale co powiedzieć o kimś, kto 
rozpaczliwie pragnie spać obok dziewczyny, która udowodniła, że jest gotowa uciąć ci ptaka? 
Dlaczego chcą narażać się na to niebezpieczeństwo? Rosyjska ruletka?
Sądzę, że wyjaśnienie jest dużo bardziej okrutne. Narażają się na wykastrowanie, żeby 
znaleźć się blisko osoby, która pojawiła się w gazetach i telewizji. Męskość, owszem, jest 
ważna, ale kontakt z Sukcesem, który rozprzestrzenia się jak choroba zakaźna, jest 
ważniejszy. Zaprzyjaźnionemu pisarzowi, który mnie poprosił, bym mu wyjaśnił to zjawisko, 
powiedziałem: „Mutatis mutandis. Ci, którzy chcą poślubić Lorenę, to ci sami, którzy proszą 
cię o autograf po tym, jak pojawiłeś się w rubryce Pivota lub Augiasa. Niewielu z nich 
czytało twoje książki i naprawdę cię podziwia czy wręcz kocha. Inni nie wiedzą nawet, co 
napisałeś. Chcą twój autograf, bo się pojawiłeś”.
Cacao Meravigliao. Co to ma wspólnego z klimatem przedwyborczym? Młodzi, którzy po 
latach oglądają w telewizji Indietro tutta (Cała wstecz), audycję Renza Arborego, nie 
pamiętają, być może, co wydarzyło się podczas pierwszej emisji. Na scenę wchodziły piękne 
brazylijskie Mulatki, które w zmakaronizowanym portugalskim zachwalały Cacao 
Meravigliao. Dziewczyny były zachwycające, melodie — wpadające w ucho. W ciągu trzech 
tygodni ludzie (naród!) szukali Cacao Meravigliao w sklepach, po pięciu tygodniach ktoś 
zaczął je produkować, w sumie zrobiła się z tego sprawa.
Stworzyć partię z niczego w czasie jednego programu, czyli efekt Berlusconiego, 
„sponsorao naszego programao”.

luty 1994

JEŚLI PRZECZYTASZ TE KSIĄŻKI, NAUCZYSZ SIĘ
NAPRAWDĘ POPRAWNIE ROZUMOWAĆ

Mówi się, że obecnie, w dobie kryzysu książki, dobrze sprzedają się autorzy klasyczni. I to 
nie tylko w tanich wydaniach — w luksusowych również. I nie tylko ci z pierwszej ligi, jak 
Platon, ale też ci z drugiej, jak Cyceron, a jako że czytani ‘są materialiści, na przykład Epikur, 
a także panteiści, na przykład Plotyn, nic nie ma tu do rzeczy ani odrodzenie prawicy, ani 
ofensywa lewicy. Można powiedzieć, że wydawcy, którzy wyczuli nastroje publiczności, 
zdali sobie sprawę, iż w chwili upadku oraz odbudowywania wszystkich wartości czytelnicy 
szukają jakiegoś oparcia. Dlaczego klasycy dają poczucie pewności? Ponieważ klasyk jest 
autorem, który — szczególnie w okresach, kiedy książki przepisywano ręcznie — skłonił 
wielu, by go kopiowali, i na przestrzeni wieków przezwyciężył bezwład czasu oraz syreny 
zapomnienia. Uratowali się także ci, którzy nie byli warci nawet ceny pergaminu, gdy 
tymczasem inni, może wielcy, skazani zostali na trwałe zapomnienie; ale statystycznie rzecz 
biorąc, społeczność ludzka zareagowała w oparciu o zdrowy rozsądek i jest wielce 
prawdopodobne, że autor, który stał się klasykiem, wciąż ma nam do powiedzenia coś 
wartościowego.
Drugim powodem jest to, że w okresie kryzysu istnieje ryzyko, iż sami już nie wiemy, kim 
jesteśmy. Otóż klasyk nie tylko mówi nam, jak myślano w odległych czasach, ale pozwala też 
odkryć, że dziś myślimy w taki sam sposób, i zrozumieć, jaka jest tego przyczyna. Czytać 
klasyka to jakby dokonywać psychoanalizy dzisiejszej kultury, odnajdując ślady, 
wspomnienia, schematy, pierwotne sceny… Otóż to, wykrzykujemy, teraz rozumiem, 
dlaczego jestem taki albo dlaczego ktoś się upiera, żebym taki był: cała sprawa zaczęła się od 
tej strony, którą właśnie czytam. I z wielkim zdumieniem odkrywamy, że jesteśmy 
arystotelikami albo platończykami, albo augustynianami w sposobie, w jaki tworzymy nasze 
doświadczenie — nawet w błędach, które przy tej okazji popełniamy.
Lektura klasyków to powrót do korzeni. Często szukamy korzeni nie ze względu na 
tęsknotę za czymś poznanym, ale z powodu niejasnego przeczucia, że wyrośliśmy z jakiegoś 
nieznanego pnia. Amerykanin z urodzenia, który odczuwa nagle potrzebę „powrotu” (a 
przecież jedzie tam po raz pierwszy) do kraju, w którym przyszli na świat jego dziadowie, 
odbywa podróż wywołaną nostalgią wirtualną. Każdy czytelnik odkrywający klasyków jest 
„Amerykaninem”, który, naturalizowany od nieskończonej liczby pokoleń, odczuwa jednak 
potrzebę zdobycia wiedzy na temat swoich przodków, aby móc odnaleźć ich obecność we 
własnych myślach, gestach, rysach twarzy.
Inną piękną niespodzianką, jaką sprawiają nam często klasycy, jest to, że spostrzegamy, iż 
byli od nas nowocześniejsi. Niezmiennie szokują mnie pewni kulturalnie wykorzenieni 
myśliciele zza oceanu przytaczający w bibliografiach wyłącznie książki opublikowane w 
ciągu ostatniego dziesięciolecia, którzy opracowują pewną ideę i często rozwijają ją źle, nie 
wiedząc, że analogiczna myśl została lepiej rozwinięta przed tysiącem lat (albo że już tysiąc 
lat temu okazała się jałowa).
Przeglądam właśnie Mistrza i słowo świętego Augustyna (dla bliskich — Augustyna), 
dzieło opublikowane przez Rusconiego (z tekstem oryginalnym obok przekładu), opracowane 
przez Marię Bettetini. Obejmuje ono cztery traktaciki, z których radziłbym wam przeczytać 
De magistro, czyli O mistrzu. Można by powiedzieć, że przypomina najlepszego 
Wittgensteina, gdyby Wittgenstein nie przypominał najlepszego Augustyna. Warto zobaczyć, 
jak ze zwykłego spaceru z Adeodatem, swoim naturalnym synem (tak, tak, zanim został 
świętym, gałgan trochę narozrabiał), ojciec—mistrz umiał wydobyć całą serię błyskotliwych 
uwag na temat tego, co to znaczy mówić. Mówię „ze spaceru”, a nie po prostu „podczas 
spaceru”, ponieważ samo cielesne doświadczenie spacerowania sugeruje czasem 
Augustynowi, jak lepiej wyjaśnić znaczenie używanych słów za pośrednictwem gestów, 
ruchów, zatrzymań i przyspieszeń kroku… Prawdziwa rozkosz, zapewniam was. Kiedy 
klasyk jest nam tak bliski, czytając go, smucimy się, że nie przeczytaliśmy go Wcześniej.
Niedawno przyszedł do mnie student filozofii, który zapytał, co powinien przeczytać, aby 
nauczyć się poprawnie rozumować. Podsunąłem mu Esej o rozumie ludzkim Locke’a. Spytał, 
dlaczego właśnie ta książka, na co odparłem, że gdybym tego dnia był w innym nastroju, 
mógłbym mu równie dobrze zasugerować jeden z dialogów Platona lub Rozprawą o metodzie. 
Ponieważ trzeba jednak od czegoś zacząć, Locke mógłby być przykładem pana, który 
poprawnie rozumował, gawędząc uprzejmie z przyjaciółmi bez potrzeby używania trudnych 
słów. Student zapytał, czy ta lektura przyda się do pewnej pracy, którą się właśnie zajmuje. 
Odparłem, że przyda mu się, nawet gdyby potem miał sprzedawać używane samochody. 
Pozna po prostu człowieka, którego warto poznać. Temu właśnie służy czytanie klasyków.

styczeń 1994

USA, KAMPANIA ANTYNIKOTYNOWA:
PRÓBA GENERALNA WIELKIEGO BRATA

Zatoka San Francisco jest na pewno jednym z najpiękniejszych miejsc na świecie. 
Roślinność na wzgórzach jest rajska, ludzie uprzejmi. Przyjaciel mówi mi: „Tutaj 
zlikwidowana została wszelka dyskryminacja, nie ma już różnicy między homoseksualistami i 
heteroseksualistami, czarnymi, białymi czy żółtymi, anglo– czy hiszpańskojęzycznymi, 
atletami i niepełnosprawnymi, mężczyznami i kobietami… Pozostała na szczęście różnica 
między palącymi i niepalącymi. W innym wypadku gdzie wyładowalibyśmy naszą nienawiść 
wobec odmienności?” Jeśli w Nowym Jorku można znaleźć w barach i restauracjach 
wydzielone miejsca dla palących, tutaj możecie o nich jedynie pomarzyć. W niektórych 
barach zabronione jest nawet palenie na powietrzu. Znalezienie sklepu, który sprzedawałby 
papierosy, jest problemem. Palacze zbierają się w odosobnionych miejscach i rozpoznają po 
dyskretnych znakach, jak kiedyś homoseksualiści.
Jednak niezależnie od kampanii producentów tytoniu samo społeczeństwo amerykańskie 
usiłuje wytworzyć własne przeciwciała w obliczu tej formy prohibicjonizmu, zauważając że 
— jakkolwiek tytoń szkodzi — to jest bardziej niewinny od śmiercionośnego pożywienia, 
jakie przeciętny Amerykanin pochłania każdego dnia: przypalonych, przesiąkniętych 
zepsutym tłuszczem hamburgerów, tabliczek czekolady i migdałów wypełniających wszystkie 
dystrybutory, a zawierających substancje rakotwórcze, które mają im zapewnić dłuższą 
trwałość, dietetycznych sałatek ociekających olejami prawie mineralnymi, pokrytych 
dekagramami sera, poprzekładanych plasterkami salami i przyduszonych łychami „blue 
cheese”, który jest niczym innym jak topioną gorgonzolą.
Niedawno pojawiła się książka Richarda Kleina Cigarettes are sublime (Duke University 
Press), w której autor, profesor romanistyki oraz krytyk z zapędami burzycielskimi, dokonuje 
zabawnej i dwuznacznej operacji. Przyznaje, że rzucił palenie i że pisze tę książkę właśnie po 
to, żeby zrozumieć, dlaczego to zrobił: na każdym kroku przestrzega, że jego zamiarem nie 
jest zachęcanie do palenia, ale poszukiwanie psychologicznego, społecznego i artystycznego 
znaczenia papierosa; następnie poświęca dwieście bitych stron na pochwały tego 
fascynującego produktu. Śledzi jego dzieje poprzez literaturę, od Sveva (oczywiście) do 
Cocteau, od Bizeta do Sartre’a, od Mallarmego do Remarque’a i dalej, aż do — naturalnie — 
Casablanki, gdzie poza Ingrid Bergman palą wszyscy bez wyjątku.
Reasumując: palenie nie może być represjonowane z powodu jego szkodliwości, wziąwszy 
pod uwagę, że ludzie palą właśnie dlatego, iż jest to niebezpieczne. Wciąganie dymu w głąb 
płuc jest wręcz bolesne (dym jest nieprzyjemny), a pali się właśnie po to, żeby przejść także 
przez tę próbę. Poza właściwościami czy to pobudzającymi, czy uspokajającymi nikotyny 
(piękna analiza poświęcona jest ostatniemu papierosowi przed rozstrzelaniem), papieros jest 
wzniosły — w kantowskim sensie tego słowa — straszny, groźny, jako źródło bólu i 
przyjemności jednocześnie, niczym przeżywanie burzy.
Mimo że rzucił palenie, Klein, skłonny do wielbienia papierosa, uznaje go za środek 
ekspresji i samopotwierdzenia (dlatego pali teraz dużo kobiet, palą młodzi i biedacy). Tłumić 
jego użycie to tłumić swobodę wyrazu, i to w sposób niemal bezbolesny (politycznie), 
ponieważ chodzi o ekspresję milczącą, której likwidacja nie jest tak widoczna jak tłumienie 
prawa głosu i publikacji.
W gazecie, którą zostawiłem w samolocie, ktoś zauważał, że kampania antynikotynowa na 
pewno w pewien sposób wpływa na opinię publiczną, chyba że autor, przyznając, iż palenie 
szkodzi, proponował zastosowanie tych samych technik perswazji do wyeliminowania innych 
równie szkodliwych zachowań. Wniosek: jeśli udało się nam przekonać ogromną większość 
do niepalenia, moglibyśmy tak samo nakłonić ją, aby robiła coś, co uważamy za naganne. 
Proszę zauważyć, do czego mogą doprowadzić te przesłanki. Kampania antynikotynowa 
stanowi próbę generalną totalitarnej mowy Wielkiego Brata. Każdy kraj ma swoją telekrację.
Opuszczam Kalifornię i trafiam do Miami. Wchodzę bojaźliwie do hotelu. Bez problemu 
dają mi pokój dla palących, w holu widzę popielniczkę. W restauracji pytam, czy jest kącik 
dla palących. Patrzą na mnie jak na wariata. W barze, przy stolikach, na parkiecie tanecznym 
wszyscy kopcą jak lokomotywy. Powierzchnia dla niepalących jest mała, z boku, wystawiona 
na zapachy dochodzące z kuchni i na dym z wolnych obszarów. Co się tu dzieje? To proste. 
Kalifornia żyje z podatków ludzi interesu i bogatych rezydentów, którzy nienawidzą palenia, 
a więc palaczy się tam goni. Floryda żyje z pieniędzy starych emerytów i uchodźców 
kubańskich, których wrogość wobec Castro nie obejmuje nienawiści do cygar. A więc pali 
się. Prohibicjonizm jest prohibicjonizmem, etyka jest etyką, ale interesy są interesami.

lipiec 1994

WYJAŚNIĘ WAM, W JAKIM SENSIE PIŁKA NOŻNA
JEST SEKSUALNĄ PERWERSJĄ

Znaleźć się w Argentynie, kiedy szaleje Mundial, to niewątpliwie znaczące doświadczenie. 
Szczególnie jeśli w tych właśnie dniach Argentyna wygrywa. Goszcząc na różnych 
wykładach i spotkaniach, odkryłem, że pewnego dnia wszystkie moje zajęcia zostały 
odwołane i mam wolne całe popołudnie. Był to dzień meczu Włochy–Norwegia i 
gospodarzom zdawało się, że odciąganie gościa od takiego wydarzenia jest nie do 
pomyślenia. Zresztą cokolwiek bym zrobił, o tej porze i tak byłbym sam. Reszta Buenos Aires 
przykuta była do telewizorów.
Nie mogłem też, rzecz jasna, uniknąć natarczywych pytań dziennikarzy na ten temat. Otóż 
obejrzałem ten mecz, ponieważ było to piękne widowisko, a gdy już je oglądasz, musi choć 
trochę zabić ci serce. Kiedy jednak zadają mi pytania na temat piłki nożnej, to tak jakby pytali 
mnie o Danię. Dania jest rozkosznym krajem, byłem tam wiele razy, od Syrenki Andersena 
do Helsingor aż po Jutlandię, i chciałbym powrócić tam w przyszłości. Jednak nie jest tak, że 
nie sypiam po nocach, myśląc o Danii, a następnego ranka każę sobie tłumaczyć duńskie 
dzienniki: cieszę się, że Dania istnieje, i na tym koniec.
Kiedy próbujesz wytłumaczyć komuś uczucia normalnej osoby wobec piłki nożnej, nie 
rozumieją cię. I tak jeden z argentyńskich dzienników nie oparł się pokusie zatytułowania 
pewnego swego artykułu, powołując się na moje domniemane oświadczenie: „Piłka nożna 
jest seksualną perwersją”. Ja powiedziałem coś bardziej stonowanego, mówiłem zresztą o tym 
przy innych okazjach, ale spróbuję wyjaśnić moim bliźnim, jaki jest mój punkt widzenia.
Sądzę, że osoba normalna, w granicach pewnego wieku, powinna się kochać, i sądzę, że 
jest to rzecz zdrowa i piękna. Istnieją też sytuacje, kiedy patrzy się, jak kocha się dwoje ludzi. 
Mam na myśli niekoniecznie kina porno, wystarczy normalny film, w którym widzi się dwie 
piękne, z wdziękiem spółkujące osoby. W umiarkowanych granicach może to być przyjemne 
doświadczenie. Na koniec są jeszcze osoby z zahamowaniami seksualnymi, które podniecają 
się, słysząc, jak ktoś opowiada, że widział w Amsterdamie kochającą się parę. Tutaj, jak mi 
się zdaje, jesteśmy na granicy ‘perwersji (poza przypadkami wyraźnego kalectwa, kiedy ktoś 
zadowala się tym, co ma).
Sądzę, że z piłką nożną jest podobnie. Gra w piłkę jest piękna, i przykro mi, że w 
dzieciństwie i wczesnej młodości uznano mnie za mistrza samobója, nie dopuszczając do 
poważniejszych rozgrywek. Ale przecież można też próbować kopać piłkę w parku, co robi 
dobrze zdrowiu. Zdarza się też, że jest jedenastu panów grających lepiej od ciebie, i oglądanie 
ich gry to rzecz bardzo podniecająca. Robię to niekiedy i rozkoszuję się, jakbym był w 
operze. I na koniec są również ludzie spędzający cały boży dzień bliscy zawału serca, 
dyskutując nad tym, co gazety napisały o meczach piłki nożnej, których oni może nawet nie 
widzieli. I tu, jak mi się zdaje, jesteśmy na granicy perwersji (poza przypadkami wyraźnego 
kalectwa, kiedy zadowalamy się tym, co mamy).
Ktoś mógłby zaoponować, powiedzieć, że to samo dzieje się z kimś, kto chodzi do teatru, 
do opery, na koncerty. Czy ja może uważam za ograniczenie, że ludzie idą słuchać 
Pavarottiego czy orkiestry Mutiego albo oglądać Gassmana? W pewnym sensie tak, jeśli sami 
nigdy nie próbowali śpiewać, posługiwać się — choćby źle — jakimś instrumentem, zagrać 
bodaj w amatorskim przedstawieniu kościelnym. Nie myślę o marksistowskiej utopii 
wyzwolonego społeczeństwa, w którym każdy jest myśliwym, rybakiem itd., ale twierdzę, że 
kto spróbował grać niechby tylko na okarynie, jest lepiej przygotowany, by ocenić to, co robi 
PoUini; tylko ten, kto próbuje czasem podśpiewywać przy goleniu albo podlewaniu kwiatów, 
może docenić talent wielkiego śpiewaka. Kto nigdy nie próbował brzdąkać Le petit 
montagnard, mniej zdolny jest ocenić wykonanie wielkiego pianisty. W życiu trzeba też 
spróbować śpiewu, gry aktorskiej (wygłaszając bodaj tylko piękne i porywające 
przemówienie na zebraniu zakładowym), aby potem móc bardziej rozkoszować się 
wykonaniem dużo lepszym od naszego. I gdyby potem ktoś, kto nigdy nie chodzi do opery, 
spędzał tydzień, dyskutując o recenzjach zebranych przez Pavarottiego —choćby nawet był to 
rzadki przypadek — mówiłbym o perwersji.
Wydaje mi się, że są to bardzo proste prawdy. Jednak niezwykle trudno jest wytłumaczyć 
je komuś, kto na dyskusje o piłce nożnej traci tak dużo czasu, że potem nie ma go, nawet w 
niedzielę, na pokopanie piłki z własnymi dziećmi —albo z dziećmi przyjaciół. Ale to może ja 
jestem zboczony. Nie mówmy o tym więcej. Jak najszybciej wrócę do Danii.

lipiec 1994

WYWIAD Z ALESSANDREM MANZONIM.
NA WYŁĄCZNOŚĆ: „DOŚĆ ZIELONYCH ŚWIĄTEK!’

Niedawno na jednym z kongresów, zanim rozpocząłem moje wystąpienie, przyjaciel 
dziennikarz (zastrzegam, że chodzi o dobrego dziennikarza) poprosił o kilka uwag na temat 
tego, co mam powiedzieć. Odparłem, że skoro tam jest, może wysłuchać mnie i innych, a 
potem będzie mógł napisać żywe i wiarygodne sprawozdanie. Odpowiedział strapiony, że 
bardzo by chciał, ale jego dyrektor twierdzi, iż dzisiejsze dziennikarstwo nie polega na 
opowiedzeniu, jak dziecko zostało pożarte przez krokodyla, ale na spytaniu jego mamy, czyjej 
przykro. Zwróciłem mu uwagę, że jeśli powiem cztery słowa na krzyż, to powiem dużo mniej 
i gorzej, niż zamierzam to za chwilę uczynić. Odpowiedział, że zdaje sobie z tego sprawę, ale 
musi przesłać relację w ciągu godziny, a zatem przed zakończeniem całego wydarzenia. 
Wtedy dałem mu tekst wystąpienia mojego oraz pozostałych mówców, i powiedziałem: „Idź 
natychmiast do hotelu. Wybierz zdania, które wydają ci się najbardziej znaczące, postaw 
pytania, zdania opatrz cudzysłowem jako odpowiedzi i uzyskasz absolutnie oryginalne 
wywiady”. Tak też uczynił i następnego dnia jego artykuł był znakomity, nie ma co.
Na temat szału wywiadów odsyłam do nowej książki Furia Colomba, Ultime notizie sul 
giornalismo (Ostatnie wiadomości na temat dziennikarstwa, Laterza), opracowania o bardzo 
skromnym tytule — w istocie jest to bowiem o prawdziwy podręcznik dziennikarstwa. Tutaj 
pragnę tylko przypomnieć, że jeśli może mieć sens przeprowadzanie wywiadu z osobą 
publiczną, żeby wyciągnąć z niej coś, czego nikomu jeszcze nie powiedziała, nie ma sensu 
pytać autora, co napisał w wydanej właśnie książce. Przede wszystkim dlatego, że czytelnicy 
nie wiedzą jeszcze, o czym ona mówi, a zatem czytają dialog o przedmiocie, którego nie 
znają; po drugie ponieważ autor, aby napisać swoją książkę, długo pracował, można więc 
przypuszczać, że na owych stronicach dał z siebie to co najlepsze, w wywiadzie zaś mówi 
rzeczy pomyślane w pośpiechu, bez głębszego zastanowienia, a zatem daje z siebie to co 
najgorsze. Nic z tego: gazeta powie zawsze, że bez wywiadu traci wiarygodność i że jeśli nie 
ma wywiadu, nie będzie też recenzji (czasami gazeta jest tak zadowolona z wywiadu, że 
zapomina potem o recenzji).
Aby czytelnik Zapisków lepiej zrozumiał, jak się rzeczy mają, powinien wyobrazić sobie, 
że do redakcji jakiegoś dziennika dociera wiadomość, iż Alessandro Manzoni opublikował 
właśnie Narzeczonych. Kierownik działu kultury biegnie do naczelnego: ponieważ 
konkurencyjna gazeta o wrażenia z lektury poprosiła Leopardiego, byłoby świetnie zwrócić 
się z prośbą o krytyczną lekturę do profesora De Sanctisa. Naczelny się wścieka: „Jaki tam 
De Sanctis i De Diabolis! Ten ci potem wystrzeli z dziesięcioma kartkami, których nikt nie 
będzie chciał czytać, gorzej niż Cita—ti! Wywiad, wywiad z tym Manzonim! Nigdzie nie 
publikowane wypowiedzi! A przede wszystkim wyciągnąć z niego to, czego oczekuje 
czytelnik, dlaczego pisze, czy myśli, że powieść umarła, takie rzeczy! Coś powalającego, nie 
więcej niż strona, bardzo proszę!”
Teraz następuje tekst sensacyjnego wywiadu.
Panie Manzoni, czy mógłby pan streścić swoją powieść w dziesięciu słowach?
— Spróbujmy: dwoje się kocha, chcą się pobrać, najpierw zdaje się, że nie, potem — że 
tak…
Jest czternaście, ale spokojnie, najwyżej coś przytnę. A zatem to historia miłosna?
— Niezupełnie. Jest opatrzność, jest zło, jest zaraza…
Dlaczego właśnie zaraza, a nie, powiedzmy, zawał serca?
— Przy zawale wystarczyłaby jedna strona…
Proszę mi powiedzieć, dlaczego pan pisze?
— A co innego miałbym robić? Czy widzi mnie pan jako ciężarowca?
Pójdźmy dalej. Dlaczego pańska historia rozgrywa się nad jeziorem Como, a nie 
Titicaca?
— Wie pan, my, artyści, idziemy za głosem serca, a serce ma powody, których rozum nie 
zna.
Przepiękne, niech sobie zapiszę. A zatem: sercu się nie rozkazuje…
— Nie. Serce ma powody, których rozum nie zna.
Właśnie, streszczałem. Teraz proszę powiedzieć, kiedy obmyśla pan to, co pan pisze?
— Cóż, zależy… Ciągle o tym myślę. Myśleć znaczy żyć, kiedy myślę, czuję się żywy…
Fantastyczne! Mógłby pan to powtórzyć w trzech słowach?
— Myślę, więc jestem.
Bardzo oryginalne. Ale Pan pisał też hymny religijne, na przykład o Bożym 
Narodzeniu… Dlaczego powieść o parze narzeczonych, a nie o Zielonych Świątkach?
— Ponieważ o Zielonych Świątkach napisałem już hymn.
Słusznie. I pisze pan już nową powieść?
— Dopiero co skończyłem tę, niech mi pan da złapać oddech!
Jesteśmy tajemniczy, co? Ostatnie pytanie: czego oczekuje Pan po tej książce?
— Cóż, żeby ją wielu przeczytało, żeby się spodobała…
Naczelny czyta wywiad: „To właśnie jest sensacja! Strzel gigantyczny tytuł i celujemy w 
najbardziej pikantne szczegóły, głównie w ostatnie stwierdzenie: Manzoni wyznaje: »Dość 
Zielonych Świątek! Ja dam wam bestseller!«„

czerwiec 1995

TO FILOZOFIA NAUCZY NAS, JAK KORZYSTAĆ Z INFORMACJI

To bardzo rzadkie, żeby w Stanach Zjednoczonych (chyba że chodzi o seminarium w 
ściśle wyspecjalizowanej instytucji) ktoś mówił o problemie telewizji. Żaden dziennikarz nie 
zapyta nigdy, co myślicie o dominacji telewizji w życiu ‘współczesnym, żadna gazeta nie 
poświęci temu tematowi pełnych troski refleksji. Telewizor jest sprzętem gospodarstwa 
domowego jak lodówka, a lodówka powinna być zdaniem Amerykanów wypełniona 
możliwie największą ilością rzeczy; następnie rozróżniają oni osoby normalne, które 
otwierają ją rano, żeby zrobić sobie jajka na boczku, oraz osoby nienormalne, które otwierają 
ją w dzień i w nocy, osiągając owe występujące tylko na kontynencie amerykańskim rozmiary 
i kształty.
Podobnie, wciąż w Stanach Zjednoczonych, informatyka osiągnęła tak niesłychany stopień 
rozpowszechnienia, że właściwie nikt już nie wysyła listów, a wszyscy korzystają z poczty 
elektronicznej, jednakże rzadko się zdarza, żeby w czasie jakiejś debaty ktoś zapytał was, co 
myślicie o takim sposobie szerzenia się informacji. Informacja jest i basta.
Natomiast w Ameryce Łacińskiej, gdzie telewizja i informatyka są, oczywiście, 
powszechne, ale, powiedziałbym, bardziej w rozmiarach europejskich niż 
północnoamerykańskich, ludzie są opętani problemem komunikacji. Jeśli jesteście w tamtych 
stronach, nie pytają was o nic innego. Wykłady z dziedziny komunikacji odbywają się nawet 
na wydziałach nauk ścisłych. I wreszcie to Latynosi wymyślili dziwny termin 
„communicador”, gdzie nigdy nie wiadomo, czy odnosi się on do kogoś, kto komunikuje (w 
którym to przypadku, tłumaczę zawsze, na świecie jest pięć miliardów „komunikatorów”), do 
kogoś, kto studiuje komunikację, czy też do kogoś, kto komunikuje lepiej od innych, jak 
Madonna lub papież.
Nie wiem, czy obsesja ta jest rezultatem nieuchronnej zależności, jaką kraje te odczuwają 
w stosunku do komunikacyjnych wzorów północnoamerykańskich, czy też ludzie stają się 
wrażliwi na komunikację, tak jak stają się wrażliwi na piłkę nożną (w której to sytuacji 
należałoby powiedzieć, że intensywne praktykowanie masowej komunikacji towarzyszy 
teoretycznej wobec niej obojętności wyłącznie w obszarze baseballu).
Obsesja nie przeszkadza w tym, żeby formułować również bardzo słuszne problemy. Na 
przykład, w Ameryce Łacińskiej wszyscy zastanawiają się nieustannie (i pytają was o to w 
wywiadach, dyskusjach, na seminariach, na zakończenie akademickiego wykładu, który 
dotyczył na przykład chińskiej akupunktury), jak uda się nam wyselekcjonować informację z 
coraz większej obfitości komunikatów. Zachwycają się, kiedy odpowiadacie im takim oto 
przykładem: dawniej ktoś, kto musiał zająć się jakimś badaniem, szedł do biblioteki, 
znajdował dziesięć tytułów na dany temat i czytał; dzisiaj naciska klawisz swojego 
komputera, otrzymuje bibliografię złożoną z dziesięciu tysięcy tytułów, więc rezygnuje (albo, 
jeśli jest mądry, wyrzuca ją i wraca do biblioteki).
W ostatnich dniach trafiłem na wielu rozmówców poruszonych innym przykładem, który, 
jak myślę, może zainteresować też czytelników moich Zapisków. Na lotniskach kupuję 
zawsze czasopisma komputerowe, ponieważ są bogate w informacje i dobre do przeglądania 
w samolocie.
W lipcowym numerze „PC World” (podpisane przez Dana Millera) znalazłem 
osiemdziesiąt, powtarzam, osiemdziesiąt rad, jak pozbyć się wielkiej liczby operacji, które 
wasz program Windows 3.1 potrafi robić, ale które większości użytkowników nigdy się nie 
przydadzą, a zajmują ogromną przestrzeń pamięci, spowalniając pracę innych programów.
Niektóre instrukcje są łatwe do wykonania, inne wymagają wiele uwagi i pracy, a ryzykuje 
się przy tym spowodowanie nieodwracalnych szkód, ale jest też prawdą, że w końcu po 
skorzystaniu nawet z dwudziestu tylko wybranych wskazówek program stanie się dużo 
poręczniejszy. Spróbowałem. Odkryłem, że Windowsy nie tylko są zdolne wykonać operacje, 
o których nie miałem pojęcia i które nic mnie nie obchodzą, ale też że w swojej szczodrości 
ładują do naszekomputera nieskończoność instrukcji obecnych również w DOS–ie, można 
więc podjąć decyzję o zachowaniu tylko tych zawartych w directory wybranym przez wasz 
Autoexec.bat (zwracam się do ekspertów).
Historia ta wydaje mi się alegorycznie wyrazista. Wydajecie pieniądze, żeby kupić 
program naszpikowany informacjami, następnie wydajecie kolejne pieniądze na zakup 
czasopisma, które uczy, jak się owych informacji pozbyć (kolejne kwoty wydajecie po to, aby 
udało wam się wyrzucić co trzeba we właściwy sposób).
To wspaniałe — mieć tak dużo informacji do dyspozycji, ale potem należy nauczyć się je 
selekcjonować i nie dać się przytłoczyć. Najpierw trzeba nauczyć się korzystania z 
informacji, a następnie używania jej z umiarem. Chodzi bez wątpienia o jeden z problemów 
wychowawczych nadchodzącego stulecia. Sztuka dziesiątkowania stanie się jedną z dziedzin 
filozofii teoretycznej i moralnej.

lipiec 1994

UWIERZCIE MI, JEST KOMPUTER PROTESTANCKI I JEST KATOLICKI

Przyjaciele, Włosi, Rodacy. Domagam się, aby utworzono Komitet Zdrowia Publicznego, 
który podejmie się cenzurowania w prasie włoskiej (również przy pomocy drastycznych 
metod) dyskusji dotyczących następujących tematów (po każdym temacie do ocenzurowania 
następuje w nawiasie temat alternatywny, równie zbędny, gęsty jednak od rozwiązań 
polemicznych). Czy Joyce jest nudny (czy ma się erekcję przy lekturze Tomasza Manna)? 
Czy Heidegger jest odpowiedzialny za kryzys lewicy (czy Ariosto spowodował anulowanie 
Edyktu z Nantes)? Czy semiotyka redukuje różnicę między Waltem Disneyem a Dantem (czy 
De Agostini robi dobrze, odnotowując w tym samym atlasie Vimercate i Saharę)? Czy 
Włochy zbojkotowały fizykę kwantową (czy Francja knuje przeciw trybowi łączącemu)? Czy 
Mario Vargas Llosa jest politycznie upoważniony, żeby zajmować się kinem (czy Aldo 
Palazzeschi wymawiał w poniedziałki słowo „precipitevolissimevolmente”)?
Czy nowe technologie zabijają książkę i kino (czy sterowiec wyparł rower)? Czy 
inkwizycja postępowała w sposób zgodny z Konwencją Genewską (czy Ludwik XIV był 
przychylny penicylinie)? Czy komputer zabija natchnienie (czy długopis jest protestancki)? 
Czy opozycja dobrze robi, krytykując rząd (czy owce są baranami)? Czy Grupa 63 była dobra 
czy zła (czy deszcz niszczy zbiory)?
I dalej: czy Mojżesz był antysemitą; czy Leon Bloy kochał Calasso; czy Rousseau jest 
odpowiedzialny za bombę atomową; czy Homer akceptował inwestycje w Bot; czy Sacro 
Cuore jest monarchistyczne czy republikańskie. Dodałbym jeszcze prośbę, żeby nie 
zajmować się kwestią, czy Popper sprzyjał Freudowi, Marxowi i Mauriziowi Costanzowi. 
Poleciłbym raczej Einaudiemu, aby wznowił w wydaniu ekonomicznym (tegoż Poppera) 
Logikę odkrycia naukowego, a wszystkim (szczególnie politykom Drugiej Republiki) 
przeczytanie Conjectures and Refutations (w ekonomicznym wydaniu U Mulino), a w 
szczególności eseju zatytułowanego Przyczynek do racjonalnej teorii tradycji, w którym we 
wspaniały sposób mówi się o syndromie spisku.
Nieco wyżej zastanawiałem się, czy długopis jest protestancki. Przychodzi mi do głowy 
kwestia jeszcze bardziej płonna, do której jestem jednak przywiązany. Nie zastanawiano się 
nigdy wystarczająco nad nową walką religijną, która niepostrzeżenie zmienia współczesny 
świat. Jest to myśl stara, ale zauważyłem, że kiedy się nią dzielę, natychmiast zyskuję 
poklask.
Faktem jest, że świat dzieli się teraz na użytkowników komputera Macintosh oraz 
użytkowników komputerów przystosowanych do systemu operacyjnego MS–DOS. W moim 
najgłębszym przekonaniu Macintosh jest katolicki, a DOS protestancki. Więcej, Macintosh 
jest katolicko–kontrreformacyjny i odczuwa wpływ ratio studiorum jezuitów. Jest serdeczny, 
przyjacielski, pojednawczy; mówi wiernemu, jak powinien postępować, krok po kroku, aby 
dotrzeć — jeśli nie do królestwa niebieskiego — do momentu ostatecznego druku dokumentu. 
Jest katechistyczny — istota objawienia rozwiązana jest w zrozumiałych formułach i w 
okazałych obrazach. Wszyscy mają prawo do zbawienia.
DOS jest protestancki, a wręcz kalwiński. Przewiduje dowolną interpretację zapisów, 
wymaga osobistych i bolesnych decyzji, narzuca zawiłą hermeneutykę, uważa za oczywiste, 
że zbawienie nie jest w zasięgu wszystkich. Po uruchomienia systemu wymagana jest osobista 
interpretacja programu: z dala od barokowej świętującej społeczności użytkownik zamknięty 
jest w samotności własnej wewnętrznej pasji.
Ktoś zaoponuje, że po przejściu do Windowsów, świat DOS–u zbliżył się do 
kontrreformacyjnej tolerancji Macintosha. To prawda: Windowsy stanowią schizmę typu 
anglikańskiego, wielkie ceremonie w katedrze, jednak z możliwością natychmiastowego 
powrotu do DOS–u, aby zmodyfikować całą masę spraw w oparciu o dziwaczne decyzje —
ostatecznie można dopuścić do kapłaństwa również kobiety i gejów.
Naturalnie, katolicyzm i protestantyzm tych dwóch systemów nie mają nic wspólnego z 
kulturalnymi i religijnymi poglądami użytkowników. Pewnego dnia odkryłem, że surowy i 
wiecznie zatroskany Fortini używa Macintosha — rzecz nie do wiary. Należałoby się jednak 
zastanowić, czy na dłuższą metę użycie takiego a nie innego systemu nie doprowadzi też do 
głębokich przemian wewnętrznych. Czy naprawdę można używać DOS–u i kibicować 
Wandei? A poza tym: czy Celinę pisałby w Wordzie, Word Perfekcie czy w Wordstarze? Czy 
Kartezjusz programowałby w Pascalu?
A co powiedzieć o języku maszyny, który decyduje o przeznaczeniu obydwu systemów 
czy środowisk? Och, ten jest starotestamentowy, talmudyczny i kabalistyczny. Ajaj, jak 
zwykle lobby żydowskie…

wrzesień 1994

NEONAZIZM W INTERNECIE. ZALETY DOBRZE
POMYŚLANEGO PRZEGLĄDU

Jak już powiedziałem w innych Zapiskach, anarchiczna ilość informacji dostępnej w 
Internecie jest na pewno gwarancją pluralizmu, ale rodzi też bardzo poważny problem 
kryteriów selekcji. Poza przypadkami szczególnymi, kiedy żeglując, wiem, że mówi do mnie 
Luwr albo Pentagon, trafia się często na źródła, których ścisła kompetencja i wiarygodność 
nie są znane. Również dlatego, że pod wiele adresów, tworząc różne pętle, dociera się 
poprzez ośrodki uniwersyteckie, bez żadnej jednak gwarancji, że punkt docelowy 
kontrolowany jest przez punkt wyjścia.
Pewien amerykański przyjaciel pokazał mi z wielką dumą wykaz dwustu homepages, 
gdzie jego ostatnia powieść polecana jest jako jedno z ulubionych dzieł gospodarza. Jednak 
to, że chodzi o wiele przypadków, nie mówi mu statystycznie więcej, niż mógł mu 
powiedzieć jego wydawca, to znaczy że jego książka jest bestsellerem — a co za tym idzie, 
prawdopodobnie spodobała się wielu czytelnikom. Ale ilu spośród tych dwustu jest 
wariatami, i to wariatami do tego stopnia, że powinien on boleć nad tym, iż jest ulubionym 
autorem głupców?
Przy pewnych tematach ekspert jest oczywiście zdolny natychmiast zrozumieć, czy 
mówiący jest osobą poważną czy nie, ale przy wszystkich innych ten sam ekspert jest tak 
samo głupi, jak pozostali użytkownicy sieci. Dlatego —również w tych Zapiskach — 
życzyliśmy sobie, żeby powstały jak najszybciej ośrodki gwarancyjne, dostarczające recenzji 
wyspecjalizowanemu pismu.
Inny przykład. Ktoś, kto ma kupić nowy samochód, jeśli ogląda reklamy, odkrywa, że 
wszystkie samochody są równie wspaniałe. Ale jeśli jest ostrożny, kupi specjalistyczny 
magazyn dotyczący czterech kółek, w którym wyjaśnią mu, że taki to a taki pojazd spala 
dużo, że pojazd A jest równie szybki jak pojazd B, ale waży sto kilogramów więcej, z czego 
można wywnioskować, że na te sto kilo składają się stalowe sztaby, które zapewniają większe 
bezpieczeństwo.
Naturalnie kryteria oceny samochodu są w dużej mierze obiektywne (przynajmniej jeśli 
chodzi o szybkość, ciężar, zryw i przyspieszenie), podczas gdy określenie, że dany adres jest 
wiarygodny, zawiera w sobie ocenę „ideologiczną”. Poza tym jeśli ktoś chce upewnić się co 
do samochodu, szuka czasopisma poświęconego motoryzacji, ale jeśli chce mieć pewność co 
do jedzenia z puszki, będzie musiał poszukać pisma poświęconego żywieniu. Natomiast kto 
wchodzi do Internetu, chciałby — albo powinien — mieć gwarancję co do wszystkiego: od 
filozofii po fizykę, od seksu po religię, i tu sprawa się komplikuje. Można co najwyżej mieć 
nadzieję, że jakieś czasopismo filozoficzne dokona kiedyś rozróżnienia między 
wiarygodnymi i niewiarygodnymi sitami filozoficznymi, a jakieś pismo zajmujące się fizyką 
atomową uczyni to samo dla swojej dziedziny. Jednak żeglarz amator wciąż narażony byłby 
na ryzyko.
Coś jednak można zrobić dla tematów najbardziej „gorących”. Zauważam z satysfakcją, że 
niektóre czasopisma poświęcone sieci nie ograniczają się do sygnalizowania adresów, ale 
analizują je i oceniają. Wymienię tu tylko znakomity serwis opublikowany w styczniowym 
numerze „Internet Net Magazine” (który jest czymś innym niż równie zresztą interesujący 
„Internet News”). Materiał, podpisany przez Michaela McCormacka i Crawforda Kiliana, 
zawiera szczegółową analizę wszystkich adresów dotyczących dokumentacji i propagandy 
neonazistowskiej, rewizjonistycznej i antysemickiej. Nie ogranicza się do podania adresów, 
ale objaśnia specjalizację i ideologiczną tendencję każdego z nich.
Wszystko to jest bardzo użyteczne, bo jeśli natykając się na „Thule Netz”, mógłbym już 
mieć pojęcie, co tam znajdę (i w istocie mówi się tam o Hitlerze, o muzyce skinheadów oraz o 
cywilizacyjnej misji Serbów w Bośni), to byłoby trudniej zrozumieć od razu, kto mówi, 
określając się jako „Digital Freedom” (a jest to ktoś, kto pozwala sobie na klawiszową 
swobodę rozpowszechniania dzieł negacjonistycznych, podających w wątpliwość holocaust).
Równie interesujące jest wiedzieć, że „nizkor/almanac.bc.ca”, gdzie przy pierwszej 
inspekcji moglibyście znaleźć obfitość materiału neonazistowskiego, jest w rzeczywistości 
adresem poświęconym dokumentacji dotyczącej zagrożenia grupami neonazistowskimi 
(jednak jest tak znakomicie udokumentowany, że — jak się zdaje — wiele grup ultra uznaje 
go za dobre źródło informacji).
Przegląd jest użyteczny również dlatego, że wyodrębnia adresy rasistowskie, które 
przedstawiają się pod hasłem ,ja rasista?” — oczywiście najbardziej podstępne dla nie 
obeznanego użytkownika — oraz dokumentuje stopień przenikania grup ultra do sieci. 
Czytając krytyczny przegląd tego rodzaju, ciekawy żeglarz wie, co znajdzie, lepiej rozumie, 
kto mówi i skąd, a potem podejmuje dorosłą i odpowiedzialną decyzję.

luty 1996

DLACZEGO POETA MIAŁBY PRÓŻNOWAĆ?
JAK BRONIĆ SPOŁECZEŃSTWO PRZED ZŁYMI ARTYSTAMI

W artykule na łamach „La Repubblica” z 28 kwietnia wyraziłem wiele zastrzeżeń wobec 
ministerstwa kultury, ponieważ obawiałem się, że pojmowane jest ono jako instytucja, która 
miałaby rozwijać i stymulować twórczość. Powiedziałem, że jeśli już, to tego rodzaju 
ministerstwo powinno zajmować się ochroną oraz przyrostem istniejących dóbr kultury, 
nakreślaniem ogólnych linii rozwoju polityki kulturalnej, siecią telewizji publicznej, 
propagowaniem kultury włoskiej za granicą oraz tymi wszystkimi młodymi ludźmi, którzy 
wybiorą służbę obywatelską i będą mogli zostać zatrudnieni, aby zachować otwarte muzea i 
biblioteki, chronić lub odkrywać nieznane oraz ginące dobra (wśród nich tradycje 
rzemieślnicze i ludowe).
Z mojego artykułu (ze względu na brak miejsca) wypadły pod koniec trzy linijki, gdzie 
mówiłem, że — przy spełnieniu tych warunków — ministrowi obdarzonemu wyobraźnią 
można by nawet zlecić, aby wymyślił (znajdując sponsorów i nie wydając pieniędzy 
publicznych) włoski Beaubourg albo Museum of Modern Art. Przypominałem, że miałoby to 
być, jeśli już, szczęśliwe dopełnienie, a nie główny nurt jego działalności, ponieważ ostatnią 
rzeczą, jaką powinno się zajmować ministerstwo kultury, jest kultura twórcza, ta, którą się 
odnawia dzień po dniu — powinna ona bowiem być anarchiczna, podlegająca prawu walki o 
byt, gdzie ratuje się najlepszy, a nie najsilniej protegowany.
Przypominałem polemicznie, że Montale, Solmi i Sereni nie zwracali się nigdy do 
państwa, żeby wspierało ich poetyckie próżniactwo, ale znaleźli sobie pracę w gazecie, w 
banku albo wydawnictwie, udowadniając, że można być wielkim poetą, pisząc w wolnych 
godzinach.
W trakcie dyskusji, która potem rozgorzała, niektórzy oświadczyli, że są wprost przerażeni 
protekcjonistycznym zarządzaniem skłonnym rozdawać pieniądze całej rzeszy 
przeciętniaków, z kolei wielu innych wyraziło irytację wobec stanowiska, które mogłoby 
zostać brutalnie streszczone jako: „prawdziwy artysta umie utrzymać się sam, a jeśli wybiera 
głód, jest to jego odpowiedzialny wybór”. Jakiś pan napisał do gazety, pytając, czy nie 
stałoby się lepiej, gdyby Montalemu, Solmiemu i Sereniemu dana została — przez ojcowskie 
i opiekuńcze państwo — możliwość tworzenia bez konieczności poddawania się rutynie 
pracy.
To wstrząsające — zobaczyć, jak wizja artysty mieszcząca się między kinową, legendarną 
i fałszywie idealistyczną mogła przywołać pewne stereotypy. Zresztą mogą one dotyczyć 
pisarza, nie zaś architekta, rzeźbiarza czy muzyka: wydaje się naturalne, że architekt, 
owszem, wymyśla projekty, ale zarabia też na życie na placu budowy; że malarz i rzeźbiarz 
muszą, oczywiście, poświęcać cały dzień na pracę manualną, ale właśnie dlatego otwierają 
pracownię, żyją ze sprzedaży obrazów i pomagają sobie, ilustrując książki, jak to czynił 
Durer. Że muzyk, poza komponowaniem, prowadzi orkiestrę lub uczy w konserwatorium. 
Natomiast myśl, że poeta musi sobie pomagać, pisząc do gazet lub ucząc, napawa wstrętem.
Rzecz jasna, nigdy się nie zastanawialiśmy, czy Wergiliusz, którego utrzymaniem 
zajmowali się kolejni mecenasi, rzeczywiście uniknął rutyny codzienności. Ale wyobraźcie 
sobie, co to znaczyło iść na dwór i szpiegować ludzi pana? Ależ byłby dużo swobodniejszy, 
gdyby poszedł do biura import—eksport, jak Fenoglio. A myślicie, że Leopardi, tylko dlatego 
że miał majątek, spędzał dni, licząc margerytki za płotem? Nie, pracował jak galernik 
(wystarczy porównać nieliczne strony jego pieśni z obszernością Zibaldone), zajmując się 
analizami i tłumacząc z greki. Dopiero potem spacerował po samotnym wzgórzu.
Mówi się, że aby móc napisać Ulissesa lub Finnegans Wake, Joyce musiał poświęcić temu 
cały swój czas. Być może, tymczasem jednak dopóki mógł, uczył i pisał artykuły, potem zaś 
— kiedy podupadł na zdrowiu — znalazł przyjaciół, którzy — zachwyceni jego pracą— 
utrzymywali go. Nikt nie mówi, że nie powinno być fundacji, stypendiów, pomocy 
wydawniczej dla pisarzy; ja mówiłem tylko, że decyzje tego typu nie powinny pozostawać w 
kompetencji rządów. Bo, święte nieba, Stehdhal napisał masę subtelnych rzeczy, a przecież 
pracował jako urzędnik, importer przypraw, intendent wojskowy, audytor w Radzie Państwa 
oraz inspektor ruchomości i gmachów Korony.
Ale gdyby pojawił się nowy Proust, bez dóbr rodzinnych, to czy ministerstwo kultury nie 
powinno mu zapłacić przynajmniej za szampana, jakiś pobyt w hotelu, frak, żeby mógł się 
pokazać w towarzystwie, i za drzewo korkowe do wytapetowania pokoju? Nie, proszę pana, o 
tym pomyśli księżna Guermantes, a nie podatnik (który nieuchronnie musiałby też opłacić 
setkę marnych proustaczków). A jeśli w ten sposób ryzykujemy, że stracimy nowe W 
poszukiwaniu! Spokojnie, jedno już jest.

maj 1996

INTELEKTUALISTO, DLACZEGO CHCESZ BYĆ
KWIATEM W BUTONIERCE?

Teraz, kiedy listy są już zamknięte, interesujący będzie powrót do polemiki (gorętszej w 
tym niż w innych okresach przedwyborczych) dotyczącej tego, czy z ramienia różnych partii 
powinni kandydować intelektualiści. Przede wszystkim: jacy intelektualiści? Jeśli 
intelektualistą jest ktoś, kto pracuje umysłem, słowem mówionym i pisanym, to zawód 
intelektualny wykonuje też minister albo dyrektor banku. Zazwyczaj jednak mamy na myśli 
kogoś, kto zawodowo pisze, maluje, gra, reżyseruje, prowadzi badania naukowe lub uczy. 
Ale, jeśli tak jest, zapytamy: dlaczegóż mieliby oni poświęcić się polityce?
Nie chodzi o to, czy powinni interesować się polityką: robią to, nawet jeśli o niej nie 
myślą, choć muszą myśleć często, ponieważ problemem politycznym jest także opracowanie 
życiorysu naukowego, popieranie kina europejskiego czy też zbliżenie się o krok do zimnej 
fuzji.
Należy zadać raczej pytanie: dlaczego intelektualista miałby zdecydować się na zmianę 
profesji i wykonywanie pracy polityka, która — jeśli wykonywana dobrze — jest pracą na 
pełny etat? W wymiarze indywidualnym to oczywiste, że każdy — poeta czy sędzia — ma 
prawo postanowić, iż pragnie zmienić zawód. Jednak my tutaj zastanawiamy się, dlaczego 
pytanie to skierowane jest do całej kategorii, tak jakby obowiązkiem jej właśnie była zmiana 
zawodu. Jeśli intelektualista wykonuje źle zawód intelektualisty, nie wiadomo czemu 
mielibyśmy chcieć, aby rządził lub ustanawiał prawa — istnieje przecież ryzyko, że również 
to robiłby źle; jeśli zaś wykonuje go dobrze, nie wiadomo dlaczego społeczeństwo miałoby 
się pozbawić jego wkładu w dziedzinę, w której robi coś pożytecznego, i odesłać go, żeby 
robił coś, czego robić nie potrafi.
Jeśli mamy dobrego nauczyciela, utalentowanego krytyka sztuki czy zdolnego naukowca, 
dlaczego pozbywać się go, żeby zasilił szeregi pionków? Benedetto Croce zrobił więcej dla 
polityki, nie zajmując się nią przez dwadzieścia lat, niż wtedy, kiedy dał się wciągnąć w 
działania rządowe.
Taką mniej więcej myśl wyraził bardzo dobrze Gianni Vattimo na łamach „La Stampa” (z 
soboty 19 lutego), odpowiadając na wywiad Adomata, w którym Vattimo dopatrywał Się (ja 
nie, ponieważ nie czytałem wywiadu) oskarżenia o tchórzostwo, lenistwo i brak 
zaangażowania. Nie mówię, żeby wracać do lamentów nad zdradą klerków (którzy, 
chciałbym przypomnieć, dla Juliena Bendy’ego zdradzali, uprawiając politykę, a nie 
pozostając z boku) albo do polemiki Vittoriniego skierowanej przeciwko organicznym 
intelektualistom, którzy, grając na piszczałkach, wzywają do rewolucji. Ale jeśli 
intelektualista ma jakiś obowiązek, to polega on na dawaniu codziennego świadectwa poprzez 
krytykę — zwłaszcza własnych stronników. Jeśli potem czuje, że powinien wprowadzić 
swoje idee w życie, jak to uczynił Adornato, według mnie postępuje słusznie. Ale nie dlatego, 
że Adornato jest odważniejszy od innych, tylko dlatego, że postępuje zgodnie z własnym 
powołaniem. Sebastiano Vassalli w „La Repubblica” z 20 lutego mówił o nieprzynależności 
naszej klasy intelektualnej do Włoch i ich problemów. Nie zgadzam się. Każdy na swój 
sposób, Moravia, Sciascia czy Pasolini (a nawet Calvino, kiedy przebywał w Paryżu), zabierał 
głos w sprawach kraju. Nawet ten nieszczęsny slogan „Ani z Państwem, ani z Czerwonymi 
Brygadami” był zajęciem politycznego stanowiska. Vassalli twierdzi, że z dala od polityki 
trzymała się również awangarda Grupy 63. Nie powiedziałbym. Nie chodzi o przypomnienie 
(co czyni Vassalli) jedynie Sanguinetiego, czy samego Arbasino, który odbył służbę w 
parlamencie, bo zapominamy tu, że również Balestrini parał się polityką (i to wręcz za 
bardzo), że Porta zajmował często pełne pasji stanowisko w sprawach politycznych — bez 
wchodzenia jednak w szeregi jakiejkolwiek partii. Pojmując zaś politykę w szerokim tego 
słowa znaczeniu, chcecie mi powiedzieć, że Guglielmi, odciskając silne piętno na swoich 
programach telewizyjnych, nie miał i nie ma politycznego znaczenia w naszym kraju? Mogę 
się zgadzać lub nie z jego wyborami, ale uważam, że marnowałby się w ławach Montecitorio, 
głosując w sprawie ochrony narodowego rynku win.
A więc pytanie powinno być raczej następujące: skąd wzięła się cała ta troska, żeby 
intelektualiści zajęli się zawodem (poważnym i znaczącym) parlamentarzysty? Dlaczego po 
odejściu Wielkiej Starszyzny nie ma nowych charyzmatycznych postaci, intelektualista zaś, 
dobrze czy źle —jako że przedstawia publicznie swoje idee, swoje dzieła, a czasem swoją 
twarz — jak się przypuszcza, jednak tę charyzmę posiada? Ale jeśli problem jest właśnie taki, 
to jest to problem wymiany klasy politycznej z jednej strony, a z drugiej — kwestia złego 
nawyku wyborcy, który uważa, że powinien głosować na twarz albo na obietnicę widowiska, 
a nie na program i poważne zaangażowanie.
Obowiązkiem intelektualistów jest żądanie (i być może przyczynienie się do powstania) 
wymiennej klasy politycznej, a nie odgrywanie roli kwiatu w butonierce, tylko dlatego, że 
została pusta dziurka.

marzec 1994

SZKIC NA TEMAT UPADKU OBYCZAJÓW
ORAZ ZANIKANIA POCZUCIA GRZECHU

Jak się już niejednokrotnie zdarzało, w dzisiejszych Zapiskach mam ochotę zastanowić się 
nad przypadkiem nie dotyczącym ściśle problemów aktualnych. Zdjęcia lady Diany walczącej 
na poduszki oraz w staniku dosiadającej swojego kochanka były fałszywe. To, że angielska 
popołudniówka zabawia się takimi sensacyjkami, wydaje mi się normalne; jest również na 
porządku dziennym, że aby za wszelką cenę złapać sensację, nie zwraca się uwagi na 
szczegóły i można paść ofiarą oszustów; a to, że czytelnicy brytyjscy mają kota na punkcie 
plotek dotyczących rodziny królewskiej, jest zjawiskiem prastarym i wręcz fizjologicznym. 
To normalne, że plotka (która zrodziła się, jak mniemam, wraz z neandertalczykiem), aby 
mogła zakwitnąć, musi żywić się pikantnymi szczegółami: wiedzieć, że A cudzołoży z B, jest 
naturalnie niewystarczające, lepiej jest, jeśli można dopowiedzieć, że chłoszczą się batem — 
ona w wysokich butach na obcasie, on w lamparciej skórze. Zaś gdyby A był premierem, a B 
arcybiskupem, to już nie byłaby plotka, ale wiadomość.
Odnoszę jednak niepokojące wrażenie, że stoję w obliczu nieodwracalnego upadku 
obyczajów. „Sun” opowiedział swoim czytelnikom, a ci przeczytali i śliniąc się, obejrzeli, że 
lady Diana obrzucała się Jaśkami ze swoim pięknym oficerem. Pokazywano ich w bieliźnie, i 
on dosiadał ją, albo odwrotnie, ale nie w obleśnie metaforycznym sensie, tylko w dosłownym, 
hippicznym znaczeniu tego wyrażenia.
Chce się rwać włosy z głowy. Bo gdzież się podziało poczucie grzechu, upodobanie do 
owego doprawionego okrucieństwem erotycznego wyrafinowania, które uczyniło dręcząco 
ponętnym słowo boskiego Markiza — bez zagłębiania się jednak w sadomasochizm; gdzież 
wyuzdanie rozkosznisiów jeszcze z początku wieku, którzy pili szampana z bucika baletnicy 
albo szampanem zraszali jej piersi (nagie!), aby móc go potem spijać po kropelce? Gdzież są 
niepokojący hermafrodyci, upadłe dziewice, belles dames sam merci, allumeuses, damy z 
wagonów sypialnych, ciało, śmierć i diabeł?
Upadek obyczajów nie polega na tym, że Diana i kochanek u szczytu ekstazy mieliby się 
zachować jak rozgorączkowani ministranci, którzy wysączyli właśnie wino mszalne w 
zakrystii, a więc robiąc coś, co nie zgorszyłoby nawet świętego Ludwika Gonzagi, ale na tym, 
że dwa miliony angielskich czytelników płaci za to, by im te historie opowiedziano.
Teraz pytam normalnego czytelnika i czytelniczkę, którzy przekroczyli fatalny próg 
cudzołóstwa: jeśli nawiązaliście już czułą przyjaźń z kochankiem godnym tego miana, czy w 
kulminacyjnym momencie namiętnych uniesień pokazujecie sobie znienacka figę albo 
zakrywacie oczy, żeby pobawić się w ciuciubabkę? A czy walk na jaśki nie odbywaliście w 
odpowiednim czasie, w chwili czystej wesołości, z waszymi dziećmi albo w internacie, na 
kempingu, w schronisku młodzieżowym czy podczas ćwiczeń psychoterapeutycznych? Czy 
bralibyście sobie kochanka, żeby pograć w marynarza, bierki, tombolę, scrabble, albo żeby 
gdzieś na boku razem (razem!) rozbierać i ubierać Barbie?
Czy bierzecie sobie kochankę (królewską!) i oglądacie ją w staniku? Ależ tego nie 
uczyniłby nawet tercjarz od franciszkanów! Czy warto plotkować, żeby usłyszeć, iż taki to a 
taki zabrał swoją kochankę do chaty i oglądał ją w kostiumie kąpielowym, kiedy mógł zrobić 
to samo na publicznym basenie?
Ktoś powie: ale plotka polega właśnie na tym, żeby dowiedzieć się, iż między tą parą (o 
której miłostkach opowiadano wręcz za dużo) nie dochodziło w końcu do zbliżenia, tylko 
stawali naprzeciw siebie w sportowej pozie — być może dlatego, że w dzieciństwie zabrakło 
im właśnie fruwającego pierza i koników na biegunach, i po wielu przeciwnościach losu 
zrealizowali wreszcie swoje najskrytsze dziecięce marzenie, które kryje się w sercu każdego 
grzesznika. Tak, hipoteza ta wydaje się najbardziej rozsądna, ale w takim razie dlaczego nie 
zrobić tak jak dobrzy Włosi i nie kupić magazynu rodzinnego, w którym pokazują, jak Prodi 
na wybrzeżu Adriatyku ochlapuje wodą panią Flavię?
Nie, nie, ci angielscy czytelnicy kupowali „Sun”, widzieli tych dwoje, jak harcują niczym 
rycerze króla Artura, i wpadali w sidła satyriasis. Naród, którego dobry król Henryk VIII 
zmieniał żonę co sezon i do praktyk rozwodowych zatrudniał kata; którego Bard kochał 
Czarną Damę, a był to być może Czarny Chłopiec; gdzie opowiedziana została Kariera 
libertyna, wywołując u Francuzów modę na vice anglais; naród, który sławił amatorów 
opium, który kochał hermafrodytę Orlanda, który widział leśniczego kotłującego się 
nieprzyzwoicie z Lady, który jako wzór kultury wybrał dzielnicę transgresji Bloomsbury, 
którego następca tronu (przynajmniej on) znajduje śmiałe metafory ginekologiczne w swoich 
wyznaniach miłosnych — teraz podnieca się z powodu dwóch jaśków przetrzepanych w 
nieodpowiednim miejscu? To jest upadek Imperium.

październik 1996

CZY TAK BARDZO RÓŻNIMY SIĘ OD MARCO POLO?
ZOBACZYĆ, PRZYJRZEĆ SIĘ, A POTEM OPOWIEDZIEĆ

Czytam w gazetach, że w Londynie odbyła się kolejna dyskusja nad książką Frances Wood 
(Did Marco Polo Go to China?, opublikowaną około roku temu), według której Wenecjanin 
miał wcale nie pojechać do Chin, a tylko oprzeć swoje fantazje na opowieściach z drugiej 
ręki. W świetle moich średniowiecznych obserwacji wcale bym się nie zdziwił, gdyby Marco 
Polo naprawdę nie dotarł do Chin, ponieważ książki o fantastycznych podróżach 
(przedstawianych jako autentyczne) były w jego epoce bardzo rozpowszechnione. Znaczenie 
tradycji było takie, iż nie zauważano różnicy między stwierdzeniem, że ktoś słyszał o 
istnieniu jednorożca, a tym, że widział go na własne oczy. Ludzie średniowiecza zachowywali 
się jak niektórzy dzisiejsi dziennikarze, którzy przytaczają czyjeś wypowiedzi, a kiedy ktoś 
protestuje, że nie udzielił im żadnego wywiadu, odpowiadają niewinnie, że przeczytali tę 
odpowiedź w innej gazecie — uznali zatem, że są upoważnieni, aby przytoczyć jako 
prawdziwe to, co zostało przytoczone jako prawdziwe przez kogoś innego.
Nie uważam jednak za zaskakujące, że Polo nie wspomina o niektórych rzeczach, które 
podróżnik powinien był zobaczyć w Chinach, takich jak Wielki Mur, czy zjawiskach takich 
jak zwyczaj bandażowania kobietom stóp, sztuka druku czy picie herbaty. Marco mówi 
wręcz, że Wielki Chan ma oblicze „białe i szkarłatne niczym róża”, zaś Japończycy mają 
białą skórę. Jak to, czyżby nie zauważył, że jedni i drudzy są żółci? Prawda jest taka, że 
Chińczycy i Japończycy (choć koloryt mają z reguły odmienny niż średnia europejska) nie 
mają skóry żółtej, co my uznaliśmy już za oczywistość — nie możemy też wykluczyć, że 
Wielki Chan używał kosmetyków. Ale, przede wszystkim, powiedzenie w tamtych czasach o 
kimś, że ma biało—szkarłatne oblicze, oznaczało, że ma piękny i kwitnący wygląd. Guido 
Guinizel—li, chwaląc urodę kobiety, mówi o „śnieżnym obliczu barwionym szkarłatem”, co 
przywodzi na myśl ostatni akt Traviaty. Poeta zaś używa po prostu dwóch stereotypów, które 
w jego epoce uznawane były za typowe atrybuty urody.
Marco Polo rozglądał się dokoła i widział to, co spodziewał się zobaczyć: w czasie 
podróży widzi zapewne azjatyckie nosorożce z jednym rogiem, i pod wpływem tradycji mówi 
o jednorożcach. Wie jednak, że jednorożce są białe i powabne i musi przyznać, iż te jego mają 
róg czarny, sierść bawołu, słoniowate nogi i łeb dzika. Jednak „widzi” jednorożce.
Czy to jest możliwe — pojechać do Chin i nie zobaczyć Wielkiego Muru? Jak najbardziej, 
a Arthur Waldron (Wielki mur) opowiada, że nić była to nigdy ogromna i ciągła budowla, o 
której mówi mit, historycznie wyolbrzymiony z powodów ideologicznych. Matteo Ricci 
wspomina o nim zaledwie raz i niemal mimochodem, twierdząc, że jest krótszy od Autostrady 
Słońca. Czy to było możliwe — nie zauważyć, że Chińczycy uprawiają sztukę druku? Jak 
najbardziej — w przypadku słabo wykształconego kupca, który widząc arkusze z dziwnymi 
ideogramami, nie zastanawia się nawet, jak zostały wykonane. Marsjanin, który przybyłby do 
nas kilka lat temu, może by i zauważył, że piszemy i czytamy, siedząc przed komputerem, ale 
gdyby wrócił dzisiaj, nie zdałby sobie sprawy, widząc nas przed tym samym komputerem, że 
teraz łączymy się poprzez Internet z połową świata. A przecież chodziłoby o nowość równie 
ważną jak druk.
Sherlock Holmes widział to samo, co jego konkurent z londyńskiej policji, Lestrade, ale 
patrzył w inny sposób. Lestrade czyta napis „Rache”, a ponieważ włożono mu do głowy, że w 
każdym śledztwie trzeba szukać kobiety, interpretuje go jako „Rachel”. Holmes natomiast 
postanawia odczytać go jako niemieckie słowo „zemsta”. Ale żeby do tego dojść, trzeba choć 
trochę znać niemiecki.
Marco nie widzi, że kobiety bandażują sobie stopy? A jeśli nie miał intymnych stosunków 
z płcią przeciwną, albo miał je ukradkowo, po ciemku, jak jego rodzice w Wenecji? 
Spróbujcie zapytać księdza, co zmieniło się w intymnej modzie kobiecej od czasów, kiedy był 
dzieckiem, do dziś. Można mniemać, że nie zauważył nic. Marco nie wspomniał o herbacie? 
Zapytajcie abstynenta, jaka jest różnica między brązowym płynem, który pija typowy 
Francuz, a tym, który pija równie typowy Szkot. Może myśli, że obydwaj piją, jak on, coca–
colę.
Istnieje różnica między widzeniem tego, co widzą wszyscy, a podjęciem decyzji, że 
czemuś z pola naszego widzenia warto przyjrzeć się bliżej. I w zależności od nastawienia, z 
jakim coś obserwujemy, potem o tym czymś opowiemy (albo nawet nie napomkniemy).
Lektura Marco Polo jest ważna, ponieważ uczy nas sposobu, w jaki powinniśmy umieć 
ocenić ankietę dziennikarską albo zeznanie w sądzie. Kto podaje fakty, interpretuje, a my 
powinniśmy umieć interpretować jego interpretację.

marzec 1996

BESTSELLER, JEDNO SŁOWO. JAK PISZE SIĘ POCZYTNĄ KSIĄŻKĘ

W różnych wydawnictwach dotyczących spraw książki spotykamy się często z pojęciem 
„bestseller”. Przypominając, że termin ten zrodził się w Ameryce dla określenia każdego 
artykułu handlowego, który dobrze się sprzedaje — a więc że stosuje się również do 
poczytnych książek — uważam jednak, że w dziedzinie literackiej niesie on z sobą dwie 
niedogodności. Przede wszystkim jest to kategoria handlowa, która nic jeszcze nie mówi o 
wartości danej książki: są na pewno bestsellerami (w tym sensie, że co roku sprzedają się w 
wielu egzemplarzach) Biblia i Pinokio, przez długi czas były nimi książki Caroliny 
Invernizio, a przecież chodzi o dzieła (zgodzimy się) bardzo się między sobą różniące. Poza 
tym termin „bestseller” kryje w sobie przynajmniej trzy różne zjawiska.
Po pierwsze te, które nazwałbym „best–sold”, to znaczy książki, które przez pewien czas 
cieszyły się niezwykłą popularnością, jak Królowie przeklęci, czy Chata wuja Toma. 
Następnie są książki „wiecznie młode”, czyli te, które wciąż się sprzedają, od wieków lub 
dziesięcioleci, jak właśnie Biblia, ale też Narzeczem Manzoniego, a z pozycji współczesnych 
Mały książę albo Siddharta. To, że jedne książki pojawiają się na listach, a inne nie, wynika 
stąd, że prawdziwa książka wiecznie młoda nie sprzedaje się w dziesięciu czy stu 
egzemplarzach dziennie w śródmiejskich księgarniach, ale w jednym egzemplarzu dziennie w 
dowolnej księgarni albo innym miejscu, co zatem umyka uwagi.
Potem są te, które nazwałbym „best–selling” — książki odnoszące głośny sukces w 
momencie publikacji. Nie jest jednak powiedziane, że sukces ten będzie trwał lata. Ponieważ 
jednak sprzedają się wystarczająco dobrze, aby zaostrzyć apetyt autorów, wydawców i 
księgarzy, rodzą się z nich „best–to–sell”, to znaczy książki powstałe specjalnie po to, by je 
sprzedać. Są to zazwyczaj powieści pisane według stałego przepisu — trochę seksu, trochę 
pieniędzy, trochę życia w wyższych sferach; albo też dobrze opisana erekcja w każdym 
rozdziale; może to również być dobrze skalkulowana mieszanka okropności i śmierci. I tak 
dalej. Zawsze istniały, i tak się zdarzyło, że przetrwały, ponieważ, choć napisane dla 
pieniędzy, miały przymioty, powiedziałbym, mitologiczne — klasycznym przykładem są 
powieści Dumasa. W każdym razie właśnie istnienie „best–to–sell” obciążyło słowo 
„bestseller” cyniczną konotacją.
Zapomnieliśmy, że Dante, Ariosto, Tasso odnieśli ogromny sukces, Manzoni zaś doszedł 
do tego, że drukował w zeszytach drugie wydanie swej powieści ze specjalnie wykonanymi 
ilustracjami, właśnie po to, aby zareagować na zalew wydań pirackich. On nie miał z tego nic, 
ale jego książka była niewątpliwym bestsellerem. Poza tym pragnął, aby była wartościowa (i 
wiemy, ile nad tym pracował), ale jednocześnie czytana przez wielu ludzi. A na ten temat 
przeczytajcie sobie porywające opracowanie Manzoni oraz droga powieści Giovanniego 
Macchia, wydaną właśnie przez Adelphi. Ale w istocie poza kilkoma historycznymi 
epizodami awangardowej prowokacji nie było nigdy poważnego autora, który próbując 
napisać książkę, nie miałby jednocześnie nadziei, że będzie dobra i znajdzie wielu 
czytelników. Próba napisania dobrej książki jest zatem czymś innym od napisania „best–to–
sell” z erekcją w każdym rozdziale.
Wydawnictwo ii Saggiatore opublikowało właśnie Targ literacki Gian Carlo Ferrettiego 
(część pierwsza znana już w 1979 r., druga dotąd nie wydawana). Ferretti jako pierwszy 
zainteresował się niektórymi zjawiskami, które sprawiły, że mówiono o „jakościowych 
bestsellerach” (przykład: ostatni Calvino), jednak w zakłopotanie wprawia to, że w kategorii 
tej chodzi o osiągające sukces dzieła, które bynajmniej nie stosują chwytów, jakie z definicji 
powinny podobać się czytelnikowi. W nowej części swojego szkicu Ferretti mówi o dziełach, 
które umożliwiają zróżnicowane poziomy lektury. Odnajduję analogiczną formułę w eseju 
napisanym dwa lata temu przez dwoje badaczy kanadyjskich (Julie Bettinoti i Paula Bletona): 
„teksty noszące w sobie skalarny model lektury”.
Mówilibyśmy więc o książkach, które naiwnemu czytelnikowi umożliwiają lekturę na 
pierwszym poziomie, natomiast czytelnikom bardziej wykształconym i przenikliwym lekturę 
„drążącą” lub piętrową. Powiedzmy, „księgi zikkurat”. Formuła wydaje mi się sugestywna. 
Chyba że przywodzi na myśl inną: naszych biblijnych hermeneutów średniowiecznych albo 
hermeneutykę żydowską, gdzie każdy tekst poza znaczeniem dosłownym ma też inne, które 
należy stopniowo odkrywać. W takim sensie jest możliwe, że w ostatnich czasach napisane 
zostały książki oparte na wzorcu skalarnym (który funkcjonuje zarówno przy fantastyce 
naukowej — myślimy tu o Gibsonie, jak i przy literaturze eksperymentalnej — i tu myślimy o 
Pynchonie). Ale byłyby to wtedy dzieła wynoszące na poziom samoświadomości 
metanarracyjnej możliwość, którą wszystkie książki wiecznie młode, być może bezwiednie, 
zrealizowały. Żeby nie wspomnieć o kimś takim jak Dante, który o tym świetnie wiedział i 
który rozgłaszał, że tak właśnie chce być odczytany.

czerwiec 1994

A JEŚLI TAK W PRZYSZŁOŚCI KTOŚ
BĘDZIEMÓGŁBYBY PODRÓŻOWAĆ W PRZESZŁOŚĆ…

Wiele osób przeczytało pewnie w zeszłym tygodniu zapowiedź uczonych, że możliwe 
będzie podróżowanie w czasie. Przynajmniej z teoretycznego punktu widzenia, choć na 
przeszkodzie stoją pewne trudności techniczne, prawdopodobnie nie do pokonania. Z powodu 
braku koniecznej wiedzy nie zamierzam się wypowiadać na temat tych rewelacji. Z drugiej 
strony, choć dyletant, nie byłem nimi szczególnie zaskoczony, bo pamiętam, że na przykład 
Hans Reichenbach już od 1956 r. w swojej przepięknej książce The Direction of Time 
poświęcił wiele uwagi badaniom wykazującym, iż na poziomie subatomowym wskazówka 
czasu może zmienić kierunek. Oczywiście to, iż niektóre cząsteczki mogą podróżować wstecz 
i do przodu w czasie, nie doprowadza nas do przekonania, że my również możemy czynić 
podobnie, jednak — w sumie — pozwala nam dostrzegać pewne możliwości.
Stawka w tej grze jest jasna: podróżowanie jest ciekawe nie tyle w przód, po to, żeby 
zobaczyć, jaki będzie rok trzytysięczny (ryzykując, że Ziemia będzie w fatalnym stanie, patrz 
H. G. Wells), ile wstecz, i to nie z powodu niewątpliwego uroku przeszłości, ale ponieważ 
podróż wstecz pozwala na złudzenie, że można opóźnić śmierć. Rozwiązania mogą być 
jednakże dwa. Podróżując wstecz, pozostaję wciąż tym samym człowiekiem, zabierając ze 
sobą swój aktualny wiek, i w takim przypadku, również będąc w przeszłości, podróżuję w 
przód, w stronę mojego osobistego fizycznego schyłku, z taką dodatkową niedogodnością, że 
mógłbym spotkać samego siebie sprzed wielu lat i wtedy sytuacja stałaby się kłopotliwa. Lub 
też, podróżując wstecz, odzyskuję także moje młode lata i wówczas nie mogę się zanadto 
cofnąć, ponieważ mógłbym stać się wyłącznie czystą możliwością genetyczną DNA mojego 
pradziadka; gdybym cofnął się na przykład do 1940 r., odnalazłbym się tam jako dziecko, ale 
przypuszczalnie z moim ówczesnym umysłem, więc nie mógłbym cieszyć się przeżywanym 
doświadczeniem. Nie mówię już o tym, że nie zakładano wówczas możliwości podróży w 
czasie i nie mógłbym już powrócić do przyszłości (albo też, nieświadome dziecię, jakim bym 
się stał, mógłbym nie pragnąć wrócić tam, skąd nie wiedziałbym, że wyruszyłem). Słowem, 
jakkolwiek byśmy to ułożyli, podróż w przeszłość niesie z sobą liczne niedogodności.
Nie pamiętam już, gdzie trafiłem na argument, który rozstrzyga całą kwestię: dzisiaj, 
oczywiście, nie potrafimy podróżować w przeszłość, ale też jesteśmy pewni, że ludzie nie 
będą do tego zdolni również w najbardziej odległej przyszłości. W istocie bowiem jeśliby 
ktoś w przyszłości mógł (nie, mógłby był; nie, byłby zdolny do; albo nie, jeszcze inaczej, 
będzie mógł być zdolny do — a niech to, widzicie, jak nawet formy czasownikowe się 
gmatwają), słowem, wybaczcie neologizm, gdyby w przyszłości ktoś będziemógłbyby 
podróżować wstecz, my byśmy o tym wiedzieli, ponieważ tenże byłby tu teraz. A tymczasem 
nigdyśmy nie widzieli podróżników wstecz.
Naturalnie, można wysunąć wobec tego argumentu pewne obiekcje: na przykład, 
przypuśćmy, że w roku dwudziestotysięcznym ktoś będzie mógł podróżować wstecz, ale 
tylko o tysiąc lat, więc dowiedzieliby się o tym (lub też dowiedzą) mieszkańcy roku 
dziewiętnastotysięcznego, a nie my. Istnieje w końcu jeszcze jedna hipoteza: ludzie 
przyszłości od dawna umieją (będą umieli) podróżować w przeszłość i w istocie są między 
nami już od czasów neandertalczyka; jednak ze względu na zarządzenia władz przyszłości nie 
mogą wyjawić, kim są. Oni są już wśród nas, ale my o tym nie wiemy.
Od razu widać, jak optymistyczna byłaby ta hipoteza dla polityków i dziennikarzy, 
doszukujących się wszędzie spisków i wyznających teorię „ktoś za tym stoi”: wszystkie nasze 
kłopoty okazałyby się sprawką tych tajemniczych gości. A gdyby Andreotti i Craxi byli od 
nich? No tak, ale czy to możliwe, że zrobiliby to, co zrobili (jeśli zrobili), przeczytawszy 
wcześniej w kronikach z przyszłości, że zostanie im wytoczony proces? Jeśli zaś przybyli z 
przeszłości? A jak moglibyśmy uznać za przybyszy z przyszłości autorów sondaży, biorąc 
pod uwagę, że nigdy nie udaje im się trafić?
Z drugiej strony ci goście z przyszłości powinni zawsze pracować tylko i wyłącznie dla 
rozwoju ludzkości: w istocie bowiem, gdyby narobili bigosu, zgotowaliby przyszłość (która 
będzie ich teraźniejszością) skrajnie nieprzyjemną (i to dla nich, nie dla nas). A zatem, dla 
przykładu, Chirac nie może być jednym z nich. I oto wreszcie najśmielsza hipoteza — byli 
oni zawsze obecni między nami, i byli to ci, którzy wiedzieli więcej: wynalazca motyki, 
Sokrates, Kopernik, Pasteur, Einstein itd. Oto dlaczego byli od nas mądrzejsi: o tym, że 
ziemia się kręci albo że E=mc2 uczyli się jako dzieci w szkole. Świetnie! Spostrzeżenie to 
powimio złagodzić wiele akademickich zawiści.
Ale jeśli wszystkie osoby genialne pochodzą z przyszłości, w jaki sposób staną się (stałyby 
się) tak genialne, skoro w przeszłości nie było nikogo, kto byłby cokolwiek wart i mógłby 
przekazać im jakieś ciekawe doświadczenia?

październik ‘995

HISTORIA PEWNEJ MAŁEJ WIELKIEJ KOBIETY,
KTÓRA BARDZO KOCHAŁA KSIĄŻKI

Umarła wielka kobieta. Nazywała się Helen Wolff. Miała 88 lat. Mała i drobna, komuś, kto 
nie znał jej dobrze, zdawała się bardzo krucha. Jednego dnia zaczęło jej dokuczać serce. 
Przebywała w swoim domku w Hanowerze, New Hampshire, gdzie mieszkała z synem, 
profesorem Darmouth College. Odmówiła pójścia do szpitala. Następnego ranka znaleziono 
ją martwą w kuchni, gdzie robiła porządki. Umarła, stojąc. Kilka lat wcześniej złamała sobie 
kość udową — to jedna z tych rzeczy, które w pewnym wieku dają złe rokowania. W gipsie i 
na wózku pojechała sama do Chile. Delikatna, ale twarda jak żelazo.
Żeby zrozumieć, kim byli Kurt i Helen Wolff, trzeba pomyśleć o parze wydawców, którzy 
od czasów pierwszej wojny światowej, zaczynając w przedhitlerowskich Niemczech, poprzez 
Francję, Włochy i Amerykę, połączyli ze sobą to, co najlepsze w kulturze europejskiej (a 
potem amerykańskiej). Któregoś dnia 1913 r. Kurt (który był dwadzieścia lat starszy od 
Helen) napisał do pewnego trzydziestolatka, donosząc mu, że Franz Werfel wypowiedział się 
dobrze o jednym z opowiadań zatytułowanym, jak się zdaje, Przemiana. W ten sposób Kurt 
został wydawcą Kafki. Ale był też wydawcą Henryka Manna, Werfla, Rollanda oraz innych 
sławnych cudzoziemców.
Potem do władzy dochodzą naziści i rozpoczyna się historia peregrynacji niczym z 
powieści, z finałem w guście Casablanki, kiedy Wolffowie, pokonawszy tysiące 
przeciwności, docierają do Lizbony i wsiadają na statek do Ameryki. Wciąż jednak pozostają 
Niemcami, a zatem obywatelami wrogiego państwa, więc pozwala im się pracować, ale pod 
nadzorem. A przecież w tej niezbyt sprzyjającej sytuacji odbudowują prestiżową firmę, 
Pantheon, powracając do nazwy, którą rozsławili najpierw w Niemczech, a potem, kiedy 
drukowali we Florencji (ze względu na wspaniałe werońskie czcionki Mardesteiga).
Nie zdążyłem poznać Kurta, ale typ kultury, niesłychana znajomość języków, którymi 
posługiwała się Helen, a także ich historia kazały mi mniemać, że byli Żydami. Tymczasem 
dopiero teraz poznaję prawdę — z długiej historii Helen przedstawionej w 1982 r. na łamach 
„New Yorkera” przez Herberta Mitganga (trzydzieści bitych stron: uchylam kapelusza przed 
kulturą dziennikarską, gdzie wysokonakładowy tygodnik publikuje odpowiednik 
pięćdziesięciu stron maszynopisu o kobiecie, która miała tylko jednego męża i jedną długą, 
płomienną namiętność do literatury).
Helen pochodziła z katolickiej rodziny niemiecko–austriacko–węgierskicj, ale urodziła się 
i wychowała w tureckiej Macedonii. Kurt był protestantem, ale z przodkami żydowskimi ze 
strony matki. Ze względu na ich przyjaźnie oraz publikowane książki wraz z nastaniem 
Hitlera uznani zostali za zdegenerowanych intelektualistów, a więc Żydów. Cała ich historia 
składa się z wędrówek, podejmowanych, aby ocalić małego syna: z Włoch do okupowanej 
Francji, a w końcu z jednego obozu uchodźców do drugiego. Za każdym razem 
odbudowywali wydawnictwa i zrzeszenia pisarzy, przez które przewinęli się wszyscy, od 
Tomasza Manna po Hannah Arendt.
W 1942 r., w środku wojny, wydają w Ameryce takich autorów jak Burckhardt, Broch, 
Gide, Camus, Valery, Jung. Po wojnie Doktora Żywago, a następnie Lamparta. W 1961 r. 
inny inteligentny wydawca, Bili Jovanovich (Harcourt Brace), proponuje im, aby w ramach 
większej oficyny wydawniczej otworzyli coś w rodzaju oddziału do całkowitej własnej 
dyspozycji, „Helen & Kurt Wolff Books”, za którego pośrednictwem Stany Zjednoczone 
poznają Grassa, Calvina, Bassaniego, Sciascię, Frischa, Lema, by nie wspomnieć o licznych 
prestiżowych nazwiskach kultury anglosaskiej. Kurt umiera w 1963 r., więc w rzeczywistości 
to małe wielkie wydawnictwo pozostawało przez trzydzieści lat na barkach Helen.
Czytała książki w oryginale. Polecała autorów, śledziła krok po kroku przekłady, również 
teraz, kiedy od ośmiu lat nie była już bezpośrednio odpowiedzialna za wydawnictwo: odkąd 
się wycofała, śledziła wszystko, jeżdżąc po świecie, doradzała, odkrywała nowe talenty. W 
Ameryce, która skłaniała się coraz bardziej ku skupianiu wydawnictw w molochy i 
gwarantowanym sukcesom, ona szła do autora i mówiła: „Podoba mi się pańska książka, 
sprzedamy tylko trzy tysiące egzemplarzy, proszę, aby zgodził się pan na symboliczną 
zaliczkę”. Autorzy zgadzali się, ponieważ podobać się Helen Wolff to był zaszczyt. Potem 
zdarzało się, że książki pozornie trudne do sprzedania stawały się w jej rękach 
niespodziewanymi bestsellerami. Niespodziewanymi dla wszystkich, ale nie dla niej.
Ktoś może ją jeszcze pamięta sprzed kilku lat —już ponad osiemdziesięcioletnią — 
podczas obrad okrągłego stołu przy okazji turyńskiego Salonu Książki: jasny umysł, dobra 
włoszczyzna, dowcipna i czarująca. Obok niej siedział Jurij Łotman. To już historia.

kwiecień 1994

BYĆ ALBO NIE BYĆ: PIĘKNY PROBLEM.
WIELKA MATKA WSZYSTKICH SONDAŻY

Dwa lata temu na ośnieżonych wzgórzach Montefeltro, aby doczekać północy 31 grudnia, 
zaimprowizowano sytuację pseudotelewizyjną, coś pomiędzy operą kukiełkową, Brechtem i 
Santoro. Emilio Tadini, przebrany za Szekspira, z frycem z kartonu pomalowanego przez 
Tullia Pericolego, oświetlony reflektorem obsługiwanym przez Gaę Aulenti, rozmawiał z 
lalkami (poruszanymi przeze mnie), z których jedna była Hamletem i w pewnym momencie 
stawiała owo fatalne pytanie „być albo nie być”. Wtedy Tadini udawał, że przeprowadza 
sondaż, i podawał rezultaty: tylu „być”, tylu „nie być” i spory procent „nie wiem”. Słowem, 
ot, taka zabawa, żeby zastąpić tombolę.
Potem Tadini opowiedział tę historię Renatowi Mannheimerowi, który jako człowiek 
dowcipny i zapalony sondażysta, natychmiast nazwał hamletowskie pytanie „wielką matką 
wszystkich sondaży” i zabrał się na poważnie do pracy, porównując przez dwa lata 
odpowiedzi „reprezentatywnej próbki” z 1995 r. z odpowiedziami z 1994 r. Wyniki można 
znaleźć w majowym numerze „Leggere”.
Mannheimer komentuje z wielką powagą tabele i diagramy, gdzie pojawiają się 
zestawienia w zależności od płci, wieku, wykształcenia, wielkości miasta, preferencji 
politycznych. Wynika z nich na przykład (ograniczę się do kilku danych, żeby nie odbierać 
wam przyjemności innych odkryć), że w 1994 r. jeden badany na pięciu odpowiadał „nie 
wiem”, zaś w 1995 niepewność dotyka jednego na trzech, wskazując, być może, na rosnące 
poczucie zagrożenia. Zazwyczaj wybiera się „być” między 18 a 29 rokiem życia, zaś procent 
odpowiadających w ten sposób osób spada po sześćdziesiątce. Wybór „być” rośnie też wraz z 
wykształceniem: tylko 57% osób z wykształceniem podstawowym przy 78% z wyższym.
Z politycznego punktu widzenia najbardziej żądni istnienia są zwolennicy listy Pannelli, 
którzy wyprzedzają Forza Italia Berlusconiego, największa zaś liczba osób spośród tych, 
które wybierają „nie być”, sympatyzuje z Rifondazione Comunista. „Nie wiem” występuje 
obficie wśród zwolenników Diniego i Maccanica.
Badanie mogłoby być oczywiście poszerzone, obejmując na przykład niezbędne w każdej 
ankiecie gospodynie domowe z Voghery; następnie warto by rozciągnąć je na inne kraje; 
byłoby też pożądane wprowadzenie kryterium religijnego (co odpowiedzieliby buddyści?). Z 
przyjemnością zobaczyłbym również interpretację rezultatów dokonaną przez Vattima, 
Severina, może Cacciariego, z wyłączeniem filozofów analitycznych, którzy przypisaliby 
czasownikowi wartość czysto łączącą i zapytaliby od razu, kto jest czym.
Sondaż był zabawą, ale —jak wszystkie zabawy — czegoś uczy. Mannheimer zauważa, że 
jeśli osoby z wyższym wykształceniem wybierają „być”, nie oznacza to, że ci z 
podstawowym wybierają „nie być” z powodów metafizycznych — w dużym procencie 
wybierają „nie wiem”, a powód jest oczywisty: pytanie w jasny sposób odnosiło się do 
Hamleta, a zatem można z tego wywnioskować, że mniej wykształceni nie zrozumieli dobrze 
pytania (albo uznali za nieistotną tę książkową zabawę) i dlatego odesłali rozmówcę do 
diabła. Biorąc jednak pod uwagę, że koniec końców „być” przeważa w każdym przypadku, 
osiągając około 70%, powiedziałbym, że wobec tak niejasnego pytania większość wybrała 
odpowiedź pozytywną, być może myśląc instynktownie, iż trzeba wybierać między żyć a 
umrzeć.
Problem polega w istocie na tym, jaką rolę odgrywa w sondażu kompetencja semantyczna 
podmiotów. Jeśli pytamy kogoś, czy woli coca–colę czy piwo (albo Berlusconiego czy 
Prodiego), danemu słowu odpowiada w umyśle pytanych przedmiot rozpoznawalny i mniej 
więcej taki sam dla wszystkich. W miarę jak terminy stają się coraz ogólniejsze (na przykład 
w przypadku wyboru między liberalizmem a interwencjonizmem) chodzi o to, żeby 
dowiedzieć się, co pytany przez nie rozumie. Kiedy wreszcie wprowadza się do gry dwa 
najobszerniejsze i najbardziej nieprzewidywalne pojęcia w całej historii idei, odpowiedzi nie 
da się kontrolować, ponieważ — jak zwykło się mawiać — ile głów, tyle myśli.
Pytanie postawione przez ekipę Mannheimera brzmiało: „Wie pan(i), że w słynnym 
dramacie Szekspira bohater, Hamlet, w pewnym momencie zadaje sobie pytanie »Być albo 
nie być«. Gdyby pan(i) dla zabawy miał(a) odpowiedzieć, powiedział(a)by, że…” Gdyby 
zniknęło odniesienie do Szekspira i zaznaczenie żartobliwego charakteru eksperymentu, co by 
się stało? Nie wiem, ale na pewno musiałby się zmienić sposób interpretowania odpowiedzi. 
Ilu ludzi odpowiedziało „nie być” lub „nie wiem”, tylko dlatego, że stawiali się w sytuacji 
Hamleta?
Więcej: ten początek „Wie pan(i)…” od razu zmuszał pytanego do udzielenia jakiejś 
odpowiedzi, co miało pokazać, że wie. Czym innym byłoby zapytać w suchy sposób „wolisz 
być czy nie być?” Jak widać, również zabawa może wywołać pewne refleksje na temat natury 
sondażu.

maj 1996

BOSSI NIE JEST TAKIM GALEM, JAK JA.
O NIŻSZOŚCI RASOWEJ RASISTÓW

Z grupą przyjaciół z różnych krajów od kilku lat przygotowujemy podręcznik 
przeznaczony do wychowania w tolerancji dzieci z całego świata, a pierwszy problem polega 
na wyjaśnieniu im, jak można i należy tolerować odmienność. Właśnie, bo trzeba zacząć od 
tego, że różnice istnieją: jeśli z jednej strony ludzie mają jednakowy układ sercowo–
naczyniowy, to nie tylko mają skórę różnego koloru, ale nawet kiedy jest ona tego samego 
koloru, zachowują się oni w odmienny sposób, zależnie od obyczajów i norm.
Podczas ubiegłorocznego kongresu w Sienie Zvi Yavetz, profesor historii starożytnej w 
Tel Avivie, przypomniał, jak niebezpieczne może być ukrywanie przed dziećmi tych różnic 
(bowiem nieco później zorientowałyby się, że kłamaliśmy): należy wyjść właśnie od nich, 
pokazując, jak mogą zostać przezwyciężone. Yavetz przeprowadził analizę stereotypów 
etnicznych u Cycerona i Herodota, aby stwierdzić, że stereotypy te zawsze istniały, ale że 
często nie dowodziły szczególnej wrogości, używane wyłącznie w celach retorycznych albo, 
jak w przypadku Cycerona, dla przekonania sędziów w jakiejś sprawie. I przytoczył epizod 
dotyczący Rutiliusa Namacjanusa, poety galijsko–rzymskiego z IV–V w. n.e., który 
relacjonując swoją podróż powrotną z Rzymu do Galii, opowiada, że w Falezji pewien 
oberżysta potraktował go okropnie, dając mu niedobre jedzenie za wygórowaną cenę. 
Oberżysta był Żydem, więc Rutilius wybucha inwektywą przeciw Hebrajczykom.
Yavetz zauważył, że Rutilius został naprawdę skrzywdzony i oszukany, miał wszelkie 
powody do narzekania i uciekał się do rasistowskiego stereotypu rozpowszechnionego w jego 
czasach, jednak uczyniłby to samo, gdyby oberżysta był Sardyńczykiem albo Grekiem; a 
zatem źle robili niektórzy badacze izraelscy, oskarżając Rutiliusa o antysemityzm. Wykazał 
on tylko „naturalną” niechęć wobec odmienności.
Yavetz jest Żydem, a więc mógł sobie pozwolić na to rozgrzeszenie Rutiliusa. Poszedłem 
przypomnieć sobie ten fragment (De redito suo, I, 381–398 — tak, tak, czasami 
„przypomnieć sobie” nie jest kłamliwą kokieterią, zabrałem ten tekst na egzamin u Augusta 
Rostagniego w 1951 r.) i szczerze mówiąc, to, co robi Rutilius, jest czymś więcej niż 
okazaniem wściekłości: gdyby dzisiaj ktoś napisał coś takiego, rabin Toaff narobiłby hałasu, i 
nie bez powodu. Ale zostawmy Rutiliusa. Yavetz mówił o niemal biologicznej tendencji do 
tworzenia zawsze sfery „naszych” przeciw sferze „innych”. Nie jest konieczne, żeby inni byli 
Cyganami albo senegalskimi imigrantami, wystarczy, by urodzili się kilkadziesiąt kilometrów 
od naszego miasta. Ja oskarżam zawsze przyjaciół z dzieciństwa, że pochodzą z tego 
przeklętego Asti, albo Cuneo, lub też Genui, ponieważ nie dostali w darze od losu możliwości 
urodzenia się w Alessandrii. Ale jeśli jestem na autostradzie w moim samochodzie z 
mediolańską rejestracją i inny samochód z taką samą rejestracją niewłaściwie mnie 
wyprzedza, nie mówię: „Patrz na tego mediolańskiego imbecyla!” Jeśli natomiast samochód 
ma rejestrację z Alessandrii, może mi się zdarzyć, że powiem: „Patrz na tego imbecyla z 
Alessandrii!” W istocie w tym przypadku, jako automobilista, czuję więź ze wspólnotą 
kierowców i rejestracją mediolańską, i wszyscy inni, w tym moi ziomkowie, stają się właśnie 
„innymi”.
My wszyscy, zależnie od okoliczności, czujemy przynależność do jakiejś sfery 
(bibliofiliów, urodzonych w 1932 r. — doskonały rocznik — miłośników fletu prostego, 
noszących 42 numer buta), i z tego szczególnego punktu widzenia odbieramy innych jako 
odmiennych (biblioklastów, staruszków lub żółtodziobów, gitarzystów, wielkostopych). 
Tolerancja rodzi się, kiedy zdajemy sobie sprawę, że gitarzysta pozostaje wciąż istotą ludzką i 
że istnieją też gitarzyści noszący buty numer 42, może urodzili się w waszych stronach, albo 
nazywają się Django Reinhardt.
I tak oto podstępna trucizna, jaką rozpowszechniają w naszym kraju „kazania” Bossiego, 
polega na pomieszaniu sensu przynależności z przymusem nietolerancji. Polega na zmuszaniu 
kogoś, aby dla odparcia zarzutów twierdził, że nie istnieją różnice między palermitańczykiem 
a turyńczykiem, podczas gdy jest ich wiele; polega na zmuszaniu do odrzucania naszej 
naturalnej i zdrowej dumy z przynależności etnicznej po to, byśmy nie czuli się rasistami; 
polega na retorycznym nakłanianiu nas do określania Włoch jako kraju etnicznie 
jednorodnego, kiedy to nieprawda, i nie było tak nigdy od czasów Eneasza; polega na 
zmuszaniu nas do odrzucania stwierdzenia jakiejkolwiek odmienności, gdy tymczasem 
odmienność (współistnienie odmienności) jest piękna, a przeszczepy rodzą wspaniałe owoce.
I tak w epoce, w której wychwala się wielokulturowość (czasem wręcz za bardzo), Bossi 
przenosi nas dużo bardziej wstecz od Rutiliusa Namacjanusa (który, drogi Bossi, był 
przynajmniej bardzo cywilizowanym Galem, jak ja, a nie kudłatym Longobardem, jak ty).

czerwiec 1996

ISTNIEJE PRASA NIEDYSKRETNA I PRASA POWAŻNA.
RÓŻNICA NIE LEŻY W SIEDZENIU

Również ja, podobnie jak wszyscy obywatele włoscy, znam teraz kształt siedzenia posła 
Casiniego. Muszę powiedzieć, że nie wzbogaciło to mojego zasobu wiedzy. Poseł Casini jest 
typem w normie, nie widać u niego żadnych oznak deziformacji, można więc przypuszczać, 
że również jego siedzenie jest normalne. Zatrzymuję się nad tą kwestią nie tylko dlatego, że 
nie przestaje interesować prasy, ale też dlatego, że kilka wieczorów temu zahaczyła o nią 
pewna audycja telewizyjna, gdzie przeprowadzano wywiad — jako z bohaterem naszych 
czasów — z jakimś fotografem, któremu udało się (uwaga, uwaga!) po staniu na 
długotrwałych i uciążliwych czatach sfotografować kąpiącego się profesora Prodiego. U 
niego w domu, w wannie, nago, z pistolecikiem na widoku? Nie, w morzu, z którego 
wystawała mu tylko głowa, i można się było jedynie domyślać regulaminowych slipów.
Cóż jest niepokojącego w tych historiach, przecież tylko kąpieliskowych? Poseł Casini jest 
w porządku, przebierał się w miejscu publicznym, jak to robią wszyscy nad morzem. Prodi? 
Nie ma nawet o czym mówić. A może źle zrobił fotograf, który krąży i podgląda przez 
dziurkę od klucza? Ale postawcie się proszę na miejscu biedaka, któremu nie udało się zostać 
Robertem Capa, Cartier–Bressonem, Avendonem, Toscanim, czy ja wiem kim jeszcze? 
Odkrywa, że płacą mu dobrze, jeśli fotografuje z zaskoczenia cycki i pośladki tam, gdzie nie 
są wystawiane w celach widowiskowych — i w końcu nawet przeprowadzają z nim wywiad 
w telewizji… W sumie viado wiedzie cięższy żywot i cieszy się niniejszym prestiżem 
społecznym.
Czy to wina tych, którzy kupują, a więc subwencjonują czasopisma pokazujące prywatne 
cycki i pośladki? Tutaj bym też nadmiernie nie moralizował. Nie chodzi również o 
podglądactwo (które jest dyscypliną sportową, także wymagającą długich czatów i 
napawającą dumą, że jest się jedynym lub jedyną, który(a) widzi); nie ma to nic wspólnego z 
korzystaniem z pornografii, która jest dobra, kiedy pobudza zmysły — i jeśli nawet można by 
wyobrazić sobie kogoś, kto rąjcuje się na widok siedzenia posła Casiniego, to naprawdę nie 
widzę nikogo, kto mógłby oddawać się fantazjom, patrząc na Prodiego z Morzem 
Śródziemnym po szyję. Kupowanie niedyskretnych czasopism zaspokaja upodobanie do 
desakralizacji (profanacji?), które odczuwa każdy na widok prezydenta Republiki (pamiętacie 
Gronchiego?) spadającego z krzesła w operowej loży. Mówią o tym wszystkie traktaty na 
temat komizmu: staruszka, która poślizgnęła się na ulicy, wzbudza nasze współczucie, ale 
generał, który (podczas obchodów 2 Czerwca) potknąłby się na schodach Ołtarza Ojczyzny i 
zjechał z nich brodą w dół, przyprawiłby o atak śmiechu nawet świętego.
Jeśli już, to problem leży może w tym, że osoby normalne bawią się takimi rzeczami raz na 
jakiś czas, kiedy im się przydarzy okazja, natomiast ktoś, kto rzuca się co tydzień w 
poszukiwaniu pośladków na wolności, może nie zrobiłby źle, korzystając z porady 
psychologa. W „Espresso” z 28 lipca Carlo Ripa di Meana (właśnie a propos siedzenia 
Casiniego) twierdził, że słusznie jest obnażać polityków, ponieważ „lider ma swoje 
człowieczeństwo, które wyborca powinien poznać”. Ale co znaczy „człowieczeństwo”? 
Przyznaję, że ujawnienie, iż polityk kopuluje more ferino z tancerką brzucha, przyczynia się, 
jeśli naprawdę chcemy, do obnażenia szczególnej cechy jego człowieczeństwa. Ale 
sfotografowanie go, kiedy w łazience własnego domu robi kupę, nie mówi nam nic więcej 
poza tym, co już wiedzieliśmy, to znaczy, że należy do gatunku ludzkiego. Byłoby to sensacją 
tylko wtedy, gdybyśmy odkryli, że tenże (jako jedyny wśród żyjących) wypróżnia się uszami. 
I nadal myślę, że ktoś, kto kupuje tygodnik, aby dowiedzieć się na przykład, że Ripa di 
Meana robi kupę jak wszyscy, nie jest być może nienormalny, jednak nie pozostaje w 
dobrych stosunkach z życiem.
Mówiąc to, uważam, że prawo do życia mają również podglądacze, a czasopisma tego 
rodzaju istnieją wszak w wielu krajach. Problem leży gdzie indziej. Chodzi o to, że siedzenia 
posła Casiniego nie zobaczyłem na łamach „Eva Tremila”: zobaczyłem je w największych 
włoskich dziennikach i tygodnikach, w tym w „Espresso” z 28 lipca. To „poważna” prasa 
uczyniła z siedzenia posła Casiniego najbardziej rozpowszechnioną wśród ludu ikonę, 
konkurującą już z Aniołem Pańskim Milleta (określanym przez statystyki jako najczęściej 
reprodukowane dzieło sztuki, częściej niż Gioconda i Wenus z Milo).
Naturalnie, tak jak owi moraliści, którzy przyłapani w burdelu mówią, że chodzą tam, aby 
zdać sobie sprawę z plugastwa świata, poważna prasa „skrzyczała” pośladki Casiniego, jakby 
chciała powiedzieć, że fotografowanie ich nie było właściwe. Ale w głębi duszy cieszyła się, 
bo przy tej ilości dramatycznych informacji, które obciążają inne stronice, trzeba też 
czytelnika rozweselić. Tyle że kiedyś dzienniki rozweselały go, prosząc Achille Campanilego 
o napisanie Wspomnień Giną Cornaba (nie wydanych). Dzisiaj ja robię to, ujawniając (z 
drugiej ręki), że inna gazeta zrobiła coś, czego nie powinno się robić. Tak jakby ksiądz 
podczas lekcji katechizmu, aby nauczyć, że nie należy przeklinać, krzyknął: „I nie mówcie 
nigdy xxxyyyzzz!” (wstawić dowolną sprośność).

sierpień 1995

DO PANI PRZEWODNICZĄCEJ PIVETTI:
ŻEBY ZROZUMIEĆ NOWE, CZYTAJMY ŚWIĘTEGO TOMASZA

Czy przewodniczący Izby Deputowanych może stwierdzić, jak przytacza „Espresso” z 
poprzedniego tygodnia, że „istnieje prawdziwa religia, którą jest religia katolicka, inne zaś 
prawdziwe nie są — mają jedynie większe lub mniejsze dostojeństwo, z uwagi na serię 
historycznych uwarunkowań lub też bliskość albo oddalenie w stosunku do objawienia”? Jako 
osoba wierząca, może, a nawet musi: jaki bowiem sens miałoby wyznawanie jakiejś religii, 
jeśli uważamy, że jest fałszywa? Przypomina mi się anegdota o hiszpańskim pucybucie, 
którego protestancki pastor usiłuje nawrócić, kiedy ten wciera mu pastę. „Ależ, mój panie, nie 
wierzę w Boga katolików, który jest jedynym prawdziwym. Dlaczego miałbym uwierzyć w 
Pańskiego?”
Czy tenże wierzący, uczestnicząc w soborze kościołów, może stwierdzić, że jego wiara jest 
jedyną prawdziwą, inne zaś są fałszywe i kłamliwe, albo wręcz dać do zrozumienia, że jeśli 
coś jeszcze można przyznać konfucjanizmowi, to już panteonowi azteckiemu na pewno nie 
(biorąc pod uwagę poziom, na jakim w XVII w. ustalone zostały pełne wzajemnego szacunku 
kontakty z Chinami, przy jednoczesnym postanowieniu, że indiańscy bałwochwalcy powinni 
zostać wymordowani)?
Nie może, ponieważ na sobór jedzie w duchu pojednawczym. I w tej gotowości do 
zrozumienia zmienia też w pewnej mierze świętą arogancję własnej wiary.
Aby zrozumieć, czym jest duch pojednania i tolerancji, zajrzałem do tekstów wielkiego 
mistrza, którego ortodoksję — mam nadzieję — uznaje też Przewodnicząca Izby, ponieważ 
jest on bardziej wiarygodny od kardynała Martiniego. Mówię o świętym Tomaszu z Akwinu. 
W jednej z jego Disputationes ąuodlibetales (11,7) został zapytany, czy należy chrzcić na siłę 
dzieci żydów bez zgody rodziców.
Powodów na tak (które Tomasz wymienia z właściwą sobie dokładnością) jest pięć. Jeśli 
można rozwiązać ten święty węzeł, jakim jest małżeństwo (lub przynajmniej obowiązek 
wspólnego życia), w przypadku, kiedy jedno z małżonków zmienia religię, tym bardziej 
można wyjąć kogoś spod władzy ojcowskiej. Jeśli widzimy, że komuś grozi śmierć cielesna, 
mamy obowiązek ratować go, tym bardziej więc powinniśmy interweniować, jeśli zagraża mu 
śmierć duchowa. Zresztą również żydzi podlegają władzy Państwa („in potestate 
dominorum”), a więc książę ma prawo robić to, co chce, ze swoimi dziećmi. Na koniec z 
jednej strony bardziej liczy się władza boska niż ojcowska, a z drugiej, gdybyśmy pozwolili, 
żeby dzieci żydowskie zostały potępione, odpowiedzialność spadłaby na nas.
Wszystko to znakomite powody, przynajmniej dla ówczesnej mentalności. Lecz święty 
Tomasz odpowiada, że są bez znaczenia. Jedna z obiekcji jest być może mało empiryczna, ale 
w pełni zasadna od strony pedagogicznej: to daremne chrzcić dziecko, które nie jest jeszcze w 
stanie decydować, ponieważ kiedy dorośnie, rodzice mogą je przekonać, by powróciło do 
wiary ojców. Silniejszy jest jednak argument prawa naturalnego: dziecko w sposób naturalny 
aż do wieku dorosłego pozostaje pod władzą ojcowską, zostanie więc zbawione poprzez wiarę 
rodziców. Nie powinniśmy ingerować w ten delikatny układ. Nawróci się, jeśli zechce, kiedy 
zrobi użytek z rozumu.
Dalej, nawet książę nie może naruszyć porządku prawa naturalnego i boskiego, a więc nie 
powinien pozbawiać dziecka więzi z rodzicami, nawet po to, aby ocalić jego duszę. Człowiek 
podporządkowany jest Bogu według prawa tak, aby mógł go poznać, ale w przypadku 
nieletniego nakaz taki realizowany jest poprzez zasady ojców. Należy zauważyć, że w tym 
miejscu Tomasz nie kwestionuje prawa nie tylko dziecka, ale też rodziców do 
podporządkowania się Bogu nie według przepisów Państwa, ale w zgodzie z prawem 
naturalnym. W końcu nie należy mówić, że grzeszymy, nie ratując kogoś przed potępieniem: 
zgrzeszą co najwyżej jego rodzice, a my nie powinniśmy wtykać nosa w ich decyzję, z tego 
samego powodu, dla którego, jeśli ktoś skazany został na śmierć przez swojego naturalnego 
sędziego, my nie możemy sobie pozwolić na to, aby go siłą uwolnić.
Głównym jednak argumentem w tej kwestii, który uważam za wspaniały przykład 
rozsądku i który jest moim zdaniem bardzo „katolicki”, bardzo kościelny, w najlepszym 
znaczeniu tego słowa, jest argument dotyczący obyczaju i tradycji Kościoła — silniejszego od 
opinii jakiegokolwiek doktrynera, może nawet świętego Augustyna. A więc jeśli spojrzeć w 
przeszłość — mówi Tomasz — ani Kościół, ani Państwo nie próbowały nigdy chrzcić 
żydowskich dzieci, nie robili tego nawet najbardziej chrześcijańscy cesarze, jak Teodozjusz 
czy Konstantyn. Gdyby było to zgodne ze zdrowym rozsądkiem, na pewno by to zrobili. Ale 
nie zrobili.
Argument ten jest przepiękny i wyraża uparte przekonanie świętego Tomasza, że rozum 
ludzki jest sam w sobie zdrowy, tak że można zaufać nawet rozumowi żydów, przynajmniej 
w takim stopniu, w jakim ufamy rozumowi Konstantyna. Drogi stary Tomasz, zdolny nauczyć 
nas jeszcze, czym jest nowe.

maj 1994

MIASTA PEWNE SIEBIE I NIEPEWNE.
KILKA UWAG NA TEMAT MIEJSKIEJ PSYCHOLOGII

Wróciłem właśnie z Drezna. Jest to miasto, które miałoby wszelkie powody, żeby się nad 
sobą użalać. Wspaniała stolica Saksonii, nazywana przez Herdera Florencją Północy, 
położona wśród czysto romantycznego pejzażu, na trzy miesiące” przed kapitulacją Niemiec 
padła ofiarą najokrutniejszych w całej historii wojny nalotów dywanowych. Zrównana z 
ziemią, i to bez naglącej potrzeby, było już bowiem wiadomo, że Rosjanie wkrótce tam dotrą, 
a kraj czekał na klęczkach. Mówią to również Anglicy i Amerykanie, którzy wciąż okazują 
wyrzuty sumienia.
Miasto zaś, nie zapominając, przeżyło swoją żałobę bez biadolenia, bez robienia z siebie 
ofiary i, chciałoby się rzec, bez urazy. Zakładając, że przypuszczalnie znacie historię, 
pokazują wam z dumą odbudowane pałace, wieże, kościoły, niesamowitą Pinakotekę, 
mówiąc, jak to na 2006 r., osiemsetlecie miasta, wszystko będzie gotowe — zastąpią nawet 
obrzydliwe budynki postawione w pośpiechu zaraz po wojnie i przywrócą XVIII—wieczne 
fasady, które Bellotto odtworzył wiernie na swoich obrazach (Bellotto nie był tak wrażliwy na 
nieuchwytność atmosfery jak jego wuj Canaletto, ale odznaczał się przejrzystym realizmem i 
również stare centrum Warszawy zawdzięcza mu swoją odbudowę).
W Dreźnie nie pytają was nawet, czy miasto wydaje się wam piękne. Sami wam o tym 
mówią. Nasuwa mi to myśl, że miasta dzielą się zazwyczaj na dwie kategorie: miasta pewne 
siebie i niepewne. Wymienię tylko kilka miast pewnych siebie, uprzedzając, że wśród 
niepewnych znajdują się nawet stolice.
W miastach pewnych siebie ludziom nawet się nie śni, żeby zapytać zwiedzającego, co 
myśli o ich mieście. Niektóre wyprzedają bezwstydnie swój mit („Paris, la vie lumiere”, 
„Quanto sei bella Roma”, „New York, New York”), ale nie proszą, byście wyrażali swoją 
aprobatę. Rozumie się samo przez się, że musicie być pod piorunującym wrażeniem, a jeśli 
nie, tym gorzej dla was. Potem są inne miasta, na przykład Londyn, Mediolan czy 
Amsterdam, które podsuwają wam co prawda w hotelu folder albo przewodnik z tym, co 
warto zobaczyć, ale nie mówią wiele o sobie, a w każdym razie nie są zainteresowane waszą 
opinią. Osobną kategorią jest Buenos Aires: późną nocą zastanawiają się tam nad tożsamością 
argentyńską, ale jest to ich narodowa zabawa — to, że „Buenos Aires ąuerido” powinno was 
w sobie rozkochać, nigdy nie jest podawane w wątpliwość.
We Włoszech, jeśli jakieś miasto jest siebie niepewne, przy różnych publicznych okazjach 
określa siebie jako „najdostojniejsze miasto”. To oczywiste, że nawet jeśli liczą sobie 
niewiele wieków, wszystkie miasta są bardzo stare, poza tymi wybudowanymi w ciągu 
ostatnich dziesięcioleci; ale miasta niepewne czują potrzebę, aby o tym mówić. Zazwyczaj 
jednak (na całym świecie) oznaką niepewności jest pytanie, które stawia wam od razu ten, kto 
was przyjmuje: „Co pan myśli o naszym mieście?”
Zdarzało mi się, że na lotniskach strasznie zakompleksionych miast nacierali na mnie 
dziennikarze i pierwszym pytaniem było: „Czy przyjeżdża pan tu po raz pierwszy? Co pan 
myśli o naszym mieście?” A kiedy zauważałem, że nie mogę nic myśleć, jako że jeszcze go 
nie widziałem, nalegali: „No tak, ale co spodziewał się pan zastać, jakie miał pan 
wyobrażenie?” Wiedzą doskonale, że jeśli nie jesteście prowokatorami, padnie odpowiedź 
grzecznościowa, powiecie, że znaliście ze słyszenia to fascynujące i (jeśli jesteście naprawdę 
uczciwi) pełne kontrastów miasto. Wtedy na chwilę się uspokajają, ale dopóki tam jesteście, 
nie przestaną was o to nagabywać.
W niektórych miastach wasza grzecznościowa odpowiedź spotyka się z kontratakiem. 
Prześcigają się w komunikowaniu wam, że kontrasty są ogromne, problemy dramatyczne i nie 
rozwiązane. Nie ulegacie prowokacji i nie odpowiadacie, że to prawda. Obrażają się. Czasami 
nawet w mieście słynnym ze swoich walorów i piękna zadają wam to fatalne pytanie. 
Odkrywacie wówczas, że pod blichtrem bogactwa miasto skrywa brak tożsamości.
Istnieją też miasta które odzyskują pewność siebie. Neapol zdany był z mieszaniny zbolałej 
dumy i triumfującego samookaleczania. Ostatnio pewien mój przyjaciel powiedział do 
taksówkarza, który miał go zawieźć na lotnisko, że być może się spóźnią z powodu korków. 
Taksówkarz odpowiedział z dumą (nie zbolałą), że teraz ruch w mieście odbywa się bez 
problemu. Mój przyjaciel komentował, że po raz pierwszy w życiu spotkał taksówkarza (na 
całym świecie), który wyraża się dobrze o miejskiej administracji.
Niekiedy miasto, już bardzo siebie pewne, zaczyna czuć się nieswojo. Trzymajcie się na 
baczności, kiedy pytają was, co o nich myślicie: odpowiadajcie z entuzjazmem, ale 
rozejrzyjcie się wokół, żeby odkryć przyczyny niedomagali.

kwiecień 1996

CZY ELIE WIESEL JEST RASISTOWSKIM ANTYSEMITĄ?
O NEONAZISTOWSKIM UŻYCIU INTERNETU

L’Academie Universelle des Cultures zebrała się w ubiegłym tygodniu w Sienie, aby 
omówić projekt, nad którym pracuje od prawie dwóch lat: chodzi o książkę przeznaczoną dla 
dzieci z całego świata, mającą na celu wychowanie przeciw rasizmowi, a w imię tolerancji i 
współżycia między różnymi grupami i kulturami. Pominę powody (zarazem symboliczne i 
ekonomiczne), dla których książka ta miałaby być taka sama dla wszystkich, od Polinezji po 
Berlin; otrzymaną już (bezinteresowną) zgodę ważnych wydawców; poszukiwania mające 
wyodrębnić spośród tysięcy obrazów znanych dzieciom z różnych krajów możliwe 
figuratywne „esperanto”; to, że w Sienie zorientowano się, iż stworzenie jednej książki, 
zrozumiałej dla dziecka afrykańskiego i japońskiego, stwarza problemy nie do pokonania, 
dlatego pierwszym wymogiem będzie opracowanie multimedialnego podręcznika dla 
wychowawców z wszystkich krajów, instruującego, jak przybliżyć te same podstawowe 
pojęcia dzieciom odmiennych kultur.
Kolegom przybyłym do Sieny (zewsząd: od Tajlandii po Izrael, od Wybrzeża Kości 
Słoniowej po Norwegię, wszystkim zorientowanym na bieżąco w przebiegu poprzednich 
dyskusji) dostarczono notatkę, w której wyliczono niektóre nie rozwiązane jeszcze problemy, 
pobudzając w ten sposób dyskusję: jak mamy mówić o holocauście dzieciom z Nowej 
Gwinei, które nie tylko nie widziały nigdy Żyda, ale nie wiedzą nawet, gdzie jest Europa? A 
jeśli mówimy o ludobójstwie ogólnie, czy nie ryzykujemy, że przekażemy pojęcia 
abstrakcyjne, nie dostarczając rozpoznawalnych obrazów i „historii”? Czy powinniśmy 
mówić o „rasizmie”, kiedy pojęcie rasy jest późnym wytworem kultury zachodniej, zaś 
doświadczeniem wielu z tych dzieci jest współistnienie z członkami odmiennych kultur? Czy 
powinniśmy wyjść od stwierdzenia, że różnica istnieje (podobnie jak istnieje wśród zwierząt i 
kwiatów), ale że jest pozytywna i może stworzyć miejsce dla pięknych ogrodów? Jeśli 
możemy przypomnieć dziecku europejskiemu, co się dzieje, kiedy jakiś naród obwieszcza 
swoją wyższość nad innymi, to czy można w taki sam sposób przedstawić to dzieciom 
wyrastającym w kulturze, gdzie poczucie zajmowania centralnej pozycji w świecie nie 
przerodziło się nigdy w pomysł unicestwienia innych? Czy wezwanie do tolerancji wobec 
wszystkich obyczajów i tradycji powinno zostać ograniczone listą rzeczy 
„niedopuszczalnych” (jak na przykład kanibalizm)?
Były to problemy pedagogiczne i komunikacyjne niemałej wagi, i należało je 
przedyskutować. Otóż zdarzyło się tak, że list ten (prywatny, ale nie tajny) opublikowany 
został przez florencką „Nazione”. Być może nie zaznaczono opuszczonych fragmentów, być 
może nie podkreślono, że chodzi o notatkę roboczą. 27 maja, nie licząc się z przebiegiem 
sieneńskich prac, do gazet przesłany został faks zawierający ostry protest przeciwko 
rzekomemu rasizmowi tej inicjatywy, podpisany przez osoby (nie bardzo znane, ale wynika to 
może z mojej niewiedzy) z Paryża, Utrechtu, Pensylwanii, Południowej Afryki itd.
W faksie twierdzi się, że: a) według naszego dokumentu różnica między psem a kotem jest 
taka sama, jak między Chińczykiem a Szwedem (pomysł, który nie przyszedł do głowy nawet 
Himmlerowi); b) stwierdzenie, iż w pewnych kulturach istnieje niedestrukcyjna duma 
etniczna, uwiecznia ideę rasy wybranej; c) kanibalizm jest niedopuszczalny, zaś nad 
ludobójstwem można przejść do porządku dziennego; d) uznanie, iż Chińczyk w sposób 
widoczny różni się od Szweda, jest tożsame z potwierdzeniem, że różnice są stałe (tak jakby 
mieszane małżeństwa nie dowodziły czegoś przeciwnego). I tak dalej.
Można by skwitować ten epizod stwierdzeniem (w tym przypadku rzeczywiście 
rasistowskim), że matka kretynów jest zawsze w ciąży, albo dokonać przeglądu osób nie 
zaproszonych na kongres (bardzo wysoki procent, biorąc pod uwagę liczbę ludności świata). 
Można by też poprosić poważnych uczonych, żeby nie wypowiadali się na temat nie 
istniejącego jeszcze dzieła i by nie zapominali, że prezydentem Akademii jest Elie Wiesel 
(Pokojowa Nagroda Nobla), w który cudem przeżył obozy zakłady i poświęcił całe swoje 
życie walce z rasizmem.
Mam jednak inne obawy. Biorąc pod uwagę, że większość sygnatariuszy protestu nie zna 
włoskiego, ktoś w złej wierze, zabawiając się w Internecie, wysłał alarm: „Grupa złych typów 
nawołuje w Sienie do rasizmu”. Wiele osób zaś w dobrej wierze zaprotestowało (jak sam bym 
uczynił). Zauważyłem, że, jak to udowadnia amerykańska prawica neorasistowska, można 
wykorzystywać Internet do rozpowszechniania fałszywych wiadomości i wywoływania 
powszechnej pseudoaprobaty. I w tym leży zagrożenie neonazizmem.
Ponieważ nie można pominąć pewnych rzeczy, uważam za konieczne zaznaczyć, że jedyna 
włoska sygnatariuszka apelu nazywa się Paola Tabet i przedstawia się jako etnolog z 
uniwersytetu w Sienie.

czerwiec 1995

FRED ASTAIRE I GINGER ROGERS WYMYŚLILI WŁOSKĄ POLITYKĘ

Umarła Ginger Rogers. Wyobrażam sobie, że wiadomość ta poruszy moich rówieśników 
oraz kinomanów w każdym wieku, którzy widzą ją wciąż tańczącą ze zwiewną gracją w 
ranjionach niezapomnianego Freda Astaire’a. Patrząc z perspektywy czasu, zauważymy, że 
być może Astaire miał zdolniejsze partnerki, a Ginger — kiedy nie tańczy — porusza się 
krokiem przyciężkim i trochę koślawym, jak De Sica w roli sierżanta z filmu Chleb, miłość i 
fantazja. Ale cóż z tego? To właśnie oni stworzyli klasyczną parę i to ich zwiewne walce i 
beztroskie stepowanie stworzyły ów mit, który po latach jeszcze miał zafascynować 
Felliniego w jego filmie Ginger i Fred.
Nie ma to być jednak nostalgiczne wspomnienie. Chodzi o to, że wraz z Ginger i Fredem, 
tymi prawdziwymi, narzucony został model życia jako spektaklu i spektaklu jako życia, który 
dziś dominuje w naszym społeczeństwie. Nawet jeśli oni o tym nie wiedzieli i sądzili, że 
zajmują się wyłącznie uczciwą rozrywką, „That’s entertainment” zatytułowane będzie po 
czterdziestu latach przypomnienie najsłynniejszych musicali.
Dochodzimy do musicalu, który — jak wszyscy wiedzą —jest najpierw widowiskiem 
teatralnym, a potem filmowym, w którym postaci trochę mówią, a trochę śpiewają. Już samo 
to byłoby wystarczającym powodem dla stwierdzenia, że musical nie jest jak życie, ale 
przecież nie są nim też ani opera, ani operetka.
Chodzi o to, że musical amerykański posiada inną cechę: podczas gdy opera nie traktuje 
jako problem tego, że jej postaci śpiewają zamiast mówić, i przyzwala na to, by dziewczyna 
cierpiąca na gruźlicę wydawała z siebie głośne dźwięki zupełnie nie przystające do stanu jej 
płuc, to musical stara się tę dziwność uzasadnić. Dlatego opowiada zawsze historię kilku 
osób, które zamierzają wystawić lub wystawiają musical. A zatem musical mówi zawsze i 
przede wszystkim o samym sobie i stanowi wzór owej metapowieści, którą krytycy literaccy 
uważają za zjawisko postmodernistyczne, gdzie narrator „wystawia na scenę” postać piszącą 
powieść, zazwyczaj właśnie tę, o której się opowiada.
Czyniąc tak, musical zakłada, że życie jest spektaklem, zważywszy, iż przeciwieństwa 
losu, z którymi zmagają się postaci, dotyczą ogromnego i heroicznego zadania wystawienia 
spektaklu. Dla Ginger i Freda dotrzeć do triumfalnego wieczoru premiery, to tak jak dla 
Achillesa pokonać Hektora albo dla Ulissesa zdobyć Troję. Żyjąc wciąż i niepostrzeżenie 
między spektaklem a rzeczywistością, postaci musicalu nie wiedzą nigdy, kiedy żyją, a kiedy 
grają.
To wyjaśnia, dlaczego Fred Astaire udaje się na każde spotkanie wystrojony we frak i 
dlaczego, kiedy w filmie realistycznym powinien przywiązać Ginger do ramy łóżka (albo ona 
jego — i powinni posiąść siebie z dziką energią, jak sugerowałby ich „basie instinct”), on 
zaczyna z nią tańczyć na tarasie. Śpiewając. I płynąc w powietrzu.
Wielkość i wdzięk Ginger i Freda polegały na tym, że mówiąc sobie z uśmiechem, iż życie 
jest spektaklem, oni w tym spektaklu pozostawali, nie pragnąc przekroczyć granic życia. Chcę 
przez to powiedzieć, że Fredowi Astaire’owi nie przyszło nigdy do głowy kandydowanie na 
prezydenta Stanów Zjednoczonych tylko dlatego, że umiał w niedościgły sposób stepować.
Jednak wbrew intencji boskich Ginger i Freda ich lekcja nabrała zupełnie innego 
znaczenia. To, co dzisiaj nazywamy „spektaklem politycznym”, jest niczym innym jak 
powolną transformacją podstawowej zasady musicalu. Pomyślmy tylko, że najbardziej 
zaciekła debata telewizyjna nie ma już za temat ,jak rządzić krajem”, ale ,jak pokazać dobrą 
debatę polityczną”: debata skupia się nad regułami debaty, równowagą w condicio, zapał 
prowadzącego wyraża się w pokazaniu, jak — przy użyciu najbardziej wyszukanych 
technologii — prowadzi on dobrą debatę. Nazajutrz gazety wystawiają oceny, zarówno całej 
debacie, jak i tanecznym krokom wykonanym przez dyskutantów.
Jeśli kiedyś z jednej strony żyło się i zajmowało polityką, a potem szło do teatru albo do 
kina, żeby zobaczyć tych, którzy dawali sobie po gębie, dzisiaj uprawia się politykę, dając 
sobie po gębie i oczekując poparcia osób, które — aby uczestniczyć w życiu politycznym — 
oglądają na ekranie tych, którzy dają sobie po gębie.
Wyjaśnia to również, dlaczego repertuar polityków sprowadza się do niewielu prostych 
kwestii i niewielu stałych myśli; i dlaczego, na wzór musicalu, dominuje gra dwuznaczności. 
Ginger sądziła zawsze, że Fred to kto inny, a Fred, że ona kocha innego: obydwoje czynili 
wszystko, żeby stworzyć niejasność, a potem w końcu sama sytuacja zadawała wszystkiemu 
kłam. Nie inna wydaje się obecna gra polityczna. Z ostatnią nieoczekiwaną konsekwencją: 
również widzowie postanowili uczestniczyć w widowisku. I tak, wychodząc po ostatnim 
głosowaniu, skłamali ankieterom. W ten sposób domniemany zwycięzca rzucił się 
triumfalnie, stepując, w ramiona Ginger, która jednak kochała innego.

maj 1995

WEŹ TO POD UWAGĘ, JANIE PAWLE.
SOLIDARYZUJĘ SIĘ, ALE RUSHDIE POZOSTAJE PROBLEMEM

Jesteśmy dziwnym krajem. Czytam właśnie różne polemiki dotyczące meczetu w Rzymie 
oraz domniemanego różańca odmówionego przez posłankę Pivetti (domniemanego, 
podkreślam: dopóki ona sama nie wystosuje podpisanego komunikatu prasowego, nigdy nie 
ufać gazetom — wolność prasy w połączeniu z prawem do niedowierzania stanowią dwa 
podstawowe warunki demokracji!). Wszystko to ma posmak fantastyki naukowej, jakbyśmy 
dyskutowali o dopuszczalności kanibalizmu. We wszystkich zachodnich stolicach znajdują 
się kościoły adwentowe, świątynie masońskie oraz meczety. Jest to najnaturalniejsza rzecz na 
świecie. Jeśli we Włoszech jeszcze się o tym dyskutuje, to znaczy, że zaledwie ocieramy się o 
świat europejski. Chciałbym tylko zauważyć, że — ponieważ każdy obywatel ma prawo 
przekazać osiem tysiącznych swoich podatków na wyznanie religijne wystarczająco 
reprezentowane w kraju (ja przekazuję na waldensów, ponieważ wydają mi się sympatyczni, 
a nie ze względów wyznaniowych), więc gdy tylko włoscy muzułmanie osiągną 
wystarczającą liczebność, pojawią się z zeznaniach podatkowych. Nie będąc muzułmaninem, 
podczas moich podróży wchodziłem do meczetów tylko wtedy, kiedy byłem w mokasynach 
— jeśli miałem buty sznurowane, starałem się tego unikać. Gdyby jednak muzułmanin 
przyszedł do mojego domu, aby zakazać mi picia wyrafinowanych słodów z Highlands, za 
ucho odprowadziłbym go do drzwi.
Uważam za słuszne, żeby chrześcijanie modlili się, by świat nie stał się muzułmański, i 
vice versa. Ale zgadzam się z tymi, którzy oponowali, twierdząc, że przewodnicząca Izby 
może klęczeć w tej sprawie przy własnym łóżku, jednak powinna unikać robienia tego 
publicznie, ponieważ są obywatele włoscy, którzy wybrali islam, a nie patrzyłbym życzliwie, 
jak przewodniczący Izby modli się publicznie, żeby we Włoszech nie było badaczy semiotyki 
grających na flecie prostym oraz brodaczy o imieniu Umberto, ponieważ poczułbym się 
niesłusznie dyskryminowany.
Powiedziawszy to dla objaśnienia spraw tego dziwnego kraju, próbuję znaleźć się w skórze 
Jana Pawła II, który, biedaczek, zrobił wszystko co mógł: skomentował przychylnie otwarcie 
meczetu w Rzymie i poprosił, aby zastosowano par condicio (on również; ależ to teraz 
modne), to znaczy, żeby otwarto kościoły katolickie w tych krajach muzułmańskich, w 
których fundamentaliści próbują temu przeszkodzić. Ostatnie wydarzenia udowodniły, że 
nawet my, naród zachodni, chrześcijański i demokratyczny (choć już nie chrześcijańsko—
demokratyczny), jeśli chodzi o fundamenta—listów, nie możemy nikomu udzielać lekcji. 
Weź to pod uwagę, Janie Pawle. Papież musi mieć się na baczności przed wiernymi, nie przed 
niewiernymi.
Jednak mnie problemem nie wydaje się meczet, ani nawet zasada par condicio, która robi 
wrażenie sensownej. Chciałbym, aby papież zajął stanowisko w sprawie Rushdiego, więcej, 
chciałbym, żeby zajęli je też różni przywódcy państw zachodnich. To, że muzułmanin czy 
adwentysta dnia siódmego mogą modlić się swobodnie w kościele, jaki im się podoba, wydaje 
mi się czymś, co w cywilizowanym kraju nie powinno nawet zajmować kolumny w gazecie. 
To, że w obcym i barbarzyńskim kraju może zostać wydany wyrok śmierci, wydaje mi się 
jedną z tych rzeczy, które — obtorto collo — trzeba zaakceptować. Ale gdyby barbarzyński 
kraj, taki jak stan Nowy Jork, skazał na śmierć osobę mieszkającą w Rzymie i wysłał do tego 
miasta swojego nikczemnego kata, żeby wykonywał tam swój nikczemny fach na przekór 
prawu państwa włoskiego (bardzo cywilizowanego), domagałbym się co najmniej zerwania 
stosunków dyplomatycznych. I w istocie, ci w Stanie Nowy Jork są barbarzyńcami, ale nie do 
tego stopnia. Gdyby chcieli zabić (zgodnie z ich barbarzyńskimi obyczajami) kogoś, kto 
mieszka we Włoszech, zażądaliby przynajmniej ekstradycji.
W przypadku Rushdiego natomiast barbarzyńskie państwo, które skazało na śmierć kogoś, 
kto pogwałcił prawo lokalne, domaga się, żeby wyrok wykonany został również na obcym 
terytorium. Ten sposób postępowania wydaje mi się tak barbarzyński, że na ten temat 
chciałbym usłyszeć opinię nie tylko przywódców państw zachodnich, ale także papieża.
Pamiętam, że w poprzednich wiekach kraje muzułmańskie należały do najbardziej 
tolerancyjnych. Za rozsądną opłatą można było być żydami albo chrześcijanami. Ale jeśli 
teraz kraj muzułmański zachowuje się w sposób niedopuszczalny w sensie 
międzynarodowym, należy pokazać pazury.
Meczet w Rzymie, obowiązkowo. Wzywam posłankę Pivetti nie do tego, żeby odmawiała 
różaniec w intencji zażegnania groźby islamu (który dotyczy tylko skromnego procentu 
wolnych obywateli włoskich), ale aby na jedną z imprez kulturalnych w Montecitorio 
zaprosiła Salmana Rushdiego. Wtedy zobaczymy, jak zachowa się państwo włoskie. A, 
czcigodna przewodnicząco Izby, jeśli podczas tej wizyty zabiją pani Rushdiego, to już pani 
broszka. I nasza.

lipiec 1995

CZARODZIEJE, NARKOMANI, WIDEOPISARZE,
GOLEMY, AUTOMATY I DZIENNIKARZE

Osobiste komputery oraz programy wideopisania są w obiegu od początku lat 80. Po 
piętnastu latach z wideopisania korzysta zapewne duża liczba osób, ale bez pudła można 
stwierdzić, że na pewno nie większość. Używają komputera urzędnicy i sekretarze, pisarze, 
uczeni i dziennikarze, a także niektórzy studenci w tych szkołach, do których je zakupiono — 
jednak, oczywiście, tych, którzy go nie używają, jest więcej. A pośród nich znajdują się 
również osoby o różnorodnych talentach, które wolą pisać piórem albo na maszynie — z 
lenistwa, dla zasady, dla przyjemności albo z nieufności.
Dla bardzo wielu zatem komputer pozostaje tajemniczym przyrządem, o którym dowiadują 
się za pośrednictwem legend. Znajdujemy się mniej więcej w sytuacji pewnych archaicznych 
społeczeństw, gdzie większość była analfabetami i patrzyła z podziwem i podejrzliwością na 
tych, którzy kładli przed sobą niezwykły przedmiot zwany książką albo papirusem i czerpali 
zeń tajemne informacje albo sporządzali dziwne znaki na pergaminie, aby porozumiewać się 
na odległość z innymi adeptami tej sztuki. Nie zapominajmy, że jednym z powodów 
ludowego antysemityzmu była nieufność warstw chłopskich wobec społeczności, w której 
każdy od dzieciństwa był obeznany z książką (gdzie pojawiały się czarnoksięskie znaki).
To zatem dość naturalne, że komputer wymieniany jest właśnie w czarnoksięskim 
kontekście w różnych ankietach i wywiadach, gdzie jawi się jako Golem obdarzony 
niewytłumaczalnymi możliwościami. Najdziwniejsze, że piszą te artykuły i zadają te pytania 
dziennikarze, którzy już (w ogromnej większości) piszą na komputerze, do czego zmusza ich 
praca redakcyjna.
To prawda, że dobry dziennikarz, podchodząc do jakiegoś problemu, nie powinien stawiać 
się w pozycji kogoś, kto wszystko już o tym wie, ale tego, kto nie wie nic, zadając pytania, 
które zadawałby sobie najbardziej nie przygotowany czytelnik. Inaczej nie pisywałby do 
gazety, tylko do naukowego czasopisma przeznaczonego dla specjalistów. Jednak postawienie 
się w roli najmniej doświadczonego może oznaczać dwie rzeczy: należy albo wyjść od jego 
domniemanej niewiedzy, aby go oświecić, lub też pocieszyć go W jego niewiedzy. Jeśli się 
dobrze zastanowić, wybór ten leży u źródeł wielu polemik ostatnich tygodni, dotyczących roli 
mediów — jeśli jest wielu magów i czcicieli diabła, dziennikarz ma obowiązek o tym 
poinformować, ale może to uczynić, zarówno zwracając się do kogoś, kto wyjaśnia, że 
magowie ci mają tylko jeden sekret, umiejętność przekonywania łatwowiernych, jak też 
pytając samych magów i biorąc ich na poważnie.
Analogicznie zdarza się, że dziennikarze znawcy komputerów, pragnąc uszanować 
dyletantów, podtrzymują ich w pewnych prymitywnych wierzeniach. Ktoś nie przygotowany 
myśli, że dzisiaj pisarz umie wprowadzić do komputera formułę magiczną, naciska guzik i ma 
gotowy poemat nie rymowanym jedenastozgłoskowcem (i rzadko mu się przypomina, że 
trash in, trash out znaczy, że komputer jest maszyną i jeśli włożysz do niej śmieci, to wyjdą 
również śmieci). Nie przygotowany podejrzewa, że kto pisze na komputerze, pisze zawsze i 
wyłącznie na komputerze — nie wyjawia mu się, że kto jeździ samochodem, często chodzi 
też pieszo, choćby z domu na parking. Nie wyjawia się nie wiedzącemu, że zazwyczaj ten, kto 
pisze, zmienia sposoby pisania zależnie od wymagań, kaprysu, miejsca, w którym się 
znajduje, czasem używając pióra, czasem ołówka, komputera zaś często w fazie 
zaawansowanej (lub wręcz odwrotnie, ponieważ znam też osoby, które piszą od razu na 
komputerze, drukują, a potem przepisują kaligraficznym pismem). Zachęca się nie 
przygotowanego, aby wierzył, że wideopisanie automatyzuje myśl, gdy tymczasem dla wielu 
pisanie elektroniczne wyzwala myśl z różnych mechanicznych zniewoleń, ponieważ pozwala 
zapisywać, co przychodzi do głowy, a potem spokojnie poprawiać (powiedziałem jednak: dla 
wielu, bowiem trzeba wiedzieć, że inni, a czasami ci sami, którzy w innych okolicznościach 
pisaliby na komputerze, aby móc opracować trudne pojęcia z niezbędną powolnością, 
potrzebują oporu papieru i twardego grafitu).
I tak ogromna większość osób wciąż postrzega komputer w sposób magiczny, całkiem 
jakby w obiegu nie było już aż nadto magii, albo jako narkotyk, który zniewala jednostki, 
zmuszone w transie wpatrywać się w ekran. To prawda, że istnieją uzależnieni od komputera 
(i jest to bardzo poważne zjawisko psychologiczne), ale wielu z tych, którzy tak myślą, 
spędza dzień w transie przed telewizorem. Są jak ci, którzy wstrzykują sobie w żyłę działki 
heroiny i jednocześnie myślą, z litością i wzgardą, o nieszczęśnikach, którzy w owym 
momencie rujnują sobie życie, paląc papierosa albo wysączając butelczynę.

lipiec 1996

CZY PODSŁUCH ZAŁOŻYŁ MAJORDOMUS?
NIE MOŻNA ZLEKCEWAŻYĆ ŻADNEJ HIPOTEZY

Tydzień po odkryciu podsłuchu w biurze Berlusconiego zalew hipotez jeszcze się nie 
skończył, a przecież nie zostały dotąd przedstawione wszystkie. Ćwiczenie, które proponuję, 
nie ma żadnych żartobliwych intencji. Rzecz w tym, że, —Jak uczyniłby każdy autor 
powieści kryminalnych, w obliczu przestępstwa popełnionego w zamkniętym pomieszczeniu 
należy podejrzewać wszystkich, od syna ofiary po rodzinnego duszpasterza, a nawet 
majordomusa, choć jest to sprzeczne z wszelkimi zasadami powieści policyjnej. Postawmy 
zatem wszystkie hipotezy. Kto założył podsłuch?
1. Rząd: żeby dowiedzieć się nie wiadomo czego, jeśli weźmie się pod uwagę, iż 
wystarczyłoby przeczytać gazety, aby poznać nastroje i plany opozycji, ale mniejsza o to.
2. D’Alema, żeby nakłonić potem Berlusconiego, by mu o tym opowiedział, umacniając w 
ten sposób dwuznaczne porozumienie między większością parlamentarną a opozycją.
3. Sędziowie, którzy prowadzą dochodzenie w sprawie Berlusconiego, jako że założyli go 
u wszystkich, w których sprawie prowadzą dochodzenie; to prawda, że (ponieważ 
podsłuchiwanie parlamentarzysty jest nielegalne) nawet gdyby zebrali jakieś ważkie 
materiały, nie mogliby ich użyć, ale, oczywiście, nic nie zabrania wyobrażać sobie sędziego 
wariata.
4. Wygłupiony wywiad, choćby z nawyku: od pięćdziesięciu lat (a nawet dłużej) prowadzi 
kartoteki i szpieguje wszystkich, nie ma więc powodu, dlaczego nie miałby robić tego 
również z Berlusconim; to prawda, że ludzie z wywiadu to jeszcze ci sami, których on 
mianował, ale kiedy wywiad jest wygłupiony, gryzie nawet rękę pana (w innym przypadku, 
jakie by to było odchylenie).
5. Stowarzyszenie tajemnych mocy, od loży masońskiej P2 po Koleje Państwowe; żeby 
moce tajemne dobrze funkcjonowały, konieczne jest, aby powiązane były ze skołowanym 
wywiadem, stąd hipoteza ta zbiega się z poprzednią.
6. Fini lub Casini, aby zebrać dane, skąd wykurzyć Berlusconiego.
7. Berlusconi, i to w dwóch celach: pierwszy przystaje do taktyki robienia z siebie ofiary, 
którą zawsze się kierował (czym poprawiał sobie wizerunek i zjednywał powszechną 
solidarność); drugi tłumaczyłby, dlaczego powiedział o tym natychmiast D’Alemie, a nie 
Prodiemu —mianowicie po to, aby posiać niezgodę w szeregach większości.
8. Pani Berlusconi, za pośrednictwem agencji detektywistycznej wyspecjalizowanej w 
sprawach małżeńskich.
9. Przemysłowi i finansowi przeciwnicy Berlusconiego —z powodu spraw, które nie mają 
nic wspólnego (bezpośrednio) z polityką (lista podejrzanych ciągnie się od Murdocha po Enza 
Siciliana).
10. Gazeta karmiąca się skandalami: szpiegują lady Dianę, fotografują nagiego Casiniego, 
dlaczego nie mieliby chcieć pikantnego materiału o tajnych rozmowach Berlusconiego?
11. „L’Espresso”, żeby wywołać sensację: zauważyliście, ile wiedzą o telematyce Enrico 
Pedemonte i Franco Carlini; wyobraźcie ich sobie — podobnie jak w „Wall Street” — jak 
wnikają do siedziby Berlusconiego przebrani za chłopców do sprzątania, i zabawa gotowa. 
12. Ja, żeby móc wykonać te Zapiski.
Powinno nas zastanowić, iż żadna z tych hipotez, choć absurdalna, nie jest 
nieprawdopodobna — w tym sensie, że wszystkie są technicznie możliwe. A zatem 
jakkolwiek miałaby się skończyć sprawa Berlusconiego, problem pozostaje. Żyjemy w czymś 
w rodzaju Orwellowskiego roku 1984, gdzie Wielki Brat może wiedzieć, co robimy w każdej 
minucie. Różnica leży w tym, że Wielki Brat był jeden, był jedyną Władzą i jedynym, który 
miał środki pozwalające na szpiegowanie wszystkich, gdy tymczasem prawdopodobieństwo 
wyliczonych przeze mnie hipotez mówi, że niepokojąca nas Władza jest powszechna, czyli że 
każdy z nas mogłaby się w nią wcielić i że może wszystkie współdziałają w tym samym 
momencie.
W czasach sprawy Moro napisałem, że Czerwone Brygady są (jak wówczas mówiono) 
„szalone”, nie dlatego że ujawniły władzę wielkich korporacji, w czym miały absolutną rację 
(zresztą nie odkrywały nic nowego), ale dlatego że myślały, iż można trafić je „w serce” (a 
potem trafiały w serca biedaków, których władza była żadna). Wielkie spółki istnieją, ale nie 
stanowią władzy integralnej: zdominowani jesteśmy przez przemysł komputerowy, ale 
zauważcie walkę na noże między Microsoft i Netscape. Gdzie znajduje się „serce” tego 
„projektu”? Nie ma ani serca, ani projektu, ani intencji, podobnie jak pszczoły nie mają 
zamiaru budować takiego ula, jaki w końcu powstaje.
A zatem, żeby się bronić, niczemu już nie służy szukanie winnego w jednej tylko sprawie 
(ponieważ następnego dnia pojawi się kolejna) i — chociaż nasz kraj zdaje się szczególnie 
nękany podobnymi problemami — sytuacja ta nie dotyczy wyłącznie Włoch. Najlepsze (lub 
najgorsze) jest to, że jeszcze nie wiemy, jak się reaguje, jak się przeciwdziała takiemu 
zbiorowemu działaniu ograniczającemu jednostkową wolność, bez gwarancji, że jeden Wielki 
Brat będzie miał przynajmniej przebłysk mądrości lub ostrożności.
Stanowi to wyzwanie dla przyszłego tysiąclecia. Aby mu sprostać, nie wystarczą już 
tradycyjne aparaty polityczne i sądownicze, a odwoływanie się do nich opóźnia tylko 
uzyskanie odpowiedzi, której szukamy.

październik 1996

CHCECIE WIEDZIEĆ, JAK DZIAŁA HOROSKOP
WEDŁUG METODY BARNUMA?

Studium, o którym chcę wam opowiedzieć (autorstwa Christophera C. Frencha i innych), 
opublikowane zostało trzy lata temu w angielskim wydaniu „The Sceptical Inąuirer”, ale ja 
natknąłem się na nie dopiero teraz, przetłumaczone w równorzędnym czasopiśmie 
argentyńskim „El ojo esceptico”, wydawanym przez miejscowe Centro para la Investigacion 
y Refutacion de la Pseudociencia. Analogiczne organizmy istnieją w różnych innych krajach 
(we Włoszech działa Komitet Kontroli Twierdzeń Dotyczących Zjawisk Paranormalnych) i 
zajmują się zarówno kontrolowaniem wszystkich stwierdzeń obejmujących interesujące 
zjawiska z pogranicza nauki oficjalnej, jak też systematycznym niszczeniem całej serii 
oszustw lub epizodów niepoprawnej łatwowierności, począwszy od wizji UFO po 
reinkarnację lub doświadczenia łowców duchów.
Artykuł dotyczy horoskopów i omawia różne badania nad tym, co nazywane jest efektem 
Barnuma — od nazwiska słynnego króla cyrku, który miał stwierdzić: „Co minutę rodzi się 
jeden głupiec”. Już w latach czterdziestych wypracowano „sylwetkę Bamuma”, to znaczy 
opis osobowości, którą każda osoba wierząca — niekoniecznie w astrologię, czytanie z ręki, 
wróżenie z tarota, ale nawet w testy psychologiczne i ankiety — jest gotowa zaakceptować 
jako przykrojoną na własną miarę. Oto tekst, jaki zostaje przedstawiony delikwentowi po 
teście, horoskopie, wróżbie, czy czym tam jeszcze.
„Czujesz silną potrzebę podobania się innym i bycia przez nich podziwianym. Masz jednak 
skłonność do samokrytycyzmu. Masz wielkie możliwości, które jednak nie zawsze 
wykorzystujesz na swoją korzyść. Twoja osobowość wykazuje pewne słabości, jednak 
potrafisz je zrekompensować. Twoja sprawność seksualna przysparzała ci czasem pewnych 
problemów. Na zewnątrz wydajesz się zdyscyplinowany i opanowany, lecz czujesz się 
niepewnie. Czasem wątpisz, czy podjąłeś słuszną decyzję lub czy zrobiłeś to, co należy. 
Cenisz różnorodność i z trudem poddajesz się zakazom i ograniczeniom. Jesteś z siebie 
dumny, ponieważ wiesz, że masz niezależne poglądy i nie akceptujesz tego, co mówią inni, 
bez satysfakcjonujących cię dowodów. Czasem żałowałeś, że jesteś zbyt szczery, pokazując 
swoją prawdziwą twarz; czasem jesteś otwarty, ujmujący i towarzyski, kiedy indziej zaś 
zamknięty i zachowujący dystans. Niektóre twoje aspiracje mogą wydawać się dosyć 
nierealne. Jednym z głównych celów twojego życia jest wypracowanie poczucia pewności 
siebie”.
Nie trzeba być sceptycznym badaczem, aby uznać, iż każdy w obliczu takiego opisu 
pomyśli, że to właśnie jego portret. Ta i inne analogiczne sylwetki nakreślone według metody 
Barnuma charakteryzują się tym, że mieszają ze sobą stwierdzenia ogólne i niejasne z innymi, 
które schlebiają zainteresowanemu, i w końcu z całą serią szczegółów. Dany podmiot 
utożsamia się z detalami, które do niego pasują, a pomija lub lekceważy inne, akceptując w 
końcu zdania tak ogólne, że mogą dotyczyć każdego.
Należałoby jednak pomyśleć, że kto styka się z astrologią, zna własny znak, a zatem zna 
już także niektóre cechy urodzonych, powiedzmy, pod znakiem Byka lub Koziorożca: dlatego 
też, postawiony w obliczu horoskopu Barnuma i innego skrojonego na miarę przez astrologa, 
powinien natychmiast rozpoznać jako bardziej odpowiadający własnej osobowości horoskop 
„oryginalny”. I wreszcie, jeśli obok Barnuma i „oryginalnego” przedstawiono by mu 
horoskop „fałszywy” (to znaczy przypadkowy, odnoszący się do innego znaku), ten ostatni 
powinien być natychmiast wykluczony. Jeśli zaś chodzi o wierzących umiarkowanie albo 
wręcz sceptyków, to powinni być oni niezdolni do rozróżnienia horoskopu oryginalnego od 
fałszywego, natomiast Barnuma uznać za zbyt ogólny.
Przeprowadzono eksperyment na pięćdziesięciu dwóch studentach uniwersytetu, których 
zapytano o znak zodiaku, godzinę i miejsce urodzenia i poproszono, aby ocenili trzy różne 
komputerowe programy. Siedem osób wierzyło w astrologię głęboko (i wykazywało 
znajomość jej zasad), trzydzieści jeden umiarkowanie, a czternaście było sceptycznych. 
Większość uznała horoskop Barnuma za adekwatny, pozostali podzielili się równo między: 
„fałszywy” i „oryginalny”. Najlepsze, że największa przewaga tych, którzy wybrali Barnuma, 
występuje właśnie wśród podmiotów silnie wierzących.
Ale to nie wszystko. Po pierwszym teście uprzedzono wszystkich, iż być może wybrali 
horoskop tak bardzo ogólny, że mógłby zostać zastosowany do kogokolwiek, więc 
poproszono, aby dali wybranemu horoskopowi ocenę od jednego do czterech, od bardzo 
ogólnego do bardzo przystającego do własnej osobowości. Również tutaj wygrywa Bar—num 
jako najbardziej ścisły, a w największej przewadze głosują na niego umiarkowanie wierzący i 
sceptycy.

lipiec 1994

W NIEDZIELĘ IDĄC NA MSZĘ… CZARNĄ, OCZYWIŚCIE.
TAKA JEST MODA

W ciągu ostatnich dwóch tygodni gazety nie szczędziły nam informacji o zakapturzonych 
rytuałach, bluźnierczych uściskach oraz wszelkiego rodzaju satanizmach. Następnym razem, 
kiedy usłyszymy zespół pieśni i tańca śpiewający W niedzielę idąc na mszę — w otoczeniu 
moich zalotników…, pomyślimy, że chodzi naturalnie o czarną mszę. Wrażenie, iż zjawisko 
jest nowe, rodzi się wyłącznie stąd, że zajmuje się nim prasa (być może wręcz dlatego, że 
sami wyznawcy robią wszystko, aby ich odkryto i by trafili na pierwsze strony). Doskonale 
wiemy, że na przestrzeni wieków lud i intelektualiści uczestniczyli w sabatach albo zabawiali 
się przebijaniem hostii. To prawda, że na stosie kończyły biedne kobieciny, które co najwyżej 
zbierały zioła lecznicze, jednak jest kwestią niezaprzeczalną, że istnieli też czciciele Szatana.
Dlaczego uczestniczy się w rytuałach satanicznych, zawsze z podtekstami seksualnymi? 
Ponieważ istnieje naturalna skłonność do czerpania intensywnej przyjemności z poniżania 
innej osoby. Chyba że społeczeństwo i kościoły stoją zawsze na posterunku, mówiąc nam od 
małego, że nie należy tego robić. Otóż znalezienie tak wyrozumiałego i pobłażliwego ducha 
jak diabeł, który nie tylko mówi nam, że można robić to, co jest zakazane, ale jeszcze do tego 
zachęca, na mocy uroczyście podpisanego paktu pozwala wielu osobom pogodzić dwa 
pragnienia: oddania się w opiekę istocie nadprzyrodzonej oraz korzystania z nieograniczonej 
wolności. Tym bardziej, że robiąc pewne rzeczy samemu, odczuwa się wyrzuty sumienia, ale 
wykonując je podczas rytuału, odciąża się sumienie. Poza tym, kierując się wskazaniami 
Pana, oczekujemy nadprzyrodzonej nagrody, której nie jesteśmy pewni, idąc zaś za 
wskazówkami diabła, otrzymujemy natychmiast to, czego zazwyczaj pragnie się w życiu.
Ponadto o tym, że diabeł istnieje i wodzi nas (jak najprzyjemniej) na pokuszenie, mówiły 
same religie objawione, które poświęcały mu klątwy i egzorcyzmy; a wiadomo, że nie ma nic 
lepszego niż obecność egzorcysty, aby nakłonić wiernych do oddania się we władanie złego.
Dlaczego jednak rytuały sataniczne kwitną dzisiaj, kiedy z jednej strony ludzie mniej 
wierzą w objawienie kościołów, a rozpowszechniona moralność przyzwolenia dopuszczałaby 
wszystko, albo prawie wszystko to, co robi się podczas rytuału satanicznego? Ponieważ wciąż 
obowiązuje maksyma Chestertona: „Kiedy ludzie nie wierzą już w Boga, nie znaczy to, że w 
nic już nie wierzą. Wierzą we wszystko”. Wystarczy pomyśleć o pośpiechu, z jakim 
prokuratura musiała ostatnio interweniować, aby powstrzymać przemysłowe wręcz natarcie 
różnych magów i proroków. Co nie przeszkadza temu, że mamy w naszych czasach do 
czynienia z silnym powrotem do aspiracji natury religijnej. Pragnienie jest silne, jednak 
podąża w różnych kierunkach i nie zawsze określonym nurtem kościelnym: jedni poszukują 
sacrum w religiach wschodnich, inni w kulcie Matki Ziemi, jeszcze inni w magii albo w 
satanizmie.
Telewizja i kino już dawno nauczyły nas, jak czci się diabła. A z widowiskami tymi dzieje 
się to samo, co z przedstawianiem przemocy, które nie zawsze i niekoniecznie popycha ku 
przemocy, ale na pewno popycha ku niej kogoś, kto jest psychologicznie niezrównoważony i 
niedojrzały. Świat przeszłości pełen był krwi i przemocy, ale tylko o tym słyszeliśmy, nie 
widzieliśmy tego w bezpośrednim ujęciu, tak, iż są tacy, którzy wręcz podają w wątpliwość 
liczbę sześciu milionów ofiar holocaustu. Moje pokolenie myślało zawsze o sześciuset 
tysiącach poległych w pierwszej wojnie światowej jako o liczbie, gdy tymczasem trupy z 
Sarajewa mieliśmy przed oczami co wieczór. A oprócz prawdziwych trupów mamy jeszcze 
te, które pokazują nam filmy „splatter” z rozpryskującym się mózgiem i wywalonymi 
bebechami. Komuś, kto w innym przypadku poszedłby do psychiatry, wystarcza to żeby 
wziąć udział w rytuale krwi. A że wiele z tych sekt, wychodząc od pragnienia osiągnięcia 
pełnego spełnienia w przyjemności, dochodzi w końcu do zbiorowego samobójstwa, nie 
powinno wydawać się nam sprzecznością: w każdym gwałtownym poszukiwaniu dręczącej 
przyjemności jest ukryty się śmiertelny impuls.
Inne „powody? Powiedziano, że na przestrzeni wieków magia oferowała zawsze „drogę na 
skróty” do władzy natury. Jeśli po to, żeby zaorać pole, uzyskać bogactwa, zdobyć ukochaną 
osobę, potrzebny jest trud i wysiłek, magia pozwala nam na to samo dzięki mocy napoju 
miłosnego, kamienia filozoficznego, duszka wyskakującego z lampy. A Szatan i jego akolici 
zdają się odpowiadać temu samemu kryterium promocyjnemu: wszystko i natychmiast, 
klucze do ręki, wystarczy podpisać weksel. Co wmawiają nam uczestnicy spektaklu? Że 
łatwo stać się pięknym i bogatym jak Naomi Campbell — wystarczy połączyć się 
telefonicznie z programem telewizyjnym o dużej oglądalności.
Złudzenie? Ależ nie robi się nic innego, tylko powtarza, że wirtualne jest teraz w zasięgu 
wszystkich i że jest prawdziwsze od prawdziwego. Cóż może być bardziej wirtualnego od 
obietnic diabła?

marzec 1996

TAK PRZYJAZNY, ŻE STAJE SIĘ WROGIEM.
UWAGI NA TEMAT KOMPUTEROWYCH IKON

Pictura est laicorum literatura, mawiano w średniowieczu, czyli z analfabetami (wówczas 
w ogromnej większości) można porozumieć się tylko poprzez obrazy. Potem przychodzi 
wynalazek druku i sytuacja się zmienia, ale na pewno nie dla analfabetów. W pewnym 
momencie pomyślano zaś, że Galaktyka Gutenberga się skończyła i rozpoczęła się nowa era 
obrazu. Sami analfabeci telewizyjni. Wreszcie pojawił się komputer i znów sprawa zmieniła 
się radykalnie: żeby używać komputera, trzeba umieć czytać, i to szybko.
Porozumiewanie się przez obrazy pozostaje często nieodzowne: na lotniskach, gdzie krążą 
osoby różnojęzyczne, pożyteczne jest sygnalizowanie toalet podobiznami ludzików, a 
restauracji — skrzyżowanym nożem i widelcem. Chodzi o symbole (lub ikony) wszystkim 
znane. Ale gdyby na lotnisku Alitalię, Air France, Lufthansę, a jeszcze lepiej Paryż, Algier 
lub Pizę przedstawiano przy pomocy ikon, a nie słów? Mała bieda z Pizą, bo wstawisz wieżę, 
ale co zrobisz z Decimomannu? W zamieszaniu trafiłoby się do Abidżanu, chcąc lecieć do 
Palermo.
Coś w tym rodzaju dzieje się teraz z komputerami. Chce się, żeby były friendly, to jest 
przyjazne — to znaczy przyjazne dla kretynów, a zdecydowano, że kretyn potrafi rozpoznać 
ikony, a nie słowa. Jest to błędne: jakimkolwiek byłby kretynem, ktoś, kto korzysta z 
komputera (nie żeby pograć, ale pisać, robić rachunki, sporządzać ponumerowane i 
wypunktowane wykresy, rysować tabele, wysyłać pocztę, nawiązać kontakt ze 
stowarzyszeniem gejów), umie czytać.
Od tego kretyna wymaga się, żeby zapamiętał nieskończoną liczbę ikon, z których część 
wcale nie jest oczywista. Piszę w moim Winword 6 i pamiętam już ikony oznaczające: 
zamknij, otwórz, zachowaj i drukuj. Ale jest na przykład taka jedna, która przedstawia 
kwadracik z rzędem punkcików w środku. Nie jest oczywiste, że znaczy ona „podziel okno”, 
również dlatego, iż bardzo przypomina tę oznaczającą „wstaw tabelę” oraz jest 
niebezpiecznie podobna do tej, która znaczy „obramowanie”. Ponieważ dzielę wiele okien — 
kiedy chcę to uczynić, mam rozwiązanie tak naprawdę dla kretynów. W górze jest napisane 
„okno”, klikam to słowo i pojawią się zasłonka, która mówi mi, że mogę po kolei tworzyć 
okna, rozmieszczać je i dzielić. Pamiętając o pozostałych przyjaznych zasobach.
Przechodzę do „Italy on Line” i znajduję na górze serduszko. Ma służyć do otwierania 
erotycznego „chat line”? Nie, oznacza „wykaz usług” (zrozumieliście genialny pomysł: 
znajduję wykaz ulubionych usług, a zatem tych, które leżą mi na sercu). Ale jeśli ja, który 
chcę skorzystać z usług Italy on Line, nie jestem troglodytą, jestem w stanie przeczytać na 
górze słowo „usługi” i znaleźć to, co jest mi potrzebne. Zupełnie podstawowa sprawa. Nie 
mówiąc o koszach: początkowo wydawało się nadzwyczajnym pomysłem umożliwić 
wszystkim zrozumienie na pierwszy rzut oka, jak wyrzuca się plik. Ale teraz każdy program 
ma swój kosz, tyle że pomysł jego wyglądu zmienia się zależnie od grafika: ponieważ nie 
można bezwstydnie kopiować wiklinowego kosza prekursorów, kosz wygląda czasem jak 
metalowa skrzynia, a czasem jak słoik miodu. W niektórych miejscach znajdujesz otwarte 
drzwi, które mają ci zasugerować, że tamtędy się wychodzi — ale z czego? Z pliku, z 
programu?
W różnych CD–romach interaktywnych, hipertekstualnych i multimedialnych pojawiają 
się stopy, rączki, globusy, rozcięte kartki, szkła powiększające, czapki Sherloka Holmesa, 
wygięte kolorowe strzałki — wszystko. Każdy CD–rom ma swoje ikony (dla grafików to 
prawdziwa gratka). Wielkie dzięki, jeśli program dostarcza mi też wskazówek słownych, 
mówiąc: „cofnij pisanie”, albo: „powtórz wykonaną operację”. Obiekcja: ten sam program 
mógłby być używany w różnych krajach, a nie wszyscy znają angielski. Odpowiedź 
(pomijając fakt, że można już znaleźć programy we własnym języku): aby zrozumieć sens 
ikon, musisz przeczytać 200–stronicowy podręcznik, który, nawet jeśli napisany jest w twoim 
języku, jest niezrozumiały. Lepiej więc dołączyć 4–stronicowy słowniczek angielsko–włoski.
Powtarzam, niewiele ikon podstawowych operacji jest pożytecznych, od zbyt wielu 
mózgownica zaparowuje i efektem jest wtórny analfabetyzm. Ale w miarę postępu ikon 
przybywa, wygląda to tak jak fornir na tablicy rozdzielczej tanich samochodów: wydaje się, 
że im bardziej drewno wygląda sztucznie, tym lepiej się sprzedaje. W końcu będziemy mieli 
programy bardzo przyjazne, wypełnione w całości hieroglifami, i nawet to, co wiedziałem, 
pojawi się na ekranie w kształcie sowy, ust albo piły i będę musiał wezwać Champolliona.

luty 1996