Ku pamięci pewnego chłopca, który zmarł 
na moich oczach w Kart - e Se, w Kabulu,
około godziny 10.00 dnia 
14 marca 1996 roku.


PETER ENGLUND
NIEZWYCIĘŻONY
Tom I
TŁUMACZENIE 
WOJCIECH ŁYGAŚ
FINNA Gdańsk 2004


SPIS TREŚCI


Tytuł oryginału: Den oovervinnerlige
Tłumaczenie: Wojciech Łygaś
Autor map: Martin Ek, Eken produktion
Ilustracje: z dzieł XIX-wiecznych
Redakcja: Piotr Trafiłowski, Witold Biernacki, Andrzej Ryba
Rysunek na okładce: © Jarosław Wróbel
All rights reserved
Copyright © Copyright: © Peter Englund 
2000 Copyright © Bokfórlaget Atlantis AB 
2000 Copyright © for Polish edition FINNA
Oryginalna wersja książki wydana została w 
Szwecji przez wydawnictwo Bokfórlaget Atlantis, 
Stockholm
Książka dofinansowana przez Svenska Institutet
ISBN 83-89929-98-8 
Wydanie I w języku 
polskim Gdańsk 2004
Oficyna Wydawnicza FINNA 80-
752 Gdańsk, Dziewanowskiego 5/6 
tel.: (058) 763 11 38 fax: (058) 301 
57 25 e-mail: finna@tgw.com.pl
W
Wydawnictwo FINNA wchodzi w skład TGW
e-mail: tgw@tgw.com.pl
www.tgw.com.pl
TRÓJMIEJSKA 
GRUPA WYDAWNICZA
Druk i oprawa: WDG Drukarnia w Gdyni Sp. z o.o.
ul. Św. Piotra 12, 81-347 Gdynia
tel. (58) 660-73-10, tel./fax (58) 621-68-51


Wstęp   7
Rozdział I. Wielka rewolucja   15
1. W NIEKTÓRYCH ZNALAZŁ ZŁOTO    17
2. ZŁO NADCHODZI Z ZEWNĄTRZ   29
3. KRÓL WOJOWNIK   45
4. ŚWIĘTA WOJNA   81
Rozdział II. Przygotowania do katastrofy    93
1. O DREWNIE, DRZEWACH I GRANICACH   95
2. TAJNE PLANY    114
3. „UNIKAM DWORU JAK ZARAZY"    128
4. SIŁA NAPĘDOWA WOJNY    154
Rozdział III. Ostatnie lata pokoju    165
1. CZAS MELANCHOLII    167
2.	CAR ZDOBYWA LITWĘ ZA POMOCĄ OŁÓWKA    193
3.	TRZY PYTANIA ZADANE W ZIMNYM POKOJU   211 
4. O ZNACZENIU ZWROTU „ET CAETERA"    237
Rozdział VI. Napaść na polskę   261
1. NIE PRZEJMUJCIE SIĘ KRZYKAMI ANI HAŁASEM   
263


2. STARA PODŁOGA W KIEJDANACH   284
3.	KAROL GUSTAW DOKONUJE WYBORU   302
4. DO OSTATNIEJ KROPLI KRWI   330
Rozdział V. Zwycięstwa i triumfy    355
1. OBLĘŻENIE KRAKOWA   357 2. KRAJ BEZ KRÓLA, 
KRÓL BEZ ZIEMI   376 3. „GŁODNI LUDZIE, 
NIEBEZPIECZNI I TWARDZI SĄSIEDZI"
4.	W STRONĘ MORZA KASPIJSKIEGO?   414


405


WSTĘP





Rozdział VI. Opór rośnie    441
1. „TO STRASZNE POWSTANIE"   443
2. CUD W CZĘSTOCHOWIE   468
3. PASTISZ NA TEMAT SPADAJĄCEJ GWIAZDY   487
4. POKAŻCIE TERAZ, NA CO WAS STAĆ   507
Rozdział VII. Wojna rozszerza się    533
1. ZBYT PODEKSCYTOWANI, ABY 
PROSIĆ O ŁASKĘ ALBO JĄ OKAZAĆ   535
2. ROSJA ATAKUJE   558
3. GŁOWA W CZERWONYM, AKSAMITNYM PUDEŁKU   576
4. „JUŻ OD WIELU LAT OJCZYZNA NIE ZNAJDOWAŁA SIĘ
W TAK NIEBEZPIECZNYM POŁOŻENIU"   596


Po raz kolejny muszę rozpocząć od wstępu, który 
będzie wyglądał tak, jakbym chciał się 
usprawiedliwić. Cały projekt związany z 
napisaniem tej książki rozpocząłem przed 
dziesięcioma laty1, w naiwnej mieszance 
entuzjazmu i niedoceniania ogromu zadania. 
Entuzjazmu odnoszącego się do chęci ujęcia w 
jednym opracowaniu całej epoki nie muszę chyba 
wyjaśniać; jest to marzenie wielu historyków, którzy 
działają w dzisiejszych czasach, a którzy poddani są 
tyranii specjalizacji. Trudniejsze do zrozumienia jest 
natomiast niedocenianie przeze mnie stopnia 
złożoności całego zadania. Być może należałoby to 
wiązać ze wspomnianym wcześniej entuzjazmem, 
które to uczucie może uczynić człowieka odważnym i 
ślepym.
Nie jest to jednak -jak już wspomniałem - próba 
usprawiedliwienia się przed czytelnikiem, tylko swego 
rodzaju wytłumaczenie. Niniejsza książka jest 
bowiem niezależną kontynuacją poprzedniego mojego 
utworu pt. „Lata wojen", napisanego w 1993 roku. 
Oczywiście, w miarę upływu lat stawałem się 
coraz bardziej krytyczny, ponieważ epoka, którą 
ukazuję w niniejszej pracy - lata 50. XVII wieku - 
okazywała się stopniowo o wiele bardziej złożoną


1 Tzn. w 1990 roku (przyp. tłum.).



 
NIEZWYCIĘŻONY
i trudną do zrozumienia, niż gotów byłem na początku przyznać. 
Inna istotna komplikacja polegała na tym, że, podobnie jak w 
„Latach wojen", starałem się unikać sztucznych ograniczeń i 
krótkowzroczności, tak typowej dla zabarwionego nacjonalistycz-
nym podejściem opisywania historii. Tym razem oznaczało to, że z 
konieczności musiałem zagłębić się w siedemnastowieczną historię 
Europy Wschodniej, a zwłaszcza historię Polski. Utwór pisałem ze 
szwedzkiej perspektywy - i było to słuszne podejście, jak zdążyłem 
się zorientować po reakcjach, jakie dotarły do mnie po wydaniu 
„Lat wojen" w Niemczech i w Czechach. Uważam zarazem, że jest 
rzeczą niemożliwą zrozumienie ważnych i mniej ważnych zdarzeń 
rozgrywających się w XVII wieku, jeśli autor zajmuje się tylko 
dziejami własnego kraju i zgadza się na to, aby istnienie granic 
narodowych w dzisiejszym kształcie było najważniejszą zasadą 
organizującą porządek świata.
Muszę także przyznać, że istniała osoba, z którą miałem spore 
trudności: Karol X Gustaw, który - co może wydać się dziwne - 
mimo swego wielkiego znaczenia nigdy nie stał się bohaterem 
spójnego dzieła biograficznego. Stoi to w sprzeczności z wieloma 
utworami poświęconymi jego poprzednikom i następcom na tronie 
(powodem tego może być fakt, iż jego bez wątpienia atrakcyjna 
osobowość i nie mniej interesujący sposób prowadzenia polityki, 
nie dały się tak łatwo wykorzystać to tworzenia bohaterskich epo-
sów albo zabarwionej nacjonalizmem panegiryki). Starałem się w 
jakiś sposób wypełnić tę lukę, choć muszę zaznaczyć, że biografia 
króla zawarta w tej książce ukierunkowana jest bardziej na jego 
działania w zakresie wielkiej polityki, a mniej odnosi się do jego 
prywatnego życia. Kontynuuję tu także opowieść o wędrówkach 
Erika Dahlbergha przez siedemnastowieczny świat, choć ostrzegam, że postać 
ta pojawi się w książce dopiero w siódmym rozdziale. Dlatego też 
to sam czytelnik musi zdecydować, kim jest ów „człowiek żyjący w 
samym środku epoki szwedzkiej mocarstwowości".
Pytanie to pojawiło się oczywiście w mojej własnej głowie. Czy 
rzeczywiście można tak postępować? Siedzieć sobie w 2000 roku i 
pisać książkę o królach, o nędzy minionych lat i dawno zapomnia-
nych bitwach? Czy istnieje jakiś powód, dla którego winniśmy po-
wracać do tamtego życia i do owego fragmentu dziejów? No cóż,
8


WSTĘP
zawsze kusiło mnie to, co działo się w przeszłości; mimo wszystko 
jestem historykiem i wykładam na uczelni, w związku z czym jestem 
zainteresowany postaciami i zdarzeniami, które znikły w po-mroce 
dziejów za sprawą postępu albo nowych trendów. Jest rzeczą oczywistą, że 
stoimy w obliczu dziedziny, która stopniowo zanika w naszej 
świadomości: nie prowadzi się już bowiem jakichś konkretnych 
badań naukowych odnoszących się do wszystkich skom-
plikowanych zmian, jakie dokonywały się w latach 50. XVII wieku 
(jest też rzeczą niezwykle wymowną, że w ostatnich latach zmarło 
trzech wybitnych znawców owej epoki). Łatwo można dziś znaleźć 
zawodowych historyków szwedzkich, mających dość mętne pojęcie 
o tym, co działo się w tamtej dekadzie, kiedy to północno - 
wschodnią Europę ogarnął pożar, który już na zawsze dokonał w 
owych krajach nieodwracalnych zmian.
Być może zjawisko to jest nieuniknione. Może przyszli specja-
liści od historii XX wieku, żyjący w przyszłym świecie, również 
będą mieć blade pojęcie o tym, kto z kim walczył i dlaczego w 
świecie dzisiejszym. Zapomną o ofiarach i o sprawcach. Wielu z 
nich będzie sobie na przykład zadawać pytanie, po co zajmowali-
śmy się tak bardzo tymi wszystkimi skomplikowanymi konfliktami 
na Bałkanach. Trzeba jednak wskazać na to, że to milczenie ma 
charakter typowo szwedzki. W sąsiednich krajach - Danii i Polsce - 
dawne wspomnienia żyją nadal. Ciągle kuszą one badaczy do pi-
sania monograficznych opracowań i do zagłębiania się w akade-
mickie debaty. Ja sam ciągle jeszcze jestem nastawiony do historii w 
tak materialistyczny sposób, że uważam, iż tak szybkie i całkowite 
porzucenie przez szwedzki świat naukowy zagadnień związanych z 
historią polityczną jest sprawą dość dziwną (jest to częściowo 
spowodowane tym, że współczesna historia naszego kraju rozwija 
się w tak niedramatyczny sposób: ktoś, kto oglądał wojnę na 
własne oczy, nie może absolutnie bagatelizować tego zjawiska). 
Uważam także, że brak szwedzkiej historii politycznej sprawił, iż 
jesteśmy gorzej przygotowani do zrozumienia różnych wielkich i 
gwałtownych procesów, rozgrywających się wokół nas we współ-
czesnym świecie, zwłaszcza, iż zgadzamy się na to, aby wyjaśnienie 
tych zjawisk pozostawić w gestii terapeutów od osobowości i 
badaczy hormonów.


NIEZWYCIĘŻONY
W każdym razie uważam, że jest to wstrząsająca i potworna 
sprawa, często wtłaczana w niemożliwy do objęcia sposób w pod-
ręczniki naukowe i zawarte w nich skomplikowane wywody. War-
to ją jednak opowiedzieć w całości, oby po raz ostatni.
Pracy tej poświęciłem sporo czasu i jest to najobszerniejszy pro-
jekt, którym się zajmowałem. Wspomagało mnie przy tym na różne 
sposoby wiele osób, które chciałbym tutaj wymienić. Wielkie dzięki 
dla Kristiana Petri, Oli Larsmo, Jana Eklunda i Hansa--Jórgena Riis 
- Jensena, a także dla Jose Tomasa za inspirację. Dziękuję Janowi 
Schmidtowi, Ingvarowi Erikssonowi, Magdalenie Rónstróm, Birgitcie 
Folkesson, Knutowi Svenssonowi, Olle Svangardowi, Lennartowi 
Karlssonowi, Lenartowi Olanderssonowi, Svenowi Gustavssonowi i 
Nilsowi Frederikowi Hjelmqvistowi, a także Ance Englund. 
Dziękuję moim kolegom z Uniwersytetu w Uppsali, zajmującym się 
historią XVII wieku, którzy udzielili mi swego wsparcia. Są to: 
Gudrun Andersson, Stellan Dahlgren, Asa Karlsson, Gyórgy 
Novaky, Rolf Torstendahl i Henrik Agren. Dziękuję naukowcom z 
innym krajów, miast i uczelni, takim jak: Józef Lewandowski, Arthur 
Sehn, Tadeusz Wasilewski i Ivo Asmus. Dziękuję osobom zatrudnionym 
w wydawnictwie „Atlantisbok", które wykonały wspaniałą robotę - 
Marii, Josefinie, Lennartowi i Hassemu, a zwłaszcza Christerowi za 
styl, Stinie za ciężką pracę, a Kjellowi za cierpliwość. Martin Ek po 
raz kolejny ozdobił moją książkę swymi mapami.
Dwie osoby zasługują jednak na moje szczególne podziękowa-
nia. Jedną z nich jest docent Arne Stade, który wcześniej stał na 
czele projektu nazywanego „Carl Gustaf - projektet", prowadzo-
nego w Wyższej Szkole Wojskowej (Militarhógskolan). Dzielił się 
on szczodrze ze mną swoją wiedzą i zawartością swego archiwum. 
Odszedł jednak od nas na zawsze, zanim ukończyłem tę książkę 
(Arne Stade i inni historycy zaangażowani w ten projekt - między 
innymi Lars Tersmeden, Rainer Fagerlund, Jussi Lappalainen, Jonas 
Hedberg, Finn Askgaard i Arne Odd Johnsen - wykonali w latach 
60-tych pracę badawczą, za sprawą której najczęściej nie spływały 
na nich żadne splendory, ale która, ze względu na swą zawartość, 
stanowi dla nas dzisiaj nieocenione źródło wiedzy dla dalszych 
badań i dla tej książki).
10


WSTĘP
Drugą osobą jest Michał Kopczyński z Uniwersytetu Warszaw-
skiego, który nie tylko umożliwił mi zapoznanie się z trudno do-
stępnymi polskimi materiałami, ale także był moim przewodnikiem i 
miłym towarzyszem podróży w czasie moich wizyt w Polsce, na-
szym wielkim sąsiedzie po drugiej stronie Bałtyku.
Kończenie jakiejś książki wywołuje zawsze pewien nastrój me-
lancholii, zwłaszcza wtedy, jeśli jej pisanie zabiera tak dużo czasu i 
pochłania tak wiele myśli. Mimo, iż praca trwała tak długo - choć 
czasami wydaje mi się, że dzięki temu - nie mogę pozbyć się pew-
nych wątpliwości. Przeszłość można porównać do przedmiotu za-
nurzonego w wodzie: jest tam, ale w pewnym oddaleniu, nie-
uchwytna. Jej kontury są niewyraźne i płynne. Czy kiedykolwiek 
uda nam się zrozumieć ludzi, którzy żyli w tamtej epoce? Być może 
nie. Należy jednak podjąć taką próbę. Bo jakże moglibyśmy mieć 
inaczej nadzieję, że sami zostaniemy zrozumiani przez tych, którzy 
przyjdą po nas? Bo tymi, jakimi jesteśmy dziś, byli także i oni; a 
tym, kim są oni, wkrótce będziemy i my.
Napisane w samotności,
o zachodzie słońca, w Rasbo,
dnia 30 maja 2000 r.
P.E.
11


Czas to rzeka, która porywa mnie z sobą, ale to ja jestem rzeką;
Jest ona jak tygrys, który rozrywa mnie na strzępy, ale to ja jestem
tygrysem;
Jest ogniem, który mnie pochłania, ale to ja jestem ogniem.
Jorge Luis Borges: „Nueva refutacion del tiempo ", 
1947
Ci, co walczą o wolność, to ci sami, którzy zakuwają ją w łańcuchy 
i okowy. Ci, którzy uważają, że walczą za ojczyznę, to nie rzadko 
ci sami, którzy ją rabują i niszczą.
Georg Stiernhielm:„Lycksalighetens areprakt", 
1650.


Wielka rewolucja


W niektórych znalazł złoto
igdy nie poznamy jego imienia. Wiemy tylko, że był Szwedem, dosyć 
otyłym i zupełnie nagim. No i już nie żył.
Działo się to gdzieś w połowie sierpnia, w porze roku, kiedy 
czuć już zbliżającą się jesień. Należał do dużego konwoju, który 
wpadł w zasadzkę. Ci, którym udało się stamtąd uciec, ukryli się w 
okolicznych lasach lub na bagniskach, ale wytropili ich miejscowi chłopi i wybili 
jednego po drugim. Inni próbowali uniknąć swego losu, uciekając 
do niewielkiego miasteczka położonego w pobliżu, ale tylko po to, 
aby stać się ofiarą linczu miejscowej ludności. Jednak większość 
Szwedów padła na placu boju, kiedy zaatakowały ich przeważające 
siły wroga. On był jedną z ofiar. W którymś momencie, kiedy 
jeszcze trwała ta krótka potyczka, otrzymał cięcie szpadą w 
poprzek brzucha, które miało tak dużą siłę, że nie tylko przecięło 
ubranie, skórę i żółtawe warstwy tłuszczu, ale także rozpruło mu jelita. 
Upadł na ziemię. Życie musiało ujść z niego w ciągu paru minut. A kiedy 
walka dobiegła już końca, zwycięzcy zabrali jak zwykle wszystko, 
co miało jakąkolwiek wartość: wozy, konie, broń, ubrania zabitych. 
Także jego ubranie.
Rabunek trupów dobiegł prawie końca. Jeden z chłopów prze-
chodził właśnie koło jego zwłok. Leżały one na ziemi, z powalanymi 
od brudu włosami i wywleczonymi na wierzch wnętrznościami. 
Wzrok chłopa spoczął przez chwilę na czerwonej ranie na brzuchu
17


NIEZWYCIĘŻONY
zabitego, powstałej na skutek cięcia. Nagle coś błysnęło we wzdę-
tych jelitach. Schylił się z zaciekawieniem i zobaczył złotą monetę. 
Zaczął grzebać w rozprutym brzuchu i znalazł ich więcej. Był to 
stary, żołnierski sposób: przed niebezpieczną bitwą żołnierze połykali 
czasami swoje najcenniejsze monety. Gdyby dostali się do niewoli, 
mogli stracić wszystko, co mieli ze sobą lub na sobie, ale połknięty 
skarb był bezpieczny, bo po jakimś czasie wracał do właściciela w 
naturalny sposób. Pod warunkiem, że nadal żył.
Chłop szukał gorączkowo dalej, aby - jak opowiadał jeden ze 
świadków - „nie ubiegli go inni; w jednych zwłokach znajdował złoto, 
w innych tylko przetrawioną papkę". Na sam koniec wszystkie ciała 
były porozcinane, jelita powyciągane i porozciągane na całą swą 
długość, i dokładnie przeszukane. A kiedy skończyli już z trupami, 
podeszli do jeńców1.
Można dojść tutaj do niesłusznego wniosku, że w opisie tych scen 
chodzi głównie o pokazanie, co wojna może zrobić z ciałem zabitego i 
ze zmysłami żyjących. Tymczasem jest to raczej obraz sił 
napędzających wojnę i związków chemicznych sprawiających, że w 
określonej sytuacji człowiek zdolny jest do wywlekania złotych monet 
z ludzkiego kału. A poza tym na widok tego zdarzenia rodzi się 
natrętna myśl, że ktoś musiał przecież potem te monety wyczyścić do 
połysku.
Czasami dochodzi do zdarzeń, które dzielą historię na to, co 
„przed" i na to, co „potem". Ta wojna była właśnie jednym z takich 
zdarzeń: w radykalny sposób miała zmienić ludzi, którzy ją wywołali, 
narody, które ją przeżyły i państwa, które zostały nią dotknięte.
A doszło do niej za sprawą czegoś, co z początku wyglądało na 
nic nie znaczące zdarzenie. Bo jak to już wcześniej bywało, chodziło o 
coś, co łatwiej dało się wytłumaczyć, kiedy już było po wszystkim, niż 
w trakcie, kiedy się działo. Na początku konflikt
1 Opis powyższego zdarzenia autor zaczerpnął z: J.Chr. Pasek - Pamiętniki. 
PIW, Warszawa, 1987, str. 6; Pasek tak oto dalej rozwija ten wątek: 
„Nawet i tych, co po lasach żywcem znajdowali, to wprzód koło niego poszukali 
trzosa, to potem brzuch nożem rozerznąwszy i kiszki wyjąwszy, a tam nic nie 
znalazszy, to dopiero: »Idźże, złodzieju, pludraku, do domu; kiedy zdobyczy nie 
masz, daruję cię zdrowiem«" (przyp. tłum.).
18


W NIEKTÓRYCH ZNALAZŁ ZŁOTO
wyglądał na jakąś lokalną awanturę w południowo - wschodniej 
Europie, ale ku zdumieniu wszystkich rozrósł się on, 
rozgałęził i narastał, stopniowo i nieprzerwanie rozlewał się w 
kolejne strumyki i potoki, aż w końcu pociągnął za sobą i wchłonął nie 
tylko Ukrainę, Polskę, Litwę i Rosję, ale także Mołdawię, 
Wołoszczyznę, Transylwanię, Brandenburgię, Austrię, Szwecję, 
Finlandię, Kurlandię, Inflanty, Danię, Norwegię, Holandię i Anglię. W 
pewnej chwili powstało nawet ryzyko, iż rozszerzy się na Hiszpanię, a 
nawet na Karaiby. Ciąg tych wszystkich zdarzeń miał w efekcie 
doprowadzić do upadku drugiej potęgi europejskiej, podczas gdy inna 
potęga, jedna z najstarszych na kontynencie, znalazła się na granicy 
zagłady.
Z drugiej strony, w całym tym łańcuchu zdarzeń i okoliczności nie 
było nic niezwykłego lub szczególnego. Łańcuch... Jeżeli chcemy 
zrozumieć to, co się zdarzyło, musimy przestać patrzyć na historię w 
sposób całościowy, a zwłaszcza na tę historię, która składa się z 
logicznego pasma przyczyn i skutków, gdzie „a" pociąga za sobą „b", 
gdzie „p" wpływa na „q", gdzie dziadek za rzepkę, babcia za 
dziadka. Ale chyba lepszym porównaniem będzie tkanina, składająca 
się z nitek zdarzeń i struktur, z pojedynczych postaci i dużych 
zbiorowości, z zamiarów i z nie podjętych decyzji, z jasnych obrazów i 
oczywistych nieporozumień, które często współistnieją ze sobą w 
zupełnie nieprzewidziany sposób.
Tak było na przykład z Bohdanem Chmielnickim i powstaniem na 
Ukrainie.
Ukraina wchodziła w tamtych czasach w skład potężnej Rzecz-
pospolitej. Władze rządzące tym wielkim organizmem, a tym bardziej 
władze sąsiadujących z nią krajów, musiały chyba zareagować ze 
złością i wzburzeniem, kiedy na początku 1648 roku nadeszła 
wiadomość, że Kozacy zamieszkujący południową część prowincji po 
raz kolejny wzniecili powstanie. Napisałem „po raz kolejny", ponieważ 
Kozacy od wielu już lat okazywali swe niezadowolenie: do ostatnich 
buntów dochodziło w latach 1625, 1630, 1635 i 1637, a 
najpoważniejsze niepokoje miały miejsce w 1638 roku. Jednak rzadko 
zdarzało się, aby kręgi rządzące zareagowały na to czymś innym niż 
tylko oznakami zniecierpliwienia. Tak się bowiem składa, że 
Kozacy co prawda regularnie podnosili bunty,
19


NIEZWYCIĘŻONY
ale również z taką samą regularnością byli ujarzmiani: czasami z 
trudem, ale zawsze brutalnie. Z okresami pokoju szły w parze 
niepokoje, ponieważ Ukraina była prowincją nadgraniczną. Stała 
się stopniowo terenem walk, podczas których Rzeczpospolita, 
Tatarzy, Rosja i imperium osmańskie ścierały się ze sobą; w taki 
sposób Ukraina stała się sceną napadów, wypraw łupieżczych, 
ekspedycji karnych i wszelkiego innego bezprawia na wielką skalę. 
Tym razem rozwój wypadków doprowadził do większych wstrzą-
sów, niż lokalna ludność była w stanie wytrzymać.
Pierwsze doniesienia na temat powstania były niejasne.
Na jednej z wysp leżących w dolnym biegu Dniepru znajdowała 
się silna twierdza - Sicz, obsadzona przez oddział Kozaków bę-
dących w służbie polskiego króla. W tym odległym zakątku Ziemi 
doszło do buntu, w wyniku którego usunięto z funkcji dowódcy 
wiernego królowi pułkownika. Na czele oddziału stanął pewien 
chłop, który zgromadził wokół siebie więcej Kozaków, prawdo-
podobnie po to, aby ruszyć na kolejną wyprawę łupieżczą na 
przygraniczne tereny należące do imperium osmańskiego. Był to 
więc bardziej problem o charakterze międzynarodowym niż pro-
blem wewnętrzny. Jednak pod koniec lutego sprawa przybrała zu-
pełnie inny obrót. Najpierw okazało się, że buntownicy nie mieli 
wcale zamiaru doprowadzić do rozpoczęcia kolejnej prywatnej 
wojny skierowanej przeciwko swym odwiecznym wrogom, to zna-
czy Tatarom krymskim. Wprost przeciwnie. Wbrew wszelkim 
oczekiwaniom, połączyli się z nimi: oddziały tatarskie zdążyły już 
przekroczyć granicę i przyłączyć się do buntowników. Potem na-
deszła kolejna wiadomość o tym, że oddział, który hetman Mikołaj 
Potocki wysłał na Sicz, został rozbity. Całe to przedsięwzięcie pod 
względem siły liczebnej, postawy i zachowania przypominało raczej akcję 
policyjną przeprowadzoną po to, aby dać nauczkę kilku zbuntowanym 
Kozakom. Najpierw odmówili posłuszeństwa Kozacy, którzy wchodzili w 
skład oddziału karnego; jego reszta została otoczona i zniesiona pod 
Żółtymi Wodami. Dowódca, syn hetmana Potockiego - Stefan, 
śmiertelnie ranny dostał się do niewoli2.
2 hetman Mikołaj Potocki wysłał na Zaporoże dwa oddziały: pierwszy - lądem 
pod dowództwem swego syna Stefana (3000 ludzi, w tym 1500 Kozaków


W NIEKTÓRYCH ZNALAZŁ ZŁOTO
Wtedy sam hetman stanął na czele największej liczby żołnierzy, 
jaką był w stanie zebrać. Były to wojska kwarciane wchodzące w 
skład armii koronnej, wzmocnione kilkoma tysiącami ludzi po-
chodzącymi z oddziałów wystawionych przez innych magnatów. W 
sumie miał do dyspozycji około 5500 żołnierzy. Na ich czele ruszył 
na południowy wschód, zdeterminowany, aby jak najszybciej 
położyć kres całej tej krotochwili. Ale i ten oddział został pobity. 
Rozeszły się słuchy, że otoczono go i wzięto do niewoli pod 
Korsuniem w połowie maja3. Stało się jasne, że tym razem nie był 
to jakiś tam bunt. A ten, który stał na jego czele, nie był zwykłym 
chłopem.
Nazywał się Bohdan Chmielnicki, miał ponad 50 lat i był 
Kozakiem; niskim, tęgim, o dużym poczuciu humoru, ze sporym 
doświadczeniem wojskowym. Znał kilka języków4 i należał do 
drobnej szlachty ukraińskiej. Kiedyś uczęszczał do kolegium pro-
wadzonego przez jezuitów, ale pozostał przy wyznaniu greckoka-
tolickim, tak jak jego przodkowie. Z biegiem lat osiągnął pewną 
pozycję, a Kozacy powierzyli mu kilka poufnych misji. Nie była to 
więc żadna specjalnie wielka kariera, ale wystarczyła ta, aby przy-
sporzyć Chmielnickiemu wrogów wśród tych spośród polskich ma-
gnatów, którzy sprawowali kontrolę nad całą Ukrainą i byli właści-
cielami sporej jej części. W 1638 roku. Chmielnicki brał udział w 
najważniejszym buncie, do jakiego wtedy doszło5. Klęska po-
wstania doprowadziła do tego, iż - jak wielu innych Kozaków
rejestrowych), drugi - Dnieprem (3500 Kozaków rejestrowych). 29 kwietnia 
1648 r. Chmielnicki - dysponujący 800 powstańcami i Tuhaj bej perekopski - z 
7000 Tatarów osaczyli polski oddział lądowy pod Żółtymi Wodami. 4 maja 
Kozacy płynący Dnieprem przeszli na stronę powstańców i dołączyli do 
Chmielnickiego. Próba przebicia się Polaków przez siły kozacko-tatarskie, 
którą Stefan Potocki podjął 16 maja 1648 r., zakończyła się klęską (przyp. red.).
3	Bitwa pod Korsuniem miała miejsce 25 i 26 maja 1648 r. (przyp. redakcji).
4	Mocno wątpliwe, dawniej nawet uważano, że brał udział w wojnie 30-
let- 
niej (przyp. red.).
5	Nie jest to takie pewne. Wszystkie źródła milczą o jego udziale w tym 
po 
wstaniu. Pierwszą w pełni poświadczona informacja o Chmielnickim od chwili 
jego powrotu z niewoli tureckiej pochodzi z 24 grudnia 1637 r., gdy jako pisarz 
wojska zaporoskiego podpisał kapitulację borowicką (przyp. red.).





20


21


NIEZWYCIĘŻONY


W NIEKTÓRYCH 
ZNALAZŁ ZŁOTO





zajmujących wysokie stanowiska - został zdegradowany6 i zyskał 
sobie nowych wrogów. Przez chwilę wydawało się, że wszystko 
ułoży się lepiej, ale pod koniec lat czterdziestych popadł w spór z 
jednym z miejscowych szlachciców. Prawdziwa przyczyna tego 
konfliktu okryta została wkrótce tajemniczą mgiełką, składającą się 
z opowieści i romantycznych legend, które w tamtych czasach 
opiewały narodowych zbójników i przywódców powstań; wydaje 
się, że ów doszedł w pewnej chwili do wniosku, że Chmielnicki naruszył jego 
monopol alkoholowy, w wyniku czego szlachcic dokonał najazdu na 
posiadłości Chmielnickiego, podczas którego śmierć poniósł syn właściciela. 
Wiemy też na pewno, że Chmielnicki ruszył do Warszawy, aby w sądzie 
dochodzić sprawiedliwości, ale nic tam nie zdziałał, a kiedy wrócił do 
swych dóbr, czekał tam na niego już ów szlachcic, który kazał 
Chmielnickiego zamknąć w więzieniu, po czym zarekwirował całe 
jego mienie.7 Z pomocą kilku przyjaciół udało się Chmielnickiemu 
wydostać na wolność. Z obawy o swe życie i rozwścieczenia na to, 
co mu zgotował los, skierował się na południe Ukrainy, na Sicz. 
Niedługo potem nad stepem za-łopotała flaga buntowników.
Chmielnicki zarówno pod względem postawy, jak i charakteru 
ukształtowany został przez tryb życia, jaki pędził w niespokojnych, 
pełnych brutalności czasach w rejonach nadgranicznych. Gdyby był tylko 
inteligentny, charyzmatyczny i bezwzględny, stałby się praw-
6	Chmielnicki zdegradowany został do funkcji sotnika. Dopiero w 1646 r. 
wrócił do dawnej godności. (Sprawa mocno dyskusyjna, według niektórych hi 
storyków pełnił cały czas funkcję pisarza wojska zaporoskiego, wedle innych był 
tylko sotnikiem w pułku czehryńskim. Na pewno nie był represjonowany, wprost 
przeciwnie - cieszył się względnym spokojem; prawdopodobnie brał 
udział 
w tajnej naradzie z królem Władysławem IV, który chciał puścić Kozaków na 
morze, by sprowokować wojnę z Turcją) (przyp. red.).
7	Aresztowanie Chmielnickiego przez chorążego koronnego 
Aleksandra 
Koniecpolskiego, w końcu listopada 1647 r., nie miało nic wspólnego z zatargiem 
z Czaplińskim. Nastąpiło ono wskutek donosów dwóch Kozaków rejestrowych 
o rzekomym spisku, czego jednak donosiciele nie potrafili dowieść. Za 
Chmielnickim 
wstawili się bliscy Koniecpolskiemu oficerowie: Łaszcz, Krzeczowski i Mikołaj 
Zaćwilichowski (były komisarz wojska zaporoskiego), którzy doprowadzili do 
uwolnienia Chmielnickiego za poręką trzech sotników kozackich (przyp. red.).


dopodobnie jednym z wielu bohaterskich, ale tragicznych buntowników; po 
jakimś czasie skazano by go na łamanie kołem, a niedługo potem 
zapomnieliby o nim wszyscy z wyjątkiem ptaków na niebie i kilku 
dociekliwych historyków, żyjących w przyszłości. Ale posiadł on 
również take cechy jak: zdolności organizacyjne, chłonny umysł i 
talent do polityki. Nauczony doświadczeniem, jakie wyniósł z 
jednego z nieudanych buntów, zrozumiał, że powstanie, aby 
odniosło sukces, należy wywołać tylko wspólnie z jakimiś sojusz-
nikami. W przeciwieństwie do swych poprzedników, Chmielnicki 
szukał ich, gdzie tylko się dało. I miał szczęście. Tatarzy i Rzecz-
pospolita nigdy nie darzyli się zbyt dużą miłością, a właśnie wtedy 
ich wzajemne stosunki bardzo się ochłodziły. Dlatego bez trudu 
udało mu się namówić chana krymskiego Islama Gireja, aby ten 
wsparł powstanie swymi własnymi oddziałami. I to prawdopodob-
nie uratowało buntowników od klęski.
Po zwycięstwie pod Korsuniem, Chmielnicki i jego najbliżsi 
zwolennicy odkryli nagle, i to ku swemu zdumieniu i nie bez nie-
pokoju, że ich bunt zaczął rozszerzać się w niekontrolowany spo-
sób, aż stał się czymś poważniejszym i nieprzewidzianym: rewolucją 
socjalną. I tak oto ze wszystkich buntów i rewolucji, do jakich 
doszło w XVII wieku, właśnie ta miała stać się największą, i obok 
angielskiej - o najpoważniejszych skutkach.
Sprawą o wiele bardziej zdumiewającą niż przerodzenie się 
buntu w rewolucję było tempo, w jakim państwo polskie traciło 
kontrolę nad Ukrainą. Wiosną niepokoje rozszerzały się z powiatu 
na powiat. I zawsze odbywało się to według podobnego scenariu-
sza: chłopi pańszczyźniani i wszyscy inni, którzy jęczeli pod cięża-
rem jarzma i nie posiadali żadnych przywilejów, łączyli się, aby 
ruszyć do ataku; ich ofiarą padali najpierw posiadacze ziemscy i ich 
rodziny, a wkrótce potem także wszyscy ci, których słusznie czy 
niesłusznie utożsamiano z polskimi rządami: katoliccy księża, 
mieszczanie, a przede wszystkim Żydzi. Z kręgów pozostających 
najbliżej Chmielnickiego kierowano w stronę zwolenników po-
wstania pewien rodzaj agitacji, ale sam przywódca buntu nie miał 
zbyt wielkiej kontroli nad tym, co się działo. Watahy zbrojnych i 
luźne bandy uzbrojonych Kozaków nie potrzebowały żadnych





22





23


NIEZWYCIĘŻONY
rozkazów ani nie pytały nikogo o pozwolenie, tylko rozlały się po 
całej prowincji. Na Ukrainie zapanował całkowity chaos; płonęły 
magnackie posiadłości, rabunki i samosądy stały się rzeczą co-
dzienną. Powstania ludowe w tamtych czasach to okrutne widowi-
ska, które nie miały nic w spólnego z romantycznymi opowieściami, 
jakie później na ich temat powstały. Stopień zdesperowania i brak 
innych rozwiązań znalazły ujście w przemocy, która często bywa 
ślepa, czasami bezsensowna, ale zawsze brutalna. To, co zdarzyło 
się tamtego lata na Ukrainie, nie należało do żadnych wyjątków.
Po klęsce armii koronnej pod Korsuniem, na Ukrainie nie było 
już żadnych wojsk polsko-litewskich8. Buntownikom stawiała 
jeszcze słaby opór prywatna armia wystawiona przez Jeremiego 
Wiśniowieckiego9. Kiedy rozpoczęło się powstanie, Wiśniowiecki 
znajdował się na wschodnim brzegu Dniepru, ale bardzo szybko 
udało mu się zgromadzić wokół własnej osoby sporo luźnych od-
działów, a także wielu przerażonych sąsiadów szlachciców i Żydów. Na czele 
całej tej zbieraniny ruszył na zachód, w stronę bezpieczniejszych 
rejonów. A kiedy tak szli długie dni przez płonący, nieprzyjazny 
kraj, Wiśniowiecki, kierując się zasadami prostej, acz okrutnej 
logiki, odpowiadał na okrucieństwa Kozaków i chłopów własnym 
terrorem, nakręcając tym samym jeszcze bardziej spiralę przemocy 
i brutalności. W jakimś innym regionie inny magnat rozkazał 
wymordować wszystkich zbuntowanych chłopów wziętych
8	Wbrew panującemu jeszcze do niedawna przekonaniu, Wielkie Księstwo 
Litewskie nie utrzymywało w okresach pokojowych pierwszej połowy XVII w. 
żadnego zaciężnego wojska polowego. Jedyną stałą siłą zbrojną Litwy były zało 
gi piechoty w Smoleńsku i Dyneburgu. W chwili wybuchu wojny każdorazowo 
tworzono armię polową od podstaw (przyp. red.).
9	Książę Jeremi Wiśniowiecki (1612-1651) był wyznania prawosławnego. 
Sierota, wychowywany od 1610 r. przez krewnego Konstantego Wiśniowieckiego, 
katolika. Nauki pobierał u jezuitów we Lwowie. W 1632 r. przeszedł na kato 
licyzm. Dzielny żołnierz i niezły dowódca. Brał udział w walkach z Moskwą, 
Kozakami, Turkami i Tatarami. W 1648 r. umiejętnie wycofał się z nielicznymi 
siłami z Zadnieprza, nie dając się pobić Kozakom. W oblężeniu Zbaraża (lipiec- 
-sierpień 1649 r.) odegrał ważną rolę. Odznaczył się w bitwie pod Beresteczkiem 
30 czerwca 1651 r. (przyp. red.).


;	W NIEKTÓRYCH ZNALAZŁ ZŁOTO
do niewoli, z wyjątkiem nielicznych, których wypuścił po uprzed-
nim odrąbaniu im prawej ręki.
Do regularnych potyczek i starć dochodziło w różnych miej-
scach10, ale dla większości rzeczywistych lub wydumanych wrogów 
zbuntowanych chłopów, ucieczka wydawała się być jedynym 
rozwiązaniem. Pogłoski o straszliwych masakrach i groteskowych 
aktach okrucieństwa szerzyły się na całej Ukrainie. Nie wszystko 
nosiło znamiona prawdy, jak na przykład opowieści o tym, jakoby 
buntownicy rozpruwali swym przeciwnikom brzuchy, aby zaszyć w 
nich żywe koty, albo o dzieciach smażonych na ruszcie jak prosięta, 
czy o matkach, które zmuszano, aby potem jadły swe własne, 
usmażone potomstwo. W takich sytuacjach na trzeźwą ocenę tych 
historii mogli pozwolić sobie tylko nieliczni. Zazwyczaj to, co było 
pewne, uważano za niepotwierdzone; wielu przyłączało się więc do 
długich kolumn uciekinierów i ciężko załadowanych wozów, od 
których roiło się na drogach wiodących na zachód. Wyglądało to 
jak wielka wędrówka ludów. Pewnego dnia pod Ostrogiem po-
jawiła się niekończąca się rzeka ludzi, o szerokości trzech jadących 
obok siebie wozów i na milę" długa, która bardzo powoli toczyła 
się przed siebie: ludzie opróżniali w panice swe wozy z 
załadowanego na nie dobytku, aby tylko móc poruszać się szybciej. 
Po jakimś czasie cała droga i położone przy niej pola zasłane były 
masą wyrzuconych, nikomu niepotrzebnych przedmiotów: książek, 
sprzętów kuchennych, poduszek, ubrań, rozbitych wozów oraz 
zagubionych dzieci. Pod Pińskiem jedna z takich kolumn została 
rozproszona przez Kozaków, a na otwartym polu rozegrało się 
okrutne polowanie, kiedy to małe grupki napastników rzucały się na 
przechylone wozy, wyrzucały z nich na ziemię śmiertelnie 
przerażonych uciekinierów, dobijając ich pchnięciem albo cięciem 
szabli.
Ci, którzy postanowili zostać, albo którym nie pozwolono wyjechać, stawali 
się obiektem ataków. Osoby, uznane przez powstańców
10 Kozacy zajęli m.in. twierdze w Kudaku i Barze, które zbudowano z 
myślą o ewentualnych buntach kozackich (Kudak padł po wielomiesięcznym 
oblężeniu: od sierpnia do października 1648 r.) (przyp. red.).
" Mila szwedzka = ok. 10 km.





24


25


NIEZWYCIĘŻON
Y


W NIEKTÓRYCH 
ZNALAZŁ ZŁOTO





1


za 
wrogów
, kozły 
ofiarne 
albo za 
upatrzo
ne 
ofiary, 
mieszka
li 
najczę-
ściej w 
małych 
miastec
zkach. 
Do 
masakr 
doszło 
w 
ponad 
300 
miej-
scach. 
Wymor
dowano 
tysiące 
ludzi. 
Ataki 
przybier
ały 
przeróż
ne 
formy. 
W 
niektóry
ch 
miastac
h 
mordow
ano 
tylko 
mężczy
zn, star-
ców i 
chorych
; 
kobiety 
oszczęd
zano, 
ale 
stawały 
się one 
potem 
ofiarami 
gwałtó
w lub 
też 
zmusza
no je do 
zamążp
ójścia 
wbrew 
ich 
woli; 
czasami 
łączone 
oba te 
akty 
przemo
cy. 
Małżeń
stwom 
odbie-
rano 
dzieci i 
oddawa
no je 
ukraińs
kim 
rodzino
m; 
szlachta
, rabini 
żydows
cy i 
inne, 
wysoko 
postawi
one 
osoby, 
musiały 
za swe 
życie 
lub 
wolność 
zapłacić 
okup. 
Niekied
y 
pojman
ym 
Żydom 
darowy
-wano 
życie 
pod 
warunki
em 
zaparci
a się 
swej 
wiary; 
innych 
upro-
wadzali 
Tatarzy, 
aby 
sprzeda
ć potem 
jako 
niewolni
ków na 
jakimś 
azjatyck
im 
targu. 
Bywało, 
że nie 
okazyw
ano 
żadnego 
miłosier
dzia i 
przebac
zenia, a 
rozwści
eczony 
tłum 
mordow
ał 
wszystk
ich bez 
wyjątku
: 
wysokic
h i 
niskich, 
kobiety 
i 
mężczy
zn, 
dzieci i 
starców 
(stopień 
upojenia 
alkohole
m 
bywał 
w 
takich 
przypad
kach 
zazwy-
czaj 
wysoki)
. 
Powsze
chną 
metodą 
stało się 
zamyka
nie 
Żydów i 
innych 
znienaw
idzonyc
h osób 
w 
synagog
ach, 
które 
następni
e 
podpa-
lano. 
Często, 
kiedy 
liczba 
jeńców 
zbytnio 
przewy
ższała 
liczbę 
oprawc
ów, 
uciekan
o się do 
masow
ego 
topienia 
ofiar. 
Powsze
chnie 
stosowa
no 
tortury. 
Czasam
i jednak 
nawet 
pospólst
wo 
zaprzest
awało 
masakr
y, 
zmęczo
ne 
widokie
m krwi. 
W 
Tułczyn
ie 
mordow
anie 
trwało 
dzień i 
noc, aż 
po 
trzech 
dobach, 
okrutny
ch i 
pełnych 
za-
mieszan
ia, ulice 
miasta 
wypełnił
o 
zawołan
ie: „Ci, 
którzy 
nadal 
żyją, 
mogą 
wyjść z 
ukrycia 
i nie 
muszą 
się już 
bać, bo 
dzieło 
zabi-
jania 
dobiegł
o 
końca"
. Na te 
słowa 
ze 
stosu 
poskrę
canych 
ciał i 
kończyn 
wypełzli 
wtedy 
ci, 
którym 
udało 
się 
przeżyć
. 
Opuścili 
miasto i 
udali się 
na 
tułaczkę
. Było 
ich 
trzystu, 
nagich i 
zbroczo
nych 
krwią, 
ale nikt 
już nie 
ważył 
się ich 
krzywd
zić.
A 
kiedy 
już 
jakieś 
miaste
czko 
został
o 
„oczy
szczo
ne", 
czy to 
z 
powod
u 
ucieczk
i 
mieszk
ańców, 
czy też 
na 
skutek 
krwaw
ych 
mor-
dów, 
do 
opustos
załych 
domów 
wprow
adzała 
się 
miejsco
wa lud-
ność 
ukraińs
ka.12
12 W 
niniejszej 
książce 
pod 
pojęciem 
„Kozakó
w" autor 
rozumie 
prawdo-
podobnie 
tych, 
którzy 
stanowili 
tzw. 
wojsko 
zaporosk
ie. Jego 
część 
wywodzi
ła się z 
Kozakó
w 
rejestrow
ych, 
część z 
tzw. 
wypiszc
zyków, 
czyli 
tych, 
którzy 
nie


Kied
y 
nadeszł
a pełnia 
lata, 
wydaw
ało się, 
że 
powsta
nie traci 
swój 
impet. 
Kłęby 
dymu, 
przesu
wające
go się 
nad 
dacham
i 
magnac
kich 
posiadł
ości i 
miejsc
owych 
miaste
czek 
od 
Dniepr
u aż 
na 
Podole i 
Wołyń, 
stawały 
się 
coraz 
rzadsze
. 
Niepok
oje 
wśród 
chło-
pów nie 
rozprze
strzenia
ły się 
już na 
zachód 
i tylko 
gdzienie
gdzie 
docho
dziło 
jeszcz
e do 
pojedy
nczych 
starć, 
rzadzi
ej 
dobieg
ały 
odgłosy 
bitew. 
Nigdzie 
nie 
widać 
też było 
Chmie
mickieg
o i jego 
wojska, 
co z 
wielką 
ulgą 
przyjęli 
ci, 
którzy 
sprawo
wali 
rządy w 
Rzeczp
ospolitej
. 
Potrzeb
owali 
więcej 
czasu, 
aby 
wystaw
ić armię 
w 
miejsce 
tej, 
którą 
stracili 
pod 
Korsuni
em. Na 
dodatek
, wio-
sną 
1648 
roku 
zmarł 
król 
Władysł
aw IV, 
nastał 
tym 
samym 
okres 
bezkról
ewia, 
dość 
niebezpi
eczny 
w 
państwi
e 
targany
m 
wewnęt
rznym 
konflikt
em. 
Trzeba 
było jak 
najszyb
ciej 
wybrać 
nowego 
króla, i 
to bez 
żadnej 
zwłoki. 
Chmiel
nicki 
wykorz
ystał 
okres 
lata, 
aby 
wystaw
ić nowe 
oddziały
, 
ściągną
ć posiłki 
od 
Tataró
w, 
wysłać 
swych 
dyplom
atów do 
sąsiedni
ch 
krajów i 
podporz
ądkowa
ć sobie 
Ukrainę
, chcąc 
wszelki
mi 
możliw
ymi 
sposoba
mi 
skłonić 
zbunto-
wanych 
chłopó
w, żeby 
wrócili 
do 
pługów 
i 
ponown
ie 
zaczęli 
oka-
zywać 
posłusz
eństwo 
jak 
dawniej
. Sam 
był 
przecie
ż 
posiada
czem 
ziemski
m i 
choćby 
z tego 
względ
u 
sprzeci
wiał się 
wszelki
m bun-
tom. 
Bardzie
j 
zależało 
mu na 
tym, 
aby nad 
chłopa
mi 
postawi
ć no-
wych 
panów, 
niż 
ustano
wić 
nowy 
ład 
społecz
ny. 
Obawia
ł się 
rów-
nież, 
że jeśli 
chaos 
będzie 
się 
pogłęb
iał, to 
w 
końcu 
on 
sam i 
podobni 
mu 
szlachci
ce sami 
staną 
się 
ofiaram
i 
nieprze
widywa
lnego 
tłumu.
Tym
czasem 
Rzeczp
ospolita 
z 
wielkim 
trudem 
wystaw
iła 
nową 
armię. 
Wojsko 
składało 
się, jak 
zwykle, 
głównie 
z 
pułków 
szla-
checkic
h. A 
gdyby 
ktoś 
przyjrza
ł się z 
bliska 
szlachci
com, 
kiedy 
tak 
jechali 
w 
swych 
błyszcz
ących i 
bogatyc
h 
kontusz
ach, 
zauwa-
żyłby z 
przeką
sem, 
że 
Polacy 
nie 
wojują 
żelaze
m, 
tylko 
złotem
mieścili 
się w 
szeregach 
rejestru, 
ale 
uważali 
się za 
ludzi 
wolnych; 
byli oni 
zor-
ganizowa
ni w 
pułki, 
formowa
ne na 
zasadzie 
terytorial
nej. Owa 
pozostał
a masa 
(jak 
pisze 
autor 
„Ukraińc
y"), 
jeżeli 
towarzys
zyła 
wojsku, 
stanowiła 
tzw. 
„czerń". 
W 
literaturz
e 
zachodni
ej, 
zwłaszcz
a 
niemieck
ojęzyczn
ej, często 
popełnia 
się błąd 
polegając
y na 
utożsami
aniu 
kozaków 
(Kozagen
), czyli 
lekkiej 
konnicy, 
wojska 
„autoram
entu" 
kozackie
go, z 
Kozakam
i 
zaporosk
imi 
(przyp. 
red.).





26


27





NIEZW
YCIĘŻO
NY
i 
srebre
m. 
Wkrótc
e też i 
Chmiel
nicki 
wysłał 
w stepy 
swe 
oddział
y. W 
połowie 
wrześni
a jego 
Kozacy 
starli się 
pod 
Piławca
mi z 
nowo 
sformo
wanym, 
nie 
zaprawi
onym w 
bojach 
polskim 
wojskie
m. Za-
nosiło 
się na 
kolejną, 
zakońc
zoną 
hańbą 
Polakó
w 
bitwę: 
ich do-
wódcy 
(bardzi
ej 
zajęci 
kłótnia
mi 
między 
sobą 
niż 
walką z 
prze-
ciwniki
em) 
dowied
zieli się, 
że do 
Chmiel
nickieg
o 
przyłąc
zył się 
wielki 
oddział 
Tataró
w (co 
nie było 
prawdą
); 
dlatego 
też 
usiłowal
i 
wycofa
ć swoje 
wojsko 
pod 
osłoną 
nocy 
(co 
było 
błędem
). W 
panu-
jących 
ciemno
ściach 
odwrót 
przemie
nił się 
wkrótc
e w 
zamiesz
anie i 
panikę 
(co 
było do 
przewid
zenia). 
Kozacy 
z 
ochotą 
ruszyli 
za 
resztka
mi 
przepys
znie 
ubraneg
o 
polskie
go 
wojska, 
uciekaj
ącego 
na 
zachód, 
co 
skończ
yło się 
oblężen
iem 
Lwowa
. 
Wspart
y na 
duchu, 
a także 
wzboga
cony o 
250 
tys. 
złotych 
polskic
h 
złożony
ch mu 
przez 
mieszcz
an 
lwowsk
ich w 
formie 
kontryb
ucji, 
Chmiel
nicki 
skręcił 
następn
ie na 
północ. 
Strach 
przed 
nim 
szerzył 
się w 
całej 
Polsce. 
Nawet 
na 
północy
, w 
silnie 
ufortyfi
kowany
ch 
miastac
h, nikt 
nie czuł 
się do 
końca 
bezpiec
znie. Ci 
zaś, 
którzy 
mieli 
powód 
i 
możliw
ość 
powstrz
ymania 
buntow
ników, 
tzn. 
szlachta
, 
wydaw
ali się 
sparaliż
owani i 
odrętwi
ali. 
Wielu z 
nich nie 
chciało 
dostrze
gać 
zagroże
nia, 
siedząc 
bezczyn
nie w 
swych 
posiadł
ościach
, 
chociaż 
Chmiel
nicki 
był 
coraz 
bliżej. 
W 
paździe
rniku 
1648 
roku - 
tzn. w 
tym 
samym 
miesiąc
u, w 
którym 
nastąpił
o 
oficjaln
e 
zakońc
zenie 
wojny 
trzydzie
stoletni
ej - 
powsta
ńcy 
znajdo
wali się 
już 
tylko 
240 km 
od 
Warsza
wy.


Z
ł
o
 
n
a
d
c
h
o
d
z
i
 
z
 
z
e
w
n
ą
t
r
z
ie
wi
ele 
rze
cz
y 
jes
t 
ba
rd
zie
j 
nie
be
zpi
ec
zn
yc
h 
niż 
tri
um
fy.
Są 
one dla 
narodó
w i 
władcó
w 
źródłe
m 
doświa
dczeń, 
które 
pamięć 
w swej 
przekor
ze 
zamieni
a 
najpier
w w 
zasady, 
których 
należy 
bronić, 
potem 
we 
wzorce
, które 
trzeba 
naślado
wać, a 
w 
końcu 
w mity 
„złoteg
o 
wieku", 
na 
które 
można 
się 
powoły
wać. 
Nierza
dko 
więc 
możem
y 
zaobser
wować 
w 
historii 
ludzkoś
ci, jak 
siła za-
mienia 
się w 
słabość
, a 
przeciw
ieństwa 
zamieni
ają się 
miejsca
mi. 
Nikt 
wcześni
ej nie 
przewi
dział 
proble
mów, 
jakimi 
dotknię
ta zo-
stała 
Rzeczp
ospolita
. Były 
one 
być 
może 
skutkie
m nie 
jakiego
ś 
konkret
nego 
kryzysu
, tylko 
- 
parado
ksalnie 
- 
efekte
m 
wielkic
h 
sukcesó
w.
W 
całej 
Europie 
XVI 
wiek 
uważa 
się za 
stosunk
owo 
spokoj
ny 
okres, 
który 
pozosta
wił po 
sobie 
wspom
nienia 
bogaty
ch 
zbioró
w, 
rosnące
go 
dobrob
ytu, 
poszerz
ania 
horyzo
ntów, 
ale i 
pewneg
o nie-
pokoju. 
Dla 
Rzeczp
ospolite
j, a 
przynaj
mniej 
dla 
rządząc
ych nią 
wyższy
ch klas, 
było to 
stulecie 
niezwy
kle 
szczęśli
wą 
epoką. 
Blask 
Renesa
nsu 
rozjaśni
ł 
wnętrze 
państw
a - w 
przeciw
ieństwi
e na 
przy-
kład do 
Szwecji
, która 
w tym 
samym 
czasie 
lokowa
ła się 
gdzieś 
na 
szarym 
końcu 
postęp
u. 
Literatu
ra, 
nauka i 
sztuka 
kwitły 
w wiel-
kich 
miastac
h i w 
prywat
nych 
dworac
h 
magnac
kich. 
Działały 
tam 
takie 
postaci
e jak 
Mikołaj 
Kopern
ik - 
człowie
k, 
który 
swym 
gęsim





28


29


NIEZWYCIĘŻONY
piórem skierował Ziemię na orbitę okołosłoneczną i tym samym 
otworzył dla niej obraz nowoczesnego świata; filozof i polityk Andrzej 
Frycz Modrzewski, który w swym systemie, szybko rozsławionym w 
całej Europie, umiejętnie połączył wsparcie dla idei silnego państwa 
ze zrozumieniem dla praw społecznych i równości wobec prawa; a 
także genialny Jan Kochanowski - najwybitniejszy przedstawiciel 
polskiej poezji, ze względu na swój talent i sposób pisania 
przywodzący na myśl współczesnych mu metafizycznych poetów 
angielskich, których na swój sposób wyprzedził. Były to trzy giganty, 
ale żadne jakieś tam olbrzymy, tylko twory pewnego „wyżu 
intelektualnego", który w tamtym okresie rozciągał się nad państwem. 
Sukcesywnie podnosił się poziom wykształcenia i miał coraz większy 
zasięg: coraz więcej chętnych zapisywało się na Akademię 
Krakowską albo rozpoczynało naukę na uczelniach zagranicznych. 
Jednocześnie liczba małych, lokalnych szkół zwiększyła się z 253 do 
650. Skutkiem i warunkiem tego kulturalnego rozwoju była tolerancja 
- religijna i intelektualna, która w ówczesnym świecie miała niewiele 
odpowiedników.
W Europie Reformacja i Kontrreformacja otwarły podwoje dla 
przeróżnego rodzaju dogmatyczności i zasklepienia umysłowego. 
Zawsze znajdą się tacy, którzy na gruncie czystej nauki potrafią 
rozwiązywać trudne problemy za pomocą prostych metod. O ich 
akceptacji decyduje jednak głównie chęć innych osób do ich słu-
chania. A były to czasy, kiedy zarówno kręgi rządzące, jak i tak 
zwany lud w niespotykanym wcześniej stopniu dawały posłuch 
piewcom nowych trendów. Reformacja zyskała swych zwolenników 
również wśród sprawujących władzę, a zwłaszcza wśród 
szlachty, podczas gdy Kontrreformacja wywoływała liczne sprzecz-
ności. W Rzeczpospolitej usiłowano pogodzić te dwa niemożliwe do 
połączenia prądy poprzez wprowadzenie w 1573 roku czegoś tak 
radykalnego jak wolność religijna.
Być może była to konieczność, która zamieniła się w cnotę. 
Wszystkie państwa europejskie mogły w owych czasach pochwalić 
się różnorodnością języków i kultur, a dotyczyło to zwłaszcza 
Rzeczpospolitej, która zajmując obszar 990 tys. km kwadratowych 
była drugim co do wielkości państwem na kontynencie. Żyło w nim 
około 10 milionów ludzi, a więc o połowę więcej niż we Francji,
30


ZŁO NADCHODZI Z ZEWNĄTRZ
dwa razy więcej niż w Anglii i osiem razy więcej niż w Szwecji. W 
zachodnich regionach, a zwłaszcza w Prusach, zamieszkiwali Niemcy 
wyznania luterańskiego. Podczas gdy niemała część szlachty ciążyła 
ku któremuś z wyznań protestanckich (a zwłaszcza ku kalwinizmowi), 
większa część ludności mieszkającej w centrum kraju była katolikami. 
Na Litwie można było natknąć się natomiast na niewielkie grupy 
Tatarów. We wschodnich województwach zdecydowana większość 
mieszkańców należała do Kościoła greckokatolickiego. Jedną z 
mniejszości, która odgrywała dużą rolę, byli Żydzi. Stanowili oni około 
pięć procent ludności kraju i żyli we wszystkich miastach i większych 
wsiach. Ich prawa obywatelskie, religijne i ekonomiczne 
gwarantowały od wieków królewskie przywileje13. Mieli między 
innymi własny parlament - Waad-i prawodawstwo, dzięki czemu 
mogli funkcjonować w niezwykłej mieszance złożonej z własnej 
izolacji i prawa do samostanowienia. Inną grupą etniczną chronioną 
przez państwo byli Ormianie wyznania chrześcijańskiego. 
Akceptowano ich i przyznawano im prawo do częściowego 
samorządu. Było ich jednak niewielu, zamieszkiwali głównie w 
dużych miastach na Ukrainie, ale - w przeciwieństwie do Żydów - 
powoli podnosili swój status społeczny w chrześcijańskim 
społeczeństwie. Oficjalne dokumenty państwowe redagowano w 
pięciu językach: po polsku, niemiecku, rusku, ormiańsku i hebrajsku 
(w życiu codziennym funkcjonowało to zaskakująco sprawnie, 
głównie dzięki wykorzystaniu łaciny, która była dla całego 
społeczeństwa czymś na kształt lingua franca). Tolerancja miała 
swoje granice, a najczęściej charakteryzowała klasę rządzącą oraz 
ludzi wykształconych. Jej znaczenia nie można
13 Ściśle rzecz biorąc, cały stan prawny Żydów w państwie regulowany był 
generalnymi przywilejami królewskimi. Przywileje te jednak szlachta starała się w 
jak największym stopniu ograniczać. Już Kazimierz Jagiellończyk wycofał się pod 
jej naciskiem z wydanego przez siebie potwierdzenia dawniejszych przywilejów. 
Podobnie od początku XVI w. w urzędowych kodyfikacjach polskich praw 
państwowych (tzw. Statut Łaskiego, 1506) ograniczano i przeinaczano je na nieko-
rzyść Żydów. Szczególnego znaczenia nabrał przywilej dla Żydów wielkopolskich, 
który po zatwierdzeniu przez króla Stefana Batorego z 1580 r. został uznany za 
obowiązujący dla Żydów zamieszkujących całe terytorium Rzeczypospolitej 
(przyp. red.).
31


NIEZWYCIĘŻONY
jednak nie doceniać. Dzięki niej mieszkańcy Rzeczpospolitej nie 
musieli doświadczać wojen religijnych albo wojen wywołanych z 
powodów teologicznych, a więc takich, do których raz za razem 
dochodziło w pozostałych regionach Europy. Na dodatek polska 
szlachta - w przeciwieństwie do swych braci w innych krajach - 
tylko w niewielkim stopniu zainteresowana była wielkimi konfliktami i 
wojnami. Magnaci mieszkający na wsi obrastali w tłuszcz w swych 
posiadłościach, cieszyli się z urodzaju i ze strachem spoglądali na 
antagonizmy i awantury polityczne, do których dochodziło poza 
granicami ich kraju, ponieważ wiązały się one z wielkim ryzykiem i - 
co było rzeczą najgorszą - ogromnymi wydatkami. Natomiast 
drobna szlachta nieufnie odnosiła się do władzy królewskiej i po 
cichu wspierała magnatów.
Jak to zwykle bywa w historii, tak szczęśliwy i znaczony sukce-
sami okres szczęścia miał gdzieś swoje źródło. Była nim silna i 
kwitnąca gospodarka. W XVI wieku liczba mieszkańców zwięk-
szyła się w całej Europie, ale największy przyrost zaznaczył się na 
zachodzie. Obserwowano tam stały rozwój handlu i manufaktur, a 
wszystko to prowadziło do zwiększonego importu surowców i 
żywności. Jej ceny drastycznie rosły, częściowo na skutek zwięk-
szonego popytu, częściowo za sprawą inflacji, do której doszło w 
chwili, kiedy srebro i złoto z kraju Inków i Azteków pojawiło się w 
Europie. Nagle uprawa ziemi stała się sprawą opłacalną, a ziemia 
zdrożała. Z tętniących życiem gospodarek państw położonych 
wzdłuż wybrzeża Atlantyku, a także z gęsto zaludnionych miast 
Półwyspu Iberyjskiego i Apenińskiego domagano się coraz głośniej 
więcej pszenicy, jęczmienia, owsa, żyta. A wielcy posiadacze ziemscy zza Łaby 
z chęcią odpowiadali na to zapotrzebowanie.
Zboże stało się dzięki temu najważniejszym towarem eksporto-
wym dla państw Europy Wschodniej. Rzeczpospolita stawała się 
powoli spichlerzem Zachodu, podczas gdy Bałtyk awansował do 
roli najważniejszego morza pod względem gospodarczym. Naj-
bardziej zyskali na tym wielcy posiadacze ziemscy, to znaczy 
szlachta, ponieważ tylko ona miała prawo posiadać ziemię. W ciągu 
150 lat zbiory na polach należących do magnatów uległy potrojeniu, 
a w posiadłościach należących do drobnej szlachty zanoto-


ZŁO NADCHODZI Z ZEWNĄTRZ
wano przyrost dwukrotny. Spadły natomiast dochody chłopskie. 
Zyski i wzrost produkcji nie były jednak skutkiem lepszego zarzą-
dzania. Przeciwnie, techniki uprawy ziemi na tych terenach nie 
zmieniały się od lat. Metody, do jakich uciekali się panowie szlachta 
dla poprawy wyników gospodarowania, były równie skuteczne jak 
prymitywne. Polegało to po prostu na coraz większym ucisku 
chłopów, co pogłębiało ich poddaństwo i zależność od panów. 
Nierzadko zmuszano ich do pracy na pańskiej ziemi przez trzy dni 
w tygodniu. Stało się to możliwe, ponieważ szlachta dysponowała 
od lat silną, niezależną władzą. Stosowała na przykład własne pra-
wo w swych posiadłościach, podczas gdy chłopi pozbawieni byli 
przywileju do skarżenia panów u króla. W ten sposób włościanie 
zdani byli na łaskę i niełaskę swych właścicieli. Szlachta wprowa-
dziła też liczne, czasami niezwykłe monopole, zmuszając swych 
chłopskich poddanych do zakupu u siebie niektórych produktów, 
np. wódki czy piwa. We wsiach widać było oznaki biedy: zmniej-
szała się ilość bydła na polach, ale za to przybywało żebraków14.
Wielcy posiadacze ziemscy brali się za uprawę ziemi w połu-
dniowo-wschodnich regionach kraju, zwłaszcza na Ukrainie. To 
właśnie tam rodziły się prawdziwe fortuny. Ziemia była rozległa, 
grunty żyzne i bezpańskie. Toteż w krótkim czasie polscy i litewscy 
magnaci stworzyli tam potężne latyfundia. Mikołaj Potocki, 
dowódca oddziałów, które poniosły klęskę pod Korsuniem, 
pochodził z rodu, który już wkrótce potem gospodarował na ziemi 
o powierzchni 1,2 miliona hektarów, a więc na powierzchni 
większej niż cała Skania. Posiadłości takie, ze względu na swoją 
rozległość i charakter, przypominały raczej małe państwa. Jeremi 
Wiśniowiec-ki, okrutny, ale wykształcony magnat, którego wojsko 
jako jedyne stawiało w owym czasie opór powstańcom, rządził w 
praktyce całą wschodnią Ukrainą. Historia ekspansji jego rodu na 
tych terenach nie ma swych odpowiedników nigdzie indziej, jeśli 
idzie o tempo i rozmiar. W 1630 roku Wiśniowieccy kontrolowali 
616 osad, a już 15 lat później liczba ta wzrosła do 38 tysięcy. Mieli 
pod sobą ponad 230 tysięcy poddanych, a cały majątek zaczął 
powoli przypominać
14 Por. np. J. Topolski, Przełom gospodarczy w Polsce XVI wieku i jego na-
stępstwa, Poznań 2000 (przyp. red.).





32


33





NIEZW
YCIĘŻO
NY
prywat
ne 
księstw
o, które 
oprócz 
armii15 
mogło 
się 
także 
pochwa
lić 
własny
m 
dwore
m16, 
adminis
tracją i 
stolicą; 
większa 
część 
lokalnej 
szlachty 
stała się 
klienta
mi rodu, 
potakiw
aczami 
i 
pochleb
cami, 
tworzą
c tym 
samym 
bazę 
polityc
zną 
dla 
Wiśnio
wiecki
ch. W 
swoich 
minipań
stewka
ch 
magnac
i mieli 
wszystk
o to, 
czego 
wzbrani
ali 
swemu 
królowi, 
odnoszą
c się 
przy 
tym do 
górnolot
nie 
brzmiąc
ych, 
odwiec
znych 
frazesó
w o 
wieczn
ych 
prawac
h 
szlach-
ty, o 
złotej 
wolnoś
ci 
szlache
ckiej 
itp. Jak 
daleko 
zaszła 
ich 
samo-
wola i 
samo 
władzt
wo, 
świadcz
y fakt, 
iż w 
swej 
pysze i 
aroganc
ji 
magnac
i sięgali 
często 
po broń, 
walczą
c 
przeciw
ko 
sobie, 
co pro-
wadziło 
do 
licznych 
wojen 
toczony
ch na 
lokalną 
skalę.
Tak 
więc 
Rzeczp
ospolita 
przypo
minała 
swym 
wygląd
em 
stary 
kościół 
na 
prowinc
ji: jego 
wypoler
owana i 
błyszcz
ąca 
kopuła 
spo-
czywał
a na 
drewnia
nej 
konstru
kcji - 
szarej, 
prymity
wnej i 
wiel-
kiej. 
Ogrom
ne 
bogact
wo, 
przywil
eje i 
wspani
ała 
kultura 
nie po-
wstały 
bowiem 
tylko za 
pieniądz
e 
pochod
zące z 
ucisku, 
ale 
również 
na 
skutek 
opóźnie
nia, 
żeby 
nie 
powied
zieć - 
zacofan
ia.
Szla
chta 
całej 
Europy 
patrzyła 
z góry 
na 
kupców
, 
rzemieśl
ników i 
właścici
eli 
fabryk. 
Kapitali
zm 
dopiero 
wchodzi
ł na 
wielkie 
pokoje. 
Postrze
gano go 
wtedy 
być 
może 
jako 
użytecz
ny, ale 
nigdy 
ważny, i 
dobry 
sam w 
sobie. 
Jednak 
na 
Zachod
zie 
dokony
wała się 
powoln
a, acz 
niełatw
a 
zmiana, 
zarówn
o na 
skutek 
nędzy 
spowo-
dowane
j 
zakończ
oną 
niedaw
no 
wojną 
trzydzie
stoletnią
, co 
dopro-
wadziło 
w 
efekcie 
do 
zakwest
ionowa
nia 
tradycyj
nych 
ideałów 
ry-
cerskic
h 
europej
skiej 
szlachty
, jak 
również 
z 
powodu 
rosnące
go 
znaczen
ia 
handlu i 
przemy
słu. 
Tymcza
sem na 
Wschod
zie 
zmiany 
przebie
gały w 
odwrotn
ym 
kierunk
u. 
Polsko-
litewska 
szlachta 
zaczęła 
bowiem 
wykorz
ystywa
ć swoją 
silną 
pozycję 
do 
prowad
zenia
15
	Por
. 
Czaplińs
ki, 
Długosz, 
Życie 
magnater
ii w XVII 
w., s. 62-
63 
(przyp. 
red.).
16
	Ro
snącą rolę 
arystokra
cji i 
zmniejsza
nie się 
roli 
państwa 
widać na 
przykła 
dzie 
dworu 
królewski
ego. W 
XVII w. 
dwory 
magnacki
e 
rozrastał
y się, 
podczas 
gdy dwór 
królewski 
malał. W 
połowie 
XVI w. 
dwór 
królewski 
był 
największ
y 
i 
najwspan
ialszy w 
całej 
Rzeczpos
politej; 
liczył on 
wtedy 
ok. 2500-
3000 
osób; 
w 
połowie 
XVII w. 
było tam 
już tylko 
500 osób, 
a 
zagranicz
ni 
dyplomac
i porów 
nywali go 
ze 
zwykłym
i dworami 
arystokra
tów.


ZŁO 
NADCH
ODZI Z 
ZEWNĄ
TRZ
polityki, 
która 
miała 
charakt
er 
unikalny 
ze 
względu 
na 
wrogoś
ć w 
stosunk
u do 
miast. 
Własny
ch 
mieszcz
an 
uważan
o za 
konkure
ntów, 
więc 
obciąża
no ich 
kolejny
mi 
podatka
mi albo 
doprow
adzano 
do ruiny 
z 
korzyści
ą dla 
kupców 
pochodz
ących z 
zagrani
cy17. 
Nie-
które 
duże 
miasta, 
które 
prowad
ziły 
handel 
zagrani
czny 
bezpośr
ednio ze 
swymi 
partner
ami - 
przede 
wszystk
im z 
wielkim 
i 
bogaty
m 
Gdański
em - 
albo też 
te, które 
położon
e były 
przy 
szlakac
h, 
którymi 
transpor
towano 
zboże 
do 
portów 
- jak np. 
Toruń, 
Kraków
, Lwów 
i 
Warsza
wa - 
miały 
się 
nadal 
dobrze. 
Jednak 
wiele 
mniej-
szych i 
średnic
h miast 
zaczęło 
powoli 
chylić 
się ku 
upadko
wi, co 
niezbyt 
obchodz
iło 
magnat
ów, 
poniew
aż w 
miejsce 
tych, 
popada-
jących 
w ruinę 
budowa
li nowe, 
własne 
miasta, 
według 
własneg
o 
upodob
ania i za 
swoje 
pieniądz
e. 
Polskie 
manufa
ktury 
padały 
jedna za 
drugą. 
Szlacht
a 
zamieni
ała huty 
żelaza 
na 
młyny 
zbożow
e, bo po 
co 
komu 
potrzeb
ny był 
własny 
przemy
sł, jeśli 
zboże z 
Małopol
ski 
można 
było 
wymien
ić na 
sukno z 
Flandrii, 
szkło z 
Bawarii 
albo 
wyroby 
kowalsk
ie z 
Essex? 
Nikomu 
nie 
przycho
dziło 
nawet 
na myśl, 
że w 
dłuższej 
perspek
tywie 
postaw
a taka 
zrodzi 
poważn
y 
problem
, 
poniew
aż 
przyzw
yczajon
o się do 
utożsam
iania 
własneg
o 
dobroby
tu z 
bogact
wem 
państw
a, a 
państw
o z 
sobą.
Pols
ka 
szlachta 
była 
więc 
zbyt 
pochłon
ięta 
rozkosz
owanie
m się 
swymi 
przywil
ejami, 
aby 
móc 
zauważ
yć, iż 
społecz
eństwo, 
w któ-
rym 
funkcjo
nowała, 
wykazu
je 
pierwsz
e 
objawy 
upadku. 
Chłopi 
coraz 
bardziej 
izolowal
i się od 
mieszcz
an, 
rwały 
się 
więzi 
tych 
ostatnic
h z 
zagrani
cą, a w 
miarę, 
jak 
zwiększ
ał się 
dystans 
między 
magna
tami a 
pozost
ałymi 
mieszk
ańcam
i kraju, 
pojawi
ały się 
pierwsz
e 
napięci
a. 
Jednak 
w 
żadnym 
innym 
regionie 
nie 
stały się 
one 
równie 
silne jak 
na 
Ukraini
e.
W 
Polsce 
chłopa i 
pana 
łączyły 
przynaj
mniej 
język i 
religia; 
poza 
tym, 
większ
a część 
szlacht
y 
mieszk
ającej 
w 
Koroni
e 
zalicza-
ła się 
do tzw. 
drobnej
; i ani 
ilość 
posiada
nej 
ziemi - 
nierzad
ko nie
17 
Kupcy 
gdańscy, 
którzy 
cieszyli 
się 
specjalny
mi 
przywile
jami 
królewsk
imi, 
pozbyli 
się dzięki 
temu 
znaczącej 
konkuren
cji ze 
strony 
kupców 
z innych 
polskich 
miast. 
Poza 
tym, 
coraz 
bardziej 
biednieją
cy chłopi 
mieli 
coraz 
mniej 
pie-
niędzy, 
co 
dotykał
o nie 
tylko 
ich 
samych
, ale 
również 
miejsco
wych 
kupców 
i 
rzemieśln
ików 
(P.E.).





34


35





NIEZW
YCIĘŻO
NY
więcej 
niż 
cztery 
do 
ośmiu 
hektaró
w, ani 
styl 
życia 
nie 
odróżni
ały 
owych 
biedakó
w z 
herbem 
od 
niektóry
ch 
chłopó
w, 
którym 
powo-
dziło się 
lepiej.18 
Cała 
Ukraina 
podzielo
na była 
natomia
st 
między 
niewiel
ką 
liczbę 
bogatyc
h 
magnat
ów, z 
których 
większo
ść była 
Polaka
mi, 
nieprzy
zwoicie 
bogatyc
h, 
wykorz
ystując
ych 
miejsco
wych 
chłopó
w, 
którzy 
ani nie 
mówili 
ich 
językie
m, ani 
nie 
wyzna-
wali tej 
samej 
religii. 
Nie 
była to 
więc 
zdrowa 
sytuacj
a, tym 
bar-
dziej, iż 
magnac
i zwykli 
byli 
traktow
ać 
wszystk
ich 
tych, 
którzy 
nie 
należeli 
do ich 
wąskie
go 
kręgu, 
jak 
chłopó
w albo 
jak 
przyszły
ch 
chłopó
w. 
Warunk
i 
bytowa
nia 
panując
e na 
Ukraini
e były 
dla 
miej-
scowyc
h 
włościa
n lepsze 
niż w 
innych 
regiona
ch 
Rzeczp
ospolitej
. 
Magna
ci 
starali 
się 
zachęc
ać 
chłopó
w z 
północy
, gdzie 
panowa
ło spore 
zagęszc
zenie, 
do 
osiedlan
ia się 
na ich 
ziemi. 
Stosow
ali też 
różne 
zachęty
, po to 
aby 
przeciw
działać 
ich 
ucieczk
om na 
połu-
dnie 
Ukrainy
, gdzie 
nadal 
pełno 
było 
niezago
spodaro
wanej i 
bez-
pańskiej 
ziemi.
To 
właśnie 
tu 
narodzil
i się 
Kozacy
. 
Większ
ość z 
nich 
była 
zbie-
głymi 
chłopa
mi, 
którzy 
opuścili 
swe 
gospod
arstwa. 
Dla 
sporej 
liczby 
mieszk
ańców 
Ukrain
y 
ciężkie, 
ale 
wolne 
życie 
Kozaka 
było 
tym, o 
czym 
marzyli. 
I 
nierzad
ko ich 
marzeni
e 
spełniał
o się, 
kiedy 
ucisk 
stawał 
się nie 
do 
wytrzy
mania. 
Sytuacj
e takie 
wywoły
wały 
irytację 
magnat
ów. 
Zarówn
o 
państw
o, jak i 
magnac
i czynili 
wszyst-
ko, co 
w ich 
mocy, 
aby 
okiełzn
ać 
Kozakó
w, 
dążąc 
do 
zmniejs
zenia 
ich 
liczby. 
To 
trudne 
zadani
e 
realizo
wano 
od 
końca 
XVI 
wieku 
z 
wielkim 
uporem 
i 
sporymi 
sukces
ami, co 
z kolei 
przyczy
niało 
się do 
wybuch
u 
kolejny
ch 
powsta
ń. Do 
tej pory 
wszyst
kie z 
nich 
koń-
czyły 
się 
porażka
mi 
buntow
ników.
Mły
ny 
historii 
pracow
ały 
pełną 
parą na 
swój 
własny 
sposób. 
Presja 
wywier
ana 
przez 
Kozakó
w miała 
wpływ 
na 
sytuacj
ę wiel-
kich 
posiadł
ościach 
ziemski
ch 
położon
ych na 
Ukraini
e - 
dokąd 
bowiem 
mógł 
uciec 
skazan
y na 
wygnan
ie 
mieszk
aniec 
tej 
krainy? 
Wielcy 
posiada
cze 
ziemsc
y 
zaczęli 
więc 
stopnio
wo 
pozbaw
iać 
miejsco
wą 
ludność 
kolejny
ch 
praw. 
Chłopo
m 
coraz 
bardziej 
ogra-
18 
Przeciętn
y polski 
chłop 
miał 
około 8 
hektarów 
ziemi - 
więcej niż 
przecięt-
ny polski 
rolnik w 
dzisiejsz
ych 
czasach. 
Przeciętn
a duża 
posiadłoś
ć 
magnacka
liczyła 
ponad 70 
hektarów.


ZŁO 
NADCH
ODZI Z 
ZEWNĄ
TRZ
niczano 
możliwo
ść 
swobod
nego 
przemie
szczani
a się, 
dokłada
no im 
kolejny 
dzień, 
jaki 
musieli 
odpraco
wywać 
w 
ramach 
pańszcz
yzny na 
pańskiej 
ziemi. 
A jeśli 
któryś 
odmawi
ał, to 
nierzad
ko siłą i 
pod 
bronią 
zaciąga
no go 
na 
pańskie 
pole. 
Monopo
l, jaki 
szlachta 
posiadał
a na 
alkohol i 
tytoń, 
przyczy
niał się 
z kolei 
do 
zwyżki 
cen na 
te 
towary. 
Magnac
i nie 
wahali 
się 
przed 
różnego 
rodzaju 
oszu-
stwami 
o 
charakt
erze 
prawny
m, 
geodezy
jnym 
czy 
finanso
wym. 
Mieli 
oni 
zwyczaj 
- 
bardziej 
z 
koniecz
ności 
niż z 
wyboru 
- pozby-
wania 
się 
niewyg
odnych 
dla nich 
i 
uciążliw
ych 
spraw 
na 
rzecz 
za-
rządcó
w lub 
dzierża
wców, 
którym
i 
najczę
ściej 
bywali 
Żydzi. 
W 
społecz
eństwie 
istniała 
wówcz
as 
pewna 
forma 
antyse
mityzm
u, a w 
regularn
ych 
odstępa
ch 
czasu 
oskarża
no 
wyzna
wców 
religii 
mojżesz
owej o 
popełnia
nie 
mordów 
rytualny
ch na 
chrześci
janach. 
Ważniej
sze było 
jednak 
to, iż 
Żydzi 
spełniali 
rolę 
pośredn
ików. 
W ten 
sposób 
właśnie 
zaczęli 
oni z 
czasem 
symboli
zować 
polską 
władzę 
na 
Ukraini
e, co 
sprawił
o, że 
stopnio
wo stali 
się 
obiekte
m 
niezado
wolenia 
wyraża
nego 
przez 
miejsco
wą 
ludność. 
W tej 
części 
Rzeczp
ospolitej 
polska 
władza i 
pańszcz
yzna 
były 
czymś 
niety-
powym
, nic 
więc 
dziwne
go, że 
niezad
owolen
ie 
zamien
iło się 
w 
rozgory
czenie, 
a z 
czasem 
w 
nienawi
ść, i to 
nie 
tylko 
wśród 
ukra-
ińskich 
chłopó
w, ale 
także 
drobnej, 
poniżan
ej 
szlachty
, a 
najbar-
dziej 
wśród 
duchow
ieństwa 
wyznani
a 
greckok
atolickie
go.
Ma
gnaci 
nie 
dostrz
egali 
jednak
, że 
sytuac
ja 
staje 
się 
napięt
a i 
grozi 
wybuch
em. 
Nadal 
pogrąże
ni byli 
w 
wygodn
ej 
obojętn
ości, 
zaintere
sowani 
tylko 
własny
mi 
sprawa
mi. Nie 
zauważ
ali też 
pierwsz
ych 
oznak 
świadcz
ących o 
nadcho
dzącym 
kryzysi
e gos-
podarcz
ym.
W 
wielu 
dziedzin
ach, a 
więc 
nie 
tylko w 
gospod
arce, 
XVI 
wiek 
bezkonf
liktowo 
przesze
dł w 
wiek 
XVII. 
Jeszcze 
w 
pierwsz
ym 
dzie-
sięciol
eciu 
noweg
o 
stuleci
a 
handel 
europe
jski 
wykaz
ywał 
stały i 
silny 
wzrost. 
W 1618 
roku - 
tak 
brzemie
nnym w 
skutkac
h dla 
Europy, 
roku, w 
którym 
rozpocz
ęła się 
w 
Niemcz
ech 
wojna 
trzy-
dziestol
etnia - 
eksport 
polskieg
o zboża 
na 
Zachód 
osiągnął 
swój 
szczyto
wy 
pułap: 
255 
tysięcy 
ton. Już 
jednak 
w 
następn
ym 
roku 
nastąpił 
gwałto
wny 
spadek. 
W całej 
Europie 
spadł 
popyt 
na pro-
dukty 
rolne i 
artykuły 
przemy
słowe; 
uderzył
o to 
również 
w 
eksport





36


37


NIEZWYCIĘŻONY
polski. A potem już sukcesywnie spadek się pogłębiał19. Na domiar 
złego, zaobserwowano obniżenie wysokości zbiorów. Tłumaczono 
to złą pogodą, mówiono też, że lata są krótsze i bardziej wilgotne. 
Inni twierdzili, że ziemia jest zbyt wyjałowiona, a to albo z powodu 
nazbyt intensywnej gospodarki, albo zbyt optymistycznych ocen 
dotyczących możliwości prowadzenia upraw na ziemiach gorszej 
jakości. Ci z magnatów, którzy nie mieli ochoty snuć „genialnych" 
teorii dotyczących przyczyn kryzysu, aby w ten sposób zaprzeczyć 
jego istnieniu, albo też nie zamierzali oszukiwać samych siebie, 
poprawiając wyniki finansowe kolejnymi pożyczkami na 
podtrzymanie upadających gospodarek, próbowali wyjść z kryzysu 
w dokładnie taki sam sposób, jak to już czynili wiele razy 
wcześniej. Zaczęli stosować większy wyzysk w stosunku do 
chłopów i mieszczan.
W takim postrzeganiu nadchodzącego kryzysu przez polską 
magnaterię chodzi jednak nie tylko o niezrozumienie jego istoty. 
Było ono także skutkiem wielowiekowej trucizny o nazwie „samo-
zadowolenie", typowej dla społeczeństw o wysokim stopniu roz-
woju kulturowego. Dla ludzi żyjących w tamtych czasach mogło się 
to wydawać rzeczą niezrozumiałą, ale z dzisiejszego punktu 
widzenia wiek XVI jest swego rodzaju punktem zwrotnym, i to nie 
tylko w zakresie kultury. Zmiany nie zachodziły oczywiście z dnia na 
dzień, jako że wiele składników bogatej renesansowej polsko--
litewskiej kultury funkcjonowało nadal w taki sam sposób jak po-
przednio. Już wkrótce jednak w miejsce otwartości pojawił się kon-
serwatyzm, a tolerancję zastąpiła ciemnota. Bogate życie intelek-
tualne, będące kiedyś dumą całego narodu, zaczęło wykazywać 
oznaki stagnacji. Spadły nakłady wydawanych książek - nie wzna-
wiano na przykład dzieł tak znanych poetów jak Kochanowski, 
jako że zaczął się popyt na kalendarze i wydawnictwa teologiczne. 
Próby druku gazet zakończyły się niepowodzeniem, zmalała też 
liczba wyjazdów na zagraniczne uczelnie. Hołdowano dawnej mo-
19 Spory udział w handlu zbożem mieli Holendrzy; ok. 1615-1620 roku 
przez cieśniny duńskie przepływało przeciętnie 3891 holenderskich statków 
rocznie; ich liczbę dokładnie kontrolowali duńscy celnicy, nakładający na 
Holendrów swoje cła. Z kolei pod koniec lat 20 liczba statków zmniejszyła się 
o połowę.
38


ZŁO NADCHODZI Z ZEWNĄTRZ
dzie i zwyczajom przodków, a te, które od czasów średniowiecz-
nych spoczywały w zapomnieniu, stały się niespodziewanie znowu 
modne. Renesans praktykowany przez polską szlachtę był czymś, 
co imponowało i zadziwiało zagranicznych przybyszów. Ze swymi 
wygolonymi głowami, zawadiacko podkręcanymi wąsami, długimi, 
szytymi na wschodnią modłę kontuszami (w kolorze niebieskim dla 
drobnej szlachty i czerwonym dla magnatów), zdobionymi piórami 
czapkami bez daszka, obuszkiem zatkniętym za pasem - którego 
używano jako laski do podpierania się na spacerach, a także jako 
symbolem wyniosłości i wojowniczego usposobienia, malowanymi 
końmi i bogato zdobionymi, inspirowanymi sztuką antyku zbrojami 
(pięknymi w oglądaniu, ale mało praktycznymi w codziennym 
użytkowaniu) - polscy szlachcice w sposób radykalny odróżniali się 
od swych braci klasowych na Zachodzie. I podobnie jak pokorna 
uległość szlachty szwedzkiej w stosunku do paryskiej mody szła w 
parze z brakiem wiary we własną rolę w państwie, czującej się i 
zachowującej jak ubogi krewny na salonach, tak samo 
indywidualny, pełen przepychu styl polskiej szlachty odzwierciedlał 
jej absolutną wiarę w siebie i zainteresowanie sobą, i tylko sobą. 
Oczywiście, ulegano sztuce baroku, ale raczej niechętnie; 
przejmowano z niej raczej jej ułomności niż cnoty. Efektem tego 
była skłonność do przyswajania sobie pięknej otoczki i 
przesadzonych gestów.
To właśnie szlachta nadawała ton w polityce, gospodarce i kul-
turze. Arystokraci uważali - i nie bez racji - że żyli w najwspanial-
szym świecie, więc po co dokonywać w nim rewolucji? Opierali się 
wszystkim ideom, które niosły z sobą zmiany, a zachwyceni swą 
doskonałością, pogrążali się sami w sobie.
W takiej postawie szlachtę wspierali poeci, historycy, kronikarze 
i wszyscy inni, którzy w pierwszej ołowie XVII wieku lokowali ją w 
sztucznym, nierealnym świecie. Większość z tych mniej lub bardziej 
udanych tworów związana była z sarmatyzmem. Sam w sobie był 
on nie mniej i nie bardziej nierzeczywisty niż wszystkie inne 
zwariowane legendy o złotych wiekach, które w tamtym okresie 
święciły tryumfy w kręgach akademickich i teologicznych całej 
Europy (np. angielscy badacze starożytności twierdzili, że ich pań-
stwo założone zostało przez uciekinierów z Troi, a szwedzcy
39


NIEZWYCIĘŻONY
naukowcy, którzy wywodzili początki ludu szwedzkiego od wnuka 
Noego Magoga, przytaczali na podbudowanie swych teorii przykłady 
o wiele bardziej fantastyczne niż ich uczeni koledzy w Rzecz-
pospolitej). Problem związany z sarmatyzmem nie polegał jednak na 
jego treści. Chodziło raczej o to, do jakich celów go wykorzystywano. 
Istotą idei sarmatyzmu było twierdzenie, że polska szlachta pochodzi 
w prostej linii od antycznych Sarmatów. Pojawili się oni kiedyś nie 
wiadomo skąd, podbili ziemie położone nad Wisłą i podporządkowali 
sobie miejscową ludność. Sprowadzeni do roli niewolników, 
mieszkańcy tych ziem stali się wkrótce chłopami, a ich pogromcy 
panami - szlachtą. W tym genialnie skarykatury-zowanym obrazie, 
oddającym ówczesną rzeczywistość, pan i chłop pochodzili więc z 
dwóch różnych narodów. Połączył ich wspólny los, ale podzieliła 
krew. W najlepszym razie, skutkiem tego był sposób widzenia 
społeczeństwa jako fenomenu stworzonego przez naturę, nie 
podlegającego żadnym zmianom; w najgorszym - uznać to można za 
swego rodzaju rasizm klasowy.
Było to pierwsze ostrze sarmatyzmu. Drugie skierowane było 
przeciwko cudzoziemszczyźnie. Kiedy społeczeństwo Rzeczpospolitej 
w połowie XVII stulecia skierowało swój wzrok poza granice kraju, 
nie znalazło tam nic takiego, co mogłoby je zachwycić, ale i nic 
takiego, czego powinno by się bać. Patrząc na to przez pryzmat 
chaosu wojny trzydziestoletniej, nie powinna nas taka postawa ani 
zadziwiać, ani skłaniać do uznania jej za błąd. Obserwacja ta daje 
jednak podstawę do dosyć zwodniczych teorii. To, co złe, pochodzi z 
zewnątrz. Koncepcja taka była błędna, i to nie tylko ze względu na jej 
banalność, ale i skutki, jakie za sobą pociągnęła. Tak się bowiem 
składa, że „złoty wiek" Rzeczpospolitej trwał tak długo nie tylko na 
skutek wielkiej tolerancji i otwartości, dzięki czemu ożywiający 
przypływ ludzi i idei, nauki i kapitału miał tendencję stałą. Kiedy więc 
coraz większa liczba obrońców dawnego porządku zaczęła bronić 
starych zdobyczy poprzez zamykanie się na niosący zagrożenia świat 
zewnętrzny, to tym samym odcinano się od tego wszystkiego, dzięki 
czemu postęp stał się kiedyś możliwy.
Uśpiona swym dobrym samopoczuciem i zaślepiona strachem 
szlachta ani nie chciała, ani nie mogła widzieć tego, co się działo. Dla 
niej tryumfy odnoszone przez Rzeczpospolitą nie były dziełem
40


ZŁO NADCHODZI Z ZEWNĄTRZ
szczęśliwego przypadku albo sprzyjającej koniunktury, tylko logicznym 
skutkiem tego, że tak pomyślnie broniła swych dawnych przywilejów. 
Uważała też, że w tym konkretnym przypadku sprawiła się o wiele 
lepiej niż bracia szlachta w innych krajach, na przykład szwedzcy 
magnaci czy rosyjscy bojarzy, o których powiadano, że zdradzili 
pradawne przywileje, sprzedali je, zamieniając na miskę soczewicy 
albo za miejsce przy pańskim stole. Bo jeśli wszystko to, co 
pochodziło z zagranicy, było złe, a wszystko, co nowe, szkodliwe, to 
istniała też taka rzecz, która była gorsza i szko-dliwsza od wszystkich 
innych: silne państwo, twór, który pewien angielski filozof nazwał 
niedawno mianem Lewiatana, wzorując je na starotestamentowym 
potworze - tak jak i on silne państwo było ogromne i tak jak i on 
potrzebowało rozumu, aby się móc ruszać, żeby przeżyć.
Upór i zdecydowanie, z jakim polsko-litewska szlachta odrzucała 
wszystko, co mogło wzmocnić aparat państwowy i zwiększyć władzę 
królewską, były również skutkiem minionych sukcesów. No bo jaką 
można mieć korzyść z silnego państwa? Rzeczpospolita rosła w siłę i 
potęgę bez pomocy takich nowomodnych tendencji. Jak już 
wspominałem, szlachta z zadowoleniem pędziła swój żywot we 
własnym państwie i nie chciała nawet słyszeć o jakichś kosztownych i 
niebezpiecznych wyprawach wojennych. W XVI wieku państwo nie 
było też narażone na niebezpieczeństwa zewnętrzne większego 
kalibru. Niemcy były osłabione na skutek rozbicia religijnego. Rosja 
chwiała się w posadach, zajęta swymi własnymi kłopotami, ponosząc 
kolejne porażki w wojnach z Polską; potężne imperium osmańskie 
stanowiło jedyne zagrożenie, to prawda, ale kierowało ono ostrza 
swych szabel głównie przeciwko Austriakom i Węgrom. Jeśli zaś 
idzie o Szwecję, to ten biedny kraj od dawna nie stanowił żadnego 
zagrożenia dla potężnego polskiego sąsiada; położony był na 
obrzeżach Europy, rządzony przez ekscentrycznych książąt, 
zżeranych własną ambicją, nie posiadających środków ani zasobów.
Jednak od tamtych czasów na kontynencie zmieniło się to i owo: 
tak Szwedzi, jak i Rosjanie poczynali sobie coraz śmielej, co irytowało, 
i coraz brutalniej, co przerażało. Szlachta z wzorową konsekwencją 
odżegnywała się jednak od wszelkich awantur wojennych.
41


NIEZWYCIĘŻONY
Stary król Władysław IV, porywczy, pomysłowy i wszechstronnie 
wykształcony władca, który na nieszczęście dla siebie, ale z 
pożytkiem dla innych, nigdy nie miał okazji do wykorzystania swych -
jak uważał - wielkich talentów w dziedzinie wojny i dyplomacji, 
musiał zadowolić się kolekcjonowaniem obrazów Rubensa czy 
też budowaniem opery we włoskim stylu. Tak, na przykład, szykował 
się do włączenia Polski w wojnę trzydziestoletnią albo w 
zorganizowanie krucjaty przeciw imperium osmańskiemu, ale z 
pomysłów tych nie pozostało nic oprócz wielkich słów czy też 
zapisków na mapach, ponieważ szlachcie z niezwykłą zręcznością 
udawało się blokować plany ambitnego króla. Szlachta pokładała 
zaufanie w samej sobie. Cokolwiek bowiem działo się w sąsiednich 
krajach, to zawsze do dyspozycji Polaków była ciężka jazda, 
najdzielniejsza z dzielnych. Wiedziano też - a była to pewność równie 
niebezpieczna, jak nadzieja - że wojsko takie nie miało swego 
odpowiednika w całej Europie, a nawet w świecie. Już od późnego 
średniowiecza jazda ta, uzbrojona w zakrzywione szable i obuchy, 
ubrana w zbroje kryte skórami panter, udowodniła wielokrotnie, że 
może zmiażdżyć swą potęgą każdego Moskala, Turka, Niemca, 
Szweda, Duńczyka czy Węgra, który odważyłby się stanąć jej na 
drodze. Od początku XVII wieku Polakom udało się zmasakrować 
szwedzką armię ,jak stado kur" w czasie bitwy pod Kircholmem, zająć 
- i stracić - Moskwę jak również zatrzymać Turków pod Chocimiem. 
A chociaż niebezpieczeństwo czyhające poza granicami państwa 
polskiego stawało się coraz większe, to dowódcy stojący na czele 
połączonych wojsk polsko-litewskich nadal byli przekonani o swej 
przewadze i niezwyciężonej potędze Rzeczpospolitej.
Tak oto w Europie, której władcy wznosili wieżę Babel na fun-
damencie zbudowanym z państwowej machiny urzędniczej i stałej 
armii, istniało nadal państwo, które wybrało zupełnie inną drogę 
rozwoju, posiadając niewiele z tego pierwszego i jeszcze 
mniej z drugiego. Nie wspominając o flocie. Od początku lat 
czterdziestych XVII wieku miała ona wymiar symboliczny: porty, 
które zbudowano dla jej potrzeb, stały puste, bo szlaki wodne 
wypełniły się mułem. Armia była zadziwiająco mała jak na państwo, 
które pod względem wielkości zajmowało drugie miejsce w Europie. 
Oprócz
42


ZŁO NADCHODZI Z ZEWNĄTRZ
gwardii królewskiej, składającej się z 1200 jazdy, i wojsk artylerii 
koronnej - na papierze funkcjonującej jako nowoczesna, a w praktyce 
cierpiącej na niedofinansowanie, brak ludzi i sprzętu, do dyspozycji 
państwa pozostawało jeszcze 4200 szabel na Ukrainie20, roz-
rzuconych po licznych garnizonach, jak również około 6000 Kozaków, 
pozostających na żołdzie polskiego króla, którego rozkazów nie za-
wsze słuchali. I to wszystko. Każdy wiedział, że to za mało, ale 
wszystkie wysiłki mające na celu wzmocnienie stałej armii oddziałami 
tak pilnie potrzebnej piechoty - czy to na drodze zaciągu, czy poboru - 
rozbijały się o protesty szlachty.
Powód takiej postawy miał charakter polityczny. Oddanie królowi 
do jego własnej dyspozycji oddziałów piechoty uważano za pierwszy 
krok do jego uniezależnienia się od szlachty. Nie, tylko ona mogła 
bronić kraju i nikt inny! Starym zwyczajem w razie jakiegoś konfliktu 
nieliczne oddziały królewskie uzupełniano zastępami złożonymi z jazdy, 
a w najgorszym wypadku pospolitym ruszeniem. Korzystniejszym 
rozwiązaniem było to pierwsze, jako że wielu polskich i litewskich 
magnatów posiadało własne, prywatne armie, które zazwyczaj 
przewyższały swoją liczebnością armię królewską21.
Tak więc i w tej dziedzinie przeszłe wiktorie polsko-litewskiej armii 
zaciemnił jej ówczesny sposób myślenia. Oczywiście, że taki
20 Autor upraszcza mocno sprawę. Owe 4200 „szabel" to było 
4200 koni i porcji, czyli po odliczeniu tzw. „ślepych porcji", około 3800 
żołnierzy. Było to tzw. wojsko kwarciane, czyli utrzymywane z poboru 1/4 
podatku z królewsz-czyzn. Zarówno król, jak i hetmani zdawali sobie sprawę ze 
słabości tych sił. Dlatego starano się, aby w wojsku tym: a) służyli najwartościowsi 
ludzie, b) była stała rotacja, tak aby istniała obok „skadrowanego" wojska 
kwarcianego duża liczba ludzi obytych z wojaczką, którzy w każdej chwili mogli 
być powołani pod broń. Wimmer oblicza, że Rzeczpospolita mogła wystawić przy 
największym wysiłku finansowym nawet 100 tys. ludzi. Poza tym, gwardia 
królewska, według ustaleń prof. Nagielskiego, liczyła około 2000 ludzi (przyp. red.).
2'To, że Jeremi Wiśniowiecki zdołał przedrzeć się przez oddziały Chmielnickiego, 
spowodowane było tym, iż pod jego komendą służyło 3000 żołnierzy, a w razie 
potrzeby książę mógł wystawić kolejne 9000 (P.E.). W rzeczywistości, po wybuchu 
powstania, większość oddziałów książę Jeremi albo sam rozpuścił, albo też niektóre 
z nich zdezerterowały. Sam uchodził z najbardziej wiernymi chorągwiami, zapewne 
liczącymi nie więcej niż 3000 żołnierzy, może nawet mniej, oraz wycofującą się z 
nim szlachtą (przyp. red.).
43


NIEZWYCIĘŻONY
system świetnie funkcjonował dawniej. Wtedy obowiązywała 
zwodnicza i prosta hierarchia oparta na trzech stanach - na tych, co 
pracowali, tych, co się modlili i tych, co walczyli; a kiedy dymy nad 
horyzontem zwiastowały nadejście niewiernych, wojownicy chwytali 
po prostu swą szablę ze ściany, wskakiwali na konia i wracali okryci chwałą. 
Pytanie brzmiało jednak, co będzie, jeśli państwo polskie wciągnięte 
zostanie w którąś z wojen nowego typu. Jedna z nich całkiem 
niedawno spustoszyła Europę i pochłonęła mnóstwo pieniędzy, 
pozbawiła życia wielu ludzi i rozwiała złudzenia na przyjście dobrych 
czasów. Czy magnaci i ich prywatne armie dotrzymają pola nowym 
czasom? Nie chodziło tu tylko o to, skąd wezmą środki na ich 
utrzymanie i ludzi gotowych do walki, ale i o to, czy ci ostatni są na 
tyle lojalni, aby im zawierzyć. No, bo czego tak naprawdę mieliby 
bronić? I przeciwko komu? Czy mieli bronić państwa 
postrzeganego po prostu jako obszar liczący ileś tam tysięcy 
kilometrów kwadratowych, którego granice wyznaczało ileś tam 
słupów granicznych? A może Rzeczpospolitej rozumianej jako 
pewien zbiór symboli, wyobrażeń i przywilejów? Zagrożenie 
przeciwko przywilejom szlacheckim mogło nadejść ze strony 
państwa, króla, Lewiatana.


I


Król wojownik
N
ie narodził się dla wielkości.
Nowy król Szwecji, Karol X Gustaw, pochodził z prastarego, 
książęcego niemieckiego rodu Wittelsbachów, z którego w średnio-
wieczu wywodziło się dwóch cesarzy niemieckich i jeden ze 
szwedzkich królów. Od tego jednak czasu spory w łonie rodu, po-
dział posiadłości, zmiany spadkobierców i kilka innych niezbyt 
szczęśliwych dla rodziny wypadków natury politycznej spowodo-
wało, że ród Wittelsbachów uległ licznym rozgałęzieniom, zbied-
niał, a jego władza stała się symboliczna. Na początku XVII wieku 
najznamienitsza gałąź rodu, Palatynat Dwa Mosty, posiadała już 
tylko Cleeburg w Alzacji22. Cleeburg nazywano elektoratem, co 
brzmiało dość pompatycznie jak na tak mały skrawek ziemi, który


22 Karola Gustawa nazywa się czasami palatynem. Nie oznacza to, że był księ-
ciem Palatynatu, położonego na południu Niemiec nad Renem; w jego przypadku 
tytuł palatyna był raczej honorowy, dość popularny w cesarstwie niemieckim. 
Pierwotnie tytułem tym obdarzano osoby, które królowie frankijscy albo niemieccy 
mianowali jako swych namiestników w królewskich dobrach (słowo „palatyn" - po 
niemiecku „pfalz"- to zniemczona forma łacińskiego słowa „pa-latium", tzn. „pałac"). 
W późnym średniowieczu tytuł ten stracił swe praktyczne
znaczenie.


44


45


NIEZWYCIĘŻONY
składał się w praktyce z „otoczonego murem miasta, dwóch pałaców i 
kilku wsi". W 1613 roku pan na dobrach Cleeburga, Johan Casimir23, 
przybył z wizytą do Szwecji i poznał tam księżniczkę Katarzynę, 
córkę króla Karola IX i siostrę przyrodnią Gustawa II 
Adolfa. Między księżniczką i palatynem zrodziło się namiętne uczucie, 
a może było to tylko wzajemne zauroczenie? W każdym razie po 
dwóch miesiącach książę oświadczył się o rękę Katarzyny. Jego 
zamiar nie wywołał zbyt wielkiego entuzjazmu na dworze królewskim. 
Po pierwsze dlatego, że z trudnością akceptowano księcia jako osobę. 
Uważano, że jest uparty, pyszałkowaty i zarozumiały. Poza tym, 
kłopotliwa była również kwestia religii, którą wyznawał: należał, co 
prawda, do Kościoła protestanckiego, ale wyznania zreformowanego i 
to nie luterańskiego. Różnice między obu tymi wyznaniami mogą 
wydawać się nam dzisiaj niewiele znaczące, ale dla wszystkich, 
którzy kwestie wiary traktowali w XVII wieku z aptekarską 
dokładnością, nie były one aż tak mało istotne. Po trzecie, książę i 
jego zubożały ród nie posiadali nic oprócz wspomnień i przodków: 
wywodzili się ze szlachetnego pnia, ale -jak wiadomo - nie wystarcza 
to do utrzymania dworu lub do zapłacenia żołdu wojsku. Jednak upór 
Katarzyny oraz pewne gwarancje finansowe doprowadziły do 
szczęśliwego finału: w lipcu 1615 roku odbyło się wesele. Po kilku 
latach pobytu w Szwecji Johan Casimir i jego małżonka 
przenieśli się z powrotem do Cleeburga. Uważano wtedy, że 
Katarzyna jest dla Szwecji stracona, a jej przedwczesna śmierć i 
pośmiertnie ogłoszone wspomnienia miały dowodzić, że mogła wybrać 
sobie lepszą partię.
Oboje wyjechali ze Szwecji w 1618 roku, tak znaczącym dla 
historii Europy. Cztery lata później młoda para powróciła do ojczyzny 
księżniczki, tym razem jako uchodźcy. Kiedy w Niemczech rozszalała 
się wojna, prawdziwy protestant, jakim był Johan Casimir, ani przez 
chwilę nie wahał się, po której stanąć stronie. Decyzja, jaką podjął, 
wymagała sporej odwagi, ponieważ książę nie dyspo-
23 Johan Casimir (1589-1652), mąż przyrodniej siostry Gustawa Adolfa, 
Katarzyny, to po szwedzku Jan Kazimierz. Będę jednak w dalszej części 
używał szwedzkiego imienia księcia, aby odróżnić go od polskiego króla Jana 
Kazimierza, który także jest bohaterem tej książki; więcej na jego temat w 
przypisach (przyp. tłum.).
46


KRÓL WOJOWNIK
nował odpowiednimi środkami na obronę swego państewka. Niewielki 
Cleeburg został oczywiście zajęty przez siły Ligi Katolickiej, a rodzinę 
księcia zmuszono do opuszczenia swoich dóbr. Po przybyciu do 
Szwecji przydzielono Johanowi Casimirowi i jego małżonce 
tymczasowo zamek w Nykóping, i to właśnie tam, 8 listopada 1622 
roku urodziło się ich czwarte dziecko. Był to chłopiec, któremu po 
dziadku - Karolu IX - nadano na chrzcie imię Karol, a po wuju - królu 
Gustawie II Adolfie - imię Gustaw; otrzymał także tytuły palatyna 
Renu, księcia Jiilich, Klewe i Burga, hrabiego Veldenz, Spannheim, 
Marek i Ravensburga oraz pana na Ravenstein.
Rodzina otrzymała do swej dyspozycji zamek w Stegeborgu, w 
prowincji Óstergótland i wkrótce jej sytuacja finansowa znacznie się 
poprawiła. Johan Casimir wykonywał różne misje zlecane mu przez 
dwór, stał się również zausznikiem samego króla. Temu pierwszemu 
zawdzięczał sławę, to drugie stało się powodem ogólnej zazdrości. 
Tymczasem Katarzyna pielęgnowała swą stale powiększającą się 
trzódkę. Była jedną z tych silnych żon arystokratów, które z powodu 
ciągłej nieobecności męża w domu spowodowanej wojnami, 
podróżami i służbą dla króla, musiały wziąć na swe barki 
zarządzanie posiadłością i wychowanie dzieci. Jej spokojny i 
zrównoważony charakter stanowił przeciwwagę dla ewentualnych 
nierozważnych zachowań, do których kusiła ją czasami jej sztywna 
religijność. Dom stanowił dla niej bezpieczny azyl, chociaż nie miał 
zbyt otwartego charakteru. Rodzina prowadziła życie codzienne na 
sposób niemiecki, ale na książęcym poziomie, i nie byłoby potrzeby 
rozpisywać się na temat samotności czy wyobcowania, gdyby nie 
fakt, iż pałac Stegeborg położony był na wyspie. Dlatego też z tych 
całkiem naturalnych względów oboje małżonkowie spędzali z sobą 
każdą wolną chwilę, a „domem" nazywali posiadłości zostawione w 
Niemczech.
Karol Gustaw był ich najstarszym i najukochańszym dzieckiem. 
Dla ojca wybór był oczywisty. Miał wielkie oczekiwania dotyczące 
przyszłości syna, a pokrewieństwo z wujem Gustawem II Adolfem - 
królem Szwecji - oznaczało, że tylko jakiś nieszczęśliwy przypadek 
mógł pokrzyżować plany księcia. Jak wielu innych ojców stojących na 
czele arystokratycznych rodów, Johan Casimir dość rzadko
47


NIEZWYCIĘŻONY
przebywał w domu, co oznacza, że we wczesnej młodości Karola 
Gustawa jego ojciec pozostawał gdzieś w cieniu, jako osoba 
wzbudzająca szacunek i podziw, choć z drugiej strony mglista i 
zagadkowa, odwiedzająca od czasu do czasu pałac w Stegeborgu i 
zasypująca każdego, kto chciał go słuchać, napomnieniami o 
cnocie, posłuszeństwie i konieczności prowadzenia oszczędnego 
trybu życia. Matka chłopca znała przyczyny takiego zachowania 
swego męża, więc roztoczyła nad swym pierworodnym 
macierzyńską opiekę, czasami może zbyt troskliwą, ponieważ taką 
już miała naturę; impulsem do tego była głównie kondycja fizyczna 
Karola Gustawa: był drobny, niewysoki, szczupły. Jak to jednak 
często bywa, część tej przesadnej troskliwości dotyczącej zdrowia 
syna przeszła potem na chłopca, przez co uznawano go za 
delikatnego i wrażliwego. Cechy te uległy wzmocnieniu we 
wczesnej młodości, kiedy ze względu na brak towarzystwa z 
odpowiednich sfer, Karol spędzał czas niemal wyłącznie ze swymi 
siostrami. Była to druga strona wczesnego okresu wychowawczego 
przyszłego króla. Równoważyło ją jednak silne poczucie 
bezpieczeństwa i pełna miłości opieka, pod jaką pozostawał od 
samego początku. Dlatego też wyrósł na ciekawego życia, 
otwartego i rozmownego chłopca, który swym wdziękiem potrafił 
czarować rodzeństwo i służbę.
Świadomy od najwcześniejszych lat tytułu, jakim go obdarzono, 
oraz ambitnych oczekiwań ze strony ojca, Karol Gustaw szybko 
nauczył się żądać dla siebie odpowiedniego szacunku. Opowia-
dano, że kiedy miał sześć lat, rozpłakał się tylko dlatego, że w 
jednym z listów napisanych do domu ojciec zapomniał o wszystkich 
przynależnych chłopcu tytułach i nazwał go tylko junkrem. Szybko 
jednak zyskał pewność siebie, dzięki czemu kwestie tytularne stały 
się dla niego środkiem, a nie celem. Różnił się tym od swego 
dumnego i kłótliwego ojca, a przede wszystkim od o siedem lat 
młodszego brata Adolfa Johana, który odziedziczył po Johanie 
Casimirze tylko nieliczne cechy pozytywne, a za to wszystkie jego wady. W 
przyszłości miał wyjść z cienia swego starszego brata jako 
arogancki i choleryczny nieudacznik.
Jednak dorastanie w izolacji od świata, który jednocześnie sta-
wał się wyzwaniem, prowadziło do powstania pewnych wewnętrz-
nych napięć. Młody Karol Gustaw łatwo wybuchał płaczem, co nie
48


KRÓL WOJOWNIK
byłoby takie dziwne, jako że przypadłość tę dzielił z większością innych ludzi, 
będących w jego wieku. W tym jednak przypadku zachowanie 
takie było wyrazem stanu psychicznego, świadczącego o 
występującym czasami braku równowagi, prowadzącym do skrajnych 
zachowań. W jednej chwili był spokojny i całkowicie nad sobą 
panował; w następnej pojawiał się mroczny, pełen wewnętrznej 
pustki nastrój. Takie stany związane z brakiem równowagi stały się 
z czasem kłopotliwe dla całego otoczenia, a zwłaszcza dla 
nauczycieli młodego księcia, którzy uważali, że łatwo się on de-
koncentruje. To, że inne osoby z jego otoczenia mogły to wytrzy-
mać, było możliwe głównie dzięki temu, iż ta nieznośna cecha sta-
nowiła, na szczęście, jedną z nielicznych wad na tle wielu zalet. 
Zmysły chłopca chłonęły bowiem impulsy płynące z jego otoczenia, 
dzięki czemu dość wcześnie rozwinął w sobie umiejętność kry-
tycznego i wyraźnego postrzegania innych osób i zachodzących 
zjawisk.
Naukę rozpoczął już we wczesnych latach chłopięcych. Oprócz 
surowej dyscypliny religijnej wpajanej mu przez matkę, uczył się 
głównie czytać i pisać, po niemiecku i szwedzku; zdobył też 
podstawy języka naukowców i elit: łaciny. W 1634 roku, mając 
dwanaście lat, wyjechał ze Stegeborga i udał się na dwór 
królewski. Miał tam kontynuować naukę w stopniu szerszym, niż 
miało to miejsce na położonym z dala od skupisk ludzkich zamku w 
Stegeborgu. Za decyzją tą stały także inne, ukryte motywy.
Pozycja rodziny palatyna Johana Casimira uległa bowiem zmia-
nie z chwilą śmierci króla Gustawa II Adolfa w bitwie pod Liitzen 
w listopadzie 1632 roku, i to na gorsze. Król nie zadbał o ich spra-
wy w swym testamencie, więc chociaż nadal uważani byli za człon-
ków rodziny królewskiej, to nie rokowało to dobrze na przyszłość. 
Dla rządu regencyjnego, sprawującego pod kierownictwem kanc-
lerza Axela Oxenstierny24 władzę w państwie, niemiecka rodzina
24 Axel Gustavson Oxenstierna (1583-1654). Polityk szwedzki. Od 1612 r. 
kanclerz Szwecji. Podczas wojny z Polską (1621-1629) generalny gubernator 
Prus, aż do 1635 r. Doradca Gustawa Adolfa podczas jego wyprawy do 
Niemiec w czasie wojny trzydziestoletniej. W 1632 r. namiestnik Nadrenii; 
wówczas to zręcznymi manewrami doprowadził królowi posiłki pod 
Norymbergę. Po śmierci Gustawa Adolfa pod Lutzen (1632) stanął na czele 
rządu szwedzkiego. W swojej
49


NIEZWYCIĘŻONY
Wittelsbachów, mieszkająca w Stegeborgu, stała się przedmiotem 
dużej niechęci. Stawiano sobie na przykład pytanie, czy któryś z 
członków rodziny miałby prawo do tronu szwedzkiego w razie 
śmierci niepełnoletniej Krystyny? Testament Gustawa Adolfa mil-
czał na ten temat, jak również w wielu innych sprawach. Po kraju 
krążyło wiele różnych, sprzecznych ze sobą opinii dotyczących tej 
kwestii: według jednych, błogosławionej pamięci król miał uznać 
swego siostrzeńca Karola Gustawa za uprawnionego do ewentual-
nego zastąpienia Krystyny na tronie; według innej wersji, król miał 
przestrzegać przed takim rozwiązaniem. Ta ostatnia opinia pocho-
dziła od samego kanclerza Oxenstierny, który był zagorzałym prze-
ciwnikiem rodziny palatyna w ogóle, a w kwestii wstąpienia na tron w 
szczególności.
Nie wynikało to tylko z chęci obrony praw Krystyny do tronu 
albo oddania, jakie żywił dla niej kanclerz. Istniały także przyczyny 
natury politycznej. Za sprawą ojca królewny - Gustawa Adolfa - 
szwedzka arystokracja osiągnęła coś na kształt historycznego 
kompromisu, będącego zupełnym przeciwieństwem stosunków, ja-
kie panowały między szlachtą Rzeczpospolitej a jej królem. Kom-
promis ten oznaczał, że szwedzka magnateria nie sprzeciwiała się 
budowie silnego, scentralizowanego państwa. Przeciwnie, posłusz-
nie zaczęła wspierać ten niezwykły, kosztowny i groźny pomysł. 
Odbyło się to jednak na zasadzie umowy polegającej na tym, iż 
władza królewska zobowiązała się w zamian do obrony przywile-
jów magnackich i wpływów, jakimi klasa ta cieszyła się w Szwecji. 
I tak też się stało, a wynik tego kompromisu okazał się szczęśliwy 
zarówno dla panującego, jak i dla arystokracji.
Już pierwszy kompromis dał magnaterii szwedzkiej dostęp do 
władzy, a po śmierci króla jej kontrola nad sprawami państwowymi 
wzrosła jeszcze bardziej. Jak długo na tronie Szwecji nie zasiadała 
żadna uprawniona do tego osoba, tak długo Oxenstierna i jego 
współpracownicy w radzie państwa byli w praktyce panami i wład-
polityce zrezygnował z dalekosiężnych celów Gustawa Adolfa, usiłując utrzymać 
zdobycze Szwecji nad Bałtykiem. Od 1636 r., jako jeden z regentów małoletniej 
królowej Krystyny, kierował polityką zagraniczną królestwa szwedzkiego (więcej 
na jego temat na końcu książki - przyp. red.).
50


KRÓL WOJOWNIK
cami kraju. Dopuszczenie do panowania nowej dynastii, na której 
czele na dodatek stałby zdecydowany, świadomy swych celów i 
kłótliwy Niemiec, oznaczało ryzyko zawalenia się całej tej kruchej 
budowli. Dlatego też zaraz po śmierci króla Oxenstierna zaczął 
odsuwać palatyna od dyskusji na temat sukcesji, a czynił to metodą 
małych kroków. Osiągnął w tej dziedzinie spore sukcesy.
Poprzez wysłanie swego pierworodnego syna na dwór do 
Sztokholmu, Johan Casimir zamierzał poprawić własną pozycję, a 
także wnieść pretensje swoje, swego syna i rodu Wittelsbachów do 
czegokolwiek. Rozważał też i miał nadzieję na zaaranżowanie w 
przyszłości małżeństwa między Krystyną a Karolem Gustawem. 
Pomysł ten - gdyby udało się go zrealizować - usunąłby z drogi do 
tronu wszystkie istniejące przeszkody, a także położyłby kres 
sprzeciwom i podstępnym gierkom, aranżowanym przez kanclerza i 
jego zwolenników w celu odsunięcia palatyna od władzy. Było to 
nieźle pomyślane. Matka Krystyny, piękna, ale chora umysłowo 
królowa wdowa, okazywała sympatię rodzinie zamieszkującej 
pałac w Stegeborgu. Przyjmowała ją u siebie i zasięgała różnych 
porad. Dzieci palatyna były również mile widziane jako 
współtowarzysze zabaw dla zdolnej, ale osamotnionej Krystyny, 
która w przyszłości miała zostać królową i władczynią Szwecji. 
Nieśmiała królewna dość wcześnie znalazła się pod urokiem 
elokwentnego, niespokojnego i pomysłowego młodzieńca. 
Połączenie kuzynów więzami małżeńskimi mogłoby oczywiście 
zwiększyć szansę Karola na przygotowanie się do poważniejszej 
rozgrywki w przyszłości.
Mimo cichej walki o władzę, jaka toczyła się za jego plecami, 
Karol Gustaw nadal pozostawał członkiem rodziny królewskiej. 
Zadomowił się już na zamku w Sztokholmie, a rada państwa wzięła 
na siebie obowiązki związane z jego wychowaniem. Jak to zwykle 
bywało w rodzinach książęcych lub arystokratycznych, dla młodych 
chłopców przygotowywano ambitny i kompletny program 
dotyczący wykształcenia. Karol Gustaw nie był w tym względzie 
żadnym wyjątkiem. Wiele razy nie udawało się jednak w pełni zre-
alizować ambitnych i szczegółowych zamierzeń. Chłopiec nie był 
zbyt zdolny, i w przeciwieństwie do swej kuzynki Krystyny, która 
wykorzystywała książki tak, jak ślimak swą muszlę, studia nigdy go 
nie kusiły. Nigdy też nie objawił się w nim geniusz naukowy.
51


NIEZWYCIĘŻONY
Niektóre lekcje odbywały się w formie spotkań z najbardziej 
wpływowymi i znanymi osobami z kręgów wojskowych. Jedną z 
nich był naznaczony latami spędzonymi na wojnach i w niewoli sam 
Carl Carlsson Gyllenhielm, spokrewniony z palatynem, a jed-
nocześnie zaliczany do tych jego nielicznych sprzymierzeńców, 
którzy zasiadali w radzie państwa25. Jednak spora część wiedzy, 
jaką wpajano Karolowi, była teorią. Jak zwykle, najbardziej ćwi-
czono chłopca w językach obcych, a do łaciny doszedł jeszcze francuski, 
który w tamtym okresie zaczął zdobywać sobie rangę języka 
dyplomatów. Oprócz zwyczajowego studiowania Pisma Świętego, 
wbijano mu również do głowy sporą dawkę teologii, najważniejsze 
elementy historii państwa szwedzkiego, idee polityczne kilku 
współczesnych myślicieli, a także podstawowy przedmiot wykształcenia 
każdego mieszkańca XVII-wiecznej Europy: klasyków antycznych - 
Appiana, Terencjusza, Justinusa, Cycerona, Wegecjusza, 
Kurcjusza, jak również Liwiusza i Tacyta.
Dla dwunastoletniego chłopca większa część wiedzy, jaką mu 
wpajano, przypominała zmieloną, niezrozumiałą papkę, a gdzie nie 
wystarczyło zdolności, brakowało koncentracji. Z trudem radził 
sobie z łaciną, a wśród wielu ćwiczeń pisemnych znaleźć można i 
takie, gdzie Karol z rezygnacją graniczącą ze zdesperowaniem 
dopisywał na marginesie słowa: „już nie mogę", ,już nie mogę". I nie 
chodziło o to, że był nieszczęśliwy z powodu przeprowadzki ze 
Stegeborga do Sztokholmu. Wprost przeciwnie. Życie na dworze dostarczało 
mu nawet zbyt wielu rozrywek i kusiło tak młodego, spragnionego 
życia młodzieńca. We wszystkich rodzinach magnackich wychowanie 
obejmowało także tak zwane sporty rycerskie, toteż Karol Gustaw, 
ze swą niespokojną naturą, znalazł upodobanie w konnej jeździe, 
tańcu i posługiwaniu się bronią. Łatwo też zgadnąć, co się potem 
stało. Mając za sobą okres dzieciństwa wypełnionego miłością i 
zakazami, Karol Gustaw oddał się teraz temu, na co jego matka nie 
chciała albo nie mogła mu wcześniej
25 Gyllenhielm (1574-1650) był nieślubnym synem Karola IX, a więc dalekim 
kuzynem Gustawa II Adolfa; jego żoną była córka pastora z Óstergótland. W 
pierwszych latach XVII w. dowodził armią szwedzką w Inflantach. Pobity m.in. 
przez hetmana litewskiego Karola Radziwiłła 27 września 1605 r. pod Kokenhauzen 
(przyp. red.).
52


KRÓL WOJOWNIK
pozwolić. Tak więc z radością grał w piłkę, polował, pojawiał się 
na balach organizowanych na dworze, turniejach i sztukach teatral-
nych; brał udział w weselach i paradach, uczył się sztuki fechtun-ku, 
jak również chodził na pogrzeby i chrzciny. Nic więc dziwnego, że 
prowadząc taki tryb życia, miał ogromne kłopoty z rannym 
wstawaniem.
Od czasu do czasu jego nienasycony umysł zagłębiał się także w 
jakiejś dziedzinie wiedzy, która budziła jego zaciekawienie lub 
szacunek, a chwile te świadczyły o tym, że młodzieniec nie był 
zupełnym zerem o błękitnej krwi. Weźmy dla przykładu klasyków. 
Kiedy już zdołał przebić się przez twardą skorupę gramatyki łaciń-
skiej, zauważył -jak zrobiło to wielu innych przed nim i po nim - że 
dzieła historyczne to wielka rzecz, która na dodatek pobudza do 
dalszych studiów. Dlatego też całkiem świadomie i z upodobaniem 
jego nauczyciele zatrzymywali się na dłużej przy nazwiskach 
wielkich polityków i wodzów: Germanika, Cezara, Aleksandra itp. 
Chłopiec reagował na to pozytywnie, najpierw z ciekawością, a 
potem z podziwem. To, że to właśnie wtedy zrodziła się w nim, 
niejasna jeszcze, ale silna wola, aby w jakiś sposób pójść w ślady 
tych, o których czytał, jest rzeczą oczywistą, zwłaszcza, że czasy, w 
jakich żył, kształtowane były równie silnie atmosferą wojny, jak i 
bezkrytycznym stosunkiem do starożytnych.
W tym samym czasie w jego umyśle na stałe zadomowiły się 
pewne idee, które dopiero przybierały określony kształt. Chodziło 
o wyższość władcy w stosunku do innych osób i o jego nieograni-
czone niczym prawa. Takie wyobrażenia, które zazwyczaj nazywa-
my absolutyzmem, nie pojawiały, się co prawda, w starożytnych 
dramatach o wielkich bohaterach, ale miały w sobie moc wzrusze-
nia bryły świata i umysłu młodego księcia. Miały one również od-
grywać dość znaczącą rolę w dorosłym życiu Karola Gustawa, aby 
później stać się nieodłącznym atrybutem jego następców. Miały też 
zmienić od podstaw Szwecję i całą Europę. Przyszły król Szwecji 
studiował na przykład dzieła retoryczne o prawie państwowym 
Jeana Pierre'a Bodina. Francuz był jednym z pierwszych pionierów 
pojęcia suwerenność. Było ono wykorzystywane nagminnie przez 
niezliczonych ideologów, polityków i filozofów dworskich, którzy - 
przerażeni otaczającym ich chaosem i rozpadem dawnych
53


NIEZWYCIĘŻONY
wartości - widzieli ratunek w powstaniu władzy ziemskiej stojącej 
ponad wszystkim, a mówiąc bardziej obrazowo - w usadowieniu na 
tronie monarchy, czyli tzw. monos archon, jedynowładcy, którego 
władzy nikt nie mógłby zakwestionować ani podważać jego decyzji. 
W podtekście takiego sposobu myślenia znajduje się uproszczona 
figura myślowa: władza autorytarna zamiast chaosu26.
Dla młodego Karola Gustawa pytanie, kto mieszał łyżką, stało się 
równie ważne, jak pytanie, co w niej było. W tym samym czasie, w 
którym księcia zaprzątały podobne myśli, na jego osobistego 
nauczyciela wyznaczono młodego magistra nauk z uniwersytetu w 
Dorpacie27, Bengta Baaza. Mówiono o nim, że jest gorliwy, posiada 
rozległą wiedzę i że jest intrygantem. Osobą, która powierzyła 
pochodzącemu ze Smalandu Baazowi tak odpowiedzialne zadanie, był 
inny przyjaciel palatyna zasiadający w radzie, Johan Skytte28. Był to 
ten sam profesor retoryki, który swego czasu uczył młodego Gustawa 
Adolfa, a później zrobił wielką karierę w administracji państwowej, 
między innymi jako namiestnik, generalny gubernator i dyplomata. 
Skytte przy licznych okazjach popadał w konflikty z Axelem 
Oxenstierna i innymi magnatami zasiadającymi w radzie państwa. 
Przedmiotem sporu były takie kwestie jak wzięcie w obronę przez 
Skyttego palatyna i jego sposobu bycia, z powodu którego nazywano 
go zarozumiałym, schlebiającym wszystkim karierowiczem, próby 
przeprowadzenia korzystnej dla chłopów reformy w Inflantach albo 
ciągłe nawoływanie do pokoju. Profesor Skytte był poza tym 
najzagorzalszym w państwie zwolennikiem wzmocnionej władzy 
królewskiej, co z oczywistych względów drażniło kanclerza, który nie 
tylko opowiadał się za wzmocnieniem wpływów arystokracji, ale i 
działał na jej rzecz.
26	Był to powrót do średniowiecznej koncepcji uniwersalnej władzy ce 
sarskiej. Por. J. Baszkiewicz, Myśl polityczna wieków średnich, Poznań 1998; 
- W. Ullman, Średniowieczne korzenie renesansowego humanizmu, Łódź 
1985 
(przyp. red.).
27	Dorpat - dziś miejscowość Tartu w Estonii (przyp. tłum.).
28	Johan Schroderus Skytte (1577-1645), wychowawca Gustawa Adolfa. 
Ge 
neralny gubernator Inflant, Ingermanlandu (Ingrii) i Karelii. Założyciel 
akademii 
w Dorpacie (Tartu) (przyp. red.).


KRÓL WOJOWNIK
Bengt Baaz był klientem29 Skyttego, uczniem i zwolennikiem jego 
teorii. Wspólnie z synem profesora, w 1632 roku wydał rozprawę 
okraszoną cytatami z Bodina, w której za najlepszą formę rządzenia 
państwem uznał monarchię, gdzie lud podlega prawom stanowionym 
przez władcę, a władca podlega tylko Bogu.
Takim to sposobem Karol Gustaw sukcesywnie układał kolejne 
kamienie węgielne w miejscu, gdzie rosła budowla wznoszona na 
elementach tworzących wizję jego świata: miał tam już 
wiarę, a teraz z jednej strony dołożył podziw dla 
bohaterskich czynów i energię w działaniu, a z drugiej - 
przekonanie o błogosławieństwie silnej władzy wykonawczej.
Baaz był ambitnym i oddanym swej pracy nauczycielem, a jego 
metody wychowawcze miały nierzadko dość szokujący charakter: 
przy jakiejś okazji pozwolił sobie wyrwać dwa zęby tylko po to, aby 
skłonić swojego ucznia do otwarcia ust w czasie wizyty cyrulika. 
Chociaż miewał problemy z dobrą, ale przekorną materią, którą miał 
pod swą opieką, to starał się ciągle iść naprzód. Jeszcze w 
wieku szesnastu lat Karol Gustaw miał kłopoty z pisaniem listów, ale 
już wkrótce uporczywe metody stosowane przez Baaza zaczęły 
dawać pierwsze rezultaty. Z widoczną ulgą nauczyciel mógł wreszcie 
napisać do matki chłopca: „Jestem całkiem zadowolony, że zagłębił 
się on bardziej w sprawy nauki, że się do niej z radością 
przykłada, i że zrezygnował z takich głupstw jak gra w piłkę 
czy inne psoty". Sytuacja uległa dalszej poprawie, kiedy późną zimą 
1638 roku Karol Gustaw wyjechał do Uppsali, aby kontynuować 
naukę na tamtejszym uniwersytecie. Towarzyszyło mu dwanaście 
osób, chociaż kształcenie miało trwać tylko przez jeden semestr. W 
bezpiecznej odległości od pokus wielkiego miasta młody książę przez 
kilka miesięcy uczył się gorliwie, co z jednej strony cieszyło, a z 
drugiej - zadziwiało.
29 Klient - pod tym pojęciem rozumiemy tutaj osobę, która pozostaje w 
kręgu wpływów innej, wyżej postawionej osoby, starając się czerpać z tego 
powodu osobiste korzyści, a jednocześnie stanowi wsparcie dla swego 
patrona, np. w sprawach politycznych. Por. A. Mączak, Klientela. 
Nieformalne systemy władzy w Polsce i Europie XVI-XVIII w., wyd. 2, 
Warszawa 2000 (przyp. red.).





54


55


NIEZWYCIĘŻON
Y


KRÓL 
WOJOWNIK





 
Jego nauczyciel, Baaz, był zadowolony, i to nie tylko z postępów 
czynionych przez swego ucznia. Co prawda, życie w tak prowincjo-
nalnym mieście jak Uppsala nie rozpieszczało ich zbyt wielką ilością 
atrakcji, ale za to mieszkali na kwaterze u profesora teologii 
Johannesa Lenaeusa, którego żona serwowała im smakołyki ze swej 
kuchni. Dwa razy dziennie podawała na stół „sześć, a czasami osiem 
smacznych dań". Na dodatek, pani Lenaeus przygotowywała do każ-
dego posiłku „kilka czystych serwetek i zmieniała zastawę", co uznać 
można za prawdziwy ewenement w tych brudnych czasach, kiedy 
najczęściej posługiwano się wspólnymi sztućcami, a obrusy uważano 
za luksus. Nawet sam Karol Gustaw dał upust swym zachciankom 
kulinarnym, może nawet za bardzo: to właśnie wtedy dał o sobie znać 
jego apetyt - niezaspokojony jak jego własna natura.
Książę oddawał się naukom z coraz większą intensywnością. Od 
ponad roku jego postępy w edukacji nadzorował bezpośrednio nie kto 
inny jak sam kanclerz Oxenstierna, i wystarczyło tylko, że na jego 
czole pojawiło się kilka groźnych zmarszczek, aby pobudzić Baaza do 
jeszcze większego wysiłku dydaktycznego. Działo się to w czasie, 
kiedy informacje docierające do kanclerza z Niemiec zawierały tylko 
same złe wieści i skargi, tak że kanclerz zawalony był pracą, czując 
ciężar spoczywającej na nim odpowiedzialności. Jest więc rzeczą 
zadziwiającą, że wziął na swe barki jeszcze jedno zadanie. Można to 
częściowo wytłumaczyć nieoczekiwaną poprawą stosunków między 
rodziną palatyna a arystokratami zasiadającymi w radzie. Mieli oni już 
po dziurki w nosie zachowania królowej wdowy po śmierci Gustawa 
Adolfa30, jak również innych dziwactw, którymi zaskakiwała swoje 
otoczenie. Dlatego też rada
30 Po śmierci króla Rada Regencyjna przejęła ster władzy w państwie i - 
używając współczesnej terminologii — pozbawiła Marię Eleonorę (matkę 
Krystyny) praw rodzicielskich oraz odsunęła ją od bezpośredniego wpływu 
na sprawy państwowe. Maria Eleonora pochodziła z Niemiec. Uważano ją za 
najpiękniejszą królową w Europie. Jednak mimo najszczerszych chęci nie 
można byłoby wymienić jakichkolwiek talentów, którymi mogłaby się 
pochwalić. Była za to kapryśna, egoistyczna i niezrównoważona psychicznie. 
Mimo iż jej małżeństwo z Gustawem Adolfem zawsze uważano za związek z 
rozsądku, to od samego początku życie królewskiej pary toczyło się 
szczęśliwie. Śmierć króla spadła na nią jak grom z jasnego nieba. Po tym 
zdarzeniu Maria Eleonora nigdy nie wróciła do


zdecydowała, aby rozdzielić ją z Krystyną. Rodzina 
palatyna, a zwłaszcza matka Karola Gustawa Katarzyna, pomogła - 
ku wielkiej uldze Oxenstierny - w przeprowadzeniu tego delikatnego 
zamiaru. Decyzja kanclerza o sprawowaniu bezpośredniego nadzoru 
nad wykształceniem Karola Gustawa częściowo spowodowana była 
faktem, iż Oxenstierna zaniepokoił się w pewnym momencie tym, co 
działo się z młodym księciem i w jego otoczeniu. Dlatego też 
zdecydował się na działania, które pozwoliłyby mu mieć na to 
bezpośredni wpływ. W tamtym okresie zaczęła się bowiem groma-
dzić wokół rodziny palatyna cała rzesza osób podejrzanych i przy-
padkowych; niektóre z nich były przyjaciółmi lub klientami Johana 
Casimira, inne wywodziły się z kręgów, które propagowały ideę silnej 
władzy królewskiej, a pozostali znaleźli się tam ze względu na swój 
wrogi stosunek do Oxenstierny i jego potężnej kamaryli dworskiej. 
Nie zabrakło też zwykłych oportunistów, liczących na to, iż koło 
fortuny obróci się kiedyś z korzyścią dla nich, gdyby Karol Gustaw 
wstąpił na tron. Jednym z tych ostatnich był między innymi przyjaciel 
księcia z Uppsali - Lenaeus.
Oxenstierna zabrał się do sprawy z powagą i dokładnością, która 
cechowała całą jego działalność. Pewnego dnia dokonał niezapowie-
dzianej inspekcji w komnatach Karola Gustawa i z przerażeniem
pełni sił. Zamknęła się wraz z córką w kilku pokojach, gdzie wszystko, łącznie 
z oknami, zakryte zostało czarnym materiałem. Tam, w blasku świec, 
zapłakiwa-ła się do szaleństwa. Rozkazała, aby ciało jej małżonka nie 
oddawano ziemi, dopóki ona sama nie podąży w ślad za nim. Poleciła, aby nie 
zamykano trumny i każdego ranka zjawiała się nad otwartym wiekiem, 
spoglądając na ciało męża, oddając mu hołdy, nie zważając, że ciało coraz 
bardziej czernieje i gnije i że nie dało się już rozpoznać rysów twarzy. W 
czerwcu 1634 r udało się w końcu pogrzebać ciało króla w kościele 
Riddarholm, ale wkrótce potem królowa zeszła do krypty, próbując ułożyć się 
obok gnijącego trupa. W końcu zniesmaczony tym Axel Oxenstierna postawił 
straż u wejścia do grobowca, aby zapobiec dalszym podobnym incydentom. 
Kilka lat później Maria Eleonora, przebrana za mieszczkę, uciekła podziemnym 
tunelem, wykopanym w ogrodzie między jej komnatą na zamku w Gripsholm a 
pobliskim jeziorem. Wkrótce potem odnalazła się w Danii. Członkowie rady, 
rozzłoszczeni tym postępkiem, nakazali natychmiast wykreślić jej imię ze 
wszystkich modlitewników, a oprócz tego przestali łożyć na jej utrzymanie. 
Później wykorzystali fakt ucieczki królowej jako jeden z pretekstów do agresji 
na Danię w 1643 r.








56


57


NIEZWYCIĘŻON
Y


KRÓL 
WOJOWNIK





ujrzał, że znane wszystkim skąpstwo Johana Casimira zaszło trochę 
za daleko: w pokoju chłopca brakowało na przykład tapet na ścianach 
i szafy na książki, a same książki były już bardzo zniszczone. 
Kanclerz zainteresował się też programem nauczania, uprościł plan 
zajęć i między innymi wykreślił z programu część materiału 
dotyczącego przedmiotów teologicznych, chociaż uważano je wtedy 
za niezbędny fundament wykształcenia. Na dodatek, skierował 
chłopca do swej kancelarii na krótki kurs wiedzy o sprawach 
państwowych, a w końcu - mimo protestów ojca, skarżącego się na 
brak pieniędzy - wysłał Karola Gustawa na studia za granicę. 
Wreszcie zaprosił go do siebie i zrobił mu egzamin ze zdobytej 
wiedzy.
Karol Gustaw spędził na uniwersytecie w Uppsali tylko jeden 
krótki semestr, który dobiegł końca późną wiosną 1638 roku. Książę, 
liczący wtedy 16 lat, musiał najpierw zdać wspomniany wyżej 
egzamin ustny przed kanclerzem jak również wygłosić publiczną 
orację po łacinie „o wyższości państwa szwedzkiego i uznaniu, jakim 
się cieszyło". Wszyscy byli zgodni, że miesiące spędzone na uczelni 
uppsalskiej dały niespodziewanie dobry wynik. Wiedzę zdobywał w 
domu profesora i w prywatnych kolegiach dla młodzieży szlacheckiej 
- zrezygnowano przy tym z typowych, nudnych wykładów, udział w 
lokalnych rozrywkach zredukowano do minimum, a sam książę, dzięki 
swej otwartej osobowości i sympatycznemu sposobowi bycia, 
nawiązał kilka cennych znajomości. Pozostawił też po sobie 
pozytywne wspomnienia, co dobrze wróżyło na przyszłość31.
Wyjazd za granicę nastąpił pod koniec maja 1638 roku. Karol 
Gustaw pożegnał się z rodziną i ruszył na południe, żegnany dobrymi 
radami, w otoczeniu grupy współtowarzyszy podróży. Jego najbliżsi 
przyjęli decyzję wyjazdu z niepokojem. Tego rodzaju pere-
31 Z pewną trudnością osobom z otoczenia Karola Gustawa udało się wyper-
swadować władzom uniwersytetu mianowanie księcia „honorowym rektorem". 
Obawiano się bowiem, że pochłonęłoby to zbyt wiele cennego czasu, jaki Karol 
powinien poświęcić na naukę; z kolei Johan Casimir sprzeciwił się temu pomysłowi 
ze względu na koszty związane z obowiązkiem prowadzenia licznej korespondencji 
na takim stanowisku, co musiałoby być pokrywane z jego kieszeni.


I


grynacja była tradycyjnym etapem kończącym edukację młodego 
arystokraty, ale pojawiały się wątpliwości co do znaczenia tego typu 
przedsięwzięcia. Sama idea była słuszna. W którymś okresie swego 
życia młodzieniec powinien mieć okazję sprawdzić w praktyce 
znajomość języków obcych, odwiedzić kilka słynnych uczelni, na 
własne oczy obejrzeć obce kraje i przyjrzeć się życiu mieszkających 
tam ludzi, mieć możliwość zaprezentowania swych dobrych manier i 
wzięcia udziału w życiu osób z wyższych sfer. A ponieważ w 
tamtych czasach podróżowanie po kontynencie nie było rzeczą łatwą 
i bezpieczną, tego typu wyprawa stawała się jednocześnie egzaminem 
dojrzałości dla takiego młodzieńca. W praktyce wyglądało to często 
inaczej, ponieważ nierzadko tego rodzaju podróże stawały się jedną 
wielką wyprawą rozrywkową. Istnieje mnóstwo relacji o młodych 
szlachcicach, którzy wymykali się spod opieki swych nauczycieli czy 
opiekunów i znikali za horyzontem, odpowiadając na nagły zew 
rozpusty. Odnajdywali się wiele lat później, z twarzą pokrytą rzadkim 
zarostem, w jakiejś obskurnej izbie, w miejscu, którego nazwę z 
trudem dało się wypowiedzieć. Jednak nawet ci, którzy trzymali się 
utartego schematu i stosowali się do napomnień i dobrych rad, mogli 
być po powrocie do kraju oskarżeni o to, że „gnali przez obce kraje, 
zwiedzali ich prowincje, budowle, ogrody i miejsca rozrywek, 
po czym wracali do domu z pustą sakiewką, chorzy i wyczerpani, 
a za cały pożytek mieli tylko trochę wspomnień".
Jednak powaga, z jaką do całego przedsięwzięcia odnosili się 
opiekunowie Karola Gustawa, jak również wrodzona ciekawość ich 
podopiecznego sprawiły, iż nie doszło do tego rodzaju zdarzeń (za 
jedyny incydent, jaki wydarzył się w podróży, odpowiedzialny był jego 
nauczyciel: po pewnej uczcie w Paryżu Baaz upił się tak bardzo, że 
przepadł gdzieś na trzy dni). W sumie była to typowa podróż, nie 
różniąca się niczym od wielu innych podejmowanych w tamtych 
czasach.
Karol Gustaw opuścił Szwecję na ponad dwa lata. Jego wyprawa 
obejmowała tak odległe od siebie punkty jak Kopenhaga, Marsylia, 
Londyn i Breisach, gdzie nadal trwała wojna, więc w drodze na 
miejsce towarzyszyło mu 18 uzbrojonych po uszy ludzi. Najważ-
niejsze było zawsze to, aby móc obejrzeć najciekawsze 
lokalne





58


59


NIEZWYCIĘŻONY
atrakcje, jak na przykład pomnik Rolanda w Bremie, giełdę 
w Amsterdamie, uniwersytet w Oxfordzie czy fontanny w Paryżu. 
Przy okazji pobytu w stolicy Francji Karol Gustaw brał 
udział w fecie wydanej na cześć nowo narodzonego następcy tronu 
Francji, Ludwika, znanego później jako Ludwik XIV. Miał też okazję 
podziwiać resztki murów obronnych wokół La Rochelle i zakłady 
produkujące jedwab w Tours. Dziennik prowadzony przez księcia w 
tej podróży wymienia również wiele drobnych szczegółów: rejs w 
górę Renu (Karol Gustaw zanotował wtedy w dość typowy dla 
mieszkańca Północy sposób: to, co u nas nie chce rosnąć nawet w 
ogrodzie, tutaj rośnie wszędzie), krwawą bójkę uliczną w Poissy, 
żebrzących studentów w Tuluzie i kąpiel w jeziorze w Lozannie, która 
o mało nie zakończyła się dla niego tragicznie, ponieważ wplątał się w 
roślinność wodną i mógł utonąć. W sierpniu 1640 roku powrócił do 
Szwecji.
Opisana wyprawa odegrała dużą rolę w życiu Karola Gustawa. I 
to nie na skutek wiedzy, którą zdobył i rzeczy, których się nauczył, 
tylko raczej ze względu na sposób, w jaki go podejmowano. 
Oczywiście, sama podróż także dostarczyła mu pewnej wiedzy. W 
tym niezwykle ważnym okresie życia, kiedy młody człowiek wkracza 
w dorosły wiek, jego otwarty i chłonny umysł wzbogacił się o nowe 
wrażenia i idee. Nauczył się tańczyć i poruszać z gracją, a w słynnej 
szkole jazdy przy Vieille rue du Temple w Paryżu opanował na 
wyższym poziomie sztukę jazdy konnej. Największym zyskiem dla 
Karola były jednak znaczące postępy, jakie poczynił w znajomości 
języków obcych. W momencie powrotu do Szwecji mówił dobrze po 
niemiecku i francusku, rozumiał także włoski. Nadal też chłonął 
wiedzę o współczesnych zagadnieniach politycznych i historie o 
bohaterach.
O wiele ważniejszą sprawą od tego, jak wymawia się nosowe 
głoski francuskie albo jak należy zażywać tabaki, był 
sposób, w jaki Karola podejmowano w czasie podróży. W Szwecji 
traktowano go dosłownie jak ubogiego kuzyna z prowincji. Książę 
przywykł do niewygód, zdawkowych pozdrowień i grzecznej 
obojętności. Tymczasem w Europie doświadczył czegoś zupełnie 
innego. Bo chociaż podróżował pod zwykłym, choć prawdziwym 
imieniem


KRÓL WOJOWNIK
„Gustaw Johansson"32, to jednak czasami trudno mu było zachować 
incognito. Coraz częściej składano mu kurtuazyjne wizyty. Pogłoski o 
jego podróży dotarły z dworu w Sztokholmie na kontynent, dlatego też 
wiele osób, jak na przykład kardynał Richelieu - silny człowiek 
Francji, uświadomiło sobie, że oto mają być może przed sobą 
przyszłego małżonka królowej Szwecji, a więc przyszłego króla tego 
państwa - wniosek, który z łatwością nasuwał się i w Paryżu, i w 
Hamburgu, chociaż nadal nie do zaakceptowania był w Sztokholmie. 
W związku z tym siedemnastoletniemu młodzieńcowi zgotowano 
przyjęcie, jakiego nie mógłby się spodziewać, gdyby był tylko 
dziedzicem „dwóch pałaców i kilku wsi" gdzieś nad Renem. Nigdy też 
nie odwiedziłby go osobiście w Amsterdamie słynny finansista Louis 
De Geer33. Nie miałby też okazji kilkakrotnie spotkać się z filozofem 
Grotiusem, który cierpliwie i sukcesywnie wykładał księciu swoje 
teorie dotyczące wielkich problemów współczesnego świata. Nie 
przyjąłby go też na swym dworze król Anglii Karol I, chociaż akurat 
zajęty był lustracją swego wojska i wojną domową. No i sam król 
Francji Ludwik XIII nie wyszedłby mu na spotkanie, trzymając w 
ręku swój kapelusz.
Lata spędzone na kontynencie sprawiły, iż Karol Gustaw nabrał 
pewności siebie. Nie uważał się już tylko za księcia z nazwy, ale i w 
głębi ducha. Sława, dla której nigdy się nie narodził, a do której 
podsycano jego ambicje, po raz pierwszy zaczęła nabierać realnych 
kształtów. Życie, które dotąd dość boleśnie doświadczało go 
marzeniami o wielkości i smutną rzeczywistością, nagle zaczęło 
układać mu się w logiczną całość. Ogólnie biorąc, sprawy miały się 
nieźle.
Nic więc dziwnego, że powrót do Szwecji był dla księcia szokiem.
W czasie dwóch lat, które książę spędził poza Szwecją, na arenie 
politycznej i na dworze w Sztokholmie zaszły znaczące zmiany.
32	Gustaw było jego zwykłym imieniem, natomiast „Johansson" pełniło taką 
samą funkcję jak tzw. „otczestwo" w j. rosyjskim - wskazywało na imię ojca; 
„Johansson" to „syn Johana" (przyp. tłum.).
33	Odegrał on znaczącą rolę dla Szwecji w czasie wojny trzydziestoletniej, 
służąc swej przybranej ojczyźnie jako finansista i pośrednik (przyp. tłum.).





60


61


NIEZWYCIĘŻONY
Z pozoru wszystko było jak dawniej - typowe, normalne ceremoniały i 
grzeczne ukłony, ale w komnacie, gdzie rada państwa odbywała swe 
obrady, intrygi rosły jak grzyby po deszczu. Wkrótce też sam Karol 
Gustaw zaczął odczuwać, że odwilż, jaka panowała w 
stosunkach między Oxenstierna i rodziną palatyna, należała do 
przeszłości. Głównym powodem ochłodzenia stosunków była decyzja 
podjęta przez Johana Casimira, który po długich wahaniach i różnych 
manewrach przyłączył się do tej frakcji rady - na jej czele stał 
zaprzyjaźniony z nim Carl Gyllenhielm - która, ogólnie rzecz biorąc, 
sceptycznie odnosiła się do osoby kanclerza, a zwłaszcza do 
jego wojennej polityki. Na dodatek, wysiłki, zmierzające od pewnego 
czasu do zbliżenia Krystyny i Karola Gustawa, zaczęły wreszcie 
przynosić oczekiwane rezultaty. Zwłaszcza dla Krystyny jej kuzyn już 
od dawna nie był tylko towarzyszem zabaw i krewnym. Kiedy Karol 
Gustaw podróżował po Europie, królewna karmiła jego psy, skarżyła 
się na nieobecność księcia i pisywała do niego po kilka listów 
tygodniowo, podpisując je słowami „wierna aż do śmierci". Sam 
książę zachowywał się bardziej wstrzemięźliwie, ale wykazywał duże 
zainteresowanie i systematycznie odpisywał na jej listy - a wszystko 
to zgodnie z instrukcjami otrzymanymi od ojca. Po powrocie do 
Szwecji zaczął też regularnie odwiedzać kilkunastoletnią Krystynę34. 
Dla Oxenstierny, który nigdy nie zmienił swej negatywnej postawy w 
stosunku do rodziny palatyna i jego roszczeń do tronu, sytuacja taka 
wyglądała oczywiście groźnie.
Skutki takiej postawy Karol Gustaw już wkrótce miał odczuć na 
własnej osobie. Kiedy jego statek wpłynął do portu, zszedł na ląd z 
umysłem przepełnionym wyobrażeniami o swym znaczeniu i 
doskonałości. Lecz jeśli oczekiwał podobnego szacunku, który zyskał 
sobie w Europie, albo traktowania, które mogłoby zaspokoić jego 
poczucie własnej godności, to spotkało go okrutne rozczarowanie. Na 
początku wszystko wyglądało jeszcze nieźle. Odnoszono się do niego 
w grzeczny sposób i zapraszano na wszystkie ważne uroczystości. 
Jednocześnie jednak dało się zauważyć, że kanclerz trzymał go na 
dystans. Tak więc nie przydzielono mu żadnego waż-
34 Krystyna urodziła się w 1626 r. (przyp. tłum.).
62


KRÓL WOJOWNIK
nego stanowiska ani zadania, a któregoś dnia wysłano do archiwum 
państwowego, aby mógł poczytać sobie pokryte kurzem księgi z 
okresu rządów króla Gustawa Adolfa. Miał też nadal rozczytywać się 
w dziełach antycznych. Książę nie mógł nawet poskarżyć się na swój 
los, ponieważ coraz trudniej było mu uzyskać dostęp do kanclerza, 
który za każdym razem zwykł był odpowiadać, że nie ma dla niego 
czasu. „Że nie ma dla niego czasu" - dla niego, księcia błękitnej krwi, 
którego niedawno przyjął sam kardynał Richelieu! A kiedy w końcu, 
wbrew wszelkim oczekiwaniom, został przez kanclerza przyjęty, ten 
dosyć chłodno odniósł się do zamiarów Karola związanych ze służbą 
na rzecz państwa35. Na dodatek służącym Karola odebrano 
prawo do stołowania się przy dworze królewskim, a sam książę 
dowiedział się wkrótce, że nie będzie miał już przywileju udziału w 
spotkaniach z zagranicznymi posłami, którzy odwiedzali Krystynę. 
Karol Gustaw zaczął podejrzewać, że wszystko to jest elementem 
planu mającego na celu usunięcie go z dworu.
Zraniony, zły i przewrażliwiony na punkcie traktowania swej 
osoby, doświadczał jednej zniewagi za drugą. Zaczął też prawie że z 
aptekarską dokładnością zapisywać, w którym miejscu sadzano go w 
czasie posiłków i uroczystości. (Nie odnosiło się to zresztą tylko do 
jego osoby: wiek XVII to okres, w którym ludzie opętani są sprawami 
etykiety i hierarchii; jeżeli ktoś gdzieś funkcjonował, ale nikt go nie 
widział, to takiej osoby nie brano nigdy poważnie.) Podczas jednej z 
wizyt posadzono go po prawej stronie królowej
35 Wiosną 1641 r. Karol Gustaw na próżno próbował przekonywać kanclerza w 
kwestii tzw. sukcesji w księstwie Jiilich. W całej tej zagmatwanej sprawie, gdzie 
wątki prawne mieszały się z wątkami koligacji rodzinnych, chodziło o to, komu 
należy przyznać prawo do objęcia schedy po ostatnim przedstawicielu rodu, który 
na początku stulecia zmarł, nie zostawiwszy potomka po mieczu. Wiele domów 
książęcych, w tym m.in. książę saski, brandenburski i palatyn, rościło sobie prawo 
do pozostawionego dziedzictwa. W pewnym momencie jeden z pretendentów do 
spadku, książę von Neuburg, zaproponował rodzinie palatyna zadośćuczynienie w 
wysokości 300 000 guldenów za zrzeczenie się przez Johana Casimira praw do 
schedy. Oferta skusiła palatyna, ale wierny swej chciwej naturze - postanowił 
podwyższyć stawkę. Żeby zaś wzmocnić swą pozycję negocjacyjną, starał się 
uzyskać poparcie dla swej sprawy ze strony Szwecji.
63


NIEZWYCIĘŻONY


KRÓL WOJOWNIK





I


i 
wystar
czyło 
to, aby 
wzbudz
ić jego 
niezado
wolenie
: książę 
wypadł 
z sali 
rozgnie
wany, 
co 
wywoł
ało 
zdziwie
nie 
obecny
ch i 
irytację 
członkó
w rady.
Dla 
Karola 
Gustaw
a 
sprawa 
nie 
ulegała 
wątpli
wości. 
Popadł 
w 
niełask
ę.
Mus
iał się 
teraz 
dobrze 
zastano
wić, co 
było 
dla 
niego 
gorsze: 
uchybie
nia w 
ceremo
niale 
czy też 
całkow
ity brak 
zajęcia
? To 
pierwsz
e 
drażnił
o jego 
poczuci
e 
godnoś
ci, a 
drugie 
zmysły. 
Był 
energic
znym, 
niecier
pliwym
, 
młody
m 
człowie
kiem, 
posiad
ał więc 
wszystki
e te 
cechy, o 
których 
czytał 
wcześnie
j w 
historycz
nych 
tek-
stach 
traktują
cych o 
czci, 
próbac
h 
charakt
eru i 
czynac
h 
dawny
ch 
bohater
ów. To 
te 
cechy 
kształto
wały 
jego 
osobo
wość 
przez 
całe 
życie. 
A teraz 
nie miał 
żadneg
o 
konkre
tnego 
zajęcia 
i żadnej 
spra-
wy, 
którą 
mógłby 
się 
zająć. 
Musiał
o to 
napaw
ać go 
zgryzot
ą. Po-
godził 
się 
więc ze 
swym 
stanem 
i oddał 
bezczy
nności.
W 
latach 
dziecińs
twa 
wystaw
iony był 
na 
nadmier
ny 
ascetyz
m 
zabarwi
ony 
moraliz
mem. 
Takie 
metody 
wycho
wawcz
e 
najczęś
ciej dają 
efekt 
przeciwn
y do 
zamierzo
nego. 
Jak już 
wspomin
ałem, 
prze-
prowad
zka ze 
Stegeb
orga do 
Sztokh
olmu 
dała 
księciu 
możliw
ość 
zajmow
ania się 
takimi 
rzecza
mi, 
których 
wcześni
ej mu 
odmawi
ano. 
Tego 
rodzaju 
metody 
wycho
wawcz
e 
stosow
ano w 
stosunk
u do 
niego 
przez 
cały 
okres 
młodoś
ci. Tak 
więc z 
wypusz
czoneg
o na 
wolnoś
ć, 
pełnego 
ciekaw
ości 
życia 
chłopca 
wyrósł 
później 
pełen 
radości 
życia i 
spragni
ony 
nowych 
przeżyć 
mężczy
zna. 
Pożąda
nie 
rozryw
ek 
uważan
o 
wtedy 
za 
ułomno
ść, 
pragnie
nie 
sławy 
za 
cnotę. 
W 
przypa
dku 
Karola 
Gustaw
a 
chodził
o 
jednak 
o dwie 
strony 
jednej i 
tej 
samej, 
otwarte
j, 
energic
znej 
natury, 
może 
sprzecz
nych ze 
sobą, 
istniały 
jednak 
między 
nimi 
pewne 
powiąz
ania. 
Pogoń 
za sła-
wą i 
uznanie
m 
liczyła 
się 
najbard
ziej, a 
wszystk
ie 
drobne 
upoko-
rzenia, 
jakich 
doświa
dczał 
na 
królews
kim 
dworze
, tylko 
wzmoc
niły w 
nim tę 
cechę. 
Kiedy 
zamkni
ęto 
przed 
nim 
drogę 
do 
sławy, 
jego 
siła i 
energia 
znalazły 
ujście 
w 
rozryw
kach i 
wyrafin
owanyc
h 
zabawa
ch. To, 
czego 
nie 
udawał
o mu 
się 
zdobyć 
za 
pomoc
ą pod-
niet, 
osiągał 
przy 
pomoc
y 
środkó
w 
stymulu
jących.
Oso
by z 
otocze
nia 
księcia 
nie 
omiesz
kały 
wkrótc
e 
zauważ
yć, że 
Karol 
coraz 
częście
j 
trwonił 
czas na 
rozryw
kach. 
Jego 
ochmist
rz 
poinfor
mował 
z 
troską 
Johana 
Casimir
a, że 
„książę 
nie 
zajmuje 
się


niczym 
innym 
niż 
głaskan
iem 
swych 
psów i 
grą w 
karty". 
Zwłasz
cza to 
ostatnie 
zajęcie 
zaniepo
koiło 
ojca, 
który 
uważał 
tę 
czynno
ść za 
najgorsz
ą rzecz, 
jaka 
może 
przydarz
yć się 
człowiek
owi36. 
Wszy-
scy 
wiedzie
li, że 
natura 
obdarz
yła 
Karola 
Gustaw
a 
wilczy
m 
apety-
tem, 
ale 
oprócz 
tego 
miał 
skłonn
ości do 
naduży
wania 
alkohol
u, co 
oczywi
ście 
równie
ż 
martwił
o jego 
ojca.
Nie 
to było 
jednak 
najgors
ze, a 
fakt, iż 
książę 
wpadł 
w 
towa-
rzystwo 
młodyc
h 
lekkod
uchów i 
libertyn
ów, 
którzy 
w tym 
samym 
czasie 
przeby
wali na 
dworze
. To 
właśnie 
libertyni
zm ze 
swym 
lek-
ceważą
cym 
stosunk
iem do 
wszelki
ch 
norm, 
bluźnier
czymi 
poglą-
dami i 
cynizme
m stał 
się w 
pewny
m 
okresie 
modny 
w 
Paryżu, 
a jego 
smród 
dotarł aż 
do 
dalekieg
o 
Sztokhol
mu. 
Młodzi 
arystokra
ci chełpili 
się 
wizytami 
w 
burdelac
h 
Amsterd
amu i 
Paryża, 
wymienia
li się 
pornogr
aficzny
mi 
powieś
ciami i 
śmiałym
i 
piosenk
ami. 
Jedną z 
nich, w 
typowy
m dla 
epoki 
stylu, a 
zaraze
m jedną 
z 
najbard
ziej 
rozpow
szechni
onych 
napisan
o na 
melodię 
pięknej 
saraban
dy37:
K
t
o
 
s
i
ę
 
b
ę
d
z
i
e
 
t
e
m
u
 
d
z
i
w
i
ł
,
 
Ż
e
 
z
o
s
t
a
w
i
a
 
s
i
ę
 
j
e
d
n
ą
,
 
a
 
w
y
b
i
e
r
a
 
s
t
o
 
i
n
n
y
c
h
.
Z
m
y
s
ł
y
 
m
o
j
e
 
s
i
l
n
e
 
w
 
w
i
e
r
z
e
:
 
I
m
 
w
i
ę
c
e
j
 
m
i
ł
o
s
n
y
c
h
 
u
n
i
e
s
i
e
ń
,
 
t
y
m
 
l
e
p
i
e
j
.
D
o
p
i
e
r
o
 
w
t
e
d
y
,
 
g
d
y
 
p
o
z
n
a
 
s
i
ę
 
r
o
z
k
o
s
z
e
 
m
i
ł
o
ś
c
i
,
K
i
e
d
y
 
p
ł
o
n
i
e
 
s
i
ę
 
o
g
n
i
e
m
 
p
o
ż
ą
d
a
n
i
a
,
 
K
i
e
d
y
 
w
o
l
n
y
m
 
s
i
ę
 
j
e
s
t
 
w
 
t
y
c
h
 
g
i
e
r
k
a
c
h
,
 
C
z
a
s
e
m
 
n
a
 
p
o
w
a
ż
n
i
e
,
 
c
z
a
s
e
m
 
d
l
a
 
ż
a
r
t
u
.
Wąt
pliwe, 
aby 
któryś 
z 
niemiec
kich 
szlachci
ców 
albo 
nowo 
mianow
anych 
oficerów
, którymi 
otaczał 
się Karol 
Gustaw, 
intereso-
wał się 
albo 
rozumi
ał tę 
drugą- 
poważ
niejszą 
stronę 
libertyn
izmu.
36	Nie 
chodziło tu 
tylko o 
moralną 
stronę 
zagadnienia
; nie 
brakowało 
szla 
chetnie 
urodzonych
, którzy 
potrafili 
przegrać 
kilka 
tysięcy 
talarów w 
jeden wie 
czór i tylko 
ryzyko, że 
jego syn 
mógłby z 
tego 
powodu 
stać się 
kiedyś 
jednym 
z takich 
nieszczęśni
ków, 
wywoływał
a w czułym 
na sprawy 
finansowe 
ojcu wiel 
ki 
niepokój.
37
	Sara
banda - 
uroczysty 
taniec 
dworski z 
XVII i 
XVIII w., 
podobny do 
me- 
nueta, 
pochodzący 
od 
szybkiego 
tańca 
hiszpańskie
go o 
wschodnim 
rodowodzie 
(przyp. 
tłum.).





64


65


J


NIEZW
YCIĘŻO
NY
Chodzi 
głównie 
o 
uznanie 
dla 
sceptyc
yzmu i 
wolnoś
ci 
poglądó
w. Nie 
bronili 
też 
swych 
rozpust
nych 
zachow
ań 
równie 
gorliwie 
jak na 
przykła
d 
Theoph
ile de 
Viau 
ani z 
równą 
elokwe
ncją co 
Savinie
n de 
Cyrano 
de 
Berger
ac38. 
Obaj 
żyli 
jednak 
zgodnie 
z 
zasada
mi pro-
pagowa
nymi 
przez 
libertyni
zm, i to 
na taką 
skalę, 
że ich 
późniejs
i 
biograf
owie 
dla 
opisu 
ich 
wyczyn
ów 
używali 
takich 
słów 
jak 
„nie-
okiełzn
ane 
eksces
y".
Mijał
y 
kolejne, 
puste 
miesiąc
e, 
wypełni
one tą 
samą 
szarzyz
ną co 
zawsze: 
grą w 
karty, 
pijatyka
mi, 
zabawa
mi, 
polowa
niami, 
wy-
ścigam
i 
konny
mi 
(książę 
uległ 
w ich 
trakcie 
dwóm 
wypad
kom, z 
których 
jeden 
zakończ
ył się 
złamani
em 
nogi), 
ucztami, 
na któ-
rych 
serwow
ano 
nawet 
osiemna
ście 
potraw i 
ponown
ie 
pijatyka
mi. Był 
to czas 
beztros
ki, ale 
nieszcz
ęśliwy. 
Jak na 
razie, 
rozrywk
i te 
sprawi
ały mu 
przyje
mność, 
ale na 
dłuższ
ą metę 
wzmac
niały w 
nim 
tylko 
bolesne 
poczuci
e, że 
nikt go 
nie 
szanuje 
ani nie 
po-
trzebuje
. 
Uczucie 
to 
narastał
o w 
miarę, 
jak 
coraz 
częściej 
budził 
się z 
kacem, 
a na 
dworze 
doświad
czał 
kolejnyc
h 
upokorz
eń. 
Sytu-
acja ta 
osiągnęł
a swój 
stan 
krytycz
ny pod 
koniec 
1641 
roku.
Wte
dy to 
właśnie 
ktoś 
wpadł 
na 
pomysł, 
aby 
wysłać 
Karola 
Gustaw
a do 
Niemie
c, na 
służbę 
w 
szerega
ch armii 
szwedz
kiej. 
Miał 
tam 
walczyć 
jako 
ochotni
k, bez 
przydzia
łu 
jakiejś 
określo
nej 
funkcji 
dowód
czej. 
Była 
to 
zwycz
ajowa 
prakty
ka 
wśród 
osób w 
jego 
wieku 
zajmują
cych 
podobn
ą 
pozycję 
społecz
ną. 
Jako 
zwykły 
żołnierz 
miałby 
okazję 
przyjrze
ć się 
wojnie z 
bliska, 
popatrz
eć 
przez 
lunetę 
na 
chmury 
białego 
dymu 
wznosz
ące się 
w niebo 
po 
wybuch
u 
pociskó
w, 
siedzieć 
w 
wielkich 
namiota
ch, 
kreślić 
palcem 
po 
mapie 
itp. W 
ten 
sposób 
mógłby 
zdobyć 
niezbęd
ne 
doświad
czenie, 
nie 
narażaj
ąc się 
na 
niebezpi
eczeńst
wo. 
Johan 
Casimir 
z dużą 
powścią
gliwości
ą 
odniósł 
się do 
tej 
propozy
cji. Po 
pierwsz
e, wią-
zało się 
to z 
dużymi 
kosztam
i. Po 
drugie, 
sam 
kiedyś 
uczestni
czył w 
wojnie i 
dokładni
e 
wiedział
, czym 
jest ona 
napraw
dę. 
Mimo 
to 
zaintere
sował 
się tym 
pomysłe
m. Nie 
po to 
jednak, 
żeby 
widzieć
38 W 
tym 
samym 
roku, w 
którym 
Karol 
Gustaw 
powrócił 
do 
Szwecji, de 
Bergerac 
został 
ciężko 
ranny na 
wojnie i na 
skutek tego 
musiał 
zrezygnowa
ć z funkcji 
pełnionej 
w armii; 
mógł się za 
to teraz 
oddać 
zajęciom, 
które 
intereso-
wały go 
najbardziej: 
pojedynko
m, 
rozpuście i 
pisarstwu.


KRÓL 
WOJO
WNIK
swego 
syna 
udając
ego się 
w 
daleką 
podróż 
na 
bitewn
e pola, 
ale 
raczej 
dlatego
, że 
wyczuł 
szansę 
na 
wykorz
ystanie 
tej 
okazji, 
aby w 
pewny
m 
sensie 
skłonić 
niechęt
ną mu 
radę do 
swego 
rodzaju 
uznania 
Karola 
Gusta
wa. 
Gdyby 
członko
wie 
rady 
zechcie
li na 
przykła
d 
sfinans
ować 
wyjazd 
księcia 
do 
Niemie
c, 
można 
by taką 
decyzję 
wykorz
ystać, 
aby 
skłonić 
radę do 
wzięcia 
na 
siebie 
więk-
szej 
odpowi
edzialn
ości za 
jego 
losy. 
Proble
m 
polegał 
jednak 
na tym, 
że 
Johano
wi 
Casimi
rowi 
lepiej 
udawał
o się 
kogoś 
zaintry
gować, 
niż 
sprawi
ć na tej 
samej 
osobie 
dobre 
wrażen
ie. 
Członk
owie 
rady z 
kancle
rzem 
Oxens
tierna 
na 
czele 
wyczu
li 
pismo 
nosem 
i 
grzecz
nie 
odrzuci
li 
propoz
ycję 
palatyn
a.
Pla
n 
Johana 
Casimi
ra 
spalił 
więc 
na 
panew
ce. 
Palatyn 
zaczął 
głośno 
wyraża
ć 
swoje 
niezado
woleni
a z tej 
decyzji, 
na co 
przyja-
ciele 
rodziny 
przyby
wali do 
jego 
domu 
doradz
ając, 
co 
młody 
książę 
powini
en ze 
sobą 
zabrać 
na taką 
wypra
wę: 
świtę 
złożoną 
z około 
czterdz
iestu 
ludzi i 
około 
sześćd
ziesiąt 
koni; 
można, 
co 
prawda
, 
skreślić 
z listy 
potrzeb 
to albo 
tamto, 
ale za 
jedneg
o 
oszczę
dzone-
go 
talara 
później 
stracić 
dwa, a 
wraz z 
tym i 
dobrą 
reputac
ję. 
Wyli-
czono, 
że cała 
wypra
wa 
koszto
wać 
będzie 
11.648 
riksdali
39 w 
ciągu 
tylko 
jedneg
o roku, 
która 
to 
kwota 
przypra
wiła 
Johana 
Casimi
ra
0
	palpit
ację 
serca. 
W tym 
momen
cie 
sprawa 
stała się 
dla 
niego 
nie 
aktualn
a. Miał 
nadzieję
, że 
również 
i jego 
syn 
zrozumi
e, że 
projekt 
jest 
zbyt 
koszto
wny i 
nie ma 
szans, 
aby go 
zrealizo
wać. 
Ale 
przeli 
czył się. 
Karol 
Gustaw 
starał 
się nie 
zauważ
ać 
ojcows
kich 
wątpli 
wości i 
wylicze
ń. 
Wyjaśni
ł, że 
musi 
zdobyć 
kwalifik
acje 
potrzeb
ne 
mu 
później 
w 
służbie 
publiczn
ej. Był 
też do 
tego 
zobowi
ązany 
ze 
względ
u na 
ciążący 
na nim 
obowią
zek, 
dobre 
imię, 
cześć 
rodziny
1
	przez 
wzgląd 
na 
pamięć 
o 
matce4
0.1 tak 
dalej, i 
tak 
dalej. 
Na 
wojnę
39	W 
opisywany
m okresie 
wartość 
pieniądza 
szwedzkieg
o 
przedstawi
ała się 
następując
o:
t   1 
riksdal = 
11.50 
talara sm 
= 33.40 
talara km 
= 6 
marek = 
48 ore
1
 
t
a
l
a
r
 
s
m
 
=
 
2
1
.
2
0
 
t
a
l
a
r
a
 
k
m
 
=
 
4
 
m
a
r
k
i
 
=
 
3
2
 
o
r
e
 
~
7
    
1
 
m
a
r
k
a
 
=
 
8
 
ó
r
e
1 ore 
= 24 
penni
ngar
1 
floren 
= 1 
holen
derski 
gulde
n = 
19.20 
ore 
(przyp
. 
tłum.)
.
40
	Ma
tka 
Karola 
Gusta
wa 
(ur. 
1584) 
zmarła 
w 
1638 
r. 
(przy. 
tłum.)
.





66


67


NIEZWYCIĘŻONY
nie ciągnęła go jakaś przelotna fantazja. Nie! Bóg zgodnie z moją 
naturą wyposażył mnie tak, abym swego szczęścia w życiu 
poszukał na drodze miecza, napisał w błagalnym liście do ojca. 
Johan Casimir pozostał jednak niezłomny w swym postanowieniu.
Wydawało się, że to już koniec. Czas mijał, a Karola Gustawa 
powoli ogarniało przygnębienie i rozpacz. Po raz kolejny wahadło 
nastrojów przechyliło się w drugą stronę: on, który z taką determinacją wracał do 
kraju, siedział teraz załamany. Wyglądało to tak, jakby poruszał się wewnątrz 
kręcącego się koła młyńskiego: im bardziej wydawało mu się, że jest 
izolowany i bezczynny, tym bardziej oddawał się pijatykom i hulankom; a 
im bardziej oddawał się pijatykom i hulankom, tym mocniej 
utwierdzał się w przekonaniu, że jest izolowany i skazany na 
bezczynność. Na drugiej liście zawierającej spis wszystkich 
doznanych upokorzeń i ich obraz, dopisał teraz poczucie zdrady ze 
strony przyjaciół i ojca. Około maja 1642 roku popadł w głęboką 
depresję. Wyratowała go z niej Krystyna.
Młoda królewna wzruszyła się losem księcia i przeraziła jego 
sposobem życia. Zatroskana napisała list do Johana Casimira i 
oświadczyła mu, że jego syn „bez dobrej reputacji" nie może dłużej 
pozostać na dworze; powinien udać się do armii szwedzkiej sta-
cjonującej w Niemczech. Palatyn poddał się. Krystyna wykorzy-
stała też swoje dobre stosunki z niektórymi członkami rady, dzięki 
czemu zgodziła się ona wspomóc księcia końmi, statkiem i kwotą 
3.000 riksdali. W połowie lipca młodzieniec wszedł na pokład 
okrętu udającego się do Niemiec.
Była to podróż, która już na zawsze miała zmienić bieg jego 
życia.
Kiedy Karol Gustaw dotarł do głównej kwatery wojsk szwedz-
kich znajdującej się pod Lipskiem, spotkał się tam z przyjęciem, 
które we wszystkich aspektach różniło się od tego, do czego się 
ostatnio przyzwyczaił. Naczelnym dowódcą armii szwedzkie w 
Niemczech był mianowicie czterdziestoletni feldmarszałek Lennart 
Torstensson41, zdolny, wykształcony, bezinteresowny, ale
41 Lenart Torstensson (1603-1651), wódz szwedzki. Uczestnik wojny trzydzie-
stoletniej. Od 1629 r. dowódca artylerii szwedzkiej. Przyczynił się do zwycięstwa


KRÓL WOJOWNIK
i brutalny wojak, który z powodu złośliwego reumatyzmu przez 
większą część swego pobytu w Niemczech przykuty był do noszy. 
Mimo tej przypadłości wzbudzał strach zarówno wśród generałów 
nieprzyjacielskich armii, jak i własnych podkomendnych. Ci pierwsi 
obawiali się jego nagłych decyzji i zaskakujących manewrów, 
drudzy - zamiłowania, jakie ich dowódca żywił do twardej dyscy-
pliny i surowych kar. Poza tym, Torstensson należał do starych 
zwolenników rodziny palatyna i chyba tylko dzięki temu wyjątko-
wemu zbiegowi okoliczności niektórzy przyjaciele rodziny palatyna 
znaleźli miejsce w sztabie feldmarszałka. Wszyscy oni witali teraz 
dziewiętnastoletniego księcia z niezwykłą uprzejmością i z całym 
należnym mu ceremoniałem.
Na Karola Gustawa nie czekały tu jednak jakieś wykłady z teorii 
wojskowości. Jego chrzest bojowy przypadł już kilka tygodni po 
przybyciu do Niemiec. I mógł on skończyć się dla niego od razu 
tragicznie. Pod koniec października 1642 roku doszło pod 
Lipskiem do bitwy między armią szwedzką a wojskami cesarskimi. 
Karol trzymał się blisko Torstenssona i jego sztabu, trochę z tyłu za 
polem walki. Ledwo zaczęła się bitwa, kiedy nagle w małą grupkę, 
w której również znajdował się książę, wpadł pocisk artyleryjski. 
Oberwał połę płaszcza, którym okrywał się Torstensson, zabił jego 
konia, przebił wierzchowca, na którym siedział młody palatyn, po-
walił na ziemię kolejnego i przeciął na pół jedną z osób. Zalany 
krwią, choć bez żadnej szkody na ciele, książę upadł na ziemię. 
Znalazł się tam nagle w otoczeniu ciepłych jeszcze wnętrzności 
końskich i ludzkich kończyn, co na pewno nie było miłym uczuciem,
pod Breitenfeld (1631). W 1632, podczas przeprawy przez rzekę Lech, po raz 
pierwszy w historii wojen zastosował nawałę ogniową i ogień zaporowy, 
umożliwiając przerzucenie wojsk szwedzkich na drugi, obsadzony przez 
nieprzyjaciela brzeg rzeki. Jako dowódca artylerii odznaczył się w bitwach pod 
Wittstock (1636) i Chemnitz (1638). Po śmierci J. Banera (1641) objął dowódz-
two nad wojskami szwedzkimi w Niemczech. W 1642 r. zwyciężył powtórnie 
pod Breitenfeld, a w 1645 r. pod Jankowicami. Chory, musiał opuścić armię. 
Celował w dalekich i błyskawicznych marszach wzdłuż świetnie zorganizo-
wanej w szereg twierdz „linii korespondencyjnej", prowadzącej z Pomorza 
Zachodniego, przez Brandenburgię, Saksonię, Śląsk i Morawy pod Wiedeń 
(przyp. red.).





68


69


NIEZWYCIĘŻONY
nawet dla kogoś, kto żył w stuleciu, w którym wszyscy zdążyli się już 
przyzwyczaić do zjawiska bólu i przemijania. Z pewnością musiało to 
być dla księcia elektryzujące uczucie, kiedy uświadomił sobie, że tylko 
o włos uniknął śmierci i dostał szansę na dalsze życie. (Karol nie 
wspomniał o tym zdarzeniu, kiedy następnego dnia pisał do ojca i 
opowiadał o bitwie.)
Kiedy chwilę potem wysłano do boju jazdę, aby wsparła zagrożone 
lewe skrzydło, książę poprosił o zgodę na oddalenie się od sztabu, aby 
bezpośrednio wziąć udział w walce. Torstensson zgodził się na to. 
Niesiony na grzbiecie nowego konia, książę pognał przed siebie i 
zatrzymał się dopiero u boku słynnego dowódcy kawalerii 
Kónigsmarcka, który na czele swych pułków pędził wprost w chmurę 
dymu prochowego, przez który zobaczyć można było chwilami 
łopoczące flagi. Było to dla księcia pierwsze natarcie na 
nieprzyjaciela w jego dotychczasowym życiu. Do drugiego doszło w 
końcowej fazie bitwy: Karol Gustaw stanął wtedy na czele oddziału 
jazdy, którego dowódca poniósł wcześniej śmierć, i poprowadził 
swych podkomendnych do ostatniego ataku po błotnistym terenie.
Kolejna okazja trafiła się dwa tygodnie później. W czasie walk 
wręcz, do jakich doszło w fortyfikacjach otaczających twierdzę 
Pleissenburg, część szwedzkiej piechoty wpadła w panikę i zaczęła 
się szybko cofać. Księciu udało się powstrzymać spanikowanych 
żołnierzy, po czym powiódł ich przeciwko nieprzyjacielowi do za-
kończonego sukcesem kontrnatarcia. I tym razem udało mu się ujść z 
życiem: jedna z kul muszkietowych przeszyła mu nogawki 
spodni, ale nawet go nie drasnęła. Po tym wydarzeniu spadła na niego 
cała masa pochwał. Torstensson mianował go swym adiutantem i 
podarował mu pięknego konia, zdobytego wcześniej na dowódcy 
wojsk cesarskich.
Przez kolejne miesiące miał jeszcze okazję kilkakrotnie brać udział 
w niebezpiecznych operacjach. Przynajmniej raz o mało nie dostał się 
do niewoli. W październiku 1643 roku, w wieku 20 lat, mianowany 
został dowódcą kurlandzkiego pułku jazdy. A kiedy parę miesięcy 
później armia szwedzka przekroczyła granicę Holsztynu i bez 
wypowiedzenia wojny zaatakowała Danię, wśród żołnierzy znajdował 
się także książę Karol Gustaw. Z wielkim rozczarowa-
70


KRÓL WOJOWNIK
niem uświadomił sobie, jak trudno podbić jest państwo, którego 
najważniejszą prowincję chroniły dwie tak niezdobyte „twierdze" jak 
Duży i Mały Bełt. Kiedy w następnym roku wojsko zawróciło do 
Niemiec, książę z ulgą przyjął decyzję o wznowieniu aktywnej 
kampanii wojennej. Z wielką energią rzucił się w wir walki. W czasie 
jednej z nocnych potyczek, do jakich doszło w listopadzie, po raz 
pierwszy został ranny. Stanął na nogi tak szybko, że zdążył odznaczyć 
się w czasie wielkiej bitwy z udziałem oddziałów kawalerii obu armii, 
do której doszło pod Jiiterbogiem42. Prawie dwa miesiące później 
Karol Gustaw i jego podkomendni z pułku kurlandzkiego znowu byli w 
ogniu walki. W lesistej okolicy pod Jankowicami, na południowy 
wschód od Pragi, jego pułk poniósł duże straty. Kiedy bitwa dobiegła 
końca, wszyscy oficerowie wchodzący w jego skład byli ranni albo 
zabici. Jedynym, który nie poniósł żadnej szkody na zdrowiu, był 
właśnie Karol Gustaw. Po raz kolejny mógł podziękować 
geometrycznemu przypadkowi za ocalenie życia: kula muszkietowa 
przeleciała tak blisko jego głowy, że obcięła mu kosmyk włosów.
To właśnie na bazie takich zdarzeń rodzą się legendy. A kiedy już 
powstaną, to nigdy nie są tak doskonałe, żeby nie można było wpleść 
w nie kolejnych wątków. Opowieści o wyczynach Karola Gustawa 
rodziły się, obrastały w legendy i docierały z armii aż do Szwecji. W 
taki sposób z jednej kuli pod Jankowicami zrobiły się cztery: oprócz tej, 
która oberwała księciu kosmyk włosów, doszła druga, która trafiła 
w kapelusz, trzecia, która przeszyła płaszcz i czwarta, która 
przeleciała przez koszulę. Oprócz rzeczywistego Karola Gustawa, 
który już istniał, rodził się nowy - Karol Gustaw Bohater. Jak 
wszystkie legendy o bohaterach, tak i ta zawierała ziarnko prawdy. 
Książę był nieustraszony, ale miał też szczęście. Jednak 
najważniejszym elementem legendy było bez wątpienia jego 
pochodzenie. W armii nie brakowało wielu innych młodych ludzi, 
którzy narażali się na te same niebezpieczeństwa i wykazywali się 
taką samą odwagą jak Karol Gustaw. Różnica polegała jednak
42 Koń, którego wtedy dosiadał i który dzięki swej rączości uratował 
księciu życie, został - według niektórych źródeł - zachowany przez Karola 
Gustawa , jako wierny sługa" i „znajdował się pod specjalną opieką aż do 
swej śmierci".
71


I


NIEZW
YCIĘŻO
NY
na 
tym, że 
palatyn 
pocho
dził z 
książę
cego 
rodu, 
więc 
wszyst
ko, co 
robił, 
uważa
no za 
rzeczy 
niezwy
kłe, 
nawet 
jeśli 
były 
one 
najzwy
-
czajnie
jszymi 
pod 
słońce
m. Za 
każdy
m 
razem, 
kiedy 
obnaża
ł się ze 
swej 
„książę
cości" i 
postęp
ował 
jak 
inni, 
prowa
dziło 
to do 
tego, iż 
jego 
wartoś
ć nie 
tylko 
że nie 
spadał
a, ale 
wprost 
przeci
wnie - 
rosła; 
jeśli 
brał się 
za 
jakąś 
zwykłą 
spraw
ę, 
stawał 
się 
przez 
to 
niezwy
kły. 
Ale nie 
była to 
z jego 
strony 
żadna 
gra. 
Nie 
udawał
. Karol 
Gusta
w nie 
należał 
bowie
m do 
całej 
masy 
ciekaw
ych 
wojny, 
próżny
ch 
panicz
ów ze 
szlache
ckich 
rodzin, 
którzy 
zdąży
wszy 
liznąć 
walki, 
wracali 
do 
domu 
na tyle 
szybko
, żeby 
uszczk
nąć 
coś z 
jej 
aury i 
chwali
ć się 
potem 
do 
końca 
życia. 
Nie, 
Karol 
Gusta
w 
wiedzi
ał, jak 
ma się 
w tej 
sytuacj
i 
znaleźć
. 
Wojna 
zmienił
a go. 
Na 
zawsze.
To, 
co 
opisałe
m 
powyże
j, nie 
powinn
o nas 
dziwić. 
Karol 
Gustaw, 
jak 
wspo
mniałe
m, 
niezbyt 
chwalił 
sobie 
swój 
pobyt 
na 
dworz
e. 
Młodzi
eńcowi 
mające
mu 
głowę 
pełną 
ciekaw
ych 
pomysł
ów, 
trudno 
było 
dostos
ować 
się do 
sytuacj
i, gdzie 
nie 
miał 
żadneg
o 
zajęcia 
i nikt 
go nie 
dostrz
egał. 
Dopier
o w 
armii, z 
dala 
od 
intryg 
zawiąz
y-
wanyc
h w 
radzie i 
od 
koterii 
rządzą
cych 
pałace
m 
królew
skim, 
od 
wszyst
kich 
tych 
grzecz
nych 
złośliw
ości, 
potrak
towan
o go z 
sza-
cunkie
m, 
któreg
o 
zawsze 
pragną
ł, ale 
któreg
o mu 
w 
Sztokh
olmie 
wzbra
niano. 
To 
właśni
e w 
armii 
poczuł 
się 
bezpie
cznie. 
Tu 
znalazł 
swój 
dom. 
Uczuci
a 
tęskno
ty za 
dome
m 
zawład
nęły 
nim 
dokład
nie w 
tym 
wieku, 
kiedy 
jest się 
jeszcze 
podatn
ym na 
wpływ
y, 
czasa
mi 
nawet 
za 
bardzo
. 
Młodzi
eńczy 
wiek i 
związa
na z 
nim 
rozbuj
ała 
chęć 
do 
życia, 
silna 
potrze
ba 
bycia 
akcept
owany
m i 
brak 
prawd
ziwych 
doświa
dczeń 
życiow
ych 
sprawi
ają, że 
łatwo 
ulec 
obcym 
wpływ
om. 
Bywa 
tak 
równie
ż 
wśród 
żołnier
zy.
Jed
nak to 
nie 
tylko 
zapew
nienie 
sobie 
poczuc
ia 
przynal
eżnośc
i do 
jakieg
oś 
miejsc
a czy 
grupy 
ludzi 
sprawił
o, że 
właśni
e ten 
okres 
stał się 
decyd
ującym 
w jego 
życiu. 
Bardzi
ej 
znaczą
ce 
było 
to, że 
właśni
e 
wtedy 
Karol 
Gusta
w 
odnala
zł 
swoją 
drogę 
życiow
ą. 
Wyra-
stał 
przecie
ż na 
opowi
eściac
h o 
wielkic
h 
dowód
cach i 
ich 
bohate
rskich 
czynac
h; był 
to stały 
pokar
m, 
którym 
zapełni
ał, i to 
system
a-
tycznie
, swój 
umysł. 
I oto 
teraz 
miał 
szansę, 
aby 
zostać 
tym, 
na 
kogo -
jak 
sądził - 
przezn
aczono 
go w 
młodo
ści.


KRÓL 
WOJOW
NIK
Od
krył, że 
pasow
ał do 
wojny, 
a ona 
do 
niego. 
Szkolo
ny od 
naj-
młodsz
ych lat 
w 
rycersk
ich 
ćwicze
niach, 
umiał 
posługi
wać się 
uzdą i 
szpadą
. Był 
też 
nieustr
aszony. 
Dzięki 
tym 
cecho
m 
wyrast
ał na 
dobreg
o 
żołnierz
a. Jego 
pełna 
energii 
osobo
wość, 
obycie 
towa-
rzyskie 
i 
umiejęt
ność 
podej
mowan
ia 
szybkic
h 
decyzji 
uczynił
y z 
niego 
znako
mitego 
oficera. 
Doświ
adczeni
a, jakie 
wyniósł 
z licz-
nych 
starć, 
miały z 
pewno
ścią 
wzmoc
nić 
jedną z 
cech 
jego 
cha-
rakteru
: 
impulsy
wność 
(ta 
część 
jego 
usposo
bienia 
wynika
ła z 
cechuj
ącej go 
niecier
pliwoś
ci i 
ciągłyc
h zmian 
nastroj
u). 
Tylko 
ten, 
kto 
potrafił 
natych
miast 
odpow
iedzieć 
na 
nieprze
widzian
y roz-
wój 
sytuacji 
i 
wykorz
ystać 
powsta
łą nagle 
lukę, 
mógł 
popro
wadzić 
swój 
oddział 
do 
zwycię
stwa w 
chmura
ch 
dymu i 
zgiełku 
bitew-
nym. 
Na 
polu 
walki 
Karol 
Gusta
w 
zmienia
ł się w 
gracza 
wielkie
j klasy, 
który 
rzadko 
wahał 
się 
przed 
skorzy
staniem 
z 
nieocze
kiwa-
nej 
okazji.
I 
właśnie 
ta 
impulsy
wność 
oraz 
umiejęt
ność 
fantast
ycznej 
im-
prowiz
acji 
były w 
młodzi
eńczyc
h 
latach 
księcia 
najwię
kszymi 
cno-
tami. Z 
czasem
, kiedy 
z 
chłopc
a 
wyrósł 
mężczy
zna, a z 
niego 
król, ta 
zaleta 
stała 
się 
wadą. 
Na 
koniec, 
ta 
sama 
cecha 
charakt
eru do-
prowa
dziła 
Szwecj
ę do 
jej 
najwię
kszych 
tryumf
ów, a 
jego 
sameg
o do 
najwię
kszych 
poraże
k.
Czę
sto 
zdarza 
się, że 
charakt
er 
młodyc
h ludzi, 
którzy 
spędzą 
trochę 
czasu 
na 
wojnie, 
staje 
się 
twardy, 
a oni 
sami 
nabiera
ją ma-
nier 
wojsko
wych. 
Odnosi 
się to i 
do 
wielkic
h 
spraw, 
i do 
mało 
istot-
nych 
drobiaz
gów. 
Karol 
Gustaw 
utożsa
miał się 
z 
głosami 
tych 
osób w 
radzie i 
na 
dworze 
królew
skim, 
które 
sceptyc
znie 
odnosił
y się 
do 
agresy
wnej 
polityki 
zagrani
cznej i 
propon
owały 
pokój. 
Sam 
też 
wypow
iadał 
się na 
rzecz 
szybkie
go 
zakońc
zenia 
wszyst
kich 
wojen 
prowa
dzonyc
h przez 
Szwecj
ę. 
Tymcz
asem, 
po 
kilku 
latach 
spędzo
nych na 
bitewn
ych 
polach, 
wątpli
wości, 
jakie 
książę 
żywił w 
sto-
sunku 
do 
ekspan
sywnej 
polityki 
państw
a, 
zmienił
y się 
diametr
alnie. 
Torsten
sson 
przyjął 
go do 
najbliżs
zego 
kręgu 
generali
cji, 
dzięki 
czemu 
palatyn 
mógł 
wiele 
nauczy
ć się o 
mechan
izmach 
rządzą-
cych 
kampa
niami 
wojenn
ymi i 
potęgą 
broni. 
Teraz 
wojna 
była 
dla 
niego 
szansą, 
obietni
cą. 
Kampa
nia w 
Danii 
dla 
przykła
du 
prze-
mieniła 
go w 
prawdz
iwego 
„duńcz
ykożer
cę". 
Tego 
trudneg
o dla 
Szwecj
i 
sąsiada 
Karol 
Gustaw 
uważał 
za stałe 
zagroże
nie dla





72


73


NIEZWYCIĘŻONY
pokoju i bezpieczeństwa. Nie wystarczyło więc, jego zdaniem, po-
wstrzymywanie „duńczyka43". Pisał w jednym z listów, że Danię 
należy zniszczyć na poziomie państwa. Wykorzenić. Było to ko-
nieczne. W umyśle młodego człowieka powoli i mgliście kształto-
wały się pierwsze zręby późniejszej polityki zagranicznej. Program 
ten miał w przyszłości przynieść niespodziewane rezultaty dla na-
rodów, które stały się obiektem jego zainteresowania.
Hartowanie się charakteru palatyna można było również do-
strzec w sferze prywatnej. Jedną z nowych cech była bezwzględ-
ność. I nie chodzi o to, że książę przeistoczył się nagle w okrutnego 
potwora. Umiał okazywać współczucie ludności cywilnej, 
cierpiącej na skutek wojen i docenić wysiłek prostego żołnierza. I 
to właśnie przyczyniało się do jego rosnącej popularności wśród 
żołnierzy. Nauczył się jednak chłodnej arytmetyki, która kryła się 
pod pojęciem ratio belli. To on ponosił część odpowiedzialności 
za masakrę dokonaną latem 1644 roku na kilkuset duńskich jeń-
cach wojennych, których wymordowano po zakończonej bitwie 
pod Griinde w pobliżu Kilonii, gdzie książę dowodził oddziałem. 
Nierzadko bezbronni żołnierze padali ofiarą swych nieprzyjaciół 
szalejących na skutek podwyższonego poziomu adrenaliny, zaśle-
pionych nienawiścią i zamroczonych alkoholem. Masakra pod 
Griinde była przeprowadzona z zimną krwią ze względu na jej cha-
rakter i sposób kontroli przebiegu. Do niewoli wzięto Niemców i 
Duńczyków, ale Duńczyków, w przeciwieństwie do tych pierw-
szych, uważano za mniej wiarygodnych, co oznaczało, że nie dało-
by się ich wcielić siłą w szeregi armii szwedzkiej. Dlatego też wśród 
jeńców dokonano selekcji, przyjmując jako główny jej czynnik 
przynależność narodową, po czym Duńczyków odprowadzono na 
bok, zakłuto, zarąbano i zatłuczono na śmierć.
Z dużą niechęcią Karol Gustaw opuścił armię, porzucił życie 
wojskowe i powrócił do Sztokholmu. Kiedy wyjeżdżał z kraju, nikt 
nie przewidywał, że zostanie w Niemczech przez dłuższy czas - od 
ochotników oczekiwano, że nauczą się tylko podstaw wojaczki.
43 Autor używa tu w oryginale słowa „Jutlandczyka", rozumianego jako obe-
lżywa forma nazwy „Duńczyk"; z braku odpowiednika polskiego używam w tym 
kontekście słowa „duńczyk" napisanego małą literą (przyp. tłum.).
74


KRÓL WOJOWNIK
Kiedy jednak sukcesy przychodziły jeden za drugim, a w ślad za 
tym rosły ambicje, czas pobytu wydłużał się. W każdym razie książę miał 
wrócić do kraju w 1644 roku, w tym samym, kiedy Krystyna, 
jego żona in spe, osiągnęła pełnoletniość i została królową. Było 
więc rzeczą rozsądną przypomnieć się na dworze, odświeżyć 
uczucie miłości i zrobić sobie trochę więcej miejsca. Palatyn 
pozostał jednak w Niemczech, aż w końcu w czerwcu 1645 roku 
ojciec polecił mu wrócić do kraju. Mimo tak wyraźnego polecenia 
od Johana Casimira, księciu udało się przeciągnąć pobyt aż do 
jesieni. Dopiero tuż przed Bożym Narodzeniem 1645 roku zjawił 
się w stolicy. Tam przyjęto go z honorami, a na jedno z 
pierwszych spotkań udał się do królowej.
I oto przed Krystyną stanął młody, zupełnie odmieniony człowiek. 
Odnosiło się to między innymi do sfery uczuciowej. Wyjechał jako 
pokorny nastolatek, a wrócił jako pewny siebie, zahartowany żoł-
nierz o trochę prostackim usposobieniu. Zmienił się również ze-
wnętrznie. Karol Gustaw czuł się świetnie w armii nie tylko dzięki 
podnieceniu, jakie odczuwał podczas walki. Przyciągały go do niej 
także rozliczne pokusy grzesznego rodzaju, nie zawsze wzbronio-
ne, ale na pewno źle widziane wśród dam dworu i światłych ludzi 
mieszkających w kraju. Jego ojciec niepokoił się, kiedy Karol 
wstąpił do armii w Niemczech. Johan Casimir wiedział bardzo 
dobrze, z jaką nonszalancją żołnierze mieli zwyczaj odnosić się do 
większości norm moralnych, według których toczyło się 
cywilizowane życie. Jego obawy sprawdziły się prawie w każdym 
punkcie. I nie ma się czemu dziwić, jako że książę lubił rozrywki i 
łatwo go było do nich namówić. Ktoś, kto na przykład przed 
chwilą oglądał człowieka rozrywanego na strzępy kulą armatnią, 
mógł odnosić się do kazań o szkodliwości obżarstwa jak do 
zbędnego luksusu moralnego. Karol Gustaw palił, pił i jadł bardzo 
dużo, często i chętnie. Uczty i pijatyki, w których uczestniczył 
przez ostatnich kilka lat, zmieniły go: ze szczupłego młodzieńca stał 
się dość otyłym mężczyzną. Mógł się teraz pochwalić podwójnym 
podbródkiem, a policzki zwisały mu po obu stronach twarzy jak u 
buldoga.
Nie jestem pewien, czy prostackie, żołnierskie maniery i spo-
sób bycia przeszkadzały Krystynie - otyłość od dawien dawna
75


i


NIEZW
YCIĘŻO
NY
świadc
zyła o 
statusie
. Tak 
samo 
jak 
laska 
w dłoni 
albo 
blada 
cera 
dowod
ziły, że 
ich 
posiad
acz nie 
musiał 
ciężko 
praco
wać. 
Było 
jednak 
jeszcze 
coś 
noweg
o - 
pewien 
wyczu
walny 
chłód, 
który 
nijak 
się miał 
do 
obietni
c o 
wierno
ści i 
małżeń
stwie, 
składa
nych 
wcze-
śniej 
przez 
Krysty
nę. 
Karol 
Gusta
w 
powró
cił z 
Niemie
c, aby 
starać 
się o 
jej 
względ
y, ale 
królow
a 
wzbran
iała 
okazy
wać 
mu 
swe 
uczucia
. Czas 
mijał, a 
za 
każdy
m 
razem, 
kiedy 
książę 
próbo
wał 
rozma
wiać o 
miłości 
i 
małżeń
stwie, 
władcz
yni w 
widocz
ny 
sposób 
wpadał
a w zły 
nastrój 
albo 
musiała 
natych
miast 
zająć 
się 
mnó-
stwem 
spraw 
wagi 
państw
owej.
Już 
wcześn
iej dało 
się to 
przewi
dzieć. 
Listy 
od tak 
do 
niedaw
na 
bardzo 
zakoch
anej 
Krysty
ny 
nadcho
dziły 
coraz 
rzadziej 
i pisane 
były 
coraz 
bardzie
j 
urzędo
wym 
stylem. 
Zmienił 
się nie 
tylko 
sam 
palatyn
. 
Dojrzał
a także 
Krysty
na. Z 
niepew
nej 
siebie i 
bladej 
dziewc
zyny 
wyrosł
a 
intelige
ntna, 
spragni
ona 
władzy 
kobieta 
o 
skompl
ikowan
ej 
naturze
. Jej 
wcześn
iejsze 
uczucie 
dla 
Karola 
Gustaw
a 
nacech
owane 
było 
młodzie
ńczą 
naiwno
ścią. W 
każdy
m razie 
znalazła 
sobie 
jeśli nie 
nowy 
obiekt 
miłości, 
to 
przynaj
mniej 
obiekt 
westch
nień w 
postaci 
Magnu
sa 
Gabriel
a de la 
Gardie, 
naj-
starsze
go syna 
marszał
ka. Był 
to 
przysto
jny, 
wykszt
ałcony, 
ale 
próżny 
młody 
człowie
k, 
pokazu
jący się 
w 
wytwor
nych 
kreacja
ch. 
Atmosf
era 
gęstniał
a od 
przeróż
nych 
plotek. 
Jedna z 
nich 
głosiła, 
iż do 
królow
ej 
dotarły 
opowie
ści o 
nieprzy
stojny
m 
prowa
dzeniu 
się 
księcia 
w 
Niemcz
ech, i 
że 
właśnie 
to 
ostudził
o jej 
miłość 
do 
pala-
tyna. 
Podob
no to 
sam 
Magnu
s 
dyskret
nie 
poinfor
mował 
Krysty
nę
0
	eksc
esach 
Karola4
4. 
Królow
ą 
przerazi
ły 
jednak 
najbard
ziej nie 
pijackie 
nawyki 
księcia, 
ile jego 
rozpust
ny tryb 
życia.
Nie 
bez 
przy
czyn
y 
opis
ywa
no 
więc 
armi
ę 
jako 
siedl
isko 
zła
1
	rozpus
ty. To 
między 
innymi 
dzięki 
panosz
ącej się 
w 
obozac
h pro 
stytucji, 
młodzi 
ludzie 
mieli do 
swej 
dyspoz
ycji 
seks 
pod 
każdą 
po 
stacią i 
o 
każdej 
porze 
dnia i 
nocy. A 
jeśli 
któryś z 
nich był 
mło 
dym 
księcie
m z 
kieszeni
ami 
pełnymi 
złota, z 
pozycją 
i 
pociągi
em 
do 
cielesny
ch 
uciech, 
to 
okazji 
nigdy 
nie 
brakow
ało. Na 
domiar


1


KRÓL 
WOJOW
NIK
złego 
palatyn 
nadal 
obracał 
się w 
kręgac
h 
libertyń
skich. 
Jedny
m z 
jego 
najbliżs
zych 
przyjac
iół był 
wojak, 
syn 
kupca, 
Lorenz 
van der 
Linde - 
prosta
k i 
hulaka, 
który 
wzbran
iał się 
przed 
ożenki
em, 
poniew
aż 
nieusta
nnie 
potrze
bował 
nowyc
h 
kobiet, 
na 
któryc
h mógł 
się 
wyżyw
ać 
seksual
nie. 
Karol 
Gusta
w miał 
zresztą 
dość 
dwu-
znaczn
y 
stosune
k do 
szósteg
o 
przyka
zania. 
Między 
innymi 
po bi-
twie 
pod 
Janko
wicami 
mieszk
ał u 
pewnej 
czeskie
j 
szlachc
ianki, a 
owoce
m tego 
związk
u był 
syn 
Carolu
s. Silny 
pociąg 
seksual
ny i 
nawyki 
z 
wojska 
sprawił
y, że 
kontyn
uował 
swe 
erotycz
ne 
podboj
e także 
po 
powro
cie do 
Szwecj
i: 
najpier
w wdał 
się w 
długi 
romans 
z córką 
pewne
go 
mieszc
zanina 
- 
Marthą 
Allertz, 
a kiedy 
uczucie 
wygasł
o, 
związał 
się z 
niejaką 
Walbo
r 
Staffan
sdotter
, 
dziewk
ą 
zatrudn
ioną w 
pałaco
wej 
oborze 
w 
Eskilst
unie. 
Wiemy 
dzisiaj 
o obu 
tych 
przypa
dkach, 
poniew
aż 
wyniki
em obu 
były 
nie-
ślubne 
dzieci, 
a 
później 
ugody 
o 
aliment
y. 
Karol 
Gusta
w 
sumien
nie 
płacił 
bowie
m na 
swych 
potom
ków z 
niepra
wego 
łoża. 
Nie 
wiemy 
natomi
ast nic 
na 
temat 
innych 
przygó
d 
palatyn
a, 
poniew
aż nie 
miały 
takiego 
zakońc
zenia 
jak 
dwa 
powyż
sze 
przypa
dki.
Roz
pustny 
tryb 
życia 
Karola 
Gusta
wa 
musim
y 
rozpatr
ywać 
w 
kontek
ście 
sztuczn
ie 
ukształ
towane
j 
podwó
jnej 
moraln
ości 
pa-
nującej 
w 
tamtyc
h 
czasac
h. 
Należy 
go 
równie
ż 
ocenia
ć na 
gruncie 
samej 
istoty 
człowi
eka. 
Mamy 
tu 
bowie
m do 
czynien
ia z 
dwom
a 
różnym
i 
cecha
mi 
charak
teru 
występ
ującym
i 
łącznie: 
z 
jednej 
strony 
nieumi
arkow
any i 
ekstra
wertyc
zny 
charak
ter 
księcia
, a z 
drugiej 
- jego 
energic
zne i 
impuls
ywne 
usposo
bienie. 
Palatyn 
był 
prawd
opodo
bnie 
jednym 
z tych 
ludzi, 
którzy 
bardzie
j 
poszuk
iwali w 
stosun
ku 
seksual
nym 
impuls
u do 
dalszeg
o 
działani
a niż 
ulgi 
wy-
nikając
ej z 
rozład
owania 
napięci
a.
Ale 
nawet 
jeśli 
przyczyn
ę nagłej 
zmiany 
w 
zachow
aniu 
Krystyn
y 
okryw
ał 
mrok 
tajemni
cy, to 
jej 
skutki 
stały 
się 
bardzie
j 
widocz
ne 
wiosną 
1647 
roku: 
plany 
małżeń
skie 
Karola 
związa
ne z 
Krysty
ną stały 
się 
nieaktu
alne45. 
Karol 
potrakt
ował to 
jak 
katastr
ofę. 
Zwią-
zek z 
królow
ą był 
dla 
niego 
szansą 
na 
położe
nie 
kresu 
wszyst
kim 
obiekcj
om, 
wymó
wkom i 
przesz
kodom 
stawian
ym na 
jego 
drodze





44 Po swym spóźnionym powrocie do Szwecji, zdumiony całą sytuacją, Karol 
Gustaw próbował poprawić swą nadszarpniętą reputację, wykorzystując do tego 
swych najbliższych przyjaciół.


45 Temat ten autor rozwinął szerzej w książce pt. „Lata wojen", która ukazała się 
w 2003 r. nakładem wydawnictwa FINNA (przyp. tłum.).





76


77


NIEZWYCIĘŻONY
do tronu przez wrogów zasiadających w radzie. Coraz częstsze sta-
wały się niespodziewane i trochę histeryczne zmiany nastroju oka-
zywane przez palatyna. Wszystko stało się nagle czarne i puste. 
Przytłoczony sytuacją, pisał w jednym z listów: „Muszę przemierzyć 
cały świat jak zagubiona istota ludzka, która musi przyjmować 
swoje szczęście i nieszczęście z taką samą cierpliwością". Czynił 
rozpaczliwe wysiłki, aby przekonać Krystynę, zaklinał, że chciał ją 
poślubić tylko z miłości - co oczywiście nie było prawdą - i że nic, 
naprawdę nic innego się nie liczyło. I jeśli ona nie chce już o nim 
słyszeć, to zadowoli się kromką chleba i na zawsze opuści Szwecję.
Bystra i dosyć twardo stąpająca po ziemi Krystyna z wielkim 
spokojem obserwowała gierki Karola i z taką samą pobłażliwością 
wysłuchiwała jego pustych mów. Miłość jej do palatyna nie prze-
mieniła się jednak w pogardę: wprawdzie nie chciała wyjść za niego 
za mąż, ale nadal rozważała jego kandydaturę na następcę tronu. 
Aby więc pomóc mu w odzyskaniu reputacji i prawdopodobnie po 
to, aby osłodzić mu rozczarowanie, jakiego doznał z powodu 
zerwanych zaręczyn i ciągłej bezczynności, w jakiej trwał, wpadła 
latem 1647 roku na pomysł, aby mianować księcia głównodowo-
dzącym wojsk szwedzkich w Niemczech. Tak znaczącym stanowi-
skiem rzadko obdarzano jakiegoś obiecującego dwudziestopięcio-
latka bez wielkiego doświadczenia, którego na dodatek, zgodnie z 
prawem i protokołem dworskim, uznawano za cudzoziemca. Jed-
nak Krystyna potrafiła i temu zaradzić. Wystąpiła do rady z oświadczeniem, że 
zamierza poślubić Karola Gustawa (co było tylko zasłoną dymną), który 
jako przyszły monarcha powinien być obdarzony funkcją 
głównodowodzącego sił stacjonujących w Niemczech.
Jednak ani awans na stopień generalissimusa, ani kilka szczo-
drych darowizn od Krystyny nie usunęło poczucia przegranej, które 
na długo wypełniło umysł księcia. To, że w obecnej sytuacji za-
proponowała go na swego następcę na tronie, uważał tylko za mało 
znaczący gest. Krystyna była od niego młodsza, co oznaczało, że 
logicznie myśląc, jego szansę na zajęcie tronu po jej śmierci były 
minimalne. Droga do władzy została dla niego zamknięta. I znowu 
powtórzyła się sytuacja, kiedy to po dwuletniej podróży za granicę 
wrócił do Szwecji pełen wspaniałych planów i takich samych
78


KRÓL WOJOWNIK
ambicji tylko po to, aby znaleźć się nagle na lodzie; po raz kolejny 
obrabowano go z wielkości, którą zaczął uważać za pewnik. Huś-
tawka nastrojów była dość typową cechą księcia, ale nie tylko 
kwestia utraconego tronu martwiła go tak bardzo. Oto bowiem, na 
domiar złego, podano mu czarną polewkę, co było rzeczą 
niesłychaną dla takiego zdobywcy cnot niewieścich i raniło jego 
męską dumę. Zgaszony i zachmurzony, rozważał pomysł, aby 
zrezygnować z kariery w armii, wycofać się do prywatnego życia, a 
nawet wyjechać ze Szwecji.
Humor nie poprawił mu się specjalnie, kiedy zaczął przygoto-
wywać się do wyjazdu do Niemiec. Żeby traktowano go poważnie 
jako generalissimusa, powinien otoczyć się przepychem i świtą lu-
dzi, co ściśle utożsamiano z taką funkcją. Kiedy jako nastolatek 
przebywał na dworze, jego „świta" składała się z pięciu osób, z 
których jedną był nauczyciel. W ciągu kolejnych lat jego „dwór" 
powiększył się do osiemdziesięciu osób. A kiedy w 1648 roku 
wrócił do Szwecji, towarzyszyło mu już około 150 ludzi, czyli 
prawie dwa razy więcej. Wszystkie wydatki związane z 
wypłacaniem pensji, zakupem liberii, powozów, namiotów, koni, 
łóżek i innych sprzętów miało pokrywać państwo. Tymczasem 
informacje, jakie dotarły do niego z ministerstwa finansów, 
wzburzyły go i przygnębiły: pieniędzy nie było. Państwo szwedzkie 
znalazło się na skraju bankructwa.
Karola Gustawa wychowywano w duchu oszczędzania, co 
sprawiło, że wydając pieniądze, nabrał nawyków księgowego. A 
teraz musiał pożyczyć pieniądze, między innymi od Louisa De 
Geera i bogatego dyplomaty Adlera Salviusa. Było mu wstyd.
W sierpniu 1648 roku Karol Gustaw ponownie wyruszył do 
Niemiec, stojąc na czele posiłków złożonych z 6000 żołnierzy. 
Celem tej wyprawy było przyjście z pomocą siłom głównej armii, 
która stacjonowała w Bawarii i zmuszona była do stawiania czoła 
przeważającym siłom nieprzyjacielskim, cierpiąc przy tym 
niedostatek. Tutaj doszły księcia słuchy, że oddziały znajdujące się 
pod dowództwem krnąbrnego dowódcy kawalerii Konigsmarcka 
przy pomocy zręcznego manewru wdarły się do kilku dzielnic Pragi, 
a obecnie przygotowywały się do poskromienia miasta będącego 
cesarską rezydencją. Dokąd miał się więc udać generalissimus na 
czele swego
79


NIEZWYCIĘŻONY


wojska? Z wojskowego punktu widzenia powinien skierować się 
do Bawarii, z politycznego - do Pragi. Za Pragą przemawiało rów-
nież i to, że zdobywca tego wielkiego i bogatego miasta miał szansę 
na wzięcie sporego łupu i osiągnięcie jeszcze większej sławy. Dla 
spragnionego sukcesów Karola Gustawa nie liczyło się nic więcej. 
Wybrał więc Pragę. Z wielką niecierpliwością i w dużym pośpiechu 
pociągnął za sobą swe oddziały na południe. To tempo 
spowodowane było wieściami, jakie dotarły do niego z Westfalii, 
gdzie toczyły się rokowania pokojowe. Książę dowiedział się z 
nich, że ostateczne porozumienie jest kwestią krótkiego czasu, 
przeraził się więc, że wojna w bezczelny sposób skończy się, zanim 
on odniesie swój osobisty, wielki tryumf.
Ku swemu zadowoleniu, a ku wielkiemu zmartwieniu prażan, 
Karol dotarł do miasta w chwili, kiedy jeszcze toczyły się tam wal-
ki. Z wielką gorliwością i energią przypuścił potrójny atak prze-
ciwko poranionemu od pocisków miastu. Jednak mimo intensyw-
nego ostrzału i gęstej sieci rozbudowanych obwałowań, mimo wielu 
ładunków minowych podłożonych pod mury miasta i dwóch krwawych 
ataków - Praga nie poddała się.
Dnia 19 października zrezygnowany palatyn dowiedział się, że 
ostatecznie podpisano układ pokojowy. Zachował jednak tę 
wiadomość tylko dla siebie, pozwolił, aby walki toczyły się dalej i 
zagroził obrońcom, że jeśli natychmiast się nie poddadzą, to 
przypuści kolejny atak, a potem pozwoli żołnierzom na 
nieograniczone rabunki. (Groźba ta była tylko blefem. Książę 
zachował się cynicznie i bezwzględnie, ale działał już ze 
świadomością zawartego pokoju; poza tym jego żołnierze byli zbyt 
kosztowni, aby ponownie ryzykować ich życie, a usposobienie miał 
zbyt czułe.) Dnia 27 października do obozu dotarł kurier, który 
przywiózł z sobą oficjalne potwierdzenie zawartego pokoju. 
Rozczarowany, ale i z pewną ulgą, palatyn nakazał przerwać 
oblężenie.
Tak więc na zachodzie jedna wojna dobiegła końca. Na 
wschodzie nowa właśnie się zaczynała.


Święta wojna
X rzynajmniej w jednym punkcie w Europie nowina o pokoju west-
falskim nie zrobiła na nikim zbyt wielkiego wrażenia. W Warszawie. Jej 
mieszkańcy, pełni apatii i histerii, krążyli niespokojnie po ulicach 
miasta, wpatrując się w horyzont, żeby sprawdzić, czy to już w tym 
miesiącu przywódca powstania kozackiego Chmielnicki i jego 
okrutni Kozacy pojawią się w pobliżu stolicy. Sytuacja przed-
stawiała się tragicznie, i to nie tylko dlatego, że po bolesnej porażce 
poniesionej pod Piławcami miasto nie miało właściwie obrony, ale 
również dlatego, że po śmierci Władysława IV nie wybrano 
sjeszcze nowego króla.
Najważniejszą instytucją polityczną w Rzeczpospolitej był Sejm. Zasiadała 
w nim tylko szlachta i tylko ona mogła tam głosować46.
46 Parlament składał się z dwóch izb: senatu i izby reprezentantów. W 
senacie zasiadało 150 osób, w tym królewscy ministrowie, hierarchia 
Kościoła katolickiego, wojewodowie wszystkich województw wchodzących 
w skład Rzeczpospolitej oraz kasztelanowie. Najważniejszą godnością 
wśród senatorów świeckich był tytuł kasztelana krakowskiego. W izbie 
reprezentantów zasiadali posłowie szlacheccy. Większość województw 
delegowała po dwóch posłów, niektóre czterech, sześciu albo i więcej. 
Wybierano ich na sejmikach lokalnych (ziemskich i powiatowych, na 
których prawo do głosowania przysługiwało całej szlachcie). Ponadto po 
1569 r. w skład sejmu wchodzili także posłowie dwu miast: Krakowa i Wilna, 
niemniej jednak wkrótce zostali oni pozbawieni prawa głosu.





80


81


NIEZWYCIĘŻONY
Określenie „polski Sejm" to obecnie obraźliwy zwrot oznaczający 
nieopisany bałagan na jakimś zebraniu47. Sejm cieszył sięjuż wcześniej złą 
reputacją jako miejsce niekończących się kłótni, w którym 
chamstwo i prostackie wyzwiska stawały się coraz powszech-
niejszym zjawiskiem w czasie obrad48. Jednak polska szlachta 
traktowała Sejm wraz ze wszystkimi jego skomplikowanymi pro-
cedurami jako niezastąpioną ochronę swych przywilejów. Sejm 
kontrastował z innymi parlamentami europejskimi przede wszystkim 
nie tym, do czego miał prawo, ale tym, jak z tego prawa korzystał49. Decyzje 
podejmowano zawsze jednogłośnie, co prowadziło do rozwlekłych 
dyskusji, podczas których starano się dojść do jednogłośnego 
postanowienia. Kłopot polegał na tym, że zgodnie z prawem, 
obrady Sejmu nie mogły trwać dłużej niż sześć tygodni, co 
oznaczało, że czasami nie udawało się podjąć innej uchwały jak 
tylko tę o zwołaniu kolejnego posiedzenia, na którym wszystko za-
czynało się od początku. Innym problemem była zależność między 
Sejmem a sejmikami. Na tych ostatnich wybierano delegatów, któ-
rzy przybywali na Sejm z wielką liczbą nakazów, żądań i instruk-
cji50, a ich umiejętności negocjacyjne były małe albo żadne.
Jednak Sejm funkcjonował w ten sposób zadziwiająco sprawnie 
przez zadziwiająco długi okres czasu. Nie zawsze na sali obrad 
panowała ospałość i gnuśność. Szereg ważnych decyzji cedowano 
na króla lub jego ministrów do akceptacji z góry, a wiele znaczą-
cych prerogatyw przekazywano sejmikom.
47	Zwrot ten występuje w j. szwedzkim jako „polsk riksdag" (przyp. tłum.).
48	W Senacie był, co prawda, bałagan, ale umiano nad nim zapanować, np. 
Siciński zerwał sejm, gdyż było to na rękę Janowi Kazimierzowi. Wcześniejsze 
próby zrywania sejmów, kończyły się tym, że próbującego przerwać obrady wy 
rzucano z sali. Zerwanie sejmu przez Sicińskiego było precedensem, potem przy 
padki takie zdarzały się częściej. Protestację należało zanieść do akt grodzkich, 
co nie było zbyt bezpieczne dla zrywającego sejm, ponieważ po drodze mógł on 
zostać siłą zatrzymany przez innych posłów czy nawet zabity (przyp. red.).
49	Jak w większości państw europejskich najważniejszym prawem Sejmu było 
nakładanie podatków i decydowanie o wojnie.
50	Sejmiki nie produkowały „żądań" ani „nakazów". Dokumenty opracowy 
wane dla posłów na sejmy walne nazywały się instrukcjami (przyp. red.).


ŚWIĘTA WOJNA
Kiedy natomiast gromadzono się na sejmie elekcyjnym, wyglą-
dało to trochę gorzej. W tak ważnej dla całej Rzeczpospolitej kwe-
stii, decyzję miał prawo podejmować ogół szlachty osobiście. Na 
pola elekcyjne ciągnęły więc tysiące herbowych, częściowo po to, 
aby oddać swój głos, ale przede wszystkim, aby „załapać się" na 
jakieś podarki, których oczekiwano zwyczajowo od nowo wybra-
nego monarchy51. Tym razem sejm elekcyjny pokazał się wyjątko-
wo ze swej dobrej strony, ponieważ na wybór nowego króla po-
trzebowano niewiele ponad miesiąc52.
Niektórzy marzyli o królu pochodzącym z innego kraju, na przy-
kład władcy sąsiedniej Brandenburgii, ambitnym księciu elektorze 
Fryderyku Wilhelmie. Uważano, że cudzoziemiec łatwiej będzie 
podlegał wpływom i naciskom niż Piast53. Wyrażano przy tym nadzieję, że 
kandydat taki dysponuje większą ilością środków finansowych: w 
czasach wojny można by je wykorzystać do obrony państwa, a w czasie 
samej elekcji do „załapywania się" na szczodre łapówki, co 
doceniane było zwłaszcza przez liczną, drobną szlachtę. Jednak 
kilku kandydatów z zagranicy bardzo szybko straciło wszelkie 
szansę na rzecz dwóch braci zmarłego Władysława IV: Karola 
Ferdynanda oraz Jana Kazimierza. Żaden z nich nie nadawał się 
jednak do tak ważnej funkcji: wiedziano też powszechnie, że sam 
Władysław wypowiadał się o nich z dużą powściągliwością. Karol 
Ferdynand, który zasiadał na stołku biskupim we Wrocławiu
51	Przede wszystkim jednak na podarki od magnatów utrzymujących własną 
klientelę, która wotowała zgodnie z intencjami patronów. Była już na ten temat 
wyżej mowa (przyp. red.).
52	Tradycyjnie Sejm obradował pod łukami sklepienia znajdującego się 
w podziemiach pałacu królewskiego w Warszawie. Kiedy nadchodził czas wybo 
ru nowego króla, miejsce to nie mogłoby oczywiście pomieścić wszystkich chęt 
nych do udziału w elekcji, dlatego też zgodnie z tradycją wyboru monarchy do 
konywano na podwarszawskich błoniach. Kopano tam prostokątny rów, poza 
którym gromadziła się drobna szlachta, zazwyczaj dosiadająca koni, podzielona 
według klucza regionalnego. Wewnątrz przestrzeni wyznaczonej przez prostokąt 
zbierali się posłowie (na otwartej przestrzeni) oraz senatorowie (w niewielkim 
drewnianym budynku).
53	Określenie to miało charakter retoryczny czy też populistyczny, a nie mery 
toryczny (przyp. red.).





82


83


NIEZWYCIĘŻONY
i w Płocku, był osobą powściągliwą i małomówną, znaną ze świet-
nych umiejętności organizacyjnych i surowego, żeby nie powiedzieć 
- skąpego gospodarowania. Jego kandydatura przekonywała 
mniej, niż zniechęcała ta druga. Dla polskiej szlachty szczodrość 
przyszłego króla miała o wiele większe znaczenie niż jego geniusz 
organizacyjny.
Niestety, także i starszy brat Karola Ferdynanda, 39-letni Jan 
Kazimierz, nie wydawał się być wymarzonym kandydatem. Powiadano o 
nim, że jest hulaką i babiarzem. Portret przyszłego monarchy 
pokazuje mężczyznę o kręconych lokach, z głową ozdobioną rozetą. 
Potężny nos i oczy o dużych, trochę zmęczonych powiekach. Nie był 
głupcem - miał na przykład zdolności językowe i prawdziwy talent 
oratorski. W dzieciństwie rozpieszczany, nie miał w sobie ani krzty 
energii czy wytrwałości. Dlatego też nie mógł pochwalić się zbyt 
dogłębnym wykształceniem. Opowiadano o nim, że w całym swym 
życiu nie zdołał przeczytać do końca ani jednej książki. Często 
bardziej zajmowały go psy, ptaki i tresowane małpy niż to, co 
działo się wokół niego. Wychowywany w cieniu swego starszego, 
królewskiego brata, pozbawiony stałego przypływu gotówki, pędził 
żywot tułacza przenoszącego się z kraju do kraju, imającego się 
różnych zajęć. W przeciągu krótkiego okresu czasu walczył w 
Niemczech dla Habsburgów, a w 1638 roku wstąpił na służbę w 
stopniu admirała w hiszpańskiej flocie, która zajęta wtedy była 
wojną z Francją. W drodze do Hiszpanii wpadł na cudowny 
pomysł odbycia wycieczki po marsylskiej plaży, a kiedy Francuzi 
ocknęli się ze zdumienia, wsadzili go do ciupy. W 1643 roku - 
wbrew wyraźnej woli Władysława - wstąpił do zakonu jezuitów we 
Włoszech, prawdopodobnie ze względów religijnych, gdzie 
wkrótce potem mianowano go kardynałem. Z tytułu tego zrezygno-
wał po konflikcie z papieżem.
Twierdzi się, że Władysław IV był zbyt mądrym królem jak na 
polskie potrzeby, a jego następca na tronie gorszym, niż Polacy na 
to zasługiwali. To lekka przesada, ale Jan Kazimierz był najsłab-
szym kandydatem. Paradoksalnie, przemawiało to na jego korzyść. 
Grupa wpływowych magnatów opowiedziała się po jego stronie, 
sądząc, iż łatwiej im będzie utrzymać go w cuglach niż jego po-
ważnie nastawionego do swych przyszłych obowiązków młodszego
84


ŚWIĘTA WOJNA
brata. Końcowa decyzja zapadła jednak na skutek poparcia, które 
nadeszło z zupełnie niespodziewanej strony. Jan Kazimierz otrzy-
mał mianowicie wsparcie od tych samych osób, które prowadziły 
negocjacje ze zbuntowanymi Kozakami. Z tego też powodu zaczę-
to utożsamiać go z frakcją pokojową Sejmu. Tym samym stał się 
on również wymarzonym kandydatem dla Chmielnickiego: hetman 
dał do zrozumienia, że mógłby się zgodzić na układ pokojowy, ale 
tylko wtedy, gdyby na króla wybrano Jana Kazimierza. W sparali-
żowanej strachem Warszawie była to oferta, której niewielu mogło 
się przeciwstawić. I tak oto Jan Kazimierz został władcą Rzeczpo-
spolitej Obojga Narodów.
Powstańcy zrobili w tył zwrot i znikli za horyzontem, unosząc 
łupy i świętując sukcesy. Wydawało się, że kryzys został zażeg-
nany, tak, jak to działo się wielokrotnie wcześniej. Ale nie tym 
razem.
Wiosną 1649 roku Rzeczpospolita ruszyła do kontrataku54. W 
każdym razie taki przyjęto plan. Z dwóch stron wojska polskie i 
litewskie pociągnęły na Ukrainę55. Liczne oddziały powstańców 
ruszyły na zachód, w połowie sierpnia zaskoczyły króla i jego li-
czącą 10 tysięcy ludzi armię w czasie przeprawy przez bród, 
pokonały ich i zamknęły niedobitków pod Zborowem56.
54	W rzeczywistości działania zaczepne rozpoczął Chmielnicki (przyp. red.).
55	Litwini nie dotarli na tereny Ukrainy, ich marsz zakończył się pod Łojowem, 
gdzie rozbili armię konną dowodzoną przez byłego pułkownika rejestrowych, 
szlachcica, a teraz hetmana Stanisława (Mikołaja - imię przyjęte po przejściu na 
stronę kozacką) Krzeczowskiego (Krzyczewskiego) (przyp. red.).
56	Bitwa pod Zborowem miała miejsce w dniach 15 i 16 sierpnia 1649 r. Stoczy 
ła ją armia polska dowodzona przez króla Jana Kazimierza, spiesząca na odsiecz 
oblężonemu w Zbarażu przez przeważające siły kozacko-tatarskie wojsku regi- 
mentarzy. Według najnowszych ustaleń i opinii (np. Stanisława Aleksandrowicza) 
sytuacja pod Zborowem była zła, ale nie krytyczna. Armia Jana Kazimierza, mimo 
iż poniosła w pierwszym dniu bitwy ciężkie straty, potrafiła odeprzeć natarcie 
wroga, a w ciągu nocy żołnierze pod kierunkiem znakomitych inżynierów wznie 
śli świetne umocnienia obronne. Tatarzy, których głównym motywem do wypra 
wy na Polskę była chęć zdobycia jak największej ilości łupów i jasyru, stanęli, 
jak pod Zbarażem, wobec konieczności szturmowania silnych pozycji wojsk ko 
ronnych, na co najwyraźniej nie mieli ochoty. Tym bardziej byli skłonni do roz 
mów pokojowych (przyp. red.).
85


NIEZWYCIĘŻONY
I mogłoby tam wszystko skończyć się dla Polaków tragicznie, 
gdyby jednemu z ministrów królewskich nie udało się nawiązać 
kontaktu z dowódcą Tatarów, którego przekupił obietnicami i ła-
pówkami57. Na skutek tego Tatarzy zagrozili, że wrócą na Krym, 
jeśli Chmielnicki nie zgodzi się na kompromis. Tym samym, osta-
teczne rozbicie armii polskiej zostało w ostatniej chwili powstrzy-
mane. Zamiast końcowej rozgrywki, zawarto porozumienie. Jakkolwiek 
będziemy rozpatrywać warunki układu, to za każdym razem uznamy go za 
sukces, przynajmniej dla niektórych powstańców. Co prawda, godzono się 
w nim na to, aby wypędzeni wcześniej polscy magnaci mogli 
powrócić do swych spalonych i złupionych posiadłości, a 
zbuntowane prowincje miały nadal pozostać w granicach 
Rzeczpospolitej, ale w praktyce oznaczał on, że oto powstała nie-
zależna Ukraina. Wszystkim powstańcom zagwarantowano amne-
stię, przepędzono Żydów i jezuitów, a Kozakom przyznano prawo 
do utrzymywania stałej armii liczącej 40 tysięcy szabel.
Nastąpił teraz rok, który w historii określa się mianem spokoj-
nego. Wiosną 1651 roku Kozacy ponownie dopuścili się wielu nie-
prawości, a Janowi Kazimierzowi udało się wystawić nową armię 
zaciężną. W efekcie tego niepokoje przemieniły się w utarczki, a te 
w bitwy. Tym samym, sytuacja powtórzyła się na swój mroczny 
sposób. Oto każdej wiosny obie strony występowały przeciwko 
sobie zbrojnie, a po długiej kampanii, składającej się z wielu pora-
żek i pojedynczych tryumfów, którym nie towarzyszyły jakieś roz-
strzygające zwycięstwa, zawierały przed nadejściem zimnej jesieni 
nowy układ, który każda ze stron chętnie podpisywała, ale nie 
respektowała.
Pokojowe zakończenie konfliktu możliwe było tylko dzięki chęci do 
zawarcia kompromisu, ale właśnie tego brakowało. Na dodatek,


ŚWIĘTA WOJNA
obie strony zaabsorbowane były sporami wewnętrznymi. Tradycyj-
nie, niezdolna do znalezienia wspólnego, akceptowanego przez 
wszystkich rozwiązania, szlachta polsko - litewska podzieliła się na 
partię pokoju i partię wojny. Czynnikiem decydującym była jednak 
nie tyle osobista miara uczciwości czy brutalności, ile przede 
wszystkim własny interes. Zdecydowana większość magnatów, 
którzy w czasie powstania utracili swe dobra lub bliskich, nie 
chciała nawet myśleć o jakimkolwiek porozumieniu. Tymczasem 
spora część szlachty żyjącej w odległych województwach Rzecz-
pospolitej, dokąd nie dotarł zapach spalenizny, nie uważała wcale, 
że problem ten dotyczy także jej. Dawała posłuch gładkim argu-
mentom za pokojem i dziwnym trafem marudziła zawsze wtedy, 
kiedy trzeba było uchwalić nowe podatki albo wystawić armię na 
kolejną kampanię. I kiedy tylko szlachta zbierała się, aby powziąć 
jakąś decyzję, jednym zarzucano zdradę, a inni szykowali się do 
rękoczynów.
Polscy magnaci mieli szczęście, że również w szeregach ich 
przeciwników brakowało zgody. Na czele buntu stali przywódcy 
podobni do Chmielnickiego, to znaczy szlachta i wielcy posiadacze 
ziemscy wyznania greckokatolickiego. Dlatego też woleli oni, aby 
ich uzbrojeni w widły chłopi jak najszybciej powrócili do pługu, 
uprawy ziemi i raz na zawsze porzucili pomysły o zniesieniu 
pańszczyzny. Sami chłopi i pozostała rzesza uczestników powstania 
byli oczywiście mniej zainteresowani takim zakończeniem sporu. 
Chcieli zdobyć ziemię, wolność, a jeszcze chętniej trafić na listę 
owych 40 tysięcy wybranych, którzy mieli stać się częścią nowej, 
stałej armii. Wszystkie te rozbieżne oczekiwania nie mogły być 
jednocześnie spełnione58. Sytuacja skomplikowała się w jeszcze 
boleśniejszy sposób po tym, jak niedawni sprzymierzeńcy po-
wstańców, Tatarzy, przestali interesować się przyczynami powstania





57 Chodzi tu o osobę kanclerza wielkiego koronnego, Jerzego 
Ossolińskiego (1595-1650). Według dotychczasowych opracowań to on w 
krytycznej dla Polaków chwili pod Zborowem nawiązał rozmowy z wezyrem tatarskim 
Seferem Gzai Agą i doprowadził do zawarcia kompromisowej ugody. Obecnie 
przypuszcza się, że rola tych rozmów była znacznie mniejsza (por. przypis 
53), a o wielkiej roli Jerzego Ossolińskiego w zawarciu ugody zborowskiej 
zadecydowała uruchomiona natychmiast przez niego wielka propaganda wśród szlachty 
polskiej (przyp. red.).


58 Chmielnickiego można uważać raczej za ostatniego przywódcę 
chłopskiego niż za jednego z pierwszych współczesnych rewolucjonistów, 
ponieważ w przeciwieństwie do Robespierre'a czy Lenina nigdy nie udało mu 
się poskromić buntu; przeciwnie - niósł go on jak wielka fala morska niesie 
statek, co prawda - zawsze na swej powierzchni, ale pod groźbą, że zostanie 
wchłonięty przez żywioł przy kolejnym, potężnym uderzeniu sztormu.





86


87


NIEZWYCIĘŻONY
i dość obojętnie zaczęli się odnosić do celu, jaki sobie stawiało. Dla 
nich wojna była prostą sprawą, tak samo, jak dla ich przodków 
żyjących w średniowieczu: chodziło głównie o to, aby się z nich 
(tzn. z wojen) utrzymywać, a przy odrobinie szczęścia także wzbo-
gacić. Chan tatarski, Islam Girej, odnosił się przychylnie do kolej-
nych sukcesów ukraińskich, ale absolutnie nie zgodziłby się na 
końcowe zwycięstwo Chmielnickiego. Z radością przyglądał się, 
jak dwóch sąsiadów - chrześcijan walczy ze sobą na śmierć i życie. 
Wszystko to wyjaśnia, dlaczego chęć Tatarów do walki wyka-
zywała tak zadziwiającą tendencję do zanikania przy najmniej spo-
dziewanych okazjach. Z tego powodu przymierze z Tatarami 
przypominało bardziej próbę wyjścia na spacer w towarzystwie 
konika polnego.
Chmielnicki zaczął się rozglądać za nowymi sprzymierzeńcami 
nie tylko z powodu braku zaufania do Tatarów. Problem dał o so-
bie znać ze wzmożoną siłą wczesną jesienią 1651 roku. W czasie 
trzech dni w czerwcu tego roku wojska Rzeczpospolitej i armia 
Chmielnickiego starły się ze sobą pod Beresteczkiem w północno - 
zachodniej Ukrainie. Jan Kazimierz zadziwił wszystkich tym, czego 
tam dokonał. Wystawiono silne polsko-litewskie oddziały, a w 
czasie bitwy król wykazał się nieoczekiwanym talentem stra-
tegicznym. Kozacy ponieśli klęskę, po czym zawarto kolejne poro-
zumienie pokojowe. Tym razem wszystkie obietnice i zobowiązania 
wobec strony ukraińskiej zostały zdecydowanie zredukowane.
Trzydzieści lat wcześnie zrodził się konflikt w Niemczech, który 
objął wkrótce większą część zachodniej i środkowej Europy, 
wywołując chaos i powodując zniszczenie. A oto narastał nowy 
kryzys na wschodzie, jakby dla podkreślenia nauki płynącej z woj-
ny trzydziestoletniej: Europa stała się teraz jednym, wielkim orga-
nizmem, na dobre i na złe powiązanym nićmi o charakterze poli-
tycznym i ekonomicznym, za pomocą których można było nie tylko szerzyć to, 
co dobre i błogosławione, ale także w najbardziej odległych 
zakątkach kontynentu wywoływać wstrząsy i niepokoje, które 
potem przenosiły się z państwa do państwa. Jeszcze do niedawna 
cały ten mechanizm funkcjonował na prostszych zasadach, ale nie 
można było się mylić co do kierunku, w którym to wszystko 
zmierzało: lawina już się toczyła i nabierała coraz większego pędu.


ŚWIĘTA WOJNA
Wszystko zaczęło się od dyplomatycznych rozgrywek, których 
źródeł i przyczyn trudno jest się czasem doszukać, a zaglądanie za 
kulisy i śledzenie tego, co się tam dzieje, staje się z czasem męczą-
ce. Chmielnicki, coraz bardziej rozczarowany chwiejną postawą 
tatarskich sojuszników, rozesłał swych posłańców do Transylwa-
nii59, na Mołdawię i Wołoszczyznę, to znaczy do tych księstw, w 
których znaczną część ludności stanowili chrześcijanie, choć po-
litycznie podlegały one władzy sułtana w Istambule. Do najbardziej 
obiecującego kontaktu doszło w Transylwanii, którą rządził ambitny 
i ekscentryczny książę wyznania protestanckiego Jerzy Rakoczy, 
wróg Rzeczpospolitej i kandydat do tronu polskiego. Wprawdzie 
wszystkie trzy księstwa wciągnięte zostały w wir wojny, ale w efekcie nie 
przyniosło to Kozakom specjalnych korzyści60. Rozczarowany 
Chmielnicki zaczął teraz rozważać możliwość uzyskania wsparcia ze 
strony imperium osmańskiego. Państwo sułtana przeżywało jednak 
swe wewnętrzne kłopoty, spowodowane chaosem politycznym, 
będącego skutkiem powstania, które wybuchło w 1648 roku. 
Dlatego też sułtan wręczył tylko Chmielnickiemu
59	Transylwania (Siedmiogród, Transilvania, Ardeal, Erdely, 
Siebenbiirgen) 
- kraina historyczna w środkowej Rumunii, położona na Wyżynie 
Siedmiogrodz 
kiej. W starożytności część rzymskiej prowincji Dacji. W IX w. podbita przez 
Madziarów, od XI w. włączona do królestwa Arpadów. Po zniszczeniu 
państwa 
węgierskiego przez Turków i rozpadzie Węgier na część turecką i 
habsburską, 
Siedmiogród był odrębnym, zależnym od Turcji księstwem, najpierw od 1541 
r. 
pod rządami Zapolyów, a od 1571 r. Batorych. Obszar ścierania się wpływów 
Turcji, Polski i Habsburgów (przyp. red.).
60	W Mołdawii Chmielnicki zdjął maskę i zaprezentował się jako władca 
o dynastycznych ambicjach. Wpadł na pomysł, aby ożenić swego syna 
Tymosza 
vel Tymoszka z Roxanda flub Domną Rozandą], córką księcia [hospodara] 
Mołdawii Vasile [Bazyli Łupu - wg Przybosia] Lupula. Książę nie był. co 
praw 
da, zachwycony tą propozycją, ale kiedy późnym latem 1650 r. Kozacy zaczęli 
wlewać się w granice jego państwa, zmienił szybko zdanie. Ta nachalna 
dyplo 
macja zirytowała jednak nie tylko przewidywanego na kolejnego sojusznika 
Rakoczego - który traktował Mołdawię jako swe zaplecze - ale także władcę 
Wołoszczyzny; obaj zorganizowali wspólnie wyprawę na Mołdawię i usunęli 
Lupula z tronu. Było sprawą oczywistą, że w tej sytuacji z interwencją 
pospieszy 
Rzeczpospolita, i tak też się stało. Polscy „ochotnicy" ruszyli do Mołdawii, 
aby 
wyrzucić z niej Kozaków i Lupula.





88


89


NIEZWYCIĘŻONY
dyplom, w którym nazwał go „dumą chrześcijańskich książąt, wy-
branym i wielkim mężem zrodzonym w mesjańskim narodzie ukraińskim". 
Podarował mu też strój paradny i futro sobolowe, ale wstrzymał się 
od jakichkolwiek obietnic o udzieleniu pomocy.
W końcu Chmielnicki dał sobie spokój z niepewną sprawą na 
dworze sułtana i zwrócił się do następnego kandydata na sprzy-
mierzeńca: do cara.
Ten przez długi czas zachowywał w obliczu zdarzeń na Ukrainie postawę 
wyczekującą. W 1648 roku również i w Rosji doszło do 
niepokojów. Nowy podatek na sól wywołał zamieszki w Moskwie, 
urzędników karano śmiercią, a car - ambitny, sprytny i pozbawiony 
wszelkich skrupułów Aleksiej - o mało sam nie padł ofiarą tłumu. 
Na dodatek w stolicy wybuchł wielki pożar. Władcy nie zawiedli w 
tej sytuacji członkowie jego gwardii przybocznej, tzw. strzelcy; car, 
wspierany ich szablami, ogłosił kilka szybkich reform, dzięki czemu 
ponownie zapanował nad krajem i zainteresował się konfliktem, jaki 
toczył się u granic jego państwa. W ciągu ostatniego stulecia 
Rzeczpospolita zadała rozbitej, biednej i bezsilnej Rosji wiele 
poniżających klęsk. Jeszcze w 1618 roku polska armia stała u bram 
Moskwy. Dlatego nastroje, jakie panowały na Kremlu, zmieniały się jak w 
kalejdoskopie: od podejrzliwego wyczekiwania aż do chęci zemsty. 
Powstanie na Ukrainie stało się okazją, do powetowania sobie 
strat.
Dnia 18 stycznia 1654 roku naczelne dowództwo kozackie i 
wybrani przedstawiciele wyższej klasy spotkali się w Perejasławiu, na południe 
od Kijowa. Dobosze wezwali ludność do zgromadzenia się na 
centralnym placu, gdzie Chmielnicki wygłosił przemówienie, w 
którym oświadczył, że Ukrainie potrzebny jest pan i obrońca, po 
czym dowódcy kozaccy i kilku rosyjskich dygnitarzy skierowało się 
do cerkwi, aby zawrzeć sojusz. Przez chwilę wydawało się, że do 
sojuszu nie dojdzie, ponieważ jeden z bojarów, który stał na czele 
delegacji rosyjskiej, odmówił złożenia przysięgi. Rosjanie mieli ją 
złożyć w imieniu cara, co uznali za rzecz niemożliwą w ich oczach, 
ponieważ w przeciwieństwie do polskiego króla car był 
jedynowładcą, suwerenem, który otrzymał władzę od Boga 
jedynego i z tego powodu uważał za rzecz niegodną dla siebie 
składać przysięgi jakiemuś człowiekowi, a tym bardziej swym
90


ŚWIĘTA WOJNA
poddanym. Jednak potrzeba zyskania sojusznika była silniejsza niż 
uczucie niepewności, dlatego też większość z członków strony 
ukraińskiej uznała odmowę cara za zwykłą formalność. Ta łatwo-
wierność dowódców kozackich miała się na nich zemścić, 
a układ, jaki zawarto w Perejasławiu, miał wpłynąć na losy całego 
kontynentu europejskiego51.
Późną wiosną 1654 roku Sejm obradujący w Warszawie koń-
czył właśnie kolejną bezowocną debatę, kiedy nagle do posłów do-
tarła wiadomość, która poruszyła wszystkich zebranych. Armia ro-
syjska przekroczyła granicę Rzeczpospolitej w trzech różnych 
miejscach. Brzmiało to niepokojąco, i to nie tylko dlatego, że z wie-
ści wynikało, iż tym razem nie jest to jakaś przypadkowa wataha, 
jak to wcześniej bywało. Oddziały, które zaobserwowano na grani-
cy, uzbrojone były w nowo wyprodukowane muszkiety, wyszkolo-
ne według zachodniej szkoły i dowodzone przez zagranicznych ofi-
cerów, których sława i obecność w armii rosyjskiej dowodziły 
sporego doświadczenia. Wkrótce też nadeszła kolejna wiadomość 
z Litwy, że chłopi wyznania greckokatolickiego chwycili za broń i 
wystąpili przeciwko swoim panom, zachęcani odgłosem wyda-
wanym przez maszerujące rosyjskie kolumny jak również treścią 
manifestu wydanego przez cara Aleksiej a, który inwazję nazwał 
„świętą wojną".
Król i magnaci zbroili się, a potem ruszyli na wschód, debatując 
o celach, sprzeczając się o środki i kłócąc o możliwości62. Niewielu 
znajdowało też czas, aby przeczytać raporty ze Sztokholmu, w 
których pisano, że na tronie szwedzkim zasiadł nowy władca.
61	W tym czasie strona polska odniosła znaczny sukces dyplomatyczny; 
w 1654 r. zawarto przymierze zaczepno-obronne z chanem krymskim 
przeciwko 
Chmielnickiemu i Moskwie. Dnia 20 lipca 1654 r. Jan Kazimierz złożył podpis 
na przymierzu (przyp. red.).
62	W rzeczywistości w tym czasie prowadzono ciężkie walki na Ukrainie. 
Szczególną aktywnością i okrucieństwem wobec zbuntowanych Kozaków 
odzna 
czał się Stefan Czarniecki (przyp. red.).
91


II
Przygotowania 
do 
katastrofy


O drewnie, drzewach i 
granicach


ft


poło
wie 
XVII 
wieku 
Europa 
zaczęła 
przeksz
tałcać 
się z 
kon-
tynentu 
porosłe
go 
drzewa
mi w 
obszar, 
gdzie 
pola 
stawały 
się 
regułą, 
a las 
rzadkoś
cią. 
Powód 
był 
prosty. 
Egzyste
ncja 
europej
skiej 
cy-
wilizacji 
uzależni
ona 
była od 
drewna 
- od 
wielkiej 
ilości 
drewna
. 
Używa
no go 
przede 
wszystk
im jako 
najbard
ziej 
popular
nego 
paliwa, 
głównie 
do 
ogrzew
ania 
pomies
zczeń i 
w 
procesi
e 
przerob
u 
surowc
ów w 
kuźniac
h, 
manufa
kturach
, w 
dolinac
h, gdzie 
produ-
kowan
o 
dziegieć
, w 
kopalni
ach, 
rafineria
ch i 
wielu 
innych 
miej-
scach 
(ówcze
sny 
przemy
sł 
pochłan
iał dość 
pokaźn
e jego 
ilości. 
Jedna 
huta 
żelaza 
zużywał
a tyle 
drewna 
i węgla 
drzewn
ego, co 
średniej 
wielkoś
ci 
miasto; 
nierzad
ko też 
wielkie 
piece 
stały 
nie-
czynne 
w 
oczeki
waniu, 
aż uda 
się 
zgroma
dzić 
odpowi
ednią 
ilość 
opału). 
Po 
drugie, 
drewno 
stało się 
rozpow
szechni
onym 
materiał
em 
używan
ym w 
budow
nictwie. 
Wykor
zystywa
ny 
gatunek 
uzależ-
niony 
był od 
tego, na 
co je 
przezna
czano. 
Do 
budow
y 
domów 
i 
statków 
używan
o 
mocneg
o 
drewna 
dębow
ego, do 
produk
cji me-
bli 
strzelist
ych 
jesionó
w, do 
wyplata
nia 
koszy 
witek 
wierzbo
wych, a 
do 
konstru
owania 
lawet 
armatni
ch 
łykowat
ego 
wiązu. 
Oriento
wano 
się już, 
że 
cechy 
poszcze
gólnych 
gatunkó
w 
drewna 
różnią 
się od 
siebie 
w 
zależno
ści od 
podłoża 
i 
warunk
ów, w 
których 
wyrasta
ły; 
wiedzia
no na 
przykła
d, że 
drzewa, 
które 
rosły na 
słabszy
m 
gruncie
95


NIEZWYCIĘŻONY
są wprawdzie silniejsze od tych wyrosłych na lepszym gatunkowo, 
ale są za to mniej giętkie. Często dobierano różne gatunki drewna 
w przemyślany sposób, w zależności od tego, jakie ich właściwości starano się 
wykorzystać. Przy produkcji grabi łączono drzewce wykonane z 
drewna świerkowego z główką brzozową, a uzupełniano to „zębami" 
wykonanymi z jałowca. Szkutnik posługiwał się niekiedy dziesięcioma różnymi 
gatunkami, wśród których obok powszechnie stosowanego dębu 
wymienić należy świerk i orzech włoski. Natomiast najsłynniejszy lutnik 
stulecia, a może nawet i wszechczasów, Antonio Stradivarius, budował 
jedyne w swoim rodzaju skrzypce z pewnego dość rzadko 
występującego gatunku klonu.
Tak więc spora część ówczesnej produkcji wykonywana była z 
drewna albo zawierała w sobie drewniane elementy, a to dlatego, iż 
było ono tanie, a metal drogi. Niezależnie więc od tego, czy mó-
wimy o drewnianej furmance, fregacie, kądzieli, łóżku, szpinecie 
czy pługu, w każdej z tych rzeczy liczba elementów żelaznych była 
niewielka; bardzo często przedmioty, które na pierwszy rzut oka 
wyglądały, jakby wykonano je z żelaza, po przyjrzeniu się im oka-
zywały się solidną, drewnianą robotą. Ten ekonomiczny przymus 
zrodził z kolei mistrzowskie umiejętności rzemieślników, które w 
dzisiejszych czasach ledwo możemy pojąć, a jeszcze mniej na-
śladować. W XVII wieku powstawały często takie urządzenia, 
gdzie nawet koła napędowe robiono z drewna, ba, całe mechani-
zmy były drewniane, a mimo to funkcjonowały z niezwykłą precy-
zją. Zdarzały się nawet zegary wykonane całkowicie z drewna!
Wszystko to, a zwłaszcza konieczność dogrzewania pomiesz-
czeń, pochłaniało kolosalne ilości opału. Dlatego też handel tym 
surowcem należał do najważniejszych gałęzi przemysłu, a prowa-
dzono go w najróżniejszych formach i z różnymi efektami. Do 
Europy przypływały z dalekich krajów żaglowce załadowane rzad-
kimi gatunkami drewna, odkrytymi niedawno w Nowym Świecie, 
albo takimi, które od dawnych czasów znano w Azji, a które Euro-
pejczycy zaczęli stosować od niedawna: brązowo-fioletowy kam-
pesch z Wybrzeża Moskitów, czerwonawy pau brasil z Marahao, 
twardy teak z Bombaju czy pachnące drzewo sandałowe z 
Kalkuty. Jednak zdecydowana większość okrętów przewożących 
drewno przemierzała znacznie krótsze trasy i załadowana była 
zwykłymi
96


O DREWNIE, DRZEWACH I GRANICACH
gatunkami: do Wenecji wpływały statki z drewnem pochodzącym z 
Istrii; do Genui przybywały całe flotylle czarnych od brudu szkut 
dostarczających węgiel drzewny z Korsyki, z Góteborga wypływały 
okręty pełne desek, bali, tarcicy, żerdzi, krokwi, listew i drew-
nianych elementów masztów - a wszystko to z właściwej Szwecji, 
jak również z jej nadbałtyckich prowincji, skąd pochodziły najbar-
dziej poszukiwane, bo długie i proste pnie drzew, kupowanych 
przez szkutników całej Europy; maszty wykonane z jednego pnia 
miały oczywiście o wiele lepsze właściwości i wytrzymałość niż 
podobne maszty złożone z kilku różnych kawałków1.
Do wielu miast, położonych z dala od wybrzeża morskiego, 
można było się dostać, korzystając z wewnętrznych szlaków wod-
nych. Tą samą drogą szło zaopatrywanie ich w przeróżne produkty. 
Rzeki i jeziora stanowiły więc najważniejszy element systemu ko-
munikacyjnego. Dlatego też spławiano nimi drewno, przeważnie w 
dużych partiach, aż pod same mury miejskie i dalej do nabrzeży i 
kej (transport drewna szlakiem wodnym mógł odbywać się tylko 
przy wysokim stanie wody, przewyższającym poziom dzisiejszy). 
Drewno przewożono również wozami albo toczono z wielkim tru-
dem na specjalnych podkładach. Na samym końcu tego 
transportowego łańcuszka czekali handlarze, którzy układali 
dostarczony materiał w długie stosy, aby go potem sprzedać na 
wagę. Wokół takich miejsc kręcili się zawsze miejscowi biedacy, 
których nie stać było na kupno drewna bezpośrednio od handlarzy, 
więc musieli się zadowolić chrustem i odpadami, znalezionymi w 
okolicznych kanałach i rowach.
Drzew ubywało w oczach, i to wszędzie. Oprócz wyrębu zwią-
zanego z zapotrzebowaniem na opał i materiał budowlany, karczo-
wano lasy również po to, aby przygotować nowe tereny pod upra-
wę albo na pastwiska dla bydła. Zwłaszcza wokół wielkich miast 
zatarły się granice między terenami leśnymi a takimi, gdzie po lesie 
nie pozostało już śladu. Wszystkie obszary leśne położone w takich 
miejscach już dawno zamieniły się w nowe pola uprawne,
1 kłopoty z zaopatrzeniem w drewno do wyrabiania masztów dawały o 
sobie znać zwłaszcza we Francji; z tego powodu flota francuska często nie 
dorównywała flotom innych krajów, np. angielskiej.
97


NIEZWYCIĘŻONY
w zarośnięte krzakami kępy albo w tereny łowieckie. W wielu 
miejscach ciągłe prowadzenie wyrębu pozostawiło po sobie trwałe 
ślady. W czasie wojny trzydziestoletniej Szwedzi uzupełniali swe 
szczupłe wpływy do budżetu poprzez wyrąb lasów na Pomorzu; 
temu procederowi nie towarzyszyło zalesianie. W zachodniej części 
Jutlandii bezmyślny wyrąb lasów w XVI stuleciu doprowadził do 
powstania gołych, pozbawionych roślinności terenów, a zapo-
trzebowanie miejscowej ludności na opał doprowadziło do wygi-
nięcia flory nadbrzeżnej. Na skutek tego piaski z pobliskich plaż 
zaczęły stopniowo zasypywać miejscowe pola i domy. Jednak w 
większości miejsc zmiany nie były tak nieodwracalne i wszech-
obejmujące. Zamiast nieprzebytej gęstwy wysokopiennych drzew 
pojawił się dywan niskich lasów w różnym stadium rozwoju, za-
gospodarowania i wzrostu. Nasze współczesne lasy musiałyby się 
wydać mieszkańcowi XVII-wiecznej Europy dość niezwykłe, są 
bowiem przeważnie jednorodne pod względem gatunków i wieku. 
Zupełnie inaczej niż wówczas. Mimo iż lasy podlegały intensywnej 
gospodarce leśnej, rzadko o nie dbano, a jeśli nawet, to byle jak. 
Panowała niezwykła różnorodność gatunków, a drzewom nie 
pozwalano nigdy na osiągnięcie zbyt wysokiego wzrostu. Chęć 
szybkiego pozyskania drewna sprawiała, że ścinano je jeszcze wte-
dy, kiedy były niskie, czasem tylko czubek drzewa i pozwalano, 
aby z górnej części pnia wyrastały nowe gałęzie, które później ob-
cinano. Z tego względu lasy przypominały potężnych rozmiarów 
krzewy - nie pielęgnowane, trudne do przebycia i dość niskie.
Także pod innym względem lasy oglądane oczyma mieszkańca 
ówczesnej Europy nie przypominały naszych lasów. Stosunek do 
nich stanowił mieszaninę pogardy i strachu. Oczywiście, że potrze-
bowano drzew, drewna, pni i wszystkich innych produktów tego 
rodzaju. Jednak mówimy tu o społeczeństwie rolniczym, które w 
dosłownym tego słowa znaczeniu żyło i umierało, rozmyślając
0	zbiorach; społeczeństwo, które oddawało swoistą cześć zagad 
nieniom związanym z uprawą ziemi i temu, co mogła urodzić. Było 
to społeczeństwo, dla którego las reprezentował kapryśną, okrutną
1	wszechpotężną przyrodę, stanowiącą bezustanne zagrożenie dla 
ludzkich planów i życia. Sam las uważano za jałowy i wstrętny, 
ponieważ stanowił przeciwieństwo pola uprawnego, a więc miej-
98


O DREWNIE, DRZEWACH I GRANICACH
sca, w którym wszystko tętniło życiem i znajdowało się w ciągłym 
ruchu; las był na wpół żyjącą istotą, która w ciągu kilku lat mogła 
zagarnąć na powrót wszystko to, co człowiek przez pokolenia zdo-
łał wywalczyć potem i krwią. Kiedy pierwsi koloniści wylądowali w 
Nowym Świecie, zastali tam morze zieleni, które natychmiast 
sparaliżowało ich „dzikością i nieprzebytym gąszczem leśnym". 
Patrzyli na nie w bezruchu, ale już wkrótce udało im się przywrócić 
równowagę. Palili, rąbali, karczowali. Dla tych ludzi cywilizacja 
zaczynała się zawsze od usuwania drzew.
Jednak las nie tylko był ponury i jałowy. Był również niebez-
pieczny. W końcu tętniło w nim jakieś życie. Mieszkali na przykład 
ludzie, którzy zmuszeni byli przenieść się do lasu, ponieważ nie 
tolerowali ich inni Bardzo często chodziło tu o różnego rodzaju 
wyrzutków, biedaków lub inne osoby, które - na podobieństwo 
Kozaków ukraińskich - uciekały w najdalsze regiony, daleko od 
skupisk ludzkich, aby wymknąć się ogarniającym ich mackom 
zwierzchności i tym samym stać się panem samym dla siebie. Nie 
czekało ich tam żadne beztroskie życie, ale potrzeba wyrobiła w 
nich zmysł wynalazczości. W takich oto słowach opisano pod-
ziemną jamę istniejącą w tamtych czasach, w której zamieszkał 
niejaki Ake Duvemal ze Smalandu razem ze swą kobietą:
Wykopał w ziemi głęboką jamę znajdującą się pod zwalonym 
pniem dębu, a potem mieszkał w niej przez dłuższy czas; przy-
'[] pominała ona dość dużą piwnicę, a do środka wchodziło 
się 1 przez drzwi. Ake wybudował też w niej piec z kamienia i 
gliny, \a na zewnątrz wyprowadził komin z zamontowaną w 
nim płaską " płytą regulującą ujście dymu na zewnątrz.. W 
środku miał łóżko, ławy i wszystkie inne potrzebne sprzęty, 
garnki, miski i wszystko, czego potrzebował. Niedaleko od 
ziemianki tryskało źródełko, z którego przez całą zimę czerpał 
wodę; tak oto przez całą zimę rzadko musiał wychodzić na 
zewnątrz po jedzenie.
Ludzie tego rodzaju utrzymywali się najczęściej z pracy w cha-
rakterze drwala, z polowania albo rybołówstwa, a więc zajęć, które 
nierzadko ocierały się o paragrafy z zakresu łamania prawa wła-
sności lub innych przepisów. Z tego też powodu uważano ich prze-
ważnie za nieposłusznych prostaków, kłopotliwych dla otoczenia,
99


NIEZWYCIĘŻONY


O DREWNIE, 
DRZEWACH I 
GRANICACH





u


krótko 
mówią
c 
takich, 
co 
przypr
awiają 
okolicz
nych 
mieszk
ańców 
o 
ciągły 
ból 
głowy i 
stanow
iących 
dla 
wszyst
kich 
powód 
do 
stra-
pienia. 
Nic 
więc 
dziwne
go, że 
albo w 
swej 
świado
mości 
albo w 
rzeczy
wistośc
i 
przeist
aczali 
się z 
łatwoś
cią w 
inny 
typ 
miesz-
kańcó
w 
leśnych 
ostępó
w, 
którzy 
stanow
ili dla 
otocze
nia 
rzeczy
wiste 
zagroż
enie: w 
rozbój
ników.
Gras
owali 
oni we 
wszystk
ich 
krajach
, więc 
ktoś, 
kto 
musiał 
podróż
ować 
przez 
ciemne, 
gęste 
lasy, 
ryzyko
wał, iż 
zostanie 
przez 
leśnych 
zbójów 
napadni
ęty, 
podbity
, a 
nawet 
zamord
owany. 
Naj-
większe 
niebezp
ieczeńst
wa 
groziły 
osobo
m 
podróż
ującym 
przez 
Europę 
południ
ową, 
gdzie 
nie 
tylko 
zwykli 
mieszka
ńcy, ale 
nawet 
przedst
awiciele 
lokalnej 
władzy 
oddaw
ali się 
takiemu 
zajęciu. 
Działały 
tam też 
zorganizo
wane 
bandy 
rabusiów
, 
momenta
mi przy-
bierając
e formę 
małych 
społecz
ności, 
dowod
zonych 
przez 
hersz-
tów, 
którzy 
w 
oczach 
mieszka
ńców 
urastali 
do 
rangi 
bohater
ów lu-
dowych
. 
Wszelki
ego 
rodzaju 
niepok
oje 
wewnęt
rzne 
prowad
ziły 
natych
miast 
do 
gwałto
wnego 
wzrostu 
przestę
pczości
. Dla 
wielu 
żołnierz
y 
granica 
między 
zwykłą 
wojną a 
rabunki
em była 
niezwy-
kle 
płynna. 
A w 
którąko
lwiek 
stronę 
kierow
ały się 
kolumn
y woj-
ska, to 
zawsze 
pozosta
wiały za 
sobą 
całą 
masę 
zbiegó
w i 
dezerte
rów, 
którzy 
wiedze
ni 
instynkt
em 
szukali 
ucieczki 
w 
lasach i 
aby 
przeżyć
, parali 
się 
zbójnict
wem. 
W 
Niemcz
ech 
plaga ta 
w 
ówcze-
snych 
czasach 
osiągnęł
a 
niebyw
ałe 
rozmiar
y, 
poniew
aż 
koniec 
wojny 
trzydzie
stoletni
ej 
oznacza
ł dla 
wielu 
byłych 
żołnierz
y okres 
bezczynn
ości i 
nędzy. 
Wielu z 
nich 
łączyło 
się w 
uzbrojon
e po 
zęby 
bandy, 
które 
krążyły 
po 
okolicy 
i 
oddaw
ały się 
przestę
pczej 
dzia-
łalności. 
A kiedy 
władze 
kierow
ały 
przeciw
ko nim 
uzbrojo
ne od-
działy 
wojska, 
dochod
ziło do 
prawdzi
wych 
wojen, 
które 
rozgry-
wały się 
w 
mroku 
leśnego 
gąszczu
. 
Równie
ż w 
Szwecji 
z 
powod
u 
niespok
ojnych 
czasów 
doszło 
do 
powięk
szenia 
się 
liczby 
przestę
pców 
mający
ch swe 
kryjów
ki w 
lasach. 
Zwłasz
cza na 
trudno 
do-
stępnyc
h 
terenac
h 
położon
ych 
przy 
granicy 
z Danią 
działało 
mnó-
stwo 
dezerte
rów i 
zbiedni
ałych 
chłopó
w. W 
Skanii 
głośno 
było o 
ciesząc
ym się 
złą 
sławą 
przywó
dcy 
bandy 
o 
imieniu 
Kristoff
er 
Kristoff
erson. 
Jego 
szajka 
posiada
ła broń 
palną, a 
swój 
zbójnic
ki 
proced
er 
prowad
ziła we 
wsiach i 
na 
drogac
h. 
Wszyst
kie 
zdobyte 
łupy - 
takie 
jak 
żywnoś
ć, 
ubrania, 
pieniąd
ze - 
dzielon
o 
równo 
mię-
100


dzy 
wszyst
kich 
członk
ów. 
Przycz
yną, 
dzięki 
której 
banda 
mogła 
działać 
tak 
długo, 
było 
wsparc
ie 
udziela
ne 
przez 
miejsco
wą lud-
ność, 
co nie 
należał
o 
wtedy 
do 
rzadko
ści. 
Zbiego
wie i 
bandyc
i leśni 
zyskiw
ali 
czasam
i status 
buntow
ników, 
i to nie 
dla 
przyczy
ny, dla 
której 
walczyl
i, ile 
raczej z 
powod
u tego, 
przeci
wko 
komu 
pro-
wadzili 
walkę - 
na 
przykła
d 
zniena
widzon
emu 
właścic
ielowi 
ziem-
skiemu 
albo 
zbyt 
surowe
mu 
dowód
cy 
oddział
u 
wojsko
wego. 
Część 
strachu 
lub 
fascyna
cji, 
jaką 
wzbudz
ali 
wśród 
ludnośc
i, 
spowo
do-
wana 
była nie 
tak 
bardzo 
czynam
i, 
których 
się 
dopusz
czali, 
ile fak-
tem, że 
zamiesz
kiwali 
rejony 
przygra
niczne, 
gdzie 
rzeczy
wistość 
i 
urojeni
a 
mieszał
y się ze 
sobą, a 
ludzie 
przejm
owali 
cechy 
cha-
raktery
styczne 
dla lasu 
i 
odwrot
nie: las 
zyskiw
ał 
cechy 
przejęt
e od 
ludzi.
Mie
szkanie
c 
XVII-
wieczn
ej 
Europy 
żył z 
pewno
ścią w 
świecie 
pełnym 
strachu
. 
Otoczo
ny 
zwierzę
tami, 
których 
nienawi
dził, 
stwo-
rzeniam
i, 
którymi 
się 
brzydził 
i 
zjawisk
ami, 
których 
się bał. 
Rze-
czywist
ość 
pełna 
była 
przeróż
nych 
istot - 
prawdz
iwych 
lub 
urojo-
nych. 
W 
żadnym 
innym 
miejscu 
nie 
słychać 
było 
tylu 
nieziem
skich 
głosów
, co w 
lesie. I 
wystar
czyło, 
żeby 
człowie
k 
wszedł 
trochę 
głębiej 
w 
gąszcz 
zieleni, 
a od 
razu 
trafiał 
do 
królest
wa, w 
którym 
pa-
nowało 
to, co 
dzikie i 
nienatu
ralne. 
Żyły 
tam 
zwierzę
ta, 
które 
kiedyś 
potrafił
y 
mówić; 
stworz
enia, 
które 
zwiasto
wały 
chorob
ę, 
śmierć 
a 
nawet 
wojnę 
lub tak 
niebezp
ieczne, 
że nie 
wolno 
było 
nawet 
wymawi
ać ich 
nazw - 
tak na 
przykład 
w 
Szwecji 
nie 
wypowi
adano 
słowa 
„wilk" - 
zamiast 
tego 
posługi
wano 
się 
słowem 
„kudła-
ty". W 
lesie 
żyło 
mnóst
wo 
niezwy
kłych 
stworó
w, 
zachow
ujących 
się 
równie 
kapryś
nie jak 
przyro
da, 
która 
je 
otaczał
a. 
Czasa
mi mo-
gły 
nawet 
pomóc 
człowie
kowi, a 
niekied
y 
zachow
ywały 
się 
pasyw-
nie, nie 
żądając 
nic 
innego 
jak 
tylko 
szacun
ku i 
przestr
zegania 
bez-
pieczne
j 
odległo
ści. 
Istoty 
te 
stanowi
ły 
zagroże
nie dla 
człowie
ka, 
zwodził
y go, 
mogły 
zniszcz
yć, 
zaczaro
wać 
lub 
unicest
wić. W 
lesie 
żyły 
duchy 
drzew i 
duszki 
podzie
mne2, 
zjawy i 
trolle, 
wilkoła
ki,
2 Autor 
wymieni
a w tym 
kontekśc
ie dwa 
rodzaje 
stworów
: 
a)„vattar
" - 
podziem
ne 
stworzen
ia 
mieszkaj
ące pod 
ludzkimi 
siedliska
mi; jeżeli 
któryś z 
mieszkań
ców 
domu 
przypad
kowo 
lub 
celowo 
wylał 
wodę na 
miejsce, 
pod 
którym 
kryły się 
„vattar", 
to wtedy 
karały 
go za ten 
postępe
k 
chorobą
101


I


NIEZW
YCIĘŻO
NY
upiory, 
widma 
zmarły
ch 
dzieci3, 
topielic
e i 
smoki. 
Ktoś, 
kto 
odwa-
żył się 
pójść 
do 
lasu, 
mógł 
natrafić 
na 
wodnik
a, 
czarta 
albo 
wełnia-
ka4, 
skrzata 
czy też 
maleńk
iego 
elfa. 
Dlateg
o też 
wchod
zenie 
do 
puszcz
y było 
rzeczą 
nieprzy
jemną i 
nierzad
ko 
niebez
pieczną
, cho-
ciaż 
możliw
ą, 
poniew
aż na 
każdą 
sytuacj
ę istniał 
jakiś 
sposób 
albo 
zasady, 
według 
któryc
h 
należał
o 
postęp
ować. 
Wszys
cy 
wiedzie
li, na 
przykła
d, że 
skrzata 
można 
się 
pozbyć
, 
odwra
cając 
na 
drugą
b)„vi
ttror" - 
istoty 
występu
jące 
często w 
bajkach i 
przekaza
ch 
ludowyc
h, 
zwłaszc
za w 
północne
j Szwecji 
(Norrlan
d); 
vittror 
posiadał
y własne 
bydło, 
które 
wypasał
y w 
lasach i 
na 
pastwisk
ach; 
były 
mniejsze 
od ludzi, 
ubierały 
się i 
wyglą-
dały jak 
oni; 
mieszkał
y pod 
ziemią 
przeważ
nie na 
terenach 
pasterski
ch, w 
pbliżu 
szałasów 
stawiany
ch przez 
pasterzy 
pasącyc
h swoje 
bydło 
(przyp. 
tłum.)
3
	Ch
odzi o 
tzw. 
„mylingar
" - były 
to widma, 
upiory 
dzieci 
pomordo
wanych 
przez 
swoje 
matki 
zaraz po 
porodzie, 
nie 
ochrzczo
ne i nie 
pogrzeba
ne w 
poświę 
conej 
ziemi; 
matki 
ukrywały 
zwłoki w 
trudno 
dostępny
ch 
miejscach 
(bagna, 
lasy); 
czyn 
matki 
wychodzi
ł na jaw 
dopiero 
wtedy, 
kiedy 
upiór 
śpiewał o 
tym z 
miej 
sca, gdzie 
został 
pochowa
ny jako 
dziecko, i 
kiedy 
ktoś to 
usłyszał, 
„mylingar
" 
przebyw
ały w 
miejscach 
odległych 
od 
zabudow
ań 
ludzkich, 
na 
moczarac
h, kop 
cach 
kamieni, 
gnojowis
kach, 
wzgórzac
h 
porośnięt
ych 
lasem; 
słychać 
tam było 
często 
płacz, 
jęki i 
krzyki. 
Umęczon
e dusze 
wołały 
często: 
„Dajcie 
mi imię!". 
Duszę 
takiego 
upiora 
można 
było 
uratować 
mówiąc: 
„Możesz 
wziąć 
moje, 
nazy 
wam 
się..." 
albo też 
odnaleźć 
zakopane 
ciało i 
pogrzeba
ć je w 
poświęco
nej ziemi 
na 
cmentarz
u; słowo 
„myling" 
pochodzi 
od słowa 
„morda" - 
mordowa
ć (przyp. 
tłum.).
4
	We
łniak - 
słowo 
utworzon
e przez 
tłumacza 
jako 
odpowied
nik 
szwedzki
e 
go 
„bjara". 
Był to 
niewielk
i 
stworek 
wykona
ny 
przez 
czarown
icę lub 
diabła 
z kłębka 
wełny, w 
którym 
znajdowa
ły się 
spalone 
zapałki i 
krople 
krwi 
czarowni 
cy 
wytoczo
ne z 
serdeczne
go palca u 
ręki; 
kiedy 
„wełniak" 
był już 
gotowy, 
rzuca 
ło się go 
przez 
lewe 
ramię, a 
wtedy 
„wełniak" 
pędził 
przed 
siebie, 
żeby 
wykonać 
powierz
one mu 
zadanie. 
Najczęś
ciej 
chodził
o o 
podebra
nie 
mleka 
od 
krowy 
u 
sąsiadów. 
„Wełniak
" wypijał 
mleko 
prosto z 
wymion 
krów, a 
po 
powrocie 
wy 
pluwał je 
do 
przygoto
wanego 
dzbana 
albo 
garnka. 
Czasami 
„wełniak" 
przypom
i 
nał swym 
kształtem 
zajęca 
wielkanoc
nego, 
ponieważ 
w 
mitologii 
szwedzki
ej to 
właśnie w 
okresie 
Wielkano
cy 
czarowni
ce 
udawały 
się na 
swoją 
szwedzką
, „Łysą 
Górę" 
(„Blakulla
"). 
„Wełniak 
mógł bez 
przeszkó
d 
przedosta
ć się 
przez 
każdą naj 
mniejszą 
szparkę 
czy 
dziurkę, 
nie 
można go 
było w 
żaden 
sposób 
zamknąć 
albo 
uwięzić. 
Jeżeli 
ktoś 
chciał 
„wełniako
wi" 
zrobić 
jakąś 
krzywdę, 
to tym 
samym 
krzywdzi
ł 
właściciel
a. 
„Wełniaki
" były 
bowiem 
często na 
usługach 
ludzi, 
służąc 
im w 
gospodar
stwie i 
pomagają
c w 
różnych 
kłopotach
. 
„Wełniak
a" można 
było 
pozbyć 
się tylko 
w jeden 
sposób: 
grzebiąc 
go jak 
najgłębiej 
w ziemi, 
aby 
wrócił 
do tego, 
kto go 
posłał, 
tzn. do 
Szatana 
(przyp. 
tłum.).


O
 
D
R
E
W
N
I
E
,
 
D
R
Z
E
W
A
C
H
 
I
 
G
R
A
N
I
C
A
C
H
stronę 
koszul
ę, a 
kawałe
k 
żelaza, 
włożon
y do 
wody, 
chronił 
przed 
wodni
kiem. 
Nie 
wolno 
jednak 
nazyw
ać 
całego 
tego 
system
u nie-
zwykły
ch 
wyobr
ażeń 
„mądr
ościam
i 
ludowy
mi". 
Byłby 
to duży 
błąd. 
Chodzi
ło 
przecie
ż o 
stwory
, 
któryc
h 
istnieni
e 
potwie
rdzone 
było 
autoryt
etem 
władzy 
(w 
1691 
roku 
pewien 
parobe
k spod 
Góteb
orga 
skazan
y 
został 
na 
śmierć 
za 
utrzym
ywanie 
stosun
ków 
płciow
ych z 
górską 
zjawą).
Pod
sumow
ując: 
rzeczy
wisty 
wygląd 
lasu 
oraz 
jego 
rzekom
e 
właściw
ości 
sprawia
ły, że 
potrzeb
a było 
dużej 
odwagi, 
aby do 
niego 
wejść, i 
sporeg
o 
wysiłku
, aby 
go 
przebyć
. To 
stara 
prawda
, że 
woda 
łączy, a 
ziemia 
dzieli, i 
niewiele 
było 
rzeczy, 
które 
dzieliły 
tak 
bardzo 
jak 
prawdzi
wy, 
głęboki 
las. Z 
tego 
punktu 
widzeni
a za-
nikanie 
puszcz 
w 
niektór
ych 
regiona
ch 
Europy 
uznać 
można 
za 
czynnik 
pozyty
wny, 
poniew
aż 
dzięki 
temu 
zjawisk
u 
łatwiejs
za stała 
się 
wzajem
na 
komuni
kacja 
między 
ludźmi. 
Trzeba 
jednak 
pa-
miętać, 
że nie 
wszędzi
e 
wyrąb 
lasów 
odbyw
ał się na 
wielką 
skalę. 
W 
wielu 
miejsca
ch, 
gdzie 
zaludnie
nie 
utrzymy
wało 
się na 
niskim 
poziomi
e albo 
stopień 
zalesien
ia był 
zbyt 
wysoki, 
nadal 
można 
było 
natknąć 
się na 
nieprze
bytą 
gęstwę 
leśną, 
która 
uniemo
żliwiała 
wza-
jemną 
koegzy
stencję 
puszczy 
z 
ludźmi. 
Część z 
tych 
nieprze
bytych 
lasów 
pokryw
ała 
Szwecj
ę - 
głównie 
w 
prowin
cji 
Norrlan
d, ale 
także i 
Skanii, 
gdzie 
stanowi
ły one 
swego 
rodzaju 
ochron
ę przed 
ewentu
alnym 
atakiem 
Duńczy
ków, 
choć 
jednocz
eśnie 
utrudnia
ły 
Szwed
om 
prowad
zenie 
handlu; 
także 
we 
wschod
niej 
Finlandi
i, gdzie 
lasy 
stanowi
ły jedną 
nieprze
bytą 
gęstwę 
świerkó
w, 
modrze
wi, 
jodeł i 
sosen, 
rozciąg
ającą 
się aż 
do 
Moskw
y, a 
nawet 
po sam 
Archan
gielsk. 
Innym 
państw
em 
porośni
ętym 
przez 
wielkie 
połacie 
dziewic
zego 
lasu 
była 
Rzeczp
ospolita
, w 
której 
gęste 
bory w 
wielu 
miejsca
ch 
oddziel
ały od 
siebie 
poszcze
gólne 
regiony 
i 
prowin
cje. 
Między 
Polską 
a Litwą 
istniały 
trzy 
wielkie 
puszcze
, a 
każdy, 
kto 
chciał 
dostać 
się z 
Warsza
wy do 
Prus, 
zmuszo
ny był 
do 
przedzi
erania 
się 
przez 
bagnist
e 
obszary
5. W 
miejscu
, gdzie 
zaczyna
ła się
5 
Pomiędz
y 
Warsza
wą a 
Prusami 
istniało o 
wiele 
dogodnie
jsze 
połączen
ie, 
mianowi
cie 
koryto 
Wisły. 
Droga 
wodna 
wykorz
ystywan
a była 
głównie 
przez 
kupców. 
Dla 
podróżuj
ących, 
zwłaszc
za z 
dużą 
ilością 
bagażu, 
irracjonal
ne 
byłoby 
przedzie
ranie się 
przez 
„bagniste 
obszary" 
(przyp. 
red.).





102


103





NIEZ
WYCIĘ
ŻONY
Ukrai
na, 
rozcią
gał się 
pas 
leśny 
docho
dzący 
swym 
połud
niowy
m 
skraje
m aż 
do 
Karp
at, 
które 
stano
wiły 
tu 
granic
ę z 
Trans
ylwani
ą6. 
Polski
e 
puszc
ze to 
cieka
we 
zjawis
ko. 
Międz
y 
innymi 
dlateg
o, iż 
odegr
ały 
one 
znacz
ną 
rolę w 
czasie 
wojen
, 
kiedy 
to w 
sposó
b 
natura
lny 
wytyc
zały 
wojsk
om 
drogę 
w 
stronę 
gęście
j 
zaludn
ionyc
h 
obsza
rów i 
łatwo 
dostę
pnych 
dolin 
rzeczn
ych. 
Poza 
tym, 
w tym 
właśni
e 
przyp
adku 
wyzna
czały 
coś, 
czego 
nie 
było 
jeszcz
e w 
tam-
tych 
czasa
ch, a 
miano
wicie 
natura
lne 
granic
e.
W 
okresi
e 
średni
owiec
za 
władz
a 
central
na w 
więks
zości 
kra-
jów 
europ
ejskic
h była 
jeszcz
e w 
powij
akach. 
Także 
i sama 
epoka 
wykaz
ywała 
cechy 
chara
kterys
tyczne 
dla 
polityc
znego 
rozbici
a. 
Wiele 
państ
w 
rozpa
dło się 
na 
niezlic
zoną 
ilość 
mniejs
zych 
lub 
więks
zych 
terytor
iów, 
powst
ałych 
za 
spraw
ą 
podbo
jów, 
darow
izn i 
spadk
ów, a 
także 
aktów 
sprzed
aży, 
oddan
ia w 
dzierż
awę, 
zawią-
zania 
związ
ku lub 
na 
skutek 
zawiro
wań 
dynast
yczny
ch7. 
Wśró
d nich 
nie 
brako
wało 
miast, 
okręg
ów 
czy 
prowi
ncji, 
który
m w 
tam-
tych 
niepe
wnych 
czasac
h 
udało 
się 
zacho
wać 
dawne 
przywi
leje 
lub 
zdoby
ć 
nowe. 
Wszys
tko to 
dopro
wadził
o w 
końcu 
do 
sytuac
ji, kie-
dy to 
w 
jedny
m 
państ
wie 
istniał
o 
więcej 
niż 
jedno 
prawo 
główn
e, 
kilka 
oddzie
lnych 
syste
mów 
prawn
ych, i 
przyna
jmniej 
pięć 
albo 
sześć 
różnyc
h 
syste
mów 
monet
arnych
, czy 
miar i 
wag.
Tru
dno 
więc 
było 
czasa
mi 
określi
ć, z 
czego 
tak 
napra
wdę 
skła-
dało 
się 
jakieś 
państ
wo. 
Tak 
jak na 
przykł
ad 
Rzecz
pospo
lita. 
Opróc
z tego, 
że 
funkcj
onow
ała 
ona 
jako 
unia 
dwóc
h 
niezale
żnych 
krajó
w - 
Rzecz
pospo
litej 
Polski
ej i 
Księst
wa 
Litwy, 
to na 
jej 
terenie 
istniały 
jeszcz
e 
mniej 
lub 
bardzi
ej 
samod
zielne 
obszar
y. 
Potęż-
ny 
Gdańs
k 
rządził 
się 
swymi 
własn
ymi 
prawa
mi i 
ustana
wiał 
je; 
jedyną 
rzeczą
, która 
łączyła 
bogat
ych i 
uparty
ch 
mieszc
zan z 
Rzecz
pospo
litą, 
była 
przysi
ęga 
wiern
ości 
składa
na 
królo
wi. 
Le-
żące 
nieop
odal 
Prusy 
Króle
wskie 
nie 
miały, 
co 
prawd
a, 
takiej 
au-
tonom
ii, ale 
za to 
mogły 
poszc
zycić 
się 
własn
ym 
wymia
rem 
spra-
wiedli
wości 
i 
całko
wicie 
niezale
żnym 
syste
mem 
podat
kowy
m.
6
	Sie
dmio
gród 
(prz
yp. 
reda
kcji).
7
	Zja
wisko to 
nazywa 
się 
mediatyz
acją. Nie 
należy 
przy tym 
zapomina
ć, iż 
prowadz
ona 
świadomi
e 
polityka 
lenna 
służyła 
wzmocni
eniu 
władzy 
monarsze
j 
(przyp. 
red.).
104


O
 
D
R
E
W
N
I
E
,
 
D
R
Z
E
W
A
C
H
 
I
 
G
R
A
N
I
C
A
C
H
Sejmik 
pruski 
z 
upore
m 
twierdz
ił, że 
związe
k z 
Rzeczp
ospolit
ą miał 
charakt
er 
jedynie 
person
alny, 
czemu 
Polacy 
nie 
zaprze
czali, 
ale 
zaciem
niało to 
obraz 
wzaje
mnych 
powiąz
ań. Nie 
było 
nato-
miast 
żadnyc
h 
wątpli
wości 
co do 
statusu 
Prus 
Książę
cych. 
Było to 
dawne 
terytori
um 
krzyża
ckie, 
które 
formaln
ie 
stanow
iło 
lenno 
królów 
polskic
h. 
Władz
ę w 
księstw
ie 
sprawo
wał 
protest
ancki 
książę 
Fryder
yk 
Wilhel
m, 
elektor 
brande
nburski
8, 
obdarz
ony 
dużymi 
am-
bicjami
, 
będący 
jednoc
ześnie 
wasale
m 
cesarza 
niemiec
kiego9. 
Mimo 
hołdów
, jakie 
książę 
składał 
obu 
władco
m, 
starał 
się 
rządzić 
podległ
ą sobie 
prowin
cją w 
sposób 
niezale
żny. 
Utworz
ył na 
przy-
kład 
własną 
armię, 
która - 
co 
prawd
a - 
liczyła 
niewiel
u 
żołnierz
y, ale 
stanow
iła 
dość 
sporą 
siłę. 
Wszyst
ko to 
niepok
oiło 
licznyc
h pru-
skich 
mieszc
zan i 
junkró
w 
pocho
dzenia 
szlache
ckiego, 
którzy 
w 
owych 
czasac
h 
bardzie
j 
skłanial
i się ku 
państw
u 
polskie
mu. 
Nie 
wymag
ało ono 
od nich 
zbyt 
wiele, 
a poza 
tym nie 
wtrącał
o się w 
ich 
sprawy
. A co 
z 
Inflanta
mi 
zajęty
mi 
przez 
Szwed
ów? I 
czy 
unia 
person
alna 
polsko
-
szwedz
ka, 
istnieją
ca od 
czasów 
Jana 
III10,
8
	Fr
yderyk 
Wilhelm 
Hohenz
ollern, 
zwany 
Wielkim 
Elektore
m (1620-
1688), 
elektor 
branden
burski i 
książę 
pruski w 
latach 
1640-
1688. 
Twórca 
podstaw 
przy 
szłego 
państwa 
pruskieg
o. 
Przekszt
ałcił 
Branden
burgię - 
Prusy w 
absolut
ny, 
scentrali
zowany 
kraj. W 
ciągu 48 
lat 
rządów 
ze 
spustos
zonego 
wojną 
trzydzie 
stoletnią 
elektorat
u 
ukształt
ował 
poszerz
one 
terytoria
lnie 
państwo
. W 1648 
r. uzy 
skał 
wschod
nią 
część 
Pomorza 
Zachod
niego z 
Kołobrz
egiem i 
Stargard
em, zdo 
był 
Magdeb
urg i 
Minden. 
Podczas 
najazdu 
szwedzk
iego na 
Polskę 
w 1655 r. 
zerwał 
związki 
lenne 
(lenno) z 
Polską 
(traktat 
w 
Królewc
u 1656 
r.). W 
bitwie
0
	Warsz
awę (28-
30 lipca 
1656 r.) 
zabłysn
ął 
talentem 
wojsko
wym i 
wykazał 
war 
tość 
bojową 
armii, a 
następni
e na 
mocy 
traktató
w 
welawsk
o-
bydgos
kich (6 
wrze 
śnia i 6 
listopad
a 1657 
r.) 
uzyskał 
suweren
ność 
Prus, 
uznaną 
przez 
Polskę 
za cenę 
odstąpie
nia od 
sojuszu 
ze 
Szwecją. 
Doskon
ały 
organiza
tor armii 
zawodo
wej na 
bazie 
dochod
ów z 
podatku 
gruntow
ego i 
pośredn
iego 
(akcyzy)
. Twórca 
podstaw 
rozwoju 
gospod
arki, 
administ
racji i 
handlu 
Prus. W 
1671 r., 
poprzez 
zgodę 
na 
osiedlen
ie 
dwudzie
stu tys. 
wygnań
ców 
żydows
kich w 
Marchii 
Branden
burskiej, 
uzyskał 
napływ 
kapitału 
dla 
ożywien
ia 
gospod
arczego 
państwa
. 
Prekurs
or kolo- 
nializmu. 
W 1683 r. 
kazał 
założyć 
niemiecką 
osadę na 
Złotym 
Wybrzeżu 
w Afryce, 
a 
następni
e 
kompani
ę 
branden
-
afrykańs
ką w 
Królewc
u 
(przyp. 
red.).
9
	Tr
aktaty z 
lat 1466 
r. i 1525 
r. 
znosiły 
zależnoś
ć 
zakonu, 
a potem 
Prus 
Książęc
ych od 
cesarst
wa 
(przyp. 
red.).
10
	Ja
n III 
Waz
a 
(153
7-
1592
), 
król 
Szw
ecji 
w 
lata
ch 
1569
-
1592
. 
Syn 
Gus
taw
a
1	Wazy, 
mąż 
Katarzy
ny 
Jagiello
nki, 
siostry 
Zygmun
ta II 
August
a. Ojciec 
króla
105


NIEZWYCIĘŻONY
nie obowiązywała nadal? (Na oba te pytania rząd polski odpowia-
dał zdecydowanie „tak", podczas gdy w Szwecji padało twarde 
„nie".). Tak oto tworzyły się granice, które nimi właściwie nie były, 
a które w realnej rzeczywistości krzyżowały się z sobą, i choć trud-
no je było znaleźć na papierze, to jednak w praktyce miały ogromne znaczenie.
Nie dziwmy się, że czasami trudno było znaleźć na mapie granice jakiegoś 
kraju. Bo nawet tam, gdzie stosunki prawne uzgadniano po wielu 
długich i żmudnych negocjacjach, to wszędzie istniały różnego 
rodzaju enklawy i udzielne księstewka, które nierzadko znajdowały 
się na obszarze obcego państwa. Dlatego też granica była nie tyle 
stałą linią, jak obszarem, na którym lokalne prawa i system 
sprawowania władzy z konieczności funkcjonowały w dość niejasny 
sposób, a terytorium jednego państwa dość płynnie przechodziło w 
obszar innego państwa. Często zdarzało się tak, że to właśnie 
przeszkody naturalne wyznaczały granicę danego kraju, jak na przykład 
łańcuch górski czy też gęsty, nieprzebyty las.
Wcześniej sprawy te nie przedstawiały się w tak skomplikowany sposób. 
Tego, że jeden wasal -jak na przykład Fryderyk Wilhelm - miał 
dwóch panów, nie uważano za rzecz szkodliwą albo niezwykłą. I 
nie było też nic dziwnego w tym, że jakiś monarcha władał 
rozrzuconymi na wielkim obszarze skrawkami swego państwa, tak 
jak było sprawą naturalną, że jakiś posiadacz ziemski gospoda-
rował na kawałkach ziemi położonych w odległych od siebie miej-
scach. Średniowieczni władcy Europy mieli poza tym niezbyt am-
bitne plany i ograniczone możliwości toczenia wojen": państwo było 
czymś na kształt brodawki na królewskim palcu. Czasy jednak się zmieniały. I 
to we wszystkich dziedzinach. W wielu państwach europejskich 
zaczęły powstawać budowane od podstaw aparaty państwowe, na 
których czele stali władcy nowego typu. Byli to surowi panowie, nie 
chcący już dłużej zadowalać się stanem, w którym ich poddani 
okazywali im uległość równie odświętną w swej formie, co 
teoretyczną w naturze. Nie, oni chcieli być potężni
polskiego Zygmunta III. Dzięki małżeństwu z Jagiellonką i przyjaznej polityce 
wobec Polski cieszył się popularnością wśród szlachty polskiej (przyp. red.)
11 Autor pomija w tym miejscu wyprawy krzyżowe (przyp. red.).


O DREWNIE, DRZEWACH I GRANICACH
- tak, jak wynikało to z istniejących ceremoniałów i jak obiecywa-
no im to w ślubach wierności składanych przez podwładnych12.
Pojawiło się wtedy słowo, które rozbrzmiewało w powietrzu, 
wznosiło się w górę, krążyło nad ziemią, skręcało w lewo czy pra-
wo, aby nagle zamieszkać w czyjejś mowie czy świadomości. Sło-
wo, które sprawiało, iż niektórym ludziom robiło się nagle gorąco z 
emocji, a włosy jeżyły się na głowie. Słowo, którego używano, aby 
pomóc komuś w myśleniu, albo po to, aby kogoś od myślenia 
uwolnić. Słowo-hasło, rozdęte i rozciągnięte, bo kryło w sobie 
oczekiwania i formuły tak ciężkiego gatunku, że w swej treści zbli-
żały się one do takich wielkich pojęć jak Przemijanie, Cześć, 
Wieczność czy Grzech.
Słowem tym była Suwerenność.
Nikt nigdy nie zdołał ustalić, co kryje się naprawdę za tym po-
jęciem, bo jak to zwykle bywa w przypadku popularnych ideologii, 
tak i to pojęcie ukształtowało się na bazie wielu uproszczeń, 
nieporozumień i wulgaryzacji. Z tego też powodu nabierało różnych 
niuansów i podlegało licznym definicjom. Jednak jądro pozostawało 
niezmienne: tylko wtedy, jeśli władca posiadał pełnię władzy, istniała 
szansa na uniknięcie katastrofy i stanu bezsilności. Suwerenność 
miała jednakże dwa pokrywające się znaczenia. Po pierwsze to, 
które kryło się pod takimi pojęciami jak niezależność i prawo do 
samostanowienia. Dla kogoś, kto żył w XVII wieku, było rzeczą 
oczywistą, że owa suwerenność nie mogła pochodzić od jakiegoś 
abstrakcyjnego „ludu", tylko zawierała się w osobie monarchy13. 
Prawdziwa suwerenność - souverainete - zakładała
12	Por. W. Ullman, Średniowieczne korzenie renesansowego humanizmu, 
Łódź 1985 (przyp. red.).
13	To właśnie dlatego Kozacy ukraińscy tak gorliwie poszukiwali 
pochodzą 
cego z innego kraju władcy, z którym mogliby złączyć się sojuszem; w efekcie 
spowodowało to wciągnięcie w konflikt Rosji, przez co nabrał on charakteru 
mię 
dzynarodowego. Dla Ukraińców rzeczą nie do zaakceptowania wydawało się 
ogłoszenie własnej niezależności bez odgórnej aprobaty, jako że niezależność 
mo 
gła - ich zdaniem - spłynąć na nich tylko za sprawą prawnie wybranego monarchy.
(W rzeczywistości Bohdan Chmielnicki od samego początku powstania 
przeciwko Rzeczpospolitej szukał nie zwierzchnika, lecz sojusznika. W 1654 
r.,





106


107


NIEZWYCIĘŻONY
A ponieważ polityka handlowa bazowała na monopolu, przywile-
jach, zakazach, barierach celnych i embargu, twierdzenia takie miały 
tendencję do samospełniania się. A do czego takie postrzeganie 
rynku mogło doprowadzić, okazało się cztery lata po podpisaniu 
pokoju westfalskiego, kiedy między Anglią a Holandią wybuchła 
dziwna wojna.
Mieszkańcy Afryki Zachodniej, którzy na początku stulecia 
spotkali Holendrów, powiedzieli, że „złoto jest bogiem" i coś w tym 
było. Holandia była w tym czasie pierwszą potęgą handlową w 
Europie. Zdominowała na przykład cały handel w rejonie Morza 
Bałtyckiego, co oczywiście denerwowało Szwedów, przy-
glądających się bezsilnie, jak wielkie wpływy z ceł przepływały im 
koło nosa. W Szwecji Holendrzy wywoływali tylko irytację, pod-
czas gdy w Londynie była to już prawdziwa złość. W tamtym czasie Anglia i 
Holandia korzystały z osłabienia Hiszpanii i Portugalii, penetrując 
podupadające imperia obu krajów. Holendrom wiodło się w tej 
dziedzinie lepiej, mieli też więcej szczęścia, toteż rywalizacja między 
obu państwami rosła nieustannie. Akcja nabrała tempa z chwilą, 
kiedy Anglia wydała słynny akt nawigacyjny.
Był on w mniejszym lub większym stopniu tworem powstałym z 
inicjatywy grupy kupców londyńskich, którzy osiągnęli duże 
wpływy po zakończonej niedawno rewolucji purytańskiej, a teraz 
chcieli zapewnić sobie pomoc państwa, aby wzmocnić swą pozycję 
w stosunku do konkurentów. W dokumencie tym zagwarantowali 
sobie między innymi, że od tej chwili cały import z kolonii miał 
odbywać się wyłącznie angielskimi statkami, a kupców ho-
lenderskich odsunięto od przynoszącego dochody handlu między 
Anglią a kontynentem. W ślad za aktem nawigacyjnym pojawiły się 
twierdzenia ze strony Anglików, że od tej pory sprawują suwerenną 
kontrolę nad otaczającymi Wyspy Brytyjskie morzami, co było 
dość wątpliwą teorią, która jednak wskazuje, jak użyteczne stało się 
samo pojęcie suwerenności15.
15 Akt nawigacyjny stał się pretekstem dla Anglików do wchodzenia na pokład 
holenderskich statków, ich brutalnego przeszukiwania i aroganckiego konfiskowania 
holenderskich okrętów na terytorium od Przylądka Finisterrena na południu do 
Boknafjord na północy. Wprawiało to Holendrów we wściekłość,



ii


O DREWNIE, DRZEWACH I GRANICACH
Władze holenderskie nie były przygotowane do wojny, dlatego 
też bardzo niechętnie włączyły się w spór, zmuszone do tego przez 
swych rozeźlonych kupców i reakcjami opinii publicznej, która była 
niedoinformowana, ale za to bardzo hałaśliwa. Zebrano więc flotę 
składającą się ze 150 okrętów, która przez Anglików uznana 
została za bezpośrednie zagrożenie, ale zbyt słabą, aby zapewnić 
sobie końcowe zwycięstwo, kiedy to w maju 1652 roku konflikt 
rozgorzał na dobre16. Być może flota holenderska byłaby w stanie 
wykorzystać swą przewagę liczebną, gdyby odważono się na ofen-
sywę, blokadę portów przeciwnika i zduszenie handlu. Jednak naj-
bogatsi kupcy holenderscy nie pozwalali własnemu rządowi na 
śmielsze działania. Dowódcę floty, Maertena Trompa, zmuszono, 
aby wszystkie zgromadzone siły wykorzystywał do ochrony stat-
ków handlowych. Dla obu stron wojna stała się więc po prostu 
kontynuacją konkurencji handlowej prowadzonej innymi środkami.
Nie po raz pierwszy i nie po raz ostatni w historii Holandii górę 
wzięły prywatne interesy, a rezultat był opłakany. Ciekawe, że mo-
żemy to porównać z egoistyczną postawą polskiej i litewskiej 
szlachty. Co prawda, istniała ogromna przepaść między sposobem 
postrzegania świata przez holenderskiego armatora a polskiego 
magnata: ten pierwszy należał do przyszłości, kształtowanej przez 
kapitalistyczne stosunki gospodarcze, podczas gdy drugi żył świa-
tem idei pochodzących z dawnych czasów. Jednak w obu pań-
stwach odnoszono się z szacunkiem do Grupy Świętych Przywile-
jów, zgodnie z którymi sprzyjano zawsze „swoim" i w imieniu 
których składano na ołtarzu ofiarę z tego, co wspólne.
więc w końcu wysłali do Londynu swego przedstawiciela, aby złożyć 
protest i pogrozić Anglikom. Nic to jednak nie dało. Na czele delegacji stał 
szanowany, ale wiekowy już Jacob Cats, który postanowił przedstawić całą sprawę 
w swym ojczystym języku, co nie nastawiło do niego pozytywnie jego 
rozmówców, którzy z całej mowy prawie nic nie zrozumieli.
16 Flota holenderska składała się, co prawda, z wielu jednostek, ale były one 
stosunkowo małe. Część z nich wynajęto od kupców i zaopatrzono w 
działa i załogi, które niezbyt paliły się do walki. Flota angielska liczyła 
zdecydowanie mniej statków, ale przewyższały one jednostki holenderskie swym 
rozmiarem, konstrukcją i ciężkim uzbrojeniem. Była to więc w pierwszym rzędzie 
walka ilości z jakością.





110


111


NIEZWYCIĘŻONY
Nigdy nie doszło jednak do wojny lądowej, abstrahując od nie-
wielkiej wyprawy łupieżczej, przedsięwziętej przez kilku marynarzy 
holenderskich w hrabstwie Kent, którzy skradli tam kilka owiec. 
Wywołało to jednak strach Anglików przed ewentualną inwazją, 
więc natychmiast wysłali do boju kilka swych oddziałów. Wojna 
rozgrywała się w całości na morzu. Raz za razem nieskoor-
dynowane konwoje statków holenderskich przemierzały kanał La 
Manche, i raz za razem doznawały tam upokarzających porażek17. 
Do ostatecznej klęski Holendrów doszło późnym latem 1653 roku 
na wysokości zachodniej części Wysp Fryzyjskich, kiedy to śmierć 
poniósł Tromp, a 15 statków wojennych zostało całkowicie 
rozbitych18. Po tym wydarzeniu wojna skończyła się, ponieważ obu 
stronom wyczerpały się środki do jej prowadzenia. Oba kraje były 
nią również wyczerpane. A ci, którzy kiedyś z gniewem domagali 
się rozpoczęcia wojny, teraz z takim samym gniewem żądali, aby ją 
zakończyć19.
Wojna zakończyła się podpisaniem kompromisowego układu 
pokojowego, jednego z tych kompromisowych, kruchych porozu-
mień, z których niewielu jest zadowolonych, ale za to wielu jest 
zawiedzionych20. O samej wojnie wkrótce zapomniano, a jej kosz-


O DREWNIE, DRZEWACH I GRANICACH
ty udało się zrekompensować21. To, co się stało, miało jednak ko-
losalne znaczenie, ponieważ świadczyło o tym, iż oto w Europie 
pojawił się nowy typ wojny, wywołanej czymś tak trywialnym jak 
konkurencja handlowa. Tak oto stajemy oko w oko z trzema 
różnymi mechanizmami: po pierwsze, jest to gospodarka feudalna i 
jej reguły; po drugie, budowanie aparatu państwowego i państwa 
narodowego; po trzecie, pojawienie się na kontynencie 
europejskim coraz bardziej agresywnej formy handlu 
kapitalistycznego. Wszystkie te trzy mechanizmy zazębiły się z sobą 
tak bardzo, że uczyniły XVII wiek okresem dotkniętym wojnami 
najbardziej od czasów upadku Cesarstwa Rzymskiego22.





17	Do tego typu zdarzeń doszło na przykład pod Kentish Knock, Dungeness 
czy Gabbard, a także Guernsey, w okolicach wyspy White i Gris Nez; potężne 
okręty angielskie, wyposażone w działa wielkiego kalibru, bez większego wysił 
ku zatapiały i roznosiły w proch wszystko, co stało im na drodze; bardzo często 
tylko przewadze liczebnej swych załóg, zapadającym ciemnościom albo sprzyja 
jącemu wiatrowi Holendrzy zawdzięczali, iż udawało im się uniknąć całkowitej 
katastrofy. Straty holenderskie były zatrważające.
18	Tromp zginął od kuli muszkietowej 10 sierpnia 1653 r. w bitwie 
pod 
Scheveningen (zwanej też bitwą pod Taxel), toczonej w dniach 8-10 sierpnia 
1653 roku (przyp. red.).
19	O przyczynach, przebiegu i skutkach pierwszej wojny angielsko-holender- 
skiej (1652-1654) czytelnik polski znajdzie wyczerpujący wykład w doskonałej 
książce Pawła Piotra Wieczorkiewicza, Historia wojen morskich. Wiek żagla, 
Londyn 1995 (przyp. red.).
20	W sumie układ ten przywracał dawne status quo, co niewątpliwie irytowało 
wielkich kupców angielskich, którzy nie chcieli zadowolić się tym, iż 1200 holen 
derskich statków, szkut i łodzi poszło na dno lub stało się łupem floty angiel 
skiej; najchętniej chcieliby oni, aby Cromwell zniszczył Holendrów do końca.


21	Najbardziej znaczące skutki wojny dały się zauważyć nie w samej Europie, 
tylko w Nowym Świecie, gdzie wysiłki holenderskiej Zachodnioindyjskiej Kom 
panii Handlowej, zmierzające do podporządkowania sobie niektórych prowincji 
brazylijskich, nie powiodły się tylko dlatego, że nie udało się pozyskać jakiejkol 
wiek pomocy z Holandii.
22	W rzeczywistości obarczanie całą odpowiedzialnością za całokształt oma 
wianych zjawisk tych jedynie przyczyn, które mają je dostatecznie tłumaczyć, jest 
mocno naciągane. Podobne mechanizmy zachodziły choćby w XIII-, XIV-wiecz- 
nych państwach włoskich (przyp. red.).





112


113


Tajne plany
	Jedy wojna trzydziestoletnia dobiegła końca, Karol 
Gustaw
miał dopiero 26 lat - niewiele jak na oficera i naczelnego dowódcę 
wojsk. Wszyscy wiedzieli, że wykazał się wielkim talentem woj-
skowym, ale zdawano sobie również sprawę, że jego nominacja była 
rezultatem polityki dworskiej. Jak wspomniałem, Krystyna oferowała 
mu tak wysokie stanowisko prawdopodobnie dlatego, że
a)	chciała mu wynagrodzić zawód, jakiego doznał na skutek po 
rzucenia przez królową planów małżeńskich,
b)	kontynuowała swą misterną grę, mającą na celu wyniesienie 
Karola Gustawa jako jej następcy na tron Szwecji.
Taka gra tylko w niewielkim stopniu powiodła się w punkcie 
pierwszym i groziła dość dużym prawdopodobieństwem niepowo-
dzenia w punkcie drugim. Powierzenie tak odpowiedzialnej funkcji tak 
młodej osobie było bowiem ze strony królowej dość dużym ryzykiem 
- bo cóż by się stało, gdyby zawiódł zaufanie, jakie w nim 
pokładała? Krystyna rzuciła księcia od razu na głęboką wodę. Mówi 
to bardzo wiele o talentach palatyna i jeszcze więcej o jego energii, 
zdolnej do utrzymania go na powierzchni wzburzonej wody.
To chyba właśnie w tym kontekście należy rozpatrywać mieszane 
uczucia, jakie ogarnęły Karola Gustawa tuż przed zakończe-
114


TAJNE PLANY
niem wojny w 1648 roku. Był po prostu ogromnie rozczarowany, że 
nie dane mu było przeżyć własnych triumfów. Podpisanie układu 
pokojowego oznaczało, że młody książę pozbył się balastu w 
postaci ogromnej odpowiedzialności, która wisiała nad nim od samego 
początku (tuż przed odjazdem do Niemiec napisał w liście do ojca: 
„wyjeżdżam obarczony ciężarem, który będzie zalegał na mym sercu 
tak, że z trudem będę mógł oddychać"). Koniec wojny nie przyniósł 
Karolowi jednak jakiejś znaczącej ulgi. Obarczono go bowiem 
obowiązkiem przełożenia paragrafów zawartych w układzie 
pokojowym na konkretne działania związane z ich egzekwowaniem. 
Było to zajęcie, które pasowało bardziej do jakiegoś doświadczonego, 
statecznego dyplomaty niż do młodego, niecierpliwego oficera 
kawalerii. Książę sam zdawał sobie z tego sprawę, dlatego też 
zwrócił się do Krystyny z prośbą, aby przysłała mu kilku członków 
rady do pomocy. Odpowiedź brzmiała „nie". Musiały mu wystarczyć 
te osoby, które miał pod ręką, między innymi doświadczony, ale 
trudny do kontrolowania feldmarszałek Carl Gustaf Wrangel23 jak 
również inteligentny, ale słaby Magnus Gabriel De la Gardie24, 
poprzedni faworyt królowej, którego - co prawda - obdarzono tytułem 
generalskim, ale który w czasie pełnego trudów życia obozowego 
wykazał się słabym charakterem: większą część dni spędził bowiem 
na wzdychaniu za dawnymi rozrywkami dworskimi w Sztokholmie.
23	Hrabia Carl Gustaf Wrangel (1613-1676), szwedzki admirał i feldmarsza 
łek. W okresie wojny trzydziestoletniej, w 1644 r., mianowany naczelnym do 
wódcą floty szwedzkiej, pokonał flotę duńską koło wyspy Fehmarn. W latach 
1646-1648 naczelny dowódca armii szwedzkiej w Niemczech. Wraz z siłami 
francuskimi, dowodzonymi przez H. Turenne'a, pokonał armię cesarską pod 
Zusmarshausen (maj 1648). W latach 1655-1660 uczestniczył w kampanii 
Karola 
X Gustawa przeciwko Polsce i Danii. W latach 1660-1670 jeden z regentów 
pod 
czas małoletniości Karola XI. Od 1664 marszałek królestwa (przyp. red.)
24	Hrabia Magnus Gabriel De la Gardie (1622-1686), syn Jakuba (pobitego 
przez hetmana Żółkiewskiego pod Kłuszynem w 1610 r.). Marszałek i wiel 
ki kanclerz. Pochodził z rodziny szlacheckiej D'Escouperies wywodzącej się 
z Langwedocji we Francji, a osiadłej w Szwecji już w XIV w. Służbę wojskową 
rozpoczął pod okiem Gustawa Horna. W latach panowania królowej 
Krystyny jej 
faworyt. Podczas panowania Karola X Gustawa odsunięty od ważnych 
funkcji 
państwowych (przyp. red.).
115


NIEZWYCIĘŻONY
Karol Gustaw stanął wobec wielu nowych problemów. Związa-
ne one były między innymi z uwalnianiem jeńców wojennych i dyslokacją 
oddziałów wojska, ewakuacją jednostek stacjonujących w 
poszczególnych garnizonach, demobilizacją żołnierzy, a także 
opędzaniem się od całych rzesz suplikantów i osób proszących
0	pomoc, których nigdy nie brakowało w otoczeniu palatyna. Naj 
ważniejszą sprawą było jednak zebranie sumy 5 milionów riksdali, 
które przyznano Szwecji w ramach „zadośćuczynienia" za udział 
w wojnie. I oto nagle ten młody żołnierz znalazł się w sytuacji, 
w której nie wystarczyło już wydawanie rozkazów podniesionym 
głosem czy rąbanie szpadą. Musiał teraz nauczyć się krętactw, po 
chlebstw, gróźb, dyskutowania, debatowania, oszukiwania i szuka 
nia kompromisu. Nie było to łatwe, ponieważ przeciwna strona 
okazała się być równie silnym partnerem zarówno w negocjacjach, 
jak i w paraliżowaniu rozmów. Rozwiązywanie oddziałów składa 
jących się z tysięcy żołnierzy nie obyło się bez pewnych niepoko 
jów. Do buntu doszło w jednostkach szwedzkich stacjonujących 
m.in. w Uberlingen, Neumarkt, Langenarch, Meinau, Egerze
1	Schweinfurcie. Bunt w Anhalcie stłumiony został dopiero wtedy, 
kiedy zbuntowani żołnierze zostali otoczeni i wybici do nogi. 
W Bawarii zbuntowane oddziały zostały zdziesiątkowane ogniem 
artylerii, a 15 przywódców buntu powieszono. W Lindau do za 
mieszek doszło wśród żołnierzy cesarskich. Trwały one ponad dwa 
miesiące. W Alzacji wojska francuskie zachowywały się jak 
w amoku. Palatyn zyskał sobie jednak sławę za sposób, w jaki roz 
wiązywał takie problemy. Oprócz tego, że działał natychmiast 
i zdecydowanie, niszcząc wszystko, co miało cokolwiek wspólne 
go z buntami, starał się także dopilnowywać, aby najbardziej nie 
zadowolone oddziały stacjonowały z dala od siebie. Zważał także 
na to, aby nigdy nie wypłacać żołdu zbyt wielu żołnierzom znajdu 
jącym się w tym samym miejscu.
Bez względu na to, z jakim skutkiem księciu udawało się roz-
wiązywać kolejne problemy, to na pewno działał on pod silną pre-
sją. Wyrażało się to w licznych stanach depresyjnych, wybuchach 
złości i pijatykach. Raz za razem wysyłał do ojca listy, w których 
skarżył się, że „ogarnia go czarna rozpacz". Jednocześnie książę 
odznaczał się zbyt dużym poczuciem obowiązku, aby nagle zrzec


TAJNE PLANY
się swych funkcji, był też zbyt dumny, aby przyznać, że problemy 
go przerastały. Zamiast tego szukał w sposób widoczny okazji, aby 
uciec. Lub zdobyć sławę. Bo -jak to ujął w liście do księcia jego 
ojciec - „czymże jesteśmy my, ludzie, jak nie kartami, na których 
historia zapisuje nasze imiona?".
Rok 1648 to rok pokoju w Europie. Ale i rok niepokojów. Do 
miejsc, w których było niespokojnie, takich jak Neapol, Sycylia, 
Katalonia, Portugalia, Anglia, Szkocja i Irlandia, dodać należy ko-
lejne wojny domowe, bunty czy powstania ludowe w Moskwie, 
Austrii, Holandii, Turcji, Francji, a zwłaszcza na Ukrainie. Fala 
niepokojów przetaczała się przez Ukrainę już kolejny rok. Pod 
Zborowem wojska Rzeczpospolitej doznały nowej porażki. We 
Francji trwała Fronda - wojna domowa, która rozpoczęła się od 
starcia między coraz silniejszą władzą królewską z jednej strony i 
coraz bardziej rewolucyjnie nastawionym mieszczaństwem z dru-
giej. Stopniowo konflikt ten przerodził się w skomplikowany trój-
kąt, w którym najbardziej rewolucyjnie nastawieni przedstawiciele 
francuskiej arystokracji postanowili wystąpić przeciwko własnemu 
państwu. W Anglii wojna domowa zakończyła się rok wcześniej, a 
ostatnim jej akcentem była masakra wiernych królowi wojsk 
szkockich pod Preston25 i Wigan26. Jednak na Wyspach Brytyjskich nie 
zapanował całkowity spokój. Wśród niektórych zwycięskich frakcji 
nadal trwały spory, a rewolucyjny rząd z Cromwellem27 na czele 
rzucił swe wypróbowane wojska przeciwko katolickim po-
wstańcom w Irlandii. Całą akcję przeprowadzono z pełnym zaan-
gażowaniem środków militarnych i z całkowitą bezwzględnością,
25	17-19 sierpnia 1648 r. (przyp. red.).
26	21 sierpnia 1651 r. (przyp. red.).
27	,
27 Oliver Cromwell (1599-1658), energiczny i znakomity wódz oraz polityk 
angielski. Przywódca stronnictwa independentów. Współtwórca armii 
Nowego Wzoru (New Model Army). Jego zdyscyplinowane purytańskie 
pułki zdecydowały o zwycięstwie nad armią królewską pod Marston Moor, 
Newbury i Naseby. Pobił Szkotów pod Preston i Dunar. W latach 1649-1652 
stłumił powstanie w Irlandii. Prowadził zwycięskie wojny z Hiszpanią i 
Holandia. W grudniu 1653 r. został lordem-protektorem, czyli w praktyce 
posiadał władzę absolutną (przyp. red.).





116


117


NIEZWYCIĘŻONY
a kampanię rozpoczęły masakry, jakich armia angielska dokonała 
pod Drogheda28 i Wexford29. Wszystko to skończyło się „wojną głodową" i 
konfiskatą ziemi. Wydarzeniem, które całej ówczesnej Europie 
zaparło dech w piersiach, była publiczna egzekucja pokonanego 
króla Karola I30, do której doszło pewnej zimowej, słonecznej niedzieli 1649 
roku w Whitehall w Londynie. Króla ścięto toporem w obecności 
milczącej, przerażonej grupy widzów.
Monarcha panujący w którymś z europejskich krajów XVII-wiecz-nej 
Europy był swego rodzaju symbolem, który cieszył się prestiżem i 
szacunkiem zupełnie niezrozumiałym dla współczesnego 
Europejczyka. Dla zwykłych chłopów król był postacią pełną do-
broci i odwagi, roztaczającą swe opiekuńcze skrzydła nad pod-
danymi, otoczoną jeszcze za swego życia pewną aurą świętości i 
kultem związanym z dokonanymi za jego sprawą cudami. Za nadużycia i zło, 
do jakich dochodziło, poddani prawie zawsze obwiniali złych 
doradców królewskich i przekupnych urzędników. Król miał o tym 
nic nie wiedzieć. Być może wprowadzano go w błąd lub 
oszukiwano. Nie ponosił więc za to wszystko żadnej odpowie-
dzialności31. Kiedy więc we Francji doszło do wybuchu powstania 
chłopskiego skierowanego przeciwko państwu, zawołanie chłopów 
brzmiało: „Niech żyje król - precz z urzędnikami!". Podniesienie 
ręki na monarchę uważano wtedy za najstraszliwszy rodzaj prze-
stępstwa32. Jedynie grzech bluźnierstwa oparty na zaprzeczeniu istnienia Boga 
uważano za coś jeszcze straszniejszego. Do najbardziej
28	19 września 1649 r. (przyp. red.).
29	11 października 1649 r. (przyp. red.).
30	Karol I Stuart (1600-1649), król Anglii od 1629 r. W tymże roku rozwiązał 
parlament i przez 11 lat sprawował rządy absolutne, co doprowadziło do wybu 
chu wojny domowej. Pokonany w bitwach pod Newbury i Marston Moor (1644); 
wreszcie rozgromiony pod Naseby (1645), uciekł do Szkocji. Wydany Anglikom, 
został skazany na śmierć i ścięty (przyp. red.).
31	Dla chłopa król (a także państwo w pojęciu szerszym niż krąg własnej wsi) 
był zjawiskiem odległym, należącym do sfery idei (przyp. red.).
32	Zbrodnia obrazy majestatu - crimen laesae maiestatis - była ciężkim prze 
stępstwem, należy jednak przy tym pamiętać, że przecież praw nie ustalali chłopi 
(przyp. red.).


TAJNE PLANY
głośnych zdarzeń, jakie miały miejsce w XVII wieku w Europie, 
należało bez wątpienia zamordowanie króla Francji Henryka IV33, 
nietuzinkowego władcy, który przy pomocy niezwykłej mieszanki 
politycznego cynizmu i dalekowzrocznej tolerancji próbował po-
łożyć kres wojnom religijnym, jakie wstrząsały krajem w tamtym 
okresie. Przysporzyło mu to oczywiście nowych wrogów wśród fa-
natyków religijnych wszystkich wyznań, którzy z jednej strony gor-
liwie wypełniali posłannictwo ewangeliczne, a z drugiej łamali 
wszystkie przykazania. To właśnie jeden z nich pchnął króla szty-
letem, kiedy powóz, w którym jechał monarcha, zatrzymał się na 
krótką chwilę w wąskiej, zatłoczonej uliczce.
Morderstwo wywołało ogólny szok i przygnębienie. Nawet fa-
natycy religijni, których kłamliwa propaganda nienawiści pośrednio 
przyczyniła się do zamordowania króla, byli wstrząśnięci. Dla ludzi, 
którzy mieli nadzieję, że otwarcie się na tolerancję przyczyni się do 
położenia kresu rozbiciu religijnemu, morderstwo oznaczało 
prawdziwą katastrofę. Dla tych, którzy z tych samych powodów 
odnosili się do wolności religijnej z niechęcią, śmierć króla oznaczała 
zwycięstwo. Dla wszystkich zaś zabójstwo to stało się dowodem na 
to, iż coś takiego jak tolerancja religijna nie istniało. Potrzeba było 
dopiero wojny trzydziestoletniej, aby zaprzeczyć tej tezie.
Chociaż król Anglii Karol I miał podobne pomysły i dążył do 
połączenia Kościoła anglikańskiego z katolickim, to jego egzekucji 
nie uważano mimo wszystko za kolejny dowód na to, iż tolerancja 
jest niemożliwa. Przeciwnie, uznano to za wyraźny dowód na to, 
jak głębokiego upadku politycznego doświadczyła Europa i jak 
wielki panuje w niej bałagan. Dziwnym sposobem niewiele osób 
uświadamiało sobie, że brak tolerancji mógł mieć cokolwiek 
wspólnego z całym, przerażającym łańcuszkiem wojen domowych i 
konfliktów na tle religijnym. Przeciwnie, uważano, że jest odwrot-
nie. Tak się właśnie działo, kiedy było zbyt wiele chęci i prawie
33 Henryk IV (1553-1610), król Nawarry od 1562 r. (jako Henryk III) i Francji od 1589 r. 
Zwolennik Kalwina. Walczył w wojnach hugenockich. W czasie rzezi w noc św. Bartłomieja (1572) 
ocalał przechodząc na katolicyzm. W 1598 r. ogłosił Edykt Nantejski, zapewniający wolność wyznań 
religijnych. Zamordowany przez katolickiego fanatyka (przyp. red.).





118


119


NIEZWYCIĘŻONY
żadnych ograniczeń. W 1648 roku fala powstań i wojen skłoniła 
władców Europy do zawarcia pokoju. W 1649 roku ci sami 
władcy zaczęli nerwowo zastanawiać się, jak powstrzymać 
szerzące się nadal bunty i powstania (oczywiście, jeśli możliwe było 
ich powstrzymanie; wiele osób zajmujących się astrologią uważało, 
że wszystko, co dzieje się na Ziemi, uwarunkowane jest położeniem 
planet; inni studiowali Apokalipsę św. Jana i z ożywieniem dysku-
towali, czy oto zbliża się już koniec świata).
Jednym z tych, którzy niepokoili się najbardziej, był oczywiście 
Karol Gustaw. Był przecież jedną z tych postaci, które uczestni-
czyły w tworzeniu ówczesnego porządku panującego w Europie. 
Tak jak wszyscy inni przedstawiciele klas rządzących, ze strachem 
przyglądał się, jak trzeszczą stare struktury i sypie się dawny po-
rządek na całym kontynencie. Przeżycia, jakich doznał w czasie 
minionych niespokojnych lat, kiedy to wszystko mogło się wyda-
rzyć, miały na niego ogólnie rzecz biorąc, bardzo silny wpływ. 
Wzmocniły w nim przede wszystkim jego skłonność do idei suwe-
renności - gdyby o wszystkim mogła decydować tylko jedna osoba, 
udałoby się o wiele łatwiej zakończyć wszystkie straszne wojny; 
tylko wtedy udałoby się osiągnąć spokój w kraju i wzmocnić jego 
potęgę. Karol Gustaw zrozumiał również, że istniejący porządek 
musi zostać zreformowany, aby mógł się nadal ostać. Na razie były 
to tylko słowa, formułki, jakimi żonglował w czasie pełnych troski 
rozmów, między jednym toastem a drugim. Odnosiły się do czegoś 
nieokreślonego w przyszłości, podczas gdy bieżące problemy 
wymagały natychmiastowych rozwiązań. Tymczasem książę 
wplątany został na skutek splotu różnych okoliczności w dwie 
kontrrewolucyjne operacje.
Zwycięski francuski generał Turenne34, który wspomagał, wspierał, a 
jednocześnie irytował Szwedów w czasie wojny trzydziestoletniej, 
zniknął niespodziewanie na początku 1649 roku gdzieś
34 Henri de La Tour d'Auvergane de Turenne (1611-1675). Znakomity wódz francuski. Od 1635 
r. generał, w 1643 otrzymał tytuł marszałka. Brał udział w końcowej fazie wojny trzydziestoletniej. 
Uczestnik tzw. drugiej Frondy. Był mistrzem w prowadzeniu obrony ruchowej, łączącej uderzenie na 
przeciwnika z działaniami przeciwko jego liniom komunikacyjnym, (przyp. red.).


TAJNE PLANY
w Alzacji razem ze swymi oddziałami, aby radą i wojskiem nieść 
pomoc Frondzie35. Rząd francuski zwrócił się więc pospiesznie o 
wsparcie do Szwecji. Karol Gustaw opowiedział się za wysłaniem 
niektórych oddziałów na zachód, aby pomóc Francuzom w 
zwalczaniu zbuntowanych wojsk, ale zanim do tego doszło, udało im się 
samym zgasić płomień buntu, jaki rozgorzał w niemieckich 
zaciężnych oddziałach Turenne'a. Osiągnięto to poprzez wypłacenie 
zaległego żołdu. Tak więc pomysł na ściągnięcie szwedzkich 
posiłków upadł36 (na całe szczęście, ponieważ królowa Krystyna 
zamierzała powierzyć dowodzenie tej operacji Magnusowi De la 
Gardie, którego talenty dowódcze wiele osób kwestionowało).
Mniej więcej w tym samym czasie Europę obiegła sensacyjna 
wiadomość o egzekucji Karola I w Londynie. Dwór w Sztokholmie zatrząsł 
się z oburzenia, a poruszona tym zdarzeniem Krystyna wpadła na 
pomysł, aby zamiast wyprawy do Francji wysłać szwedzkie oddziały 
stacjonujące w Niemczech do Anglii, aby „dla przykładu pomścić tę 
zbrodnię i odbudować władzę królewską". Atmosfera,
35	Turenne zaczął jako jeden ze zbuntowanych, ale po pewnym czasie prze 
szedł na drugą stronę; postąpił więc tak samo jak inny wielki dowódca francuski 
- arogancki, zdolny i obdarzony zimną krwią Książe de Conde. Kariera Kondeusza 
przebiegała jednak w inny sposób: włączył się on w konflikt najpierw po stronie 
partii dworskiej, aby się potem zwrócić przeciwko niej (obaj panowie spotkali 
się pewnego letniego dnia 1652 r., w czasie dość niezwykłej potyczki, do której 
doszło na przedmieściu Paryża w St. Antoine. Po ciężkich walkach, które toczyły 
się na ulicach i w domach, oddziały Turenne'a zdobyły przewagę nad przeciwni 
kiem, a pokonany Kondeusz zmuszony był szukać schronienia za murami zbun 
towanej stolicy). Rok później Fronda dobiegła końca.
Louis II de Bourbon Conde (1621-1686). Kondeusz. Wódz francuski w czasie wojny 
trzydziestoletniej. Pobił Hiszpanów pod Rocroi. Odniósł zwycięstwa pod Nórdlingen i Lens. 
Podczas pierwszej Frondy stał po stronie dworu królewskiego i pobił frondystów pod Chareton. 
Stanął na czele drugiej Frondy. W latach 1653-58 walczył przeciwko Francji jako dowódca wojsk 
hiszpańskich. W 1660 r. wrócił do kraju. Wyróżniał się spośród dowódców zachodnioeuropejskich, 
dążąc do zniszczenia siły żywej przeciwnika (przyp. red.).
36	Kiedy francuski dowódca, stacjonujący w połowie lutego 1649 r. nad 
Renem, przymierzał się do rozpoczęcia kolejnej kampanii, spostrzegł ku swemu 
zdumieniu, że prawie wszystkie podległe mu oddziały przeszły na stronę wroga. 
W tej sytuacji nie pozostało mu nic innego, jak tylko jak najszybciej zebrać resz 
tę wojska i szukać czasowego schronienia w Holandii.





120


121


NIEZWYCIĘŻONY
jaka panowała w kadrze oficerskiej, była również napięta i dość 
poważnie zastanawiano się nad „pomszczeniem tyrańskiego po-
stępku parlamentu angielskiego i śmierci króla".
Ale i z tych planów nic nie wyszło. A tymczasem na widoku 
pojawił się nowy, bardziej poważny pomysł.
W latach dwudziestych XVII wieku Szwecja odebrała Polsce 
Inflanty i chociaż w 1629 roku podpisano rozejm, to formalnie oba 
państwa pozostawały ze sobą w stanie wojny. Rozejm nie zadowa-
lał żadnej ze stron, ale miał obowiązywać aż do 1661 roku. Bunt 
kozacki na Ukrainie spowodował jednak, że rząd dostrzegł szansę, 
jaka wynikała z tego dla Szwecji. Bardzo poważnie rozważano 
możliwość najazdu na Rzeczpospolitą, zamierzając wykorzystać do tego 
oddziały stacjonujące w Niemczech, aby tym samym wymusić na 
przypartych do muru Polakach korzystniejsze warunki pokoju. 
Krystyna, której zamiłowania pacyfistyczne prezentowane w 
utworach poetyckich pisanych na jej cześć odbiegały znacznie od 
stanu faktycznego, wysłała w grudniu 1648 roku tajną instrukcję do 
Karola Gustawa, w której nakazywała mu, aby zaczął przy-
gotowywać się do inwazji na Rzeczpospolitą. Ale i tym razem po-
przestano tylko na planach. W każdym razie na pewien czas. 
Musiało się chyba jednak coś zdarzyć w czasie, kiedy Karol 
Gustaw ślęczał nad mapami, planami przemarszów i rysunkami, 
ponieważ tym razem projekt inwazji nie rozpłynął się tak, jak po-
przednie pomysły. Nie, tym razem kontury przyszłej operacji woj-
skowej w Polsce zaczęły rysować się coraz wyraźniej.
Tak dziwne w odczuciu zewnętrznym poszukiwanie nowych 
ognisk zapalnych, gdzie interwencja szwedzka byłaby wskazana, 
nie było związane tylko z niecierpliwym i wprost cynicznym pra-
gnieniem młodego palatyna chcącego odnosić większe sukcesy. Nie 
wynikało też z zamieszania, jakie panowało w ówczesnej Europie. 
Bardzo duży wpływ na taki sposób myślenia miał tryb, w jakim 
funkcjonował cały system. Zwłaszcza w tak ubogich krajach jak 
Szwecja istniały zasadniczo dwie metody finansowania wojen. 
Pierwsza polegała na rabunkach, a druga uzależniona była od 
pożyczek. Ten pierwszy sposób prowadził do tego, że wszystkie 
operacje wojskowe przenoszono na tereny przeciwnika - im wcze-
śniej, tym lepiej. Armie, te hordy szarańczy odzianej w żelazne
122


TAJNE PLANY
zbroje, żądały dla siebie tego wszystkiego, co im było potrzebne, 
nie zastanawiając się, czy miejscowa ludność nastawiona jest wro-
go, czy pokojowo. Według jednego z dawnych przysłów, „wojny 
nie da się prowadzić, chodząc z workiem po prośbie". Utrzymywa-
nie potężnej armii stacjonującej w granicach jakiegoś kraju koń-
czyło się dla niego zazwyczaj katastrofą gospodarczą. I to bez 
względu na to, czy na danym terenie panował spokój. Bo kiedy ar-
mię wyposażano w broń, kiedy z kompanii tworzono pułki, a z puł-
ków brygady, to pieniądze na wydatki wypływały z kasy w prze-
rażającym tempie. Tak więc pierwsza metoda zmuszała osoby 
rządzące państwem do wojny zaborczej. Druga, polegająca na ko-
rzystaniu z pożyczek, rodziła podobne skutki, ponieważ wiarygod-
ność kredytobiorców powiązana była bezpośrednio z sukcesami 
odnoszonymi na polu walki przez finansowaną armię. Wiązała się 
ona z pewnymi utrudnieniami w momencie rozpoczęcia jakiejś 
wojny, ponieważ do zgromadzenia odpowiedniej sumy pieniędzy 
potrzeba było więcej kredytodawców skłonnych zaryzykować 
swoje środki w tak kosztowne przedsięwzięcie. Na domiar złego, 
skorzystanie z tej metody w praktyce uniemożliwiało podjęcie 
decyzji o przerwaniu wojny. Bo gdyby do tego doszło, to nie można 
byłoby już dłużej liczyć na łupy zdobyte na nieprzyjacielu albo na 
subsydia od sojuszników. Zamiast tego należałoby spłacić wszystkie 
pożyczki i wypłacić żołd rozwiązywanym oddziałom. Podczas woj-
ny trzydziestoletniej tak dowódcy, jak i mieszkańcy podbitych te-
renów nauczyli się, że wojna jest droga, ale pokój jeszcze droższy. 
Rząd szwedzki, który w chwili zakończenia konfliktu dysponował 
potężnym aparatem wojskowym i niewielkimi środkami finanso-
wymi, przygotowywanie kolejnej wojny traktował bardziej jako 
obietnicę niż groźbę. Można było odnieść wrażenie, że rządzący 
zżyli się z wojną tak bardzo, że trudno im było odnieść się, do 
pokoju.
Opinia taka nie jest jednak w pełni sprawiedliwa. Do polityki 
zagranicznej prowadzonej w Europie Zachodniej podchodzono 
bardzo ostrożnie, a nawet wstrzemięźliwie. Rząd szwedzki uświa-
domił sobie, że korzyści, jakie Szwecja odniosła z zakończonej 
wojny, najlepiej zabezpieczyć jest na drodze pokojowej. Po raz 
kolejny kraj ten stanął na czele niemieckiego protestantyzmu.
123


NIEZWYCIĘŻONY
Szwedzcy dyplomaci udawali, że nie słyszą skarg ani zachęt do 
nowej wojny, wypowiadanych przez swoich braci w wierze za-
mieszkujących na południu. Przeciwnie - pielęgnowali dobre sto-
sunki z Habsburgami hiszpańskimi i austriackimi. Szczególnie zbliżenie z 
Hiszpanią przebiegało pomyślnie. Jego efektem stały się korzystne 
umowy handlowe i dość niezwykłe zaangażowanie dyplomatów 
hiszpańskich w szwedzkie sprawy rozpatrywane na dworze w Wiedniu. W 
trakcie wojny hiszpańsko-francuskiego, która nadal trwała, rząd 
szwedzki unikał zajęcia jednoznacznego stanowiska. Szwedzi starali 
się również, aby ich kraj nie został wciągnięty w wojnę morską 
między Anglią i Holandią37. Sprzyjano wszystkiemu, co prowadziło 
do pokoju na Zachodzie.
A co na Wschodzie?
Plany inwazji na Rzeczpospolitą odłożono do szuflady. Inaczej 
było z samym pomysłem.
Karol Gustaw zajmował się egzekwowaniem postanowień po-
koju westfalskiego ze względu na poczucie obowiązku i własną 
próżność. Nie zaniedbywał jednak i rozrywkowej strony swego 
pobytu w Niemczech. Bo przecież dyplomaci nie zasiadali przy stołach 
negocjacyjnych przykuci do nich łańcuchami. Potrafili również 
bawić się: często, dużo i długo. Negocjacje przeplatane były 
niezliczoną ilością maskarad, obiadów, bankietów, polowań, zawo-
dów i zabaw. Chodziło w tym wszystkim głównie o pokazanie luk-
susu i przepychu, którym tak bardzo zachwycali się ludzie władzy, a 
czego przez długi okres trwania wojny byli pozbawieni. Wkrótce 
też o samym palatynie zaczęły krążyć różne historie. Pewnego razu 
padł bez sił i zasnął w łóżku stojącego na czele delegacji cesarskiej 
Piccolominiego; przy innej okazji przerwał nagle spożywanie obia-
du, podszedł do okna i zaczął rozrzucać wśród zgromadzonych na 
ulicy ludzi słodycze; innym razem po pijanemu wdrapał się do 
mieszkania pewnego hrabiego, który właśnie przygotowywał się do 
nocy poślubnej. Wierny swej naturze, wdał się również w kolejny


TAJNE PLANY
romans z piękną Emilie von Tarent. Tym razem podobno naprawdę 
chodziło o coś bardziej poważnego niż tylko kolejny podbój ero-
tyczny. Oboje wysyłali do siebie jeszcze przez długi czas listy mi-
łosne - książę pisze w nich o sobie „Pani brudny syn". Związek ten 
nie miał jednak szans powodzenia. Emilie była mężatką i wkrótce 
też znikła z życia księcia, wyjeżdżając na paryski dwór, aby uro-
dzić swemu mężowi wiele dzieci. Sam Karol Gustaw żywił nadal 
dziką nadzieję wstąpienia na tron szwedzki poprzez małżeństwo z 
Krystyną.
Tymczasem na dworze w Sztokholmie uważano, że wprowadzanie w 
życie postanowień o pokoju trwa zdecydowanie za długo. Z 
niecierpliwością oczekiwano na obiecane 5 milionów riksdali38. 
Obawiano się także, że Karol Gustaw przerwie nagle rozbrajanie 
armii i postawi wojsko pod broń. Krystyna napisała do niego pełen 
niepokoju list, w którym skrytykowała księcia za opóźnienia i roz-
kazała mu, aby dążył do osiągnięcia porozumienia bez wdawania 
się w szczegóły. Takie przywołanie go do porządku wprawiło pala-
tyna w zły humor, załamało i zdeprymowało. Osobiście uważał, że 
w czasie przedłużających się rozmów odniósł spore sukcesy. Na 
przeszkodzie w osiągnięciu lepszych rezultatów stały zawsze kwe-
stie związane z ówczesną etykietą: wiele razy marnotrawiono cenny 
czas na dyskusje o tytuły i miejsca przy stole, poświęcając im zbyt 
wiele godzin.
W tym nowym dla siebie środowisku Karol Gustaw funkcjono-
wał całkiem dobrze, chociaż brak doświadczenia i dobrych manier 
przeszkadzały mu czasami w prawidłowym pełnieniu funkcji. Po-
siadał jednak siłę, która niezbędna była, aby - mówiąc dosłownie - 
wgryźć się w każdy problem centymetr po centymetrze. Poza tym, 
posiadał pewien czar i talenty towarzyskie niezbędne do 
pozyskiwania nowych przyjaciół i przekonywania adwersarzy o 
swym zdaniu. Z kolei jego fantazja i choleryczna natura wyrobiły w 
nim skłonność do rozwiązywania trudnych sytuacji za pomocą





37 Szwecja ogłosiła w tym konflikcie swoją neutralność, ale po cichu zajęła po-
stawę przychylną Anglikom. Gdyby bowiem udało się zarozumiałym Holendrom 
utrzeć nosa, osłabiłoby to ich pozycję w handlu na Bałtyku.


38 Była to niewiarygodnie wysoka kwota, zważywszy, że roczne wydatki pań-
stwa zamykały się kwotą półtora miliona riksdali; tymczasem na dwór szwedzki 
bez przerwy zgłaszali się ludzie, którzy domagali się, aby zapłacono im za wy-
świadczone usługi i dostarczone towary.





124


125


NIEZWYCIĘŻONY
niekonwencjonalnych środków i podniesionego głosu. Delegaci re-
prezentujący cesarza starali się odzyskać jak najwięcej z tego, co 
Austria utraciła wcześniej, stosując taktykę spowolniania negocjacji i 
licząc na zmęczenie tą sytuacją Karola Gustawa. W odpowiedzi na 
to książę przerywał rozwiązywanie oddziałów szwedzkich i groził 
wznowieniem działań wojennych.
Wybuchy złości i groźby ponownej wojny - właśnie takich chwy-
tów używał palatyn. Decyzja o stosowaniu tego rodzaju taktyki nosiła 
cechy arogancji i bezwzględności, chociaż tak naprawdę książę szedł 
na ryzyko. Podjął je jednak nie bez pewnych widoków na końcowy 
sukces. Uznał bowiem, że cesarz jest zbyt wyczerpany wojną, aby 
rozpoczynać nowy konflikt. To, że analiza sytuacji dokonana przez 
Karola Gustawa okazała się słuszna, było dla Niemiec szczęśliwym - 
albo jak kto woli nieszczęśliwym - zbiegiem okoliczności. Niewiele to 
jednak księciu pomogło, ponieważ list Krystyny, w którym królowa 
domagała się od niego sukcesu w negocjacjach, ponownie wpędził go 
w nastrój przygnębienia. Po raz kolejny zaczął przebąkiwać o 
opuszczeniu Szwecji.
Pozostały więc groźby. W czerwcu 1650 roku podpisano w końcu 
w Norymberdze akt wykonawczy do zawartego dwa lata wcześniej 
pokoju westfalskiego. Uradowana z powodu podpisanego 
porozumienia Krystyna, zapomniała o swoich wcześniejszych za-
rzutach wobec palatyna. Karol Gustaw wyjechał z miasta miesiąc 
później, uczestnicząc w drodze do kraju w licznych bankietach, po-
kazach ogni sztucznych i uroczystościach, na których wygłaszano na 
jego cześć kwieciste przemówienia.
Dwa lata spędzone w Niemczech stanowią ważny etap w życiu 
Karola Gustawa. Powracające stany depresyjne, na które cierpiał, 
świadczą o tym, iż często znajdował się na granicy wytrzymałości. 
Mimo tego wszystkiego, a zwłaszcza mimo chwil zwątpienia 
i ogarniającej go melancholii, udało mu się doprowadzić tak odpo-
wiedzialne zadanie do szczęśliwego końca. Wcześniejsza podróż po 
Europie wzmocniła w nim wiarę we własną osobę, a służba 
w armii zaufanie we własne siły. Praca nad wprowadzeniem w życie 
postanowień pokoju westfalskiego sprawiła, że obie te cechy dojrzały 
w księciu. Poprzednie dwa zadania zostały wybrane przez


TAJNE PLANY
niego, bo sam ich pragnął. Natomiast w tym przypadku stanął przed 
zadaniem, którego nie chciał, ponieważ uważał, że sobie z nim nie 
poradzi. Ale i tym razem się udało. Z tego pełnego obowiązków 
okresu wyłania się postać mężczyzny - już nie młodzieńca, jako że 
książę miał już prawie 28 lat - który świadom był swych talentów 
politycznych i potrafił we właściwy sposób ocenić daną sytuację. 
Świadomość posiadania tych dwóch cech sprawiała mu wielką 
przyjemność. Nie czuł się jednak w pełni usatysfakcjonowany. 
Doświadczenia, jakie wyniósł z negocjacji prowadzonych w 
Norymberdze, zrodziły w nim skłonność do pewnego lekceważenia 
dyplomacji jako metody służącej do osiągnięcia wyznaczonego celu. 
Łatwiej jest bowiem negocjować, jeśli nad drugą stroną wisi bez 
przerwy groźba odwiedzionego kurka muszkietu. Poza tym, wiara w 
siebie, jaką zyskał całkiem niedawno, przerastała czasami rozsądek, 
który ją zrodził, przez co stała się impulsywna w formie i 
instynktowna w swej zawartości.
Aż do tego momentu następca tronu, Karol Gustaw przypominał 
pewną konstrukcję - sumę ideałów i oczekiwań, które wiązali z jego 
osobą inni i ku którym sam się skłaniał. Przepaść między człowiekiem 
i rolą, między osobą a jej osobowością, jego maską, była ogromna - 
dzieje się tak za każdym razem, gdy mamy do czynienia z kimś, kto 
narodził się dla władzy, dla pieniędzy albo dla obu tych rzeczy razem. 
Teraz dziura ta zaczęła się powoli zmniejszać. Lata dorastania i 
dojrzewania Karol Gustaw miał za sobą. Stał się zdolny do wielkich 
czynów, on, który z ludzkiego punktu widzenia nigdy nie miał ich 
dokonać.
Późnym latem 1650 roku Karol Gustaw z mieszanymi uczuciami 
powracał do Sztokholmu. Trafił akurat na burzliwe posiedzenie 
riksdagu, które miało całkowicie odmienić jego życie. Niewielu 
zdawało sobie wtedy z tego sprawę. A najmniej on sam.





126


127


„Unikam dworu jak zarazy
I iepokoje, które wstrząsały Europą, dotarły także do Szwecji. 
Niższe stany - duchowieństwo, chłopi i mieszczanie - coraz głośniej 
wyrażały swoje niezadowolenie. Jego przedmiotem była kosztowna polityka 
wojenna jak również przekazywanie w ręce szlachty coraz większej 
ilości ziemi, co wynikało bezpośrednio ze sposobu prowadzenia tejże 
polityki. Stany były niezadowolone ze względu na przywileje, 
przyznane szlachcie, a właściwie te, które ona sama sobie przyznała 
albo te, o których sądzono, że są już w gestii magnatów. Do tej 
całej palety obaw, krzywd i braku zaufania doszedł jeszcze nowy 
czynnik, będący odwiecznym katalizatorem wielkich przemian 
rewolucyjnych współczesnego świata: głód. Nieurodzaj podsycił 
tylko nastroje niezadowolenia. Nie zmniejszyło się ono nawet 
wtedy, kiedy Krystyna zaczęła okazywać zrozumienie dla losu 
swego ludu i litowała się nad tymi, którzy żyli tylko o chlebie 
wypiekanym z kory drzewnej. W całym państwie chłopi odmawiali 
odrabiania dniówek na polach swych panów, pojawiły się też po-
głoski, że po wsiach krążą wici. Wielu szlachciców przestraszyło się 
naprawdę, rezygnując z podróżowania po kraju; inni powiadali, że 
lepiej być młotem niż kowadłem i zapowiadali użycie przemocy. A 
kiedy atmosfera w riksdagu stawała się coraz bardziej niespokojna, 
a nastroje groziły wybuchem powstania, z bazy wojen-


„ UNIKAM DWORU JAK ZARAZY"
nej na Strómmen wypłynęły uzbrojone w armaty statki. Tak na 
wszelki wypadek.
Na razie nie były potrzebne, ponieważ późnym latem 1650 
roku, dość chłodnym i deszczowym, złe nastroje zaczęły powoli 
opadać. Jeszcze w czasach błogosławionej pamięci Gustawa 
Adolfa, kręgi sprawujące władzę w Szwecji nauczyły się trudnej 
sztuki kompromisu w rządzeniu (szwedzka szlachta była tak 
nieliczna w porównaniu z innymi stanami, że musiała po prostu 
unikać bezpośrednich starć). Dlatego też niewielkie ustępstwa 
poczynione na rzecz stanów niższych przyczyniły się do ochłodzenia 
gorących głów. Jednocześnie niezwykle udane zbiory 
zrekompensowały straty poczynione przez poprzedni nieurodzaj. 
Na dodatek, królowa Krystyna po raz kolejny udowodniła, że jest 
zręcznym i bezwzględnym politykiem. Rozgrywając interesy obu 
stron konfliktu, udało jej się uspokoić atmosferę w kraju, choć do 
zaostrzenia sporu doszło przecież za jej bezpośrednią przyczyną. 
Przy okazji udało jej się przepuścić przez parlament kilka ustaw, 
które od dawna czekały na uchwalenie.
Jedna z nich zapowiadała, że następcą tronu będzie Karol 
Gustaw, który obejmie władzę dziedziczną. Jak już wcześniej 
wspomniałem, palatyn i jego rodzina już od dawna opowiadali się 
za wzmocnieniem władzy królewskiej. Ze względu na tego rodzaju 
poglądy, niechętnym okiem spoglądała na nich szlachta, ale za to 
cieszyli się dużą popularnością wśród innych stanów - akceptowali 
to nawet chłopi, którzy tradycyjnie już opowiadali się za ogra-
niczeniem władzy arystokracji na rzecz króla. Woleli też być rzą-
dzeni przez jednego wielkiego pana niż wielu małych. Krystynie 
udało się tym samym wykorzystać napiętą sytuację w kraju, aby 
zlikwidować opór, jaki istniał wobec pomysłu mianowania Karola 
Gustawa na jej następcę na tronie Szwecji.
Po południu 28 września Karol Gustaw odbył triumfalny wjazd 
do Sztokholmu. Pojawił się w mieście w jednym z 48 powozów. W 
tym dniu polecono zamknąć wszystkie kramy, tak jakby to było 
jakieś święto. Z okien wyglądały odświętnie ubrane kobiety, miesz-
kańcy zgromadzeni na ulicach wznosili triumfalne okrzyki, a ze 
statków zakotwiczonych na Strómmen oddawano salwę za salwą,





128


129


NIEZWYCIĘŻONY
aż gęsty dym zasłonił ulice miasta (salwy te miały być wcześniej 
skierowane w stronę tych samych mieszkańców stolicy, gdyby tylko 
okazało się, że koło historii potoczyło się w innym kierunku 
i letnie niepokoje zamieniły się w wojnę domową). Nastroje panujące 
wśród wrogów rodziny palatyna były dość ponure. Axel Oxenstierna 
sprzeciwił się oczywiście nominacji Karola Gustawa, ale nie miał już 
zbyt wiele do powiedzenia - słaby, schorowany człowiek, który mówił 
z wielką trudnością. Pozwolił sobie tylko na stwierdzenie, że „ci, 
którzy są młodsi od niego, pewnego dnia doświadczą niekorzystnych 
skutków tej decyzji". Wydaje się, że najbardziej opanowaną osobą w 
tamtej chwili był sam Karol Gustaw.
Tak więc riksdag mianował go następcą tronu. Dla samego księ-
cia nie miało to aż tak wielkiego znaczenia, ponieważ Krystyna nadal 
nie zgadzała się go poślubić. Mógł więc zasiąść na tronie dopiero 
wtedy, kiedy umrze królowa. Z ludzkiego punktu widzenia mogło to 
potrwać jeszcze ze 30 - 40 lat. Co wtedy będzie się działo z nim 
samym? Może będzie już leżał w grobie, a może stał jedną nogą w 
nim? Władczyni była od niego o cztery lata młodsza. Karol Gustaw, 
który uważał się już za kogoś lepszego, zaczął nagle patrzeć na siebie 
jak na politycznego eunucha, skazanego na życie w luksusie i 
stagnacji, swego rodzaju kuriozum, które pokazywać się będzie na 
oficjalnych uroczystościach, pielęgnować, karmić i ignorować. Nie 
przydzielono mu nawet żadnego nowego stanowiska, które mógłby 
objąć po powrocie do kraju. Przeciwnie, nie pozwolono mu wtrącać 
się do żadnych spraw wagi państwowej, a zajęcie dostawał tylko 
wtedy, kiedy przydzielała mu je Krystyna. Większość ludzi 
zgodziłaby się na taki status z zadowoleniem, a nawet z 
radością. Ale nie Karol Gustaw. Jego próżność była na to zbyt 
wielka, a jego ambicje sięgały znacznie dalej.
Na początku 1651 roku załamany Karol Gustaw opuścił 
Sztokholm. Przez pewien czas podróżował po środkowej Szwecji, 
odwiedzał dobra szlacheckie, członków rady i przyjaciół. Jak już 
wcześniej bywało w takich sytuacjach, popadł w depresję i zaczął 
pić. Jego dawni przyjaciele spostrzegli z niepokojem i zdziwieniem, że 
skłonność do alkoholu stała się jeszcze silniejsza podczas pobytu 
księcia w Niemczech. W czasie jednej z wizyt w Uppsali


„ UNIKAM DWORU JAK ZARAZY"
stało się to przyczyną niewielkiego skandalu, którego skutkiem była 
ponowna skrucha i tradycyjne już obietnice rezygnacji z „okazji tego 
typu" w przyszłości.
Biorąc pod uwagę wszelkie okoliczności, łatwo jest przesadzić z 
oceną skłonności palatyna do alkoholu. Był on osobą, która składała 
się z typowych dla swych czasów cnót i wad. W jego nieumiar-
kowanym, pełnym temperamentu zachowaniu znajduje swe odbicie 
cała epoka - stulecie kontrastów - z jej całą jaskrawością, silnymi, 
pełnymi sprzeczności uczuciami, gdzie światło w bolesny sposób 
mogło przemienić się w ciemność. Karol Gustaw nie stanowił również 
żadnego wyjątku, jeśli idzie o alkoholizm. Także i tutaj był dzieckiem 
swego wieku.
W Europie w XVI wieku picie alkoholu stawało się coraz bardziej 
powszechne. Siedemnaste stulecie nie różniło się w tym przypadku 
ani od poprzedniego, ani od następnego. Niektóre dane na ten temat 
możemy znaleźć w pewnym opracowaniu dotyczącym rosnącej liczby 
gospod. W Amsterdamie na początku stulecia istniało 518 piwiarń, to 
znaczy jedna na 200 mieszkańców. W norweskim Bergen działało 
w tym samym czasie około 400 knajp. W Sztokholmie 
przyrost w tej dziedzinie był tak znaczny, że w pewnej 
chwili zaczęło to grozić paraliżem komunikacyjnym. W 1647 
roku ktoś poskarżył się, że most Munkbron „zastawiony był w całości 
budami, w których sprzedawano piwo". W efekcie, władze zmuszone 
były do wyburzenia tych znajdujących się w najgorszym stanie. 
Typowy szynk znajdował się w tamtych czasach najczęściej w 
piwnicznej części budynku, a w niektórych dzielnicach tworzyły one 
w ten sposób długi łańcuch - szynk obok szynku. W jednym z 
protokołów możemy wyczytać, jak to dokładnie wyglądało. Powstał 
on po jednej z akcji przeprowadzonych przez władze miasta 
przeciwko nielegalnemu wyszynkowi w stolicy:
W domu pułkownika Spensena przy moście Munkbron 
pewna wdowa po kapralu prowadzi gospodą; kobieta ta 
nazywa się Brita Olsdotter. Knajpa jest też w domu hrabiego 
Totta, a prowadzi ją żona Andersa Perssona. W domu Karin 
Bdat, nad jeziorem, knajpę prowadzi wdowa Sara 
Andersdotter W tym samym domu





130


131


NIEZWYCIĘŻONY
inny szynk prowadzi wdowa po bosmanie, Elena Pdrsdotter. 
W domu pana Pettera Francka wyszynk prowadzi byty 
żołnierz gwardii, Jóns Persson. W tym samym domu wyszynk 
prowadzi Sven Felling, kapral kompanii dowodzonej przez 
porucznika gwardii i podpułkownika Possego. I jeszcze w 
tym samym domu wyszynk prowadzi wdowa po rotmistrzu 
Lisbeta Persdotter...
Były różne rodzaje knajp. Wokół placu Jdrntorgen stały porządne 
gospody, zlokalizowane w dużych domach zbudowanych z kamienia. 
Do wejścia do środka zachęcały bogato zdobione szyldy nad 
drzwiami. Inne składały się tylko z beczki z piwem i dachu nad głową. 
A po południowej stronie rynku widać było „Czerwone Piekło", 
„Szarą Wesz", „Rysia" i inne lokale o fantastycznych nazwach i 
wątpliwej reputacji. Najwięcej gospod znajdowało się w 
miastach i tutaj też pijaństwo osiągało największe rozmiary. Nie 
można jednak powiedzieć, że zjawisko to nie występowało również w 
małych miejscowościach. W tak małym mieście jak Skara zawód 
piwowara był najbardziej rozpowszechnionym obok sprzedawcy 
artykułów spożywczych. Liczba tych, co trzymali szynki, 
przewyższyła w pewnym momencie liczbę rzeźników. Oprócz gospod 
w tradycyjnym ujęciu istniały też szynki przykościelne, powszechne w 
całej Skandynawii. Nierzadko zdarzało się więc, że ludzie szli na mszę 
świętą pijani (w pewnym duńskim mieście zjawisko to stało się tak 
powszechne, że ustanowiono nawet specjalny mandat za takie 
wykroczenie; tak więc „upicie się i zwymiotowanie w kościele" 
kosztowało 5 talarów, 8 talarów wynosiła kara, jeśli ktoś był pijany i 
szedł do komunii, a 10 talarów, jeśli pijaństwa dopuszczały się kobiety, 
„zachowując się w tym miejscu nieprzyzwoicie").
Moraliści, wychowawcy ludu i duchowni przyglądali się temu 
zjawisku, załamywali ręce i pisali kolejne kazanie. Oburzenie mieszało 
się często ze zdumieniem wywołanym zwyczajami, które niektórym 
wydawały się w swym nieumiarkowaniu niezrozumiałe. Jak na 
przykład taki oto opis pewnej niemieckiej gospody:
Widziałem, jak ci goście siorbałi ze swych talerzy jak 
świnie, potem opychali się jedzeniem jak woły, bekali jak osły 
i rzygali jak kundle. Szlachetni goście wlewali w siebie 
alkohol z kieli-


„ UNIKAM DWORU JAK ZARAZY"
chów tak wielkich jak wiadra i niedługo trzeba było czekać 
na skutki tego, co działo się w ich głowach [...]. Szaleństw, 
jakie popełniali i toastów, które wznosili, przybywało w miarę 
upływu czasu i wyglądało to tak, jakby te dwie grupy 
biesiadników konkurowały ze sobą o to, kto był lepszy. 
Wreszcie zawody przemieniły się w ogólną pijatykę.
Gdyby historię tę opowiadał uczestnik owej pijatyki, mogłaby ona 
brzmieć jak jedna z piosenek śpiewanych do kieliszka autorstwa 
Lasse Lucidora39, o którym powiadano, że zabity został w czasie 
pijackiej kłótni w piwnicznej gospodzie „Fimmelstangen" w 
Sztokholmie:
Popatrz bracie, patrz, patrz,
Jak wspaniale uśmiecha się wino,
Jak kipi w kielichu!
Pij mnie, pij do mnie,
Pięć, sześć, siedem kolejek lub więcej!
Będę stał tak długo, jak będę mógł,
Chociaż brzuch ci pęka.
Wyprostuj swe ciało,
39 Lasse Lucidor to pseudonim literacki szwedzkiego poety Larsa 
Johanssona (1638-1674). Wywodził się z mieszczańskiej rodziny, ale wcześnie 
osierocony dostał się pod opiekę dziadka, który był wojskowym; wraz z nim 
zamieszkał na Pomorzu, a przez pewien czas przebywali razem w Gdańsku. 
Lucidor studiował w Niemczech, a potem włóczył się po całej Europie. Pod 
koniec lat sześćdziesiątych osiadł w Sztokholmie, gdzie utrzymywał się z 
pracy tłumacza i nauczyciela języków obcych. Władał ponoć biegle 
siedmioma językami. W tamtym okresie rozpoczął pracę literacką. Pisał m.in. 
wiersze okolicznościowe w języku angielskim, francuskim i niemieckim. Sławę 
literacką zyskał dzięki pieśniom biesiadnym, które w powiązaniu z wyznawaną 
przez niego filozofią życiową zyskały mu przydomek „szwedzkiego 
Diogenesa". W pośmiertnie wydanym tomie pt. „Lucida Intervalla" (1685) 
zebrano jego poezję religijną. Większość dorobku literackiego ukazała się w 
pośmiertnym zbiorze pt. „Helicons Blomster" w 1689 r. Lucidor wprowadził 
do poezji szwedzkiej nieznane uprzednio tony melancholii oraz intymności, 
realizmu i burleski. Przeszczepił na grunt szwedzki elementy poetyki 
barokowej. Zginął w 1674 roku podczas kłótni w karczmie. Niektórzy 
porównują go do Francoisa Villona. Stanowi kolejne ogniwo w szwedzkiej 
poezji trubadurów rozpoczętej przez Larsa Wivaliusa (przyp. tłum.).





132


133


NIEZWYCIĘŻONY
Powiedz, że wszystko gra! 
Stuknij się ze mną 
szklanicą,
Napijmy się jeszcze, 
A kto wyjdzie ten 
kiep.
Zjawisko to opisuje również jeden z najwybitniejszych szwedz-
kich pieśniarzy, a jednocześnie antykwariusz, urzędnik i geniusz 
poezji Georg Stiernhielm40 żyjący na przełomie stuleci, który pewną 
zakrapianą alkoholem uroczystość opisuje, jak gdyby była to bi-
twa, cudowna kakofonia pieśni, języków i głosów:
Kiedy grają na alarm i dudnią w bębny i werble,
Hasło jest dane: halo, dalej, dalej, dadinella!
Słychać toasty: „Szczęśliwego Nowego Roku"
i „Sauf du rein aus, Hans!"
Prawym skrzydłem dowodzi monsieur Avous,
Na lewym in furia miota się colonel „Dajcie-Nam-Kielicha".
Chodzi tylko o jedno: połówka, liter, satz an, in floribus, hals auf,
Bul, bul do gardła kolejny haust, ohne Tuck, ohne Schmuck,
Ohne Bartwisch, more palatino, tra ta ta, ne gutta supersit"41
40	Georg Stiemhielm (1598-1672), znany pod tym nazwiskiem dopiero od 
chwili nobilitacji; wcześniej znany jako Jóran Olafsson, Georgius Olai lub 
Goran Lilia. Był synem górnika z Dalarna, ale dzięki zdobytemu wykształceniu 
i dużym zdolnościom doszedł do wysokich stanowisk państwowych oraz znacz 
nej pozycji literackiej. Studiował języki klasyczne, historię i nauki przyrodnicze 
w Greifswaldzie, Helmstad i Wittenberdze oraz w Lejdzie. Odbył podróże do 
Francji i Włoch. To właśnie wtedy zetknął się z humanizmem i Renesansem, co 
wywarło wpływ na jego twórczość i działalność. Był także językoznawcą, bada 
czem starożytności, matematykiem, astronomem, interesował się prawem i poli 
tyką. Pracował jako zarządca archiwum państwowego w Sztokholmie oraz ase 
sor sądu najwyższego w Dorpacie. Zaczynał od wierszy łacińskich, a swą dalszą 
twórczość literacką rozwijał na dworze Krystyny na początku lat pięćdziesiątych. 
Jego głównym dziełem jest „Hercules", poemat alegoryczno-dydaktyczny z 1648 r. 
Jest to pierwszy utwór szwedzki napisany heksametrem. Autor prezentuje w nim 
wzorzec życia ówczesnego szlachcica szwedzkiego. Większość swego dorobku 
poetyckiego zamieścił w zbiorze pt. „Musae Suethizantes" z 1668 r.; są w nim 
sonety, pieśni okolicznościowe oraz wiersze liryczne. Stiernhielma uważa się za 
„ojca poezji szwedzkiej" (przyp. tłum.).
41	Wiersz zawierający pełno słów i zwrotów zaczerpniętych z innych języ 
ków oddaje stan upojenia alkoholowego bohatera (przyp. tłum.).
134


„ UNIKAM DWORU JAK ZARAZY"
Malarstwo z tamtego okresu prezentuje nam zaskakująco dużą 
liczbę obrazów odnoszących się do pijatyk i pijaństwa. Odnosi się 
to zwłaszcza do malarstwa holenderskiego, gdzie nie brakuje scen, 
na których widać gospody i uczty, a więc takie, u podstaw których 
leżał tradycyjny wątek umorałniający. Na jednym obrazie roi się od 
kobiet, które głupio szczerzą zęby, są tam też przewrócone kielichy 
i porozrzucane przedmioty; na innych widzimy ludzi, którzy 
wymiotują, przypominając w tej czynności fontanny; na pewnym 
niewielkim miedziorycie spostrzegamy nawet pieska nieokreślonej 
rasy, który stoi spokojnie i chłepta wymiociny, zostawione tam 
przez jakiegoś rzygającego pijaka. Na wielu z tych obrazów można 
zauważyć dość niezwykłe rozdwojenie, ponieważ zdradzają one 
wyraźny zachwyt nad zewnętrznymi formami pijaństwa. 1 nie cho-
dzi tu również, jak w malarstwie XVIII wieku, o próby przedsta-
wienia nędzy moralnej - upłynie jeszcze trochę czasu, zanim pojawi 
się William Hogarth i jego przygnębiające studium pod tytułem „Gin 
Alley" oraz „Beer Street"42. Nie, na naszych obrazach pijane 
ludzkie bydlęta mają na sobie przyzwoite ubrania i należą prze-
ważnie do nieokreślonej klasy średniej. Wyglądają zazwyczaj na 
bardzo zadowolonych, i nawet jeśli nie bawią się świetnie, to nawet 
o tym nie wiedzą. Tak więc obrazy te bardziej przyciągają uwagę 
widza, niż go przerażają.
Najbardziej oczywistym, ale i banalnym wyjaśnieniem narasta-
jącego zjawiska pijaństwa jest oczywiście to, iż siedemnasty wiek 
to bolesny i ponury okres, w którym człowiek wystawiony był na 
liczne zagrożenia; brak było widoków na lepszą przyszłość, co za-
chęcało do ucieczki w zapomnienie, a pomocny w tej decyzji był 
alkohol. Oczywiście, eskapizm i poszukiwanie dróg ucieczki było 
ważnym tematem zarówno w kulturze, jak i w życiu uczuciowym. 
Dotyczy to zwłaszcza lat czterdziestych i pięćdziesiątych tego naj-
bardziej niespokojnego okresu w dziejach wieku. Niektórzy pró-
bowali zamykać się w sobie, jak na przykład Blaise Pascal -jeden z 
największych geniuszy naukowych żyjących w tamtym stuleciu, 
którego uznaje się za twórcę podstaw nauki o prawdopodo-
bieństwie. Pascal wyprowadził się na wieś, aby pędzić tam życie
42 Gin Alley - Aleja Ginowa; Beer Street - Ulica Piwna (przyp. tłum.).
135


NIEZWYCIĘŻONY
kontemplacyjne w narzuconym sobie ascetyzmie43. Inni odwracali się od 
społeczeństwa i wracali do natury, mając nadzieję, że to właśnie w 
niej objawią im się Wielkie Prawdy; postawę taką zajmowali 
przedstawiciele różnych środowisk: od badaczy, którzy oświetlali 
blaskiem chwały uniwersytet w Oxfordzie, przerażonych 
„namiętnościami i szaleństwami", jakie dokonywały się w ich oto-
czeniu (stworzyli oni później słynne towarzystwo naukowe The 
Royal Society), aż do niezliczonej ilości alchemików, astrologów, 
kabalistów, hermetyków, różokrzyżowców, chiromantów i innych 
pseudonaukowców. Poszukiwali oni wszyscy dawno zapomnianych 
zasad, ukrytych kluczy albo magicznych formuł, mających pomóc 
im w wyjaśnieniu natury, umożliwić sprawowanie kontroli lub 
przynajmniej stworzyć warunki do przewidywania przyszłości. 
Wielu znajdowało azyl w religii, a zwłaszcza w sektach, które prak-
tykowały ekstazę, mistycyzm albo głosiły szybkie nadejście końca 
świata. Najwięcej było zaś takich, którzy zapomnienia albo pocie-
chy szukali po prostu w alkoholu.
Jest to jednak tylko część prawdy. Ważne są również zmiany, 
jakie dokonywały się w materialnej bazie zjawiska alkoholizmu. W 
Europie Północnej i Północno-Zachodniej od stuleci dominowała 
kultura piwna. W czasach antycznych piwo uważano za „napój 
biednych i barbarzyńców", potem jednak popularność jego zaczęła 
wzrastać, zwłaszcza w średniowieczu, kiedy to do warzenia piwa 
zaczęto używać chmielu44. W tamtych czasach pili je wszyscy. I to 
w ogromnych ilościach. W epoce, w której herbata, kawa czy 
czekolada były jeszcze nieznanymi przysmakami albo pojawiały się 
dopiero w najbogatszych domach jako ciekawostka gastro-
nomiczna, kiedy do wody odnoszono się z pewną podejrzliwością,


„ UNIKAM DWORU JAK ZARAZY"
a mleka używano głównie do przygotowywania innych potraw, tra-
dycyjny ranek rozpoczynał się od piwa; popijano je również w cią-
gu dnia, i każdy dzień kończono kufelkiem piwa. Spożywano je do 
wszystkich posiłków, między posiłkami i po nich. A kiedy ktoś 
szedł już spać, to nierzadko na szafce przy łóżku stawiał sobie 
szklanicę z piwem. Nic więc dziwnego, że przeciętny mieszkaniec 
Szwecji wypijał go około dwa i pół litra dziennie, a polscy chłopi 
nawet do trzech litrów. Może nas to skłonić do wyciągnięcia pro-
stego wniosku, że ówczesny mieszkaniec tej części Europy chodził 
bez przerwy pijany. Nie jest to jednak prawdą. Piwo uważano głównie za 
artykuł spożywczy, co łatwo udowodnić, jako że ówcześnie miało 
ono mniejszą zawartość alkoholu niż dzisiejsze, mieściło w sobie 
natomiast o wiele więcej kalorii, co spowodowane było wyższą 
zawartością słodu. I tak jak to bywało w przypadku większości 
artykułów spożywczych, każdy chłop sam sobie takie piwo warzył. 
Jeśli oszczędzał na słodzie, albo zamiast chmielu dodawał tzw. 
woskownicy europejskiej45 albo używał niesmacznej wody, lub jeśli krótki 
okres składowania albo ogólna niewiedza prowadziły do jakichś 
zaniedbań w czasie procesu warzenia, to wtedy efektem tego był 
cienkusz, zwykły napój codzienny.
Co nie oznacza, że piwa mogło na jakiejś uroczystości zabrak-
nąć. Podawano je także wtedy w dużych ilościach, ale było to już 
piwo kupne, nierzadko importowane. Taki napój był smaczniejszy i 
mocniejszy niż piwo używane na co dzień. Nie potrzeba więc było 
zbyt dużo czasu, aby się nim upić. Na kontynencie europejskim 
browarnictwo rozwijało się w dużym tempie. W holenderskim mie-
ście Haarlem ilość browarów w latach 1570-1620 podwoiła się, a 
w samym Amsterdamie w 1590 roku działało ich 180. Wszystkie 
większe miasta północnych Niemiec i prowincji nadbałtyckich





43	Nie należy jednak przesadzać, pisząc o ascetyzmie Pascala. Należał on do 
klasy wyższej, więc kiedy ktoś taki w tamtych czasach sam ścielił sobie łóżko, 
robił zakupy i gotował w kuchni, to wystarczyło, aby wywołać zdziwienie 
i pytania. Jednak upór, z jakim Pascal odmawiał sobie spożywania potraw smacz 
nych, dowodzi, że do swego ascetyzmu odnosił się z pewną powagą.
44	Chmiel uważa się dziś za składnik wzmacniający smak piwa, ale w tam 
tych czasach jego znaczenie polegało głównie na właściwościach przedłużają 
cych trwałość napoju.


45 Woskownica europejska (łac. myrica gale) - zwane też leśnym chmielem: roślina używana 
zamiast chmielu przy warzeniu piwa; takie piwo było mocniejsze niż tradycyjne, warzone z 
chmielem; miało się po nim silnego kaca i okropny ból głowy; rośliny tej używano już w czasach 
Wikingów, którzy dodawali jej do miodu pitnego; zbyt duża ilość wypitego trunku wprawiała ich w 
bojowy nastrój, i to prawdopodobnie stąd pochodzi późniejsze powiedzenie o „szaleństwie 
Wikingów" (przyp. tłum.).





136


137


NIEZWYCIĘŻONY
produkowały napoje na bazie słodu z przeznaczeniem na eksport, a 
jak wielka istniała ilość gatunków, przeczytać możemy w pewnym 
szwedzkim tekście będącym opisem taryfy celnej. Pochodzi on z 
przełomu wieków i czytamy w nim o następujących gatunkach 
alkoholi pochodzących z innych krajów:
Miód z Łotwy, miód z Finlandii, miód z Lubeki, miód z 
Rygi, miód ze Stralsundu, z Rostoku, ze Szczecina, z 
Kurlandii, z Gdańska, mumma46 z Brunszwiku i inne 
jej gatunki, piwo z Lubeki, z Hamburga, z Rostocku, ze 
Szczecina, z Greifswaldu, ze Stralsundu, z Wismaru, z 
Kołobrzegu, z Bahru.
To, że zagraniczne gatunki piwa zdobyły sobie wtedy tak dużą 
popularność w czasie różnych uroczystości i świąt, spowodowane 
było z pewnością także tym, iż wielu piwowarów już od czasów 
średniowiecznych doprawiało napoje produkowane na bazie słodu 
składnikami o właściwościach narkotyzujących, jak na przykład lulek, 
belladonna czy głóg. Powstawał wtedy niezwykły koktajl, gdzie 
działanie ziół tłumiło bardziej agresywne zachowania wynikłe z 
działania alkoholu.
W północnej Europie wino było trunkiem głównie wyższych klas. 
Nie oznacza to jednak, że spożywano je wtedy w tak wysmakowany 
sposób jak dzisiaj. Współczesna kultura picia wina była nieznana w 
tamtych czasach. Wdawanie się w dogłębne dysputy na temat 
klarowności albo bukietu byłoby rzeczą bezprzedmiotową, ponieważ 
wino mieszano, rozcieńczano albo doprawiano. Dzisiaj jest rzeczą 
naturalną, że do kawy podaje się mleczko i cukier. Równie oczywistą 
sprawą było to, iż gościowi pozwalano doprawiać wino według jego 
własnego uznania. Najczęściej mieszano je z wodą, doprawiano 
miodem albo cukrem. Anglicy mieli na przykład zwyczaj słodzenia 
wina w stopniu wyższym, niż praktykowano to w innych 
częściach Europy. Na dworze królewskim w Sztokholmie 
bardzo długo mieszano czerwone wino z miodem
46 Mumma - napój spożywany w okresie świąt Bożego Narodzenia; do jego produkcji używano 
następujących składników: piwa, słodkiego wywaru z cukru, portera, ginu, kruszonego kardamonu, 
lasek cynamonu (przyp. tłum.).


„UNIKAM DWORU JAK ZARAZY"
w stosunku dziesięć do jednego. Do wina dodawano również inne 
składniki smakowe, takie jak goździki, gałka muszkatołowa, anyż, 
szafran czy lukrecja47. Oprócz wszystkich tych napojów przyrzą-
dzanych w indywidualny sposób, istniały również pewne popularne 
mieszanki winne, jak na przykład klaret48, hipokras49 czy luten-
drank50. Składniki do ich przygotowywania oraz receptura były 
ogólnie znane. Lutendrank przyrządzano w następujący sposób: 
najpierw gotowano wino z cukrem, po czym dodawano do tego 
mieszankę zmielonego kardamonu5', imbiru, cynamonu, gałki 
muszkatołowej i pieprzu gwinejskiego. Następnie do gorącego wy-
waru wlewano zimne mleko, kilka razy cedzono i zaprawiano białkiem 
kurzym.
Pewien francuski dyplomata, który podróżował po 
Szwecji w latach trzydziestych XVII wieku, skarżył się na nieznane 
mu wcześniej zwyczaje związane z piciem, ale przede wszystkim na 
kulturę przygotowywania i spożywania posiłków:
Musieliśmy pić o wiele za dużo, ale podawano nam źle 
przyrządzone lub też moim zdaniem źle doprawione jedzenie; 
uży-wają oni bowiem wielkich ilości pieprzu, cynamonu, 
szafranu,
47	Do dzisiejszych czasów dotrwał zwyczaj przyrządzania glógu, który jest 
pozostałością naszych przyzwyczajeń kulinarnych pochodzących z XVIII w. (głóg 
- rodzaj grzanego wina doprawianego m.in. rodzynkami; jest to dość popularny 
w Szwecji napój, serwowany zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym) (przyp. tłum.).
48	Klaret - grzane wino z korzeniami, dzisiaj nazywane glog. Król Szwecji 
Gustaw Waza miał nawet specjalnego sługę, który zajmował się przyrządzaniem 
dla króla jego ulubionego napitku; do napoju dodawano m.in. cukru, rodzynek 
i migdałów (przyp. tłum.).
49	Hipokras - wino słodzone i doprawione korzeniami (przyp. red.).
50	Lutendrank był ulubionym napojem króla Szwecji Erika XIV; oprócz skład 
ników wymienionych przez autora dodawano także rodzynki; podgrzane wino 
mieszano i odstawiano, aby napój się schłodził i „przetarł się" smakowo (przyp. 
tłum.).
51	Kardamon - aromatyczne owoce kardamonu właściwego, rośliny tropikal 
nej, uprawianej na Archipelagu Malajskim, których nasiona zawierają olejek sto 
sowany jako przyprawa do wódek, likierów, ciast oraz jako lek na łaknienie, 
a także do wyrobu perfum (przyp. tłum.).





138


139


NIEZWYCIĘŻONY
gałki muszkatołowej i innych ostrych przypraw, a poza tym 
dodają do tego zbyt dużo mąki, cukru i innych słodkości.
Jednym z powodów tak szczodrego przyprawiania potraw w 
tamtych czasach były z pewnością kłopoty z przechowywaniem 
świeżej żywności; dlatego też konserwowanie artykułów spożyw-
czych polegało głównie na doprawianiu ich solą, i to w ogromnych 
ilościach. Nic więc dziwnego, że aby móc potem zjeść tak przeso-
lone potrawy, konieczne było doprawienie ich sporą ilością różnych 
przypraw. Głównie jednak zjawisko to jest rezultatem pewnej 
mody kulinarnej, jaka przyszła do Europy w tamtych czasach. W 
XVI wieku na kontynencie pojawiły się nowe, egzotyczne przy-
prawy, które sprawiły, że dawne artykuły luksusowe stały się ogól-
nie dostępne, przynajmniej w odniesieniu do klas wyższych. Ob-
serwując ówczesne zainteresowanie przyprawami, rosnący nieprze-
rwanie import białego wina reńskiego, wina z Wysp Kanaryjskich 
czy piwa z Rostocku52, dostrzegamy gdzieś na horyzoncie opisy-
wanych zjawisk zbliżający się rozwój gospodarczy Europy, współ-
pracę między regionami, poszerzanie rynków zbytu i powstawanie 
nowych centrów handlowych. Handel piwem i winem wpływał 
również na zmianę obyczajów picia. Pojawiło się jednak jeszcze 
coś nowego, co w o wiele większym stopniu niż piwo czy wino 
pomoże nam w zrozumieniu narastania zjawiska wzmożonego picia 
alkoholu albo pojawienia się bardziej drastycznych form tego 
zjawiska. Tym czymś nowym była wódka.
W Europie przez długi czas uchodziła ona za rarytas. Produko-
wano ją na drodze destylacji wina - stąd też jej szwedzka nazwa 
brdnt vin - a używano głównie jako uniwersalnego lekarstwa. Od 
wielu już lat opowiadano sobie o zbawiennych skutkach leczenia 
wódką takich przypadłości jak kolka, paraliż, podagra, puchlina 
wodna, gorączka trzydniowa, ból zęba czy dżuma dymieniczna. 
Dlatego też w gorzałkę zaopatrywano się w aptekach w małych 
opakowaniach, a choremu podawano ją łyżką (szwedzki przepis na 
taką leczniczą wódkę zawierał, oprócz tradycyjnych już przypraw
52 W opisywanym okresie szwedzki import składał się w 15% z napojów z 
zawartością alkoholu.
140


„ UNIKAM DWORU JAK ZARAZY"
i ziół, także tak niezwykłe składniki jak mielona kość słoniowa, czerwony koral 
i proszek z rogu jednorożca). Na początku XVII wieku 
destylowane wino było drogie; ktoś, kto chciał kupić osiem litrów 
tego napoju, musiał oddać za to odchowanego prosiaka albo jego 
równowartość. I to właśnie mniej więcej w tym okresie zaczęły 
dokonywać się zmiany w kulturze picia alkoholu. Za czasów 
Gustawa Adolfa jego żołnierze, którzy w 1618 roku brali udział w 
wojnie przeciwko Rosji, z upodobaniem próbowali podobno ro-
syjskiej wódki i zdobyli recepturę pędzenia tego nowego napoju. 
Wiele zdobyczy przywieziono do Szwecji w okresie jej największej 
potęgi militarnej i politycznej z wielką pompą i w blasku chwały, ale 
niewiele z nich miało tak wielki wpływ na życie codzienne albo 
dotrwało do naszych czasów. W ciągu kolejnych dwóch 
dziesięcioleci zwyczaj picia wódki i sposób jej pędzenia 
upowszechniły się w państwie szwedzkim tak bardzo, że w latach 
trzydziestych napoje alkoholowe pędzone na bazie nasion zbóż ku-
pić można było w co drugiej gospodzie i w każdej mniejszej knajpie.
Na kontynencie europejskim wiedza o wódce i jej wykorzysta-
niu rozprzestrzeniła się już w XVI wieku, ale dopiero w następnym 
stuleciu stała się ona powszechnym artykułem konsumpcyjnym. W 
jej popularyzowaniu główną rolę odegrali Holendrzy. Odkryli 
mianowicie, że sprzedaż wódki to czysty interes. Mimo iż 
produkcja wódki była tańsza niż wina, to jednak cena za litr tego 
trunku przewyższała cenę litra wina, co oznaczało, że koszty trans-
portu były niższe. Poza tym wino łatwo się psuło. Jeszcze bowiem 
w XVII wieku butelki stosowano bardzo rzadko. Produkowano je 
nawet z drewna, srebra, cyny, a nawet ze szkła, ciągle jednak bra-
kowało jednej rzeczy: skutecznego zamknięcia. Ówczesne korki nie 
były wykonane z drewna korkowego. Zamiast nich używano 
korków drewnianych albo szklanych lub też po prostu zatykano 
otwór kawałkiem skóry.) Wino transportowano więc i przechowy-
wano w nieszczelnych baryłkach. Dlatego też traktowano je jako 
produkt spożywczy ulegający łatwemu psuciu. Kwaśniało już po 
roku, a cena za nie spadała do jednej dziesiątej ceny uzyskiwanej za 
wino świeże. Natomiast wódka tak łatwo się nie psuła.
Tak oto w XVII wieku kultura „wódczana" rozciągała się pasem 
obejmującym Rosję, Skandynawię, Polskę i Niemcy aż do
141


NIEZWYCIĘŻONY
Holandii i Wysp Brytyjskich. Produkcja mocnych alkoholi rosła 
wszędzie, nawet w tych krajach, gdzie wino było napojem narodowym 
i tradycyjnym, jak Francja czy Hiszpania. Większość gatunków, które 
znamy dzisiaj, powstała właśnie w XVII wieku. Gin przez długi czas 
pozostawał lokalną specjalnością, sprzedawaną głównie w niewielkim 
holenderskim mieście portowym Schiedam. Jednak pod koniec 
stulecia konsumpcja i produkcja ginu zaczęły rosnąć w gwałtownym 
tempie. Destylowane gatunki win, które zaczęto eksportować z 
francuskich regionów Cognac i Armagnac, bardzo szybko znalazły 
stałych odbiorców i uznanie. Eksperymenty na poszczególnych 
rodzajach win, do których zaczęto dodawać nowe rodzaje przypraw, 
przyczyniły się do powstania kolejnych: francuski cydr53 w postaci 
uszlachetnionej pojawił się jako calvados, a z karaibskiej melassy 
powstał rum. Zwyczaj polegający na mieszaniu wina z przyprawami 
przeniósł się wkrótce na wódkę. Narodził się z tego likier, który odarty 
z tajemnic klasztornych receptur pojawiać się zaczął w salonach jako 
modny napój. Jak było do przewidzenia, bogactwo odkryć w tej 
dziedzinie przełożyło się od razu na różnorodność gatunków, z których 
niektóre wzbudzają dzisiaj raczej wesołość, ponieważ nie zawsze 
nadawały się do picia. Lecz chociaż produkcja alkoholu rosła we 
wszystkich krajach, to rewolucja, jaka dokonała się w związku z 
pojawieniem się wódki, objęła przede wszystkim wcześniej 
wymienione kraje Europy Północno-Wschodniej. Co jakiś czas 
wskazuje się palcem na któryś z narodów zamieszkujących te obszary 
i mówi o jego skłonnościach do upijania się. Kiedyś mówiono 
tak o Niemcach (pisze o nich m.in. Montaigne, że „piją prawie 
wszystkie gatunki wina z takim samym upodobaniem. I bardziej 
chodzi im o to, aby wypić, niż posmakować"). Nierzadko mówiono tak 
o Szwedach, często o Holendrach.
Jest jeszcze coś, co sprawia, że wszystkie te opowieści o pijanych 
i flegmatycznych Holendrach (którzy podobno piją po to, aby 
zrównoważyć szkodliwy wpływ niezdrowych oparów, które wydo-
stawały się z ich zalanej wodami ziemi) albo o pijanych i dziel-


„ UNIKAM DWORU JAK ZARAZY"
nych Szwedach (którzy mieli tak wielką skłonność do wina, ponieważ 
w ich jałowej ziemi nie udawały się uprawy winorośli) są dla nas tak 
interesujące. Stanowią one mianowicie przykład na to, że oto zaczyna 
się myśleć o pewnych zjawiskach w kategoriach narodowych. Na 
tym konkretnym przykładzie widzimy, jakimi cechami charakteru 
obdarza się poszczególne narody. Jest to logiczny skutek 
kształtowania się państwa o charakterze narodowym. Jednocześnie 
owe opowieści o pijanych narodach Europy Północnej odzwierciedlały 
pewną rzeczywistość. Gdybyśmy chcieli to wszystko opisać w 
kategoriach pewnego twierdzenia czy formuły, to brzmiałaby ona 
mniej więcej tak, iż to, co ówcześni badacze zjawisk opisywali jako 
upadek moralny, było po prostu rezultatem nagłego zderzenia się 
„kultury piwnej" z „kulturą wódczaną". Ludzie pili teraz wódkę mniej 
więcej w podobny sposób, jak dawniej spożywali słabe piwo albo 
rozcieńczone wino. Cóż więc innego mogło być skutkiem takiej 
zmiany obyczajów jak nie powszechne pijaństwo?
Opisany przeze mnie obraz należy jeszcze uzupełnić o dodatkowe 
szczegóły. Tak, jak to bywało w społeczeństwach opierających swój 
byt na uprawie ziemi, tak samo w całej Europie pojawiły się nowe 
obyczaje, których jednym z ważnych składników było obżarstwo. 
Pochłaniano masy jedzenia i wypijano wielkie ilości napojów w czasie 
dożynek, karnawałów i świąt Bożego Narodzenia. Zjawisko to ma 
pewne logiczne wytłumaczenie materialne: istniały wówczas kłopoty z 
przechowywaniem niektórych produktów, lepiej więc było je zjeść, niż 
pozwolić, aby zgniły. Głównie jednak postawę taką należy uznać za 
próbę oszukania rzeczywistości, wmówienie sobie, że nie żyje się w 
nędzy. Brak umiaru był marzeniem, a więc również ideałem.
Tak więc Karol Gustaw ze swym łakomstwem i pijaństwem był 
człowiekiem swych czasów, pełnym słabości, żyjącym w epoce, która 
miała słabość do słabości54.
Zgorzkniały i obrażony na cały świat, użalając się nad sobą, Karol 
Gustaw opuścił dwór królewski i Sztokholm. Latem 1651 roku





53 Cydr - jabłecznik, napój alkoholowy otrzymywany z fermentacji soku z 
jabłek (przyp. tłum.).


34 Por. A. Wyczański, Studia nad konsumpcją żywności w Polsce w XVI 
i pierwszej połowie XVII w., Warszawa 1969 (przyp. red.).





142


143


NIEZWYCIĘŻONY
osiadł na zamku Borgholm na wyspie Óland, którą otrzymał nie-
dawno na pocieszenie w lenno od Krystyny. Wykazał się tu w dość 
krótkim czasie gorliwością w działaniu, co było o tyle niezwykłe, iż 
było ono pokojowe.
Karol Gustaw zaczął przemierzać wyspę, a w czasie licznych, 
choć krótkich podróży, udało mu się dotrzeć nawet do najbardziej 
odległych zakątków swej nowej posiadłości. Upadek gospodarczy, 
jakiego Szwecja doznała w czasie wojny trzydziestoletniej, widać 
było najlepiej na przykładzie ponad 300 opuszczonych gospodarstw 
i zaniedbań w zarządzaniu wyspą. Zrozumiał, że czeka go wiele 
pracy. Jego niewyczerpana energia mogła więc w końcu znaleźć 
nowe ujście: książę natychmiast zaczął planować nowe reformy i 
rozważać wielkie projekty. Polecił między innymi zmeliorować i obsiać 
bagniste obszary w Skedmossen, zachęcał mieszkańców do 
obsiewania nieużytków lasem, wydał nowe zarządzenia dotyczące 
żeglugi przybrzeżnej, co oznaczało poprawę bytu mieszkańców 
Ólandii; nakazał też odbudować podupadły zamek Bornholm, 
zatrudniając do tej pracy 200 robotników, którymi kierował archi-
tekt Nicodemus Tessin. Książę osobiście nadzorował budowę muru 
liczącego około pół mili w pobliżu Ottenby. Mur ten stoi tam do 
dziś. Miał on chronić pola chłopskie przed jeleniami, a jelenie przed 
chłopami. Aby jeszcze bardziej zdecydowanie ograniczyć 
kłusownictwo, wydał polecenie, aby wszystkim psom, żyjącym po 
południowej stronie muru, uciąć po jednej nodze. Tym sposobem 
wszystkie trzynogie psy, które w drugiej połowie stulecia biegały po 
południowej części wyspy, były żywym świadectwem na pomy-
słowość palatyna w rozwiązywaniu trudnych problemów za pomocą 
radykalnych środków.
Staranne wychowanie, obycie towarzyskie i lepszy niż poprzed-
nio stan finansów spowodowały, że księciu łatwiej było odgrywać 
rolę Wielkiego, Dobrego Pana. Ówczesne ideały wyznawane przez 
arystokrację szwedzką zakładały, iż należy pomagać swym podda-
nym, chronić ich i traktować łagodnie. Mówiły wiele o miłości, 
zalecały, aby być dla swego ludu jak ojciec dla dzieci, w celu zapa-
nowania nad sercami ludzi. W rzeczywistości był to zakamuflowany 
sposób na wyzysk poddanych, którzy za okazywaną im miłość mieli 
odwdzięczać się szacunkiem, a za opiekę posłuszeństwem.
144


„ UNIKAM DWORU JAK ZARAZY"
Nigdy jednak nie pojawiał się przymus jako metoda. Władza dawała 
oczywiście do zrozumienia, że nie nosi miecza u swego boku na 
próżno, ale jednocześnie wykazywała się imponującym stopniem 
dopasowania do lokalnych warunków, co w przypadku Szwecji 
wynikało po prostu ze zwykłej arytmetyki: klasa chłopska w Szwecji 
była tam tak liczna, że szwedzka arystokracja nigdy nie zdołała 
zdobyć takich przywilejów jak na przykład w Inflantach czy innych 
prowincjach nadbałtyckich, gdzie obowiązek pańszczyźniany już od 
wieków kształtował stosunki podległości chłopów wobec szlachty. 
W tamtej epoce istniał jeszcze zwyczaj polegający na budowaniu 
osobistych relacji z przedstawicielami nie tylko wyższej klasy, ale i 
klas niższych. Od dawnych czasów było to elementem mentalności 
feudalnej; najważniejsze relacje życiowe miały charakter osobisty. 
Do pewnego stopnia można powiedzieć, że będąc dobrym panem, 
można było zyskać sobie dobrą reputację; można ją było też łatwo 
stracić, stosując zbyt silny ucisk wobec chłopów.
Chociaż rola, jaka przypadała właścicielowi ziemskiemu, za-
wierała w sobie długą listę obowiązkowych zachowań i gestów, to 
chyba jednak nie odgrywały one zbyt dużej wagi w przypadku 
Karola Gustawa. Odkrył już swoje talenty w dziedzinie wojskowo-
ści i miał okazję je wypróbować. Podczas prac związanych z przy-
gotowywaniem aktu egzekucyjnego stwierdzał na dodatek, że po-
siada również zdolności organizacyjne. Planowanie, wydawanie 
poleceń, podejmowanie decyzji nie stanowiło już dla niego żadnego 
wyzwania. Przeciwnie. Można ocenić, że czynności te sprawiały mu 
przyjemność, zwłaszcza w sytuacji, kiedy wszędzie zapanował już 
całkowity pokój. Krystyna zauważyła upodobanie Karola do prac 
związanych z planowaniem i organizowaniem, i z pobłażaniem 
nazywała go swoim „małym burmistrzem". Do końca swych dni 
książę pozostał tym, który produkował liczne pismapro memo-ria, 
plany i projekty. Miał zwyczaj pracować z ołówkiem w ręku, 
gotowy do zmian i poprawek, otwarty na nowe pomysły. Jego trud-
ny do odczytania styl świadczy o niewyczerpanej energii, liczne 
przekreślenia o dużej impulsywności, a dopiski na marginesie o 
niezwykłej staranności: myśli tłoczą się w głowie księcia, przelatują 
przez nią w szybkim tempie, tak, że gęsie pióro, które trzyma
145


NIEZWYCIĘŻONY
w dłoni, ledwo może za nimi nadążyć. Dlatego też dość bystro, choć 
niezbyt celnie, Frans G. Bengtsson nazywa palatyna „pułkownikiem 
dragonów podniesionym do poziomu geniusza".
Coś jednak jest w takiej charakterystyce. Doświadczenia pocho-
dzące z lat, kiedy był młodym, narwanym dowódcą kawalerii, już na 
zawsze ukształtowały palatyna. Był typem wojownika. Ale nie tylko. 
Bo gdyby Karol Gustaw był tylko sumą swych wojskowych cnót, to 
prawdopodobnie jego wpływ na historię można by pominąć. Byłby 
wtedy jeszcze jedną głową w Panteonie wojskowej historii Europy, 
obiektem badań dla naukowców i poszukiwań dla filatelistów. Ale 
oprócz wszystkich innych cech, książę posiadał wielki zmysł 
organizacyjny. Więc może w tym kontekście należy się doszukiwać 
oznak jego wielkości?
Bo z pewnością ta właśnie cecha sprawiła, że stał się osobą nie-
bezpieczną.
W tamtych czasach właściciel wielkich posiadłości na Ólandii 
mógł czuć się osobą szczęśliwą. Patrząc na Karola Gustawa z dalszej 
perspektywy, moglibyśmy uznać go za osobę zadowoloną ze swego 
obecnego statusu. Nadal ganiał - wbrew wszelkim konwenansom - 
za spódniczkami. Dawna, choć niepotwierdzona tradycja, 
przekazywana z pokolenia na pokolenie, powiada, że książę miał 
wiele romansów z „kobietami z ludu". Wiemy z pewnością, że w 
przeciągu półtora roku doczekał się kolejnej dwójki nieślubnych 
dzieci. Jednym z nich była dziewczynka Anna Carlsdotter, a drugim 
chłopiec Samuel Carlsson55. Nie znamy nazwiska matki dziewczynki, 
natomiast wiemy, że matką chłopca była niejaka Sidonia 
Johansdotter.
W przeciwieństwie do licznych przygód miłosnych, jakie Karol 
Gustaw przeżył wspólnie z damami z wyższych klas, jego aktywność 
erotyczna w klasach niższych nie pozostawiła zbyt wielu śladów w 
postaci odszkodowań finansowych dla ofiar jego miłosnych
55 Zauważmy, że w obu przypadkach w drugim członie imienia dziecka 
występuje słowo Carl: Carlsdotter to dosłownie „córka Karola", a Carlsson 
to „syn Karola"; jest to podobna zasada, jaką stosuje się w Rosji, tzw. 
„otcziestwo" (przyp. tłum.).
146


„ UNIKAM DWORU JAK ZARAZY"
zapędów. Brak też innych wyroków sądowych. Istniały natomiast 
powszechnie przyjęte standardy postępowania, którymi posłużono się 
właśnie w przypadku Anny i Samuela. Dla matki znaleziono po prostu 
kandydata na męża, który uznał dziecko za swoje. Dopełnieniem 
umowy była też z pewnością uzgodniona suma pieniędzy. O ile 
wiemy, książę nie traktował swych kochanek źle, kiedy dowiadywał 
się, że są w ciąży, tylko postępował zgodnie z utartym zwyczajem. 
Nie pozostawiał też dzieci własnemu losowi, tylko starał się im 
pomagać na różne sposoby. (Od czasu do czasu spotykał się nawet z 
potomstwem uznanym za swoje. Tak na przykład jego czeski 
potomek, Carolus Wenzelaus - który miał wtedy dziewięć lat -
zamieszkiwał z palatynem przez pewien czas na zamku Bornholm.) 
W swym postępowaniu Karol Gustaw nie był więc ani lepszy, ani 
gorszy niż inni arystokraci zajmujący podobną pozycję społeczną.
Obraz zadowolonego z siebie księcia należy jeszcze uzupełnić 
informacjami o jego zwyczajach kulinarnych, związanych zjedzeniem i 
piciem. Miał już za sobą okres, kiedy w pełni cieszył się życiem i 
korzystał z wszelkich możliwych rozrywek cielesnych. Otyłość, 
jaka cechowała Karola Gustawa, wkroczyła właśnie w fazę 
pełnego rozwoju, ale książę nie robił nic, aby ten proces 
powstrzymać. Jadał przeciętnie dwa razy na dzień. Wydaje się, że to 
niewiele, ale pamiętajmy, że panowały wtedy zupełnie inne zwyczaje 
dotyczące spożywania posiłków. W XVII wieku wśród arystokracji 
szwedzkiej obowiązywał sposób serwowania potraw w stylu 
francuskim, d la francaise, co oznaczało, że jednocześnie 
spożywano wiele różnych potraw. Przypomina to trochę współczesny 
„stół szwedzki". Nad stołem unosił się zapach różnych smaków: to, co 
słone, mieszało się z tym, co słodkie, a to, co kwaśne, z tym, co 
gorzkie. Jeśli idzie o Karola Gustawa, to miał on do dyspozycji za 
każdym razem zestaw składający się z 24 różnych potraw. Do tego 
wypijał w towarzystwie sześciu osób, które zazwyczaj dotrzymywały 
mu towarzystwa, ogromne ilości wina i piwa: każda z nich wlewała w 
siebie przeciętnie trzy litry wina i trzy litry piwa dziennie.
Już wcześniej w życiu codziennym Karola Gustawa dało się za-
uważyć pewien określony sposób picia; środki pobudzające zastąpiły 
mu inne podniety. Sposób picia praktykowany w Borgholmie 
wskazuje również na jakąś frustrację lub początki problemów
147


NIEZWYCIĘŻONY
z alkoholem. A może raczej na obie te rzeczy. Książę był mężczy-
zną, ukochanym synem swych rodziców, nadzieją rodu, wychowa-
nym na opowieściach o antycznych bohaterach, mało odpornym na 
pokusy tego świata. I oto nagle znalazł się w pułapce: niby stał na 
szczycie, ale nie posiadał żadnej władzy. Gdzie tu powód do chwa-
ły? W jego wieku Aleksander Wielki pokonał króla Persów, zajął 
Samarkandę i przekroczył Indus. A co on pozostawi po sobie po-
tomnym? Zmeliorowane bagna? A czyż zakończona niedawno 
wojna nie pozbawiła go możliwości zdobycia większej sławy, której 
tak bardzo pożądał? Czyż pokój westfałski nie pogrążył go w 
pijaństwie, nie był przyczyną jego otyłości i źródłem licznych 
romansów?
Książę gryzł się swym losem. Wybranie Ólandii na miejsce sta-
łego pobytu było swego rodzaju protestem, przekornym i dziecin-
nym noli me tangere56. Chciał zamieszkać setki kilometrów od 
Sztokholmu z jego balami dworskimi, tańcami, karuzelami, poka-
zami ogni sztucznych i całą rzeszą zagranicznych gości bawiących na 
dworze; chciał odseparować się od miejsca, które wzbudzało w 
nim zarówno obrzydzenie, jak i pożądanie. Wyspa oddalona była 
od Sztokholmu na tyle57, że nie musiał obawiać się nieoczekiwanych 
wizyt, nie musiał też stawiać się na każde zaproszenie nadchodzące 
z dworu, aby w czasie oficjalnych ceremonii robić za królewską 
małpę. W jednym z listów napisał wzburzony: Unikam dworu jak 
zarazy. Jednocześnie sam fakt zamieszkania na wyspie dowodzi, że 
książę nie do końca wyrzekł się swoich nadziei na przyszłość. Bo 
choć wyspa położona była w dużej odległości od Sztokholmu, to 
nie była ona na tyle duża, aby nie dało się na bieżąco śledzić tego, 
co działo się w stolicy, a nawet w razie konieczności dotrzeć do niej 
w krótkim czasie. Odległość była czymś na kształt demonstracji; i 
chociaż księcia odsunięto od wszystkich spraw wagi państwowej, 
to nie przestawał on na bieżąco interesować się tym, co dzieje się w 
wielkiej polityce. Jego przyjaciele
56	Łac: „Nie ruszaj mnie"; zwrot pochodzi z Wulgaty - Ewangelia wg 
św. Jana, 20,17 (przy. tłum.).
57	Drogą lądową odległość między Sztoholmem a Ólandią wynosi kilkaset ki 
lometrów (przyp. tłum.).
148


„UNIKAM DWORU JAK ZARAZY"
-	dyplomaci i urzędnicy - na bieżąco zaopatrywali palatyna w naj 
świeższe raporty o stanie kraju.
Niektórym z tych doniesień Karol przyglądał się z dużym zain-
teresowaniem. Dotyczyło to zwłaszcza sprawozdań dotyczących 
wojny, jaka toczyła się w Rzeczpospolitej. „Zwycięstwa Polaków 
nad Kozakami powinny dać nam sporo do myślenia" - skomento-
wał książę jeden z listów trochę złowieszczo. Po lekturze pozosta-
łych doniesień palatyn doznał prawdziwego wstrząsu.
Karol Gustaw w pełni był świadom problemów ekonomicznych, 
jakie dotykały Szwecję. Doświadczył ich na własnej skórze, kiedy 
to przed kilku laty wyjechał na wojnę do Niemiec i tam zmuszony 
został do zaciągnięcia pożyczki, aby wyposażyć się w to, co było 
mu niezbędne w czasie ekspedycji. Kłopoty finansowe Szwecji nie 
znikły też jak za skinieniem różdżki z chwilą podpisania pokoju 
westfalskiego w 1648 roku. Wprost przeciwnie. Stara zasada, we-
dług której drożej kosztowało zakończenie wojny niż jej rozpoczę-
cie, znalazła potwierdzenie po raz kolejny. Koszty demobilizacji 
były ogromne. Uzgodnione 5 milionów riksdali wypłacone stronie 
szwedzkiej nie wystarczyło na pokrycie wszystkich zobowiązań
-	pożyczek, zaległych pensji, niezapłaconych rachunków, obieca 
nych nagród. Były to wszystko zobowiązania, jakie wzięło na sie 
bie państwo szwedzkie w czasie trwania wojny. W tej sytuacji je 
dynym możliwym źródłem sfinansowania długów stała się ziemia 
pozostająca w gestii państwa.
Już wcześniej próbowało ono sprzedać swe lenna, ziemię albo 
dochody pochodzące z ziemi. Po zawarciu pokoju proces ten na-
brał o wiele szybszego tempa. I nie było to tak źle pomyślane. To, 
co państwo otrzymywało od chłopów, stanowiło przychód w natu-
rze: śledzie, solone masło, dziegieć itd. A przecież państwo, żeby 
opłacić wojsko i spłacić kredytodawców, potrzebowało żywej go-
tówki: monet i talarów. Udało się ją pozyskać poprzez wyprzedaż 
ziemi; co prawda były to przychody jednorazowe, ale pieniędzy po-
trzebowano natychmiast58.
58 Ewentualne niedobory, jakie mogły pojawić się w przyszłości, zamierzano pokryć za pomocą 
podatków pośrednich i opłat celnych. Podatki pośrednie miały
149


NIEZWYCIĘŻONY
To, że szlachta przejmowała w ten sposób spore połacie pań-
stwowej ziemi, miało według opinii niektórych osób pewne zalety; 
szlachciców uważano - nie wiadomo, na jakiej podstawie - za lep-
szych albo w każdym razie bardziej aktywnych użytkowników ziemi 
niż państwo. Sądzono, że z tego powodu w dalszej perspektywie 
wyprzedaż ziemi może przyczynić się do większych zbiorów. Tak 
wtedy właśnie rozumowano. Takim sposobem coraz więcej ziemi 
przechodziło w ręce szlachty. Od początku stulecia ilość areału 
pozostającego w rękach szlachty uległa podwojeniu. W Finlandii liczba ta była 
sześciokrotnie wyższa, a dwie trzecie tej zdumiewającej 
transformacji dokonało się po podpisaniu pokoju westfalskie-go. 
W niektórych regionach kraju, np. w Szwecji środkowej, z trudem 
można było znaleźć kawałek ziemi należący do państwa.
Problem polegał na tym, że niestety tylko niewielka ilość grun-
tów przekazana została na drodze sprzedaży. Większą część stano-
wiły darowizny, często nieuzasadnione, przekazane głównie w ręce 
arystokracji. Ideą, jaka prawdopodobnie przyświecała 
decydentom, była chęć ścisłego związania magnatów z losami 
państwa. Oczekiwano, że w odpowiedzi na to wykażą się oni 
odpowiednią lojalnością i gotowością do służby na rzecz kraju. 
Dziwne było, że tak wiele podarowano tym, którzy już wiele 
posiadali, podczas gdy baza materialna państwa uległa zmniejszeniu. 
Owych 22 rodów magnackich, które otwierały listę beneficjentów, 
przejęło ziemię, której wartość odpowiadała jednej piątej rocznych 
przychodów państwa, i to w czasie, kiedy całe rzesze inwalidów wojennych 
wracały z wojny do kraju, w którym nikt się nimi nie zajął, przez co 
musieli pędzić życie w nędzy.
Gdzieś w tle tych wydarzeń majaczyła postać królowej. Krystyna nie 
interesowała się zbytnio kwestiami ekonomicznymi. Jeśli kończyły 
się pieniądze, trzeba było zdobyć nowe. Szczególne upodobanie 
znajdowała w rozdawaniu rzeczy: dla niej szczodrość była cnotą i nie miało 
większego znaczenia, w czym się ta szczodrość przejawiała. Łatwo 
dostrzec w takiej postawie ducha epoki. W latach,
tę zaletę, że nie odczuwało się ich aż tak bardzo jak podatki bezpośrednie; uważano, że ,jest nadzieja, 
iż nie przyczynią się one do wybuchu jakiegoś powstania", jak ocenił kalkulujący zawsze na chłodno 
kanclerz Axel Oxenstierna.
150


„ UNIKAM DWORU JAK ZARAZY"
które nastąpiły po trwającej kilkanaście lat wojnie w Niemczech, 
osoby sprawujące władzę wpadły w pewnego rodzaju euforię. 
Szwecja stała się potęgą i mogła teraz żyć w stylu, który miał się 
stać potwierdzeniem jej nowego statusu. Euforia związana z nową 
pozycją państwa przejawiała się w przeróżny sposób: wyglądem 
czy ubraniami zdobionymi diamentowymi rozetami, jedwabiem lub 
złotem; pojawiły się nowe karety, urządzano bankiety, pokazy ogni 
sztucznych, wszędzie chwalono się luksusami; budowano z cegły, a 
dachy obijano miedzianą blachą; budowano nowe dwory i 
wspaniałe pałace, nie oglądając się na ekonomiczną stronę danego 
przedsięwzięcia, jak gdyby akceptowano teorie głoszone przez 
millenarystów, którzy twierdzili, że koniec świata jest blisko59. Przepisywanie 
ziemi odbywało się w oszałamiającym tempie i w takim samym 
niespokojnym duchu. Czasami tempo było tak szybkie, że nie 
nadążano z odnotowywaniem poszczególnych donacji w księgach 
ziemskich, przez co niektóre obszary przekazywano w ręce 
nowych właścicieli po kilka razy.
Karol Gustaw nie należał do tych, którzy prowadzili oszczędny 
tryb życia. Mimo to na pewno pamiętał jeszcze, jak skromnie, 
chciałoby się powiedzieć skąpo, gospodarował pieniędzmi jego oj-
ciec. Jak wszyscy arystokraci, Karol Gustaw pożyczał pieniądze na 
lewo i prawo, ponieważ jego wydatki wykazywały magiczną 
tendencję do przekraczania linii wyznaczanej przez przychody. Jed-
nak w przeciwieństwie do większości innych przedstawicieli swojej 
klasy bardzo szczegółowo prowadził całą księgowość; poza tym 
dotrzymywał obietnic, wywiązywał się z zobowiązań, a nawet płacił 
rachunki. To ostatnie było rzeczą godną uwagi, ale uznano za 
pewną sensację to, iż palatyn płacił zawsze w ustalonym terminie. 
Ta skłonność do porządnego prowadzenia swych spraw finanso-
wych doprowadziła Karola Gustawa do słusznego wniosku, że tak 
szczodre rozdawnictwo ziemi było błędem60. A ponieważ nadal
59	Francuski dyplomata Chanut napisał: „Chociaż Szwecja nie jest bogatym 
krajem, skłonność ludzi do luksusu w porównaniu z innymi krajami jest tam 
większa, niż pozwalają na to dostępne środki".
60	Książę jakoś nie pamiętał o tym, że sam był jednym z beneficjentów tego 
systemu: otrzymał między innymi koncesję na zamek Gripsholm wraz z okolicą,
151


NIEZWYCIĘŻON
Y


„UNIKAM 
DWORU JAK 
ZARAZY'





¦'    !


jeszcze 
nie 
zapom
niał 
członko
m rady 
upokor
zeń, 
których 
od nich 
doświa
dczył, 
nie był 
równie
ż 
skłonny 
okazy
wać 
pobłażli
wość 
dla ich 
ostatni
ch 
przewi
nień. 
Wzbur
zony 
napisał 
w 
jednym 
z 
listów:
D
ecyz
ja o 
sprz
edaż
y 
wszy
stkic
h 
lenn 
w 
celu 
zdo
byci
a 
fund
uszy 
na 
ureg
ulo
wan
ie 
dług
ów 
pań
stwa 
zami
enił
a się 
w 
decy
zję 
o 
prze
kazy
wan
iu 
tej 
ziem
i za 
dar
mo; 
więk
szoś
ć 
ziem
i 
prze
kaz
ano 
w 
ten 
spos
ób 
hra
bio
m i 
bar
ono
m, 
niew
iele 
sprz
eda
no. 
Tak 
więc 
pier
wot
na 
decy
zja 
nie 
poci
ągn
ęła 
za 
sob
ą 
odp
owie
dnic
h 
skut
ków
, i 
nic 
już 
pra
wie 
nie 
poz
osta
ło w 
ręka
ch 
pań
stwa
. 
Wsz
ę-
dzie 
słyc
hać 
głos
y 
niez
ado
wole
nia 
z 
pow
odu 
środ
ków
, 
jaki
e 
prze
dsię
wzię
to.
Nie 
- 
napisał 
w 
innymi 
liście 
do ojca 
- 
musim
y teraz 
rozważ
yć 
wprow
adzeni
e 
kolejn
ej 
zmiany 
w 
państw
ie i w 
sposob
ie 
rządze
nia 
nim.
Brz
mi to 
jak 
dość 
radykal
ne 
podejści
e i z 
pewnoś
cią tak 
to na-
leży 
odbiera
ć. Są to 
jednak 
tylko 
osobiste 
rozważ
ania, 
którym 
Karol 
Gustaw 
poświę
cił 
trochę 
czasu. 
Ta 
powsze
chna 
lekkom
yślność, 
jakiej 
doświa
dczał 
na co 
dzień, 
nie 
skłoniła 
go też 
do 
rezy-
gnacji z 
izolowa
nia się 
od 
świata 
zewnętr
znego. 
Przeci
wnie. 
Teraz 
zamkną
ł się 
jeszcze 
bardziej 
na 
swym 
zamku 
Borghol
m. 
Chciał 
za 
wszelką 
cenę 
uniknąć 
sytuacji, 
w 
której 
wiązan
o by go 
z 
polityką
, o 
której 
twierdzi
ł, że jest 
krótko
wzrocz
na i o 
której 
wiedział
, że jest 
w kraju 
niepopu
larna. 
Nie 
dziwiło 
go to, 
że 
przekaz
ywanie 
ziemi w 
ręce 
arystok
racji 
wywoły
wało 
złość i 
wzburz
enie 
wśród 
zwy-
kłych 
ludzi. 
Niezwy
kłym i 
źle 
wróżąc
ym na 
przyszło
ść 
zjawiski
em było 
to, że 
taka 
polityka 
wywoły
wała 
również 
niezado
wolenie 
wśród 
drobnej 
szlachty
. Nie 
wzięła 
ona 
bowiem 
udziału 
w ogól-
nym 
podziale 
łupów, 
a na 
dodatek 
jej 
dochod
y 
zaczęły 
nagle 
ginąć w 
stale 
powięk
szającej 
się 
dziurze 
budżeto
wej.


Nie
śmiałoś
ć 
Karola 
Gustaw
a i 
gromy, 
jakie 
rzucał 
na 
innych, 
nosiły 
od 
samego 
początk
u 
znamio
na 
gorycz
y i 
postaw
y 
polegaj
ącej na 
pomniej
szaniu 
znacze
nia 
tego, 
czego 
książę 
skrycie 
pragnął
, ale nie 
mógł 
osiągną
ć. 
Jednak 
już 
wkrótc
e w 
zachow
aniu 
księcia 
dało się 
wyczuć 
pewne 
ślady 
wyrach
owania
. 
Wiosną 
1651 
roku 
zdarzył
o się 
coś, co 
sprawił
o, że 
palatyn 
przyjął 
bardzo 
ostrożn
ą 
postaw
ę. 
Jednoc
ześnie 
jego 
działani
a stały 
się 
bardziej 
przemy
ślane, a 
wypow
iadane 
opinie 
bardziej 
wyważ
one. 
Bo oto, 
kiedy 
już 
praktyc
znie 
pogrze
bał 
wszelki
e 
nadziej
e na 
lepszą 
przyszł
ość, 
nagle 
niespod
ziewani
e i dla 
niego 
zaświe
ciło 
słońce.
W 
kwietni
u 1651 
roku 
Karol 
Gustaw 
otrzym
ał list 
od 
Magnu
sa De 
la 
Gardie, 
w 
którym 
proszon
o go, 
aby 
przybył 
do 
Uppsali 
na 
spotkan
ie z 
królow
ą. 
Książę, 
jak 
zwykle, 
bez 
zachwy
tu 
odniósł 
się do 
tego 
zaprosz
enia. 
W tym 
przypa
dku 
jego 
tradycy
jne 
obrzydz
enie do 
życia 
dworsk
iego 
szło w 
parze z 
wyrzut
ami 
sumieni
a, jakie 
odczuw
ał po 
skandal
u, jaki 
wywoł
ał po 
pijanem
u w 
czasie 
pobytu 
na 
studiac
h w 
tym 
uniwer
sytecki
m 
mieście
. Był 
tym 
niezwy
kłe 
poruszo
ny. 
Dlateg
o też 
puścił 
mimo 
uszu 
ustne 
zaprosz
enie, 
prze-
kazane 
mu 
przez 
Jacoba, 
brata 
Magnu
sa. 
Kiedy 
jednak 
dotarł 
do 
niego 
drugi 
list, 
napisan
y tym 
razem 
przez 
samą 
Krysty
nę, 
uświa-
domił 
sobie 
nagle, 
że nie 
może 
to być 
jakaś 
zwykła 
sprawa
. 
Królo-
wa 
wyjaśni
ała w 
liście w 
tajemni
czy 
sposób, 
że 
właśnie 
podjęła 
pewną 
decyzję
, i że 
była 
ona tak 
ważna, 
że nie 
może o 
niej 
poin-
formo
wać na 
piśmie. 
Dlateg
o też 
już 
wkrótc
e zjawi 
się u 
księcia 
Magnu
s De la 
Gardie, 
aby 
osobiśc
ie 
poinfor
mować 
go o jej 
posta-
nowieni
u.
Do 
spotkan
ia 
doszło 
na 
początk
u maja. 
To, co 
Karol 
Gustaw 
wtedy 
usłyszał
, 
zaparło 
mu 
dech w 
piersiac
h. 
Gdyby 
nowina 
ta była 
prawd
ziwa, 
oznac
załaby 
całko
witą 
odmia
nę w 
jego 
życiu. 
Pełną 
i 
nieodw
racalną
.


a w lenno oddano mu wyspę Óland; ta sprzeczność może być trochę myląca, ale nie 
należy zapominać, że zastrzeżenia palatyna wobec polityki państwa w tej dzie-
dzinie nie miały charakteru prywatnego czy moralizatorskiego, tylko odnosiły się 
głównie do ekonomicznych zasad funkcjonowania państwa.


152


153


Siła napędowa wojny
J an Chryzostom Pasek miał szczęście w nieszczęściu. Tak jak 
wielu innych walczył za Rzeczpospolitą i nie otrzymał za to ani 
grosza. Państwo nie miało mu czym zapłacić. Jak zwykle. Albo 
raczej - król nie miał mu czym zapłacić61. Tak to właśnie postrze-
gano. Nie udało się też załatwić choćby skrawka ziemi należącej do 
państwa. Król mógł mu jedynie zaoferować kilka urzędów, albo - 
ściślej mówiąc - urzędów tytularnych. A chociaż z wieloma urzę-
dami wiązał się zakres obowiązków o fikcyjnym charakterze, a na 
dodatek nie wypłacano za to żadnej pensji, to mimo wszystko cie-
szyły się one dużą popularnością.
Liczna szlachta polsko-litewska żyła w przekonaniu, że szlachcic 
szlachcicowi jest równy. I tak faktycznie było - ale tylko w teorii. 
W przeciwieństwie do innych krajów europejskich, polscy 
szlachcice plasowali się na tym samym poziomie, a takie arysto-
61 „Król Kazimierz był co prawda dobrym panem" - dowodził później 
Pasek, „ale nie miał głowy do interesów, pieniądze nie chciały się go 
trzymać..." i sam król przypominał mówiąc, »żem ci jest dłużnikiem i jakbyś mi 
za uchem wołał, kiedy cię obaczę, choć mi nic nie mówisz, bo wiem, żem ci 
powinien«. A na to szczęście nic dobrego nie trafiło, w skarbie też piniedzy 
nie było, bo król Kazimierz, lubo był pan dobry, ale nigdy nie miał szczęścia 
do piniedzy, po prostu nie chciały się go trzymać (J.Ch. Pasek - op. cit., 
str.146; przyp. red.).
154


SIŁA NAPĘDOWA WOJNY
kratyczne tytuły jak hrabia czy baron były prawnie zabronione. Sta-
nowi to kolejny dowód na to, jak utrwalanie pewnej ideologii do-
prowadziło do zamknięcia się całego stanu w pięknym świecie 
marzeń. Bo w rzeczywistości szlachta Rzeczpospolitej była najbar-
dziej zróżnicowaną pod względem statusu na kontynencie europej-
skim. Dominowała tu niewielka grupa magnatów posiadających 
niebywałe bogactwa, podczas gdy znaczna część ich współbraci 
żyła w biedzie i różniła się od chłopów tylko dobrym nazwiskiem, 
ostrą szablą przy boku i dumnym spojrzeniem. Istniała też „klasa 
średnia", której przedstawiciele posiadali dwie - trzy wsie. Jednak 
na skutek spadających cen na zboże i z powodu kryzysu ekono-
micznego panowie ci spadli do poziomu dumnej, choć zbiedniałej 
większości.
Urzędy tytularne cieszyły się wśród szlachty dużym wzięciem. I 
to nie ze względu na zakres obowiązków, jaki się z nimi wiązał, 
albo dochodów, jakie przynosiły. Liczył się przede wszystkim status 
związany z tytulaturą. Zastępowała ona tytuł hrabiego czy barona, a 
ich posiadacza stawiała na pozycji, w której mógł on się uważać za 
„równiejszego" niż wszyscy inni - równi mu pozycją. Urzędy 
podlegały bowiem bardzo dokładnej hierarchii, a cechą naj-
ważniejszą każdego urzędu był jego wiek, a nie zakres obowiąz-
ków, który obejmował. Dlatego też posiadacze niektórych tytułów 
plasowali się wyżej niż ci, którzy posiadali rzeczywistą władzę, jak 
na przykład ministrowie czy urzędnicy dworscy.
W obecnej chwili sam Pasek interesował się jednak bardziej 
brzęczącą monetą niż ładnie brzmiącym tytułem. Był on typowym 
przykładem polskiego szlachcica, to znaczy dość ubogiego. Jego 
ród wywodził się z Mazowsza, biednego i gęsto zaludnionego wo-
jewództwa, gdzie na każdy kilometr kwadratowy ziemi przypadało 
po 12 szlacheckich dworów. Oczywiście nie były to żadne wielkie 
majątki ziemskie, przynoszące wymierne zyski, na których roiło się 
od chłopów. Nie, ojciec Paska gospodarował na piaszczystych 
nieużytkach i to w dodatku na takich, które tylko dzierżawił od wła-
ściciela. Dla młodych synów szlacheckich, takich jak Pasek, istniały 
tylko dwa sposoby na ucieczkę z biedy. Pierwszy polegał na 
znalezieniu sobie miejsca na dworze któregoś z możnych magnatów 
i służeniu mu w każdej sprawie. Drugi wiązał się ze służbą
155


NIEZWYCIĘŻONY
wojskową. I właśnie na to drugie rozwiązanie zdecydował się młody 
Pasek. Przypominał on typowego polskiego szlachcica również pod 
innymi względami: był dumny, odważny, towarzyski i wykształcony. 
Swoje teksty okraszał łacińskimi cytatami. Zarazem był Pasek 
zarozumiały, skryty, twardy i kłótliwy, chętny do wypitki i do bitki (raz 
za razem brał udział w pojedynkach i regularnych bójkach; zazwyczaj 
chodziło o jakieś drobiazgi). Mimo to - albo może dzięki własnym 
doświadczeniom związanym z życiem w ubóstwie - nie okazywał 
żadnego współczucia dla chłopów i ich cierpień; pewnego razu, kiedy 
przyłapał jednego ze swych shag po tym, jak ten ustrzelił zająca na 
rodowym gruncie, zmusił biedaka do zjedzenia swego łupu na 
surowo.
Aby odzyskać należne mu pieniądze, Pasek postanowił udać się 
na obradujący właśnie w Warszawie Sejm. Do stolicy wybrał się na 
piechotę, co daje dużo do myślenia na temat jego kondycji finanso-
wej62. Mimo iż działo się to na przełomie maja i czerwca, na dworze 
padał śnieg. Zapowiadało się chłodne i deszczowe lato. Na polach 
wymarzło żyto.
Dla osób, które starały się wyegzekwować od państwa swoje na-
leżności, istniało niewiele skutecznych sposobów. Pasek postąpił więc 
jak większość mu podobnych, to znaczy krążył między posłami, 
dworzanami i pisarzami, ciągnął ich za poły płaszcza i szeptał coś do 
ucha. Problem polegał na tym, że pieniędzy nadal nie było. Koniec, 
kropka. Załatwianie sobie w zamian jakiegoś dożywotniego urzędu 
byłoby jakimś pocieszeniem, ale „nie przyszło mi po-szczwać 
upatrzonego, którego prędzej occasionaliteter upatrzysz niżeli 
wtenczas, kiedy go umyślnie szukasz"63. W końcu ulitował się nad 
nim sam król. Pasek otrzymał asygnatę na 6.000 złotych, ale nie z 
polskiej kasy, tylko z litewskiej. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności 
trafił na litewskiego podskarbiego64, który wpadł w popłoch, kiedy 
przeczytał, co widnieje na dokumencie, po czym na-
62	Pasek szedł pieszo, gdyż w 1662 r. udawał się na pielgrzymkę do Często 
chowy! „Jechała matka - pisze w swym pamiętniku -jam szedł piechotą, a konie 
za mną prowadzono, na których miałem nazad powracać", (przyp. red.).
63	J.Ch. Pasek - op. cit. str 146 (przyp. tłum.).
64	Wincenty Gosiewski - podskarbi litewski i hetman polny (przyp. tłum.).
156


SIŁA NAPĘDOWA WOJNY
tychmiast zaczął rozwodzić się nad fatalnym stanem litewskiej kasy. 
Dopiero kiedy król osobiście porozmawiał z Litwinem, ten obiecał 
Paskowi, że wypłaci mu obiecaną kwotę. Aby ją zdobyć, Pasek 
musiał dosiąść „rączego konia" i wyjechać do Wilna, „bo tam ma pan 
podskarbi zastać coś gotowych pieniędzy; tedy obiecuję warn z tych 
zaraz wyliczyć"65.
Jak postanowiono, tak też zrobiono. W Wilnie doszło do jeszcze 
większego zamieszania. W mieście roiło się od ludzi, którzy zjechali 
na lokalny sejmik, a większość z nich przybyła tam z tej samej 
przyczyny co Pasek. Pisze on w swych pamiętnikach, że „każda 
sesyja, kożde kołowanie nie było bez hałasów, tumultów, porywania 
się do szabel"66. Wszystko, co dotyczyło wypłaty pieniędzy, zaliczało 
się do spraw trudnych i delikatnych. Jednak asy-gnata, jaką Pasek 
otrzymał od podskarbiego, otwarła mu - i to dosłownie - drzwi 
prowadzące do litewskiego skarbca, znajdującego się w jednym z 
pałaców. Pisarz skarbowy zamknął się z Paskiem w ciemnym 
pomieszczeniu położonym w piwnicy. Potem, przy słabym świetle 
przebijającym się przez niewielkie okienko, zaczął odliczać 
ustaloną kwotę - moneta za monetą. Część w srebrze, a 
resztę w posrebrzanych miedziakach67. Pasek wyszedł z pałacu. 
Towarzyszyli mu dwaj hajducy, którzy wrzucili worek z monetami na 
nosze. Po bijatyce na kwaterze Pasek i jego eskorta wymknęli się 
nocną porą z miasta przez okalające ją, porosłe pokrzywami 
rumowisko.
Do zdarzeń tych miało dojść dopiero za kilka lat, ale zjawisko to 
było typowe dla ówczesnych czasów. Dotyczyło ono problemu, z 
którym borykały się wszystkie kraje europejskie. Istniał na to pewien 
łaciński termin: nervus belli - „siła napędowa wojen", co oznaczało 
czynnik sprawczy poruszający każdą armię - pieniądze. W miarę, jak 
rozrastały się armie, powstawały nowe fronty, a wojny trwały coraz 
dłużej, kwestia pieniędzy stawała się coraz bardziej palącym 
problemem dla rządów. Od początku XVI aż do końca
65	J.Ch. Pasek - op. Cit. Str 146 (przyp. tłum.).
66	J.Ch. Pasek - op. Cit. Str. 146 (przyp. tłum.).
67	Tą gorszą monetą były szelągi ryskie (przyp. tłum.).
157


NIEZWYCIĘŻONY
XVII wieku liczebność armii wzrosła dziesięciokrotnie. Wszyscy 
władcy i ich ministrowie łamali sobie głowę, w jaki - nawet naj-
bardziej fantastyczny - sposób zdobyć fundusze, aby utrzymać ar-
mię w pełnej gotowości bojowej. Nie wymyślili jednak zbyt wiele. 
W połowie XVII wieku udało się jednak dojść do takiej wprawy, 
iż w zaskakująco krótkim czasie można było wystawić 
zadziwiająco liczne oddziały. Francja i Hiszpania bez większego 
wysiłku były w stanie utworzyć armie liczące po 100 tysięcy ludzi.
Sęk w tym, że nadal brakowało struktur administracyjnych, a 
przede wszystkim środków finansowych, aby tak wielką masę ludzi 
utrzymać i zaopatrzyć we wszystko, co niezbędne. Generałowie, 
którzy uczestniczyli w zakończonej niedawno wojnie 
trzydziestoletniej, uświadamiali to sobie raz za razem. A żołnierze 
wiedzieli o tym aż za dobrze (Niestety, była to wiedza, która za-
zwyczaj odchodziła wraz z tymi, których grzebano w masowych 
grobach na polach bitewnych.) W przypadku Paska chodziło za-
równo o kwestie finansowe, jak i problemy polegające na tym, aby 
na drodze administracyjnej umieć wydostać tyle, ile się dało. W 
niewielu państwach kłopoty z nervus belli były tak wielkie jak w 
Rzeczpospolitej.
Generalnie chodziło o kwestie podatkowe. Rzeczpospolita była 
tzw. państwem koronnym. Oznaczało to, iż od władcy oczekiwano 
utrzymywania się z zysków, jakie przynosiły mu królewskie dobra68. 
Wydatki związane z finansowaniem dworu, aparatu państwowego, a nawet 
armii miały być pokrywane z przychodów uzyskiwanych właśnie z 
dóbr królewskich. W wyjątkowych sytuacjach, w sytuacjach 
ekstremalnych, parlament mógł nałożyć specjalne podatki. Tak 
wyglądało to w teorii. I tak funkcjonowało to w większości państw 
europejskich w średniowieczu. Funkcjonowało jako tako, 
przynajmniej tak długo, jak długo wydatki związane z utrzymaniem 
dworu pozostawały na niskim poziomie, aparat państwo-
68 W rzeczywistości chodziło tu o prywatne dobra królewskie. Co do kró-
lewszczyzn - to oczekiwano, że zostaną one rozdane wśród osób 
wpływowych na dworze, ich rodzin, klientów itp. Taki właśnie stan rzeczy 
stał się przyczyną narodzin ruchu egzekucyjnego, żądającego od króla 
egzekucji praw, w tym odebrania niesłusznie nadanych dóbr (przyp. red.).


SIŁA NAPĘDOWA WOJNY
wy był nieliczny, a armie małe. Czasy te jednak odeszły w niepa-
mięć, a w całej Europie w miejsce państw starego typu pojawiły się 
nowe, gdzie polityka fiskalna wyglądała zupełnie inaczej. W krajach 
tych podatek stawał się regułą, a nie wyjątkiem. Sprzeciwy i 
protesty wobec tej tendencji pojawiały się wszędzie, ponieważ dla 
większości obywateli wydawało się rzeczą nieznośną, że oto teraz 
każdego roku trzeba będzie oddać jedną trzecią dochodu na rzecz 
państwa, które się ledwo znało, a jeszcze mniej szanowało.
Pojawienie się nowego typu państwa było pod wieloma wzglę-
dami krokiem naprzód w rozwoju cywilizacji, i jak to często w ta-
kiej sytuacji bywało, oznaczało zarazem koniec przywilejów dla tej 
części społeczeństwa, która te zmiany zapoczątkowała. Zmiany te 
spowodowały, że monarcha mógł stosować jeszcze większy ucisk 
swych poddanych, którzy cierpieli już od innych nieszczęść, takich 
jak nieurodzaj, wielcy posiadacze ziemscy i wahania koniunktury. 
Przyczyniły się też do narodzin nowego typu wojny, która siała 
zniszczenie i śmierć w skali nie notowanej przedtem w historii 
kontynentu.
Szwecja należała do tych krajów, które na drodze do budowy 
państwa opartego na nowym systemie podatkowym poszły najdalej 
i zrobiły to najszybciej. System ten był niezwykłą mieszanką 
odważnej improwizacji i zdrowych podstaw. Jego fundament two-
rzyła roczna renta. Płacili ją ci wszyscy, którzy albo posiadali wła-
sną ziemię, albo dzierżawili ziemię państwową (wyjątek stanowiła 
szlachta, zwolniona od obowiązku płacenia podatków - przynaj-
mniej w teorii). Do podatku gruntowego dokładano w miarę upły-
wu czasu nowe obciążenia, które najpierw wprowadzano na próbę, 
obiecując, że będą obowiązywać tylko przez pewien okres, a które 
po pewnym czasie w sposób płynny stawały się nagle podatkiem 
stałym69. Odnosiło się to do tzw. podatków nadzwyczajnych jak
69 Warto przy tym pamiętać, że większą część należności podatkowych 
regulowano w formie świadczeń w naturze takimi produktami jak: masło, ser, 
miód, tarcica, dziegieć, żelazo, bydło, kury, kurczaki, ryby - suszone albo 
solone, mięso, słonina, zboże, chmiel, wołowina, siano, drewno. Nic więc 
dziwnego, że państwo próbowało wprowadzić nowy system, gdzie 
świadczenia w naturze miały być zastąpione żywą gotówką. [Por. K. Buczek, 
Książęca ludność służebna w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław-Kraków 
1958] (przyp. red.).





158


159


NIEZWYCIĘŻONY
pogłówne, podwody czy podatki gromadzone na potrzeby budow-
nictwa wojskowego. Chodziło też o wszystkie opłaty na rzecz pań-
stwa, które pojawiać się zaczęły stopniowo jako jednorazowe datki 
składane przez ludność, a które na skutek pokrętnych przepisów 
podatkowych stawały się z czasem opłatami o charakterze stałym, 
jak na przykład akcyza od sprzedaży czy opłaty celne, które syste-
matycznie nakładano na wszystkie towary sprowadzane z zagranicy 
do miast™. Do tego wszystkiego dodać należy kilka innych po-
datków płaconych na rzecz państwa, które - w przeciwieństwie do 
wymienionych wcześniej - nigdy nie musiały uzyskać akceptacji 
szlachty, duchowieństwa, mieszczan i chłopów. Niektóre pochodziły 
z zagranicy i mogły przysporzyć kasie państwowej bardzo wysokich 
dochodów - jak na przykład z opłat celnych, wpływające do 
budżetu z posiadłości położonych po drugiej stronie Bałtyku; inne 
były nie mniej znaczące - wśród nich cła morskie stosowane w 
odniesieniu do żeglugi bałtyckiej; jeszcze inne miały charakter 
śladowy -jak na przykład opłaty administracyjne, które każdy pod-
dany miał obowiązek zapłacić, kiedy załatwiał jakąś urzędową
sprawę71.
Państwo szwedzkie cierpiało mimo wszystko na stały niedobór 
w budżecie, lecz jednocześnie opierało swe finanse na trwałej ba-
zie. Inaczej wyglądało to w Rzeczpospolitej.
W Rzeczpospolitej z uporem trzymano się zasad, jakie obowią-
zywały w państwie dawnego typu. W teorii król powinien uzyski-
wać przychody z jednej piątej ziemi znajdującej się w posiadaniu
70	Ten ostatni rodzaj podatku doprowadził z czasem do licznych wybuchów 
niezadowolenia wśród ludności miejskiej.
71	Podatek nadzwyczajny (Extra ordinarie rantan) dotyczył również nierucho 
mości; opłacała go nawet szlachta, chociaż tylko w połowie; pogłówne (mantal- 
spengarna) nie dotyczyło nieruchomości, tylko było podatkiem osobistym; pod 
wody (skjutsfardspenningarna) i podatek od wynagrodzenia płaconego za dniówki 
(dagsverkspenningarna) pojawiły się najpierw jako opłaty jednorazowe, świad 
czone przez poddanych w określonych sytuacjach, jak na przykład transport 
urzędników królewskich; z czasem stały się trwałym składnikiem systemu podat 
kowego; saluaccisen była rodzajem opłat pobieranych od pewnej części sprzedaży 
i produkcji w miastach; dodać do tego należy podatek nakładany na górnictwo.
160


SIŁA NAPĘDOWA WOJNY
państwa. W praktyce udawało mu się zebrać tylko niewielki procent 
tej kwoty. Spowodowane to było tym, iż z biegiem lat władza 
królewska oddawała kolejne dobra ziemskie na rzecz szlachty. Czę-
ściowo płacono nią osobom, które pełniły służbę na rzecz państwa, a 
ponieważ urzędy pełniło się dożywotnio, trudno było nad oddaną 
ziemią sprawować jakąkolwiek kontrolę72. Ziemię przyznawano też za zasługi, 
dla zachęty albo przekupienia kogoś, jeśli władca chciał zapewnić 
sobie przychylność, wsparcie lub sympatię jakiejś potężnej koterii. 
W ten sposób w tym zacofanym już systemie politycznym ziemią 
posługiwano się jako łapówką. Przynosiło to zazwyczaj dobre 
efekty, chociaż drogo kosztowało. Na domiar złego nie 
aktualizowano podatku kwarcianego, który pobierano od ziemi 
królewskiej, w związku z czym naliczano go od kwot ustalonych 
jeszcze w latach sześćdziesiątych XVI wieku. Kiedy więc inflacja 
zbiegła się ze zwiększonym popytem na zboże, podatek kwarciany 
zaczął tracić na wartości, podczas gdy szlachta dzierżawiąca ziemię 
królewską zagarniała lwią część dochodu73.
Pojawiły się też inne trudności, które w pewnym sensie były 
przyczyną wcześniejszych, o których już pisałem. Problem ten uwidocznił się w 
trakcie zamieszania spowodowanego żądaniem Paska wypłacenia mu 
zaległych pieniędzy. Chodzi o słabą liczebnie administrację polsko-
litewską, jeśli w ogóle można mówić o jakimkolwiek jej aparacie. 
Podczas gdy w innych krajach europejskich zaczął się proces 
budowania coraz silniejszej administracji państwowej, w 
Rzeczpospolitej opowiadano się nadal za przestarzałym modelem. W 
Szwecji władza centralna stopniowo rozciągała swą sieć nad krajem i 
jego mieszkańcami; w Rzeczpospolitej
72	Bardzo często zdarzało się, że ziemia przechodziła na własność jakiegoś 
rodu. Wprawdzie urzędnicy państwowi mieli obowiązek uregulowania kwestii 
własności w przypadku śmierci tego, który na niej gospodarował, aby w razie 
konieczności na powrót wróciła do króla, ale przeprowadzane kontrole kończyły 
się często brakiem konkretnej decyzji.
73	Proces ten narastał. Wyliczono, że w 1765 r. dochody z podatku kwarcia 
nego odpowiadały tylko 2—3% rzeczywistej wartości zysku uzyskiwanego z dzier 
żawionej ziemi państwowej. Dwa najbogatsze rody, Radziwiłłowie i Potoccy, 
posiadały wspólny dochód, który odpowiadał wszystkim rocznym wpływom do 
państwowego budżetu.
161


NIEZWYCIĘŻONY
zjawisko to było słabo widoczne. Król polski nadal uzależniony był od 
tego, od czego uzależnieni byli jego poprzednicy na tronie w okresie 
średniowiecza: od lokalnych sejmików i możnowładców. Tak więc 
wprowadzenie w życie konkretnych postanowień leżało w gestii 
szlachty i zależało od jej dobrej woli. Natomiast istniejący aparat 
państwowy składał się z ludzi, którzy otrzymywali konkretne 
funkcje bardziej ze względu na swą wierność królowi niż w 
uznaniu swoich kompetencji. Traktowali oni te urzędy jakby były one 
ich prywatną własnością, a sprawowali je według własnego 
uznania.74
Pieniędzy pochodzących z domen królewskich nie wystarczało 
więc na wydatki. Dlatego też królowie zdani byli na podatki nad-
zwyczajne75. W praktyce oznaczało to, że uzależnieni byli od dobrej 
woli sejmików i lokalnych magnatów. Bo to właśnie głównie sejmiki 
kontrolowane były przez magnaterię - tolerancyjną i 
arogancką, nie wykazującą żadnego zainteresowania 
wojnami i sprawami społeczeństwa, wykształconą i patrzącą z góry 
na inne klasy, reagującą alergicznie na jakiekolwiek próby 
podporządkowania jej sobie przez państwo. Z trudem docierało do 
świadomości magnatów, że wspólne dobro może przekładać się na 
interes prywatny.
74	Na domiar złego, urzędy państwowe, w których zasiadali poszczególni 
urzędnicy, rzadko były ze sobą w jakiś sposób powiązane. Bardzo często ich kom 
petencje zazębiały się wzajemnie, rodząc lokalne konflikty. Tak, na przykład, 
sprawy finansów państwowych znajdowały się w gestii kilku różnych urzędów. 
Istniał podskarbi polski i litewski, ale także podskarbi dworski, jak również 
dwóch dodatkowych: jeden w Rawie, który miał pokrywać wydatki związane 
z obroną terytoriów leżących na południowym zachodzie, a drugi w Prusach 
Zachodnich, który mógł przekazywać królowi pieniądze po uzyskaniu na to zgo 
dy lokalnych sejmików. Sytuację jeszcze bardziej komplikował fakt, iż niektó 
rzy dowódcy otrzymywali wynagrodzenie bezpośrednio od swych własnych 
sejmików.
75	Głównym takim podatkiem był podatek łanowy, uzależniony od powierzch 
ni gruntu, jak również podymne - podatek płacony od gospodarstwa. Do tego 
dochodziły jeszcze inne podatki, takie jak pogłówne - podatek płacony przez 
Żydów, ewekta - cło od towarów eksportowanych oraz inwekta - cło od towa 
rów importowanych. Innym przychodem dla Korony był pruski kanon - kwota 
płacona w Prusach Książęcych jako swego rodzaju danina.


SIŁA NAPĘDOWA WOJNY
I tak oto ukształtował się niezwykły, choć całkowicie logiczny 
wzór. Król zwracał się ze swymi żądaniami do Sejmu, prosił i błagał, 
groził i schlebiał. Sejm, z całą swą podejrzliwością, gadatliwością i 
skłonnością do kłótni, ograniczał te żądania. Król niechętnie godził się 
na to. Do lokalnych sejmików spływały uchwały Sejmu. Tam 
dochodziło do kolejnych kłótni, powoływania się na przywileje 
szlacheckie, po czym ponownie spisywano to, czego domagał się 
monarcha. Dopiero wtedy przystępowano do realizacji uchwalonych 
postanowień. Jednak na skutek niechęci, powolności w działaniu i 
niezdarności posłów lub też wszystkich tych czynników razem, 
rzadko udawało się zebrać kwoty, które wcześniej uchwalono. 
Urażony i bezsilny król mógł wtedy tylko stwierdzić, że jego 
pierwotne oczekiwania zredukowane zostały o połowę. Dla 
przykładu: w 1649 roku Jan Kazimierz domagał się wystawienia 
wojska liczącego 30 tysięcy żołnierzy, aby przeciwstawić się zbun-
towanym Kozakom. Sejm zgodził się tylko na 19 tysięcy, a pieniędzy 
starczyło na dziesięć.
Jan Kazimierz nie był w żaden sposób bezsilny, ale jego chęć do 
działania blokowali magnaci, którzy rzadko się na coś zgadzali, za to 
swój sprzeciw potrafili wyrazić na wiele różnych sposobów. Jednak 
rzadko albo nigdy nie potrafili zaproponować własnej wizji 
politycznej, konkurencyjnej dla wizji królewskiej. Byli na to zbyt 
zapatrzeni w dawną, złotą przeszłość i zbyt zajęci kłótniami między 
sobą.
W efekcie tego powstało państwo z królem, który nie był w stanie 
panować, administracją, która nie mogła zarządzać, i arystokracją, 
która nie chciała podejmować decyzji. Stan ten nosił cechy dramatu i 
farsy, ale zdążał ku tragicznemu zakończeniu, ponieważ nawarstwiło 
się już zbyt wiele problemów. Jak teraz, kiedy obok Kozaków u 
granic Rzeczpospolitej pojawił się nowy nieprzyjaciel: Moskale.





162


163


III
Ostatnie lata pokoju
 


Czas melancholii
również uczucia mają swą historię. Ale i historia ma swe uczucia 
i nastroje, które bardziej niż cokolwiek inne odzwierciedlają to, co 
w obecnej chwili zajmuje ludzkość. A ponieważ owe uczucia i 
nastroje obecne są przez cały czas, stają się tym samym ważnym 
elementem składowym każdej epoki. I tak jak czerwień krwi potrafi 
przebić się przez kilka warstw materiału, tak samo uczucia i nastroje 
istnieją zawsze tam, gdzie tłumaczy się naturę świata, podejmuje 
decyzje i toczy boje. Czasami nastroje zmieniają się tak, jak zmienia 
się świat i historia, czasami istnieją równolegle obok siebie, 
zaprzeczając sobie, wzmacniając się albo zaciemniając. Tak jak to 
działo się w połowie XVII wieku.
W tamtym okresie pojawiło się po raz pierwszy krzyczące wiel-
kim głosem uczucie Przemijania. Czas i koniunktury polityczne 
pokryły kurzem zapomnienia uczucie przemijania, które opanowało 
kiedyś kontynent europejski w związku z epidemią zarazy morowej. 
A kiedy Europą zaczęły wstrząsać kolejne kryzysy i zaczęła ona 
chylić się ku upadkowi, pojawiło się ponownie - jeszcze silniejsze i 
bardziej dzikie niż kiedyś. Przypominało dawną fobię, kiedy 
ludzkość żyła w świadomości oblężenia, w cieniu złych mocy, i to bez 
względu na to, czy kryzys nazywał się Mróz, Bunty, Zaraza, Wojny, Czary czy 
Drożyzna. Tym razem jednak zagrożenie nadeszło
167


NIEZWYCIĘŻONY
nie z zewnątrz, ale od środka. Dlatego też w całej Europie zapano-
wała napięta atmosfera sceptycyzmu i wątpliwości, kwestionowano 
wszystko dookoła, głosząc, iż nic się nie ostanie, i że nawet dzieło 
stworzenia chyliło się ku upadkowi. Tak opisywał to Georg 
Stiernhielm w jednym ze swych słynnych wierszy:
Pomyśl - nic w świecie nie trwa na stałe, wszystko przemija,
Tak jak ogień, strumień, szkło, trawa i kwiat.
Płonie i toczy się, błyszczy, zielenieje i kwitnie wieczorem,
Lecz gaśnie, cichnie, pęka i schnie o poranku.
Dlatego też w poezji okresu Baroku przyszłość staje się niebez-
pieczeństwem, przeszłość marzeniem, a teraźniejszość cierpieniem.
Jest to jednak tylko część prawdy. Stan tak ponurego nastroju miał 
również swą przeciwwagę, którą wyjaśnić można albo zrozumieć 
jedynie na bazie ideologii i obyczajowości siedemnastowiecznej 
Europy. Mam na myśli radość życia, zmysłowość i rzucający się w 
oczy brak powagi. Widać to na przykład w poezji genialnego, 
melancholijnego poety Samuela Columbusa1, który tak oto wychwala 
ludzkie zmysły i rozkosze życia:
Nikt mi nie przeszkodzi w tym,
że mogę kochać z rozkoszą.
Smakować potrawy i napoje pyszne.
Gotowanie, przyrządzanie,
smażenie i hulanki
'Samuel Columbus (1642-1679), poeta szwedzki z kręgu Georga Stiernhielma. 
Syn profesora uniwersytetu w Uppsali, uprawiającego twórczość w j. łacińskim. Po 
ukończeniu studiów Samuel pracował jako preceptor synów szlacheckich. W latach 
1674-1679 odbył podróż po Europie Zachodniej, w czasie której przyswoił sobie 
poetykę francuskiego klasycyzmu. Jako autor zbioru anegdot o współczesnych 
sobie słynnych postaciach [,Maal - Roo eller Roo - MddF'] powstałym w 1679 r., 
uważany jest za twórcę portretu literackiego w Szwecji. Jest też autorem poematu 
biblijnego „Den bibliske varlden" z 1674 r. Większą część swego dorobku 
literackiego zamieścił w zbiorze pt. „Odae Sveticae" z 1674 r. Zawarł w nim swoje 
poglądy na typową dla Baroku świadomość niepewności świata, poczucie 
przemijania i nieodwracalność śmierci (przyp. tłum.).


CZAS MELANCHOLII
nigdy mnie nie odstraszały;
A mój brzuch bez trudnu znosi
kosztowanie dobrego wina
Nikt niech nie śmie mi zaprzeczyć,
że żarliwie kochać mogę.
Miłosna zabawa, miłosne żarty -
tego chce natura cała.
Być może brzmi to paradoksalnie, że tak dwa różniące się kierunki 
umysłowe rozwijały się w tym samym okresie, ale -jak już 
wspomniałem - było to stulecie o wiele bardziej nacechowane kon-
trastami niż konsekwencją. W pewnym sensie takie zachłyśnięcie się 
życiem stało się metodą na przetrwanie w ponurym, skomplikowanym 
świecie, choć od czasu do czasu zabrzmi gdzieś jakaś fałszywa nuta, 
która zdradza, że obserwujemy oto taniec nad otwartym grobem. Ale 
zmysłowość nie staje się przez to mniejsza. Przeciwnie, zagrożenie, 
cierpienia i niepewność jutra przyczyniły się do wzmocnienia czystej 
zmysłowości. Bo przecież nigdy brzozowa szczapa nie dostarcza 
takiej radości, jak tylko wtedy, gdy chłód jest najdotkliwszy, a syty 
człowiek nigdy nie dozna takiego samego zadowolenia w czasie 
spożywania posiłku jak głodny biedak. Cóż, życie bez pragnień to tylko 
namiastka życia...
Pojawiło się jednak jeszcze jedno uczucie, bez którego obraz 
tamtego stulecia byłby niekompletny. Bo oprócz tego, iż siedemnasty 
wiek był epoką przemijania i radości, to był on również czasem 
melancholii.
Melancholia pojmowana była wtedy w dawny sposób, którego 
korzenie sięgały aż do czasów antyku. Jego podstawę stanowiła 
szeroko rozpowszechniona wtedy nauka o temperamentach, która 
mówiła, że w ciele ludzkim krążyły cztery płyny: krew w sercu, śluz w 
mózgu, żółć w wątrobie i czarna żółć w śledzionie. Wszystkie one 
decydowały razem o równowadze cielesnej i mentalnej człowieka. 
Płyny te odpowiedzialne były za różne właściwości ciała: krew 
sterowała pożądaniem, śluz powodował gnuśność, żółć





168


169


NIEZWYCIĘŻONY
wątroby odpowiadała za wolę, a śledziony za nastrój. Równowaga, 
jaka utrzymywała się między poszczególnymi płynami, zmieniała się w 
miarę, jak nadchodziły kolejne pory roku. Na przykład wiosna była 
czasem krwi, a zima czasem śluzu; krew dominowała rankiem, a śluz 
nocą. Stan doskonałego samopoczucia uzależniony był od idealnej 
równowagi panującej między poszczególnymi płynami, a jej brak 
prowadził do niebezpiecznych zaburzeń2. Uważano, że zły nastrój, 
zwany melancholią, powodowany jest przez nadmiar płynu 
znajdującego się w śledzionie, a tym samym związany był z jednym z 
żywiołów - Ziemią. Jego atrybutami były: jesień oraz ponura, pokryta 
lodem planeta Saturn.
Jak wszystkie inne łatwo zrozumiałe i oparte na słabym funda-
mencie idee, wyobrażenie melancholii trwało przez stulecia, ulegało 
przemianom, uproszczeniom, rekonstrukcjom. W okresie 
Renesansu pojęciu temu przydano zupełnie inne znaczenie, umiej-
scowienie w hierarchii i zasięg. Tacy myśliciele jak Włoch Marcilio 
Ficino czy Francuz Andre Du Laurens połączyli platońskie pojęcie 
melancholii rozumianej jako coś na kształt podniosłego szaleństwa z 
arystotelesowską teorią, według której melancholia mogła obdarzyć 
przeżywającą kłopoty osobę nienaturalnymi zdolnościami, na przykład 
bujną wyobraźnią czy skłonnością do wewnętrznych objawień3. 
Teologowie i duchowieństwo przychylnie ustosunkowywali się 
zarówno do samego pojęcia, jak i do osób, które je propagowały, 
ponieważ melancholię traktowano jako jak najbardziej właściwą 
reakcję w obliczu upadającego świata. Inni, jak Szwajcarzy 
Paracelsus czy Platter, albo Anglicy Timothy Bright i Robert Burton, 
dyskutowali z wielką powagą o jej objawach i z jeszcze większą 
naiwnością o sposobach leczenia. Obraz, jaki wyłaniał się z tego 
osobliwego stanu cierpienia, opisywali następnie pisarze


CZAS MELANCHOLII
i poeci, na przykład William Szekspir i Torquato Tasso. Ten drugi sam 
uległ uczuciu przygnębienia i trudnego do określona smutku, które 
opisał potem w swej słynnej epopei pt. „Goffred abo Jeruzalem 
wyzwolona"4. W swej twórczości wielokrotnie inspirował się 
cieszącym się złą reputacją domem dla wariatów „Santa Anna" w 
Ferrarze.
Dotyczy to również uczuć niepokoju, smutku i przygnębienia, które 
są tym bardziej niezwykłe, że inne, jak na przykład żałość, można 
wytłumaczyć za pomocą jakiejś określonej przyczyny. 
Timothy Bright napisał wielkie dzieło na ten temat pt. „A Treatise on 
Melancholie", bardzo poczytny utwór, który podobno zrobił wielkie 
wrażenie na samym Szekspirze, który to właśnie na początku XVII 
wieku wykreował niektórych ze swych pogrążonych w melancholii 
bohaterów - zwłaszcza Hamleta. W swej książce Bright odnotował 
to, co jest ulotne i sprzeczne w takim stanie umysłu: Na swojej 
drodze poznajemy pewne osoby, które używają słodyczy życia, 
jakiej dostarczyć może tylko bogactwo, i doznają całego dobra, 
jakie daje im przyjaźń. Doznają też tego wszystkiego, co daje im 
poczucie bezpieczeństwa: a jednak przytłoczeni są takąpo-
sępnością, i wstrząsani takim strachem, że nie działają na nich 
słowa pocieszenia, chociaż nie występuje akurat żaden powód, 
aby się bać albo być nieszczęśliwym.
Melancholik, ze spuszczoną głową, zamyśloną miną i nieobecnym 
spojrzeniem, może zamykać się w sobie, żaląc się na wapory5 - tego 
ciekawego słowa używano na oznaczanie takich przypadłości jak 
wzdęcia, czkawka, zgaga, i wszystkie inne dolegliwości żołądkowe, 
które dotykały najczęściej przedstawicieli „klas obżerających się"6; 
stopniowo zaczęto kojarzyć je ze stanami przygnębienia





2	Dlatego też stosowano wtedy powszechnie tak znane zabiegi jak 
puszcza 
nie krwi, lewatywy, ordynowanie środków wymiotnych itp.; chodziło po 
prostu 
o przywrócenie zachwianej równowagi płynów.
3	Du Laurens twierdził między innymi, że melancholia wyraża się w 
pewne 
go rodzaju boskiej ekstazie, zwanej powszechnie Enthousiasma, która 
dostarcza 
człowiekowi bodźców, dzięki którym mogą zachowywać się jakby byli 
filozofa 
mi, poetami czy prorokami.


4 Widać to na przykład w opisie pełnych melancholii reakcji 
krzyżowców na widok Jerozolimy albo w obrazie kochanków - Rinalda i 
Armidy - w XVI pieśni, która opisuje ich niemy, wewnętrzny smutek. [Polskie 
wydanie: Goffred abo Jeruzalem wyzwolona, w przekładzie Piotra 
Kochanowskiego, Kraków 1618] (przyp. red.).
5	Łac. vapor - para wodna, wyziew; [(fr. vapeurs)] dawna choroba dam 
z towarzystwa, spazmy, fumy itp. (przy. tłum.).
6	Por. T. Veblen, Teoria klasy próżniaczej, Warszawa 1998 (przyp. red.).





170


171


NIEZWYCIĘŻONY
- albo jako przyczynę, albo jako skutek7. Ale to jeszcze nie 
wszystko. Ciche cierpienia melancholika mogły bowiem osiągnąć 
poziom twórczego upojenia albo doprowadzić go do straszliwego stanu sza-
leństwa wywołanego oddziaływaniem Saturna.
Wielu lekarzy uważało nawet, że gdyby kondycja melancholika 
pogorszyła się znacznie, mógł on w niektórych przypadkach prze-
mienić się w stwora, którego uczeni nazywali likantropem8, a po-
spólstwo wilkołakiem9. Bardzo znanym przypadkiem pochodzącym 
z tamtego okresu, był pewien wysoko postawiony szlachcic, Jacob 
Jacobsson Snakenborg, pełniący m.in. funkcję prezesa sądu 
apelacyjnego (Svea hovrdtf), o którym powiadano, że przeistaczał 
się w wilkołaka w ciągu trzech lat, żywiąc się w tym czasie mięsem i 
poruszając się jak wilk: Kiedy pewnego razu siadł na tylnych 
łapach i przez chwile trzymał głowę w wyprostowanej pozycji i 
w bezruchu, przypomniał sobie, albo może zaczęło mu się wyda-
wać, że jest człowiekiem, chociaż ze względu na swą wilczą 
naturę nie umiał poruszać się, jak to czynią ludzie. Gdy już 
minęły trzy lata, odzyskał swą dawną, ludzką postać, chociaż 
przy jednej dłoni pozostał mu pazur, a w tylnej części ciała 
ogon.
Zjawisko to stało się w XVII wieku przedmiotem powszechnej 
debaty. Czy człowiek rzeczywiście może zamieniać się w wilka albo 
w inne, dzikie zwierzęta. W Hiszpanii zdarzył się podobno 
wypadek, kiedy to pewien człowiek przybrał postać niedźwiedzia. 
Nadeszły czasy, kiedy coraz więcej osób z tytułem doktora, coraz 
więcej naukowców przestało zadowalać się wiedzą bazującą na sta-
rożytnych cytatach. Przeciwnie - zaczęli dyskutować o konkretnych 
przypadkach. W interesującej nas kwestii eksperci po długich, 
naukowych rozważaniach zaczęli w końcu skłaniać się ku poglą-
dowi, że nie doszło do żadnej faktycznej przemiany cielesnej i że 
odmienny pogląd mogli tylko głosić szaleńcy, którzy nocną porą
7	W jednym z podręczników medycyny z tamtego okresu, którego 
autorem 
był Benedictus Olai, pt. „Een nyttigh lakere book", zalecano wszystkim tym, 
któ 
rzy chcieli pozbyć się melancholii, między innymi ścisłą dietę.
8	Z greckiego lykos - wilk, i anthropos - człowiek;
9	Wilkołactwo, likantropia, rozpowszechniona w starożytności i 
średniowie 
czu wiara, że ludzie mogą przemieniać się w wilki (przyp. red.).
172


CZAS MELANCHOLII
wkradali się do pełnej zwłok kostnicy albo wyli do księżyca (w 
ciągu dnia swoim wyglądem - blada twarz i zapadłe oczy - 
przypominali zwykłych melancholików, ale według niektórych osób 
wilkołaków łatwo dało się odróżnić od zwykłych ludzi, ponieważ 
likantropi w przeciwieństwie do ludzi nigdy nie płakali, co 
oczywiście uważano za rzecz dziwną w czasach, które wszystkim 
innym wyciskały z oczu strumienie łez). Do zdarzeń związanych z 
likantropia dochodziło zazwyczaj w lutym, a występowały one 
najczęściej w Czechach, na Węgrzech i w szwedzkich Inflantach.
O ile wilkołactwo przez cały czas pozostawało jednak zjawi-
skiem lokalnym, kuriozum leżącym na pograniczu nauki i wierzeń 
ludowych, o tyle melancholia rozszerzyła się w XVII wieku na teren 
całej Europy. Stała się czymś modnym, czymś, do czego odnoszono 
się i co praktykowano z pewnym mimowolnym zachwytem. To, że 
idea, z której narodziło się zjawisko melancholii, osiągnęła tak 
wielką popularność, wynikało jednak nie tyle z niej samej albo ze 
sposobu, w jaki torowała sobie drogę do umysłów ludzkich; raczej 
spowodowane to było faktem, iż pojawiła się ona we właściwym 
momencie dziejowym. Tak to zawsze w historii bywało. Z 
pewnością była to myśl pasująca do epoki, w której ludzkość po-
grążyła się w kryzysie. Podobnie było w przypadku idei przemijania. 
Takie wyjaśnienie jednak nie wystarcza. Można sobie raczej 
wyobrazić, że melancholia pojawiła się w miejscu, gdzie doszło do 
spotkania dwóch stylów egzystencji: czerpania z życia całej przy-
jemności, którą oferuje, oraz idei Przemijania. Doszło do wymie-
szania poszczególnych składników obu tych postaw: ekstazy z 
ciemnością i uciechy życia z bólem, w rezultacie czego powstała 
melancholia. Jest też oczywiste, że odgrywała ona niemałą rolę w 
zdobywającym sobie coraz więcej miejsca indywidualizmie, co 
łatwo dało się odczuć w ówczesnej Europie.
Z perspektywy dawnych czasów na człowieka spoglądano z 
punktu widzenia kolektywizmu. To właśnie życie w dużej zbio-
rowości kształtowało go i kierowało jego zachowaniem. Człowiek 
przychodził na świat w jakiejś rodzinie, pracował w swojej grupie 
zawodowej, umierał, będąc członkiem jakiejś klasy społecznej. 
Dlatego też kolektyw zawsze był ważniejszy niż pojedyncza osoba, 
co oznaczało, że życie poza grupą było niemożliwe, a wykluczenie
173


NIEZWYCIĘŻONY


CZAS 
MELANCHOLII





kogoś z niej oznaczało najgorszą z możliwych kar. Jednak w poło-
wie XVII wieku solidna dotąd idea kolektywizmu zaczęła trzeszczeć 
w posadach. Jak na razie, pęknięcia były nieznaczne, a skutki 
niewiele większe, ale widać było, że coś się jednak dzieje. Dostrze-
gamy to zjawisko, na przykład, w pewnym typie poezji religijnej, w 
której jednostka nie była już tak jak dawniej naroślą na zdrowym 
ciele wspólnoty, tylko istniała sama w sobie w obliczu boskiego majestatu; jak 
również w prawodawstwie, gdzie własność prywatną zaczęto 
traktować jako naturalne prawo przyrodzone jednostce. 
Melancholię można uznać za jeden ze składników owego prądu. W 
przeciwieństwie do wcześniejszych prób zrozumienia depresji, 
wyjaśnienia dotyczące melancholii ograniczały się do pojedynczego 
człowieka. Poza tym, chodziło tu o uczucie istniejące wewnątrz 
człowieka, które w zupełnie nowy sposób skłaniało do spojrzenia 
na siebie z perspektywy niereligijnej. Można więc stwierdzić, że 
zjawisko melancholii pomogło Europie odkryć ową zwodniczą 
przyjemność, zawierającą się w mówieniu, myśleniu i byciu sobą.
U podstaw szerzącej się w XVII wieku idei melancholii, a 
zwłaszcza tego, iż stała się ona czymś modnym, leżał jeszcze jeden 
czynnik. Już w rozważaniach Platona dotyczących idei (fenomenu) 
znajdujemy stwierdzenie, iż melancholia nie tylko może wpędzić 
człowieka w szaleństwo, ale i zawierać w sobie ziarno wielkości, a 
nawet geniuszu. Takie podejście do zagadnienia spowodowało, iż 
zjawisku melancholii zaczęto przydawać aurę piękna i wywyższenia. 
Twierdzono, że na przypadłość tę cierpi cała rzesza słynnych 
postaci. Najbardziej znanym melancholikiem był oczywiście Rudolf 
II, cesarz niemiecki, stojący na czele państwa w pierwszych latach 
XVII wieku. Ze względu na jego mroczne pokusy, zwano go 
saturnicznym cesarzem. Drugą taką postacią był chimeryczny 
Gustaw Adolf, którego podwójna natura strącała czasami w otchłań 
przygnębienia i mroku; kiedy w 1632 roku w tak nieoczekiwany 
sposób stracił życie, uważano, że stało się tak na skutek jego 
melancholicznego usposobienia.
Trzecią taką osobą była królowa Krystyna. Już w 1635 roku 
uznano ją za melancholiczkę. Pewien lekarz niemiecki, wezwany w 
jej sprawie, znalazł na to radę. Zalecił, aby Krystynie opowiadano 
„krótkie, niezwykłe, pouczające i wesołe historie" oraz pokazy-
174


wano obrazki „ze zwierzętami, roślinami, kwiatami, rybami i po-
dobnymi rzeczami". Obowiązek ten wzięła na siebie szambelano-wa 
dworu. Z biegiem lat melancholia królowej zaczęła zmieniać się ze 
względu na intensywność i sposób, w jaki się objawiała. Krystyna z 
natury była osobą niespokojną i mroczną, a w 1651 roku pojawiły 
się objawy wskazujące, iż zaczęła przeżywać jeszcze głębszy 
kryzys. Coraz częściej wymykała się z pałacu na nocne przejażdżki 
konne, zaczęła też cierpieć na niewytłumaczalne przypadki omdleń. 
Ataki takie trwały nawet do godziny, a kiedy Krystyna przychodziła 
do siebie, potrzebowała jeszcze trochę czasu, aby odzyskać mowę.
Nie wiadomo tak naprawdę, co kryło się za tym wszystkim. I 
nigdy już nie poznamy prawdziwych przyczyn. Kryzys mógł być 
spowodowany cierpieniami natury duchowej, ale w przypadku 
Krystyny jej melancholię należy chyba postrzegać jako symptom 
niezwykle silnych napięć wewnętrznych i zewnętrznych, które mę-
czyły młodą królową. Odnosi się to głównie do niezwykle twardych 
wymagań narzuconych samotnej niewieście przez męski i 
zdecydowanie wrogi kobietom świat władzy, w którym znalazła się 
ze względu na swe pochodzenie i zrządzenie losu. Innym powodem 
była ciekawość intelektualna i nowe prądy religijne, które 
geograficznie ciągnęły ją na południe, a z punktu widzenia religii ku 
katolicyzmowi10.
Jakiekolwiek jednak były przyczyny tak głębokiego stanu przy-
gnębienia Krystyny, potrafiła ona w końcu wyciągnąć odpowiednie 
wnioski. Postanowiła abdykować. Zrzec się swych praw do tronu 
Szwecji. Tę sensacyjną nowinę zakomunikował Karolowi 
Gustawowi Magnus Gabriel De la Gardie, który na początku maja 
1651 roku osobiście odwiedził na Ólandii palatyna, jako że ten jak 
tylko potrafił, starał się wymigać od kolejnych wezwań na dwór 
królewski.
Wydawać by się mogło, że tak ambitny człowiek jak Karol 
Gustaw zareaguje na przekazaną mu nowinę z entuzjazmem.
10 Temat ten został szerzej przedstawiony w innej książce P. Englunda pt. 
„Lata wojen", która w 2003 r. ukazała się na rynku polskim nakładem 
wydawnictwa FINNA (przy. tłum.).
175


JL


NIEZWYCIĘŻONY
Tak się jednak nie stało. Książę był na to zbyt zaskoczony i zbyt 
podejrzliwy. Skonsultował się najpierw dyskretnie w powyższej 
sprawie ze swym ojcem. Ten również skłaniał się ku temu, aby de-
cyzję Krystyny uznać za wątpliwą i niepokojącą. Niech Karol 
Gustaw sobie czasem nie myśli, że postanowienie o abdykacji pod-
jęte zostało na poważnie, bo poprzez swe żądne chwały ego może 
popełnić błąd, próbując zrozumieć tak skomplikowaną osobę jak 
Krystyna (a może jeszcze żywił dziką nadzieję na to, że uda mu się 
wstąpić na tron najprostszą drogą, to znaczy poprzez małżeństwo?). 
Jego podejrzliwa natura wietrzyła jakiś podstęp. Może to tylko pró-
ba oszukania go, aby pozbawić honoru, zwolenników i szans w 
przyszłości? Nawet ci, którzy uważali, że Krystyna podjęła swą 
decyzję z całą powagą, radzili Karolowi Gustawowi, aby postępo-
wał z najwyższą ostrożnością. Nie powinno to wyglądać tak, jak 
gdyby to rodzina palatyna zamierzała usunąć Krystynę z tronu. A w 
żadnym wypadku jakiekolwiek podejrzenia nie mogły położyć się 
cieniem na palatynie.
W ten oto sposób określono polityczną linię postępowania księ-
cia i całej jego rodziny. Wyraźnie, jasno i z pewną przesadną emfa-
zą oznajmiono swoją dezaprobatę wobec decyzji królowej o abdy-
kacji. Oficjalnie Karol Gustaw przyłączył się do tych członków 
rady, którzy próbowali odwieść Krystynę od podjętej decyzji. Jed-
nak po cichu książę miotał się między nadzieją i rozpaczą. Nadzieją 
na zdobycie tronu, rozpaczą ze strachu przed tym, co się mogło 
zdarzyć. „Drżę, kiedy rozmyślam o przyszłości" - pisał do swego 
ojca - „Nie oczekuję w Sztokholmie niczego dobrego".
Bardzo powoli do świadomości Karola Gustawa zaczęła docie-
rać prawda, że plany abdykacyjne królowej nie były jakąś złośliwą 
pułapką (bo oto na przykład Krystyna zaczęła się przygotowywać 
do opuszczenia pałacu: wynoszono z niego obrazy i książki, wywożąc je do 
wielkiego, przepięknego pałacu Makalós położonego po drugiej 
stronie Norrstróm). Jego niepokój związany z abdykacjąmiał swe źródło 
ogólnie rzecz biorąc przede wszystkim w politycznej sytuacji w 
Europie, a zwłaszcza tej, jaka panowała w Szwecji. Połowa XVII 
wieku to niespokojny czas w dziejach Europy, kiedy cały kontynent 
zdawał się rozpadać na kawałki za sprawą zamachów stanu, 
powstań i wojen domowych. Rok wcześniej sama


I


CZAS MELANCHOLII
Szwecja tylko o włos uniknęła podobnych napięć. Strach, jaki sze-
rzył się w niespokojnym 1650 roku w kręgach władzy, był aż nadto 
odczuwalny. Karol Gustaw podlegał podwójnej presji. Po 
pierwsze, sam stanął w obliczu zagrożenia, bo nawet na Ólandii 
dawało się odczuć wzburzenie wśród ludności. Poza tym, 
dowiedział się, że według krążących pogłosek - które mogły mieć 
swoje źródło w ludzie szwedzkim - przydzielono mu rolę 
Zbawczego Reformatora.
Obraz świata, jaki dominował wówczas wśród tak zwanego 
„zwykłego ludu", wspierał się na dwóch filarach: jednym z nich była 
wielka podejrzliwość w stosunku do szlachty, a drugim nieufność 
wobec monarchii. Z drugiej strony, to właśnie władzę królewską 
postrzegano jako najlepsze zabezpieczenie przeciwko zagrożeniom 
płynącym ze strony szlachty. Z dużym prawdopodobieństwem 
można przyjąć, że osławione konflikty rodziny palatyna z wysoko 
postawionymi magnatami przychylnie nastawiały opinię publiczną do 
osoby Karola Gustawa. Zwłaszcza po burzliwych obradach 
riksdagu w 1650 roku, kiedy to wielu przedstawicieli niższych 
stanów poczuło się oszukanych przez Krystynę, popularność 
królowej zaczęła spadać, a palatyna rosnąć. Wystarczyło, że książę 
pokazał się gdzieś na prowincji, a otaczał go zaraz wianuszek 
skarżących się na swą biedę chłopów, starających się skłonić 
księcia, aby wysłuchał ich lub pomógł w jakiejś sprawie. Już w 
czasie obrad parlamentu krążyły pogłoski, jakoby palatyn zbierał 
armię, aby ruszyć na Sztokholm. Plotki takie szerzyły się w całym 
kraju.
We wczesnym okresie nowożytnej Europy, kiedy system komu-
nikacji był jeszcze w powijakach, ideologie skomplikowane, a pro-
ces podejmowania decyzji niezrozumiały, polityka funkcjonowała w 
grubej otoczce składającej się z plotek, mowy-trawy, przypuszczeń, 
insynuacji i spekulacji. Wszystko to miało swoje znaczenie w 
sytuacji, kiedy w kraju panowała napięta atmosfera. Rozruchy, 
powstania i bunty zaczynały się z regularną częstotliwością od po-
jawienia się jakichś pogłosek, które rzadko miały w sobie choć 
ziarnko prawdy, czasami były całkiem bezpodstawne, a zawsze 
kończyły się eksplozją wybuchu niezadowolenia społecznego. Pod-
dani słuchali, ponieważ chcieli; władza słuchała, bo musiała. Plotki





176


177


NIEZWYCIĘŻONY
nakładały się na siebie, zastępowały inne plotki, rodziły nowe, a 
wszystkie razem składały się na obraz nastroju panującego na 
prowincji. Podchodzono do nich z dużą powagą, i to nie ze względu 
na ich zawartość, ale na to, co mogło z nich wyniknąć.
To, jak bardzo poważna sytuacja panowała na wsi i jak daleko-
siężne skutki miała pociągnąć za sobą dla palatyna, dało się bardzo 
wyraźnie zauważyć pod koniec 1651 roku. Doszło wtedy do skan-
dalu politycznego, który rząd uznał za zbyt błahy, aby obawiać się 
jego konsekwencji, ale za zbyt ważny, aby go zignorować. Zdarze-
nie to nosi nazwę „spisku Messeniusów", a zakończyło się śmiercią 
dwóch osób. Mogło jednak kosztować życie innych ludzi, jak 
również zrujnować dalszą karierę polityczną samego Karola 
Gustawa.
Wszystko zaczęło się od pewnego anonimowego listu, który ktoś włożył 
do dwóch kopert i wysłał do Karola Gustawa na Ólandię. List 
zawierał rymowany paszkwil, jeden z tych, które często krążyły po 
riksdagu i wśród mieszkańców miast zainteresowanych życiem 
politycznym.
Długi list rozpoczynał się od złośliwego, choć całkiem niewinnego 
ataku na królową. Opisuje ją jako osobę żądną uciech życia, głupią i 
lekkomyślną (w tym wypadku chodziło o lekkomyślne decyzje 
gospodarcze podejmowane przez władczynię). Za nędzę panującą 
w kraju obwiniano arystokrację, a zwłaszcza rodzinę Oxenstiernow, 
których oskarżano o to, że chcą zmienić chłopów w niewolników i 
zasiąść na tronie. Następnie autor listu zwraca się do Karola 
Gustawa. W tym momencie ton listu staje się poważniejszy. 
Anonimowy nadawca twierdzi, że magnaci obawiają się palatyna 
bardziej niż kogokolwiek innego, więc nigdy nie pozwolą mu 
wstąpić na tron. To oni - pisze autor - przeciwstawiali się jego 
planom małżeńskim z Krystyną, to oni dwa razy wysyłali go do 
Niemiec na wojnę w nadziei, że zginie w bitwie, a teraz niektórzy z 
nich planują morderstwo. Tutaj następuje opis szczegółów: oto 
Ebba Brahe, matka Magnusa De la Gardie, która posiadała podob-
no tajemną wiedzę, przygotowała już nawet mieszankę z trucizną 
przeznaczoną dla księcia. Nadawca listu napomina więc Karola 
Gustawa, aby zachował on największą ostrożność, aby za żadną
178


CZAS MELANCHOLII
cenę nie jechał na zamek Ebby w Jakobsdal, a najlepiej, jeśli będzie 
trzymał się jak najdalej od stolicy. Potem następuje kulminacja i 
zakończenie listu. Oto jedynym ratunkiem dla Karola Gustawa jest 
uprzedzenie spisku magnatów, zebranie wiernych sobie oddziałów 
pod pozorem manewrów, marsz na Sztokholm i podporządkowanie 
sobie siłą swych oponentów. Po odniesionym zwycięstwie książę 
bez problemu odzyska utracone dobra i obejmie rządy w kraju.
Cytowany list daje nam posmak tego, o czym w owych czasach 
szeptano w karczmach albo pod kościołami. Część z tych plotek 
dotarła bezpośrednio do księcia z bliskich mu źródeł (głównie tych, 
które „wyjaśniały" kulisy złamania przez Krystynę obietnicy mał-
żeństwa z księciem jak również ostrą krytykę skierowaną przeciwko 
decyzji o redukcji dóbr). List zawierał pewne wskazówki, które 
doprowadziły do jego autora. Był nim klient i zwolennik księcia, 
Arnold Johan Messenius.
Był on synem Johannesa Messeniusa, genialnego, ale kłótliwego 
profesora uniwersytetu w Uppsali, którego w 1616 roku pozba-
wiono funkcji i skazano na dożywocie, podejrzewając, iż jest za-
kamuflowanym jezuitą. Arnold Johan spędził część swej młodości w 
wilgotnej i zimnej twierdzy Kąjaneborg, a sam przesiedział 16 lat w 
więzieniu za ucieczkę z kraju i utrzymywanie kontaktów z kato-
likami. Głównym powodem była jednak nienawiść, jaką Gustaw 
Adolf żywił do jego ojca, a którą przeniósł w efekcie na syna. W końcu jednak 
Arnold Johan został ułaskawiony, podarowano mu trzy 
gospodarstwa rolne, obdarzono tytułem historiografa królewskiego i 
powierzono zadanie polegające na spisaniu historii życia króla 
Karola IX11. Arnold Johan był z natury kłótliwy i nieposkromiony,
11 Karol IX Sudermański (1550-1611), król Szwecji od 1604 r. W 1560 r. po 
śmierci ojca, Gustawa I Wazy, objął rządy w prowincji Sódermanland. 
Występował wraz z bratem Janem przeciw królowi Erykowi XIV. Po objęciu 
tronu przez Jana III Wazę, Karol Sudermański znalazł się w opozycji wobec 
nowego władcy.
Sprawując rządy regenta w Szwecji w imieniu Zygmunta III, króla 
polskiego i od 1592 także szwedzkiego, stworzył opozycyjne stronnictwo 
złożone ze szlachty i mieszczan wyznania protestanckiego. Stojąc na jego 
czele, wystąpił przeciwko Zygmuntowi III przybyłemu do Szwecji i zadał 
klęskę jego wojskom pod Linkóping (1598). Pozostawał regentem do czasu 
formalnego otrzymania
179


NIEZWYCIĘŻONY
a pamięć o niedoli ojca i latach spędzonych w więzieniu zrobiły z 
niego człowieka ponurego, o mrocznej naturze12. Kiedy więc 
wstrząsy polityczne objęły stopniowo cały kraj, zajął stanowisko 
otwarcie wrogie szlachcie i arystokracji, choć teoretycznie sam też 
zaliczał się do szlachty, a w życiu codziennym traktował ludność 
zamieszkującą w jego posiadłościach równie bezwzględnie jak 
magnaci. W taki oto sposób uznano, że to właśnie on jest autorem 
kilku pisemek, które krążyły po kraju w tak burzliwym dla Szwecji 
1651 roku, kiedy to w stolicy obradował riksdag.
I chociaż niektóre treści zawarte w liście już wcześniej propa-
gowane były przez Messeniusa, a pewne idee cieszyły się cichym 
poparciem prawdziwych albo wyimaginowanych przeciwników 
Karola Gustawa, podejrzliwy palatyn zdecydował się upublicznić 
treść listu. Nie traktował go jako elementu spisku skierowanego 
przeciwko Krystynie, ile raczej prowokację wymierzoną przeciwko 
sobie. Jak tylko mógł najprędzej, wysłał więc list a dwór w 
Sztokholmie, dołączając do niego napisane przez siebie wyjaśnienie, 
w którym zapewniał o swej wierności i odżegnywał się od treści 
zawartych w paszkwilu.
Łatwo sobie wyobrazić, że po przeczytaniu listu Krystyna wpa-
dła we wściekłość i od razu opuścił ją stan melancholii. Bardziej 
przejęła się jednak trującą karykaturą swej osoby nakreśloną w li-
ście niż rzeczywistym zagrożeniem dla swej władzy w kraju. Wieść
0	liście dotarła nawet za granicę i chociaż nie brakowało tam 
osób, 
które uwierzyły, że w Szwecji może dojść do przewrotu, to już 
wkrótce przebieg wypadków uświadomił im, że były w błędzie.
godności królewskiej od riksdagu. Spory dynastyczne i rozbieżne interesy 
Szwecji
1	Polski doprowadziły do wybuchu wojen między obu krajami (1600-1629). 
Mimo kilku znaczących porażek w bitwach z wojskiem polsko-litewskim (m.in. 
pod Kircholmem w 1605 r.) Karol Sudermański utrzymał stan posiadania 
Szwecji. 
Poparł Wasyla Szujskiego przeciwko Zygmuntowi III w walce o tron moskiew 
ski. Utracił Kalmar na rzecz Danii. Dążył do centralizacji władzy. Był ojcem 
Gustawa II Adolfa (przyp. red.).
12 Odczuwał zdecydowaną niechęć do Axela Oxenstierny, który długo 
sprzeciwiał się ułaskawieniu Arnolda Johana. To prawdopodobnie uraza i 
niechęć, jaką Karol Gustaw odczuwał wobec kanclerza, spowodowały, że 
Arnold Johan zwracał się do palatyna z prośbą o pomoc.
180


CZAS MELANCHOLII
Krystyna nie chciała albo nie odważyła się zapomnieć o sprawie, 
zwłaszcza że pewne ślady prowadziły do osób zatrudnionych w jej 
kancelarii. Pewnego ranka wezwała wszystkich swoich sekretarzy, 
pokazała im próbkę tekstu i zapytała, czy któryś z nich rozpoznaje 
charakter pisma. Jeden z obecnych stwierdził, że rozróżnia chyba na 
kopercie pismo jednego ze swych pisarzy. Wezwano go zaraz na 
przesłuchanie. Skryba potwierdził, że to on adresował kopertę, ale że 
uczynił to na zlecenie autora listu, Arnolda Messeniusa.
Arnold Messenius miał 22 lata i był najstarszym synem Arnolda 
Johana Messeniusa13. Urodził się w czasie pobytu ojca w więzieniu. 
Ale i on należał do kręgu klientów Karola Gustawa. Młody człowiek, 
trochę kłótliwy i samolubny z natury, służył najpierw jako paź na 
prywatnym dworze brata Karola Gustawa - Adolfa Johana, a kiedy 
pewnego razu palatyn dowiedział się, że marzeniem chłopca jest 
odbycie podróży zagranicznej, obiecał wesprzeć tę eskapadę kwotą 
400 riksdali rocznie.
Krystyna bardzo dobrze znała ojca chłopca i historię jego życia, a 
bliższe badania przeprowadzone nad listem wykazały istnienie 
notatek dotyczących chłopów gospodarujących na ziemi Messeniusa 
starszego w Roslagen. Wystarczyło to Krystynie do podjęcia decyzji 
o aresztowaniu i ojca, i syna. Już następnego ranka rozpoczęto 
przesłuchania - część z nich prowadziła sama królowa. Syn bardzo 
szybko wyznał, ze łzami w oczach i z dumą, że to on napisał list. 
Ojciec energicznie zaprzeczał swemu udziałowi w całej sprawie. W 
końcu sprowadzono kata i polecono mu wystawić przed okno sali 
przesłuchań swoje narzędzia tortur. Ich widok złamał opór Arnolda 
Johana. Rozpłakał się, zaczął opowiadać o swoim ojcu, wydał inne 
osoby zamieszane w sprawę,
13 Ażeby czytelnik nie pogubił się w tym wszystkim, uporządkujmy wszyst-
kich Messeniusów chronologicznie: seniorem rodu był Johannes Messenius, 
wychowanek „Gimnasium Hosianum" w Braniewie, który w 1616 r. za rzekome 
związki z jezuitami wysłany został do Finlandii na dożywotni pobyt w twierdzy 
Kajaneborg; zmarł w 1636 r., kilka miesięcy po ułaskawieniu go przez radę pań-
stwa; jego synem był Arnold Johan, urodzony w 1608 r. w Gdańsku, który 
przez kilka lat wychowywał się przy ojcu w Kajaneborgu, a potem decyzją 
Gustawa Adolfa przewieziony został do Szwecji, aby nie podlegać wpływom 
ojca; synem Arnolda Johana był Arnold - autor listu (przyp. tłum.).
181


NIEZWYCIĘŻONY
a na zakończenie błagał o łaskę szybkiej śmierci, najchętniej przez 
rozstrzelanie14.
Obu Messeniusów aresztowano w niedzielę 13 grudnia, a we 
wtorek 22 grudnia w zimowym chłodzie poranka wyprowadzono 
ich z więziennej celi na śmierć. Ojca poćwiartowano na placu 
Norrmalmstorg. Syna zaprowadzono na zwykłe miejsce straceń, 
położone na północ od miasta. Kat obciął mu najpierw prawą rękę, 
a potem głowę; następnie poćwiartował ciało na cztery kawałki. 
Rękę przybito do jednego z domów przy rynku Stortorget na sta-
rym mieście, głowę nabito na grubą tyczkę i ustawiono obok miej-
sca straceń, a poćwiartowane kawałki ciała zawieszono na czterech 
pojedynczych tyczkach rozstawionych wokół miejsca egzekucji. 
Tego samego dnia do zamku królewskiego przyniesiono całą stertę 
książek. Była to cenna biblioteka Arnolda Johana, którą ten w przy-
pływie szczodrości ofiarował Krystynie. Zbiór ten włączony został 
do zasobów biblioteki królewskiej.
Sprawę przeprowadzono niezwykle szybko, wyrok wydano nie-
zwykle surowy. Coś się jednak nie zgadzało w tym wszystkim. Sta-
ło się to jasne, kiedy sąd wezwał na przesłuchanie tych, których 
Messenius wskazał jako osoby zamieszane w sprawę. Wśród nich 
znalazł się między innymi pisarz miejski (biorący aktywny udział w 
ówczesnym życiu politycznym), znany powszechnie agitator par-
lamentarny i proboszcz, jak również pewien wpływowy burmistrz 
miasta. Interesowano się nawet skaldem Georgiem Stiernhielmem, 
którego z jednym z Messeniusów łączyła osobista przyjaźń. Wszystkich ich 
uważano za krytycznie nastawionych do kwestii redukcji dóbr i 
rządów rady. Jednocześnie znano ich jako zwolenników sil-
14 Wiele wskazuje na to, że syn nie działał w tej sprawie sam. Między innymi 
dlatego, iż paszkwil składa się jakby z trzech odrębnych części: dość zgrabnie 
napisanej satyry o Krystynie, zawziętej, ale utrzymanej w poprawnym stylu kry-
tyki arystokracji, oskarżanej o to, iż chce zmienić chłopów w niewolników i otruć 
Karola Gustawa, oraz z trzeciej części, w której autor wzywa Karola Gustawa do 
przejęcia siłą władzy w państwie. Prawdopodobnie list napisał młody Messenius, 
ale powstaje pytanie, czyjego zadanie nie polegało tylko na spisaniu treści przeka-
zanych mu przez kogoś innego. Przemawia za tym okres, w jakim list został napi-
sany: czy na zredagowanie takiego pisma wystarczyłyby samemu Messeniusowi 
dwa tygodnie?


CZAS MELANCHOLII
nej władzy królewskiej. Kilku pochodziło z bliskiego otoczenia sa-
mego Karola Gustawa, więc także ich wezwano na przesłuchanie. 
Był wśród nich bojowo nastawiony teolog Jóns Terserus i zdolny, 
ale uważany za oportunistę członek rady Bengt Skytte, którego 
skłonność do częstej zmiany frontu irytowała wielu jego oponen-
tów. Poza tym, zarzucono też sieć inkwizycji na kilka osób z naj-
bliższego otoczenia palatyna15. I tak jak proces ojca i syna trwał 
niezwykle krótko, tak proces pozostałych osób ciągnął się w nie-
skończoność. Oskarżeni zaprzeczali rzekomemu współudziałowi w 
spisku, stanowczo albo spokojnie protestowali, jakoby mieli co-
kolwiek wspólnego z listem. Większość z nich zwolniono po prze-
słuchaniu. Najsurowszy wyrok otrzymał proboszcz: skazano go na 
dwutygodniowy areszt i publiczne skarcenie.
Szeptano, iż królowa osobiście poleciła przerwać dochodzenie, 
ponieważ zaczęło ono przybierać niepożądany obrót, co stanowiło 
zagrożenie dla samego Karola Gustawa. Członkowie komisji do-
chodzeniowej zadali wiele szczegółowych pytań dotyczących pa-
latyna i jego przyjaciół, ale nie spowodowały one żadnego zwrotu 
w śledztwie16. Prawda jest chyba taka, że Krystyna, jak inni wład-
cy w takiej sytuacji, przestraszyła się napiętej atmosfery, jaka wy-
tworzyła się na kontynencie europejskim po zmianach, związanych 
z zakończeniem wojny trzydziestoletniej. Na podstawie zdarzeń, do 
jakich doszło w związku ze „sprawą Messeniusów" w sposób 
bardziej wyraźny klaruje się obraz Krystyny jako władczyni. Suro-
wość, z jaką potraktowała obu Messeniusów, uznać należy za wy-
raz pewnej bezwzględności, cechującej jej osobę. Łagodność, z 
jaką potraktowała innych podejrzanych, jak również niezwykła 
gorliwość, z jaką dążyła do zdjęcia z Karola Gustawa ciążących na 
nim podejrzeń i oskarżeń, to dowód jej wielkie zdolności 
taktycznych.
15	Podejrzewano m.in. Carla von Schlippenbacha i pułkownika Paula Wiirtza. 
Inny bliski przyjaciel księcia, Carl Carlsson Gyllenhielm, co prawda, nie żył już 
od roku, ale i jego nazwisko pojawiło się w tym nieprzyjemnym kontekście, i to 
głównie ze względu na liczne kontakty, jakie utrzymywał z podejrzanymi osobami.
16	Jak bardzo delikatna była ta sprawa, widać po tym, iż wiele z tego, co prze 
słuchiwani opowiadali na postawione im pytania, nie zostało wprowadzone do 
pisemnego protokołu, a sporo treści wykreślono z brudnopisu.





182


183


NIEZWYCIĘŻONY
Bo z chwilą, kiedy spadły głowy obu Messeniusów, cel został osią-
gnięty. Przykładna kara ucięła natychmiast wszelkie spekulacje 
związane z abdykacjąkrólowej. Władza udowodniła, że środki re-
presji, jakimi dysponuje, nie są żartami, a kilku opozycjonistów 
wywodzących się z pozaszlacheckiej opozycji parlamentarnej wio-
dącej prym na riksdagu, w 1650 roku otrzymało przykładną naucz-
kę na przyszłość. Nastrój niepewności, jaki powstał z chwilą, kiedy 
afera osiągnęła swój punkt kulminacyjny, rozwiał się po krótkim 
czasie, i już po Nowym Roku w całym Sztokholmie zapanował 
spokój.
Zachowanie Karola Gustawa budzi pewne zainteresowanie i rodzi 
kilka pytań. O sposobie, w jaki potraktowano obu Messeniusów, mówiono w 
Sztokholmie sporo, i sama Krystyna po pewnym czasie żałowała 
swego surowego wyroku (pewnego dnia, kiedy przejeżdżała obok 
miejsca straceń, ujrzała szczątki Messeniusa pożarte przez ptactwo i 
porozrzucane po całym terenie; królowa rozkazała, aby zebrać 
wszystkie znalezione kawałki ciała i pochować je w godny sposób). 
Jedną z osób, która mogła wystąpić o złagodzenie wyroku, był sam 
książę. Oskarżenia skierowane były bowiem przede wszystkim 
przeciwko jego zwolennikom i klientom, a niektóre z twierdzeń 
zawartych w liście obiły się księciu o uszy, a może nawet wyszły z 
jego własnych ust. Z całą pewnością trzymano go z dala od całego 
procesu, a o wyroku poinformowano dopiero po egzekucjach. 
Należy jednak wątpić, czy książę zdecydowałby się na jakąkolwiek 
interwencję, nawet gdyby miał ku temu sposobność. Kiedy w czasie 
późniejszego procesu Bengt Skytte poprosił palatyna o pomoc, ten 
odmówił, a nawet napomniał go, aby zważał, „żeby nasze imię i 
nasze działania nie zostały wplątane w jakieś niecne sprawy".
Widzimy tu kolejną ułomną cechę charakteru Karola Gustawa. 
Nie jest rzeczą niezwykłą, że ludzie obdarzeni dużą odwagą fizyczną 
okazują jej brak w przypadku kwestii moralnych. Jego nastawienie 
do treści listu było również pozorowane, stosunek do autorów 
cyniczny, a sama intryga obnażyła konflikt moralny i polityczny, 
który nurtował księcia. Mógł uniknąć całej afery poprzez najzwy-
klejsze spalenie epistoły, kiedy zapoznał się z jej zawartością i zro-
zumiał, co to dla niego oznacza. Z drugiej strony, istniało pewne
184


CZAS MELANCHOLII
ryzyko, że paszkwil jest pułapką przygotowaną przez wrogów 
księcia zasiadających w radzie: sprytną prowokacją mającą na celu 
sprawdzenie jego lojalności. List był ryzykiem, które niosło za sobą 
ryzyko, które też niosło za sobą ryzyko. Ale to wystarczyło. Teraz, 
kiedy książę ponownie odzyskał nadzieję na to, iż w przyszłości 
zasiądzie na tronie, nic nie miało prawa stanąć mu na drodze do 
władzy i wielkości. W tej ryzykownej grze rozhisteryzowany paź i 
jego ojciec byli tylko pionkami na szachownicy.
Być może słuszne byłoby stwierdzenie, że obaj Messeniusowie 
oddali życie po to, aby Karol Gustaw zdobył możliwość czynienia 
tego, czego tak bardzo pragnął, choć sam twierdził coś zupełnie 
przeciwnego.
W 1651 roku nie doszło jednak do planowanej abdykacji. 
Postanowienie Krystyny zaskoczyło wszystkich i wszyscy starali się 
skłonić ją do zmiany decyzji. Będąc pod wrażeniem bardziej ilości 
argumentów niż ich zawartości merytorycznej, zdumiona tym kró-
lowa wycofała się w listopadzie z planowanego zamiaru ustąpienia z 
tronu.
Karol Gustaw przeżył rozczarowanie. Rodzina palatyna wystę-
powała w roli gorliwych przeciwników abdykacji Krystyny, ale 
była to tylko gra pozorów. Po cichu dość ostro krytykowano świe-
żo upieczonego szwagra Magnusa De la Gardie (w 1647 r. poślubił 
siostrę palatyna Marię Eufrozynę) za to, iż tyle wysiłku włożył w 
przekonywanie młodej królowej do abdykacji, ręcząc za to nawet 
swym honorem.
Na zewnątrz palatynowi nie pozostało jednak nic innego, jak 
tylko zrobić dobrą minę do złej gry i wrócić do zarządzania swymi 
posiadłościami na Ólandii, nudnego życia i pijatyk. A jednak coś się 
zmieniło. Znikł gdzieś jego melancholijny nastrój. W jednym z listów 
książę pisał, że czuje się teraz szczęśliwszy i bardziej usa-
tysfakcjonowany niż ktokolwiek inny na świecie. Okazało się bo-
wiem, że tron nie jest tak nieosiągalny, jak sądzili jego wrogowie i 
czego on sam się obawiał. Pojawiła się nowa szansa, odżyło dawne 
pragnienie. Mieszkając na zamku Bornholm, miał do swej dys-
pozycji między innymi pokój w północnej części, z którego rozta-
czał się widok na linię horyzontu, za którą skrywał się Sztokholm.
185


II


N
I
E
Z
W
Y
C
I
Ę
Ż
O
N
Y
Książę 
spogląd
ał na 
ciemne 
wody 
Bałtyku
, mając 
nadziej
ę, że 
pew-
nego 
dnia 
kołysać 
się 
będzie 
na nich 
jego 
królews
ki 
okręt.
Tera
z, 
kiedy 
Karol 
Gustaw 
zrozumi
ał, że 
zamiar 
abdyko
wania 
ze 
strony 
Krysty
ny to 
realna 
możliw
ość, że 
nie 
grozi 
mu w 
związ-
ku z 
tym 
żadne 
niebezp
ieczeńs
two, 
zaczął 
świado
mie, 
choć 
dys-
kretnie, 
przygot
owywa
ć się na 
swe 
przyszł
e 
wstąpie
nie na 
tron. 
Studio
wał 
wnikliw
ie 
historię 
życia 
dawny
ch 
władcó
w 
Szwecj
i, ich 
czyny, 
a 
zwłaszc
za 
stosunk
i z 
riksdag
iem; 
wiele 
uwagi 
poświę
cił 
znajduj
ącym 
się w 
katastr
ofalny
m 
stanie 
finanso
m 
państw
a, roz-
ważają
c 
wszelki
e 
możliw
e 
sposob
y na 
dopro
wadzen
ie 
budżet
u do 
stanu 
równo
wagi. 
Podtrz
ymywał 
kruchą 
przyjaź
ń, jaką 
niedaw
no 
zawarł 
z 
niektór
ymi 
członka
mi 
rady, 
przede 
wszyst
kim ze 
starzeją
cym się 
Axelem 
Oxensti
erna; 
obserw
ował z 
bezpiec
znego 
dystan-
su 
nieusta
nne 
ruchy 
wśród 
koterii 
dworsk
ich, 
ludzi, 
którzy 
starali 
się 
zrobić 
karierę 
na 
królew
skim 
dworze
, 
faworyt
ów; z 
uwagą 
śledził 
nowiny 
nadcho
dzące z 
zagrani
cy, a 
zwłaszc
za te, 
które 
doty-
czyły 
wydarz
eń 
rozgry
wający
ch się 
w 
Rzeczp
ospolit
ej. 
Oprócz 
tego 
wszyst
kiego 
zaczął 
też 
rozgląd
ać się 
za 
jednym 
z tych 
„dodat
ków" 
do 
władzy, 
których 
wymag
ała rola 
przyszł
ego 
króla: 
żoną.
Kr
ystyna 
już 
wcześ
niej z 
pewn
ym 
upore
m 
starał
a się 
ożenić 
Karol
a 
Gusta
wa - 
najpie
rw z 
księżn
iczką 
von 
Sulzb
ach, a 
potem 
z 
księżn
ą von 
Meck
lembu
rg. Z 
równy
m 
upore
m 
książę 
wymi
giwał 
się od 
tego 
obowi
ązku, 
nie 
zjawia
ł się 
na 
umów
ionyc
h 
spotk
aniach 
z 
wybra
nkami
, 
skarż
ąc się 
na 
przykł
ad na 
zły 
stan 
dróg. 
Teraz 
jed-
nak, 
kiedy 
nie 
miał 
już 
żadny
ch 
nadzie
i na 
małże
ństwo 
z 
Kryst
yną, a 
życie 
w 
rozpu
ście 
było 
wyklu
czone
, 
zrozu
miał, 
że 
trzeba 
się 
jed-
nak 
zdecy
dowa
ć. I 
tak 
oto 
Karol 
Gusta
w 
wziął 
się do 
rzeczy 
z ową 
szcze
gólną 
miesz
anką 
zimnej 
kalkul
acji i 
impuls
ywno
ści, 
które 
tak 
często 
chara
kteryz
owały 
jego 
działa
nia i 
utrudn
iały 
proce
s 
podej
mowa
nia 
decyz
ji.
W
ybór 
przys
złej 
wybr
anki 
serca 
nie 
miał 
nic 
wspó
lnego 
z 
miło-
ścią. 
Decy
dow
ała 
geog
rafia 
polity
czna.
N
a 
samy
m 
połud
niu 
Półw
yspu 
Jutlan
dzkie
go, 
gdzie 
teryt
orium 
Danii 
styka 
się z 
konty
nente
m 
euro
pejsk
im, 
leżało 
księst
wo 
Holst
ein-
Gott
orp. 
Obsz
ar ten 
miał 
wielk
ie 
znacz
enie 
dla 
Szwe
cji.
1
8
6


I


CZAS 
MELAN
CHOLII
Po 
pierwsz
e, 
pozwal
ał 
utrzym
ywać 
stałe 
połącze
nia 
komuni
kacyjn
e 
między 
nowo 
podbity
mi 
posiadł
ościami 
szwedz
kimi, 
położo
nymi w 
północ
no-
zachod
nich 
Niemcz
ech i 
nad 
Bałtyki
em, a 
to na 
wypa-
dek, 
gdyby 
Duńczyc
y w 
przyszłoś
ci 
próbow
ali po raz 
kolejny 
zablo-
kować 
Óresun
d. Po 
drugie, 
książę 
von 
Holstei
n - 
Gottor
p był 
natu-
ralnym 
sprzymi
erzeńce
m, 
częścio
wo ze 
względ
u na 
swe 
nieusta
nne 
spory z 
królem 
Danii, 
po 
części 
zaś 
dlatego
, iż 
jego 
twierdz
e były 
czymś 
na 
kształt 
„zawias
ów", na 
których 
wisiały 
drzwi 
prowa
dzące 
do 
południ
owych 
regionó
w 
Danii, 
co 
Lennart 
Torsten
sson 
udowo
dnił w 
czasie 
wojny 
błyskawi
cznej w 
1643 
roku17. 
Pomysł 
na 
zawią-
zanie 
aliansu 
z 
księstw
em 
poprze
z 
aranżac
ję 
małżeń
stwa 
między 
Karole
m a 
księżni
czką 
wyszed
ł od 
Krysty
ny, 
która 
osobiśc
ie spo-
tkała 
się z 
członka
mi 
książęc
ego 
rodu i 
dość 
długo 
dyskut
owała 
o całej 
sprawi
e. To, 
że 
Karol 
Gustaw 
tak 
łatwo 
dał się 
namów
ić do 
tego 
pomysł
u, 
oznacz
a, że 
już 
wcześn
iej sam 
zaczął 
spoglą
dać w 
przyszł
ość 
przez 
pryzma
t 
bezpiec
zeństw
a i 
zagroże
ń.
Jak 
zwykle, 
kiedy 
sprawa 
dotycz
y 
politycz
nych 
aliansó
w, do 
zagadni
enia 
podcho
dzono 
z 
kupiec
ką 
dokład
nością. 
Do 
wyboru 
były 
trzy 
niezam
ężne 
jeszcze 
księżni
czki. 
Karol 
Gustaw 
nie 
znalazł 
czasu, 
aby 
osobiśc
ie 
wybrać 
się do 
Holszty
nu, 
dlatego 
też w 
marcu 
1653 
roku 
wysłał 
tam z 
misją 
kilku 
swych 
najbliżs
zych 
przyjac
iół, aby 
omówil
i 
wszyst
kie 
warunk
i, a 
przy 
okazji 
przyjrz
eli się z 
bliska 
księżni
czkom. 
Przywi
eźli oni 
ze sobą 
do 
Szwecj
i nie 
tylko 
własną 
ocenę 
każdej 
z 
kandyd
atek, 
ale 
równie
ż ich 
portret
y. 
Krysty
na 
zaprop
onował
a 
najstars
zą z 
nich. 
Jednak 
Karol 
Gustaw 
wybrał, 
„zgodni
e ze 
swym 
zwycza
jem" - 
jak 
pisze 
jeden z 
jego 
biograf
ów, 
najmło
dszą. 
To, że 
był od 
swej 
wybran
ki 
prawie 
dwa 
razy 
starszy, 
nie 
przeraż
ało go. 
Wprost 
przeci
wnie.
Naz
ywa
ła 
się 
Hed
vig 
Eleo
nora 
i 
miał
a 16 
lat.
Portr
et 
pokazuj
e 
drobną, 
delikatną 
dziewcz
ynę o 
owalnej 
twarzy, 
wielkic
h, 
pełnyc
h życia 
oczach
, 
małych 
ustach i 
figurze 
przypo
minają
cej 
porcela
nową 
figurkę. 
To 
właśnie 
jej 
wygląd 
i wiek 
zde-
cydow
ały o 
wyborz
e 
dokon
anym 
przez 
księcia. 
Palatyn 
przyglą
dał
17 
Dokładn
y 
przebieg 
tej 
kampanii 
opisany 
został 
przez 
autora w 
książce 
„Lata 
wojen" 
(przyp. 
tłum.).
187


NIEZWYCIĘŻONY
się podobiźnie i dostrzegł w niej „miłą i śliczną niewiastę". Pewien 
dworzanin, który uczestniczył w spotkaniu z księżniczką, stwierdził 
oczarowany, że była to „piękna, cnotliwa i niezwykle miła sercu 
poczwarka". Pod względem wyglądu księżniczka przypominała 
ozdóbkę, słodką laleczkę. Jeśli idzie o osobowość, to była jeszcze 
prawie dzieckiem. Jest rzeczą oczywistą, że była także typowym 
produktem arystokratycznego systemu wychowania, gdzie przy 
pomocy Biblii, dyscypliny i krzyża kształtowano młode istoty w taki 
sposób, aby stanowiły dobrą partię i idealny materiał na żonę. Z 
pewnością o wiele ważniejsze było to, aby zrobić z nich „ciche, 
nieśmiałe" poddane swych mężów, niż faszerowanie ich taką ilością 
wiedzy, jak to było w przypadku Krystyny, którą wychowywano na 
męski sposób. O Eleonorze można powiedzieć, że wychowała się w 
dyscyplinie, ale nie ograniczano jej w żaden sposób. Była osobą 
obowiązkową, zgodną i posłuszną, a jednocześnie otwartą, śmiałą i 
dobrą. Nie miała jakichś specjalnych zdolności, ale to, czego nie 
wpojono jej w procesie nauczania i czego nie nauczyła się w ramach 
swych własnych zainteresowań, równoważone było przez zdrowy 
rozsądek, zmysł praktyczny i niezwykle silnie rozwinięte poczucie 
estetyki.
Zarówno ojciec księżniczki, jak i ojciec Karola Gustawa z za-
dowoleniem zaakceptowali ten związek. Co prawda, dziewczynę 
obiecano już wcześniej pewnemu księciu meklemburskiemu, ale nikt 
się tym nie przejmował. Dokonano szybkiej zmiany i miejsce 
księżniczki zajęła jej starsza siostra. Nie wiemy nic o tym, co o 
powziętych decyzjach myślała sama Hedvig Eleonora. Ponieważ 
jednak chodziło tutaj o związek o charakterze politycznym, nikt nie 
pytał jej o zdanie i nikt się nim nawet nie przejmował.
Ze względu na delikatną sytuację, w jakiej znajdowała się 
Krystyna, informację o zaręczynach utrzymywano w tajemnicy. 
Okres dyskretnego milczenia nie trwał jednak zbyt długo, ponieważ 
już w czerwcu 1653 roku do Szwecji przybył statek, na który 
czekał Karol Gustaw. Na jego pokładzie znajdował się jeden z naj-
bardziej zaufanych ludzi Krystyny, francuski dyplomata Chanut, 
który wracał właśnie z Francji. Kiedy zszedł na ląd, w wielkim za-
ufaniu oświadczył, że sprawa jest już postanowiona. Krystyna po-
stanowiła abdykować. I to wkrótce.
188


CZAS MELANCHOLII
Wiosna 1653 roku była chłodna i wilgotna. Ostatni śnieg spadł 
pod koniec maja. Natomiast jesień, jak rzadko, przyniosła ładną, 
ciepłą pogodę. W stolicy Szwecji niewiele osób miało jednak czas 
na to, aby rozkoszować się urokami aury. Panował w niej bowiem 
dziwny nastrój niepokoju i bezradności. Nieodłączna towarzyszka 
każdej wojny - zaraza - która rozszalała się w całej Polsce, zawle-
czona została również do Szwecji na jednym ze statków, który 
przybył z Gdańska. Kiedy nadeszła jesień, groźba epidemii zawisła 
nad Sztokholmem. Po ulicach krążyli pomocnicy kata, wyłapując 
bezdomne psy, aby je potem zabić. Próbowano w ten właśnie 
sposób zapobiec szerzeniu się epidemii. Wszystkie osoby, u których 
podejrzewano wystąpienie choroby, wyprowadzano z miasta i 
poddawano kwarantannie w Danviken albo też izolowano w ich 
własnych domach, na których dla ostrzeżenia malowano czerwony 
krzyż (odosobniono nawet jednego z biskupów po tym, jak u jednej 
z jego służących stwierdzono objawy choroby).
Strach przed zarazą mieszał się ze złością wobec tego, co działo 
się na bieżąco, i z dużym niepokojem w oczekiwaniu na to, co miało 
nadejść. Zdarzało się, że obrzucano kamieniami któregoś z licznych 
cudzoziemców przebywających na dworze królewskim, a niektórzy 
z nich nie ośmielali się wychodzić na ulicę bez zbrojnej eskorty. 
Ktoś strzelał w kierunku pałacu królewskiego, raniąc w ramię jedną 
z królewskich dworek. Nie lepiej wyglądało to na samym dworze, 
gdzie panowała napięta atmosfera i coraz to dochodziło do 
pojedynków i bijatyk. W karczmach i na placach targowych 
atmosfera gęstniała na skutek pojawiających się coraz to nowych 
plotek. Odnotowywano wszystkie zdarzenia, debatowano na temat 
pojawiających się znaków. Na dworze i w samej radzie doszło do 
kilku nieoczekiwanych nominacji, dawny faworyt królowej, Magnus 
De la Gardie, popadł w niełaskę, wydalono go z miasta i odsunięto 
od pełnienia funkcji publicznych; do Szwecji przybywali liczni 
posłowie zagraniczni, a służba na zamku królewskim otrzymała 
polecenie, aby zabrać się do pakowania sprzętów, mebli, obrazów i 
innych przedmiotów. Setki skrzyń wywieziono z miasta w kierunku 
Góteborga, a na zamku pozostało po nich wiele pustych sal, w 
których odpowiadało tylko echo. Królowa znowu zaczęła 
wykazywać objawy melancholii, i chociaż sporo czasu
189


i


N
I
E
Z
W
Y
C
I
Ę
Ż
O
N
Y
spęd
zała 
na 
bala
ch, 
bank
ietac
h i 
uczta
ch, 
to 
jedn
ak 
wszy
scy 
wi-
dzieli
, że 
jest 
czym
ś 
przy
gnęb
iona. 
Wró
ciła 
też 
do 
daw
nego 
zwy-
czaju 
nocn
ych 
przej
ażdż
ek 
konn
ych. 
Wkr
ótce 
pote
m 
wyje
chała 
do 
Upp
sali, 
otoc
zona 
wian
uszki
em 
swyc
h 
fawo
rytó
w i 
sług.
Kie
dy 
jakiś 
czas 
potem 
Krysty
na 
zwołała 
posiedz
enie 
rady, 
wszysc
y 
domyśl
ali się, 
czego 
będzie 
dotycz
yć. 
Wczes
nym 
rankie
m 13 
lutego 
1654 
roku na 
zamku 
w 
Uppsali 
odbyło 
się 
posiedz
enie 
rady. 
Królo
wa 
oświad
czyła 
zebran
ym, że 
zdecyd
owała 
się 
zrzec 
tronu. 
Tym 
razem 
w 
odpowi
edzi na 
jej 
wystąpi
enie 
zapano
wała 
cisza, a 
zdumie
wająco 
niewiel
u 
odwoły
wało 
się do 
jej 
poczuci
a obo-
wiązku. 
Ze 
swej 
funkcji 
zrezygn
ował 
równie
ż Axel 
Oxensti
erna, 
tłumacz
ąc to 
stanem 
zdrowi
a i 
wzrost
em 
zaufani
a do 
Karola 
Gustaw
a. 
Jedyną 
osoba, 
która 
odważ
yła się 
zdecyd
owanie 
sprzeci
wić 
decyzji 
Krysty
ny, był 
konser
watyw
nie 
nastawi
ony 
Per 
Brahe 
(„Młod
szy"), 
który 
w 
duchu 
swej 
gorliwe
j natury 
skrytyk
ował 
ten 
wybryk 
jako 
„kłócąc
y się" z 
wolą 
bożą, z 
prawe
m 
natury, 
przysię
gą 
złożoną 
przez 
Krysty
nę, z 
jej 
majesta
tem i 
prawa
mi 
ludu". 
Kró-
lowa 
pozost
ała 
jednak 
niewzru
szona. 
Rada 
postan
owiła 
więc 
zwołać 
posiedz
enie 
riksdag
u, aby 
oficjalni
e 
zatwier
dzić jej 
rezygna
cję, a 
jednoc
ześnie 
powoła
ć na 
tron 
Karola 
Gustaw
a.
Po
siedze
nie 
riksda
gu 
odbył
o się 
dwa 
miesią
ce 
późni
ej w 
roz-
grzan
ej 
majo
wym 
słońce
m 
Upps
ali. To 
prowi
ncjon
alne 
miaste
czko 
uniwe
rsytec
kie 
wybit
e 
został
o tym 
samy
m ze 
sweg
o 
senne
go 
letarg
u, a 
na 
ulicac
h 
zaroił
o się 
od 
dam 
dwor
u, 
żołnie
rzy 
gward
ii, 
muzy
ków, 
posłó
w 
zagra
niczny
ch, 
piękni
e 
zdobi
onych 
karet, 
chło-
pów, 
miesz
czan, 
ducho
wnyc
h i 
szlach
ciców 
ze 
wszys
tkich 
zakąt-
ków 
kraju. 
Choci
aż 
Kryst
yna 
oddali
ła już 
sporą 
liczbę 
swych 
sług, a 
wielu 
cudzo
ziemc
ów, 
którzy 
towar
zyszyli 
królo
wej, 
szyko
wało 
się do 
powr
otu 
do 
swych 
ojczys
tych 
krajó
w, to 
najaz
d 
takiej 
liczby 
gości 
na 
małe 
w 
końcu 
miast
o 
spow
odow
ał, iż 
zaczęł
o 
brako
wać 
dla 
nich 
kwate
r. 
Sytua
cja 
stała 
się 
krytyc
zna, 
kiedy 
do 
Upps
ali 
zje-
chali 
człon
kowie 
riksda
gu - 
jedni 
na 
konia
ch 
albo 
w 
powo
zach, 
inni na 
łodzia
ch 
albo 
statka
ch. 
Najle
psze 
intere
sy na 
cerem
onii 
ko-
ronac
yjnej 
robili 
lokaln
i 
kupcy
. 
Najwi
ększy
m 
wzięci
em 
cieszy
ły się 
koron
ki i 
złote 
galon
y, 
więc 
już 
wkrót
ce w 
magaz
ynach 
nie 
ostał 
się 
nawet 
skraw
ek 
obu 
tych 
materi
ałów. 
W 
kated
rze 
uwijali 
się 
ro-
1
9
0


CZAS 
MELANC
HOLII
botnicy
, aby 
przygot
ować 
ją do 
ceremo
nii. W 
innych 
dzielnic
ach 
zabawi
ano się 
grami i 
różnym
i 
dyscypl
inami 
sporto
wymi.
W 
południ
e 6 
czerwc
a 1654 
roku 
Krysty
na 
oficjalni
e 
zrzekła 
się 
korony 
i tronu 
w sali 
królew
skiej 
pałacu 
w 
Uppsali
, 
wypełni
onej 
tłumem 
ciekaw
skich. 
Pełen 
ceremo
niału 
akt i 
podnio
słość 
chwili 
połączy
ły się w 
jedno, 
a 
podcza
s całej 
ceremo
nii 
panow
ał 
nastrój 
powagi
. Wielu 
obecny
m stały 
łzy w 
oczach1
8. 
Chwilę 
po tym 
jak 
podest 
opuścił
a 
Krysty
na, 
zszedł z 
niego 
również 
Karol 
Gustaw
, ale 
tylko 
po to, 
aby 
zdjąć z 
siebie 
zwykłe, 
ciemne 
ubranie 
i 
założyć 
nowe, 
przetyk
ane 
srebre
m. 
Następ
nie 
wyszed
ł z sali 
na 
zewnątr
z i 
opromi
eniony 
blaskie
m 
słońca 
wsiadł 
na 
białego 
konia, 
po 
czym 
ruszył 
na 
czele 
pochod
u, a 
towarz
yszyli 
mu 
członko
wie 
rady. 
Skiero
wał się 
teraz 
do 
położo
nej 
kilkaset 
metrów 
dalej 
katedry
. W 
nawach 
boczny
ch 
zbudo
wano 
specjal
ne 
galerie 
dla 
publicz
ności: 
zasiedli 
w nich 
mężczy
źni, 
kobiety 
i dzieci. 
Większ
ość z 
nich 
stanowi
li ubrani 
uroczyś
cie 
szlachci
ce i 
wydek
oltowa
ne 
damy, 
które 
energic
znymi 
ruchami 
chłodził
y się 
wachlar
zami. 
Nie 
brakow
ało też 
mieszcz
ek 
ubrany
ch w 
koronki 
i chusty 
na 
głowac
h, a 
nawet 
chłopó
w. 
Karol 
Gustaw 
i 
członko
wie 
rady 
kroczyli 
w 
stronę 
ołtarza 
w 
szpaler
ze 
utworz
onym 
przez 
stojącą 
po obu 
stronac
h 
szlach-
tę. 
Czekał 
tam na 
nich na 
specjal
nie 
zbudo
wanym 
podwy
ższeniu 
srebrny 
tron, a 
przed 
nim 
grupa 
długobr
odych19 
biskup
ów w 
błysz-
czącyc
h 
ornatac
h. 
Karol 
Gustaw 
złożył 
przysię
gę. Był 
w 
wyśmie
nitym 
humorz
e i 
żartow
ał bez 
przerw
y. A 
gdy 
popołu
dniowe 
słońce 
rozświe
tliło 
swymi 
promie
niami 
mrok 
panując
y w 
chłodne
j 
katedrz
e, do 
tronu 
zbliżył 
się 
Johann
es 
Lenaeu
s, 
dawny 
nauczy
ciel 
Karola 
Gustaw
a z jego 
uniwers
yteckic
h 
czasów
, a 
obecnie 
arcybi-
skup, i 
włożył 
królew
ską 
koronę 
na 
głowę 
palatyn
a.
Po 
skończ
onej 
ceremo
nii 
Karol 
Gustaw 
wyszed
ł na 
zewnątr
z. 
Powietr
ze 
rozbrz
miewał
o 
odgłose
m salw 
honoro
wych, a 
wśród
18 
Dokładn
y opis 
całej 
ceremon
ii 
czytelni
k 
znajdzie 
w 
książce 
tego 
samego 
autora 
pt. „Lata 
wojen", 
wydanej 
w 2003 
roku 
przez 
wydawn
ictwo 
FINNA 
(przyp. 
tłum.).
" 
Jeszcze 
w XVII 
w. długa 
broda 
była w 
Szwecji 
oznaką 
powagi, 
dostoje
ństwa i 
wiernoś
ci 
dawnym 
tradycjo
m 
(przyp. 
tłum.).
191


NIEZWYCIĘŻONY
zgromadzonych licznie mieszkańców miasta i gości rozrzucano 
drobne monety. Krystyna nie uczestniczyła w tej części ceremonii, 
nie zjawiła się także na popołudniowej uczcie. Późnym wieczorem 
następnego dnia wyjechała z miasta w kierunku południowym. 
Odeszła więc, a wraz z nią wiele z tego, co wiązało się z jej
osobą.
Wszyscy czuli, że oto dokonuje się jakaś wielka zmiana. Uczta 
przygotowana z okazji aktu koronacji była przyjemna, ale skromna. 
Zastawę pożyczono, a na niektórych stołach brakowało obrusów. 
Zaproszono też innych gości niż zwykle: nielicznych przedstawicieli 
świata nauki, ale za to wielu wojskowych. A kiedy kilka dni później 
król zasiadł do kolacji z grupą zaproszonych gości, jeden ze służących 
zauważył, że przy stole rozmawiano o czymś zupełnie innym niż za 
czasów Krystyny: „Wiele debatowano o wojnie".


Car zdobywa Litwę za pomocą ołówka


ą nam potrzebni, ale służą nie bez wielkiej szkody Rzeczypo-
spolitej, póki tu tylko będą (...), Braclaw i Humań ledwie się 
tylko osiedzi, ale 270 miast, co między Bohem i Dniestrem 
popiołem zostało (...) lada Tatarzyn miał jasyru na 30 dusz, 
dzieci samych po drogach i fortecach podławionych na 10 000, 
kazałem ich popom chować. W jeden dół je wrzucono. Słowa te 
napisał pewien wstrząśnięty opisanym widokiem polski dowódca20, 
a pochodzą one z jego raportu sporządzonego w 1655 roku, w 
którym charakteryzował sytuację na Ukrainie. Okrutna przemoc, 
jaką wielu Ukraińców stosowało wobec swych rzeczywistych albo 
wyimaginowanych wrogów, obróciła się teraz z całą siłą przeciwko 
nim samym. Układ zawarty w Perejasławiu na początku roku 
zapewnił Ukrainie nowego sprzymierzeńca - potężnego, choć 
niezbyt godnego zaufania - rosyjskiego cara. Z drugiej strony, ten 
sam układ pozbawił ich innego stronnika, może nie tak potężnego, a 
na pewno niezbyt godnego zaufania: Tatarów. Nie widzieli oni 
możliwości wspólnego działania ze swym odwiecznym wrogiem, za 
którego uważali Rosję, więc zgodnie z dawnym zwyczajem przeszli 
na drugą stronę.
1 Tak pisał 10 marca 1655 r. Kazimierz Tyszkiewicz, podstoli litewski (przyp.
red.).


192


193


NIEZWYCIĘŻONY
A król polski i jego ministrowie z wdzięcznością przyjęli tę nie-
oczekiwaną ofertę.
Już przed zmianą układu sił Tatarzy stanowili dość duży problem 
dla Kozaków, ponieważ w pierwszym rzędzie kierowali się chęcią 
zysku, walcząc o łupy, najchętniej zaś o jasyr wyznania 
chrześcijańskiego. Nie zawsze też potrafili rozróżnić, czyich chłopów 
ciągnęli na arkanie na wielkie targi niewolników na Krymie. Teraz nie 
byli już plagą - stali się zarazą. Dowódcy rozpuścili ich po całej 
Ukrainie, a oni zachowywali się wobec ludności z bezwzględnością, 
która wzburzyła nawet ich nowych sprzymierzeńców - Polaków. Jak 
na przykład owego wspomnianego wcześniej dowódcę, który pisał 
dalej: Ostatka i zaniechali chować, nie było starszego między tymi 
na rok jeden, bo starsze orda zabierała. Chłopi kupami siedzą za 
naszym wojskiem, opłakują swe mizeryje.
Dzięki temu, że Tatarzy uderzyli od tyłu na ukraińskie oddziały, 
Polakom udało się utrzymać zdobyte wcześniej pozycje na połu-
dniowym froncie walk. Gorzej poszło im na północy, na Litwie.
Po obsadzeniu zdobytych twierdz polskimi załogami, do dys-
pozycji dowódców pozostało około 8000 wojska21. Mieli oni 
przeciwko sobie siły liczące nie mniej niż 80 tysięcy 
Kozaków
21 Chodzi tu o wojska będące w dyspozycji hetmana wielkiego litewskiego Janusza Radziwiłła. 
W czerwcu 1654 r. w obozie pod Orszą liczyły one około 6000 ludzi. Sprawę w WKsL 
komplikowały następujące fakty: otóż zależność hetmana polnego od wielkiego była niewielka. W 
czerwcu 1654 r. buławę wielką litewską nadał król księciu Radziwiłłowi cum protestatione [z 
protestem]. Jan Kazimierz nawet po oddaniu Radziwiłłowi buławy wielkiej nie zrezygnował z walki o 
wpływy na Litwie. Buławę polną powierzył zaufanemu stronnikowi Wincentemu Gosiewskiemu, a do 
boku hetmana wielkiego wyznaczył na komisarzy Mikołaja Korfa, wojewodę wendeńskiego, i 
Eustachego Kierdeja, kasztelana żmudzkiego, którzy mieli kontrolować każde jego posunięcie. Nowy 
hetman polny, jednocześnie podskarbi litewski, dzierżący w swym ręku skarb, miał za zadanie 
utrzymywać wojska w wierności królowi. Władca wspólnie z Gosiewskim z nowych zaciągów 
tworzyli odrębną dywizję, nazwaną lewym skrzydłem wojska litewskiego, pod dowództwem hetmana 
polnego. Jednocześnie odmawiał uzupełnienia składu osobowego chorągwi podporządkowanych 
Radziwiłłowi. W tych warunkach nowa wojna z Rosją po zawarciu przez Chmielnickiego ugody 
pereja-sławskiej zastała Litwę całkowicie nieprzygotowaną. „Dlatego - twierdzi kronikarz tych czasów, 
Wawrzyniec Jan Rudawski - wojnę tę słusznie nazwać należało radziwiłłowską, a nie moskiewską, 
domową raczej niż zewnętrzną" (przyp. red.).
194


CAR ZDOBYWA LITWĘ ZA POMOCĄ OŁÓWKA
i Rosjan22. Wielu z nich posiadało w swym uzbrojeniu nowe muszkiety, 
z których część zakupiono w Szwecji. Na czele połączonych wojsk 
kozacko- rosyjskich stali oficerowie pochodzący z zaciągu 
przeprowadzonego w Europie Zachodniej. Nie dość jednak, że sto-
sunek sił wynosił jeden do dziesięciu na niekorzyść Polaków, to na 
dodatek między poszczególnymi dowódcami polskimi dochodziło do 
ciągłych kłótni. Przeważnie chodziło w nich o typowy polsko--litewski 
spór: kto i czym miał dowodzić?
Litwa była niezależną prowincją Rzeczpospolitej, dlatego też obrona 
jej terytorium spoczywała w rękach wielkiego hetmana Janusza 
Radziwiłła, który miał wtedy 42 lata. Należał on do najbardziej 
wpływowych magnatów litewskich, a jego ród doszedł do bogactwa 
dzięki eksportowi zboża i drewna na zachód.23 Janusz Radziwiłł 
reprezentował typowego magnata, choć przewyższał go swą potęgą i 
bogactwem. Był zarozumiały, pewny siebie, tolerancyjny, z natury 
melancholik. Jego tolerancję uznać by można za cnotę, gdyby nie fakt, 
iż wynikała z faktu, że on sam jak i cała jego rodzina byli wyznania 
protestanckiego, a ściślej mówiąc - kalwińskiego. Jak wszyscy inni 
arystokraci, miał wielu przyjaciół; jego ród oplatała gęsta sieć klientów i 
zwolenników, którzy umożliwiali księciu spokojne sprawowanie rządów, 
sterowanie lokalnymi sejmikami i utrzymywanie szerokich wpływów24. 
Radziwiłł miał też, jak wielu innych arystokratów, swoich wrogów; jego 
rodzinę zaliczano już tradycyjnie do najzagorzalszych krytyków silnej 
władzy królewskiej, przez co wyniosły i mający skłonności do kieliszka 
magnat coraz częściej popadał w konflikt ze swymi oponentami.
22	Na tyle oceniał siły moskiewskie Janusz Radziwiłł. W rzeczywistości mo 
skiewskie oddziały operujące w polu były mniejsze, prawdopodobnie liczyły około 
47 000 żołnierzy (por. Piotr Kroll, Belaruskaja kampania 1654 n, [w:] „Belarusian 
Historical Review", vol. 6, Fasciale 1-2 (10-11), Mińsk 1999) (przyp. red.).
23	Członkowie rodziny księcia zajmowali większość najważniejszych stano 
wisk o charakterze prestiżowym. W 1654 r. Radziwiłłowie piastowali funkcje: 
wielkiego hetmana, marszałka, kanclerza i koniuszego. Przed księciem Januszem 
funkcję wielkiego hetmana pełnił m.in. jego dziad Krzysztof, który uczestniczył 
w zwycięskiej dla Polaków bitwie pod Kircholmem.
24	Por. A. Mączak, Klientela. Nieformalne systemy władzy w Polsce i Europie 
XVI-XVIIIw., Warszawa 1994 (przyp. red.).
195


NIEZWYCIĘŻONY
Do sporów między królem a potężnym Litwinem dochodziło już wcześniej, 
a jego istotę stanowiły zawsze religia i polityka. Już w czasie 
ostatniej elekcji kalwin Janusz Radziwiłł głosował przeciwko 
kandydaturze katolickiego kandydata Jana Kazimierza. Również po 
elekcji nie zaprzestał spiskowania przeciwko monarsze. Starając się 
ograniczyć wpływy Radziwiłła, król wyznaczył na stanowisko 
hetmana polnego jednego z odwiecznych wrogów księcia, a część 
kompetencji przynależnych tradycyjnie hetmanowi wielkiemu 
przeniósł na generała artylerii. Miało to wywołać w wojsku 
litewskim kłótnie, zamieszanie i chaos. I tak się też faktycznie stało.
Inny kłopot brał się z odwiecznej niechęci szlachty do postrzegania 
interesów kraju jako wspólnego obowiązku wszystkich obywateli. W 
pierwszym okresie rozwijającego się na Ukrainie powstania, wielu 
arystokratów zamieszkujących w innych regionach nie przejmowało 
się za bardzo tym, co dzieje się na południu Rzeczpospolitej; 
protestowali przeciwko angażowaniu siew to, co działo się na 
Ukrainie. Bo czyż sprawa ta nie dotyczyła głównie tych, którzy mieli 
tam swoje posiadłości? Teraz zaś, kiedy północne regiony państwa 
znalazły się w obliczu niebezpieczeństwa grożącego ze strony Rosji, 
szlachta zamieszkująca na tamtym obszarze zaczęła nagle odczuwać 
tę samą niechęć w stosunku do swych problemów ze strony szlachty 
z innych województw. Bo czyż sprawa ta nie dotyczyła głównie tych, 
którzy mieli tam swoje posiadłości? Na jednym z posiedzeń Sejmu 
uchwalono początkowo pomoc dla Litwy, na którą składać się miało 
18 000 wojska; ostatecznie zostało z tego tylko cztery tysiące. A 
kiedy na dodatek zmarnowano albo zdefraudowano środki potrzebne 
na ich utrzymanie, posiłki wysłane na Litwę stały się równie 
kłopotliwe dla własnej armii, co niebezpieczne dla oddziałów wroga. 
Nie mając bowiem środków na utrzymanie, żołnierze zaczęli 
postępować w sposób, który rozpowszechnił się wszędzie w XVII 
wieku, to znaczy zdobywać
je u lokalnej ludności.
Biorąc pod uwagę ówczesną sytuację, przyszłość rysowała się w 
czarnych barwach. Oto późną wiosną 1654 roku na wschodnią 
Litwę wkroczyły trzy armie rosyjskie. Jedna nadeszła z północy, 
jedna ze wschodu, a trzecia od północnego wschodu. Wszystkie
196


CAR ZDOBYWA LITWĘ ZA POMOCĄ OŁÓWKA
kierowały się w stronę wybrzeża trasą, z której tradycyjnie korzystały 
wojska kierujące się na wschód albo na zachód (dwie wielkie rzeki - 
Dźwina i Dniepr - stanowiły jednolitą barierę wodną rozciągającą się 
od Bałtyku aż po Morze Czarne; istniał jednak między nimi wąski 
korytarz w miejscu, gdzie obie skręcały na wschód. To właśnie tędy 
prowadziła najkrótsza droga z Moskwy do Warszawy) Najpierw na 
Rosław, a potem na Połock, co wróżyło źle dla Polaków, ponieważ 
dzięki temu manewrowi Rosjanie stworzyli sobie warunki do przejścia 
przez Dźwinę. Dnia 26 czerwca 1654 roku wojska rosyjskie obiegły 
Smoleńsk, co miało ogromne znaczenie, jako że miasto pełniło 
kluczową rolę w systemie obronnym Rzeczpospolitej. To właśnie 
dlatego Polacy i Rosjanie tak często bili się ze sobą o sprawowanie 
kontroli nad Smoleńskiem. Tak długo, jak znajdował się on w polskich 
rękach, tak długo Rosjanie nie mogli liczyć na zapewnienie sobie 
stałych i bezpiecznych dostaw ze swego bezpośredniego zaplecza. 
Rozpoczęło się oblężenie, a prowadzono je pod osobistym 
dowództwem cara Aleksieja. Wojska broniące Litwy miały właściwie 
tylko jedną przewagę. Mogły mianowicie, jak to się określa w języku 
wojskowym, operować na froncie wewnętrznym. Oznacza to, że przy 
odrobinie szczęścia i zmuszając wojsko do szybkiego marszu, mogły 
za jednym razem uderzyć na któryś z nieprzyjacielskich oddziałów, 
dokonać zwrotu i zwrócić się przeciwko następnemu. W taki właśnie 
sposób niewielka liczebnie armia mogła zrekompensować swoją 
mniejszą siłę bojową - przynajmniej w teorii25. Tak więc również 
Radziwiłł ruszył na czele swego wojska przeciwko części armii 
rosyjskiej, prowadzącej działania na południu. Dowodził nią książę 
Trubecki. Próba przeszkodzenia Rosjanom w przejściu przez Dźwinę 
pod Szkło wem zakończyła się jednak niepowodzeniem26.
25	Sam termin „operacja na froncie wewnętrznym" pochodzi z czasów współ 
czesnych. Metodę tę w sposób mistrzowski posługiwał się Napoleon, między in 
nymi w czasie kampanii włoskiej w 1796 r.. Od tamtej pory z upodobaniem sto 
sują ją sztaby wszystkich armii na świecie i wielu dowódców, chociaż nie zawsze 
jej stosowanie przynosi zamierzone korzyści.
26	12 sierpnia 1654 r. pod Szkłowem, „w czasie pełnego zaćmienia słońca", 
doszło do zaciętej bitwy z czołowymi oddziałami moskiewskimi. Walka trwała
197





N
I
E
Z
W
Y
C
I
Ę
Ż
O
N
Y
Po 
kolej
nej 
bitwie
, 
stocz
onej 
2 
sierpn
ia, 
wojs
ko 
Radzi
wiłła 
zmus
zone 
zost
ało 
do 
odw
rotu 
w 
kieru
nku 
zach
odni
m. 
Armi
a 
Trub
ecki
ego 
podą
żyła 
za 
Litwi
nami 
z 
nieoc
zekiw
aną 
energi
ą, 
odno
sząc 
spore 
suk-
cesy
. Na 
tym 
zako
ńczył
y się 
oper
acje 
na 
fron
cie 
wew
nętrz
nym.
Rosja
nie 
deptali 
Litwino
m po 
piętach 
aż do 
14 
sierpnia
. 
Wtedy 
to 
doszło 
do 
starcia 
Rosjan 
z 
cofając
ymi się 
oddział
ami 
Radziw
iłła po 
miejsco
wością 
Szepiel
ewicze, 
położo
ną 
między 
Dniepr
em a 
Berezy
ną. 
Resztki 
armii 
księcia, 
składaj
ącej się 
z 
towarz
yszy 
pan-
cernyc
h, 
żołnierz
y 
zaciężn
ych, 
artylerii
, 
szlacht
y i 
ochotni
ków, z 
począt
ku 
dotrzy
mywały 
pola 
wojsko
m 
Trubec
kiego, 
udowa
dniając 
tym 
samym 
po raz 
kolejny
, że 
proble
m z 
wojski
em 
polsko
-li-
tewski
m nie 
polegał 
na 
braku 
odwagi 
czy 
poświę
cenia. 
Trubec
ki nie 
przejął 
się 
napotk
anym 
opore
m ani 
poniesi
onymi 
stratam
i, tylko 
pędził 
swych 
żołnierz
y dalej. 
W 
końcu 
udało 
mu się 
wyko-
rzystać 
przewa
gę 
liczebn
ą i 
złamać 
opór 
przeci
wnika. 
Armia 
Radziw
iłła 
poszła 
w 
rozsyp
kę, 
kryjąc 
się po 
okolicz
nych 
lasach. 
Jakimś 
cudem 
księciu 
udało 
się 
uratow
ać 
armaty, 
ale ze 
względ
u na 
duże 
straty 
wśród 
kanoni
erów 
były 
one dla 
niego 
prawie 
nie-
użytecz
ne. 
Straty 
poniesi
one 
przez 
Trubec
kiego 
były 
równie
ż spo-
re: na 
pogrze
banie 
wszyst
kich 
poległy
ch 
stracił 
trzy 
dni. 
Jednak 
w 
przeci
wieńst
wie do 
Litwinó
w 
Rosjani
e mogli 
sobie 
pozwol
ić na 
tak 
duże 
straty 
osobo
we, 
poniew
aż 
bitwa 
zakońc
zyła się 
ich 
wielkim 
zwycię
stwem: 
pokona
li 
jedyne 
zorgani
zowane 
wojsko
, jakie 
walczyło 
na 
Litwie27.
blisko 
pięć 
godzin, 
niektóre 
chorągw
ie 
szarżow
ały po 
pięć - 
sześć 
razy. 
Losy 
batalii 
przesadz
iła 
rozpaczl
iwa 
szarża 
kawaleri
i 
litewski
ej, którą 
poprow
adził 
sam 
książę 
Janusz 
Radziwi
łł. 
Hetman 
wielki 
litewski 
odniósł 
pyrruso
we 
zwycięs
two. 
Odrzuci
ł co 
prawda 
przeciw
nika za 
rzekę, 
ale sam 
musiał 
się 
wycofać
, gdyż 
stracił, 
według 
niektóry
ch 
rachunk
ów, 
nawet 
700 
ludzi. 
Straty 
moskie
wskie 
były pa-
rokrotni
e 
większe 
od 
litewski
ch, 
wynosił
y 3000-
7000 
ludzi. 
Wojska
mi 
moskie
wskimi 
pod 
Szkłow
em 
dowodz
ił kniaź 
Jaków 
Czerkas
ski. 
Oddział
y 
Trubeck
iego 
nadchod
ziły 
dopiero 
od 
wschod
u, być 
może 
niektóre 
jego 
jednost
ki 
mogły 
wziąć 
udział 
w 
ostatnie
j fazie 
bitwy 
(przyp. 
red.).
27 
Bitwa 
pod 
Szepiel
ewicza
mi 
(Ciecier
zynem) 
nie 
doczeka
ła się 
dotychc
zas 
nowego 
opraco
wania 
w 
polskiej 
historio
grafii. 
Dyspon
ujemy 
jedynie 
pracą 
Ludwik
a 
Kubala, 
Wojna 
moskie
wska r. 
1654-
1655, 
Warsza
wa 
1910. 
Zwięźle 
pisze o 
niej 
Henryk 
Wisner 
Janusz 
Radziw
iłł 
1612-
1655, 
Warsza
wa 
2000 
(przyp. 
red.).
1
9
8


C
A
R
 
Z
D
O
B
Y
W
A
 
L
I
T
W
Ę
 
Z
A
 
P
O
M
O
C
Ą
 
O
Ł
Ó
W
K
A
> 
Bitwa 
stanowił
a dla 
Litwy 
bez 
wątpieni
a dużą 
klęskę. 
Radziwiłł 
był 
przygnę
biony i 
zły. 
Jużeśm
y Ruś 
stracili - 
pisał w 
liście z 
18 
wrześ-
nia 
1654 
roku 
— a 
czy i 
Litwa 
ma 
jeszcze 
przepa
ść? 
Bodaj 
same 
przepa
dły, 
niżby 
dla 
nich 
Rzeczp
ospolit
a w in 
direpti
onem 
(w roz-
szarpan
ie) 
przyjść 
miała1%
.
Na
dzieje 
obrońc
ów 
spoczęł
y teraz 
na 
Smoleń
sku. 
Miasto 
było, 
jak już 
wspom
niałem, 
czymś 
w 
rodzaju 
klucza 
otwiera
jącego 
dostęp 
do 
terenó
w 
Rzeczp
ospolit
ej. I 
tak 
długo, 
jak 
znajdo
wało 
się w 
polskic
h 
rękach, 
tak 
długo 
car 
musiał 
kontyn
uować 
walkę 
na 
terytori
um 
Litwy. 
Radziw
iłł i inni 
pokład
ali 
jednak 
nadziej
ę w 
Smoleń
sku, 
który -
jak na 
warunk
i 
panują
ce w 
Europi
e 
Wscho
dniej - 
był 
miaste
m 
niezwy
kle 
silnie 
obwar
owany
m29. 
Stano
wił tym 
samym 
swego 
rodzaju 
wyjąte
k. Po 
trwając
ych 16 
lat 
pracac
h oto-
czono 
go 
kamien
nym 
murem 
liczący
m 6,5 
kilomet
ra 
długoś
ci, któ-
rego 
zwieńc
zenie 
stanow
ił 
krenela
ż30. 
Jego 
wysok
ość 
docho
dziła 
do 15 
metró
w, a na 
całej 
długoś
ci 
znajdo
wało 
się aż 
38 
szeroki
ch 
wież, z 
któryc
h 
prowa
dzono 
ogień 
armatni
. W 
podzie
miach 
urzą-
dzono 
specjal
ne 
galerie 
służące 
do 
prowa
dzenia 
nasłuch
u, czy 
prze-
ciwnik 
nie 
usiłuje 
podłoż
yć pod 
murami 
ładunk
ów 
wybuc
howyc
h. Na 
począt
ku 
stulecia 
nieliczn
a 
wtedy 
załoga 
rosyjsk
a 
stawiał
a opór
28
	Jan
usz 
Radziwiłł, 
hetman 
wielki 
litewski do 
Krzysztofa 
Dowgiałły 
Stryżki, 
podczaszeg
o 
upickiego, 
z 
Kajdanowa
, 18 
września 
1654 
r.(przyp. 
red.).
29	Z 
powodu 
braku 
dużej 
liczby 
klasycznyc
h twierdz, 
wojny 
prowadzon
e 
w Europie 
Wschodnie
j miały 
bardziej 
ruchliwy 
charakter, 
prowadzon
o je w 
szyb 
szym, 
bardziej 
dzikim 
tempie niż 
na 
Zachodzie, 
gdzie 
armie 
zaczęły się 
wówczas 
powoli 
przekształc
ać w 
dobrze 
naoliwione
, choć 
trochę 
nieruchawe 
machiny 
ob- 
lężnicze, 
które 
częściej 
okopywały 
się w 
ziemi i 
oblegały, 
niż toczyły 
bitwy. 
[Wbrew 
temu, co 
pisze 
autor, stan 
umocnień 
Smoleńska 
był fatalny. 
Opis 
kondy 
cji 
twierdzy 
przed 
oblężeniem 
przez 
Moskwicin
ów zawarty 
jest w 
Inwentarzu 
miasta 
Smoleńska 
i 
województ
wa 
smoleńskie
go, [w:] 
„Archeogra
fićeskij 
sbornik 
dokumento
v 
otnosiaśćej
sja k 
istorii 
Severo-
Zapadnoj 
Rusii", t. 
XIV, 
Wilno 
1904, 
s. 41. 
Ponadto 
inna była 
sytuacja 
wojskowa 
w 1632-
1633 r., 
wtedy 
garnizon 
mo 
skiewski 
liczył na 
odsiecz, 
która 
rzeczywiści
e nadeszła. 
W 1654 r. 
załoga 
polska 
broniąca 
Smoleńska
, wobec 
szczupłości 
sił 
litewskich, 
nie mogła 
liczyć na 
żadną 
pomoc. 
Porównani
e obu 
oblężeń 
jest w tym 
przypadku 
całkowicie 
chybione 
(przyp. 
red.)
30
	Kre
nelaż 
(fr. 
crenel
age) - 
blanki 
(przyp
. 
red.).
199


NIEZWYCIĘŻONY
polskim wojskom przez ponad półtora roku, ulegając dopiero po 
szaleńczym szturmie na mury. Kiedy w 1633 roku Rosjanie próbo-
wali odzyskać miasto, ich oblężenie zakończyło się całkowitym 
niepowodzeniem. Nic więc dziwnego, że ogromne zdumienie wy-
wołała wiadomość, iż polska załoga twierdzy smoleńskiej poddała 
się po trwającym tylko trzy miesiące oblężeniu31.
Cała sprawa nie była aż tak bardzo podejrzana, jak próbowali to 
później przedstawić sami, zszokowani tym, Litwini. Smoleńsk był 
prawdopodobnie ostatnią średniowieczną twierdzą, jaką zbudowano 
w Europie. Wzniesiono ją na stary sposób: mury były wysokie, ale 
cienkie; dawały dostateczną ochronę przed atakami nieprzyjaciela, ale 
nie były w stanie wytrzymać ostrzału prowadzonego z armat dużego 
kalibru. Kiedy w czerwcu Rosjanie przystąpili do oblężenia, wynajęci 
przez nich zagraniczni puszkarze zabrali się do sprawy zgodnie z 
utartym zwyczajem, stosowanym od dawna w krajach Europy 
Zachodniej. Na rezultat takiej taktyki nie trzeba było czekać długo. 
Kiedy obrońcy twierdzy zauważyli przygotowania do szturmu na 
mury, wybrali honorową kapitulację, zamiast zaszczytnej śmierci32.
Oznaczało to prawdziwą katastrofę. Litwa stała otworem dla 
wojsk rosyjskich. Tym samym na atak wystawiona był również 
Polska. Wyglądało na to, że jesienią 1654 roku car mógł zająć dużą 
część terytorium Rzeczpospolitej za pomocą ołówka. Wystarczyło 
wziąć go do ręki, zakreślić na mapie jakiś obszar i wkroczyć tam na 
czele własnych wojsk.
Pytanie brzmiało: w którym miejscu car powinien był pociągnąć 
kreskę? Za Szepielewiczami leżało Wilno, dalej Warszawa, a za nią 
Gdańsk. Ale niedaleko od Wilna leżała także szwedzka Ryga.
31	Czytelnik polski znajdzie obszerny opis oblężenia Smoleńska przez Rosjan 
w opracowaniu: Piotr Kroll, Obrona Smoleńska w 1654 r., [w:] Staropolska sztuka 
wojenna XVI-XVII wieku, pod red. M. Nagielskiego, Warszawa 2002, s. 151-172. 
(przyp. red.).
32	Na to, iż Smoleńsk rzeczywiście nie spełniał funkcji obronnej w nowocze 
snym tego słowa znaczeniu, wskazuje fakt, iż po zdobyciu twierdzy Rosjanie oto 
czyli ją dodatkowym systemem obwarowań, składającym się z krytej drogi, pali 
sady i wału.
200


CAR ZDOBYWA LITWĘ ZA POMOCĄ OŁÓWKA
A za Gdańskiem i Rygą widać było brzeg. A dalej już tylko 
Bałtyk.
Nie chodziło jednak tylko o samo morze. Z morzem wiązały się też 
liczne nadzieje, marzenia i plany. Jedno z nich miało nawet swą nazwę: 
dominium maris Baltici - o panowanie nad Bałtykiem. Dla 
większości władców państw położonych nad Morzem Bałtyckim było 
to tylko marzeniem i niczym więcej niż marzeniem; któż bowiem nie 
chciałby sprawować władzy nad tym rozległym akwenem, po którym 
pływały statki załadowane towarami, dla przeciętnego człowieka 
uosabiające po prostu zboże, konopie, len, dziegieć, drewno, miedź, 
potas i znowu zboże, dla kupców, hurtowników i armatorów 
stanowiące niewyczerpane źródło bogactw, a dla władców, królów i 
licznej rzeszy książąt były sposobem na wzmocnienie swej potęgi. Bo 
pieniądze nie były tylko czynnikiem umożliwiającym prowadzenie 
wojen, ale również kręgosłupem władzy. W tamtej epoce istniała 
jednak tylko jedna grupa osób sprawujących władzę, uważająca, że 
posiada odpowiednie możliwości służące urzeczywistnieniu 
odwiecznego marzenia: rząd szwedzki. Od początku stulecia, a nawet 
wcześniej, panowie zbierali się na dyskusjach w Sztokholmie, a każdy 
trzymał w ręce ołówek, którym kreślił po mapach: to tu, to tam. 
Stopniowo kreski zamieniały się w szkice, szkice w plany, plany w 
arsenały, a potem na obce ziemie schodziła armia za armią, 
maszerując w kłębach dymu prochowego, mijając niezliczone wsie, 
dla których pojawienie się obcych wojsk oznaczało prawdziwą 
katastrofę; armie przechodziły i znikały jak wspomnienia, a po jakimś 
czasie wszystko zaczynało się od nowych kresek: w księgach 
parafialnych, przy nazwiskach gospodarzy itp.
Szwedzka polityka zagraniczna była zmienna, oportunistyczna i 
pełna porażek, ale za to logiczna. Rozumowano w bardzo prosty 
sposób: ten, kto kontrolował miejsca, w których wielkie rzeki ucho-
dziły do Morza Bałtyckiego, sprawował tym samym pełną kontrolę 
nad tamtejszym handlem. Przeważającą część towarów, ekspor-
towanych do Europy Zachodniej, transportowano właśnie tymi 
rzekami, dowożąc je najpierw do wielkich portów handlowych, a tam 
nakładano na nie cła, opłaty, akcyzy itp. Sukcesywnie Szwecja przejmowała 
kontrolę nad ujściami kolejnych wielkich rzek: Newą,
201


NIEZWYCIĘŻONY
Narwą, Dźwiną. Zawarty niedawno pokój westfalski dodał do tej 
listy Łabę i Odrę. Do kompletu brakowało jeszcze dwóch rzek: 
Niemna, którym wiodły szlaki wodne z Prus Wschodnich poprzez 
Litwę aż po Białoruś, a przede wszystkim Wisły, najważniejszej i 
największej zdobyczy, stanowiącej główną polską arterię wodną 
wykorzystywaną do transportu zboża. Szwecja sprawowała już 
władzę nad terytoriami, na których znajdowały się największe porty 
bałtyckie, z wyjątkiem dwóch, położonych w Prusach: pierwszym z 
nich był Królewiec, drugim Gdańsk - bogaty Gdańsk ze swymi 
kościołami, kanałami, zwodzonymi mostami, kamieniczkami, 
rezydencjami patrycjuszy i nabrzeżami, przy których cumowały 
rocznie tysiące okrętów. Gdyby więc udało się zająć i te dwa porty 
i ujścia rzek, nad którymi leżały, akcja zostałaby zakończona, co 
oznaczałoby ustanowienie szwedzkiego dominium maris Baltici.
Co mogło się jednak zdarzyć z dominium w chwili obecnej? 
Stan faktyczny trwał już od dłuższego czasu. Ledwo dołożono ko-
lejną cegłę do konstrukcji nazywanej szwedzkim imperium mor-
skim, gdy jednocześnie pojawiała się groźba, iż wypadnie z niej inna 
cegiełka.
Upadek Smoleńska oznaczał, że wojna przeniosła się obecnie na 
północny zachód. Była to zasadnicza zmiana. Mniej więcej w tym 
samym czasie, to znaczy w październiku 1654 roku, doszło na 
południowym wschodzie kraju do pewnego zdarzenia, które - co 
prawda - nie miało aż tak ogromnego znaczenia, ale oznaczało, że 
charakter wojny zaczął ulegać pewnym zmianom. Armia polska 
oblegała właśnie Busze, niewielką twierdzę obsadzoną przez 
Kozaków. Polakom udało się w końcu wybić większą część załogi, 
zrobić wyłom w murze i złamać opór. Reszta obrońców zabaryka-
dowała się w niewielkim zameczku, znajdującym się wewnątrz 
twierdzy. W okresie wojny trzydziestoletniej moment ten oznaczał 
przerwanie walki, obrońcy kapitulowali na honorowych warunkach, 
a potem bez większych ceregieli wcielano ich w szeregi zwy-
cięskiego wojska. Nigdy nie walczono do ostatniego człowieka. 
Odnosi się to do końcowej fazy wojny, gdzie starano się unikać 
fanatyzmu, brawury i bezsensownych masakr. W owym okresie 
konflikt nie opierał się już na strachu i nienawiści. Wojna przeszła
202


CAR ZDOBYWA LITWĘ ZA POMOCĄ OŁÓWKA
w ręce cynicznych, choć pragmatycznie nastawionych do niej żoł-
nierzy. Wpływ na jej przebieg stracili nawiedzeni krzyżowcy i ide-
olodzy wiary.
W Buszy walki osiągnęły właśnie ten moment, w którym zgodnie 
z tradycją załoga powinna ogłosić kapitulację i opuścić twierdzę, 
zwyciężona, ale dumna, w takt muzyki, powiewających sztandarów, 
zapalonych lontów i z kulami muszkietowymi umieszczonymi w 
ustach, co symbolizowało ducha walki. Nagle jednak, na oczach 
zdumionych Polaków, zamek, w którym schronili się obrońcy, 
wyleciał w powietrze, a towarzyszyła temu potężna eksplozja. W 
górę strzeliła fontanna dymu, kamieni i kawałków drewna. Załoga 
zdecydowała, że zamiast kapitulować, woli popełnić samobójstwo, 
wysadzając się w powietrze w magazynie z prochem33.
Wyglądało więc na to, że nie będzie to wojna dżentelmenów.
W 1654 roku zima przyszła wcześniej, a na dodatek w 
Moskwie rozszalała się zaraza. Z tych powodów tempo, w jakim 
poruszała się armia rosyjska, spadło, aż w końcu armia stanęła na 
dobre. Dało to Litwinom i Polakom trochę czasu na złapanie 
oddechu. Zastanawiano się tylko, czy zdołają go wykorzystać, aby 
wzmocnić swe siły obronne.
Bo chociaż zima zdołała powstrzymać armię rosyjską, to nie 
zdołała usunąć oznak rozpadu, jaki groził Rzeczpospolitej. Wprost 
przeciwnie. Zima to tradycyjnie ten okres, kiedy armie rozchodzą 
się na kwatery. W armii polsko-litewskiej, której siła bojowa w 
znacznej mierze zależała od pospolitego ruszenia, był to również 
czas, w którym wielu ochotników wracało do domu. Wielu z nich 
uległo demoralizacji z powodu poniesionych porażek, toteż 
nierzadko wchodząc do jakiejś wsi, rabowali i kradli. Konie i żyw-
ność, które otrzymali na potrzeby wojska, zabierali z sobą do domu 
na sprzedaż. Jak zwykle w takich sytuacjach, kiedy dowództwo 
utraciło kontrolę nad wojskiem, a wszędzie szerzyła się nędza, 
zaczęło dochodzić do przypadków bandytyzmu. A z regionów
33 Busze zdobyły na początku grudnia 1654 r. wydzielone siły dowodzone 
przez oboźnego koronnego Stefana Czarnieckiego (przyp. red.).
203


NIEZWYCIĘŻONY
graniczących z Ukrainą zaczęły dochodzić wieści o kolejnych buntach 
chłopskich34.
Rzadko w swej historii Sejm miał do omówienia tak wiele ważnych 
spraw. Problem polegał jednak na tym, że cała instytucja polskiego 
parlamentaryzmu zaczęła trząść się w posadach, co źle wróżyło na 
przyszłość. Cały ten zawiły mechanizm miał opierać się w swym 
pierwotnym założeniu na konstrukcji złożonej z ludzi mądrych, 
opanowanych i odpowiedzialnych. Polski system parlamentarny 
bazował bowiem na zasadach zwanych demokracją szlachecką. 
Chroniły one przed wszelkimi możliwymi mniejszościami. Jej jądrem 
była zasada zwana liberum veto. Decyzje w Sejmie podejmowano 
tylko jednogłośnie. Nie istniały żadne wyjątki od tej reguły, co 
oznaczało, że wystarczył jeden poseł, który wypowiedział swoje veto, 
aby zablokować proces decyzyjny. Na domiar złego, poszczególnych 
ustaw nie głosowano pojedynczo, tylko łączono je w jeden pakiet 
podlegający głosowaniu pod koniec sesji. Tym sposobem za sprawą 
tylko jednego posła całe obrady mogły pójść na marne. Zasada 
liberum veto była do tej pory raczej teoretyczna, choć cieszyła się 
wielkim szacunkiem. Jest rzeczą charakterystyczną, że do czasu 
wielkiego kryzysu nie zdarzyło się, aby ktokolwiek z niej skorzystał35.
34 Zima 1654/1655r. nie upływała spokojnie, jak twierdzi autor. Na Litwie do 
kontrataku ruszyły wojska dowodzone przez hetmana Janusza Radziwiłła (por. 
Konrad Bobiański, Kampania zimowo-wiosenna wojsk Janusza Radziwiłła 1654— -
1655, [w:] Staropolska sztuka wojenna XVI-XVI1 wieku, pod red. M. Nagielskiego, 
Warszawa 2002, s. 173-198). Na Ukrainie wojska koronne wspierane przez 
Tatarów podjęły ofensywę, zakończoną krwawą bitwą, stoczoną w 
dniach 29 stycznia - 2 lutego 1655 r. pod Ochmatowem z wojskami kozacko-
moskiew-skimi (por. Adam Kersten, Stefan Czarniecki 1599-1665, s. 193-212). 
Kontrofensywy na Litwie i na Ukrainie zakończyły się kompletnym fiaskiem i 
przyniosły jedynie ogromne zniszczenia i wyniszczenie wojska, zwłaszcza piechoty 
(przyp. red.).
35 W rzeczywistości sprawa polegała na tym, że przed ostatecznymi głosowa-
niami stanowiska „ucierano", starając się przekonać oponentów, zaś nie dającej sobie 
przemówić do rozsądku mniejszości ostatecznie po prostu nie dopuszczano do 
głosu. W praktyce więc zasada liberum veto pozostawała w sferze idei dopóty, 
dopóki góry nad pragmatyzmem politycznym i zdrowym rozsądkiem nie wzięły 
intrygi dworu i magnatów (por. przypis 37) (przyp. red.).
204


CAR ZDOBYWA LITWĘ ZA POMOCĄ OŁÓWKA
W ostatnich latach doszło jednak dwa razy do posłużenia się tym 
prawem. W obu przypadkach Sejm rozwiązał się bez podjęcia 
jakichkolwiek decyzji. Po raz pierwszy zdarzyło się to w 1652 roku, 
na pamiętnym posiedzeniu, kiedy cała praca poszła na marne za 
sprawą jednego upartego posła z Litwy36. Dwa lata później po raz 
kolejny doszło do podobnego zdarzenia w trakcie dyskusji nad kan-
dydatami do tytułu wielkiego hetmana litewskiego. W wielu krajach 
instytucje reprezentujące obywateli rozwijały się w kierunku sprawnie 
funkcjonujących parlamentów i mogły -jak na przykład szwedzki 
riksdag - wspomagać albo być wykorzystywane przez tych, którzy 
dążyli do naprawy państwa. Tymczasem w Rzeczpospolitej 
parlamentaryzm rozwijał się w odwrotnym kierunku.
Brzemienne w skutki obrady sejmowe w 1655 roku zapowie-
dziano dość późno, zostawiając niewiele czasu na sprawy organi-
zacyjne, a kiedy lokalne sejmiki zakończyły już swe kłótliwe debaty, 
nadszedł maj. Na Sejmie zabrakło wielu posłów, a liczba tych, którzy 
w końcu zjechali do Warszawy, zmniejszała się z każdym
36 Chodzi tu o posła z powiatu upickiego, województwa trackiego, Władysława 
Wiktoryna Sicińskiego, który zerwał obrady Sejmu w 1652 r. Według wielu 
współczesnych był on tylko narzędziem w ręku Janusza Radziwiłła, który m.in. nie 
otrzymał od króla przyrzeczenia otrzymania buławy hetmana wielkiego litewskiego in 
casu mortis [na wypadek śmierci] pana Kiszki [aktualnego hetmana wielkiego 
litewskiego]". Jan Kazimierz był w tym czasie w ostrym konflikcie z grupą magnatów, 
takich jak Hieronim Radziejowski czy Janusz Radziwiłł, spiskującymi z obcymi 
dworami, za plecami swego monarchy. Podczas obrad sejmowych doszło do starcia 
między regalistami a opozycjonistami. Zwolennicy króla zdołali jednak „sparaliżować 
zakusy opozycjonistów". 9 marca, wobec późnej pory, kanclerz koronny wystąpił z 
wnioskiem prolongaty Sejmu do poniedziałku. Wówczas Siciński, niczym dotychczas 
nie wyróżniający się poseł, niespodziewanie oświadczył: ,ja nie pozwalam na 
prolongację", po czym opuścił salę wspólnych obrad Izby i Senatu, i przeprawił się na 
drugą stronę Wisły. Początkowo izba poselska nie przerywała obrad. Dopiero Jan 
Żelski, poseł ziemi bielskiej, sprzeciwił się ich przedłużaniu. Jednak nikt nie chciał 
stwierdzić, że sejm został zerwany przez jednego posła, gdyż dostrzegano 
konsekwencje takiego czynu. Dopiero zniecierpliwiony król oświadczył, że , jeśli 
posłowie nie chcą kontynuować obrad, sam każe ich żegnać". Dzisiejsi historycy są 
zgodni, że i bez weta posła upickiego sejm byłby „nie doszedł" (Adam Kersten). Wedle 
Władysława Czaplińskiego, za całą tą sprawą prawdopodobnie stał dwór, który chciał 
skompromitować Hieronima Radziejowskiego (przyp. red.).
205


NIEZWYCIĘŻONY
dniem. Zagrożenie zewnętrzne, jakie zawisło nad krajem, sprawiło 
jednak, że ci, którzy przybyli na obrady, wykazali się sporym opa-
miętaniem. Na samym początku doszło, co prawda, do dwóch kłótni 
dotyczących kwestii prawnych, ale za to nie dyskutowano, jak to 
zazwyczaj bywało, na tematy ideologiczne. Jeden ze szlachty krzyknął 
nawet na cały głos, że ten, kto zamierza zakłócać przebieg obrad, 
powinien raczej natychmiast opuścić salę, na co zgromadzona w sali 
masa ludzka poparła mówcę ogólnym i zgodnym
„Amen".
Na Sejmie rozmawiano właściwie tylko o jednej sprawie: 
o obronie Rzeczpospolitej. Nie dość bowiem było buntu chłopskiego, 
powstania na Ukrainie i wojny z Rosją, to nieoczekiwanie dał o sobie 
znać inny odwieczny wróg - Szwecja. Przeciętny szlachcic wiedział o 
całej sprawie tylko tyle, że za morze do Sztokholmu wysłano jakiegoś 
posła, ponieważ Szwedzi wystąpili wobec Polski z jakąś dziwaczną 
propozycją, którą odczytano jako prowokację, choć brzmiała jak 
ultimatum. W każdym razie należało liczyć się z tym, że 
Rzeczpospolitej przybędzie wkrótce kolejny przeciwnik.
Niezwykle poważna postawa, jaką Sejm zajął na początku po-
siedzenia, dała jednak dość mierne rezultaty. Po krótkim czasie obrady 
zdominowane zostały przez spór między królem a Januszem 
Radziwiłłem. W prowadzonej dyspucie towarzyszyli im ich zwolennicy 
i klienci. Radziwiłł oskarżył króla, że wystawił do obrony Litwy zbyt 
mało wojska i próbował zmusić Jana Kazimierza do negocjacji z 
Rosją. Król ze swej strony oskarżył - i to nie bez racji - Radziwiłła o 
to, iż ten nie sprawdził się jako dowódca. Zwolennicy księcia 
próbowali dobrać się do króla, stawiając przed sądem jednego z jego 
ludzi, którego obwiniono o poddanie Smoleńska37. Spór ten 
zaowocował kolejnymi utarczkami słownymi, oskarżeniami, intrygami i 
kwiecistymi przemówieniami, co zajęło uwagę posłów przez dwa 
długie dni. Mało też brakowało, a doszłoby do zerwania obrad z 
powodu liberum veto. Król robił, co mógł, aby izolować Radziwiłła i 
wzbudzić podejrzliwość posłów w stosunku


CAR ZDOBYWA LITWĘ ZA POMOCĄ OŁÓWKA
do jego osoby. Jan Kazimierz wypomniał magnatowi jego kalwińskie 
wyznanie, co było chwytem dość efektownym, ale i krótkowzrocznym, 
ponieważ mogło w przyszłości doprowadzić do rozpadu i tak już 
skłóconego parlamentu. Wkrótce też posłów opanował nastrój 
rezygnacji i zmęczenia.
Być może udałoby się jednak osiągnąć na owym posiedzeniu jakiś 
wspólny konsensus, gdyby podziały przebiegały w prosty sposób, i 
gdyby zwalczających się stronnictw nie było zbyt wiele, co może 
sugerować opisany wyżej przebieg wydarzeń. Niestety, wśród posłów 
istniało kilka wrogich sobie ugrupowań i koterii, których spory 
powodowały ciągłe przerwy w obradach. Pokazały one po raz kolejny, 
że władza, jaką posiadali tacy magnaci jak Radziwiłł, wystarczyła do 
sabotowania polityki królewskiej, ale była zbyt słaba, aby mogli 
prowadzić swą własną politykę. Poza tym, stało się jasne, że niechęć 
szlachty do myślenia w kategoriach państwowych osiągnęła swój punkt 
krytyczny.
Coraz więcej posłów myślało tylko o obronie własnego woje-
wództwa i w najlepszym wypadku okazywało niewielkie zaintere-
sowanie wspieraniem innych, bardziej odległych województw 
wchodzących w skład Rzeczpospolitej. Szlachta polska wykazywała 
dość słaby entuzjazm, jeśli chodzi o kwestie odnoszące się do obrony 
Litwy. Zdawała się mieć zbyt wiele spraw na głowie związanych z 
obroną Korony przed Kozakami i Szwedami38. Chęć do płacenia 
wzrosła jednak natychmiast, kiedy zaczęto dyskutować o pieniądzach 
pochodzących od innych. Zgodnie przegłosowano nałożenie 
dodatkowych podatków na Żydów, a także na Litwinów. Niewielu 
zastanawiało się też nad tym, że bardzo trudno będzie zebrać 
uchwalone kwoty w niespokojnej, spustoszonej i okupowanej 
częściowo przez Rosjan prowincji. Nawet sam Jan Kazimierz uznał, że 
nie jest to słuszna decyzja. Dlatego też zaproponował, żeby podjąć 
środki z kasy koronnej, aby utrzymać zdemoralizowane i rozbite wojsko 
litewskie w dyscyplinie. Jednak szlachta polska nie wyraziła na to 
zgody. Spokojnie wyjaśniono królowi, że zgodnie





37 Chodzi o wojewodę smoleńskiego Filipa Kazimierza Obuchowicza, któ-
rego na to stanowisko mianował król Jan Kazimierz, wbrew zdaniu Janusza 
Radziwiłła (przyp. red.).
206


38 Zgodzono się na uchwalenie podatków przeznaczonych na zaciąg 
nowych żołnierzy dla Litwy i ustalono, iż będzie ich pięć tysięcy. Ostatecznie 
jednak licz-
bę tę obniżono do 1500.
207


NIEZWYCIĘŻONY
z decyzją podjętą przez jeden z lokalnych sejmików, wojsko litewskie 
powinno być finansowane przez samych Litwinów. Koniec,
kropka.
Dnia 20 czerwca obrady Sejmu dobiegły końca39. 
Litwini, z Januszem Radziwiłłem na czele, odjechali do domu - 
rozczarowani, przygnębieni i rozżaleni.
Tymczasem trwały działania prowadzone w regionach nadgra-
nicznych, mające na celu przygotowanie się do odparcia szwedzkiej 
inwazji. Postanowiono dokonać szeregu napraw w przygranicznych 
twierdzach, obsadzić je wojskiem i odpowiednio wyposażyć. Część 
armii znajdującej się na Ukrainie i Litwie miała być przerzucona na 
zachód; za granicą rozpoczęto werbunek doświadczonej piechoty, ale 
tylko trzy tysiące ludzi, ponieważ na więcej nie zgodził się Sejm. 
Zdecydowano zwołać pospolite ruszenie i ogłosić pobór do wojska 
wśród ludności. Ten ostatni środek, polegający na utworzeniu 
oddziałów piechoty na drodze powszechnego poboru, zyskał 
najmniejszy priorytet i postrzegany był przez szlachtę jako 
najmniej korzystny, ale zdawano sobie zarazem sprawę, że jest nie-
unikniony. Szlachta z pospolitego ruszenia tworzyła oddziały konne, 
ale nauczona dawnym doświadczeniem i zdarzeniami, jakie 
rozgrywały się niedawno w Europie Zachodniej, zgodziła się, że aby 
stawić Szwedom czoła, niezbędna jest piechota (chociażby do 
przewozu zaopatrzenia, kopania rowów, torowania drogi, budowy 
wałów obronnych i do innych tego typu prac, jako że 
dumnym, ubranym w pancerze szlachcicom nie przyszłoby nawet do 
głowy, aby zmusić się do wykonywania którejś z tych 
poniżających dla nich czynności). Na jednym z lokalnych sejmików 
szlachta zlekceważyła nawet decyzje podjęte w Warszawie, co 
doprowadziło do przerwania poboru chłopów w tamtejszym 
województwie, a posłowie na innym sejmiku po prostu sabotowali 
otrzymane uchwały, zmieniając ich treść według własnego uznania. 
Wielu panów z dużym sceptycyzmem odnosiło się do pomysłu dającego 
poniżanym i uciskanym chłopom broń do ręki. Jak więc widać, nawet w 
takiej
39 Jedyny znany diariusz Sejmu 1655 r. znajduje się w WAO Gdańsk, Nr 300, 
29/141, k. 232-267. Dyskusja nad sprawami obronnymi toczyła się w izbie sena-
torskiej i ponieważ była tajna, nie znamy jej przebiegu (przyp. red.).
208


CAR ZDOBYWA LITWĘ ZA POMOCĄ OŁÓWKA
chwili szlachta nie potrafiła przezwyciężyć swej niechęci do tego 
wszystkiego, co prowadzić mogło do wzmocnienia królewskiej władzy i 
osłabienia pozycji szlachty wobec króla.
Przygotowania do obrony prowadzono w bałaganie typowym dla 
systemu, w którym niewielu jest urzędników piastujących swe urzędy 
na stałe, a żadna pewna struktura państwowa praktycznie rzecz biorąc 
nie istnieje. Kłócono się o podział kompetencji, o dowodzenie, spierano 
się o uzbrojenie: tak na przykład kilku kasztelanów nie chciało dzielić się 
swymi zapasami prochu z wojskami królewskimi, twierdząc, że trzeba 
za niego najpierw zapłacić (prowincje spustoszone przez Rosjan albo 
Kozaków również nie były w stanie zebrać uchwalonych kwot). Inny 
problem, znany jeszcze z dawnych czasów, polegał na tym, że niektórzy 
dowódcy stojący na czele pułków piechoty fałszowali dokumenty i 
żądali zapłaty za fikcyjnych żołnierzy. Kolejnym zmartwieniem była 
konieczność zatwierdzenia uchwał podjętych przez Sejm na lokalnych 
sejmikach, a te miały się zebrać dopiero w lipcu. A wszystko to 
odbywało się w wolnym tempie, typowym dla sytuacji, kiedy uważa się, 
że niebezpieczeństwo jest przesadzone albo odległe.
,40
Sam Jan Kazimierz je bagatelizował: „Szwedzi nie są tacy nie-
bezpieczni, jak widzą to tchórze". Według niektórych pogłosek, Szwedzi 
co prawda zbroili się na potęgę, ale nie zaszli w swych przygotowaniach 
zbyt daleko. Panowało ogólne przekonanie, że szwedzkiej inwazji należy 
oczekiwać nie wcześniej niż w przyszłym roku. Dlatego też na początku 
lipca 1655 roku nie rozpoczęto nawet poboru wśród chłopów i dopiero 
11 lipca zwołano pospolite
ruszenie
40 Jan Kazimierz wydał uniwersały wzywające do gotowości na pospolite ruszenie 
i wystawienia piechoty łanowej (1 żołnierz z 15 łanów) już 25 marca 1655 r., jednakże 
te posunięcia były związane nie z niebezpieczeństwem ze strony Szwecji, lecz wojną z 
Rosją i Kozakami. Żądania wystawienia piechoty, ćwiczonej na sposób zachodni, były 
aprobowane przez wszystkie sejmiki województw (jedynie szlachta województwa 
chełmińskiego odmówiła wystawienia piechoty łanowej i uchwaliła powołanie 
pospolitego ruszenia). Należy stwierdzić, że szlachta zdobyła się mimo wszystko na 
wielki wysiłek finansowy, wpłacając w ciągu roku (od czerwca 1654 do lipca 1655 r.) 
10 000 000 zł, tj. 80% należnego podatku; był to największy wysiłek finansowy 
szlachty zamieszkałej w Koronie od
209


NIEZWYCIĘŻONY
Ktoś, kto tamtego dnia przebywał w miejscowości Złocieniec41, 
mógł usłyszeć dźwięk werbli i trąbek. Ktoś, kto odważył się podejść 
bliżej, dostrzec mógł przerażający widok: długie kolumny wojska 
wyłaniały się z leśnej gęstwiny, najeżone niezliczonymi ostrzami pik i luf 
muszkietów, a nad tym wszystkim powiewały chorągwie i sztandary; 
wszędzie konie, konie, konie. I wozy: te z taboru, obładowane kulami, 
kartaczami, paszą dla koni, jednoza-przęgowe karety, żelazne wozy 
do przewozu pontonów, wozy do transportu dźwigów, wozy z amunicją i z 
petardami. A do tego jeszcze artyleria: lekkie działa pułkowe, ciężkie 
armaty wykorzystywane w czasie szturmowania twierdz, kartogi o 
długich lufach i pękate moździerze. No i ludzie: piechota i jazda, 
koniuchy, kowale, kuchciki, kupcy, rzemieślnicy, markietanki, 
kucharki, praczki, dziwki, niemowlęta, synowie, córki, siostry i żony.
Była to szwedzka armia. Właśnie przekroczyła polską granicę.
1648 r. Nie można się zatem dziwić, że przy tak olbrzymim obciążeniu finanso-
wym i mając w zasadzie zabezpieczony żołd dla wojska do końca 1655 r., 
szlachta nie uchwaliła dodatkowych sum na wojnę ze Szwecją, zgadzając się 
jedynie na pospolite ruszenie i wystawienie piechoty łanowej. W warunkach 
wojny domowej, a taką była wojna z Kozakami, sytuacja finansowa Korony 
była wcale dobra. Znacznie gorzej działo się na Litwie, zajętej w znacznej 
części przez Moskwę; niestety, nie dysponujemy rachunkami skarbowymi dla 
Wielkiego Księstwa Litewskiego (przyp. red.).
41 Złocieniec (dawniej Falkenberg) - miejscowość położona na terenie 
Pojezierza Drawskiego (przyp. tłum.).
210


Trzy pytania zadane 
w zimnym pokoju
_L okój znajdował się na samym szczycie wschodniej baszty, tuż pod 
strychem. Miał kształt prostokąta i był dosyć duży: dwanaście metrów 
na osiem. Sufit zdobiły pozłacane rozetki. Ściany pomalowano na szary 
kolor. Pokój miał trzy okna, które wychodziły na dziedziniec 
zamkowy. Ich łuki były koloru żółto-niebieskiego. Wzdłuż jednej ze 
ścian stało kilka krzeseł ustawionych w jednym rzędzie. Obok nich 
znajdowały się trzy małe stoły. Na dwóch z nich leżały książki. Na 
pierwszym Biblia, kodeks prawny, prawo morskie i inne grube 
woluminy; na drugim ogromny atlas. Na trzecim stole rozłożone były 
przybory do pisania. Stał tam także czwarty stół - wielki, o owalnym 
kształcie, który prawie że zajmował pozostałą powierzchnię pokoju. 
Przy jednej z krótszych ścian, pod czerwonym, ozdobionym herbami 
sklepieniem, stało srebrne krzesło z oparciem. Podobne krzesła 
rozstawiono również wzdłuż długich ścian. Niektóre z nich pokryte 
były szlachetnym, czerwonym materiałem; pozostałe zdobiły 
skromniejsze tkaniny. Wielki stół przykryto obrusem wykonanym z 
przywiezionej z Rosji materii.
W pokoju panował chłód. Był przecież grudzień, a jedynym źró-
dłem ciepła był kominek wykonany z gotlandzkiego piaskowca, 
znajdujący się w jednym z rogów pokoju. Przyjrzyjmy się z kolei 
mężczyznom, którzy zasiadali wokół dużego stołu; na głowach
211


NIEZWYCIĘŻONY
mieli kapelusze, a ich laski tkwiły w specjalnie do tego celu wyko-
nanych pętlach umocowanych do obrusu. Możemy dalej wyobrazić 
sobie, że od czasu do czasu do pokoju wchodził po cichu jakiś 
sługa, na którego i tak nikt nie zwracał uwagi. Podchodził do ko-
minka, aby dołożyć drewna lub rozżarzyć ogień. W powietrzu unosił 
się słaby zapach spalenizny.
Pokojem tym była jedna z komnat na zamku królewskim w 
Sztokholmie, w której zbierała się rada królewska. Była to instytucja 
o długich tradycjach, sięgających XIII wieku. Jej rola i znaczenie 
zmieniało się z biegiem lat, ale jedna z najważniejszych funkcji 
polegała - jak sama nazwa wskazuje - na doradzaniu królom lub 
królowym. Dla niektórych osób rada spełniała ograniczone funkcje, 
jak to wynikało z jej istoty. „Wasza królewska mość, najlepiej 
byłoby, gdyby...". Według innych - i ta opinia wywoływała pewne 
kontrowersje - rola rady winna mieć szerszy zakres, polegający na 
sprawowaniu kontroli nad poczynaniami władcy i pilnowaniu, aby 
stosował się on do przepisów prawa42. Jednak w praktyce rada 
królewska stała się namiastką rządu, który przejął na siebie 
obowiązki związane z zarządzaniem państwem. W jej skład wchodzili 
tak wysocy rangą urzędnicy jak kanclerz, podskarbi, marszałek, 
drots43, admirał floty, a także naczelnicy zarządzający nowo 
utworzonymi urzędami, takimi jak urząd do spraw kopalń czy handlu. 
Do tego dochodziło jeszcze kilku namiestników najważniejszych 
prowincji i rzesza innych osób. Było to kompetentne, odpowiedzialne 
ciało. Z pomocą rady można było poważnie wpływać na losy kraju. 
Za czasów młodości królowej Krystyny rada stała się instytucją 
sprawującą rzeczywiste rządy w państwie44.
42	Zwolennikiem tej idei był m.in. Axel Oxenstierna, dla którego rada była 
nadzorcą, czyli tzw. eforem, który to termin miał znaczenie prawno-
państwowe.
43	Drots sprawował nadzór nad całym prawodawstwem krajowym; 
używając 
współczesnych terminów, można powiedzieć, że drots to nasz dzisiejszy 
minister 
sprawiedliwości; natomiast marszałek stał na czele rady wojskowej i 
sprawował 
pieczę nad siłami zbrojnymi; był więc odpowiednikiem naszego ministra 
obrony 
narodowej.
44	W latach 1650-1651 politykę zagraniczną Szwecji cechowało dążenie do 
załagodzenia sporów z sąsiadami. Było to zasługą radcy Johana Adlera 
Saviusa.
212


TRZY PYTANIA ZADANE W ZIMNYM POKOJU
Chociaż sama rada miała już tak dawną tradycje, to ci, którzy w 
niej zasiadali, byli ludźmi stosunkowo młodymi. To właśnie w tym 
okresie dokonała się zmiana pokoleniowa wśród członków rady. 
Dawni, którzy stali na czele państwa w czasie wojny trzy-
dziestoletniej, zaczęli powoli odchodzić. Najwybitniejszą postacią 
spośród tych, którzy zmarli, był niewątpliwie Axel Oxenstierna. Był 
on również najsłynniejszym przedstawicielem swego pokolenia, 
osobą, która mogła zaimponować każdemu - prawdziwym mężem 
stanu w epoce tak pełnej tanich kopii wielkich pierwowzorów i 
samowystarczalnych ideologów. W czasie jednego z posiedzeń rady, na 
którym obecny był również nowo wybrany król, kanclerz, który miał już 
wtedy 71 lat, poczuł się nagle źle i zmarł 28 sierpnia 1654 roku. 
Ciemny krąg wokół słońca, który w dniu jego pogrzebu ukazał się 
mieszkańcom Szwecji, niektórym z nich dał wiele do myślenia.
Nowa rada, która zebrała się owego grudniowego dnia w zimnej 
komnacie w baszcie, składała się ze stosunkowo młodych osób. 
Nowo wybrany kanclerz, liczący dopiero 30 lat Erik Oxenstierna, był 
przebiegły, milczący, grzeczny, i, tak jak ojciec pracowity, kom-
petentny, pozbawiony samolubnych zachowań i chłodno kalkulujący, 
ale w przeciwieństwie do ojca obdarzony mniejszym temperamentem. 
Na portrecie widzimy młodego mężczyznę o dużym nosie, małej 
brodzie, opadających w dół wąsach i wysuniętych jak do pocałunku 
ustach. Obok siedział Magnus De la Gardie, liczący 32 lata, były 
faworyt Krystyny, który jednakże popadł w niełaskę; teraz udało mu 
się wrócić do koryta i objąć urząd podskarbiego. Magnus był 
inteligentny, ełokwentny, kulturalny, a jego policzki przypominały dwa 
marcepany; z drugiej strony, znano go jako człowieka chwiejnego i 
słabego. Za stołem zasiadał też inny członek rady, o którym mówiono, 
że stanowi zupełne przeciwieństwo Magnusa - Gustaf Bonde, 34 lata, 
powściągliwy zarówno ze
Ale już rok 1652 przyniósł zaostrzenie tejże polityki w stosunku do 
Rzeczpospolitej, wywołane m.in. wieściami o zniesieniu wojsk koronnych pod 
Batohem i działalnością zbiegłego do Szwecji podkanclerzego, zdrajcy - 
Hieronima Radziejowskiego (przyp. red.).
213





N
I
E
Z
W
Y
C
I
Ę
Ż
O
N
Y
względ
u na 
sposób 
ubierani
a się, 
jak i na 
swą 
bezcere
monialn
ość i 
sposób 
myśleni
a. 
Bonde 
był 
mądry, 
zdolny i 
spokoj
ny, lecz 
wła-
ściwie 
powoln
y. 
Obok 
niego w 
radzie 
zasiadał 
jego o 
rok 
młodsz
y brat 
Christe
r — 
ostrożn
y, 
trochę 
bez 
wyobra
źni, ale 
równie 
uczci-
wy, co 
pracow
ity. 
Dalej 
Herma
n 
Fleming
, 35 lat, 
kompet
entny, 
energic
zny, 
oszczę
dny w 
mówien
iu i 
szorstki 
na swój 
sposób
. 
Jedyną 
starszą 
osobą 
w tym 
towarz
ystwie 
był 
drots 
Per 
Brahe 
(młodsz
y), o 
którym 
można 
by 
powied
zieć, że 
był 
najbard
ziej 
arystok
ratyczn
ym 
arystok
ratą 
spośró
d 
wszyst
kich 
zebrany
ch: 
mocno 
zbudo
wany, 
obowią
zkowy, 
dumny i 
skrajnie 
konser
watyw-
ny (ta 
ostatnia 
cecha 
prowad
ziła go 
czasem 
do 
wyraża
nia 
skraj-
nych 
pogląd
ów, a 
działo 
się tak 
za 
każdym 
razem, 
kiedy 
Brahe 
wyczu
wał 
niewiel
kie 
choćby 
zagroże
nie dla 
szlache
ckich 
przywi-
lejów i 
prywat
nej 
własno
ści 
ziemi, a 
tej 
posiada
ł 
wprost 
niewiar
ygodną 
ilość).
Była 
to 
więc 
młoda 
rada. I 
nowa. 
Choć 
z 
drugie
j 
strony
, 
można 
by 
powie
dzieć 
coś 
odwro
tnego: 
oto 
drzew
o 
zrzucił
o swe 
uschłe 
liście, 
a 
gałęzie 
puścił
y 
nowe 
pęki. 
Pień 
został 
ten 
sam. 
Nowi 
człon-
kowie 
rady 
mieli 
bowie
m 
ojców
, 
wujó
w czy 
braci, 
którzy 
już 
wcze-
śniej 
tam 
zasiad
ali, 
więc 
ich 
nazwis
ka 
pokry
wały 
się z 
nazwis
kami 
dawny
ch 
członk
ów, 
którzy 
weszli 
do 
niej 
przed 
dziesię
ciu, 
dwu-
dziest
u lub 
trzydzi
estu 
laty. 
Wielu 
z nich 
było 
ze 
sobą 
spokr
ewnio
nych 
więza
mi 
rodzin
nymi 
lub 
poprz
ez 
związ
ki 
małże
ńskie. 
Spośr
ód 47 
członk
ów 
rady, 
którzy 
weszli 
do 
niej 
międz
y 
1602 
a 
1632 
ro-
kiem, 
więza
mi 
pokre
wieńst
wa 
związa
nych 
było 
nie 
mniej 
niż 34 
arysto
krató
w. O 
kilku 
rodac
h 
magna
ckich 
dałob
y się 
powie
dzieć, 
że 
wyku
piły 
sobie 
stały 
abona
ment 
na 
fotele 
stojąc
e w 
poko-
ju 
obrad. 
Znam
y te 
nazwis
ka: 
Oxens
tierna, 
Bonde
, 
Brahe, 
De la 
Gardi
e, 
Bielke
, 
Baner, 
Horn i 
Stenb
ock. 
Wokó
ł tych 
stałyc
h 
planet 
krążył
y 
satelit
y, a 
od 
czasu 
do 
czasu 
do 
tego 
wąski
ego 
grona 
wdzier
ał się 
jakiś 
ambitn
y 
karier
owicz. 
Fakt 
pozost
aje 
jedna
k 
fakte
m: 
władz
a w 
tej 
niezw
ykle 
ważne
j dla 
państ
wa 
szwed
zkiego 
instytu
cji 
znajdo
wała 
się w 
rękac
h 
niewie
lkiej 
liczby 
magna
ckich 
rodów
.
T
o 
one 
stały 
za 
więk
szoś
cią 
decy
zji, 
któr
e 
stero
wały 
szwe
dzką 
polit
yką 
eksp
ansji
. I to 
te 
sam
e 
rody 
boga
ciły 
się 
na 
tym 
najb
ar-
dziej
, 
obej
mują
c 
wys
okie 
urzę
dy 
czy 
przej
mują
c 
kolej
ne 
lenn
a w 
pod
bityc
h 
pro
winc
jach. 
Owe 
22 
rodzi
ny, 
któr
e 
zaga
rnęły 
najw
ię-
2
1
4


T
R
Z
Y
 
P
Y
T
A
N
I
A
 
Z
A
D
A
N
E
 
W
 
Z
I
M
N
Y
M
 
P
O
K
O
J
U
cej, 
siedział
y na 
dobrac
h, 
któryc
h 
wartoś
ć 
równał
a się 
jednej 
piątej 
przych
odów 
wpływ
ającyc
h do 
kasy 
państw
a. 
Sama 
rodzina 
kanc-
lerza 
Oxenst
ierny 
posiad
ała 
jedną 
ósmą 
posiadł
ości 
ziemski
ch w 
Inflanta
ch. Dla 
nich 
wszyst
kich 
wojna i 
nieszcz
ęścia, 
jakie z 
sobą 
niosła, 
były 
zysko
wnym 
interes
em.
W 
tej 
kwestii 
Szwecj
a 
niewiel
e 
różniła 
się od 
Rzeczp
ospolit
ej: 
mała 
grupa 
trzymaj
ąca 
władzę 
posiad
ała 
większ
ość 
bogact
w.
Istni
ały też 
jednak 
inne 
różnice
. 
Bardzo 
duże. I 
bardzo 
ważne. 
Bo 
chociaż 
szwedz
ka 
rada 
zdomin
owana 
była 
przez 
kilka 
osób, 
to 
mimo 
wszyst
ko jej 
członk
owie 
nie 
jawili 
się 
jako 
jedna 
szczęśli
wa 
rodzina
. 
Zarów
no za 
czasów 
Gusta
wa 
Adolfa, 
jak i 
królow
ej 
Krysty
ny w 
radzie 
często 
docho
dziło 
do 
sporó
w. 
Między 
poszcz
e-
gólnym
i 
frakcja
mi 
trwały 
nieprze
rwane, 
gorące 
dyskus
je i 
tajne 
rozgry
wki 
(nawet 
kwesti
e 
związa
ne z 
prowa
dzenie
m 
wojen 
rodziły 
konflikt
y w 
tym 
szacow
nym 
gronie)
. Mimo 
to rada 
funkcjo
nowała 
zadziwi
ająco 
sprawn
ie. 
Różniła 
się w 
tym 
względ
zie 
zdecy-
dowani
e od 
podziel
onej 
we 
wszyst
kich 
sprawa
ch 
szlacht
y 
polsko
--
litewski
ej, 
zwłasz
cza w 
odniesi
eniu do 
arystok
ratów. 
Rzadk
o uda-
wało 
się im 
osiągną
ć 
zgodę 
w 
jakiejś 
sprawi
e, 
chyba, 
że 
chodził
o o 
budząc
e ich 
wstręt 
wzmoc
nienie 
władzy 
central
nej.
W 
pewny
m 
sensie 
to 
właśnie 
stosune
k do 
państw
a może 
być dla 
nas 
punkte
m 
odniesi
enia. 
Polska 
szlacht
a nie 
chciała 
ani nie 
umiała 
dostrze
c nic 
pozyty
wnego 
w 
istnieni
u 
silnego 
państw
a, pod-
czas 
gdy ich 
szwedz
cy 
bracia 
osiągnę
li 
history
czny 
kompr
omis z 
władzą 
królew
ską i 
państw
ową. 
Co 
najważ
niejsze 
- 
kompr
omis 
ten 
funkcjo
nował 
napraw
dę 
dobrze. 
Stworz
yło to 
dla 
króla 
odpo-
wiednie 
warunk
i, 
umożli
wiające 
mu 
zbudo
wanie 
silnego, 
scentral
izowan
ego 
państw
a. 
Polityk
a 
ekspan
sji 
nigdy 
nie 
byłaby 
możliw
a, 
gdyby 
nie 
udało 
się 
stworz
yć dla 
niej 
równo
wagi w 
postaci 
spraw-
nej 
organiz
acji 
(której 
wcześn
iej 
brako
wało), 
mobiliz
acji sił 
(co 
było 
trudne 
ze 
względ
u na 
małą 
liczbę 
mieszk
ańców) 
i 
pomysł
o-
wością 
(czego 
też 
dawnie
j nie 
stawało
).
Od
powied
nik 
szwedz
kiej 
rady 
państw
a - 
rada 
królew
ska 
Rzecz-
pospoli
tej, 
która 
składał
a się z 
najwyż
szych 
urzędni
ków 
sprawu
jących 
władzę 
w 
Polsce 
i na 
Litwie, 
świadc
zyła o 
tym 
wyraźni
e. 
Wysok
ie 
urzędy 
miały 
bowie
m 
przede 
wszyst
kim 
charakt
er 
pres-
tiżowy. 
Piasto
wano 
je w 
taki 
sposób
, jakby 
stanowi
ły 
własno
ść
215


NIEZWYCIĘŻONY
prywatną, którą zachowuje się tak długo, jak długo jest przydatna, 
lub też wyrzuca, kiedy nie jest już do niczego potrzebna. Dlatego 
też podział kompetencji był płynny, a poczucie odpowiedzialności 
słabe. Nawet osoby piastujące najwyższe godności traciły mnóstwo 
czasu na kłótliwe debaty poświęcone nieistotnym drobiazgom, za-
padając często w szlachetną apatię, obawiając się, że ich honor 
może zostać w jakiś sposób nadwerężony, (jako przykład można 
podać kolejnego z Radziwiłłów - Albrychta45, który w tamtym 
okresie pełnił funkcję wielkiego kanclerza litewskiego; dowodzi to 
po raz kolejny, jak ogromne wpływy w całym państwie posiadali 
Radziwiłłowie. Albrycht zamierzał uczestniczyć w negocjacjach 
polsko-szwedzkich w Sztumskiej Wsi w 1635 roku, z jednego tyl-
ko powodu: obawiał się mianowicie, że jeśli nie zjawi się tam oso-
biście, to tym samym uwłaczać to będzie jego godności46. Oczywiście, Jan 
Kazimierz powinien był skorzystać ze swego prawa do mianowania 
urzędników na poszczególne stanowiska, aby zbudować sprawną 
administrację państwową; tymczasem prawo to wykorzystywał 
jako narzędzie do wynagradzania, wspierania i schlebiania swoim 
przyjaciołom, klientom i sprzymierzeńcom, co w dłuższej 
perspektywie groziło królowi tym, że z władcy o najwyższym 
autorytecie stanie się w przyszłości przywódcą jednej z frakcji.
Wśród arystokratów wchodzących w skład szwedzkiej rady 
rzadko dostrzec można było podobną bezmyślność, nigdy też nie 
dochodziło tam do ideologicznego pata. W zadziwiająco krótkim 
czasie przeważająca część szwedzkiej szlachty stała się lojalnymi 
sługami państwa, akceptując tym samym pojawienie się nowej 
struktury, jaką była biurokracja z jej zasadami działania, władczym
45	Albrycht Stanisław Radziwiłł herbu Trąby (1593-1656), kanclerz litewski, 
historyk, ordynat ołycki autor Memoriale rerum gestarum in Polonia („Pamiętni 
ki o dziejach w Polsce", wyd. Warszawa 1980) znakomitego źródła poznawcze 
go dla lat 1632-1656 (przyp. red.).
46	Natomiast dwa lata później wycofał się z ważnych negocjacji prowadzo 
nych z Rosjanami, chociaż to właśnie zajmowanie się sprawami rosyjskimi leża 
ło w zakresie jego obowiązków; udał się potem na miesięczny odpoczynek na 
teren jednej ze swych posiadłości.
216


TRZY PYTANIA ZADANE W ZIMNYM POKOJU
stylem rządzenia i efektywnym sposobem pracy. Prawdopodobnie 
ze względu na swą małą liczebność (szlachta szwedzka stanowiła 
nie więcej niż pół procent społeczeństwa, podczas gdy w Polsce aż 
dziesięć procent) sfery rządzące w Szwecji wyczulone były na głos 
niższych klas. Kiedy tylko nastroje niezadowolenia, narastające 
wśród ludu, zaczęły przybierać niebezpieczne rozmiary, klasy rzą-
dzące wycofywały się na z góry upatrzone pozycje, aby zawrzeć 
konkretny kompromis. I chociaż to właśnie magnaci zasiadający w 
radzie stali zawsze w pierwszym rzędzie, jeśli trafiała się okazja 
poszerzenia swych posiadłości, to nigdy też nie cofali się przed po-
święceniem, jeśli tylko zachodziła taka potrzeba.
Arystokratów zasiadających w „nowej - starej" radzie napełniało 
więc poczucie ważności i wielkiej misji, jaką przyszło im pełnić. 
Ponieważ zaś większość z nich była jeszcze w młodym wieku, a na 
zajmowanych stanowiskach zasiadali od niedawna, nie zdążyli 
jeszcze okopać się w obronie dawnych idee fix. W radzie panował 
nastrój szczerości, debaty miały ambitny charakter, a w przeci-
wieństwie do tej, która rządziła za czasów Krystyny, w obecnej nie 
wykrystalizowały się jeszcze frakcje, nie dochodziło też do kłótni i 
swarów. Niektórzy członkowie rady objawiali pewną podejrzli-
wość, żeby nie powiedzieć krytykę, wobec polityki wewnętrznej 
prowadzonej przez Karola Gustawa. Jednak taka postawa znajdo-
wała się w cieniu postawy silnej lojalności wobec monarchy. Jej 
źródłem było coś, co wiełe razy wcześniej powodowało, iż w pew-
nych sytuacjach dominowało poczucie powagi i opanowania: za-
grożenie zewnętrzne. Prawdziwe lub urojone. Albo może była to 
jakaś sytuacja, stan czy zdarzenie, które mogły stanowić zagrożenie 
albo przynajmniej nosić jego znamiona.
Członkowie rady mieli do przedyskutowania propozycję złożoną 
im przez Karola Gustawa. Składała się ona z grubsza rzecz biorąc z 
trzech prostych pytań. Mówiąc wprost, była to kwestia życia lub 
śmierci. Albo jeszcze innymi słowy: kwestia pokoju lub wojny.
Od dnia koronacji upłynęło dopiero pół roku, ale w tym okresie 
zdarzyło się zadziwiająco wiele spraw. Król rozpoczął swe rządy od 
ożywionej działalności. Można bez wątpienia powiedzieć, że cała dawna 
frustracja i żądza sławy, które przez lata, a nawet dziesiątki lat były 
przez niego tłumione, wystrzeliły teraz do góry jak sprężyna.
217


I


NIEZWYCIĘŻONY
Król zabrał się do robienia porządków po rządach Krystyny. 
Najważniejszym problemem był oczywiście stan finansów państwa. 
Silna krytyka kierowana w stronę byłej królowej była w pełni 
uzasadniona, toteż w ciągu ostatnich kilku lat swoich rządów 
Krystyna ograniczyła darowizny na rzecz arystokracji. Mleko się już 
jednak rozlało. Wstępne szacunki wskazywały na deficyt w 
przyszłorocznym budżecie państwa w wysokości ponad jednego 
miliona talarów w srebrnej monecie, co oznaczało, że w budżecie 
zabraknie środków na pokrycie prawie jednej trzeciej wydatków 
państwa. Stan taki trwał od dawna. Urzędnicy państwowi nierzadko z 
utęsknieniem czekali na swe zaległe pobory. Doszło do tego, że 
pisarze zatrudnieni w sądzie apelacyjnym (Svea Hovratt) musieli 
utrzymywać się z żebraniny, żołnierze z gwardii królewskiej 
dezerterowali całymi grupami, ponieważ nie wypłacano im żołdu od 
pół roku, a marynarze stacjonujący na Skeppsholmen dostawali tak 
liche wyżywienie, że w końcu zagrozili buntem. Kryzys ekonomiczny 
dotknął również dwór królewski: urzędnicy dworscy chodzili w 
podartych ubraniach, a na dodatek opowiadano, że w pałacu 
brakowało nawet czasami drewna na opał. A kiedy sytuacja stała się 
krytyczna, gromady urzędników państwowych, którym nie wypłacano 
pensji, coraz liczniejsze, a co za tym idzie, coraz groźniejsze, 
członkowie rady zmuszeni byli wyciągnąć własne sakiewki, aby z 
własnych środków popłacić niektóre rachunki. Doszło do tego, że 
rząd zdecydował pewnego razu o konfiskacie skromnych datków ze 
skarbonek dla biednych, aby tylko zdobyć jakiekolwiek środki, co 
świadczyć już może o całkowitej desperacji.
Już w chwili przejmowania władzy Karol Gustaw nastawiony był krytycznie, 
żeby nie powiedzieć złośliwie, do bałaganu panującego w finansach 
państwa. Jego oburzenie z tego powodu wydaje się mieć posmak moralny, 
ale tak naprawdę chodziło o stronę praktyczną. Król chciał zdziałać 
więcej niż Krystyna i osiągnąć to w inny sposób, więc bez wsparcia 
finansowego jego władza miałaby charakter tylko symboliczny, a 
niezaspokojone ambicje wywoływałyby w nim nieustającą 
frustrację. Postanowił więc zagłębić się w stosie rachunków z 
energią, wyobraźnią i czerwonym ołówkiem w ręku. Skromne 
warunki, w jakich w okresie swej młodości wychowywał się 
monarcha z powodu skąpstwa swego ojca, sprawiły, że
218


TRZY PYTANIA ZADANE W ZIMNYM POKOJU
z łatwością przyszło mu zrezygnować z pewnych wydatków. Pełen 
życia i rezydentów dwór królewski, który za czasów Krystyny roz-
rósł się znacznie, poszedł pod topór jako pierwszy, i to bez żadnych 
sentymentów. Sami muzycy włoscy, niemieccy i francuscy, których 
królowa zatrudniała na swym dworze, kosztowali ją co roku 25 
tysięcy riksdali. Król oddalił ich więc bez skrupułów, tak jak oddalił 
większą część urzędników dworskich, komorników, dworek, 
lokajów, służących, pokojówek i wiele innych osób. W jednej chwili 
na dworze w Sztokholmie zrobiło się cicho i pusto. Bale dworskie, 
uczty, zawody sportowe i fajerwerki organizowano jeszcze przez 
jakiś czas, aż w końcu stały się prawdziwą rzadkością. Kwitnące niegdyś 
życie teatralne zaczęło stopniowo zanikać, aż w końcu ustało zupełnie.
Był to jednak dopiero początek. Karol Gustaw wstrzymał wypłaty 
i zajął się studiowaniem poszczególnych pozycji, a jednocześnie z 
wielką pomysłowością zabrał się do wymyślania nowych, wyższych 
albo bardziej efektywnych, podatków. Niezależnie jednak od tego, 
czy szlachtę udało się skłonić do płacenia podatku od bydła, czy 
podwyższono cła na eksport miedzi albo czy dokładniej 
kontrolowano dziesięcinę płaconą na rzecz duchowieństwa, to i tak 
nie mogło to wszystko starczyć na dłuższą metę (zważywszy 
zwłaszcza na to, iż sam król snuł swoje tajemne i kosztowne plany). 
Deficyt był tak wysoki, że sytuację dałoby się uratować tylko przy 
pomocy jakichś środków specjalnych. Ze względu na swe 
usposobienie i doświadczenie, Karol Gustaw miał skłonność do 
działań radykalnych, więc szybko znalazł właściwe rozwiązanie. 
Można je opisać jednym krótkim słowem: redukcja. Było to pojęcie, 
które krążyło już od lat po wszystkich najważniejszych urzędach, 
doprowadzając do kłótni i oskarżeń zwolenników i przeciwników tej 
propozycji.
Idea była prosta: dlaczego nie spróbować naprawy finansów 
państwa poprzez odzyskanie wszystkich posiadłości, jakie kiedy-
kolwiek podarowano szlachcie (po okresie szczodrego rozdaw-
nictwa prowadzonego przez Krystynę aż dwie trzecie ziemi w 
Szwecji i Finlandii znajdowało się w rękach szlachty, a ponieważ 
zwolniona ona była od płacenia podatków, oznaczało to, że podstawa 
służąca do ściągania podatków uległa również skurczeniu,
219


NIEZWYCIĘŻONY
i to drastycznie). Pomysł na redukcję powstał zasadniczo w gło-
wach przedstawicieli innych stanów (tzw. ofralse41), którzy w od-
powiedzi na kolejne propozycje płacenia nowych albo wyższych 
podatków na rzecz państwa zaczęli odpowiadać w identyczny spo-
sób: najpierw redukcja, a potem podatki. Szlachta zgodnie z przy-
zwyczajeniem i z wielkim oburzeniem odrzucała te plany jako za-
mach na jej przywileje itd.
To, że Karol Gustaw w przeciwieństwie do Krystyny naprawdę 
rozważał wprowadzenie redukcji, wiadome było wszystkim, jeszcze 
zanim został królem. Nie wstąpił więc na tron nieprzygotowany w 
tej kwestii, tylko ze świadomością słabości państwa z jednej strony 
i jego możliwościami w polityce zagranicznej z drugiej. Przez długie 
lata wgłębiał się w te zagadnienia wraz ze swymi zwolennikami, 
wśród których nie brakowało i takich, którzy opowiadali się za 
zwrotem ziemi przez szlachtę. Była to niezwykle delikatna kwestia, 
nie tylko dlatego, iż groziło to rozbudzeniem dawnej wrogości 
między rodziną palatyna i arystokracją, która najwięcej mogła 
stracić na przeprowadzeniu redukcji dóbr. Wobec tego Karol 
Gustaw zabrał się do sprawy w białych rękawiczkach.
Tak naprawdę to pierwszy krok zrobiła tutaj Krystyna, i to 
wbrew swej woli. Środków na własne utrzymanie potrzebowała 
także po abdykacji. Sama była dość chwiejna i niezdecydowana, 
ale Karol Gustaw z pewną dyskrecją zapewnił jej te środki, doko-
nując niewielkich redukcji dóbr położonych w Niemczech i w pro-
wincjach nadbałtyckich. Tym samym stworzony został precedens. 
Wielu arystokratów zrozumiało, jakie to miało znaczenie, dlatego 
też starali się decyzję tę traktować w kategoriach wyjątku. W 
związku z objęciem rządów przez Karola Gustawa, magnaci 
próbowali związać mu ręce słowami przysięgi, którą miał złożyć. W 
tamtych czasach stało się tradycją, że nowo mianowany monar-
47 Ofrdlse - kategoria obejmująca wszystkie te osoby, które nie należały 
do stanu szlacheckiego i zobowiązane były do płacenia podatków.
Frdlse - Pojęcie „fralse" (frdlsa po szwedzku to m.in. „zwalniać", „uwal-
niać") zaczęło być z czasem używane jako zamiennik słowa adeln - szlachta; 
obejmowało ono tę grupę osób, które przynależały do najwyższego stanu i 
zwolnione były od obowiązku płacenia podatku (przyp. tłum.).
220


TRZY PYTANIA ZADANE W ZIMNYM POKOJU
cha składał przysięgę, która określała granice jego władzy i ogra-
niczała jego suwerenność.
Gdyby ktoś przestudiował przysięgę złożoną przez palatyna w 
dniu koronacji, nie znalazłby niczego, co różniło ją od tych skła-
danych przez jego poprzedników. Przynajmniej w sensie ogólnym. 
Jednak tuż przed jej złożeniem monarcha dokonał w tekście kilku 
drobnych, choć znaczących zmian. Tam, gdzie Gustaw Adolf zo-
bowiązał się do niewypowiadania wojny, zawierania pokoju albo 
wchodzenia w alianse bez zgody rady i riksdagu, Karol Gustaw 
obiecał jedynie, że będzie bronił pokoju w miarę swych możliwości, 
i że nie rozpocznie wojny bez zgody rady i parlamentu. Obietnica 
dana przez Gustawa Adolfa, że nie będzie się starał zmienić prawa 
bez zgody rady i riksdagu, zastąpiona została niejasnym tekstem, w 
którym Karol Gustaw obiecywał jedynie, że będzie „działał 
konsultując się ze swą radą i za wiedzą stanów, jak również za ich 
akceptacją", gdyby okazało się, że „w państwie trzeba dokonać 
zmian dla jego dobra, bezpieczeństwa, dobrobytu i zgodnie z jego 
potrzebami"48. Z jednej więc strony treść przysięgi nie zezwalała 
nowemu władcy na postępowanie według własnego widzimisię, ale 
z drugiej zapewniała mu więcej swobody niż jego poprzednikom. 
Pojęcie „państwa" było przeciwieństwem Rzeczpospolitej, z którą 
kręgi rządzące tak chętnie się utożsamiały. W Szwecji rodziło się 
coś, co uznać można było za przykład zwiewnej abstrakcji, gdzie to, 
co „dobre", określał sam król, który również to tworzył i chronił. W 
ciągu kilku nadchodzących lat Karol Gustaw miał wycisnąć z 
istniejących przepisów tyle, ile się tylko dało. Tym bardziej, że nie 
istniały żadne paragrafy, nie zezwalające mu na przeprowadzenie 
takiej redukcji. Po cichu król zaczął więc pracować nad swoim 
nowym pomysłem.
Innym spadkiem, jaki Karol Gustaw otrzymał po okresie rzą-
dów Krystyny, a do którego nowy władca zabrał się z zapałem, 
była wojna, a właściwie wojenka, jaka toczyła się między Szwecją 
a miastem Bremą. Wyglądała jak prawdziwa wojna w skali 1:50-
48 Jak potem wykazał w swej pracy Stellan Dahlgren, sformułowanie to od-
nosiło się do planów związanych z redukcją.
221


NIEZWYCIĘŻONY
większa część „operacji wojennych" rozgrywała się na terytorium 
nie większym niż dwadzieścia na piętnaście kilometrów. W kon-
flikcie tym chodziło przede wszystkim o placówkę celną w Burgu, 
położoną na północny zachód od miasta. Wszystko zaczęło się od 
tego, że Szwedzi w kwietniu 1654 roku zajęli ją siłą, posługując się 
wątpliwymi argumentami. Bremeńczycy odpowiedzieli werbunkiem żołnierzy, 
a w połowie czerwca wysłali przeciwko Burgowi 500 ludzi, 
przypuścili szturm na jeden z narożnych bastionów, zabili kilku 
obrońców - w tym dowódcę szańca, pułkownika Forbusa - po 
czym zmusili pozostałych do kapitulacji po trwającej cztery godziny 
walce49.
Szwedzkim gubernatorem tamtejszego regionu był Hans 
Christoffer von Kónigsmarck50, który będąc w czasie wojny trzy-
dziestoletniej generałem kawalerii, dał się poznać jako człowiek 
zdolny, bezwzględny, nieustraszony i zadufany w sobie. Posiłki, 
które nadeszły ze Szwecji, umożliwiły mu przejście do kontrataku 
już pod koniec sierpnia. Wierny własnej taktyce, zarządził nagły 
przemarsz przez piaszczyste tereny rozciągające się na północny 
wschód od Bremy, zaskoczył wojsko bremeńskie i zmusił je do 
ucieczki, po czym wykorzystał porzucone działa pozostawione na 
wzgórzu do ostrzału małej twierdzy, która też szybko poddała się.
Wojna ta stanowiła przykład niepotrzebnej głupoty. Jej tło było 
niejasne, przebieg zagmatwany, a sukces niewielki. Być może czy-
nimy krzywdę Krystynie, twierdząc, że to ona pozostawiła wojnę 
bremeńską w spadku palatynowi. Bo i ona odziedziczyła ją. Wśród 
klauzul zawartych w pokoju westfalskim znajdowała się taka, która 
przyznała Szwecji arcybiskupstwo Bremy, a klejnotem w koronie 
stało się oczywiście samo miasto Brema, bogate i kuszące swym 
położeniem nad Wezerą, będącą ważnym szlakiem komuni-
kacyjnym. Szwedów i Bremeńczyków dzieliła jednak bariera ma-
49	Po tym zwycięstwie pewni siebie i zadowoleni z odniesionej Wiktorii 
ostrzelali i zajęli kolejną twierdzę, a potem obłożyli kontrybucją miasto 
Verden.
50	Hrabia Christoph von Kónigsmarck (1600-1663). Pochodził z Brandenburgii. 
W czasie wojny trzydziestoletniej rozpoczynał służbę jako rotmistrz. Ale już 
w 1635 r. miał swój pułk w służbie szwedzkiej. Uczestnik wielu bitew. Dzielny 
i śmiały dowódca. Od 1655 r. marszałek polny w armii szwedzkiej (przyp. red.).


TRZY PYTANIA ZADANE W ZIMNYM POKOJU
jąca swe źródło jeszcze w czasach rozpadu systemu feudalnego. 
Brema już od dawna próbowała się uwolnić od swego dawnego 
pana lennego - arcybiskupa. Władze miasta twierdziły, i to nie bez 
racji, że tak jak inne duże miasta handlowe - Brema jest miastem 
wolnym, poddanym jedynie rządom cesarza. Arcybiskup dążył do 
odzyskania swej dawnej władzy, ale bezskutecznie. Kiedy więc w 
1648 roku Szwedzi zajęli miasto, razem z nim przejęli także konflikt 
z arcybiskupem.
W tym miejscu powinniśmy przyjrzeć się bliżej, jak wyglądało 
zawładnięcie miastem przez Szwedów. Słowo to nasuwa nam na 
myśl takie pojęcia jak „okupacja" czy „wynarodowienie". Z kolei 
konflikt zbrojny, do którego doszło w 1654 roku, wyglądał w tym 
kontekście jak bohaterska wojna wyzwoleńcza, jeśli nie w formie, 
to przynajmniej ze względu na cel, jaki jej przyświecał. Takie przy-
puszczenie jest jednak błędne. Brema to nie Ingria, kawałek podbi-
tej ziemi leżącej gdzieś na peryferiach Europy, wyludnionej, bez-
pańskiej i pozbawionej praw. Brema była gęsto zaludnionym 
miastem, prawie że aglomeracją, posiadającym wielowiekowe tra-
dycje, organy administracyjne i prawodawstwo, które przewyższało 
szwedzkie pod względem efektywności i wieku. Nie był to kraj 
ulepiony z miękkiej gliny, na której Szwedzi mieli tylko odcisnąć 
swą pieczęć. I sami wiedzieli o tym najlepiej.
Bo nawet gdyby mieli takie plany, to nie udałoby się ich usku-
tecznić. No, chyba że doszłoby do nowej, wielkiej wojny. Bo tak 
jak w przypadku innych terytoriów zajętych przez Szwedów, otrzy-
mali oni Bremę nie jako obszar wcielony w granice państwa 
szwedzkiego, tylko jak lenno od cesarza. Pomorze, Wismar, 
Verden i Brema nadal więc pozostawały w składzie cesarstwa 
niemieckiego, wraz ze wszystkim, co wiązało się z takim statusem, 
to znaczy obowiązkami, możliwościami i prawami. Nadal rządziły 
się niemieckimi prawami, tradycjami i przywilejami, a władzę 
administracyjną sprawowali w języku niemieckim ci sami niemieccy 
urzędnicy co poprzednio51. Tak więc w posiadłościach niemieckich 
nie miał miejsca proces nawracania na szwedzkość, chodziło być
51 Jak silne było przywiązanie do cesarstwa niemieckiego, niech świadczy 
przykład ze szwedzkiego Przymorza: kiedy zabroniono studentom starszych 
lat





222


223


NIEZWYCIĘŻONY
może bardziej o pewną niewielką zmianę sposobu 
zarządzania - niewielką co do treści i słabą ze względu na 
rezultaty52. Jeszcze mniej tego, co szwedzkie, dało się zauważyć w 
takich dziedzinach jak zwyczaje, tradycje i język. Poddani 
zamieszkujący prowincje pozostające pod rządami Szwecji rządzili się 
sami, tworzyli własne prawa i zbierali własne podatki, nie zwracając 
zbyt wiele uwagi na odległą Szwecję. Nawet spory toczyły się po 
staremu. Kiedy więc po 1648 roku Bremeńczycy spierali się z 
Krystyną, to robili to dokładnie w ten sam sposób, jak dawniej 
wykłócali się z arcybiskupem Bremy.
Losy tego konfliktu są tak zagmatwane i nudne, że mogą zainte-
resować wyłącznie te osoby, które cechuje bystrość umysłu i po-
nadnaturalne zainteresowanie historią dyplomacji XVII wieku53. W 
Sztokholmie śledzono postępujący konflikt z uczuciem dużego 
niesmaku, ponieważ odbijał się on w sposób negatywny na reputacji 
Szwecji w Niemczech. Większość obserwatorów skłaniała się ku 
temu, aby rozwiązać go w sposób pokojowy, na drodze negocjacji; 
zaangażowano do tego całe tabuny dyplomatów i prawników, którzy 
mieli za zadanie wyszukiwać i cyzelować argumenty, aby zdobywać 
dla nich jak najwięcej zwolenników. Osiągnięto nawet pewien postęp. 
I być może udałoby się w końcu zakończyć ten
urządzania zbyt drastycznych otrzęsin ich młodszym kolegom, ci zwrócili się 
ze skargą na tę decyzję nie do królowej Krystyny, tylko do cesarza.
52	W Bremen-Verden wprowadzono w 1652 r. nowy, bardziej efektywny 
sys 
tem zarządzania wzorowany na szwedzkim systemie kolegialnym, jednak 
stano 
wiska obsadzali lokalni urzędnicy; na Pomorzu zanotowano jeden wyjątek: 
spra 
wy finansowe przejęli szwedzkojęzyczni specjaliści, którzy swe wykształcenie 
w tym zakresie zdobyli w Szwecji.
53	Odnosi się to między innymi do rozwlekłych, prowadzonych w duchu 
scholastyki sporów, koncentrujących się wokół pewnego dokumentu, tzw. 
„dy 
plomu Linzdiego", który władze miasta otrzymały w 1645 r. od jednego z ce 
sarskich ministrów; według plotek stało się tak dzięki łapówce w wysokości 
100 tys. florenów; dokument ten - na wszelki wypadek - datowany został o 
pół 
roku wcześniej, niż powstał. Szwedzi próbowali wyjaśnić tajemnicę dokumen 
tu za pomocą ekspertyzy, która starała się wykazać, że decydujące znaczenie 
miał status prawny miasta na początku negocjacji, a nie na ich zakończenie. 
I tak dalej.


TRZY PYTANIA ZADANE W ZIMNYM POKOJU
spór w sposób, w jaki rozwiązywano wiele podobnych w tamtej 
epoce: albo zostawiano je nierozstrzygnięte pod stosem 
opinii i ekspertyz, albo też czekano, aż czas, cierpienie i bieg rzeczy 
zmuszą każdą ze stron do złagodzenia swej postawy.
Tak się jednak nie stało. Powodem była przede wszystkim 
Krystyna, która jako jedyna opowiadała się za jeszcze bardziej zde-
cydowanymi metodami działania. Przywiązanie władz miasta do 
samostanowienia przejawiało się między innymi niechęcią do skła-
dania hołdu Krystynie. Królowa uznała to za osobistą obrazę i zaczęła 
zajmować się konfliktem z jeszcze większą uwagą i gorliwością; 
chciała mianowicie przed ustąpieniem z tronu doczekać 
chwili, kiedy niepokorne miasto ukorzy się przed nią. To właśnie ona, 
zniecierpliwiona postępem rozmów, wydała rozkaz zajęcia Burgu, co 
stało się główną przyczyną wybuchu wojny. Zdarzenie to wywołało 
ogólny niepokój w Niemczech - obawiano się, że to być może 
początek nowej, wielkiej wojny54. Krystyna podjęła tę decyzję na 
własną odpowiedzialność, nie słuchając ani nie informując swej rady.
Kiedy Karol Gustaw z bliska przyjrzał się wszystkim kwestiom 
związanym z wojną (a potrafił odnieść się do tego bardzo konkretnie), 
zrozumiał, że jest ona dla kraju niepotrzebnym obciążeniem i że 
niewiele można na niej zyskać, a sporo stracić (jak wiemy, miał 
poważniejsze plany, o wiele poważniejsze). Dlatego też po wstąpieniu 
na tron starał się jak najszybciej zakończyć trwający konflikt. 
Kónigsmarck otrzymał posiłki i to dzięki nim udało mu się pokonać 
Bremeńczyków w otwartej bitwie, a potem odzyskać Burg. 
Ledwo jednak do tego doszło, a szwedzki honor został uratowany, 
zarządzono zawieszenie broni. Kónigsmarck, któremu nie za bardzo 
ufano, otrzymał wyraźny rozkaz, aby nie prowokować kolejnego 
konfliktu z Bremą, a chcąc okazać dobrą wolę, król wydał rozkaz, aby 
zwrócić miastu kilka zajętych wcześniej statków
54 Ogłoszono mobilizację, a nawet wystawiono gotowe do walki oddziały 
w Brandenburgii, Miinster i Neuburgu, a przy zachodniej granicy Bremy 
pojawili się holenderscy oficerowie, którzy prawdopodobnie mieli dokonać 
rekonesansu ewentualnych tras przemarszu wojsk.





224


225


NIEZWYCIĘŻONY
handlowych. Brema od dawna liczyła na pomoc zewnętrzną, zwłasz-
cza ze strony Holandii - znowu ci denerwujący Holendrzy! - ale dzięki 
zręcznie i sprytnie prowadzonej akcji dyplomatycznej, Szwedom udało 
się zniweczyć te nadzieje. Poza tym, zmieniły się nastroje panujące w 
mieście w sposób znany ogólnie od dawna. Szerokie kręgi społeczne, 
które jeszcze nie tak dawno - mówiąc z dużym uproszczeniem - 
pozytywnie reagowały na wydarzenia i wspierały całą awanturę, 
zagrzewając do walki jej bezpośrednich uczestników, teraz nagle 
uznały, że żąda się od nich zbyt wielkich poświęceń, a zyski 
z tego płynące są zbyt małe w stosunku do nakładów. Dlatego też z 
takim samym dużym zadowoleniem jak kiedyś wspierały wojnę, tak 
teraz z radością przyjęły podpisany rozejm. W taki oto sposób wojna 
przeszła w fazę układów. Z udziałem neutralnych pośredników udało 
się wynegocjować formalny pokój, tzw. „recesy ze Stade". Jednak 
rozstrzygnięcie głównej kwestii, a mianowicie tej, czy miasto miało 
podlegać bezpośrednio władzy cesarza, czy też króla szwedzkiego, 
odsunięte zostało na przyszłe czasy.
Równocześnie, to znaczy pod koniec listopada 1654 roku, kiedy 
szwedzka delegacja pokojowa przygotowywała się do przybycia do 
udekorowanej na tę okazję Bremy, aby przyjąć od pokonanych 
mieszkańców akt hołdu i poddania, Karol Gustaw załatwił jeszcze 
jedną ważną dla siebie sprawę: swój ożenek.
Jego cnotliwa i miła sercu narzeczona już we wrześniu przybyła do 
Szwecji w towarzystwie eskadry składającej się z czterech okrętów, a 
kiedy załoga statków rzuciła kotwice na wysokości Dalaró, sam Karol 
Gustaw przybył na pokład, aby po raz pierwszy spotkać się ze swą 
przyszłą żoną. Pierwotny plan przewidywał, że w Kalmarze 
odbędą się skromne uroczystości weselne, a to z powodu napiętych 
planów króla i braku pieniędzy. Na wesele zaproszono zdumiewająco 
niską liczbę krewnych króla. Jednak zaraza, która wybuchła w 
tamtym regionie, spowodowała, że uroczystości przeniesione zostały 
do stolicy. Już o godzinie piątej rano 24 października rozpoczęła się 
pierwsza faza ceremonii: na dziedzińcu zamku królewskiego w 
Sztokholmie zebrali się w swych karetach członkowie rady, a 
towarzyszyła im szlachta, która zjawiła się tam konno. Cały dzień 
wypełniły parady, a przerwy w nich przeznacza-
226


TRZY PYTANIA ZADANE W ZIMNYM POKOJU
no na zmianę strojów. Działo się tak aż do punktu kulminacyjnego, 
który rozpoczął się o godzinie dziewiątej wieczorem. Młodą parę, 
która sztywno siedziała na weselnym łożu, związano węzłem mał-
żeńskim. Akt ten dokonał się w sali tronowej. Potem aż do białego 
świtu bawiono się, tańczono i pito. Kiedy zaś na niebie wzeszło 
słońce, goście rozjechali się do domów, a ich „szaty pokrywała gruba 
warstwa konfetti, marcepanów i orzechów. W wielu głowach 
szumiały szlachetne trunki...".
Ktoś jednak zauważył, że ten sam srebrny brokat, którym ozdo-
biono baldachim nad małżeńskim łożem i narzutę, wykorzystano także 
do pokrycia dwóch krzeseł, używanych w czasie ceremonii zaślubin. 
Sprawiało to wrażenie, jakby dwór zaopatrzył się w zbyt dużą ilość 
tego materiału. Kiedy Krystyna, która w męskim ubiorze podróżowała 
właśnie po Europie pod przybranym nazwiskiem „hrabia Donha", 
mając dla niepoznaki ścięte na chłopięcy sposób włosy, dowiedziała 
się o uroczystości, zareagowała na tę wiadomość pogardliwym 
prychnięciem, mówiąc coś o „jakiejś ubogiej, żałosnej ceremonii".
Stan finansów państwa i samego króla przedstawiał się w tym 
okresie dość kiepsko, więc i tym razem pieniądze pozyskano na 
drodze pożyczek i kredytów. Generalnie jednak mamy tu do czynienia 
z dwoma zupełnie odmiennymi postawami i sytuacjami. Dla Krystyny 
zabawy i przepych były celem samym w sobie, dla Karola Gustawa 
stały się środkiem wiodącym do celu (to samo można też powiedzieć 
o ich stosunku do instytucji małżeństwa). Za czasów królowej luksus i 
zbytek stały się ważnym sposobem podtrzymania nowo zdobytej 
pozycji mocarstwa europejskiego. Karol Gustaw nastawił się 
natomiast na obronę tej pozycji w bardziej namacalny sposób. Dlatego 
też nie znalazł nawet czasu ani chęci na tradycyjną podróż poślubną.
Niespokojny wzrok króla już od dawna spoczywał na południowym 
wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Jesienią 1654 roku zaczęły do niego 
docierać w dużej liczbie alarmujące raporty. Na początku września 
rozeszła się po Sztokholmie wieść o porażce Litwinów pod 
Szepielewiczami. Dnia 16 listopada dotarła do stolicy sensacyjna 
wiadomość o zajęciu Smoleńska przez Rosjan, a tydzień później do 
Szwecji wrócił z Polski specjalny wysłannik króla - Johan Meyer
227


NIEZWYCIĘŻONY
af Liliental, który złożył królowi wielce niepokojący raport: armia 
polska była o wiele słabsza, konflikty wewnętrzne bardzo skom-
plikowane, a ogólny stan pogrążonego w chaosie kraju gorszy, niż 
to sobie jeszcze do niedawna przedstawiano.
Na Litwie rozważano możliwość zerwania unii z Polską, a w 
Gdańsku i w innych polskich miastach położonych nad Bałtykiem 
pojawili się ludzie nawołujący do oddania się pod opiekę szwedzkiego 
króla. Po kraju krążyły pogłoski, iż królowa zaczęła pakować swoje meble i 
prywatne przedmioty, aby wysłać je dla bezpieczeństwa do południowej 
Francji. Czyżby Rzeczpospolitej groził rozpad? Już przez sam fakt 
pojawienia się na terenie Litwy oddziałów rosyjskich, sytuacja stała 
się poważna. Równie duże zaniepokojenie Karola Gustawa 
wywołała informacja pochodząca od szwedzkiego agenta 
rezydującego w Holandii, który donosił, że król polski zwrócił się 
do Holendrów o pomoc w postaci statków wojennych (znowu ci 
denerwujący Holendrzy!). Była to niebezpieczna informacja w 
kontekście marzeń Karola Gustawa i jego rady o dominium maris 
Baltici. A niewiele było w owych czasach rzeczy, które mogły 
zmusić szwedzkiego króla, jego ministrów i generałów do działania i 
reagowania. Jedną z nich z pewnością była myśl o nieprzyjacielskich 
flotach wojennych, które pewnego dnia mogły pojawić się na 
wodach strzegących szwedzkich posiadłości.
Sam Karol Gustaw podjął już decyzję o przystąpieniu do wojny 
na wschodzie. Kiedy objął władzę w kraju, członkowie rady świadomi byli 
planów swego nowego monarchy. Jak wcześniej wspomniałem, już w 1648 
roku Karol Gustaw snuł plany napaści na Polskę, aby przekształcić 
obowiązujący nadal rozejm w trwały, ale bardziej korzystny dla 
Szwecji pokój. W ciągu dwóch ostatnich lat kilkakrotnie wracano 
do tej kwestii, chociaż polscy dyplomaci coraz ostrzej traktowali 
swych szwedzkich partnerów w rozmowach, a wojsko polskie 
ponosiło kolejne porażki w walkach z Kozakami. Karol Gustaw 
opowiadał się za wojną przynajmniej pół roku przed zebraniem się 
rady w grudniu 1654 roku.
Wszystko to, co kiedyś przeżył, a co teraz skumulowało się w 
nim, pchnęło go do takiej właśnie decyzji. Wśród czynników, które 
skłoniły króla do takiego postanowienia, zauważymy na przy-
228


TRZY PYTANIA ZADANE W ZIMNYM POKOJU
kład niekończące się studia nad czasami antycznymi, którymi zaj-
mował się jako chłopiec - obrazy pełne starożytnych bohaterów, 
dowódców i bitew stoczonych przez Aleksandra; widzimy chłopca 
z silnym poczuciem własnego ego, ale ze słabą wiarą w samego 
siebie; widzimy młodzieńca o nieposkromionym temperamencie i 
silnej woli działania; mężczyznę, który poznał swą prawdziwą 
wartość dopiero w chwili, kiedy wstąpił do wojska i który odniósł 
swe pierwsze prawdziwe sukcesy dopiero na polu walki; to one 
sprawiły, że stał się świadom swego talentu wojskowego, ale suk-
cesy te były według niego tak nieznaczne, że nadal odczuwał ich 
prawdziwy głód. Widzimy w końcu monarchę stojącego na czele 
państwa, które -jak się mogło zdawać - osiągnęło swój szczytowy 
sukces z chwilą urzeczywistnienia odwiecznego marzenia o domi-
nium maris Baltici w Europie, gdzie chwała królewska liczyła się o 
wiele bardziej niż życie poddanych, w świecie, gdzie koligacje 
między dynastiami były obowiązkowe, zdobycze terytorialne sta-
nowiły największe marzenie, a wojna była zwyczajnym prawdopo-
dobieństwem.
Klamka zapadła już w marcu 1654 roku, a więc trzy miesiące 
przed wstąpieniem na tron i zaledwie tydzień po tym, jak Krystyna 
obwieściła swą decyzję o abdykacji. Fińskich knechtów, 
pochodzących między innymi z regionu Abo i Bjórne, zgrupowano 
najpierw w jednym miejscu, a potem wysłano statkami z Helsinek 
do Inflant. Poborowych szwedzkich, wywodzących się między 
innymi z Upplandu i Sódermanlandu, przygotowywano do 
transportu na Pomorze. Natychmiast po zaprzysiężeniu Karola 
Gustawa na króla Szwecji, wskazówki zegara zaczęły przesuwać 
się w przyspieszonym tempie. Wystawiano jedną kompanię za 
drugą i odkomen-derowywano je. Ostateczne ich „miejsca pobytu 
dopiero później zostaną ujawnione". Wszyscy dowódcy oddziałów 
i pododdziałów otrzymali rozkazy, aby natychmiast przystąpili do 
szkolenia swych podkomendnych; kaprali wraz z podległymi im 
kompaniami kierowano do kościołów, w których przechowywano 
ich znaki, i już wkrótce dźwięk dzwonów mieszał się z odgłosami 
dochodzącymi ze strzelnic, gdzie odbywały się ćwiczenia.
W sierpniu przeprowadzono mobilizację reszty oddziałów 
fińskich. W październiku do formacji złożonych z rodowitych
229


NIEZWYCIĘŻONY
Szwedów doszedł rozkaz, aby gotować się do wymarszu. Rozesłano 
też wici do szeregowych żołnierzy rozrzuconych po wsiach i 
miastach, aby zabrali wyposażenie i meldowali się w swych pułkach. 
Większość z nich nie miała świadomości toczącej się rozgrywki, toteż 
przybywali w przekonaniu, że cała mobilizacja odbywa się w 
kontekście wydarzeń związanych z wojną bremeńską albo 
zagrożeniem ze strony Rosji. Tylko wybrani orientowali się we 
wszystkim. Dla nich sytuacja przedstawiała się zupełnie inaczej. W 
grudniu 1654 roku w pełnej gotowości bojowej znajdowało się już nie 
mniej niż 246 kompanii piechoty złożonych z rodowitych Szwedów i 
Finów. Spośród nich na Pomorze przerzucono już 58 kompanii, a 52 
do Inflant. Tym samym, szwedzkie siły zbrojne mogły przystąpić do 
wojny.
Żeby jednak nabrała ona odpowiednich rozmiarów, Karol Gustaw 
potrzebował więcej wojsk, niż miał do dyspozycji w chwili obecnej. 
Oznaczało to konieczność ogłoszenia nowego poboru. Decyzję taką 
mógł jednak podjąć tylko parlament. Żeby zaś uzyskać zgodę 
riksdagu, król musiał sobie najpierw zapewnić poparcie rady. To 
właśnie dlatego skierował w grudniu pod obrady swych ministrów 
owe trzy proste pytania, prosząc, aby podjęto decyzję bez jego udziału 
i głosu w dyskusji. Król zrezygnował, co prawda, z udziału w 
posiedzenia rady, ale energicznie działał za kulisami, pociągając za 
odpowiednie sznurki. Pierwsze pytanie brzmiało: czy Szwecja winna 
się zbroić? Drugie: przeciwko komu? I trzecie: czy zbrojenia powinno 
się wykorzystać tylko do obrony kraju, czy też do wojny zaczepnej?
Trzy pytania pociągnęły za sobą cztery dni intensywnych i za-
gmatwanych dyskusji wśród członków rady. A jak w ogóle podejmuje 
się decyzje o tak wielkim ciężarze gatunkowym? No cóż, nierzadko 
odbywa się to trochę po omacku, na bazie niepewnych faktów. Izbę, 
w której trwały obrady, wypełniały argumenty obu stron, chwytano się 
nowych wątków, aby je zaraz porzucić, osoby zabierające głos 
używały z pozoru błahych argumentów, reprezentowały niepewny 
punkt widzenia, a raz przedyskutowane tematy, o których sądzono, że 
są już na liście spraw załatwionych, zaczynano rozpatrywać na nowo. 
Rada stopniowo wgryzała się w kolejne punkty dyskusji, aż w końcu, 
po czterech dniach obrad udało się
230


TRZY PYTANIA ZADANE W ZIMNYM POKOJU
osiągnąć konsensus. Nie taki jednak, jakiego oczekiwała większość 
obserwatorów.
Zarówno sytuacja, jak i charakter dyskusji przywodziły na myśl te 
chwile, które przed 25 laty przeżywali inni członkowie rady i 
pozostali arystokraci, kiedy zastanawiano się, czy Szwecja powinna 
włączyć się w wojnę trzydziestoletnią. Istniała realna Groźba, w 
której zawarta była Okazja. Członkowie rady pełni byli troski i 
niepewności, z powątpiewaniem potrząsali głowami, zastanawiając 
się, jak rozpatrywać tę kwestię, ile to wszystko będzie kosztować, 
jakie przyniesie wymierne efekty i czym się skończy. W odniesieniu 
do niektórych punktów dyskusji zauważamy rysujące się podziały: 
jeśli nie w argumentacji, to w tonie wypowiedzi. Gdy dyskutowano 
wcześniej o wojnie w Niemczech, nadużywano takich argumentów 
jak sprawiedliwość, zasady chrześcijańskie itp. Członkowie rady 
starali się gorliwie powiązać sprawę bezpieczeństwa państwa 
szwedzkiego z moralnymi przykazaniami, próbując w ten sposób 
usprawiedliwić plany przystąpienia do wojny w oczach własnego 
społeczeństwa i całej Europy, ale i wobec siebie samych. W grudniu 
1654 roku proporcje między argumentami o charakterze moralnym i 
chrześcijańskim a prawem do wojny były mniej wyraźne. Wyglądało 
to tak, jakby dwadzieścia lat nieustannej walki pozostawiło w 
umysłach ludzkich trwały, nieusuwalny ślad. Wojna nie była teraz już 
tak bardzo straszna, a pokój tak bardzo pożądany, chociaż szpada 
nadal wisiała na ścianie.
Wśród członków rady znajdowało się kilka osób, które apelo-
wały o rozsądek i zastosowanie środków pokojowych. Jednak w 
odniesieniu do pierwszego pytania wszyscy byli zgodni. Decyzja 
zapadła dość szybko, już w czasie pierwszego dnia dyskusji. Tak, 
Szwecja powinna zacząć się zbroić. Była to jednocześnie decyzja jak 
najbardziej słuszna, jako że płomień wojny rozgorzał już przy 
granicach szwedzkich prowincji nadbałtyckich w Inflantach.
Następne pytanie, dotyczące tego, przeciwko komu Szwecja 
powinna się zwrócić, miało trudniejszy wymiar i zajęło członkom rady 
dwa dni. Dyskusja była ożywiona, używano argumentów pro et 
contra. Część członków rady optowała za opcją zachodnią, aby 
wystąpić zbrojnie przeciw odwiecznemu wrogowi Szwecji - Danii, a 
pośrednio także przeciwko innemu państwu, które
231


NIEZWYCIĘŻONY
stopniowo stawało się dla Szwecji podobnym co Dania „odwiecz-
nym wrogiem" - Holandii. Co prawda, nie rościła ona sobie żad-
nych terytorialnych pretensji, ale za to odnosiła ogromne sukcesy w 
dziedzinie handlu. Wydaje się to z pozoru dziwne, ponieważ od tej 
strony nie groziło Szwecji żadne niebezpieczeństwo. Takie po-
dejście do pojęcia „zagrożenia" pokazuje, że ludziom żyjącym w 
mrocznym świecie polityki z łatwością przychodziło myśleć o 
wojnie - o swojej wojnie.
Tak więc wszystko, co wiązało się z pytaniem numer dwa, roz-
strzygnięte zostało w czasie trzeciego dnia posiedzenia rady, tj. 11 
grudnia: zbrojenie się Szwecji uzasadniono niebezpieczeństwem grożącym od 
wschodu.
W obu wymienionych kwestiach panowała ogólna zgoda. Dys-
kusja toczyła się na przemian - od decyzji o przeciwstawieniu się 
niebezpieczeństwu aż po argumenty o skorzystaniu z okazji. Więk-
szość rady bez skrupułów opowiadała się za wykorzystaniem no-
wego kryzysu do załatwienia starych porachunków. Grożąc najaz-
dem na Polskę albo obiecując pomoc zbrojną w toczącym się w 
Polsce konflikcie, rada zamierzała zmusić Jana Kazimierza do 
ostatecznej rezygnacji z roszczeń do Inflant i do tronu szwedzkiego, 
wysuwanych przez polską linię Wazów55. Inne podejście do tej 
kwestii okazałoby się bowiem nierozsądne. Przystąpienie do wojny i 
wykazanie swej potęgi zbrojnej było jednocześnie znakomitym 
sposobem potwierdzenia i obrony „reputacji"56, jaką cieszyła się 
Szwecja - tej tak bardzo pożądanej cechy, zdobytej przez nią
55	Ta ostatnia kwestia pojawiła się ponownie jako przedmiot debaty w chwili, 
kiedy Krystyna, która była ostatnim przedstawicielem szwedzkiej linii Wazów 
w linii prostej, przekazała władzę Karolowi Gustawowi, który tylko przy dużej 
wyobraźni mógł zostać zaliczony do tego samego rodu. Jan Kazimierz wysłał już 
zresztą swego osobistego posła do Szwecji, aby przedstawić własny punkt wi 
dzenia w odniesieniu do tego zagadnienia.
56	Można tu zacytować wypowiedź Christera Bonde, który powiedział, że „re 
spekt, jakim cieszyło się nasze państwo, przepadł z chwilą podpisania układu 
w Norymberdze, a więc już po sześciu latach. Wiemy natomiast, ile chwały przy 
sporzyła JKM mała wojna z Bremą. Uważam przeto, iż nie należy zbyt przece 
niać tego, czym jest pokój, bo traci się przy tym na bezpieczeństwie, szacunku 
i reputacji".
232


TRZY PYTANIA ZADANE W ZIMNYM POKOJU
drogą podbojów, z pozyskaniem jednocześnie nowych terenów 
pod Bremen-Verden, nowych zamków w Malardalen czy też 
bogatych zbiorów biblioteki w Uppsali.
W kontekście dyskusji związanych z drugim pytaniem nad salą 
unosił się z pewnością pewien powiew arogancji, która bardzo czę-
sto cechuje wojowniczo nastawionych władców, przyzwyczajonych 
do walk i zwycięstw. Jednocześnie do zagadnienia podchodzono z 
pewną wstrzemięźliwością. Zamiary związane z nową wojną miały 
bowiem dość ograniczony charakter: chodziło o to, aby 
usankcjonować to, co się zdarzyło, i umocnić to, co zostało 
zdobyte. Okazało się jednak, że ci z członków rady, którzy opo-
wiadali się za ograniczoną polityką wojenną, prowadzoną przy po-
mocy ograniczonych środków, zmierzali mimowolnie w pułapkę 
zastawioną przez króla.
Po zebraniu, które zakończyło się 11 grudnia, władca spotkał się 
z kanclerzem i podjął decyzję o zwiększeniu tempa mobilizacji. 
Kiedy więc następnego dnia rada zebrała się na kolejnym spo-
tkaniu, Erik Oxenstierna rozpoczął posiedzenie od przedłożenia 
członkom rady sprawy referowanej mu wcześniej przez Karola 
Gustawa. Czy wystarczy, żeby Polacy zrezygnowali tylko ze swych 
roszczeń do Inflant i do tronu Wazów? Czy naprawdę tylko tyle 
można od nich żądać? Czy nie byłoby wskazane, aby poprzeczkę 
ustawić wyżej i zażądać czegoś jeszcze - w domyśle nowych 
terytoriów - częściowo jako rekompensaty za koszta poniesione w 
związku ze zbrojeniami i ewentualną pomoc obiecaną w walce z 
Rosją, a częściowo jako gwarancję przed zagrożeniem w 
przyszłości?
W sali posiedzeń po raz pierwszy doszło do wybuchu ostrych 
sporów. Czterech członków rady głosowało przeciwko, trzynastu 
za, opowiadając się za tym, aby wykorzystać Okazję i zdobyć 
nowe terytoria. No bo czemu nie? Rzeczpospolitej groził rozpad, 
więc po co zgadzać się na to, aby cała zdobycz przypadła Rosji lub 
Kozakom? Jeden z członków rady wyraził tę myśl w następujący 
sposób: „Wszyscy królowie i władcy wykorzystują swe zwycię-
stwa, jak mogą najlepiej. Jeśli odpuścimy sobie tę okazję, to może 
się ona nigdy więcej nie powtórzyć".
I tak to się wtedy toczyło, jakby zapomniano o tym, co zdarzyło 
się wcześniej i jakby nie nauczono się niczego z niedawnej
233


NIEZWYCIĘŻONY
przeszłości. Kraj pchał się w nową awanturę, tym razem na wscho-
dzie. Ktoś, kto dokładnie przestudiuje raporty z posiedzenia rady, 
łatwo zauważy, że nie wszystko było tam tylko bezwzględną, 
chłodną kalkulacją. W wielu miejscach natkniemy się natomiast na 
słowa i pojęcia stanowiące fundamenty każdej ideologii, takie jak: 
okazja, niebezpieczeństwo, reputacja. Czasami odnosi się wrażenie, 
że nie jesteśmy w chłodnej sali posiedzeń szwedzkiej rady, tylko że 
oglądamy z widowni którąś z niezwykle popularnych w owym 
czasie tragedii Corneille'a, jak na przykład „Cyd", „Horaciusze" czy 
„Cynna". W obu przypadkach mamy bowiem do czynienia z 
postaciami, które wikłane są w coraz bardziej skomplikowane i 
niejasne sytuacje. Dzieje się tak częściowo za sprawą losu, ale 
także na skutek własnych ambicji, które czasem są ważniejsze od 
życia - własnego albo cudzego; ambicji, które skłaniają ludzi do 
popełniania wszelkich możliwych bezeceństw, bo nie chcą, aby 
spoglądano na nich z góry albo szydzono z nich57. Stojąc za kulisami 
sceny, widzimy autora i reżysera tej sztuki rozgrywającej się w 
zimowej scenerii Szwecji - Karola Gustawa - który wspierany przez 
innych, a zarazem wykorzystując własny talent, steruje akcją według 
własnego uznania. Jeszcze na początku chciał tylko bronić się przed 
niebezpieczeństwem grożącym Szwecji z zewnątrz, potem 
przekonywał do skorzystania z okazji do rozwiązywania dawnych 
problemów, aby w końcowym efekcie osiągnąć to, czego pragnął 
od samego początku i co wcześniej zaplanował: nowych podbojów 
terytorialnych.
Oczywiście, że decyzja o przystąpieniu do wojny nie dotyczyła 
tylko kwestii reputacji i honoru ani prywatnych marzeń i pomysłów 
samego Karola Gustawa. Był on ona pewno najważniejszym 
inspiratorem wojny i jej głównym aktorem. Jednak lawina, która od 
1648 roku przetoczyła się przez Ukrainę, Litwę i Polskę, dotarła do 
granic Szwecji. Biorąc pod uwagę wszystkie wydatki, jakie w 
ostatnich kilku dziesięcioleciach wydano na obronę szwedzkiego 
dominium maris Baltici, uwzględniając tych wszystkich, którzy 
oddali za to swe życie, władze Szwecji nie mogły przyglądać się


TRZY PYTANIA ZADANE W ZIMNYM POKOJU
w spokoju, jak rośnie nowe Zagrożenie, a jednocześnie ucieka ko-
lejna Okazja. Nic więc dziwnego, że sięgnięto po broń. Sprzyjał 
temu charakter epoki. Wojna stworzyła system, przyczyniła się do 
powstania nowego organizmu państwowego i uczyniła ze Szwecji 
potęgę polityczną i militarną. A wszystkie one razem wzięte - sys-
tem, państwo i potęga - rodziły nowe wojny.
Dlatego też byłaby mylącą teza, jakoby pułapka zatrzasnęła się 
właśnie czwartego dnia posiedzenia rady. Bo tak naprawdę nożyce 
zamknęły się, zanim jeszcze do tego spotkania doszło. Chodziło po 
prostu o kwestie związane z utrzymaniem rozbudowanej armii i z 
logistyką. Uzbrojona, ale niewykorzystywana do niczego armia była 
bowiem dla każdego państwa prawdziwą ekonomiczną katastrofą. 
Armia taka pochłaniała ogromne środki, i to niezależnie od tego, czy 
panował pokój, czy toczyła się wojna, i bez względu na to, czy 
stacjonowała we własnym kraju, czy na terytorium nieprzyjaciela (nawet 
niewielka armia, licząca 20 tysięcy ludzi, konsumowała dziennie 15 
ton chleba, wypijała 6 tysięcy litrów piwa, spożywała mięso z 70 do 
100 sztuk bydła; jednocześnie dla wykaraiienia koni potrzeba było 
30 ton paszy, tj. takiej ilości, jaką zbierano z 50 hektarów ziemi). 
Należało też wypłacić żołd, co stanowiło zawsze najkosztowniejszą 
pozycję budżetu58. Innymi słowy, oznaczało to, że nowo 
sformowana armia stanowiła równie duże niebezpieczeństwo dla 
własnego kraju, jak i dla kraju okupowanego. Kłótliwy, ale bystry 
Per Brahe tak to ujął w trakcie obrad rady już pierwszego dnia: 
wystawienie armii i pozostawienie jej potem w spokoju to nic inne-
go jak wypowiedzenie wojny sobie samemu. Bo jak już ktoś wysta-
wił armię, to tylko po to, aby jej użyć, i to nie we własnym kraju, 
tylko na terytorium nieprzyjaciela. To proste rozumowanie ozna-
czało, że nie istniało coś takiego jak „zbrojna neutralność", zwłasz-
cza w odniesieniu do biednych - a można nawet użyć tu określenia 
pasożytniczych - krajów jak Szwecja, która przez cały okres swego 
istnienia uzależniona była od tego, czy ktoś inny chciał finansować 
istnienie jej armii i płacić za prowadzone przez nią wojny.





57 Typowy przykład takiego rozumowania pochodzi z „Cyda", gdzie 
Infantka mówi: „Wolę przelać własną krew, niż okryć hańbą klejnot mego 
imienia".


58 Należało do tego jeszcze dodać nieprzewidziane wydatki spowodowane 
przestępczością, odszkodowaniami i bójkami do których dochodziło zawsze, 
kiedy w jednym miejscu gromadzono dużą grupę żołnierzy.





234


235


NIEZWYCIĘŻONY
Ta prosta zasada oznaczała też, że zbrojenia prowadziły nie-
omylnie do wojny, a ta przyjmowała tym samym formę zaczepną. 
Tak więc decyzje o nowych wojnach podejmowano, ponieważ 
sprzyjał temu system, było to zgodne z panującymi koniunkturami i 
z życzeniem króla.
Karol Gustaw musiał jeszcze przekonać riksdag, bo stanowił on 
ostatnią przeszkodę na drodze do realizacji planów, które król roił 
już od dawna. To parlament musiał podjąć ostateczną decyzję o 
przystąpieniu do wojny lub zachowaniu pokoju. Rada uznała, że 
obiektem ataku będzie Rzeczpospolita. Nie było do końca jasne, z 
którego kierunku armia powinna zaatakować i jakie regiony miała 
zająć, ale wielu członków rady wskazywało na Prusy.
Tak więc 12 grudnia po południu członkowie rady opuścili 
Sztokholm i udali się do swych posiadłości, aby świętować nad-
chodzące Boże Narodzenie. W sali, w której jeszcze wczoraj ob-
radowali, nie słychać już było ognia trzaskającego na kominku, a w 
izbie zapanowały cisza, mrok i chłód. Przygotowania ruszyły już 
jednak pełną parą. Szwecja gotowała się do wojny. Znowu.


O znaczeniu 
zwrotu „et caetera"
J ednym z pozytywnych rezultatów zakończonej niedawno wojny 
trzydziestoletniej było powstanie nowoczesnej dyplomacji. Wymu-
siła ona i doprowadziła do zawiązywania się licznych kontaktów na 
zupełnie nową skalę. Ich rozmiar i zakres skłonił władców do 
rezygnacji ze starego porządku, kiedy to dyplomacją zajmowali się 
po części amatorzy. Teraz ich miejsce zająć mieli profesjonaliści. 
Kontakty między poszczególnymi krajami Europy stawały się w 
tamtych czasach coraz częstsze, a korpus dyplomatyczny składał się 
z coraz bardziej znaczących i utalentowanych ludzi, którzy na 
przemian wywoływali na kontynencie wojny albo doprowadzali do 
podpisania pokoju59.
Powstanie instytucji profesjonalnej dyplomacji oznaczało - tak 
samo jak powstanie poczty i prasy - że czas zaczął płynąć szybciej, 
a odległe zakątki kontynentu europejskiego zbliżyły się do siebie 
znacznie. Teraz o wiele łatwiej było nawiązać kontakt, znaleźć 
sojusznika, ułożyć jakiś wspólny plan. Już wkrótce władcy odkryli, 
że to nowe narzędzie można wykorzystywać i nadużywać na


59 Temat ten omówiony jest szerzej w książce P. Englunda pt. „Lata wojen'! 
(przyp. tłum.).


236


237


NIEZWYCIĘŻONY
wiele różnych sposobów. To pierwsze robili z wdzięcznością, a drugie z 
zadowoleniem.
W tamtej epoce dyplomacja - zarówno ta oficjalna, jak i tajna - 
zajmowała się tworzeniem nowych albo burzeniem starych sojuszy. 
Powody kształtowania się takich aliansów - choć już nie zawsze 
cele - były zazwyczaj łatwo zrozumiałe, a czasami nawet godne 
pochwały. Władcy państw, które już wkrótce miały znaleźć się w 
cieniu swych potężnych sąsiadów, zaczęli nawoływać do za-
chowania równowagi. Było to coraz bardziej popularne pojęcie, dla 
większości osób oznaczające jednak nic innego, jak tylko to, że je-
den kraj nie powinien mieć prawa do zbyt wielkiej dominacji nad 
innym krajem. (Przez długi czas i przy wielu okazjach Francja wią-
zała się przymierzem z różnymi dziwnymi sojusznikami, na przykład 
z protestancką Szwecją czy rewolucyjną Anglią, aby tylko 
zrównoważyć wpływy potężnej i bogatej Hiszpanii. Wojna między 
Francją i Hiszpanią toczyła się jeszcze przez jakiś czas w 1648 ro-
ku. Stało się wtedy jasne dla wielu stron zaangażowanych w ten 
konflikt, że co prawda Hiszpania nadal była wielkim krajem, ale już 
niekoniecznie równie potężnym i bogatym jak dawniej. Wielu 
uświadomiło sobie również, że zagrożenie dla błogosławionego 
stanu równowagi mogło teraz nadejść ze strony tego państwa, które 
do tej pory stało na straży tej świętej zasady, to znaczy Francji.) 
Okazało się jednak, że narody zamieszkujące kontynent europejski 
dokonały odkrycia, do którego mężowie stanu w poszczególnych 
krajach dojdą dopiero za kilkaset lat; tego mianowicie, iż system 
zawiązywania sojuszy, który budowano po to, aby zapobiegać nie-
pokojom w Europie, może przyczynić się paradoksalnie do ich 
wzrostu.
Innym czynnikiem, który przyczyniał się do narastającej po-
dejrzliwości w stosunkach między poszczególnymi państwami, była 
tzw. tajna dyplomacja, która z czasem stała się coraz bardziej 
powszechna i coraz bardziej tajna. Pojawiło się wielu władców, 
którzy starali się wybadać zamiary swych przeciwników, ale po 
zdobyciu ich tajemnic dostrzegali w nich ze zdumieniem swoje 
własne, niecne plany, po czym realizowali je bez skrupułów.
W tamtym okresie dyplomacja polska zaplątała się w tak dziwny 
sposób, że wbrew swym intencjom doprowadziła do zaognienia
238


O ZNACZENIU ZWROTU „ET CAETERA"
stosunków politycznych między Polską a Szwecją60. Okoliczności 
sprzyjały temu, przynajmniej pozornie. Jan Kazimierz i jego rada 
poszukiwali gorączkowo i z pewnym zdesperowaniem kogoś albo 
czegoś, aby ratować zdążającą w szybkim tempie do rozpadu 
Rzeczpospolitą. Prowadzono więc rozmowy w Hadze dotyczące 
wystawienie floty wojennej, dyskutowano zawiązanie sojuszu z 
Wiedniem, snuto najbardziej fantastyczne plany wciągnięcia do 
rozgrywki Londynu, Paryża, Berlina i Kopenhagi. Nie wykluczano 
nawet sojuszu ze stanowiącą stałe zagrożenie Szwecją. Problem 
polegał jednak na tym, że szwedzką gotowość do przyłączenia się 
do takiego aliansu ograniczały wieści informujące o działaniach 
polskich dyplomatów, którzy swe pokrętne obietnice składali wład-
com wrogo nastawionym do Szwecji - dawniej lub obecnie.
Jakby dla potwierdzenia tego faktu, Jan Kazimierz zapoczątko-
wał misję dyplomatyczną, którą uznać można za jedną z najwięk-
szych porażek w tej dziedzinie w XVII wieku. Wiosną 1654 roku 
król wysłał do Sztokholmu z misją specjalną swego przedstawiciela, 
a jednocześnie osobistego sekretarza Henryka Canasillesa61. Jego 
zadanie polegało na: a)zaprotestowaniu przeciwko objęciu przez 
Karola Gustawa tronu Szwecji, do którego Jan Kazimierz mógł 
zgłaszać pewne uzasadnione, choć pozbawione wszelkiego realizmu 
roszczenia; b) zaproponowaniu władcy Szwecji sojuszu 
skierowanego przeciwko Rosji.
Ta niezwykła kombinacja - z jednej strony policzek wymierzony 
królowi szwedzkiemu, a z drugiej ręka wyciągnięta do zgody
-	skazana była oczywiście na niepowodzenie, choć Karola Gustawa 
bardziej interesowały wtedy negocjacje niż wojna. Canasilles
-	potraktowany w Sztokholmie w dość opryskliwy sposób, zganiony
60	Por. Tadeusz Nowak, Geneza agresji szwedzkiej, [w:] Polska w okresie dru 
giej wojny północnej, 1.1, Warszawa 1957; Jan Wimmer, Wojsko i finanse Rzecz 
pospolitej w czasie wojny ze Szwecją 1655-1660, [w:] Wojna polsko-szwedzka 
1655-1660, Warszawa 1973; Arne Stade, Geneza decyzji Karola X 
Gustawa 
o wojnie z Polską w 1655 r., [w:] „Studia i materiały do historii wojskowości", 
t. XIX, cz. 2, Warszawa 1973 (dalej: SMHW); Lars Tersmeden, Karola XGustawa 
plan kampanii polskiej 1655 r., ibidem (przyp. red.).
61	Henri Canasilles, dworzanin Jana Kazimierza, przybył do Sztokholmu w maju 
1654 r., na kilka dni przed objęciem tronu przez Karola X Gustawa (przyp. red.).
239


NIEZWYCIĘŻONY
przez swych rozmówców i przestraszony - w obawie o swe życie 
wyjechał szybko do Warszawy. Podczas gdy Jan Kazimierz działał 
w sposób, który uznać można za lekkomyślny, jego rada oraz wielu 
magnatów poważnie rozpatrywało zawiązanie sojuszu ze Szwecją. 
Jednym z tych, którzy najgłośniej domagali się przystąpienia do 
niego, był dawny adwersarz Jana Kazimierza, książę Janusz 
Radziwiłł, który rozczarowany niewielką pomocą, jaką ofiarowano 
mu w celu odparcia rosyjskiej inwazji na Litwę, zaczął coraz 
głośniej mówić o wyjściu tej prowincji z unii z Polską, aby oddać 
się pod władzę Karola Gustawa. Niektórzy litewscy magnaci zdą-
żyli już zresztą odwiedzić szwedzkie Inflanty, składając tam po-
dobne propozycje i prosząc jednocześnie o wsparcie.
W Warszawie podjęto decyzję, aby do Szwecji wysłać kolejne-
go posła, który miał negocjować z Karolem Gustawem. Misję tę 
przygotowywano jednak w tak wolnym tempie, że Andrzej 
Morsztyn, którego wyznaczono do tego zadania, wyjechał dopiero 
jesienią, kiedy zaczęły się już sztormy na Bałtyku. Statek Morsztyna wyrzucony 
został na duński brzeg, skąd poseł musiał udać się drogą lądową do 
stolicy Szwecji. Dotarł tam dopiero w połowie stycznia 1655 roku. 
Nie doszło jednak do żadnych negocjacji. Szwedzi argumentowali 
między innymi, że w pełnomocnictwach wystawionych Morsztynowi 
brakowało między innymi zwrotu „et caete-ra"b2 stawianego 
zwyczajowo przy tytułach należnych Karolowi Gustawowi. Poseł 
polski zdążył jednak przedstawić w skrócie ofertę polską w zamian 
za szwedzką pomoc zbrojną i sojusz: po pierwsze, strona polska 
godziła się raz na zawsze zrezygnować ze swych roszczeń do Inflant 
i do korony szwedzkiej, a po drugie - zgadzała się na oddanie 
Szwedom Prus Królewskich. Tak brzmiała oferta. Jednak rozmowy dotyczące 
tych propozycji mogły dojść do skutku dopiero wtedy, gdy poseł polski 
przedstawi na dworze w Sztokholmie poprawnie wystawione 
pełnomocnictwo.
Prawda jest jednak taka, że ani Jan Kazimierz, ani Karol 
Gustaw nie byli szczerze zainteresowani osiągnięciem porozumienia 
na
62 Wymieniając w dokumentach tytuły należne monarsze, ograniczano się do 
najważniejszych, a mniej ważne zamykano zwyczajowo w formule „et caetera", tzn. 
,,"i tak dalej" (przyp. tłum.).


O ZNACZENIU ZWROTU „ET CAETERA"
drodze dyplomatycznej. Król polski lekceważył zagrożenie ze strony 
Szwecji i przystąpił do negocjacji tylko po to, aby zyskać na czasie. 
Rząd szwedzki z kolei domyślał się, że Polacy prowadzą negocjacje 
na dawną modłę i udawał zainteresowanie polską ofertą, tym 
bardziej że prowadziło to do zaostrzenia różnicy poglądów między 
Janem Kazimierzem a polską arystokracją. A może w końcu Polacy, 
wbrew przypuszczeniom i bez walki, zgodzą się na oddanie Szwecji 
całego wybrzeża Bałtyku w formie prezentu obwiązanego piękną, 
niebieską wstążką? Dlaczego więc nie spróbować? Jednak w 
oczekiwaniu na mało prawdopodobne „tak" i bardziej 
prawdopodobne „nie" ze strony polskiej, w Szwecji przygotowania 
do wojny toczyły się pełną parą. Zbliżała się wiosna 1655 roku.
Tak naprawdę to nietrudno zrozumieć, dlaczego Jan Kazimierz 
tak lekceważąco odnosił się do zagrożenia z północy. Każda osoba, 
która miała jakikolwiek wgląd w sprawy państwa szwedzkiego, 
doszłaby do podobnych wniosków. Szwecja przeżywała kryzys 
finansowy, a przecież bez pieniędzy nie mogła zdecydować się na 
nową wojnę. Bo zanim ona sama i jej finansowanie przeniosłoby się 
na terytorium wroga, potrzeba było pieniędzy - i to kolosalnej 
kwoty. Najwięcej kosztował zaś zaciąg żołnierzy, którzy mieli służyć 
pod szwedzką flagą.
Istniał jednak, jak już wspomniałem, radykalny sposób na po-
zyskanie takich środków i uzdrowienie finansów państwa: redukcja. 
Kiedy w marcu 1655 roku zwołano w Sztokholmie posiedzenie 
riksdagu, redukcja była jednym z kilku ważniejszych punktów, które 
król postawił na porządku dziennym. Temat ten zdominował obrady 
parlamentu i wywołał o wiele więcej złości, zainteresowania i intryg 
wśród posłów niż dyskutowana na tej samej sesji kwestia zbrojeń.
Bo riksdag zgodził się w końcu na wojnę. Niechętnie i bez en-
tuzjazmu. Z pewnymi zastrzeżeniami, wątpliwościami i z pewnym 
oporem. Posłom przedstawiano dla wzmocnienia argumentacji 
groźne obrazy z przeszłości, ilustrujące polskie zagrożenie, a król 
osobiście prezentował zgromadzonym swe argumenty. Posłów po-
stawiono też w pewnym sensie przed faktem dokonanym, informując





240


241


NIEZWYCIĘŻONY
ich, że wystawianie nowej armii już się rozpoczęło i że przerwanie 
tego procesu na tak zaawansowanym etapie byłoby oznaką nieod-
powiedzialności pod względem wojskowym i głupotą pod wzglę-
dem finansowym. W nagłym porywie niechęci do całej tej sprawy, 
riksdag już trzeciego dnia obrad zdecydował się nie zajmować 
kwestiami związanymi z wojną, między innymi gdzie, kiedy, w jaki sposób itp. 
Sprawy te poruczono uwadze króla, który o niczym innym nie 
marzył.
Trudno oprzeć się wrażeniu, że parlament szwedzki, podobnie 
jak to dzieje się w przypadku innych zgromadzeń narodowych, padł 
ofiarą własnej hierarchii priorytetów. Parlamenty wykazywały się 
dużym poczuciem obowiązku w takich kwestiach jak podatki albo 
przywileje. Kiedy jednak przychodziło do debaty na temat polityki 
zagranicznej czy wojny, wykazywały się o wiele mniejszą wiedzą, 
przez co opór posłów był proporcjonalnie słabszy. Bardzo często 
brakowało posłom po prostu konkretnej wiedzy o tym, ile może 
kosztować przygotowanie do wojny, co skutkowało tym, iż na po-
czątku wyrażano zgodę na jej rozpoczęcie, aby potem stopniowo 
wycofywać się z tej decyzji, kiedy przychodziło do wydawania pie-
niędzy. Aby zrozumieć to zjawisko w sposób ogólny, a zwłaszcza w 
odniesieniu do szwedzkiego riksdagu, trzeba najpierw odnieść się 
do wyobrażeń obowiązujących w tamtych czasach.
Dla ludzi żyjących w XVII wieku wojna była czymś, co istniało 
od zawsze i co miało istnieć również w przyszłości; rzeczą nieod-
łącznie związaną z ludzkim życiem i funkcjonowaniem państwa, 
czasami brzydką i niesłuszną, czasami jako karą ze grzechy zesłaną 
przez bóstwo rozeźlone z powodu ludzkich występków, czasami 
jako sprawiedliwą i konieczną, ale jednak nieodłącznie związaną z 
życiem bieżącym; wojna była czymś tak powszechnym jak 
codzienne, ludzkie zachowania, „potrzebną i pożyteczną tak samo 
jak jedzenie i picie lub jakiekolwiek inne zajęcie" -jak tłumaczył to 
kiedyś Luter.
Jednak spustoszenia, jakie dokonały się w Europie w czasie 
wojny trzydziestoletniej, nie przeszły w sposób niezauważalny. 
Spostrzeżono na przykład silniejsze poparcie dla różnego rodzaju 
pacyfistycznie nastawionych sekt religijnych. Wśród zadziwiającego 
bogactwa i różnorodności wszelkiej maści rewolucjonistów,
242


O ZNACZENIU ZWROTU „ET CAETERA"
szarlatanów, głosicieli Apokalipsy, kabalistów, kiliastrów63, alche-
mików, kacerzy i fantastów, którzy zapełnili niespokojną Europę w 
połowie XVII wieku, nie brakowało i takich, którzy mówili o pokoju 
jako o lekarstwie na plagi dręczące ludzkość. Jak to zwykle bywało, 
piewcy takich ideologii przybrali je w religijne szaty. A więc menonici 
ze swą niechęcią do służby wojskowej; spirytualiści ze swym 
pragnieniem pokoju i krytyką administracji państwowej; wyznawcy 
Paracelsusa, w całości odrzucający ideę państwa narodowego, 
głoszący w zamian braterstwo wśród ludzi; anabaptyści z ich 
tęsknotą do systemu przypominającego komunizm; polscy socynianie 
twierdzący, że prawdziwy chrześcijanin nigdy nie powinien zabijać - 
sekta ta podążała zresztą - w obliczu nadchodzącej wojny - prostą 
drogą ku katastrofie; niemieccy zwolennicy Weigla ze swym 
mistycyzmem i niechęcią do granic i murów; angielscy kwakrzy, 
którzy wyłonili się z mroku dziejów w latach pięćdziesiątych XVII 
wieku, prześladowani przez nowe, rewolucyjne władze angielskie 
między innymi za odmowę noszenia broni.
Wiele z tych nowinek przybierało dopiero swą właściwą formę, 
miało nietrwałą strukturę, a także sprzeczne ze sobą dogmaty. Po-
jawili się jednak filozofowie, którzy skoncentrowali się właśnie na 
problematyce związanej z wojną i pokojem. Zajmowali się nią z 
godnym podziwu uporem i talentem. Jednym z nich był Czech - Paul 
Felgenhauer, który właśnie w opisywanym przez nas okresie 
ukończył pisanie swego najbardziej znanego dzieła pt. Perspicillum 
bellicum. Książka ta dotarła w końcu do Szwecji. Zyskała sobie 
spory rozgłos, a kiedy przetłumaczono ją na szwedzki i 
opublikowano, władze zabroniły jej dalszej dystrybucji (rada wydała 
polecenie, aby kat spalił cały nakład). W utworze swym Felgenhauer 
reprezentuje skrajny pacyfizm, głosząc, iż nigdy nie
63	Inna nazwa na określenie millenarystów (przyp. tłum.).
64	Autor tej wypowiedzi różnił się w swych poglądach od zwolenników 
Paracelsusa, którzy uważali, że jest, co prawda, grzechem przelewanie cudzej 
krwi w obronie swej własności („Jeśli ktoś chce twoją szatę, daj mu ją, a nie 
zapomnij dodać mu jeszcze i płaszcza"), ale dopuszczali możliwość stosowania 
przemocy w obronie własnego życia.
243


NIEZWYCIĘŻONY
wolno chwytać za broń, nawet jeśli robimy to w obronie własnego 
życia64. „Jako że nie można przeciwstawić się złu, należy sobie postawić 
pytanie, czy należy bronić się przeciwko zbójnikom i mordercom na 
drogach i w czasie podróży, jeśli ktoś mieni się chrześcijaninem" - 
zapytywał filozof. „Odpowiedź na to pytanie brzmi:
nie, w żaden sposób".
Nie powinniśmy jednak przeceniać znaczenia wspomnianych 
ugrupowań ani wpływu ich sposobu myślenia na ludzi (zwłaszcza w 
Szwecji sektom takim - ze względu na dość surowy i ortodoksyjny 
charakter religii luterańskiej - trudno było zdobyć przyczółki dla 
głoszenia swych teorii). Kiedy studiujemy dzieła najbardziej znanych i 
wpływowych intelektualistów owej epoki, jak na przykład humanisty 
i duchownego Fenelona, matematyka Pascala czy filozofa 
Kartezjusza, to uderza nas od razu świadomość, jak niewiele miejsca 
w swej twórczości poświęcili owym prądom. Kiedy gdzieś 
znajdujemy w ich utworach jakąś opinię związaną z tą kwestią, to 
przypomina ona w znacznej mierze te oceny, które 
rozpowszechnione były wśród zwykłych ludzi: wojna jest dopustem 
bożym, ale przeważnie nie da się jej uniknąć. Całkiem blisko takiej 
oceny znajduje się pogląd reprezentowany przez Hobbesa, który stał 
się osią jego argumentacji na rzecz suwerenności i władzy absolutnej 
reprezentowanej przez władcę: że kłótnia, spór i wrogość to 
odwieczne atrybuty ludzkości, ułomności odziedziczone w 
przeszłości, które może usunąć tylko i wyłącznie po-nadnaturalna siła 
- monarcha wyposażony w nieograniczoną władzę. Jeśli jednak 
abstrahować od ciężaru gatunkowego każdej z tych argumentacji, a 
zamiast tego zliczyć litry zużytego atramentu i kilogramy zapisanego 
papieru, to okaże się, że wojna jako taka miała o wiele więcej 
orędowników niż krytyków. Już w XVII wieku pojawili się uczeni, 
którzy zachwycali się siłą władzy i ulegali jej niszczącej sile; tym 
samym, z chęcią usprawiedliwiali wojny prowadzone przez swego 
władcę. Jednocześnie historia ludzkości zaczęła się coraz wyraźniej 
rysować jako pasmo nieustannych występków, które - co prawda - 
już od dawna znikły w mroku zapomnienia, ale które zawsze można 
było przywołać, jeśli konieczne to było do pobudzenia gnuśnego 
społeczeństwa do nowych ofiar. Jak na przykład w czasie 
przygotowań do nowej wojny na Wschodzie.
244


O ZNACZENIU ZWROTU „ET CAETERA"
Riksdag potrzebował tylko trzech dni, aby odbyć debatę nad 
propozycją nowej wojny. Natomiast kwestią redukcji dóbr zajmował 
się przez kilka tygodni. To właśnie ta kwestia, a nie nadchodząca 
wojna interesowała szlachtę najbardziej. Wielu arystokratów jak 
zwykle stanowczo sprzeciwiało się temu pomysłowi, ale stopniowo, 
kiedy minął już chłodny marzec, a za oknami okien rozbłysło 
kwietniowe słońce, stało się jasne, że Karolowi Gustawowi uda się 
przeprowadzić swój plan. W końcu ustalono, że jedna czwarta dóbr, 
którymi obdarowano szlachtę po 1632 roku - w tym część tak 
zwanych „dóbr niezbywalnych" {omistliga gods) zwrócona zostanie 
na rzecz państwa szwedzkiego.
Jeszcze dziesięć lat przedtem redukcja byłaby niemożliwa ze 
względów politycznych. Jednak w ciągu ostatniego okresu zdarzyły 
się rzeczy, które sprawiły, że sama idea nie była już tak niemożliwa, a 
wprowadzenie jej w życie stało się całkiem prawdopodobne. Po 
pierwsze dlatego, że w łonie samej szlachty doszło do rozłamów; 
oprócz tej posiadającej niewielką ilość ziemi pojawiło się w tym 
okresie wielu świeżo nobilitowanych szlachciców; zarówno dla nich, 
jak i dla przedstawicieli niższych stanów redukcja, która miała 
uderzyć przede wszystkim w magnatów posiadających wielkie 
posiadłości ziemskie, jawiła się jako opcja korzystniejsza niż podatki, 
które płacić musieli wszyscy. Deficyt, jaki dotknął finanse państwa, 
sprawił, że redukcję uważano rzadziej za bezczelną zniewagę, a 
częściej za bolesną konieczność.
Bardziej chodziło jednak o umiejętność dopasowania się do no-
wej rzeczywistości i uwolnienie się zarazem od starych dogmatów. 
Pomysł na przeprowadzenie redukcji dóbr był czymś niespodzie-
wanym i brzmiał dla uszu zainteresowanych dość nieprzyjemnie, a 
nawet rewolucyjnie. Uważała tak większa część szlachty. Jednak ani 
Karol Gustaw, ani wspierający go w realizacji tej idei zwolennicy nie 
byli żadnymi rewolucjonistami. Wprost przeciwnie. Król chciał 
chronić system i wzmocnić państwo, ale doszedł do wniosku, że nie 
da się tego zrobić bez zmian, a nawet ofiar. W tej właśnie kwestii 
monarcha szwedzki wpisał swe nazwisko na listę tych postaci 
historycznych, które wolały coś stracić, niż zaryzykować wszystkim. 
Miał do odegrania ważną rolę, zarówno w oczach osób mu 
współczesnych, jak i przyszłych pokoleń. Niektórzy władcy
245


NIEZWYCIĘŻONY
mieli szczęście: zeszli z tego świata ukochani przez jednych, znie-
nawidzeni przez drugich: udało im się zachować stan posiadania 
dzięki poczynionym ustępstwom. Innym nie udała się ta 
sztuka - padli ofiarą historii: ich reformy zapoczątkowały bowiem 
długi, nie dający się przewidzieć łańcuch zdarzeń, które w 
ostatecznym rozrachunku zlikwidowały system, choć w pierwotnym 
założeniu miały go chronić. Najgorsze jest to, iż na początku nigdy nie 
można przewidzieć, czym skończy się dany eksperyment. Czasami 
efekty pojawiają się dopiero po śmierci inicjatora reform.
Problem związany z wprowadzeniem redukcji65 polegał na tym, iż 
było to rozwiązanie, mające przynieść spodziewane efekty bardziej w 
dalekiej przyszłości niż w chwili jej uchwalenia przez parlament. Nie 
polegało to tylko na tym, że ktoś naciśnie przycisk, a wtedy do 
skarbca zaczną sypać się pieniądze. Przede wszystkim należało 
stworzyć całą niezbędną maszynerię, coś w rodzaju urzędu ds. 
redukcji, w której zatrudnienie znajdzie cała rzesza komisarzy, 
notariuszy i sekretarzy. Mieli oni przebić się przez tysiące aktów 
darowizny, które wystawiono po 1632 roku, aby wyłowić te wszystkie 
posiadłości, które należało zwrócić państwu. Miały temu towarzyszyć 
debaty, decyzje, a niektóre z postanowień urzędu zostały zaskarżone 
do sądu. W końcu po wielu latach - a w niektórych przypadkach po 
bardzo wielu latach - miało to wreszcie dać oczekiwane rezultaty w 
postaci zysku dla kraju i rzeczywistych wpływów finansowych do 
budżetu.
Tymczasem państwo potrzebowało pieniędzy już teraz, a czasami 
nawet na wczoraj. Żeby bowiem być pewnym, iż akcja werbunkowa 
wśród żołnierzy pochodzących z innych krajów da spodziewane 
rezultaty, należało ją zacząć we właściwym czasie (aby na przykład 
wystawić i wyposażyć jeden pułk piechoty, potrzeba było około trzech 
miesięcy).
Gdzież więc należało szukać pieniędzy na bieżące wydatki? 
Gustaw Adolf przystąpił do wojny trzydziestoletniej wspomagany 
pieniędzmi pochodzącymi z Francji. Jednak żaden kraj europejski nie 
zapłaciłby królowi Szwecji złamanego grosza za planowaną agresję na 
Rzeczpospolitą. Przeciwnie - większość władców przygląda-
' Zwanej też zwyczajowo po szwedzku fjaerdepartsraefsten.
246


O ZNACZENIU ZWROTU „ET CAETERA"
łaby się tej operacji z dużą podejrzliwością66. Karol Gustaw musiał 
więc wykazać się swym talentem dyplomatycznym. Gdyby był 
ucieleśnieniem i symbolem samej tylko przemocy, to paradoksalnie 
uważano by go za mniej niebezpiecznego władcę, niż był w rzeczy-
wistości. Teraz jednak okazało się, że dzięki posiadanym przez niego 
talentom organizacyjnym, plany nie były już tylko planami, a 
król Szwecji mógł śmiało podnieść w górę pięść, aby zadać cios.
Karol Gustaw chwycił się więc tej samej metody, z której ko-
rzystali jego poprzednicy: przystąpił do wojny na kredyt. Nie był to 
nowy pomysł. Nowa była tylko kombinacja jego wyobraźni i 
bezwzględności, którą wykazał się sam król wraz ze swymi do-
radcami. Tym samym, z państwa trzeba było wycisnąć wszystko, co 
tylko się dało.
Jesienią 1654 roku Karol Gustaw mozolnie przekopywał się przez 
stosy rachunków, dzięki czemu poznał zarówno silne, jak i 
słabe punkty związane z finansami państwa. Interesowały go 
zwłaszcza te pierwsze, natomiast z całym spokojem starał się igno-
rować te drugie. Najważniejszym i wzbudzającym największe za-
ufanie źródłem wpływów do kasy państwowej były dochody z ceł 
morskich, które obciążały cały handel zagraniczny, jak również 
procent od handlu miedzią (tzw. kopparrantan): jedna czwarta war-
tości produkcji pochodząca z handlu miedzią miała wpływać do kasy 
państwa, jako że kopalnie tego surowca do niego należały. Oba te 
źródła miały przysporzyć Koronie około 1,5 miliona talarów rocznie. 
Król od razu zdecydował, że kwoty te przeznaczy na uzbrojenie armii. 
Pojawiły się jednak w związku z tym dwa problemy. Po pierwsze, 
kwota ta stanowiła jedną czwartą wydatków budżetowych i 
zarezerwowano ją już na inne cele. Po drugie, chodziło w tym 
przypadku głównie o pieniądze, które istniały tylko na papierze w 
zapisach księgowych i dopiero za jakiś czas miały znaleźć pokrycie w 
postaci brzęczącej monety67.
66 W tej konkretnej sprawie i dokładnie w tym samym czasie Szwecja izolowana 
była w Europie i nie miała żadnych szans, aby znaleźć jakichkolwiek zwolenników 
dla swych planów. Na próżno szukano też sprzymierzeńców w Anglii. 67W okresie 
jesienno-zimowym żegluga na Bałtyku zamierała prawie całkowicie ze względu na 
lód, który skuwał wodę.
247


NIEZWYCIĘŻONY
W pewnym sensie Karol Gustaw uważał, że pierwsza z trudności 
nie stanowi dla niego żadnego problemu. Nie zważając na nieśmiałe 
protesty członków rady, przeznaczył po prostu część środków z 
budżetu na cele wojskowe. To, że decyzję tę uważano za 
radykalną, wynikało z faktu, iż wiele osób znających się na spra-
wach finansów uważało - i taki sposób myślenia obowiązywał od 
dawnych czasów - że zwykłe wydatki należało pokrywać ze zwy-
kłych wpływów, a nagłe potrzeby z wpływów nadzwyczajnych. Istniała w tym 
systemie jakaś forma kontroli nad funkcjonowaniem władzy. Bo 
gdyby trzymać się stale tej zasady, to żaden monarcha nie byłby w 
stanie zacząć swej własnej, prywatnej wojny, jako że dla 
przeprowadzenia jakiejś nagłej operacji wojskowej potrzeba było 
dodatkowych pieniędzy w budżecie, takich samych, jakie riksdag 
uchwalał, jeśli wymagała tego sytuacja państwa (system ten 
przypominał w dużym stopniu obowiązujący w średniowieczu, kiedy 
to ledwo starczało pieniędzy na pokrycie wydatków związanych z 
funkcjonowaniem państwa; na przykład jakiś wydatek - powiedzmy 
pensja pewnego urzędnika - przypisany był często do konkretnej 
pozycji będącej stałym wpływem do budżetu, jak na przykład 
pieniędzy uzyskanych ze sprzedaży zboża, ryb lub masła, pocho-
dzących z określonej liczby gospodarstw wiejskich z konkretnego 
regionu kraju68). Teraz, jednym pociągnięciem pióra król zlikwi-
dował ten system i odesłał go do lamusa. Nie chodziło mu przy tym 
o ułatwienia związane z prowadzeniem księgowości. Karolowi 
Gustawowi udało się poszerzyć pole działania, wzmocnić suwe-
renność, co z kolei spowodowało, że znaczenie riksdagu skurczyło 
się znacznie w taki sam sposób.
Król nie bardzo przejął się tym, iż jego decyzja doprowadziła do 
powstania ogromnej dziury budżetowej. On miał wyższe cele. 
Natomiast ową dziurę w budżecie zamierzał zatkać w podobny 
spo-
68 W Polsce - nie tylko w okresie średniowiecza - standardowo były to należące 
do skarbu królewskiego dochody z ceł oraz żup solnych. Urzędnik nie otrzymywał 
gotówki, lecz tzw. asygnaty, które realizowane być miały przez poborców celnych 
czy też kierowników salin. W ten sposób dwór spychał z siebie problem pustego 
skarbca. Natomiast żupnicy ze swej strony robili, co mogli, aby pienię-' dzy za 
asygnaty nie wypłacać, gdyż najczęściej król wydawał je w ilości wielokrotnie 
przekraczającej faktyczne dochody (przyp. red.).
248


O ZNACZENIU ZWROTU „ET CAETERA"
sób jak powszechnie czyniono to wtedy w całej Europie: poprzez 
zwlekanie z zapłatą rachunków zleceniobiorcom i niewypłacanie na 
czas urzędniczych pensji.
Teraz, kiedy Karol Gustaw załatwił zgodnie ze swym oczeki-
waniem sprawę numer 1, zabrał się od razu za rozwiązanie drugiego 
problemu. Mając jako zabezpieczenie wpływy ze sprzedaży miedzi 
oraz podatki z handlu morskiego, zaczął pożyczać pieniądze z myślą 
o przeznaczeniu ich na zbrojenia. Na dodatek, dla króla zaświecił 
promyk nadziei w postaci rosnących cen na miedź na giełdach w 
Amsterdamie. Dawało to Szwecji wielką korzyść, ponieważ 
zdominowała ona rynek europejski w dziedzinie handlu tym 
metalem. W tej konkretnej sprawie Karol Gustaw uzyskał wsparcie 
od jednego z członków rady, Gustawa Bonde, i od bardzo 
wpływowego członka izby Martena Leijonskólda. Ten drugi wyko-
rzystał swe osobiste kontakty i własną giełdę, aby pożyczyć pienią-
dze dla króla. Zabezpieczeniem tej transakcji była miedź, 10% pro-
wizji i niewielka darowizna w wysokouci 4000 riksdali. Wkrótce też 
pieniądze zaczęły wpływać do kasy państwowej. Pożyczkodawcy 
stanowili dość barwną mieszankę, tak samo było z wysokością 
pożyczanych kwot. Do osób, które wspomagały Karola Gustawa, 
należeli bankierzy, kupcy, szlachta i właściciele większych fabryk. 
Tak na przykład szwagierka Leijonskólda zaoferowała 1888 riksda-
li. Pewien duński rezydent w Sztokholmie nie mógł się nadziwić, z 
jaką łatwością ludzie pożyczali swoje własne pieniądze. Doszedł w 
końcu do wniosku, że pożyczkodawcy mieli nadzieję na „rekom-
pensatę w postaci jakiejś posiadłości w Prusach".
Na początku 1655 roku Karol Gustaw udał się na inspekcję do 
południowej Szwecji, ale zaraz po powrocie do Sztokholmu przy-
stąpił do intensywnej, ba, szaleńczej pracy. Dyskutował z członkami 
rady, występował na posiedzeniach riksdagu, pouczał swych 
urzędników, przekonywał bankowców, albo pracował niestrudzenie 
przy biurku, zawalony stosami dokumentów. Nie było takiej 
sprawy, gdzie nie złożył jakiejś własnej propozycji, żaden szczegół 
nie wydawał mu się na tyle nieistotny, aby nie wtrącić swoich trzech 
groszy. Owe stosy listów, rozkazów, tabel, propozycji, kalkulacji, 
zestawień i obliczeń kryły za sobą niezwykle zapracowaną osobę. 
Kiedy procedury związane z uzbrojeniem armii ruszyły pełną
249


NIEZWYCIĘŻONY
parą, nic już nie mogło wstrzymać tego procesu, no chyba że ktoś 
chciałby doprowadzić kraj do gospodarczej ruiny albo osobiście 
upokorzyć króla. Sam Karol Gustaw odczuwał presję, pod jaką się 
znajdował, i już wkrótce zaczął wykazywać oznaki nerwowości i 
niepokoju.
Postępująca praca napotykała na swej drodze liczne przeszko-
dy, zdarzały się też niepowodzenia. Mimo dobrych ocen i pozy-
tywnego nastawienia do sprawy, pieniądze nie wpływały do budżetu 
w równym rytmie. Zwłaszcza na samym początku roku sytuacja 
stała się dramatyczna. Inspekcja, którą przeprowadził wtedy Karol 
Gustaw, sfinansowana została dzięki kwotom, które udało się zebrać 
w czasie trwania podróży: oto jakiś kupiec z Norrkóping wyłożył 2447 
riksdałi, pewien urzędnik celny w Halmstad 1100 riksdałi itp. Nigdy 
jednak nie zawiodła króla jego energia i pomysłowość, i ani on sam, 
ani jego urzędnicy nie spoczęli, aż nie wymyślili sposobu na to, aby 
ominąć liczne przeszkody, które życie stawiało im na drodze. Tak, 
na przykład, podwyższono, i to znacznie, opłaty celne, 
eksperymentowano z odsetkami, zastawiano dobra królewskie - i 
to w tym samym roku, w którym zamierzano przystąpić do 
redukcji. Czasami wyglądało to tak, jakby ktoś przeskakiwał z jed-
nego kawałka kry na drugi, aby się uratować przez wpadnięciem do 
wody. Ryzykownie i desperacko. Król wykorzystał pieniądze 
przeznaczone na utrzymanie dworu, aby opłacić akcję werbunkową, 
na zbrojenia przeznaczył także posag Hedvig Eleonory jak również 
przedstawił potencjalnym pożyczkodawcom hurraoptymi-styczne 
wyliczenie, mające świadczyć o nadchodzącej wspaniałej 
koniunkturze na handel, prawdopodobnie po to, aby uspokoić nieza-
dowolonych z działalności króla członków rady i zaniepokojonych 
bankierów.
Najważniejsze było jednak to, aby rozpocząć akcję werbunko-
wą. Wkrótce też zabrano się za to energicznie.
Także w tej sprawie Karol Gustaw skorzystał z pomocy kilku 
najbogatszych magnatów: swego szwagra i podskarbiego Magnusa 
De la Gardie oraz człowieka, który jeszcze niedawno stał na czele 
wojsk biorących udział w lilipuciej wojnie z Bremą - Hansa 
Christoffera von Kónigsmarcka. W obliczu nadchodzących wydat-
ków król poprosił go, aby zaliczkowo wypłacił mu pieniądze na
250


O ZNACZENIU ZWROTU „ET CAETERA"
poczet kosztów związanych z werbunkiem. Planowano przeprowa-
dzić go w Niemczech. Kónigsmarck, choć niechętnie, spełnił proś-
bę króla, mając jednocześnie nadzieję na powiększenie swego, i tak 
już znacznego, majątku. Tak to właśnie wszystko wyglądało, kiedy 
na początku roku zaczęły się poważne prace związane z wy-
stawieniem armii. De la Gardie też zabrał się solidnie do roboty. W 
listopadzie 1654 roku złożył oficjalną propozycję skierowaną do 
państwa szwedzkiego, w której zaproponował, że za niewygóro-
waną kwotę 42 000 riksdałi zobowiązuje się wystawić w Inflantach 
osiem kompanii jazdy, cztery kompanie dragonów jak również je-
den pułk piechoty. Karol Gustaw wyraził na to zgodę, bo nawet 
jego szwagier musiał na początku finansować wojnę z własnej kie-
szeni - oczywiście z uwzględnieniem odpowiednich odsetek od 
wyłożonych kwot.
Wystawienie jakiegoś oddziału lub pododdziału było przedsię-
wzięciem o charakterze handlowym, które w tamtych czasach stało 
się z czasem wielkim, międzynarodowym przemysłem; mógł on 
wielkości równać się z górniczym, pod względem opłacalności z 
handlem zagranicznym, a pod względem moralnym z handlem 
odpustami. Procedury związane z werbunkiem opanowano do per-
fekcji w czasie zakończonej niedawno wojny trzydziestoletniej. 
Stosowano je teraz w efektywny sposób, kiedy z kancelarii kró-
lewskiej i z ministerstwa skarbu zaczęły płynąć pierwsze zamówie-
nia na żołnierzy.
Pierwszym krokiem była tzw. kapitulacja - umowa między 
zamawiającym, w tym przypadku był nim Karol Gustaw lub jego 
pełnomocnik, i dostawcą, którym z zasady był jakiś oficer albo 
osoba prywatna, dysponująca dużym kapitałem. W umowie 
określano bardzo dokładnie, jak miał wyglądać dany oddział, z ilu 
żołnierzy miał się składać, jakie posiadać uzbrojenie, a wreszcie 
gdzie i kiedy miał się zameldować. Przewidywano, ile zamawiający godził się 
zapłacić za każdego żołnierza, i ustalano, jak opłacane będzie utrzy-
manie oddziału, wskazywano też punkt zbiórki. Po uzgodnieniu tych 
szczegółów wystawiano tzw. patent. Pierwszy akt - „kapitulacja" 
- był kontraktem, podczas gdy patent rodzajem dokumentu, w 
którym publicznie obwieszczano o zawarciu umowy werbunkowej,
251


NIEZWYCIĘŻONY
dzięki czemu nabierała ona cech legalności. Generalnie chodziło
0	werbowanie dużych oddziałów; kiedy już udało się zgromadzić 
odpowiednią liczbę żołnierzy, właściciel patentu podpisywał kon 
trakty z innymi poddostawcami - byli nimi z zasady inni oficero 
wie, z którymi już wcześniej ustalono ogólne warunki (warto tu 
zauważyć, że stopień oficerski w tego rodzaju oddziałach można 
było albo kupić, albo otrzymać w darze od właściciela patentu).
Kampanię werbunkową organizowano zazwyczaj albo w jakiejś 
określonej prowincji, albo w konkretnym kraju. Zdecydowana 
część szwedzkiej akcji poboru żołnierzy miała się odbywać w 
Niemczech, które uważano w Europie za największy rynek zaciągu; akcję 
rozszerzono też na Inflanty, Szwecję, Szkocję i Holandię. W 
każdym regionie (lub kraju) wyznaczano bardzo dokładnie miejsce 
zbiórki, skąd prowadzono zwerbowanych żołnierzy do innych 
miejsc, położonych w głębi kraju, w odległości około 10-15 mil. 
Kopie patentów przybijano gwoździem w publicznie dostępnych 
miejscach albo też obwieszczano je tam na głos, czemu nierzadko 
towarzyszył odgłos werbli. Potem rozpoczynała się właściwa pro-
cedura werbunkowa, którą prowadzono na przykład w namiocie 
albo w wynajętej na ten czas karczmie. Do takiego miejsca, zwa-
nego z niemiecka Laufplatz, przybywali wszyscy ci, którzy zamie-
rzali się zaciągnąć. Ochotnicy otrzymywali tzw. zaliczkę na poczet 
werbunku (yarvningspenning), której wysokość zależała od do-
świadczenia kandydata, długości służby w poprzednich latach
1	pożytku, jaki mógł z niego mieć oddział. Wymieniona kwota 
mo 
gła zostać podwyższona lub obniżona w zależności od wyników ak 
cji werbunkowej lub nawet od pory roku. (Żołd dla żołnierzy werbo 
wanych późnym latem był z zasady wyższy, ponieważ kończyły się 
zbiory, spadały ceny żywności, a na rynku istniał duży popyt na 
siłę roboczą. Ale i w tym przypadku rząd szwedzki miał szczęście, 
ponieważ wszyscy wiedzieli, że to zima stanowiła najlepszy okres, 
w którym przeprowadzało się zaciąg do armii). W 1655 roku 
szwedzcy werbownicy płacili 30 riksdali dla konnych i od 6 do 
9 riksdali dla żołnierzy piechoty. Kwota taka równała się jednej do 
półtorej stawki dziennej płaconej robotnikowi. Po przejściu wszyst 
kich wspomnianych procedur nazwisko kandydata wpisywano na 
listę pułkową i w tym momencie kończyła się jego wolność.


O ZNACZENIU ZWROTU „ET CAETERA"
Następnie pod nadzorem konwojentów prowadzono 
zwerbowanych żołnierzy na wyznaczone miejsce zbiórki, a stąd, 
razem ze wszystkimi żołnierzami zwerbowanymi także w innych 
punktach, na inne miejsce, gdzie dokonywano ogólnego przeglądu 
kandydatów. Często zdarzało się bowiem, że nowo zaciągnięci 
żołnierze przyjmowali zaliczkę, po czym ulatniali się w siną dal. 
Istnieją dowody na to, że niektóre z tych osób stosowały tę metodę 
systematycznie: zaciągały się do kilku armii naraz, aby potem 
zniknąć z pieniędzmi. Nierzadko wysokość zaliczki przewyższała 
kwotę miesięcznego żołdu. (Postępująca inflacja zmniejszała 
wartość netto żołdu, przez co dość rzadko przekraczał on 
wynagrodzenie otrzymywane przez robotników zatrudnianych na 
dniówki, nigdy zaś nie był wyższy niż wynagrodzenie robotników 
wykwalifikowanych. Żołnierze zaciężni nie płacili, co prawda, 
podatków, ale musieli za to z własnych pieniędzy płacić za część 
swego wyposażenia i wyżywienia69. Wszyscy werbownicy byli 
świadomi tego procederu i wiedzieli, że zawsze istnieje ryzyko zwerbowania 
tzw. billardeura, którego to terminu używano właśnie dla określenia 
osób parających się takimi oszustwami (w armii hiszpańskiej 
przyjęto zasadę, że zanim wszyscy nowo zwerbowani kandydaci 
dotrą do miejsca, w którym odbywa się przegląd, zniknie 
przynajmniej jedna siódma przyszłych żołnierzy). Nie wszystkie 
ucieczki wiązały się jednak każdorazowo z oszustwem; dochodziło 
do nich również wtedy, kiedy rekruci dowiadywali się w końcu, 
przeciwko komu będą walczyć, albo w który region świata mają się 
udać. Również werbownicy działający na zlecenie Karola Gustawa 
w Niemczech spotykali się z przypadkami ucieczek, choć 
towarzyszyło im też zwiększone zainteresowanie akcją 
werbunkową, kiedy wyszło na jaw, że oddziały wysłane zostaną na 
wojnę do jakiegoś nieznanego kraju leżącego we wschodniej 
Europie.
Jeszcze więcej problemów związanych z ucieczkami pojawiało 
się wtedy, gdy akcją werbunkową obejmowano te prowincje, gdzie 
nigdy albo rzadko zgłaszali się ochotnicy. W takich przypadkach
69 Oto przykład: w miarę, jak postępowała stała zwyżka cen, żołnierz służący 
w 1634 roku w oddziałach hiszpańskiej piechoty otrzymywał dokładnie taki sam 
żołd jak jego poprzednicy sto lat wcześniej.





252


253


NIEZWYCIĘŻONY
decydowano się na oficjalny pobór. Rekruci szli na wojnę z takim 
samym brakiem entuzjazmu, z jakim o wojnie wypowiadali się w 
parlamencie ich przedstawiciele. Tak na przykład wiosną 1655 
roku, z armii szwedzkiej zbiegło wielu Finów, których zamierzano 
wysłać jako wsparcie do Inflant. Osiemdziesięciu z nich schwytano, 
a ponieważ król zamierzał pozyskać do armii maksymalną liczbę 
żołnierzy, zrezygnowano z wymierzenia wszystkim kary śmierci za 
dezercję. Zamiast tego poinformowano ich, że będą „grać o rodzaj 
kary, po czym jeden lub dwóch, ku przestrodze dla innych, zostanie 
powieszonych".
To właśnie w miejscach, gdzie dokonywano końcowego przeglądu, tłumy 
nowo zwerbowanych kandydatów do armii przeistaczały się w 
prawdziwych żołnierzy, których grupowano w poszczególnych 
oddziałach. Proces ten trwał mniej więcej przez tydzień, bo na 
dłużej nie zgadzały się lokalne społeczności. Powód był prosty: w 
miejscach, gdzie gromadziła się tak duża liczba osób, dochodziło 
zawsze do burd, powszechnym zjawiskiem było pijaństwo, bijatyki, 
prostytucja i kradzieże. Siódmego i ósmego dnia wśród żołnierzy 
rozdzielano broń. Potem zjawiał się dowódca, który dokonywał 
lustracji oddziału, odbierał żołnierzom niesprawny oręż, eliminował 
kulawe konie i niezdolnych do służby żołnierzy (wszystko, co nie 
zgadzało się z ustaleniami zawartymi w kapitulacji, właściciel 
patentu musiał uzupełnić we własnym zakresie). Żołnierzy po raz 
pierwszy formowano w szeregach, po czym dowódca odczytywał 
zgromadzonym żołnierzom treść patentu, przedstawiał dowódców 
poszczególnych pododdziałów, a na koniec przekazywał chorążemu 
znak oddziału70. Po tym wszystkim dowódca przyjmował od swych 
podkomendnych przysięgę wiary i posłuszeństwa.


O ZNACZENIU ZWROTU „ET CAETERA"
W tym samym czasie rozpoczynało się szkolenie żołnierzy. Na 
zapoznanie się z bronią mieli mniej więcej tydzień. Zestaw prak-
tycznych ćwiczeń był stosunkowo prosty dla pikinierów, którzy 
musieli opanować 21 różnych chwytów, i trochę trudniejszy dla jaz-
dy, która musiała nauczyć się zarówno posługiwania się pistoletami, 
jak i przyswoić sztukę jazdy konnej; najtrudniejsze przeszkolenie 
przechodzili muszkieterzy, którzy musieli nauczyć się ponad 140 
różnych chwytów!71 Potem następował najważniejszy etap szkolenia 
- musztra. Żołnierz piechoty uczył się jej najpierw w rotach 
składających się z sześciu, potem w drużynie złożonej z 24 żołnierzy, 
następnie w plutonie składającym się z 48 ludzi, dalej w kompanii, w 
skład której wchodziło 96 ludzi, a w końcu w batalionie liczącym 
prawie 400 żołnierzy. W czasie musztry uczyli się oni na przykład, 
jak nosić broń, aby nie uderzać nią o broń innych żołnierzy, nie 
zranić ich i nie robić hałasu; jak zachowywać właściwy odstęp 
między szeregami, jak „zachowywać się cicho i nie gadać 
niepotrzebnie" i jak rozróżniać dźwięki wydawane przez werble: 
sygnał do marszu, do ataku, do odwrotu, na zbiórkę itd. Uczyli się 
wszystkich skomplikowanych, choć ładnie dla oka wyglądających 
manewrów: zwrotów, skrętów, inicjowania poszczególnych 
manewrów, kontrmarszów z udziałem całej roty albo tylko jej 
połowy. Rzadko wystarczało czasu i pieniędzy, aby doprowadzić 
oddział do pełnej zdolności bojowej, dlatego też część szkolenia 
prowadzono w czasie przemarszu oddziału w kierunku przyszłego 
teatru wojennego, w miejscach postoju, albo tam, gdzie rozbijano 
obóz72.
Żołnierze zaciężni byli ochotnikami i to w większości ochotnicy 
zapełniali pola walki w ówczesnej Europie. Pochodzenie żołnierzy





70 Znak taki sporządzano zazwyczaj z jedwabiu albo tafty; ozdabiano go haftem, 
aplikacjami albo malunkami; znaki odgrywały ważną rolę w czasie bitwy, wskazując 
żołnierzom położenie własnego oddziału, zwłaszcza tym, którzy znaleźli się w 
dużej odległości od niego. Znak miał też znaczenie psychologiczne: był on często 
jedynym symbolem jednoczącym żołnierzy wywodzących się z różnych krajów i 
środowisk. Utrata znaku w czasie bitwy narażała oddział na wielki wstyd; w 
najgorszym wypadku kończyło się to tym, że osoby odpowiedzialne, które 
zaniedbały swych obowiązków, skazywano na śmierć, a resztę oddziału roz-
wiązywano.


71	W praktyce sprowadzało się do 30 chwytów. Dzięki temu można było 
zwiększyć szybkostrzelność (por. Georg Ortenburg, Waffen der 
Landsknechte 
1500-1650, Augsburg 2003) (przyp. red.).
72	Szkolenie trwało krócej, jeśli oddział składał się z weteranów; to właśnie 
z powodu sporej podaży doświadczonych żołnierzy rynek niemiecki był tak 
ku 
szący dla wszystkich werbowników. Z tego samego powodu Karol Gustaw 
pro 
wadził akcję werbunkową również w Szkocji, chociaż potrzebował na to 
specjal 
nego zezwolenia od Cromwella, i mimo iż koszta werbunku były tam znacznie 
wyższe.





254


255


NIEZWYCIĘŻONY
i motywy, które nimi kierowały, były różnorodne, tak samo, jak różnili się 
między sobą wyglądem i językiem. Jeśli jednak ktoś jest 
niewolnikiem statystyki, to i jemu dostarczyć możemy danych na 
temat tzw. „przeciętnego żołnierza". Znaleźć wśród nich można było 
dwie różnorodne grupy: zadziwiająco dużo osób starszych, a z 
drugiej strony zupełnie młodych. Przeważająca większość z nich 
była kawalerami w wieku około dwudziestu kilku lat, z których 
wielu nigdy nie zdąży założyć rodziny. Władcy panujący wtedy w 
różnych krajach postępowali według powszechnie znanej kalki: 
werbowali do swych armii „szumowiny...wszystkich tych, z których 
społeczeństwo nie miało żadnego pożytku", jak wyraził się o nich 
pewien francuski minister wojny. W rzeczywistości kandydaci do 
armii wywodzili się przeważnie spośród całej masy biedaków, 
nędzarzy i głodnych, od których w tamtym okresie roiło się na 
prowincji, a zwłaszcza w miastach. Pochodzili jednak w większości 
z warstw stojących trochę wyżej niż tzw. „lumpenproleta-riat"73. 
Łączyło ich przede wszystkim to, że wywodzili się z marginesu społecznego i 
dlatego z łatwością wpadali w tarapaty, kiedy tylko zmienne 
koniunktury panujące w XVII wieku dawały o sobie znać. Działo 
się tak zawsze wtedy, kiedy ceny żywności po raz kolejny 
szybowały w górę, kiedy kolejny mistrz zwolnił kilku swoich 
czeladników, kiedy jakiś bogaty właściciel ziemski jeszcze bardziej 
zaczynał cisnąć swych dzierżawców, albo kiedy nieurodzaj poka-
zywał swe okrutne oblicze. To w takich okolicznościach wielu 
owych nieszczęśników trafiało do wiejskiej gospody, w której cze-
kał na nich werbownik zasiadający przy stole. Te przykłady pro-
wadzą nas do wniosku, że wśród żołnierzy istniały dwie grupy, któ-
re cieszyły się sporą nadreprezentacją. Pierwszą z nich stanowili 
mieszkańcy miast, a to z tej prostej przyczyny, że w tamtych cza-
sach było wśród nich więcej biedaków, wyrzutków czy bezdom-
nych niż na wsi. Drugą grupę stanowili żołnierze pochodzący
73 Spośród żołnierzy, którzy po zakończeniu jakiegoś konfliktu zbrojnego i po 
rozwiązaniu armii zbierali się w słynnym paryskim „Hotel des Invalides", większość 
miała wcześniej jakieś inne zajęcie, zanim dali się zwerbować do wojska; byli wśród 
nich m.in. garbarze, farbiarze, gręplarze, lutnicy, robotnicy zatrudnieni przy uprawie 
winnej latorośli, parobcy, małorolni chłopi itp.
256


O ZNACZENIU ZWROTU „ET CAETERA"
z prowincji położonych w oddalonych regionach Europy albo ta-
kich, gdzie bieda była większa niż gdzie indziej; mam tu na myśli 
Irlandczyków, Szwajcarów, Chorwatów, Katalończyków i Szkotów. Bo i 
tam motywy decyzji o wstąpieniu do wojska miały uzasadnienie 
głównie ekonomiczne. Klimat panował tam czasami surowy, ziemie 
przypominały bardziej nieużytki, a gęstość zaludnienia była zbyt 
wysoka, przez co akcje werbunkowe i związany z nimi obowiązek 
wypłacania zaliczki cieszyły się sporym powodzeniem, mimo iż 
pochodzący stamtąd ochotnicy, tak jak wszyscy inni przyszli 
żołnierze, obawiali się, przeczuwali, a w niektórych przypadkach 
nawet rozumieli, że czeka ich życie, które - jak to określił Hobbes - 
mogło być „nędzne, nieprzyjemne, brutalne i krótkie".
Przybywali z różnych miejsc: z Rinteln, Altony, Dannenbergu, 
Giistrow, Gollnow, Słupska i Bremy. Z Wolmaru, Walk, Wenden, 
Fellin, Narwy, Hapsal i Rygi. Z Jorois, Ranatsalmi, Kajany, Raumo, 
Nadendal, Viborga i Vasa. Z Lindesbergu, Latorp, Fjardhundra, Stripa, 
Vimmerby i Vastervik. Z arsenałów i magazynów zamkowych wy-
taczano działa o długich lufach i beczki z prochem; w kościołach 
wręczano chorążym znaki oddziałów - zakurzone i pocerowane; 
wynoszono na zewnątrz broń zdeponowaną w magazynach 
i rozdzielano ją między żołnierzy, którzy czekali na nią w swych 
nowych, nieużywanych jeszcze mundurach, szorstkich pończochach 
i sztywnych butach. Po wygłoszeniu mowy pożegnalnej oddział 
ruszał w drogę. Niewielkie grupki żołnierzy maszerowały przez wsie 
i miasta, przez lasy, doliny i niziny; spotykały się z innymi grupkami, 
a wtedy drużyny przekształcały się w kompanie, kompanie w 
bataliony, bataliony w pułki, a potem szły razem wąskimi ścieżkami, 
krętymi wstęgami dróg albo szerokimi alejami, pokonując kładki, 
kamienne mosty i rzeki; podróżowali promami i łodziami przez 
morze i wzdłuż jego brzegów. Niektóre oddziały ludzi, koni i 
wozów nosiły nawet słynne nazwy, a ich szeregi przerzedzały się w 
czasie bitew i uzupełniane były potem kolejnymi ochotnikami; nikt 
już nawet nie pamiętał, jak często się to działo. Widzimy więc 
słynną gwardię przyboczną, regiment z Dal (Dalregementet), 
żołnierzy z prowincji Bjórneborg, piechotę z Vasterbotten, 
dragonów z Karelii, jazdę z Óstgóta itd. Inne oddziały dopiero 
niedawno przybrały jakąś nazwę, a powiewały nad
257


NIEZWYCIĘŻONY
nimi nieznane znaki, które mogły, co prawda, powiedzieć więcej o 
tym, kto siedział na koniu w nadchodzącym szyku, lub kto 
prowadził akcję werbunkową, ale nic więcej: niemiecki regiment 
gwardyjski Sulzbacha, dragoni Weyhera, szwedzka jazda 
Hammarskjólda, skwadron braci Engel, kompania Schachta itp. 
Poszczególne oddziały różniły się także między sobą liczebnością: 
od liczącej 1056 ludzi i koni jazdy z Abo, aż do symbolicznej, bo 
składającej się tylko z 22 żołnierzy, gwardii przybocznej kanclerza
Erika Oxenstierny.
Tym razem niewielu z nich wiedziało, z kim przyjdzie im walczyć, 
a jeszcze mniej z nich orientowało się, dlaczego. Jak zwykle więc 
cały kraj opanował głuchy niepokój, który wkrótce znalazł ujście w 
postaci przepowiedni i wizji. Pewien żołnierz, który późną porą 
zmierzał na niedzielne kazanie do kościoła w Rasbokil niedaleko 
Uppsali, zobaczył nagle „dwa wielkie wojska, które potykały się ze sobą na 
łące po północnej i południowej stronie kościoła", a także „dwie 
floty wojenne najeżone masztami i flagami, które powiewały na 
wietrze". A na obrzeżach bitewnego pola kroczył - niczym 
obserwator, który chce przypatrzeć się bitwie i poznać jej wynik - 
„jakiś człowiek, który przewyższał wzrostem innych ludzi; okrywał 
go płaszcz sięgający aż do ziemi, a na głowie miał głęboko 
naciągnięty kapelusz".
Polacy mieli nadzieję, że ciągle jeszcze jest wystarczająco dużo 
czasu na odwleczenie szwedzkiej agresji. W Warszawie wiedziano 
już, czego Karol Gustaw domagał się w zamian za rezygnację z 
wojny i zwrócenie swych sił przeciwko Rosji: Polska miała raz na 
zawsze zrzec się wszystkich praw do Inflant i do korony Wazów, a 
poza tym Prusy Królewskie miały przejść we władanie Szwecji. 
Było to swego rodzaju ultimatum, ale marząca o pokoju polska rada 
podchodziła to tego jak do zwykłej oferty negocjacyjnej. Dlatego 
też przystąpiono do przygotowania kontroferty, którą do Szwecji 
zawieźć miał poseł wyposażony we wszystkie niezbędne 
pełnomocnictwa.
Jan Kazimierz w przypływie impulsu zdrowego rozsądku uznał 
Karola Gustawa za króla Szwecji, ale nadal wzbraniał się w tępym 
uporze z rezygnacji ze swych własnych roszczeń do szwedzkiego


O ZNACZENIU ZWROTU „ET CAETERA"
tronu. Upór ten przybrał formę trzech niewielkich, choć dla Szwedów niezbyt miło 
wyglądających koron, umieszczonych w królewskiej pieczęci74. Rada królewska i 
magnaci żądali wprost od Jana Kazimierza, aby przystał na tę stosunkowo 
niewielką ofiarę dla dobra Rzeczpospolitej. Król nie zgodził się 
jednak na to.
Widać na tym przykładzie jasno, że w Polsce nie tylko sami ma-
gnaci stawiali znak równości między sobą a państwem. Również ich 
władca przedkładał swe prywatne interesy nad dobro kraju. Po-
ciągnięcie króla nie było jednak tak bezmyślne, jak nam się wydaje. 
W czasie dyskusji z oburzonymi członkami rady, Jan Kazimierz 
wyraził zgodę na zrzeczenie się roszczeń do korony Szwecji pod 
warunkiem, że otrzyma za to jakąś rekompensatę z ich strony. W 
jaki sposób? Na oddzielnym posiedzeniu rady król przedstawił jej 
członkom swój warunek: tron polski stanie się tronem dziedzicznym. 
Magnaci nie wierzyli własnym uszom: przecież dziedzictwo tronu to 
nic innego jak tylko pełna suwerenność władcy, absolutyzm. 
Przewracali oczami, machali rękami i mówili coś
0	„niewolnictwie". Jeden z panów napisał nawet, że „włos zjeżył 
mu się na głowie". Rada powiedziała „nie". Nie i jeszcze raz nie.
1	tak mijały tygodnie, skończyła się zima i nadeszła wiosna, a po 
tem przyszło lato, kiedy to postanowiono wysłać do Szwecji no 
wych posłów. Ich pełnomocnictwa przygotowywano prawie że ze 
scholastyczną dokładnością. Nie wolno było dopuścić, aby kolejne 
poselstwo — tak jak misja Morsztyna — zakończyło się fiaskiem. 
Jan Kazimierz nadal jednak utrudniał - nie zjawił się na przykład 
na posiedzeniu rady, na którym wręczano posłowi jego instrukcje.
Pod koniec czerwca 1655 roku do Szwecji przybyło polskie po-
selstwo liczące 160 osób75. Nie tylko zaprezentowało się z wielką 
pompą, jaka przynależała tego rodzaju misjom udającym się na obce 
dwory, i nie tylko wyposażone było w prawidłowo wystawione 
pełnomocnictwo, ale posiadało również zgodę na akceptację 
szwedzkich żądań dotyczących zrzeczenia się przez Polskę roszczeń
74	Symbolu trzech koron używano w Szwecji jako znaku herbowego (przyp. 
tłum.).
75	Na czele poselstwa stali: wojewoda łęczycki Jan Leszczyński i referendarz 
litewski Aleksander Naruszewicz (przyp. red.).





258


259


NIEZWYCIĘŻONY
do Inflant i Korony. Ledwo jednak Polacy zeszli na ląd, stali się 
świadkami tego, jak ostatnie baterie artyleryjskie wciągano na po-
kład statku handlowego przerobionego na okręt wojenny. 
W chwilę potem postawiono żagle, po czym odpłynął on w stronę 
Dalaró, gdzie setki innych załadowanych sprzętem okrętów wojen-
nych i transportowych czekało w porcie na sprzyjający wiatr76.
Armia szwedzka szykowała się do ostatniego skoku.
Prawie dwa tygodnie później pierwsze oddziały szwedzkie prze-
kroczyły granicę Polski.


IV
Napaść napolskę


76 Zszokowanym tym widokiem Polakom poświęcono tytułem 
upokorzenia kilka dni na bezowocne rozmowy z wyraźnie roztargnionym 
Erikiem Oxenstiema, który w czasie jednego ze wspólnych posiedzeń wyszedł 
z sali, aby spakować swoje rzeczy do wyjazdu. Niedługo potem polskie 
poselstwo wyruszyło w drogę powrotną, nie załatwiwszy nic. Mniej więcej w 
tym samym czasie inna polska delegacja złożyła wizytę szwedzkiemu 
ambasadorowi w Londynie, zapewniając, że Polska zgadza się na szwedzkie 
żądania, między innymi w odniesieniu do Inflant.
260


Nie przejmujcie się krzykami 
ani hałasem
I azywał się Patrick Gordon, a żołnierzem armii szwedzkiej zo-
stał przez przypadek oraz na skutek nieszczęśliwej miłości. Urodził 
się w górach szkockich niedaleko Aberdeen i jak wielu innych 
chłopców w tym i kilku jeszcze regionach Europy, miał poważny 
problem: starszego brat. To on stał na pierwszym miejscu, i to on 
miał przejąć gospodarkę po śmierci ojca. Jako młodszy syn, które-
mu nie przysługiwało prawo do dziedziczenia ziemi, pochodzący z 
jednego z najmniej żyznych zakątków Europy, był Patrick typowym 
przedstawicielem wszystkich tych, których przez długie stulecia kusił 
dźwięk werbli. W jego życiu nic nie zostało jednak postanowiono z 
góry, chociaż już we wczesnej młodości historia odcisnęła swe 
piętno na jego losach. W wieku pięciu lat rozpoczął wraz ze 
starszym bratem naukę w miejscowej szkole; działo się to w 
niespokojnych czasach, jako że już od dwóch lat trwało w Szkocji 
powstanie skierowane przeciwko Karolowi I, który siłą chciał na-
rzucić lokalnej ludności zasady religii anglikańskiej. Powstanie to 
przyczyniło się pośrednio do wybuchu rewolucji w Anglii. Polityka i 
walki w kraju uniemożliwiały braciom kontynuowanie nauki. Kiedy 
Patrick skończył szkołę - a miał już wtedy 16 lat - rozważał 
możliwość rozpoczęcia edukacji na uniwersytecie, ale kalwinizm, 
którego był gorliwym wyznawcą, uniemożliwił mu rozpoczęcie
263


NIEZWYCIĘŻONY
nauki na wyższej uczelni. Działo się to wszystko w kraju Cromwella, 
gdzie skrajny purytanizm zdążył już wycisnąć swe żelazne piętno na 
wszystkich dziedzinach życia, a nietolerancja - przebrana w szaty 
gorliwego dogmatyzmu - szerzyła się w szybkim tempie. Jakie 
wyjście miał więc młody Patrick Gordon? O jego losie zadecydowała 
nieszczęśliwa miłość.
Niczego by nie osiągnął, gdyby zdecydował się pozostać w kraju. 
Dzięki wstawiennictwu stryja uzyskał pozwolenie rodziców na wyjazd 
za granicę. Było mu w zasadzie obojętne, w którym kierunku miał się 
udać, ponieważ poza Szkocją nie miał żadnych przyjaciół ani rodziny. 
Wszedł więc na pokład pierwszego lepszego statku, który wpadł mu 
w oczy w porcie w Aberdeen. Okazało się, że należał on do jakiegoś 
kupca, który wypływał do Gdańska. Po przybyciu do Polski, 
podróżował trochę po terytorium Prus. Utrzymywał się dzięki 
środkom uzyskanym od rodaków, których co jakiś czas spotykał na 
swej drodze (tego typu pomoc, którą podróżny mógł otrzymać od 
obcych sobie osób, świadczy o ogromnej gościnności, jaka panowała 
w tamtych czasach; to zaś, z jaką łatwością natykał się w czasie 
swych wojaży po Polsce na Anglików czy Szkotów, jest kolejnym 
dowodem na to, że Rzeczpospolita nie była jakąś europejską 
prowincją). Podczas pobytu w Braniewie postanowił zapisać się do 
słynnego Collegium Hosianum, założonego i prowadzonego przez 
jezuitów', „aby nadal szkolić się w językach obcych i w innych 
naukach". Szkoła była już jednak tylko cieniem swej dawnej wielkości 
i już nigdy nie podźwignęła się po tym, jak w 1629 roku splądrowały ją 
wojska Gustawa Adolfa. Żołnierze szwedzcy zrabowali wtedy 
wszystkie sprzęty, książki, ornaty, wyposażenie, a pozostawili po sobie 
kilka szat liturgicznych i parę baryłek. Gordon rozczarował się 
również warunkami życia, jakie zastał w kolegium. W końcu pewnego 
dnia, wczesnym rankiem,
1 Szkoła powstała w 1565 r. z inicjatywy kardynała St. Hozjusza i miała w 
perspektywie odgrywać ważną rolę w działalności kontrreformacyjnej w 
Prusach, na Warmii i na Pomorzu. Zdecydowano też wykorzystać ją jako 
narzędzie służące do rekatolicyzacji krajów skandynawskich. Do 1623 r. w 
Collegium studiowało przynajmniej 200 studentów pochodzących z Danii, 
Norwegii i Szwecji. Jednym z nich był m.in. Johannes Messenius (przyp. 
tłum.).


NIE PRZEJMUJCIE SIĘ KRZYKAMI ANI HAŁASEM
uciekł ze szkoły i ruszył piechotą do Gdańska. Spóźnił się jednak na 
statek, którym chciał wrócić do Szkocji, więc postanowił udać się do 
Warszawy, gdzie trwały właśnie obrady Sejmu. Zamierzał tam - wraz 
z innym Szkotem, któremu znudziła się już rola subiekta w jakimś 
sklepiku - zaciągnąć się na służbę w gwardii przybocznej Janusza 
Radziwiłła. Nic z tych planów jednak nie wyszło, ponieważ książę 
zrezygnował z przyjazdu do Warszawy. Gordon ruszył więc na 
zachód. Przez pewien czas mieszkał u kilku angielskich kupców w 
Poznaniu, ale w połowie lutego 1655 roku znalazł się w końcu w 
Hamburgu. W mieście aż roiło się od szwedzkich oficerów i 
werbowników. Jeden z nich, rotmistrz kawalerii, był także Szkotem, 
więc Gordon zaciągnął się do jego kompanii. A kiedy jego oddział 
ruszył w końcu na wschód, Patrick dostał wysokiej gorączki.
Na początku lipca Gordon wraz ze swymi towarzyszami broni 
znalazł się w Szczecinie, który wchodził wówczas w skład Pomorza 
Szwedzkiego. Ich oczom ukazał się wspaniały widok: oto wokół 
potężnych, grubych murów miasta stacjonowała armia Wittenberga - 
34 pułki i skwadrony, w łącznej sile 6000 kawalerzystów i dragonów, 
jak również prawie 8000 piechoty. Na 20-letnim Szkocie wielkie 
wrażenie zrobiła nie tylko liczebność armii czy „świetne wyposażenie 
kadry oficerskiej". Zaimponowało mu także uzbrojenie zwykłych 
żołnierzy. Dokładnie w tym samym czasie, kiedy pułki złożone z 
rodowitych Szwedów i Finów kończyły załadunek statków pod 
Dalaró, oddziały zwerbowane w Niemczech fasowały właśnie nowe 
umundurowanie i nowiutką broń. Armia szwedzka, ogólnie rzecz 
biorąc, była bardzo dobrze wyposażona. W ciągu ostatniego roku 
praca w szwedzkich fabrykach wytwarzających broń i sprzęt trwała 
dzień i noc. Wyprodukowano między innymi 11000 muszkietów, 6000 
pik, 3000 hełmów, 1200 pistoletów, jak również około 19000 kul 
armatnich różnego kalibru. Żołnierzom wydano także wiele 
innych przedmiotów codziennego użytku, o których często 
zapomina się w blasku świeżo wypolerowanej broni, a które przecież 
są równie przydatne i potrzebne tym wszystkim, którzy przygotowują 
się do ataku na inny kraj; nie zapomniano więc o takich sprzętach jak 
na przykład siekiery, szpadle, haki,





264


265


NIEZWYCIĘŻONY
kosy, piły, podkowy, żelazne młoty, łańcuchy, „świńskie pióra"2, 
bandoliery, sakwy, uprząż, liny, bolce, hacele3, łomy, 
hufnale i gwoździe. Wojsku towarzyszyła artyleria o dużej sile 
rażenia; w jej skład wchodziło 60 lekkich dział pułkowych i 12 
ciężkich armat. O ile można by jeszcze powiedzieć, że decyzję o 
wypowiedzeniu wojny podjęto dość pospiesznie, o tyle przygotowania 
do niej prowadzono bardzo starannie i z wielką powagą.
Dwa dni po przyłączeniu się oddziału Gordona do głównego 
korpusu armii zagrano boute-selle4, zwinięto namioty, na wozy za-
ładowano sprzęt, koniom nałożono uprząż, oddziały ustawiły się w 
szyku marszowym, po czym cała armia ruszyła w drogę.
Kolumny skierowały się prosto na wschód, wkraczając na wąski 
skrawek Brandenburgii, który oddzielał Pomorze Szwedzkie od Polski. 
Manewr ten może nam się wydawać pogwałceniem praw księcia 
elektora Fryderyka Wilhelma, który był panem tego obszaru, ale 
wyraził oficjalnie zgodę na przemarsz wojsk szwedzkich przez swoje 
terytorium. Maszerowano równym rytmem, toteż po dwóch dniach 
zarządzono dzień odpoczynku. Tym razem nie chodziło jednak tylko o 
to, aby wyleczyć bąble na stopach, naprawić uszkodzone wozy, 
umożliwić profosom znalezienie maruderów albo odebrać od 
elektora - którzy uczynił to niechętnie — chleb i piwo. W 
czasie postoju poinformowano żołnierzy, że armia kieruje się do 
Polski. Oficerowie zebrali swoje pododdziały i wygłosili krótką 
przemowę do podkomendnych, aby uświadomić żołnierzom, na czym 
polegała walka z siejącą strach i przerażenie polską husarią. Żołnierze 
usłyszeli między innymi, że nie ma sensu uciekać przed Polakami, 
ponieważ ich konie są wystarczająco rącze, aby doścignąć 
uciekinierów: Nie przejmujcie się krzykami Polaków ani hałasem, 
jaki czynią; macie się trzymać ciasno obok siebie. Polacy
2	Świńskie pióra (szw. svinsfjadrar) - okute z dwóch stron drągi długości 
180 cm, które w razie ataku jazdy żołnierze wbijali przed sobą ukośnie w ziemię. 
Zwykle wkładano je w otwory w belce, wiercone na przemian co 90 stopni, w ten 
sposób powstawała zapora ustawiana przed regimentem piechoty, zwana „kozłem 
hiszpańskim" (przyp. red.).
3	Hacel - haki przeciwślizgowe zakładane na podkowy zimą (przyp. tłum.).
4	Komenda ta oznaczała „na koń" (przyp. tłum.).


NIE PRZEJMUJCIE SIĘ KRZYKAMI ANI HAŁASEM
są świetnymi jeźdźcami, którzy potrafią wykorzystać każdą 
okazję, za to niechętnie walczą przeciwko prawidłowo 
sformowanym szykom obronnym; będziecie więc mieć do 
czynienia z nieprzyjacielem, który nie walczy na „niemiecki" 
sposób.
Żołnierzom wydano też surowy rozkaz, aby dobrze traktowali 
miejscową ludność, a to po to, „abyście będąc wśród nich, mogli 
dostać to, czego potrzebujecie, bo jak dojdzie do rabunków, to skończy 
się to ogólnym głodem". Trzy dni później armia szwedzka w 
uroczystym nastroju przekroczyła polską granicę. Pierwsze polskie 
miasto, jakie znalazło się na ich drodze, nazywało się Czaplinek5. 
Żołnierze natychmiast przystąpili do rabunków.
Długa kolumna ludzi, koni, wozów i armat maszerowała na po-
łudnie, w stronę Wielkopolski. Nigdzie nie widać było nawet śladu 
polskiej armii. Natrafiono na jakąś nadgraniczną twierdzę, ale po 
chwili okazało się, że jest nieobsadzona, opuszczona w pośpiechu. 
Wsie i miasteczka, przez które przechodzili Szwedzi, wyglądały w 
większości jak wymarłe. Nie było w nich ani ludzi, ani zwierząt. To, że 
na Szwedów czekały jednak jakieś nieprzyjacielskie wojska, stało się 
jasne pewnej nocy, kiedy jeden z oddziałów pozostał dłużej w 
opuszczonej już przez siły główne miejscowości Wcgershoff0, 
wystawiając się tym samym na nieoczekiwany atak Polaków: kiedy 
wstał świt, na placu boju pozostał jeden zabity żołnierz z pułku 
Óstgóta, a większa część oddziału została rozbita, wzięta do niewoli i 
uprowadzona. Nikt jednak nie wiedział dokładnie, przez kogo i dokąd.
Armia maszerowała dalej, zmierzając ku pierwszej 
wodnej przeszkodzie. Była nią rzeka Noteć. Najbezpieczniejsza 
przeprawa znajdowała się koło miejscowości Ujście, gdzie bagnista 
rzeka zataczała obszerny łuk. W kierunku przeprawy wysłano 
zwiadowców, którzy powrócili z wiadomością, że bród obsadzony 
został przez polskie oddziały, które się właśnie okopują. Czoło kolumny 
skręciło w stronę Ujścia.
5	Tempelburg — obecnie Czaplinek (przyp. tłum.).
6	Wegershoff- prawdopodobnie chodzi o Wedelshof: „dobra, pow. złotowski, 
st. p. Gronowo, par. kat. Kamień" (Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, 
Warszawa 1983, t. XIII, s. 185) (przyp. red.)





266


267


NIEZWYCIĘŻONY
Następnego dnia, tj. 14 lipca 1655 roku7, z oddali dobiegły 
pierwsze odgłosy salw armatnich.
Szwedzki atak był prawdziwym zaskoczeniem dla Polaków, którzy 
nie docenili zagrożenia ze strony szwedzkiej i zdolności Szwedów do 
wystawienia armii w tak szybkim czasie. Co prawda, władze polskie 
już od kilku tygodni spodziewały się napaści na Polskę, ale -jak już 
wspomniałem - decyzja o zwołaniu pospolitego ruszenia podjęta 
została tego samego dnia, w którym armia Wittenberga wkroczyła na 
obszar Rzeczpospolitej. Jeszcze przez kilka następnych dni część 
szlachty polskiej zachowywała wyczekującą pozycję,lekceważąc 
raporty donoszące o przekroczeniu granicy przez szwedzkie wojska. 
Dopiero kiedy sprowadzono dziewięciu jeńców wziętych do 
niewoli w czasie nocnego ataku pod Wegershoff, nawet 
najwięksi sceptycy dali się przekonać.
Przygotowania do obrony toczyły się w wielkiej improwizacji, żeby 
nie powiedzieć - panice. Nie wiadomo było, kto miał objąć 
dowództwo armii. Wojewoda poznański Krzysztof 
Opaliński8 uznał, że to jemu należy się buława, ale zakwestionował 
to wojewoda kaliski Andrzej Karol Grudziński oraz wiele innej 
lokalnej szlachty. Skutkiem tego „każdy postępował według własnego 
uznania i szedł tam, gdzie sam uważał za stosowne". To, że mimo
7	W XVII wieku w Szwecji używano jeszcze kalendarza juliańskiego; 
kalen 
darz gregoriański wprowadzono dopiero na początku XVIII w.; daty 
podawane 
przez autora zgodne są z datami zapisywanymi według starego systemu; tak 
więc 
14 lipca to 24 lipca 1655 r.; w wersji polskiej będziemy posługiwać się datowa 
niem polskim, tzn. wg kalendarza gregoriańskiego (przyp. tłum.).
8	Krzysztof Opaliński (1609-1655) - polski satyryk, dramatopisarz. Kształ 
cił się w Akademii Lubrańskiego w Poznaniu, w Lowanium, Orleanie i Padwie. 
W 1637 r. został wojewodą poznańskim. W roku 1645 stał na czele poselstwa 
do 
Paryża, gdzie zaślubił w imieniu króla Władysława IV Ludwikę Marię Gonzagę 
i przywiózł ją do Polski. W 1650 r. otworzył w Sierakowie pierwszą w Polsce 
nowoczesną szkołę posługującą się zasadami dydaktyki J.A. Komensky'ego. 
Znany z prywaty i politycznego awanturnictwa. W 1655 r. poddał Szwedom 
Wielkopolskę, okrywając się niesławą. Arcydziełem literackim są jego listy do 
brata Łukasza. Por.: Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641-
1653, 
pod red. i ze wstępem R. Pollaka, tekst przygot. M. Pełczyński, koment. oprać. 
M. Pełczyński i A. Sajkowski, Wrocław 1957 (przyp. red.).


NIE PRZEJMUJCIE SIĘ KRZYKAMI ANI HAŁASEM
panującego bałaganu udało się zebrać pod Ujściem 14 400 ludzi, 
było imponującą sprawą; tym bardziej sukces ten wskazuje na 
ogromny i niewykorzystany potencjał, jaki drzemał w tym wielkim 
kraju. Stan tego ad hoc zebranego wojska przedstawiał się jednak 
dość kiepsko: tylko jedną dziesiątą stanowili żołnierze zawodowi, 
panowało ogólne zamieszanie, dowódcy poszczególnych oddziałów 
spierali się ze sobą w różnych kwestiach, żołnierze rabowali 
okoliczne wioski i miasta, brakowało armat i prochu, a powszech-
nym zjawiskiem było pijaństwo ,jak to na targu bywało". Umoc-
nienia wzniesione na drugim brzegu rzeki wyglądały solidnie, 
przeszkodę stanowiły też moczary, ale większa część oddziałów 
składała się z pospolitego ruszenia, które miało niewielkie do-
świadczenie w walce lub nie miało go wcale9. Widać też było nie-
wielki oddział złożony z prawdziwych husarzy, „bez wątpienia naj-
wspanialszej kawalerii w Europie", jak napisał o niej pewien 
zagraniczny obserwator. Niestety, ani jedni, ani drudzy nie nadawali 
się do walki w miejscach obwarowanych. Do tego potrzebna była 
piechota, ale Opaliński dysponował tylko 1400 chłopami
i mieszczanami10.
Równie fatalnie jak stan zaopatrzenia wojska w piechotę, amu-
nicję i działa przedstawiał się brak porozumienia wśród dowódców. 
I nie chodziło już tylko o to, jak prowadzić obronę, ale nawet czy 
jest to konieczne.
Zarówno w Sztokholmie, jak i w głównym sztabie armii szwedzkiej, 
doskonale zdawano sobie sprawę z istoty owych sporów i stanu 
niezadowolenia, jaki wytworzył się ostatnio w całej Rzeczpospolitej. 
Karol Gustaw był zdecydowany, aby wykorzystać tę okazję. Tak 
jak jego poprzednicy, doszedł do wniosku, że nie ma sensu brać się 
do szabli, jeśli można to samo załatwić kilkoma pociągnięciami 
pióra. Miał też w zanadrzu ukrytą tajną broń. Był nią Hieronim 
Radziejowski. W 1650 roku powierzono mu stanowisko
9	W przeciwieństwie do szlachty zamieszkującej południowo-wschodnie 
re 
giony kraju, która miała więcej doświadczenia na skutek konieczności prowa 
dzenia ciągłych walk z Kozakami i Tatarami.
10	Była to piechota łanowa, gorzej wyszkolona od szwedzkiej piechoty, 
ale 
byli to mimo wszystko żołnierze (przyp. red.).





268


269


NIEZWYCIĘŻONY
podkanclerzego11, ale wkrótce potem ten zarozumiały magnat po-
padł w konflikt z innymi arystokratami, a nawet z samym królem. Na 
skutek licznych i skomplikowanych zdarzeń Radziejowski utracił 
najpierw swój urząd, potem dobra, a w 1652 roku musiał uciekać z 
kraju, aby ratować życie12. Dyszący zemstą magnat, zaznajomiony 
świetnie ze wszystkimi sprawami dotyczącymi sytuacji w 
Rzeczpospolitej, stał się cennym nabytkiem dla Karola Gustawa w 
czasie przygotowań do wojny z Polską. Radziejowski towarzyszył 
armii Wittenberga, biorąc udział w przygotowaniach do inwazji na 
Polskę. Napisał między innymi list adresowany do mieszkańców 
Wielkopolski, w którym szeroko rozwodził się na temat nieszczęść, 
jakie spadły na Rzeczpospolitą i nieporadnej postawy Jana 
Kazimierza, który nie robił nic, aby się im przeciwstawić. Kusił 
adresatów listu „szwedzką protekcją": gwarantował im zachowanie 
własności prywatnej, wolności wyznania i potwierdzenie 
przywilejów szlacheckich, jak również obronę „przed przemocą i 
gwałtem". Do polskiego obozu pod Ujściem wysłano herolda, który 
zawiózł zgromadzonym tę szlachetną ofertę, ale Opaliński odesłał go 
z powrotem z 10 dukatami w kieszeni i grzecznymi słowami 
odmowy. Propozycja została jednak oficjalnie złożona13.


NIE PRZEJMUJCIE SIĘ KRZYKAMI ANI HAŁASEM
Poeta Krzysztof Opaliński był, tak jak Radziejowski, wrogo na-
stawiony do Jana Kazimierza, a od czasu, kiedy w 1650 roku nie 
udało mu się uzyskać dla siebie urzędu kanclerskiego, zaczął pro-
wadzić wobec dworu królewskiego podstępną, złośliwą i małost-
kową grę. Na wielu sejmikach sabotował albo blokował propozycje 
królewskie. Jego wierność panującemu była symboliczna w 
przeciwieństwie do lojalności i oddania, jakie deklarował - przy-
najmniej werbalnie — dla Rzeczpospolitej. Czymże jednak była ta 
Rzeczpospolita? Tysiącami kilometrów kwadratowych ziemi i la-
sów? Zbiorem takich czy innych praw? A poza tym, kto stanowił 
zagrożenie dla kogo albo dla czego? Swą postawą, skłonnościami i 
stosunkiem do różnych spraw Opaliński przypominał odwiecznego 
wroga polskiego króla - Janusza Radziwiłła. Oznaczało to, że 
dowództwo nad dwoma najważniejszymi armiami, jakimi dyspo-
nowała Rzeczpospolita - broniącą Litwy przed Rosjanami i tą, która 
strzegła Wielkopolski przed Szwedami - znalazło się w rękach 
magnatów, którzy byli sceptycznie nastawieni do osoby polskiego 
władcy i prowadzonej przez niego polityki.
Droga prowadząca nad Noteć wiodła przez rozległe, pokryte 
mokradłami tereny leżące nad rzeką. W jednym punkcie monotonny





" Radziejowski zapłacił za to Janowi Kazimierzowi 50 tysięcy złotych. [W 
rzeczywistości w swoim poufnym tzw. „testamencie" Radziejowski pisał, iż za 
podkanclerstwo wziął król i dwór 60 000 złotych. Starając się o urząd, wydawał 
on kosztowne uczty oraz obdarowywał króla drogimi prezentami] (przyp. red.).
12	Najpierw uciekł do Wiednia, gdzie obiecał cesarzowi, że zdobędzie dla 
nie 
go Warszawę, jeśli ten odda mu do dyspozycji 2000 żołnierzy. Cesarz odrzucił 
tę 
ofertę, po czym Radziejowski udał się do Sztokholmu. Przez pewien czas obra 
cał się w kręgu cudzoziemców skupionych wokół królowej Krystyny, ale 
utracił 
jej względy, kiedy wyszło na jaw, że prowadzi tajną korespondencję z 
Kozakami, 
obiecując im szwedzką pomoc wojskową.
13	Ponieważ Autor wprowadza tutaj postać Hieronima Radziejowskiego, 
przypisując mu ważną rolę w wypadkach 1650 r., uznaliśmy (odchodząc nieco 
od ogólnej koncepcji opracowania) za stosowne przedstawić Czytelnikowi 
jego 
obszerniejszy biogram. Imię Hieronima Radziejowskiego jako synonim zdraj 
cy wpisało się niechlubnymi zgłoskami na kartach polskiej historii. W latach 
1649-1650 uczestniczył w atakach na kanclerza Jerzego Ossolińskiego. Kiedy 
po śmierci A. Kazanowskiego bezskutecznie ubiegał się o laskę marszałka na 
dwornego koronnego (za którą obiecywał zapłacić 100 000 złotych), przeszedł
270


do obozu popleczników kanclerza, zrozumiawszy, iż bez jego poparcia nie 
może liczyć na awanse. Wówczas, jakby w nagrodę od Ossolińskiego, za jego 
poparciem uzyskał rękę wdowy po marszałku, Elżbiety ze Słuszków 
Kazanowskiej, dziedziczki jednej z największych fortun w Rzeczypospolitej. 
Choć usilnymi zabiegami udało mu się w grudniu roku 1650 osiągnąć 
upragnioną pieczęć, to jednak dla nikogo na dworze nie było tajnym, iż 
podkanclerzy jest szkodliwym intrygantem. Już kilka miesięcy później popadł 
on w niełaskę króla, który prawdopodobnie dowiedział się o jego udziale w 
spisku, mającym doprowadzić do detronizacji Jana Kazimierza na rzecz 
Jerzego II Rakoczego. Po zdobyciu w czasie bitwy beresteckiej kancelarii i 
archiwum Chmielnickiego, w ręce polskiego króla dostały się listy 
Radziejowskiego do Kozaków, będące dowodami jego zdrady. W związku z 
tym monarcha zamierzał pozwać podkanclerzego przed sąd sejmowy. 
Wówczas to Radziejowski wystąpił już otwarcie przeciw Janowi Kazimierzowi, 
podburzając do buntu pospolite ruszenie. Mimo takiej bezczelności, w 
listopadzie 1651 r. król wystąpił wobec niego z pewnymi ugodowymi pro-
pozycjami, jednakże ze swej strony podkanclerzy wysunął żądania wręcz 
absurdalne. Jego sytuacja zaczęła komplikować się jeszcze bardziej, kiedy 
Elżbieta złożyła w konsystorzu warszawskim wniosek rozwodowy, chcąc 
zatrzymać dla siebie cały wspólny majątek. Słuszkowie siłą zajęli pałac 
Kazanowskich, a także
271


NIEZWYCIĘŻONY
krajobraz przecięty był ziemnym wałem, wzniesionym w dużym 
pośpiechu w pobliżu niewielkiego, ale w dobrym miejscu zbudo-
wanego szańca. Dostępu do niego broniła z jednej strony rzeka, z 
drugiej trzęsawisko, a strzegł go oddział dowodzony przez woje-
wodę Grudzińskiego. Idąc dalej wzdłuż krętej drogi, dochodziło się 
do mostu, którym można było przejść na drugi brzeg Noteci, skąd 
już niedaleko było do miasteczka Ujście z jego jedną ulicą i 
drewnianymi, niskimi domami. Na pobliskim płaskowyżu, skąd 
rozpościerał się widok na miasto i rzekę, w nie obwarowanym obo-
zie zgromadziły się główne polskie siły z samym Opalińskim na 
czele.
Kiedy wojsko szwedzkie podeszło na bliższą odległość, ustawiło 
się w długim szeregu, a następnie kontynuowało marsz w stronę
przyległy doń dwór Radziejowskiego. Ten, tydzień później, 6 stycznia 1652 r., 
zebrawszy zbrojną czeladź, odbił swoją nieruchomość. Takie awantury w 
bezpośrednim sąsiedztwie siedziby królewskiej były jawnym pogwałceniem 
artykułów marszałkowskich, toteż już 12 stycznia wniesiono z tego powodu 
sprawę przeciw Słuszkom, a dnia następnego - przeciwko Radziejowskiemu. 
20 stycznia 1652 r. został on skazany za zbrodnię obrazy majestatu na karę 
śmierci, zaś za napaść na dwór more bellico oraz zabicie kilku ludzi na infamię 
i konfiskatę dóbr. W lutym były podkanclerzy uciekł do Wiednia, gdzie chciał 
prosić cesarza o dwutysięczne wojsko, z którym zamierzał zająć Kraków i 
Warszawę. Nic tu jednak nie wskórawszy, przybył 1 maja do Sztokholmu, 
gdzie zyskał łaski królowej Krystyny oraz względy u wysokich dostojników 
dworu. Po kompromitacji, jaką było przechwycenie przez Polaków jego listów 
do Chmielnickiego, w których namawiał go do zaatakowania wspólnie ze 
Szwecją Rzeczypospolitej, Radziejowski, którego nadzieje na przywrócenie 
praw w Polsce coraz to bardziej malały, rozpoczął tułaczkę po Europie, nie 
ustając przy tym snuć projektów obalenia Jana Kazimierza. Kiedy w stolicy 
Szwecji zapadła decyzja o podjęciu wojny przeciwko Polsce, ponowne kontakty z 
Radziejowskim nawiązał E. Oxenstierna. Hieronim miał służyć pomocą 
feldmarszałkowi A. Wittenbergowi, udzielać mu rad i prowadzić 
korespondencję z Polakami. Również i tutaj nie mógł on jednak powstrzymać 
się od projektowania zdrad swych chlebodawców. Szwedzi przechwycili 
bowiem jego listy do gdańszczan, w których m.in. zapewniał o swej wierności 
dla Rzeczypospolitej. Z tego też powodu aresztowano go i więziono przez 
trzy lata. W grudniu 1660 r. powrócił do Polski. Ostatecznie w 1662 r. doczekał 
się Radziejowski cofnięcia dekretu infamii, z tym wszakże, że nie wolno mu 
było piastować żądnych urzędów. Zmarł w 1667 r., jako polski poseł do Porty 
Ottomańskiej. Obszerną monografię tej postaci opracował Adam Kersten: 
Hieronim Radziejowski. Studium władzy i opozycji, Warszawa 1988.
272


NIE PRZEJMUJCIE SIĘ KRZYKAMI ANI HAŁASEM
rzeki. Kilka mniejszych polskich oddziałów, zgrupowanych tuż 
przed szańcem, uległo rozproszeniu, a Szwedom udało się zdobyć 
dwie chorągwie. Teraz przyszła kolej na lekką artylerię: jedna ba-
teria za drugą ustawiały się na oczyszczonych, stromych brzegach 
rzeki, po czym zaczęły ostrzeliwać polskie pozycje. Polacy ukryci 
za szańcem próbowali odpowiadać słabym ogniem sześciu mało-
kalibrowych dział, ale po pięciogodzinnym, bezlitosnym ostrzale 
prowadzonym przez Szwedów, wyczerpała się im zarówno amuni-
cja, jak i wola walki. A kiedy słońce zaczęło chylić się nad pokry-
tym dymem prochowym, poszarpanym od kul polskim szańcem, 
Grudziński i jego oddział znikli w nadchodzących ciemnościach.
Dowódcą armii szwedzkiej był feldmarszałek Arvid Wittenberg14. Miał 50 
lat, urodził się w Finlandii i był synem urzędnika sądu apelacyjnego, 
ale już we wczesnej młodości wybrał karierę wojskową. W czasie 
wojny trzydziestoletniej zanotował na swym koncie sporo 
sukcesów, brał udział w prawie wszystkich kampaniach, poczynając 
od lat trzydziestych, a kiedy wojna dobiegła końca, był już 
generałem, a do tego szlachcicem. Bardzo blisko związany był z 
Lennartem Torstenssonem i przez pewien czas uważano go za jego 
następcę. Nic z tego jednak nie wyszło, ponieważ feldmarszałek 
należał do tych wojskowych, którzy mieli więcej odwagi niż 
inteligencji. Znano go co prawda jako zręcznego taktyka, ale uwa-
żano też za słabego stratega. Pod flagą szwedzką służył przez całe 
swoje dorosłe życie, więc znał się na wszystkich niuansach prowa-
dzenia wojny. Z drugiej strony, wojna odcisnęła swe silne piętno na 
jego osobowości: był nieustraszony, dobrze zorganizowany, godny 
zaufania, chłodny i twardy. Żył zgodnie z odwieczną maksymą 
wojskową, która mówi, że dobry żołnierz powinien o wiele bardziej 
bać się swych dowódców niż nieprzyjaciela. W praktyce oznaczało 
to, że bez wahania potrafił skazać żołnierza na śmierć za drobne 
złamanie dyscypliny. Służący pod jego rozkazami ze strachem 
wyrażali się o jego tyranii. Na portrecie przedstawiającym 
Wittenberga widzimy mężczyznę o zarozumiałym wyrazie twarzy, 
pochylonej sylwetce, modnej bródce, zaciśniętych, małych ustach i 
wodnistych oczach.
14 Więcej na temat Wittenberga w przypisach na końcu książki (przyp. 
tłum.).
273


NIEZWYCIĘŻONY
Doświadczony Wittenberg doskonale wiedział, że nigdy nie na-
leży działać tak, jak spodziewa się nieprzyjaciel. Dlatego też w cza-
sie, kiedy trwał ostrzał polskiego szańca, wysłał trzy regimenty jaz-
dy w stronę innej przeprawy, położonej cztery kilometry dalej w 
dół rzeki. Na ich widok kilka luźnych oddziałów polskiej piechoty 
wycofało się szybko, nie oddawszy prawie ani jednego strzału. A 
kiedy na dodatek inny oddział, mający za zadanie osłaniać ową 
piechotę, odrzucony został daleko w bok, jeden ze szwedzkich 
regimentów piechoty szybko przedostał się na drugi brzeg i 
zatrzymał z powodu zapadających ciemności w pobliżu niewielkiej 
wioski15.
Tymczasem pod Ujściem trwały przygotowania do natarcia, pla-
nowanego na następny dzień. Obiektem ataku miały być główne siły 
pod dowództwem Opalińskiego, zgromadzone za osłoną wzgórz 
rozciągających się nad rzeką. Rychtowano do walki ciężkie działa. 
A gdy tak podciągano na wyznaczone pozycje jednego potwora z 
długą lufą za drugim, a ubrani w uszyte z samodziału płaszcze 
artylerzyści czynili ostatnie przygotowania przez rozpoczęciem 
ostrzału, nocny wiatr przyniósł nagle znany odgłos dochodzący z 
polskiego brzegu. Było to skrzypienie wozów i dźwięk typowy dla 
jazdy będącej w ruchu. Wyglądało więc na to, że Polacy się 
wycofują. W pewnym momencie rozległ się głośny huk - najpraw-
dopodobniej ktoś wysadził w powietrze skład amunicji.
Kiedy nadszedł niedzielny poranek, wszystkie armaty stały w 
pełnej gotowości bojowej. Ale zanim rozległ się pierwszy wystrzał, 
stało się to, na co czekano.
Z porannej mgły wyłonił się polski trębacz, który najpierw dał 
sygnał trąbką, a potem podjechał bliżej w stronę szwedzkich pozy-
cji. Przywiózł ze sobą propozycje, które wzbudziły pewne nadzieje 
szwedzkiego dowództwa. Polacy proponowali zawieszenie broni i 
przystąpienie do negocjacji. Szwedzi zgodzili się na to natychmiast. Około 
godziny ósmej nadjechała grupa niepewnych siebie szlachciców z 
Opalińskim na czele, a na ich spotkanie wyjechali najwyżsi rangą 
szwedzcy dowódcy, którym towarzyszył Radziejowski. Po oddaniu 
sobie wzajemnych i należnych honorów Radziejowski
Wieś Dziembowo.
274


NIE PRZEJMUJCIE SIĘ KRZYKAMI ANI HAŁASEM
powtórzył swe wcześniejsze zapewnienia o szwedzkiej protekcji i 
gwarancjach bezpieczeństwa, okraszając wystąpienie kilkoma 
zgrabnymi frazesami, obietnicami i groźbami.
Informacja o tym, iż Szwedzi przeprawili się przez rzekę cztery 
kilometry dalej i że groziło to oskrzydleniem oddziałów 
Opalińskiego, wywołała duży niepokój wśród polskiego wojska. 
Zapadające ciemności spowodowały, że niepokój zamienił się w 
panikę. Rozpoczęła się chaotyczna ucieczka na łeb i szyję, byle 
tylko ocalić tabory i swą prywatną własność. A kiedy negocjatorzy 
powrócili, przynosząc ze sobą szwedzką odpowiedź, defetyzm 
zmienił się w anarchię. Ktoś zaczął mówić o walce do ostatniej 
kropli krwi, inni zastanawiali się, jak wymknąć się z Wielkopolski, 
aby poszukać schronienia na Wschodzie. Opaliński i grupa innych 
magnatów byli jednak zszokowani tym, co się stało i przerażeni 
tym, co miało nadejść: z jakiej racji mają umierać za króla, którym 
pogardzali? Z drugiej strony kusiła ich propozycja oddania się pod 
opiekę obcego monarchy, który tak szczodrze obiecywał, że za-
twierdzi wszystkie ich przywileje, ich dobra i ich urzędy. Bo czym-
że innym była Polska w ich oczach, jeśli nie tym, co miał im za-
gwarantować szwedzki władca?
Opaliński nalegał na przyjęcie szwedzkiej oferty i już po połu-
dniu podpisano akt kapitulacji. Magnaci zgodzili się przekazać 
Szwedom miasta i twierdze położone w Wielkopolsce, a także od-
dać pod ich komendę własne oddziały piechoty. Do dyspozycji 
Karola Gustawa przekazano również jeden skwadron husarii, tych 
naj dumniej szych z naj dumniej szych wojaków, elitę polskiej kawalerii. Obóz, 
w którym stała polska kawaleria, został zwinięty jeszcze tego 
samego dnia, a reszta żołnierzy rozeszła się w swoją stronę, aby z 
radością wrócić do domów.
Ledwo więc rozpoczęła się szwedzka kampania w Polsce, a już 
pierwsza linia obrony ustawiona w Wielkopolsce rozpadła się jak 
domek z kart. Teraz droga do zachodnich województw Rzeczpo-
spolitej stała otworem. Wynik tego pierwszego starcia był tak nie-
oczekiwany, zwycięstwo tak wielkie, a straty własne tak nieznacz-
ne, że możemy chyba z łatwością zrozumieć Wittenberga, który 
tego samego wieczora postanowił uczcić swój sukces, wydając 
wielką ucztę. Szwedzcy dowódcy i polscy magnaci biesiadowali
275


NIEZWYCIĘŻONY
razem pod gołym niebem. Stoły nakryte były jedwabnymi obrusami, leżała na 
nich srebrna zastawa, wjeżdżały na nie kolejne przysmaki. Na deser 
podano włoski pasztet i lody. Jedzeniem i winem uraczono nawet 
zwykłych żołnierzy, którzy zasiedli przy długim stole i zajadali z 
cynowej zastawy. Wino lało się strumieniami, a na koniec 
zapanowało ogólne pijaństwo. I trudno doprawdy byłoby znaleźć w 
dawnych tekstach źródłowych informacje o tego typu biesiadach. Wszystkie te 
przemówienia, salwy honorowe i okrzyki triumfu ich poprzednicy uznaliby 
za przesadzone lub zbyt wczesne.
Najprzedniejsi polscy magnaci zamieszkujący Wielkopolskę 
zadeklarowali co prawda, że złożą broń, ale nie wiadomo było, czy 
zapewnienia te odnosiły się również do zwykłej szlachty i przedsta-
wicieli innych klas. Wiele wskazywało, że chyba jednak nie. Spo-
śród 13 000 szlachty zgromadzonej pod Ujściem w ramach pospo-
litego ruszenia, akt kapitulacji podpisało nie więcej niż 800 osób. A 
kiedy w poniedziałkowy poranek słońce wzeszło nad pogrążonym 
w pijackim amoku obozem, okazało się, że polska piechota, która 
zgodnie z warunkami kapitulacji miała znaleźć się pod szwedzką 
komendą, znikła bez śladu ostatniej nocy.
Nic nie wskazywało jednak na to, aby Polacy starali się w jakiś 
sposób otrząsnąć po tej pierwszej porażce. Wprost przeciwnie. 
Mijały dni, a do szwedzkiego obozu przybywali kolejni polscy ma-
gnaci otoczeni świtą, aby oddać się pod szwedzką protekcję16.
16 Przyjęcie szwedzkiej protekcji wiązało się z wystawieniem przez 
Szwedów tzw. Salva gwardia. Salva gwardia była rodzajem listu 
gwarancyjnego, wystawianego przez Karola X Gustawa lub przez 
feldmarszałka Wittenberga magnatom, szlachcie, miastom, kościołom, 
klasztorom, województwom i powiatom. Jak się później okazało, miał on 
bardziej znaczenie symboliczne niż praktyczne, ale na początku nikt tego nie 
wiedział. W okresie od sierpnia do listopada 1655 r., kancelaria królewska 
wystawiła setki, jeśli nie tysiące takich dokumentów. W zasadzie każda SG 
gwarantowała jej posiadaczowi zachowanie wolności religijnej, wszystkich 
praw i przywilejów, ochronę dóbr przed samowolą i grabieżami żołnierzy 
szwedzkich; bardzo rzadko (tylko za wyjątkowe zasługi) zwalniała od po-
datków i kontrybucji. Na ogół SG jako list ochronny była niepewna, bo jej 
przestrzeganie zależało tylko od woli lokalnego komendanta szwedzkiego. 
Salva nie zapewniała nietykalności miejsca, nie pociągała za sobą 
przywilejów politycznych. Była swego rodzaju formalnością. Zobowiązywała 
natomiast jej posiadacza - i to było zawsze przez Szwedów przestrzegane - do 
przyjęcia szwedzkiej
276


NIE PRZEJMUJCIE SIĘ KRZYKAMI ANI HAŁASEM
Armia Karola Gustawa ruszyła teraz w szybkim tempie na połu-
dnie, kierując się wzdłuż Warty i na Poznań, gdzie znajdował się 
inny bród.
Kiedy rozeszła się wieść, że Szwedzi zbliżają się do Poznania, 
mieszkańcy miasta zaczęli je opuszczać: wśród uciekinierów znaj-
dowali się między innymi kupcy, a także siostry zakonne. Inni za-
częli przygotowywać otoczone murami miasto do obrony przed 
natarciem nieprzyjaciela. W trakcie przygotowań u bram Poznania 
pojawił się niewielki szwedzki oddział, któremu towarzyszył 
Opaliński. Zażądał on spotkania z radą miasta. Opaliński pełnił 
funkcję wojewody poznańskiego, więc udało mu się przekonać 
mieszczan, aby porzucili myśl o obronie i otwarli bramy przed 
Szwedami. Tego samego dnia niebo pokryło się czarnymi chmura-
mi, a wkrótce potem wśród porywów wiatru, padającego deszczu i 
błyskawic przecinających niebo pod murami miejskimi zjawili się 
zmęczeni i przemoczeni do suchej nitki szwedzcy kawalerzyści.
Jednym z nich był Patrick Gordon.
Podczas gdy inni żołnierze z jego oddziału zajęci byli rozbijaniem 
obozu pod miastem w pobliżu stawu, Patrick wymknął się do 
Poznania. Zamierzał odwiedzić kilku angielskich kupców, u których 
mieszkał niegdyś w czasie swych wędrówek po Polsce. Jednak 
wizyta skończyła się dla niego wielkim rozczarowaniem. Jeśli nawet 
do niedawna miał jakiekolwiek iluzje co do przyjacielskiego 
nastawienia ludności miasta do Szwedów, to po tej wizycie na-
tychmiast się ich pozbył. Kiedy zjawił się z wizytą ubrany 
w szwedzki mundur, przyjęto go bardzo chłodno, dzięki czemu zro-
zumiał, że poznaniacy żadną miarą nie cieszyli się z opieki, jaką 
mieli roztoczyć nad nimi ich nowi panowie. Jeśli nie z innych, to z tej 
prostej przyczyny, iż nowi „opiekunowie" nie zachowywali się jak 
należy. Żołnierze szwedzcy skonfiskowali miejskie działa, zamknęli 
pod kluczem kilku członków rady miejskiej po uprzednim przejęciu 
archiwum miejskiego, a jedna osoba, która zbyt gwałtownie 
protestowała przeciwko wykorzystaniu przez Szwedów miejskiej 
katedry do odprawiania „kacerskich nabożeństw", została
protekcji, wypowiedzenia posłuszeństwa Janowi Kazimierzowi i uznania 
Karola X Gustawa (przyp. tłum.).
277


NIEZWYCIĘŻONY
zastrzelona. Poza tym, „goście" zgłaszali zbyt duże potrzeby 
w kwestii wyżywienia. Mieszkańców miasta zmuszono mianowicie 
do codziennych dostaw, na które składało się 15 wołów, 100 owiec, 
130 baryłek piwa i 3000 bochenków chleba. Tak wielkie zapasy 
dostarczano do obozu rozłożonego w pobliżu miejskich murów. 
Wkrótce też pijani i agresywnie zachowujący się żołnierze zaczęli 
krążyć po mieście. W sprawdzonym, starym stylu zabrali się najpierw 
do rabowania żydowskich kramów, a potem dobytku pozostałych 
kupców. Kiedy czuły na punkcie przestrzegania dyscypliny 
Wittenberg zjawił się w mieście na czele reszty wojska, natychmiast 
postanowił ukrócić żołnierskie ekscesy.
Wszyscy dowódcy starali się zapobiegać rabunkom. Dobrze 
wiedzieli, że możliwość wzbogacenia się w taki sposób pobudzała do 
działania wielu żołnierzy, zarówno wysokich rangą, jak i zwykłych 
szeregowców. Czasami, kiedy armia stała w nieprzyjacielskim kraju, 
postępki takie były dopuszczalne, ba, nawet obowiązkowe. Jednak ci 
z oficerów kadry dowódczej, którzy mieli doświadczenia wyniesione z 
wojny trzydziestoletniej, doskonale wiedzieli, że zezwolenie na 
nieograniczone rabunki szkodziło dyscyplinie w armii i stanowiło 
przeszkodę w jej zaopatrywaniu w żywność. Przygotowując się do tej 
nowej wojny, armia szwedzka udoskonaliła system zaopatrywania 
oddziałów w żywność i systematycznie starała się go doskonalić. Jak 
już wspomniałem, żołnierzy ostrzegano surowo przed 
przekroczeniem granicy polskiej, aby wybili sobie z głowy 
tego typu zachowanie. Drogę, którą wojsko szwedzkie kierowało się z 
Pomorza w głąb Wielkopolski, wyznaczały szubienice: ponad 400 
żołnierzy powieszono od dnia wymarszu ze Szczecina. Wieszano nie 
tylko szeregowców - los ten spotkał także pewnego porucznika, 
felczera pułkowego i kwatermistrza. W Poznaniu Gordon na własne 
oczy widział, jak powieszono jednego z żołnierzy tylko za to, że ten 
obrzucił kamieniami jakiegoś Polaka, który przybył do szwedzkiego 
obozu, aby poskarżyć się, że ukradziono mu konia. Ofiarą tak 
surowego wyroku padł czternaste- czy piętnastoletni chłopak.
Po nieoczekiwanej kapitulacji Polaków pod Ujściem i po zdobyciu 
Poznania, Wittenberg miał podstawy do zadowolenia, a jego 
żołnierze odetchnęli z ulgą. Wcześniej spodziewali się, że 
będą
278


NIE PRZEJMUJCIE SIĘ KRZYKAMI ANI HAŁASEM
musieli walczyć, a tymczasem widzieli tylko uciekających nie-
przyjaciół, którzy bez jednego strzału rezygnowali z walki. Sam 
Wittenberg spełnił nadzieje pokładane w nim przez króla, a co naj-
ważniejsze - osiągnął cel za możliwie najniższą cenę.
Już w kwietniu 1655 roku król miał całkowicie gotowy plan 
działania. Zakładał on, iż Szwecja zaatakuje Rzeczpospolitą 
z dwóch kierunków: od zachodu siłami armii Wittenberga i od północy 
z terenu szwedzkich prowincji nadbałtyckich. Te dwa uderzenia miały 
odciąć za jednym zamachem zaatakowane obszary od reszty kraju. 
Cel ataku był znany i ten sam co dawniej: wybrzeże Bałtyku, Prusy 
Królewskie, Warmia i Kurlandia. Kolejny pomysł polegał na tym, aby 
dwa rozciągnięte obszary bazowe stanowiły sobą rodzaj 
zabezpieczenia: jeden na zachodzie - wokół Poznania, drugi na 
wschodzie - wokół Kowna. Wschodni obszar miał być czymś w 
rodzaju wysuniętego przyczółka, chroniącego Szwedów przed armią 
carską na wypadek, gdyby Rosjanie próbowali wkroczyć do Kurlandii 
i zająć wybrzeże; była to jakby bierna zapora, ponieważ car stanowił, 
co prawda, zagrożenie, ale nie uważano go za wroga, a dowódcom 
przykazano, aby unikali starć z moskiewskim wojskiem. Zachodni 
obszar miał funkcjonować na podobnej zasadzie jako baza 
zaopatrzeniowa i tarcza ochronna17, a gdyby Wittenbergowi udało się 
stworzyć taką strefę buforową, armia pod dowództwem samego 
Karola Gustawa miała błyskawicznie dołączyć ze Szwecji, a po 
połączeniu się z Wittenbergiem i zabezpieczeniu sobie tyłów, zwrócić 
się w stronę Prus Królewskich, a zwłaszcza w stronę portów 
nadbałtyckich (równolegle planowano, że flota szwedzka wpłynie do 
Zatoki Gdańskiej, aby zabezpieczyć teatr wojny od strony morza, 
chronić szwedzkie morskie drogi zaopatrzeniowe jak również ściągać 
opłaty celne). I to właśnie tutaj, na wybrzeżu, Karol Gustaw zamierzał 
zadać decydujący cios, mający być ukoronowaniem całego planu. Nie 
planowano natomiast wkraczać w głąb Rzeczpospolitej ani tym 
bardziej zajmować Warszawy.
Był to plan wspaniały, ale niezbyt imponujący. Zakładał on, że 
Rzeczpospolita pogrążona jest w całkowitym chaosie, graniczącym
17 W liście datowanym 23 czerwca 1655 r. Karol Gustaw informował 
Wittenberga, że jego zadanie polega na „odcięciu Polaków od terenu Prus".
279


NIEZWYCIĘŻONY
z paraliżem, dzięki czemu stanowi łatwy cel dla szwedzkich sił 
zbrojnych. Dlatego też w planie tym wyznaczono tak mało kon-
kretnych celów, jak również przewidywano jego szybką realizację. 
Wojna w tym ujęciu miała trwać krótko i zakończyć się błyskotli-
wym zwycięstwem. Plan nie był więc specjalnie urozmaicony. Nie 
zawierał na przykład alternatywnych rozwiązań na wypadek, gdyby 
do konfliktu włączyły się nagle inne państwa, jak na przykład 
wojownicza Rosja czy wyczekująca Brandenburgia. Plan miał po 
prostu zadziałać. Studiując go, odnosimy wrażenie, że siedział nad 
nim „sztabowiec" Karol Gustaw - i to w dobrym tego słowa zna-
czeniu: ktoś, kto dokładnie wszystko rozważa i kalkuluje na chłod-
no; nie gracz, ale strateg.
Dlatego też z pełną wyczekiwania niecierpliwością król pożegnał 
się już wcześniej z żoną i członkami rady i wsiadł na pokład okrętu 
wojennego „Scepter". Ponad 12700 Szwedów i Finów od ponad 
tygodnia już czekało na swych statkach, prażąc się z gorąca w 
promieniach letniego słońca. Król, żołnierze i cała flota, składająca 
się z około 40 okrętów wojennych i 16 ciężkich statków han-
dlowych, musieli jednak cierpliwie czekać kilka dalszych dni na 
sprzyjający wiatr. Dopiero 9 lipca podniesiono kotwice, a załogi 
statków rzuciły się do żagli i takielunku. Połowa z nich nigdy nie 
wróciła do rodzinnego kraju, a królowi nie dane było już w życiu 
oglądać stolicy Szwecji.
Wiał korzystny wiatr, więc już 24 lipca zauważono na horyzoncie 
niemiecki brzeg. Statki mijały wybrzeże, na którym przed 25 laty 
wylądował Gustaw II Adolf wraz ze swymi wojskami, kiedy to 
Szwecja wplątała się w inną awanturę wojenną. Następnego dnia, 
około trzeciej po południu, rzucono kotwice na wysokości 
Wolgastu. Teraz przystąpiono do wyładunku ludzi, koni, sprzętu i 
uzbrojenia.
W mieście Karol Gustaw otrzymał szczegółowy raport o tym, co 
zdarzyło się w Wielkopolsce. Krzywił się trochę na wieść o nie-
których ustępstwach zawartych w akcie kapitulacyjnym podpisanym w Ujściu, 
uważając je za zbyt szczodre, ale zarazem był zachwycony, a 
jednocześnie trochę zdumiony tak szybkimi, wspaniałymi i nieoczekiwanymi 
sukcesami odniesionymi przez armię Wittenberga. Podniesiony tym 
na duchu, napisał do żony w liście, chwaląc się,
280


NIE PRZEJMUJCIE SIĘ KRZYKAMI ANI HAŁASEM
jak to Bóg w tak niezwykły sposób pobłogosławił moim czynom, 
że już spora część Polski oddała się pod moją protekcję. 
Jednocześnie wysłał Wittenbergowi precyzyjne instrukcje, 
zabraniając mu kategorycznie wykorzystania próżni, jaka powstała 
po podpisaniu kapitulacji pod Ujściem, i dalszego marszu na 
południe. Nie zgadzało się to bowiem z pierwotnym planem i 
pociągało za sobą pewne ryzyko. Feldmarszałek miał czekać na 
króla wraz z całym wojskiem. Być może za decyzją króla 
szwedzkiego nakazującą wstrzymanie dalszych działań kryło się 
jeszcze coś innego. Sytuacja ta przypominała bowiem to, co stało 
się w 1648 roku, kiedy to Karol Gustaw również spóźnił się na 
najważniejsze wydarzenia rozgrywające się w czasie wojny w 
Niemczech i mógł już tylko podziwiać sukcesy innych, zamiast 
samemu pławić się w sławie (być może to właśnie zazdrość była 
przyczyną krytyki skierowanej w stronę Wittenberga z powodu zbyt 
łagodnych warunków kapitulacji podpisanej pod Ujściem). Dla 
przeciętnego optymisty wojna była już wygrana. Dla Karola 
Gustawa to, co się stało, stwarzało jak na razie tylko pewną 
możliwość, aby „iść za ciosem" -jak pisał w innym liście.
To tutaj, kołysząc się na falach Bałtyku na swym statku zako-
twiczonym na wysokości Wolgastu, kuszony pomyślnie brzmiącymi 
raportami o postępującym rozpadzie Rzeczpospolitej, zwodzony 
obietnicami łatwych i bezkrwawych zwycięstw, Karol Gustaw 
postanowił jeszcze bardziej naprężyć strunę. Nie chciał już tylko 
odciąć Polaków od Bałtyku - teraz pragnął iść dalej, na południe. 
Chciał wedrzeć się do serca kraju - chciał zająć Warszawę!
Za tą nagłą zmianą kryje się już zupełnie inna osoba niż ta, która 
przygotowała pierwotny plan operacji wojskowej. Widzimy tu 
raczej rotmistrza Karola Gustawa z jego bystrym, szybkim spoj-
rzeniem i zmiennym, impulsywnym charakterem. Dostrzegł okazję, 
więc się jej chwycił. Błyskawicznie. Bez chwili namysłu i za-
stanowienia. W tym zachowaniu zauważamy innego króla: to już nie 
strateg - to gracz.
W wielkim pośpiechu król rozkazał zebrać wszystkie oddziały, 
które zeszły na ląd. Aby zaoszczędzić na czasie, artylerię wysłano 
przodem, podczas gdy główne siły wyruszyły z Pomorza ostatniego 
dnia lipca. Kolumny unikały niewygodnych, krętych dróg, którymi
281


NIEZWYCIĘŻONY
poruszało się wcześniej wojsko Wittenberga w drodze przez 
Brandenburgię i Wielkopolskę. Zdecydowano się iść na skróty. Po 
kilku dniach Karol Gustaw niechętnie przekazał dowództwo nad 
swymi głównymi siłami jednemu z generałów, a sam stanął na czele 
niewielkiej awangardy, składającej się z 3000 jazdy i ruszył przed 
siebie, w Polskę, która zaczęła właśnie rozpadać się na kawałki.
Był to gorący okres. Czasami wstawano już o pierwszym blasku 
dnia, o godzinie trzeciej, a kiedy zapadające ciemności unie-
możliwiały dalszą jazdę, król zsiadał z konia i dyktował listy albo 
sam je pisał. Z charakteru pisma łatwo wywnioskować, że pisał je w 
rękawiczkach (sprawy państwowe były dla króla ważniejsze niż sen; 
swym oficerom wydał rozkaz, aby natychmiast go budzono, jeśli do 
obozu docierała jakaś pilna wiadomość; zwyczaj taki król zachował 
do końca życia). Umiejętnie prowadził swe wojsko przez 
przeprawy rzeczne czy strategicznie ważne miejsca, osobiście na-
kazywał naprawę fragmentów dróg, zajmował się sprawami dostaw 
dla armii. Czuł się jak ryba w wodzie. Zamiast bitew miał do czynienia z 
raportami, a zamiast nieprzyjaciela słyszał tylko wieści o nim. Jego 
pochód przez Wielkopolskę zaczął przypominać marsz triumfalny. 
Do starć dochodziło tylko sporadycznie, bo z chwilą, gdy Szwedzi 
zbliżali się na niewielką odległość, zdemoralizowani obrońcy uciekali 
bez walki, chowali się za wzgórzami albo w lesie. Coraz częściej w 
królewskim obozie zjawiali się magnaci i pomniejsi szlachcice, 
składając Karolowi Gustawowi wyrazy hołdu i oddania, prosząc 
pokornie o protekcję. Zachował się miedzioryt z tamtych czasów, 
na którym ukazane jest takie właśnie zdarzenie, do którego doszło 
pewnego sierpniowego dnia. Wzdłuż szpaleru utworzonego przez 
halabardników stoją w drugiej kolejce polscy szlachcice, ubrani w 
obszywane futrem płaszcze, trzymając w rękach swe zdobione 
piórami czapki, podczas gdy ich ogolone głowy wystawione były na 
słoneczny żar. Łatwo możemy wyczuć panujący upał, bo kolejka 
sięga aż po ciężki, bogato zdobiony baldachim, w cieniu którego 
czeka Karol Gustaw. Jedną dłoń wsparł na biodrze, a drugą 
nonszalancko położył na pokrytym materiałem stole. Szlachcic 
stojący na samym początku kłania się królowi w geście poddania. 
Inny rzuca ukradkowe spojrzenie w stronę
282


NIE PRZEJMUJCIE SIĘ KRZYKAMI ANI HAŁASEM
swego nowego pana, który z kolei skłania głowę w geście, który 
można by nazwać łaskawym.
Karol Gustaw starał się zdobyć nie tylko wielkopolskie twierdze, 
ale również ludzkie serca; starał się też faktycznie powstrzymywać 
gwałty czynione przez swych żołnierzy. Dzięki sztuce zjednywania 
sobie ludzi i umiejętności szybkiego analizowania sytuacji i oceniania 
innych, król zrobił od razu dobre wrażenie na wielu polskich 
szlachcicach, którzy wnosząc ze wszystkiego, pozwolili się 
mimowolnie oczarować temu otyłemu, zachowującemu się w 
niewymuszony sposób Szwedowi. Jego zadowolona, przyjacielska 
twarz, ukazywała nie tylko prawdziwą grzeczność skrywającą się 
pod maską udawania, ale także autentyczne uczucia. Król był 
naprawdę szczęśliwy.
Dnia 24 sierpnia główne siły pozostające pod dowództwem 
Karola Gustawa oddzieliły się od armii Wittenberga. Stało się to 
pod Koninem, około stu kilometrów od Poznania. Kiedy król wraz 
z członkami swego sztabu przybył na miejsce, oddziały Wittenberga 
oczekiwały na niego ustawione w szyku bojowym. Władca prze-
jechał wzdłuż długiego szeregu wojska, z lewej strony na prawą, a 
na jego cześć oddano dwie głośne salwy z 44 armat i broni ręcznej. 
Teraz, kiedy już cała Wielkopolska leżała u jego stóp, kiedy polska 
obrona stref nadgranicznych przestała praktycznie istnieć, a do swej 
dyspozycji król miał całą swą armię, przyszedł czas na przekucie 
dotychczasowych niespodziewanych sukcesów w końcowy triumf.
283


Stara podłoga w Kiejdanach
I dyby ktoś chciał w połowie XVII wieku odwiedzić największe 
szwedzkie miasto, z pewnością nie wybrałby się do Sztokholmu. 
Stolica Szwecji stale się co prawda rozrastała, a w czasie wojny 
trzydziestoletniej przekształciła się z niewielkiej miejscowości, gdzie 
domy kryte były strzechą, a uliczki wąskie, krzywe i błotniste w 
miasto, które w końcu zaczęło swym wyglądem przypominać 
typowe stolice europejskie średniej wielkości, z murowanymi 
pałacami krytymi miedzianymi dachami i prostą, geometrycznie 
wymierzoną siecią ulic. Więcej - Sztokholm zmienił swój wygląd 
pod względem kształtu i pretensjonalności do tego stopnia, że - jak 
się wyraził pewien mieszkający tam Niemiec - ten, kto od 
dwudziestu lat nie widział miasta, „nawet by go nie rozpoznał". 
Liczba mieszkańców zaczęła zbliżać się do czterdziestu tysięcy, ale 
mimo tego, a także mimo innych przemian w państwie szwedzkim, 
istniało jeszcze jedno miasto większe, starsze i znacznie bogatsze od 
Sztokholmu. Była nim Ryga.
Kiedy płynęło się statkiem w górę Dźwiny wzdłuż pofałdowa-
nych krajobrazów, pierwszą rzeczą, jaka rzucała się w oczy, była 
cała masa masztów i żagli należących do oczekujących na redzie 
statków. Dopiero potem, po prawej stronie otwierał się widok na 
miasto. Pstrokata mieszanka krytych miedzianą blachą domów,
284


STARA PODŁOGA W KIEJDANACH
przedproża, kominy, uliczki i zaułki, pośród których wznosiły się do 
nieba strzeliste wieże trzech potężnych kościołów: św. Jakuba, św. 
Piotra i św. Marii. Jeśli bogactwo miasta mierzyć potęgą owych 
trzech kościołów katedralnych, to jego wartość ocenić można było 
na podstawie wyglądu systemu obronnego. Wzdłuż wewnętrznej 
linii murów miejskich, w skład których wchodziły między innymi 
nowo wybudowane, niskie bastiony, zieleniły się piękne ogrody, 
wśród których stały wiatraki i pojedyncze zabudowania. Za pierw-
sza linią murów stały następne - z przylegającymi do nich szerokimi 
bastionami, a za nimi istniał jeszcze mur pochodzący z czasów 
średniowiecznych. Przykryty czerwoną dachówką, otaczał właści-
we miasto. W najdalej wysuniętym zakątku Rygi, gdzie kotwicę 
rzucała większość statków, widać było pałac o trzech kondygna-
cjach z czterema wieżami. Rezydował tam szwedzki generalny gu-
bernator, który wraz z innymi urzędnikami sprawował władzę w 
Rydze i w Inflantach.
Wielki pałac odpowiadał pozycji Szwecji w Europie i znaczeniu, 
jakie dla kraju miała ta prowincja. Bo chociaż panowie szwedzcy 
zasiadający na ważnych urzędach w Sztokholmie zajmowali się 
głównie szwedzkimi prowincjami w Niemczech, z których byli nie-
zwykle dumni, to o znaczeniu kraju decydowały jednak jego 
wschodnie regiony nadbałtyckie.
Wojna z Bremą pokazała, że posiadłości w Niemczech stanowi-
ły pod względem politycznym prawdziwe zagrożenie dla Szwecji, 
jako że w każdej chwili mogły wciągnąć kraj w jakiś niezrozumiały 
kryzys polityczny. Poza tym, w trakcie ostatnich wydarzeń okazało 
się, że prowincje niemieckie, wywalczone za tak ogromną cenę 
krwi, rozczarowywały swych nowych panów, chociaż spodziewano 
się, że władanie nimi przyniesie więcej wpływów do budżetu niż 
splendoru. Dochody z Pomorza czy Wismaru nie wystarczały nawet 
na zapłacenie pensji urzędnikom, którzy pracowali w nich na rzecz 
szwedzkiego monarchy, więc pod względem ekonomicznym obie te 
prowincje przynosiły straty. Natomiast Inflanty z biegiem czasu 
przeistoczyły się w kurę znoszącą państwu szwedzkiemu złote jajka. 
Same Inflanty dawały bowiem roczny przychód w wysokości 
miliona talarów, i to w czasach, kiedy cały szwedzki budżet roczny 
zamykał się kwotą czterech milionów talarów.
285


 
 


NIEZWYCIĘŻONY
Powodem tego była oczywiście silna gospodarka Inflant. 
Jej podstawę stanowiła Dźwina i położona nad nią Ryga. 
Szwedzka polityka gospodarcza, polegająca na zarabianiu 
pieniędzy drogą wymiany handlowej z Zachodem z jednoczesnym 
utrudnianiem takiego handlu innym miastom portowym położonym nad 
Bałtykiem, dawała zmienne rezultaty. Nierzadko bowiem kupcy 
wybierali inne drogi wodne niż te, które kontrolowali skrupulatni i 
dokładni celnicy szwedzcy, chociaż akurat w tym względzie wszystko 
funkcjonowało tak, jak to zaplanowano sobie w Sztokholmie. Przez 
Rygę przewożono wszystkie towary pochodzące z regionu 
stanowiącego dorzecze Dźwiny. Do portu wpływało rocznie ponad 
tysiąc okrętów, na które ładowano wszystkie możliwe produkty: od lnu 
inflanckiego i konopi z terenów dzisiejszej Białorusi aż po elementy 
omasztowania z Drissy czy żyto z Witebska. Z biegiem 
czasu wszystkie te towary stawały się cyframi zapisywanymi 
przez szwedzkiego gubernatora Inflant w księdze rachunkowej 
prowadzonej przez urzędników jego biura w Rydze. Wśród towarów 
nie brakowało oczywiście zboża. Uprawa i sprzedaż 
pszenicy, żyta i jęczmienia stanowiła dla Inflant - podobnie 
jak i dla Rzeczpospolitej - rdzeń całej działalności 
gospodarczej. I podobnie jak w Rzeczpospolitej panowały 
tutaj klasyczne stosunki feudalne, gdzie stosunkowo niewielka 
liczebnie szlachta posiadała większą część ziemi, i gdzie szerokie masy 
chłopskie cierpiały pod haniebnym jarzmem poddaństwa18. Bez 
wątpienia eksport zboża na Zachód stanowił ważną pozycję w 
gospodarce szwedzkiej, a przychody uzyskiwane z lokalnego handlu w 
czasach, kiedy toczyła się wojna trzydziestoletnia, odgrywały nie 
mniejszą rolę w jej finansowaniu niż handel miedzią.
W przeciwieństwie do prowincji niemieckich podległych królowi 
Szwecji, w innych prowincjach nadbałtyckich przeprowadzano próby, 
mające na celu ustanowienie instytucji, praw i sposobu zarządzania na 
wzór szwedzki. Postęp był jednak dość umiarkowany. Nigdy nie było 
mowy o polityce „zeszwedczania". W Inflantach
18 Przywiązanie chłopów do ziemi nie zostało, co prawda, jeszcze prawnie 
usankcjonowane, ale traktowano to jako stan faktyczny, między innymi w wy-
miarze sprawiedliwości.
286


STARA PODŁOGA W KIEJDANACH
nie miało miejsca zjawisko imigracji chłopów ze Szwecji czy 
Finlandii, tak typowe dla Estonii czy Ingrii. Powstała natomiast jeszcze 
w okresie podboju tego regionu w latach dwudziestych XVII wieku 
gęsta sieć urzędników i duchownych szwedzkojęzycz-nych. Zwłaszcza 
na początku szwedzkiego okresu panowania na tych terenach zaczęli 
oni wprowadzać w życie długofalowe porządki i nowoczesne reformy. 
Tak na przykład na szwedzki wzór przekształcono lokalny wymiar 
sprawiedliwości i miejscową administrację. W Dorpacie19 
utworzono sąd apelacyjny, a jednym z jego pierwszych asesorów 
został urzędnik z Dalarna Goran Lilia, który po uzyskaniu tytułu 
szlacheckiego zaczął używać nazwiska Stiernhielm. To także w 
Dorpacie powstał pierwszy tamtejszy uniwersytet.
Spory, do jakich doszło w trakcie powstawania uczelni, mogą nam 
sporo powiedzieć o przeszkodach, jakie szwedzcy urzędnicy i 
reformatorzy napotykali na swej drodze w Inflantach. Uniwersytet miał 
funkcjonować nie tylko jako wysunięta placówka państwa szwedzkiego 
na dalekich kresach królestwa, ale również jako narzędzie stymulujące 
dalszy rozwój miejscowej kultury. Wśród wielkich posiadaczy 
ziemskich dominowali inflanccy Niemcy, natomiast ich chłopscy 
poddani używali przeważnie miejscowych języków. Ale to właśnie z 
myślą o chłopskich synach, szwedzcy reformatorzy otworzyli nową 
uczelnię, w której mogli między innymi studiować po estońsku i 
łotewsku (biorąc za wzór system funkcjonujący na uniwersytecie w 
Uppsali, dla pewnej liczby uboższych studentów zagwarantowano 
bezpłatne wyżywienie). Lokalni Niemcy trzymali się z zasady z dala od 
nowo utworzonej uczelni, chociaż osiągnęła ona w zaskakująco krótkim 
czasie dość wysoki poziom. Wśród kadry profesorskiej znajdowali się 
między innymi: szwedzki lekarz Johannes Raicus, teolog Johannes 
Gezelius czy niemiecki historyk i mistyk Friederich Menius. Na 
uniwersytet, mieszczący się w liczącym trzy kondygnacje budynku 
położonym naprzeciwko kościoła Mariackiego, wstępowali przede 
wszystkim rdzenni Szwedzi, pochodzący przeważnie ze Smalandu, 
Sztokholmu czy Vastergotlandu. Bogaci posiadacze ziemscy 
niewiele przejmowali się ciemnotą
19 Dorpat - obecnie Tartu (przyp. tłum.).
287


 
 


NIEZWYCIĘŻONY
i duchową nędzą, które stały się udziałem chłopów na skutek pod-
daństwa, prowadząc do licznych przypadków zabobonów, czarnej 
magii i pielęgnowania pogańskich zwyczajów. (Zwłaszcza pogań-
stwo szokowało zawsze czułych na punkcie wiary szwedzkich du-
chownych. Generalny gubernator prowincji, Johan Skytte, posia-
dający silną władzę, również postrzegał powstanie uniwersytetu jako 
krok wiodący do wyplenienia - jak to się wyraził - „barbarzyńskiego 
plugastwa"20.) Tymczasem szlachta inflancka gorliwie i z pewnymi 
sukcesami starała się przeciwdziałać nawet tym nieśmiałym wysiłkom 
zmierzającym do szerzenia oświaty21, tak samo jak tradycyjnie już 
przeciwstawiała się wszystkiemu, co mogłoby stanowić zagrożenie 
dla jej przywilejów.
Grupa Niemców - tzw. Ritterschaft - stanowiła dość niezwykłą, 
choć z etnicznego punktu widzenia nieliczną, izolowaną grupę osób, 
składającą się z 200 lub 300 rodzin. Przypominali w tym trochę 
szlachtę polską, zwłaszcza ze względu na swój bezwarunkowy 
egocentryzm, ale różnili się od niej tym, iż stanowili silną, zwartą, 
trzymającą się razem i solidarnie społeczność. Przez długie wieki 
wykształcili w sobie imponujący i bezwzględny instynkt samoza-
chowawczy, dzięki czemu w ostatnim stuleciu tylko dwa razy zmieniali władcę 
- najpierw krzyżackiego wielkiego mistrza zastąpił polski król, a z 
kolei jego miejsce zajął władca Szwecji. Dla wielu z nich szwedzkie 
rządy były sporym rozczarowaniem, i to nie tylko z powodu 
urzędników, którzy zrazili do siebie lokalną szlachtę swym 
wścibskim zachowaniem i lekceważącym stosunkiem do zastanych 
zwyczajów. Sytuację pogarszał fakt, że po przejęciu prowincji przez 
Szwecję wiele posiadłości przeszło inflanckiej szlachcie koło nosa. 
Dostały się one szwedzkim magnatom, z Oxenstierna
20	Wśród tych, którzy starali się zlikwidować chłopską wiarę w czary, był 
G. Stierahielm, który w owym czasie posiadał dobra położone na północ od 
Dorpatu. Opowiadał się on za stosowaniem tortur w celu osiągnięcia celu.
21	Prawdę mówiąc, nie da się stwierdzić, że spragnieni wiedzy chłopscy sy 
nowie zbyt licznie zapisywali się na uniwersytet w Dorpacie. Liczbę studentów 
pochodzenia chłopskiego uczących się na uczelni za czasów szwedzkich określa 
się na mniej niż pięć osób; natomiast dokumenty potwierdzające taki fakt odno 
szą się tylko do jednej osoby.
288


STARA PODŁOGA W KIEJDANACH
na czele, którzy już wkrótce zaczęli się jednak dostosowywać do 
panujących obyczajów i wkomponowywać w gąszcz przeróżnych 
przywilejów, o których w Szwecji można było tylko pomarzyć, a 
które miały dla nich bardzo praktyczny wymiar. A kiedy zmarł 
Gustaw II Adolf, a nieletnią jeszcze Krystynę zastępowali w rzą-
dzeniu członkowie rady z Oxenstierna na czele, ogarnięci pasją re-
formowania lokalni urzędnicy na próżno czekali na wsparcie ze 
Sztokholmu. Tak więc w połowie XVII wieku najambitniejsze i 
najdalej idące reformy zostały wstrzymane na skutek sprzeciwu klas 
rządzących i braku zainteresowania ze strony administracji centralnej. 
Dlatego szlachta niemiecka z prowincji nadbałtyckich zaczęła 
stopniowo odzyskiwać swą dawną pozycję utraconą w trakcie prób 
wprowadzania reform w latach dwudziestych XVII wieku. Udało jej 
się również odbudować swe dawne rządy, a więc dokonać tego, 
czego zabraniał im Gustaw Adolf.
Władza szwedzka w Inflantach musiała przez cały czas prze-
ciwstawiać się niechętnej sobie, zarozumiałej szlachcie. Rządzenie 
prowincją stało się jeszcze bardziej skomplikowane, kiedy ujawnił się 
trzeci czynnik władzy, a mianowicie świadome swej pozycji i siły 
mieszczaństwo ryskie (Ryga należała przecież od bardzo dawna do 
Hanzy, co jeszcze bardziej wpływało na świadomość mieszczan). Ich 
wierność dla Korony szwedzkiej kupiono w latach dwudziestych, 
daleko idącymi ustępstwami. Tak na przykład rządziła się Ryga w 
zasadzie sama. Prawo w mieście stanowiła rada miasta, a władze 
szwedzkie nie miały w praktyce żadnych możliwości, aby podważać 
wyroki wydawane przez lokalne sądy (władza rady nie kończyła się 
bynajmniej za murami miasta: jeżeli ktokolwiek dopuścił się występku 
w stosunku do mieszkańca Rygi, to miała ona prawo ścigać taką 
osobę na terenie całych Inflant). Miasto miało także monopol na 
handel prowadzony Dźwiną, dysponowało własnymi pilotami 
rzecznymi, zarządzało latarnią morską, promami rzecznymi i biło 
własną monetę.
W całym tym błogim spokoju, wspierającym się od lat na śre-
dniowiecznych przywilejach, kupcy mieszkający w Rydze pogrążyli 
się w równie pasywnej bierności. Podobnie jak to było w przypadku 
innego wielkiego miasta handlowego położonego niedaleko od Rygi, 
a mianowicie Rewału, ryscy mieszczanie byli w pełni
289


NIEZWYCIĘŻONY
usatysfakcjonowani szybkim zarobkiem pochodzącym z pośrednictwa: 
statki, którymi wywożono na Zachód ich towary, prawie całkowicie 
należały do kupców holenderskich. To samo można też chyba bez 
większego ryzyka popełnienia błędu powiedzieć o wielkich zyskach, 
jakie z tego tytułu osiągali. Mieszczanie ryscy zupełnie nie interesowali 
się tym, co stawało się coraz ważniejsze w handlu międzynarodowym, 
to znaczy maksymalizacją zysku i konkurencją cenową. Woleli za to 
wysyłać swych zagniewanych posłów do Sztokholmu, aby 
domagać się zakazu prowadzenia handlu w Parnawie, Haapsalu 
i Narwie przez ich konkurentów, i trzymać się w ten sposób dawnych 
zasad. Metody, którymi posługiwali się w celu trwania przy tym co 
stare i w celu trzymania państwa szwedzkiego jak najdalej od siebie, 
opierały się na zazdrości i dosłownym pilnowaniu co do milimetra, aby 
ich przywileje nie zostały naruszone. Postawione w obliczu dwóch 
silnych i przebiegłych grup -z jednej strony była to inflancka 
szlachta, a z drugiej patrycjusze ryscy - państwo szwedzkie nie było w 
stanie zachowywać się jak władza okupacyjna ani podejmować 
decyzji jak władza kolonialna. Jak to często w tamtych czasach 
bywało, sprawowanie władzy polegało bardziej na prowadzeniu 
nego.cjacji niż stosowaniu gróźb i bardziej na zawieraniu 
kompromisów niż na komenderowaniu. Jeśli chodzi o Rygę, to po 
cichu pouczono urzędników szwedzkich, aby w pewnych sytuacjach 
lepiej ustępowali, niż ryzykowali większy spór z tak ważnym dla 
Szwecji miastem. O ile jednak król Szwecji i jego rada mogli liczyć na 
niechętne, choć pewne wsparcie dla swych wojennych przedsięwzięć 
ze strony riksdagu i szlachty inflanckiej, o tyle zrozumienie tych 
samych spraw wśród najprzedniejszych mieszczan Rygi było 
minimalne, ponieważ z wrogością odnosili się oni do wszystkiego, co 
negatywnie wpływało na rozwój handlu albo zmuszało ich do płacenia 
z własnej kieszeni. Poza tym, dopiero w tych latach szwedzkie 
prowincje w północno-wschodniej Europie zaczęły podnosić się po 
całej serii niszczących wojen, które dotykały ten region od upadku 
państwa krzyżackiego w połowie lat pięćdziesiątych XVI 
wieku22 aż po przybycie
22 W 1547 r. Iwan IV przyjął tytuł cara. Wśród zadań, jakie postawił sobie 
ten ambitny władca, było między innymi umocnienie państwa oraz uzyskanie
290


STARA PODŁOGA W KIEJDANACH
Szwedów w latach dwudziestych XVII wieku. Wojny te doprowadziły 
do upadku trzech czwartych kraju! Nic więc dziwnego, że nikt - ani 
spośród szlachty, ani spośród pozostałych stanów - nie życzył sobie, 
aby dramat ten powtórzył się po raz kolejny. I chociaż lojalność 
mieszczan w stosunku do Szwecji nie była tak niska jak wśród 
rosyjskojęzycznych chłopów zamieszkujących wschodnie regiony 
nadgraniczne i tak zmienna jak wśród samolubnej szlachty, to 
ich prawdziwy stosunek do władzy w Sztokholmie można w 
najlepszym wypadku nazwać interesownym. A kiedy zaczęto 
przygotowywać do nadchodzącej wojny nową armię, mieszczanie 
ryscy włączyli się w te przygotowania „z niecierpliwością i niechęcią", 
podczas gdy ich sąsiedzi z Rewala po prostu odrzucili wszystkie 
żądania Szwedów dotyczące prowadzenia akcji zacięż-nej, 
wpuszczenia wojsk do miasta, oddania kontroli nad strażami czy 
przystąpienia do prac związanych z naprawą uszkodzonych murów 
obronnych.
Tak to wszystko wyglądało w Inflantach - prowincji, która miała 
stać się odskocznią dla Karola Gustawa w jego wielkim planie 
wojennym, obejmującym inwazję na Litwę.
Pomysł był prosty. W tym samym czasie, w którym zgromadzone 
na Pomorzu oddziały szwedzkie wkraczały do Polski od zachodniej 
strony, inna armia w żółto-niebieskich mundurach miała przekroczyć 
wschodnią granicę z terenu Inflant. Armia zachodnia była młotem, 
który miał uderzyć w tereny położone na wybrzeżu; armia wschodnia 
kowadłem, które miało odciąć przeciwnika od Litwy,
szerszego dostępu do Bałtyku. Po zdobyciu Kazania i Astrachania oraz 
likwidacji chanatów (z wyjątkiem krymskiego), car przystąpił do realizacji 
drugiego zadania. W 1558 r. jego armia ruszyła na Inflanty. Zajął Narwę i 
Dorpat oraz wiele innych miast inflanckich, a jego władza rozciągała się wtedy 
od Rygi aż po Rewal. Nie mogąc oprzeć się tej agresji, zakon inflancki 
poprosił Zygmunta II Augusta o protektorat i otrzymał go już w 1559 r. 
Wtedy w konflikt włączyły się: Dania (która zajęła Ozylię) i Szwecja (jej 
wojska wkroczyły do Estonii i Rewala). W 1561 r. Gotthard Kettler - mistrz 
zakonu inflanckiego - zawarł kolejny układ z królem polskim. Zakon 
sekularyzowano, a w zamian Kettler otrzymał Kurlandię jako lenno 
dziedziczne. Od 1562 r. Rosja i Polska znalazły się w stanie wojny. W 1563 r. 
do Połocka wkroczyły wojska Iwana IV. Tym samym dokonany został 
czasowy podział Inflant (przyp. tłum.).
291


NIEZWYCIĘŻONY
a jednocześnie zablokować wojskom rosyjskim dalszy 
marsz w stronę wybrzeża. O losach wojny miała zadecydować 
armia zachodnia, na której czele stanął sam Karol Gustaw. Nic więc 
dziwnego, że armia wschodnia znalazła się na drugim miejscu, jeśli 
chodzi o oczekiwania, uwagę i efekty.
Przygotowania do wojny prowadzone na terenie Inflant prze-
biegały jednak niezwykle ospale.
Akcja werbunkowa na terenie Niemiec zakończyła się fiaskiem, 
przez co żaden oddział nie osiągnął wymaganego stanu osobowego. 
Natomiast pobór rekruta prowadzony na terenie Inflant zakończył się 
prawie katastrofą. Wojska szwedzkie stacjonujące w Inflantach i w 
Estonii już wcześniej odczuwały spore braki w kasie - jeden z 
garnizonów stacjonujących w Rydze nie otrzymał żołdu od ponad 
pięciu miesięcy - nic więc dziwnego, że już na samym początku 
pojawił się podobny problem z nowo przyjętymi żołnierzami: 
brakowało pieniędzy najedzenie i wypłatę żołdu. Próbowano wy-
ciągnąć pieniądze od szlachty i mieszczan, nakładając dodatkowe 
podatki, ale wywołało to silny opór, zwłaszcza wśród mieszczan. W tej 
sytuacji zdesperowani urzędnicy postanowili zająć część należności z 
tytułu opłat celnych, chociaż powinni w całości wysłać je do 
Sztokholmu. I gdyby nie pułki jazdy i poborowi, których przerzucono z 
Finlandii, armia inflancka pozostałaby wojskiem tylko na papierze.
Na konto armii zachodniej przekazywano również lepsze elementy 
wyposażenia i uzbrojenia. Ze Szwecji dostarczono do Inflant tylko 500 
muszkietów lontowych, nie więcej niż 210 kul armatnich, jeden jedyny 
blok dźwigowy, dwa koła pasujące do 24-funtowych dział i trochę 
innego sprzętu. Zabrakło natomiast nowych armat. Aby więc w 
odpowiedni sposób doposażyć armię, odpowiedzialne za to osoby 
musiały skonfiskować część zapasów znajdujących się w twierdzach, 
przeznaczonych do wykorzystania na wypadek oblężenia. Ale i to nie 
wystarczyło, dlatego też wysocy rangą oficerowie postanowili na 
własną rękę zakupić u mieszczan to, czego brakowało.
Nic więc dziwnego, że przygotowania posuwały się w wolnym 
tempie, a widok nowo zwerbowanych żołnierzy wywoływał głośne 
jeremiady: „Wyglądają nędznie i żałośnie" - powiedział ktoś,
292





STARA PODŁOGA W KIEJDANACH
oglądając nowych wojaków, którzy wkrótce zaczęli po 
cichu opuszczać szeregi armii. Ci zaś, którzy pozostali, 
okazali się krnąbrni i niezdyscyplinowani. Dowódcy wiedzieli, że to, 
czego żołnierz nie otrzyma od armii, wydrze siłą chłopu. Ta prosta 
zasada doprowadziła do tego, że jeszcze zanim rozpoczęła się wojna, 
ludność cywilna Inflant została skazana na kradzieże i akty przemocy. 
Sytuację trudno było opanować nie tylko z braku odpowiednich 
środków, ale także dlatego, że i sami oficerowie w oddziałach 
pochodzących z zaciągu odmawiali posłuszeństwa. W ten sposób w 
armii inflanckiej narastał problem braku dyscypliny, który towarzyszył 
armii aż do końca wojny, stając się biczem na chłopów, zmartwieniem 
dla państwa i problemem dla dowódców.
Pierwsze strzały nie zostały oddane pod Wegerhoff czy pod 
Ujściem albo w jakimś innym mieście na zachodnim froncie. Wojna 
zaczęła się w pewnej twierdzy znajdującej się na wschodnich 
kresach.
Armie, jak wcześniej wspomniałem, poruszały się najchętniej 
wzdłuż biegu rzek. O wiele łatwiej odbywał się bowiem transport 
wyposażenia i artylerii szlakami wodnymi niż drogami lądowymi. To 
samo odnosiło się do żywności. Dziewięć średniej wielkości okrętów 
mogło zabrać taką samą ilość żywności, do przewiezienia której drogą 
lądową potrzeba było 600 wozów. Pierwszą rzeczą, jaką zajmował się 
dowódca na nowym teatrze wojennym, były rzeki i ich bieg w terenie, 
ponieważ każdy doświadczony oficer wiedział, że końcowe 
zwycięstwo zależało często od tego, w jaki możliwie najlepszy 
sposób potrafiono wykorzystać istniejące ciągi wodne. Z tego 
powodu tak duża rzeka jak Dźwina stwarzała z jednej strony okazję 
do jej właściwego wykorzystania, a z drugiej stanowiła prawdziwy 
problem: nieprzyjaciel, który chciałby dotrzeć do wybrzeża w szybkim 
tempie, nie musiał robić nic więcej, jak tylko trzymać się jej biegu.
Niecałe 20 mil od Rygi, w górę biegu Dźwiny, leżała polska 
warownia Dyneburg23. Miejsce pod przyszłą twierdzę wybrano bar-
dzo starannie. Położona ona była na północnym brzegu rzeki, a do
23 Obecnie Daugavpils na Łotwie (przyp. tłum.).
293


NIEZWYCIĘŻONY
jej murów dotykały dwa rozległe bagna rozdzielone jeziorem. W 
odległości strzału ciągnęła się droga. Dyneburg strzegł przeprawy 
przez Dźwinę i był nie do ominięcia dla tych, którzy wybierali się w 
górę rzeki, w głąb kraju albo w stronę wybrzeża. Wszyscy zdawali 
sobie sprawę ze strategicznego znaczenia twierdzy; wiedział o tym 
także Karol Gustaw. Zaniepokojony akcjami Rosjan, jeszcze przed 
przystąpieniem do wojny z Polską zamierzał odebrać twierdzę 
Polakom. Dlatego też już w lutym 1655 roku wydał rozkaz, aby 
Dyneburg natychmiast zająć.
Wypełnienie królewskiego rozkazu spadło na barki marszałka 
Gustava Horna24, starego żołnierza, który odnosił zwycięstwa dla 
Gustawa Adolfa, ale poniósł klęskę pod Nórdlingen i dostał się do 
niewoli, w której spędził osiem długich i chwilami ciężkich lat. Miał 
ogromne doświadczenie, ale z powodu podeszłego wieku był już 
zmęczony, ostrożny i pozbawiony wyobraźni. Poza tym sceptycznie 
odnosił się do ambitnych planów Karola Gustawa. Zwlekał z 
marszem na Dyneburg, tłumacząc to brakiem koni lub dowodząc, że 
zbyt dużo wierzchowców padnie, albo że drogi są w złym stanie, 
albo żołnierze przemęczeni. Wyglądało to w efekcie tak, że Horn 
wysyłał do króla listy z tłumaczeniami i zastrzeżeniami, na co władca 
odpowiadał nowymi rozkazami, specjalnymi rozkazami albo 
kontrrozkazami. Prawda była bowiem taka, że Karol Gustaw nie za 
bardzo orientował się, gdzie znajduje się rosyjska armia i dokąd 
zmierza (dostarczono mu wiele sprzecznych raportów, które w 
efekcie okazały się być tylko przypuszczeniami). Król miał też 
pewne kłopoty z orientacją w terenie (pewnego razu musiał 
anulować swój rozkaz nakazujący marsz w kierunku pewnej miej-
scowości, ponieważ ktoś wyjaśnił monarsze, że znajduje się ona 
właściwie w głębi Litwy). I tak oto przez cały czas Karol Gustaw 
miotał się nerwowo między silnym postanowieniem uniemożliwie-
24 Gustav Evertsson Horn (1592-1657). Jeden z najlepszych dowódców 
szwedzkich. Sztuki wojennej uczył się w Niderlandach (1614-1618) pod okiem 
Maurycego Orańskiego. Po powrocie do Szwecji brał udział w wojnie z Polską 
i Litwą. W 1630 r. wyruszył wraz z Gustawem II Adolfem do Niemiec. Odzna-
czył się w zwycięskiej bitwie pod Breitenfeld (1631). W 1638 r. poniósł klęskę 
pod Nórdlingen, a sam dostał się do niewoli, w której przebywał 8 lat. W 1644 
r. walczył z Duńczykami (przyp. red.).
294


STARA PODŁOGA W KIEJDANACH
nia rosyjskiej inwazji z jednej strony a prawdziwym strachem przed 
wojną z Moskwą z drugiej.
Coraz bardziej rozzłoszczony postawą Horna, król słał do niego 
list za listem, domagając się jak najszybszego, ba, natychmiastowego 
i bezzwłocznego zajęcia Dyneburga. Horn, nastawiony dość 
sceptycznie do tego pomysłu, a nawet skonfundowany nim, rozkła-
dał tylko ręce. Wreszcie pod koniec maja, czyli cztery miesiące po 
wyznaczonym terminie i dopiero po tym, jak pojawiły się pogłoski o 
próbach zajęcia twierdzy przez Rosjan, wojsko szwedzkie ruszyło 
na Dyneburg. W ostatnich dniach czerwca 1655 roku kolumny 
maszerujących oddziałów przekroczyły granicę, co oznaczało, że na 
terytorium Rzeczpospolitej znaleźli się pierwsi żołnierze szwedzcy.
Widząc, co się dzieje, Karol Gustaw, poirytowany postawą 
Horna, zwolnił go ze stanowiska i wyznaczył na jego miejsce swego 
szwagra, Magnusa Gabriela De la Gardie, któremu powierzył funk-
cję głównodowodzącego wojsk szwedzkich w Inflantach. Można 
powiedzieć, że król podjął taką decyzję po to, aby ożywić trochę 
atmosferę w wojsku i w całych Inflantach. Niestety, nominacja ta 
dowodziła raczej tego, jak bardzo armia inflancka odstawała swą 
postawą od pozostałych oddziałów realizujących plan nakreślony 
wcześniej przez Karola Gustawa. De la Gardie był z pozoru właści-
wą osobą na to stanowisko. Jego maniery, obycie towarzyskie i bły-
skotliwa inteligencja dowodziły dużego talentu dyplomatycznego, a 
więc posiadał cechy, które były niezbędne w kontaktach z Polakami 
i Rosjanami, jak również w trakcie negocjacji z inflanckimi pod-
danymi szwedzkiego króla. Niestety, Magnus, podobnie jak Horn, 
charakteryzował się chwiejną postawą i brakiem zdecydowania. Poza tym, nie 
wykazywał zbytniego zainteresowania sprawami wojskowymi; całe jego 
doświadczenie wojskowe związane było z udziałem w pewnym 
oblężeniu w Holandii, którego był obserwatorem, jak również 
kilkoma miesiącami spędzonymi w 1648 roku w armii szwedzkiej, w 
czasie których nic się właściwie nie zdarzyło. Teraz jednak, jako 
podskarbi królestwa, z nowym wigorem zaczął przykładać się do 
swej misji. Dzięki temu wahający się do tej pory Karol Gustaw 
mianował go na wakujące stanowisko w Inflantach.
Kiedy pod koniec czerwca licząca siedem tysięcy żołnierzy armia 
podeszła pod mury Dyneburga, rozkaz brzmiał, aby zdobyć
295



 
 
 
NIEZWYCIĘŻONY
WOJNA W 
POLSCE 06-12 1655
. GOTLAND
2.1B .08 - większa część 
szlachty litewskiej składa 
przysięgę podporządkowania 
się armii szwedzkiej
ÓLAND
DANIA

Morze Bałtyckie
• Telsze
Toruń poddaje się 5 grudnia, Elbląg 20 grudnia, a 17 
stycznia 1656 r. podpisane zostaje układ w Welawie, 
na podstawie którego Prusy 4| Wschodnie stają się 
szwedzką prowincją.
j  p         pp 
ruszenie w Wielkopolsce
kapituluje polskie pospolit
PRUSY         
MalboTk • 
Chojnice    /
KRÓLEWSKIE
POLESIE
4. 06.09. po zwycięstwie pod Sobotą armia 
szwedzka dzieli ,Warszawal sie- Oddział pod 
dowództwem króla Szwecji zajmuje Warszawę
Rad 
:zno| \
[MAŁOPOLSKA
'*Korczyn\,
•
Lubli
n
• Kowel
3. 30.08 Połączenie wojsk 
Karola Gustawa i 
Wittenberga pod Kołem
6.07.11. po porażce pod 
Wojniczem (02.11.1655) 
polska armia koronna składa 
przysięgę na wierność 
Karolowi Gustawowi
UKRAINA
Jarosław, Lwów
5.16.09. po zwycięstwie pod Opocznem połączone siły 
szwedzkie kontynuują marsz na Kraków, który kapituluje 
18.10.1655 r.
296
Miasto, ważna 
miejscowość Miasto 
ufortyfikowane
Miasto oblegane
Bitwa ¦¦"¦ Granica 
państwa

Granica prowincji "'" 
Granicapolsko-litewska 
¦*¦ Główne siły 
szwedzkie ¦> Korpus 
Karola Gustawa '> 
Korpus Wittenberga
Armia w Inflantach
Polska armia koronna ' Armia 
rosyjska w      Floty i ich 
ruchy


STARA 
PODŁOGA W 
KIEJDANACH
twierdzę 
raczej na 
drodze 
negocjacji niż 
przemocą. Już 
wcześniej 
udało się 
nawiązać 
pierwsze 
kontakty z 
grupą 
niechętnych 
królowi 
polskiemu 
litewskich 
magnatów, 
toteż Horn 
wstrzymywał 
się z ja-
kąkolwiek 
krwawą akcją 
zbrojną, aby 
nie 
zaprzepaścić 
okazji. Tym 
bardziej, że 
dowódca 
twierdzy 
skłaniał się do 
kapitulacji bez 
walki, ale 
zwlekał 
jeszcze jakiś 
czas, aby nie 
posądzono go 
o tchórzo-
stwo. 
Zaproponował 
więc, aby 
Szwedzi 
przystąpili do 
pozorowa-
nego ataku na 
twierdzę.
Nie doszło 
jednak do 
niego, 
ponieważ 
kiedy żołnierze 
podeszli pod 
warownię, 
główne siły 
litewskie 
wycofały się 
pod osłoną in-
tensywnego 
ostrzału, 
pozostawiły w 
twierdzy 
niewielką 
załogę, 
skierowały 
ogień na miasto 
i w szybkim 
tempie 
przeprawiły się 
na drugi brzeg 
rzeki. W stronę 
płonących 
domów 
Szwedzi 
wysłali swą 
jazdę, dzięki 
czemu dość 
szybko udało 
się 
zlokalizować 
pożar. Nie-
długo potem 
doszło do 
ponownej 
strzelaniny i do 
walki wręcz, 
kiedy to z 
Dyneburga 
wyszła 
wycieczka, aby 
podłożyć ogień 
w innych 
miejscach. A 
kiedy starcie 
dobiegło 
końca, na 
zboczu wału, 
na wysokości 
głównej bramy 
wjazdowej do 
twierdzy, leżało 
po-
rozrzucanych 
kilkaset ciał 
zabitych i 
rannych 
żołnierzy. 
Wojsko 
szwedzkie 
miało do 
dyspozycji 
około 
czterdziestu 
armat, które 
wytoczono 
teraz na 
przedpole. Pod 
osłoną 
zabudowań 
rozpoczęto 
wściekły 
ostrzał wałów 
miejskich, 
który trwał aż 
do zachodu 
słońca i przez 
całą noc. 
Szwedzki atak 
nosił w sobie 
znamiona 
jakiejś 
desperacji. 
Okazało się 
bowiem, że na 
skutek 
rosyjskiej 
inwazji okolica 
została 
wcześniej 
spustoszona, a 
ponieważ 
zasoby 
szwedzkie były 
na 
wykończeniu, 
zdobycie 
twierdzy, a 
przez to jej 
zapasów, stało 
się 
koniecznością. 
Następnego 
dnia Dyneburg 
skapitulował. 
Sześć 
kompanii 
piechoty 
wymaszerował
o z twierdzy z 
rozwiniętymi 
sztandarami. 
Pozwolono im 
dołączyć do 
głównych sił 
litewskich, 
które stały na 
drugim brzegu 
rzeki w 
oczekiwaniu na 
rozwój 
wypadków. 
Wkrótce 
potem cały 
oddział 
bezpiecznie 
oddalił się z 
pola walki.
Po 
przejęciu 
kontroli nad 
tym 
strategicznie 
ważnym dla 
siebie 
miejscem, 
armia 
szwedzka w 
Inflantach 
miała zgodnie 
z planem 
ruszyć na 
południe i 
wkroczyć na 
Litwę, aby 
uprzedzić 
Rosjan i 
stworzyć 
barierę na 
terytorium 
rozciągającym 
się między 
Kownem a 
Wilnem. 
Manewr taki 
wydawał się 
nie tylko 
logiczny,
297


NIEZWYCIĘŻONY
ale i rokujący szansę na powodzenie: szlachta zamieszkująca tereny 
wokół Dyneburga bez sprzeciwu oddała się pod komendę Horna, a 
wojewoda litewski zdążył pojawić się już w obozie szwedzkim, aby 
prosić o zbrojną ochronę.
Akcja przeciwko twierdzy dyneburskiej nadwerężyła jednak 
pokłady energii Horna. Tłumacząc się brakami w zaopatrzeniu, 
zarządził powrót do Inflant, gdzie żołnierzy rozpuszczono na 
kwatery. Tak więc dokładnie w tym samym czasie, kiedy armia 
Wittenberga zbliżała się do zachodnich granic Rzeczpospolitej, 
wschodnia armia inflancka powróciła do punktu wyjściowego, aby 
ponownie zapaść na niemoc. A przecież chodziło o to, aby zgodnie 
z planem wojsko Horna poprzez wkroczenie na teren Litwy od-
wróciło uwagę Polaków od wydarzeń w Wielkopolsce. Na skutek 
ostatniej decyzji feldmarszałka, Polacy mogli teraz przerzucić część 
swych sił z Litwy do Wielkopolski.
Horna wezwano do Sztokholmu, gdzie oskarżono go o odmó-
wienie wykonania rozkazu i błędy w dowodzeniu. Jego miejsce zajął 
teraz Magnus De la Gardie. Nie spowodowało to jednak za-
uważalnych różnic. Żołnierze szwedzcy nadal tkwili bezczynnie na 
swych letnich kwaterach. Pogrążony w pasywności na skutek braku 
doświadczenia De la Gardie rozpoczął natomiast systematyczną 
propagandę na terenie Litwy, aby zachęcić tamtejszą szlachtę do 
wymówienia posłuszeństwa polskiemu królowi. Reakcja na to nie 
była, co prawda, zgodna z oczekiwaniami, ale na tyle obiecująca, że 
na początku sierpnia Magnus zdecydował się wkroczyć na Litwę na 
czele zaledwie 3000 jazdy i 4100 piechoty, mając do swej 
dyspozycji 49 dział. Wojsko przeszło jednak w głąb terytorium 
Rzeczpospolitej zaledwie pięć mil, a następnie w pobliżu Birż za-
rządzono postój.
Powód? Jeszcze całkiem niedawno droga na Kowno i Wilno stała 
otworem, ale zmarnowano zbyt wiele czasu i okazja została za-
przepaszczona. Oddziały cara znajdowały się w ciągłym ruchu, 
wdzierając się coraz głębiej na terytorium litewskie. De la Gardie 
nie chciał ryzykować starcia, dlatego wstrzymał dalszy pochód. 
Tym samym zostawił Litwę na łasce Rosjan.
W połowie maja car Aleksiej przeprowadzał inspekcję swej ar-
mii pod Smoleńskiem. Wkrótce potem wojsko ruszyło w wolnym
298


STARA PODŁOGA W KIEJDANACH
tempie na zachód; Rosjanie dopuszczali się przy tym aktów przemocy, które 
szokowały naocznych świadków i oburzały tych, którzy pisali potem 
raporty o tych wydarzeniach. Jedną z przyczyn wstrzymania 
dalszego pochodu niezwyciężonej, jak się zdawało, armii rosyjskiej, 
było wypowiedzenie wierności przez wiele miast, które wcześniej 
zajęte zostały przez Rosjan, a teraz, znalazłszy się daleko za linią 
frontu, ponownie zwróciły się przeciwko carowi. Nie chcąc 
dopuścić do takich przypadków w przyszłości, Rosjanie rozpoczęli 
kampanię terroru zwróconą przeciwko ludności cywilnej zamiesz-
kującej miasta (chłopów przeważnie oszczędzano, ponieważ na tym 
obszarze, należącym nadal do Rzeczpospolitej, wielu z nich było 
wyznania prawosławnego i chętnie opowiadało się po stronie 
Moskwy, wypowiadając tym samym posłuszeństwo swym polskim 
lub litewskim panom). Głównodowodzący armią rosyjską miał car-
skie pozwolenie, aby zabijać wszystkich dorosłych mężczyzn spo-
śród szlachty i mieszczan, którzy byli podejrzani o wrogie nastawie-
nie do wkaczającej armii; kobiety, dzieci i rzemieślników oszczędzano, ale tylko 
po to, aby wysłać ich na wschód. Fale przerażonych uchodźców 
rozsiewały wzbudzające strach opowieści o zachowaniu Rosjan, o 
tym, jak „palili wszystko w promieniu dziesięciu mil od granicy, a 
wszyscy, którzy ukończyli szesnaście lat, musieli dać głowę pod 
topór". Obrona prawie nie istniała, a jeśli nawet, to brak było 
jakiejkolwiek koordynacji. Kiedy armia rosyjska przekroczyła 
Wilję, Litwini dokonali symbolicznej próby zatrzymania Rosjan. 
Dnia 9 sierpnia rosyjskie oddziały, którym towarzyszyli Kozacy, 
wkroczyły do Wilna, gdzie w szale zwycięstwa, z chęci zemsty i z 
zimną krwią dokonały krwawej masakry kilku tysięcy mieszkańców 
miasta. Następnego dnia car osobiście dokonał triumfalnego wjazdu 
do stolicy Litwy, po czym wystawiono ją na rabunki i pastwę ognia. 
Pożar szalał przez kilka dni, a kiedy go w końcu ugaszono, Wilno - niegdyś 
kwitnące miasto, ozdoba Rzeczpospolitej - przemieniło się w 
spopielała pustynię i poczerniały stos kamieni. Jeszcze przed 
upadkiem Wilna kilku litewskich magnatów z Januszem 
Radziwiłłem25 na czele prowadziło bezpośrednie
25 Książę Janusz Radziwiłł (1612-1655). W 1646 r. hetman polny litewski i 
starosta żmudzki. Od 1653 r. wojewoda wileński, a od 1654 r. hetman wielki
299


NIEZWYCIĘŻONY
rozmowy ze Szwedami, rozważając oddanie się pod ich protekcję. 
Nie zawarto jednak żadnego porozumienia. Dopiero widok spalo-
nego Wilna skłonił niektórych arystokratów, którzy wpadli w pani-
kę, do podjęcia nowych działań. Postawieni między „rosyjską Scyllą 
i szwedzką Charybdą"26, wyzbyli się swych dawnych wątpliwości 
co do zawiązywania aliansu z niepewnym i niebezpiecznym sąsiadem 
z Północy i 8 sierpnia 1655 roku27 podpisali w Kiejdanach, na północ od 
Kowna, traktat, sygnowany przez zgromadzenie litewskiej szlachty i 
Magnusa De la Gardie. Przypominał on w swym ogólnym zarysie 
porozumienie podpisane z Polakami pod Ujściem. Dla 
Rzeczpospolitej było ono prawdziwą katastrofą, a dla Szwecji 
ogromnym sukcesem, przewyższającym swym znaczeniem to, co 
uzyskali pod Ujściem.
Istotę traktatu stanowiło stwierdzenie, iż Litwa musiała stawić 
czoła potężnemu wrogowi, przed którym polski król nie zdołał jej 
obronić, dlatego też obecnie zmuszona jest oddać się pod protekcję 
króla Szwecji, Karola Gustawa. Umowa przewidywała między 
innymi, że dotychczasowe posiadłości króla polskiego na terenie 
Litwy przechodzą na własność i pod zarząd króla Szwecji, a Litwini 
zobowiązują się do świadczeń pieniężnych i rzeczowych (żywność) 
na rzecz szwedzkiej armii. W zamian za to Szwedzi zobowiązywali
litewski. Podczas sejmu elekcyjnego (1648) zwolennik Jerzego Rakoczego, przeciwnik Jana II 
Kazimierza. Dowodził wojskami litewskimi w wojnie z Kozakami 1948-1951 (zwycięzca w bitwie 
pod Łojowem 1648). W 1651 r. zajął Kijów. W wojnie z Moskwą odniósł zwycięstwo pod 
Szkłowem, ale został pokonany pod Szepielewiczami. W roku 1655 poddał Litwę Karolowi X 
Gustawowi. Podpisując w tym samym roku układ w Kiejdanach, zerwał unię polsko-litewską i 
przyjął zwierzchnictwo szwedzkie. Zmarł w Tykocinie obleganym przez wojska konfederackie 
dowodzone przez Pawła Sapiehę (przyp. red.).
26	Henryk Wizner, op.cit.
27	Według polskiego kalendarza obowiązującego w XVII w., układ ten za 
warty został w dniu 18 sierpnia w obozie pod Kiejdanami, w Jaszwojniach, gdzie 
ustalono tymczasowy akt poddania Litwy {Instrumentum Lithuaniae deditionis), 
potwierdzający wcześniejsze ustalenia. Jednak ostateczny akt ugody podpisano 
na zamku w Kiejdanach dopiero 20 października 1655 r. Przewidywał on przyję 
cie szwedzkiej protekcji z zachowaniem odrębności Litwy i Szwecji oraz zerwa 
nie unii polsko-litewskiej (przyp. tłum.).


STARA PODŁOGA W KIEJDANACH
się do zagwarantowania Litwinom ich dotychczasowych praw wła-
sności, wolności religijnej i przywilejów, jak również obiecali od-
zyskać tereny zajęte wcześniej przez Rosjan.
W traktacie pojawił się też zapis u niektórych Litwinów wywo-
łujący zdziwienie. Litwę określano w nim, co prawda, nadal jako 
integralną część Rzeczpospolitej, ale pewne sformułowania jasno 
wskazywały na planowane zerwanie unii z Polską i zawarcie w 
przyszłości podobnej ze Szwecją. Gdyby zapis taki odpowiadał 
prawdzie, to oznaczałby on, że terytorium Szwecji powiększyłoby 
się o obszar większy niż obszary, które włączone zostały w granice 
państwa szwedzkiego w ciągu ostatnich 200 lat.
Uroczyste podpisanie traktatu odbyło się w jakimś starym bu-
dynku w Kiejdanach, gdzie w sali tłoczyli się wszyscy aktorzy tego 
dramatu. Zgromadziło się jednak mniej osób, niż oczekiwano. Wiele 
szlachty odmówiło bowiem swego podpisu na dokumencie albo 
dyplomatycznie nie stawiło się w oznaczonym dniu. Po podpisaniu 
traktatu przez obie zainteresowane strony, wygłoszono kilka uro-
czystych przemówień kwiecistą łaciną. W czasie jednego z nich 
rozległ się nagle głośny trzask. Okazało się, że to stara, drewniana 
podłoga domu nie wytrzymała tak dużego obciążenia, co sprawiło, 
że wielu zebranych zapadło się wraz z podłogą w dół. Uznano to za 
zły omen.





300


I


301


Karol Gustaw dokonuje wyboru
D,
"la przeważającej większości Polaków szwedzka inwazja na 
Rzeczpospolitą była jak na razie tylko plotką. Niewielu słyszało o 
wojnie albo widziało ją na własne oczy. Od czasu do czasu prze-
mknął gdzieś jakiś oddział złożony z pospolitego ruszenia, słychać 
było łopot pióropuszy i chrzęst pancerzy pokrytych kurzem, ktoś 
widział woły ciągnące powoli wozy załadowane miedzianymi ko-
tłami, krzesłami żeberkowymi czy grubymi pierzynami. Za nimi 
ciągnęły krowy, jeszcze dalej wolno i z mozołem szli ludzie. Od 
czasu do czasu wiatr przywiewał z oddali odgłos kanonady armat-
niej, który ze względu na dużą odległość docierał przytłumiony, 
trudno więc było odróżnić go od burzowych grzmotów. Dźwiękom 
takim przysłuchiwano się i z niepokojem, i z ciekawością, po czym 
życie wracało do normy, tocząc się dalej w spokoju.
Nawet jednak ci mieszkańcy wsi i miast, którzy mieli nieszczęście 
znaleźć się na drodze przemarszu wojsk nieprzyjaciela, próbowali 
żyć dalej tak, jak gdyby nic się nie stało. Mieli już w tym względzie 
pewne doświadczenia. Dzieci bawiące się w lasach odnajdywały 
często pordzewiałe guziki, które były jedyną pozostałością po 
siedmiowiekowej obecności na tych obszarach różnych wojsk; a 
gdy któryś z chłopów wbił lemiesz swego pługa w zapomniany od 
dawna masowy grób, to nikt nie potrafił określić, czy
302


KAROL GUSTAW DOKONUJE WYBORU
wyorane, zbielałe kości należały wcześniej do „czeskich krzyżow-
ców czy rosyjskich strzelców", mongolskich łuczników czy ukra-
ińskich Kozaków, Krzyżaków czy polskiej husarii, tureckich jancza-rów czy 
litewskiej jazdy, szwedzkich poborowych czy mazowieckich konfederatów. 
W zbiorowej pamięci miejscowych ludów wszystkie te smutne i 
odległe zdarzenia wymieszały się ze sobą, pozostawiając jedynie 
ogólny wniosek, że nieprzyjaciel przychodził i odchodził, a 
mieszkańcy trwali nadal. W świadomości przeciętnego człowieka 
wojna przypomina zazwyczaj jakąś klęskę przyrodniczą: jest 
niezrozumiała jak trzęsienie ziemi, nieprzewidywalna jak powódź, 
równie dotkliwa jak letnia susza. A kiedy w końcu dramat dobiegał 
końca, trzeba było znaleźć nowy dach nad głową i cierpliwie 
przeczekać okres burz, wysłuchując przy okazji kolejnych kazań 
wiejskiego proboszcza o karze za grzechy. Dotrwać do chwili, 
kiedy obca armia ruszała dalej, odbudować to, co uległo znisz-
czeniu, pochować swych zmarłych i wznieść nowy dom. A na sam 
koniec, kiedy już prawie wszyscy zapomną imienia tego, który jesz-
cze nie tak dawno chciał podbić cały świat, pozwolić, aby wszystko 
przeszło do historii. I tylko widok jakiegoś munduru albo pożółkłych 
kości wygrzebanych na polu przypominał o dawnych wydarzeniach.
To, że polscy chłopi tak niewzruszenie trwali w swym życiu co-
dziennym, chociaż późnym latem 1655 roku toczyły się już działania 
wojenne, było skutkiem nie tylko chłopskiego stoicyzmu, 
ukształtowanego na bazie wielowiekowych doświadczeń. Wynikało 
to także z prostej konieczności. Zbliżał się okres żniw, najbardziej 
pracowity okres w całym roku, co oznaczało, że gdyby nie zebrano 
z pól plonów, skończyłoby się to tragicznie również dla ludzi. 
Nadszedł wrzesień, kiedy trzeba było orać, aby przygotować ziemię 
do jesiennego zasiewu. Poza tym, żniwa były ważne nie tylko dla 
samych chłopów. Zbiory to było być albo nie być dla szlachty, 
zwłaszcza dla biednej szlachty zaściankowej, która zazwyczaj 
posiadała niewiele więcej ziemi niż przeciętny chłop; czasami zda-
rzało się nawet tak, że taki zbiedniały szaraczek sam musiał iść za 
pługiem, aby obrobić swoje pole (pod Ujściem niektórzy szlachcice 
zgodzili się na kapitulację tylko dlatego, że spieszyło im się do domu 
na żniwa).
303



 
NIEZWYCIĘŻONY
Poza tym najazd szwedzki stanowił dla większości 
Polaków - od samych magnatów poczynając a na chłopach kończąc 
- spore zaskoczenie. Co prawda już wcześniej pojawiły się pewne 
oznaki i krążyły różne pogłoski, udzielano ostrzeżeń, ale nikt nie 
spodziewał się, że Szwed nadejdzie tak szybko - w takim tempie i z 
takimi siłami. Atmosfera ulegała nieustannemu podgrzewaniu na 
skutek zamieszania, niepokoju i pytań bez odpowiedzi. Nic więc 
dziwnego, że w tak wielkim państwie, w którym zapanował chaos i 
pojawiły się oznaki rozpadu, nie zabrakło ludzi, którzy postanowili 
przeczekać, aby przekonać się, czym zakończy się szwedzka inwazja. 
Czy już wcześniej Polską nie rządzili obcy królowie, i czy wielu nie 
prosiło wcześniej o zagraniczną pomoc?
Obraz tego, jak przedstawiano sobie szwedzki najazd na 
Polskę, znajdujemy w Łowiczu, miasteczku położonym około siedmiu 
mil na zachód od Warszawy, nad rzeką Bzurą. Już w kwietniu 
pojawiły się pogłoski o ewentualnej wojnie ze Szwecją, a od tego 
czasu zaniepokojeni magnaci zbierali się w wielkiej sali zamkowej, 
gdzie oddawali się długim dyskusjom i sporom. Także w Łowiczu 
plotki o przyszłej wojnie wywoływały zdumienie, strach i bezradność, 
ale pierwsze jej oznaki pojawiły się dopiero w sierpniu, kiedy to 
któregoś dnia do miasta zawitała niespodziewanie królewska gwardia. 
W jej szeregach nadjechał sam Jan Kazimierz, otoczony liczną świtą 
dworzan, członków rady i zagranicznych ambasadorów. Mieszczanie 
z ulgą powitali tę niespodziewaną demonstrację siły i ciepło przyjęli 
króla. Monarcha udał się na zamek, podczas gdy wojsko na własną 
rękę zabrało się do wyszukiwania kwater. Wkrótce potem na 
zielonych polach za miastem wyrosły białe namioty. Pojawienie się 
prawie tysiąca żołnierzy odmieniło życie codzienne mieszkańców 
Łowicza na kilka dni. „Na rynku, na ulicach i w gospodach tyle było 
luda, i taki tam panował harmider jak na wielkich jarmarkach". Kupcy 
i kramarze z zadowoleniem spoglądali na pęczniejące sakiewki. 
Rozmowy koncentrowały się tylko na jednym temacie: na wojnie. 
Rozmawiano o tym, co Szwedzi robili i czego chcieli, o 
zdobytych przez nich miastach, o oblężonych zamkach. Dla niektórych 
ludzi wszystko to wyglądało nadal jak ciekawa przygoda. 
Wypowiadali się z udawanym entuzjazmem
304


Karol X Gustaw


... j.     -.-„fi


 
 
 


 

'**'	'¦•:	-
}:4 fe  . U
l S         All
Obóz szwedzki pod oblężonym Krahorem (1655), fragment rye. 
Dahlberga.
!;   ,
i*>       .'
R
Pińczów, rys.Dahiberg, wg Pufendorfa.


KAROL GUSTAW DOKONUJE WYBORU
albo z rzeczywistą nadzieją o nadchodzących starciach. Inni mó-
wili o przyszłości ze strachem i niepokojem.
Po tygodniu wojsko zwinęło namioty i wraz z królem 
opuściło Łowicz. Do miasta od północy zbliżała się szwedzka 
armia. Jednak oddziały polskie nie wyszły jej naprzeciw. 
Ruszyły w przeciwnym kierunku, na południe.
Mieszkańcy Łowicza poczuli nagle, że znajdują się na ziemi 
niczyjej, rzuceni między zbliżających się Szwedów i 
wycofujących się Polaków. Byli bezbronni. I wiedzieli o tym. 
Miasta nie otaczał żaden mur obronny. Zamek, zwieńczony 
wysoką wieżą, chroniony był co prawda przez otaczające go 
mokradła i miał na swym wyposażeniu 14 nowo zakupionych 
armat i moździerzy, ale żołnierze, których przydzielono do ich 
obsługi, pochodzili ze świeżego naboru, byli niedoświadczeni i 
nie było ich wielu.
Nadeszły długie dni niepewności i oczekiwania.
Najbogatsi mieszkańcy miasta, którzy mieli najwięcej do 
stracenia i mogli jeszcze uratować swój dobytek, opuścili 
Łowicz. Cenne wyposażenie kościoła zamurowano w jednej ze 
ścian, pieniądze rozdzielono wśród księży i sług kościelnych, po 
czym jedni i drudzy wyjechali z miasta. Większość 
mieszkańców pozostała jednak na miejscu, zdana na niepewny 
los i wystawiona na wojenną zawieruchę. Jak to zwykle bywało 
w takich czasach, po okolicy zaczęły krążyć wieści o 
widzeniach, a w samym Łowiczu pojawiły się osoby, które 
twierdziły, że widziały złowieszcze zjawiska na
niebie.
Po mniej więcej tygodniu, oznaki nadchodzącego 
nieszczęścia stały się mniej fantastyczne i bardziej namacalne. 
Pewnego ranka dał się słyszeć odgłos wystrzałów dochodzący 
z południowego zachodu, a pod wieczór na horyzoncie 
pojawiły się łuny ognia pochodzące od palonych wsi.
Dwa dni później, 4 września, nadeszli Szwedzi. Załoga 
zamku natychmiast się poddała, nie oddawszy ani jednego 
strzału.
Na samym przedzie jechała pancerna kawaleria. Za nimi 
podążały kolumny piechoty, nad którymi powiewały chorągwie 
zdobione wizerunkiem żółtego lwa lub krzyża. Na końcu 
ciągnęła artyleria w szyku paradnym: oficerowie trzymali w 
rękach wyciągnięte
305


NIEZWYCIĘŻONY
szpady, żołnierze oddziałów sapersko-inżynieryjnych swoje narzędzia, 
a kanonierzy płonące lonty. Najwięcej uwagi skupiał na sobie jednak 
główny dowódca; bardzo szybko mieszczanie zorientowali się, że to 
sam król Karol Gustaw. Jeszcze dziewięć dni wcześniej wznosili 
triumfalne okrzyki na cześć Jana Kazimierza, a teraz 
przyglądali się jego wrogowi. Szwedzki monarcha w zadziwiająco 
małym stopniu dorównywał elegancją Janowi Kazimierzowi. 
Łowiczanie zobaczyli niskiego, otyłego i trochę niezręcznie wy-
glądającego władcę. Szwedzki monarcha roztaczał jednak silną 
aureolę władzy i pewności siebie, jaka zawsze imponuje ludziom 
ustępliwym i przeraża pozostałych. Gapie zgromadzeni na trasie 
pochodu króla nazwali jego ruchy „energicznymi i takimi, jakie 
przystoją żołnierzowi".
Wśród dźwięków werbli i bębnów król szwedzki wjechał na 
opuszczony przez załogę zamek. Spędził w nim kilka dni, a czas 
pobytu w mieście wypełniły mu dyskusje, bankiety, wizyty w ko-
ściołach i piwniczkach z winem należącym do biskupa. Uwolnił też 
kilku rosyjskich jeńców przetrzymywanych w więzieniu. Potem, 
równie nagle jak się zjawił, wyruszył z miasta w dalszą drogę. Na 
zamku pozostawił tylko nieliczną załogę.
Minęło kilka spokojnych dni, ale już wkrótce nadeszła wiadomość, 
która musiała mieszkańców Łowicza zarówno przerazić, jak i 
zdumieć.
Szwedzi zdobyli Warszawę.
Tylko nieliczni tak naprawdę wiedzieli, co działo się rzeczywiście. 
Z pewnością niewielu mieszkańców Łowicza i chłopów z 
okolicznych wsi miało jasny obraz wydarzeń, jakie rozgrywały się 
późnym latem 1655 roku.
A oto, co zdarzyło się naprawdę. Przez kilka tygodni na przełomie 
lipca i sierpnia król Jan Kazimierz i Rzeczpospolita doświadczyli kilku 
następujących po sobie niekorzystnych zdarzeń. Najpierw dotarła 
wiadomość o kapitulacji pod Ujściem, co oznaczało, że Wielkopolska 
wymówiła królowi posłuszeństwo, a zachodnie regiony państwa stały 
się całkiem bezbronne. Król otrzymał też wiadomość o wznowieniu 
działań przez Chmielnickiego i jego Kozaków, którzy po 
przygodzie z Rosjanami zagrozili teraz


KAROL GUSTAW DOKONUJE WYBORU
Lwowowi. Na domiar złego, do kancelarii królewskiej dotarł też raport 
o wznowieniu działań przez armię rosyjską, która po opanowaniu 
Wilna ruszyła na południe, kierując się na Warszawę. Wreszcie król 
dowiedział się o traktacie podpisanym w Kiejdanach, grożącym 
rozpadem unii polsko-litewskiej i prowadzącym do powstania 
niezależnej Litwy pod rządami Janusza Radziwiłła. Podział Rzecz-
pospolitej na dwa odrębne organizmy państwowe, czego wielu oba-
wiało się już wcześniej, a co dla innych stanowiło prawdziwą pokusę, 
stawał się powoli faktem.
Rozbity i bezsilny Jan Kazimierz z widoczną trudnością radził sobie 
z rozwiązywaniem wszystkich tych problemów. W wielkiej sali 
posiedzeń na zamku królewskim w Warszawie odbyły się 
upiorne obrady, podczas których król głośno i wyraźnie dał wyraz 
swej rozpaczy i wątpliwościom, zarówno w odniesieniu do przy-
szłości, jak i własnych możliwości. Nawet królowa, 
energiczna i utalentowana Ludwika Maria28, przeżywała okres 
głębokiej rozterki, który pewnego dnia spowodował u niej niezwykłe 
omdlenie. Po przyjściu do siebie wygłosiła kwieciste przemówienie, 
wymusiła na obecnych w sali magnatach przysięgę wierności i walki 
do ostatniego żołnierza, po czym wyjechała z Warszawy w czarnym 
powozie w towarzystwie swych dam dworu, francuskich mniszek i 
królewskiego podskarbiego, udając się w kierunku 
Krakowa. W swej decyzji nie była odosobniona: mieszkańcy stolicy 
w panice opuszczali miasto, unosząc ze sobą cenny dobytek. Aby 
zapobiec atmosferze paniki i powstrzymać uciekających mieszczan, 
władze skonfiskowały wiele statków i zwykłych łodzi.
Jan Kazimierz nadal pozostawał w Warszawie: zagubiony, upadły 
na duchu i tracący orientację co do przebiegu zdarzeń. Początkowo 
zwrócił się z błagalną prośbą o pomoc do cesarza w Wiedniu, a dzień 
później zaoferował mu polską koronę.
28 Ludwika Maria Gonzaga (1611-1667), królowa Polski 1646-1667, córka 
księcia mantuańskiego Karola I z rodu Gonzagów de Nevers. Żona 
Władysława IV od 1646 r. Istotny wpływ na sprawy państwowe zdobyła 
dopiero jako żona kolejnego władcy, Jana Kazimierza, od 1649. Występowała 
z programem reform dotyczących m.in. powołania stałej rady doradczej króla, 
zreformowania podatków i ceł, wysuwała koncepcję wyboru nowego króla 
jeszcze za życia swego poprzednika (tzw. elekcja vivente rege) (przyp. red.).





306


307


NIEZWYCIĘŻONY
Jeden z problemów polegał na tym, że z pierwotnego planu 
obrony państwa polskiego przed agresją szwedzką nie pozostało 
właściwie nic. Król i wielu Polaków nie tylko nie doceniło szwedz-
kiego zagrożenia, ale dokonało również całkowicie błędnej analizy 
dalszych skutków agresji. Rozważając różne warianty z histo-
rycznego i logicznego punktu widzenia, przyjęli, że atak szwedzki 
skierowany będzie na Prusy i wybrzeże Bałtyku. Czy to nie te ob-
szary Gustaw Adolf próbował podbić w latach dwudziestych? Czyż 
nie brzmiała logicznie teza, że Szwedzi użyją swych skromnych 
środków po to, aby osiągnąć ten właśnie cel? Jan Kazimierz od 
samego początku zamierzał skoncentrować swe wojska w Toruniu, 
oddalonym tylko 160 kilometrów od wybrzeża Bałtyku, i stamtąd 
kierować wszystkimi działaniami. Tylko nieliczni poważnie rozważali 
teorię zakładającą, że Szwedzi ruszą w głąb kraju i zagrożą 
Warszawie. Wydawało się to nieprawdopodobne, a nawet nieroz-
sądne. Dlatego też wszelkie pomysły na wzmocnienie fortyfikacji 
miejskich stolicy wydawały się nieracjonalne, również ze względu na 
związane z tym koszty. Zmiana planów nie była jednak łatwą 
sprawą. Warszawa przeżywała paraliż organizacyjny i decyzyjny, a 
lekkomyślny optymizm z okresu wiosny przemienił się w atmosferę 
pełną strachu i zamieszania. Poza tym duża część armii uległa 
rozproszeniu, a w ogólnym chaosie, który zapanował w mieście, u 
boku ogarniętego paniką i niedoświadczonego króla, niewielu 
pozostało doświadczonych dowódców. Zaraz po tym jak Jan 
Kazimierz zaoferował cesarzowi polską koronę, zjawił się w 
Warszawie kasztelan kijowski Stefan Czarniecki29. To z jego pomocą 
przestraszony monarcha przystąpił do organizacji oporu wobec 
Szwedów.
Czarniecki miał wtedy 56 lat; wywodził się ze szlachty, ale od-
wrotnie niż wielu innych dowódców i urzędników wychowywał się
29 Stefan Czarniecki (ok. 1599-1665). Służył w wojsku zapewne od 1615 r; 
od 1620 r. już jako oficer. W 1648 r. dostał się do niewoli tatarskiej pod 
Żółtymi Wodami. W 1651 r. dowódca pułku hetmana wielkiego Mikołaja 
Potockiego. W 1652 r. dowódca pułku króla Jana Kazimierza. Od 1655 
kasztelan kijowski. W latach „potopu" prowadził skutecznie „wojnę 
szarpaną" przeciw armii Karola Gustawa. Dopiero w 1665 r. został hetmanem 
polnym koronnym (przyp. red.).
308


KAROL GUSTAW DOKONUJE WYBORU
w dość skromnych warunkach. Oznaczało to, że w przeciwieństwie 
do większości osób zajmujących wysokie urzędy, nie patrzył na 
państwo przez pryzmat interesów rodzinnych i prywatnych uprze-
dzeń. Miał dziewięcioro rodzeństwa, a ojca nie stać było na za-
pewnienie synowi odpowiedniego wykształcenia; jak wielu innych 
młodych szlachciców wywodzących się z mniej zamożnej szlachty, 
zdecydował się więc na karierę wojskową. Udało mu się nie tylko 
spełnić swe marzenia, ale i przeżyć. Walczył przeciwko Szwedom w 
czasie inwazji armii szwedzkiej na Prusy w latach dwudziestych, 
dzięki czemu nauczył się doceniać siłę bojową wojska szwedzkiego, 
ale uświadamiał sobie również jego słabe strony. Od tamtej pory 
brał udział w wielu okrutnych i nierozstrzygniętych starciach 
nadgranicznych z Rosjanami, Kozakami i Tatarami. Ten inteligentny i 
ambitny żołnierz szybko awansował, więc kiedy wybuchło po-
wstanie Chmielnickiego, Czarniecki najbardziej nadawał się do roli 
tego, który mógł osiągnąć zwycięstwo i zdusić bunt. Było to moż-
liwe nie tylko ze względu na jego dotychczasowe doświadczenia i 
wybitny talent, jaki przejawiał w nagłych i szybkich potyczkach, ale 
także dlatego, że miał silną wolę, był sprytny, lojalny, odważny i 
okrutny. Jakimś cudem udało mu się przeżyć masakrę dokonaną na 
polskich jeńcach wojennych, a kiedy niedługo potem dowodził 
wojskiem polskim wycofującym się z Ukrainy, zemścił się na swych 
oprawcach, dokonując rabunków w ponad stu małych miastach.
Król natychmiast wysłał Czarnieckiego na czele niewielkiego 
oddziału jazdy, który miał jeszcze do swej dyspozycji, w kierunku 
Łowicza. Czarniecki miał za zadanie zebrać rozproszone grupki 
szlachty tworzącej pospolite ruszenie i lokalne oddziały powołane 
do obrony miejscowej ludności, które błąkały się bezładnie po oko-
licy. Po wykonaniu tego zadania miał przystąpić do tworzenia cze-
goś w rodzaju linii obrony wzdłuż rzeki Bzury. Założył więc, że 
zgodnie z tradycją armie operować będą z biegiem rzek. Oddziały 
szwedzkie poruszały się dotychczas wzdłuż dopływów Odry. Ru-
szając niespodziewanie na południowy wschód, musiały wkrótce 
dotrzeć do rozgałęzionego systemu wodnego Wisły, ponieważ jej 
znaczenie zdecydowanie przewyższało rolę Dźwiny. Rzeka wraz z 
licznymi dopływami nawadniała znaczne połacie kraju, od Prus
309


 


NIEZWYCIĘŻONY
aż po Małopolskę, łącząc siecią wodną tak ważne gospodarczo 
miasta jak Warszawa, Toruń, Kraków i Gdańsk. Wisła była więc nie 
tylko ważna dla Polski. Wisła była Polską.
Najkrótsza droga z Konina - gdzie Karol Gustaw połączył swe siły 
z armią Wittenberga - nad Wisłę i dalej na Warszawę, wiodła przez 
Bzurę, która wpadała do Wisły, stanowiąc tym samym ważne ogniwo 
w systemie komunikacji. Dlatego też dowództwo polskie starało się 
zebrać nad Bzurąjak najwięcej oddziałów, aby uniemożliwić 
Szwedom dalszy marsz na Warszawę. Gra toczyła się o 
wysoką stawkę: z Warszawy wyjechały wszystkie wojska, a na 
miejscu pozostało tylko 200 żołnierzy piechoty, którzy mogli pilnować 
porządku w stolicy, ale nie byli w stanie obronić miasta. W czasie 
opisanego już pobytu Jana Kazimierza w Łowiczu, główne siły, 
składające się z około dziesięciu tysięcy ludzi i 18 dział, zgromadziły 
się w wielkim obozie rozbitym dwie mile od miasta, w górę rzeki.
Wśród zebranego wojska znajdowało się tylko 1800 żołnierzy 
piechoty. Dokładnie tak samo, jak to było pod Ujściem, tak mała 
liczba piechoty nie była czymś przypadkowym. Przeciwnie, stało się 
tak na skutek identycznego błędu, który charakteryzował system 
obronny Rzeczpospolitej od dawna. Jak już wcześniej wspomniałem, 
szlachta w Polsce i na Litwie odruchowo sprzeciwiała się wszystkim 
próbom podejmowanym w celu powołania silnych oddziałów piechoty. 
Powód był prosty: formację taką uważano, z pewną dozą racji, za 
zagrożenie dla monopolu wojskowego szlachty: w rękach króla 
stałaby się więc narzędziem władzy, a tę chciała przecież zachować 
dla siebie szlachta. Tak więc stan liczebny piechoty utrzymywano na 
niskim poziomie, w efekcie czego nie cieszyła się ona żadnym 
szacunkiem. Pewien szlachcic tak to ujął:
Nie używamy ich za bardzo w czasie walki, ale głównie 
jako siłę roboczą do budowania wałów obronnych, kopania 
dołów, budowania mostów, poszerzania dróg dla armat i dla 
cięższych wozów. Jeśli chcemy zdobyć jakieś miasto, 
zatrudniamy Niemców lub Węgrów, którzy są o wiele lepiej 
wyszkoleni niż nasi właśni ludzie.
310


KAROL GUSTAW DOKONUJE WYBORU
Ta sama troska, jaką szlachta wykazywała w odniesieniu do swej 
pozycji w armii, wyjaśnia również fakt, dlaczego Rzeczpospolita 
ogólnie, a regiony przygraniczne w szczególności bronione były przez 
tak niewiele klasycznych twierdz. Efektem tego, jak można to było 
zaobserwować pod Ujściem, było to że w razie nagłej potrzeby 
pojawiała się konieczność uzupełnienia istniejącego systemu 
obronnego o wzniesione w nagłym pośpiechu wały ziemne. Główny 
problem polegał jednak na tym, że budowa nowoczesnych twierdz 
obronnych była rzeczą bardzo kosztowną, równie kosztowną jak ich 
dalsze utrzymywanie. A jak wiemy, szlachta polska nienawidziła 
dwóch rzeczy: silnego państwa i wysokich podatków, co w oczach 
szlachciców stanowiło (nie bez racji) dwie strony tego samego 
medalu. Nie, panowie fukali z niezadowoleniem na samą myśl o 
twierdzach, ponieważ woleli bronić Rzeczpospolitej „własną piersią".
Tak oto zapanowała niezgoda. Kiedy Jan Kazimierz zjawił się w 
urządzonym naprędce obozie, czekało go niemiłe powitanie ze strony 
wojska, które „krążyło kupami bez żadnego porządku". Z 
trudem udało się zebrać pospolite ruszenie. Część szlachty przybyła, 
inni nie chcieli jechać tak daleko na zachód, jeszcze inni zagłosowali 
nogami i nie pojawili się wcale. Pozostali, kuszeni i mamieni listami 
pisanymi przez zdrajcę Radziejowskiego, ogłaszali, że nie uznają już 
Jana Kazimierza za swego pana. Do obozu szwedzkiego 
wysłano kolejnego posła, który miał podjąć ostatnią, rozpaczliwą 
próbę ustanowienia pokoju w zamian za ustępstwa, apelując do 
zdrowego rozsądku. Poseł wrócił niedługo potem przygnębiony, w 
pożyczonym szwedzkim powozie, donosząc, że pewny swego 
zwycięstwa i uśmiechnięty Karol Gustaw odrzucił propozycję 
ustępstw i zupełnie zignorował wszelkie apele o rozsądek.
Tymczasem król Szwecji skierował wszystkie swe siły w kierunku 
Bzury. Pod osłoną ciemności silny oddział dotarł do brodu, który 
znajdował się między polskim obozem a Łowiczem. Rozpoczęty 
manewr zakładał, że wojsko okrąży Polaków, aby dostać się na ich 
tyły. Jednak w czasie jego wykonywania Szwedzi natknęli się na 
chętnych do walki Polaków, a bezładna bijatyka, do której doszło 
między obu oddziałami, opóźniła całą operację. Tymczasem wzeszło 
słońce. Kiedy szwedzkie wojsko weszło na jedno ze
311


NIEZWYCIĘŻONY
wzgórz, zobaczyło z niego polskie oddziały ustawione w szyku 
złożonym z czterech chorągwi. Nie były to oczekiwane posiłki: 
Szwedzi wpadli po prostu na jakiś polski oddział, który znajdował się 
w drodze do obozu położonego nieco dalej. Rozproszenie oddziału 
zabrało Szwedom trochę czasu, a kiedy ostatni Polacy uciekli z pola 
walki, pozostawiając po sobie tabory złożone z około 200 wozów i 
kilka wspaniałych werbli, okazało się, że zorganizowanie przeprawy 
przez rzekę dla 10 000 ludzi nie jest wcale tak prostą sprawą. Kiedy 
więc zapadł zmrok, Szwedzi nadal stali nad brzegiem Bzury, 
nasłuchując odgłosów strzałów dochodzących z miejsca, gdzie 
starły się ze sobą szwedzkie i polskie patrole.
Wczesnym rankiem cała armia przeprawiła się przez Bzurę, kie-
rując się w szyku bojowym w stronę polskiego obozu. Nietrudno było 
go znaleźć: jego położenie zdradzały chmury dymu. Polacy podpalili 
swój obóz i wycofali się. Wojsko szwedzkie podążyło ich śladem na 
południe, ale mimo iż pościg trwał przez cały dzień, nie udało się ich 
doścignąć. Natrafiano tylko na porzucone wozy i przedmioty 
oraz maruderów zajętych rabunkami. Dawało to przedsmak 
tego, jak szybko i sprawnie mogła poruszać się polska jazda, jeśli tylko 
chciała albo musiała. Zapadający mrok uniemożliwił dalszy pościg, a 
rozczarowany Karol Gustaw musiał zadowolić się noclegiem w jakiejś 
opuszczonej zagrodzie. Następnego dnia, to znaczy 4 września, 
Szwedzi wkroczyli do Łowicza.
Nadszedł czas rozstrzygnięcia.
Od czasu, kiedy Karol Gustaw pod koniec lipca zastanawiał się na 
pokładzie swego okrętu nad podjęciem ostatecznej decyzji dotyczącej 
rezygnacji z pierwotnego planu, aby w końcu zdecydować się na 
kontynuowanie marszu na Warszawę, a potem w głąb Rzecz-
pospolitej, szwedzki plan wojenny ulegał częstym zmianom. Ku 
zdumieniu Szwedów, drzwi zewnętrzne prowadzące do królestwa 
polskiego wyleciały z zawiasów od jednego kopnięcia. Teraz pojawiła 
się więc nadzieja, że jeśli tylko kontynuowana będzie taktyka 
zdecydowanych uderzeń, to może załamie się cały polski system 
obronny. Nikt nie wiedział jednak, jak, gdzie i kiedy może się to 
zdarzyć. Nawet sam Karol Gustaw. Myślał tylko o tym, aby ciągle iść 
naprzód, dalej i dalej. O szczegółach chciał rozstrzygać po dro-
312


KAROL GUSTAW DOKONUJE WYBORU
dze, to samo dotyczyło problemów, które mogły się pojawić. Pano-
wała atmosfera podniecenia, a czasu było mało: w liście napisanym 
bezpośrednio przed marszem na Bzurę, król osobiście apelował do 
jednego ze swych dowódców, aby ten „dotarł w ciągu 14 dni tak 
daleko, jak tylko możliwe".
W czasie pobytu na zamku w Łowiczu, Karol Gustaw stanął 
przed dylematem: dokąd powinien poprowadzić swą armię?
Istniało wiele odpowiedzi na to pytanie, a każda z nich odzwier-
ciedlała inną opcję wojskową. Pierwszy i najważniejszy cel tej wojny, 
to znaczy zajęcie portów pruskich i opanowanie wybrzeża Bałtyku, 
nie został absolutnie zapomniany. Wcześniej czy później Karol 
Gustaw i tak musiał ruszyć na Północ, aby zapewnić sobie zdobycz, 
która miała zwrócić mu poniesione koszty. Drugi cel wyprawy - 
ubiegnięcie Rosjan - też nie zszedł na dalszy plan; bo chociaż powolny 
tryb działania szwedzkiej armii inflanckiej na Północy doprowadził do 
tego, że wojska cara kontrolowały już większą część obszaru Litwy, 
to odniesione przez nie sukcesy tylko zaostrzyły apetyt Aleksieja na 
dalsze zdobycze. Rosjanie maszerowali właśnie na południowy 
zachód. Było jeszcze wystarczająco dużo czasu na to, aby skierować 
wojsko na północny wschód i zapobiec dalszym postępom oddziałów 
moskiewskich kierujących się na Warszawę. No i istniał też trzeci cel, 
postawiony w tej wojnie, cel tak nowy, że jeszcze nie całkiem 
przemyślany, a jeszcze mniej ujęty w szczegółowe punkty: chodziło o 
to, aby wykorzystać postępujący w zaskakująco szybkim tempie 
upadek państwa polskiego dla osiągnięcia większych zdobyczy 
terytorialnych, odniesienia kolejnych zwycięstw i zdobycia większej 
sławy. W takim przypadku należało jak najszybciej ruszyć na południe 
w pościg za Janem Kazimierzem i jego armią.
Trzy różne odpowiedzi, trzy różne kierunki, trzy różne cele.
Podczas pobytu w Łowiczu Karol Gustaw zdecydował, że nie 
będzie dokonywał wyboru. Postanowił natomiast, że spróbuje osią-
gnąć wszystkie trzy cele za jednym zamachem.
Armię szwedzką podzielono na trzy części. Król stanął osobiście 
na czele kilku tysięcy żołnierzy piechoty i jazdy, po czym ruszył wraz 
z nimi na północny wschód, biorąc za cel Warszawę. Mniejszy oddział 
wyruszył kilka dni później wzdłuż Wisły, w kierunku
313


NIEZWYCIĘŻONY
Prus. Natomiast główne siły pod dowództwem Wittenberga skiero-
wały się na południe. Plan przewidywał rozbicie polskich wojsk i 
wzięcie na celownik Krakowa. Był to dość śmiały zamiar: mógł 
przynieść wielkie zyski, ale jak to zawsze bywa w przypadku gry o 
wysoka stawkę - zawierał również elementy ryzyka. Plan opierał się 
bowiem na odważnej decyzji polegającej na podziale całej armii na 
trzy mniejsze oddziały.
Ten dowodzony przez Karola Gustawa maszerował, nie napoty-
kając ani na żaden opór, ani na nieprzyjaciela, dzięki czemu już 8 
września znalazł się w odległości 1 mili od Warszawy. Na spotkanie 
króla wyjechała delegacja złożona z przerażonych mieszkańców 
stolicy, którzy zadeklarowali, że oddadzą miasto bez walki. Jak już 
pisałem, Warszawę opuściła większość zbrojnych oddziałów, a te, 
które tam jeszcze stacjonowały, ani nie mogły, ani nie odważyły się 
wystąpić zbrojnie przeciwko Szwedom. Nikt nie wiedział natomiast, 
że nadchodzące siły szwedzkie liczyły nie więcej niż 3200 ludzi i nie 
dysponowały artylerią. Doszło do uroczystej ceremonii, w czasie 
której wśród głębokich pokłonów, ucałowań królewskiej prawicy, 
dźwięków werbli i trąb przekazano Karolowi Gustawowi 
symboliczne klucze do miasta, spoczywające na atłasowej 
poduszce. Po tej uroczystości kolumny żołnierzy wkroczyły do 
miasta w szpalerze utworzonym przez ludność cywilną stojącą po 
obu stronach drogi. Żołnierze minęli świeżo zaorane pola, gęstą 
zabudowę drewnianych domków na przedmieściach i Bramę 
Zakroczymską. Miasto stanowiło w pewnym sensie obraz całej 
Polski: dominowały w nim pałace i rezydencję bogatych magnatów, 
a między nimi w gęstym skupieniu stały niskie domy mieszczan. 
Pałac królewski położony nad brzegiem Wisły był pusty, natomiast 
arsenał pełen broni i sprzętu. Akcja wojsk szwedzkich przebiegała 
w tak szybkim tempie, a zamieszanie, jakie wywołała wśród 
Polaków, było tak duże, że nikt nie zdążył zorganizować ewakuacji, 
dzięki czemu Szwedzi przejęli ponad 100 kul armatnich i sporą ilość 
amunicji. Dowodzi to, że Warszawa nie skapitulowała z powodu 
braku środków do obrony miasta. Żołnierzom pozwolono na 
rabunki w pałacach i rezydencjach magnackich, ponieważ uznano, 
że uciekając z miasta, ich właściciele okazali swój wrogi stosunek 
do Szwedów. Karol Gustaw rozkazał jeszcze roz-
314


KAROL GUSTAW DOKONUJE WYBORU
począć budowę mostu przez Wisłę, po czym zadowolony z siebie 
stanął na kwaterze w jednej z letnich rezydencji Jana Kazimierza, 
położonej na południe od miasta30.
W tym samym czasie armia Wittenberga maszerowała na połu-
dnie. W niektórych miejscach widać już było, że późne lato powoli 
przechodziło w jesień. Od czasu do czasu wiatr przynosił odgłos 
bębnów wiezionych na szerokim wozie ciągnionym przez sześć koni. Używano 
ich, aby utrzymywać kolumny w należytym porządku. Na początku Szwedzi 
z rzadka tylko mieli okazję zobaczyć nieprzyjaciela. Mimo surowej 
dyscypliny zarządzonej przez Wittenberga, wielu żołnierzy 
dopuszczało się rabunków. Złupiono doszczętnie między innymi 
klasztor Jezuitów w Rawie Mazowieckiej. Sam dowódca stojący na 
czele tych, którzy dokonali rabunku, przywłaszczył sobie bogaty 
księgozbiór klasztorny. Do Szwedów docierały prośby o 
zawieszenie broni, ale ignorowali takie propozycje. Wydawało się, 
że ten triumfalny pochód trwał będzie bez końca. A jednak nie.
W czasie swego odwrotu na południe armia polska starała się z 
różnym rezultatem ściągnąć do siebie jak najwięcej posiłków. Po-
spolite ruszenie z Mazowsza stawiło się karnie na rozkaz, natomiast 
szlachta z Małopolski rozjechała się do domów po burzliwej deba-
cie. Ta zamieszkująca tereny położone wokół Krakowa także 
zebrała się na rozkaz monarchy, ale odmówiła połączenia się z 
królewskim wojskiem. Nie poprawiło to humoru Janowi 
Kazimierzowi, który kontynuował odwrót na południe, w kierunku 
Krakowa. A gdyby jednak okazało się, że fortyfikacje miejskie nie 
są dostateczną gwarancją jego bezpieczeństwa, to niedaleko stąd 
była niemiecka granica. Do walki parł natomiast Stefan Czarniecki. 
Krążył wokół armii Wittenberga na czele dużego oddziału kawalerii, 
a jednocześnie wysyłał mniejsze podjazdy w stronę posuwających 
się
30 Warszawa poddana została przez burmistrza Aleksandra Gizę. Szwedzi 
zagwarantowali nienaruszalność mienia i wolność religii, ale - jak wskazuje po-
wyższy opis - nie wywiązali się ze swych obietnic. Nałożono na miasto m.in. 
kontrybucję w wysokości 240 tys. złotych. Karol Gustaw pozostawił w 
Warszawie silny kontyngent, a na jego czele postawił Benedykta Oxenstierne, 
którego mianował też gubernatorem Mazowsza, Warszawy i Wielkopolski 
(przyp. tłum.).
315


 


NIEZWYCIĘŻONY
na południe Szwedów. Podążanie ich śladem nie nastręczało spe-
cjalnych trudności, wystarczyło tylko wsłuchać się dokładnie w 
odgłosy wydawane przez bębny. Dnia 8 września, to znaczy tego 
samego, w którym skapitulowała Warszawa, trafiła się wreszcie 
okazja, na którą od dawna czekał Czarniecki.
Odległość między Łowiczem a Krakowem wynosi około 20 mil w 
linii prostej31, a jedyną przeszkodę wodną stanowiła Pilica, dopływ 
Wisły. Przeprawa na drugi brzeg odbywała się w pobliżu pewnego 
miasteczka32 i dobiegała właśnie końca, kiedy nagle pojawił się 
oddział polskiej jazdy, który natychmiast zaczął ostrzeliwać stłoczoną 
na brzegu masę ludzi i wozów. Polacy nie wyrządzili Szwedom 
większej krzywdy, ponieważ prawie natychmiast przerwali atak i 
wycofali się. Jeden z oddziałów szwedzkich stanowiących tylną straż, 
złożony z 250 żołnierzy wchodzących w skład pułku kawalerii 
Magnusa De la Gardie pod dowództwem pułkownika Forgella, rzucił 
się w pościg za Polakami. Szwedzi tak bardzo byli zajęci, że nie 
zauważyli, iż w pewnej chwili oddalili się zbytnio od rzeki i od reszty 
wojska. W końcu Forgell zaprzestał daremnego pościgu i zarządził 
powrót. Było już jednak za późno. Sprytnie zastawiona pułapka 
zatrzasnęła się, uniemożliwiając Szwedom odwrót. Nagle w pobliżu pojawił 
się polski oddział złożony z około 300 ludzi. Na ich widok Szwedzi 
rozstawili się w gęstych zaroślach, oczekując na atak. Po krótkiej 
wymianie ognia Polacy ustawili się po prawej stronie i wokół 
Szwedów, przez co znaleźli się między nimi a rzeką. W chwilę potem 
nadjechali pozostali, prowadzeni przez samego Czarnieckiego. 
Ukryci w zaroślach Szwedzi naliczyli około 18-20 chorągwi, co 
oznaczało, że siły przeciwnika liczyły około 2000 ludzi. Polacy ruszyli 
na Szwedów i po kilku starciach udało im się ich rozproszyć; ci, 
których nie zarąbano w zamieszaniu bitewnym, próbowali uciec, ale 
stali się łatwym łupem dla lepiej jeżdżących na koniach Polaków. 
Wielu z nich zabito albo wzięto do niewoli. Z pola walki uszło tylko 
dziewięciu szwedzkich jeźdźców. Wśród nich był Patrick Gordon.
31	229 km (przyp. red.)
32	Autor opisuje tu przeprawę pod Inowłodzem (przyp. tłum.).
316


KAROL GUSTAW DOKONUJE WYBORU
Był on jednym z tych, których wysłano na patrol do lasu znaj-
dującego się nieopodal miejsca, gdzie stał oddział Forgella. A kiedy 
Polacy ruszyli do pierwszego natarcia, Gordon i jego ludzie uciekli 
po krótkiej walce. Gordon został ranny w bok od postrzału, tuż pod 
żebrem, ale zdołał utrzymać się w siodle, kiedy jego grupka w 
szalonym galopie gnała w stronę rzeki. Czekały tam główne siły 
przygotowane do odparcia ewentualnego polskiego ataku. Nikt z 
nich nie wiedział, co się zdarzyło, więc krwawiącego Gordona i jego 
towarzyszy odesłano do dowództwa, aby złożyli raport z przebiegu 
wypadków. Zaprowadzono go wprost do Wittenberga, który 
właśnie przesiadał się z powozu na konia. Generał był w złym 
humorze, i to nie tylko z powodu niespodziewanego ataku Polaków, 
ale również na skutek artretyzmu, który doskwierał mu od kilku dni. 
Kiedy więc usłyszał, że owa dziewiątka to wszystko, co pozostało z 
oddziału liczącego wcześniej 250 ludzi, zaklął siarczyście i syknął, że 
ma nadzieje, że ich także wezmą diabli.
Gordona zawieziono do szpitala obozowego urządzonego w po-
bliskim Opocznie. Następnego dnia felczer usunął mu kulę i opatrzył 
ranę. Kiedy kilka dni później armia ruszyła w dalszą drogę, Gordon 
zrobił to samo. Ponieważ był ranny, położono go na wozie. Nie 
minęło jednak więcej niż kilka godzin, kiedy z oddali dobiegł 
Gordona odgłos wystrzałów. Zaczęła się pierwsza prawdziwa bitwa 
w czasie tej kampanii.
Atak Czarnieckiego na tylną straż armii Wittenberga był tylko 
niewielką potyczką, więc mógł mieć konsekwencje typowe dla co 
najwyżej tego typu starcia. Wittenberg zaczął jednak nagle zacho-
wywać się z większą ostrożnością. Nieoczekiwany atak w widoczny 
sposób przestraszył go. Oceniał, że ma przed sobą przewyższające 
go liczebnie wojsko, liczące przynajmniej trzydzieści tysięcy ludzi. 
Wydał więc rozkaz postoju. Raporty, jakie Wittenberg przekazał 
Karolowi Gustawowi, wywołały u króla pewną nerwowość. 
Monarcha zamierzał wraz ze swym oddziałem ruszyć na północ w 
stronę Bałtyku, ale teraz musiał porzucić swe plany, aby wesprzeć Wittenberga, 
zanim spotka go ten sam los co jego tylną straż. Tak więc król na 
czele kawalerii i artylerii ruszył szybko na południe. Po intensywnej i 
szybkiej jeździe przez opuszczone i bezpańskie
317


NIEZWYCIĘŻONY
tereny południowego Mazowsza, dnia 14 września Karol Gustaw 
dotarł do obozu szwedzkiego rozbitego w Opocznie.
Problem polegał jednak na tym, że doniesienia Wittenberga nie-
wiele miały wspólnego ze stanem faktycznym. Polskie wojsko liczyło 
mniej więcej jedną trzecią tego, co przypuszczali Szwedzi i czego się 
obawiali, to znaczy ok. 11000 szabel, co oznaczało, że siły polskie i 
szwedzkie były wyrównane, ponieważ po przyłączeniu oddziałów 
przyprowadzonych przez Karola Gustawa armia szwedzka miała 
około 12000 żołnierzy33. Sam Jan Kazimierz nie planował powtórki 
akcji Czarnieckiego w większej skali, ponieważ skoncentrował się 
przede wszystkim na sprawnym zorganizowaniu odwrotu swych 
wojsk w stronę Krakowa. I tak by pewnie było, gdyby nie gnuśność 
szlachty mającej wziąć udział w pospolitym ruszeniu. Jej oddziały, 
które zjechały na wezwanie króla z północnych i centralnych 
województw, nie miały ochoty iść głębiej w Polskę, ponieważ 
musiałyby oddalić się od swych rodzinnych stron. Panowie szlachta 
odmówili w pewnym momencie kontynuowania marszu na południe, 
choć z wojskowego punktu widzenia był on jak najbardziej 
uzasadniony. Gdyby miało dojść do bitwy, to powinna ona odbyć się 
w tym miejscu. Po długich debatach, dyskusjach i oracjach podjęto 
w końcu taką właśnie decyzję.
Wczesnym rankiem 16 września pierwsze oddziały szwedzkie 
zajęły stanowiska na piaszczystym wzgórzu w pobliżu Opoczna, z 
którego rozpościerał się widok na całą okolicę. Po drugiej stronie 
przyszłego pola walki ustawione było w szyku bojowym wojsko: 
różnobarwna mieszanina kolorów flag i szeregów Polaków ubra-
nych w bogato zdobione stroje.
Miejsce przyszłego starcia wybrane zostało wyjątkowo staran-
nie. Lewe skrzydło polskich wojsk dochodziło aż do skraju lasu, 
wyznaczającego granicę równiny, podczas gdy prawe skrzydło kończyło się 
przy strumieniu, którego brzegi porastały gęste krzewy. W ten 
sposób Polacy zabezpieczyli sobie flanki na wypadek bocz-
33 Powodem błędnej oceny liczebności polskich sił była nie tylko osobista ocena 
dokonana przez Wittenberga; ciągłe krążenie luźnych oddziałów Czarnieckiego 
wokół Szwedów spowodowało, że nie mogli oni w prawidłowy sposób ocenić 
liczebności polskiego wojska.
318


KAROL GUSTAW DOKONUJE WYBORU
nego ataku, a jednocześnie drogę ewentualnego odwrotu. Wioska 
położona niedaleko szwedzkich pozycji została puszczona z dymem, 
który miał utrudnić Szwedom obserwację ruchów polskich wojsk. 
Plan dowódców koronnych był bardzo prosty. Na widok szwedzkich 
żołnierzy zbita masa jeźdźców miała ruszyć do natychmiastowego 
ataku, wprost przed siebie i na Szwedów. Ich siła uderzeniowa i 
szybkość prawdopodobnie wystarczyłyby do rozbicia oczekujących 
najeźdźców, zwłaszcza że nie zdążyli oni sformować szyku bojowego. 
Nie było czasu na wymyślanie bardziej wyrafinowanego planu, 
ponieważ armii polskiej brakowało piechoty i artylerii: Polacy mieli 
jedynie cztery lekkie działa i 900 dragonów, którzy poruszali się co 
prawda konno, ale szkolono ich do walki pieszej. Poza tym połowa 
zgromadzonych sił składała się z pospolitego ruszenia, to znaczy z 
odważnej, dumnej, ale całkowicie niezdecydowanej szlachty.
Kiedy główne siły szwedzkie zaczęły ustawiać się powoli na 
wzgórzu, rozległ się nagle przeraźliwy okrzyk wydany przez stojących 
w oddali Polaków. Chwilę potem ruszyli naprzód. Ponieważ oddział 
dowodzony przez Jana Kazimierza przesuwał się do przodu, zmuszał 
tym samym do przesunięcia się pierwszych szeregów przedniej straży, 
co doprowadziło w końcu do bezpośredniego starcia z przednią 
strażą szwedzką, która zdążyła ustawić szyki na równinie. Doszło do 
nerwowego, szarpanego, ale niezbyt krwawego starcia, kiedy grupki 
jeźdźców i pojedynczych kawalerzystów krążyły wokół siebie, 
ostrzeliwując się nawzajem z pistoletów. Jan Kazimierz obserwował 
przebieg akcji ze szczytu wzgórza, siedząc na koniu, otoczony swą 
gwardią przyboczną złożoną z zagranicznych żołnierzy zaciężnych. Z 
zajmowanego przez siebie miejsca stał się świadkiem czegoś, czego 
absolutnie nie oczekiwał.
Polska kawaleria była ostatnim prawdziwym rycerstwem Europy: wspaniała 
z wyglądu, ale przestarzała pod względem sposobu walki. W 1410 
roku szaleni, dzielni i niezdyscyplinowani rycerze rozbili pod 
Grunwaldem swego śmiertelnego i odwiecznego wroga — zakon 
krzyżacki. W następnych latach taktyka walki nie uległa większym 
zmianom, ponieważ przez długi czas sprawdzała się w sposób 
doskonały. Jednak w ciągu ostatnich stu lat w armiach Europy 
Zachodniej dokonały się rewolucyjne przemiany, obejmujące takie
319


NIEZWYCIĘŻONY
dziedziny jak nowy sposób prowadzenia walki, nowe rodzaje broni, 
nowe technologie itp. Tymczasem Polacy nadal trwali przy swych 
dawnych przyzwyczajeniach, między innymi dlatego, iż rewolucja 
wojskowa nie zdążyła objąć swym zasięgiem wschodnich regionów 
Europy. Oznaczało to, że Polska nadal mogła za pomocą 
tradycyjnych metod z łatwością pokonać swych odwiecznych prze-
ciwników, czyli Rosjan, Tatarów i Turków. Poza tym, niechęć 
szlachty do utworzenia dodatkowych oddziałów złożonych z żoł-
nierzy piechoty brała się również z jej obaw co do wzmocnienia 
władzy państwa i osłabienia jej własnej pozycji. Był jeszcze inny 
powód: ten, kto w tak ogromnym państwie jak Rzeczpospolita 
chciał bronić jej granic przed lekko uzbrojoną i przemieszczającą 
się w szybkim tempie z miejsca na miejsce tatarską jazdą, musiał 
sam przemieszczać się w równie szybkim tempie, i to na duże od-
ległości. Piechota czy artyleria nie byłyby do tego zdolne34.
Polska jazda była z pewnością szybka, zarówno w czasie walki, 
jak i w marszu. Powodem tego były świetne umiejętności jeździec-
kie i znakomite konie. Wierzchowce, które rodziły się w Rzeczpo-
spolitej, należały do absolutnie najlepszych rumaków w całej 
Europie, a o ich wartości bojowej świadczy między innymi to, iż 
wydano zakaz ich sprzedaży za granicę. Temperamentem przypo-
minały ogniste rumaki hiszpańskie i neapolitańskie, ale lepiej znosiły 
chłody i zimy. Pięknie zbudowane polskie konie nie były co prawda 
równie wytrzymałe jak konie niemieckie, które przewyższały je 
wagą i umięśnieniem (niektórzy uważali nawet, że konie niemieckie 
były zbyt ciężkie i dlatego najlepiej używać ich - tak jak koni 
austriackich -jako koni pociągowych), ale równoważono tę cechę 
w ten sposób, iż zabierano po prostu dodatkowego konia
34 Wbrew temu co pisze autor, dowódcy polscy zdawali sobie sprawę z 
ogromnej roli piechoty, zwłaszcza tzw. cudzoziemskiego autoramentu oraz ar-
tylerii. Już w 1649 r. piechota stanowiła 40% całości wystawionych wojsk. Po 
klęsce pod Batohem (1652) stanowiła prawie połowę armii. W czasie najazdu 
szwedzkiego poniosła znaczne straty; trudności finansowe zdecydowały, że 
wojsko polskie miało wówczas głównie konny charakter. Dopiero energiczna 
akcja w 1658 r. sprawiła, że odtąd udział piechoty w całości sił zbrojnych nie 
spadł nigdy poniżej 50% - Jan Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie 
XVII wieku, Warszawa 1965 (przyp. red.).


KAROL GUSTAW DOKONUJE WYBORU
na zmianę, aby go dosiąść, kiedy pierwszy wykazywał już zbyt duże 
zmęczenie. W każdym razie konie polskie pod wszystkimi 
względami były lepsze od szwedzkich: małych i kosmatych, wzro-
stem równych z jeźdźcem, przez co przypominających swym wy-
glądem kucyki.
Wygłaszając taką pochwałę, nie wolno jednak zapominać, że i w 
tej dziedzinie dawne triumfy sprawiły, że polska szlachta stała się 
niezależna, wygodna i konserwatywna.
Husaria35 - elita polskiej jazdy, od której oczekiwano, że w każ-
dej bitwie zada rozstrzygający cios - wyglądała dość archaicznie: 
zdobiona złotem i srebrem broń, płaszcze uszyte ze skór rysia, lwa 
lub pantery, konie przybrane w czapraki nabijane turkusami, bogato 
zdobiony rząd, siodła, zza których wystawały pióropusze z orlich i 
czaplich piór umocowanych na dziwnych, długich na metr 
tyczkach36. Zbroje takie z biegiem lat coraz bardziej ulepszano i 
stawały się one lżejsze, niż pancerze używane przez kawalerię 
zachodnią, dzięki czemu husaria polska mogła przeprowadzać swe 
natarcia w piorunującym tempie. Husarzy używali długich kopii, 
które już dawno wyszły z użycia na Zachodzie; były one żłobione, a 
więc ważyły o wiele mniej niż to mogło się zdawać, dzięki czemu 
stały się poręczniejsze w użyciu. Jeszcze na początku XVII wieku to 
wspaniałe wojsko bez większego trudu pokonało armię szwedzką37 
(ciężkie doświadczenia z wojen z Polakami skłoniły zresztą 
kawalerię Gustawa Adolfa do naśladowania polskiej metody walki 
polegającej na ataku na nieprzyjaciela z wykorzystaniem tylko białej 
broni; w czasie wojny trzydziestoletniej taktyka taka przysparzała 
zarówno zwycięstw, jak i chwały). O świetnej jeździe
35	Dokładniejszy opis husarii znajdzie czytelnik w dodatkowych 
przypisach 
na końcu książki (przyp. tłum.).
36	Ta niezwykła mozaika widoczna jest najlepiej na przykładzie pewnego ro 
dzaju zbroi używanej przez husarię, tzw. karaceny, która swym wyglądem 
naśla 
dowała rzymską - lub może sarmacką - zbroję, a przynajmniej tak to widziano. 
To, że karacena, zdobiona wizerunkami głów antycznych postaci, była bardzo 
droga, a na dodatek nieprzydatna jako osłona, nie miało już większego znacze 
nia. (Zbroje karacenowe weszły w modę pod koniec XVII w.; wśród wyższego 
dowództwa prawdopodobnie służyły jedynie jako uzbrojenie paradne, nie 
stoso 
wane na polu walki - przyp. red.).





320


321


NIEZWYCIĘŻONY
możemy mówić również w odniesieniu do tzw. chorągwi pancernych, 
to znaczy lżejszej od husarii kawalerii używającej szabel i 
kolczug, jak również Wołochów, lekkiej jazdy nie używającej 
pancerzy, która posługiwała się łukami i stanowiła wsparcie dla hu-
sarii. Obie te formacje jeździły konno równie dobrze jak husaria, a na 
dodatek świetnie posługiwały się swą bronią. Porównując 
przeciętnego polskiego żołnierza ze szwedzkim, można śmiało 
stwierdzić, że polski przewyższał swego przeciwnika uzbrojeniem i 
odwagą. Dla przeciętnego polskiego husarza - tak jak dla przeciętnego 
średniowiecznego rycerza - walka zawierała w sobie nadal pewien 
element sportu, żeby nie powiedzieć - zabawy: husarze atakowali co 
prawda w grupie, ale walczyli pojedynczo. Problem polegał jednak na 
tym, że oto na pola walki zawitały nowe czasy, kiedy to umiejętności 
pojedynczego żołnierza zaczęły znaczyć coraz mniej, a na to miejsce 
pojawiła się strategia walki grupowej. W czasie zakończonej 
niedawno wojny trzydziestoletniej umiejętności szwedzkich żołnierzy 
walczących w ciasno ustawionych formacjach doprowadzone zostały 
do perfekcji, dzięki czemu mogli oni walczyć z precyzją maszyny. 
Jednym ze skutków tej nowej technologii walki było to, iż świetnie 
wyszkolone oddziały szwedzkie przeprowadzały kolejne manewry w 
sposób, niemożliwy do wykonania dla pełnej temperamentu, ale 
niezdyscyplinowanej polskiej kawalerii.
Takie były fakty i to one zaważyły na przebiegu bitwy.
Aby polskie natarcie mogło być przeprowadzone z maksymalną 
siłą, cała jazda musiała ruszyć do ataku jednocześnie, i spaść na 
Szwedów potężną masą kopii, szabel i koni38. Problem polegał jednak 
na tym, że polska kawaleria - tak jak dawni rycerze - w sytuacji jak 
ta, opisywana przeze mnie, nie różniła się za bardzo od ogromnej kuli, 
która wystrzelona w kierunku nieprzyjaciela tylko
37	Autor ma na myśli prawdopodobnie bitwę pod Kircholmem w 1605 r., 
gdzie polska husaria dosłownie zmiotła szwedzkie wojsko, które miało zresztą 
liczebną przewagę (przyp. tłum.).
38	Było to o tyle ważne, że przeważająca część wojska składała się z 
pospoli 
tego ruszenia, którego umiejętności i przyzwyczajenia w walce w większych 
gru 
pach były trochę ograniczone.
322


KAROL GUSTAW DOKONUJE WYBORU
niewiele mogła zboczyć z wyznaczonego toru; istniał wyłącznie jeden 
kierunek: do przodu w linii prostej39. Między armią Jana Kazimierza a 
zbliżającymi się z drugiego krańca niziny w szybkim tempie kolumnami 
wojsk szwedzkich, znajdowały się wysunięte do przodu polskie 
oddziały; gdyby więc kawaleria koronna kontynuowała natarcie prosto 
na nie, to mogło pojawić się ryzyko, że owe polskie oddziały rozjadą 
się w różnych kierunkach.
Polacy wstrzymywali jeszcze swe konie i opóźniali rozpoczęcie 
natarcia. Ta chwila wystarczyła Szwedom. Kiedy wczesnym rankiem
39 Relacja o sposobie walki jazdy polskiej jest nieporozumieniem. 
Chorągwie polskie ustawiano w kilka linii, przeważnie w dwie lub trzy, ale też i 
więcej (pod Żarnowem w pięć rzutów, a pod Warszawą aż w dwanaście), w 
szachownicę; zwykle mieszano chorągwie kozackie z husarskimi. Najczęściej 
husarze stawali w pierwszej linii, a kozacy w dalszych. Chorągwie atakowały 
czasem kilkakrotnie, np. pod Kłuszynem czy Szkłowem po 10 razy. Gdy atak 
pierwszej linii nie powiódł się, ta odskakiwała i do ataku ruszała druga linia. 
Przerwy w linii pozwalały na swobodne mijanie się chorągwi. Poza tym szyk w 
szachownicę służył do walki przeciwko piechocie. Prowokował piechurów do 
dania ognia i opróżnienia luf, a następującymi po sobie atakami 
uniemożliwiano ponowne nabicie broni. Chorągiew husarska rozpoczynała 
natarcie zwykle w szyku luźnym: w pierwszym szeregu towarzysze, w drugim i 
trzecim pocztowi. Odstępy między jeźdźcami były tak duże, aby można było w 
każdej chwili zawrócić. Stopniowo, w miarę zbliżania się do przeciwnika, konie 
zwiększały szybkość: najpierw stępa, potem kłusem (w tym momencie zwykle 
piechota wroga otwierała ogień), w galopie, tuż przed przejściem w cwał 
(około 20-30 kroków od przeciwnika); gdy rotmistrz ocenił, że uderzenie ma 
szansę przełamania szyków wroga - dawał komendę i husarze zjeżdżali się 
prawdopodobnie w dwa szeregi i jednocześnie ścieśniano szyk przez parcie 
ku środkowi. Ordynacja hetmańska z XVII w. wręcz zalecała, że rotmistrz „nie 
powinien wprzód skoczyć i uderzyć nieprzyjaciela, aż [wróg - przyp. redakcji] 
ogień wyda, który koniecznie wytrzymać potrzeba dla lepszego skutku". 
Wtedy szarżowano „kolano w kolano". Jednakże gdy rotmistrz ocenił, że 
szarża nie ma widoków powodzenia, dawał rozkaz do zawrócenia. Była to 
sztuka bardzo trudna i nie mógł tego wykonać niezawodowiec. Dowódcy pol-
scy ćwiczyli ten manewr, zwany: „wyprawą przy ziemi albo po husarsku" przy 
każdej okazji. Jeździec musiał przebiec w galopie ścieżkę, długą na 30 m i za-
wrócić na obu końcach w okręgu o średnicy 3 m w ten sposób, aby kopytem 
nie nastąpić na okrąg. Należy dodać, że bardzo często polscy kozacy 
(pancerni) walczyli na sposób zachodni - karakolem. Ustawianie husarzy w 
pierwszej linii, a kozaków w następnych pozwalało na atak raz ogniem, raz 
kopią. Jak pisze Jerzy Teodorczyk: „taktyka jazdy polskiej nie różniła się tak 
dalece od zachodniej, jak sobie wyobrażano" (przyp. red.)
323


NIEZWYCIĘŻONY
armia szwedzka wyruszyła z Opoczna, domyślano się, że przeciw-
nik musi znajdować się gdzieś w pobliżu. Dlatego też kolumny 
wojska ustawiono tak, aby w każdej chwili mogły stawić opór Po-
lakom. Przygotowaną do oddania salwy artylerię wtoczono między 
szeregi piechoty, która wraz z jazdą posuwała się naprzód blisko 
siebie. Lewej i prawej flanki strzegli dragoni, którzy jechali lasem. 
Kiedy po drugiej stronie równiny zauważono oddziały polskie, 
Szwedzi skierowali się w stronę zbocza owego wzgórza i dokonali 
rutynowego zwrotu. Potem wśród dźwięków werbli, bębnów i gło-
śno wydawanych rozkazów oddział rozciągnął się w długi, bardzo 
długi szereg.
Na lewe skrzydło szwedzkiego wojska podciągnięto cztery dwu-
nastofuntowe działa, załadowano i oddano salwę. Polacy nie sto-
sowali w czasie walki tak ciężkiej artylerii, więc ta, którą użyli 
Szwedzi, przypominała im armaty oblężnicze. To, że Szwedzi usta-
wili na polu walki działa tak dużego kalibru - a nauczyli się tego w 
czasie wojny trzydziestoletniej - było dla Polaków niemiłym za-
skoczeniem. Wydawało im się chyba, że stojąc po drugiej stronie 
równiny, znajdują się w bezpiecznej odległości. Lecz oto nagle na 
stłoczoną masę koni i ludzi zaczęły spadać pierwsze pociski arty-
leryjskie. Tor lotu takiego pocisku wyglądał zawsze podobnie, nie-
zależnie od kalibru. Kula leciała najpierw na wysokości od metra do 
półtora, trafiając po drodze żołnierzy piechoty i jazdy; pocisk taki 
miał na tyle płaski tor lotu, że kiedy spadał na ziemię, to nie po to, 
aby się w niej od razu zaryć - odbijał się jeszcze przynajmniej raz 
lub nawet dwa razy. Korytarz znaczony krwią i ludzkimi szczątkami, 
który tworzył się w szeregach wojska po przelocie takiej kuli, miał 
w zasadzie podobną szerokość bez względu na kaliber działa, z 
którego została wystrzelona40. Natomiast waga pocisku miała duże 
znaczenie w odniesieniu do odległości, jaką mógł pokonać, 
przebijając się przez stłoczoną ciżbę łudzi i koni; mówiąc w skrócie, 
ów korytarz śmierci mógł być dwukrotnie dłuższy, jeśli pocisk 
ważyłby dwanaście funtów zamiast trzy.
40 Kaliber działa wyrażony w funtach odnosi się do wagi kuli, którą z niego 
wystrzeliwano: kula trzyfuntowa ważyła ok. 1,5 kg, kula dwunastofuntowa ok. 6 
kg.
324


KAROL GUSTAW DOKONUJE WYBORU
Wśród polskich kawalerzystów wzmógł się niepokój.
Spadało na nich coraz więcej kul, teraz już mniejszego kalibru. 
Przy dźwięku rytmicznych salw armatnich szwedzka linia natarcia 
zaczęła przesuwać się do przodu. Między poszczególnymi forma-
cjami krążył sam Karol Gustaw, dodając swym podkomendnym 
otuchy przed nadchodzącym natarciem.
Polscy kawalerzyści nadal stali w bezruchu. Ciężki ostrzał arty-
leryjski przeraził wielu z nich. A teraz na dodatek zaskoczył ich w 
niemiły sposób kolejny manewr szwedzkiej piechoty: jej marsz do 
przodu. W świecie polskiej szlachty piechota odgrywała drugo-
rzędne znaczenie; była czymś, co w najlepszym razie można było po 
prostu rozjechać w czasie jednej szarży; w najgorszym wypadku jej 
obecność mogła co najwyżej działać na nerwy. W każdym razie, w 
dotychczasowych walkach piechota była zawsze elementem 
nieruchawym, używanym do wspierania ogniem muszkietów 
kawalerii - prawdziwej królowej bitewnych pól. Tu wyglądało to 
inaczej. Szwedzka piechota zbliżała się, idąc równo w jednym sze-
regu z towarzyszącą jej jazdą. Więcej niż połowa z nich uzbrojona 
była w długie piki. I jeżeli było coś, czego normalnie myślący ka-
walerzysta nie chciał robić, niezależnie od tego, czy pochodził ze 
wschodniej, czy z zachodniej Europy, to był to z pewnością atak 
wprost na ustawiony w szyku obronnym oddział piechoty, znajdu-
jący się za osłoną wbitych w ziemię i pochylonych na skos pik. 
Prawie zawsze atak taki kończył się niepowodzeniem. A teraz oto 
las muszkietów ze skierowanymi w ich stronę otworami luf i groźnie 
kołyszące się drzewca pik zbliżały się coraz bardziej do polskich 
szeregów.
Armia koronna, a właściwie trzy lub cztery skwadrony husarzy 
znajdujących się w pierwszych szeregach, zrobiła ruch, jakby 
chciała ruszyć wprost na nadchodzących Szwedów, jednak reszta, 
stanowiąca pospolite ruszenie, nie ruszyła się z miejsc.
I wtedy spadł deszcz.
Odległość między dwoma armiami wynosiła już tylko około 100 
metrów. Muszkiety szwedzkie znalazły się tak blisko Polaków, że 
pociski wystrzelone z luf mogły ich już dosięgnąć. Prawdopodobnie 
Polacy zauważyli, jak strzelcy zaczęli przygotowywać się do 
oddania salwy i to wystarczyło. Najpierw z szeregów polskiego
325


 
 


NIEZWYCIĘŻONY
wojska wymknęło się kilku pojedynczych jeźdźców, ale w chwilę 
potem ich śladem podążyli następni, i już wkrótce całe wojsko 
ogarnęła panika. W całkowitym zamieszaniu żołnierze rzucili się do 
ucieczki. Wielu ukryło się w pobliskim lesie albo w zaroślach, inni 
uciekali po prostu przed siebie. Na ich drodze znalazły się 
zabudowania wiejskie, ale kiedy udało się już wszystkim przebić przez 
niskie domy, poszczególne oddziały rozpierzchły się po okolicy, w 
pojedynkę albo w grupach, mknąc przez gęstą ścianę deszczu.
Zdumieni tym widokiem i mokrzy od deszczu żołnierze szwedzcy 
zrozumieli, że bitwę wygrali - jeżeli to, co zdarzyło się przed chwilą, 
można w ogóle nazwać bitwą - i że nie musieli nawet ani 
razu wystrzelić z muszkietów. Gęsty deszcz mógł stać się dla 
Szwedów prawdziwym zmartwieniem. Przeważająca większość 
muszkieterów szwedzkich miała bowiem na swym wyposażeniu tzw. 
muszkiety lontowe, z których strzał oddawało się przy pomocy 
płonącego lontu, od którego zapalał się proch, kiedy strzelec pociągał 
za spust. I chociaż muszkieterów uczono, w jaki sposób należy go 
chronić przed wilgocią - a polegało to na tym, że lont „nosiło się pod 
płaszczem, pod skórzaną kurtką rajtarską z łosia, w kapeluszu albo 
najlepiej w dziurkowanej metalowej rurce, którą Szwedzi nazywali 
luntlykta41 - to rzęsisty deszcz mógł uczynić muszkiety niezdatnymi 
do użytku. Lecz okazję, jaka trafiła się do przeprowadzenia natarcia, 
wykorzystałaby prawdopodobnie każda zdyscyplinowana armia. 
Polacy skorzystali z okazji, aby odtrąbić odwrót. Tempo, w jakim 
uciekli z pola walki, zmniejszyło z pewnością ich straty własne, ale 
przysporzyło im więcej wstydu.
Odwrót dokonał się w tak szybkim tempie, i był tak nieoczeki-
wany, że dowódcy szwedzcy podejrzewali z początku jakiś podstęp. 
Powoli i ostrożnie poruszano się po polu walki, docierając do miejsca, 
gdzie bruzdy wyżłobione przez pociski armatnie jak rów-
41 Ponieważ tlące się lonty gasły na deszczu i wietrze, Holendrzy na 
początku XVII w. zastosowali dziurkowane metalowe rurki, w których 
żołnierze przechowywali palące się lonty. W czasie przemarszów co dziesiąty 
muszkieter niósł zapalony lont i użyczał ognia towarzyszom przed bitwą. Owa 
metalowa dziurkowana rurka rzeczywiście przypominała lampkę górnicza 
(przyp. red.).


KAROL GUSTAW DOKONUJE WYBORU
nież trupy zabitych ludzi i rozerwanych na kawałki koni znaczyły 
miejsce ostatniego postoju polskiego wojska. Po kilku fałszywych i 
nerwowych alarmach - ktoś krzyknął w pewnej chwili, że Polacy 
zbliżają się do taborów - uznano, że bitwa jest skończona.
Piechota i artyleria zostały na miejscu. Jazdę wysłano w pościg za 
uciekającym nieprzyjacielem.
Teren wokół pola walki był dość podmokły, więc w wielu miej-
scach doszło do zatorów, kiedy tysiące jeźdźców próbowało prze-
jechać brodem na drugą stronę rozjechanych końskimi kopytami 
mokradeł. Tam dopadli ich Szwedzi. Kilkuset Polaków zarąbali, 
jeszcze więcej wzięli do niewoli; zdobyli piękny łup w postaci polskich 
koni, które utknęły w błocie, więc ich właściciele pozostawili je 
własnemu losowi. Wydaje się, że Jan Kazimierz opuścił pole walki 
jako jeden z ostatnich; przy jednej z błotnistych dróg, które w czasie 
ucieczki obrali sobie Polacy, szwedzcy kawalerzyści starli się na 
krótko z królewskimi gwardzistami, a kilku wzięli nawet do niewoli. 
Ścigający zadowolili się jednak głównie polskimi wozami z taborów, 
które stały porzucone na skraju lasu i w pobliżu brodu. Pościg 
kontynuowano również w zapadających ciemnościach. Piechota przez 
całą noc stała w gotowości bojowej na polu walki.
Sukces wprawił Karola Gustawa w dobry humor, ale nie odczuwał 
on jeszcze pełnej satysfakcji - w liście napisanym dwa dni po 
potyczce z Polakami opisuje ją w kilku zdawkowych zdaniach jako 
„szczęśliwe zwycięstwo bez stoczenia bitwy"; tylko tyle. Nie-
oczekiwana łatwość, z jaką armia szwedzka pokonała nieprzyjaciela, 
niosła zapowiedź kolejnych zwycięstw, i jeszcze większych łupów, niż 
ktokolwiek mógł sobie wymarzyć jeszcze kilka miesięcy wcześniej.
Karol Gustaw zaczął na poważnie zastanawiać się nad założeniem 
na swe skronie polskiej korony.
Wittenberg otrzymał już od króla odpowiednie instrukcje, aby 
dyskretnie wypytać najbardziej wpływowych polskich magnatów, czy 
pomysł ten wzbudzi zainteresowanie ich albo w ogóle polskiej opinii 
publicznej. Z pytaniem takim zwrócono się m.in. do arcybiskupa 
gnieźnieńskiego. Karol Gustaw zwrócił się również o radę w tej 
kwestii do doświadczonego, inteligentnego i uczonego





326


327


NIEZWYCIĘŻONY
dyplomaty, Scheringa Rosenhane. Mimo iż wykręcał się on sprytnie 
od udzielenia jednoznacznej odpowiedzi i dostarczenia argumentów za 
lub przeciw, to nie mógł ukryć zdziwienia, usłyszawszy
0	pomyśle króla. Rosenhane zamierzał widocznie trzymać się daw 
nego planu, to znaczy jak najszybciej zająć wybrzeże 
Bałtyku
1	jeszcze szybciej podpisać układ pokojowy. Ale pisał też w dyplo 
matyczny sposób, że związek Polski ze Szwecją pod jednym berłem 
mógłby stać się oczywiście „fundamentem i zaczątkiem wielkiego 
i wspaniałego królestwa Północy, zdolnego do stawienia czoła am 
bitnym i niebezpiecznym planom austriackim i hiszpańskim".
Pomysł na zdobycie polskiej korony wydawał się szalony i nie-
pewny. I taki był w rzeczy samej. Jednocześnie jest on odzwiercie-
dleniem pijanych nastrojów, jakie zapanowały jesienią 1655 roku, 
kiedy to armia polska ponosiła porażkę za porażką, a armia szwedzka 
zapisywała na swym koncie sukces za sukcesem, i nie było takiej 
rzeczy, która wydawałaby się niemożliwa do zrobienia. Czar wielkich 
triumfów szwedzkich zrodził na jesieni pomysł, który był jeszcze 
bardziej fantastyczny niż ten, o którym myślał Karola Gustaw. Oto 
Kozacy i Chmielnicki dali do zrozumienia, że gotowi są przyłączyć 
się do przyszłego królestwa Polski i Szwecji, co w efekcie 
doprowadziłoby do powstania państwa, którego granice sięgnęłyby 
Morza Czarnego. A ponieważ końcowe zwycięstwo Szwedów 
wydawało się być w zasięgu ręki, Chmielnicki zaproponował, aby w 
następnej kolejności Karol Gustaw zwrócił swą uwagę i potęgę w 
stronę Turcji.
Król nie planował jednak inwazji na imperium osmańskie. Widać 
jednak było, że po raz kolejny działał pod wpływem impulsu. 
Pozbywszy się niebezpieczeństwa, które jakoby zagrażało armii 
Wittenberga, powinien był, zgodnie z planem, ruszyć na północ. 
Postanowił jednak odłożyć te plany na później, objąć dowództwo nad 
wojskiem feldmarszałka i podążyć na południe, gdzie widział już 
czekający na niego polski tron.
Armia maszerowała krętymi drogami na Kraków, pokonując 
pofałdowany teren położony w dorzeczu Nidy i Pilicy. Po raz kolejny 
Szwedzi utracili kontakt z unikającym bezpośredniego starcia 
przeciwnikiem, który poruszał się równolegle do trasy, którą


KAROL GUSTAW DOKONUJE WYBORU
podążało wojsko Karola Gustawa. I nic w tym dziwnego, ponieważ 
Polacy nadal mieli świeżo w pamięci wspomnienie porażki, poniesionej 
kilka dni wcześniej.
Kiedy popołudniem 15 września pierwsze oddziały szwedzkie 
wspięły się na kolejne wzgórze i rzuciły okiem na okolicę, ich oczom 
ukazało się wspaniałe, otoczone murem miasto spowite kłębami dymu 
i ognia. To płonęły przedmieścia Krakowa.





328


329


Do ostatniej kropli krwi
M,
Lury to początek i koniec. Powstawanie miast i systemów 
obronnych związanych z ich istnieniem jest ze sobą w większości 
cywilizacji ściśle powiązane, zwłaszcza jeśli powstawaniu miast 
towarzyszy rozwój idei samorządności albo przynajmniej wolności 
osobistej ich mieszkańców. Dla mieszczan żyjących za murami 
grodów, dla rycerza w twierdzy albo dla namiestnika królewskiego 
zamieszkującego w zamku, mury stanowiły ochronę przed niebez-
pieczeństwem z zewnątrz, choć równie często, jeśli nie częściej, były 
one także ochroną przed nieprzyjacielem pochodzącym z tego 
samego kraju. Rycerz musiał bronić się przed innym rycerzem, na-
miestnik przed chłopami, a mieszczanie przed nimi wszystkimi. 
Istnienie systemu obronnego było niezwykle ważne zwłaszcza dla 
średniowiecznego mieszczaństwa. Jeśli jakieś miasto chciało uwolnić 
się z całej sieci feudalnych zależności, które wiązały je z miej-
scowym panem feudalnym, to musiało umieć obronić się przeciwko 
błyszczącym zastępom ubranych w zbroje rycerzy. Najlepiej do 
tego celu służył mur, a obronę najbezpieczniej prowadziło się pod 
jego osłoną.
Od dawien dawna dramat rozgrywający się w trójkącie: król - 
szlachta - mieszczaństwo należał do starego porządku panującego 
w Europie Zachodniej. Rosnąca zamożność i znaczenie miesz-


DO OSTATNIEJ KROPLI KRWI
czaństwa uwidaczniało się poprzez powstawanie coraz większych 
miast, chronionych przez coraz potężniejsze mury. Sposoby wzno-
szenia murów i techniki służące do ich burzenia nie zmieniły się od 
czasów starożytnych. Im wyższy mur, tym lepszy. Mury miały w 
pierwszym rzędzie chronić przed czymś, co w terminologii woj-
skowej nazywa się eskaladą, a co oznaczało tylko tyle, iż nieprzy-
jaciel próbował wedrzeć się na mury po drabinach42. To, że nie były one zbyt 
grube, nie miało wtedy większego znaczenia. Machiny oblężnicze, 
którymi mógł posłużyć się agresor, a więc na przykład katapulty, 
blida43 i balisty, nie były niestety cudami techniki (ważący 80 
kilogramów kamień wystrzelony z blidy miał mniej więcej taką samą 
siłę rażenia, co trzykilowa kula wystrzelona z działa). Aby w 
średniowieczu zdobyć jakąś twierdzę, potrzeba było albo upartego, 
długotrwałego i nierzadko nieskutecznego bombardowania tego 
samego miejsca (połączonego często z mozolnym kopaniem tuneli 
podziemnych w celu osłabienia fundamentów), albo przynoszącego 
duże straty walenia ciężkim taranem w mury obronne. Nierzadko 
rozczarowany napastnik przystępował w końcu do długotrwałego 
oblężenia, co polegało po prostu na tym, że twierdzę odcinano od 
świata zewnętrznego, oczekując, aż głód, choroby i monotonia 
zadziałają tam, gdzie zawiodły katapulty. Nic więc dziwnego, że w 
niektórych przypadkach dobrze bronioną twierdzę zdobywano 
dopiero po roku, a zdarzały się i takie oblężenia, które trwały nawet 
dziesiątki lat.
I wtedy pojawił się proch.
Zawsze łatwo jest ulec czarowi zwycięskiej technologii, zwłasz-
cza po fakcie, kiedy to droga wiodąca od narodzin aż do zwycię-
stwa wydaje się tak cudownie prosta. Ale jak to często bywa w 
dziejach świata,owa prosta linia jest tylko iluzją. Nierzadko uwaga 
koncentruje się tylko na samym procesie „wynajdywania" czegoś, 
chociaż zazwyczaj -jeśli chcemy zrozumieć, dlaczego pewne 
technologie odnoszą sukces lub szersze uznanie albo i jedno,
42	Eskaladą - z franc, escalade: „wchodzenie po drabinie" (przyp. red.).
43	Blida (tripantium) - machina miotająca pociski kuliste, posiadająca dwie 
przeciwwagi - ruchomą i nieruchomą, dzięki czemu odznaczała się zarówno wy 
soką celnością, jak i zasięgiem (przyp. red.).





330


331


NIEZWYCIĘŻONY
i drugie44 - moment ten nie ma aż tak wielkiego znaczenia. Wspo-
mniana wyżej droga do sukcesu bywała z zasady bardzo wyboista, 
zwłaszcza w okresie „przednaukowym", w którym cały rozwój 
technologiczny odbywał się na drodze zdawania się na ślepy przy-
padek w czasie próbowania tego czy innego rozwiązania. Był to 
świat, w którym pojmowano bardzo dobrze to, co funkcjonowało, ale 
prawie wcale nie rozumiano, dlaczego. Oznacza to, że rozwój 
techniki odbywał się bardzo powoli, co dla nas oznacza 
jedno, a mianowicie, że jeśli ciągłe próbowanie, poszukiwanie i 
eksperymentowanie trwało wystarczająco długo, to przynosiło 
czasami dość niezwykłe rezultaty.
Tak właśnie było z prochem.
Wynaleziono go w starożytnych Chinach, ale przez ponad tysiąc lat 
stanowił tylko ciekawostkę, wykorzystywaną do przygotowywania 
fajerwerków. Kiedy w XIII wieku zaczęto go używać w 
czasie wojen, to głównie dlatego, że trzaski, jakie wydawał, gdy płonął, 
były na tyle silne, że potrafiły spłoszyć konie, a żołnierzy zmusić do 
ucieczki. Dopiero w XIV wieku zaczęto po raz pierwszy używać 
prochu do wystrzeliwania pocisków; Petrarka pisał o 
„drewnianym instrumencie, z którego wśród błysków i huków 
wystrzeliwano metalowe kasztany". Na razie jednak precyzja strzału 
była mała, zasięg krótki, a broń sprawiała więcej hałasu, niż wy-
rządzała szkody nieprzyjacielowi (jednym z tych, który na przekór 
losowi został trafiony, był syn Waldemara Atterdaga, Krzysztof, który 
w czasie bitwy morskiej między Duńczykami a Lubeczanami w 1362 
r. znalazł się na linii strzału; odniósł wtedy ranę tak ciężką, że „zmarł 
w szaleństwie trzy lata później"45. W XV wieku artyleria
44	Tak na przykład w tamtych czasach znano już zasadę, według której 
funk 
cjonowała maszyna parowa, jeszcze od czasów antycznych, ale 
wykorzystywano 
ją jedynie jako efekt specjalny w sztukach teatralnych. Jednym z czynników, 
któ 
ry hamował rozwój cywilizacji południowoamerykańskich i sprawił, że tak 
łatwo 
uległy hiszpańskim konkwistadorom, był zacofany system transportowy: 
prawie 
wszystko przenoszono na ludzkich barkach. Przedstawiciele owych wysoko 
roz 
winiętych kultur znali, co prawda, koło, ale używano go tylko w czasie zabaw.
45	W maju 1362 r. Hanza wystawiła flotę liczącą 53 okręty, którymi 
dowodził 
burmistrz Lubeki, Johann Wittenborg. Bez przeszkód dotarła ona do 
wschodniej 
Zelandii, gdzie wysadzono wojska. Niebawem przystąpiono do oblężenia


DO OSTATNIEJ KROPLI KRWI
zaczęła powoli nabierać właściwego kształtu; wykorzystywano ją - z 
różnym skutkiem - podczas oblężeń, a niekiedy w czasie bitew. 
Jednym z wynalazków, który przyciągał wtedy uwagę Europejczyków, 
był tzw. „Bazyliszek", działo, które Turcy odlali podczas zakończonego 
sukcesem oblężenia Konstantynopola w 1453 roku; ta potężna armata 
była w stanie wystrzeliwać trzystukilowe kamienie, a do jej transportu 
używano zaprzęgu złożonego z 60 koni. Wymagała też specjalnie 
przygotowanego podłoża, po którym mogła się przesuwać. Takie 
wynalazki, jak również coraz niższa cena prochu spowodowały, że te 
niepraktyczne monstra, tzw. bombardy o kalibrze dochodzącym do 80 
cm, stały się prawdziwym krzykiem mody wśród europejskich 
monarchów, którzy jako jedyni mogli sobie pozwolić na ich posiadanie. 
Te strzelające potwory były tak popularne, że nadawano im nawet 
imiona, najczęściej żeńskie: Szalona Greta w Gandawie, Leniwa 
dziewka w Dreźnie, Matka szatana w Sztokholmie, czy 
ważąca ponad pięć ton Mons Meg w Edynburgu (należała więc 
raczej do kategorii lekkiej w porównaniu z innymi „paniami").
Wielkim problemem od dawna był proch. Ale też od dawna nikt 
tego nie pojmował.
Zmielony na drobno proch, którego wtedy używano, spalał się dość 
wolno, więc aby jakieś działo, z którego z odpowiednią siłą 
wystrzeliwano stosunkowo ciężką kulę, nie rozerwało się na kawałki, 
powinno zgodnie z prawami matematyki i fizyki mieć dość niezwykłe 
proporcje. Rozwiązanie tego dylematu znalazło się nieoczekiwanie 
samo.
Od dawna już szukano jakiejś metody na zwiększenie wytrzy-
małości tradycyjnego prochu, który dość łatwo wchłaniał wilgoć w 
miejscach, gdzie go składowano, albo tracił swe 
właściwości w czasie transportowania. Na początku XV 
wieku rozpoczęto
Kopenhagi, bronionej przez niewielki garnizon dowodzony przez królewicza 
Krzysztofa. Początkowo załoga duńska stawiała silny opór, ale po ciężkim zra-
nieniu Krzysztofa wojsko opuściło zamek. Kopenhaga została zdobyta. 
Jednak na skutek dalszych błędów flota hanzeatycka została w efekcie 
rozgromiona przez Duńczyków w bitwie pod Helsingborgiem 18 lipca 1362 r. 
Wittenborga postawiono przed sądem wojskowym w Lubece i skazano na 
śmierć przez ścięcie (przyp. tłum.).





332


333


NIEZWYCIĘŻONY
pierwsze eksperymenty polegające na mieszaniu prochu z różnymi 
cieczami - koniakiem, octem czy nawet uryną pochodzącą - z nie-
wiadomego względu od osoby pijanej; powstałą masę ugniatano, a 
potem suszono w postaci małych kulek. Nazywano je po niemiecku 
knollen. Miały one tę zaletę, iż nie wchłaniały wilgoci jak proch sypki, 
a kiedy trzeba ich było użyć, kruszono je po prostu w dłoni. Wkrótce 
odkryto również, że ten nowy rodzaj prochu miał o wiele większą siłę 
niż dawny, czarny proch, ale ponieważ jednocześnie szybkość jego 
spalania była równa szybkości spalania dawnego gatunku, oznaczało 
to paradoksalnie, że niebezpieczeństwo rozerwania lufy w 
momencie wystrzału zmniejszało się znacznie, zwłaszcza od 
momentu, kiedy masę prochową zaczęto formować w kształcie ziaren 
tej samej wielkości46. Ta metoda, jak również nowe technologie 
odlewania w brązie, pozwoliły konstruktorom dział na wydłużenie 
długości lufy, która w połączeniu z lepszym prochem oznaczała, że 
prędkość początkowa, z jakąż lufy wylatywał pocisk, znacznie 
wzrosła. Zaczęto też stosować kule żelazne w miejsce 
wcześniejszych kul kamiennych, co pozwoliło z kolei na zmniejszenie 
grubości dział. Kula odlana z żelaza waży mianowicie trzy razy 
więcej niż tej samej wielkości kula kamienna. W ciągu całego 
XV wieku, jak również w następnym stuleciu trwało nieustanne, 
fantastyczne i nierzadko niebezpieczne eksperymentowanie ze 
wszystkimi rozwiązaniami, jakie tylko przychodziły konstruktorom do 
głowy, dzięki czemu powstała cała masa najprzeróżniejszych rodzajów 
dział: bombardy, tarasnice, organy, śmigo-wice, śrubnice, hakownice, 
bazyliszki, kartauny, falkonety, falko-ny, kolubryny, bastardy, 
kolubryny ekstraordynaryjne (długie), notszlagi, oktawy itd. Powoli 
jednak armaty zaczęły nabierać takiego kształtu, jaki znamy od ponad 
300 lat. Skutki tego nie dały na siebie długo czekać.
46 Bez zagłębiania się w techniczne szczegóły tego zjawiska (na których 
niespecjalnie się znam) można powiedzieć, że ta sama cecha, z powodu której 
proch jest tak wrażliwy na wilgoć, jako że składa się z malutkich drobinek, 
sprawia, że, po pierwsze, spala się on stosunkowo wolno, a po drugie 
nierównomiernie w tym znaczeniu, że doprowadza do wytworzenia gazu o 
wysokim ciśnieniu na początku procesu spalania, a więc zanim jeszcze pocisk 
wprawiony zostaje w ruch, co samo w sobie prowadzi do powstania 
ciśnienia, które silnie oddziałuje na lufę.


DO OSTATNIEJ KROPLI KRWI
Kiedy Karol VIII w 1494 roku najechał Italię, miał do swej 
dyspozycji 40 ciężkich armat, z którymi ruszył między innymi na 
Monte San Giovanni47. Była to wzbudzająca respekt twierdza, która 
wcześniej oparła się oblężeniu trwającemu siedem lat. Kiedy zjawił 
się tam Karol VIII, jego działa skruszyły mury obronne w ciągu ośmiu 
godzin.
Jak to zawsze bywa w historii ludzkości, to wyzwanie sprowo-
kowało natychmiastową odpowiedź, a władcy świata po raz kolejny 
stali się ofiarami rujnującego ich wyścigu zbrojeń. Nowe rodzaje dział 
sprawiły, że w ciągu jednej nocy wszystkie średniowieczne twierdze 
ze swymi wysokimi, cienkimi murami, stały się przestarzałe. Wkrótce 
jednak inni mądrzy ludzie wymyślili nowy typ umocnień, które były w 
stanie oprzeć się żelaznemu ostrzałowi prowadzonemu przez 
nowoczesną artylerię. A ponieważ pierwsze takie twierdze powstały 
ze zrozumiałych względów we Włoszech, system taki zaczęto 
nazywać trace italienne. Po raz pierwszy wzniesiono zgodnie 
z nowymi zasadami twierdzę, która miała niskie i grube mury 
zbudowane ze zbitej ziemi i kamieni, a jej pochyłą powierzchnię 
pokrywała trawa albo cegły. Po drugie, zmieniła się też forma 
budowli: podczas gdy twierdze średniowieczne miały kształt okrągły 
lub czterokątny, nowym konstrukcjom nadawano kształt 
wieloramiennej gwiazdy, gdzie niskie mury zakończone były pochyłymi 
połączeniami z dobrze uzbrojonymi bastionami, zastępującymi dawne 
wieże. Można z nich było ostrzeliwać nieprzyjacielską artylerię albo 
kierować wyniszczający ostrzał flankujący przeciwko nieszczęśnikom, 
których wysłano do szturmu na mury. Po trzecie, twierdze takie 
zabezpieczano także głębokimi fosami, w liczbie od jednej aż do 
czterech, a także długim, lekko pochylonym wałem, tzw. glacyzem, 
który miał za zadanie chronić tylne mury przed ostrzałem 
nieprzyjacielskim, jak również uniemożliwić wrogowi dostęp do tzw. 
„martwych punktów", w których mógłby znaleźć osłonę. Podobnie 
jak to było w przypadku armat, tak i tutaj pomysłowość architektów 
nie znała granic: oprócz tych
47 Francuzi zdobyli Monte San Giovanni 9 lutego 1495 r. Szwajcarzy 
swoim zwyczajem, który stosowali w tej wyprawie, wycięli w pień załogę 
twierdzy (przyp. red.).





334


335


NIEZWYCIĘŻONY
trzech stałych elementów systemu obronnego, uzupełniano go cza-
sami dodatkowymi konstrukcjami, które składały się w efekcie na 
geometrycznie ułożoną sieć takich obiektów jak kazamaty, blok-
hauzy, reduty, kaponiery, raweliny, kleszcze, dzieła gwiaździste, 
ramniki, parapety, przejścia, furtki do przeprowadzania wycieczek, 
arsenały, i wiele innych, a wszystko to w zgodzie z tym, co podpo-
wiadały doświadczenie i odwaga.
Rozumie samo przez się, że owe nowe rodzaje twierdz były bar-
dzo drogie. W zasadzie tylko władcy mogli sobie pozwolić na ich 
posiadanie. Jedyną grupą, która nie była w stanie przyłączyć się do 
tej spirali zbrojeń, była szlachta, która tradycyjnie już miała duże 
uprzedzenia wobec nowości pojawiających się w dziedzinie artylerii. 
Szlachta z niechęcią odnosiła się do wszystkiego, co nowe, 
zwłaszcza, jeśli przeszkadzało to jej w utrzymywaniu pod swą 
kontrolą ludzi i państwa za pomocą dawnych metod, to znaczy 
zbrojnie i konno. Była też zbyt biedna, aby budować twierdze a la 
trace italienne. Niewielkie, choć masywne zamki stanowiące przez 
stulecia siedzibę i schronienie dla zarozumiałych arystokratów albo 
rozbójników wywodzących się ze szlacheckich rodów, znikły nagle 
w paszczach ciężkich armat należących do władców. Poza tym, 
zwykły, choć bezlitosny ostrzał ogniowy zaczynał odgrywać coraz 
większą rolę w każdej kolejnej bitwie, a działo się to kosztem ka-
walerii i rycerzy. Wszystko to, w połączeniu z coraz słabszą bazą 
ekonomiczną, doprowadziło do tego, iż szlachta w zachodniej 
Europie powoli, choć niechętnie zaczęła dostosowywać się do swej 
nowej roli pomocnika i zarazem więźnia będącego we władzy kró-
lewskiej. Mieszczaństwo radziło sobie ogólnie rzecz biorąc lepiej. 
Oprócz takiej instytucji jak państwo, to właśnie bogate miasta dys-
ponowały środkami potrzebnymi nie tylko na wznoszenie twierdz 
według nowego wzoru, ale również na ich utrzymanie48. To między 
innymi stan murów i ich wygląd oraz wybór miejsca pod przyszłą 
twierdzę były wyznacznikami zamożności i pozycji lokalnych
48 Najlepszym tego przykładem jest Gdańsk, którego rozbudowany system 
obronny przez całe stulecia uniemożliwiał zdobycie miasta przez kolejne armie: 
Stefana Batorego, Gustawa II Adolfa, Karola X Gustawa czy Karola XII (przyp. 
tłum.).
336


DO OSTATNIEJ KROPLI KRWI
mieszczan. Nie przypadkiem mieszczańskie Niderlandy usiane były 
miejscami bronionymi przez twierdze wzniesione według zasad 
trace italienne. Istniały też oczywiście inne, mniej rzucające się w 
oczy związki między nowymi metodami prowadzenia wojen, a 
bogacącym się mieszczaństwem.
Ręczna broń palna od samego początku związana była z mia-
stami i ich mieszkańcami. Przez długi czas pozostawała w cieniu 
łuku, ale w końcu odnalazła swoje miejsce przy obronie obwaro-
wanych miejsc i miast, ponieważ pod osłoną bezpiecznych murów 
wolne tempo oddawania strzałów nie stanowiło aż tak dużej wady 
jak na otwartym polu, zwłaszcza że owe hakownice -jakje dawniej 
nazywano, w przeciwieństwie do haków - nie wymagały ani 
drugiego szkolenia, ani zbyt wielkiego doświadczenia u tego, kto się 
nimi posługiwał. Mówiąc wprost, była to broń dla amatorów, co 
czyniło ją jeszcze bardziej podejrzaną w oczach arystokracji i 
rycerstwa. (W tamtych czasach śmiertelność wśród łuczników 
walczących na otwartym polu była nadal wielkim problemem. Naj-
ważniejsze zadanie pikinierów w czasie bitew polegało na tworzeniu 
zapory dla muszkieterów, co upodobniało pikinierów do żywego 
muru obronnego.) Widać to było jeszcze wyraźniej w przypadku 
artylerii. Tylko w wielkich miastach władcy mogli liczyć na znale-
zienie środków i specjalistów, których potrzebowali; tak na przy-
kład zbożny cech ludwisarzy okazał się niezastąpiony w chwili, 
kiedy przyszło do produkowania broni o niespotykanej do tej pory 
sile rażenia i przerażającej skuteczności.
To, że nowe technologie wojskowe przyczyniły się znacząco do 
wzmocnienia potęgi państwa i rozszerzenia jego terytorium, nie było 
spowodowane tylko tym, iż pozbawiły one dawną feudalna szlachtę 
jej wielkiego znaczenia i militarnej roli. Przyczyniły się one także do 
szybkiego i znacznego rozrostu armii: od początku XVI do końca 
XVII wieku ich liczebność zwiększyła się dziesięciokrotnie. Przez 
długi czas armie były dość małe i nie miały aż tak wielkiego 
znaczenia. Teraz zaś ktoś, kto zamierzał zdobyć jakąś twierdzę 
zbudowaną według najnowszych zasad sztuki fortyfikacyjnej, musiał 
dysponować sporymi środkami niezbędnymi na wydatki związane z 
żołnierzami, ich uzbrojeniem i wyposażeniem. Nie licząc budowania 
kanałów i wznoszenia twierdz, sztuka oblężnicza
337


NIEZWYCIĘŻONY
zaliczała się w tamtych czasach do największych przedsięwzięć 
budowlanych. Bo jeśli ktoś naprawdę chciał zdobyć nowoczesną 
twierdzę, musiał najpierw otoczyć ją potężnym systemem paralel, 
aproszy, tuneli minowych, machin do kruszenia murów i machin 
miotających, cyrkumwalacji i kontrwalacji. Kontrwalacjami nazywano 
wewnętrzną linię aproszy i okopów, które uniemożliwiały oblężonym 
opuszczanie twierdzy. Bywały one tak bardzo rozbudowane, że 
czasami pokonanie odległości z jednego końca do drugiego mogło 
zabrać od pięciu do sześciu godzin. Oczywiście, do prowadzenia 
oblężeń w takim wymiarze potrzebowano dużej liczby żołnierzy. 
Kiedy w 1637 roku Hiszpanie oblegali niewielką francuską 
miejscowość Leucate, musieli umieścić w długich na 2400 m 
fortyfikacjach 4000 saperów i 14000 żołnierzy. Do tej liczby należało 
jeszcze dodać taką samą ilość sił operacyjnych, gotowych do akcji na 
wypadek, gdyby nieprzyjacielowi chciały przyjść z pomocą jakieś 
posiłki. Ale i dla obrońców owe nowoczesne typy twierdz okazały się 
być prawdziwymi pochłaniaczami ludzi. Wymagały one licznych załóg, 
zwłaszcza jeżeli bronione były przez zewnętrzną linię 
nieregularnych szańców. Hiszpańska armia we Flandrii w 
1626 roku liczyła około 50000 ludzi, co nie było aż tak imponującą 
liczbą, zważywszy na fakt, iż 31000 z nich użyto do obsadzenia 
twierdz znajdujących się w całej prowincji. Zużycie materiałów, a 
zwłaszcza amunicji, to też temat sam w sobie: pewne wyliczenia 
wskazują na to, że aby w murze obronnym jakiejś twierdzy, zbudo-
wanej zgodnie z nowymi wymogami, dokonać wyłomu o szerokości 
25-30 metrów, trzeba było oddać w to miejsce ok. 5000-6000 strzałów 
armatnich.
Podsumowując: nowoczesne twierdze obronne i nowoczesny 
sposób prowadzenia wojen potrzebowały ogromnej liczby 
ludzi i pieniędzy w skali, której nie widziano w Europie od czasów 
imperium rzymskiego. Postęp w tej dziedzinie zmuszał poszczególne 
państwa do tworzenia publicznych instytucji i ideologii służących do 
wysysania z kraju i ludzi wszelkich życiowych soków.
Ten specyficzny mechanizm - dzięki któremu między innymi słaba 
finansowo, ale silna organizacyjnie Szwecja znalazła się nagle w 
ścisłym gronie państw, prowadzących wielką europejską politykę - 
nie kojarzył się jednak z prawem, przymusem czy jakąś
338


DO OSTATNIEJ KROPLI KRWI
zasadą. Jak już wspomniałem, rewolucja wojskowa wstrząsnęła 
państwami położonymi głównie na zachodzie i północy Europy. Na 
wschodzie, a zwłaszcza w Rzeczpospolitej, trwano nadal przy tym, co 
stare.
Nieprzyjaciel, przeciwko któremu tradycyjnie walczyli Polacy i 
Litwini, i którego przeważnie zwyciężali, pokładał zaufanie - tak samo 
jak i oni - bardziej w koniu niż w prochu i bardziej w broni białej niż w 
kuli; podczas gdy pełne zgiełku bitewnego walki na otwartym polu 
stały się na Zachodzie rzadkością na rzecz oblężeń, na Wschodzie 
zachodziło zjawisko zupełnie przeciwne. Nie chodziło tu jednak — 
podobnie jak na Zachodzie - tylko o technikę, taktykę czy kaliber 
pocisków. Chodziło też o gospodarkę i ideologię. Podczas gdy 
dobrobyt, siła i zdolność kredytowa mieszczaństwa holenderskiego 
stały w bezpośredniej proporcji do liczby twierdz w kraju, to mury 
otaczające polskie miasta były w zasadzie równie słabe jak 
mieszczaństwo, które za nimi zamieszkiwało. Jest godne uwagi to, iż 
tak niewiele miast w Polsce posiadało system obronny, a tam, gdzie 
taki istniał, nie starczało pieniędzy na jego właściwe utrzymanie, przez 
co mury przez dziesiątki lat nie były naprawiane. Powstało co prawda 
kilka twierdz zbudowanych w nowym stylu, ale wzniesiono je prawie 
bez wyjątku wokół bogatych i na wpół niezależnych miast położonych 
na wybrzeżu Bałtyku.
Upadek Smoleńska jesienią 1654 roku stanowił ostrzeżenie: oto 
nowocześnie uzbrojona armia rosyjska dokonała w ciągu trzech 
miesięcy tego, czego nie udało się dokonać wcześniejszemu pokoleniu 
przez osiemnaście lat. Tym razem smaku goryczy i porażki doznali 
Litwini, a ostrzegawcze apele z trudem torowały sobie drogę w 
podgrzanej atmosferze, nacechowanej uczuciem Schadenfreude*9; 
chęć politycznego wykorzystania skutków tej katastrofy zajmowała o 
wiele więcej uwagi niż przyczyny tego zdarzenia. Jednak już rok 
później Polacy sami stanęli twarzą w twarz z potęgą nowoczesnej 
artylerii, kiedy to szwedzka armia jak czarna chmura zawisła nad 
Krakowem, zajmując rozciągające się niedaleko miasta wzgórza 
Zielonek.
Słowo to oznacza po niemiecku „radość z cudzego nieszczęścia" (przyp.
tłum.).
339


 


NIEZWYCIĘŻONY
Kraków w wielu aspektach stanowił żywe odbicie Rzeczpospo-
litej. Było to miasto o wspaniałej przeszłości. Praktycznie rzecz 
biorąc, już od XII wieku funkcjonował jako stolica Polski i rozwijał 
się w miarę rozwoju państwa polskiego. Najstarsza część miasta 
rozrosła się i wkrótce znalazła się w otoczeniu kilku przedmieść, 
które w typowy dla Polski sposób cieszyły się wolnością albo 
przynajmniej były niezależne, choć na co dzień tworzyły jakby jeden 
organizm miejski: na północy rozciągnięty i hałaśliwy Kleparz, na 
południu położony na wzgórzu Wawel i cały otaczający go 
kompleks zabudowań, a za nim otoczony murem Kazimierz z 
ludnością żydowską; między nimi niewielki Stradom. Do tego dodać 
należy szeroki pas wsi i posiadłości, które powoli wtopiły się w 
krakowski krajobraz.
Spiczaste wieże niezliczonych kościołów i katedr dawały świa-
dectwo bogactwa mieszkańców, a także ich pobożności. Wiele z 
owych świątyń i pałaców zostało zbudowanych, urządzonych i 
ozdobionych przez włoskich mistrzów, ponieważ związki i kontakty 
z Półwyspem Apenińskim były liczne i żywe (jeszcze w połowie 
XVII wieku w Krakowie mieszkała dość liczna włoska kolonia). 
Kulturalne życie miasta było nie mniej imponujące niż jego galerie 
kolumn, zdobione rozetami okna, freski na ścianach i posągi; 
Kraków funkcjonował przez wiele lat jak renesansowa pompa, 
która zasysała idee, obrazy i nowości z Poradnia, aby rozsiać je później na 
terenie całej Rzeczpospolitej. Już w 1364 roku powstał tam 
uniwersytet, nazywany Akademią Krakowską, drugi w Europie 
Środkowej po Pradze, a jeszcze przed uniwersytetem wiedeńskim, 
i prawie sto lat przed założeniem pierwszej takiej szwedzkiej uczelni 
w Uppsali. Rzeczpospolita szczyciła się wolnością i tolerancją, 
które pobudzały rozwój myśli intelektualnej propagowanej na uni-
wersytecie i przyczyniały się do wzmocnienia sławy, jaką się cieszył. 
Krakowska uczelnia wydała przez setki lat całą rzeszę znakomitych 
teologów, prawników, humanistów i naukowców50. Do najbardziej 
znanych należał Mikołaj Kopernik. I tak jak złoty wiek 
Rzeczpospolitej mógł trwać dzięki rozwijającej się gospodarce,
50 Przy czym okres największej świetności krakowskiej akademii zamknął się w 
ramach wieku XV (przyp. red.).
340


I


DO OSTATNIEJ KROPLI KRWI
tak samo działo się to w przypadku kwitnącego Krakowa. Miasto 
stało się z czasem centrum handlu suknem, sprowadzanego nie tylko z Włoch, a 
w samym centrum grodu nad Wisłą powstały Sukiennice, które za sprawą 
strzelistych wież, spiczastych łuków, wielkości i wykończenia, jak 
również pojemności można było bez wahania porównać z 
najpiękniejszymi halami targowymi Flandrii.
Jednak w połowie XVII wieku miasto chorowało już na tę samą 
dolegliwość, która dotknęła wcześniej inne członki Rzeczpospolitej. 
Tak jak w innych regionach kraju, duch kontrreformacji przyczynił 
się do powstania atmosfery strachu, nienawiści i ideologicznego 
skostnienia; atmosfery, która ogarnęła z zadziwiającą łatwością 
klasy niższe i wyższe. W Krakowie doszło z tego powodu do za-
mieszek, w czasie których pospólstwo — składające się w dużej 
mierze z biedoty i grupek głoszących hasła ultrakatolickie - dewa-
stowało protestanckie domy i kościoły. Ludzi tych werbowano 
przeważnie za pomocą demagogii albo w miejscach, do których po 
pomoc zgłaszali się najbiedniejsi. Przyczyniło się to w efekcie do 
odpływu z miasta kupców protestanckich i ich kapitałów (udawali 
się oni często na północ, nierzadko do miast, w których z kolei po-
dobnym szykanom protestanckich wichrzycieli poddawano kupców 
katolickich; ich protestanccy prześladowcy wykazywali się równie 
silną wiarą we własne dogmaty, podobną niewiedzą i brutalnością 
co ich katoliccy odpowiednicy). Doprowadziło to w końcu do 
załamania gospodarczego w mieście. I chociaż kryzys rolniczy, 
który nałożył się na kryzys polityczny w państwie, nie miał dla 
Krakowa tak groźnych skutków jak dla wielu mniejszych miast, to 
handel szedł coraz gorzej. Wpływ na to miała też trwająca wojna 
trzydziestoletnia, co negatywnie wpływało na podtrzymywanie 
kontaktów z kupcami z dalekich stron, którzy wcześniej chętnie 
prowadzili swe interesy w Europie Środkowej. Dał o sobie również 
znać kryzys, który objął swym zasięgiem Półwysep Apeniński. 
Włoski przemysł tekstylny, drogi i nie wytrzymujący konkurencji z 
zagranicą, zaczął powoli upadać. Zmniejszała się też stale liczba 
mieszkańców miasta. Wprawdzie w latach czterdziestych XVII wie-
ku mieszkało w Krakowie około 20 tysięcy ludzi, ale straszliwa epi-
demia dżumy, która nawiedziła miasto w latach 1651-1652, zmniej-
szyła liczbę mieszkańców do 13 tysięcy.
341


NIEZWYCIĘŻONY
To, że w 1596 roku Kraków utracił swój status stolicy Polski, było 
z jednej strony symptomem upadku, a z drugiej jego przyczyną51. 
Trzeba jednak sprawiedliwie dodać, że Kraków zachował nadal wiele 
ze swego dawnego prestiżu. To tam i nigdzie indziej dokonywano 
koronacji wszystkich polskich królów, i tam też ich po śmierci 
grzebano. I chociaż Kraków zaczął stopniowo przeistaczać się w 
miasto o drugorzędnym znaczeniu, gdzie wspomnienia dawnej 
wielkości nadal były silniejsze niż nadzieja na przyszłość, to mimo to 
miasto nadal pozostawało pięknym i imponującym miejscem, 
porównywanym przez wielu zagranicznych gości z najwspanialszymi 
miastami Niemiec i Włoch. Sami Polacy uważali Kraków za swoją 
kulturalną stolicę, odnosili się do niego z szacunkiem i 
miłością. I oto teraz okrutny los miał sprawić, że stał się on ostatnią 
deska ratunku dla Jana Kazimierza.
Tak jak w całej Rzeczpospolitej, tak i w Krakowie przygotowania 
do wojny toczyły się w wolnym tempie. W mieście panowało 
zamieszanie. Dopiero pod koniec lipca, kiedy do miasta dotarły wieści 
o tym, iż armia szwedzka nieoczekiwanie zmieniła kierunek marszu z 
północnego na południowy, zabrano się poważnie za organizację 
obrony. Prace prowadzono z desperacką energią. Zaostrzono 
warunki pełnienia służby wartowniczej na murach, wprowadzono 
prawo wojenne, dokonano przeglądu zapasów w magazynach i stanu 
uzbrojenia.
Ale i w Krakowie postanowiono powierzyć obronę miasta grupom 
zebranych w pośpiechu amatorów. Zgodnie z dawnymi, śre-
51 Na początku XVI w. polscy królowie sprawowali władzę nad ogromnym 
obszarem, który rozciągał się od Bałtyku na północy do Morza Czarnego na po-
łudniowym wschodzie i po Adriatyk na południowym zachodzie. Kraków położony 
był wtedy mniej więcej w samym środku państwa. A kiedy na dodatek dy-
nastyczne więzi sięgnęły do Czech i na Węgry, a pod koniec wieku 
Szwecja i Polska utworzyły unię, stało się jasne, że położenie Krakowa jako miasta 
stołecznego nie jest najlepsze. Na początku XVII w. Zygmunt III Waza przeniósł 
całą swą administrację do Warszawy, między innymi dlatego, iż chciał zamieszkać w 
mieście, które położone było bliżej Szwecji - królestwa, które Zygmunt na mocy 
prawa ale bez powodzenia starał się dla siebie odzyskać. Dzięki temu znaczenie 
Warszawy stopniowo rosło.
342


DO OSTATNIEJ KROPLI KRWI
dniowiecznymi zwyczajami, obronę miasta cedowano na samych 
mieszczan: na przykład obsadzenie załogami ośmiu miejskich bram i 
46 baszt leżało w gestii cechów rzemieślniczych. Wieże te nosiły 
zresztą nazwy tychże cechów, które sprawowały nad nimi nadzór, np. 
Wieża Stolarska czy Wieża Cieśli. Znajdowały się w nich zapasy 
broni i amunicji deponowane tam przez cechy. Nie brakowało ręcznej 
broni palnej, a ci z mieszczan, którzy z jakichś względów nie posiadali 
własnej broni, otrzymali od władz miasta rusznice, które pochodziły z 
magazynu znajdującego się w siedzibie rady miasta. Wszyscy ci, 
których powołano do służby, zebrali się następnie na placach, gdzie 
przeszli krótkie szkolenie. Jeśli chodzi o artylerię, to Kraków miał się 
czym pochwalić. Miasto miało do dyspozycji około 150 dział różnego 
kalibru, ponieważ posiadało własną ludwisarnię, a poza tym istniał tu 
jeden z kilku arsenałów państwowych.
Gorzej przedstawiała się sprawa z murem obronnym. Co prawda, 
miasto otoczone było podwójnym pierścieniem, ale mur liczył sobie już 
300 lat i w wielu miejscach wymagał naprawy. Czas poważnie 
nadwerężył niektóre fragmenty, a reszty dokonali najbiedniejsi, którzy 
w różnych miejscach urządzili sobie ulepione z drewna i gliny szałasy. 
Pod kierunkiem pewnego włoskiego architekta52 przystąpiono jednak 
do prowadzonych w szaleńczym tempie prac naprawczych. Polecono 
stawić się wszystkim zdolnym do pracy mieszczanom: naprawiono 
najbardziej zniszczone partie, wszystkie bramy miejskie, z wyjątkiem 
trzech, ponownie wypełniono ziemią i kamieniami, wstawiono nowe 
drzwi we wszystkich budynkach, które przylegały bezpośrednio do 
murów, a przed kilkoma bramami prowadzącymi do miasta usypano 
nowe wały obronne; zmieniono też bieg pobliskiego strumienia tak, 
aby fosy na powrót wypełniły się wodą. Niestety, kilka tygodni 
intensywnej pracy nie mogło zrównoważyć opóźnień i zaniedbań, do 
jakich doszło w czasie ostatnich kilkudziesięciu lat.
W mieście panowała napięta atmosfera. Dochodziło do bójek, 
hałasów i strzelaniny, a nocami w burdelach i gospodach zdarzały
52 Był nim Izydor Affait (przyp. tłum.).
343


 


NIEZWYCIĘŻONY
się bijatyki. Niepokoje w mieście nie zmniejszyły się bynajmniej z 
powodu zachowania dowództwa. Królowa Maria Ludwika zade-
monstrowała pewnego razu swą szczodrość w gestach i słowach: 
podarowała na fundusz obronny miasta swoje klejnoty i zmusiła 
duchowieństwo, aby oddało na ten sam cel część złota i srebra. Kiedy jednak 
armia szwedzka zbliżyła się do miasta na niebezpieczną odległość, 
spakowała swe rzeczy i wraz z dworem ruszyła na zachód, w stronę 
niemieckiej granicy, która przebiegała tylko pięć mil od Krakowa. 
Aby zapobiec podobnym sytuacjom na przyszłość, wydano nowe 
prawo zabraniające mieszkańcom miasta wyjazdu z Krakowa. 
Niedługo po tej decyzji prawie połowa rajców - w niezwykłym 
akcie podwójnej moralności czy może na skutek amnezji - 
natychmiast opuściła miasto. Liczna w mieście grupa kupców 
włoskich zażądała zgody na wywiezienie swych towarów. Ośmiu 
senatorów, którzy mieli strzec skarbca na dawnym zamku 
królewskim, spieszyło się tak bardzo, że zapomnieli zostawić do 
niego klucze, przez co trzeba było wyważyć drzwi53. Kapituła 
zawiesiła swą działalność, a wiele klasztorów ewakuowano. Biskup i 
pobożna masa kanoników, księży, zakonnic i mnichów w pośpiechu 
odjechała na zachód.
Nic więc dziwnego, że wśród zwykłych ludzi narastał niepokój, 
przechodzący w panikę w miarę, jak do miasta napływały kolejne 
wieści o zbliżającej się armii szwedzkiej i o coraz większej liczbie 
uchodźców, kierujących się w stronę niemieckiej granicy.
53 Urzędnikiem centralnym, do którego należała piecza nad skarbcem Rze-
czypospolitej, w którym przechowywano insygnia królewskie i najważniejsze 
dokumenty państwowe, był kustosz koronny. Było to jednak zbyt ważne 
zadanie, by cedować je na ręce jednej tylko osoby. Formalnym opiekunem 
klejnotów koronnych był podskarbi wielki koronny. Prócz niego nadzorowali 
skarbiec kasztelan krakowski i sześciu wojewodów - po dwóch z 
Wielkopolski, Małopolski i Litwy. Każdy z nich posiadał własny klucz do 
opieczętowanego wspólnie skarbca. By go zatem otworzyć, trzeba było 
zebrać wszystkich razem, uzyskując ponadto zgodę Sejmu. Po przeniesieniu 
stolicy do Warszawy w 1596 r., skarbiec pozostawiono w Krakowie. Nadzór 
siedmiu (a nie ośmiu, jak pisze autor) senatorów, stawał się jednak z biegiem 
czasu coraz bardziej fikcyjny. Ich ściągnięcie bowiem w razie pilnej potrzeby 
byłoby bardzo trudne, jeśli nie wręcz niemożliwe. Dlatego też za panowania 
Jana III Sobieskiego kustosz koronny stał się osobiście odpowiedzialny za 
całość skarbca (przyp. red.).
344


DO OSTATNIEJ KROPLI KRWI
¦ Jan Kazimierz przybył do Krakowa w niedzielę, 19 września 
wieczorem, to znaczy trzy dni po zakończonej niepowodzeniem 
próbie zatrzymania Szwedów pod Opocznem. Ta porażka bardzo 
mocno wstrząsnęła pewnym siebie do tej pory królem. Był przy-
gnębiony, chory i zrozpaczony. Nie miał już pieniędzy i nie miał też 
armii. Większa część pospolitego ruszenia rozjechała się z po-
wrotem do domu, a król nie posiadał możliwości, aby się temu 
przeciwstawić, zwłaszcza po tym, w jak skandaliczny sposób 
szlachta zachowała się podczas bitwy. Armia koronna nadal pozo-
stawała do dyspozycji Jana Kazimierza, oczekując na rozkazy króla 
w obozie położonym niedaleko Krakowa, ale zaległości z wypłatą 
żołdu jak również głód i choroby doprowadziły prawie do wybuchu 
buntu. Dowodem tego, że żołnierze nie chcą już słuchać swych 
oficerów, było odesłanie do naczelnego dowódcy zwiniętego 
sztandaru.
Rankiem w poniedziałek 20 września, na Wawelu odbyło się 
spotkanie króla z radą, to znaczy z tymi jej członkami, którzy nadal 
znajdowali się w Krakowie. Spotkanie miało prawie że sentymen-
talny charakter. Jan Kazimierz udowadniał na nim, że nie dorósł do 
roli, którą powierzyła mu historia. Był niepocieszony, szlochał i 
oświadczył, że chciałby umrzeć w miejscu, gdzie koronowano go na 
króla. Magnaci czuli się zagubieni i zdeprymowani tak nagłym 
kryzysem, jakiego doświadczyła polska armia. Jednak liczne za-
pewnienia o lojalności arystokratów w stosunku do króla i obietnica 
pożyczki pieniężnej złożona przez marszałka Lubomirskiego 
sprawiły, że król opanował się. Reszta tygodnia upłynęła spokojnie, 
ponieważ Janowi Kazimierzowi udało się uspokoić wojsko 
obietnicami o rychłej wypłacie zaległego żołdu, co stało się możliwe 
dzięki istniejącym jeszcze pewnym zasobom srebra kościelnego i 
tym, co zawierał królewski skarbiec. W piątkowy wieczór do 
Krakowa dotarła wiadomość, że armia szwedzka dotarła już do 
wioski położonej niecałą milę na północ od Krakowa.
Informacja ta wywołała w mieście prawdziwą panikę.
Ludność cywilna, żołnierze i oficerowie opuszczali miasto w 
popłochu, mimo zaklęć i błagań, aby dalej trwali na swych po-
sterunkach. Umykali też z obozu wojskowego, kierując się na za-
chód albo na południe. Nocą zwołano posiedzenie rady wojskowej.
345


NIEZWYCIĘŻONY
Postanowiono na niej, że obroną Krakowa dowodził będzie Stefan 
Czarniecki. Okazało się jednak, że to, co pozostało z armii koronnej, 
nie na wiele się przyda. Zdecydowano więc, że resztki wojska ruszą 
na południowy wschód i spróbują połączyć się z inną armią, która w 
tym samym czasie zajęta była walkami ze zbuntowanymi Kozakami 
na Ukrainie. Armii walczącej na Ukrainie udało się bowiem zawrzeć 
pokój z Tatarami, dzięki czemu mogła wyruszyć na północ, aby 
przyjść z odsieczą Krakowowi. Powzięto też decyzję, że Jan 
Kazimierz opuści jednak miasto i uda się w kierunku połu-dniowo-
zachodnim w towarzystwie swej rady, zabierając przy okazji regalia 
królewskie i archiwum. Po przekroczeniu granicy król miał zająć się 
organizacją pomocy dla Polski.
Szwedzkie straże przednie pojawiły się na wzgórzach położonych 
na północ od miasta w chwili, kiedy Jan Kazimierz z niego wyjeżdżał, 
eskortowany przez swą gwardię przyboczną. Dochodziła godzina 
jedenasta przed południem. Wkrótce za królem spod Krakowa 
oddaliły się resztki armii koronnej i w szybkim tempie ruszyły na 
południe. Kiedy przejeżdżały przez Kazimierz, zdążyły jeszcze 
dokonać licznych rabunków na mieszkańcach dzielnicy. Napotkały 
jednak na zbrojny opór ze strony mieszczan, którzy użyli broni palnej. 
Pobici, zgnębieni kolejnym niepowodzeniem, pociągnęli dalej przez 
Wisłę i wkrótce znikli za okalającymi miasto wzgórzami.
W mieście rozdzwoniły się dzwony kościelne. Czarniecki miał już 
gotowy plan obrony. Dysponował siłami liczącymi łącznie 4200 ludzi, 
ale była to zbieranina złożona z żołnierzy zaciężnych, spieszonych 
husarzy, chłopów, uzbrojonych mieszczan i studentów, którzy zgłosili 
się na ochotnika. Zamiast myśleć o zbyt rozbudowanej obronie (miał 
przecież do dyspozycji zbyt mało wojska), doświadczony Czarniecki 
postanowił nie tylko wycofać się z przedmieść, ale zrezygnował także 
z obrony Kazimierza, mimo iż dzielnicę tę otaczał mur. Chciał 
skoncentrować się tylko na obronie samego Krakowa i Wawelu, 
który mógł pełnić rolę głównej twierdzy obronnej.
Załoga zajęła wyznaczone miejsca na murach i basztach, rych-
tując do strzału falkonety i działa, wypatrując jednocześnie nadejścia 
Szwedów.
346


DO OSTATNIEJ KROPLI KRWI
Kiedy na wzgórzach Zielonki pojawiły się główne siły szwedzkie, 
Czarniecki wyjechał z miasta przez Bramę Floriańską i barba-kan, 
który strzegł wjazdu do Krakowa od strony północnej. Odjechawszy 
na pewną odległość od murów miejskich, dał rozkaz, aby podpalić 
obóz opuszczony przez polskie wojsko oraz drewniane budy i domki na 
przedmieściach, w pierwszym rzędzie na Kleparzu. Pierwsza część 
rozkazu była zrozumiała: chodziło o to, żeby nie dopuścić, aby zapasy 
żywności zostawione w obozie dostały się w ręce wroga; druga może 
wydawać się okrutna i taka z pewnością była, ale w tym przypadku 
Czarniecki postąpił tak, jak działo się to wszędzie tam, gdzie 
prowadzono wojnę oblężniczą: aby uratować miasto, trzeba było je 
częściowo zniszczyć. Podpalając zabudowania ciągnące się aż do 
granicy murów, oczyszczano w ten sposób przedpole z wszelkich 
możliwych przeszkód; dawało to artylerii większe pole ostrzału. 
Jednocześnie uniemożliwiono w ten sposób żołnierzom wrogiej armii 
wykorzystanie zabudowań jako osłony.
Była to prawdziwa tragedia dla tysięcy osób, które w jednej chwili 
straciły cały swój dobytek i dach nad głową. Na dodatek, sprawcą 
tego nieszczęścia byli ich rodacy. Równie tragiczny koniec spotkał 
później samo miasto.
Tamtego popołudnia wiał silny wiatr z północy. Ogień rozprze-
strzeniał się więc niezwykle szybko wśród tysięcy bud i domków: 
płomienie ogarniały coraz większą połać drewnianej zabudowy, aż 
zlały się w jeden wielki ogień, który sięgać zaczął aż do miejskich 
murów. Płomienie przedostały się na któryś z młynów, a stąd drew-
nianą kanalizacją, prowadzącą aż do miasta, dotarły do jednej z baszt i 
błyskawicznie ją pochłonęły. Teraz zajęła się garbarnia i łaźnia 
miejska, położone obok bramy św. Anny. Płonące gonty zaczęły 
spadać na stary gmach uniwersytecki, który stanął w płomieniach. 
Rektora, powalonego chorobą i leżącego w łóżku, posadzono na 
krześle i wyniesiono na zewnątrz. Ogień kilkakrotnie zagroził ko-
ściołowi Mariackiemu, ale do najgorszego na szczęście nie doszło. W 
mieście ogłoszono alarm, dzięki czemu wkrótce zlokalizowano ogień 
we wszystkich miejscach, w których się pojawił, i to zanim zdążył 
poczynić większe szkody. Zniszczeniu uległ tylko pałac biskupi i kilka 
baszt, a całkowicie spalił się kościół Franciszkanów i jeden żeński 
klasztor.
347


 


NIEZWYCIĘŻONY
Szwedzki pułk kawalerii, złożony z 800 zacisznych, wykorzystał to 
zamieszanie i złą widoczność. Szwedzi rzucili się w kłęby iskier i w 
szalonym tempie wjechali w spowite kłębami dymu uliczki. Nagle 
znaleźli się przed bramą, która prowadziła w stronę barbakanu i 
dalej do miasta. W chaosie, do jakiego doszło, ktoś zapomniał ją 
zamknąć. Szwedzi nie chcieli uwierzyć w ten szczęśliwy zbieg 
okoliczności. I to dosłownie. Bo tak jak wszyscy doświadczeni 
dowódcy od niepamiętnych czasów, dowódca oddziału, pułkownik 
Kristian von Pretlach54 wiedział doskonale, że jeśli natarcie rozwija 
się zbyt pomyślnie, to oznacza to niewątpliwie zasadzkę. Dlatego 
zawahał się. I ta chwila wystarczyła, aby straż miejska opanowała 
sytuację i odzyskała odwagę. Ogień z broni palnej kierowany na 
Szwedów ze szczytu muru i kilka salw armatnich zza barbakanu 
zmusiły nieoczekiwanych intruzów do odwrotu. Tym samym stracili 
niepowtarzalną okazję. Nauczeni doświadczeniem, Polacy jeszcze 
tego samego wieczoru wypełnili wnętrza wszystkich bram ziemią i 
kamieniami, pozostawiając do swego użytku tylko jedną bramę - 
Grodzką, znajdującą się w południowej części murów. A dumni z 
siebie mieszczanie mogli zameldować Czarnieckiemu, że „będą 
bronić miasta aż do ostatniego tchu", na co ten odparł, że „będzie 
walczyć aż do ostatniej kropli krwi". Nocą niewielka grupa 
zwiadowcza próbowała śmiałym manewrem opanować bramy 
prowadzące na Kazimierz. Akcja nie powiodła się wprawdzie, ale 
wystarczyło to, aby mieszkańcy zapomnieli o swych całkiem 
niedawnych uroczystych zapewnieniach, że walczyć będą aż do 
ostatniego tchu. Wielu z nich natychmiast opuściło miasto. Inni, drżąc 
ze strachu zamknęli się w swych domach, aby tam czekać na 
nadejście nowego dnia albo na śmierć.
Karol Gustaw nadal miał nadzieje, że zdobędzie Kraków małym 
nakładem sił i w krótkim czasie. Podczas gdy jego wojsko roz-
dzieliło się, aby otoczyć miasto, sam król udał się na rekonesans. 
Towarzyszył mu w tej przejażdżce pewien polski husarz, którzy 
przeszedł na szwedzką stronę. W czasie owej ryzykownej wyprawy 
monarcha o mało co nie wpadłby w ręce jakiemuś zabłąkanemu


DO OSTATNIEJ KROPLI KRWI
oddziałowi polskiej jazdy. Z przeprowadzonej inspekcji wyciągnął 
wniosek, że obrona od strony południowej była słabsza niż od pół-
nocnej. Dlatego też postanowił, że główny atak przeprowadzony 
zostanie właśnie od strony południowej: zamierzał przebić się przez 
słabo broniony Kazimierz, minąć bezbronny zupełnie Stradom, a 
potem wtargnąć do głównego miasta przez Bramę Grodzką i po-
łożony nieopodal Wawel.
Wczesnym rankiem w niedzielę można było zobaczyć Karola 
Gustawa, który osobiście ustawiał niektóre regimenty, a potem 
wyprawiał je na Kazimierz. Chciał zająć Kraków jak najszybciej. W 
charakterystyczny dla siebie sposób postanowił wykorzystać 
kolejną nadarzającą się okazję. Miasto było dla niego ważną zdo-
byczą, ale bardziej ze względu na jego polityczne znaczenie niż 
wojskowe. To przecież w Krakowie koronowali się polscy królo-
wie, a jeśli miał już zdobyć polską koronę, to chciał też panować 
nad miastem, w którym zgodnie z odwieczną tradycją odbywały się 
uroczystości koronacyjne.
Pewien majster murarski, który na jednym z przedmieść spra-
wował jakiś ważny urząd, dosiadł konia i ruszył na Wawel, błagając 
o pomoc. Czarniecki już właściwie zrezygnował z obrony 
przedmieść, ale działając bardziej pod wpływem emocji niż z roz-
sądku, wysłał na pomoc 300 zbrojnych, których sprowadził wcze-
śniej do Krakowa ze swych podgórskich posiadłości nieobecny już 
w Krakowie biskup55. Żołnierzom rozkazano, aby stawili się w peł-
nej gotowości bojowej, po czym odesłano ich w stronę południowej 
dzielnicy. Kiedy dotarli do Stradomia i znaleźli się poza zasięgiem 
wzroku Czarnieckiego, zeszli z koni i zaczęli jeść śniadanie.
W tym samym czasie pewien oddział szwedzkich dragonów przeprawiał 
się przez jeden z mniejszych i płytszych dopływów Wisły, który 
oddzielał południowe przedmieścia od Stradomia i od samego 
Krakowa. Kiedy żołnierze podjechali pod mury Kazimierza, za-
uważyli, że jedna z bram była niedomknięta. Wjechali przez nią do 
środka dzielnicy, przejechali przez pogrążone w ciszy niedzielnego 
poranka ulice, po czym otworzyli jedną z południowych bram,





54 Niemiecki regiment rajtarii zaciężnej pułkownika Chrystiana (Krystiana) von 
Pretlacha (około 850 koni) (przyp. red.).
348


55 Byli to tzw. „harnicy", piechota z Muszyny biskupa krakowskiego Piotra 
Gembickiego, pod wodzą niejakiego Marcina (przyp. tłum.).
349


1


NIEZW
YCIĘŻO
NY
przez 
którą 
wpuśc
ili do 
środk
a 
większ
y 
oddzia
ł, 
oczek
ujący 
w go-
towoś
ci na 
zewną
trz. 
Teraz 
wszys
cy 
ruszyli 
razem. 
Na ich 
czele 
pędził 
sam 
Karol 
Gusta
w, 
prowa
dząc 
do 
walki 
regime
nt 
kawal
erii. 
Natyc
hmiast 
wysłał 
też na 
Krakó
w 
część 
swego 
wojsk
a pod 
ko-
mendą 
hrabie
go 
Sulzba
cha56. 
Pozost
ałych 
żołnier
zy 
rozpuś
cił, ze-
zwalaj
ąc na 
rabun
ki.
Oddział 
Sulzbac
ha 
galope
m 
pokona
ł 
Kazimi
erz, 
dudniąc 
prze-
jechał 
mostem 
na 
drugą 
stronę i 
tym 
sposob
em 
znalazł 
się 
niespo-
dziewa
nie na 
Strado
miu, 
zaskak
ując 
całkowi
cie nie 
spodzie
wają-
cych 
się 
niczego 
owych 
300 
„harnik
ów", 
którzy 
nadal 
zajęci 
byli 
spożyw
aniem 
śniadan
ia. 
Szwedz
i rzucili 
się na 
nich jak 
głodne 
wilki na 
owce. 
Ci, 
których 
nie 
zabito, 
wzięci 
zostali 
do 
niewoli. 
Zdo-
byto 
także 
cztery 
chorąg
wie. Po 
tym 
szybki
m 
zwycięs
twie 
Szwedz
i ruszyli 
do 
kolejne
go 
ataku, 
tym 
razem 
w 
stronę 
Bramy 
Grodzk
iej. 
Tam 
jednak 
atak 
załamał 
się. 
Zaalar
mowan
a 
odgłosa
mi 
walki 
do-
chodzą
cymi ze 
Strado
mia 
załoga 
zdążyła 
zamkną
ć 
bramy i 
obsa-
dzić 
mury. 
Szwedz
i bez 
przeszk
ód 
wdarli 
się 
natomia
st do 
położo-
nych w 
pobliżu 
domów
. 
Doszło 
też do 
wymian
y ognia 
z 
Polaka
mi 
znajduj
ącymi 
się na 
koronie 
murów. 
W 
trakcie 
strzelan
iny 
ranny 
został 
sam 
Czarnie
cki, 
który 
zjawił 
się na 
miejscu
, aby 
sprawd
zić, co 
się 
dzieje. 
Jedna z 
kul 
roztrzas
kała mu 
prawy 
policze
k. 
Kiedy 
jakiś 
czas 
potem 
Karol 
Gustaw 
wysłał 
swego 
sekreta
rza, 
aby 
skłonić 
Polakó
w do 
kapitula
cji, 
Czarnie
cki 
przyjął 
go 
osobiśc
ie, po-
często
wał 
uprzej
mie 
węgiers
kim 
winem i 
odpowi
edział, 
że nie 
może 
się na 
to 
zgodzić
, 
poniew
aż 
„musi 
być 
posłusz
nym 
swemu 
panu 
Janowi 
Kazimi
erzowi, 
który 
rozkaza
ł mu 
bronić 
miasta"
57.
W 
tym 
samy
m 
czasie 
trwało 
plądro
wanie 
Kazim
ierza. 
Ofiarą 
rabun
ków 
padły 
nie 
tylko 
prywa
tne 
domy, 
ale 
równie
ż 
kościo
ły,
56
	Hra
bia Filip 
Pfalz-
Sulzbach 
(1630-
1703), syn 
księcia 
Augusta 
palatyna 
Sulzbachu, 
generał w 
armii 
szwedzkiej. 
W 
kampanii 
1655 r. 
dowodził 
regimen 
tem rajtarii 
niemieckiej 
(około 650 
koni) 
(przyp. 
red.).
57	W 
rzeczywisto
ści 
Czarniecki 
odpowiedzi
ał 
Szwedom 
w 
następujący
ch sło 
wach: 
„Kraków 
dwom 
panom 
podlegać 
nie chce ani 
może bez 
złamania 
wiary, 
którą nad 
życie ceni, 
że raczej 
wolą 
zasypać się 
w gruzach 
wszyscy w 
mieście bę 
dący, niżby 
mieli 
kogokolwie
k wpuścić 
do miasta, 
który by z 
królem 
Kazimierze
m 
nie trzymał; 
próżne są 
pogróżki 
walecznym 
czynione" 
(przyp. 
tłum.).
350


DO 
OSTAT
NIEJ 
KROPLI 
KRWI
synago
gi i 
klaszto
ry. 
Wszyst
ko to 
rozgry
wało 
się w 
niedziel
ne 
przedp
ołudnie
, więc 
wszędz
ie 
trwały 
msze 
święte, 
ale 
żołnierz
e w 
ogóle 
się tym 
nie 
przejm
owali. 
Msza 
odbyw
ająca 
się w 
kościel
e 
Bożeg
o Ciała 
została 
przerw
ana, 
kiedy 
uzbroje
ni 
żołnierz
e 
szwedz
cy 
pojawil
i się 
nagle 
przy 
drzwia
ch i 
spokoj
nie 
zaczęli 
rabow
ać 
zgroma
dzonyc
h. 
Grupa 
pijanyc
h 
żołdak
ów 
wdarła 
się do 
położo
nego w 
pobliżu 
klaszto
ru, 
zabiła 
jedneg
o z 
mnichó
w i 
odźwie
rnego, 
po 
czym 
zabrała
, co 
było 
pod 
ręką. 
Tym 
sposob
em z 
klaszto
rnej 
bibliote
ki 
znikło 
na 
zawsze 
kilka 
drogoc
ennych 
włoski
ch 
ksiąg.
Rab
unki 
były, 
jak 
wspom
niałem, 
powsze
chnie 
stosow
anym 
spo-
sobem 
wynagr
adzania 
żołnierz
y, 
chociaż 
dowód
cy 
starali 
się za-
wsze 
trzymać 
swoich 
podko
mendny
ch pod 
kontrol
ą. 
Kiedy 
sztur-
mowano 
jakieś 
miasto, 
obowiąz
ywało 
niepisane 
prawo, 
że 
atakując
y je 
żołnierz
e mieli 
pozwol
enie na 
dokony
wanie 
rabunk
ów. Po 
kilku 
godzina
ch 
Karol 
Gustaw 
doszedł 
widać 
do 
wniosk
u, że 
już 
wystar-
czy, 
więc 
wydał 
swym 
podko
mendny
m 
rozkaz, 
aby 
przerw
ali ten 
proced
er, 
uformo
wali 
ponow
nie 
szyki i 
pospies
zyli na 
pomoc 
tym, 
którzy 
nacieral
i na 
Bramę 
Grodzk
ą. 
Niechęt
nie 
ruszyli 
oni w 
stronę 
Krako
wa. 
Jednak, 
jak to 
zwykle 
bywa, z 
trudnoś
cią 
zebran
o roz-
proszo
ne 
oddział
y, 
dlatego 
też 
rabunki 
trwały 
nadal i 
rozciąg
nęły się 
teraz 
również 
na 
Strado
m.
W 
powietr
zu 
słychać 
było 
krzyki i 
trzask 
pękają
cego 
szkła, 
do-
chodzą
ce z 
obu 
przedm
ieść, a 
jednoc
ześnie 
pojedy
ncze 
strzały 
od-
dawane 
pod 
Bramą 
Grodzką 
zamieniły 
się teraz 
w 
nieustann
ą, inten-
sywną 
kanona
dę. 
Coraz 
więcej 
żołnierz
y 
szwedz
kich 
wdrapy
wało 
się na 
dachy i 
strychy 
domów 
ze 
swymi 
muszki
etami, 
a na 
jedno z 
górnyc
h pięter 
klaszto
ru 
Bernar
dynów 
wciągni
ęto 
kilka 
lekkich 
dział. 
Zamoc
owano 
je tam, 
a 
potem 
Szwed
zi dali z 
nich 
ognia 
przez 
pozba
wione 
szyb 
okna i 
wykusz
e. 
Mijała 
godzina 
za 
godziną
. Nad 
zamkie
m 
królew
skim 
pojawił
y się 
chmury 
dymu, 
a od 
jednej 
z bomb 
zapalaj
ących 
ogniem 
zajęła 
się 
jedna z 
drewni
anych 
bram 
zewnęt
rznych. 
Szwed
zi 
zaczęli 
wyryw
ać z 
niej 
płonąc
e 
deski, 
a 
potem 
zabrali 
się za 
drzwi 
wewnę
trzne.
Wid
ząc, co 
się 
dzieje, 
zgroma
dzeni 
na 
potrzas
kanych 
od kul 
murach 
obrońc
y, 
wpadli 
prawie 
w 
panikę. 
I nagle 
rozległ 
się 
okrzyk
, że 
Szwed
zi są 
już w 
Krako
wie. 
Ludzie 
odskoc
zyli od 
zasypy
wanej 
gradem 
kul 
Bramy 
Grodz
kiej i 
rzucili 
się 
ulicą 
Grodz
ką w 
stronę
351


 


NIEZWYCIĘŻONY
miasta. Niektórych z uciekających zatrzymano siłą: jakiś potężnie 
zbudowany mieszczanin pędził przed sobą grupę spanikowanych 
obrońców z powrotem na mury, okładając ich rzemieniem. Reszta 
gdzieś znikła. Nadeszła decydująca chwila, kiedy wszystko mogło 
się rozstrzygnąć. Jednak w ostatniej chwili nadeszły posiłki: podciągnięto kilka 
dział, a wraz z nimi pojawiło się prawie stu strażników miejskich i 
spora grupa studentów, która wybiegła z pobliskich stancji. Pod 
dowództwem zabandażowanego Czarnieckiego wszyscy oni podjęli 
desperacką próbę stawienia Szwedom oporu, która zakończyła się 
powodzeniem. Szwedów odrzucono na dużą odległość od 
wewnętrznych drzwi i zmuszono do ucieczki. Następnie oba wejścia 
zabarykadowano konarami drzew, ziemią i kamieniami.
Niebezpieczeństwo minęło. Na razie.
Ostrzał prowadzony przez Szwedów trwał jednak nadal, i to 
chyba bardziej ze złości niż z wyrachowania. Powoli zapadał 
zmierzch, a wysmukłe kontury wawelskich murów stapiały się z 
ciemnościami, które od czasu do czasu rozjaśniał nagły błysk wy-
strzału albo jaskrawy wybuch, ukazując na chwilę skruszony frag-
ment muru albo poczerniałe okno. Dopiero około drugiej w nocy 
błyski wystrzałów przestały rozjaśniać mrok nocy. Kruchy, niepewny spokój 
zapanował nad Krakowem.
Kiedy rankiem następnego dnia walka rozgorzała na nowo, oka-
zało się, że zmianie uległa nie tylko postawa obrońców, ale także ich 
morale. Nieoczekiwana porażka, jakiej Szwedzi doznali pod 
murami poprzedniego dnia, natchnęła krakowian nową odwagą i 
zwodniczym optymizmem. Panika, którą wcześniej dawało się 
wszędzie odczuć, gdzieś się ulotniła. Ucieczka z miasta była już 
niemożliwa. Obrońcy Krakowa walczyli już nie o jakieś abstrak-
cyjne zasady czy przywileje magnackie, i nawet nie za krytykowa-
nego wcześniej króla, tylko za siebie, za swoje domy. Wszyscy od-
czuwali tę zmianę. Obrońcy odpowiadali teraz na ataki Szwedów z 
siłą i determinacją. Okazja na odniesienie szybkiego zwycięstwa, 
jaka niedawno trafiła się Szwedom, ulotniła się jak kamfora.
Kolejny atak szwedzki, skierowany na Wawel od strony Wisły, 
został znowu powstrzymany, kiedy Polacy podpalili drewniane 
domy stojące poniżej murów. Płomienie zaczęły rozprzestrzeniać 
się dalej, przeskoczyły na klasztor Bernardynów, co zmusiło kryją-
352


DO OSTATNIEJ KROPLI KRWI
cych się tam Szwedów do opuszczenia tego bezpiecznego dotąd 
schronienia. Kiedy jednak wypadli na zewnątrz z okrytych kłębami 
dymu zabudowań klasztornych, wystawili się na krzyżowy ogień 
prowadzony z murów miejskich (pewien Włoch o nazwisku 
Fantucio zdołał z zajmowanego przez siebie miejsca na wieży po-
łożyć trupem wielu Szwedów, strzelając do nich z hakownicy). 
Przepędziwszy nieprzyjaciela z klasztoru, Polacy mogli teraz skie-
rować wyloty swych muszkietów w stronę pobliskiego pałacu, gdzie 
Szwedzi we wcześniejszej fazie walki ustawili swoje działa. Bardzo 
szybko szwedzcy kanonierzy zmuszeni zostali pośród snopów iskier 
do opuszczenia tego miejsca, a kiedy na ściany i stropy zaczęły 
spadać polskie pociski, zapadła się podłoga, a działa zapadły się 
wraz z nią. Chwilę potem w powietrzu rozległy się głośne 
przekleństwa, bo oto któryś z polskich oddziałów, wykorzystując 
zamieszanie, do jakiego doszło wśród Szwedów, przypuścił na nich 
niespodziewany atak. Polacy wpadli na pokryte trupami zbocze, 
wzięli kilku jeńców, zniszczyli część porzuconych drabin i zburzyli 
dwa domy, w których Szwedzi urządzili stanowiska ogniowe dla 
swych armat.58
Karol Gustaw ze złością musiał przyznać, że nie zdobędzie 
Krakowa ani przez zaskoczenie, ani szturmem. Nie pozostało mu 
nic innego, jak tylko rozpocząć oblężenie za pomocą wszystkich sił, 
jakimi dysponował.
Jeszcze tego samego popołudnia ciemne kolumny szwedzkiego 
wojska otoczyły Kraków, rozkładając się na rozległych plantach i w 
dąbrowach, które ciągnęły się na wschód od miasta. Żołnierze 
natychmiast przystąpili do wznoszenia szańców.
58 Opisywane wydarzenia trwały na Kazimierzu przez trzy dni. Liczne 
kościoły i klasztory zostały obrabowane, zamieniono je w lazarety, stajnie i 
składy amunicji. Ludność Kazimierza zmuszono do zapłacenia wysokiej 
kontrybucji. Sam Karol Gustaw z aprobatą przyglądał się tym poczynaniom ze 
swej kwatery w klasztorze kanoników regularnych na Kazimierzu (przyp. 
tłum.).
353


 
 

Zwycięstwa i triumfy


Oblężenie Krakowa
IT odobnie jak to jest w naszym życiu współczesnym, życie naszych 
przodków wypełnione było zwykłą codziennością. Mijające dni i to, 
co nieuniknione: te same powtarzające się czynności, zwyczaje, 
zachowania, oczekiwania. Istnieją w tym wszystkim z pewnością 
jakieś elementy dramatyzmu, ale należą one do wyjątków. 
Przypominają sobą kolorowy snop światła, który w radości i cier-
pieniu przebija się przez codzienną szarzyznę. Ale taka jest nasza 
pamięć: to właśnie takie chwile zapamiętujemy najłatwiej. Cecha ta 
jest charakterystyczna zarówno dla pojedynczych osób, jak i dla 
całych narodów. Proces zapomnienia stopniowo, ale w sposób nie-
unikniony usuwa z szerokiej przestrzeni naszej pamięci, pełnej 
wspomnień to, co zdarzyło się w przeszłości. Ponad ciemną po-
wierzchnią tej przestrzeni wznosi się od czasu do czasu jakiś poje-
dynczy, jasny pagórek, przypominający wyspę, porozrzucane i 
odosobnione resztki czegoś, co kiedyś było krajobrazem, kom-
pletnym i zamkniętym.
W rzeczywistości wygląda to mniej melancholijnie, niż brzmi. W 
tego rodzaju wyjątkach znaleźć można bowiem wiele najważ-
niejszych, choć nie zawsze najprzyjemniejszych nauk. W końcu z 
łatwością dochodzi do tego, że zaczynamy traktować to, co wy-
izolowane, w taki sposób, jakby było tak od zawsze. Zapominamy
357


NIEZWYCIĘŻONY
przy tym, że nawet dla tych, którzy żyli w przeszłości - a nawet sami 
stanowili tę przeszłość - sytuacje takie były zwykłą codziennością. 
Czynności, zwyczaje, zachowania, oczekiwanie.
Później, kiedy zapomnienie łączy się z mądrością, wszystko to, 
co się zdarzyło, wydaje się być bardzo łatwe. Wszystko wydaje się 
jasne z logiczną wyrazistością. I niech tak będzie. Jednak ten, kto 
znajdzie się w wirze zdarzeń, nigdy nie widzi w nich jakiegoś sensu, 
rzadko dostrzega w tym jakąś logikę. Szwedzcy żołnierze, tak jak 
ich polscy przeciwnicy, z trudnością rozumieli cel i domyślali się 
kierunku, w którym zmierzali. Dla nich jesień składała się po prostu 
z przypadkowych dróg, rzek, marszów i obozów. I nawet wtedy, 
kiedy armia przemieszczała się z miejsca na miejsce w dosłownym 
tego słowa znaczeniu, to i tak wiele czasu spędzano w autentycznym 
bezruchu.
Oczywiście, czasami dowódcy albo okoliczności zmuszały 
żołnierzy do szybkiego marszu. Pokonywano wtedy ponad dwie, a 
w sprzyjających albo groźnych warunkach nawet do trzech mil 
dziennie. Żołnierze obawiali się jednak takich nagłych wybuchów 
energii, kiedy to szli bezmyślnie naprzód, jeden za drugim, w noc-
nym deszczu albo porannej mgle, godzina za godziną, dzień za 
dniem. Nawet sami generałowie chronili ich przed czymś takim. 
Powód był prosty: tego typu zdarzenia powodowały duże straty i 
zmęczenie wśród ludzi, ich efektem były też porzucone albo 
zniszczone wozy. Istnieją w historii przykłady długich i zakończo-
nych kompletną katastrofą marszów, kiedy to stan osobowy 
oddziałów zmniejszał się nawet o dwie trzecie. Ale i w czasie 
krótkich przemarszów istniało ciągłe zagrożenie, że żołnierze i konie 
zmęczą się tak bardzo, że nie będzie można ich wykorzystać w 
czasie bitwy. Dlatego też dzienna trasa przemarszu była 
zadziwiająco krótka i wynosiła od pięciu do dziesięciu kilometrów. 
Dzienną dawkę można było zwiększyć o cztery albo pięć 
kilometrów, jeśli pogoda była sprzyjająca, a drogi wygodne. W 
XVII wieku rzadko można było liczyć na to pierwsze i nigdy na to 
drugie. Nierzadko armia musiała sama budować sobie drogi w 
terenie, który był trudno dostępny albo nieprzejezdny. Prace 
postępowały zaś w takim tempie, w jakim mógł pracować inżynier i 
jego ekipa. Armia maszerowała zazwyczaj przez dwa albo trzy dni, 
po czym następował
358


OBLĘŻENIE KRAKOWA
dzień odpoczynku; wtedy to sprawdzano stan osobowy poszcze-
gólnych oddziałów, naprawiano wozy i - co nie mniej ważne - pie-
czono chleb. Potem wojsko ruszało w dalszą drogę. Dodać do 
tego należy zmianę pór roku. Ruchy armii uzależnione były od 
suchych dróg i żyznych pastwisk, co oznaczało, że wojaczkę 
planowano zazwyczaj na przełomie wiosny i lata, a żołnierzy 
rozpuszczano na kwatery jesienią, kiedy było już zbyt mokro, za 
zimno czy zbyt drogo, aby kontynuować działania.
To właśnie w obozach żołnierze spędzali większość swego cza-
su. Miejsca postoju zmieniały się i w końcu liczono je w tysiącach, 
ale działo się w nich zawsze to samo: powtarzające się czynności, 
zwyczaje, rutynowe zachowania, czekanie.
Pod koniec września 1655 roku armia szwedzka rozłożyła się 
wokół Krakowa. Obóz, w którym stacjonowali szwedzcy żołnierze, 
pokazany jest na jednym z miedziorytów, wyjątkowo pięknym, jeśli 
chodzi o szczegóły. Wykonał go człowiek, który w czasie swego 
całego życia naogłądał się takich obozów o wiele więcej niż każdy 
inny mieszkaniec Europy tamtych czasów. Nazywał się Erik 
Dahlbergh. Na miedziorycie widzimy to, co jego oko dostrzegło w 
tamtej chwili 1655 roku1, ale przede wszystkim jest to realistyczne 
przedstawienie życia obozowego, czyli tego, co dla przeważającej 
liczby ówczesnych pisarzy było tak normalną codziennością, że nie 
warto było o niej pisać ani dyskutować. Ale to właśnie dzięki takim 
obrazom współczesny obserwator może wędrować wzrokiem po tym, co 
należy do zapomnianej codzienności dawnych czasów.
Pierwsza rzecz, którą tam dostrzegamy, to namiot markietanek.
1 Na miedziorycie istnieje co prawda napis: „E.F. Dahlberg ad viv.delin", 
ale nie należy go tłumaczyć dosłownie. Dahlbergh znajdował się wtedy we 
Włoszech. Zajmował się jednak tym konkretnym miedziorytem, ale 
ostateczny kształt nadał mu dopiero pod koniec lat 90. Dahlbergh 
sukcesywnie zbierał pojedyncze informacje z różnych źródeł, a sposób, w jaki 
przedstawił uszeregowanie poszczególnych oddziałów, pochodzi 
prawdopodobnie z regulaminu obozowego z 1655 r. O dokładności tego 
rysunku i sposobie uchwycenia poszczególnych detali świadczy fakt, iż 
pierwowzór dzieła Dahlbergha, który podziwiać można w Archiwum 
Państwowym (Riksarkivet), składa się z siedmiu oddzielnych szkiców.
359


NIEZWYCIĘŻONY
Niewielki oddział jeźdźców zatrzymał się na chwilę, aby odpo-
cząć: większość z nich pozostała w siodłach, wznosząc do góry kielichy i 
puchary. Ich uwagę przykuwa jakaś kobieta w podartym odzieniu 
widoczna w rogu - czyżby to jedna z markietanek? Do grupy zbliża 
się kaleka wspierający się na kulach; jego wzrok, skierowany ku 
jeźdźcom, wyraża pokorę żebraka. Obok jeźdźców widać jeszcze 
jakieś postacie: tu jakiś mężczyzna rozpiął guziki swego płaszcza i 
wsadza rękę pod pachę; obok niego stoi kobieta karmiąca piersią 
dziecko.
Za nimi przelewa się nieustanny potok wozów, koni i ludzi. 
Wozy występują we wszelkich możliwych rozmiarach i kształtach: 
dwukołowe i czterokołowe, z podwójnym, potrójnym albo po-
czwórnym zaprzęgiem. Widać też sporo ciężko obładowanych koni 
jucznych, a w dali, tuż obok pełnej siana furmanki, jedzie piękna 
kareta. Łatwo zgadnąć, że oba pojazdy są w drodze do obozu. Ich 
trasa prowadzi obok grup pracujących ludzi. Na lewo widzimy ro-
botników, którzy tradycyjną metodą zajmują się wyplataniem ko-
szów szańcowych: na ziemi leżą setki cienkich witek, splecionych 
gałązkami wikliny: kiedy są gotowe, składa się je w jednym miejscu, 
a następnie napełnia ziemią. Po prawej stronie inna grupa ro-
botników buduje niewielki szaniec. Jedni pchają przed sobą taczki, 
inni robią coś przy pomocy metalowych drągów, jeszcze inni 
wywożą ziemię na taczkach; gdzieś indziej grupa robotników 
wznosi cienką palisadę z drewnianych pni, które zrzucają z kilku 
stojących obok wozów. Na lewo widać jeszcze jeden szaniec, ale 
ten jest już ukończony. Na stanowiska ogniowe żołnierze wtaczają 
załadowane armaty2; ludzie - przepasani skórzanymi pasami - po-
chyleni są nad ciężkimi działami.
Jeszcze dalej widać początek obozu.
Najpierw spostrzegamy drugi, niski wał ziemny. Jest on chro-
niony przez kontrskarpę i drewnianą palisadę tego samego rodzaju, 
która otacza szańce: wystarczająco ciasną, aby uniemożliwić 
dostanie się do środka piechocie przeciwnika, ale na tyle luźną,
2 Wiemy, że są załadowane, ponieważ „zapały", tj. otwory prowadzące do 
komory prochowej, są zatkane trójkątnymi zatyczkami, którymi posługiwano 
się zazwyczaj w takich sytuacjach.
360


OBLĘŻENIE KRAKOWA
że nieprzyjaciel nie może się za nią schronić. Zza obwałowań wy-
stają głowy i kapelusze żołnierzy, którzy pełnią tam straż. Ten nie-
przerwany pas obwałowań przecina niczym rana całą przestrzeń od 
brzegu Wisły po lewej stronie, zakreśla przeszło czterokilometro-wy 
łuk i kończy się w okolicach przedmieść położonych na wschód od 
Krakowa, to znaczy po prawej stronie, stanowiąc tym samym - 
wraz z szańcami - konstrukcję zwaną cyrkumwalacjami (stanowią 
one zaporę dla ewentualnych posiłków, jakie mogłyby nadejść, aby 
przyjść w sukurs oblężonym obrońcom twierdzy; cyrkumwa-lacje 
zabezpieczają jednocześnie oblegających od niespodziewanego 
ataku od tyłu). Linia cyrkumwalacji ciągnąca się pod Krakowem 
miała trzy bramy, a wszelkiego rodzaju wozy wjeżdżały do obozu 
przez bramę środkową.
Brama wjazdowa zamknięta jest na drewniany rygiel; na straży 
stoi żołnierz uzbrojony w szpadę, a towarzyszy mu pies. Za każdym 
wchodzącym albo wychodzącym z obozu strażnik zamyka rygiel 
przy pomocy sznura. Za bramą wjazdową znajduje się już teren 
obozu. Przed oczami obserwatora rozciąga się niezwykły widok.
Siedemnastowieczna armia maszerująca przez nieprzyjacielski 
kraj składała się z takiej mniej więcej liczby ludzi, co większe mia-
sto. Samych żołnierzy liczyło się w dziesiątkach tysięcy, ale oprócz 
nich w obozie znajdowali się jeszcze wszelkiego rodzaju cywile, 
którzy w tamtych czasach stanowili nieodłączny składnik wszystkich 
armii. Były wśród nich żony żołnierzy, a także ich dzieci. W 
najgorszym wypadku na jednego walczącego żołnierza przypadały 
cztery inne osoby. W najlepszym stosunek ten układał się jak jeden 
do jednego. Dowódcy wojsk starali się, aby liczba osób to-
warzyszących armii była jak najniższa, ponieważ im dłuższy ogon 
ciągnął się za wojskiem, tym bardziej było ono nieruchawe i trudne 
do wyżywienia. I chociaż od czasu do czasu robiono w armii porzą-
dek, starając się zrzucić część tego zbędnego balastu, to istniała 
prosta zasada, że im dłużej jakaś armia znajdowała się na wojnie, 
tym bardziej przybywało w niej osób nie będących żołnierzami. 
Armia szwedzka już od ponad pół roku nie brała udziału w żadnej 
operacji wojskowej, dzięki czemu liczba osób towarzyszących jej 
pozostawała na stosunkowo niskim poziomie. Oznacza to jednak,
361


NIEZWYCIĘŻONY
że licząca 16 000 żołnierzy armia szwedzka oblegająca Kraków 
składała się w rzeczywistości z około 30 000 ludzi. Było ich więc co 
prawda mniej niż mieszkańców ówczesnego Sztokholmu, ale za to 
sześć razy więcej, niż mieszkało w Norrkóping, drugim co do 
wielkości mieście Szwecji. Oznaczało to także, że o wiele więcej ludzi 
znajdowało się wokół murów Krakowa niż w samym mieście.
Warto jednak wiedzieć, że ówczesna armia nie tylko składała się z 
dużej ilości ludzi, tak jak duże miasto. Armia praktycznie rzecz biorąc 
była takim miastem - przenośnym, a nie umiejscowionym na stałe. O 
jego rozmiarach można się było przekonać dopiero wtedy, kiedy 
wojsko zatrzymywało się na postój. W takich „wojskowych miastach" 
prowadzono wszelkiego rodzaju działalność o charakterze 
gospodarczym, towarzyskim, prawnym czy religijnym, tak typową dla 
każdego, przeciętnego miasta. Te „wojskowe miasta" rzadko mogły 
się pochwalić czymś pięknym, typowym dla zwykłych miast; miały za 
to o wiele za dużo wszystkiego tego, co sprawiało, że były brzydkie i 
niewygodne: ciasnoty, brudu, smrodu, awantur.
Nie można powiedzieć, żeby naczelnych dowódców nie obchodziło 
to, co działo się w obozach. Przeciwnie. Było to dla nich miejsce, w 
którym z przyjemnością mogli wyrazić swój zachwyt wobec 
geometrycznych form, które tak bardzo zajmowały ich umysł. Obozy 
wyglądały przez to jak małe cuda natury o prostokątnym kształcie i 
dokładnie wymierzonych rozmiarach, gdzie każdy namiot, każdy koń i 
wóz miały swe dokładnie wyznaczone miejsce. Kiedy przyglądamy 
się jakiemuś obrazowi, na którym przedstawione są tego rodzaju 
formy przestrzenne, z ich prostopadłymi ulicami i geometrycznie 
ustawionymi rzędami namiotów, to uderza nas przede wszystkim 
jedna rzecz: to nie nowoczesny obóz wojskowy naśladuje miasto - to 
nowoczesne miasto naśladuje obóz wojskowy. Bo nawet w 
nowoczesnym planowaniu przestrzennym miasta, tak samo jak w 
nowych sposobach kontrolowania pracy w faktoriach albo w nowych 
metodach karania biedoty, wzory wojskowe odgrywały zasadniczą 
rolę.
Gdyby ktoś wszedł na teren obozu wojskowego, jaki powstał pod 
Krakowem, w żaden sposób nie stanąłby nagle twarzą w twarz z 
nieokiełznanym chaosem. Oczom jego przedstawiłby się nato-
362


OBLĘŻENIE KRAKOWA
miast symetryczny widok identycznych z wyglądu, kwadratowych 
„dzielnic", kilka skwadronów jazdy i kilka batalionów piechoty; każda 
z tych „dzielnic" składała się z trzech albo czterech idealnie prostych 
rzędów identycznych trójkątnych namiotów. Między poszczególnymi 
dzielnicami znajdowały się wolne przestrzenie; przecinały je proste, 
wąskie ulice, ciągnące się w kierunku wschód-za-chód. Z jednej 
strony każdej dzielnicy znajdowały się starannie ustawione i 
urządzone namioty wysokich rangą oficerów, a centralną pozycję 
zajmował namiot dowódcy jednostki. Po drugiej stronie powiewały 
chorągwie oddziału, których stale pilnowali strażnicy - flagi takie 
stanowiły między innymi nieodzowną pomoc dla tych, którym trudno 
było znaleźć drogę wśród tych wszystkich wyglądających identycznie 
namiotów. Gdyby tak teraz skręcić w prawo, mijając kwatery, 
które zamieszkiwało zaciężne wojsko niemieckie Magnusa De la 
Gardie, a potem iść dalej prosto, między namioty należące do konnej 
gwardii po prawej stronie i gwardyjskiego pułku królewskiego po 
lewej, doszłoby się w końcu do samego serca obozu, do jego środka. 
Stały tam wielkie namioty generalicji szwedzkiej, kilka rzędów 
pięknych karet, jak również namioty, w których mieszkał sam król i 
jego dwór. Te ostatnie były czymś w rodzaju „obozu w obozie": 
jedenaście namiotów ustawionych w kształcie krzyża, z wielką 
armatą pośrodku. Wszystko to otaczała kwadratowa fosa i wał 
usypany z ziemi. Za tym „zamkiem" z płótna i materiału żaglowego 
widniały dalsze rzędy spiczastych namiotów, a jeśli ktoś skierował 
swój wzrok na prawo, poza strumień, który opływał szwedzki obóz, to 
mógł zobaczyć ich jeszcze więcej; taki sam widok rozpościerał się po 
lewej stronie, chociaż namioty przysłonięte były ruinami spalonych 
domów.
Nie przesadzajmy jednak: uwagi ówczesnego obserwatora na 
pewno nie przykuwała geometryczna dokładność. A na pewno nie w 
pierwszym rzędzie. Nasz wzrok zatrzymuje się przede wszystkim na 
ludziach. Obóz jest bowiem pełen ludzi, zatopionych we wszelkiego 
rodzaju możliwych zajęciach i pracach. Widzimy oczywiście to 
wszystko, co spodziewamy się zobaczyć, obserwując życie obozowe: 
powracające patrole i wychodzące bataliony, kompanie, które 
właśnie ustawiają się w szyku, i skwadrony, które za
363


 


NIEZWYCIĘŻONY
chwilę otrzymają komendę „Z koni!". Przy strumieniu odbywa się 
musztra z posługiwania się bronią, a żołnierze strzelają do punktu 
namalowanego na tarczy wielkości człowieka; za ich plecami prze-
chodzi grupa ośmiu silnie strzeżonych jeńców, kierując się w stronę 
namiotów. W dwóch miejscach wykonuje się karę: jeden z żołnierzy 
wchodzących w skład oddziałów gwardyjskich przechodzi swoistą 
„ścieżkę zdrowia"; biegnie na wprost siebie, chwiejąc się trochę, z 
wyciągniętymi przed siebie ramionami, między dwoma szeregami 
żołnierzy, którzy okładają go kijami, kiedy ich mija. Tego rodzaju karę 
zasądzano często za zaniedbania, na przykład w czasie pełnienia 
warty; często kończyła się ona śmiercią skazańca. Trochę dalej, nad 
brzegiem Wisły odbywa się prawdziwa egzekucja: w środku kręgu 
utworzonego przez uzbrojonych żołnierzy klęczy jakaś postać, 
oczekująca na cios mieczem, do którego szykuje się pochylony 
nad nią kat; scenie tej przygląda się ksiądz, a obok dwóch 
pustych trumien, które już za chwilę miały wypełnić się straszliwym 
ładunkiem, leżą inne zwłoki, pozbawione już głowy. Rodzaj egzekucji 
wskazuje, że skazańcy byli oficerami albo osobami zajmującymi 
wysokie stanowisko.
Są to jednak wszystko drobne szczegóły w całej masie innych 
zdarzeń. Na obrazie dominują bowiem typowe, codzienne zajęcia - 
dokładnie tak, jak to dzieje się w prawdziwym życiu. Utrzymanie tego 
wędrującego miasta we względnym porządku wymagało ogromnej 
pracy: wszędzie widzimy chłopskie furmanki i inne wozy, 
które powoli zmierzają w stronę obozu załadowane żywnością, sianem 
i innymi niezbędnymi produktami; z obozu wyjeżdżają inne wozy po 
nowe zapasy, aby zaspokoić apetyt tego liczącego trzydzieści tysięcy 
żołądków Gargantui3, który bezustannie chce więcej i więcej. W 
innym miejscu zauważamy oddział zaopatrzeniowy, który właśnie 
powrócił ze zleconej mu misji, przyprowadzając do obozu bogatą 
zdobycz w postaci krów i owiec. Przy brzegu Wisły stoi sporo 
jednomasztowych szkut i rozłożonych obok nich ładunków - nigdy 
bowiem nie transportowano lądem tego,
3 Gargantua - bohater powieści F. Rabelaisa Gargantua i Pantagruel. 
Gargantua i jego syn Pantagruel byli dobrymi olbrzymami, władcami Turenii 
(przyp. tłum.).


OBLĘŻENIE KRAKOWA
co dawało się przewieźć wodą. I kolejna scena z wielu 
innych: w wielu miejscach odbywa się ubój zwierząt - 
rozczłonkowane płaty mięsa wiszą na drewnianych stojakach; 
żołnierze kroją je na kawałki, czyszczą, ćwiartują. Gdzie indziej kilku 
mężczyzn i parę kobiet młóci zboże. Wreszcie, między niezliczonymi 
rzędami namiotów dostrzegamy płonące ogniska, nad którymi małe 
grupki ludzi gotują sobie jedzenie. Gdzieniegdzie warzenie strawy 
dobiegło już końca, a wśród wyrzuconych resztek kręcą się teraz 
watahy chudych psów. Kilku żołnierzy odpoczywa na kupie siana.
Autor tego dzieła ukazuje nam również inne obrazy z życia co-
dziennego. Na jednej z uliczek, wśród namiotów należących do od-
działów gwardii, wybuchła jakaś bójka, a trochę dalej dwóch żołdaków 
walczy ze sobą na szpady; dwie rozzłoszczone kobiety wymachują na 
siebie rękami, a w ich kierunku pędzą strażnicy, aby przerwać kłótnię. 
Tu i ówdzie, w skupiskach przypominających nieregularne wysepki 
łamiące ogólnie obowiązującą symetrię, stoją namioty markietanek. Są 
krzywe i pochylone, i w tradycyjny sposób zaznaczone wieńcami z 
gałązek. Kawałeczek dalej od tego skupiska krzywych namiotów 
znajduje się coś, co z pewnością pełni funkcję obozowego śmietniska: 
sfory psów grzebią w resztkach końskiego ścierwa; łatwo domyślamy 
się, jaki tam musi panować potworny smród. W samym środku obozu 
trwa msza: jakiś duchowny celebruje nabożeństwo dla stojącej w 
ciasnym półkolu grupy ludzi. Może nawet udziela im w tej właśnie 
chwili błogosławieństwa; za tą grupką klęczy jakiś 
kawalerzysta, trzymając w dłoniach cugle swego konia. Po obu 
brzegach strumienia, który przepływa przez obóz, tłoczą się dzieci i 
kobiety, które piorą ubrania: uderzają swymi kijankami w wilgotne 
pranie, po czym rozwieszają poszczególne sztuki bielizny, aby wyschły 
na słońcu; dwie kobiety ciągną prześcieradło.
Praczki ze swymi zgiętymi plecami przechadzają się nad rzeką; 
wykonują te same czynności, które wykonywały już tysiące razy, i 
które wykonywać będą kolejne tysiąc razy; a potem to samo będą 
robić ich córki, które na razie bawią się na trawie. Zdają się wiedzieć, 
chyba bardziej swym ciałem niż umysłem, że praca ich rąk jest 
wieczna, bo zawsze trzeba będzie uprać prześcieradło, na którym 
sypia jakiś bohater. A nie dalej niż 1000 metrów od nich gorące,





364


365


NIEZWYCIĘŻONY
październikowe powietrze rozdzierane jest hukiem pocisków, prze-
latujących nad okopami i aproszami. Lądują one potem za murami 
Krakowa w chmurze dymu i kamieni. Kobiety zdają się nie zauważać 
eksplozji, nie słyszą wybuchów, a może po prostu nie chcą albo nie 
potrafią, a może już się do nich przyzwyczaiły, ponieważ w 
swej uciążliwości i rutynie wojna stała się ich codziennością, która 
przemieniła ich własną codzienność w walkę.
Armia szwedzka postępowała zgodnie z utartym zwyczajem. 
Zabrała się do wznoszenia cyrkumwalacji. Budowała stanowiska 
ogniowe dla baterii, na które wtaczano armaty, osłonięte przez na-
pełnione ziemią kosze szańcowe. Żołnierze kopali pierwsze para-lele, 
aprosze i boyauĄ. Paralele, wznoszone w miejscu, skąd miał być 
przeprowadzony atak, to po prostu szeroki i głęboki rów strzelecki, w 
którym przygotowywano stanowiska strzeleckie dla żołnierzy 
piechoty. Aprosze to z kolei wąskie okopy o zygzakowatym kształcie; 
ciągnęły się one w stronę Krakowa. Natomiast boyau to okop 
biegnący z obozu do pierwszej paraleli. Już wkrótce około stu metrów 
od murów Krakowa miała powstać kolejna paralela. Powoli i 
stopniowo wgryzali się Szwedzi w stronę tego miejsca w 
systemie obronnym Krakowa, które miało stać się obiektem 
natarcia: był to odcinek położony wokół szerokiej Bramy Mikołaj skiej.
Metody były znane, a technika wypróbowana. Im bliżej podcho-
dzono do twierdzy, tym groźniejszy stawał się ostrzał prowadzony 
przez obrońców. Dlatego prace ziemne odbywały się pod osłoną 
ciemności albo wysokich na metr koszów szańcowych (zużywano ich 
tysiące w czasie zwykłego oblężenia, nic więc dziwnego, że na 
rysunku sporządzonym przez Dahlbergha widzimy kilku wiklinia-rzy: 
w czasie oblężenia pracą taką zajmowało się wielu żołnierzy i innych 
osób mieszkających w obozie). Saperzy pracowali w czte-
roosobowych grupach. Pierwszy pchał przed sobą szeroką, drewnianą 
osłonę na kołach; przesuwał się najpierw o pół metra, stawiał przed 
sobą kosz szańcowy, po czym klęcząc na ziemi, zaczynał kopać w 
ziemi, którą sypał potem do kosza. Następnie przesuwał
Rodzaj zygzakowatego okopu (przyp. red.).
366


OBLĘŻENIE KRAKOWA
całą osłonę pół metra dalej i powtarzał te same czynności jeszcze 
raz. W tym samym czasie saper numer dwa zajmował pozycję wyj-
ściową pierwszego sapera, kucając i kopiąc głębiej w tym samym 
miejscu, co pierwszy, wypełniając kosz faszyną albo wiązkami 
chrustu. Za nimi posuwali się saperzy numer trzy i cztery, którzy 
poszerzali i pogłębiali okop tak długo, aż mógł stanowić osłonę dla 
wyprostowanego żołnierza. Po jednej godzinie męczącej pracy całą 
czwórkę zastępowała kolejna ekipa, która dalej kontynuowała pra-
cę. Trwała ona dzień i noc. Doświadczeni kopacze mogli w ten spo-
sób wykopać okop o długości do 150 metrów w ciągu 24 godzin 
pod warunkiem, że ziemia była miękka, a ogień prowadzony przez 
oblężonych niezbyt intensywny. Często do tego zadania wykorzy-
stywano ochotników, których tym samym zwalniano z innych obo-
wiązków; otrzymywali oni za tę pracę dodatkowe wynagrodzenie. 
Ustalano je w stosunku proporcjonalnym do odległości od twierdzy: 
im bliżej, tym więcej płacono kopaczom. Czasami wyposażano ich 
w lekkie pancerze i groteskowe hełmy stalowe, przykrywające 
głowę wraz z twarzą. Praca nie była zbyt wyczerpująca, ale za to 
niezwykle niebezpieczna. Kopacze wystawieni byli bowiem na 
nieustanną lawinę kul i granatów, a kopali i umierali w warunkach, 
które przypominały te, jakie panowały w okopach Flandrii prawie 
250 lat później. Nic więc dziwnego, że słynny teoretyk i specjalista 
od spraw oblężniczych, Vauban, ostrzegał kopaczy przed po-
wszechnym wśród nich upijaniem się w czasie pracy: „Bo lekceważą 
sobie wtedy wszystkie środki ostrożności i dają się zabijać jak 
dzikie zwierzęta".
Już po pierwszej dobie kopania w ziemi, pierwsza szwedzka ba-
teria ogniowa była gotowa do strzału i chociaż zapadła już ciemna 
noc, kanonierzy przystąpili do natychmiastowego ostrzału Bramy 
Mikołaj skiej. Wczesnym rankiem Szwedzi zaczęli podkopywać się 
pod stojący w pobliżu młyn. Jednocześnie wysłano patrole w stronę 
pobliskich plant.
Ale i krakowianie nie zasypiali gruszek w popiele. Kontynuowali 
intensywny i nieprzerwany ostrzał armatni prowadzony z korony 
murów, z baszt i dachów, na które wciągnięto działa. Nie 
zapomnieli też o nagłych wypadach poza mury. Jedna z pierwszych 
takich wycieczek dokonana została przez grupę 500 żaków
367


 
OBLĘŻENIE KRAKOWA 
IX-X/1655
Brama Floriańska i 
Barbakart Brama Grodzka 
Brama Mikolajska Kościół 
Mariacki Szwedzkie 
obozowiska
NIEZWYCIĘŻON
Y


OBLĘŻENIE 
KRAKOWA
i czeladników5. 
Najpierw zebrali 
się na mszy, a 
potem udali się 
pod jedną z 
bram, spoza 
której miał być 
przypuszczony 
atak. Ich zadanie 
polegało na 
wyparciu 
Szwedów ze 
Stradomia, 
przedmieścia 
Krakowa 
położonego na 
południe od 
Wawelu. Mieli 
też zburzyć most 
na Wiśle, a 
następnie 
podpalić 
żydowską 
dzielnicę - 
Kazimierz, aby 
tym samym 
ukarać jej 
mieszkańców za 
rzeczywistą lub 
może tylko 
rzekomą 
współpracę ze 
Szwedami. 
Niestety, 
entuzjazm 
ochotników 
przewyższał ich 
umiejętności, 
więc kiedy 
zaroiły się od 
nich ulice 
poczerniałego od 
ognia Stradomia, 
szwedzcy żołnie-
rze ukryli się w 
domach i 
powitali swych 
nieoczekiwanych 
gości granatami. 
Towarzysz 
husarski6, który 
prowadził oddział 
do ataku, został 
śmiertelnie rany. 
Reszta zrobiła w 
tył zwrot i 
wróciła jak naj-
szybciej pod 
osłonę murów 
miejskich. Nie 
załamani 
pierwszym 
niepowodzeniem, 
podjęli 
następnego dnia 
kolejną próbę, 
tym razem w 
pobliżu Bramy 
Mikołajskiej. 
Teraz poszło 
lepiej. Udało im 
się wyprzeć 
jeden ze 
szwedzkich 
patroli z 
pobliskich 
ogrodów, 
zniszczyli kilka 
stanowisk 
ogniowych, z 
których Szwedzi 
prowadzili ostrzał 
artyleryjski, 
porozrzucali 
kosze szańcowe 
i wzięli kilku 
jeńców. I tak 
działo się kilka 
razy. Codziennie 
z którejś z bram 
niewielki oddział 
obrońców 
dokonywał 
jakiegoś wypadu, 
brał za cel ataku 
jakiś leżący 
niedaleko 
szaniec szwedzki 
i wracał ze zdo-
byczą, jaka 
wpadła mu w 
ręce: z jeńcami, 
sianem, końmi 
albo innymi 
przedmiotami. 
Dla oblegających 
Kraków 
Szwedów tego 
rodzaju 
wycieczki były 
jak ukłucie 
komara i 
wywoływały w 
nich raczej 
irytację niż 
strach. Dla 
obrońców tego 
typu akcje 
wykorzy-
stywano dla 
podtrzymywan
ia morale, 
które 
podupadło 
trochę w czasie 
długiego 
wystawania za 
murami miasta. 
Poza tym, takty-
ka taka była 
typowa dla 
oblężonego 
miasta.
Sztywne 
ramy 
prowadzenia 
oblężenia i 
powolne tempo 
nie pasowały do 
temperamentu 
niecierpliwego 
Karola 
Gustawa, 
dlatego





368


5	Był 
do 
wypad 
dokonan
y 28 
września 
1655 r. 
Peter 
Englund 
w 
„delikatn
y" 
sposób 
nie 
wspomin
a o 
nieudan
ym ataku 
na 
miasto w 
dniu 26 
września 
1655 r. 
(przyp. 
red.).
6	Był 
nim 
doświad
czony 
towarzys
z 
chorągw
i 
husarski
ej, 
Konstan
ty 
Belina, 
poza nim 
zginęło 4 
uczestni
ków 
wypadu 
(m.in. 
kapitan - 
cejkwart 
arsenału 
kró 
lewskieg
o), a 
około 20 
było 
ciężko 
rannych 
(przyp. 
red.).
369


NIEZWYCIĘŻONY
już po kilku dniach przekazał dowództwo Wittenbergowi. Sam stanął 
na czele oddziału złożonego z około 4000 ludzi -jazdy, dragonów i 
muszkieterów - i opuścił obóz pod Krakowem. Gdzieś na wschodzie 
istniały jeszcze jakieś resztki armii koronnej. Stanowiły one ostatnią 
nadzieję dla Krakowa i były jednocześnie jedyną siłą, jaką jeszcze 
dysponował Jan Kazimierz. Karol Gustaw zamierzał pogrzebać tę 
pierwszą poprzez zniszczenie tej drugiej. Najchętniej gdyby polskie 
oddziały udało mu się bez strat przeciągnąć na swoją stronę.
Wojsko przemieszczało się na wschód, ale po pewnym 
czasie skręciło na południe w kierunku Wiśnicza. 
Znajdowała się tam rezydencja jednego z najbardziej znaczących 
polskich rodów - Lubomirskich7. Pałac rodu położony był na wzgórzu 
w otoczeniu ogrodów i dzikich parków. Stanowił on najlepszy przykład 
na to, jak polskie rody magnackie fundowały sobie coś, czego same 
wzbraniały państwu polskiemu: zarówno pałac, jak i 
położony w pobliżu klasztor otoczone były niskimi obwałowaniami i 
bastionami wybudowanymi zgodnie z najnowszymi tendencjami 
obowiązującymi w tej dziedzinie. Na zamku znajdowała się 
wystarczająca liczba dział, żołnierzy i amunicji, aby prowadzić obronę. 
Żołnierze Lubomirskiego wchodzili w skład jego prywatnej armii. 
Kiedy wojsko Karola Gustawa podeszło pod mury pałacu, rozegrała 
się tradycyjna już dla tej wojny scena, która w sposób wyraźny ilu-
struje chwiejny stosunek magnatów polskich do szwedzkich na-
jeźdźców. Z pozycji zajmowanych przez polskie baterie oddano kilka 
salw armatnich, ale kiedy właściciel pałacu otrzymał obietnicę, iż 
jego oddział swobodnie będzie mógł opuścić mury twierdzy, 
a własność prywatna pozostanie nienaruszona, załoga pałacu poddała 
się8. W Wiśniczu oddział króla szwedzkiego pozostał jeszcze przez 
jedną dobę, oczekując na nadejście posiłków.
Oczekiwano mianowicie na nadejście korpusu generała Douglasa, 
składającego się z dwóch regimentów jazdy i pewnej ilości drago-
7	Zamek otoczony bastionowymi fortyfikacjami należał do koniuszego ko 
ronnego Aleksandra Lubomirskiego. Broniło go 200 piechurów z Nawojowej 
i 35 dział (przyp. red.).
8	Stało się to 2.10.1655 r. (przyp. tłum.).


OBLĘŻENIE KRAKOWA
nów. Douglas już wcześniej opuścił okolicę Krakowa, aby zająć 
Tenczyn - inną prywatną posiadłość położoną w pobliżu grodu 
Kraka9. Okazało się jednak, że misja, jaką mu powierzono, nie była 
taka łatwa. Najpierw doszło do potyczki z grupą uzbrojonych chłopów, 
którzy stawili zacięty opór na jednym ze wzgórz. Dopiero po ostrej 
walce, w czasie której ponieśli duże straty, Polacy wycofali się z 
zajmowanych pozycji. Jednym z tych, którzy odnieśli rany, był Patrick 
Gordon: najpierw pierwsza kula trafiła go w lewą nogę, a następna 
powaliła pod nim konia. Podczas kiedy Gordona transportowano do 
obozu pod Krakowem (Jeg° n°ga puchła coraz bardziej), towarzysze z 
oddziału rzucili się w pościg za uciekającymi chłopami. Część z nich 
ukryła się na zamku, który Szwedzi zamierzali zająć. Na początku 
załoga stawiała dzielny opór. Most nad głęboką fosą otaczającą 
twierdzę chroniony był po obu stronach przez załomy murów 
obronnych, więc kiedy Szwedzi przypuścili atak na główną bramę 
wjazdową, dostali się w krzyżowy ogień i wielu z nich padło na 
przedpolu. W końcu jednak wszystko zakończyło się podobnie jak w 
Wiśniczu. Właściciel pałacu bardziej martwił się o swą prywatną 
własność niż o wojskowy honor i zmusił prawdopodobnie załogę do 
poddania się. W pewnej chwili na murach zamku pojawiła się biała 
flaga, a wkrótce potem załoga opuściła twierdzę. Doszło wtedy do 
nieprzyjemnego zdarzenia, które zapowiadało to, co miało zdarzyć się 
w przyszłości.
Szwedzki najazd na Rzeczpospolitą nie miał być wyprawą łupież-
czą. Przynajmniej nie na początku i nie w swym zamyśle. Ci, którzy 
wraz z Karolem Gustawem sprawowali władzę w Sztokholmie, 
zamierzali wprawdzie wykorzystać słabość państwa 
polskiego,
9 Chodzi tu o wyprawę gen. Roberta Douglasa (dwa regimenty rajtarii i być 
może garść dragonów, razem w sile około 1500-1700 żołnierzy), której celem było 
zdobycie zamku w Lanckoronie, należącego do wiernego Janowi Kazimierzowi 
miecznika koronnego Michała Zebrzydowskiego, i rozproszenie partyzantów gro-
madzących się na południe od Krakowa. Po poddaniu zamku przez jego komendanta, 
Jakuba Wilkońskiego, Douglas pozostawił w fortecy 200 rajtarów, pod 
dowództwem Burchalsena, a sam wracał do sił głównych króla. Pod Myślenicami 
natknął się na zbrojny oddział kilku tysięcy górali, dowodzonych przez byłego 
komendanta twierdzy jasnogórskiej, pułkownika Jana Pawła Cellariego, właściciela 
wójtostwa w miasteczku Pcim (przyp. red.).





370


371


NIEZWYCIĘŻONY
na ile to było możliwe, aby w efekcie jak najbardziej poszerzyć gra-
nice Szwecji, zdobyć sławę i bogactwa. Szwedzkie wojsko zacho-
wywało się jednak nadal z pewną powściągliwością. Zarówno król, 
jak i jego generałowie uczciwie starali się powstrzymywać gwałty 
zadawane przez żołnierzy szwedzkich ludności cywilnej i ograniczyć 
rabunki. Jak już wspomniałem, stosowano bardzo surowe kary w sto-
sunku do maruderów i tych, którzy się takich czynów dopuszczali.
Powodem tej tak zadziwiającej łagodności nie był z pewnością 
nagły przypływ humanitarnych uczuć. Chodziło przede wszystkim o 
poczucie realizmu. Generałowie nauczyli się w czasie wojny trzy-
dziestoletniej, że prywatne rabunki dokonywane przez żołdaków 
stwarzały duże problemy dla porządku panującego w wojsku. Armia 
szwedzka udoskonaliła w ciągu ostatnich lat swój system zaopa-
trzenia na tyle, że udawało się unikać większości kłopotów z tym 
związanych. Jednak do tej umotywowanej względami praktycznymi 
powściągliwości należało w ciągu ostatnich tygodni dodać jeszcze coś 
innego. Moglibyśmy nazwać to względami politycznymi.
Nieoczekiwana słabość państwa polskiego, która skłoniła 
Karola Gustawa do wyruszenia na Kraków, sprawiła, iż poważnie 
zaczął on rozważać możliwość wstąpienia na tron polski. Król bardzo 
szybko zdał sobie sprawę, że trudno mu będzie zdobyć serca 
polskiego ludu i głosy szlachty, jeśli jego drogę do tronu znaczyć będą 
strumienie przelanej krwi. Dlatego też w czasie tych kilku pięknych 
miesięcy, kiedy armia szwedzka odnosiła triumf za triumfem i 
zwycięstwo za zwycięstwem, kiedy wszystko wydawało się możliwe, 
kiedy ani niebo, ani nawet daleki Konstantynopol nie stanowiły granic 
dla tego, co człowiek mógł zdziałać, Karol Gustaw przykładał się 
bardzo, aby zachować swą dobrą reputację. Chciał, aby uważano go 
za kogoś innego niż tylko za zdobywcę. Pomagał sobie w tym dziele, 
przybierając maskę, która tradycyjnie już kryła prawdziwe oblicze 
każdego władcy - maskę osobistego uroku. Poza tym - tak jak i jego 
poprzednicy na tronie szwedzkim - sam pozostawał pod urokiem 
dawnych opowieści o Gotach, i to w sposób bezkrytyczny. Pociągały 
go nie tylko bajki o długim rodowodzie Svenow, o ich potędze, sile i 
dawnej chwale, ale i okazywane przez nich umiłowanie 
sprawiedliwego pokoju. Dostrzegamy w tej postawie wyraźną 
sprzeczność, która odzwierciedla pewne charak-
372


OBLĘŻENIE KRAKOWA
terystyczne dla tej epoki rozdwojenie. Marzenia o wielkości i pra-
gnienie pokoju stworzyły razem augustiański ideał: cóż może być 
bardziej chwalebnego niż wojna, której efektem będzie bezpieczny 
pokój? Sprzeczność tę zauważamy także w samym Karolu 
Gustawie. To rozdwojenie nigdy nie było u niego bardziej widoczne 
niż pod koniec 1655 roku, kiedy król postępował tak, jak gdyby był 
jedyną osobą zdolną do zbawienia królestwa, które chciał właśnie 
zniszczyć. I tak oto w jednej chwili był Karol Gustaw ucieleśnieniem 
zbrojnej przemocy, aby w następnej przemienić się we wzór cnót 
królewskich: uprzedzająco grzeczny, uniżony i spragniony akceptacji. 
Jeden z polskich historyków tak oto opisuje zachowanie się króla 
jesienią 1655 roku:
Dostępny dla wiernych mu obywateli, uprzejmy, łatwo speł-
niający prośby, nie omieszkał przy każdej okazji 
schlebiać Polakom; chwalił nawet duchowieństwo, chociaż 
niewielu duchownych skłaniało się uznać jego władzę; wobec 
przedstawicieli wszystkich klas okazywał grzeczność i 
sprawiedliwość. Skargi na nieustanne i niezgodne z prawem 
zachowania szwedzkich urzędników i żołnierzy wprawiały go 
w zmieszanie; krół przepraszał za brak wiedzy na ten temat, 
dziękował za powiadamianie go o tych faktach, okazywał 
żywe współczucie, a główną winę przypisywał stronie 
szwedzkiej. Karol Gustaw obiecywał nawet zadośćuczynienie 
krzywd i rzeczywiście: ogłaszał publicznie kary nałożone na 
sprawców.
Posuwając się w głąb Polski, szwedzki monarcha rozgłaszał 
obietnice o ochronie życia, prywatnej własności i wolności religijnej10. 
Ostatnio wystawił nawet list dla żydowskiej ludności Kazimierza, w 
którym wziął Żydów wraz z ich rodzinami pod swą protekcję, zabronił 
swym żołnierzom rabowania żydowskich domów i kramów
10 Interesującym przykładem świadczącym o próbach zjednania sobie Polaków przez 
Karola Gustawa jest informacja znaleziona przez Hansa Landberga w zapisach 
odnoszących się do polityki pieniężnej króla: Karol Gustaw stosował w tam-
tych czasach zarządzenie odnośnie polityki monetarnej z 1650 r., chociaż 
istniało też zarządzenie z 1654 r., które mogło mu przynieść więcej korzyści. W 
liście do Stenbocka z 10 września 1655 r. król zabronił również rabowania 
kościołów.
373


 
 


NIEZWYCIĘŻONY
oraz nakładania kontrybucji; zagwarantował im także zachowanie 
dawnych praw, wolności i swobody w wykonywaniu tradycyjnych 
obrzędów11.
Problem polegał jednak na tym, że moralne rozdwojenie szło w 
parze z jeszcze silniejszym rozdwojeniem co do celów i środków. 
Mimo wszystkich gładkich obietnic, na prowadzenie wojen niezbędne 
były odpowiednie środki. A zwłaszcza tej wojny. Biednej i 
pasożytniczej Szwecji nie stać było na opłacenie z własnych zasobów 
tak wielkiego przedsięwzięcia. Szwedzi musieli więc stosować 
wszystkie te brutalne metody, których używali w czasie wojny 
trzydziestoletniej. Bazowały one z jednej strony na kredytach, a z 
drugiej na rabunkach. Kredyty się już kończyły, a na dodatek zaczęły 
pojawiać się pierwsze objawy wskazujące na to, iż Polacy są już 
zmęczeni obecnością swych znamienitych szwedzkich gości. Wielu 
werbowników, których wysłano w stronę granicy ze Śląskiem, aby 
prowadzili tam pobór, zostało zabitych albo znikło bez śladu. 
Wzburzony tym Karol Gustaw wydał rozkaz o zastosowaniu represji: 
wszyscy winni mieli być bezwarunkowo rozstrzelani, a ich domy 
spalone. Jak to zwykle bywa w historii, decyzja ta stała się 
początkiem spirali zła, motywowanego zemstą: sam powód rozkazu 
wkrótce został zapomniany, ale kolejnych niegodziwości nie dało się 
już powstrzymać. Na domiar złego wielu żołnierzy szwedzkich było 
weteranami niedawnej wojny trzydziestoletniej. W najlepszym 
przypadku ich zachowaniem kierował cynizm, w najgorszym 
zaś - bezduszność.
Być może w tym kontekście łatwiej nam będzie zrozumieć to, co 
zdarzyło się w Tenczynie12. Dowódca wojsk szwedzkich, młody, 
odważny i brutalny Konrad von Kónigsmarck13, wpadł we


OBLĘŻENIE KRAKOWA
wściekłość z powodu strat poniesionych przez swój oddział. Kiedy 
więc prawie 200 obrońców zamku wymaszerowało na zewnątrz, 
wydał rozkaz, aby wszystkich ściąć. I tak też się stało (ta przepro-
wadzona z zimną krwią masakra zaszokowała nawet najbardziej 
zaprawionych w bojach dowódców; sam Kónigsmarck 
doznał z tego powodu wielu nieprzyjemności). Kiedy jego oddział 
ruszył wkrótce potem na wschód, aby połączyć się z wojskami 
Karola Gustawa, jego żołnierze napotkali na swej drodze kilka tysięcy 
uzbrojonych chłopów, którzy zablokowali przejścia. Zasadzali się też 
na Szwedów między chatami i za płotami wsi położonej przy drodze i 
ustąpili dopiero po długich starciach, w czasie których dochodziło 
często do walki wręcz. Podnieceni walką Szwedzi podpalili na koniec 
oporną wieś, a oprócz niej trzy inne. Wojsko ruszyło teraz do 
Wiśnicza, pozostawiając po sobie wspomnienia, które swym 
okrucieństwem przemawiały do ludzkiej wyobraźni o wiele dobitniej 
niż grzecznościowe gesty Karola Gustawa.
Był szary, niedzielny poranek 3 października 1655 roku. Połączone 
siły szwedzkie maszerowały na wschód. Ich celem była niewielka 
miejscowość Wojnicz. Z dostarczonych raportów wynikało, że 
znajdowała się tam polska armia koronna.





11	Z opisu przedstawionego przez autora wynika, że mogła to być tzw. 
„salwa 
gwardia" (przyp. tłum.).
12	W dzisiejszej wsi Rudno - około 30 kilometrów na zachód od centrum 
Krakowa. Według Wespazjana Kochowskiego: Szwedzi, dowodzeni przez 
Kónigsmarcka „młodszego", „okrutnym sposobem wysiekli załogę, którą 
dowo 
dził Jan Dziuli, kapitan piechoty"( przyp. red.).
13	Kurt Christoffer hrabia von Kónigsmarck, także: Konrad Christoffer; 
brak 
udział w wojnie holenderskiej, gdzie dosłużył się stopnia generała lejtnanta;


w służbie szwedzkiej był początkowo pułkownikiem regimentu rajtarskiego 
własnego zaciągu, liczącego w 1655 r. 600 ludzi. Kurt Christoffer był synem 
Hansa Christoffer'a Kónigsmarcka, feldmarszałka szwedzkiego (przyp. red.).





374


375


 


Kraj bez króla, król bez ziemi
ojsko szwedzkie zostawiło za sobą Nizinę Małopolską i ruszyło 
w stronę Pogórza Karpackiego. Widoczność w okolicy stawała się 
coraz gorsza. Kolumny maszerujących żołnierzy pokonywały kolejne 
wzgórza porośnięte lasem i niewielkie doliny, płynące meandrami 
strumienie i głębokie wąwozy. Posuwano się powoli, a oddział 
muszkieterów jeszcze bardziej opóźniał pochód. Szwedzi zakładali, że 
polskie wojsko znajduje się pod Wojniczem, ale nikt z nich nie 
wiedział, w którym dokładnie miejscu. Problem polegał też na tym, że 
Wojnicz położony był w pobliżu bystrego Dunajca, spływającego z 
tatrzańskich wzgórz. Gdyby Polacy znajdowali się na drugim brzegu 
rzeki, atak szwedzki napotkałby na większe trudności. Wysłano więc 
na zwiad dwa regimenty jazdy.
Widoczność była kiepska, a gęsta mgła spowijała drzewa i pola.
Nagle rozległ się odgłos strzału: przednie szeregi wojska szwedz-
kiego napotkały na swej drodze pododdział lekkiej jazdy polskiej, który 
również udawał się na rekonesans. Kilku Polaków dostało się do 
niewoli, reszta znikła za wzgórzem. Szwedzi ruszyli za nimi w pościg, 
który bardziej wynikał z impulsu niż z rozwagi. Pędząc za Polakami, 
pokonywali doliny i pola. I nagle ich oczom ukazało się mnóstwo 
białych namiotów.
Przed nimi rozciągał się polski obóz. Stanowił on odzwierciedlenie 
stanu, w jakim znajdowało się polskie wojsko i polskie pań-


KRAJ BEZ KRÓLA, KRÓL BEZ ZIEMI
stwo. Rzadko dostrzec w nim można było regularne, geometryczne 
formy, tak charakterystyczne dla obozów szwedzkich. Namioty stały 
w nieładzie, w obozie panował rozgardiasz i widać było, że życiem 
obozowym rządzi własna wygoda i przypadek.
Była to rzeczywiście polska armia kwarciana. Stała tam w pełnej 
gotowości bojowej, w szyku złożonym z trzech chorągwi husa-rzy 
ustawionych w formie klina - zbita ściana złożona z ozdobionych 
kolorowymi proporcami kopii, malowanych koni, pancerzy, skór 
panter i czaplich piór14. Za ich plecami widniał szczyt wieży kościelnej 
górującej nad Wojniczem. Na prawo, na porośniętym lasem wzgórzu 
stało dwa tysiące lekkiej jazdy kozackiej15. Na lewo, tuż przy obozie, 
oczekiwało kilka tysięcy zaciężnych jezdnych pod dowództwem 
Aleksandra Koniecpolskiego, potężnego magnata z Ukrainy16. Tytuł, 
jaki miał (chorąży koronny), nie był tylko czczym symbolem: ponad 
głowami polskiego wojska powiewała na wietrze trójdzielna flaga, na 
której widniał wizerunek orła ze snopem Wazów na piersi17. Polskie 
siły składały się, jak zwykle,
14	Za chorągwiami husarskimi (400 koni) stały w drugiej linii chorągwie ko 
zackie (około 600 szabel). Całością centrum szyku polskiego dowodził młody 
pułkownik Dymitr ks. Wiśniowiecki (przyp. red.).
15	„Chorągiew kozacka (w drugiej połowie XVII w. stopniowo rozpowszech 
nia się określenie - pancerna) -oddział jazdy polskiej o sile 50-150, wyjątkowo 
200 koni. Przymiotnik «kozacki» nie określa narodowości, pochodzi z XVI w. 
i oznaczał wówczas wschodni typ uzbrojenia: misiurka, kolczuga (=pancerz), kał- 
kan (=tarcza), szabla, łuk. W XVII w. kozacy-pancerni mieli tez parę pistoletów 
i czasem strzelbę. W chorągwiach kozackich przeważali zdecydowanie Polacy, 
nie służyli w nich Kozacy ukraińscy" (Wiesław Majewski). (przyp. red.).
16	Aleksander Koniecpolski h. Pobóg (1620-1659), chorąży koronny, a póź 
niej wojewoda sandomierski. Był synem słynnego hetmana wielkiego koronnego 
Stanisława Koniecpolskiego. Aleksander Koniecpolski otrzymał staranne wykształ 
cenie, również wojskowe i polityczne pod okiem najlepszych mistrzów, zwłasz 
cza ojca. W latach 1635-43 przebywał za granicą. Zwiedził wówczas Włochy, 
Francję i Belgię. Przebywając w cesarskiej służbie wojskowej w 
Niemczech 
i w Holandii, wyróżnił się osobistą dzielnością. W r. 1637 r. cesarz Ferdynand III 
nadał Koniecpolskiemu oraz jego ojcu tytuł księcia Świętego Cesarstwa Rzym 
skiego (przyp. red.).
17	Snop siana był herbem rodu Wazów - w j. szwedzkim Vasa to właśnie sno 
pek (przyp. tłum.).





376


377


NIEZWYCIĘŻONY
z oddziałów polskich i z oddziałów z zagranicznego zaciągu, 
z ochotników, z regimentów koronnych, jak i prywatnych18.
Głupota albo żądza łatwego łupu sprawiła, że Szwedzi po krótkiej 
chwili rzucili się między polskie namioty. Obozu, który pełen był 
jedzących posiłek żołnierzy, bronili spieszeni dragoni. Widząc 
nadjeżdżających Szwedów, otworzyli w ich kierunku ogień. Jed-
nocześnie do akcji wkroczyły oddziały znajdujące się pod komendą 
Koniecpolskiego.
Wreszcie zaczęła się wojna, do której przyzwyczajeni byli Polacy. 
Żadne jakieś tam sterczące piki czy dwudziestoczterofuntowe ar-
maty, wyjące kartacze czy mechaniczne oddawanie salw muszkie-
towych, ładowanie i strzelanie; no, a przede wszystkim żadnej pie-
choty. Tutaj walczyli tylko zbrojni na koniach, z wyciągniętymi 
szablami, którzy szarżowali na innych jezdnych walczących również 
białą bronią. Zbita masa koni, jeźdźców i kopii uformowała się w dwa 
duże oddziały, skierowała się przeciw sobie i chwilę potem starła się 
ze sobą z łoskotem. Szwedzkie szyki zachwiały się.
Na jednym z miedziorytów przedstawiających bitwę pod 
Wojniczem znajduje się scena, która prawdopodobnie przedstawia to 
pierwsze starcie. Kompania kawalerii szwedzkiej została już prawie 
rozbita przez polską jazdę, która naciera ze wszystkich stron spowita 
białym, gęstym dymem prochowym. Toczy się walka wręcz - 
najprostsza, ale i najbardziej brutalna ze wszystkich rodzajów walk. 
Jeden ze Szwedów spada z siodła, pchnięty śmiertelnie przez 
Polaka. Jego towarzysz wyłania się z kłębów dymu i z bliskiej 
odległości oddaje strzał w stronę napastnika. Za plecami rannego 
Szweda galopuje ubrany w tradycyjny strój kozak. Jest trochę 
pochylony do przodu, a jego lanca wbija się w zad szwedzkiego 
wierzchowca. Koń rży z bólu i strachu. Inny Szwed już stracił swego 
konia, który śmiertelnie ranny pada na ziemię. Nogi uginają się pod 
zwierzęciem, widać, że nie jest w stanie utrzymać ciężaru swego 
ciała. Stało się to chwilę wcześniej, ponieważ wi-
18 Armia polska składała się z 3 chorągwi husarii (400 koni), około 75 chorągwi kozackich 
(około 6000 koni) oraz 1 regimentu i 2 chorągwi dragonii (około 460 koni). Po odliczeniu tzw. 
ślepych porcji - było tam około 6200 żołnierzy (przyp. red.).
378


KRAJ BEZ KRÓLA, KRÓL BEZ ZIEMI
dzimy, że jeździec próbuje zeskoczyć z siodła, ale oto w jego stronę 
nadjeżdża polski jeździec ubrany w płaszcz i ozdobiony piórami 
kapelusz, gotując się do zadania mu ciosu w głowę za pomocą swej 
zakrzywionej szabli. Szwed podnosi pistolet. Dalej nie widać już nic 
oprócz dymu, powiewających sztandarów, kopyt końskich, 
rozrzuconych na ziemi ludzkich ciał i porzuconych sztuk broni.
Jest rzeczą wielce charakterystyczną, że na przedstawionym ob-
razie Szwedzi używają pistoletów, a Polacy białej broni. Doświad-
czenia, jakie Szwedzi wynieśli z wojny trzydziestoletniej, sprawiły, iż 
w centrum ich zainteresowania znalazła się przede wszystkim broń 
palna. Piki i szpady stały się tylko uzupełniającym elementem 
uzbrojenia. Gdzie tylko było to możliwe, posługiwano się bronią palną 
- od armat największego kalibru aż po zwykłe pistolety używane 
przez jazdę. Taktyka taka bardzo dobrze sprawdziła się w polskiej 
wojnie, ponieważ Polacy nie byli przyzwyczajeni do nieustannego 
ognia prowadzonego z broni palnej, przez co każda salwa ogniowa 
wywoływała w nich prawie paniczny strach
Zaufanie, jakie Szwedzi pokładali w broni palnej, miało jednak 
swoje granice. Pistolety, w które wyposażono oddziały konne, były 
ciężkie i nieporęczne, często odmawiały posłuszeństwa i nie można 
ich było w żaden sposób zaliczyć do broni precyzyjnej. Kula 
wystrzelona z takiego pistoletu miała wprawdzie zadziwiająco dużą 
prędkość początkową19, ale w trakcie lotu dość szybko wytracała 
impet i już po kilkudziesięciu metrach tor jej lotu stawał się całko-
wicie nieprzewidywalny20. Pistolety miały natomiast bardzo dużą 
skuteczność, jeśli używało się ich na bliską odległość. Kule pisto-
letowe powodowały wtedy u ofiary groteskowe, lejkowate rany.
19	Wynosiła ona ok. 380 m/s i była w zasadzie porównywalna z tą, jaką uzy 
skuje się przy strzelaniu z pistoletów używanych współcześnie.
20	Spowodowane to było okrągłym kształtem kuli. Z punktu widzenia aero 
dynamiki kształt okrągły jest najgorszym z możliwych. Kula obraca się wtedy 
wokół własnej osi, ale odbywa się to w sposób, którego nie da się przewidzieć. 
Tak więc po przebyciu pewnego dystansu, np. trzydziestu metrów, pocisk wy 
strzelony z pistoletu zbaczał daleko w lewo, kolejny daleko w prawo, trzeci leciał 
za wysoko itd. Autor wie ze słyszenia, że fenomen ten znany jest niektórym gra 
czom golfa.
379


NIEZWYCIĘŻONY
Jednak w przeciwieństwie do pocisków używanych współcześnie, 
kule używane w XVII wieku rzadko wbijały się głęboko w ciało, więc 
jeśli udało się uchronić ranę przed infekcją, ranny miał więcej szans 
na przeżycie. Trafienie do celu znajdującego się w odległości około 
trzydziestu metrów było rzeczą bardzo trudną, jeśli wręcz niemożliwą. 
A jeśli już jakaś kula trafiła przypadkiem do celu, to z powodu małej 
prędkości kończyło się zazwyczaj na złamaniu kości albo na siniaku.
Pistolety można więc śmiało uznać za broń bliskiego kontaktu. 
Posługiwanie się nimi wymagało od użytkownika długiego treningu i 
wielkiej dyscypliny. Długiego treningu, ponieważ przeładowanie broni 
w trakcie jednoczesnego kierowania drugą ręką koniem idącym w 
ciasnym szyku było wielką sztuką. Dyscypliny, ponieważ jeśli strzelec 
nie odczekał do ostatniej sekundy, do momentu, kiedy nacierający 
przeciwnik prawie że dosięgał go ostrą klingą swojej szpady, i oddał 
strzał ze swego pistoletu trochę zbyt wcześnie niż należało, to wtedy 
efekt był żaden. Przy odrobinie szczęścia strzelec mógł jeszcze 
zdążyć wyciągnąć swoją szpadę albo postąpić tak, jak robiło to wielu 
innych kawalerzystów, którzy używali w takiej sytuacji nie 
naładowanych pistoletów w charakterze maczugi. W każdym razie, w 
tym konkretnym momencie to napastnik zdobywał nagłą przewagę.
O wszystkim tym wiedziano oczywiście już od dawna. Zjawisko to 
uwidaczniało się jeszcze silniej właśnie w czasie takich potyczek jak 
opisywana powyżej, kiedy to doszło do bezpośredniego starcia polskiej 
i szwedzkiej jazdy. W wielu aspektach było to czymś więcej niż tylko 
konfrontacją dwóch różnych systemów ideologicznych, politycznych i 
wojskowych. W krótkim czasie szwedzki system prowadzenia walki 
udowodnił swą przewagę, a przynajmniej brutalną siłę. W 
wypróbowanym systemie taktycznym stosowanym przez armię 
szwedzką istniał jednak pewien słaby punkt. Polska jazda, dzięki swej 
szybkości i zaufaniu pokładanemu w kopiach i białej broni, nadawała 
się jak najbardziej do tego, aby ten słaby punkt wykorzystać. Bo 
gdyby kawaleria Karola Gustawa nie ruszyła do natarcia i gdyby zbyt 
wcześnie oddała salwę ze swych pistoletów, i gdyby Polacy, a ściślej 
mówiąc - ich konie, nie zatrzymali się pod gradem ołowiu, jaki na nich 
spadł,
380


KRAJ BEZ KRÓLA, KRÓL BEZ ZIEMI
to sytuacja dla Szwedów mogłaby być bardzo groźna. Wszystko 
rozstrzygnęło się więc w walce wręcz; zapanował kompletny chaos, 
spowodowany przez nacierających na siebie jeźdźców, którzy cięli, 
rąbali i zadawali pchnięcia. Było to krótkie, żywiołowe, przerażające i 
pełne zamieszania starcie. Jak już wcześniej wspomniałem, prze-
ciętny polski kawalerzysta przewyższał swego szwedzkiego przeciw-
nika pod względem umiejętności, więc w tym chaotycznym starciu, 
gdzie walczono jeden na jednego, Polacy, dzięki swej niebywałej 
odwadze, lepszemu opanowaniu broni i szybkim, świetnie wyszko-
lonym koniom, posiadali wyraźną przewagę.
To właśnie w pierwszej fazie bitwy pod Wojniczem widać było 
wyraźnie, że szwedzka przewaga militarna tak naprawdę nie była aż 
tak jednoznaczna albo bezwarunkowa, jak to się wydawało jeszcze 
latem, kiedy to do tego rodzaju wniosków skłaniały Szwedów ich 
bezprzykładne triumfy. Zaobserwowano mianowicie pewien wzorzec, 
który już wkrótce wszyscy Szwedzi mieli odczuć na własnej skórze: 
tak długo, jak polska jazda miała przed sobą oddziały piechoty 
sformowane zgodnie z powszechnie obowiązującymi zasadami, 
którym towarzyszyła ciężka artyleria, tak długo Polacy byli bez szans; 
kiedy jednak dochodziło do starcia obu jazd na mniej więcej równych 
warunkach, Polacy radzili sobie bardzo dobrze, a nawet zyskiwali nad 
Szwedami przewagę.
Przednia straż wojska szwedzkiego została przez Polaków odrzucona 
i rzuciła się do ucieczki. Dopiero, kiedy Szwedzi zostawili o milę za 
sobą zasłane grubą warstwą zabitych pole walki, wstrzymano odwrót. 
W tym samym czasie Polacy w nagłym, choć rzadko występującym u 
nich impulsie dyscypliny, wycofali się na poprzednie miejsca, aby 
oczekiwać tam na spodziewany atak głównych sił szwedzkich. 
Przeczuwali bowiem, że nastąpi. I nie pomylili się.
Po krótkiej chwili od północno zachodniej strony zauważono 
szeregi szwedzkiej jazdy, które posuwały się wzdłuż niewielkiej 
kotliny, kierując się na otwarte pole. Poszczególne skwadrony 
przedefilowały przed oczami oczekujących Polaków, a następnie 
dokonały zwrotu. Wielu polskich kawalerzystów odczuwało jeszcze 
skutki rannego pijaństwa w obozie, a niedawne zwycięstwo 
odniesione nad przednią strażą szwedzką napełniło ich wiarą we
381


 
 
Y


NIEZWYCIĘŻONY
własne siły i wzmocniło ich odwagę. Nawet ci, którzy przedtem 
powstrzymywali się od udziału w walce, gotowi byli teraz walczyć w 
kolejnym starciu. Kozacy zajmujący pozycje na zalesionym wzgórzu 
zaczęli powoli zjeżdżać w dół, kierując się w stronę ustawiających 
szyki Szwedów. Nawet wzbudzający powszechny strach husarzy, 
którzy zajmowali dotąd miejsce w środku wojska, przesunęli się do 
przodu. Szwedzkie skwadrony ruszyły im naprzeciw.
Wszystko potoczyło się teraz w błyskawicznym tempie.
Po prawej stronie Karol Gustaw pędził na czele jazdy smalandz-kiej 
i zaciężnego regimentu jazdy przez głęboki wąwóz, leżący prostopadle 
do kierunku, z którego szarżowali polscy husarze. Po lewej stronie 
czekał w gotowości oddział złożony z 600 zaciężnych niemieckich 
kawalerzystów, który miał uderzyć na Polaków z boku. 
Husarze starli się z Niemcami w tym samym czasie, w którym polskie 
siły znajdujące się naprzeciwko Niemców skierowały się na ich flankę. 
Naciskani z jednej strony i zagrożeni z drugiej Niemcy wycofali się z 
dużymi stratami. Lepiej powiodło się samemu królowi. Kiedy husarze 
ruszyli do kolejnego natarcia, zostali zaskoczeni nagłą salwą z 
wąwozu, gdzie w ukryciu oczekiwali szwedzcy muszkieterzy 
i spieszeni dragoni, niewidoczni dla Polaków. Tym razem 
zachwiały się szeregi husarii. W ich kierunku rzuciły się dwa dalsze 
pododdziały szwedzkiej jazdy. W tej krytycznej dla siebie sytuacji 
husarze, nad którymi Szwedzi mieli przewagę liczebną, powinni byli 
otrzymać wsparcie lekkiej jazdy, która stała w gotowości w pewnym 
oddaleniu od husarskich chorągwi; pomoc jednak nie nadchodziła. Po 
raz kolejny dała o sobie znać słaba dyscyplina. I to zadecydowało o 
losach bitwy. Husarze zaczęli się wycofywać. W czasie odwrotu 
pociągnęli za sobą stojące nadal w bezruchu oddziały lekkiej jazdy. 
Przyłączyli się do nich inni i wkrótce wojsko polskie ogarnęła ogólna 
panika. W ciągu kilku minut sformowane jeszcze do niedawna w 
regularne prostokąty oddziały polskie rozpadły się na drobne grupki, 
które na wspomnianym obrazie pędzą na tyły przez zaorane pola, a nad 
ich głowami powiewają proporczyki kopii, kiwając się na wietrze.
Szwedzka kawaleria rzuciła się w ich ślady. Stara prawda mówi, 
że najbardziej niebezpieczną dla siebie rzeczą, jaką żołnierz może 
zrobić, jest próba opuszczenia pola walki. Jednak konie Szwedów
382


KRAJ BEZ KRÓLA, KRÓL BEZ ZIEMI
były już zmęczone i słaniały się z wyczerpania po długim marszu, 
dzięki czemu pościg nie zamienił się na szczęście w masakrę, której 
Polacy tak się obawiali, a Szwedzi pragnęli. Ucieczka nastąpiła jednak 
tak nieoczekiwanie, a jej tempo było tak duże, iż polscy dragoni, którzy 
mieli bronić obozu, zupełnie się pogubili, przez co wielu z nich dostało 
się do niewoli, między innymi dowódca, pułkownik Henryk Denhoff.
Tak zakończyła się bitwa pod Wojniczem.
Straty po obu stronach były stosunkowo niewysokie. Jednym z 
oddziałów walczących po szwedzkiej stronie była smalandzka jazda21. 
Kiedy jednostkę przerzucono ze Szwecji na Pomorze, liczyła 820 ludzi. 
I tak jak to było w przypadku innych oddziałów wchodzących w skład 
armii szwedzkiej, los do tej pory oszczędzał Smalandczyków, dzięki 
czemu ich kampania przebiegała w bezkrwawy sposób. Pod Koninem, 
w połowie sierpnia, przepadł bez wieści niejaki Mans Larsson z 
Bjórkeholmen, a w czasie potyczek, do których doszło przed i po 
zajęciu zamku w Tenczynku, na polu walki padło czterech 
kawalerzystów i kapral Jóns Svcnsson z Hóreda. Mówi to coś o 
szczęściu żołnierzy wchodzących w skład oddziału, ale jeszcze więcej 
o nieoczekiwanym przebiegu bitwy pod Wojniczem, w czasie której 
żaden ze Smalandczyków nie został zabity. Potem okazało się, że było 
to ostatnie bezkrwawe zwycięstwo dla tego oddziału.
Zdobycz po raz kolejny okazała się znaczna. Koniecpolski nie tylko 
stracił chorągiew, którą natychmiast odesłano do Sztokholmu; kiedy 
wojsko szwedzkie przeszło brodem na drugą stronę Dunajca, w ręce 
żołnierzy dostała się także część polskich taborów, w tym wiele 
wozów uginających się od rzeczy będących własnością samego 
hetmana. Zatrzymano je w zastaw i jako argument przetargowy na 
przyszłość.
Kiedy wiadomość o szwedzkim zwycięstwie rozniosła się po kraju, 
wielu Polaków straciło nadzieję i ochotę do dalszej walki. Wrzesień 
był bowiem tym miesiącem, w którym spiętrzyły się
21 Rajtarski regiment smalandzki, dowodzony przez obresterlejtnata (ppłk.) 
Staffana v. Klingsporn'a, liczył 2 skwadrony = 8 kompanii - około 800 koni 
(przyp. red.).
383



 
 
4.Pomoc przeznaczona dla polskiej husarii kończy się 
niepowodzeniem albo nadchodzi za późno. Szyki środkowej 
części polskiego wojska zatamują się, po czym następuje 
ucieczka Polaków z pola bitwy.
3.Husaria, na skutek silnego ognia 
prowadzonego przez piechotę, 
zatrzymuje się w wąwozie, 
jednocześnie szwedzka jazda 
zaczyna zagrażać obu polskim 
skrzydłom
I Centrum wojska 
polskiego 1 z 400 
husarzami na czele
L Prawe polskie skrzydło z 
zaciężną jazdą
i Lewe polskie skrzydło 
oddziały kozackie
I Wąwóz
2.Husaria i Kozacy 
ruszają do natarcia I \
Centrum wojska szwedzkiego | 
m.in. spieszeni dragoni i 
muszkieterzy
I Prawe szwedzkie skrzydło pod 
dowództwem Karola Gustawa
^
BITWA POD WOJNICZEM 
03.11.1655 r.
NIEZWYCIĘŻONY


KRAJ BEZ 
KRÓLA, KRÓL 
BEZ ZIEMI
nieszczęścia, 
jakie spadły na 
Polskę. Porażka 
pod Wojniczem 
tylko dopełniła 
miary całego 
nieszczęścia. W 
tym samym 
miesiącu wojska 
rosyjskie obiegły 
Lwów, w czasie 
trzydniowej 
bitwy pod 
Gródkiem 
Kozacy rozbili 
armię22, która 
wcześniej 
walczyła prze-
ciwko nim na 
Ukrainie, a 
Szwedom udało 
się przy pomocy 
dział rozpędzić 
pospolite 
ruszenie 
zwołane przez 
mazurską 
szlachtę na 
porosłej 
wrzosami 
równinie nad 
Wisłą, trzy mile 
na północ od 
Warszawy.
Nic więc 
chyba dziwnego 
w tym, że Jan 
Kazimierz, który 
i tak trwał w 
stanie głębokiego 
przygnębienia, 
stracił resztkę 
nadziei, jaką 
jeszcze do 
niedawna żywił. 
Teraz pociągnął 
na zachód, pro-
wadząc ze sobą 
1500 ludzi, aby 
ujść pościgowi 
kilku szwedzkich 
oddziałów, 
wysłanych po to, 
aby go wytropić i 
wziąć do niewoli. 
Zdecydował się 
jeszcze na 
ostatnią próbę: 
zatrzymał się w 
Wiśniczu, aby 
ściągnąć posiłki, 
ale wkrótce 
potem zmuszony 
został do opusz-
czenia miasta, 
ponieważ 
niektórzy z jego 
żołnierzy 
dopuszczali się 
rabunków na 
mieszkańcach. 
Dnia 6 
października 
przekroczył gra-
nicę z Węgrami.
Tak oto 
władca 
potężnej 
Rzeczpospolit
ej opuścił 
swój kraj.
Tymczasem 
w Krakowie 
dyscyplina 
wśród obrońców 
spadła, a wola 
walki osłabła. W 
ciągu kilku dni 
Szwedzi 
wystawili miasto 
na bezustanny, 
ciężki ostrzał. 
Któregoś 
sobotniego 
przedpołudnia w 
stronę Bramy 
Mikołaj skiej 
wystrzelono aż 
274 ciężkie kule 
armatnie. Po 
południu tego 
samego dnia 
szwedzka 
artyleria usta-
wiona na 
Kleparzu 
wstrzeliła do 
centrum 
Krakowa około 
600 granatów i 
kul zapalających. 
Ogniem zajął się 
m.in. szczyt 
wieży kościoła 
Mariackiego, a 
jeden z granatów 
spadł wprost na 
dziedziniec 
Akademii 
Krakowskiej, 
dokładnie w tym 
czasie, kiedy 
odbywało się 
tam posiedzenie 
kadry 
profesorskiej. 
Wybuchające 
granaty i widok 
płonącej wieży 
kościelnej 
wywołały 
powszechny 
strach wśród 
mieszkańców 
miasta. 
Rozdzwoniły się 
dzwony 
kościelne, 
zaczęto wznosić 
barykady, 
mieszczanie i 
żołnierze 
opuszczali swoje 
stanowiska 
bojowe 
znajdujące się w 
pobliżu Bramy 
Mikołajskiej,


22 Gdyż to były właśnie główne siły koronne pod hetmanem wielkim koronnym 
Stanisławem Rewerą Potockim (przyp. red.).


384


385


 


NIEZWYCIĘŻONY
przy czym pospólstwo - prowadzone przez pewnego kanonika z 
kapituły - wykorzystało zamieszanie i zaczęło plądrować kantory 
żydowskich bankierów, mających swą siedzibę w dawnej mennicy 
(dokonało się to na podstawie zarzutu, iż Żydzi ze Stradomia 
współpracowali ze Szwedami)23. Dwa dni później doszło do nowych 
rozruchów, kiedy to grupa pijanych żołnierzy wdarła się do żydow-
skich sklepów i opuszczonego domu pewnego mieszczanina24.
Mniej doświadczony dowódca niż Czarniecki już dawno utra-
ciłby odwagę i kontrolę nad miastem, ale hetman nadal dowodził 
obroną z godnym podziwu uporem. Organizował wypady na pozy-
cje szwedzkie, kopał tunele przeciwminowe, odpierał kolejne 
szturmy szwedzkie, naprawiał uszkodzone fragmenty murów, bu-
dował nowe wały itp. Z czasem jednak, w miarę jak do miasta do-
cierać zaczęły kolejne złe wieści, nawet i sam Czarniecki zwątpił w 
sens kontynuowania dalszego oporu. Na dodatek kończyła się 
żywność, jaką dostarczano najbiedniejszym mieszkańcom: docho-
dziło i do takich sytuacji, kiedy biedacy wychodzili potajemnie z 
miasta, aby nie zważając na grożące im niebezpieczeństwo, szukać 
dawnych zapasów żywności zgromadzonych w piwnicach domów 
na przedmieściach, które obecnie leżały w ruinach.
Szwedzi naciskali na mieszkańców Krakowa posługując się 
groźbami, obietnicami i bronią. Po zbombardowaniu miasta, po po-
łudniu następował nocny atak. Czarniecki wysłuchiwał od czasu do 
czasu bohaterskich zapewnień, chociaż wiedział już o sromotnej 
ucieczce Jana Kazimierza z Polski. Był jednak zbyt dużym realistą, 
więc rozumiał, że żadna pomoc dla Krakowa już nie nadejdzie, i 
zbyt doświadczonym żołnierzem, aby nie wiedzieć że poddanie się 
miasta jest tylko kwestią dni. Podjęto nieśmiałe próby rozmów z 
oblegającymi miasto Szwedami, między innymi za pośrednictwem 
owego pułkownika dragonów, wziętego do niewo-
23	Tumult ten powstał przed budynkiem tzw. Starej Mennicy, mieszczącej kil 
ka sklepów żydowskich, której współwłaściciel, kanonik Ossoliński, popiwszy 
sobie w wesołym towarzystwie, zaczął wyrzucać z okien różne przedmioty, wzy 
wając do rabunku mienia Żydów (przyp. red.).
24	Również ten tumult sprowokował kanonik Ossoliński. Stefan Czarniecki roz 
kazał go zamknąć na zamku, gdzie przesiedział do końca oblężenia (przyp. red.).
386


KRAJ BEZ KRÓLA, KRÓL BEZ ZIEMI
li pod Wojniczem. Szwedzi użyli go jako swego parlamentariusza. 
Kiedy konszachty ze Szwedami wyszły na jaw, wywołało to wśród 
niektórych grup ludności spore oburzenie. Pospólstwo krakowskie 
broniło potrzaskanych murów miasta z wielkim oddaniem, i chociaż 
poniosło pewne straty, to zanotowało na swym koncie także pewne 
sukcesy. Ocena sytuacji dokonana przez przedstawicieli tej grupy 
społecznej była jednak zbyt ogólna i optymistyczna. Teraz poczuli 
się oszukani. Nawet wśród studentów, którzy brali aktywny udział 
w obronie miasta, zapanowała napięta atmosfera: profesorowie byli 
oburzeni, przynajmniej werbalnie, i odrzucili propozycję negocjacji 
jako niegodną:
Któż bowiem zwolnił ich z przysięgi, którą składali 
prawowitemu władcy? Chyba tylko głupiec mógłby 
twierdzić, że upadła Rzeczpospolita już nigdy nie wzniesie się 
na szczyty swej dawnej potęgi...
Za kapitulacją opowiadało się natomiast wielu bardziej znaczą-
cych mieszczan. Mieli oni przecież o wiele więcej do stracenia, 
głównie w sferze materialnej, gdyby obrona miasta trwała przez 
dłuższy czas, zwłaszcza, że sytuacja była już naprawdę bardzo po-
ważna, a Szwedzi przystąpili do generalnego szturmu, który bez 
wątpienia skończyłby się rabunkami i niekontrolowanym chaosem. 
Poza tym, kusiły ich szwedzkie obietnice gwarantujące ochronę 
osobistą, zachowanie własności prywatnej i przywilejów. Mieli 
przecież o wiele więcej do stracenia niż ci, którzy posiadali niewiele 
albo nic.
Taka rozbieżność zdań nie była czymś niezwykłym tylko dla 
Krakowa. Była to sytuacja dość powszechnie występująca w całej 
Rzeczpospolitej. Pomoże nam to zrozumieć, dlaczego druga co do 
wielkości potęga w Europie tak łatwo upadła, i to właściwie bez 
stawiania większego oporu. Wszystkie państwa europejskie tamtej 
epoki funkcjonowały jako społeczeństwa klasowe, a właściwie sta-
nowe, gdzie różnice związane z wykonywanym zawodem, wa-
runkami życia, majątkiem, władzą i stosowaniem prawa uważano za 
oczywiste czynniki kształtujące sposób życia codziennego. 
Tymczasem w państwie polsko-litewskim ewangelię nierówności
387


NIEZWYCIĘŻONY
społecznej głoszono w jej ekstremalnej formie, a różnice między 
klasą najwyższą a najniższą mogły mieć momentami nawet rasi-
stowskie zabarwienie. Rzeczpospolita nie była jednym państwem, 
a nawet dwoma naraz; była konglomeratem różnych lojalności, ideologii, 
religii, warunków życia i przywilejów. Teraz, kiedy dawną 
tolerancję i otwartość zaczęto ograniczać w duchu jedynych, abso-
lutnych racji czy zasad bigoterii, wyglądało na to, że to, co dawniej 
stanowiło o sile całej Rzeczpospolitej, to znaczy szlachetna i róż-
nobarwna mieszanka poglądów i stanowisk, zaczęło być dla kraju 
ciężarem.
Pod naciskiem gróźb zewnętrznych i kłótni, do jakich dochodziło 
w kręgach obrońców, wszystkie te koterie, stany, mniejszości i 
klasy dokonały zwrotu: odwróciły się nie tylko od siebie, ale w 
efekcie zwróciły się przeciwko sobie. Rzeczpospolita stała się na 
skutek tego w jeszcze większym stopniu niż dawniej tworem 
abstrakcyjnym. Jak to już od lat bywało, najtrudniej zrozumienie 
wspólnych interesów państwa i jego obywateli przychodziło przed-
stawicielom najbogatszych rodów magnackich. Wśród toczących 
się kłótni, sporów, podziałów i egoistycznych postaw jak zwykle na 
pierwszym miejscu stawiali oni swe prywatne interesy. Jednak 
zarówno wśród zwykłej szlachty, jak również pośród arystokracji 
wielu było takich, którzy w ciągu ostatnich kilku miesięcy przyglą-
dali się najazdowi szwedzkiemu z czysto prywatnych pobudek: 
skłonni byli do obrony własnych dóbr, własnej religii i własnych 
przywilejów. Reszta niewiele ich obchodziła. Stąd tak duża między 
nimi skłonność do wyczekiwania, kłótni i dezercji.
Dnia 13 października rada miasta zawiadomiła przedstawicieli 
niższych stanów o posiedzeniu. W Krakowie, mieście, gdzie nadal 
dość silne były wpływy kultury włoskiej, nazywano ich quadraginta viri - 
czterdziestu mężów. Wezwano ich, aby wysłuchać ich opinii co do 
zamiaru poddania miasta. Albo przynajmniej udać, że ich opinia 
zostanie wzięta pod uwagę. Mimo licznych protestów, burmistrz i 
członkowie rady powzięli w końcu decyzję o przystąpieniu do 
negocjacji ze Szwedami. Zgodzono się na kapitulację w zamian za 
uznanie przywilejów miasta i akademii. Zanim rozmowy dobiegły 
końca, Czarniecki wysłał do szwedzkiego obozu trębacza z listem, 
w którym donosił, że jest gotów do poddania miasta:
388


KRAJ BEZ KRÓLA, KRÓL BEZ ZIEMI
Ponieważ nie możemy już dłużej służyć naszemu Królowi 
ani Rzeczpospolitej, i ponieważ jesteśmy pozostawieni sami 
sobie, a opuściła nas wszelka nadzieja na uzyskanie 
posiłków, zdecydowaliśmy się pogodzić z losem i 
zaakceptować warunki umowy o pokoju. Zastrzegamy sobie 
jednak, że nasza cześć jak również przywileje wszystkich 
stanów i zamku królewskiego będą respektowane.
Następnego dnia rozpoczęto negocjacje ze Szwedami. 
Odbywały się one w klasztorze na Kazimierzu, gdzie armia 
szwedzka miała swą główną kwaterę. Rozmowy toczyły się pod 
kierunkiem Karola Gustawa i trwały aż do północy. Po północy 
trzech polskich parlamentariuszy odprowadzono z powrotem do 
miasta, w świetle rac, które zapalono, aby zasygnalizować ich 
powrót. Dwa dni później25 akt kapitulacji został podpisany i 
opatrzony stosownymi pieczęciami. Karol Gustaw nie narzucił w 
nim mieszkańcom Krakowa zbyt drakońskich warunków. 
Przeciwnie - były one dość wspaniałomyślne. Zagwarantowano im 
wolność religii, mieszczanom prawo zachowania własności 
prywatnej, miastu jego przywileje, a akademii swobodę nauczania. 
Załodze zezwolono na opuszczenie miasta.
Tak więc miasto skapitulowało. W Krakowie panowały nie naj-
lepsze nastroje. Już wcześniej pijani żołnierze rabowali sklepy i 
opuszczone domy. A kiedy wojsko zebrało się do wymarszu na 
placu przed kościołem Mariackim, przybyła tam także spora grupa 
biedaków, których domy znajdujące się na przedmieściach 
Czarniecki rozkazał spalić na samym początku oblężenia; teraz ob-
rzucili hetmana oskarżeniami i zarzutami. Rozczarowanie było 
wielkie, ponieważ mieszkańcy miasta przypomnieli sobie starą 
prawdę, że opór, który nie jest w stanie odeprzeć oblężenia, pogar-
sza w perspektywie jego skutki. Niezadowolenie wzrosło jeszcze 
bardziej, kiedy okazało się, że Czarniecki kazał wypłacić żołd sobie 
i swym żołnierzom z kasy miejskiej. Tuż przed opuszczeniem miasta 
wymógł jeszcze na członkach rady wypłacenie specjalnego podatku, 
przez co mennica musiała wybić 28 tysięcy nowych monet.
25 Było to 17 października 1655 r. (przyp. tłum.).
389


NIEZWYCIĘŻONY
Pochłonęło to resztę zapasu miejskiego złota i srebra. Czarniecki 
pozwolił też na splądrowanie kilku burdeli i wszystkich sklepów 
stanowiących własność Żydów i protestantów, nie zważając na to, 
że drzwi domów zamieszkanych przez protestantów zabezpieczone 
były pieczęciami nałożonymi tam przez oficerów szwedzkich, którzy 
w ten sposób chcieli ochronić prywatną własność kupców.
Około godziny dwunastej26 wojsko polskie skierowało się ulicą 
Floriańską w stronę barbakanu. W powietrzu słychać było dźwięki 
trąb, werbli i maszerujących żołnierzy. Szwedzkie oddziały ustawiły 
się wzdłuż drogi wymarszu polskiego wojska. Z bliska mogli 
Szwedzi - a wraz z nimi sam Karol Gustaw - przyjrzeć się ludziom, 
których od miesiąca starali się zabić albo zmusić do kapitulacji. 
Przed ich oczami szła paradnym krokiem królewska gwardia pod 
dowództwem Wolffa27, jeden z nielicznych w pełni zawodowych oddziałów 
piechoty, niosący na ramionach muszkiety; nad ich głowami 
powiewał sztandar. Za nimi toczyło się ponad 400 po brzegi 
załadowanych wozów, lekka artyleria, a dalej piechota złożona z 
chłopów, którzy nieśli swe muszkiety w pokrowcach uszytych z 
borsuczej skóry. Za nimi maszerowało tysiące zwykłych obywateli, 
mieszczan, szlachty, studentów i innych osób, które o wiele bardziej 
obawiały się zachowania Szwedów, niż wierzyły w złożone przez 
nich obietnice. A na samym końcu całego pochodu, po trzech 
długich godzinach, jechał Czarniecki, dumny i hardy w swym 
uporze, trzymając w dłoni husarski proporzec. Kiedy polski 
dowódca dotarł do miejsca, w którym zasiadał Karol Gustaw, 
zeskoczył z siodła i pozdrowił swego królewskiego przeciwnika. 
Siedząc z królem w jednym powozie, odbył z nim długą rozmowę. 
Na pożegnanie Karol Gustaw ofiarował Czarnieckiemu - któremu 
wcześniej proponował wysokie stanowisko w swej armii - pięknego 
tureckiego kasztana28.


KRAJ BEZ KRÓLA, KRÓL BEZ ZIEMI
Teraz do Krakowa wkroczyło pięć tysięcy zwycięskiego woj-
ska. Żołnierze natychmiast ustawili w różnych miejscach posterunki, 
aby zapobiec gwałtom i rabunkom. Udało się im w dużym stopniu 
nie dopuścić do aktów przemocy, zwłaszcza, że na Rynku 
ustawiono od razu dwie szubienice, przeznaczone dla tych, którzy 
odważyliby się złamać obowiązujący zakaz. Jednak dla większości 
żołnierzy nadeszły dobre czasy. Skończyło się wreszcie oblężenie, 
wielu zdążyło już zapełnić swoje sakiewki żołdem, łupem pocho-
dzącym z rabunków albo i tym, i tym. Poza tym, jaki pisał jeden z 
żołnierzy „polskie kobiety są ładne, szczupłe i przyjazne, a polska 
muzyka przypadła nam do gustu; słowem pędzimy tu życie, za jakim 
tęskniliśmy".
Tego samego dnia, w którym miasto poddało się Szwedom, 
Karol Gustaw osobiście udał się na Wawel w towarzystwie świty 
złożonej z 15 jeźdźców i 12 żołnierzy gwardyjskiej piechoty, która 
torowała królowi drogę przy pomocy podniesionych wysoko par-
tyzan29. Król odwiedził komnaty, miejsce pochówku polskich kró-
lów w katedrze oraz kaplice, zadawał uprzejme pytania, grzecznie 
odmówił propozycji przenocowania na zamku, a w końcu zdjął ka-
pelusz i pożegnał się z obecnymi. Polacy zapamiętali z tej wizyty, że 
król miał okrągłą, opaloną twarz, że był co prawda niewielkiego 
wzrostu, ale silnej budowy, i to tak silnej, że potrzeba było aż 
dwóch ludzi, żeby wsadzić go z powrotem na konia.
Jeden triumf staje się źródłem następnego. Wiadomość o tym, że 
Jan Kazimierz opuścił kraj, a Kraków skapitulował, przekonała 
wielu ze szlachty, którzy do tej pory wahali się albo czekali na osta-
teczny wynik rozgrywki. Może Karol Gustaw rzeczywiście był naj-
mniej niekorzystnym rozwiązaniem po tym, jak ich własny król, 
słaby, krytykowany i zwalczany uciekł z Polski (szlachta, która 
wcześniej kłóciła się między sobą o Jana Kazimierza i prowadzoną





26	Dnia 19 października 1655 r. (przyp. tłum.).
27	Oberszter (pułkownik) regimentu gwardii pieszej królewskiej Formhold 
von Ludingshausen Wolff (przyp. red.).
28	Całe to widowisko zakończyło się w dość niemiły sposób: ledwo kolumny 
polskiego wojska znikły w oddali, z petycją u Karola Gustawa zjawiło się kilku 
kupców żydowskich, którzy opowiedzieli mu o splądrowaniu ich sklepów przez


odchodzących żołnierzy. Karol Gustaw wpadł w złość i wysłał w ślad za odchodzącym wojskiem 
oddział kawalerii. Doszło do starcia, ale wobec groźby, jaką stanowiły załadowane działa, Szwedzi 
wrócili do Krakowa.
29 Partyzana, broń drzewcowa z obosiecznym grotem, zaopatrzona w boczne rozgałęzienia w 
kształcie skrzydeł. W XVII wieku stała się oznaką oficerów piechoty i bronią straży pałacowych 
(przyp. red.).





390


391


NIEZWYCIĘŻON
Y


KRAJ BEZ 
KRÓLA, KRÓL 
BEZ ZIEMI





przez niego politykę, narzekała teraz w typowy dla siebie sposób, że 
jej monarcha ją opuścił). Zwłaszcza, że szwedzki władca obiecał 
zachować szlacheckie przywileje bez żadnych zmian, a na dodatek 
bronić ich ziem przed wojskami rosyjskimi i kozackimi, które 
zagrażały i pustoszyły wschodnie kresy państwa polskiego.
Za pomocą gróźb i obietnic Szwedom udało się skłonić poko-
nanych wcześniej dowódców polskiej armii do negocjacji. Przybyli 
oni - a wraz z nimi ogołocony ze swych rzeczy Koniecpolski 
- na umówione spotkanie. Po kilka dniach rozmów prowadzonych 
poza murami Krakowa oświadczyli, że gotowi są „oddać się pod 
protekcję szwedzkiego króla i wstąpić na jego służbę". To, że tacy 
ludzie jak Koniecpolski zdecydowali się na oddanie hołdu temu, 
którego wcześniej zwalczali, i obiecali wystąpić przeciwko temu, 
komu wcześniej złożyli hołd, nie było tylko wynikiem obietnic zło-
żonych przez Szwedów, iż oddadzą swym rozmówcom wszystkie 
zagrabione im wcześniej rzeczy. Jak wspomniałem, w tej rozpaczliwej 
sytuacji decyzja taka wydawała się być najlepszą z możliwych, 
również z zawodowego punktu widzenia. Karol Gustaw także starał 
się traktować ich bardziej jako swych przyszłych poddanych niż 
dawnych wrogów. Zagwarantował im -jak zresztą wszystkim 
pozostałym, którzy szukali jego protekcji - zachowanie własności 
prywatnej, wolność wyznania i dotychczasowe przywileje. Poza tym, 
dorzucił na osłodę kilka obietnic dotyczących możliwych awansów, 
wypłaty żołdu i innych swoich względów jak również obiecał 
przekazać swym nowym sojusznikom ponad sto tysięcy florenów z 
trzystu tysięcy, pochodzących z kontrybucji nałożonej na 
mieszkańców Krakowa30.
30 Polski system monetarny opierał się na talarach, ortach i groszach. Na 
jednego talara przypadało pięć ortów, a na każdego orta 18 groszy. Do tego 
dochodziły też floreny albo złote: na jednego florena przypadało 30 groszy. 
[W rzeczywistości polski system monetarny był o wiele bardziej 
skomplikowany, zaś twierdzenie, że opierał się on na talarach i ortach jest 
nieporozumieniem. Podstawową polską jednostką monetarną był grosz. W 
1528 r. zrealizowano reformę, która wprowadzała w życie postulat bicia 
złotych monet (dukatów, florenów). 1 złoty miał wartość 30 groszy. 
Podstawową jednostką wagowo-pieniężną była grzywna (marka) = 48 groszy. 
Talary zostały wprowadzone w Polsce ordynacją menniczą w 1578 r.. 
Wartość 1 talara ustalono na 35 gr (choć jego wartość


Dnia 26 października armia koronna ustawiła się na wielkim polu 
położonym w pewnym oddaleniu od murów miejskich, po czym przy 
dźwięku bębnów i trąb szwedzcy oficerowie dokładnie przeliczyli stan 
osobowy swych nowych podkomendnych: było tam 5174 
kawalerzystów i 211 dragonów. To niezwykłe widowisko - a była to 
rzeczywiście dziwna sytuacja: przecież jeszcze nie tak dawno 
ludzie ci walczyli przeciwko sobie na śmierć i życie, a teraz 
stali się towarzyszami broni - zakończyło się złożeniem uroczystej 
przysięgi na wierność Karolowi Gustawowi przez siedzących na 
koniach Polaków. Widzimy tę scenę na jednym z obrazów: elegancko 
ubrani Polacy ze swymi gładko wygolonymi głowami i dumnie 
podwiniętymi wąsami podnoszą do góry dwa palce. Jest to ogólnie 
przyjęta procedura w sytuacji, kiedy ktoś składa przysięgę, ale gest 
ten łatwo też jest powiązać z innym, który wykonuje się, kiedy ktoś 
chce sprawdzić, z której strony wieje wiatr.
Tym razem jego kierunek sprzyjał szwedzkiemu królowi.
Ta część armii koronnej, która znajdowała się wcześniej na 
Ukrainie, a ostatnio poniosła porażkę pod Gródkiem, znalazła się teraz 
w kleszczach między wojskiem Chmielnickiego od południa i 
Szwedami na północy. Karol Gustaw zaproponował dowódcom te 
same korzystne warunki kapitulacji, które niedawno zaoferował 
Koniecpolskiemu. Polacy mieli więc dość prosty wybór, tym bardziej, 
że król szwedzki dobrze płacił; szczodrze obdarował między innymi 
hetmana Potockiego dobrami położonymi na Ukrainie31 (kiedy oferta 
Karola Gustawa dotarła do polskich oficerów, „zawołali oni 
wielkim głosem, że oddadzą życie i przeleją krew w obronie 
króla Szwecji", po czym urządzili wspaniałą ucztę). Tak więc dwa 
tygodnie po zdradzie Koniecpolskiego podobna
w stosunku do innych monet wciąż wzrastała i w połowie XVIII wieku 1 talar 
-8 złp = 120 gr). Orty pojawiły się w początku XVII w. i pierwotnie miały 
wartość ćwierci talara (ok. 20 gr), lecz dość szybko osiągnęły wartość 16 gr, a 
ostatecznie w II poł. XVII w. ich kurs ustalił się na 18 gr (przyp. red.).
31 Zrobił to zresztą bez większych oporów, ponieważ wspomniane 
posiadłości znajdowały się w gestii Kościoła, ale należały do Jana 
Kazimierza; po drugie, położone były na terenie objętej zawieruchą wojenną 
Ukrainy.





II


392


393


NIEZWYCIĘŻONY
ceremonia odbyła się z udziałem Potockiego i jego 11 000 jazdy. 
Stało się to na przedpolach niewielkiego, lecz mającego duże zna-
czenie strategiczne Sandomierza, 15 mil od Krakowa. Mówi nam 
to coś o odwadze osobistej Karola Gustawa, ale jeszcze więcej o 
stopniu zdemoralizowania, jakie zapanowało w polskiej armii - król 
szwedzki zjawił się bowiem w polskim obozie tylko w towarzystwie 
niewielkiej świty.
Rzeczpospolita była więc pokonana, jeśli rozumiemy pod tym 
pojęciem sytuację, w której przestały praktycznie istnieć jakiekol-
wiek polskie siły zbrojne, mogące stawić opór Szwedom. Do 
Karola Gustawa przybywali delegaci z poszczególnych woje-
wództw, aby zapewnić go, że wypowiedzieli wierność Janowi 
Kazimierzowi. Wielu szwedzkich generałów i urzędników zajętych 
było w tamtych tygodniach głównie przyjmowaniem owych dele-
gacji i pojedynczych osób, które dosłownie stały w kolejce, aby 
zapewnić o swej wierności i poprosić o protekcję. Wittenberg, 
który po nagłym ataku reumatyzmu musiał położyć się do łóżka, przyjmował 
polskich szlachciców, którzy napływali nieustannie do Krakowa, 
aby przekazać mu wyrazy szacunku i jednego dukata, a wszystko 
to w zamian za salva guardia scripta.
Nie tylko jednak szlachta, hetmani i wojewodowie składali 
szwedzkiemu królowi hołd (niechętnie albo z entuzjazmem). Król 
spotkał się również z ciepłym przyjęciem innych grup społecznych. Chodzi 
tutaj o te, których motywacja miała w pewnym sensie charakter 
egoistyczny, tak jak to było w przypadku kapitulującej armii 
koronnej. Hołd ten nosił zarazem cechy prawdziwego zdesperowa-
nia. Jedną z takich grup byli polscy socynianie. Garnęli się oni do 
Karola Gustawa i do jego armii, aby uchronić się przed tragedią, 
która im groziła. W efekcie tego okazało się, że - jak to często w 
historii bywało - sami przyspieszyli nadejście katastrofy.
Jednym z najbardziej typowych nieporozumień dotyczących 
tamtej epoki jest przekonanie o tym, że królowie rządzący w daw-
nych czasach byli tak wszechpotężni, że mogli robić, co chcieli, jak 
chcieli i komu chcieli. Drugie nieporozumienie to wiara w to, iż 
ludzie żyli i myśleli w taki sposób, jak życzył sobie tego potężny 
Kościół katolicki. Co prawda, wolnomyślicielstwo było ideą nie-
zrozumiałą i często przerażającą dla większości ludzi w Europie,
394


KRAJ BEZ KRÓLA, KRÓL BEZ ZIEMI
a Kościół - i to bez względu na to, czy był luterański, kalwiński czy 
katolicki - zajmował w tym świecie silną i wiodącą pozycję, i to w 
tak szerokim zakresie, jaki trudno nam dzisiaj pojąć. Istniały też 
niezliczone ilości zakazów, przepisów i tabu, które ktoś odważyłby 
się złamać tylko za bardzo wysoką cenę - w najgorszym wypadku 
za cenę życia. A jednak XVII wiek to epoka, w której obok 
tradycyjnych instytucji kościelnych istniało jeszcze wiele ugrupowań 
religijnych, których obecność w takich warunkach może budzić 
nasze zdumienie.
Chodzi tu między innymi o dwoistą postawę, którą przyjmujemy, 
kiedy władza ziemska zmusza swych poddanych, aby stosowali się 
do narzuconej im linii zachowania i postępowania; często jest to 
ortodoksja teologiczna albo polityczna. To, co deklaruje się 
oficjalnie, to jedno; to, co mówi się między zdaniami, to drugie. Tak 
było też w siedemnastym stuleciu. To, co przychodziło z góry, od 
władz, przechodziło przez gęste sito na dole: część odrzucano na 
wstępie, część akceptowano albo mieszano z czymś innym, tak że 
w efekcie powstawało jeszcze coś innego, jakiś niezwykły system 
myślenia. Tak na przykład świat wyobrażeń prezentowany przez 
szwedzkich chłopów ukształtowany został pod wpływem surowego 
protestantyzmu, ale w tej szerokiej materii znajdowały się też wątki 
zabarwione katolicyzmem (chętnie odwoływano się do Matki 
Bożej) albo nawet pogaństwem przedchrześcijańskim (z pewną 
czcią odnoszono się do Asów32 i po cichu oddawano się 
pradawnym praktykom ofiarnym).
Wpływ na to miała sama epoka. Wielki kryzys gospodarczy i 
polityczny, którym dotknięta została cała Europa w pierwszej po-
łowie stulecia, skłonił wielu ludzi do odwrócenia się od tradycyjnych 
Kościołów, aby szukać bezpieczeństwa i odpowiedzi na trudne 
pytania w bardziej swobodnej, zabarwionej mistyką religijności. 
Liczne konflikty, do jakich doszło na tle religijnym, a zwłaszcza 
wojna trzydziestoletnia, skłoniły też wielu dawnych wyznawców do 
zakwestionowania ortodoksji kościelnej rozumianej jako system 
reguł, sposób myślenia czy styl życia. Zamiast tego zaczęto głosić
32 Asowie - bogowie występujący w mitologii staroskandynawskiej (przyp. 
tłum).
395


NIEZWYCIĘŻONY
hasła tolerancji i zdrowego rozsądku. I chociaż ów ruch odnowy 
osiągnął swój pełny rozkwit dopiero w następnym stuleciu, to był on 
w sposób paradoksalny najtrwalszym rezultatem tej ogromnej 
tragedii, jaką stała się dla ludzkości wojna trzydziestoletnia.
Nie wolno nam zapominać, że ludzie żyjący w tamtych czasach 
pędzili swe życie w świecie o wiele bardziej niezwykłym i strasznym, 
niż możemy to sobie dziś wyobrazić. Był to świat, w którym istniała 
magia, życie mogło zrodzić się samo z siebie, jaskółki zimowały na 
dnie jeziora, przyroda była uduchowiona, łatwo było przewidywać 
przyszłość, wszędzie zdarzały się cuda, a Bóg każdego dnia 
interweniował w świecie ludzi. Było to więc stulecie pełne głębokiej, 
wewnętrznej religijności. Dlatego też to, co dzisiaj definiujemy za 
pomocą określeń naukowych, nabierało wówczas treści religijnej. To 
prawie że automatyczne przechodzenie ze sfery profanum do sfery 
sacrum stało się charakterystyczną cechą siedemnastowiecznej 
mentalności. Widać to najlepiej na przykładzie licznych ruchów 
protestacyjnych, które chciały naprawiać, odnawiać albo niszczyć 
społeczeństwo, a które swą nieomylność, legitymację ideologiczną i 
siłę czerpało z Biblii.
Jeden z najbardziej typowych przykładów odnajdujemy w ów-
czesnej Anglii. Trwała tam nadal rewolucja, która zataczała kolejne 
kręgi, przechodząc od otwartości, entuzjazmu i haseł wolności do 
dogmatyzmu, skostnienia i ucisku (jak wszędzie i zawsze zresztą). I 
tak jak to zawsze bywa, rewolucja zaczęła w końcu pożerać swe 
własne dzieci. Jej ofiarami stali się nie tylko radykałowie, którzy po 
nieudanym buncie w armii w 1649 roku postawieni zostali pod murem 
w Burford i rozstrzelani przez swych byłych towarzyszy broni, ale 
również wszystkie te sekty i ci religijni marzyciele, którzy 
uczestniczyli w dokonywaniu zmian, a których teraz uciszono albo oni 
uciszyli się sami. Byli więc „wyrównywacze33", któ-
33 Ang. „levellers" - wywodzący swe teorie z zasady równości; dążyli m.in. do 
ustanowienia republiki z usunięciem Izby Lordów i zaprowadzeniem równych i 
powszechnych wyborów, zniesienia przywilejów i monopolu państwa na rzą-
dzenie, likwidacji Kościoła anglikańskiego, wprowadzenia republiki i powszechnego 
prawa głosu dla wszystkich mężczyzn. Były to, jak na owe czasy, żądania skrajnie 
radykalne. Po egzekucji Karola I w styczniu 1649 r. „levellersi" dążyli
396


KRAJ BEZ KRÓLA, KRÓL BEZ ZIEMI
rzy walczyli o wprowadzenie wspólnej własności, podział majątków 
należących do bogaczy wśród biednych jak również o powszechne 
prawo do głosowania, a na wszystko to znajdowali uzasadnienie w 
tekstach biblijnych; byli „kopacze" (diggers)34, którzy nie posiadali 
ziemi, więc tworzyli niezależne wspólnoty wiejskie, znieśli szabat, 
dziesięcinę i apelowali o likwidację stanu duchownego; byli 
zwolennicy Grindletona, którzy rzucili wyzwanie panującemu 
kalwinizmowi, twierdząc, że można prowadzić życie bez grzechu i 
zdobyć królestwo niebieskie jeszcze za życia na ziemi; byli kwakrzy, 
którzy biegali nago po ulicach chcąc sprowokować Boga, aby dał im 
znak, a poza tym odmawiali podporządkowania się jakiejkolwiek 
władzy państwowej; byli „badacze pisma", którzy tak jak wielu innych 
ludzi, żyli w przekonaniu, że koniec świata jest już blisko; 
zniesmaczeni kłótniami, do jakich dochodziło między poszczególnymi 
sektami i dokonującymi się wśród nich kolejnymi podziałami, wycofali 
się z życia publicznego i zrezygnowali z wszelkich form 
zorganizowanego wyznawania wiary. Do wymienionych wyżej sekt 
dodać należy wiele innych grup, takich jak libertyni, familiści35, 
antynomiści36, adamici37, anabaptyści38
do przeprowadzenia zamachu stanu; spisek został odkryty, a przywódcy ścięci; ich 
idee przejęły inne ugnipowania religijno-społeczne (przyp. tłum.).
34	„Diggersi" na początku swej działalności dystansowali się od żądań doma 
gających się likwidacji prywatnej własności ziemi;, podziału wielkich majątków 
ziemskich czy też kolektywizacji; zarazem jednak żądali, aby ziemię rezerwowa 
no dla najbiedniejszych. Z czasem doszło do radykalizacji ich poglądów. Ze 
względu na toczącą się wojnę lud zaczął się burzyć, porwany ogólnym głodem 
ziemi. Byli żołnierze, nie pobierający już żołdu, rzucili się na nie uprawiane 
grun 
ta domenów państwowych i kościelnych, oraz na leżące ugorem pastwiska. Przy 
wódcą tej grupy - która wkrótce utworzyła typową sektę - był niejaki 
Winstanley; 
występował on przeciw własności prywatnej i dowodził, że ziemia jest wspól 
nym dobrem; dnia 26 kwietnia 1649 r. wydał manifest z podpisami 46 osób, 
w którym zachęcał do zajmowania gruntów nieuprawnych. Na jego apel odzew 
nastąpił jesienią 1649 i wiosną 1650 r.: w niektórych okolicach zaczęli się gro 
madzić ludzie z łopatami, którzy zabrali się do kopania ziemi, aby ją następ 
nie zasiać; kawaleria Cromwella rozpędziła te zgromadzenia, a przywódców 
- Everarda i Winstanleya - wtrącono do więzienia (przyp. tłum.).
35	Familiści, familiarne - ruch religijny zainicjowany w 1540 r. w Emden, pro 
pagujący antynomizm; nazwa pochodzi od łacińskiej nazwy Familia caritatis,
397


NIEZWYCIĘŻONY
i separatyści39. Także w świecie katolickim nie brakowało wolno-
myślicieli i sekt. Wymienić warto jansenistów40, którzy krytykowali 
puste rytuały kościelne i głosili hasła odnowy życia i błogo-
tzn. „Bractwo miłości"; była to mistyczna sekta działająca na terenie Anglii i Holandii, utworzona 
przez kupca Heinricha Niklaesa z Miinster, który zmarł w 1570 r.; ideologia sekty opierała się na 
pismach Niklaesa, wydanych po holen-dersku i wkrótce przetłumaczonych na angielski; ich treść 
nawiązywała w dużej mierze do panteizmu; w 1580 r. królowa Elżbieta I nakazała spalenie 
wszystkich pism; sekta zaprzestała działalności po 1660 r. ( przyp. tłum.).
36	Antynomiści (z greckiego: przeciwstawienie się prawu). Antynomizm prze 
jawia się w każdym światopoglądzie, według którego zbawienie daje sama wia 
ra. Osoba „przepełniona Duchem Świętym" może pominąć całą naukę moralną 
Kościoła (przyp. red.).
37	Adamici - nazwa różnych sekt (w płn. Afryce w II w. n.e., w Austrii i na 
Węgrzech w XIII w., w Sabaudii w XIV w., w Czechach i na Morawach od 
XV do XIX w.), pragnących powrotu do rajskiej niewinności przez odrzucenie 
małżeństwa i praktykowanie nudyzmu; przynależność do tej sekty miała podob 
no wpłynąć na charakter twórczości Hieronima Boscha (1450-1518) - (przyp. 
tłum.) [„Adamici jako zorganizowana sekta średniowieczna są czczym wymy 
słem". M. Lambert, Herezje średniowieczne, Gdańsk-Warszawa 2002, s. 535.].
38	Anabaptyści - inaczej nowochrzczeńcy [nowochrzczeńcy — ogólna, począt 
kowo pogardliwa nazwa wielu odłamów protestanckich]; członkowie sekty pro 
testanckiej powstałej w XVI wieku, której członkowie uznawali tylko chrzest 
dorosłych. W rzeczywistości w czasie reformacji określano tym mianem (ana 
baptystów) wiele grup sprzeciwiających się chrzczeniu noworodków, szczegól 
nie Kościoły XVI-wieczne, z których wywodziły się takie ówczesne wyznania, 
jak mennonici, schwenckfelderzy, amisze i hutteryci. Nie wszyscy anabaptyści 
skupiali się na sprawach duchowych. W I połowie XVI w. jedna z grup, której 
przewodził Tomasz Miintzer, przyczyniła się do wybuchu wojny chłopskiej 
w Niemczech, (przyp. red.).
39	W całym tym katalogu sekt uważny czytelnik poszukuje z pewnością naj 
bardziej znanej spośród nich, tj. rantersów, tzn. „krzykaczy"", którzy byli czymś 
na kształt ówczesnych hipisów; odrzucali oni Biblię, pojęcie grzechu i poczucie 
winy, korzystali z uciech życia codziennego, twierdzili, że tytoń i alkohol wzma 
gały w nich doznania duchowe, a purytanów doprowadzali do drżenia za sprawą 
orgii, seksualnego promiskuityzmu (promiskuityzm - bezładne, przypadkowe sto 
sunki płciowe; małżeństwa zbiorowe u niektórych ludów pierwotnych - przyp. 
tłum.) i tym podobnych ekscesów. Ich zachowanie prowadziło momentami do 
ekstazy, przerywanej krzykami i wołaniem, a także tańcami. Autor jest jednak
398


KRAJ BEZ KRÓLA, KRÓL BEZ ZIEMI
sławieństwo łaski, czy też molinistów41, którzy propagowali całko-
witą bierność jako jedyną drogę prowadzącą do Boga; szybko jed-
nak znaleźli się pod silnym ostrzałem władz kościelnych, kiedy kilka 
mniszek zainfekowanych ich ideologią porzuciło różaniec i 
odmówiło spowiedzi.
Podobną różnorodność ruchów i odłamów religijnych odnajdu-
jemy również na terenie Rzeczpospolitej. W Anglii wszystkie te 
sekty i ich przedstawiciele pojawiali się na krótko, a swe istnienie 
zawdzięczali krótkotrwałym zawirowaniom, które powstawały w 
przerwie między załamaniem się starego porządku i ukształtowaniem 
się nowych rządów. Tymczasem w Rzeczpospolitej różnorodność ta 
istniała jako stały element składowy społeczeństwa pol-sko-
litewskiego, mający swe źródło w tolerancji, pielęgnowany w 
atmosferze cierpienia dla prawdy i przesądów. Działali tam na 
przykład tryteiści42, którzy oddawali cześć Ojcu, Synowi i Duchowi
zagorzałym zwolennikiem poglądu głoszonego przez J.C. Davisa, który uważał, że „rantersi" nigdy 
nie istnieli - ani jako ruch, ani w formie jakiejś spójnej ideologii; uważał on też, że słowo „ranter" 
istniało jako inwektywa, swego rodzaju bicz słowny, którego sfery rządzące używały przeciwko 
licznym heretykom w zawirowanych latach 50. XVII wieku. W sierpniu 1650 r. rząd angielski zmu-
szony był wydać specjalne zarządzenie skierowane przeciwko „rantersom".
40	Jansenizm - ruch religijny i społeczny powstały w łonie Kościoła katolic 
kiego we Francji w latach 1640-1713; głosił religijność opartą na rygoryzmie 
obyczajowym, a w zakresie teologii minimalizację roli zasług ludzkich w dziele 
zbawienia; potępiony przez papiestwo; jego twórcą był teolog flamandzki, bi 
skup Ypres, Cornelius Jansen (1583-1638) (przyp. tłum.).
41	Molinizm - mistyczna doktryna teologiczna sformułowana przez hiszpań 
skiego teologa katolickiego Miguela de Molinosa (1628-1696), zwana tak od 
jego nazwiska (określana również „kwietyzmem" od łac. quietus - spokojny, bez 
troski); głosiła ona wyzwolenie ducha spod władzy ciała przez kontemplację, za 
przestanie jakichkolwiek dążeń, bierne zdanie się na wolę Boga; potępiona 
w 1687 r. przez inkwizycję i papieża Innocentego XI, stała się tematem długo 
trwałych sporów w Kościele francuskim (przyp. tłum.).
42	Tryteizm - herezja w Kościele katolickim, zaprzeczająca współistotności 
trzech Osób Boskich. Potępiona przez papieża Dionizjusza w 260 r. Poglądy try- 
teistów są zbieżne z monofizytyzmem, w średniowieczu prezentowali je m.in. 
Roscelin z Compićgne i Gilbert de la Porree. Tryteistą był też Joachim z Fiore, 
przyjmujący jedynie moralną jedność trzech Osób Trójcy Świętej (przyp. red.).
399


NIEZWYCIĘŻONY
Świętemu jako trzem oddzielnym bóstwom; diteiści43, uznający 
jedność Ojca i Syna, ale odmawiający uznania istnienia Ducha 
Świętego; anabaptyści, odrzucający dogmat o grzechu pierworod-
nym i wszystkie doktryny o Kościele powszechnym i chrzący tylko 
osoby dorosłe; Bracia Czescy, którzy głosili wspólną własność i 
pacyfizm; schwenckfelderzy, bardziej pokładający wiarę we wła-
snych wizjach i snach niż w Piśmie Świętym i uważający, że 
grzeszność ciała ludzkiego nie miała żadnego znaczenia pod wa-
runkiem, że dusza była czysta. I wielu, wielu innych. Wszystkie te 
sekty rozbite były często na jeszcze mniejsze podgrupy i lokalne 
Kościoły, które propagowały swój własny wariant wiary. Istniała 
jednak pewna wspólnota religijna, której udało się uniknąć losu, 
jaki spotkał inne sekty, i która nie uległa rozpadowi na skutek spo-
rów teologicznych. Byli to wspomniani już wcześniej socynianie. 
Korzenie tego ugrupowania wywodzą się z ruchów antytryni-
tarskich, od których roiło się wówczas w całej Europie. Antytryni-
tarze byli przeciwnikami dogmatu o Trójcy Świętej; twierdzili, że 
tylko Bóg był Bogiem, a Jezus jedynie człowiekiem. Idea ta wzbu-
dziła najpierw ogólny niesmak, a potem powszechne prześladowa-
nia. Obawiali się jej zarówno protestanci, jak i katolicy, przypusz-
czając na sektę wściekłe ataki z gorliwością, którą zazwyczaj 
rezerwowali dla siebie. W XVI wieku członków tej sekty wygnano 
z całej zachodniej i południowej Europy. Część z nich uciekła na 
tereny podległe Imperium Osmańskiemu, którego władcy mieli 
szersze horyzonty myślowe niż ich chrześcijańscy przeciwnicy. 
Większość z nich znalazła schronienie na terenie Rzeczpospolitej. 
Jednemu z kontynuatorów działalności ruchu (był nim Faustus 
Sozzini albo Socinus, włoski filozof i teolog), który spędził pewien 
czas na dworze Medyceuszy we Florencji, udało się pod sam ko-
niec XVI wieku zjednoczyć rozbite grupy wchodzące w skład ru-
chu w jedną wspólnotę, która przyjęła nazwę od jego nazwiska44.
43	Diteizm - uznaje Boga jako demiurga świata i nie poddaje faktu jego 
inge 
rencji w ten świat w wątpliwość. Uznaje, że na gruncie Pisma Świętego 
starote- 
stamentowy Bóg nie jest Bogiem chrześcijan (przyp. tłum.).
44	Podstawowe prawdy wiary tej doktryny sformułował Leliusz Sozzini 
(1525-1562) i jego bratanek Faustus (1539-1604) (przyp. tłum.).
400


KRAJ BEZ KRÓLA, KRÓL BEZ ZIEMI
Socynianie reprezentowali chrześcijaństwo o zabarwieniu tole-
rancyjnym i zdroworozsądkowym. Ideologia ta wzbudziła szcze-
gólne zainteresowanie w klasach średnich i w kręgach naukowych. 
Członkami sekty zostało wielu wybitnych naukowców, szlachci-
ców, pisarzy i filozofów. Bardziej oddani członkowie wspólnoty 
przekazywali na jej rzecz swoje majątki i osiadali w Rakowie, gdzie 
socynianie utworzyli niewielką, acz kwitnącą akademię, której 
uzupełnieniem była własna drukarnia i wydawnictwo. Pozycja 
polskich socynian stała się z biegiem czasu tak silna, że ich nauki 
trafiły także do innych krajów; tak na przykład znalazły całkiem 
znaczący oddźwięk w Anglii, a do ich zwolenników za granicą za-
liczał się m.in. słynny doktor praw Hugo Grotius, jak również książę 
Siedmiogrodu, Rakoczy. Kiedy w XVII wieku atmosfera wokół 
sekt działających na terenie Rzeczpospolitej zaczęła się zagęszczać, 
a tolerancja musiała powoli ustąpić kontrreformacji, socynianie stali 
się jednymi z pierwszych ofiar dogmatyzmu katolickiego.
Prześladowania, jakie stały się ich udziałem, były jednakże o 
wiele silniejsze niż te, które władza królewska i kościelna kierowały 
przeciwko kalwinom i luteranom. Ideologia głoszona przez socynian 
przerażała i złościła wielu ich przeciwników; na dodatek socynianie 
nie posiadali żadnych obrońców w sferach rządzących, które 
mogłyby chronić ich interesy, tak jak to było w przypadku obu 
wspomnianych wcześniej wyznań. Nie potrafili też dostosować się do 
oczekiwań stawianych im przez władze. Na przekór wszystkim 
propagowali swe bardzo, jak na owe czasy, radykalne poglądy, 
takie jak na przykład konieczność zniesienia pańszczyzny albo 
przynajmniej ulżenia doli chłopów. Poglądy takie przerażały wiel-
kich posiadaczy ziemskich bez względu na wyznawany światopo-
gląd religijny. Najpierw z polecenia władz zamknięto akademię w 
Rakowie, a potem wszystkie szkoły i drukarnię. W 1647 roku 
publicznie spalono na stosie listę zawierającą dogmaty nauki ariań-
skiej, a następnie wykluczono ugrupowanie z grona wspólnot dzia-
łających na podstawie specjalnie uchwalonego wcześniej prawa, 
które dawało członkom wspólnot niekatolickich możliwość prowa-
dzenia działalności. Była to dość wątpliwa decyzja, a zaakceptowali 
ją drogą milczącego przyzwolenia - nie bacząc na jej przyszłe skutki 
- członkowie Kościoła luterańskiego i kalwińskiego.
401


 


NIEZWYCIĘŻONY
W połowie lat 50. XVII wieku socynianie znaleźli się pod silną 
presją wywieraną na nich ze wszystkich stron. Sam Jan Kazimierz, 
znany ze swej nietolerancji wobec przedstawicieli innych wyznań, 
ogłosił się publicznie ich przeciwnikiem i osobiście zachęcał do 
ataków na nich. Socynianie rozpaczali nad przyszłością ludzkości. 
Dlatego też dla wielu z nich szwedzki najazd na Polskę był jak dar z 
jasnego nieba. Co prawda, dawna sława dumnych obrońców pro-
testantyzmu, jaką niegdyś cieszyli się Szwedzi, trochę już wyblakła po 
podpisaniu w 1648 r. pokoju westfalskiego, kiedy to okazało się, że 
chęć podporządkowania sobie nowych prowincji i wielkie sumy 
uzgodnione w traktacie na rzecz Szwecji są o wiele ważniejsze niż 
oparta na idealistycznych podstawach obrona praw religijnych. 
Jednak prosta logika, zgodnie z którą „wróg mojego wroga jest moim 
przyjacielem", automatycznie postawiła Karola Gustawa w rzędzie 
sojuszników socynian, zwłaszcza po tym, jak Karolowi Gustawowi 
udało się zmusić Jana Kazimierza do opuszczenia tronu, a w 
konsekwencji kraju.
Musimy też pamiętać o tym, że wiek XVII to okres „przednaro-
dowy". To właśnie w tamtym stuleciu myślenie w kategoriach na-
rodowych zaczęło nabierać kształtu, a ważnym krokiem wiodącym do 
tego celu stało się podpisanie pokoju westfalskiego, który podniósł 
suwerenne państwo do roli głównego aktora występującego na scenie 
wielkiej polityki. Na razie jednak mieszkańcy poszczególnych państw 
nie są jeszcze obywatelami narodów. Są poddanymi władcy. To, że 
są na przykład polskimi poddanymi, nie bierze się z tego, iż posługują 
się językiem polskim ani że należą do polskiego kręgu kulturowego. 
Są polskimi poddanymi, ponieważ składali przysięgę na wierność 
polskiemu władcy (to, że w jakimś państwie posługiwano się kilkoma 
różnymi językami, nie było czymś niezwykłym, nie stanowiło też 
żadnego problemu - była to normalna kolej rzeczy, istniejąca od 
zawsze). Wielka rola, jaką odgrywali władcy, wynikała głównie z tego 
właśnie faktu: pełnili oni funkcję politycznego, ideologicznego i 
prawnego spoiwa, które wiązało w jedną całość przeróżne grupy, 
klasy i mniejszości. To właśnie ten czynnik okazał się być słabym 
punktem organizmu państwowego tworzącego strukturę 
Rzeczpospolitej: to mianowicie, iż lojalność nie odnosiła się w 
pierwszym rzędzie do tego, co


KRAJ BEZ KRÓLA, KRÓL BEZ ZIEMI
wspólne dla wszystkich - czego symbolem, choć nie w pełni, miał być 
niepopularny król - tylko raczej do własnej grupy i własnych 
interesów. Tożsamość i lojalność poddanych były w naturalny sposób 
umiejscowione na wielu różnych poziomach. Ktoś czuł się Polakiem, 
ponieważ był poddanym polskiego króla, a jednocześnie zwykła 
tożsamość pojedynczego człowieka wiązała się bardziej z miejscem, 
w którym żył on na terenie Rzeczpospolitej. Tam, gdzie zdaje nam się 
dostrzegać tylko i wyłącznie rdzennych Polaków, mamy często do 
czynienia z Krakowianami, Gdańszczanami, Mazowszanami, 
Białorusinami, mieszkańcami Podlasia, Prus i wielu innych 
regionów. Do tej skomplikowanej mieszanki tożsamości narodowych 
dodać jeszcze trzeba tożsamość religijną - nieodłączny składnik każdej 
tożsamości. Wiara miała tak wielkie znaczenie i odgrywała tak 
oczywistą rolę, że tylko ona w znacznej mierze mogła skłonić 
mieszkańca siedemnastowiecznej Polski do wypowiedzenia tej silnej, 
choć stosunkowo abstrakcyjnej lojalności okazywanej wobec władcy i 
naturalnej tożsamości związanej z miejscem zamieszkania.
Los polskich socynian przypieczętowany został za sprawą pro-
pozycji, złożonej im wprost przez Szwedów. Była to tego rodzaju 
oferta, którą Szwedzi szczodrze proponowali wszystkim dookoła od 
samego początku inwazji na Polskę. Jeden z sekretarzy królewskich 
wysłał list do pewnego wybitnego przedstawiciela wspólnoty 
socyniańskiej, w którym dano do zrozumienia, że Karol Gustaw 
skłonny jest zagwarantować wolność religijną dla wszystkich wyznań 
istniejących w Rzeczpospolitej. Socynianie dali się złapać na haczyk. 
Byliby głupcami, gdyby postąpili inaczej.
Pod koniec października 1655 roku, krótko po powrocie Karola 
Gustawa do Krakowa po zwycięskiej dla niego bitwie pod 
Wojniczem, delegacja polskich socynian przyjęta została na 
audiencji przez szwedzkiego króla. Do spotkania doszło w jednym z 
kościołów na terenie Kazimierza. Skończyło się ono jednak dużym 
rozczarowaniem.
Na czele delegacji polskiej stał Stanisław Lubieniecki. Wywodził 
się ze szlachty znanej od wielu pokoleń ze swej sympatii dla ideologii 
socynian i chlubiącej się świetnym wykształceniem, które 
odbierali kolejni członkowie rodu. Lubieniecki urodził się,





402


403


NIEZWYCIĘŻONY
wychowany został i wykształcenie zdobył w Rakowie, ale odbył też 
podróż za granicę, obejmującą m.in. studia na słynnej Akademii 
Paryskiej prowadzonej przez hugenotów. W chwili wybuchu wojny ze 
Szwecją pełnił służbę jako duchowny w jednym ze zgromadzeń. 
Kiedy jednak konflikt rozszerzył się na większą część kraju, udał się 
wraz ze swoja rodziną-jak wielu innych - na tułaczkę. W czasie 
spotkania na Kazimierzu Lubieniecki rozpoczął swe wystąpienie od 
długiej i kwiecistej oracji wygłoszonej po łacinie na cześć Karola 
Gustawa. Mówił też o pokoju, który z pewnością zapanuje już 
wkrótce, i o nadziei, którą z sobą przynosił, „nadziei na wolność 
sumienia i sprawiedliwość". Lubieniecki zreferował też królowi 
pokrótce kwestię związaną z prześladowaniami, na jakie wystawieni 
byli socynianie, nie zapomniał też o swym dramatycznym położeniu, w 
którym sam się znalazł. Na koniec zapewnił króla o wierności 
socynian w stosunku do jego osoby i zaapelował do króla Szwecji o 
wzięcie ich pod swą protekcję.
Reakcja Karola Gustawa na wystąpienie Lubieniecki ego była 
dość chłodna. Nie chciał nic obiecywać ani składać żadnych wią-
żących zobowiązań. Powodem tego nie była z pewnością obawa o 
możliwość realizacji takich obietnic, lecz raczej chęć uniknięcia 
konfliktu (już w roli polskiego króla) z katolicką większością kraju.
Być może jego myśli zajęte były też zupełnie innymi sprawami. 
Dotarły do niego bowiem informacje o tym, iż oddziały księcia 
elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma wkroczyły na teren 
Prus Królewskich, prowincji, która w zamyśle Karola Gustawa miała 
być kolejnym celem armii szwedzkiej. Królowi doniesiono też, że na 
Bałtyk wpłynęło 36 holenderskich okrętów wojennych.
Kilka dni później oddział kawalerii szwedzkiej opuścił Kraków. Na 
miejscu zostawiono tylko kilka mniejszych jednostek, które miały 
stanowić garnizon Krakowa i innych zdobytych twierdz, a 
jednocześnie kontynuować akcję likwidowania ostatnich punktów 
polskiego oporu. Oddział pod dowództwem samego Karola Gustawa 
ruszył na północ, w stronę nowego zagrożenia.
404


„Głodni ludzie, niebezpieczni 
i twardzi sąsiedzi"
B,
>erłin był nietypową stolicą. Odnosiło się wrażenie, że miasto 
położone jest z dala od wszystkiego. Leżało mianowicie na płaskiej, 
otwartej równinie, a jedyną drogą łączącą je z otoczeniem była 
Szprewa, która wijąc się przez gęsto zaludnioną dolinę Łaby kończyła 
swój bieg na wybrzeżu. Nie posiadając żadnego atutu (np. 
korzystnego położenia geograficznego) i nic będąc członkiem Hanzy, 
miasto zmuszone było handlować tym, co mogła mu zaoferować 
własna prowincja. Nie było tego wiele. Nie występowały tu na 
przykład żadne z tych minerałów, które przysparzały bogactwa 
Czechom czy Saksonii, a przynajmniej zwiększały liczbę pałaców 
wznoszonych w obu krajach; nie było tu tkalni takich, jakie funk-
cjonowały w Westfalii czy na Śląsku; region pozbawiony był też 
żyznych pól, które stanowiły największy skarb Turyngii czy Prus 
Wschodnich. Mieszkali tu natomiast posiadacze ziemscy, tzw. jun-
krzy, zbyt ubodzy, aby przyczynić się do ożywienia gospodarczego 
miast, a jednocześnie zbyt potężni, aby pozwolić im na zbyt wiele 
swobody. Ziemia w tej prowincji była piaszczysta, niskiej 
klasy i mało żyzna.
Prowincją tą była Brandenburgia.
Kraj ten miał za sobą ciężkie i smutne półwiecze, 
ponieważ do kryzysu w rolnictwie, jaki wystąpił na początku XVII 
wieku,
405


NIEZWYCIĘŻONY
doszła niedługo później wojna trzydziestoletnia. W czasie jej trwania 
Brandenburgia leżała na trasie przemarszu wszystkich armii, będąc 
jednocześnie czymś na kształt poligonu strzeleckiego. Nie miał 
większego znaczenia fakt, czy armie deklarowały się jako obrońcy 
prowincji, czy występowały w charakterze agresorów, ponieważ 
biorąc pod uwagę liczbę spalonych wsi i tysiące hektarów 
zadeptanej ziemi uprawnej, rezultat był taki sam. Kiedy w 
1648 roku podpisano wreszcie pokój, okazało się, że liczba 
mieszkańców Brandenburgii zmniejszyła się prawie o połowę. Pod-
różny, który chciałby dostać się do Berlina, musiałby jechać przez 
wiele godzin przez tereny, które dosłownie można by nazwać pu-
stynią. Jego oczom nie ukazałaby się żadna żyjąca istota, z wyjątkiem 
licznych watah wilków, krążących po porośniętych chwastami polach 
i wokół pustych wsi. Spośród 845 domów, jakie wcześniej stały w 
Berlinie, ponad 300 stało opuszczonych i zniszczonych. Jednym z nich 
był pałac samego księcia elektora. Liczba mieszkańców spadła z 
czternastu tysięcy do sześciu tysięcy, co oznaczało, że w tamtym 
czasie w Berlinie mieszkało mniej ludzi niż w Norrkóping. Miasto nie 
posiadało też żadnych godnych wzmianki obwałowań.
Ta całkowita zapaść wywołała w powojennej Brandenburgii re-
akcję, która w dużym stopniu przypominała to, co udało się 
w przedwojennej Szwecji. Książę elektor i junkrzy zawarli histo-
ryczny kompromis: junkrzy obiecali, że gotowi są do ugięcia się przed 
władzą państwową w zamian za obietnicę, iż państwo zagwarantuje 
im zachowanie ich przywilejów. Junkrzy byli kluczem do 
sprawowania kontroli nad całą prowincją, ponieważ gospodarując w 
swych ogromnych posiadłościach, zdominowali życie polityczne kraju, 
natomiast poprzez swych licznych przedstawicieli lokalnych 
zgromadzeń ustawodawczych przejęli kontrolę nad administracją, do 
której zadań należało między innymi zbieranie podatków, jakie mógł 
uchwalić tylko parlament.
Ten prosty, acz genialny chwyt odniósł ten sam skutek w 
Brandenburgii co i w Szwecji: klasa, która była w stanie sparaliżować 
albo zablokować działalność silnego państwa, zmuszona została teraz 
do udzielenia pomocy w budowaniu jego potęgi. Szwecja stanowiła 
dla junkrów pod wieloma względami kuszący
406


„GŁODNI LUDZIE, NIEBEZPIECZNI I TWARDZI SĄSIEDZI"
wzór i niebezpieczny przykład. To położone na północy państwo 
pokazało bowiem w trakcie wojny trzydziestoletniej, że brak pieniędzy 
niekoniecznie stanowi przeszkodę dla ambitnego monarchy i 
spragnionej nowych zdobyczy szlachty. Nowoczesny, dobrze na-
oliwiony i kierowany surową ręką aparat biurokratyczny mógł 
przezwyciężyć wiele ekonomicznych ograniczeń, przede wszystkim 
na drodze wykorzystania w o wiele wydajniejszy sposób istniejących 
już środków. A gdyby te wszystkie uciułane do ostatniego grosza 
pieniądze zainwestować potem w odpowiedni sposób w nowoczesną, 
sprawnie rządzoną i całkowicie zdyscyplinowaną armię, to nawet 
stosunkowo niewielkie państwo mogło przekształcić się w mocarstwo, 
zwłaszcza jeśli miało za sąsiada kraj, który nie zdążył, nie był w stanie 
albo nie miał ochoty stworzyć u siebie równie nowoczesnej 
administracji i armii.
Kiedy książę Brandenburgii, Fryderyk Wilhelm, zapoczątkował 
radykalne reformy swej administracji i armii, przykład Szwecji od-
grywał w tym dziele przemian niebagatelną rolę45. Nie było to jednak 
proste i niewolnicze kopiowanie wzorów. Tak na przykład Fryderyk 
Wilhelm od samego początku starał się przejąć kontrolę nad 
wszechwładzą parlamentu albo przynajmniej zneutralizować jego 
wpływy, a więc zrobić to, o czym zwolennicy absolutyzmu w Szwecji 
co jakiś czas przebąkiwali, ale na co nigdy się nie odważyli. Szwedzki 
parlament poddawany był ciągłym manipulacjom, starano się też go 
zastraszać, ale zarówno rada państwa, jak i kolejni regenci musieli 
respektować jego wolę, a zwłaszcza decyzje dotyczące uchwalanych 
podatków i poboru do wojska. W tym samym czasie Fryderyk 
Wilhelm starał się skruszyć władzę parlamentu, a kierował się w 
swym zamiarze żelazną konsekwencją, wielką pomysłowością i 
bezwzględnością. Dla monarchy, który w taki właśnie sposób 
umiałby zdobyć całkowitą kontrolę nad
45 Jak by nie patrzeć, Fryderyk Wilhelm spokrewniony był ze szwedzką linią 
Wazów -jego ciotką była piękna, choć niezrównoważona żona Gustawa II Adolfa, 
królowa Maria Eleonora. Gustaw Adolf dość wcześnie zwrócił uwagę na księcia, 
który w wieku dziesięciu lat stał się naocznym świadkiem zejścia na ląd potężnej 
armii szwedzkiego króla w 1630 r. w Niemczech. Przez pewien czas rozważano 
kandydaturę księcia na męża Krystyny i przyszłego regenta Szwecji.
407


NIEZWYCIĘŻONY
państwowymi finansami, oznaczałoby to w praktyce zdobycie kon-
troli nad sprawowaną władzą; nie musiałby już zabiegać o względy 
kapryśnych stanów - stałby się po prostu suwerenny.
Istotą zagadnienia był czas: likwidacja wstrząsów i ciągłego sta-
nu niepewności prowadziła poprzez centralizację władzy, a uciele-
śnieniem tej polityki było silne państwo, które byłoby w stanie usu-
nąć niedoskonałości istniejące w społeczeństwie i wszelkiego 
rodzaju ułomności natury ludzkiej.
Sam książę elektor też był niezwykłą postacią. Po swym ojcu 
odziedziczył wielką posturę - ale już nie jego psychikę. Podczas gdy 
ojciec księcia był słaby, bez polotu, leniwy i spragniony pustego 
luksusu, Fryderyk Wilhelm wykazywał się pomysłowością, do-
kładnością, bezwzględnością i bezpretensjonalnością. Surowe wy-
chowanie i kilka lat spędzonych w młodości w sprawnie rządzonej 
Holandii, wykształciły w nim poczucie obowiązku, i to w każdym 
szczególe. Dodać do tego należy wyraźny zmysł organizacyjny i 
niemałe talenty polityczne, dzięki czemu tam, gdzie inni widzieli 
problemy, on dostrzegał również szansę. Był człowiekiem, który 
prowadził twardą politykę opartą na realizmie, ze wszystkimi jego 
cechami pozytywnymi i negatywnymi: elastyczny w stosowaniu 
środków, niezłomny w dążeniu do celu. Stanowił tym samym cał-
kowite przeciwieństwo działającego pod wpływem impulsu Karola 
Gustawa. W dyplomacji postępował jak intrygant i oportunista aż do 
granic lojalności, a kiedy przychodziło do kwestii związanych z 
polityką religijną, to te same cechy czyniły z niego wzorowy przykład 
tolerancyjnego władcy, co było dość nietypową cechą jak na Europę 
Zachodnią, (tolerancja stanowiła ważny składnik jego ambitnej 
polityki zmierzającej do odbudowy potencjału gospodarczego 
Brandenburgii: z otwartymi rękami przyjmował chętnych do 
osiedlenia się tam bez względu na wyznawaną religię, jeśli tylko 
przybysz posiadał jakieś kapitały albo poszukiwany zawód). Jest to 
tym bardziej niezwykłe, iż Fryderyk Wilhelm był zagorzałym 
kalwinem. Ogólnie mówiąc, reprezentował typ władcy, który po-
siadał odpowiednie kwalifikacje do pełnionej funkcji, a jednocześnie 
sprawiał kłopot swym sąsiadom i podwładnym. Jego portret 
przedstawia potężnie zbudowanego mężczyznę z opadającymi na 
plecy włosami, orlim nosem, małymi ustami, cienkim wąsikiem
408


„GŁODNI LUDZIE, NIEBEZPIECZNI I TWARDZI SĄSIEDZI"
i dwoma głębokimi, znamionującymi zatroskanie bruzdami między 
brwiami.
Jak wszyscy inni przedstawiciele swego pokolenia, książę elektor 
wychował się w cieniu wojny trzydziestoletniej. Na kształtowanie się 
jego osobowości największy wpływ miały zniszczenia, na które 
wystawiona była bezbronna Brandenburgia - zarówno ze strony 
sojuszników, jak i przeciwników. Od czasu tych wydarzeń był świadom, że 
kiedy przychodzi do najgorszego, nie liczą się słowa, alianse, 
traktaty, nadzieje, umowy albo nadęte, umoralniające frazy; liczyła 
się tylko i wyłącznie liczba luf muszkietów i armat. Było to ważne 
zwłaszcza w przypadku jego księstwa - Brandenburgia nie posiadała 
wysokich łańcuchów górskich ani szerokich rzek chroniących jej 
terytorium. Drogo okupione doświadczenia związane z niemożnością 
polegania na wojsku zaciężnym zrodziły w nim silną niechęć do tego 
typu armii. Zamiast więc w momencie, kiedy dochodziło do nowego 
konfliktu, werbować żołnierzy za duże pieniądze tylko po to, aby z 
chwilą jego zakończenia musieć zapłacić im jeszcze więcej na 
odchodnym, Fryderyk Wilhelm zabrał się za budowanie od podstaw 
stałej armii. Był to pomysł, z którego już dawno zrezygnowali inni 
władcy, uważający, że jest zbyt kosztowny. Podobnie twierdzili 
także poddani księcia. Prace postępowały wolno, ale już po 
pewnym czasie książę elektor mógł się pochwalić pewną liczbą 
dobrze uzbrojonych, przeszkolonych i wiernych sobie pułków.
Fryderyk Wilhelm nie miał jednak jakichś dalekosiężnych planów 
związanych z tym pomysłem. Lektura takich autorów jak Hobbes, 
Bodin czy Guicciardini nie natchnęła go nowymi ideami w tym 
względzie. Książę dostrzegł natomiast inny, prostszy cel, do którego 
zmierzał z niezachwianą logiką. Ani on, ani junkrzy nie byli 
zainteresowani wdawaniem się w jakieś wojenne awantury: junkrzy 
dlatego, iż tak jak polscy magnaci woleli odpoczywać w swych 
posiadłościach i spoglądać w przyszłość ponad zgiętymi grzbietami 
swych chłopskich poddanych; Fryderyk Wilhelm zaś dlatego, 
ponieważ władał już sporymi terytoriami, które wymagały bardziej 
obrony niż poszerzenia.
Berlin był więc niepewną stolicą, ale i sama Brandenburgia była 
niepewnym tworem. Z geograficznego punktu widzenia wyglądało
409


NIEZWYCIĘŻONY
to na żart, czy też polityczny wybryk natury. Posiadłości Fryderyka 
Wilhelma składały się z wielu porozrzucanych ziem i poszatkowa-
nych terytoriów, przypadkowo rzuconych na mapę w formie łuku, 
który ciągnął się od Renu na zachodzie aż do granicy litewskiej na 
wschodzie. W samym środku leżała właściwa Brandenburgia ze swą 
stolicą Berlinem. Graniczyła ona z inną prowincją 
nadbałtycką - Pomorzem Zachodnim, ważną nie tylko dlatego, iż jej 
posiadanie dawało właścicielowi bezpośredni dostęp do Bałtyku (o 
wiele bogatsza prowincja, tzw. Pomorze Szwedzkie - Vorpommern46, 
należała od 1648 roku do Szwecji, na co Fryderyk Wilhelm zgodził się, 
acz z ubolewaniem). Między Pomorzem Zachodnim i najbardziej na 
wschód wysuniętą posiadłością księcia - Prusami Książęcymi (które 
otrzymał jako lenno od polskiego króla) leżały polskie Prusy 
Królewskie. Na mapie wygląda to wszystko jak piramida schodkowa.
Największym marzeniem Fryderyka Wilhelma było połączenie 
wszystkich tych porozrzucanych terytoriów, przynajmniej admini-
stracyjnie, a najchętniej politycznie i geograficznie. W tym pierwszym 
zamiarze odniósł pełny sukces, w tym drugim poszło mu gorzej; 
trzecie zamierzenie pozostawało w połowie lat 50. XVII wieku ciągle 
w sferze zamiarów. I oto stało się nagle coś, co miało doprowadzić 
pierwszy zamiar do końca, przyspieszyć drugi i zapoczątkować trzeci.
Tym czymś był wielki kryzys na wschodzie, szwedzka inwazja na 
Polskę oraz szybki i nieoczekiwany upadek Rzeczpospolitej. Ten sam 
zapach krwi, który zwabił Szwedów, sprawił, że i sam Fryderyk 
Wilhelm zwęszył swą szansę. Jego holenderscy sojusznicy przyglądali 
się wszystkiemu z niepokojem, zastanawiając się, czy Szwedom nie 
przyszło właśnie do głowy, aby urzeczywistnić swe odwieczne 
marzenia o dominium maris Baltici. A dyplomaci cesarscy zaczęli 
już zataczać wokół walczących stron swe złowieszcze kręgi.
I tak oto po raz kolejny potwierdziła się nieprzyjemna prawda, 
która już raz objawiła się w czasie wojny trzydziestoletniej, znana
46 Vorpommern, tzw. Pomorze Szwedzkie, w skład którego wchodził m. in. 
Szczecin, Stralsund, wyspy: Rugia, Uznam i Wolin (przyp. red.).
410


„GŁODNI LUDZIE, NIEBEZPIECZNI I TWARDZI SĄSIEDZI"
wszystkim, uznawana przez niewielu: ta mianowicie, że ów nowy 
rodzaj wojny ma tendencję to poszerzania swego zasięgu. I nie chodzi 
tu tylko o tę banalną, choć nieuchronną logikę wewnętrzną, która 
stale kusi wciągnięte w wojnę strony do bezustannego zwiększania 
swego zaangażowania i do podejmowania wszystkich możliwych 
działań w celu odniesienia końcowego zwycięstwa albo przetrwania. 
Chodzi także o to, że kiedy uwolniona energia przekroczy pewną 
masę krytyczną, to wtedy główny konflikt zaczyna po pewnym czasie 
wsysać inne, mniejsze, nic nie znaczące antagonizmy; miesza się z 
nimi, staje się jednym wielkim konfliktem, nabiera mocy, rośnie, staje 
się coraz bardziej skomplikowany i coraz trudniejszy do rozwiązania.
Tak oto mieszało się to wszystko w jednym tyglu, zmierzając do 
punktu zwrotnego, który trudno było przewidzieć, punktu, w 
którym wszystko się mogło zdarzyć, momentu, kiedy to już nie ludzie 
kierują wojną, ale wojna kieruje nimi.
Urzędnicy księcia elektora sprawujący władzę w Berlinie przy-
glądali się narastającemu konfliktowi na wschodzie z mieszaniną 
strachu i nadziei. Najazd szwedzki groził oczywiście nową pożogą 
wojenną na tych terenach, które z wielkim trudem starano się od-
budować. Obawiano się też agresywnych, zwycięskich Szwedów, 
którzy przez urzędników berlińskich określeni zostali 
mianem „głodnych ludzi, a więc niebezpiecznych i trudnych 
sąsiadów". Brandenburczycy podejmowali również naiwne próby 
mediacji, podczas gdy polscy i szwedzcy dyplomaci ustawiali się w 
kolejce przed pałacem księcia elektora, przekonując się na przemian 
groźbami i obietnicami. Jednak już wkrótce książę i jego urzędnicy 
zrozumieli, dokąd to wszystko zmierza. Dlatego też późną jesienią 
1654 roku rozpoczęli zbrojenia.
Fryderyk Wilhelm zupełnie w swoim stylu robił, co mógł, aby 
wynieść jak najwięcej korzyści z nadchodzącej wojny. Po pierwsze, 
stała się ona dla niego długo wyczekiwanym pretekstem, aby 
w rządzeniu krajem nie oglądać się na zgromadzenia stanów i lokalne 
parlamenty. Tłumacząc się wyjątkowymi okolicznościami, 
obowiązkiem zachowania tajemnicy państwowej itp., książę mógł 
teraz wymusić decyzje o nałożeniu nowych podatków bez
411


NIEZWYCIĘŻONY
konieczności uzyskania aprobaty parlamentu. Po drugie, zbliżająca 
się burza wojenna umożliwiała mu przeprowadzenie kolejnej 
reformy administracyjnej. Z pozoru nie była ona aż tak ważna. Aby 
ułatwić zbieranie podatków na rzecz armii, cały kraj podzielony 
został na dwadzieścia dystryktów, w których odpowiedzialność za 
wszystkie sprawy spoczywała na wyznaczonych wysokiej rangi oficerach. Był 
to początek powstałej później w Brandenburgii i okrytej złą sławą 
instytucji znanej jako Generalkrigskommissariat, której nie tylko 
udało się zebrać potrzebne pieniądze i środki w tempie, które zjeżyło włosy 
na głowie większości poddanych księcia; urzędowi temu udało się 
też stworzyć obszerny plan obejmujący całkowicie nowy system 
administrowania: na wpół zmilitaryzowany co do sposobu 
urzędowania, w pełni wojskowy co do zamierzeń, błyszczący jak 
stal, pozbawiony skrupułów i nieprzekupny, krótko mówiąc system, 
który w przeciwieństwie do poprzedniego nie był niczym powiązany 
z lokalnymi reprezentacjami stanów, a który na dodatek nie żywił 
przyjaznych uczuć dla reprezentowanych przez nich poglądów.
Późną jesienią 1655 roku oddziały księcia przemieściły się z 
Brandenburgii do Prus Królewskich. Z formalnego punktu widzenia 
można to było wytłumaczyć prośbą o pomoc skierowaną do 
elektora przez lokalną szlachtę jak również tym, iż książę jako 
władca Prus Książęcych nadanych mu w formie lenna przez pol-
skiego króla był jego wasalem, a co za tym idzie, wiernym podda-
nym, zobowiązanym do wspierania króla w czasie wojny. Fryderyk 
Wilhelm zaproponował stanom pruskim i miastom podpisanie paktu 
obronnego z Brandenburgią, skierowanego przeciwko Szwedom. Dumni, 
bogaci i bezpieczni w swym mieście Gdańszczanie pomogli księciu 
w przewiezieniu jego wojska przez Wisłę, jak również okazali 
„wszelki należny mu szacunek", ale stanowczo nie zgodzili się 
wpuścić choćby jednego z jego żołnierzy za mury Gdańska. Tak 
samo zachowali się mieszkańcy większości innych miast. Nawet 
mieszczanie zamieszkujący w mniejszych miejscowościach odnosili 
się z podejrzliwością do Brandenburczyków i ich zamiarów. 
Ponieważ jednak mury obronne ich miast były o wiele niższe niż 
chęć mieszkańców do walki, niechętnie otworzyli bramy wjazdowe 
dla książęcego wojska.
412


„GŁODNI LUDZIE, NIEBEZPIECZNI I TWARDZI SĄSIEDZI"
W magazynach uzupełniono zapasy prochu, ołowiu i lontów, 
działa wtaczano na wyznaczone pozycje na bastionach, a na koro-
nie murów zajmowali pozycje żołnierze brandenburscy, spoglądając 
z niepokojem na zachmurzony horyzont i wypatrując armii 
szwedzkiej. Nikt nie wiedział, gdzie się ona znajduje, ale wszyscy 
mieli świadomość, że wkrótce nadejdzie.
413


W stronę Morza Kaspijskiego?
ŹLjycie w XVII wieku składało się z kontrastów. Nikt się temu 
jednak nie dziwił ani nie zastanawiał dłużej nad tym fenomenem, 
ponieważ jak daleko sięgnąć pamięcią, było to czymś naturalnym dla 
społeczeństwa i prowadzonego przez nie trybu życia: ból i rozkosz, 
narodziny i śmierć, smutek i radość, bieda i przepych współistniały 
blisko siebie, jak sąsiedzi mieszkający przy tej samej ulicy albo 
członkowie tej samej zbiorowości. I to właśnie ta paradoksalna 
bliskość sprawiła, że kontrasty stały się jeszcze bardziej widoczne i 
wyostrzone, co uwidaczniało się wówczas w pełnej napięcia 
atmosferze i ciągłych zmianach nastrojów47.
To, że żyjemy w czasach, w których rzeczą typową jest znosić, 
zaprzeczać albo ukrywać te kontrasty, sprawia, że w pewnych sy-
tuacjach łatwo je dostrzegamy, podczas gdy w innych nie zauważamy 
ich w ogóle. Widok wystrojonego i elegancko ubranego 
gentilhomme, który stoi bez ruchu wśród okrytych łachmanami że-
braków, bije nas ostro po oczach, i to nie tylko dlatego, iż nie wie-
Ą1 Późniejsze pokolenia albo ci, którzy nie potrafili tego zrozumieć, nazywali to 
zjawisko „dziecinadą", co faktycznie jest słuszne w warstwie zewnętrznej, jako że 
nikt inny jak tylko dziecko może powiedzieć, że jest szczęśliwe, i nikt inny nie 
może być równie szczerze nieszczęśliwy.
414


W STRONĘ MORZA KASPIJSKIEGO?
rżymy już w nieodwracalność hierarchii społecznej, tak, jak nie 
wierzymy w to, że „bogaty" i „biedny" stali się kategoriami spo-
łecznymi, które były nie do pomyślenia w XVII wieku: ówczesny 
człowiek mógł być wtedy biedny jak mysz kościelna, co nie znaczyło, 
że posiadał niski status społeczny. I vice versa, o czym wiedziało 
wielu nowobogackich mieszczan. Jest to spowodowane również tym, 
że ten rodzaj biedy, jaki obserwujemy w naszych czasach, został dość 
dokładnie zlikwidowany, mniej więcej tak jak zjawisko śmierci, która z 
czegoś, co było rzeczą codzienną, przeistoczyła się w zagadnienie 
interesujące ekspertów. Kontrast między światłem a ciemnością, 
który potrzebny jest, aby móc zrozumieć proces myślenia i pojąć 
uczucie strachu, jakie dominowało w XVII wieku, całkowicie uchodzi 
naszej uwadze, ponieważ żyjemy w epoce, w której oświetlenie jest 
czymś oczywistym, prostym, choć nie tanim.
Innym istotnym rodzajem kontrastu, który - na szczęście 
- oszczędził żyjących współcześnie, to różnice między porami roku. 
Oczywiście, nic nie może bardziej upokorzyć zarozumiałej cywilizacji, 
której zdaje się, że udało jej się zapanować nad przyrodą niż potężna 
zawieja śnieżna albo burza morska. Oczywiste jest też i tak, że 
rozkoszujemy się, a jednocześnie boimy następujących po sobie takich 
zjawisk jak ciepło i zimno, rozkwitanie i zamieranie. Sposób, w jaki je 
odbieramy, różni się jednak w jednym konkretnym punkcie. Podobnie 
jak używane przez nas dzisiaj oświetlenie zaczęło w pewnej chwili 
zacierać tak ostre niegdyś kontrasty między nocą i dniem, 
umożliwiając nam kontynuowanie pracy i uczestnictwo w 
zabawach przez całą dobę (to drugie musimy w 
przeciwieństwie do pierwszego uznać za postęp) - tak samo udo-
skonalenia stosowane we współczesnej architekturze i środkach 
komunikacji powodują, że zacierają się kontrasty między różnymi 
porami roku. Efekt jest taki, że o ile kiedyś żyliśmy w porach roku, tak 
teraz żyjemy na ich tle: zmieniają się kulisy i kostiumy, ale nasze troski 
pozostają niezmienne. Różnice można wykazać także w inny sposób, 
a mianowicie taki, że podczas gdy człowiek siedemnastego wieku 
starał się żyć w zgodzie z porami roku, my, współcześni, próbujemy 
żyć tak, jakby ich nie było. U podstaw tych dwóch diametralnie 
różnych postaw leżą dwa różne rodzaje społeczeństw:
415


NIEZWYCIĘŻONY
jedno, które ukształtowało się na bazie przemysłu, i drugie, które 
wywodzi swe korzenie z gospodarki na roli.
XVII wiek w Europie uznać możemy za stulecie rolnicze. Ludzie 
poddani byli powolnym, łagodnym rytmom i okrutnym, kapryśnym 
zmianom: każda pora roku, a nawet każdy miesiąc charakteryzowały 
się swym własnym rytmem i typowymi dla siebie zajęciami. Ogrom 
pracy wykonywanej przez człowieka rozkładał się więc w różny 
sposób: od nerwowej i trwającej od wschodu aż do zmroku, 
niekończącej się harówki w okresie żniw, aż po senne zajęcia 
domowe w okresie zimy, na które składało się naprawianie narzędzi i 
reperowanie ubrań. To, że w połowie zimy zajęć ubywało jeszcze 
bardziej, spowodowane było tym, iż oświetlenie stawało się coraz 
słabsze, przez co trudniej było podejmować się tych zajęć, które 
wykonywane były w świetle dziennym. Poza tym, życie toczyło się 
zgodnie z rytmem wyznaczanym przez światło w tym znaczeniu, że 
zimą spało się dłużej, a spać chodziło się wcześniej. Czasami działo 
się tak w następstwie silnego mrozu, ponieważ łóżko dzielone z inną 
osobą było nierzadko jedynym ciepłym miejscem w izbie.
To właśnie słabe ogrzewanie w domach sprawiło, że kontrast 
między chłodną a ciepłą porą roku stawał się jeszcze bardziej wy-
raźny48. Jego skutki odczuwali przedstawiciele wszystkich bez wy-
jątku klas. W wielu małych i ciasnych chatach łatwiej przychodziło 
utrzymać ciepło niż w wielkich, kamiennych pałacach, w których 
czasami brakowało kominków. Nic więc dziwnego, że w połowie 
zimy opuszczano często takie budowle, aby przenieść się do mniej-
szych domów. Nie ma jednak powodu, aby żałować szlachetnie 
urodzonych, którzy mimo panującego zimna nadal mieszkali 
w swych posiadłościach, ponieważ mieli tam na swe usługi liczną
48 Przeciwieństwo ogrzewania, to znaczy orzeźwiające chłodzenie mieszkań, 
przez długi czas uważano za pomysły fantastyczne, ale pierwsze próby w tym 
zakresie podjęto jeszcze w XVII wi. Cornelius Drebbel, holenderski wynalazca i 
magik - granica między obiema profesjami była dość płynna - przeprowadził w 
latach dwudziestych XVII wi. w Westminster eksperyment z czymś, co przy-
pominało klimatyzację, i to z pewnym powodzeniem: system chłodzenia zapre-
zentowano pewnego letniego dnia angielskiemu królowi, który po pewnym czasie 
uciekł z pokoju, trzęsąc się z zimna.
416


W STRONĘ MORZA KASPIJSKIEGO?
służbę, z której wielu nie zajmowało się niczym innym jak tylko 
podkładaniem do kominka, żelaznego piecyka czy steacytowego 
pieca. Jak długo istniała nieograniczona wprost możliwość zatrud-
nienia taniej siły roboczej i duża podaż taniego drewna, tak długo 
budowano ładne wprawdzie dla oka, ale nieefektywne z punktu 
widzenia ogrzewania kominki. Wśród tak zwanego ludu odnotować 
możemy różne formy ogrzewania domostw. W niektórych regionach 
Szwecji chłopi nadal zamieszkiwali w kurnych chatach, gdzie źródłem 
ciepła i światła wypełniającego pomieszczenie było zwykłe ognisko 
rozpalane na klepisku, a dym uchodził na zewnątrz poprzez otwór w 
kalenicy. Równie rozpowszechnionym źródłem ciepła był pewnego 
rodzaju piec wyposażony w krótką rurę odprowadzającą dym, 
wykonaną z gliny albo z torfu, która nie sięgała nawet sufitu. To 
jednak właśnie w tamtych czasach w całej Szwecji rozpowszechnił 
się tradycyjny komin, dzięki czemu przestał być ekskluzywnym 
symbolem dobrobytu: komin taki odprowadzał dym z pomieszczenia 
wprost na zewnątrz, podczas gdy zbudowane z grubych bali 
ściany domu mogły utrzymać ciepło przez kilka godzin. Wszędzie 
natomiast kultywowano zwyczaj polegający na tym, iż kiedy zimno 
stawało się zbyt dokuczliwe, do środka przyprowadzano konia. Miało 
to zadziwiająco dobry skutek, tym bardziej że konie szybko nauczyły 
się, że w pomieszczeniu, gdzie mieszkają ludzie, nie wypada załatwiać 
swych potrzeb naturalnych. A zdarzało się nawet, że ludzie kładli się 
do łóżek z małymi prosiakami.
Mimo tych „wynalazków", chłód nadal dawał się dotkliwie we 
znaki: woda w miednicach i dzbankach pokrywała się cienką warstwą 
lodu, a w każdym pomieszczeniu trzeba było walczyć z minusową 
temperaturą. Wyjście z łóżka wymagało więc dość silnej woli, jeśli nie 
z innych przyczyn, to chociażby z powodu różnicy temperatur między 
wygrzaną pościelą a zimnym pokojem. (Zwyczaj polegający na 
rozkładaniu na podłodze pochodzących ze Wschodu dywanów albo 
przynajmniej malowanych obrusów z płótna żaglowego wziął swój 
początek właśnie w tamtych czasach; chodziło o to, aby przynajmniej 
pozbyć się dreszczy; na taki zbytek mogli sobie pozwolić tylko ci, 
których było na to stać. Owe piękne dywany sprowadzili do Europy 
Holendrzy, którzy albo przybijali je do
417



 
NIEZWYCIĘŻONY
ścian, albo nakrywali nimi stół. Pozostali członkowie wyższych klas, 
którzy nie mogli się poszczycić dywanami albo gobelinami wiszącymi 
na ścianach, zawieszali na nich pasiaste, wełniane plecionki, zwane 
francuskimi tapetami. Domy zamożnych mieszczan i bogatej szlachty 
w ogóle pełne były przeróżnych materiałów: jedwabiu, atłasu, 
adamaszku, kretonu, brokatu, a nawet wzorzystego aksamitu z Genui. 
Część z nich używano jako dekoracji, ale były one także wielce 
pomocne w podtrzymywaniu wyższej temperatury w pełnych 
przeciągów pokojach.) Angielski poeta Milton - który już wkrótce 
miał zacząć pisać swój epos pod tytułem „Raj utracony" - napisał z 
trudną do wytłumaczenia pasją o owych harpy--footed furies, które 
składają wizyty wczesnym, zimowym porankiem i wyciągają ludzi z 
łóżek. Inny autor opisał później jedną ze swych zimowych prób 
wstania z łóżka:
Kiedy wykonuję pierwsze ruchy, aby podnieść się z łóżka, 
czuję, że te części prześcieradła i pierzyny, które wystawały 
na zewnątrz, były lodowato zimne. Kiedy otwieram oczy, to 
pierwszą rzeczą, jaką widzę, jest mój oddech, który paruje z 
moich ust, jakbym był na dworze. Wygląda jak dym z 
komina... Potem przesuwam wzrok w innym kierunku i widzę, 
że szyby okien są całkowicie zamarznięte.
W tym konkretnym momencie chwila opisywana przez autora tych 
słów niczym nie różniła się zarówno w odniesieniu do chłopa, jak i 
szlachcica.
Poszczególne pory roku różniły się od siebie nie tylko stopniem 
intensywności prac, jakie w każdej z nich wykonywano. Jeśli na 
przykład prześledzić dokładnie łańcuszek zajęć charakterystycznych 
dla gospodarki rolnej, poczynając od siewu, a kończąc na żniwach, to 
okaże się, że zakres prac ulegał ciągłym zmianom. Miesiące z 
opadami śniegu to najlepsza pora dla robotników leśnych i do 
transportowania towarów, w lutym rąbano już drewno zebrane 
jesienią, w marcu przycinano gałązki drzew, w kwietniu orano pola; 
łatwo też zrozumieć, dlaczego lipiec nazywano miesiącem siana, 
sierpień miesiącem żniw, a październik miesiącem ubojów. Do tego 
dochodzą jeszcze inne typowe czynności, które co prawda
418


W STRONĘ MORZA KASPIJSKIEGO?
w większym stopniu zależały od kalendarza, ale charakteryzowały się 
tym, iż powtarzały się w regularnym tempie: większość podatków 
gruntowych opłacano w okolicach Olsmass w lipcu i 
Tomasmass w grudniu; kontrakt na służbę u nowego pana podpi-
sywano w okolicach św. Marcina w listopadzie (jeśli odbywało się to 
na wsi) albo św. Michała we wrześniu (jeśli odnosiło się to do 
mieszkańców miast)49. Płynny rytm życia kształtował ludzkie myślenie 
i nudny schemat codziennych zajęć, na który wpływało przechodzenie 
od lenistwa do przepracowania, w zależności od pory roku. 
Powiadano na przykład, że lepiej kąpać się w maju, niż we wrześniu; 
że lepiej jeść cebulę w listopadzie, ale ze zmianą ubrania należy 
czekać do grudnia itp. Był to świat, który wydawał się bezpieczny w 
swej przewidywalności i braku odmienności. Wszystkie te codzienne, 
nudne czynności wykonywano jednak w ciągłym strachu przed 
nieurodzajem i innymi klęskami. Niektóre z nich nosiły cechy zaklęcia 
kierowanego do niezbadanych mocy, które nie tylko mogły zesłać cud 
urodzaju, ale także tego cudu ludzi pozbawiać, na przykład za 
pomocą oberwania chmury czy mroźnej
50
nocy
W XVII wieku nie brakowało zresztą klęsk żywiołowych. Po-
gorszenie się pogody było zjawiskiem dość zagadkowym i przy-
czyniało się do wzrostu niepewności wśród ludzi, jak również do 
zaniku lub braku wiary. Zjawiska takie skłaniały różne indywidua do 
wygłaszania kazań o starzeniu się natury; jeszcze inni wrzeszczeli o 
karze, pokucie i poprawie. Większość ludzi uważała jednak, że 
zsyłane na nich klęski mają jakiś sens nadany przez Boga albo 
Szatana. Wiosna z pewnością nadchodziła później, lata stały się 
bardziej wilgotne, zimy mroźniejsze, a w efekcie odbijało się to na 
plonach. Termometr był nadal dość drogim przyrządem,
49	Olsmass - dzień św. Olafa, 29 lipca; Tomasmass - dzień św. Tomasza, 
29 grudnia; dzień św. Marcina przypada 11 listopada, a św. Michała 29 września 
(przyp. tłum.).
50	Jedyną grupą osób, która nie musiała żyć zgodnie z opisanym rytmem, byli 
wielcy przedsiębiorcy - ci zwiastuni industrializacji i nowoczesnego życia, któ 
rzy mogli sobie pozwolić na to, aby zegary odmierzające czas w ich manufaktu 
rach tykały w innym rytmie.
419


NIEZWYCIĘŻONY
używanym głównie przez naukowców. Jednak ci, którzy posługiwali 
się nim na co dzień, łatwo mogli stwierdzić, że średnia temperatura 
dobowa spadła o jeden do półtora stopnia. Problem był jednak 
bardziej skomplikowany, ponieważ nadal zdarzały się piękne i 
słoneczne lata. Tak na przykład te w 1636 i 1638 roku były nie-
zwykle gorące, co sprawiło duży kłopot rolnikom. To, że nastąpiło 
ogólne pogorszenie pogody, zaobserwowano nie tylko na przykła-
dzie kolejnych nieurodzajów51. Znaków dopatrywano się również 
w rzeczach drobnych, jak na przykład w tym, że ogólnie pogorszyła 
się jakość wina - kolejne roczniki były bardziej kwaśne i cierpkie 
niż te z lat poprzednich; albo w tym, że zasypane śniegiem albo 
zalane deszczem drogi uniemożliwiają dowóz drewna, co natych-
miast odbija się na cenie tego tak potrzebnego surowca; albo w 
tym, że z powodu panujących mrozów przemarzło tak wiele 
orzechowców w południowej Francji, że stolarze zaczęli się roz-
glądać za innymi gatunkami drewna, z którego mogliby wytwarzać 
meble. Pogoda panująca latem była raz lepsza, raz gorsza, podczas 
gdy zimy stawały się coraz sroższe. Powłoka śniegowa utrzymywała 
się nawet w południowych Niemczech, a lodowce w górach 
norweskich i w Alpach rozrastały się z każdym rokiem, pochłaniając w coraz 
szybszym tempie pobliskie gospodarstwa i pola. Islandia, do której 
jeszcze niedawno statki docierały przez okrągły rok, pokrywała się 
w środku zimy grubą warstwą lodu. Lód zmuszał z kolei 
Holendrów do wcześniejszego niż zwykle zawieszania wymiany 
handlowej. Zdarzało się, że zamarzały rzeki w południowej Francji, 
a nawet kanały w Wenecji.
Większość ludzi traktowała chłód jako karę bożą. Dla innych 
był czymś zwykłym. Grubo zalegający śnieg umożliwiał odbywanie 
sanny oraz organizowanie transportu lądowego. Pokrywa lodowa 
znajdująca się na powierzchniach rzek była czymś niezwykłym. Na 
wielu obrazach pochodzących z tamtego okresu widzimy tafle
51 Zła pogoda nie prowadziła automatycznie do gorszych zbiorów. Chłodną i 
wilgotną wiosnę można było nadgonić ciepłym latem. Do całkowitej klęski do-
chodziło głównie wtedy, jeśli następowały po sobie dwa kolejne lata ze złą pogodą, 
albo wtedy, jeśli po mokrej wiośnie - która niezbędna jest dla wzrostu ziarna - 
następowało równie wilgotne lato.
420


W STRONĘ MORZA KASPIJSKIEGO?
lodowe, na których roi się od łudzi, którzy - sądząc z wykonywa-
nych figur i ruchów - jeżdżą na łyżwach albo grają w kolven
-	wczesną odmianę golfa. Mieszkańcy Londynu tak bardzo przy 
zwyczaili się do widoku i obecności lodu, że na zamarzniętej 
Tamizie regularnie organizowano targ.
Oprócz łyżwiarzy, osób grających w kolven i klientów dokonu-
jących zakupów na targu, istniała jeszcze czwarta grupa ludzi, która 
cieszyła się z chłodów panujących zimą. Byli to naczelni dowódcy 
wojsk, a przynajmniej ci, którym nie brakowało wyobraźni, 
ponieważ rozumieli, że gruba powłoka lodowa umożliwia ich od-
działom pokonywanie zatok morskich (co było niemożliwe wcze-
śniej) i poruszanie się wzdłuż biegu rzek, które pochłaniały wiele 
istnień ludzkich. Dowódcy ci byli też na tyle bezwzględni, że kon-
tynuowali operacje wojskowe także w porze zimowej, tak jak to 
robił na przykład Karol Gustaw.
Aż do tego momentu wojna rozwijała się w podobny sposób jak
-	zgodnie z rolniczym cyklem - następowały po sobie kolejne pory 
roku. Powód był prosty: także w XVII wieku armie uzależnione 
były od dostępu do żywności w miejscu, gdzie się znajdowały. 
Aprowizację kupowano albo rabowano, ponieważ armia musiała 
się najeść, aby przeżyć. Jednak ważniejsze od zaopatrzenia ludzi 
było utrzymanie przy życiu koni, oczywiście nie dlatego, że były 
one cenniejsze od ludzi, tylko dlatego, że trudniej było znaleźć dla 
nich paszę. Każda armia miała do swej dyspozycji ogromną liczbę 
tych zwierząt - czasami było ich więcej niż ludzi. Kiedy więc 
w październiku pola i pastwiska pokrywały się śniegiem, wojsko 
rozpuszczano na kwatery zimowe (spóźnienie się z tą decyzją pro 
wadziło często do licznych potyczek, zasadzek i niewielkich bitew, 
kiedy to między poszczególnymi armiami dochodziło do prawdzi 
wych wyścigów, których celem było zajęcie jak najmniej „obje- 
dzonych" terytoriów). Na kwaterach pozostawano aż do marca
-	kwietnia, aż trawa urosła do takiej wysokości, że można było za 
cząć wypasać na niej konie. I dopiero wtedy armia mogła ruszyć 
w dalszą drogę.
Patrząc na to z takiej właśnie perspektywy, nawet i armie miały 
swoje pory roku, doświadczając typowych, ostrych kontrastów, 
kiedy to okresy wypełnione forsownym marszem przeplatały się
421


 


 
NIEZWYCIĘŻONY
z czasem, kiedy wojsko odpoczywało. We wschodniej Europie zja-
wisko to było jeszcze bardziej wyraziste. Ogólnie przyjęty zwyczaj 
stanowił, że pospolite ruszenie, Kozacy czy Tatarzy po prostu wracali 
do swych rodzinnych stron, kiedy zaczynały się pierwsze chłody, albo 
kiedy udało im się już odpowiednio obłowić. Dlatego też w Polsce 
zapanowało ogólne zdziwienie, kiedy w listopadzie 1655 roku Szwedzi 
nie kwapili się jakoś do wstrzymania działań z powodu nadchodzącej 
zimy. Przeciwnie: duży oddział szwedzkiej kawalerii ruszył w szybkim 
tempie na północ, w kierunku Prus.
Jeźdźcy posuwali się drogą, która prowadziła z Krakowa przez 
Opatowiec52 na północ, przez gęste lasy ciągnące się wzdłuż lewego 
brzegu Wisły, lasy, w których drzewa pozbawione już były liści po 
jesiennych burzach. Wojsko przemknęło przez Opatów i Radom, 
pokonało Pilicę i zostawiło z boku Warkę. Znamy ten widok z różnych 
obrazów: ciągnące się kilometrami poskręcane wstęgi wojska, tysiące 
żołnierzy piechoty, konie ze zwieszonymi łbami, idące w kolumnie, w 
której pysk jednego konia następował za ogonem poprzedniego, 
jeźdźcy kołyszący się w siodłach, z twarzami bladymi od zmęczenia, a 
wszyscy razem - konie i ludzie - przemoczeni od deszczu i pochlapani 
błotem. Niektóre sytuacje możemy sobie sami wyobrazić: ciepłe, 
końskie grzbiety, parujące na chłodnym deszczu; tysiące stojących 
koni zwróconych przodem do wiatru. Zapachy możemy też sobie 
tylko wyobrazić: gnijące liście, świeżo zaorana ziemia, wilgotne 
ubrania, mokre grzbiety końskie, pot, końskie łajno, zapach 
wyprawionej skóry.
Dzięki temu, iż oddział składał się tylko z jazdy - około 
4000 Szwedów, jak również około 7000 Polaków wchodzących 
wcześniej w skład armii koronnej, która potem przeszła na szwedzką 
stronę - wojsko maszerowało w niezwykle szybkim tempie. Już 15 
listopada czoło oddziału dotarło do przedmieść Warszawy, aby dwa 
dni później przekroczyć Narew po nowo zbudowanym moście w 
okolicach Nowego Dworu. A gdy tak Szwedzi posuwali się przed 
siebie przez gęste wrzosowiska, kierując się na północny zachód, 
natknęli się na częściowo objedzone przez dzikie zwierzęta
Wieś położona w miejscu, gdzie Dunajec wpada do Wisły (przyp. tłum.).
422





W STRONĘ MORZA KASPIJSKIEGO?
szkielety końskie, co świadczyło o tym, iż niedawno musiało tu dojść 
do jakiejś bitwy.
Kiedy na początku września Karol Gustaw opuścił Warszawę i ru-
szył na południe, prowadząc ze sobą posiłki dla armii Wittenberga, 
pozostawił w odwodzie inny oddział pod dowództwem Gustafa Otto 
Stenboeka53, jednego ze swych faworytów, ostrożnego, ale 
doświadczonego żołnierza, który zaciągnął się do wojska w wieku 
siedemnastu lat, walczył w czasie wojny trzydziestoletniej, a w bitwie 
pod Lipskiem w 1642 roku został ranny. Jego korpus składał się z 
dziewięciu brygad piechoty, nielicznej jazdy i dosyć silnej artylerii. W 
sumie miał do dyspozycji około 8000 ludzi. Otrzymał rozkaz, aby 
czekać na Magnusa De la Gardie i jego wojsko, które - jak oczekiwał 
Karol Gustaw - było już w drodze do Prus, a po połączeniu się obu 
armii ruszyć na północ w stronę Bałtyku. Do czasu połączenia się obu 
armii Stenbock miał kontrolować przeprawę przez Narew i zapewnić 
swobodną komunikację z Prusami.
Mijały jednak kolejne tygodnie, a armii De la Gardie nie było ani 
widu, ani słychu. Mimo licznych napomnień ze strony króla, który 
przynaglał Magnusa do szybszego marszu, De la Gardie, zgodnie ze 
swym dawnym nawykiem, działał dość ospale, a gdy już zdecydował 
się wyruszyć na spotkanie ze Stenbockiem, odbywało się to w tempie, 
które w najlepszym razie można było nazwać majestatycznym. Raz 
szybciej, raz wolniej, wojsko Magnusa zagłębiało się od czasu do 
czasu w gęstych lasach, kierując się na południowy zachód. W tym 
samym czasie Stenbock miał na głowie inne zmartwienia.
Okazało się, że mazurska szlachta okazywała o wiele więcej 
zapału do walki i o wiele mniej skłonności do zdrady niż jej bracia w 
pozostałych regionach Polski. Ogłoszono pospolite ruszenie, 
a kiedy doszło do spotkania wszystkich chętnych do wojowania, 
odrzucono propozycję Szwedów rozjechania się do domów albo 
złożenia broni. Przeciwnie, wyglądało na to, że zebrani zamierzają 
popsuć Szwedom szyki w czasie przemarszu wojsk 
Stenboeka przez ich prowincję. Szlachta rozłożyła się obozem pod 
Nowym
53 Bliższe dane na jego temat znajdzie czytelnik w przypisach na końcu książki 
(przyp. tłum.).
423


NIEZWYCIĘŻON
Y


W STRONĘ 
MORZA 
KASPIJSKIEGO?





 
Armia szwedzka posuwa się o 
przodu, a artyleria nadal odpiera 
wszystkie ataki
5. Atak szwedzkiej kawalerii, 
ucieczka Mazurów
3. Szwedzi wchodzą do 
wąwozu, a ich artyleria 
odpiera wszystkie próby 
ataku
^
BITWA POD NOWYM DWOREM 
30.09.1655.
1 km
\


Dwore
m, a 
więc w 
strategi
cznym 
punkcie
, w 
którym 
Narew 
wpada 
do 
Wisły, 
gdzie 
zbiegaj
ą się 
drogi 
prowad
zące z 
północy 
na po-
łudnie, 
a liczne 
piaszcz
yste 
łachy 
wystają
ce spod 
powierz
chni 
wody 
sprawia
ją, że 
dość 
łatwo 
można 
tam 
przedos
tać się 
na 
drugą 
stronę 
obu 
rzek.
Teg
o, że 
mazurs
ka 
szlacht
a nie 
żartuje, 
dowodz
i 
zdarzen
ie, do 
jakiego 
doszło 
na 
początk
u 
wrześni
a, kiedy 
to pod 
Nowy
m 
Dwore
m 
pojawił
a się 
szwedz
ka 
przedni
a straż. 
Pod 
osłoną 
ognia 
prowad
zonego 
z dział 
zamoco
wanych 
na 
promie 
jeden 
regime
nt 
piechot
y 
smalan
dzkiej 
przedos
tał się 
przez 
wartką 
rzekę 
na 
piaszcz
ysty 
pła-
skowyż
, z 
którego 
można 
było 
ogarną
ć 
wzrokie
m 
porośni
ętą 
krze-
wami 
dolinę 
rzeczną
. 
Zaledw
ie 
Szwedz
i zdążyli 
okopać 
się w 
miej-
scu, do 
którego 
dotarli, 
a już 
Mazurz
y 
przypuś
cili w 
ich 
kierunk
u atak, 
zajęli 
szaniec 
i odparli 
Szwedó
w na 
drugą 
stronę 
rzeki, 
tracąc 
przy 
tym 
dwudzi
estu 
ludzi.
Po 
pewny
m 
czasie, 
wypeł
niony
m 
mane
wrami, 
negocj
acjami 
i 
drobny
mi 
potyczk
ami, 
wojsko 
Stenbo
cka 
podeszł
o pod 
Nowy 
Dwór i 
zaczęło 
się 
przygot
owywa
ć do 
przepra
wy 
przez 
Narew. 
Polacy, 
których 
łączne 
siły 
liczyły 
11 000 
ludzi, z 
tego 
większ
ość 
szlacht
y z 
pospolit
ego 
ruszeni
a i 
trochę 
uzbrojo
nych 
chłopó
w, cze-
kali na 
Szwedó
w w 
swym 
obozie 
na 
wspom
nianym 
już 
płasko
wyżu. 
Wcześ
niej 
zamknę
li 
Szwedo
m 
dostęp 
do 
rzeki, 
ustawia
jąc trzy 
wkopan
e w 
ziemię 
baterie 
artylerii
. Był to 
dobry 
pomysł, 
ale zre-
alizowa
no go 
trochę 
za 
późno.
Uzb
rojeni 
po zęby 
Szwedz
i 
wtaczal
i nad 
południ
owy 
brzeg 
rzeki 
jedno 
działo 
za 
drugim, 
a po 
krótkiej 
wymian
ie ognia 
obu 
artylerii 
najbliżs
za i 
stanowi
ąca 
najwięk
sze 
zagroże
nie 
polska 
bateria 
została 
rozbita 
w 
drzazgi. 
Pod 
osłoną 
własny
ch 
muszkie
tów i 
dział, 
doświa
dczeni 
szwedz
cy 
saperzy 
przystą
pili do 
budowy 
mostu 
przez 
rzekę. 
Wkrótc
e potem 
można 
już było 
przejść 
na 
drugą 
stronę 
po 
ułożony
ch 
pniach, 
a 
pozostal
i 
żołnierz
e, 
niosąc 
„hiszpa
ńskie 
kozły", 
przemk
nęli jak 
tylko 
mogli 
najszyb
ciej na 
drugi 
brzeg i 
bły-
skawicz
nie się 
tam 
okopali. 
W nocy 
z 29 na 
30 
wrześni
a most 
stał 
gotowy. 
W 
szarym 
mroku 
całe 
wojsko 
przeszło 
na 
drugą 
stronę 
po 
skrzypi
ącej 
konstru
kcji, 
ustawia
jąc się 
następn
ie w 
długim 
szeregu 
na 
przybrz
eżnych 
łąkach. 
Specjal
nie 
wydziel
ony 
pododd
ział pie-
choty 
ze 
skórzan
ymi 
pasami 
zawiąza
nymi 
wokół 
ramion 
przenió
sł





424


425


NIEZWYCIĘŻONY
na nich lekkie działa, które następnie ustawiono przed wojskiem. 
(Zestawienie oddziałów stojących w gotowości bojowej były o tyle 
niezwykłe, iż składał się one tylko z rodowitych Szwedów, pocho-
dzących z prowincji Óstgóta, Vastgota, Skaraborg, Sódermanland, 
Narke, Uppland, Angermanland, Smaland jak również z niewielkiej 
liczby Finów. Była to prawdopodobnie jedyna w historii szwedzkiej 
mocarstwowości bitwa, która rozegrana została z udziałem tylko rodowitych 
Szwedów.)
Ustawione na przedzie szwedzkie działa zamilkły na odgłos 
strzałów oddawanych z pozostałych dwóch polskich baterii. Wtedy 
to Szwedzi zrobili coś nieoczekiwanego.
Zamiast ruszyć wprost na nieprzyjacielskie oddziały, oczekujące 
na nich na wysokim płaskowyżu, cały szwedzki szereg dokonał 
nagłego zwrotu w prawo i zaczął maszerować wygiętym łukiem 
przez porośnięty krzakami tereny, wzdłuż stromych brzegów. Polacy ruszyli za 
nimi, ale za każdym razem, kiedy zbliżali się do krańca płaskowyżu, 
aby zaatakować maszerujących Szwedów, spadał na nich grad 
pocisków wystrzeliwanych ze szwedzkich dział. Sytuacja taka powtarzała się 
na długości trzech kilometrów, aż do chwili, kiedy cała ta masa 
koni, chorągwi i ludzi dotarła do ciasnego jaru, przypominającego 
wąwóz. Kolumny wojska wcisnęły się weń, kierując się w górę, na 
płaskowyż. Polacy przypuścili jeszcze jeden atak i zrobili to we 
właściwym momencie, ponieważ w tej właśnie chwili Szwedzi 
całkowicie się odsłonili. Jednak po raz kolejny natarcie polskie 
powstrzymane zostało dzięki ostrzałowi prowadzonemu ze 
szwedzkich dział. Pozwoliło to żołnierzom ściśniętym w wąwozie 
zdobyć trochę więcej miejsca, dzięki czemu zaczęli wydostawać się na górę. 
Dotarłszy na płaskowyż, ponownie ustawili się we właściwym 
szyku, pod kątem prostym do polskiego obozu.
Cały ten żywy, ludzki mur ruszył teraz na wprost, idąc zaoranymi 
polami w kierunku zaniepokojonych tym manewrem oddziałów 
polskich. I znowu przed pierwszą linią wojska szwedzkiego 
ustawiono lekkie armaty. Co jakiś czas Szwedzi zatrzymywali się, 
aby oddać z nich kolejne salwy w stronę nieprzyjaciela, kiedy tylko 
gotował się on do ustawienia się w szyku bojowym albo obronnym. 
Nie doszło jednak do walki wręcz. Szwedzi odrzucali Polaków na coraz 
większą odległość z każdym wystrzałem swych dział.
426


W STRONĘ MORZA KASPIJSKIEGO?
Na wspomnianym miedziorycie, na którym widnieją sceny z opi-
sanej bitwy, widać efekty tej taktyki: ziemię pokrywają ciała żoł-
nierzy i koni leżące w najróżniejszych pozycjach - tutaj jakiś koń, 
któremu pocisk oderwał dwie nogi, na próżno próbuje dźwignąć się 
z ziemi; inny leży na grzbiecie powalony na ziemię siłą impetu 
armatniej kuli; inny zwinął się jakby w kłębek, z głową odrzuconą 
na bok. Ogień kierowany był na konie, chociaż o wiele trudniej jest 
zabić konia niż człowieka - zachowały się przekazy z tamtej epoki o 
wierzchowcach, które próbowały biec dalej, chociaż pocisk 
armatni pozbawił je kończyn. Poza tym koń, ze względu na swój 
rozmiar, stanowił łatwy cel dla strzelca, a nierzadko zdarzało się, że 
koń bez jeźdźca, z samym tylko siodłem, pędził ze swym 
oddziałem, ponieważ ze wszystkich stron napierały na nie inne ko-
nie, przez co paradoksalnie siła uderzenia nacierającego skwadro-
nu wzrastała, chociaż jeździec leżał gdzieś kilkaset metrów z tyłu. 
Natomiast kawalerzysta bez konia nie stanowił żadnego zagrożenia.
Na niewielkim wzgórzu rozciągającym się w pobliżu obozu, 
Polacy po raz ostatni szykowali się do stawienia Szwedom oporu. I 
znowu szwedzka salwa dokonała spustoszeń w polskich szeregach 
- kula armatnia zabiła między innymi konia pod dowódcą oddziału. 
Doprowadziło to do zamieszania wśród polskiej szlachty, 
przerażonej tą sytuacją: nie umiała po prostu walczyć w ten sposób. 
Pod Opocznem Polacy zaskoczeni zostali sposobem, w jaki 
Szwedzi wykorzystali ciężką artylerię. W trakcie tej bitwy zas-
koczeni zostali ruchliwością, z jaką manewrowano lekkimi działami. 
Przed wojną trzydziestoletnią lekka artyleria stała zazwyczaj na tym 
samym miejscu w czasie całej bitwy. Jednak w armii szwedzkiej już 
od dawna zrezygnowano z takiej taktyki, zwłaszcza po ciągłych 
eksperymentach z lżejszymi lawetami i mniejszym zaprzęgiem. 
Najmniejsze działa - trzyfuntowe - mogły być teraz przenoszone 
przez żołnierzy piechoty w każde miejsce, w które ich kierowano. 
Co to oznaczało w odniesieniu do całkowitej siły ogniowej, Polacy 
już wkrótce odczuli na własnej skórze.
Teraz przyszła kolej na szwedzką kawalerię. Ze swych pozycji 
po obu flankach skwadrony z Óstgótlandu i Vastgotlandu włączyły 
się do walki w sposób, który przypominał zaciskające się obcęgi. 
To wystarczyło.
427


NIEZWYCIĘŻONY
Polskie wojsko rozproszyło się i rzuciło do ucieczki. Powtórzyły 
się sceny znane z wcześniejszych potyczek: tam, gdzie jeszcze 
przed chwilą stał ustawiony w szyku oddział kawalerii z powiewa-
jącą nad nim flagą, widać było teraz topniejące szeregi jeźdźców, 
umykających z pola bitwy w panice i zamieszaniu. Szwedzi ścigali 
Polaków przez dwie mile, a potem rozproszyli się po okolicy. 
Większość zawróciła wkrótce do obozu.
O tym, jak nierówna to była walka, świadczą liczby: zabitych 
zostało około 300 Polaków i tylko pięciu Szwedów, z tego czterech 
stanowiło obsługę działa - dwóch z nich padło w czasie walki, a 
jeden saper i jeden kopacz pracujący przy budowie umocnień 
zmarli później w obozie od odniesionych ran. Można przyjąć, że 
straty te poniesione zostały we wstępnej fazie bitwy. Z pewnością 
jednak Polakom nie udało się ani razu dojść do Szwedów na bliską 
odległość. Na polu walki zostało nie tylko 300 ciał zabitych 
Polaków i dwa razy więcej zabitych koni, ale także siedem armat, 
dwie flagi i osiem bębnów. Trochę dalej wpadły Szwedom w ręce 
polskie tabory, składające się z ponad 500 porzuconych wozów. 
Jeńców było niewielu, „ponieważ wszystkich wrogów zabijano"54. W taki oto 
sposób opanowano sytuację na Mazowszu, a droga na Prusy stała 
otworem.
Armia mogła teraz iść dalej. W kierunku Prus Królewskich zbli-
żały się teraz trzy różne oddziały szwedzkie. Zwycięzcy spod 
Nowego Dworu - to znaczy wojsko Stenbocka - przeszli już przez 
Narew i kierowali się z biegiem Wisły na północ, stanowiąc jakby 
wzmocnioną przednią straż. Ich śladem podążał Karol Gustaw pro-
wadzący główne siły. A od wschodu nadciągał De la Gardie, który
54	Stało się tak za sprawą silnego ostrzału artyleryjskiego, na który wystawie 
ni byli Polacy; to, iż ktoś trafiony został kulą armatnią, oznaczało, że albo ginął 
natychmiastową śmiercią, albo też tracił ramię lub nogę, co zawsze stanowiło 
duże zagrożenie dla życia. Może to również znaczyć, że Szwedzi dobijali ran 
nych na miejscu.
55	Nie były to pierwsze szwedzkie oddziały, jakie znalazły się w Prusach 
Królewskich. Szwedzka flota już na samym początku konfliktu rzuciła kotwice 
na wysokości linii brzegowej tej prowincji i przystąpiła do pobierania niewiel 
kiego cła od przepływających okrętów. Jednocześnie dowódca floty wysadził na 
brzeg część żołnierzy w odległości czterech mil na północ od Gdańska. Okazało


W STRONĘ MORZA KASPIJSKIEGO?
prowadził swe wojsko wzdłuż granicy Prus Wschodnich w powol-
nym marszu przez „lasy, wzgórza i błotniste drogi"55.
Szybkość, z jaką poruszały się konne odziały szwedzkie, zasko-
czyła i przeraziła Brandenburczyków. Już 26 listopada Szwedzi 
rozbili obóz pod Toruniem, a jeszcze tego samego dnia przystąpili 
do ostrzału miejskich fortyfikacji, zbudowanych w kształcie pół-
księżyca przylegającego swą tylną częścią do Wisły. Już po kilku 
dniach ostrzeliwania miasta i prowadzonych jednocześnie negocja-
cjach, Toruń skapitulował za cenę zachowania swych przywilejów. 
Karol Gustaw mógł tym samym odbyć swój kolejny triumfalny 
wjazd w szpalerze utworzonym przez mieszczan i żołnierzy wcho-
dzących w skład miejscowego garnizonu, którzy opuścili swoje flagi 
w stronę ziemi na znak poddania się. Teraz poddawały się 
Szwedom kolejne miasta bez oddania jednego choćby strzału: 
Brodnica, Nowe Miasto, Golub, Kwidzyn. Sytuacja przypominała 
tę z sierpnia. Każdy taki sukces przybliżał Szwedów coraz bardziej 
w stronę wybrzeża. Pod Toruniem w ich ręce wpadł jakiś zbłąkany 
oddział brandenburskiej kawalerii, a załoga Kwidzynia wzięta zo-
stała do niewoli przez lojalnych wobec Szwedów Polaków, kiedy 
żołnierze wchodzący w skład załogi próbowali uciec na północ. 
Nadal jednak nie doszło do żadnego starcia z wojskami księcia 
elektora brandenburskiego.
I nic w tym dziwnego, ponieważ jego armia znajdowała się w 
odwrocie. Książę i jego generałowie dość wcześnie zorientowali się, 
co jest grane: to mianowicie, że armia szwedzka w szybkim tempie 
zbliżała się do wybrzeża, co groziło tym, że wojska brandenburskie, 
stacjonujące w Prusach Królewskich, odcięte zostaną od baz 
zaopatrzeniowych położonych w Prusach Wschodnich; za-
stosowano tu żelazną zasadę stosowaną w czasie wszelkich operacji
się już jednak wkrótce, że było ich za mało, aby mogli odnieść jakieś znaczące sukcesy. Inny, 
mniejszy oddział kawalerii z Pomorza pokazał się na jakiś czas w zachodniej części prowincji i zajął 
kilka mniejszych miejscowości. Kiedy wkrótce potem próbował przedrzeć się do wybrzeża, aby 
połączyć się z wysadzonymi na brzeg żołnierzami, został zmuszony do wycofania się. Na skutek tego 
ruszył w stronę Warszawy, gdzie połączył się z głównymi siłami. Niedługo potem szwedzkie okręty 
wróciły do Szwecji, aby przeczekać tam zimę, a wysadzone wcześniej na brzeg oddziały wróciły na 
ich pokładach do kraju.





428


429


NIEZWYCIĘŻONY
wojskowych rozgrywających się w XVII wieku, która brzmiała: 
„Nie czyń na siłę tego, co możesz osiągnąć za pomocą głodu".
Podczas gdy Szwedzi zbliżali się do wybrzeża, oddziały bran-
denburskie zaczęły wycofywać się w stronę Prus Wschodnich. Już 
wkrótce jednak drzwi prowadzące do domu zostały przed nimi za-
trzaśnięte: 20 grudnia Szwedzi dotarli do Elbląga, który był jednym 
z najlepiej obwarowanych miast regionu. Ale i to miasto ska-
pitulowało bez oddania jednego strzału. Z Elbląga do morza 
pozostała już tylko jedna mila. W ostatniej chwili ratującym się 
Brandenburczykom udało się wymknąć z zaciskających się wokół 
nich kleszczy.
Nagłe wejście oddziałów brandenburskich na teren Prus 
Królewskich i ich równie szybkie odejście z tych terenów było dość 
niezwykłym widowiskiem. Na tyle niezwykłym, iż skłoniło niektórych 
obserwatorów do snucia najprzeróżniejszych teorii. Może było to tylko 
przedstawienie dla niewtajemniczonych? Może tym sposobem 
książę elektor próbował zamaskować swą zdradę, jakiej dopuścił 
się wobec Jana Kazimierza? Jednak -jak to zwykle bywa - 
wytłumaczenie było proste i konkretne. Decyzja o wkroczeniu 
wojsk na teren Prus Królewskich nie wynikała z jakiegoś trzeźwego 
osądu ani nie była skutkiem jakiegoś precyzyjnego planu; powzięto 
ją na skutek dość typowego zestawu czynników, takich jak presja 
czasu, nerwowość i niepewność. To, co się stało, pozwoliło też 
zrozumieć, w jaki sposób system finansowania wojny sam w sobie 
mógł przyczyniać się do rozrastania się konfliktu. Mechanizm działał 
w tym przypadku prawie w taki sam sposób jak system, który 
całkiem niedawno zmusił do inwazji samych Szwedów: kiedy udało 
się już wystawić armię złożoną z żołnierzy zaciężnych, należało jej 
użyć od razu, bo inaczej mogłoby się to skończyć katastrofą 
finansową, gdyby taką masę uzbrojonych ludzi utrzymywać przez 
dłuższy czas w ramach granic własnego kraju.
Kryzys panujący w Rzeczpospolitej, wkroczenie wojsk rosyj-
skich, a następnie pogłoski o najeździe szwedzkim skłoniły władcę


W STRONĘ MORZA KASPIJSKIEGO?
Brandenburgii do podjęcia decyzji o wystawieniu uzbrojonej armii, a 
po podjęciu takiej decyzji było już tylko coraz gorzej56. Wkroczenie 
na teren Prus Królewskich było sposobem na zapewnienie sobie 
pewnej pozycji przetargowej w rozmowach, które nieustannie 
prowadzono ze Szwedami. Prowincja potrzebna była jednak księciu 
elektorowi głównie na kwatery zimowe dla nowo wystawionej armii. 
Książę nie życzył sobie żadnej wojny ze Szwecją, nie chciał też 
marnować na próżno swych oddziałów. A Karol Gustaw starał się, 
jak mógł, aby nie zyskać w osobie Fryderyka Wilhelma nowego 
wroga.
Dlatego też armia księcia zaczęła się szybko wycofywać do 
Królewca. Jej śladem ostrożnie posuwali się Szwedzi. Pod koniec 
grudnia doszło do pierwszych regularnych starć. Miały one cha-
rakter niewielkich potyczek, które rozegrały się w zapadających 
ciemnościach. Było to zbyt mało, aby sytuację tę nazwać wojną, ale 
zbyt wiele, aby nazwać ją pokojem. Ten dziwny taniec trwał aż do 
chwili, kiedy armia Fryderyka Wilhelma zmuszona została osta-
tecznie zamknąć się Królewcu: braki w zaopatrzeniu, dezercje i 
choroby zaczęły nękać wojsko księcia. Mieszkańcy miasta, jak 
również liczni uchodźcy z zajętych przez Szwedów terenów, nie 
chcieli już kontynuować walki. Nocną porą można było zauważyć 
samego księcia elektora, który nerwowo dokonywał inspekcji po-
sterunków wartowniczych pełniących służbę na murach. Jak zwykle, 
starał się zyskać na czasie, licząc na nadejście pomocy ze strony 
Holendrów, ale ani jedno, ani drugie nie przyniosło spodziewanych 
rezultatów. Czas upływał, a pomoc nie nadchodziła, ponieważ zi-
mowe sztormy zahamowały żeglugę na Bałtyku.
Na początku stycznia 1656 roku w Królewcu rozpoczęły się 
negocjacje.
Była to niezwykle chłodna zima dla mieszkańców Królewca, 
jako że już dziesięć kilometrów przed miastem Szwedzi postawili 
posterunki, które ograniczały dowóz drewna opałowego do stolicy 
Prus Wschodnich. Znajdujący się pod presją Fryderyk Wilhelm





56 A przecież książę elektor chciał uniknąć takiej sytuacji - dążył przecież do 
utworzenia stałej armii. Jak na razie była ona zbyt mała, więc Brandenburczycy 
zmuszeni byli - tak jak i inni władcy - do przeprowadzenia zaciągu na szeroką


skalę. Tym samym i oni wciągnięci zostali w pułapkę, jaką zgotował im system 
finansowania wojny.





430


431


NIEZWYCIĘŻONY
przyjął w końcu uroczyście, choć z pewną rezerwą, delegację 
szwedzką, na czele której stał kanclerz Erik Oxenstierna. Negocja-
cje toczyły się teraz dzień za dniem, a omawiano na nich sprawy z 
ogromną drobiazgowością, jak również z zachowaniem wszystkich 
obowiązujących w XVII wieku form, co sprawiało, że dyskusje 
trwały bardzo długo, a referowanie spraw wywoływało u obecnych 
senność.
Brandenburczycy chcieli, aby w czasie rozmów prowadzonych 
przez dyplomatów nastąpiło zawieszenie broni, ale zniecierpliwiony 
Karol Gustaw nie zgodził się na to. Zamiast tego wywierał na swych 
rozmówców coraz większy nacisk militarny. Niewielki oddział 
szwedzki zaatakował Welawę, położoną niecałe pięć mil na wschód 
od Królewca, biorąc do niewoli całą, trzystuosobową załogę. 
Dzięki temu armia szwedzka mogła bez przeszkód przeprawić się 
przez Pregołę, która stanowiła jakby lodową fosę otaczającą 
Królewiec, zatoczyć łuk za miastem i odciąć obrońcom drogę od-
wrotu, pozbawiając tym samym źródeł zaopatrzenia skoncentrowa-
ną w mieście armię księcia elektora. To zadecydowało o wyniku 
rozmów. Dnia 17 stycznia 1656 roku w Welawie podpisano poro-
zumienie między królem Szwecji a księciem elektorem. Książę 
zobowiązał się w nim do zerwania współpracy ze wszystkimi wro-
gami Szwecji, do uznania jej praw do całych Prus Wschodnich, do 
oddania Szwedom połowy wpływów celnych jak również do udzielenia 
pomocy Karolowi Gustawowi, oddając do jego dyspozycji 500 
jezdnych i 1000 piechoty. Król szwedzki już od dawna spoglądał 
chciwym wzrokiem na niektóre brandenburskie pułki. W zamian za 
te ustępstwa Fryderyk Wilhelm miał zachować Prusy Wschodnie, 
ale już nie jako lennik polskiego, tylko szwedzkiego króla. 
Wykorzystanie tej klasycznej, feudalnej formuły pozwoliło więc 
Szwedom z jednej strony zjeść, a z drugiej mieć ciastko.
Podczas gdy szwedzkie odziały szybko opuszczały terytorium 
Prus Wschodnich, aby udać się na kwatery w położonych w ich 
sąsiedztwie innych prowincjach, doszło do spotkania między 
Fryderykiem Wilhelmem i Karolem Gustawem. Obaj władcy obej-
mowali się, świadczyli sobie różne grzeczności i zapewniali się o 
wzajemnej przyjaźni. Następnie przez trzy dni wspólnie biesia-
dowali - pierwszego dnia obaj panowie zasiadali przy stole tylko
432


W STRONĘ MORZA KASPIJSKIEGO?
we własnym towarzystwie. Drugiego towarzyszyła im cała rzesza 
oficerów i licznych urzędników. Trzeciego dnia wspólne ucztowanie 
przemieniło się w coś na kształt konferencji dyplomatycznej, na 
której rozważano, czy podpisaną niedawno umowę dałoby się 
zamienić w przymierze. Brandenburczycy nadal musieli przecież 
utrzymywać swoje wojsko, na które codziennie szły duże pieniądze. 
Logika finansowania wojen podpowiadała i teraz, że wojsko albo 
powinno zostać użyte na rzecz jakiejś operacji wojskowej (co 
kosztowało drogo), albo rozwiązane (co było jeszcze droższe).
To niezwykłe spotkanie dwóch równych sobie wiekiem władców 
nosiło cechy uczty widm. Z jednej strony liczący sobie 33 lata Karol 
Gustaw, zadowolony, ale jeszcze nienasycony odniesionymi 
dotychczas sukcesami, a z drugiej 35-letni książę elektor. Rozma-
wiali ze sobą po niemiecku, który dla obu z nich był językiem oj-
czystym; obaj zbyt pewni siebie, aby im to mogło wyjść na zdrowie, 
i zbyt dobrze uzbrojeni, aby mogło to skończyć się czymś dobrym 
dla ich sąsiadów i innych państw; obaj odmienieni za sprawą 
spożytego alkoholu albo tylko pijani sukcesem, stawali się powoli 
prawdziwymi sztabowcami, których otumanił dym i cynizm. Błądzili 
wzrokiem nad rozłożoną wielką mapą, na której wreszcie jeden z 
nich coś znajduje, po czym uderza długim wskaźnikiem w któryś punkt 
na niej i mówi: „Właśnie to powinniśmy zdobyć"57. Słychać tam mniej o tym 
,jak" i nic o tym „dlaczego". Jest tylko „gdzie", które świszczy w 
powietrzu jak pocisk armatni spadający na ziemię.
Bo tak, jak rok wcześniej Karol Gustaw zdecydował się ruszyć 
na wojnę, tak i Fryderyk Wilhelm podjął podobną decyzję, chociaż 
jeszcze o tym nie wiedział. Książę elektor starał się teraz nakłonić 
króla Szwecji do nowej wojny w Niemczech.
Wojna w Polsce była w zasadzie wygrana, więc i szwedzkie 
wojsko musiało sobie znaleźć jakieś nowe zajęcie. Z dala od Polski, 
nad dolnym Renem, w pobliżu granicy z hiszpańskimi Niderlandami, 
czekała nowa zdobycz: wielkie i bogate księstwo Jiilich, będące 
przedmiotem sporu wielu stron. Pasowało ono nie
57 Porównanie to pochodzi pierwotnie od A.J.P. Taylora, który nazywał to 
„strategią niedopałka cygara".
433


NIEZWYCIĘŻONY
tylko świetnie do rozrzuconej układanki nazywanej Brandenburgią, ale 
uważane było z pewną dozą racji przez księcia elektora za jego 
własność58. To, że napaść na księstwo Jiilich mogła doprowadzić 
do konfliktu z cesarzem59 - albo w najlepszym wypadku z Austrią -
jak również wywołać niezadowolenie w Hiszpanii, jakoś księcia 
elektora nie obchodziło, ponieważ miał już obiecaną pomoc samej 
Francji. I oto teraz zamierzał jeszcze wciągnąć do tej politycznej 
rozgrywki również Szwecję. Nagrodą za to miało być kolejne bi-
skupstwo, ówczesna waluta wymienialna oferowana w czasie pro-
wadzonych gier politycznych na wielką skalę.
Król szwedzki zainteresował się tą propozycją. Ta sklecona na 
poczekaniu ryzykowna oferta spodobała się skłonnemu do ryzyka 
Karolowi Gustawowi. Zanim jednak podjął decyzję o wdaniu się w 
nową awanturę, musiał najpierw zakończyć tę, w której tkwił 
obecnie, aby zobaczyć jeszcze, jak szczęśliwie ziszczają się jego 
plany. Pytanie brzmiało tylko: jak te plany wyglądały naprawdę?
W czasie kilku mroźnych, śnieżnych tygodni stycznia 1656 roku, Karol 
Gustaw stał u szczytu władzy. Armia szwedzka odniosła triumfy, w 
które aż trudno było uwierzyć, szybsze niż ktokolwiek mógł mieć na 
nie nadzieję, efektywniejsze niż ktokolwiek mógł przypuszczać. 
Cele wyprawy zostały osiągnięte, a nawet udało się osiągnąć 
jeszcze więcej. Co prawda Gdańsk i kilka innych miast nadal nie 
złożyło broni, ale było to tylko kwestią czasu. Wybrzeże Bałtyku 
znalazło się w każdym razie pod szwedzką kontrolą, Prusy 
Królewskie stały się szwedzką prowincją i mogły się poszczycić
58	Por. rozdział 1.
59	Czytelnik może się w tym wszystkim trochę pogubić, ale ten bałagan jest 
dość typowy dla XVII w. Mamy tu mianowicie do czynienia z czterema zwierzch- 
nościami, które z jednej strony zachodziły na siebie, ale były całkiem różne; 
zwierzchnościami tymi byli: cesarz, dom Habsburgów, cesarstwo niemieckie 
i Austria. Cesarza wybrali na swego władcę książęta elektorzy, podczas gdy dom 
Habsburgów (czyli po prostu Habsburgowie) to po prostu ci z Habsburgów, któ 
rzy raz za razem wybierani byli na cesarski tron. Cesarstwo niemieckie z kolei 
składało się z ponad 1000 mniej lub bardziej niezależnych księstw, miast czy 
regionów; Austria była jednym z nich, stanowiąc jednocześnie prowincję dzie 
dziczną domu Habsburgów. Cesarz miał pewien wpływ na pozostałe księstwa, 
natomiast sprawował suwerenną władzę nad Austrią.
434


W STRONĘ MORZA KASPIJSKIEGO?
swym pierwszym, szwedzkim gubernatorem, który zabrał się już do 
przeprowadzenia pierwszych, umiarkowanych reform, oczywiście 
na szwedzki sposób. Ale to jeszcze nie wszystko. Bo oto Prusy 
Wschodnie stały się szwedzkim lennem; tym samym, wszystkie 
ostatnie, ważne dla Szwecji ujścia rzek znalazły się pod jej kontrolą. Łańcuch 
posiadłości szwedzkich od Newy na północnym wschodzie aż do 
Odry na zachodzie uzupełniony został ostatnim brakującym 
ogniwem. Dominium maris Baltici nie było już tylko marzeniem 
merkantylistów i strategów sztabowych. Marzenie stało się 
rzeczywistością.
Bałtyk był szwedzki. Bałtyk był szwedzki.
Ale i to jeszcze nie wszystko. Znaczące obszary Litwy i większa 
część Polski okupowane były przez oddziały szwedzkie albo przez 
ich sprzymierzeńców. Sama Rzeczpospolita, pozbawiona swego 
prawowitego władcy, wydawała się być łatwym łupem dla nowego 
kandydata na tron polski, który był wystarczająco mocny, aby 
obronić wszystkich tych, którzy życzyli sobie albo potrzebowali 
jego ochrony, a jednocześnie pozbawionego wszelkich skrupułów, 
jeśli trzeba było walczyć z tymi, którzy jego pomoc odrzucali. Poza 
tym, Chmielnicki nadal sondował możliwości bardziej 
bezpośredniego współdziałania między jego zbuntowanymi 
Kozakami a zwycięskimi Szwedami.
Jak już wcześniej wspomniałem, w dalekiej perspektywie maja-
czyła też szansa na stworzenie związanego unią personalną polsko-
szwedzkiego państwa, które rozciągałoby się od Zatoki Botnickiej 
na północy aż po Morze Czarne na południu. A kiedy już plany owe 
zaczęły w swym zaślepieniu nabierać pędu, niewiele było przeszkód, 
które mogły im stanąć na drodze. Chmielnicki z kolei odświeżył 
dawną propozycję o wspólnej szwedzko-kozackiej wyprawie na 
Bałkany! Już przed wkroczeniem Szwedów do Polski dochodziło 
do pojedynczych kontaktów miedzy rządem szwedzkim a 
powstańcami greckimi, którzy dążyli do wyzwolenia się spod 
osmańskiego jarzma. Rozważano szaleńczy pomysł zorganizowania 
międzynarodowej wyprawy krzyżowej, w której miały wziąć udział 
między innymi Wenecja, Rosja i Anglia, a w której kluczową rolę odgrywać 
miała niezwyciężona Szwecja. Powstańcy greccy zwrócili się 
pisemnie bezpośrednio do Karola Gustawa, schlebiając
435


NIEZWYCIĘŻONY
mu słowami, że ,jak Aleksander albo Cezar" stanie się tym, który „ku 
wielkiej chwale i sławie" odbierze Konstantynopol niewiernym. 
Natomiast Cromwell, sprawujący w Anglii nieograniczoną władzę, 
dał do zrozumienia, że zgadza się, „aby Szwedzi rozciągnęli swą 
władzę aż po Morze Kaspijskie".
Jak to zwykle bywało, wydarzenia rozgrywające się na wschodzie 
Europy wywoływały tylko niewielkie zainteresowanie na zachodzie 
kontynentu. Nie sprzyjało temu między innymi wolne tempo 
przesyłania informacji. Ostatnie zmiany, jakie się dokonały, 
a zwłaszcza sukcesy odniesione przez Szwedów, wywołały jednak 
pewien niepokój w europejskich stolicach. Pamiętano 
jeszcze szwedzką interwencję z czasów wojny trzydziestoletniej, 
która nadal straszyła swymi skutkami wielu władców. Pewien Szwed 
przebywający w Londynie napisał, że „wszyscy ludzie się zbroją z 
tego względu, że nie wiedzą, w którą stronę zwróci swój oręż Jego 
Królewska Mość, król Szwecji".
Niektórzy dyplomaci słyszeli, jak Karol Gustaw wypowiadał 
złowróżbne groźby w stronę Francji, byłej sojuszniczki Szwecji, co 
podobno spędzało sen z oczu kardynałowi Mazarini. Nie wiemy, czy 
równie źle jak pierwszy minister Ludwika XIV, sypiał również na 
wieść o szwedzkich sukcesach papież. Faktem jest jednak, że 
podczas gdy rząd francuski zabiegał o zachowanie przyjaźni Karola 
Gustawa, Ojciec Święty nastawiony był do niego wyjątkowo wrogo; 
papież apelował też do innych władców katolickich, aby przyszli w 
sukurs Janowi Kazimierzowi. Pomruki niezadowolenia albo słowa 
groźby wypowiadał także cesarz i jego sprzymierzeńcy -w 
zależności od tego, kto ich akurat słuchał. Jednocześnie rząd angielski 
zaproponował, aby Anglia i Szwecja zawiązały przymierze „w obronie 
protestanckiej wiary"60. W Kopenhadze zachowywano na razie 
spokój, bo tak długo, jak Szwedzi szaleli na wschodzie, tak długo 
Duńczykom nie groziło żadne niebezpieczeństwo: jednemu śmierć, 
drugiemu buty6]. W Moskwie z kolei z irytacją przy-
60	Jeszcze w maju 1655 r. szwedzcy dyplomaci na próżno starali się zaintere 
sować rząd Anglii takim aliansem, aby zyskać w nadchodzącym sporze z Polską 
pomoc angielskiej floty, gdyby kłopoty Szwedom zaczęli sprawiać Holendrzy.
61	Żołnierzom po śmierci na polu bitwy ściągano buty (przyp. red.).


W STRONĘ MORZA KASPIJSKIEGO?
glądano się, jak nowy wróg zagarnia dla siebie co lepsze 
kąski z upolowanej zwierzyny.
Państwem, w którym triumfy Karola Gustawa wywołały naj-
większy niepokój i cieszyły się najmniejszą sympatia, nie był kraj 
katolicki czy prawosławny, ale jak najbardziej protestancki, a mia-
nowicie Holandia. To Holendrzy mieli najwięcej do stracenia przez to, 
że Bałtyk stał się wewnętrznym morzem szwedzkim. Oprócz tego, iż 
dużą część pieczywa wypiekali z mąki pochodzącej ze zboża 
importowanego z tego właśnie regionu, to na dodatek ryzykowali 
utratę swych najbardziej zyskownych szlaków handlowych; dlatego 
też z Amsterdamu zaczęło dochodzić coraz więcej pięknie brzmiących 
frazesów o wolnej żegludze, o wolnym handlu itp. Wszystko 
wskazywało więc na to, że konflikt będzie się coraz bardziej 
rozszerzał. Pytanie brzmiało tylko, czy będzie narastał w układzie 
poziomym, czy pionowym. A może w obu kierunkach?
Wszystko zależało głównie od tego, w którą stronę potoczy się 
teraz ten szwedzki walec. Jakie plany mieli Szwedzi? Nikt nie wiedział 
tego na pewno, a już najmniej sam Karol Gustaw. Marsz na 
Warszawę, a następnie pochód na południe wydawał się mrzonką, 
która skończyła się szczęśliwie, podczas gdy marsz na północ był tylko 
próbą, która zakończyła się równie szczęśliwie - próbą zdobycia tych 
celów, które były nimi od samego początku wojny, a które 
zeszły na drugi plan, kiedy Karol Gustaw najpierw zajął Warszawę, a 
potem zaczął przymierzać się do polskiej korony. Była to śmiała próba, 
będąca efektem nagłego olśnienia i towarzyszącej jej improwizacji. Był 
to innymi słowy taniec na linie.
Erik Oxenstierna62, z natury opanowany i kalkulujący na chłodno 
polityk, odczuwał oczywiście pewien niepokój w związku z ciągłymi 
zwrotami dokonywanymi przez Karola Gustawa. Już wczesną jesienią 
kanclerz starał się zwrócić uwagę swego króla na cele czekające na 
niego na północy. Nie był też zwolennikiem planów Karola Gustawa, 
który marzył o zawiązaniu unii polsko-szwedz-kiej i widział siebie jako 
władcę obu królestw. Dlatego też na przełomie grudnia 1655 i stycznia 
1656 roku Oxenstierna zaczął
62 Więcej na temat postaci Erika Oxenstierny w przypisach na końcu książki (przyp. tłum.).





436


437


NIEZWYCIĘŻONY
„urabiać" króla, aby przywrócić porządek i konsekwencję w jego 
planach i działaniach. Między innymi wydał pod koniec grudnia 
niezwykły memoriał, niezwykły dlatego, że w wersetach pełnych 
kwiecistej, barokowej prozy kanclerz stwierdza, iż jak dotąd Karol 
Gustaw miał dużo szczęścia, ale nadszedł już czas, żeby zdecydował 
się, o co tak naprawdę chodzi mu w toczącej się wojnie: Wszystkie 
działania, które podejmowane są na solidnych podstawach, a 
ich celem ma być osiągnięcie pożądanego skutku, muszą 
w pewien sposób i w pewnym sensie ulec korekcie. Faktem jest 
jednak, że sam los i sposób postępowania odsuwają w 
czasie moment osiągnięcia tego celu, i że przeciwności zmuszają 
wielu do poskromienia swych zapędów. Bez wątpienia jednak 
dzieje się tak, że ten, kto podejmuje się czegoś nie bez 
przyczyny, czyni to po pewnym przemyśleniu, a im lepiej to 
zrozumie i im dokładniej może kontynuować swe dzieło, tym 
bardziej godny jest szacunku.
Plany Karola Gustawa na przyszłość były teraz jeszcze bardziej 
niejasne niż kiedykolwiek przedtem. Wprawdzie krawiec wziął już 
miarę na szaty, które monarcha miał przywdziać w dniu swej koro-
nacji w Krakowie, ale prawda jest taka, że Karol Gustaw porzucił już 
zamiar o wstąpieniu na tron polski (poparcie jego kandydatury na 
władcę Rzeczpospolitej nie było nigdy zbyt wielkie wśród polskiej 
szlachty, a zmalało jeszcze bardziej, kiedy zaczął napomykać
0	dziedziczeniu korony przez swych potomków - monarchia dzie 
dziczna w oczach szlachty równała się tyranii; kiedy jesienią zwo 
łano w Warszawie Sejm, zjawiło się na nim niewielu szlachciców). 
Nie było też jasne, co począć z podbitymi przez Szwedów prowincja 
mi Rzeczpospolitej. Wybrzeże miało przejść we władanie Szwecji
1	w tym względzie wszyscy byli zgodni. W pozostałych kwestiach 
król zmieniał poglądy jak rękawiczki. Jednego dnia szykował się do 
obrócenia całej Polski (jako państwa) w perzynę, aby potem wraz 
z Brandenburczykami, Kozakami i księciem Siedmiogrodu doko 
nywać jej rozbioru. Czasami zgadzał się na to, aby niektóre woje 
wództwa pozostały samodzielne, czasami planował przekształce 
nie ich w szwedzkie landy, które mogłyby wtedy stać się czymś na 
kształt muru obronnego mającego chronić szwedzkie posiadłości 
nad Bałtykiem. Pojawiły się też plotki, jakoby Karol Gustaw za-


W STRONĘ MORZA KASPIJSKIEGO?
mierzał ruszyć na Rosjan, odbić Smoleńsk i odrzucić ich poza dawną 
granicę.
Była to z pewnością jedna z tych niepewnych chwil w historii, 
kiedy wszystko zawisło w oczekiwaniu, kiedy wszystko wydaje się 
być możliwe do wykonania. Nagle jednak te przyjemne rozważania 
przerwał trzask podobny do tego, jaki wydaje rozbita szyba trafiona 
kamieniem: oto nadeszła wiadomość o powrocie do kraju Jana 
Kazimierza, o konfederacji na południu Polski i o tym, że coraz więcej 
szwedzkich oddziałów musiało walczyć tam o życie.





438


439


VI
Opór 
rośnie


W-
I
,7b straszne powstanie"
D,
"nia 27 stycznia 1656 roku większa część głównych sił szwedz-
kich zaczęła opuszczać terytorium Prus Książęcych. W chłodzie i 
śniegu kolumny wojsk maszerowały na południe. Jak zwykle, zi-
mowe drogi zapełniły się nie tylko samymi żołnierzami; armii to-
warzyszyła też cała rzesza osób nie parających się wojaczką; szły 
one piechotą albo jechały na wozach. Jedną z nich była młoda żona 
pewnego szwedzkiego oficera, Agneta Horn. Miała 26 lat i była to 
dla niej już czwarta wojna.
Agneta pochodziła z jednego z najbardziej znamienitych rodów 
szwedzkich, mających swe korzenie w Finlandii. Jej ojcem był Gustaf Horn 
(przegrany spod Nórdlingen, zwycięzca spod Dyneburga, obecnie 
stacjonujący w Inflantach z trudną do wypełnienia misją), a jej 
dziadkiem od strony matki był nie kto inny, jak stary kanclerz Axel 
Oxenstierna. Mimo takich koneksji, Agneta miała dzieciństwo nie 
do pozazdroszczenia.
Jak już wspominałem, było rzeczą powszechną, że zarówno 
zwykli żołnierze, jak i wyżsi rangą oficerowie, a także generałowie 
zabierali na wojny swoje rodziny. Ojciec Agnety nie był tu więc 
żadnym wyjątkiem. Wczesne lata swego dzieciństwa Agneta spę-
dziła w Kurlandii; działo się to w końcowej fazie wojny z Polską,
443


NIEZWYCIĘŻONY
prowadzonej przez Gustawa II Adolfa1. Kiedy wkrótce potem jej 
ojciec udał się na wojnę do Niemiec, wysłał list do swej żony 
Krystyny z prośbą, aby przyjechała do niego. Mimo ostrzeżeń ze 
strony rodziny, Krystyna zdecydowała się w 1631 roku na wyjazd 
wraz z córką Agnetą i dopiero co narodzonym Axelem, ponieważ 
„chciała sprawić przyjemność swemu mężowi, przywożąc mu dzieci". Już po 
krótkim czasie Krystyna padła ofiarą jednej z owych epidemii, 
które dziesiątkowały armie. Horn, aby oszczędzić rodzinie 
konieczności przebywania w obozowym brudzie i tłoku, wsadził 
żonę wraz z dziećmi na statek i wysłał do Szczecina. „Życzył jej i 
dzieciom szczęśliwej podróży" - opowiadała później Agneta „i już 
nigdy więcej nie zobaczył ani swej żony, ani Axela; tylko ja 
przeżyłam to nieszczęście".
Matka zmarła w Szczecinie, a ojciec przepadł gdzieś w czasie 
kampanii niemieckiej, kiedy towarzyszył Gustawowi Adolfowi w 
triumfalnym pochodzie przez Brcitenfeld i południowe Niemcy. 
Dwójka dzieci pozostawiona została własnemu losowi w Szczecinie, 
opuszczona przez jednego ze sług ojca i całkiem zaniedbywana 
przez dwie młode kobiety wyznaczone do opieki nad nimi. Dzieci, 
które wcześniej otoczone były troskliwą opieką rodziców, teraz 
karano za byle przewinienie, „tak, że wyglądaliśmy jak obdarte ze 
skóry wiewiórki". Karmiono je najczęściej tylko wieczorem, „a 
potem mogliśmy leżeć w łóżku i płakać, bo i tak żadna z nich nie 
chciała ruszyć się do nas od swych żołnierzy, których miały w 
łóżku". Po kilku miesiącach dzieci zabrane zostały do ich stryja 
mieszkającego w Wolgast, ale jego żona, Ebba Leijonhuvud, nie 
okazywała im żadnych specjalnych względów. Jak twierdzi Agneta, 
umieszczono ją wraz z bratem w komnacie z nieszczelnymi oknami, 
przez które chłód wdzierał się do środka. Po dwóch tygodniach 
zmarł z wycieńczenia Axel, a Agneta była w tak ciężkim stanie, że 
prawie musiała uczyć się chodzić od początku.
Agneta długo pozostawała pod opieką Ebby - jeśli można to w 
ogóle nazwać opieką - a po tym jak jej ojciec dostał się do au-
striackiej niewoli po przegranej bitwie pod Nórdlingen, stała się
1 Autor ma na myśli wojnę w Prusach w latach 1626-1629, zakończoną ro-
zejmem zawartym 26 września 1629 r. w Starym Targu, na sześć lat (przyp. tłum.).
444


„TO STRASZNE POWSTANIE"
dla swej przybranej rodziny jakby adoptowaną córką: źle trakto-
wała ją pani domu, z lekceważeniem odnosiła się do niej służba; 
nigdy nie zaznała czułości, a z powodu najdrobniejszych przewinień 
wymierzano jej surowe kary. Chodziła w „prostych, biednych 
ubraniach". Dopiero w 1642 roku, a więc jedenaście lat po śmierci 
matki, ponownie spotkała swego ojca. Jej pełne męczarni życie 
przemieniło się natychmiast w chwilowe szczęście: Żaden kłopot nie 
wydawał mi się teraz zbyt ważny, nic nie było w stanie zniszczyć 
mojego szczęścia, tak długo, jak Bóg pozwalał trwać przy mnie 
mojemu ojcu; cały świat wydawał się tańczyć wokół mnie z radości, 
bo oto dostałam wreszcie to, o czym marzyło i czego pragnęło moje 
serce. Mój pan i ojciec dbał o to, aby niczego mi nie brakowało - 
przeciwnie, w krótkim czasie obdarował mnie tym wszystkim, 
czego brakowało mi wcześniej. Byłam przecież jego jedynym 
dzieckiem, a do tego ukochaną córką.
Kilka lat później Horn ożenił się ponownie i wkrótce potem 
przepadł gdzieś za horyzontem w typowo męski sposób, aby w da-
lekim świecie oddać się nowym, bohaterskim czynom. Tym samym słońce 
Agnety ponownie zaszło nad horyzontem szczęścia, ale teraz miała 
15 lat, co oznaczało, że nie uważano jej już za duże dziecko, tylko 
za osobę dorosłą.
Lata zaniedbań, samotności i niezaspokojonej tęsknoty wycisnę-
ły na niej oczywiście swoje piętno. Była teraz inteligentną, piękną i 
młodą kobietą. Miała gładkie i krótko przycięte kasztanowe włosy, 
wysokie czoło, rzadkie brwi i regularne rysy twarzy. Powiadano o 
niej, że potrafi mieć swoje zdanie, że sprawia kłopoty i że śmieje się 
ze swych nieszczęść, chociaż tak naprawdę to płakała często w 
komnacie nad swym losem: miałam bowiem tak pomieszane 
zmysły, że nie chciałam, aby ktokołwiek się tego domyślał, że 
tak bardzo się przejmuję tym, co mnie w życiu spotyka. Jej 
trudny charakter był bowiem nie tylko efektem ciężkich przeżyć z 
okresu dzieciństwa; ukształtował się także za sprawą silnej woli, 
która pomogła Agnecie przeżyć w najtrudniejszych chwilach.
O tym, jak silną wolą dysponowała Agneta, jej otoczenie prze-
konało się w chwili, kiedy próbowano wydać ją za niejakiego Erika 
Sparre, należącego do jednego z najznamienitszych szwedzkich 
rodów. Mimo iż tego rodzaju małżeństwa aranżowano dość
445


NIEZWYCIĘŻONY
powszechnie, na Agnecie nie zrobiły wrażenia ani wizyty Erika, ani 
naciski ze strony rodziny. Dziewczyna odmawiała spotkań z młodym 
amantem, odsyłała mu jego bileciki, a w końcu zwróciła się z prośbą 
do swej macochy, aby „zaoszczędzono jej wizyt i listów Erika". 
Kiedy zaś pewnego razu na jednym z balów w zamku królewskim 
w Sztokholmie zobaczyła, jak odnoszono się do trochę niezdarnego 
Erika, straciła dla niego resztki szacunku. Jej decyzja była jasna: 
chcę mieć za męża dzielnego żołnierza, a nie kogoś takiego, jak 
ten.
W XVII wieku romantyczna miłość nie wywalczyła sobie jeszcze 
takiego statusu ani pozycji kultowej, jaką cieszy się dziś. Rodzinę 
pojmowano głównie jako komórkę istniejącą ze względów 
ekonomicznych i praktycznych; kiedy więc ludzie brali ślub, pod-
stawą takiej decyzji były głównie względy materialne, a nie uczu-
ciowe. W czasach, gdy małżeństwa „układano", miłość była czymś, o 
czym można było marzyć, ale nigdy jej nie gwarantowano. Obraz 
romantycznej miłości był nadal dość mglisty, a pojęcie samej miłości 
kojarzono często z takimi stanami ducha jak chwiejność, pustka i 
słabość. A jednak miłość istniała, zarówno w życiu codziennym, jak i 
w marzeniach, opiewana przez poetów, opisywana przez 
dramatopisarzy i autorów romantycznych powieści. Widać było, że 
coraz częściej ludzie wstępują w związek małżeński z miłości, nie 
oglądając się na inne względy. Faktem jest, że dla wielu ówczesnych 
kobiet przypadki tego rodzaju stały się pretekstem do artykułowania 
własnej potrzeby miłości, a tym samym źródłem buntu, chęcią 
wywalczenia sobie trochę większej wolności, co mogło mieć 
decydujący wpływ na ich przyszłe życie. Nietrudno jest znaleźć 
przykłady kobiet, które w XVII wieku podjęły taką walkę, wbrew 
udzielanym im „dobrym" radom i utartym konwencjom. Niektórym z 
nich udało się tę walkę wygrać, na przekór istniejącym zasadom i 
sprzeciwom wysuwanym przez ich opiekunów. W tamtej epoce 
miłość romantyczna - możemy też powiedzieć „wolność wyboru" - 
zajmowała już bowiem tak znaczące miejsce, że nawet długoletnie 
małżeństwa rozwiązywano za zgodą Kościoła na podstawie 
oświadczenia, że jeden ze współmałżonków zmuszony został do 
zawarcia związku; jednocześnie karano rodziców, którzy zmuszali 
swe dziecko do takiego małżeństwa. Nawet kapituła
446


„TO STRASZNE POWSTANIE"
Kościoła szwedzkiego wydała w 1650 roku oświadczenie, że „ci, 
którzy się kochają, powinni żyć razem w stanie małżeńskim".
Jedną z owych kobiet, które taką walkę podjęły i wygrały, była 
Agneta Horn. I to głównie dlatego, że miała po swej stronie wła-
snego ojca. Znalazła sobie tego, o którym marzyła - dzielnego żoł-
nierza. Nazywał się Lars Cruus, był osiem lat starszy od Agnety, 
służył jako oficer jazdy, a w czasie wojny trzydziestoletniej nie tylko 
odniósł kilka ran, ale dostąpił chwały. Wielokrotnie groziła mu 
śmierć: pewnego razu, kiedy leżał ciężko chory w obozowym na-
miocie, nieprzyjaciel zaatakował i „obrabował go, uważając chorego 
za zabitego, a kula z pistoletu przeszła przez łóżko, na którym leżał". 
Innym razem, w czasie patrolu, kula muszkietowa trafiła go w głowę, 
ale Lars przeżył i tym razem. Udało mu się więc uratować życie, ale 
odniesione rany i inne przejścia wojenne nie pozostały bez wpływu 
na jego zdrowie.
Życzenie Agnety Horn, która chciała mieć za męża dzielnego 
żołnierza, mówi nam również wiele o jej stosunku do wojny, a może i 
o innych rzeczach. Kobiety zgodnie z prawem, tradycją i 
wykształceniem, przywiązane były do domu, do gospodarstwa, i to 
tam właśnie odnajdujemy większość z nich. W epoce wojen 
siedemnastowiecznych ich rola nie miała jednak charakteru biernego. 
Bez względu na to, czy kobieta była wdową po zabitym żołnierzu, 
zarządzającą własnym gospodarstwem, czy też mieszkała sama z 
powodu nieobecności męża, wiele z nich musiało wziąć na swe barki 
ogromną odpowiedzialność, która była o wiele większa, niż 
wynikałoby to z istniejących stosunków społcczno-ideologicz-nych 
albo niż pozwalały na to obowiązujące konwencje. Tak na przykład 
wiele kobiet wywodzących się z najbogatszych rodów magnackich 
było przedsiębiorcami (jeśli możemy użyć tego słowa w dzisiejszym 
znaczeniu): słynna Marie Sophie De la Gardie była właścicielką 
papierni, fabryki rękawiczek i młyna prochowego; jej matka Ebba 
Brahe prowadziła interesy w branży żelaznej w Vastmanlandzie. Obie 
damy nie zawahały się działać w „źle postrzeganych" branżach. Wiele 
zwykłych kobiet pracowało w miastach, wykonując prace, które już 
wkrótce miały stać się domeną mężczyzn: czyściły kominy, nosiły 
cegły, wiosłowały na łodziach transportowych czy obsługiwały 
miechy w piecach hutniczych.
447


NIEZWYCIĘŻONY
Wiele szlachcianek zajmowało się gospodarką na roli, mając do 
dyspozycji jedynie pełnomocnictwo od męża i własną energię (okazało się 
przy tym, że mają równie twarde ręce do pracy jak mężczyźni; 
niektóre zyskały sobie nawet sławę jako ciemiężycielki chłopów). 
Wojny, które z tak wielu kobiet uczyniły wdowy, miały też w 
niektórych krajach pewien nieprzewidziany skutek: oto wzrastać 
zaczęła liczba kobiet posiadających ziemię na własność. Już na 
początku XVII wieku ponad jedna czwarta ziemi uprawnej w 
Gótaland i Svealand2 znajdowała się w rękach kobiet, a ich liczba 
rosła w miarę upływu czasu3.
Obraz wszystkich tych wdów po żołnierzach, kobiet gospoda-
rujących na roli, gospodyń domowych, które cierpią i harują, upa-
dają albo przeżywają triumfy, jest oczywiście prawdziwy. Ale to 
tylko część prawdy. Nie dla wszystkich kobiet wojna oznaczała 
cierpliwe oczekiwanie w ciszy domowego ogniska na wiadomość
0	pokoju albo o śmierci męża. Ogromna większość kobiet towa 
rzyszących armiom, nie była tylko jakimś dodatkiem do walczą 
cych żołnierzy ani tym bardziej ułamkiem całej rzeszy przestęp 
ców i drobnych kombinatorów, których nigdy nie brakowało 
w pobliżu wojska. Większość kobiet wykonywała bowiem obo 
wiązki, bez których żadna armia nie mogłaby praktycznie funkcjo 
nować: zajmowały się handlem i gotowały jedzenie, robiły zakupy
1	opiekowały się rannymi. Zdarzało się nawet, że kobiety 
przebie 
rały się w męski strój i zaciągały do wojska.
Opieka nad rannymi pozostawiała w każdym wojsku siedemna-
stowiecznej Europy wiele do życzenia; nawet w tak nowoczesnej i 
dobrze zorganizowanej armii jak szwedzka na 1000 żołnierzy 
przypadały w najlepszym przypadku cztery osoby sprawujące 
opiekę medyczną4: felczer i jego trzech pomocników na każdy regi-
2	Cala Szwecja dzieli się na trzy wielkie krainy: Gótaland (która obejmuje 
południowe i południowo-zachodnie regiony kraju), Svealand (obejmująca 
środ 
kowe regiony Szwecji) oraz Norrland (północne regiony); są to tzw. 
„landskap", 
a dzielą się one na mniejsze jednostki administracyjne, tzw. „lan" (przyp. 
tłum.).
3	Podobnie działo się w innych krajach. Na przykład w Danii na początku 
XVII w. dwie kobiety na dziesięć posiadały ziemię na własność; pod koniec 
wie 
ku już trzy na dziesięć.


„TO STRASZNE POWSTANIE"
ment. W zwykły dzień mieli sporo pracy, ale po każdej bitwie zaję-
cie się wszystkimi potrzebującymi pomocy przekraczało ich moż-
liwości. Śmiertelność w taborach byłaby jeszcze wyższa, gdyby nie 
kobiety, które bez żadnej zapłaty wspomagały medyków w ich co-
dziennej harówce5. Jeśli więc chcemy wyobrazić sobie, jak wyglą-
dał krajobraz po wielkiej bitwie w tamtej epoce, to musimy go uzu-
pełnić jeszcze jednym elementem, który od dawnych czasów 
stanowił jego nieodłączny składnik (oprócz złodziei rabujących 
ciała zabitych i rannych, i setek koni zalegających ziemię): mam na 
myśli całą rzeszę nawołujących kobiet, które z obrzydzeniem 
odwracają nagie, skrwawione ciała leżących żołnierzy, albo ze stra-
chem rzucają spojrzenie na zniekształcone, pokryte prochem twa-
rze, a wszystko to po to, aby znaleźć swego zaginionego męża albo 
syna, a potem - znalazłszy go - odetchnąć z ulgą albo wydać 
okrzyk przerażenia.
Jeden z najciekawszych opisów przedstawiających siedemna-
stowieczne kobiety znajduje się w powieści łotrzykowskiej Hansa 
Grimmelshausena, pt. „Trots Simplex". Główną bohaterką utworu 
jest zwykła kobieta o nazwisku Courage, która opisuje swoje życie 
w taborach wojskowych w czasie wojny trzydziestoletniej. Jest to 
opis życia pełnego niebezpieczeństw, chorób wenerycznych i licz-
nych gwałtów, a także prowadzonych interesów, dorywczych za-
jęć, przygód i zmienianych jak rękawiczki mężczyzn. Courage 
szybko nauczyła się, że małżeństwo albo zapewnienie sobie męskiej 
opieki w jakiejkolwiek innej formie jest rzeczą konieczną dla
4	Używam tego właśnie określenia, ponieważ dosyć często byli to zwykli 
znachorzy mający trochę doświadczenia w tym zakresie, żadnego 
wykształcenia 
medycznego i żadnych skutecznych lekarstw.
5	Kiedy pod koniec XIX w. w armiach europejskich, jak zresztą w wielu 
innych dziedzinach, rozpoczął się proces feminizacji, doszło do pewnego cha 
osu, ponieważ opieka medyczna sprawowana przez kobiety nie została zastą 
piona oficjalną opieką medyczną zorganizowaną przez wojsko; w tę lukę wci 
snęła się nowa instytucja - Czerwony Krzyż; impulsem do jego powstania był 
przerażający widok, jaki zaobserwować można było na polu walki po bitwie 
pod 
Solferino w 1859 r., oraz reformy przeprowadzone przez Florence Nightingale 
jako odpowiedź na skandalicznie sprawowaną opiekę medyczną w czasie woj 
ny krymskiej.





448


449


 
NIEZWYCIĘŻONY
kobiety, która w ówczesnej armii chciałaby prowadzić w miarę nor-
malne życie. Courage to tylko twór literacki, ale wszystko wskazuje 
na to, że książka zawiera ziarno prawdy w odniesieniu do obozowego 
życia kobiet6. Courage opisuje swe pełne zwrotów i zmian życie, na 
które składają się liczne obowiązki, jakie powierzano kobietom 
towarzyszącym armiom: opiekuje się rannymi, czyści konie, prowadzi 
dom, jest żoną, wdową, kochanką, prostytutką, praczką, szwaczką, 
włóczęgą, wróżką, oszustką, paserem i złodziejką; zajmuje się 
handlem i ubojem, sprzedaje i kupuje konie, pracuje w burdelu. Całe 
jej życie toczy się w cieniu wojny, ale Courage nigdy nie 
pozwala, aby wojna ją złamała. Lecz mimo - a może dzięki 
temu - iż bez skrupułów umie wykorzystywać szansę i okazje, jakie 
niesie z sobą wojna, kończy życie jako osoba przegrana, pozbawiona 
wszystkiego tego, co kiedyś zyskała dzięki pieniądzom i urodzie.
Daleko jednak od Courage do Agnety Horn, choć obie są dowo-
dem na to, że wojna wciągała w swe tryby także kobiety, i że nie 
zawsze były one tylko bezwolnymi ofiarami. Stosunek Agnety Horn 
do tych kwestii jest zadziwiająco rozdwojony: nie miała żadnych 
wspomnień ze swych pierwszych dwóch wojen, ale za to bardzo 
dokładnie opisała pierwszą bitwę, którą oglądała na własne oczy. 
Chodzi o bitwę pod Malmó w 1644 roku; Agneta towarzyszyła swemu 
mężowi dowodzącemu oddziałami szwedzkimi, które wkroczyły do 
Skanii. Jej osobista reakcja jest dość nieoczekiwana jak na kobietę. 
Opowiada, że z obozu: widzieliśmy, jak z miasta ostrzeliwano 
z armat nasze wojsko, i uważaliśmy, że było to dość śmieszne, ale 
inni bardzo się bali. Moja macocha płakała, i jej siostra także, a 
obie padły na kolana i zaczęły się modlić, aleja uśmiechałam się 
do nich i uważałam, że nie czas na płacz, kiedy tak wesoło 
strzelano i grano w bębny [...]. A im więcej strzelano, tym 
wydawało mi się to weselsze. Nie dałam się przerazić pierwszym 
hukom, jakie się rozległy, ale tak się ustawiłam, żebym mogła 
zobaczyć, jak to wszystko wyglądało. Sprawiło mi to dużo 
przyjemności.
6 Von Grimmelshausen brał udział w wojnie trzydziestoletniej i na własne oczy 
oglądał życie obozowe.


„TO STRASZNE POWSTANIE"
I W pewnym sensie była to gra na pokaz, ale także reakcja młodej 
kobiety urodzonej w rodzinie o drugich tradycjach wojskowych, 
wychowanej w duchu uwielbienia dla cnót wojskowych, dorastającej 
w stuleciu, które cechowały liczne zawieruchy wojenne (wojujące 
kobiety nie były czymś niezwykłym, bo nawet w literaturze pięknej 
kultywowano pamięć o Amazonkach). Opanowanie i widoczna u niej 
zimna krew - a więc cechy, które zazwyczaj przypisywano 
mężczyznom - były oczywiście metodą na przeciwstawienie się 
dawnym trudom życia i ciągłym poniżeniom, których 
doświadczała. Agneta była świadkiem wielu zdarzeń, między innymi 
w czasie wspomnianej już wojny z Danią, oraz w czasie wojny 
trzydziestoletniej, kiedy będąc w ciąży, towarzyszyła swemu mężowi 
w końcowej fazie konfliktu w Niemczech; kiedyś o mało nie spaliła się 
żywcem, bo przez powłokę jej namiotu przeleciała armatnia kula; 
towarzyszyła uzbrojonym konwojom otoczonym ze wszystkich stron 
przez miejscowych rabusiów, podróżowała drogami, wzdłuż których 
zalegały zwłoki zabitych żołnierzy, przeprawiała się przez rzeki, a 
czasami, po trwającej nawet całą dobę jeździe, bywała tak 
wyczerpana, że musiano ją znosić z wozu.
Wierna swej naturze i dokonanemu wyborowi, podążyła w lipcu 
1655 roku za mężem i jego oddziałem do Polski, gdzie była między 
innymi świadkiem bitwy pod Nowym Dworem, obserwując ją ze 
szwedzkiego obozu znajdującego się nad Bugiem. Wydaje się, że 
rzadko albo nigdy nie miała wątpliwości. Silna pod względem 
fizycznym, odważna, używała swego znanego powszechnie niewy-
parzonego języka do szydzenia z żołnierzy, którzy stchórzyli w obliczu 
niebezpieczeństwa. Na bezpośrednio postawione jej pytanie, po 
jednym z niezwykle ciężkich dni, tak typowych dla wojny w 
Niemczech, Agneta nie okazała żadnej w odniesieniu do wyboru 
męża ani swej drogi życiowej:
Ze względu na to, co mnie otacza, nie chcę spędzić 
życia w moim małym pokoiku. A gdybym nie zamierzała 
stawić czoła wszystkiemu złu i dobru, które spotyka mnie i 
mojego męża, to nigdy nie ważyłabym się na małżeństwo z 
żołnierzem.
Oto dumne słowa. Taki sposób myślenia sprawił, że Agneta zna-
lazła się w samym środku wydarzeń wojennych, które 
historia





450


451


NIEZWYCIĘŻONY
w późniejszych latach określi jako najbardziej dramatyczne wypadki 
całego okresu szwedzkiej mocarstwowości.
Aż do tego momentu nad szwedzką agresją na Polskę wisiało 
niezwykłe widmo średniowiecza. Słowa „średniowiecze" używam w 
tym kontekście w pozytywnym znaczeniu. Wojny średniowieczne 
miały równie ograniczony zasięg, jak ograniczone pod względem 
liczebnym były ówczesne armie. Z tego względu konflikty 
przypominały krótkotrwałą burzę na powierzchni wody ze skutkami, 
które łatwo można było naprawić i jeszcze łatwiej zapomnieć. W 
czasie pierwszych miesięcy konfliktu w Polsce wojna toczyła się 
jakby ponad głowami jej mieszkańców, a jej odgłosy tylko z 
daleka niepokoiły ludność Rzeczpospolitej. No, może z wyjątkiem 
Krakowa, którego mieszczaństwo jako jedno z nielicznych dotknięte 
zostało bezpośrednimi skutkami „potopu". Działo się tak między 
innymi dlatego, iż szwedzcy dowódcy starali się trzymać swych 
podkomendnych w ryzach i surowo karali wszelkie akty przemocy 
czy rabunki, których ci dopuszczali się na ludności. Przyczyną tego, iż 
tak duża część szlachty polskiej okazywała swą sporą niechęć do 
wojaczki, było to, iż wielu postrzegało rozgrywające się wydarzenia 
jako stricte dynastyczny konflikt, który w zasadzie nikogo innego nie 
obchodził: jako zupełnie prywatny spór między jednym królem, 
którego nie słuchano, a innym królem, którego nie znano. Chodziło po 
prostu o prawo do szwedzkiego tronu i do noszenia polskiej korony. 
Zarówno szwedzka wstrzemięźliwość z jednej strony, jak i 
propaganda szwedzka z drugiej, wpływały na formułowanie takich 
wniosków (używano na przykład argumentów o niewłaściwym herbie 
Jana Kazimierza i nieuzasadnionych roszczeniach do korony 
szwedzkiej, a także o jego wypowiedziach, w których obiecał chronić 
Rzeczpospolitą, czego nie był w stanie spełnić).
Jest takie niemieckie przysłowie, które mówi, że „wojny nie da się 
prowadzić, chodząc po kraju z workiem po prośbie". Już się nie da, a 
przynajmniej nie w odniesieniu do wielkich konfliktów nowego typu. 
W czasie pierwszych miesięcy wojny wyglądało na to, że nadal jest 
to możliwe (twierdzi się na przykład, że w początkowym okresie 
stacjonowania w Warszawie Szwedzi „nie ukradli nawet jednej 
kury"). Powody takiego zachowania były trzy. Po pierw-
452


„TO STRASZNE POWSTANIE"
sze, wspomniana już powściągliwość ze strony szwedzkiego do-
wództwa. Po drugie, armia dysponowała jeszcze dużymi zapasami, a 
kasa nie świeciła pustkami, co oczywiście powstrzymywało 
Szwedów przed roszczeniami wobec polskiego 
społeczeństwa, a żołnierzy przed zaspokajaniem głodu na własną 
rękę. Po trzecie, wreszcie latem i jesienią 1655 roku działania wojsk 
szwedzkich w Polsce cechowała duża ruchliwość, co oznaczało, że 
armia nie miała czasu ani okazji na zrobienie dłuższego postoju i tym 
samym ogołocenia zajmowanego terytorium z całej żywności; jeśli zaś 
dochodziło czasami do rabunków i zniszczeń, to te pierwsze miały 
charakter lokalny, a drugie ograniczony.
Późną jesienią 1655 roku oba te zjawiska nabrały jednak prze-
ciwstawnych cech. Kasy i magazyny stały puste i trzeba je było 
ponownie zapełnić. Chociaż duże oddziały nadal walczyły na wy-
brzeżu, to jednak znaczna część szwedzkiego wojska urządziła sobie 
przerwę, mając za sobą całą serię zwycięstw, a przed sobą nad-
chodzącą zimę. Jedne oddziały stacjonowały w dużych obozach, na 
wypadek, gdyby ktokolwiek ośmielił się odebrać im to, co wy-
walczono wcześniej; tak na przykład armia pod 
dowództwem Douglasa, licząca 6000 żołnierzy, pozostała pod 
Sandomierzem, aby sprawować nadzór nad województwami 
sąsiadującymi z Ukrainą. Inne oddziały podzielono na mniejsze 
garnizony, rozmieszczając je po miastach i twierdzach w 
zajmowanych prowincjach. Wszystko to sprawiło, że żądania 
Szwedów odnoszące się do żywności, ubrań, pieniędzy, koni itp. 
stawały się coraz głośniejsze. Jednocześnie żrący kwas, wydzielany 
przez wszystkie armie świata, zaczął trawić spiżarnie i cierpliwość 
ludzi.
Zmieniały się metody, sukcesy przeplatały się z porażkami. Ważne 
jest jednak, abyśmy zrozumieli, że nie chodzi tu o zabijanie i palenie. 
Szwedzi starali się pozostawać jak najdalej od tego typu 
postępowania, znanego powszechnie jako zbójowanie. Nowe, wy-
szukane metody, którymi armia szwedzka zaczęła się posługiwać, 
nosiły cechy pedantycznej drobiazgowości, w niemałym stopniu 
wywodzącej się z biurokratycznych przyzwyczajeń, które zapuściły 
już głęboko swe korzenie w szwedzkim aparacie władzy, stanowiąc 
zarazem wytłumaczenie wszystkich niespodziewanych sukcesów 
odnoszonych przez państwo. Kiedy okupowano jakiś obszar,
453


i


NIEZW
YCIĘŻO
NY
tworzon
o 
rejestr i 
dokony
wano 
inwenta
ryzacji 
ksiąg 
ziemski
ch. Jeśli 
było to 
możliw
e, 
przejmo
wano 
kontrolę 
nad 
adminis
tracją, 
konfisk
ując 
jednocz
eśnie 
wszystk
ie 
dochod
y, które 
zgodnie 
z pra-
wem 
należały 
się 
Koronie
. I nie 
chodziło 
w tym 
wypadk
u tylko 
o 
podatki, 
uchwal
one 
wcześni
ej przez 
polski 
parlame
nt, albo 
o cła 
królews
kie, 
zbieran
e w 
tysiąca
ch 
miejsc 
w 
całym 
kraju, 
ani o 
pań-
stwowe 
akcyzy, 
nakłada
ne od 
wieków 
na piwo 
czy 
wódkę. 
Odno-
siło się 
to także 
do tego 
wszystk
iego, co 
ludzie 
zebrali 
albo 
wypro-
dukowa
li na 
terenac
h 
podległ
ych 
państw
u albo 
Kościoł
owi; do 
zysków, 
jakie 
osiągan
o z 
bicia 
monety 
albo 
wpływó
w z 
innych 
dóbr 
królews
kich, 
jak na 
przykła
d 
kopalni
a soli w 
Wielicz
ce czy 
też ko-
palnia 
srebra i 
ołowiu 
w 
Olkuszu
.
Wsz
ystkie 
te 
dochod
y były 
jednak 
zbyt 
małe, 
niegodn
e 
wzmian
ki. 
Urzędni
cy 
szwedz
cy 
musieli 
więc 
często 
uciekać 
się do 
dawnyc
h, 
wyprób
owanyc
h 
metod, 
które 
można 
streścić 
w 
trzech 
prostyc
h 
słowac
h: 
kontryb
ucja, 
asygnat
a i 
konfisk
ata, 
którymi 
posługi
wano 
się w 
różnych 
konfigu
racjach, 
w 
zależno
ści od 
stopnia 
ich 
legalno-
ści albo 
poziom
u 
zastoso
wanej 
przemo
cy.
Kont
rybucja 
była 
rodzaje
m 
wsparci
a 
płacone
go armii 
przez 
mniej 
lub 
bardziej 
przyjaźn
ie do 
Szwedó
w 
nastawi
one 
miasto, 
powiat 
albo 
wojewó
dztwo, 
na 
rzecz 
działań 
prowad
zonych 
przez 
armię, 
które to 
działani
a -jak 
twierdzi
li 
Szwedzi 
- leżały 
w 
interesi
e 
płacące
go (Na 
przykła
d, w 
grudniu 
1655 
roku 
władze 
Torunia 
po 
trudny
ch 
negocj
acjach 
zgodził
y się 
na 
wypłac
enie 
kontry
bucji w 
wysoko
ści 20 
000 
talarów. 
Szwedzi 
żądali 
początk
owo 
100 ty-
sięcy, 
ale 
wycofal
i się z 
tej 
propozy
cji; 
miasto 
zobowią
zało się 
za to 
dostarc
zać 
szwedz
kiemu 
garnizo
nowi 
wszystk
iego 
tego, 
czego 
potrzeb
ował, a 
więc 
kwater, 
soli, 
octu, 
drewna 
i 
świec7.) 
Kontry-
bucji nie 
należy 
zatem 
mylić z 
podatki
em 
pożaro
wym. 
Ten z 
kolei 
stanowił 
pewną 
sumę 
pieniędz
y, którą 
wymusz
ano na 
mieszka
ńcach 
miasta 
albo 
okolicy 
(i to bez 
targów)
, jeśli 
chcieli 
oni 
uniknąć 
rabunkó
w i 
spalenia
. 
Zmuszo
no do 
tego 
między 
innymi 
mieszcz
an 
krakow
skich po 
haniebn
ej 
kapitula
cji, i to 
po tym, 
jak 
wcześni
ej na 
władzac
h 
miasta 
wymusil
i 
wypłatę 
żołdu 
polscy 
obrońcy
.
7 
Ostatnia 
pozycja z 
formalneg
o punktu 
widzenia 
nie 
zaliczała 
się do 
kontry-
bucji, 
tylko 
należała 
do 
kategorii 
mieszanej
, zwanej 
salgamu
m, czyli 
świadcze
nie.
454


„TO 
STRASZ
NE 
POWST
ANIE"
Asy
gnata 
była 
dokume
ntem 
nakazuj
ącym 
wypłatę 
pienięd
zy, 
wystaw
ionym 
przez 
dowódc
ę 
wysoki
ej rangi, 
na 
przykła
d 
pułkow
nika 
regime
ntu. 
Zezwal
ała ona 
na 
wyegze
kwowa
nie 
określo
nej 
sumy 
albo 
ilości 
towaró
w lub 
produkt
ów w 
wymien
ionej 
miejsco
wości 
albo 
obszarz
e. 
Innymi 
słowy, 
był to 
usankcj
onowan
y 
przepi-
sami 
rabune
k (dla 
przykła
du: na 
początk
u 
listopad
a 
pojawił
a się 
pod 
Sando
mierze
m 
armia 
Dougl
asa, 
która 
wkroc
zyła 
do 
Pilzna 
i 
zażądał
a 
natych
miasto
wego 
dostarc
zenia 
100 
baryłek 
soli, 
170 kg 
konopi, 
400 par 
butów 
wraz z 
ciepłym
i 
pończo
chami 
jak 
również 
600 
sztuk 
skór 
owczyc
h).
Kon
fiskata 
była 
tylko i 
wyłącz
nie 
ładniejs
zym 
określe
niem 
ra-
bunku. 
Żołnier
ze 
zjawiali 
się w 
jakimś 
wybran
ym na 
chybił 
trafił 
miejscu 
i 
zabieral
i, co im 
było 
potrzeb
ne, albo 
co im 
się 
podobał
o 
(kiedyś 
żołnierz
e 
szwedz
cy 
wkrocz
yli do 
wsi 
Lulkow
o, pod 
Torunie
m, i nie 
tylko 
zabrali 
mieszk
ańcom 
krowy, 
konie, 
świnie i 
owce, 
ale 
także 
narzęd
zia 
rolnicz
e, 
furma
nki i 
garnki
; na 
koniec 
puścili 
wieś z 
dymem
).
Z 
trzech 
wymien
ionych 
metod 
generał
owie 
szwedz
cy 
posługi-
wali się 
najchęt
niej tą 
pierwsz
ą; 
najmnie
j 
podobał
a im się 
ostatnia
, i to nie 
tylko 
dlatego, 
że 
przemo
c 
prowad
ziła 
zawsze 
do 
zamiesz
ania, 
ale 
także 
dlatego, 
że o 
wiele 
więcej 
można 
było 
zyskać 
dojąc 
krowę, 
niż 
smażąc 
ją na 
ogniu. 
Jednak 
mimo 
wszyst
kich 
tych 
am-
bitnych, 
nowocz
esnych 
metod 
wojowa
nia, 
specyfi
czne 
mechan
izmy 
rządząc
e 
prawa
mi 
wojny 
prowad
ziły 
każdą 
armię 
prostą 
drogą 
do 
przemo
cy.
Fakt
, iż 
armie 
regular
nie - i 
to 
nierzad
ko 
wbrew 
woli 
dowód-
ców - 
pozosta
wiały 
po 
sobie 
pustyni
ę 
zniszcz
enia, 
należał 
do naj-
okrutnie
j szych 
paradok
sów 
owej 
epoki. 
Aparat
y 
władzy 
w 
więk-
szości 
państw 
europej
skich 
rozrasta
ły się w 
niezwy
kle 
szybkim 
tempie, 
zdobyw
ały 
nową 
wiedzę, 
kwalifik
acje, no 
i 
oczywiś
cie sta-
wiały 
sobie 
nowe, 
ambitne 
cele. 
Nadal 
jednak 
istniała 
głęboka 
przepaś
ć 
między 
wolą a 
możliw
ościami: 
władze 
adminis
tracyjne 
i 
wojsko
we 
posiadał
y już 
doświa
dczenie 
i środki 
niezbęd
ne do 
wy-
stawien
ia 
każdej 
armii; 
problem 
polegał 
jednak 
na tym, 
że nie 
star-
czało 
im 
wiedzy 
i 
środkó
w do 
utrzym
ania 
armii 
przez 
dłuższy 
czas.
Przy
padek 
Łowicz
a 
(który 
w 
ciągu 
jednego 
tygodni
a 
sierpnia 
1655 
roku 
był 
świadki
em 
wizyty 
Jana 
Kazimi
erza i 
depczą
cego 
mu
455


NIEZWYCIĘŻONY
po piętach Karola Gustawa) jest dobrym przykładem na to, jak 
stopniowe pogrążanie się w nieprawości mogło odbić się na życiu 
przeciętnych Polaków. Postąpiono tam według sprawdzonego wzoru. 
Na początku okupacja szwedzka niezbyt dawała się Polakom we 
znaki. Mieszkańcy podbitego obszaru mogli bez przeszkód żyć tak jak 
dawniej; Szwedzi zaś ze swej strony utrzymywali żelazną dyscyplinę 
wśród własnych żołnierzy (wkrótce sytuacja się odwróciła). Tak jak 
w wielu innych zajętych miastach, Szwedzi rozpoczęli swe rządy od 
zbudowania na rynku dużej szubienicy, która bardziej straszyła 
mieszkańców swym złowieszczym wyglądem niż codziennym 
zastosowaniem: na początku bowiem wieszano na niej tylko żołnierzy 
skazanych za rabunki i gwałty. Administracyjnie Łowicz podlegał 
namiestnikowi wyznaczonemu przez Karola Gustawa. Był nim 
32-letni Bengt Gabrielsson Oxenstierna, mały, cichy człowieczek, 
pożądający luksusów i sławy, mądry, świadomy swych pragnień i 
bezwzględny. Już wkrótce zyskał sobie przychylność wśród tych, nad 
którymi miał sprawować władzę. Pewien ówczesny pamiętnikarz 
polski nazwał go „bardzo dobrym i szlachetnym człowiekiem, który 
nie tylko nie pozwalał wyrządzać nikomu krzywdy, ale także 
utrzymywał swych żołnierzy w surowej dyscyplinie".
Wkrótce jednak, prawie niezauważalnie, wahadło wychyliło się w 
przeciwną stronę.
Żołnierze, do obecności których mieszkańcy różnych okolic 
przyzwyczajeni byli od wielu wieków, zwykli -jak to dawniej bywało - 
pojawiać się na horyzoncie, zaprzątać uwagę mieszkańców przez 
kilka tygodni, aby potem zniknąć bez śladu. Tymczasem oddziały 
szwedzkie, rozlokowane w Łowiczu nie wykazywały żadnych oznak 
wskazujących na to, że zbierają się do wymarszu. Przeciwnie, liczba 
żołnierzy wzrastała w miarę upływu czasu. A kiedy nadeszły jesienne 
chłody, a ziemię pokryła pierwsza, cienka warstwa lodu, żądania 
Szwedów, w miarę jak pustoszały ich magazyny i kasa wojskowa, 
stawały się coraz większe. Dochody, które Szwedzi uzyskali z 
przejętych dóbr kościelnych, nie wystarczyły im na długo. Żołnierzy 
rozlokowano więc w domach mieszczan, którzy nie tylko musieli ich 
nocować, dawać za darmo piwo, chleb i paszę dla koni, ale także 
płacić co miesiąc ustaloną kwotę pienię-
456


„TO STRASZNE POWSTANIE"
dzy: wyższą dla bogatych, niższą dla biedniejszych, co oburzyło tę 
grupę mieszczan, która dość przychylnie odnosiła się do szwedzkich 
„gości", tzn. patrycjat. Najbardziej złościło to jednak szlachtę, która 
przyzwyczajona była do troszczenia się o swe własne sprawy bez 
ingerencji czy żądań stawianych przez jakąkolwiek władzę ziemską.
Jak wiele innych województw w Polsce, tak i ten region został 
zdobyty, ale nie ujarzmiony. Szwedzi sprawowali władzę w miastach, 
natomiast po okolicy kręciły się niewielkie, uzbrojone oddziały, resztki 
tego, co jeszcze niedawno składało się na regularne formacje 
pospolitego ruszenia, rozbite w jakiejś lokalnej bitwie i 
rozwiązane na skutek sporów kompetencyjnych; nie brakowało też 
zwykłych rabusiów, którzy wykorzystując chaos wojenny, prowadzili 
otwarcie swe zbójeckie rzemiosło. Drogi były coraz mniej bezpieczne 
nie tylko dla zwykłych Polaków, ale przede wszystkim dla kurierów, 
dyplomatów, werbowników i innych Szwedów podróżujących 
samotnie. W końcu doszło do takiej sytuacji, że nikt, kogo kojarzono z 
władzami okupacyjnymi, nie mógł swobodnie opuścić miasta bez 
obstawy; trzeba było zamawiać uzbrojone po zęby oddziały wojska, 
które w regularnych odstępach czasu patrolowały okolicę. Po 
pewnym czasie i to nie pomagało. Pewien oddział wysłany w teren w 
celu zebrania pieniędzy na potrzeby armii wpadł w zasadzkę 
urządzoną przez grupę rozeźlonej szlachty; rotmistrz stojący na czele 
patrolu wzięty został do niewoli, poddany torturom i ścięty. Inny 
oddział, udający się do Łowicza w celach aprowizacyjnych, 
zaatakowany został pod Bolimowem. Chłopi we wsi uparli się, że nic 
Szwedom nie dadzą i zakopali całą żywność w ziemi. Niedługo potem 
ogólne niezadowolenie dało się wyczuć także w miastach. Zdarzały 
się zamieszki, a w Łowiczu Szwedzi przeszukali domy mieszczan, aby 
skonfiskować posiadaną przez nich broń. Przy tej okazji wielu 
żołnierzy dopuściło się pospolitych rabunków.
Narastające napięcie wokół miasta doprowadziło do tego, że 
załoga twierdzy łowickiej przystąpiła do pilnych prac, mających na 
celu wzmocnienie fortyfikacji miejskich otaczających zamek. Wokół 
bramy wzniesiono ogromne wały ziemne, a od południowej strony 
dobudowano fortyfikacje rogowe. Aby poszerzyć pole
457


NIEZWYCIĘŻONY
ostrzału dla artylerii, Szwedzi spalili część przedmieść, co oczywiście 
nie nastawiło mieszkańców Łowicza do załogi zbyt przyjaźnie. Ktoś, 
kto późną jesienią, po kilku miesiącach nieobecności, ponownie 
zawitał do miasta, mógł mieć powód do smutku. Część zabudowań 
została wyburzona albo spalona, bramy wjazdowe strzeżone były 
przez uzbrojonych po zęby żołnierzy, którzy kontrolowali wszystkich 
przyjezdnych i wyjeżdżających z miasta, a na ulicach więcej było 
cudzoziemskich żołnierzy niż rodowitych Polaków. Jeśli ktoś wsłuchał 
się dokładniej w dźwięki mowy rozbrzmiewającej w mieście, to 
oprócz języka polskiego usłyszałby jeszcze szwedzki, fiński, niemiecki, 
francuski i angielski. Nie było to tylko złudzenie. Liczba mieszkańców 
Łowicza rzeczywiście się zmniejszyła. Niektórzy z nich po prostu 
uciekli z miasta i ukryli się w okolicznych lasach. Niebezpieczeństwa 
czyhające na drogach utrudniały dostawy żywności i drewna z 
prowincji, co z pewnością skłoniło innych do wyjazdu. W sytuacjach 
kryzysowych potrzeby mieszkańców musiały zawsze ustępować 
miejsca potrzebom żołnierzy, a gdy po mokrej jesieni nadeszła śnieżna 
zima, doszło nawet do tego, że w mieście pojawiło się ryzyko głodu. 
Łowicz był więc w praktyce miastem oblężonym.
Coraz większe żądania wysuwane przez Szwedów wywoływały 
coraz większe niezadowolenie i złość w całej Rzeczpospolitej. Co 
gorsza, wielu szwedzkich dowódców, w tym sam Wittenberg i dawny 
kompan króla do wypitki Wiirtz, przyjmowali albo domagali się 
łapówek od tych, nad którymi sprawowali władzę w poszczególnych 
regionach. Coraz częściej Szwedzi napotykali na opór zbrojny. Nie był 
on ani planowany, ani kierowany, przez co trudniej było sobie z nim 
poradzić. Szwedzi odpowiadali na to w taki sposób, jakiego nauczyli 
się w czasie wojny trzydziestoletniej: represjami, które często były 
brutalne, czasami ślepe, ale zawsze surowe. Szwagier Karola 
Gustawa, landgraf heski, zabity został po powrocie z polowania, kiedy 
wjeżdżał do Kościanu, nie wiedząc, iż został on wcześniej zajęty przez 
polski oddział (nagie ciało landgrafa znalezione zostało później w 
pobliskim jeziorze). Na miejsce wysłano natychmiast karną 
ekspedycję. W czasie nocnego ataku Szwedzi zabili 300 
mieszczan - większość z nich została ścięta albo powieszona, kilku 
ukrzyżowano, a czterdziestu szlachciców


„TO STRASZNE POWSTANIE"
stracono na miejskim rynku. Na koniec miasto puszczono z dymem, a 
z pożaru ocalało tylko 318 domów. Karol Gustaw wysłał też kilka 
oddziałów, rozkazując im, aby „wygnać buntowników z 
Wielkopolski, zabić wszystkich, których napotkają na swej drodze i 
spalić wszystkie miejsca, których buntownicy używali jako kryjówek". 
Wydaje się, że tego rodzaju akcje w wielu wypadkach tylko podsyciły 
opór tam, gdzie miały go złamać. Ci, których takie akty terroru 
dotknęły, odpowiadali na nie kolejnymi atakami na Szwedów, co 
prowadziło do nowych represji, wywołujących nowy opór itd. Tak 
nakręcała się spirala przemocy, nienawiści i zemsty.
Jesienią w sposób widoczny pogorszyła się dyscyplina w armii 
szwedzkiej (nawet oficjalna historiografia szwedzka używa tutaj w 
odniesieniu do żołnierzy Karola Gustawa dość wymownego 
określenia: „prawdziwa plaga"). Wysocy rangą oficerowie nie byli w 
stanie sprawować takiej samej kontroli nad żołnierzami, stacjo-
nujących z dala od wielkich obozów, nad którymi łatwiej było za-
panować. Mniejsze garnizony rozrzucone były po całym terytorium 
kraju. Ich załogę stanowili często dawni weterani wojny trzydzie-
stoletniej, znający różne sztuczki, dzięki czemu nowi rekruci bardzo 
szybko mogli nauczyć się, jak oszukiwać chłopów i własnych 
dowódców. W niektórych regimentach jazdy próbowano zapobiegać 
łupieżczym wyprawom, wydając zakaz opuszczania obozu z 
bronią, ale na próżno.
W jednym z niemieckich zaciężnych regimentów kawalerii służył 
17-letni Niemiec Hieronim Christian Hoist, który kazał tytułować się 
von Holsten8. To, że właśnie on podpisał kontrakt werbunkowy i że 
zaciągnął się właśnie do szwedzkiego wojska, może budzić nasze 
zdumienie, jeśli zważymy na jego przeszłość i doświadczenia. Lata 
młodości Holsta przypadają na czas wojny trzydziestoletniej, a spędził 
je częściowo jako uchodźca po tym, jak w 1643 roku jakiś szwedzki 
oddział zajęty plądrowaniem okolicy zamordował mu ojca (nie 
pomógł nawet fakt, że ojciec służył w poprzednim 
dziesięcioleciu w szwedzkiej armii). Cierpienie
8 Jego pamiętnik ukazał się w języku polskim w tłumaczeniu Józefa 
Leszczyńskiego: Hieronim Chrystian Holstein, Przygody wojenne 1655—
1666,
Warszawa 1980 (przyp. red.).





458


459


NIEZWYCIĘŻONY
rzadko jednak uszlachetnia, zdarza się czasami, że widok przemocy i 
okrucieństwa wywołuje więcej zobojętnienia niż dystansu, prowadząc 
do tego, że to, co niemożliwe, staje się kiedyś możliwe.
Odważny, zarozumiały i popędliwy Holst stanowił przykład ty-
powego żołnierza zaciężnego. Jako najmłodszy syn w rodzinie nie 
miał szans na odziedziczenie spadku po ojcu, nie wiązał też jakichś 
nadziei ze swą rodziną. Wojna stała się dla niego chlebem codzien-
nym, sposobem na zrobienie kariery. Marzył o dowodzeniu własną 
kompanią. Wiele mówi nam o nim jego wiek. To właśnie chęć pro-
wadzenia bogatego, pełnego wyzwań życia, jaka cechuje młodość, 
sprawiła, że Holst dość wcześnie zaczął postrzegać wojnę na sposób 
romantyczny, traktując ją jako wielką przygodę.
Zakaz opuszczania obozu z bronią nie stanowił dla Holsta i jego 
kompanów zbyt wielkiego problemu. Siodła zostawili w namiotach, a 
broń ukryli w połach płaszczy. Po drodze trafili na jakąś opuszczoną 
wieś, w której znaleźli samotnego chłopa. Poddany torturom, obiecał 
im, że wskaże miejsce, w którym będą mogli dobrze się obłowić. Miał 
przy tym na myśli posiadłość ziemską położoną około pół mili za wsią. 
Kiedy 14 Szwedów pojawiło się wśród zabudowań, mieszkańcy 
zdążyli ukryć się w pobliskich moczarach. Banda zabrała ze sobą 
srebrną zastawę, konie i prosięta, po czym zawróciła do obozu. 
Wkrótce okazało się jednak, że ruszył za nimi pościg, złożony z 
chłopów i szlachty uzbrojonych w szpady, kosy, oszczepy i drewniane 
pałki. Kiedy Szwedzi dotarli do rzeki, spostrzegli, że most, którym 
wcześniej przedostali się na drugi brzeg, został zniszczony, co zmusiło 
ich do przeprawy na końskich grzbietach. Holst trzymał się swego 
konia, ale mimo to dostał się pod wodę. Utopiłby się bez wątpienia, 
gdyby jeden z jego kompanów nie wyciągnął go na powierzchnię. W 
tym samym czasie dopadł ich ścigający ich oddział, po czym wśród 
drzew porastających drugi brzeg doszło do gwałtownej walki wręcz. 
Polacy mieli przewagę, ponieważ pistolety i muszkiety Szwedów były 
niezdatne do użytku po kąpieli w rzece. Holst próbował powalić 
chłopa, który chował się za drzewem, ale ten uniknął cięcia i sam 
zadał cios, raniąc Holsta w lewe ramię. Teraz w jego stronę rzuciło 
się kilkunastu innych, którzy zrzucili Niemca z konia i związali go 
sznurem. Zostałby bez wątpienia zabity, gdyby nagle nie pojawił się
460


„TO STRASZNE POWSTANIE"
inny szwedzki oddział włóczący się po okolicy, który starł 
się z chłopami. Holst znajdował się w tak ciężkim stanie, że z 
powodu okropnego bólu z trudnością siedział na koniu. Po powrocie 
do obozu wsadzono ich do aresztu za złamanie zakazu. Udało im się 
jednak uniknąć szubienicy.
Nie można oczywiście całą winą obarczać tylko 
żołnierzy. W obozie, z powodu braków w zaopatrzeniu często sami 
musieli troszczyć się o jedzenie, naczelne dowództwo coraz częściej 
zaczynało patrzeć przez palce na tego typu zachowania. Poza tym, w 
tle trwał konflikt, który coraz bardziej przypominał wojnę party-
zancką. W Łowiczu upadek dyscypliny w armii szwedzkiej przejawiał 
się najczęściej w postaci kradzieży i pobić. Zamordowano kilku 
mnichów, a żołnierze obrabowali między innymi nowo wybudowany 
kościół: skradli szaty liturgiczne, kandelabry, krzyże i 
zdemolowali organy. Przez pewien czas po egzekucji sprawcy tego 
zdarzenia dyndali na miejskiej szubienicy, ale przybywało też 
wieszanych Polaków.
To, że okupacja kraju wywoływała tak duże 
niezadowolenie i prowadziła do zbrojnego oporu, wydawało się 
budzić zdumienie u części szwedzkich oficerów, a zwłaszcza samego 
Karola Gustawa. W jego przypadku chodziło bardziej o widoczny 
brak wyczucia. Król był człowiekiem czynu, żyjącym w świecie 
fantazji, kierującym impulsami, energicznym. Takie cechy 
powodowały, że stał się nieczuły na reakcje innych ludzi. A poza tym, 
czyż to nie sam Bóg dał mu władzę i szansę? Jeśli natomiast chodzi o 
szwedzkich generałów i reprezentowany przez nich tępy, 
pozbawiony wyobraźni i cyniczny system sprawowania władzy, to 
widać w ich postawie brak zrozumienia dla postawy polskiej szlachty, 
która nie chciała dzielić się chłopskim zbożem z nikim innym: ani z 
własnym królem, ani z żadnym innym władcą. Szlachta, która latem 
ani myślała walczyć za państwo, którego nie pragnęła, za króla, 
któremu nie chciała służyć i za prawa, których nie rozumiała, teraz, 
kiedy kończyła się jesień, chwyciła za broń, ponieważ 
niebezpieczeństwo zagrażało jej prywatnym posiadłościom.
W atakach przypuszczanych na szwedzkie wojsko, a 
także w rozruchach, do jakich coraz częściej dochodziło, wyczuwało 
się jednak nie tylko zwykłą złość, będącą odpowiedzią na szwedzki
461


NIEZWYCIĘŻONY
ucisk. Byłoby to dość łatwe do zrozumienia. Było jednak jeszcze 
coś, co brało się z samej istoty Rzeczpospolitej, coś, co istniało już 
przed najazdem. Jak już wspomniałem, w unii polsko-litewskiej 
pojawił się w owym czasie pewien stan nierównowagi. Długi kryzys 
ekonomiczny przyczynił się do wzrostu niezadowolenia i do 
kontrastów, które w połowie XVII wieku osiągnęły niebezpieczny 
punkt kulminacyjny. Chodzi głównie o rosnącą wrogość między 
klasą wyższą a niższymi, a zwłaszcza o poddawanych wyzyskowi 
chłopów, którzy ciągnęli już ostatkiem sił. Przykładem tego jest 
powstanie na Ukrainie, ale niezadowolenie panowało także w samej 
Polsce: w 1651 roku doszło do wybuchu powstania chłopskiego na 
Podhalu9. Nie była to jednak jedyna rysa na obliczu Rzecz-
pospolitej. Sytuację komplikował jeszcze fakt, iż nadal istniało 
jeszcze wiele innych sprzeczności, które czasami zbiegały się ze 
sobą, a czasami zazębiały się wzajemnie: oprócz konfliktów klaso-
wych i wspomnianej już wcześniej kolizji interesów arystokracji i 
władzy królewskiej istniała też rosnąca wrogość między różnymi 
regionami, religiami i językami Rzeczpospolitej10. Słynna niegdyś tolerancja 
polska zaczęła zanikać, wypierana przez kwas dogmaty-zmu i 
religijnej autarkii.
Wiele miało się jeszcze zdarzyć. I nie chodziło tu tylko o nieza-
dowolenie wśród ludu. Jednym z powodów, dla których chłopi 
żyjący w tamtej epoce musieli prawie zawsze chylić kark przed systemem, 
który trzymał ich w nędzy, było ubóstwo materialne połączone z 
ubóstwem wyobraźni. Taka kombinacja powodowała, że chłopom 
trudno było sobie wyobrazić inny system niż ten, w którym żyli. 
Sposób myślenia dominujący wśród ludu nacechowany
9	W rzeczywistości akcja Kostki Napierskiego nie była buntem chłopów prze 
ciwko szlachcie, ale zaplanowaną przez Chmielnickiego i Zygmunta Rakoczego 
akcją dywersyjną, która umożliwiłaby wkroczenie do Polski najemnych wojsk 
węgierskich (przyp. red.).
10	To, że wymienione wyżej kontrasty i sprzeczności nachodziły na siebie, nie 
oznacza, iż funkcjonowały jak hamulec, tym bardziej że trudno byłoby wskazać 
jakąś jedną grupę i nazwać ją Głównym Wrogiem. To, że powstanie na Ukrainie 
przybrało tak brutalne formy, wzięło się stąd, iż w jednym miejscu i w tym sa 
mym czasie doszło do kumulacji konfliktu w trzech płaszczyznach: klasowej, ję 
zykowej i religijnej. Rezultatem tego była krwawa rewolta.
462





„TO STRASZNE POWSTANIE"
był strachem przed zmianami, ale „nie był to jakiś tępy konserwa-
tyzm, tylko gorzka świadomość tego, że wszelkie zmiany dokony-
wały się zawsze kosztem ludu"11. Chłopi pamiętali o wszystkich 
nieprawościach i nędzy, jakiej doświadczali, ale zazwyczaj tłuma-
czono to istniejącym porządkiem świata albo niezbadaną wolą 
Bożą, złośliwością losu itp. Ubóstwo wyobraźni powodowało, że 
chłopom trudno rozsądne wytłumaczenie swego położenia, a jesz-
cze trudniej było znaleźć jakieś rozwiązanie tego problemu. Nato-
miast ich prosty sposób pojmowania rzeczy powodował, iż bardzo 
łatwo było znaleźć jakiegoś kozła ofiarnego w postaci jednej osoby 
i obarczyć go winą za niepojęte, skomplikowane wydarzenia.
I tak oto znowu stajemy w obliczu przerażającego oblicza woj-
ny, która rodzi całą masę mniejszych konfliktów, nie mających z tą 
wojną nic wspólnego. Stają się one jednak jej częścią składową, 
czyniąc ją większą i groźniejszą. Jest rzeczą oczywistą, że Karol 
Gustaw sam nie bardzo wiedział, po co decyduje się na wojnę z 
Rzeczpospolitą. Jest również rzeczą oczywistą to, iż król nie wie-
dział też, co czyni, atakując państwo, które uginało się od pytań bez 
odpowiedzi, kłopotów, których nie potrafiono rozwiązać i 
mrocznych, ukrytych źródeł energii, które szukały dla siebie ujścia.
Trudno też dokładnie określić, kiedy tak naprawdę zaczęło się 
powstanie przeciwko Szwedom, z tej prostej przyczyny, iż nie ist-
nieje jakiś jeden ściśle określony moment w dziejach tego konfliktu. 
Było to powstanie spontaniczne, bez planów, inspiratorów i 
przywódców. Rozwijało się też w miarę, jak pojedyncze kręgi 
opozycji łączyły się ze sobą i organizowały ogniska oporu, które z 
kolei tworzyły kolejne więzi. Z dziesiątek takich ognisk powstawały 
setki, a z nich tysiące. Najwięcej takich punktów oporu istniało w 
zachodniej Polsce, w województwach, które graniczyły z 
Cesarstwem Niemieckim. Na początku Niemcy stały się miejscem 
schronienia dla szlachty towarzyszącej Janowi Kazimierzowi na 
wygnaniu. To ci, co nie chcieli się poddać, teraz z terytorium 
Niemiec dokonywali wypadów zbrojnych na terytorium własnego 
kraju. Powstanie rozwinęło się najwcześniej w Wielkopolsce.
Peter Burke.
463


NIEZWYCIĘŻONY
Po pierwsze dlatego, iż to właśnie tę prowincję zamierzano odzyskać 
w pierwszej kolejności, a poza tym Szwedom nie udało się rozciągnąć 
swej władzy na całą Wielkopolskę: armia szwedzka była na to zbyt 
mała, a obszar zbyt duży. W Małopolsce z kolei pierwsze oznaki 
powstania pojawiły się dopiero w grudniu 1655 roku, ale cała akcja 
była przez to lepiej zorganizowana. Na Mazowszu przez długi czas 
panował spokój spowodowany klęską pod Nowym Dworem, ale i 
tam dawały o sobie znać luźne oddziały szlachty, która nie chciała 
złożyć broni, a swe akcje przeprowadzała z kryjówek urządzonych w 
gęstych, o bagnistym podłożu, lasach rozciągających się wzdłuż 
granicy z Prusami Książęcymi.
W wielu przypadkach były to więc luźne oddziały szlacheckie, 
które jako pierwsze chwyciły za broń, stawiając opór Szwedom, co 
było rzeczą logiczną, ponieważ to przede wszystkim szlachta naj-
bardziej oburzała się żądaniami Szwedów; poza tym wielu szlach-
ciców nigdy w zasadzie nie zrezygnowało z walki z najeźdźcą. 
Oddziały takie krążyły po okolicy, atakowały pojedyncze szwedzkie 
posterunki, napadały na patrole, zabijały kurierów i blokowały 
dostawy. Były to więc raczej drobne dolegliwości. Dopiero, gdy do 
powstania przyłączyli się chłopi, rozszerzyło ono swój zasięg, stając 
się niebezpiecznym dla szwedzkich wojsk.
Zanim jednak do tego doszło, szlachta musiała 
zapomnieć
0	swej dumie i uprzedzeniach klasowych: dla wielu szlachciców 
uzbrojony chłop był bowiem nie tylko czymś niezgodnym z naturą 
(obrona Rzeczpospolitej - z woli niebios i przeznaczenia - była 
przecież domeną osób, w których żyłach płynęła błękitna krew), 
ale stanowił także zagrożenie. Część szlachty upierała się też nadal
1	próbowała traktować powstanie przeciwko Szwedom jako 
jeden 
z przynależnych jej przywilejów. Ich sukcesy miały jednak umiarko 
wany zasięg. Tak na przykład w Sieradzu w październiku 1655 ro 
ku szlachta tak bardzo oburzyła się z powodu nałożonej na nią kon 
trybucji, że po raz kolejny zwołano pospolite ruszenie, aby starym 
sposobem wystąpić przeciwko Szwedom w otwartej walce. I tak 
też się stało, ale po raz kolejny skończyło się po staremu: oddział 
został rozbity i zmuszony do odwrotu.
Już od końca września 1655 roku, w zachodniej części 
Wielkopolski działał oddział chłopski składający się z około


„TO STRASZNE POWSTANIE"
300 osób pod dowództwem pobożnego i dość bogatego szlachcica 
Żegockiego12. Członkowie oddziału odznaczali się wielką odwagą i 
dużą bezwzględnością. To oni zaatakowali znienacka i zlikwidowali 
liczącą 200 osób załogę Kościanu13; wtedy zabito tam również 
królewskiego szwagra, landgrafa heskiego14. W październiku w 
zachodniej Małopolsce pojawił się podobny oddział chłopski, na czele 
którego stał katolicki ksiądz15. Formacje tego rodzaju unikały 
bezpośrednich starć ze Szwedami w otwartym polu, prowadząc ty-
pową wojnę partyzancką. Były one źle zorganizowane, brutalne, 
niezdyscyplinowane, odważne i bezlitosne. Unikały silniejszego 
przeciwnika, walcząc ze słabszym, unikały walki, kiedy wróg ata-
kował i atakowały, gdy nieprzyjaciel się wycofywał.
12	Krzysztof Żegocki h. Jastrzębiec (1618-1673), starosta babimojski, dowo 
dził partyzantką wielkopolską w pierwszej fazie powstania; zwany „pierwszym 
partyzantem Rzeczypospolitej" (przyp. tłum. i red.).
13	W Kościanie rezydował landgraf heski Fryderyk Hessen-Eschweg; nato 
miast dowódcą garnizonu był major Forbes (w relacjach niemieckich Vorbusch). 
Garnizon liczył, według Wespazjana Kochowskiego, 400 żołnierzy. Liczbę tę po 
twierdza Jachorowski. Pufendorf szacuje załogę na 200 żołnierzy. Wydaje się, że 
bliżsi prawdy są autorzy polscy, jeśli i^Nzzyt, że w Poznaniu stało w tym czasie 
2000 żołnierzy szwedzkich. Żegocki zajął Kościan podstępem. Ponieważ dowód 
ca grodu zarządził jego wzmocnienie, rozkazano okolicznym chłopom zwozić 
drugie sosny. Starosta babimojski stanął w pobliżu miasta w ukryciu, a jednemu 
z chłopów polecono, aby spowodował niby przypadkowe odpadnięcie koła od 
wozu. Stało się to przy przejeździe przez zwodzony most, uniemożliwiając za 
mknięcie bramy. Wówczas pojawił się ze swym oddziałem Żegocki i z pomocą 
mieszczan zajął miasto. Następnie dowiedziawszy się, że landgraf przebywa na 
polowaniu, postanowił ująć go żywcem, licząc na duży okup. Przed bramą posta 
wił swojego żołnierza, przebranego w strój szwedzki. Kiedy Fryderyk wracał 
z polowania i ze zrabowanymi łupami, które wiózł na wozach, został zaatakowa 
ny przez ukryty oddział Żegockiego. Pierwsza kula zwaliła go z konia, druga zra 
niła śmiertelnie w udo. Eskorta licząca 100 ludzi, którą dowodził książę von 
Nassau, próbowała się bronić, ale partyzanci natarli z taką siłą, że Szwedzi ucie 
kli. Na polu bitwy pozostawili dogorywającego księcia heskiego. Porzucono też 
40 wozów z cennym ładunkiem (przyp. red.).
14	Efektem tego spektakularnego sukcesu było zagarnięcie przez powstańców 
kwoty 75 tysięcy złotych, która wzbogaciła ich skromną kasę.
15	Nazywał się Kaszkowic; jego oddział liczył ok. 800 ludzi, ale wkrótce roz 
stał rozproszony (przyp. tłum.).





464


465


NIEZWYCIĘŻONY
Na początku Karol Gustaw nie przywiązywał zbyt wielkiej wagi 
do zagrożenia, jakie niosły takie starcia (jeszcze w grudniu miał 
nadzieję, że uda mu się przeciągnąć na swą stronę Czarnieckiego). 
Łatwo można zrozumieć, że władca, który w tak krótkim czasie 
odniósł tak wielkie sukcesy i bez wysiłku rozbił w puch najlepsze 
wojska, jakimi dysponowała Rzeczpospolita, nie musiał niepokoić się 
jakimiś grupami uzbrojonych chłopów, które krążyły po okolicznych 
lasach. Ten lekceważący stosunek prezentowany przez króla pozwolił 
powstańcom urosnąć w siłę, podczas gdy werbunki prowadzone 
przez Szwedów w Wielkopolsce skończyły się niepowodzeniem. 
Sytuację pogarszał fakt, że Karol Gustaw, wbrew swym własnym 
interesom, oddał dowództwo nad wojskiem stacjonującym w 
Wielkopolsce w ręce awanturnika, zdolnego i odważnego generał 
majora Jana Weicharda Wrzesowicza16. W chwili opisywanych 
wydarzeń miał on 32 lata i reprezentował klasyczny typ żołnierza: jak 
wielu innych, swą wysoką pozycję zawdzięczał temu, iż na własny 
koszt wystawił swój regiment i oddał go do dyspozycji króla. Ten 
chciwy, pełen nonszalancji i wybuchowy człowiek wziął co prawda 
szturmem 16 zbuntowanych miast, ale postępował w Wielkopolsce z 
tak wielką brutalnością, że przerażało to nawet lokalnych, szwedzkich 
urzędników, którzy pisali do Karola Gustawa listy, apelując w nich, 
aby król zastąpił Czecha kimś innym na stanowisku 
głównodowodzącego17. I tak też się stało. Na skutek 
ekscesów, jakich dopuszczał się w Wielkopolsce hrabia,


„TO STRASZNE POWSTANIE"
coraz więcej Polaków uświadamiało sobie, że ochrona, jaką obie-
cywał im król Szwecji, nie była warta funta kłaków.
Pod koniec października wysłano przeciwko zbuntowanej pro-
wincji oddział pod dowództwem generał majora Burcharda Mullera. 
Jego zadanie polegać miało na „zdławieniu tej okropnej rewolty", 
starając się unikać rozlewu krwi, a jednocześnie dążyć do zajęcia 
kolejnych twierdz położonych wzdłuż granicy z Niemcami. Pewien 
Polak, pułkownik kawalerii, dostarczył mianowicie 
Szwedom pakiet listów, jakie wpadły mu w ręce, napisanych przez 
Jana Kazimierza. Król opisywał w nich swój zamiar wysłania do nie-
spokojnej Wielkopolski „małego polskiego korpusu". Aby zapobiec 
takim niemądrym działaniom ze strony Polaków, główny sztab armii 
szwedzkiej postanowił zamknąć granice18.
Na początku los uśmiechał się do Szwedów. Krążyli po 
Wielkopolsce, zajmowali mniejsze miasta, rozpraszali polskie oddziały 
powstańcze i swym zachowaniem napędzili sporo strachu 
mieszkańcom prowincji, zmuszając ich do uległości. Wyglądało na to, 
że powstanie zostanie zduszone. Dnia 18 listopada wojska szwedzkie 
dotarły do miasta, które położone było około dwóch mil od niemieckiej 
granicy. Nazywało się Częstochowa. Zdarzyło się tam coś, co 
niektórzy zaczęli potem nazywać cudem.





16	Więcej na temat Wrzesowicza w przypisach (przyp. tłum.).
17	To właśnie czeski hrabia dokonał masakry mieszkańców Kościanu; nie 
wzbudzał też zbyt wielkiego zaufania. Twierdził kiedyś na przykład, że wyparł 
silny oddział polski poza niemiecką granicę, wielu z nich zabił, wielu wziął do 
niewoli i zdobył wielkie łupy. Tymczasem w czasie opisywanego zdarzenia nie 
oddano prawdopodobnie ani jednego strzału: Wrzesowicz i polski dowódca uzgod 
nili po prostu wszystkie warunki, siedząc razem w krytym powozie. (10 paździer 
nika 1655 r. Wrzesowicz, wykonując polecenie Karola Gustawa, zjawił się nie 
spodziewanie nocą ze swym oddziałem w opuszczonym przez 
partyzantów 
Kościanie. Zabito wówczas 300 mieszczan, a 40 szlachty ścięto na rynku. Miasto 
już nigdy nie podniosło się z ruin. Pościg za Żegockim nie dał rezultatu; mało 
tego, cofający się ku granicy śląskiej starosta babimojski zniósł pod Wschową 
40 - osobowy oddziałek szwedzki (przyp. red.).


18 Postarano się również, aby do Wiednia dotarła informacja o planach Jana 
Kazimierza, oznaczających złamanie neutralności Niemiec cesarza.





466


467


Cud w Częstochowie
Na
a stromym wzgórzu w pobliżu miasta19 wznosił się klasztor 
Paulinów, znany w całej Rzeczpospolitej i w Europie z tego, iż 
przechowywano w nim relikwię o nieocenionej wartości. Był to 
obraz Czarnej Madonny z Dzieciątkiem, który według dawnych 
przekazów namalowany został przez św. Łukasza Ewangelistę. 
Obraz czczono także dlatego, iż według tradycji namalowano go na 
desce pochodzącej ze stołu, na którym Święta Rodzina spożywała 
posiłki. Obraz stał się źródłem niezliczonych legend i przekazów o 
cudach i uzdrowieniach, co sprawiło, że częstochowski klasztor stał 
się bez wątpienia najważniejszym celem pielgrzymek dla polskich 
katolików. Mówi nam to sporo o znaczeniu postaci Madonny, ale 
także i o priorytetach polskich władz w zakresie tworzenia 
systemów obronnych. Klasztor był jedną z niewielu twierdz w 
państwie polskim, które uznano za godne wzmocnienia poprzez 
wzniesienie wokół niej nowoczesnych obwałowań. Klasztor, zbu-
dowany w XIV wieku, miał trzy kondygnacje, dwie wysokie wieże 
oraz kościół; otaczała go fosa i grube mury z potężnymi narożnymi
19 W XVII w. istniały jeszcze dwa oddzielne organizmy miejskie: Częstochowa i 
Częstochówka, ta ostatnia była położona w pobliżu klasztoru; dopiero w XIX w. 
połączone zostały aleją, która istnieje do dzisiaj (przyp. tłum.).


CUD W CZĘSTOCHOWIE
bastionami. Jego uzbrojenie składało się z dział20 i ciężkich hakow-nic (był to 
pewnego rodzaju muszkiet dużego kalibru, tak duży i ciężki, że 
musiały go obsługiwać dwie osoby).
,23
Dnia 18 października 1655 roku w klasztorze znajdowało się nie 
więcej niż 400 ludzi: 70 mnichów, 160 nowo zwerbowanych żoł-
nierzy „wziętych w dużej części prosto od pługa" jak również pięciu 
szlachciców wraz z rodzinami i służbą. Osób zdolnych do obrony 
naliczono 28021. Mieli oni nawet okazję wziąć udział w niewielkiej potyczce ze 
Szwedami. Któż inny bowiem jak nie sam nieobliczalny 
Wrzesowicz mógłby poważyć się na zaatakowanie klasztoru? 
Tydzień22 przed pojawieniem się pod murami klasztoru wojsk 
szwedzkich hrabia osobiście przybył tam ze swym oddziałem, starając się 
zmusić mnichów groźbami i obietnicami do otwarcia bram. 
Zauważmy, iż nie chodziło tutaj o to, aby zmusić paulinów do uzna-
nia szwedzkiej władzy, bo to zrobili oni już wcześniej, i to oficjal-
Pytanie brzmiało natomiast, czy oznaczało to również dla
me
mnichów obowiązek wpuszczenia Szwedów poza klasztorne mury. 
Kiedy paulini odmówili żądaniom Wrzesowicza, hrabia z kwaśną 
miną ruszył dalej24. Zanim jednak opuścił teren przyklasztorny, 
zdążył jeszcze podpalić kilka zabudowań, na co załoga twierdzy 
odpowiedziała gradem pocisków wystrzelonych z dział i 
muszkietów.
20	Twierdza jasnogórska nie była przeznaczona do obrony przed regularnym 
oblężeniem z użyciem armat. Była jedynie dobrym punktem oporu przed zasko 
czeniem przede wszystkim kawaleryjskim. Płytka przestrzeń obronna czyniła 
twierdzę wrażliwą na ostrzał artylerii. Jego mała powierzchnia uniemożliwiała 
umieszczenie na bastionach większej ilości dział. Zapewne było w klasztorze 
16-20 armat, w tym i 12-funtowych (przyp. red.).
21	7jd\o%2i Jasnej Góry liczyła około 160 piechoty typu wybranieckiego, a więc 
złożonej z chłopów, a może i mieszczan, 70 zakonników „częściowo zdatnych 
do obrony" oraz 20 szlachty (przyp. red.)
22	Dokładnie było to 8 listopada 1655 r. (przyp. tłum.).
23	Według ustaleń Adama Kerstena, Kordecki zwrócił się 28 października do 
gen. Wittenberga z prośbą o wystawienie listu gwarancyjnego Salva Gwardia. 
List taki został podpisany przez feldmarszałka 7 listopada i trafił do klasztoru 
kilka dni później, już po tym, jak zjawił się tam Wrzesowicz ze swoim oddziałem 
(przyp. tłum.).
24	Hrabia opuścił Częstochowę 13 listopada 1655 r. (przyp. tłum.).





468


469


 
WOJNA W POLSCE 
01-06 1656
Miasto, ważne miejsce 
Ufortyfikowane miasto 
Oblężone miasto Bitwa
Granica państwa Granica prowincji 
Granica polsko-litewska Główne siły 
szwedzkie Oddział Fryderyka von Baden 
Oddział Gustawa Otto Stenbocka Polska 
armia koronna E2Z222^ Oddział 
Czarnieckiego  Floty i ich ruchy Centrum 
walki powstańczej skierowanej przeciwko 
Szwedom
Większa część szwedzkich sil 
gromadź się w Bydgoszczy. Mniejsze 
oddziały zbierają się na wybrzeżu
1. 27.01.1656 r. Główne siły szwedzkie 
wyruszają na południe, aby zdusić 
powstanie
6. Przez cały kwiecień Szwedzi 
ścigają Czarnieckiego; jednocześnie 
polsko--litewskie wojsko oblega 
Warszawę, która kapiluluje 31 
czerwca 1656 r.
2.18.02. Porażka wojsk 
Czarnieckiego w bitwie 
pod Gołębiem; Szwedzi 
ruszają ich śladem
Warta       
Koło 
ELKOPOLSK
A
3. 27.02. Próba zajęcia 
Zamościa przez Szwedów 
kończy się niepowodzeniem; 
ich armia rusza na Jarosła
5. 06.04. oddział szwedzki idący 
z odsieczą wojskom zamkniętym 
w widłach Wisły i Sanu zostaje 
rozbity pod Warką
CESARSTW
O 
NIEMIECKIE
4.22.03. Armia szwedzka opuszcza Jarosław 
I dnia 04. 04. przeprawia się przez San
NIEZWYCIĘŻONY
Podniosło to członków załogi bardzo na duchu, zmniejszyło chęć do 
poddania się, a przede wszystkim stanowiło ostrzeżenie przed tym, co 
ich czekało. Kiedy więc pod klasztorne zabudowania nadciągnął 
generał Miiller25 ze swymi 1100 ludźmi i 8 armatami, załoga twierdzy 
nie chciała nawet wysłuchać tego, co miał jej do zakomunikowania 
wysłany trębacz, tylko natychmiast otworzyła ogień do przeciwnika. 
Potem spoza murów, zataczając ze świstem łuk w powietrzu, zaczęły 
nadlatywać na pobliskie zabudowania kule żarowe26.
Następnego ranka Szwedzi przypuścili pierwszy nieśmiały atak. 
Nie mogło być mowy o szturmie na mury, przynajmniej tak długo, jak 
długo stały one nienaruszone. Klasztor położony był na pochyłym 
wzgórzu. Ze stanowisk ogniowych urządzonych przez Szwedów po 
północnej stronie klasztoru, w miejscu, gdzie stały resztki zniszczonych 
wcześniej zabudowań, prowadzono ostrzał artyleryjski w stronę 
twierdzy. Problem polegał, niestety, na tym, że działa małego kalibru, 
których używali Szwedzi, nadawały się bardziej do zastosowania w 
czasie niewielkich starć na otwartej przestrzeni. Małe kule odbijały się 
od powierzchni grubych murów, o ile tam oczywiście docierały. Z 
klasztornego nasypu oddawano jedną salwę za drugą, i to z niebywałą 
precyzją, a to dzięki usytuowaniu armat na tak dużej wysokości. Po 
trzech dniach imponującego ostrzału, który w systemie 
fortyfikacyjnym pozostawił po sobie kilka niewielkich rys, 
dowódcy szwedzcy uświadomili sobie w końcu, że trzeba będzie 
posłużyć się armatami cięższego kalibru. Miiller wysłał do Krakowa 
list z prośbą o dosłanie mu moździerzy.
25	Więcej na temat gen. Miillera w przypisach na końcu książki (przyp. tłum.).
26	Pod koniec oblężenia siły gen. Miillera wynosiły około 1800 rajtarów i dra 
gonów, 900-1000 piechoty (w tym około 450 piechurów z regimentu piechoty 
gwardii Jana Kazimierza, który został zmuszony do przejścia na stronę szwedz 
ką: dowodził nim major Jan Butler, gdyż jego dowódca pułkownik Wolff odmówił 
służby w armii szwedzkiej, mimo to był pod Jasną Górą) oraz 600-700 jazdy pol 
skiej (były to chorągwie m.in. Zbrożka, Kalińskiego, Kuklińskiego, Gołynskiego, 
Wiśniowieckiego i Morzkowskiego, podobno był też - jak twierdzi znany pa- 
miętnikarz Jakub Łoś - Jan Sobieski, przyszły polski król). Początkowo Miiller 
miał tylko 8 lekkich dział 3-4-funtowych. Około 10 grudnia nadeszło z Krakowa 
sześć dział oblężniczych, w tym dwie półkartauny (przyp. red.).


CUD W CZĘSTOCHOWIE





470


471


NIEZWYCIĘŻONY
Obroną klasztoru nie dowodził ani szlachcic, ani żołnierz, tylko 
przeor paulinów, ojciec Augustyn Kordecki. Ten dzielny mnich z 
tonsurą27 na głowie, który niedawno złożył wizytę w szwedzkim 
obozie pod Krakowem, aby zapewnić Karola Gustawa o swym 
podporządkowaniu się szwedzkiej władzy28, wykazał się dokładnie 
taką mieszanką oportunizmu, odwagi i pomysłowości, jaka potrzebna 
była w danych warunkach. Pod Częstochową armaty grały tylko od 
czasu do czasu, wiele godzin spędzano natomiast na negocjacjach29; 
Kordecki wykorzystał w nich całą swą wiedzę scho-lastyczną, a była 
ona niemała (np.: Czy w dokumencie tym nie jest napisane, że zajęte 
przez Szwedów ma być miasto, a nie klasztor? Czy możliwe jest 
złożenie przysięgi wierności komuś, kto nie został wcześniej 
zaprzysiężony przez prymasa Polski? Czy możliwe byłoby uzyskanie 
osobistego potwierdzenia Karola Gustawa?). Kordecki wiedział, że w 
miarę jak wokół twierdzy zbierało się coraz więcej szwedzkiego 
wojska, musi rozwiać wątpliwości, które targały jej obrońcami: jeśli 
załoga zaczynała szemrać, że przewaga po stronie nieprzyjaciela jest 
zbyt duża, przeor podwajał żołnierski żołd; jeśli o sytuacji krytycznie 
wypowiadali się mnisi, Kordecki wygłaszał do nich płomienne mowy, 
pocieszając ich, że „umierają w służbie Maryi". Obraz od dawna 
pozostawał w ukryciu30. A jeśli wśród szlachty podnosiły się 
strachliwe głosy, skarżące się na niewygody związane z oblężeniem, 
przeor opowiadał o posiłkach,
27	Tonsura - wygolony krążek na ciemieniu (u księży) albo wygolony duży 
krąg obejmujący niemal całą głowę (jak u zakonników) (przyp. tłum.).
28	W literaturze poświęconej obronie klasztoru istnieje pewien przekaz z XIX w., 
wg którego ojciec Kordecki w ostatniej dekadzie października przebywał w zaję 
tym już przez Szwedów Krakowie, a nawet spotkał się z Karolem X Gustawem. 
Kordecki miał zabiegać u króla o wystawienie Salva Gwardia dla klasztoru. W/g 
tego samego przekazu, przeor miał znajdować się w orszaku Karola Gustawa, 
kiedy ten zwiedzał katedrę na Wawelu. Opowiadanie to jest jednak bardzo mało 
wiarygodne, wręcz bajkowe. Adam Kersten, który prowadził dokładne badania, 
ustalił, że nie ma takiego śladu (przyp. tłum.).
29	Blokada trwała 48 dni, ale tylko 10-12 dni walki; resztę czasu spędzono na 
rozmowach i pertraktacjach (przyp. tłum.).
30	Kiedy 7 listopada Wittenberg podpisał Salwa Gwardia dla Jasnej Góry, 
paulini wywieźli potajemnie cudowny obraz do Lublińca, do zamku Cellarich,


CUD W CZĘSTOCHOWIE
które miały nadejść - co nie było prawdą - a jednocześnie pytał ich ze 
spokojem, „czy zamierzali opuścić klasztor i wydać go na pastwę 
wojny".
Tak oto mijały szare, listopadowe dni. Szwedzi kopali rowy, tunele 
minowe i przyglądali się, jak ich kule odbijają się od murów twierdzy. 
Polacy odpowiadali ogniem na ogień i dokonywali nocnych wypadów 
na szwedzkie pozycje. Straty polskie były niewielkie, zarówno w 
ludziach, jak i sprzęcie. Gorzej wiodło się Szwedom, ponieważ polscy 
kanonierzy z łatwością kierowali ogień wprost na szwedzkie okopy i 
stanowiska baterii31. Jednak pewnej sobotniej nocy grudniowej w 
położeniu obrońców klasztoru nastąpił nieoczekiwany i nieprzyjemny 
zwrot32.
W mroku nocy dały się nagle słyszeć potężne huki dochodzące z 
luf ciężkich armat, a zaraz potem odgłosy ciężkich kul uderzających w 
klasztorne mury. Do obozu szwedzkiego nadeszło wreszcie długo 
oczekiwane uzupełnienie. W jego skład wchodziły m.in. dwie ciężkie 
armaty i kilka moździerzy, które po cichu wtoczono na stanowiska. 
Ostrzał trwał przez całą noc i następny dzień. Na klasztor i na mury 
obronne spadło 340 ciężkich pocisków. Dodatkowe oddziały i nowe 
armaty umożliwiły Miillerowi przeprowadzenie natarcia z trzech 
pozostałych stron. W powietrze wzbijały się chmury kamieni i tynku 
pochodzących z pokruszonych fragmentów murów, kilka polskich 
dział uległo zniszczeniu, wśród obrońców zanotowano pierwsze ofiary, 
a kolejny szturm zmusił
a potem do Mochowa pod Głogówkiem, gdzie ukryto go w miejscowym klasztorze paulinów. 
Natomiast zawartość skarbca jeszcze w sierpniu 1655 r. wywieziono do Nysy, jego część, m.in. 
srebro, ukryto w pobliskich stawach, gdzie znaleźli je kawalerzyści polscy pozostający w szwedzkiej 
służbie (przyp. tłum. i red.).
31	Straty po stronie obrońców były następujące: a) 3 zabite konie b) 1 rozbite 
koło od armaty c) 16 wybitych szyb d) 1 zabity żołnierz (Węgier postrzelony przy 
padkowo przez załogę klasztoru w czasie nocnej wycieczki) e)3 zabitych cywilów 
w czasie tego samego dnia (to owi trzej Janowie, o których pisze Sienkiewicz).
Straty po stronie szwedzkiej były większe, ale nie przekroczyły kilkunastu osób (przyp. tłum.).
32	Dnia 11 grudnia pod mury twierdzy dotarły dwie nowe armaty i 900 żoł 
nierzy, co znacznie wzmocniło siły, jakimi dysponowali Szwedzi (przyp. tłum.).





472


473


NIEZWYCIĘŻONY
ludzi modlących się w kościele do jego opuszczenia w trakcie mszy. 
Jednocześnie minerzy szwedzcy zaczęli wgryzać się przy pomocy 
ładunków wybuchowych w kamienne, klasztorne zbocze. Około 
południa 20 grudnia Polacy dokonali jednak kolejnego udanego 
wypadu za mury, zabili kilku górników, wysadzili w powietrze beczki 
z prochem i zagwoździli dwa działa. Trzy dni później Szwedzi 
otrzymali nowe dostawy prochu i innego wyposażenia, które dostar-
czono im z Krakowa. Oblężenie mogło więc być kontynuowane.
Od czasu do czasu przerywano wymianę ognia, aby przeprowa-
dzić jakieś negocjacje albo postraszyć oblężonych, a kiedy załoga 
twierdzy chciała obchodzić Wigilię Bożego Narodzenia, zgodzono się 
na dwudniowe zawieszenie broni. Szwedzi kierowali jednak pod 
adresem obrońców coraz więcej gróźb, a oblężenie przeciągało się. 
W obozie szwedzkim przygotowywano się do nowego natarcia: 
szykowano drabiny, granaty i tarany. W pierwszy dzień świąt Bożego 
Narodzenia wygasł rozejm i tego też dnia rozległa się nowa 
kanonada. Na klasztor spadły pociski armatnie, kule 
zapalające i granaty. Obrońcy, którzy czuwali przez noc, szykując 
się do odparcia ataku, spodziewali się najgorszego. Tego samego dnia 
pod wieczór załoga twierdzy otrzymała ostatnie ultimatum: jeśli klasz-
tor nie skapituluje i nie zapłaci okupu, wojsko spali wszystko, co jest 
własnością mnichów i zgromadzonej w twierdzy szlachty, a 
wszystkie osoby przebywające w klasztorze wyjęte zostaną spod 
prawa. Drugiego dnia Kordecki wystosował do Mullera swą odpo-
wiedź, która -jak zwykle - zawierała przybraną w kwieciste słowa 
odmowę. Teraz, zgodnie z prawami oblężniczej logiki, powinien 
nastąpić natychmiastowy szturm... ale do niczego takiego nie doszło. 
Dopiero, kiedy nad poczerniałym i pooranym pociskami zboczem 
rozbłysło poranne słońce, oczom załogi ukazał się obraz, który uznać 
ona musiała za cud: wojsko szwedzkie, liczące 2000 ludzi, zwinęło 
obóz, wygasiło ogniska, ustawiło się w szyku marszowym i 
odmaszerowało spod klasztoru33. Trwające czterdzieści dni oblężenie 
dobiegło końca.
33 Stało się to nocą z 26 na 27 grudnia 1655 r. 26 grudnia 1655 r. odesłano ciężkie działa do 
Krzepie. Większość wojska opuściła obóz pod Jasną Górą 26 grudnia. Pozostałe w nocy z 26 na 27 
grudnia 1655 r. (przyp. tłum.).


CUD W CZĘSTOCHOWIE
Oddział Mullera nie został jednak zwyciężony, tylko opuścił 
Częstochowę na rozkaz króla. W sztabie armii szwedzkiej zaczęto 
wątpić, czy zaatakowanie najważniejszej polskiej świętości 
było słuszną decyzją. Nawet Wrzesowicz, który sam był katolikiem i 
w przeszłości składał dary na rzecz klasztoru, wystosował pełen 
niepokoju list do Karola Gustawa, w którym ostrzegał, że oblężenie 
Jasnej Góry jest politycznym błędem - „uderzacie w polską duszę, 
dlatego należy je przerwać34". I król, i Wittenberg - ten drugi 
powalony w Krakowie złośliwym atakiem podagry - zgodzili się z tą 
argumentacją i wystosowali rozkaz do Mullera, aby podporządkował 
się tej decyzji. Generał zgodził się, choć niechętnie.
Mleko się już jednak rozlało.
Z wojskowego punktu widzenia klasztor nie miał aż tak wielkiej 
wartości. Natomiast biorąc pod uwagę polityczne skutki oblężenia, 
można mówić o prawdziwej katastrofie. Prawdopodobnie uznano by 
całe zdarzenie za epizod, nieważny i zapomniany, odnotowany w 
postaci niewielkiego przypisu w jakimś historycznym dziele, gdyby nie 
otoczenie Jana Kazimierza, a zwłaszcza bystra i widząca szersze 
skutki tego zdarzenia królowa. Natychmiast uruchomiono całą 
machinę propagandową, aby wykorzystać to, co się stało, do 
maksimum35. To, że niepokonani dotąd Szwedzi zostali po raz 
pierwszy powstrzymani, przyczyniło się do poprawy nastrojów wśród 
istniejących i potencjalnych nieprzyjaciół szwedzkich najeźdźców. 
Ważniejsze było jednak to, że tego typu zdarzenia dały wrogom 
Karola Gustawa w Polsce oręż w postaci twierdzeń, iż prowadzi on 
w Polsce wojnę religijną, co nie było prawdą, a co wkrótce prawdą 
się stało. Już wcześniej wielu katolików oburzało się na wieść o 
demolowanych kościołach i okradanych klasztorach, zabijanych
34	Nie przeszkodziło to Wrzesowiczowi w podjęciu kolejnej, niespodziewa 
nej próby zajęcia klasztoru w lutym 1656 r., jednak i tym razem bez powodzenia 
(przyp. tłum.).
35	Kampania propagandowa, którą rozpętano wokół wypadków, do których 
doszło pod Częstochową, znalazła swe ukoronowanie w marcu 1658 r. w postaci 
szeroko propagowanego pisma, zatytułowanego „Nowa Gigantomachia", napi 
sanego osobiście przez A. Kordeckiego między lipcem 1656 a lutym 1657 r. na 
bezpośrednie zamówienie polskiej królowej.





474


475


NIEZWYCIĘŻONY
księżach i wypędzanych mnichach. Teraz, po Częstochowie, obu-
rzenie osiągnęło swoje apogeum. Po kraju krążyły plotki i historie, 
komponowano pieśni i ody, wygłaszano przemówienia, pisano 
pamflety. Wiele z nich traktowało o cudach, wizjach i wróżbach w 
kontekście tego, że „bezbożni Szwedzi" pobici zostali pod 
Częstochową. Podobno obrońców wspomogła sama Matka Boża, 
która przeraziła Szwedów swym pojawieniem się, a poza tym za-
trzymywała pociski i/albo nakierowywała armaty na szwedzkie po-
zycje. Ci zaś ze Szwedów, którzy ośmielili się podnieść wzrok na jej 
cudowny wizerunek jaśniejący późnym wieczorem nad murami 
klasztoru, umierali na miejscu „albo dostawali drgawek" (tego typu 
historie miały swe korzenie w podobnych opowieściach pochodzą-
cych z czasów, kiedy Szwedzi oblegali Kraków; one też pełne były 
fantastycznych cudów i opowiadały o nagłych przypadkach ślepoty, 
której ofiarą padali oblegający Kraków wrogowie).
To właśnie strach przed zagrożeniem dla wiary katolickiej był 
jednym z tych czynników, który mógł zjednoczyć wszystkie klasy, a 
zwłaszcza skłonić do walki ostrożnych chłopów. Tak długo, jak 
wyglądało to na spór dynastyczny, lud trzymał się od wszystkiego z 
daleka, przyglądając się heroicznym wyczynom swych panów na 
bitewnych polach z całkowitym brakiem zainteresowania. Rzecz-
pospolitą już przed wojną wstrząsały różne niepokoje, a sytuację 
pogarszały ucisk i przemoc, na jakie Polacy wystawieni byli ze strony 
szwedzkiego najeźdźcy. Dopiero jednak rosnące obciążenia 
finansowe nakładane przez Szwedów na ludność polską, jak również 
atak na Jasną Górę, spowodowały, że ukrywana dotąd energia 
znalazła swe ujście i ukierunkowanie. A skutek? Powstanie ludowe o 
nieoczekiwanej sile i gwałtowności.
Początek powstania miał miejsce jeszcze przed oblężeniem Jasnej 
Góry i miał swe korzenie w ogólnym niezadowoleniu, jakie panowało 
w kraju na długo przed inwazją. To, że nabrało ono mocy na początku 
grudnia 1655 roku, nie było absolutnie skutkiem sprytnej propagandy, 
której działaniu poddana została znaczna część kraju i społeczeństwa. 
Również w południowych województwach dokonały się bowiem 
pewne polityczne roszady, które miały wpływ na dalszy rozwój 
sytuacji w kraju. Oto Tatarzy zwrócili się nagle przeciwko 
wojskom rosyjsko-kozackim, które oblegały Lwów,
476


CUD W CZĘSTOCHOWIE
na skutek czego w listopadzie 1655 roku musiały się one wycofać na 
wschód. Uniemożliwiło to połączenie się sił Chmiemickiego 
z armią szwedzką, a także doprowadziło do powstania politycznej i 
militarnej próżni w południowej Polsce, w której nie było ani jednego 
niepolskiego oddziału.
Dotychczasowa działalność Jana Kazimierza, który nadal prze-
bywał na Śląsku, ograniczała się, jak na razie, do wysyłania apeli do 
ludności Rzeczpospolitej, w których król wzywał swych poddanych do 
chwycenia za broń i uderzenia na Szwedów. W miarę, jak wśród 
dochodzących wieści coraz częściej dominowały raporty o 
niepokojach w kraju, Jan Kazimierz poddany został silnym naciskom 
swego otoczenia, próbującego skłonić monarchę do powrotu do kraju. 
Nacisk na króla wywierali nastawieni bojowo magnaci, uchodźcy, a 
także sama królowa. Król wahał się, głównie dlatego, iż nie podobał 
mu się pomysł, zgodnie z którym miałby stanąć na czele szerokiego, 
trudnego do kontrolowania ruchu powstańczego, zdominowanego 
przez chłopów. W końcu jednak zdecydował się wrócić do kraju w 
towarzystwie nuncjusza papieskiego, kilku członków rady i oddziału 
złożonego z około 300 jeźdźców. Droga prowadziła przez Karpaty. 
Granicę z Polską orszak przekroczył na Przełęczy Dukielskiej. Trasa 
była niebezpieczna, ale w czasie całego pochodu wokół króla zbierało 
się coraz więcej wojska. Była wśród niego część regularnej armii, 
która nie tak dawno przeszła na szwedzką stronę, a teraz 
wróciła do swego dawnego władcy z powodu niewypłaconego 
żołdu. Składająca się z 6000 żołnierzy armia szwedzka stacjonująca 
pod Sandomierzem, mająca za zadanie strzec strefy graniczącej z 
zachodnią Ukrainą, traciła patrol za patrolem w licznych zasadzkach i 
starciach z Polakami. Kiedy na początku grudnia Szwedzi spostrzegli, 
że drogi na Warszawę i na wybrzeże, którymi dostarczano im całe 
niezbędne zaopatrzenie, zagrożone są przez ataki powstańców i 
zwykłych rabusiów, postanowili zwinąć obóz i zarządzić wymarsz36. 
Szwedzi zwrócili się
36 Decyzja była jednak spóźniona: dowódca owych wojsk starał się widocznie 
usprawiedliwić albo ukryć to, rozgłaszając wieści o nadciągających Tatarach, którzy 
w tym samym czasie znajdowali się w drodze powrotnej na Krym, zadowoleni z 
wyprawy i obładowani łupami.
477


NIEZWYCIĘŻONY
w stronę Łowicza, maszerując każdego dnia w silnym mrozie do 
późnych godzin wieczornych. Na miejsce dotarli po jedenastu dniach, 
w zmniejszonym na skutek niskich temperatur składzie liczebnym. Z 
powodu szybkiego tempa marszu armia straciła też sporo wozów i 
artylerii. W tym samym czasie na północ maszerowały też oddziały 
Mullera i Wrzesowicza, a oddziały obozujące pod Krakowem 
przeniosły się za mury miasta. Szwedzi szykowali się w ten sposób na 
nadchodzący szturm.
Tak szybki odwrót dokonywany przez siły szwedzkie stworzył 
Polakom szersze pole manewru na południu. Jan Kazimierz i jego 
dowódcy zyskali więcej czasu i miejsca na podjęcie zorganizowanego 
oporu. Król oddał w zastaw królewskie srebra, zapewnił też sobie 
szerokie poparcie europejskich kręgów katolickich, w tym samego 
cesarza i papieża, dzięki czemu udało mu się pozyskać środki na 
zjednoczenie porozrzucanych po całym kraju oddziałów i na 
wystawienie nowej armii. Dowództwo nad tym wojskiem powierzył - 
mimo wielu protestów - Stefanowi Czarnieckiemu, który zyskał sławę 
i reputację po heroicznej obronie Krakowa. Należał też do nielicznych 
magnatów, którzy nie dali się przekupić Szwedom ani im się nie 
poddali. W Tyszowcach, położonych ok. 120 km na północny zachód 
od Lwowa, odbyło się w dniu 29 grudnia 1655 roku spotkanie, na 
które zjechało wielu magnatów, szlachciców, wojskowych i innych 
osób. Na krótki czas udało im się odłożyć na bok wszelkie spory 
ideologiczne, zaślepienie i zazdrość, dzięki czemu doszło do podpisania 
aktu konfederacji, której cel został jasno określony: wyrzucić 
Szwedów z kraju. Zgromadzeni w Tyszowcach zdobyli się na ten 
krok powodowani nie tylko troską o los kraju, ale także zamiarem 
opanowania powstania, które mogło w przyszłości stać się 
zagrożeniem dla nich samych. Po kraju rozesłano wici i manifesty, w 
których kwestia obrony wiary odgrywała znaczącą rolę. Wzywano w 
nich do walki o „odzyskanie wolności i ratowanie wiary katolickiej". 
Wszystkim, którzy kiedykolwiek zaparli się swego króla, obiecywano 
amnestię, jeśli wrócą na łono ojczyzny. Gdyby jednak nie posłuchali 
tego apelu, grożono im najsurowszymi karami, w tym wykluczeniem z 
Kościoła katolickiego, co dla wielu katolików stanowiło karę o wiele 
gorszą od śmierci.


CUD W CZĘSTOCHOWIE
W tym samym czasie, w którym przyszłemu ruchowi oporu 
nadawano ostateczny kształt organizacyjny i ideologiczną nadbudowę, 
w całej Rzeczpospolitej rozszalało się ogólnonarodowe powstanie. 
Rozszerzało się ono w różnym tempie i przybierało różne formy, jak 
wszystkie spontaniczne ruchy narodowe. W Małopolsce miało ono 
zasięg ogólny, na Mazowszu i w Wielkopolsce nieskoordynowany, z 
wieloma lokalnymi ogniskami oporu. Na Litwie do niepokojów doszło 
tylko w jednym regionie, położonym nad Bałtykiem, a w Prusach 
Królewskich trudno było w ogóle dostrzec jakiekolwiek jego objawy. 
Warto też być ostrożnym w definiowaniu jednego pojedynczego 
określenia na to, co rozgrywało się w całej Rzeczpospolitej od 
późnej jesieni 1655 roku do wiosny 1656 roku. Doszło wtedy do 
całego szeregu zdarzeń, epizodów i zjawisk, które miały ze sobą 
niewiele wspólnego ponad to, że można je zaliczyć do tego typu 
zdarzeń, które określamy mianem powstanie, ruch czy wojna 
wyzwoleńcza.
W praktyce było to wiele różnych powstań, ruchów i 
wojen, a dużo w nich było zdarzeń, które można by określić mianem 
„wspaniałe, okrutne, bohaterskie, brutalne". Z pewnością była to 
wojna wyzwoleńcza skierowana przeciwko obcemu najeźdźcy, ale 
także wojna klasowa, w której chłopi zaprotestowali przeciwko stu-
leciom ucisku. A także wojna religijna, która posłużyła niektórym 
politykom i wojskowym za pretekst do rozprawienia się z prote-
stantami ogólnie, a z socynianami w szczególności. Była to 
też w pewnym sensie wojna etniczna, której ofiarami padali przede 
wszystkim Żydzi i ludność niemieckojęzyczna, a więc te dwie grupy, 
które na podstawie niejasnych przesłanek kojarzono ze szwedzkim 
intruzem. W wielu regionach Polski zwykli mieszkańcy nie używali 
określenia „wojsko szwedzkie", tylko nazywano je po prostu 
„Niemcami". Było w tym trochę racji, ponieważ wielu z żołnierzy 
służących w armii szwedzkiej zwerbowano w Niemczech. Chłopi 
wyznający katolicyzm nazywali ich „lutrami"i atakowali bez wyjątku 
wszystkich tych, którzy pasowali do tej kategorii albo tylko ubierali się 
na zachodnią modłę.
Powstanie rozwijało się w setkach różnych miejsc i przybierało 
setki różnych form: od wielkich bitew toczonych w albo





478


479


NIEZWYCIĘŻONY
o strategiczne cele, poprzez potyczki, zasadzki, rozruchy, aż po 
obrzydliwe przypadki linczu, a także inne sceny, które na zawsze 
zapadały w pamięć, bo albo brakowało w nich jakiegokolwiek bo-
haterstwa, albo współczucia. Przeważnie jednak objawiało się to w 
formie zwykłych ataków na szwedzkie załogi stanowiące obsadę 
garnizonów w miastach i twierdzach.
Młody Hieronymus Christian Hoist o mało co nie stracił życia w 
jednej z takich potyczek. Rana, którą zadał mu jeden z chłopów w 
czasie ostatniej wyprawy łupieżczej, już się zagoiła. Holst i piętnastu 
innych jego kompanów pełniło służbę jako załoga w niewielkiej 
miejscowości oddalonej trzydzieści kilometrów na południowy zachód 
od Krakowa. W miarę jak napływały do nich informacje o rozwoju 
sytuacji w kraju, a atmosfera stawała się coraz bardziej groźna, 
zdecydowali, że na noc będą się zamykać w niewielkim zamku 
znajdującym się w mieście. Na dodatek Holst zaraził się ospą w 
czasie, gdy wraz z kompanami wtargnął do lokalnego klasztoru, aby 
go splądrować. Kiedy choroba dała o sobie znać, ulokowano go w 
domu pewnej kobiety, u której choroba w pełni się już rozwinęła. 
Którejś nocy Holsta obudziły krzyki i odgłosy strzałów. Czuł się już 
tak źle, że nie miał nawet sił, aby podejść do okna, a potem nie był w 
stanie doczołgać się do łóżka. W jakimś niezwykłym akcie 
miłosierdzia, do których dochodzi zawsze i wszędzie, jedna z dziewek 
służących na zamku odciągnęła go od okna i skryła pod starym 
łóżkiem, nakazując mu, aby „leżał tam jak pies". Kiedy wstał nowy 
dzień, nie było już słychać żadnych strzałów, a na placu w środku 
miasta leżały ciała 15 kompanów Holsta. Wszyscy nie żyli. Kobiety 
ukrywały Holsta jeszcze przez tydzień, aż niebezpieczeństwo minęło.
Nie tak mało Szwedów zeszło z tego świata w taki właśnie sposób, 
kiedy to rozpaczliwie próbowali się bronić przeciwko przeważającym 
siłom chłopskim i szlacheckim. Powiadają, że kiedy powstanie 
rozszerzyło się na Litwę, zaatakowano trzy kompanie pułkownika 
Butlera i regiment Erika Kruse, którzy, uważając że są 
bezpieczni i nic nie przeczuwając, zostali niespodziewanie zaata-
kowani i zabici. To samo przydarzyło się rozlokowanym na 
niedalekich kwaterach innym Szwedom, których wymordowano 
w naj-okrutniejszy sposób. Podobny los spotkał trzy kompanie 
Rosena,
480


CUD W CZĘSTOCHOWIE
cztery kompanie von Budberga i nowo zwerbowany, niewielki li-
czebnie regiment Haralda Igelstróma.
Nigdy już się nie dowiemy, jakie sceny rozgrywały się w chwili, 
kiedy położone na prowincji garnizony wojskowe musiały stawiać 
czoło przeważającym pod względem liczebnym oddziałom polskim. 
W większości przypadków żaden ze Szwedów nie przeżył.
Nie wszystkie jednak takie starcia kończyły się zwycięstwami 
Polaków. Pewien szwedzki oddział, złożony z 240 jazdy, zatrzymał się 
na nocleg w pewnej posiadłości położonej kilkadziesiąt kilometrów na 
południe od Warszawy37. Rankiem okazało się, że są otoczeni przez 
grupę Polaków liczącą około 1500 ludzi. Była to jakaś lokalna 
zbieranina złożona zarówno ze szlachty, jak i piechoty chłopskiej. Ich 
uzbrojenie stanowiły kosy, łuki i inna tego typu broń.
Polacy nacierali odważnie kilka razy, pieszo i konno, i to ze 
wszystkich stron, ale raz za razem doświadczeni i dobrze uzbrojeni 
Szwedzi odpierali ich natarcia. Polacy podpalili więc zabudowania, 
ale Szwedom udało się przedrzeć wśród gradu strzał w stronę dwóch 
zabudowań, które ocalały z pożaru: była to wozownia i niewielki, 
kamienny dom. Tam podzielili się na sześć mniejszych grup, które 
zaczęły szykować się do obrony za chruścianym płotem.
Podczas trwającej dziewięć godzin bitwy, Szwedom udało się, co 
prawda, odeprzeć aż jedenaście polskich ataków, a wokół ich
37 Prawdopodobnie autor opisuje tutaj potyczkę pod Zakrzowem stoczoną 12 
lutego 1656 r. podczas zimowej wyprawy Czarnieckiego. Karol X Gustaw wysłał w 
kierunku Radomia na rozpoznanie obeszterleutnanta Riitgera von Ascheberga z 
regimentem rajtarii niemieckiej, liczącym 242 żołnierzy. Pod Zakrzowem regiment 
Ascheberga został zaatakowany przez pułk Stanisława Witowskiego, który liczył 
tylko cztery chorągwie komputowe, czyli około 600 szabel, a który został wysłany 
na podjazd przez Stefana Czarnieckiego. Ponadto były tam prawdopodobnie dwie 
chorągwie pospolitego ruszenia (husarska i kozacka), jedna chorągiew kozacka z 
chłopskich wypraw łanowych oraz chłopska piechota dymowa uzbrojona w kosy. 
Siły polskie liczyły 1500 ludzi - według Pufendorfa, albo nawet 2000 - według 
samego von Ascheberga. Przypuszczalnie Witowski nie użył chorągwi 
komputowych do atakowania zabudowań, w których schronili się rajtarzy 
niemieccy. Wysłał je na trakt, skąd spodziewał się nadejścia posiłków dla von 
Ascheberga. Zabudowania atakowało pospolite ruszenie (przyp. red.).
481


NIEZWYCIĘŻONY
pozycji obronnych leżało w poskręcanych pozycjach wielu zabitych 
napastników. Około czwartej po południu obrońcy zaczęli jednak stopniowo 
opadać z sił, kończyła im się też amunicja; mając do dyspozycji już 
tylko 7-8 pocisków, niektórzy ze Szwedów chwycili za kosy leżące 
wokół zabitych. Postanowili przebić się przez polskie szyki i ukryć 
się w pobliskim lesie. Jednak napastnicy byli też wyczerpani walką, 
toteż w czasie kolejnej przerwy zaoferowali Szwedom honorową 
kapitulację, którą ci jednakże odrzucili. Polacy rzucili się więc do 
ostatniego, dwunastego natarcia, ale i ono zostało odparte. Wtedy 
dali za wygraną i wycofali się. Wokół spalonej posiadłości 
pozostawili około setki zabitych ludzi i około 80 koni. Szwedzi 
stracili tylko 14 żołnierzy -jednego rotmistrza, jednego kometa, 
jednego kaprala i 11 jezdnych - oraz 18 rannych. (Tak niskie straty 
własne wśród obrońców były skutkiem słabego uzbrojenia 
Polaków. Spośród 31 rannych koni większa część postrzelona 
została z łuków.)
Chociaż większość szwedzkich żołnierzy, którzy trafiali jako 
jeńcy w ręce powstańców, była -jak się wydaje - zabijana (niektó-
rych poddawano torturom), to jednak nie zawsze kończyło się to w 
ten sposób. Chęć zemsty na wrogu musiała ustąpić miejsca realnej 
potrzebie: Polacy potrzebowali dobrze wyszkolonych żołnierzy, co 
nierzadko kończyło się tak, iż wziętych do niewoli nieprzyjaciół 
wcielano we własne szeregi. Przydarzyło się to także naszemu 
Szkotowi - Patrickowi Gordonowi. Przebywał on właśnie w 
pewnym miasteczku na terenie Małopolski, które w pewną gru-
dniową noc stało się celem nieoczekiwanego ataku. Co prawda, 
ostrzegł ich przed niebezpieczeństwem pewien kalwiński duchowny, 
który opowiadał im o tysiącach uzbrojonych chłopów zbierających 
się w okolicy, ale na skutek zaniedbania, a może zdrady most 
zwodzony przerzucony przez fosę nie został zamknięty. Tą drogą 
napastnicy wdarli się na przedmieścia, zastrzelili strażników, roz-
trzaskali siekierami główną bramę, aż w końcu wtargnęli do miasta i 
rozbiegli się po wąskich uliczkach. Jednym z ocalałych z masakry 
był Gordon, któremu udało się zbiec wraz z niewielką grupą 
żołnierzy i dotrzeć do bezpiecznego Krakowa. Ponieważ jednak 
jego regiment znajdował się w innym miejscu, Gordon próbował się 
do niego przedostać/ale w czasie pełnej przygód jazdy stracił
482


CUD W CZĘSTOCHOWIE
przewodnika, aż w końcu dostał się do niewoli, wzięty jako jeniec 
przez jakiś oddział szlachty. Po siedemnastu tygodniach „bardzo 
ciężkiego aresztu", jemu i dwóm innym więźniom zaoferowano 
wolność w zamian za wstąpienie na polską służbę. Wszyscy trzej 
zgodzili się. (Wielu żołnierzy unikało w ten sposób gwałtownej 
śmierci. Szczególnie ceniono sobie szwedzką kadrę podoficerską, 
ponieważ można jej było użyć do szkolenia nowych rekrutów.) I 
tak oto już następnego dnia odjechali na koniach, ubrani w nie-
bieskie mundury, wcieleni do kompanii dragonów, na czele której 
stał jakiś Holender.
Podczas starć, do jakich dochodziło w czasie powstania między 
obiema walczącymi stronami, siły były mniej więcej wyrównane. 
Zdarzały się jednak rzeczy dość nieprzyjemne, a jeszcze mniej zro-
zumiałe. Jak na przykład w grudniu, kiedy powstańcy wdarli się do 
Wielunia. Pod osłoną ciemności oparli swe drabiny o mury, po czym 
wytypowani wcześniej żołnierze przeskoczyli na drugą stronę i zabili 
strażników. Następnie otworzyli bramy i wpuścili resztę oddziału 
składającego się z chłopów i szlachty. Niektórzy ze Szwedów, w tym cieszący 
się tak złą sławą Wrzesowicz, zdążyli jeszcze zabarykadować się na 
miejskim zamku. Pozostałych wybito bez litości, zanim zdążyli się 
obudzić i chwycić za broń. Wznosząc swe tradycyjne okrzyki, 
powstańcy zabijali wszystkich, którzy pokazali się na ulicach. W 
panujących ciemnościach rozgrywała się prawdziwa tragedia: 
napastnicy wyważali drzwi i wdzierali się do domów. Zabijano 
wszystkich, którzy mówili po niemiecku albo nie byli katolikami38, i 
to bez względu na wiek i płeć. Nie oszczędzano nawet małych 
dzieci. Kobietom odrzynano piersi, a protestanckiego pastora 
poddano torturom i powieszono. Potem miasto wystawione zostało 
na pięciodniowe rabunki. Kiedy do Wielunia dotarło w końcu 
wojsko szwedzkie, przedstawiało ono żałosny widok: na ulicach 
pełno było nagich, ludzkich zwłok poobgryzanych przez świnie. A 
gdy w ręce powstańców dostało się pewne miasteczko leżące na 
południe od Krakowa, zdobyli oni nie tylko tabory, ale i rodziny 
żołnierzy. Kobietom obcięto uszy, a potem puszczono
38 Do podobnych zdarzeń doszło w Lesznie, gdzie ofiarami napastników padli 
tzw. „czescy bracia". Więcej na ten temat w rozdz. 8.
483


NIEZWYCIĘŻONY
je wolno. Taką karę stosowano zwyczajowo tylko wtedy, gdy cho-
dziło o prostytutki.
Powstańcy, mordując Żydów, Niemców i protestantów, nie kiero-
wali się jakąś określoną logiką. Tylko w Małopolsce stosowano się do 
jednej konkretnej zasady: likwidowano systematycznie wszystkich 
socynian, których nienawidzono ze względu na wiarę, ale i 
dlatego, że stanęli po stronie Szwedów. Atakowano też innych 
protestantów (wkrótce też usunięcie socynian z terenu Rzeczpo-
spolitej stało się jednym z głównych celów powstania). Spośród 200 
gmin protestanckich istniejących w południowej Polsce powstanie i 
wojnę przetrwało około 25. Inne źródło podaje, że powstańcy 
zniszczyli ponad 500 protestanckich kościołów, z których odbudowano 
później niewiele. Nie wolno jednak przesadzać, przytaczając tutaj 
przykłady barbarzyńskiego zachowania. Jak to często w czasie 
rewolucji bywało, pojawiło się sporo takich osób, które skorzystały z 
okazji, aby wyrównać dawne rachunki ze znienawidzonymi sąsiadami 
czy osobistymi wrogami. Inni chcieli się przy tym wzbogacić 
(katolicka szlachta rabowała majątki swych protestanckich sąsiadów i 
vice versa). Polskie władze wyrażały potem ubolewanie z powodu 
„niecnych ludzi, którzy pod pretekstem wykonywania misji 
wojskowych napadali na wsie, majątki i plebanie, rabując i uciekając 
się do aktów przemocy". Jan Kazimierz musiał w końcu ogłosić 
proklamację, w której oznajmiał, że nie wydał rozkazu mordowania 
niekatolickiej szlachty. Im szerzej rozlewało się powstanie, tym więcej 
przyciągało różnych awanturników. Kiedy więc powstańcy zajęli 
Łowicz, jego mieszkańcy zauważyli z przekąsem, że ich wyzwoliciele 
dopuszczali się większych rabunków niż nieprzyjaciel. Skarżono się 
przede wszystkich na „dzikich chłopów, którzy rabowali nawet 
okna, kraty i zamki". A kiedy Polacy oblegali Warszawę, 
niezadowolenie wzmogło się, bo „więcej żołnierzy zajmowało się 
rabowaniem niż wojowaniem".
Grupy uzbrojonych chłopów, które w niektórych regionach liczono 
w setkach, zaczęły występować bez swych szlacheckich 
przywódców. Przewidywanie ich poczynań i sprawowanie nad nimi 
kontroli stało się jeszcze trudniejszą sprawą. Niektórzy z magnatów 
zrozumieli to jednak zbyt późno. Czasami, kiedy okolice wy-
czyszczono już ze Szwedów i wszelkich innych 
prawdziwych





CUD W CZĘSTOCHOWIE
albo tylko wydumanych wrogów, zdarzało się, że podnieceni walką 
chłopi atakowali, rabowali i palili wielkie majątki szlacheckie. Szlachta 
skarżyła się, że wysocy rangą dowódcy walczący po ich stronie 
rozkazali, aby chwytać luteranów i żydów i zabijać ich; 
a gdy i tych zabrakło, zabierali się za rodziny szlacheckie, za 
żony i córki (...). W krótkim czasie cała Wielkopolska 
doprowadzona została do ruiny.
Okazało się więc, że agitowanie i rozprzestrzenianie pogłosek, 
których to metod chwytano się, aby podburzać wiejskie masy, za-
częło przypominać smoczy posiew, kiedy to żniwo nie zawsze oka-
zywało się być tym, czego sobie życzono, a jeszcze mniej tym, czego 
oczekiwano.
Ta gwałtowna i chaotyczna mieszanka wojny 
wyzwoleńczej i domowej stała się jeszcze bardziej gwałtowna i 
chaotyczna, kiedy przeciwko powstańcom zaczęli organizować się 
Szwedzi, posługujący się nierzadko bezwzględnymi metodami. Z 
Krakowa wysyłano karne ekspedycje, palące wieś za wsią; 
niekiedy ofiarą ich zemsty padały miasta - między innymi 
Konin, Nowy Targ i Oświęcim39 (który zajęty został wcześniej 
przez chłopskie bandy). W późniejszej fazie powstania na terenie 
Litwy, Magnus De la Gardie rozkazał przynajmniej przy jednej okazji 
spalić wszystkie wsie i posiadłości z tej tylko przyczyny, że położone 
były w pobliżu miejsca, gdzie doszło do starcia szwedzkich sił i 
litewskich powstańców. A gdy do niewoli szwedzkiej dostało się 
około dwa tysiące jeńców, trzystu z nich skazano na roboty karne i 
wysłano do Rygi. Resztę wymordowano, (Szwedzi nie próbowali 
nawet ukrywać tego faktu. Przeciwnie - kilku skazanym darowano 
życie i odesłano do domu, aby mogli opowiedzieć o losie, jaki czekał 
innych buntowników.)
Podczas gdy w całej Rzeczpospolitej dochodziło do podobnych - 
mniejszych lub większych starć - świadkowie tych zdarzeń mogli 
zauważyć niezwykły paradoks. Czynnikiem, który na samym 
początku skłonił Szwedów do najazdu na Polskę, była słabość pol-
skiego aparatu państwowego, czego rezultatem stały się niezwykle
39 Wojsko Douglasa spaliło też Myślenice i Dobczyce, wycinając przy tym 400 
mieszkańców (przyp. tłum.).





484


485


NIEZWYCIĘŻONY
szybkie i nieoczekiwanie wielkie zwycięstwa. To jednak, że krajem 
nie rządziła jedna, tylko sto głów, oznaczało, że nie istniało coś 
takiego, co można by nazwać władzą centralną, jądrem albo 
sercem państwa. Tym samym, nie można było zwyciężyć państwa 
za pomocą jednego, śmiertelnego pchnięcia skierowanego przeciw-
ko takiemu ośrodkowi władzy (Tak dobrze zorganizowane i zarzą-
dzane przez sprawną administrację państwo jak na przykład Dania 
nie mogłoby sobie pozwolić na utratę swego głównego miasta: 
Duńczycy zostaliby bowiem tym samym bez głowy. Warszawa była zaś 
stolicą bardziej z nazwy niż w praktyce, dlatego też opanowanie jej 
przez Szwedów miało zadziwiająco słaby wydźwięk propa-
gandowy).
Wszystko to dowodzi, że niedorozwój organizacyjny Rzeczpo-
spolitej stanowił z jednej strony jej największą słabość, ale i jej 
największy skarb naturalny. To samo, co uczyniło ją tak łatwą do 
podbicia, sprawiło także niemożliwą do kontrolowania.
Chociaż jednak ta nowa i bolesna prawda zaczęła się powoli 
objawiać wielu szwedzkim generałom, to nadal istniał jeszcze ktoś, 
kto nie chciał uznać oczywistych faktów. Osobą tą był Karol 
Gustaw, który pod koniec stycznia 1656 roku na czele swego woj-
ska wkroczył na terytorium zbuntowanych województw położo-
nych w południowej Polsce.
486





Pastisz na temat spadającej gwiazdy
O,
'statnie półrocze było najbardziej zmiennym okresem w do-
tychczasowym, 33-letnim życiu Karola Gustawa. W ciągu kilku 
upojnych miesięcy osiągnął wszystko, o czym marzył i dokonał 
tego, w czym pokładał nadzieję. Wszystkie te wspaniałe i bohater-
skie czyny, o których czytał jeszcze jako chłopiec, pochylony go-
dzinami nad oprawionymi w świńską skórę wolumenami zawiera-
jącymi opowieści starożytnych klasyków, urzeczywistnił teraz swoim 
działaniem. Podobnie jak Germanik, Cezar albo Aleksander Wielki, 
tak teraz i on wtargnął z mieczem w ręku do wielkiego, wrogiego 
kraju, i tak jak oni, wbrew oczekiwaniom i wszelkiemu prawdopo-
dobieństwu, podbił ten kraj, odniósł wiele zwycięstw i zyskał chwa-
łę (ktoś postarał się przydać tym porównaniom jeszcze większej wia-
rygodności, nazwał więc Jana Kazimierza „polskim Dariuszem"). 
Król pozostawił daleko za sobą lata przygotowań, oczekiwań i 
przysparzającej mu tylko dodatkowych kilogramów bezczynności. 
Karol Gustaw stał się wreszcie tym, kim - bo w takiej wierze go 
wychowywano - miał się kiedyś stać. Nie trzeba chyba dodawać, 
że był szczęśliwy.
W jego skromnej korespondencji pochodzącej z drugiej połowy 
1655 roku łatwo znaleźć miejsca, gdzie wyraża swą radość i za-
dowolenie. Nieprawdopodobne pasmo zwycięstw zdawało się go
487


NIEZWYCIĘŻONY
zdumiewać, wprawiając w stan pewnego rodzaju nierzeczywisto-ści. 
W liście do Erika Oxenstierny z 4 października pisze: „Oby Bóg 
przysparzał nam dalszych sukcesów i stał u naszego boku tak, jak do 
tej pory wiódł mnie szczęśliwie". Słowa dziękczynienia kierowane w 
stronę niebios, które „tak błogosławiły jego orężu", przewijają się tam 
regularnie, będąc zarazem nieodłącznym składnikiem ducha czasu i 
ówczesnej mentalności oraz szczerości. Nawet w swych prywatnych 
listach, pisanych do Hedvig Eleonory, król dziękuje raz za razem 
Najwyższemu za swe zwycięstwa. Jest rzeczą niezwykle 
interesującą, że kiedy pod koniec października napisał do królowej, że 
ma nadzieję, iż Bóg nadal będzie go wspierał „ku chwale swego 
imienia i dla dobra chrześcijaństwa", to wskazuje to na religijny 
motyw wojny, chociaż postawa taka nie była zgodna ze stanem 
rzeczywistym ani wcześniej, ani później, ani w oficjalnej 
propagandzie, ani w czasie tajnych przygotowań. Tak niezwykłe, 
pełne sprzeczności wyznania są najprawdopodobniej próbą podjętą 
przez zaskoczonego rozwojem sytuacji Karola Gustawa w 
celu zrozumienia albo uzasadnienia tego wszystkiego, co zostało mu 
podarowane w formie nieoczekiwanych zwycięstw40. Jego religijność 
nie była jednak udawana, bo znamionowały ją wszystkie zewnętrzne 
cechy charakterystyczne dla postawy religijnej: na nocnym stoliku 
przy łóżku króla zawsze leżała Biblia, a on sam uczestniczył 
codziennie w rannym i wieczornym nabożeństwie, śpiewając 
„mocnym głosem" psalmy.
To, że w listach znajdujemy niewiele szczegółów dotyczących 
życia osobistego i prywatnego, nie powinno nas specjalnie dziwić, 
ponieważ na korespondencję tę składały się prawie wyłącznie roz-
kazy albo sprawy służbowe, kierowane do podkomendnych. Pisano je 
bystrym, zwięzłym stylem, pełno w nich nieczytelnych dopisków 
sporządzonych ręką króla, co świadczy o tym, iż ich autor miał 
zawsze zbyt mało czasu, i że zawsze mu się spieszyło. Wielu 
naocznych świadków, którzy w tamtym półroczu po najeździe na 
Polskę pozostawali w bliskim otoczeniu króla, zaświadcza o jego
40 Być może należy to również rozpatrywać w kontekście luźnych planów 
związanych z zamiarem stworzenia sojuszu krajów protestanckich, w tym 
Anglii; Karol Gustaw rozważał ten pomysł, a nawet bawił się nim w myślach.


PASTISZ NA TEMAT SPADAJĄCEJ GWIAZDY
niewyczerpanej aktywności: pewien francuski dyplomata, który 
spotkał się z Karolem Gustawem, napisał pod wrażeniem osoby 
monarchy, że „ten król pracuje w niezwykły sposób, duszą i ciałem". 
Tę nieustanną harówkę widać na przykład w rezygnacji ze spotykania 
się z ludźmi, o których wiedział, że mogą jedynie zabrać mu mnóstwo 
cennego czasu, jak również w krótkich, a właściwie zwięzłych listach 
do żony. Przed wyjazdem do Polski obiecał jej przywieźć prezent, ale 
gdy królowa go wreszcie dostała, okazało się, że to zwykła gołębica i 
szpilka do włosów, „bo król „nie zdążył znaleźć dla niej w pośpiechu 
nic lepszego".
Powodem, dla którego król zdobył się na tak skromny prezent, był 
po prostu brak czasu. Praktyczny, pozbawiony sentymentalizmu 
stosunek do małżeństwa, widać w zachowaniu Karola Gustawa, kiedy 
przez pewien czas przestały do niego dochodzić listy ze Szwecji. Pisał 
wtedy z niepokojem i niecierpliwością do domu, aby dowiedzieć się, 
czy wszystko jest w porządku. Niepokój króla nie był całkiem 
bezzasadny, ponieważ jego królewska małżonka spodziewała się 
dziecka. Dnia 2 stycznia 1656 roku wydała na świat chłopca, któremu 
dano na imię Karol41. Król uradował się niezwykle tą wieścią, 
ponieważ oznaczała ona, że miał już następcę tronu. Jego ciekawość 
syna była jednak mniejsza niż tęsknota za żoną, której polecił 
przyjechać do Polski, ale bez małego Karola, którego kazał zostawić 
w Szwecji.
Był to okres, w którym ciągle coś się działo. Król przemierzał wraz 
ze swą armią równiny i lasy, przeskakując z jednego kawałka kry 
lodowej (oznaczającego okazję) na drugi (oznaczający kryzys). 
Podobnie zachowywali się inni dowódcy żyjący w epoce, kiedy 
system komunikacji był jeszcze zbyt słabo rozwinięty, aby obdarzać go 
pełnym zaufaniem. Patrole zwiadowcze, na które król się 
wypuszczał, jak również śmiałe akcje, w których brał udział, 
świadczą o tym, iż Karol Gustaw rozkoszował się wojaczką, z której 
uczynił swój sposób na życie. Miało to wiele wspólnego z tak typową 
dla króla wielką potrzebą sprawowania kontroli. Ta ostatnia cecha 
uwidoczniła się w kilku drobiazgowych petycjach skierowanych do 
podkomendnych - na przykład dokładny zapis o tym,
Zwany później Karolem XI (przyp. tłum.).





488


489


NIEZWYCIĘŻONY
z ilu jeźdźców powinien składać się patrol, jak winni być uzbrojeni 
żołnierze, ale także w kilku niebezpiecznych sytuacjach, w których 
łatwo mógł stracić życie. Tak, na przykład, o mały włos w czasie 
patrolu zwiadowczego, na który wybrał się w pobliżu Krakowa, 
dostałby się do niewoli; tydzień po tym wydarzeniu zabito pod nim 
konia w czasie oblężenia miasta (sam król ani słowem nie wspo-
mina o tych wydarzeniach ani w liście do królowej, ani w kore-
spondencji z innymi osobami). Trzymał się jednak nadal dawnych 
przyzwyczajeń i jechał na czele wojska.
Latem i jesienią 1655 roku wszystkie jego śmiałe zamierzenia 
jakimś cudownym sposobem dochodziły do skutku. Zdobył wszystko z 
wyjątkiem polskiej korony, ale ponieważ sama myśl o tym była 
szaleństwem, król mógł jej poniechać w taki sam beztroski sposób, 
w jaki zajmował się nią na początku. Po upadku Torunia był 
zadowolony i pełen ufności w przyszłość: oto widział już nad-
chodzący koniec całej tej potwornej wyprawy. Do Magnusa De la 
Gardie napisał następujące słowa: „Mam nadzieję, że już wkrótce 
ta wojna się skończy".
Minione półrocze, jakie upłynęło od dnia inwazji na Polskę, było 
nie tylko najbardziej przełomowym okresem w życiu Karola 
Gustawa. Doświadczenia, jakie stały się jego udziałem, przyczyniły 
się także do ukształtowania go jako człowieka władzy. Karol 
Gustaw stał się teraz KAROLEM GUSTAWEM. Jego wiara w to, 
czego można dokonać na drodze zbrojnej, była już nieograniczona. 
Pewien człowiek, który spotkał się z królem późną jesienią 1655 roku, 
opowiadał, że „królowi wydaje się, że stoi ponad wszystkim, czego 
mógłby się lękać, a to dzięki potędze zbrojnej, jaką udało mu się 
zgromadzić". Ryzyko, jakie podjął, zakończyło się powodzeniem, 
co sprawiło, że jeszcze bardziej zaczął polegać na swym instynkcie 
gracza. Jednocześnie jego zaufanie do siebie samego wzmocniło w 
nim pewność siebie. Pokazały się jednak pierwsze objawy 
zaślepienia. Osoby z jego bliskiego otoczenia stwierdziły po 
pewnym czasie, że ich monarcha staje się coraz bardziej zaro-
zumiały. Zaniepokojeni dyplomaci z całej Europy składali mu wi-
zyty, próbując go wybadać, jakie dalsze plany wiąże ze swą nie-
zwyciężoną armią. Takie wizyty napełniały króla coraz większą 
pewnością siebie. Kiedy na przykład jakiś poseł próbował wydo-
490


PASTISZ NA TEMAT SPADAJĄCEJ GWIAZDY
być od niego jakąkolwiek odpowiedź, Karol Gustaw odpowiadał z 
pełnym wyższości uśmiechem: „dam odpowiedź - w swoim czasie".
To upojne uczucie władzy i przewagi zwiększyło się po podpi-
saniu układu z elektorem brandenburskim w Królewcu. Nie miały 
na to wpływu wieści z południa, informujące o rozszerzającym się 
powstaniu. Karol Gustaw był bowiem przekonany, że bardzo szyb-
ko poradzi sobie z tym nowym niebezpieczeństwem. Zamierzał też 
zlecić to zadanie komuś innemu, dzięki czemu sam mógł ruszyć na 
północ, w stronę Bałtyku, dowodząc jednocześnie oblężeniem 
Gdańska, jedynego znaczącego miasta, które nadal nie chciało 
poddać się jego królewskiemu dyktatowi.
Ocena dokonana przez Karola Gustawa nie wynikała jedynie z 
zawyżenia swych własnych możliwości. Raporty o powstaniu 
spływały powoli i były niekompletne. Karol Gustaw zrozumiał, że 
Douglas wraz z dowodzonymi przez siebie siłami opuścił zaj-
mowane wcześniej pozycje pod Sandomierzem ze względu na 
Tatarów. Stanowili oni przecież nadal spore zagrożenie dla podzie-
lonych na mniejsze albo mniej liczne oddziały Szwedów. Tatarzy 
unikali natomiast starć z przeciwnikiem silnym, dobrze zorganizo-
wanym. Tymczasem Karol Gustaw nadal nie rozumiał, że jego 
wojska wycofują się nie ze względu na jakieś luźne oddziały jazdy 
przybyłe niespodziewanie z dalekich, ukraińskich stepów. Nie wie-
dział, że armia szwedzka stanęła wobec czegoś o wiele gorszego i 
niebezpieczniejszego.
W czasie marszu na południe wojsko szwedzkie kierowało się 
zaśnieżonymi traktami na Łowicz, gdzie oczekiwały na nie resztki sił 
Douglasa. Szwedzi napotykali na swej drodze coraz więcej ku-
rierów i specjalnych wysłanników. Sytuacja stawała się coraz bar-
dziej jasna. Kiedy połączone armie przeprawiły się na drugą stronę 
Wisły w punkcie położonym ok. 60 km w dół biegu rzeki, na połu-
dnie od Warszawy, podjęto wreszcie konkretną decyzję. Zdecydo-
wano się mianowicie na normalną, zimową kampanię, której miał 
przewodzić sam Karol Gustaw. Król nadal trwał jednak w stanie 
pełnego zadufania w swoje zdolności i możliwości. Wydawało mu 
się, że wystarczy sama wieść o tym, iż nadciąga ze swą armią, aby
491


NIEZWYCIĘŻONY


PASTISZ NA 
TEMAT 
SPADAJĄCEJ 
GWIAZDY





powstańcy zrezygnowali z dalszej walki, a Jan Kazimierz ponownie 
uznał życie uchodźcy za właściwe dla swego położenia. Na wszelki 
jednak wypadek ściągnięto dodatkowe siły, które połączyły się z 
główną armią pod Łowiczem.
Kiedy w połowie lutego w czasie siarczystych mrozów połączo-
ne wojsko szwedzkie opuszczało miasto, plany były jeszcze nie do 
końca sprecyzowane. Według króla, należało kierować się na połu-
dniowy zachód, „bo tam czeka na nas nieprzyjaciel". Wierny swym 
zwyczajom król, chciał oprzeć cały plan decyzyjny na posłuszeń-
stwie, co nie było tak niemądre, zważywszy na niepewną sytuację, 
jeśli nie wiadomo było gdzie, kiedy i jak pojawi się nieprzyjaciel.
Przyszły teraz niezwykłe dni. Armia szwedzka maszerowała 
przez pokryte śniegiem okolice jak wielkie, na wpół ślepe zwierzę. 
Patrole przeczesywały w nerwowym pośpiechu okoliczne tereny, 
starając się zebrać jak najwięcej informacji. Żołnierze i ich dowódcy wiedzieli, 
że gdzieś niedaleko czai się silny, polski oddział. Świadczyły o tym 
raporty i pojedyncze, krótkie, choć krwawe starcia.
Wkrótce okazało się, że Polacy wycofali się.
Była to w rzeczy samej dobra nowina. Istniało nadal niebezpie-
czeństwo, że polskie wojsko wymknie się na północ, na Polesie, 
aby połączyć się tam z oddziałami litewskimi, od których roiło się w 
okolicy. W końcu Szwedzi natrafili na tych, których szukali. W 
gęstym, pokrytym grubą warstwą śniegu lesie, kilka patroli 
wchodzących w skład regimentów polskich w szwedzkiej służbie 
natknęło się na niewielki oddział polskiej jazdy. Polakom nie udało 
się na czas ukryć przed nieprzyjacielem, ponieważ ubrania, jakie 
mieli na sobie żołnierze wchodzący w skład patroli, zmyliły ich, 
przez co uznali, że mają do czynienia ze swoimi.
Karol Gustaw zareagował błyskawicznie.
Pozostawił w tyle tabory wraz z piechotą, a jazdę podzielił na 
dwie grupy. Pierwszą z nich wysłał tak, aby zatoczyła szeroki łuk na 
południe od długiego na dwie mile lasu, w którym dostrzeżono 
Polaków. Drugi oddział wykonał podobny manewr w kierunku na 
północ od lasu. Ostrza nożyc miały się następnie zamknąć nad Wisłą, 
która stanowiła tylną granicę lasu. Tym samym, Polacy mieli zostać otoczeni, 
postawieni w sytuacji bez wyjścia, zmuszeni do poddania się.
492






f   Plan był doskonały, ale tylko na papierze.
Szwedzi ruszyli przed siebie w szalejącej zamieci. Nie znaleźli 
najmniejszego śladu po Polakach, i to w dosłownym znaczeniu, 
ponieważ śnieg zdążył już zasypać wszystkie ślady pozostawione 
przez nieprzyjacielski oddział. Dlatego też nożyce co prawda za-
mknęły się nad Wisłą, ale wydały tylko metaliczny, pusty dźwięk. 
Podczas gdy dowódcy nadal rozglądali się z rozczarowaniem, ich 
żołnierze przeszli po lodzie na drugą stronę rzeki i rozbili obóz nie-
daleko brzegu.
Wśród szwedzkich dowódców zapanowała atmosfera rozpaczy i 
zdesperowania. Nikt nie miał najmniejszego pojęcia, gdzie podziali 
się Polacy. Na wszystkie możliwe strony rozesłano patrole 
zwiadowcze. Temu, który przyprowadziłby polskiego jeńca, obie-
cano sowitą nagrodę: 100 talarów za zwykłego żołnierza, 200 tala-
rów za oficera.
Następnego dnia, to znaczy 18 lutego 1656 roku, tryby całej tej 
machiny zostały wstrzymane. Dowódcy rozlokowali swe regimenty 
po różnych wsiach na wschodnim brzegu rzeki. Powoli zaczęły 
spływać pierwsze raporty. I znowu stało się to za sprawą Polaków 
służących w szwedzkim wojsku. Kilka kilometrów na północ, po 
obu stronach rzeki, w bagnistej i wolnej od lodu okolicy, znaleźli 
wielkie ilości śladów pozostawionych przez końskie podkowy. 
Wkrótce potem udało się też wypatrzyć niewielki oddział jazdy 
polskiej. Zdarzyło się to późnym popołudniem. Szwedzcy kawale-
rzyści zaczęli już przygotowywać się do snu, gdy nagle dostali roz-
kaz siodłania koni. Szybko uformowano szyk, a gdy wszyscy goto-
wi byli do wymarszu, wydano rozkaz i oddział pomknął przez 
zdeptany śnieg.
Oddział, który tak uparcie ścigał Karol Gustaw, zajmował się 
werbowaniem nowych żołnierzy, wspieraniem powstańców, two-
rzeniem nowych punktów oporu, a także - jeśli było to możliwe - 
wypieraniem wroga z centralnych prowincji Rzeczpospolitej. 
Okazało się jednak, że podniesienie powstania na wyższy poziom 
organizacyjny - ze spontanicznego protestu do stanu regularnej 
wojny -jest zadaniem o wiele trudniejszym, niż sądzono. Ledwo 
bowiem polscy magnaci odłożyli na bok swe dawne animozje
493


NIEZWYCIĘŻONY
i egoizm, aby zjednoczyć się w walce przeciwko nieprzyjaciołom, a 
już odżyły dawne spory. Wielu z nich z trudnością akceptowało na 
stanowisko głównodowodzącego, pochodzącego z rodu o niższym 
statusie, Czarnieckiego. Wiele czasu zmarnowano na dyskusjach 
dotyczących celów, środków i sposobów dowodzenia.
Dopiero pod koniec stycznia 1656 roku osiągnięto kompromis, 
który z wielu względów świadczył o niedorozwoju organizacyjnym 
Polaków. Szlachta zamieszkująca województwa objęte powstaniem nadal nie 
musiała walczyć o cały kraj, ograniczając się jedynie do obrony 
własnych województw, powiatów i prowincji (Jan Kazimierz nie mógł też po 
prostu rozkazać swym podwładnym, aby stanęli do walki, a to ze 
względu na „złotą wolność szlachecką", która zmuszała monarchę 
do przeprowadzenia swych zamiarów zgodnie ze skomplikowaną 
procedurą, oznaczającą między innymi konieczność zwoływania 
lokalnych sejmików i podpisywania sporządzonych w określony 
sposób list z nazwiskami). Czarniecki nie otrzymał w końcu 
stanowiska naczelnego dowódcy nad zbuntowaną szlachtą i 
powołanymi do wojska chłopami: dowodzenie tymi ostatnimi 
powierzono miejscowym kasztelanom, a szlachtą hetmanowi 
wielkiemu koronnemu Stanisławowi Rewerze Potockiemu, który 
akurat był nieobecny, a zamierzał dowodzić podległym mu 
wojskiem za pomocą rozkazów wysyłanych z miejsca znajdującego 
się niedaleko granicy z Siedmiogrodem42.
Armia polska, która w końcu przeprawiła się przez Wisłę i ru-
szyła na północ, była dość słaba liczebnie. W jej skład wchodziło 
2700 jazdy, w tym tylko około 400 husarzy. W praktyce Polacy 
nie dorównywali pod względem liczebnym nawet tym siłom 
szwedz-
42 Stefan Czarniecki już 3 stycznia 1656 r. otrzymał od króla Jana Kazimierza 
dowództwo nad wojskiem koronnym, gdyż obaj hetmani: hetman wielki koronny 
Stanisław Rewera Potocki i hetman polny koronny Stanisław Lanckoroński przyjęli 
protekcję króla szwedzkiego. Jan Kazimierz zastanawiał się nawet, czy nie odsunąć 
obu hetmanów od dowodzenia wojskiem i funkcji tej nie powierzyć całkowicie 
Czarnieckiemu. Niestety, zgodnie z polskim prawem było to niemożliwe bez zgody 
sejmu. Król mianował regimentarzem Czarnieckiego „dając mu pełną władzę i moc 
tym wojskiem (które wróci do wierności) rządzić podług zwyczaju hetmana". Tak 
więc faktycznie dowództwo nad wojskami polskimi pozostawało, aż do końca 
„potopu" w rękach Stefana Czarnieckiego (przyp. red.).
494


PASTISZ NA TEMAT SPADAJĄCEJ GWIAZDY
kim, które stacjonowały w środkowej Polsce. Udało im się jednak 
ukryć ten fakt dzięki zręcznym manewrom polegającym na ciągłym 
przerzucaniu oddziałów z jednego miejsca w drugie, jak również 
poprzez rozsiewanie dezinformujących wieści. Szwedzi dali się na to 
nabrać i zaczęli się przygotowywać do pasywnej obrony za murami 
miast i twierdz. Czarniecki zyskał dzięki temu na czasie: jego 
oddziały pojawiły się w wielu miejscach, zdobyły kilka mniejszych 
warowni, on sam odbył kilka ważnych spotkań, a przede wszystkim 
zorganizował pobór do swej armii i ściągał kontrybucje.
Działał w wielkim pośpiechu, bo czas płynął nieubłaganie. Musiał 
uporać się z powierzonymi mu zadaniami, zanim zdarzą się dwie 
rzeczy. Pierwszą z nich były wiosenne powodzie: Wisła, mająca 
dość strome brzegi, osiągała wiosną wysoki stan. Kiedy zaczynały 
się roztopy, przeprawienie się na drugi brzeg stawało się trudne i 
niebezpieczne. Można powiedzieć, że pod tym względem Wisła 
należała do najtrudniejszych rzek w Europie. Gdyby Czarniecki nie 
zdążył, jego wojsko mogłoby utknąć odcięte pokrytymi krą lodową 
rzekami od głównych sił dowodzonych przez Jana Kazimierza, 
obozujących na południu.
Natomiast drugim powodem było pojawienie się głównych sił 
szwedzkich.
Wydarzenia, do których doszło na przełomie stycznia i lutego 
1656 roku, przypominały zabawę w ciuciubabkę w ciemnym po-
koju, gdzie każdy porusza się po omacku, nie wiedząc, gdzie znaj-
dują się inni uczestnicy zabawy, a każdy najmniejszy dźwięk od-
bierany jest na różne sposoby. Polacy błędnie ocenili cel, do 
którego zmierzały szwedzkie wojska, a Szwedzi dokonali równie 
błędnej oceny położenia polskich oddziałów. Podczas gdy Karol 
Gustaw rozpoczynał swój manewr, przy pomocy którego chciał za-
mknąć Polaków w potrzasku, ci znajdowali się w tym samym zasie 
wraz z Czarnieckim około trzech mil na południe. A gdy Szwedzi 
zatrzasnęli już swą pułapkę, Polacy zarządzili właśnie odwrót, 
przeprawili się przez Wisłę i znaleźli się na jej prawym brzegu. 
Korzystając z szalejącej zadymki śnieżnej, która skutecznie 
ograniczała widoczność, ukryli się tam. Oznacza to prawdopodob-
nie, że obydwa wojska minęły się w odległości nie większej niż 
dwie-trzy mile od siebie. Później, gdy Czarnieckiemu wydawało
495


NIEZWYCIĘŻONY
się, że najgorsze niebezpieczeństwo już minęło, zarządzono postój. W 
ciągu dwóch dni Polacy przemierzyli ponad dziesięć mil. Mimo 
silnych mrozów, nikt nie odważył się nawet rozpalić ogniska ze 
strachu, aby nie zostać odkrytym przez wroga. Był to wielki wyczyn 
w prawdziwie logistycznym stylu, zwłaszcza jeśli zważyć, że oddział 
rozrósł się aż do 3000 poborowych, którzy co prawda jechali konno, 
ale nie odbyli żadnego szkolenia, nie mieli doświadczenia bojowego, a 
poza tym byli skrajnie wyczerpani.
Polacy postanowili więc w tej sytuacji rozłożyć się obozem wokół 
niewielkiej wioski Gołąb, w miejscu, gdzie Wisła dokonywała skrętu. 
Wybór miejsca podyktowany był bardziej fałszywym poczuciem 
bezpieczeństwa i wygodą niż względami wojskowymi. Wieś leżała 
jakby w worku, otoczona z trzech stron zamarzniętą rzeką, a z 
czwartej bagnem i lasem. Jedyną ochronę obozu, wystawioną od 
południowej strony, stanowił niewielki posterunek, w skład którego 
wchodziło około 100 lekkiej jazdy43. Byli to ci sami żołnierze, których 
wcześniej zauważyły szwedzkie patrole. Dowódcy polscy nie mieli 
widocznie nadal pojęcia, gdzie znajdują się ich prześladowcy. Dopiero 
gdy w oddali rozległy się odgłosy strzałów, Polacy zrozumieli swą 
pomyłkę.
Do obozu wpadli najpierw pierwsi z owych stu, którzy stali na 
posterunku, a którzy na widok nadjeżdżających Szwedów rzucili się 
do ucieczki. Potem rozległy się dźwięki trąbek - najpierw przy-
tłumione z powodu odległości, a potem coraz bliższe i wyraźniej-sze. 
Było około wpół do czwartej i światło dnia ustępowało powoli 
nadchodzącym ciemnościom.
I wtedy pojawili się pierwsi Szwedzi44.
W pogoń za uciekającymi z posterunku Polakami wysyłano 
stopniowo kolejne oddziały jazdy w miarę, jak meldowały o swej 
gotowości do podjęcia walki. Dlatego też docierały one do wsi nie-
regularnie i w nieporządku, co mogło skończyć się dla Szwedów 
tragicznie, gdyby zaskoczeni nagłym atakiem Polacy zdążyli upo-
rządkować swoje szyki. Kiedy więc pierwsi jeźdźcy wypadli z lasu,
43	Była to chorągiew Jacka Szemberka (przyp. red.).
44	Pierwszy pod Gołębiem zjawił się hr. Waldemar, za nim nadciągnął gen. 
Douglas, Niemirycz i dragoni (przyp. red.).


PASTISZ NA TEMAT SPADAJĄCEJ GWIAZDY
Polacy przewyższali ich jeszcze pod względem liczebnym. Szwedzi 
zatrzymali się na widok barwnego polskiego muru. Wkrótce jednak 
nadjechały kolejne skwadrony, można więc już było uporządkować 
szeregi, które bardzo wolno ruszyły do przodu przy dźwięku trąbek i 
bębnów. Przeciwnik odpowiedział na to, jednak nie ogniem 
muszkietów, tylko muzyką instrumentów. Trwała ona aż do chwili, 
kiedy Szwedzi zbliżyli się na odległość strzału, a wtedy powietrze 
rozdarły dwie głośne salwy, które zrobiły potężne wyrwy w polskich 
szeregach. Jeźdźcy i konie zwalili się na zamarzniętą ziemię. I tak, jak 
to już często bywało, doprowadziło to do sporego zamieszania w 
polskim szyku. Zgodnie z dotychczasową praktyką, Polacy powinni 
teraz rzucić się do ucieczki, ale widać było, że poniesione w ostatnich 
miesiącach porażki czegoś ich jednak nauczyły. Zamiast się cofnąć, 
ruszyli do ataku, wznosząc dla animuszu swe tradycyjne okrzyki. 
Skierowali się na lewe szwedzkie skrzydło, to znaczy przeciwko tym 
siłom, które stały najbliżej nich, zwrócone plecami do rzeki. Chmura 
lekkiej jazdy i ciężkich, okrytych pancerzami husarzy, przemknęła po 
pokrytej śniegiem ziemi, rozciągnęła się, oddała salwę i wpadła wśród 
okrzyków i szczęku broni między pierwszy szwedzki szereg, a potem, 
niesiona pędem i pierwszym sukcesem, przemknęła przez kolejne 
szeregi45. Szwedzi rzucili się do ucieczki w stronę stromego brzegu 
Wisły: gnali, co koń wyskoczy, przewracali się, spadali z siodeł, 
staczali się po zboczu na pokrytą grubą warstwą lodu rzekę, albo po 
prostu zeskakiwali ze swych koni, próbując ukryć się w gęstych 
zaroślach.
To właśnie wtedy, w ciągu niewiele więcej niż dziesięciu minut, 
polska metoda walki pokazała swą siłę, a jednocześnie swą słabość. 
Taki sposób prowadzenia natarcia nie różnił się niczym od tego, który 
stosowano dawniej, w średniowieczu: ta sama masa ludzi i koni, ta 
sama dzika energia, to samo uczucie strachu w szeregach przeciwnika 
stojącego w obliczu czegoś, czego nie da się powstrzymać, co bardziej 
przypominało któryś z żywiołów niż dzieło ludzi. To dlatego Szwedzi 
ugięli się pod nawałą. Jednak zaraz potem można było dostrzec 
to, co sprawiało tak wiele kłopotów
45Chorągwie polskie szykowały się do boju maksymalnie w trzy szeregi (przyp. red.).





496


497


NIEZWYCIĘŻONY
odzianym w pancerze średniowiecznym rycerzom: jeśli natarcie 
rozwinęło się w pełni, to nie było takiej siły, która mogłaby je kon-
trolować. Z tego też powodu nacierających rycerzy można było bar-
dziej przyrównać do lecącej kuli.
Po rozbiciu dwóch pierwszych szeregów szwedzkiej 
jazdy, Polacy odsłonili swe lewe skrzydło. I tak jak bokser po 
otrzymaniu silnego ciosu traci równowagę, tak i oni zachwiali się 
nagle. Po pierwszym natarciu w ich szykach zapanował bałagan, a 
przywracanie porządku zabrało im zbyt wiele czasu. Polacy szykowali 
się do uderzenia na inne, nie uczestniczące na razie w walce szeregi 
szwedzkie. Jednak w tym samym momencie nadjechało nagle pięć 
szwedzkich skwadronów, które wpadły wprost na wahających się 
Polaków. Szwedzi uderzyli od tyłu i z boku i zmusili swego prze-
ciwnika do cofnięcia się. Stłoczone czworokąty ludzi i koni pognały w 
pełnym pędzie w kierunku polskich posiłków, które nadciągały z 
pomocą dla swych cofających się towarzyszy. Doszło do 
bezpośredniego starcia obu jazd. Niektóre ze szwedzkich skwadro-
nów nacierały trzy razy po kolei, aż w końcu udało im się złamać opór 
Polaków. Po raz kolejny o sukcesie zadecydowała umiejętność 
sprawniejszego wykonywania manewrów przez szwedzkie wojsko. 
Wystarczyło bowiem, że kilka polskich szeregów zaczęło się cofać, a 
wykorzystali to szwedzcy dowódcy, którzy w czasie walki wręcz 
posuwali się za swymi pododdziałami, a nie przed nimi. Wbrew 
taktyce stosowanej w innych bitwach, nie rzucili się w pogoń za 
cofającymi się Polakami, tylko przegrupowali swe skwadrony i rzucili 
je do walki przeciwko tym polskim szeregom, które nadal 
niewzruszone stały w szyku. Osiągnęli dzięki temu efekt, który 
przypominał „meksykańską falę", rozchodzącą się wzdłuż polskich 
szeregów. Polacy rozluźnili szyki, cofnęli się, a potem rzucili 
do ucieczki46.
Ich śladem podążyło całe lewe skrzydło, chociaż nie poniosło ono 
do tej pory prawie żadnych strat. Podczas ostrzału szyk trzy-
46 Komendę do odwrotu dał podobno sam Czarniecki, wołając: „W 
rozsypkę dzieci, dzieci!". Dostrzegł bowiem ze wzgórza szykujące się do 
ataku prawe skrzydło szwedzkie, złożone z regimentów: Horna, Wittenberga i 
Kalinowskiego (przyp. red.).


PASTISZ NA TEMAT SPADAJĄCEJ GWIAZDY
many przez Polaków wygiął się do tyłu na kształt łuku, a potem - tak 
jak łuk - pękł na drobne części, zamieniając się w pojedyncze grupki 
galopujących jeźdźców, pędzących po zamarzniętych polach i 
pokrytych lodem rowach, przez sztywne od mrozu krzewy, 
wypełnione śniegiem nierówności terenu, zmierzając w stronę 
pobliskiego lasu.
Także i teraz Szwedom z trudem przychodziło dopędzenie 
jeżdżących świetnie na koniach przeciwników. Tylko Polakom na 
służbie szwedzkiej powiodło się lepiej. Postępowali jednak w sposób o 
wiele bardziej humanitarny i z o wiele mniejszą energią, niż mógłby 
sobie tego życzyć Karol Gustaw: kiedy bowiem doganiali już jakiegoś 
uciekającego rodaka, ograniczali się głównie do obrzucania go 
wyzwiskami i okładania go po plecach płaską częścią szabli. Kiedy 
jedna z uciekających grup przekraczała właśnie jakiś pokryty lodem 
zbiornik wodny, lód załamał się, a silny nurt wciągnął niektórych 
jeźdźców w głąb. Kiedy nadjeżdżający Szwedzi dotarli do tego 
miejsca, niektórzy z nich ze współczuciem przyglądali się temu 
smutnemu widokowi, podczas gdy inni strzelali do tonących Polaków 
jak do kaczek. W sumie utonęło albo zastrzelonych zostało około 60 
nieprzyjaciół.
Minęła właśnie godzina piąta, a zimowe słońce kończyło już 
zataczać łuk nad horyzontem. Bitwa dobiegła końca. Po raz kolejny 
Szwedom udało się wygrać w bezpośrednim starciu. Ale po raz 
kolejny nie udało im się do końca złamać polski opór - polski oddział 
został po prostu rozpędzony. Dowództwo szwedzkie przyjęło wynik 
starcia z zadowoleniem albo mówiąc dokładniej z ulgą, ponieważ była 
to najtrudniejsza bitwa, do jakiej dotychczas doszło. Stało się też jasne, 
że kolejne zwycięstwa wymagać będą o wiele więcej trudu. W 
trakcie zapadających ciemności rozproszone oddziały szwedzkie 
zaczęły się zbierać na niedawnym polu bitwy w pobliżu wioski. 
Karol Gustaw wydał rozkaz, aby zabić wszystkich rannych Polaków, 
których znajdą jego żołnierze.
Przez dwa dni armia szwedzka stacjonowała pod 
Gołębiem w oczekiwaniu na tabory i piechotę, które zostały daleko 
w tyle. Potem wojsko ruszyło dalej, na południowy wschód, podążając 
śladem pobitych Polaków. Głównym celem był teraz Lwów, 
ponieważ





I


498


499


NIEZWYCIĘŻONY
to właśnie tam Jan Kazimierz organizował swą nową armię. Ma-
szerując błotnistymi drogami (zaczęła się niespodziewana odwilż), 
wojsko szwedzkie dotarło najpierw do nie bronionego Lublina. Od 
władz miasta zażądano podatku pożarowego, chociaż rok wcześniej zostało 
one mocno zniszczone przez Kozaków. Potem kontynuowano 
marsz według planu. W ostatniej dekadzie lutego 1656 roku, armia 
dotarła do otoczonego solidnymi murami Zamościa. Tym samym 
zbliżono się jeszcze bardziej do zachodniej części Ukrainy.
Zarówno armia, jak i cała operacja znalazły się w punkcie kry-
tycznym.
Zwycięstwo pod Gołębiem47 nie miało dla Szwedów w zasadzie zbyt 
wielkiego znaczenia. Czarnieckiemu dość szybko udało się zebrać 
rozproszone oddziały, zaopatrzyć je w broń i sprzęt, uzupełnić braki 
osobowe poprzez nowy pobór i ruszyć na Lwów. Jednocześnie unikał 
bezpośredniego starcia ze ścigającymi go Szwedami. W armii 
szwedzkiej zaczęły się masowe dezercje służących w niej Polaków, 
którzy byli niezadowoleni i zdemoralizowani. Tendencja ta osiągnęła 
swój punkt kulminacyjny 24 lutego, kiedy to w mroku nocy obóz 
opuściło nagle aż 5000 Polaków; oznaczało to, że większa część 
polskich sił, które udało się wcześniej pozyskać dzięki obietnicom i 
pieniądzom, została stracona. Skutek był taki, że i tak już mała 
armia jeszcze bardziej zmniejszyła swój stan osobowy. Z tego też 
względu zdobycie Zamościa stało się dla Szwedów niezwykle 
ważną sprawą.
W ich zamyśle miasto miało pełnić rolę bazy wykorzystywanej 
do dalszych wypadów na południowy wschód. Opanowanie 
Zamościa spowodowałoby też przecięcie szlaków komunikacyjnych między 
powstańcami na Litwie i Janem Kazimierzem przebywającym nadal 
we Lwowie. Jednocześnie pozwoliłoby to ponownie nawią-
47 Bitwa pod Gołębiem rozegrała się 19 lutego 1656 r. Podany wyżej opis 
przedstawiony jest jedynie w dziele Samuela Pufendorfa. Pełny opis bitwy znajdzie 
Czytelnik w pracy: Jerzy Teodorczyk Wyprawa zimowa Czarnieckiego 1 -20II1656 
r. Bitwa pod Gołębiem, [w:] Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, red. Jan Wimmer, 
Warszawa 1973. Praca ta wydana jest również w języku szwedzkim. Opis bitwy 
pod Gołębiem znajduje się również w książce wydanej przez wyd. Bellona, w serii 
Historyczne Bitwy: Paweł Skworoda, Warka-Gniezno 1656, Warszawa 2003. 
(przyp. tłum. i red.).
500


PASTISZ NA TEMAT SPADAJĄCEJ GWIAZDY
zać zerwane kontakty z Chmielnickim i jego Kozakami. (Po po-
wrocie Tatarów na zimowe kwatery Kozacy ponownie zaczęli wy-
kazywać oznaki wrogości; pojawiły się też pogłoski, jakoby chcieli 
odnowić sojusz z chciwym sławy, ale nie umiejącym podjąć 
ostatecznej decyzji księciem Siedmiogrodu, Jerzym Rakoczym. 
Sam książę czuł już zapach krwi, a spodziewając się porażki 
Polaków i wielkich łupów, zaczął powoli - choć zdecydowanie te-
mu zaprzeczał - gromadzić znaczne siły w pobliżu granicy z Polską, 
postępując tym samym według zasady „mam ciasto i zjem ciasto".) 
Szwedzi nie mogli sobie pozwolić, aby za ich plecami została nie-
zdobyta twierdza w Zamościu, ponieważ znajdowała się ona jed-
nocześnie na skrzyżowaniu szlaków wiodących w stronę Warszawy 
i Bałtyku.
Podjęto więc prostą decyzję: Zamość należy zdobyć. Wykona-
nie tej decyzji nie było jednak takie łatwe.
Karol Gustaw miał nadzieję - albo może tylko tak wydawało mu 
się - że wystarczy, iż jego armia potrząśnie bronią, a powstanie i 
opór zniknąjak za skinieniem czarodziejskiej różdżki. Z tej przy-
czyny całą operację zimową przygotowywano w dość dużym po-
śpiechu. Przygotowania nie odbywały się na taką skalę, jaką nale-
żało zastosować, szykując się do regularnej kampanii, tylko dlatego, 
że Karol Gustaw w całym swym zarozumialstwie nie dopuszczał 
myśli, iż kampania taka będzie konieczna. Postawił więc przede 
wszystkim na pośpiech. Zamierzał interweniować w centralnym 
punkcie polskiego oporu, zanim powstanie rozszerzy się na inne 
regiony. Armia powinna działać w szybkim tempie, żeby przy-
najmniej dogonić przemieszczających się z wielką ruchliwością 
Polaków. Skutkiem takiego myślenia były niewystarczające zapasy 
żywności i podstawowego wyposażenia, jak na przykład końskich 
podków. Liczba zapasowych koni utrzymywała się także na niskim 
poziomie, a cała ciężka artyleria, z której transportem było sporo 
kłopotów, pozostała daleko w tyle. Można więc stwierdzić, że 
podjęta decyzja była z jednej strony całkowicie zrozumiała, a z dru-
giej fatalna.
Nic nie zdołało jednak skłonić obrońców twierdzy do otwarcia 
bram: ani pochlebstwa, ani obietnice, ani groźby. Szwedzi grozili 
między innymi, że „zabiją wszystkich w promieniu kilku mil, jeśli
501


NIEZWYCIĘŻONY


PASTISZ NA 
TEMAT 
SPADAJĄCEJ 
GWIAZDY





Zamość się nie podda". W podobnych sytuacjach po takiej odmo-
wie wystarczyło rozpocząć ostrzał artyleryjski. Ale nie tym razem. 
Armia szwedzka nie dysponowała bowiem ciężkimi działami, za 
pomocą których mogłaby dokonać w systemie fortyfikacji potęż-
nych wyrw; nie posiadała też moździerzy, których używano do 
wrzucania pocisków ponad murami na teren miasta.
Dnia 27 lutego Szwedzi podciągnęli w pobliże potężnych murów 
miejskich 15 lekkich dział. Ostrzał rozpoczął się od czterech 
potężnych salw: strzelano kulami żarowymi. Przez kolejne godziny 
niebo nad miastem przeszywały smugi wystrzeliwanych pocisków, 
co przypominało rozpryskujące się sztuczne ognie. Karol Gustaw i 
jego dowódcy życzyli sobie tylko jednej rzeczy: obaj mieli nadzieję, 
że ostrzał przestraszy obrońców i skłoni ich do uległości. Cały ten 
pokaz pirotechniczny mógł rzeczywiście zrobić wielkie wrażenie, 
zwłaszcza pod względem akustycznym, ale nie wywołał 
spodziewanych efektów: domy w mieście wcześniej jak stały tak 
stały, a opór obrońców bynajmniej nie zmalał. Szwedzi nie mogli 
sobie pozwolić na regularne oblężenie, ponieważ nie starczyłoby im 
prochu i amunicji48.
Kontynuowanie marszu na południowy wschód byłoby w tym 
stanie idiotyzmem. Wokół Lwowa czekała bowiem rosnąca z każ-
dym dniem polska armia, która już wtedy trzykrotnie przewyższała 
wojsko szwedzkie pod względem liczebnym. Rozczarowany Karol 
Gustaw odstąpił więc od swego zamiaru. Poskręcane kolumny ludzi 
i zwierząt ruszyły teraz łukiem na południowy zachód, w stronę 
bogatego Jarosławia. O wyniku tego manewru po raz kolejny 
zdecydował system zaopatrzenia, a nie jakiś strategiczny geniusz. 
Przypuszczano, że tereny wokół Jarosławia były jeszcze nietknięte 
wojną, dzięki czemu uda się zdobyć żywność dla głodujących 
szwedzkich regimentów. Poza tym, miasto położone było nad 
Sanem, jednym z dopływów Wisły. Tą drogą można też było w ra-
zie potrzeby łatwo dotrzeć do Krakowa albo do Warszawy.
Na dworze robiło się coraz cieplej, a marsz stawał się coraz 
cięższy, zwłaszcza, że konie, nie mając podków, musiały 
wykonywać
48 Szwedzi próbowali sterroryzować miasto ostrzałem z dział 
polowych w nocy z 27 na 28 oraz 29 lutego (przyp. red.).
502






0	wiele cięższą pracę poruszając się po błotnistych, gliniastych dro 
gach. Na dodatek teraz, kiedy armia szwedzka zaczęła się wycofy 
wać, pojawiło się w jej otoczeniu mnóstwo oddziałów złożonych 
z chłopskich powstańców i szybkich jednostek konnych49. Te luźne 
bandy napadały na transporty z żywnością i zaopatrzeniem dla 
Szwedów, brały do niewoli kurierów, likwidowały maruderów
1	napadały na patrole. Armia szwedzka wykrwawiała się powoli, 
ale sukcesywnie. Nie było dnia, aby ktoś nie przepadł w lesie albo 
nie został porzucony na skraju drogi jak niepotrzebny pakunek. 
W czasie ciągłych starć, na skutek głodu, chorób i ogólnego niedo 
statku, Szwedzi utracili więcej ludzi niż we wszystkich dotychcza 
sowych bitwach razem wziętych. Poza tym z armii szwedzkiej de- 
zerterowało coraz więcej Polaków, którzy wcześniej służyli pod 
komendą Karola Gustawa.
We wszystkich tych wydarzeniach brała również udział Agneta 
Horn ze swym mężem Larsem Cruusem. Cruus i jego rajtarzy z 
Vastgota bili się pod Gołębiem, gdzie uczestniczyli w kontrataku nad 
brzegiem rzeki; w ich ręce wpadły dwa sztandary i dwa bębny. W 
czasie marszu na Jarosław oddział Cruusa miał za zadanie strzec 
taborów. Kiedy rozciągnięte kolumny wojska zaczęły na początku 
marca opuszczać tereny Pogórza, kierując się w stronę Sanu, wpa-
dły w zastawioną pułapkę. Z pobliskiego lasu wypadła nagle grupa 
Polaków, zagrzewając się głośnymi okrzykami. W starciu, do któ-
rego doszło, Szwedzi stracili około 60 ludzi, ale bronili się tak 
dzielnie i tak długo, że większą część taborów udało się uratować. 
Na miejscu pozostało jednak sporo wozów, a wśród nich ten, na 
którym przewożono srebrną zastawę królewską. Pomiędzy tymi, 
których oszczędził los, znalazł się też Lars Cruus, ale marsze i starcia 
nadwerężyły jego siły. Agneta też dostrzegła, że jej mąż jest coraz 
bardziej zmęczony i wygląda mizernie.
Kiedy oddział Cruusa dotarł nad San, jego oczom ukazało się 
osiem polskich kompanii, które czekały na nich na drugim brzegu. 
Szwedzi wytoczyli do przodu cztery lekkie działa, a trzem kompaniom
49 20 marca 1656 r. Stefan Czarniecki wydał słynny uniwersał, w którym groził 
szlachcie karą śmierci, gdyby ta nie dopuszczała chłopów do walki ze Szwedami 
(przyp. red.).
503


NIEZWYCIĘŻONY
dragonów wydano rozkaz, aby zsiadły z koni i oddały salwę ze 
swych muszkietów. Nad błękitną wodą przelatywały kolejne poci-
ski wystrzeliwane przez żołnierzy, aż w końcu dostrzeżono przez 
gęsty dym, że Polacy wycofują się ze swych pozycji. Teraz zwycięscy 
Szwedzi mogli przeprawić się na małych łodziach na drugi brzeg, 
gdzie oczekiwała już na nich delegacja miasta Jarosławia, która 
wręczyła im klucze miejskie i przedłożyła prośbę o oszczędzenie 
miasta i jego mieszkańców. Dwanaście godzin później zakończono 
budowę mostu przez rzekę, dzięki czemu opadający już z sił 
regiment mógł przeprawić się na drugi brzeg.
Na początku marca udało się Szwedom zebrać w Jarosławiu swe oddziały. 
Po krótkim wypoczynku przystąpili oni teraz do wznoszenia 
umocnień wokół pozbawionego fortyfikacji miasta. Zarówno 
oficerowie, jak i zwykli żołnierze byli wyczerpani i wychudzeni z 
powodu niedożywienia, nadal też panował wśród nich pewien 
niepokój. Raz za razem słychać było odgłosy strzałów, a z oddali 
dochodziły odgłosy walk. Karol Gustaw nadal nie chciał jednak 
spojrzeć prawdzie w oczy. Dumnemu władcy trudno było pogodzić 
się z oczywistymi faktami, ponieważ triumfalny marsz zmienił się w 
głodowy pochód nie na skutek pojedynczego wydarzenia, tylko w 
efekcie długotrwałego, prawie niezauważalnego procesu. Po raz 
kolejny król zasiadał przy stole i kreślił nowe, wspaniałe, choć niemożliwe do 
zrealizowania plany. Jego nowy pomysł polegał na skoncentrowaniu 
wszystkich sił, jakimi dysponował, w trzech punktach: w 
Warszawie, Krakowie i Jarosławiu. W jego umyśle to, co się 
zdarzyło, wyglądało na przypadkową porażkę. Zamierzał też 
ponownie ruszyć na Lwów, kiedy tylko armii uda się nabrać sił, a na 
miejsce dotrą spodziewane posiłki.
Miał jednak pewne wątpliwości, co zdarzyło mu się po raz 
pierwszy. Pomysł na stworzenie potężnego, polsko-szwedzkiego 
organizmu państwowego już dawno odłożył na półkę. Zamiast tego 
w ciągu ostatnich miesięcy tak pełnych frustrujących go zdarzeń, 
dokonywał coraz to nowego podziału zdobyczy, ale za każdym ra-
zem udział Szwecji w podziale łupów stawał się coraz skromniejszy. 
Na swego głównego sojusznika przewidział Brandenburgię, ale może udałoby 
się też wciągnąć do aliansu Siedmiogród? Problem polegał 
mianowicie nie tylko na tym, że pokonanie Polaków oka-
504





PASTISZ NA TEMAT SPADAJĄCEJ GWIAZDY
zało się o wiele trudniejsze, niż wyglądało to po letnich triumfach. 
Zaczęły też do niego docierać raporty, pogłoski i sugestie wskazu-
jące na to, że przyjaźń ze strony Rosji stawała się coraz bardziej 
krucha, neutralność Austriaków coraz bardziej podejrzliwa, a wro-
gość Holendrów coraz bardziej widoczna. A kto mógłby jeszcze w 
takim położeniu ufać Duńczykom?
Kryzys trwał więc nadal. Jarosław i okolice okazały się pozba-
wione żywności w o wiele większym stopniu, niż przypuszczano. 
Szwedzi zamierzali rozszerzyć swą bazę zaopatrzeniową aż po 
Przemyśl, położony u stóp Karpat, około dwie mile na południe od 
Jarosławia. I chociaż uporczywe bombardowanie miasta zmusiło w 
końcu jego obrońców do rozpoczęcia negocjacji, to jednak Szwedzi 
musieli na razie zrezygnować z szybkiego zajęcia miasta. Wszędzie 
wokół nich pojawiało się bowiem coraz więcej polskich oddziałów. 
Wkrótce stało się jasne, że szwedzka armia-jak dotąd zwycięska i 
niezwyciężona - znalazła się w pułapce. A doszło do tego w mieście, 
w którym nie było ani żywności, ani murów obronnych. Szlaki 
komunikacyjne stawały się coraz bardziej niepewne, a to za sprawą 
wiosennych powodzi i polskich wojsk, które utrudniały Szwedom 
dostęp do szlaków wodnych i dróg lądowych. Odsiecz nadal nie 
nadchodziła, a najbliższy oddział znajdował się pod Sandomierzem, 
to znaczy 20 mil dalej.
Dlatego też 22 marca armia szwedzka rozpoczęła odwrót50.
W zajętych przez Szwedów twierdzach i miastach nad Bałtykiem, w 
Szwecji i większości stolic europejskich oczekiwano z niecier-
pliwością na wieści z południa Polski. Te, które nadchodziły, były 
niepewne i niekompletne. Na dworze w Holsztynie otrzymywano 
zwykle jeden list na tydzień pisany przez Karola Gustawa. Minął już 
jednak miesiąc, a wieści jak nie było, tak nie było. Jak to zwykle w 
XVII wieku bywało, wszędzie roiło się od plotek. Gdzie znajdowała 
się szwedzka armia i czym się właśnie zajmowała? W Amsterdamie 
przyjmowano nawet zakłady o to, co stało się
50 Ze strony polskiej szczegółowy opis działań na tym terenie znajduje się 
w: Andrzej Borcz, Działania wojenne na terenie ziemi przemyskiej i sanockiej 
w latach „potopu" 1655-1657, Przemyśl 1999 (przyp. red.).
505


Pokażcie teraz, na co was stać
NIEZWYCIĘŻONY
z Karolem Gustawem, a stawkę wywindowano aż do 100 000 gul-
denów. Na całym kontynencie roiło się od pamfletów i gazetek, 
które zgodnie z przyjętym zwyczajem roznosili po ulicach krzykliwi 
przekupnie. W całej Rzeczpospolitej dyskutowano o zadziwia-
jących polskich sukcesach, a w Gdańsku krążyło nawet powiedze-
nie, w którym twierdzono, że:
Żołnierze ze szwedzkiego kraju,
Ołowiem od nas dostają,
Oblicza ich dowódców,
Nie zdobi już blask Wiktorii.
Mieszkańcy Kopenhagi rozczytywali się w niemieckich ulotkach 
propagandowych, których autor twierdził, że polskie oddziały 
dotarły już na Pomorze. Przedstawiciel duńskiego dworu złożył 
wizytę swemu szwedzkiemu koledze, żądając dowodu - najchętniej 
w formie napisanego osobiście przez króla listu - że Karol Gustaw 
nadal żyje.
Na początku kwietnia szwedzkiemu ambasadorowi w Londynie 
nieoczekiwaną wizytę złożył ambasador Holandii. Oświadczył 
mianowicie - a z głosu jego przebijała bez wątpienia złośliwa radość 
- że oto otrzymał informację, która potwierdzała krążące do tej 
pory plotki: armia szwedzka została rozbita, a Karol Gustaw nie 
żyje.


JVU wiek to stulecie, w którym starano się znaleźć prawdę. 
Było to zajęcie, które - co prawda - od wieków zajmowało umysły 
ludzkie i całe społeczeństwa, ale w sposobie poszukiwania prawdy, 
jaki pojawił się w XVII stuleciu, było coś nowego; to coś łączy nas, 
którzy żyjemy w dzisiejszych czasach, z tymi, którzy żyli w tamtej 
epoce; czyni z nich naszych pionierów i ojców. Gdy bowiem w 
średniowieczu ludzie zajęci byli głównie zachowywaniem starych 
prawd i ponownym odkrywaniem tego, co zatraciło się gdzieś w 
mroku dziejów, w XVII wieku skoncentrowano się przede 
wszystkim na odkrywaniu rzeczy nowych.
Impulsy pochodziły z wielu różnych kierunków, a znajdowały 
swe odzwierciedlenie również w wielu różnych dziedzinach. Łączyło 
je to, że ich podstawę stanowił głęboki szacunek dla nauki, jak też 
równie mocne oparcie się na metodach, przy pomocy których 
poszukiwano tej wiedzy. Najważniejszym i najbardziej cha-
rakterystycznym przykładem tego zjawiska jest coś, co nazywamy 
zazwyczaj rewolucją naukową XVII wieku.
Przez całe wieki fizycy, astronomowie, biolodzy i inni naukowcy 
wierni byli obrazowi świata i wszechświata, który powstał na 
gruncie teorii ukształtowanych przez ich starożytnych poprzedni-
ków, zwłaszcza Arystotelesa. Jeszcze na początku XVII stulecia





506


507


NIEZWYCIĘŻONY
poszukiwanie prawdy prowadzone przez ludzi nauki opierało się 
głównie na egzegezie i komentowaniu tekstów. Wsparci na dogma-
tycznych barykadach i scholastycznym dzieleniu włosa na cztery, 
uczeni walczyli ze sobą o to, czyje odczytanie tekstu jest najwier-
niejsze, a jednocześnie oddawali się studiom, które w większości 
przypadków prowadziły bardziej do pomniejszenia ludzkiej wiedzy 
niż do jej wzbogacenia.
Początków tych zjawisk szukać należy już w XVI wieku, ale to 
w kolejnym stuleciu dokonano największego postępu. Powodów 
tego było kilka. Dzięki podróżom odkrywczym i żeglarzom, którzy 
opłynęli Ziemię dookoła, okazało się, że świat jest o wiele większy, 
niż sądzono - i to dosłownie. Podróż Kolumba do Indii udała się 
dzięki znacznemu zaniżeniu wielkości kuli ziemskiej. W trakcie jej 
trwania zdarzyło się wiele rzeczy i zjawisk, o których Arystoteles nie 
wspominał nawet jednym słowem. Tym sposobem każdy nowy 
gatunek drzewa, trawy czy zwierzęcia przywożony do Kadyksu, 
Lizbony, Bordeaux, Plymouth czy Amsterdamu dokonywał 
kolejnego, choć maleńkiego wyłomu w dawnym sposobie po-
strzegania świata.
Ten jednak nie rozszerzał się tylko dlatego, że bandy ubranych w 
zbroje Europejczyków podbijały, przemierzały konno albo zdobywały 
zbrojnie kolejne białe plamy na mapach. Nawet milczący osobnicy, 
którzy nigdy nie opuszczali bezpiecznych korytarzy uniwersyteckich, 
mogli teraz dostrzec, że dzieło stworzenia było bardziej obfite, niż 
mogli to sobie kiedykolwiek wymarzyć. Ważną przyczyną zmiany 
poglądów było to, iż naukowcy zostali wyposażeni w instrumenty 
pozwalające im oglądać z bliska to wszystko, co starożytni mogli 
widzieć tylko gołym okiem. Najlepszym przykładem jest teleskop, 
wynaleziony na początku stulecia przez słynnego włoskiego astronoma 
Galileusza. Dotarła do niego kiedyś wiadomość o „tubie optycznej" 
skonstruowanej przez pewnego Flamandczyka. A kiedy Galileusz 
skierował swój prosty wynalazek w stronę gwiaździstego nieba, 
spostrzegł ku swemu najgłębszemu zdumieniu, że Księżyc nie tylko nie 
był płaski jak jajko, ale że nawet pokrywały go niezliczone pasma 
górskie i doliny; że Wenus miała fazy, Jowisz księżyce, na Słońcu 
występowały plamy, a mglista poświata, którą nazywano Mleczną 
Drogą, była w istocie odbi-
508


POKAŻCIE TERAZ, NA CO WAS STAĆ
ciem światła emitowanego przez miliardy nowych gwiazd. To ostatnie 
odkrycie - które zapoczątkowało teorię o nieskończoności 
wszechświata i „małości Ziemi" - było oczywiście najbardziej 
przerażające. Z drugiej strony, wiele innych budziło zgorszenie albo 
entuzjazm: pojawiły się na przykład dowody potwierdzające tezę 
Kopernika, iż to Ziemia obraca się dookoła Słońca, a nie odwrotnie. 
Równie ważne jak to, co Galileusz zobaczył, było jednak i to, czego 
nie zobaczył: nie istniała żadna sfera gwiezdna, nie było żadnych 
dziewięciu nieboskłonów ani „nadksiężycowego okręgu"51. Odkrycia, 
jakich dokonał, nie wpłynęły jednak na pewną siebie postawę jego 
przeciwników ani nie pozbawiły ich ideologicznego zaślepienia. Kiedy 
w czasie wizyty, jaką któregoś dnia złożył Galileuszowi pewien 
profesor jezuita, astronom zaproponował mu skorzystanie z lunety, 
aby poobserwować plamy na Słońcu, ten grzecznie odmówił: „Na nic 
się to nie przyda, mój synu. Dwa razy dogłębnie przestudiowałem 
Arystotelesa i nie znalazłem w nim nic na temat plam na Słońcu. Na 
Słońcu nie ma żadnych plam".
Innym ważnym instrumentem, który „rozszerzył" świat - w tym 
wypadku w przeciwnym kierunku - był mikroskop. Pod koniec XVII 
wieku stał się on tak popularny i tak udoskonalony, że stał się 
niezastąpionym przyrządem dla tych, którzy zamierzali badać przy-
rodę i ludzkie ciało. Odkryć dokonano również w odniesieniu do 
sposobu rozmnażania żab, struktury kurzego jaja czy byczej spermy; 
miały one, co prawda, mniej spektakularny charakter niż odkrycia 
astronomiczne, ale za to o wiele większy wpływ na dalszy rozwój 
ludzkiego życia. Jednym z naukowców zajmujących się mikroświatem 
był Szwed Georg Stiernhielm, uzdolniony w wielu dziedzinach. 
Przebywał on w tamtym okresie w Dorpacie i zabijał klina swoim 
gościom, których zmuszał do oglądania pod mikroskopem żywych wszy.
W ciągu całego stulecia oprócz teleskopu i mikroskopu wynale-
ziono też inne instrumenty, które pomagały uczonym obserwować i 
mierzyć świat. Na pierwszym miejscu wymienić należy termometr
51 Określenie przyjęte przez Arystotelesa w jego filozofii kosmologii, gdzie 
„nadksiężycowy okrąg" został pojęty jako dziedzina działań boskich (przyp. 
tłum.).
509


¦TT


NIEZWYCIĘŻONY
(przez długi czas istniało równolegle kilka różnych skal mierzenia 
temperatury) i zegar. W 1656 roku dokonano wielkiego kroku w 
dziedzinie pomiaru czasu. Niezwykle uzdolniony fizyk i astronom 
Christiaan Huygens zbudował udoskonaloną wersję teleskopu 
zwierciadlanego, za pomocą którego odkrył Tytana - jeden z 
księżyców Saturna. Aby móc przeprowadzać swoje astronomiczne 
obserwacje, potrzebował jednakże bardziej dokładnego przyrządu 
do mierzenia czasu. A ponieważ potrzeba jest matką wynalazku, 
Huygens, mający wtedy 27 lat, wynalazł -jakby po drodze - zegar 
wahadłowy. Po raz pierwszy w historii świata można było teraz 
mierzyć czas z większą dokładnością. Zegary mechaniczne stały się 
tym samym kapryśnymi urządzeniami, które co prawda wskazywały 
na razie tylko godziny, ale wkrótce dodano im drugą wskazówkę, 
która swym nieustannym tykaniem wyznaczała minuty52.
Nowe wynalazki i nowe przyrządy zrodziły nowe pytania, na które 
nie dało się już odpowiedzieć za pomocą dawnych teorii. To, że 
zachodzące procesy zaczęto nazywać „rewolucją naukową", 
związane było jednak mniej z tym co wynaleziono, niż jak tego 
dokonano. Coraz więcej uczonych mężów rezygnowało z odniesień 
do tradycyjnego toku myślenia albo do starożytnych autorytetów. 
Teraz zaczęto badać rzeczywistość za pomocą krytycznych zmysłów, 
bezpośrednich obserwacji i wielokrotnie powtarzanych 
eksperymentów. Pomysłowość i inteligencja były prawie nieogra-
niczone. Tak na przykład Galileusz wprawił w ruch wahadło, aby 
wykazać, że Arystoteles mylił się w swych twierdzeniach mówiących 
o sile i ruchu. Francuski matematyk Gassendi dokładnie zbadał 
twierdzenie Galileusza o bezwładności, spuszczając z masztu kule na 
płynący statek. Uczeń Galileusza Torricelli udowodnił, że Arystoteles 
mylił się w swym twierdzeniu o próżni: sam stworzył próżnię za 
pomocą szklanej rury i rtęci. W Pradze działał Kepler, który uważnie 
obserwował ruchy Marsa na firmamencie i dokonywał pomiarów, aż 
w końcu opublikował swe słynne tezy o ruchach planet. Były inżynier 
fortyfikacji Guericke zbudował pierwsze urządzenie elektryczne, 
skonstruował manometr i przeprowadził na oczach cesarza i 
członków parlamentu słynny eksperyment, do
52 Pierwsze zegarki z sekundnikiem pojawiły się w latach 90. XVII w.


POKAŻCIE TERAZ, NA CO WAS STAĆ
którego użył kilku miedzianych kul, a wszystko to w ramach badań 
nad właściwościami powietrza. Z kolei angielski lekarz Harvey 
przeprowadzał zabiegi chirurgiczne na żywych zwierzętach, dzięki 
czemu w zadziwiająco prosty sposób wykazał, że licząca ponad 1500 
lat anatomia Galenosa (według której krew poruszała się na takiej 
samej zasadzie jak przypływy i odpływy, to znaczy w tę i z 
powrotem, a wątroba pełniła funkcję pompy tłoczącej) była tylko 
wspaniałym nieporozumieniem, bo krew tak naprawdę krążyła w 
całym organizmie. W samej Szwecji geniusz naukowy i fantasta Olof 
Rudbeck odkrył istnienie naczyń limfatycznych. I tak dalej, i tak dalej.
Szara strefa, w której przez stulecia zacierały się granice między 
wiarą a nauką i między faktami a oczekiwaniami, zaczęła się teraz 
rozjaśniać, a linia oddzielająca te dwa światy stawała się coraz 
wyraźniej sza. Astrologów odróżniano od astronomów, znachorów 
od lekarzy, a alchemików od chemików. I chociaż wielu naukowców 
nie potrafiło albo też nie chciało zauważyć tej granicy (bo na przykład 
Kepler był zwolennikiem astrologii, a angielski badacz przyrody 
Boyle przeprowadzał w wolnych chwilach alchemiczne 
eksperymenty), to i tak granica ta istniała. Nauka nie tylko rosła w 
siłę, ale w połowie stulecia zyskała na statusie i uznaniu. Nawet 
władcy i arystokraci zaczęli stroić się w piórka naukowców.
Najbardziej charakterystyczną cechą zachodzących zjawisk było 
to, że naukowcy, którzy tak zdecydowanie kwestionowali istniejące 
dogmaty, tradycje i dawne autorytety, stali się prawdziwym wy-
zwaniem dla tradycji. Burzenie dawnego sposobu myślenia przy-
czyniło się do wzrostu uczucia niepewności, co było zjawiskiem dość 
typowym dla pierwszej połowy stulecia. Byli oni na swój sposób 
rewolucjonistami: za takich ich uważano i jako takim się prze-
ciwstawiano. Jedną z przyczyn, dla której niektórzy władcy nie chcieli 
uznać systemu heliocentrycznego, był strach, że w umysłach ich 
poddanych zalęgną się niemądre pomysły spowodowane od-
rzuceniem starego świata, opartego na uznanych wartościach hie-
rarchicznych. I tak też się działo. Nowe teorie naukowo-przyrodni-
cze znajdowały najwięcej uznania albo poparcia nierzadko wśród 
bogacącego się mieszczaństwa, zamieszkującego największe miasta. 
Była to ta grupa społeczna, która z sympatią odnosiła się do





510


511


NIEZWYCIĘŻONY
teorii głoszonych przez naukowców, ponieważ pomagały im one w 
rozwiązywaniu ważnych, praktycznych problemów w takich 
dziedzinach jak metalurgia, wydobycie minerałów, żegluga i wiele 
innych. Kusiły ich też radykalne wątpliwości i otwartość na nowe 
idee.
W połowie XVII wieku przemiany, jakie zachodziły w świecie 
nauki, okazały się być czynnikiem stabilizującym. Burzyły stary, ale 
wznosiły nowy świat, bardziej zrównoważony. Powstający nowy 
obraz świata ze swymi prawami, przewidywalnością i mate-
matyczną dokładnością wychodził naprzeciw oczekiwaniom sta-
wianym przez ówczesną epokę, targaną tęsknotą za porządkiem i 
spokojem. Obraz ten o wiele lepiej, niż to dawniej bywało, spra-
wiał, że natura stawała się łatwiejsza do zrozumienia, bardziej 
przejrzysta i namacalna: można ją było wykorzystać, można jej było 
używać.
My, którzy żyjemy w dzisiejszych czasach, wiemy już, że rewo-
lucja naukowa zostawiła nam w spadku nie tylko same błogosła-
wieństwa. Przeciwnie. A jednak wszyscy ci mężowie, znani i po-
ważni, odziani w koronkowe kołnierze, posługujący się cyrklami, 
pompami powietrznymi, żelaznymi kulami, nożami do przeprowa-
dzania sekcji, wszyscy oni zostawili po sobie ogromną spuściznę. A 
jej najważniejszym składnikiem był, jest i będzie ich zdrowy roz-
sądek i ożywczy, optymistyczny sceptycyzm.
Silny pęd naukowców do wiedzy, i to do wiedzy udokumento-
wanej, ich chęć do sprawdzania i przekonywania się na własne 
oczy, charakteryzowały tamtą epokę. Nie jest dziełem przypadku, 
że pierwsze muzea w Europie powstały właśnie w XVII wieku, że 
założono wtedy pierwsze ogrody botaniczne i zbudowano pierwszy 
ogród zoologiczny. Rewolucję naukową postrzegać też można jako 
ważny składnik w kontekście szerzej pojmowanej rewolucji 
informacyjnej. To przecież w tamtym stuleciu ukształtowała się 
nowa dziedzina związana z drukiem gazet. Przybywało drukarń, ich 
produkty stawały się coraz tańsze, a duża ilość wojen i niepokojów 
społecznych doprowadziła do dramatycznego wzrostu dru-
kowanych pisemek: tylko między 1640 a 1661 rokiem wydruko-
wano w Anglii 25 tysięcy traktatów i ulotek. W tym zalewie papieru 
i słów nie zabrakło też gazet. W najlepszych z nich znaleźć
512


POKAŻCIE TERAZ, NA CO WAS STAĆ
można było wiadomości krajowe i zagraniczne, a niektóre zatrud-
niały nawet specjalnych korespondentów53.
Lecz chociaż wiele z owych gazetek reprezentowało zadziwia-
jąco wysoki poziom, nie należy jednak przeceniać ich znaczenia. 
Najważniejsze i najszybsze informacje docierały nadal normalną 
drogą, jaka funkcjonowała w całej Europie. Kupcy i inne osoby, 
które chciały mieć szybką, wzbudzającą zaufanie wiadomość, mogły 
ją zdobyć za pomocą prywatnych „listów informacyjnych", tzw. nouvelle, 
które pisano i przepisywano odręcznie. Mogli też po prostu 
wynająć własnych korespondentów. Władcy i inne osoby z kręgów 
sprawujących władzę posługiwały się stale rosnącym korpusem 
dyplomatycznym, do którego najważniejszych zadań należało 
przekazywanie informacji.
Jednym z tych, którzy w latach 50. XVII w. regularnie zaopatry-
wali rząd szwedzki w raporty z zakresu wszelkich możliwych dzie-
dzin, był Magnus Durell, pełniący funkcję szwedzkiego rezydenta w 
Danii. Większą część czasu spędzał na gromadzeniu informacji, i to 
nie tylko poprzez zwykłe, bezczelne szpiegowanie. „Moje ręce mają 
oczy - wierzą w to, co widzą" - zwykł mawiać Durell. Powiedzenie 
to, tak pełne sceptycyzmu badawczego, równie dobrze mogło 
wyjść z ust któregoś z ówczesnych naukowców, starających się 
obalić teorie Arystotelesa. Obytemu ze światem i ambitnemu 
Durellowi udało się stworzyć szeroką siatkę informatorów, a nie-
których z nich umieścił nawet w kancelarii królewskiej i na dworze. 
Najczęściej za pomocą pieniędzy albo szantażu werbował rozcza-
rowanych dworaków, niezadowolonych urzędników kancelaryjnych 
czy stale potrzebujących pieniędzy studentów, a nawet słabo 
opłacanych muzyków królewskich. Mówiąc krótko, nie istniała taka 
informacja, którą Durell uznałby za nieistotną albo nie mającą 
żadnego znaczenia. Durell starał się w ambitny sposób poznać do-
głębnie tajemnice państwa duńskiego i społeczeństwa: donosił o 
kłótniach na duńskim dworze, o cenach zboża i szczegółach do-
tyczących uzbrojenia floty duńskiej, dyskutował o nastrojach pa-
nujących wśród Duńczyków i w gospodarce duńskiej, opisywał
53 Pierwsza szwedzka gazeta nazywała się „Ordinari Post Tijdender" i zaczęła 
ukazywać się pod koniec wojny trzydziestoletniej.
513


NIEZWYCIĘŻONY
twierdze i proponował, w jaki sposób można by je najlepiej zdo-
być, wykradał próbki rudy z nowo otwartej kopalni w Norwegii itp.
Wiele osób miało w ówczesnej sytuacji nadzieję, że uda się w 
końcu radykalnie ulepszyć dostępne metody komunikowania się 
między ludźmi. Jedną z nich, której jednak nigdy nie udało się zre-
alizować, była dość prymitywna telegrafia wykorzystująca tzw. 
„niewidzialne igły". To właśnie tzw. „materiały niewidzialne" stały się 
wtedy ostatnim krzykiem mody wśród grupy naukowców zajmujących się w 
tajemnicy pewnymi badaniami; nie traktowali oni tego jako magii, ale 
jako niezbadany fenomen natury54. Powiadano, że istnieje ruda 
żelaza, odznaczająca się pewną magnetyczną właściwością, która 
poprzez dotknięcie mogła być przenoszona przykładowo na dwie 
igły. Umieszczano je potem w stanie równowagi na dwóch 
oddzielnych czopach obrotowych. Faminius Strada wyjaśnił w 1617 
roku, że , jeśli poruszyć jedną w określonym kierunku, to i druga 
poruszy się „w sposób niewidzialny" w równoległym kierunku, i to 
bez względu na odległość między nimi. Każdą z igieł umieszczano 
następnie na środku zaopatrzonej w skalę tablicy. Wokół jej 
krawędzi wpisywano litery alfabetu, a obroty jednej igły między 
poszczególnymi literami można było odczytać za pomocą drugiej igły. 
Tym sposobem stworzono ludziom możliwość przesyłania informacji na 
bardzo dużą odległość. Nikt jednak nie widział takich igieł na własne 
oczy, ale traktowano je jako coś, co istnieje w realnej 
rzeczywistości. Twierdzi się między innymi, że potężny kardynał 
Richelieu był posiadaczem pary takich igieł, co pozwalałoby 
zrozumieć, dlaczego dysponował zawsze najlepszą informacją.
Pogoń za faktami i nowinkami, jakich pełna była tamta epoka, 
traktować można jako odzwierciedlenie chęci poszukiwania praw-
54 Mówiono m.in. o „proszku sympatycznym", który miał pomóc w leczeniu 
ran, jeśli posypano nim broń, która tę ranę zadała. W końcu okazało się, że 
wszystko to jest nieporozumieniem i oszustwem: nie istniały „sympatyczne igły". 
A wszystko to miało swe uzasadnienie w magii zgodnie z zasadą, że podobieństwa 
się przyciągają, jak na przykład taka zasada, że wylanie wody albo łez może 
wywołać deszcz.
514





POKAŻCIE TERAZ, NA CO WAS STAĆ
dy w odniesieniu do rewolucji naukowej. Jednak siły napędowe tych 
zachowań pochodziły z różnych źródeł. Jednym z nich był wczesny 
kapitalizm. Dla rosnącej liczby hurtowników, armatorów, 
udziałowców spółek i wielu innych, którzy zarabiali pieniądze na 
handlu dalekomorskim, konkretna informacja dostarczona we wła-
ściwym momencie mogła stać się powodem dużej straty dla kon-
kurencji albo dużego zarobku dla siebie. Nie będę tu nawet wspo-
minał o tym, jakie znaczenie taka informacja miała dla kogoś, kto 
zaangażował swe zasoby na rynkach finansowych, handlował we-
kslami i listami zastawnymi, dawał gwarancje albo spekulował na 
giełdzie w Amsterdamie. Po drugie, trzeba też wspomnieć, że ka-
pryśne koniunktury polityczne powodowały, iż znaczenie szybkich i 
sprawdzonych informacji nabierało coraz większego znaczenia. 
Dawna, średniowieczna Europa należała już do przeszłości, tak 
samo jak czasy, kiedy wojny miały niewielki zasięg, a kryzysy lo-
kalny charakter. Teraz cały kontynent stanowił jedność, połączony 
więzami, które nie tylko spinały szlaki handlowe i uzależniały od 
siebie poszczególne rynki, ale także pozostawiały swe piętno na 
ludzkich losach. To z kolei sprawiało, że wojny i kryzysy rzadko 
toczyły się w ciszy jakiegoś miejsca: przeciwnie - zaczynały one 
stopniowo rosnąć i mnożyć się. A wszystko to w nowym tempie. 
Europa stawała się stopniowo coraz bardziej niebezpiecznym miej-
scem, a władca, który chciał uniknąć nieprzyjemnych niespodzianek, 
musiał przede wszystkim zadbać o to, aby być dobrze 
poinformowanym.
Jednak wiosną 1656 roku braki, jakie nadal występowały w sys-
temie przekazywania informacji, stały się widoczne gołym okiem, 
kiedy to pogłoski zastąpiły informacje o rzeczywistych losach armii 
szwedzkiej. To, że informację o rozbiciu armii przekazał właśnie 
rezydent holenderski w Londynie, wróżyło jeszcze gorzej. Wszyscy 
wiedzieli bowiem, że to Holendrzy posiadali najlepiej rozwiniętą 
siatkę informacyjną w rejonie Bałtyku: właściwie w każdym 
nadbałtyckim porcie istniała jakaś mniejsza lub większa kupiecka 
kolonia holenderska, grupa holenderskich armatorów albo 
przedstawicieli innych zawodów, którzy przesyłali do Holandii 
raporty o tym, co widzieli albo słyszeli. Panowała jednak duża nie-
pewność, a z Kopenhagi wysłano do Polski pewnego dyplomatę,
515


NIEZWYCIĘŻONY
któremu powierzono misję nawiązania kontaktu ze szwedzkim kró-
lem - jeśli ten jeszcze żył. Zarówno po Wiedniu, jak i Wrocławiu 
krążyły już bowiem pisma, w których śmierć Karola Gustawa opi-
sywano z takimi szczegółami, że mogły one pochodzić tylko od 
naocznych świadków.
Armia szwedzka nie mogła sobie chyba wybrać gorszego mo-
mentu na rozpoczęcie kolejnej operacji wojskowej. O tej porze 
roku armie pozostawały zazwyczaj na kwaterach, zmuszone do 
tego warunkami zewnętrznymi. Pod koniec marca stan wody w 
wielu rzekach uniemożliwiał albo utrudniał przeprawę. Jednocześnie 
i tak już złe drogi stawały się zupełnie nieprzejezdne z powodu 
roztopów. Mówi nam to sporo o położeniu szwedzkiej armii, a 
jeszcze więcej o desperacji, z jaką odważyła się ona ową operację 
rozpocząć.
Plan zakładał, że armia przebije się na północ wzdłuż lewego 
brzegu Sanu, docierając najpierw aż do miejsca, gdzie San wpada 
do Wisły. W tym właśnie miejscu, na zamku w Sandomierzu, Sankcjonował 
jeszcze szwedzki garnizon55. Kolejnym krokiem miało być 
przeprawienie armii na drugi brzeg Wisły. Aby zwiększyć tempo 
marszu, załadowano armaty, część ciężkiego wyposażenia i spore 
zapasy amunicji na osiem pojemnych łodzi i wysłano w stronę 
Sandomierza (podróż była dość niebezpieczna, ponieważ na obu 
brzegach roiło się od chłopów, którzy schodzili się z odległych na-
wet wiele mil od rzeki wsi i ostrzeliwali szwedzkie łodzie). Kiedy 
Szwedom udało się w końcu szczęśliwie dotrzeć na miejsce, przy-
stąpili do wznoszenia szańca, a potem, w oczekiwaniu na resztę 
armii, zaczęli budować na rzece most pontonowy.
Szwedzi nie uważali jednak, że wystarczy przerzucić przez Wisłę 
niezbędny sprzęt: armia miała już spore opóźnienie z powodu zbyt 
wolnego marszu. Bo kiedy tysiące kół toczyło się drogami 
rozmytymi wodą z topniejącego śniegu, przemieniły się one wkrótce 
w gliniastą, wilgotną maź. Konie zapadały się w niej po brzuchy, a 
wozy aż do osi kół. Kiedy dochodziło do takich sytuacji,
55 Zamku szańca przedmostowego poniżej miasta bronił garnizon dowodzony 
przez majora Liljeberga (przyp. red.).


POKAŻCIE TERAZ, NA CO WAS STAĆ
powstawały zatory opóźniające tempo marszu. Brakowało czasu i 
sposobu, aby je wyciągać, więc po prostu palono je na miejscu.
Takim sposobem armia toczyła się naprzód, a w niej konie i lu-
dzie, ubabrani w błocie, poruszający się drogami, które istniały tylko 
w teorii; mijano dymiące wozy, które utkwiły w glinie. Tempo 
marszu było wolne i z tego względu, że z obawy przed zasadzkami i 
nagłym ostrzałem z broni palnej wojsko poruszało się w zwartych 
kolumnach, a na czele jechały gotowe do strzału działa. Kiedy więc 
w ciągu dwóch dni pokonano nie więcej niż dwie mile, wydano 
rozkaz, aby odchudzić tabory. Spalono setki wozów, co łatwo zro-
zumieć, ale decyzja ta przyczyniła się do pogorszenia położenia 
żołnierzy, ponieważ ogień strawił między innymi sporą część na-
miotów. Kiedy pewnego razu armia rozbiła obóz w pobliżu jakiejś 
wsi, żołnierze musieli nocować pod gołym niebem.
Nie mieli jednak zbyt wiele czasu na wypoczynek, ponieważ 
oddziały polskiej jazdy i bandy uzbrojonych chłopów krążyły przez 
całą noc dookoła obozu. Ich obecność wzbudzała niepokój i stano-
wiła zagrożenie, ponieważ stale ostrzeliwali szwedzkie pozycje. 
Lewe szwedzkie skrzydło pozostawało od dłuższego czasu w nie-
bezpieczeństwie za sprawą polskiego oddziału, który rozbił się 
obozem tak blisko, że ze szwedzkich posterunków widać było pło-
nące w ciemnościach ogniska. Ale to nie wszystko. Od północnej 
strony Sanu nadciągała armia litewska licząca osiem tysięcy ludzi, a 
duży polski oddział złożony z pospolitego ruszenia zbliżał się w 
stronę Wisły od zachodu. Południe, północ, zachód. Trzy polskie 
armie dociskały Szwedów tak, jak śruba dociska nakrętkę. A kiedy 
docisnęła ją do oporu, 5500 głodnych Szwedów miało przed sobą 
prawie dwadzieścia tysięcy regularnego polskiego wojska, trzy 
tysiące pospolitego ruszenia, a także niezliczoną liczbę uzbrojonych 
chłopów. Przewaga na korzyść Polaków wynosiła przynajmniej 
cztery do jednego.
Około południa następnego dnia Karol Gustaw ustawił swe woj-
sko w szyku bojowym i oddał salwę z działa w nadziei, że skusi 
stacjonujących nieopodal Polaków do walki w otwartym polu. Ci 
jednak wyciągnęli właściwe wnioski z wcześniejszych porażek. 
Wiedzieli, że to szybkość jest ich dużą siłą, i że najlepsze efekty uzyskiwali, 
wciągając Szwedów w zasadzki, a także przeprowadzając





516


517



 
SZWEDZKI ODWRÓT PRZEZ 
SAN w marcu 1656 roku
Ufortyfikowane miasto 
Bitwa
• Opatów
i""^- Armia szwedzka 
c=L> Oddziały litewskie xo(> 
Oddział Czarnieckiego
Pospolite ruszenie
w Malopolsce
3. 01.04 Szwedzi zmuszeni 
zostają do opuszczenia 
przyczółka
2. Oddział Czarnieckiego 
przekracza Wisłę i 
przyłącza się do 
małopolskiego pospolitego 
ruszenia w pobliżu 
przyczółka utworzonego 
przez Szwedów pod 
Sandomierzem
4. Armia szwedzka rusza 
na północ i przeprawia się 
przez San nocą z 24 na 
25.04 1656r.
1. Atak polski na główną 
armię szwedzką pod 
Niskiem wdn. 
18.03.1656. 
Następnego dnia 
dezerterują ostatnie 
polskie oddziały w 
służbie szwedzkiej
N
O	5	10
	15 km
NIEZWYCIĘŻON
Y


POKAŻCIE 
TERAZ, NA CO 
WAS STAĆ
niespodziewane 
ataki. Dlatego 
też trzymali się 
na dystans. 
Szwedzi musieli 
więc nadal 
pokonywać swą 
drogę 
krzyżową. 
Polskie oddziały 
niepokoiły ich 
bez przerwy. 
Podczas 
jednego z takich 
starć Polacy 
zaatakowali 
dom, w którym 
zatrzymał się na 
odpoczynek i na 
posiłek Karol 
Gustaw. Król 
osobiście wziął 
udział w starciu, 
strzelając z obu 
swych 
pistoletów, ale 
musiał ratować 
się przed 
śmiercią 
umykając na 
rączym koniu.
Pod wieczór 
trzy dni później 
armia dotarła do 
miejscowości 
Nisko, położonej 
nad Wisłą w 
odległości 
czterech mil od 
Sandomierza. 
Miejsce to 
opływała 
mniejsza rzeka, 
dzięki czemu 
wydawało się, 
że jest ono w 
pewien sposób 
zabezpieczone. 
Szwedzi rozbili 
tu obóz i 
rozesłali patrole 
po żywność dla 
ludzi i paszę dla 
koni. Armia 
musiała 
odpocząć: 
żołnierze byli 
całkowicie 
wyczerpani do-
tychczasowymi 
przejściami i 
brakiem snu. 
Ale nie dane im 
było nabrać sił i 
wyspać się. 
Tego samego 
wieczoru z 
pobliskiego lasu 
wypadł nagle 
silny polski 
oddział, zmiótł 
przednie straże i 
wpadł z bronią 
w ręce w sam 
środek 
szwedzkiego 
obozu. Na czele 
pędził - któż by 
inny? - 
Czarniecki. 
Rozległy się 
strzały 
ostrzegawcze, 
a jako jeden z 
pierwszych 
wystrzelił sam 
Karol Gustaw, 
który podbiegł 
do ustawionej w 
pobliżu namiotu 
armaty i 
wystrzelił z niej. 
W gęstniejącym 
mroku rozpętała 
się chaotyczna 
walka, w czasie 
której do obozu 
wróciły wysłane 
wcześniej w 
teren patrole 
tylko po to, aby 
wpaść wprost 
na oczekujące 
na nich na 
skraju lasu gru-
py uzbrojonych 
chłopów.
Straty były 
duże po obu 
stronach. Kiedy 
zapadł zmrok, 
na ziemi 
doliczono się 
ciał około 
dwustu 
szwedzkich 
rajtarów, 
rozrzuconych w 
wilgotnej trawie. 
Brakowało też 
większości 
żołnierzy 
wchodzących w 
skład patroli 
wysłanych 
wcześniej w 
poszukiwaniu 
żywności i 
paszy. Straty 
byłyby jeszcze 
większe, gdyby 
trzeci polski od-
dział, złożony z 
trzech tysięcy 
ludzi, który 
otrzymał od 
Czarnieckiego 
rozkaz 
zaatakowania 
obozu 
szwedzkiego od 
tyłu, nie zawahał 
się, 
zaniepokojony 
i 
wprowadzony 
w błąd 
odgłosami 
dochodzących 
z daleka 
wystrzałów56.





518


56 
Potyczka 
pod 
Niskiem 
miała 
miejsce 
28 marca 
1656 r. 
Niepowo
dzenie 
Polaków 
spowodo
wane 
było 
faktem, 
że grupa 
Aleksand
ra 
Hilarego 
Połubińsk
iego 
(1626-
1679), o 
której 
mowa w 
tekście, 
spóźniła 
się o 2 
godziny i 
nie 
weszła do
519


NIEZWYCIĘŻONY
Następnego dnia doszło do kolejnego, śmiertelnego uderzenia.
W tym momencie pod rozkazami Karola Gustawa służyło nie 
więcej niż 3000 zawodowych polskich żołnierzy57, którzy przeszli 
na szwedzką stronę po upadku Krakowa. Karol Gustaw nie chciał 
albo nie odważył się zaryzykować wysyłania w charakterze przed-
niej straży swych własnych żołnierzy. Nie namyślając się długo, 
wysłał więc ów polski oddział. Jednak po ostatnim starciu także i ci 
Polacy doszli do wniosku, że klęska Szwedów jest już tylko 
kwestią czasu. Korzystając z ciemności, zdezerterowali więc wszy-
scy. Pozostało tylko dwóch oficerów - generał i pułkownik58. Strata 
była spora, ale chyba spodziewana. Natomiast to, że dowódca 
oddziału znał dokładnie wszystkie szwedzkie plany, było prawdziwą 
katastrofą.
Natychmiast po tym jak informacja o planach Karola Gustawa 
dotarła do polskiego dowództwa, przystąpiono do błyskawicznego 
działania. Wojsko Czarnieckiego przestało ścigać Szwedów59, tylko zakreśliło 
szeroki łuk przez Wisłę, kierując się w stronę szwedzkiej placówki 
pod Sandomierzem, szturmowanej już przez pospo-
walki. (por. Adam Kersten, Stefan Czarniecki 1699-1665, Warszawa 1963, 
s. 279-281; Stanisław Herbst, Wojna obronna 1655-1660, Warszawa 1957, s. 
34; Jan Wimmer, Przegląd operacji w wojnie polsko-szwedzkiej 1655-1660, 
[w:] Wojna polsko- szwedzka 1655—1660, - red. Jan Wimmer, Warszawa 1973, 
s. 162-163) (przyp. red.).
57	W tym momencie Czytelnik może dojść do mylnego wniosku, że podana 
wyżej cyfra 5500 żołnierzy szwedzkich obejmuje także owe 3000 żołnierzy 
polskich, służących w szeregach wojska szwedzkiego; wówczas zostałoby: 
5500 - 3000 = 2500 żołnierzy w armii szwedzkiej. Otóż faktycznie - król Karol 
X Gustaw dysponował w widłach Sanu około 5000 żołnierzy (Stanisław Herbst, 
Wojna obronna 1655-1660, s. 34.) (przyp. red.).
58	Kto był tym generałem? - być może chodzi tu o Bogusława Radziwiłła, 
ale 
ten działał na Podlasiu, dopiero 17 kwietnia połączył się z królem szwedzkim 
pod Warszawą. Pułkownikiem pozstającym w służbie Karola X Gustawa był 
Jerzy Niemirycz, podkomorzy kijowski.
59	W tym okresie i w nieco późniejszym okresie Czarniecki współdziałał 
z marszałkiem koronnym Jerzym Sebastianem Lubomirskim h. Szreniawa 
(1616-1667), doskonałym organizatorem i dowódcą. Jego zasługi militarne są 
pomniejszane z uwagi na jego późniejszy zatarg z dworem królewskim, który 
zakończył się wojną domową, tzw. rokoszem Lubomirskiego (przyp. red.).
520


POKAŻCIE TERAZ, NA CO WAS STAĆ
lite ruszenie złożone z wielkopolskiej szlachty. Jednocześnie armia 
litewska oszańcowała się na drugim brzegu Sanu60.
Szwedzi znaleźli się w potrzasku. Załamany tym położeniem 
Karol Gustaw, polecił przekazać żołnierzom, że czeka ich ciężka 
walka: „Pokażcie teraz, na co was stać".
Żołnierze domyślali się już, co ich czeka. Kiedy 1 kwietnia ich 
oddziały zbliżały się do Wisły, słychać było salwy oddawane z 
polskich dział, które kaleczyły mury zamku bronionego pod 
Sandomierzem przez ich towarzyszy. Pociski spadały też na most 
pontonowy, którym mieli przeprawić się na drugi brzeg. Tego sa-
mego dnia nacierający Polacy zdobyli kilka szwedzkich dział i ruszyli 
do dalszego ataku po pokrytych krzakami zboczach wzgórza, na 
którym bronili się Szwedzi. Na ich drodze stanął jednak wzniesiony 
niedawno szaniec i wysoki mur zamkowy. Polacy dostali się w tym 
momencie w krzyżowy ogień obrońców i dwunastu armat, które 
wytoczono na stanowiska ogniowe po drugiej stronie Wisły. Po 
kilku kolejnych, mniej lub bardziej udanych próbach, jeden z 
polskich dowódców wpadł na pomysł, aby upartych obrońców 
wykurzyć dymem. Zaraz potem rozkazał, aby skierować ogień na 
kilka spichrzy położonych nad rzeką. Wiatr zmienił jednak kierunek i 
przerzucił snop iskier nad miasto. Wybuchł pożar, który objął szopy, 
kościoły i rezydencje szlacheckie. Jednym z budynków, których 
pożar nie strawił, był... zamek, w którym bronili się Szwedzi.
Następnego dnia, kiedy dym spowił czarne od sadzy ruiny mia-
sta, położenie setki obrońców broniących się na zamku stało się po 
prostu rozpaczliwe. Nadal jednak bronili się dzielnie, choć kolejne 
pociski armatnie coraz to wyrzucały w powietrze chmury pyłu i 
kawałki kamieni. Szwedzi zaczęli jednak powoli rozumieć, że nie 
przedostaną się łatwo na drugi brzeg Wisły. Oto bowiem pod zamek 
dotarło wojsko Czarnieckiego, a polskie ataki na zamek stawały się 
coraz intensywniejsze. Poza tym spieszeni dragoni polscy
60 29 (?) marca 1656 r. armia litewska dowodzona przez regimentarza Pawła 
Jana Sapiehę h. Lis (1609-1665) nadciągnęła nad ujście Sanu. Po drodze 
rozbiła 11 lub 12 marca pod Janowem Podlaskim korpus Bogusława 
Radziwiłła. Paweł Sapieha jeszcze w tym samym roku został hetmanem wielkim 
litewskim oraz wojewodą wileńskim (przyp. red.).
521


NIEZWYCIĘŻONY
obsadzili dom, który stał tak blisko rzeki, że z zajmowanego przez 
siebie miejsca mogli z łatwością ostrzeliwać ogniem swych musz-
kietów przejście, z którego chcieliby skorzystać Szwedzi.
W tej sytuacji sprawą najważniejszą stało się uratowanie jak największej 
części zapasów i sprzętu zgromadzonego na zamku, jak również 
samej załogi. Trzy łodzie z 300 muszkieterami szwedzkimi 
przeprawiły się po południu przez rzekę ze „szwedzkiego" brzegu61. 
Z polskich pozycji spadł na nich od razu grad kul. Szwedzi, po zejściu z łodzi, 
biegiem popędzili przed siebie, starając się dostać na szczyt 
stromego brzegu; potem przemknęli obok kamiennego domu 
stojącego nad rzeką, wzdłuż muru obronnego, aż dotarli do zamku. 
Udało im się przy wsparciu 150 ludzi z broniącej się tam załogi 
załadować na oczekujące łodzie ponad 150 baryłek prochu i spory 
zapas kul i lontów, zanim zaskoczeni tym manewrem Polacy zdołali 
pozbierać się i przejść do kontrataku. Kiedy w końcu przystąpili 
oni do natarcia, miało ono tak wielką siłę, że Szwedzi musieli 
przerwać prace przy załadunku i schronić się na łodziach.
Ze wszystkich stron na dziedziniec zamkowy wpadali Polacy, 
dodając sobie animuszu głośnymi okrzykami w pustej już, pooranej 
pociskami twierdzy. Znaleźli tam jeszcze około trzydziestu 
Szwedów, którzy nie zdążyli się ewakuować. Zostali oni natych-
miast zarąbani. Oszczędzono tylko dowódcę oddziału, porucznika 
artylerii Gabriela Anastastiusa. Odniósł on ranę i wzięto go do nie-
woli. Szwedzi, znajdujący się na drugim brzegu Wisły, słyszeli tylko 
odgłosy bębnów, trąbek i triumfalne okrzyki. Spora grupa zwy-
cięskich Polaków, złożona z około 300-400 osób, zebrała się 
uradowana zwycięstwem pod murami zamku i zaczęła śpiewać 
triumfalną pieśń. I wtedy stało się.
Nagle rozległ się potężny huk. Wydawało się, że zamek na chwilę uniósł 
się w powietrze, ale już kilka sekund później zniknął w ogromnej 
chmurze dymu, odłamków cegieł, kamieni i ludzkich szczątków 
„które latały jak ptaki bez nóg, rąk i głów, aby potem
61 Karol Gustaw zrezygnował z zamiaru przeprawy przez Wisłę i postanowił przebijać się przez 
San. Dlatego 2 kwietnia przeprawił na trzech łodziach obe-szterlejtnanta Tórnskjólda z 300 
muszkieterami, aby ułatwić ewakuację garnizonu szwedzkiego z Sandomierza (przyp. red.).


POKAŻCIE TERAZ, NA CO WAS STAĆ
spaść do Wisły". W miarę jak odgłos wybuchu stopniowo oddalał 
się, białe kłęby dymu i pyłu powoli pokrywały okoliczny teren i 
ruiny zamku. A kiedy w końcu kurz opadł, okazało się, że z całej 
budowli pozostała tylko jedna, jedyna baszta. Polacy, którzy jesz-
cze przed chwilą śpiewali swą triumfalną pieśń, leżeli teraz przy-
gnieceni stosem połamanych belek i pokruszonych kamieni. Teraz 
to Karol Gustaw wydał rozkaz swym trębaczom, aby zagrali pieśń 
zwycięstwa. Jak doszło do eksplozji? Otóż kiedy ostatni szwedzcy 
żołnierze opuszczali zamek, w jednym ze sklepień przygotowali 
ładunek złożony z prochu i granatów, których nie zdołali zabrać ze 
sobą na łodzie. Po półgodzinie nastąpił wybuch.
Rozwścieczeni Polacy, nie mając możliwości wywarcia zemsty 
na swych rzeczywistych wrogach, wyładowali całą swą złość na kimś innym: w 
tym samym dniu zamordowano w mieście 600 Żydów62.
Chociaż starcie zakończyło się w tak tragiczny sposób, fakt po-
zostawał faktem: Polakom udało się rozbić szwedzki przyczółek na 
drugim brzegu Wisły. Szwedom pozostała teraz tylko jedna możliwość, a 
mianowicie przeprawa przez San, co było dość trudną sprawą, 
ponieważ oczekiwała tam już armia litewska, która przewyższała 
Szwedów pod względem liczebnym. Litwini zaczęli przygotowywać 
niespiesznie szańce, okopy i stanowiska bojowe63. „Nieprzyjaciela 
mam na karku" - napisał Karol Gustaw w jednym z listów. Nic też 
dziwnego, że duch bojowy w doświadczonej różnymi 
przeciwnościami losu armii szwedzkiej upadał coraz bardziej. 
Utyskiwali nawet wysocy rangą oficerowie. Wielu z nich przypo-
minało teraz, że od samego początku byli przeciwni źle przygoto-
wanej wyprawie zimowej. Żałowali też, że sytuacja została dopro-
wadzona do takiego punktu, że „czekała ich utrata życia i dobrego 
imienia" (podobną krytykę wypowiadali również inni Szwedzi, któ-
rzy znajdowali się z dala od Sandomierza: twierdzili oni, że swym
62	Żołnierze Czarnieckiego w ciągu następnych kilku dni dokonali jeszcze kil 
ku masakr na Żydach: przynajmniej 40 rodzin zamordowano w Rogoźnie, 100 ro 
dzin w Złoto wie, a w październiku ofiarą wojska padło 600 rodzin w Kaliszu 
Powodem takich działań była fakt współpracy Żydów ze Szwedami.
63	Wojsko składało się w dużej mierze ze szlachty, która, jak zwykle uznała 
ten rodzaj pracy za trudny i niegodny swego stanu.





522


523


 


PRZEJŚCIE PRZEZ SAN 25.03.1656 r.
3. Szwedzi wychodzą z 
lasu i atakują najbliżej 
położony szaniec
2. W gęstym dymie Szwedom udaje 
się przerzucić na drugi brzeg 300 
ludzi, którzy docieraj miejsce i 
ukrywają się w lasku
250      500 km
NIEZWYCIĘŻONY
1. Pod osłoną ognia własnej artylerii 
szwedzka piechota dociera do 
piaszczystej łachy na środku rzeki


POKAŻCIE TERAZ, NA CO WAS 
STAĆ
błędnym postępowaniem król 
zmarnował owoce jesiennych zwy-
cięstw i stracił szansę na zawarcie 
szybkiego i korzystnego pokoju).
Tymczasem Karol Gustaw miał 
nowy plan.
Król udał się na czele kilku 
regimentów kawalerii w dół rzeki, a 
oddziałom saperskim rozkazano 
zniszczyć budowany przez nie most, 
załadować wszystkie materiały 
budowlane, artylerię i amunicję na 
łodzie, a następnie popłynąć w dół 
Sanu. Tam, w miejscu 
przylegającym do terenu, na którym 
Litwini wznosili swe skromne 
obwałowania, mieli przystąpić do 
budowy nowego mostu. Chcąc 
bowiem wykorzystać szansę na 
przejście przez rzekę, Szwedzi 
musieli z tym zdążyć, zanim 
Czarniecki połączy się z armią 
litewską, czyniąc tym samym 
trudno dostępne miejsce całkowicie 
niemożliwym do przebycia. 
Należało Polaków odciągnąć i 
zmylić. Plan ten miał pewne szansę 
powodzenia: coraz trudniejsze 
położenie skłoniło Karola Gustawa 
do zapomnienia o prestiżu, dumie 
własnej i ostrożności. Król wysłał 
pilne rozkazy do dowódców od-
działów stacjonujących na północy, 
aby natychmiast ruszyły mu z 
pomocą64. Zmyleniem Polaków król 
zajął się osobiście: na czele oddziału 
rajtarów dokonał wypadu na 
miejsce wykorzystywane do 
przeprawiania się przez rzekę, 
położone trzy mile dalej, w pobliżu 
Baranowa. Jednocześnie inny 
oddział wysłano w celu dokonania 
uderzenia wzdłuż drogi 
prowadzącej do Krakowa. 
Pierwszy oddział wrócił do obozu z 
czterema zdobytymi flagami65, 
żywnością
64	Jeszcze przed zdobyciem Sandomierza przez 
Polaków, 28 marca na żąda 
nie Karola Gustawa książę Adolf Jan wydał rozkaz 
wymarszu z Warszawy nie 
wielkiemu korpusowi posiłkowemu, którym 
dowodził szwagier króla, Fryderyk 
margrabia von Baden-Durlach. Czarniecki i 
Lubomirski oceniali siły Fryderyka 
z dużą przesadą na 6000-8000 ludzi. 4 kwietnia, w 
tajemnicy, wyruszyli prze 
ciwko niemu na czele 8000 jazdy. Pod 
Sandomierzem zostało głównie pospolite 
ruszenie i oddziały chłopskie (przyp. red.).
65	2 kwietnia 1656 r. król szwedzki 
przeprowadził w kierunku Krakowa wy 
pad rozpoznawczo-aprowizacyjny. Podczas niego 
rozbił pod Dębicą oddział pol 
ski i powrócił do obozu. Wieczorem 3 kwietnia 
Karol Gustaw wyruszył komuni- 
kiem (tj. bez taborów) na czele 680 kawalerii na 
zachód i rankiem 4 kwietnia 
uderzył pod Baranowem na oddziały litewskie 
dowodzone przez Pawła Sapiehę, 
liczące zapewne 1000 koni, i rozproszył je. W tej 
niefortunnej bitwie Sapieha 
osobiście poprowadził jazdę do kontrataku (przyp. 
red.).





524


525


 


NIEZWYCIĘŻONY
i wieściami o zwycięskiej potyczce z polskim oddziałem, do której 
doszło na brzegu Wisły. Drugi z oddziałów wziął do niewoli 103 jeńców i 581 
koni. Kiedy oba oddziały wróciły do obozu, czekała na nie kolejna 
zła wiadomość.
Prace przy budowie mostu nie przebiegały w taki sposób, jak się 
spodziewano, choć stale postępowały naprzód. Robotnicy wznosili 
konstrukcję, a po drugiej stronie rzeki rozłożyli się Litwini, którzy prowadzili 
nieustanny ostrzał z armat i broni ręcznej. Mimo to cieśle i ich 
pomocnicy posuwali się z robotą, dodając do konstrukcji kolejne 
pale, belki, pomost i przybudówki, a wszystko to wśród 
nadlatujących pocisków. Budowali i ginęli, ginęli i budowali, 
ponieważ im dalej posuwali się z pracami, tym celniej ostrzeliwał ich 
nieprzyjaciel. Kiedy jednak po czterech dniach ciężkiej i 
niebezpiecznej pracy udało się dociągnąć konstrukcję do niewielkiej 
wysepki, położonej pośrodku rzeki, prace ustały. Most, wysta-
wiony na ciągły ostrzał i brudny od krwi robotników, zawisł w po-
wietrzu. Większa część robotników i prawie wszyscy cieśle zostali 
bowiem zabici, a ich ciała zniknęły w wartkim nurcie rzeki. Szwe-
dom pozostały jeszcze tylko trzy łodzie - dosłownie trzy - a to nie 
wystarczyło już do przeprowadzenia jakiegokolwiek zaskakującego 
manewru.
Czas uciekał. Czarniecki w każdej chwili mógł się domyślić, że 
manewry przeprowadzane przez Szwedów na południe od ich 
obozu były tylko kamuflażem, podczas gdy okrążona armia 
zamierzała wymknąć się z pułapki i ruszyć na północ, przez San.
Karol Gustaw posiadał dość trudną dla otoczenia cechę, pole-
gającą na nie przyjmowaniu do wiadomości nieprzyjemnych faktów. 
W tej konkretnej sytuacji cecha ta okazała się dla króla zbawienna, 
ponieważ zmusiła go do kontynuowania walki, mimo iż położenie 
stało się wprost rozpaczliwe. W tej naprawdę kryzysowej sytuacji 
objawiły się też inne cechy jego charakteru. Jedną z nich była 
energia, a drugą instynkt gracza. Przez ostatnie dwa tygodnie, czyli 
od momentu rozpoczęcia całej operacji, Karol Gustaw ani jednego 
razu nie zmienił ubrania i zadawalał się byle jakimi posiłkami, co dla 
tak otyłego mężczyzny musiało być dotkliwą próbą charakteru. Jak 
wszyscy inni żołnierze i oficerowie, był już zmęczony i niewyspany, 
a to z powodu braku okazji do od-
526


POKAŻCIE TERAZ, NA CO WAS STAĆ
poczynku i niezwykłej ruchliwości, jaką wykazywał: zajmując się 
nieustannie niezliczonymi problemami, starając się znaleźć dla nich 
najlepsze rozwiązania. Dnia 4 kwietnia wydawało mu się, że jest już 
bliski znalezienia wyjścia z tej trudnej sytuacji. A ponieważ uważał 
się za gracza, postanowił postawić wszystko na jedną kartę.
Późnym popołudniem tego samego dnia żołnierze wtoczyli działa 
nad brzeg Sanu: na stanowiskach bojowych znalazło się ponad 50 
armat, a więc wszystko, czym Szwedzi aktualnie dysponowali. Na 
jednym z miedziorytów, który przedstawia starcie, widać ustawione 
działa, jedno obok drugiego, w równym rzędzie, na dużej 
przestrzeni rozciągającej się wzdłuż brzegu rzeki. Za stanowiskiem 
baterii stanęła jazda, rozciągnięta w długim szeregu, jakby nie było 
przed nią żadnej rzeki. Kiedy słońce zachodziło nad horyzontem, 
Szwedzi rozpoczęli ostrzał. Te same ruchy, te same zachowania. 
Armaty ustawione na pomalowanych pstrokatymi kolorami lawe-
tach, ze swymi lśniącymi lufami z brązu, odskakiwały do tyłu po 
każdym strzale. Obsługa, spocona od wysiłku i czarna od dymu 
prochowego, wtaczała je z powrotem na stanowiska. Lufy armat 
polewano natychmiast wodą, aby ewentualnie ugasić powstały żar, a 
potem w armatnie paszcze ładowano nowe pociski; następnie 
sprawdzano kąt nachylenia i kierunek, obsługa ustawiała się na 
swych stanowiskach, do otworu przykładano płonący lont, po czym 
następował kolejny, krótki, ale głuchy odgłos wystrzału. I tak dalej. 
Na litewski obóz po drugiej stronie rzeki spadła chmura 
świszczących, grzmiących kul. Wzniesione niedawno litewskie ob-
wałowania znikły w kłębach dymu prochowego i chmurze ziemi, 
wyrzucanej w powietrze spadającymi pociskami. Litwini odpowie-
dzieli ogniem własnych armat, a w nadchodzących ciemnościach 
można było jeszcze dostrzec kontury ich okopów, oświetlanych 
długimi na metr płomieniami wydobywającymi się z armatnich luf. 
Dźwięk trąbek i rytmiczne odgłosy werbli i bębnów ginęły wśród 
odgłosów szaleńczego ostrzału, narastającego w miarę rozwoju 
akcji.
Pod osłoną huku, ciemności i dymu długie kolumny szwedzkiej 
piechoty ruszyły przez most, stojący po prawej stronie od stano-
wisk zajmowanych przez ich własne baterie. Mostem dotarły aż do
527


I


NIEZW
YCIĘŻO
NY
samego 
końca, 
to 
znaczy 
do 
wysepk
i 
położon
ej 
między 
obu 
brze-
gami. 
Część 
żołnierz
y 
stłoczył
a się w 
kilku 
okopac
h, które 
wyko-
pano 
tam 
wcześn
iej, a 
potem 
rozpocz
ęła 
stały, 
choć 
nieszko
dliwy 
dla 
nieprzyj
aciela 
ogień. 
Trzystu 
z nich 
dotarło 
do 
owych 
trzech 
łodzi, 
jakimi 
nadał 
dyspon
owała 
armia, 
a które 
czekały 
w 
gotowo
ści. 
Każdeg
o z 
żołnierz
y 
wybran
o 
indywid
ualnie, 
poniew
aż 
powo-
dzenie 
całej 
akcji 
zależało 
właśnie 
od nich.
Łod
zie, 
pełne 
żołnierz
y, 
odbiły 
w 
mroku 
od 
wyspy, 
kierując 
się w 
stronę 
drugieg
o 
brzegu. 
Gęstniej
ące 
kłęby 
dymu 
procho
wego 
zasłonił
y oba 
brzegi 
rzeki. 
Kilku 
litewski
ch 
kanonie
rów 
dostrze-
gło, że 
coś się 
dzieje, 
ale byli 
widocz
nie tak 
pewni 
siebie 
albo 
zajęci 
czymś 
innym, 
że całą 
swą 
uwagę 
poświę
cili 
temu, 
co 
działo 
się w 
pobliżu 
mostu. 
W 
tamtą 
stronę 
skierow
ali też 
lufy 
swych 
dział. 
Karol 
Gustaw 
podążył 
śladem 
piechot
y po 
moście, 
a jedna 
z kul 
zaryła 
się tak 
blisko 
niego, 
że król 
obsypa
ny 
został 
chmurą 
ziemi.
W 
tym 
samym 
czasie 
trzy 
łodzie 
dobiły 
do 
drugieg
o 
brzegu. 
Szwedz
ka 
piechot
a miała 
szczęśc
ie, 
poniew
aż 
lądowa
nie 
odbyło 
się w 
miejscu 
gęsto 
porośni
ętym 
krzewa
mi. Po 
ustawie
niu się 
w 
odpowi
ednim 
szyku, 
Szwedz
i ruszyli 
do 
błyska
wiczne
go 
szturmu 
na 
najbliżs
zy 
litewski 
szaniec, 
zabijają
c 
zaskocz
onych 
zupełnie 
obrońcó
w. 
Część 
piechot
y 
przynio
sła ze 
sobą 
szpadle, 
toteż po 
zajęciu 
zdobyte
go 
okopu 
natych
miast 
przystą
piono 
do jego 
poszerz
ania. 
Pozosta
li 
żołnierz
e stali 
w 
gotowo
ści z 
zapalon
ymi 
lontami 
musz-
kietów, 
aby 
móc 
odeprze
ć 
ewentu
alny 
kontrat
ak 
nieprzyj
aciela.
Zap
adły już 
całkowi
te 
ciemno
ści. W 
szwedz
kim 
obozie 
nikt nie 
wiedzia
ł na 
razie, 
jak 
skończ
yła się 
przepra
wa na 
drugi 
brzeg, a 
sam 
Karol 
Gustaw 
oczeki
wał 
niecierp
liwie i 
nerwo
wo na 
wieści 
o 
losach 
wysłan
ych 
łodzi. Z 
przeciw
nego 
brzegu 
rzeki 
dochod
ziły 
tylko 
odgłosy 
gwałto
wnej 
walki, 
widać 
też było 
płomien
ie 
wydo-
bywają
ce się z 
luf 
muszki
etów. 
Wkrótc
e 
potem 
ostrzał 
ucichł, 
co nie 
było 
dobrym 
znakie
m. 
Pewien 
kapral i 
kilku 
żołnierz
y z 
regi-
mentu z 
Halsing
e zdjęło 
ubrania 
i 
popłynę
ło na 
drugą 
stronę 
zim-
nym, 
wartki
m 
nurtem 
rzeki. 
Po 
pewny
m 
czasie 
wrócili 
z 
łodziam
i. 
Powiad
omili 
też 
króla, 
że 
Litwini 
zarządz
ili 
odwrót.
To, 
co 
się 
stało
, 
moż
na 
naz
wać 
cude
m.
Cie
mność 
sprzyjał
a 
Szwedo
m 
wysłan
ym na 
drugi 
brzeg 
ze spe-
cjalną 
misją 
po tym, 
jak 
wyparli 
Litwinó
w z 
zajmow
anych 
przez
528


POKAŻ
CIE 
TERAZ, 
NA CO 
WAS 
STAĆ
nich 
pozycji. 
Wojsko 
litewski
e, tak 
jak i 
polskie, 
nie było 
bezbłęd
ną, 
świetni
e 
naoliwi
oną 
maszyn
ą. 
Brako
wało 
trybu 
przekaz
ywania 
meldun
ków, 
rozkazó
w i 
innych 
podobn
ych 
„nowin
ek", 
które 
po-
wszech
nie 
stosow
ano już 
w 
innych 
armiac
h 
europej
skich. 
Kiedy 
więc do 
polskie
go 
obozu 
dotarła 
wiadom
ość, że 
szwedz
ka 
piecho-
ta 
zaatako
wała 
kilka 
umocni
onych 
pozycji, 
zapano
wał 
ogólny 
nie-
pokój i 
zamiesz
anie: 
skąd 
wzięli 
się 
Szwedz
i, ilu ich 
było, 
czy od-
siecz 
dotarła 
do nich 
od 
strony 
przeciw
nej? A 
może 
dokońc
zyli 
budowy 
mostu? 
Nikt nic 
nie 
wiedzia
ł. Ktoś 
krzykną
ł, że 
Szwedz
i 
przepra
wili się 
przez 
rzekę, 
co 
wywoła
ło 
zamiesz
anie 
wśród 
Litwinó
w. 
Zaczęt
o 
strzelać 
w 
ciemno
ściach, 
co 
spotęgo
wało 
nastrój 
niepew
ności i 
wzmogł
o 
strach. 
Od 
zamiesz
ania do 
paniki 
droga 
nie-
daleka: 
spoza 
obwało
wań 
wypada
li 
kolejni 
obrońc
y, a w 
chaosie
, do 
jakiego 
doszło, 
znikły 
resztki 
dyscypl
iny. 
Wojsko 
rozpros
zyło się 
we 
wszyst
kich 
kierunk
ach.
Na 
łodziach
, które 
wróciły 
na 
szwedz
ki 
brzeg, 
Szwedz
i prze-
rzucili 
na 
drugą 
stronę 
kolejne 
oddziały
. 
Wyzna
czono 
też 
nowych 
robotnik
ów do 
pracy 
przy 
moście. 
Pracow
ali 
intensy
wnie 
całą 
noc, 
ponagla
ni 
rozkaza
mi 
króla. 
Tuż 
przed 
świtem 
po 
moście 
przeje-
chało 
kilka 
pierwsz
ych 
regimen
tów 
jazdy, a 
za nimi 
posuwa
ły się 
oddziały 
piechot
y, 
kawaler
ii, 
artylerii
. Na 
samym 
końcu 
przepra
wiono 
tabory. 
Jeśli 
wyparci
e 
Litwinó
w 
nazwać 
cudem, 
do 
którego 
doszło 
za 
sprawą 
przypad
ku i 
sprzyjaj
ących 
okoliczn
ości, to 
do-
kończe
nie 
budowy 
mostu i 
przepra
wienie 
reszty 
wojska 
było 
praw-
dziwym 
majster
sztykie
m, 
przede 
wszystk
im z 
logistyc
znego 
punktu 
widzeni
a. O 
godzinie 
dziesiąt
ej rano 
cała 
szwedz
ka 
armia 
znajdo
wała 
się na 
drugim 
brzegu 
Sanu.
Kied
y 
Szwedzi 
dotarli 
na 
pozycje, 
na 
których 
niedaw
no 
bronili 
się 
Litwini, 
znaleźli 
w 
pustych 
okopac
h 
osiemna
ście 
porzuco
nych 
dział. 
Niedale
ko od 
tego 
miejsca 
stał 
litewski 
obóz - 
cichy i 
opusz-
czony. 
Ilość 
żywnoś
ci, bydła 
i 
kilkaset 
porzuco
nych 
wozów 
świad-
czyły o 
pośpiec
hu, z 
jakim 
ewakuo
wali się 
Litwini. 
Z 
wielką 
ulgą i z 
dużym 
zadowol
eniem 
Karol 
Gustaw 
zarządzi
ł w 
zdobyty
m obo-
zie 
jednodni
owy 
postój, 
aby 
jego 
żołnierz
e mogli 
„wrócić 
do for-
my". W 
tamtych 
czasach 
zezwole
nie na 
rabunki 
było 
jedną z 
ogólnie 
przyjęty
ch form 
wynagr
adzania 
podkom
endnyc
h i 
zachęca
nia ich 
do 
dalszej 
walki.
529


 


NIEZWYCIĘŻONY
Dnia 6 kwietnia 1656 roku armia kontynuowała marsz wzdłuż 
brzegu Wisły, kierując się na północ. Także i tym razem część za-
opatrzenia i ludzi załadowano na łodzie. Wkrótce Szwedzi uświadomili 
sobie, że ich śladem podążają Litwini, którzy zdążyli już pozbierać 
rozproszone oddziały. W tym samym czasie, kiedy litewskie patrole 
na wyczucie poszukiwały szwedzkiego wojska, Szwedzi maszerowali 
dalej na północ, starając się różnymi sztuczkami wymanewrować 
przeciwnika. Kiedy armia mijała Lublin, Karol Gustaw wysłał w 
tamtą stronę oddział złożony z 600 żołnierzy fińskiej piechoty, aby 
wywołać wrażenie, że na wschód zmierzała cala jego armia (była to 
świadoma i cyniczna ofiara złożona przez Karola Gustawa dla 
dobra armii: Finowie zostali wkrótce doścignięci i otoczeni 
przez Litwinów; poddali się pod warunkiem, że będą mogli swobodnie 
pociągnąć za wojskiem w stronę Warszawy; umowa została jednak 
złamana i wszystkich wybito)66. Kiedy zaś wojsko miało przekroczyć 
Wieprz, będący ostatnią naturalną przeszkodą wodną na drodze do 
Warszawy, wysłano przodem oddział jazdy do najbliższego brodu, 
który zajęto wśród strzałów, huków i okrzyków; jednocześnie 
armia dokonała gwałtownego zwrotu i przeszła przez rzekę w 
zupełnie innym miejscu67.
Dnia 15 kwietnia mieszkańcy Warszawy usłyszeli dźwięki muzyki 
dobiegające znad Wisły. To łodzie, wysłane wcześniej ze sprzętem i 
ludźmi, dotarły do stolicy. Na ich pokładzie grali na swych 
instrumentach werbliści, trębacze i oboiści. Na wietrze powiewały 
postrzępione flagi piechoty. Oznaczało to, że wyczerpana i rozbita 
armia szwedzka znalazła się w bezpiecznym miejscu.
66	Prawdopodobnie 8 kwietnia 1656 r. król szwedzki rozdzielił swoją armię 
na dwie części. Straż tylna zmyliła pościg litewski i poszła w kierunku Lublina. 
Za nią ruszyły główne siły litewskie pod wodzą Pawła Sapiehy. Dzięki temu 
Szwedzi zyskali parę dni spokoju (przyp. red.).
67	9 kwietnia 1656 r. Karol Gustaw załadował w Kazimierzu na szkuty resztę 
piechoty i wysłał ją do Warszawy pod dowództwem Wittenberga. Z Warszawy ma 
szerowała już z pomocą królowi szwedzkiemu armia pod dowództwem Wrangla; 
Karol Gustaw zawrócił ją z drogi. Opis tych operacji wojennych w: Stanisław 
Herbst, Wojna obronna 1655-1660, Warszawa 1957, s. 34-35; Jan Wimmer, Prze 
gląd operacji w wojnie polsko-szwedzkiej 1655-1660, [w:] Wojna polsko-szwedz- 
ka 1655-1660, red. Jan Wimmer, Warszawa 1973, s. 163-165 (przyp. red.).


POKAŻCIE TERAZ, NA CO WAS STAĆ
Wśród żywych znajdowali się również Lars Cruus i Agneta Horn. 
Dziwnym zrządzeniem losu to właśnie Agneta lepiej zniosła trudy 
wyprawy niż jej mąż, który odznaczył się chwalebnie w walce. W 
czasie przeprawy przez San to właśnie on wraz z innym oficerem 
dowodził oddziałem złożonym z owych 300 żołnierzy, którzy dostali 
się na drugi brzeg i wbrew logice zdołali wznieść tam przyczółek. 
Wszystko wskazuje jednak na to, że wyczyn ten pozbawił Cruusa 
reszty sił, zdrowia i energii, ponieważ w czasie marszu na Warszawę 
przeżył on silne załamanie spowodowane ogólnym wyczerpaniem 
na skutek „nieustannych, ciężkich marszów i innych przeżyć". 
To wtedy, a może trochę później68, Agneta zrozumiała, w jak ciężkim 
stanie znajdował się jej mąż, ponieważ wkrótce potem zwrócił się do 
niej z prośbą o umożliwienie mu przyjęcia ostatniej komunii:
A kiedy poprosiła go, aby wytrzymał do Wielkanocy, kiedy 
to będą mogli odpocząć w Warszawie, Lars odpowiedział, że 
nie jest pewien, czy doczeka do Wielkanocy, tak samo jak nie 
jest pewien, czy doczeka do Bożego Narodzenia albo do 
nowego roku. Następnego dnia, to znaczy 15 kwietnia, kiedy 
armia nadal maszerowała na północ, przyjął świętą komunię z 
wielką pobożnością i pokorą.
Wielkanoc spędzili jednak w Warszawie. Larsem wstrząsała go-
rączka, więc powiedział, że najchętniej chciałby kilka dni odpocząć. 
Armia gotowała się już jednak do dalszego marszu, a Lars, żyjący w 
epoce i wywodzący się z klasy, gdzie ceniono przede wszystkim 
odwagę i inne cnoty wojskowe, nie miał na tyle śmiałości, aby zostać 
w mieście, ponieważ mógłby być uznany za symulanta. Na dodatek, 
jego żona stwierdziła, że „woli być wdową po zabitym, okrytym 
chwałą żołnierzu, niż mieć żywego męża, który przyniesie jej wstyd". 
Następnego dnia rozstali się. Lars Cruus wdrapał się na siodło swego 
konia i opuścił Warszawę w towarzystwie resztek swego tak 
przerzedzonego oddziału z Vastgota. Agneta Horn już nigdy 
więcej nie zobaczyła swojego męża.
68 Król szwedzki przybył na Pragę 13 kwietnia 1656 r., wyprzedzając swoją armię (przyp. red.).





530


531


\


V
I
I
Woj
na 
rozs
zerz
a się


Zbyt podekscytowani, aby 
prosić o laskę albo ją okazać
»yła to epoka, w której wszyscy żyli w świecie plotek, domy-
słów i półprawd, ale to właśnie zimowa operacja prowadzona przez 
Szwedów przyczyniała się do powstania niezliczonej liczby dezin-
formującej propagandy. Kiedy Polacy rozpowszechniali wieści o 
śmierci Karola Gustawa i klęsce jego armii, to nie tylko przyjmowali 
zwycięstwo własnej armii za pewnik: było to także świadome 
kłamstwo głoszone w celu powołania pod broń kolejnych chętnych 
do walki ze szwedzkim okupantem. Takie pogłoski przyjmowano 
również chętnie i w innych krajach, gdzie wcześniejsze szwedzkie 
triumfy wywoływały irytację albo strach. Rok po opisywanych 
wydarzeniach umieszczono w „Theatrum Europaeum" kopię 
miedziorytu, który przedstawiał przeprawę przez San, z niewielkim 
dopiskiem pod spodem, że dokonali tego Litwini, którzy przeszli na 
drugą stronę po moście, i że to oni zdobyli szwedzki obóz. Świat 
wierzył wtedy w to, w co chciał wierzyć.
Szwedzka propaganda w odpowiedzi na powyższe publikacje 
starała się bagatelizować ich treść, a jednocześnie przedstawiać 
szwedzkie dokonania jako łańcuszek kolejnych triumfów. Z czasem 
całe to wydarzenie zaczęto przedstawiać w różowych barwach jako 
wielki wyczyn. W rzeczywistości to, co się zdarzyło, uznać można 
za katastrofę. Pod względem politycznym - ponieważ
535


NIEZWYCIĘŻONY
okazało się, że Szwedzi nie są aż tak silni, jak uważali, jak o nich 
mówiono albo jak obawiali się tego ich przeciwnicy; ich porażka 
nie tylko wzmocniła wiarę Polaków w siebie i w siłę powstania, ale 
też skłoniła wielu wrogów Szwecji do zastanowienia się nad 
możliwością skorzystania z nadarzającej się okazji. Pod względem 
wojskowym - ponieważ armia poniosła duże straty, i to zarówno w 
sprzęcie, jak i w ludziach. Straty te przyczyniły się do naruszenia jej 
twardego jądra.
Spośród wszystkich tych, którzy na początku 1656 roku brali 
udział w zimowej kampanii, pozostała po czterech miesiącach tylko 
jedna trzecia. Armia przedstawiała sobą żałosny widok: żołnierze 
byli wycieńczeni, ich umundurowanie w strzępach, a konie 
wychudzone i wymęczone. Niektóre pododdziały liczyły podobno 
niewiele więcej jak ośmiu ludzi - to w najlepszym wypadku. Li-
czebność wielu regimentów spadła o połowę. Typowym przy-
kładem takiej sytuacji był regiment jazdy z Abo. Z 1120 ludzi, któ-
rzy jesienią 1654 roku opuścili swe rodzinne miasto, w kwietniu 
1656 roku pozostała mniej więcej połowa. Brzmi to i tak o wiele 
lepiej, niż wyglądało w rzeczywistości, ponieważ z tych, co przeżyli, 
aż 364 odkomenderowano na różne placówki, a wśród pozostałych 
16 przepadło gdzieś w czasie marszów, 10 zdezerterowało, 90 
zmarło na różne choroby, a nie mniej niż 125 chorowało. Tym, 
którzy nadal odbywali służbę, brakowało 111 koni, co oznaczało, 
że regiment mógł wystawić tylko 262 ludzi gotowych w pełni do 
walki. Straty poniesione w stanie osobowym żołnierzy liniowych były 
oczywiście największe, ale te, jakich armia doznała wśród różnego rodzaju 
specjalistów, były równie poważne. Na zawsze straciła wielu 
doświadczonych inżynierów, artylerzystów, ogniomistrzów, kowali i 
cieśli. Trzeba ich było teraz wszystkich zastąpić nowymi. Jeszcze 
zanim odwrót dobiegł końca, Karol Gustaw przystąpił do 
odbudowy armii, do której upadku sam się wcześniej przyczynił. 
Posłano po nowe armaty do Szczecina, ze Szwecji sprowadzano amunicję, a 
nowe konie i wozy kupowano albo konfiskowano w miastach na 
wybrzeżu. Tworzono nowe regimenty jazdy, przydzielając 
muszkieterom konie, przez co stawali się oni dragonami. 
Przeprowadzano też werbunek nowych ludzi do armii, gdzie tylko 
było to możliwe.


ZBYT PODEKSCYTOWANI, ABY PROSIĆ O ŁASKĘ ALBO JĄ OKAZAĆ
Całością poszukiwań nowego mięsa armatniego dowodził główny 
kwatermistrz armii, Conrad von Mardefelt1, który sprawował swój urząd w 
Toruniu. Kiedyś przypomniał on sobie o pewnym żądnym kariery 
młodym człowieku, który pozostawał u niego na służbie w ostatnim 
roku wojny trzydziestoletniej, a który zaimponował mu swą wiedzą i 
inteligencją. Według zebranych informacji, miał w tym czasie 
znajdować się gdzieś we Włoszech, gdzie studiował architekturę. 
Mardefelt napisał list, w którym wzywał go do przyjazdu do Polski, 
„zostawiając wszystkie inne sprawy". A kiedy już tutaj dotrze, 
otrzyma „jak najlepszy przydział'. Ów młody człowiek nazywał się 
Erik Jónsson2.
Kampania zimowa była katastrofą. Mogła się skończyć jeszcze 
gorzej, gdyby armii nie udało się wyrwać ze śmiertelnego uścisku, w 
jaki dostała się w widłach Sanu i Wisły. Ratunek nie dokonał się 
jednak za sprawą odwagi i zdecydowania, chociaż i te cechy ode-
grały wtedy ważną rolę. Armia uratowana została za cenę innej ka-
tastrofy, do której doszło pod Warką.
Kiedy dym z kadzideł samozadufania opadł, a Karol Gustaw 
zrozumiał w końcu, że kampania zimowa zakończyła się niepowo-
dzeniem, rozesłał nowe rozkazy do dowódców wojsk działających 
na północy, nakazując im przyjście z pomocą znajdującej się w 
trudnym położeniu armii. Niewielu z nich miało pojęcie o tym, jak 
taka operacja miała przebiegać. Nie wiedział tego nawet sam król, 
dlatego też jego żądania i rozkazy, a potem korekta już wydanych 
dyspozycji, wzbudziły niepokój i wywołały zamieszanie wśród tych, 
którzy mieli wypełnić jego instrukcje.
Dnia 27 marca oddział liczący 2 500 ludzi opuścił Warszawę, 
aby dołączyć do głównej armii. Wojsko posuwało się powoli na 
południe, wzdłuż lewego brzegu Wisły, pokonując między innymi
1	Baron Conrad (Maasberg) von Marderfet lub Mardefeld (ok. 1610-
1688). 
Żołnierz, brał udział w bitwie pod Jankowem w 1645 r. Stopień generała otrzy 
mał dopiero w 1673 r. a marszałka w 1675 (przyp. red.).
2	Więcej informacji na temat Erika Jónssona znajdzie czytelnik w książce 
P. Englunda pt. „Lata wojen", a także na w przypisach końcu tej książki 
(przyp. 
tłum.).





536


537


NIEZWYCIĘŻONY
lasy, w których roiło się od zbuntowanych chłopów. Dnia 4 kwiet-
nia do dowódcy oddziału, margrabiego Fryderyka von Baden3, do-
tarła wiadomość, że armia prowadzona przez króla, wbrew wcze-
śniejszym uzgodnieniom, skierowała się w kierunku przeprawy przez 
San, zamierzając iść na północ wzdłuż prawego brzegu Wisły. Wywróciło to 
do góry nogami plany margrabiego związane z akcją ratunkową dla 
króla. Oznaczało to także, że oddział margrabiego znalazł się w bardzo 
niebezpiecznej sytuacji: zawisł nagle jak robak na haczyku gdzieś w połowie 
drogi między Warszawą i opuszczonym już przez Karola Gustawa 
przyczółkiem pod Sandomierzem. Margrabia zarządził więc 
natychmiastowy odwrót, po czym kolumny jego wojska skierowały się z 
powrotem na północ. Wkrótce potem ich śladem zaczęła podążać 
polska armia, która wcześniej zagrodziła Szwedom drogę w czasie 
próby przeprawy przez Wisłę. Oddział margrabiego zaczął tym 
samym odgrywać rolę przynęty, która przyciągała uwagę sfory 
psów, podczas gdy główna zwierzyna wymykała się z pułapki. 
Gdyby bowiem polscy dowódcy zaufali swemu rozumowi, a nie 
instynktowi, wysłaliby swe wojsko pod San, dzięki czemu udałoby 
się zatrzymać tam Szwedów - mimo ich brawury.
Oddział margrabiego miał ze sobą zbyt wiele sprzętu, a większa 
część przeznaczona była dla armii króla. Polacy dognali Szwedów 
rankiem 7 kwietnia; przewyższali oni swych przeciwników pod 
względem liczebnym przynajmniej trzykrotnie. Poza tym, wojsko 
szwedzkie składało się w dużej mierze z nowego zaciągu, a więc 
całkiem niedoświadczonych żołnierzy. Szwedzi zorientowali się, że 
Polacy są już blisko. Poprzedniego dnia ich tylna straż została 
rozproszona, a główne siły zajęły pozycję niedaleko Warki, na 
wzgórzu i wokół niego. Żołnierze zostali jednak zaskoczeni szybkim 
tempem, z jakim zaatakowała ich polska jazda, dlatego też
3 MargrabiaFryderykvonBaden-Durlach(1617-1677). Służbę wojskową roz-
począł u boku Bernarda Weimarskiego. W 1639 r. przeszedł na służbę Fryderyka VI 
Heskiego biorąc udział w kilku większych bitwach (np. pod Mersenburgiem w 1641 
r.). Pozostał w Szwecji, gdzie ożenił się z Krystyną, siostrą Karola Gustawa. W 
1655 został generałem majorem, a w 1656 r. generałem lejtnantem kawalerii. Nie 
odznaczał się talentami wojskowymi (przyp. red.).
538


ZBYT PODEKSCYTOWANI, ABY PROSIĆ O ŁASKĘ ALBO JA OKAZAĆ
dopiero w ostatniej chwili zdążyli ustawić się frontem do naciera-
jącego przeciwnika. Być może udałoby się powstrzymać atak, gdy-
by Szwedzi wykorzystali przewagę, jaką posiadali nad Polakami 
pod względem uzbrojenia w broń palną i powitali odzianych w kol-
czugi jeźdźców deszczem pocisków. Jednak nie dysponowali arty-
lerią, a na domiar złego ich kawaleria oddała salwę zbyt wcześnie. 
Atak kawalerii to o wiele bardziej skomplikowany manewr, niż to 
sobie wyobrażamy. Aby uniknąć zamieszania na polu walki, każ-
demu pododdziałowi przydzielano najpierw cel ataku. Czasami
-	jako kierunkowskaz - wskazywano na przykład jakieś drzewo 
albo zarośla, czasami jakiś sztandar powiewający po przeciwnej 
stronie, na przykład „czwarty od prawej". W czasie, gdy kawaleria 
pędziła już na przeciwnika, ważne było, aby jak najdłużej zacho 
wać właściwy szyk - siodło przy siodle, kolano przy kolanie. Siła 
takiego natarcia pochodziła bowiem z subtelnego połączenia szyb 
kości koni i liczebności nacierających. Wyjaśnia to, dlaczego ka- 
walerzyści nosili wysokie, skórzane buty: chroniły one nogi i kola 
na w czasie ataku, kiedy jeźdźcy pędzili w bliskiej odległości od 
siebie (w czasie bitwy pod Gołębiem brat króla - Adolf Johan
-	został ranny w kolano, kiedy przypadkowo zderzył się z fińskim 
kawalerzystą). Im bliżej do celu, tym szybciej pędziły konie. Jeśli 
w obu walczących ze sobą oddziałach panowało zamieszanie albo 
szwankowało dowodzenie, mogło się też zdarzyć, że oba wojska 
przejeżdżały przez siebie, tocząc ze sobą krótką, dziką, choć nie 
koniecznie krwawą walkę. W przeważającej liczbie przypadków 
walka taka przybierała formę wielu pojedynczych, krótkich i za 
żartych starć, gdzie nacierający i broniący się jeźdźcy ścierali się 
ze sobą, a strona, która ugięła się na skutek ataku przeciwnika, ustę 
powała często pola po głośnej, choć mało skutecznej salwie z pi 
stoletów albo po paru pchnięciach szpadą. Następnie obie strony 
porządkowały swe szyki, a zwycięzca pierwszego starcia ruszał do 
kolejnego ataku. Sytuacja taka trwała tak długo, aż któryś ze skwa- 
dronów został odrzucany przez atakujący oddział trzy, cztery razy 
z rzędu. Przerzedzony wcześniejszymi stratami, poniesionymi na 
skutek powtarzających się szarż, nie był już w stanie po raz kolej 
ny zebrać swych rozproszonych sił. Wtedy to bitwa dobiegała koń 
ca. (Bardzo dużą rolę odgrywały konie i ich kondycja fizyczna.
539


NIEZWYCIĘŻONY
Wierzchowce, które nie przeszły odpowiedniego przeszkolenia, 
płoszyły się często na odgłos strzałów oddawanych z broni palnej, a 
niektóre odmawiały posłuszeństwa na sam dźwięk odciąganego 
kurka. Ich niepokój przenosił się czasami na inne, stojące w bliskiej 
odległości zwierzęta, przez co i nimi trudno było kierować. Dobrze 
wyszkolony oddział na gorszych koniach mógł czasami pokonać 
walczącego bez żadnej dyscypliny przeciwnika dysponującego za to 
lepszymi wierzchowcami po prostu dlatego, że przeciwnikowi 
brakowało umiejętności szybkiego gromadzenia rozproszonych sił.) 
W czasie dużych bitew chodziło przede wszystkim o powolne 
rozbijanie zwartości szyków przeciwnika i pozbawienie go woli 
walki. Do prawdziwego starcia dochodziło zazwyczaj w czasie 
pościgu, kiedy to uciekający w panice przeciwnik nie miał już 
możliwości, aby się bronić.
Tak też zdarzyło się pod Warką, gdzie właściwa bitwa trwała 
dwie godziny (prawdopodobnie byłaby jeszcze krótsza, gdyby 
część polskiego wojska nie zainteresowała się szwedzkim taborem: 
zapominając o trwającej walce, Polacy przystąpili do rabunków; 
dopiero gdy dowódca osobiście zabił kilku plądrujących żołnierzy, 
reszta posłusznie powróciła na plac boju). W chwilę potem 
szwedzki szyk bojowy przestał istnieć.
Ci, którzy przeżyli, zabrali ze sobą z pola walki wspomnienia o 
klęsce, która jeszcze miesiąc wcześniej wydawałaby się całkowicie 
niemożliwa. Uciekający w popłochu Szwedzi skierowali się w 
dwóch kierunkach, ale szybka polska jazda ruszyła za nimi w 
natychmiastową pogoń, a kiedy zapadł zmrok, dokończyła dzieła 
zniszczenia z morderczą dokładnością. Zaśnieżone drogi pokryte 
były ciałami zabitych Szwedów. Margrabia, 108 fińskich dragonów 
i kilku wysokich rangą oficerów wraz ze swymi żonami wymknęło 
się szczęśliwie z rąk Polaków, znajdując schronienie w czerskim 
zamku (bronili się tam przez dwa dni i „zabijali wszystkich, którzy 
napominali ich do poddania się"). Wśród tych, którzy mieli mniej 
szczęścia, znalazła się grupa Smalandczyków - 16 rajtarów i kowal 
dworski, których wybito do ostatniego człowieka. Reszta wojska 
uciekła w stronę Warszawy. W czasie odwrotu pozostawiono 
własnemu losowi ponad 1000 wozów i wszystkich tych, którzy 
bronili się pieszo. Ponad setka pozostałych schroniła
540


ZBYT PODEKSCYTOWANI, ABY PROSIĆ O ŁASKĘ ALBO JĄ OKAZAĆ
się w gęstym, iglastym zagajniku, ale dostali się tam pod nieustanny 
ostrzał polskiej jazdy i miejscowych, uzbrojonych chłopów. Finał tragedii 
rozegrał się w chwili, kiedy Polacy podpalili trawy, a dym i płomienie 
wykurzyły z lasu ostatnich, chroniących się tam Szwedów. Zostali oni wybici 
do nogi. Tym samym liczba zabitych Szwedów w całym oddziale 
doszła do połowy. Niektóre z pododdziałów zostały tak 
zdziesiątkowane, że trzeba je było rozwiązać. Wściekli i zszokowani 
Szwedzi nakazali powiesić w Warszawie trzech Polaków, którzy 
rozgłaszali w mieście informacje o ich klęsce.
Karol Gustaw został poinformowany, że oddział margrabiego 
znajduje się w trudnej sytuacji, izolowany od reszty wojska na le-
wym brzegu Wisły. Król kalkulował widocznie, że margrabia od-
ciągnie uwagę Czarnieckiego od głównych sił, co oczywiście uła-
twiłoby monarsze wymknięcie się z pułapki. Zrozumiał też, że 
obietnice szybkiego marszu na Warszawę, aby następnie pomóc 
margrabiemu, były tylko czczą gadaniną. Brakowało na to czasu, a 
obie armie dzieliła zbyt duża odległość. Król nie przewidział na-
tomiast, że Polacy mogą pokonać jego żołnierzy w otwartym polu. 
Długi łańcuch triumfów sprawił, że król zaczął przeceniać zdolności 
bojowe własnego wojska, nie doceniając jednocześnie umiejętności 
przeciwnika. Dla Polaków wynik bitwy pod Warką był praw-
dziwym triumfem, zwłaszcza ze względów psychologicznych. Po raz 
pierwszy od początku wojny polskie wojsko pokonało Szwedów w otwartym 
polu. Najeźdźcy z północy okazali się być równie śmiertelni, co 
wszyscy inni, a jeśli zadano im szpadą ranę, to wypływała z niej taka 
sama, czerwona krew4.
To właśnie dlatego główne siły szwedzkie pozostały w Warszawie tylko 
przez dwa dni. To dlatego armia w szybkim tempie ruszyła znowu w 
pole. Klęska pod Warką ubodła Karola Gustawa do żywego. W 
liście do brata usprawiedliwiał się w następujących słowach: „Bóg 
sprawił, że nie posłuchano moich rozkazów, kiedy nakazałem, aby 
zatrzymać się w Radomiu albo w bezpiecznym miejscu pod Pilicą; 
wtedy nie doszłoby do tego nieszczęścia".
4 Por. Leszek Podhorodecki, Bitwa pod Warką (7IV 1656 r), [w:] „Studia i 
materiały do historii sztuki wojennej", tom II, Warszawa 1956 (przyp. red,).
541


NIEZWYCIĘŻONY
Nie jest to jednak prawdą: w instrukcjach wysłanych przez króla 
tego samego dnia, kiedy przeprawa przez Wisłę została powstrzy-
mana, powiada się tylko tyle, że oddziały, które są w drodze na 
Sandomierz, muszą „bez zwłoki skierować się na Warszawę". 
Margrabia ściśle wypełnił ten rozkaz z opłakanym skutkiem.
Kiedy armia gotowała się do wymarszu z Warszawy, wzmoc-
niona została oddziałami, które stacjonowały wokół stolicy. Tym 
samym liczyła teraz około ośmiu tysięcy ludzi, głównie lekkiej jazdy 
(W stolicy zostało tylko 1 800 ludzi, z których większość stanowili 
chorzy i wycieńczeni żołnierze, biorący udział w niedawnym 
odwrocie spod Sandomierza. Nie brakowało tam osób towarzyszą-
cych armii, jak żony oficerów - wśród nich była też Agneta Horn.). 
Zadanie, jakie wojsku postawił Karol Gustaw, przewidywało dości-
gnięcie oddziałów polskich, które odniosły zwycięstwo pod Warką. 
Zagrażały one bowiem władzy sprawowanej przez Szwedów w 
Wielkopolsce. Mogły też nagle ruszyć nad Bałtyk i zagrozić tam-
tejszym wojskom, które oblegały Gdańsk. Chodziło też o to, aby 
znaleźć, pobić i zrewanżować się za ostatnią porażkę, a tym samym 
odbudować reputację armii szwedzkiej, co było bardzo delikatną 
materią, na którą z wielką wrażliwością reagowało szwedzkie 
dowództwo. Nie było to zadanie całkiem nierealne. Bitwy toczone w 
XVII wieku nie nosiły jedynie cech militarnych. Mogły one też mieć 
skutki o wydźwięku psychologicznym i politycznym, które czasami 
przewyższały swym znaczeniem skutki wojskowe, a często były 
niedoceniane przez dowódców. Wieść o przegranej albo wygranej 
bitwie wpływała na wolę walki obu stron, a także na chęć 
angażowania się w spór zagranicznych obserwatorów wydarzeń i na 
wysokość odsetek płaconych od zaciągniętych kredytów, co miało 
ogromne znaczenie dla tak biednych państw jak Szwecja, która 
zawsze prowadziła wojny na cudzy koszt i uzależniona była od 
pożyczek. Sława „niepokonanego" była dla Karola Gustawa i jego 
poprzedników na tronie równie ważna jak konkretna siła, którą 
dysponowali. Dlatego klęskę poniesioną pod Warką należało 
pomścić. I to szybko, zanim powstanie, które rozgorzało na nowo, 
zdąży rozlać się na cały kraj. Także zanim ktokolwiek zacznie sobie 
zadawać pytania, co wydarzyło się naprawdę i czy szwedzkie 
triumfy nie były tylko czczym blaskiem.
542


ZBYT PODEKSCYTOWANI, ABY PROSIĆ O ŁASKĘ ALBO JĄ OKAZAĆ
Przez prawie dwa tygodnie armia szwedzka krążyła po 
Wielkopolsce, ścigając Czarnieckiego, który jednak przez cały czas 
zręcznie unikał bezpośredniego starcia5, zadając tylko od czasu do 
czasu mocne uderzenie skierowane na jakiś zbłąkany pododdział 
albo osamotniony garnizon. W czasie marszu stan Larsa Cruusa sta-
le się pogarszał. Po pewnym czasie nie mógł już usiedzieć na koniu. 
Przeniesiono go więc na wóz, a wkrótce zachorował. Pewnego razu 
przejeżdżał obok niego Karol Gustaw, a Larsowi udało się za-
trzymać króla i zamienić z nim kilka słów. Poprosił monarchę mię-
dzy innymi o to, aby „wziął pod swą opiekę" Agnetę i trójkę ich 
dzieci. Następnego dnia, późnym wieczorem, Lars Cruus odszedł z 
tego świata w wieku 34 lat.
Karolowi Gustawowi znudziło się w końcu ściganie nieuchwyt-
nego przeciwnika, oddał więc dowództwo w ręce swego brata, a 
sam ruszył na północ, na czele oddziału liczącego 2 000 ludzi. Z 
Kalmara wypłynęły bowiem trzy okręty, a na jednym z nich płynęła 
do Polski królewska małżonka wraz ze swą świtą. Poza tym, król 
chciał wreszcie zająć Gdańsk.
Tym samym ukształtował się w armii szwedzkiej pewien wzór 
prowadzenia wojny, polegający z jednej strony na ograniczonych i 
przemyślanych operacjach prowadzonych na północy, których ce-
lem było osiągnięcie wyznaczonych celów; z drugiej strony - armia 
szwedzka zaczęła też dokonywać śmiałych i nieoczekiwanych 
wypadów na południe Rzeczpospolitej, aby obronić to, co znajdo-
wało się w szwedzkich rękach, albo odzyskać to, co zostało utraco-
ne. Była to więc w praktyce wojna na dwa fronty. Kiedy bowiem z 
wielkim wysiłkiem zażegnywano niebezpieczeństwo w jednym 
zakątku kraju, pojawiało się natychmiast nowe gdzie indziej. Król 
musiał więc interweniować ponownie. Północ - południe, północ - 
południe, jak uderzenia zegarowego wahadła.
Tak długo, jak to było możliwe, dowództwo szwedzkie po-
wstrzymywało się od bezpośredniego szturmu na Gdańsk. Nie było
5 Wojsko Czarnieckiego mogło poruszać się w tak szybkim tempie 
głównie dlatego, iż brakowało w nim wozów i taborów. Zaletą tego 
rozwiązania był to, iż pochód nie opóźniał się z powodu wolnego tempa 
narzucanego przez tabory. Wadą zaś, że oddział musiał żywić się na własną 
rękę, uciekając się często do rabunków, co odbywało się głównie kosztem 
ludności polskiej.
543


NIEZWYCIĘŻONY
to podyktowane względami humanitarnymi, tylko praktycznymi. 
Wszyscy zdawali sobie sprawę, że bezpośredni szturm na dobrze 
ufortyfikowane miasto będzie nie tylko trudny, ale doprowadzi 
również do konfliktu z jego zagranicznymi sprzymierzeńcami, ma-
jącymi na względzie swe handlowe interesy. Karol Gustaw wiedział, 
że niektórzy sąsiedzi Polski zaczęli już przejawiać pewien niepokój, a 
nie mógł sobie teraz pozwolić na przysporzenie nowych wrogów. Nie był 
jednak w stanie złamać oporu Gdańszczan: ani obietnicami, ani 
groźbami. Przeciwnie - okazali swą odwagę i nieustępliwość, kiedy to 
zaatakowali niespodziewanie klasztor w Oliwie, zajęty wcześniej przez 400 
szwedzkich żołnierzy6 (Gdańsk należał do tych nielicznych miast 
polskich, które dysponowały własną armią; to kolejny przykład 
bałaganu panującego w Rzeczpospolitej w tej dziedzinie).
W pierwszej połowie maja wojska szwedzkie przystąpiły do 
oblężenia Gdańska. Nie było to sprawą łatwa, ponieważ miasto otoczone było 
dodatkowym systemem zabezpieczeń7, które należało zdobyć, żeby 
móc chociaż popatrzeć na mury miasta z bliższej odległości. Nie 
planowano jednak klasycznego oblężenia: chodziło raczej o wzięcie 
miasta głodem, co oznaczało, że Gdańsk będzie odcięty od świata 
zewnętrznego. Król miał tym samym nadzieję, że głód i niedostatek 
dokonają tego, czego nie zdołają dokonać minerzy i miny. Dwie 
niewielkie twierdze obsadzone przez Gdańszczan poddały się od razu8 na 
widok Szwedów, którzy sprawiali takie wrażenie, jakby zamierzali 
wziąć je szturmem. Trzecie z miejsc,
6	Szwedzi zostali wyparci z Oliwy w marcu 1656 r.; warto przy tym zwrócić 
uwagę, że w XVII w. Oliwa i Gdańsk stanowiły dwie niezależne i odrębne jed 
nostki administracyjne; dopiero w 1926 r. Oliwa włączona została w granice ad 
ministracyjne Gdańska (przyp. tłum.).
7	Gdańszczanie już wiosną 1655 r., zorientowawszy się w prawdziwych za 
miarach Szwedów, przystąpili do rozbudowy systemu fortyfikacyjnego swego 
miasta; powstały nowe szańce, bastiony, umocnienia ciągów wodnych, reduty itp. 
Prace te koordynowali trzej inżynierowie: Fryderyk Getkant, Peter von Perceval 
oraz Balcer Hedding; nadzór nad całością sprawował architekt miejski 
Jan 
Strakowski (przyp. tłum.).
8	Jedną z tych twierdz był zameczek Grabiny (przyp. tłum.).


ZBYT PODEKSCYTOWANI, ABY PROSIĆ O ŁASKĘ ALBO JĄ OKAZAĆ
zwane Szaniec Steblewski9, też się poddało, ale jeden z żołnierzy 
gdańskich oddał strzał, prawdopodobnie przez przypadek, a kula 
trafiła osobę stojącą obok Karola Gustawa. Król uznał to za próbę 
zamachu na swe życie i rozkazał rozstrzelać część żołnierzy wzię-
tych do niewoli.
Czwarta twierdza - pusta i opuszczona - też została zajęta przez 
szwedzką załogę. Tym samym drogi wodne i lądowe znalazły się 
pod kontrolą Szwedów. Aby jednak wywrzeć jeszcze większą pre-
sję na Gdańszczan, Szwedzi odcięli dopływ wody do miejskich 
młynów, wysadzając w powietrze kilka śluz10. Jednocześnie wy-
słano na morze kilka eskadr złożonych z okrętów wojennych, które 
rzuciły kotwicę na wysokości ujścia Wisły do Bałtyku. Tym samym 
uniemożliwiono wszystkim statkom komunikację z Gdańskiem, co 
nie było rzeczą trudną, ponieważ miasto położone jest w pewnej 
odległości od morza, a statki, które zmierzały do gdańskiego portu, 
musiały korzystać z jednego z dopływów o długości pół mili.
W oczekiwaniu, aż głód albo spadające dochody zmuszą Gdańszczan do 
zmiany decyzji, Karol Gustaw mógł teraz skierować swą uwagę na 
południe. Doszło tam bowiem do kolejnego kryzysu. Szwedzki 
garnizon stacjonujący w Warszawie musiał stawić czoła polskiemu 
oblężeniu; było rzeczą wielce wątpliwą, aby wystawionym na silne 
ataki Szwedom udało się wytrwać.
W tym samym czasie, w którym Gdańsk odcięty został od swe-
go zaplecza, pozostała część armii szwedzkiej nadal podążała śla-
dem polskiego wojska. Powstanie ludowe skierowane przeciwko 
Szwedom, na wieść o klęsce Karola Gustawa nabierało coraz 
większego rozpędu i poszerzało swój zasięg. W całej Wielkopolsce 
i na Litwie dochodziło do licznych starć: małych, przypadkowych, 
okrutnych, szybko zapominanych potyczek, po prostu takich, któ-
rych nigdy nie upamiętniano pamiątkowym medalem albo miedziorytem. 
Wkrótce zapominali o nich wszyscy, z wyjątkiem historyków
9	Broniło go 500 żołnierzy gdańskich (przyp. tłum.).
10	Dokonał tego Gustaw Otto Stenbock, ale w odpowiedzi na to Gdańszczanie 
natychmiast zalali część Żuław na wschód od miasta i zmusili nieprzyjaciela do 
cofnięcia się (przyp. tłum.).





544


545


NIEZWYCIĘŻONY
i wdów. Oba wojska, które krążyły za sobą po całej Wielkopolsce, 
przyczyniały się do ogólnego chaosu: atakowano twierdze i małe 
miasta, ostrzeliwano je z dział i muszkietów, zajmowano albo igno-
rowano, porzucano, nakładano podatki, rabowano, ratowano albo 
grożono, wysyłano pododdziały albo patrole, zawracano, błądzono, 
docierano do wyznaczonego celu, ukrywano się, krążono po 
okolicy, zabijano albo padano ofiarą wroga, zastawiano pułapki 
albo wpadano w nie.
Szwedzi, dowodzeni przez królewskiego brata Adolfa Johana, 
zaczęli w końcu wątpić w możliwość bezpośredniego starcia z 
liczącą dwanaście tysięcy ludzi armią Czarnieckiego", który zręcznie 
wymykał się wrogowi za każdym razem, kiedy tylko ten znalazł się 
w jego pobliżu. Dnia 7 maja doszło jednak do nieoczekiwanej 
bitwy. Czarniecki rozważał w tamtym okresie możliwość 
przeniesienia wojny do kraju agresora, w związku z czym 
zastanawiał się nad wypadem na terytorium Pomorza Szwedzkiego. 
Jego oddziały pojawiły się też pod Poznaniem, ale ponieważ miasto 
było dobrze bronione, Czarniecki zawrócił na wschód. Kiedy wraz 
z wojskiem zatrzymał się pod Gnieznem12, niespodziewanie nadeszli 
Szwedzi, którzy tym razem zrezygnowali z zasłużonego odpoczynku 
i porannego nabożeństwa, aby tylko zdążyć na czas na miejsce, 
gdzie spodziewano się zastać Polaków. Znudzony ciągłym 
wymykaniem się Szwedom i zachęcony raportami donoszącymi, iż 
armia przeciwnika liczy około 5000 ludzi, a także przepowiednią 
zwiastującą wielkie zwycięstwo, Czarniecki zdecydował się na 
bezpośrednie starcie, zapominając o wyznawanej przez siebie 
maksymie, która nakazywała mu unikanie takich działań.
Szwedzi nie zapomnieli jeszcze, co zdarzyło się pod Warką. Z 
drugiej strony wydaje się, że Polacy zapomnieli o wszystkich do-
tychczasowych bitwach, z wyjątkiem tej jednej. Szwedzi nie 
omieszkali wi^c tym razem zaopatrzyć swych oddziałów w artyle-
11	W skład jego armii wchodziło ponadto ponad 4 000 cywili i uzbrojonych 
chłopów.
12	Do opisywanej bitwy doszło 5 maja 1656 r. Znana jest ona jako bitwa pod 
Kłeckiem (przyp. tłum.).
546


ZBYT PODEKSCYTOWANI, ABY PROSIĆ O ŁASKĘ ALBO JĄ OKAZAĆ
rię, składającą się częściowo z lekkich dział ustawionych na pozy-
cjach strzeleckich dzięki pomocy jazdy i piechoty, częściowo zaś z 
armat dużego kalibru o dalekim zasięgu, które wciągnięto na po-
bliskie wzgórze. Miejsce, gdzie spotkały się obie armie, nie nada-
wało się do stoczenia bitwy. Było zbyt zalesione, podmokłe, pocięte 
strumieniami i pokryte zbiornikami wodnymi, które wypełniły się 
wodą po ostatnich opadach deszczu. Chodziło więc o to, żeby w 
czasie nadchodzącej bitwy jak najszybciej ominąć te wszystkie 
miejsca i nie utknąć w którymś momencie. Szwedzi powinni byli 
jednak dojść do słusznego wniosku, że ostatnie zwycięstwo 
Polaków nie było tylko dziełem przypadku albo nieszczęśliwego 
zbiegu okoliczności. Kiedy bowiem nadeszli, Czarniecki uderzył z 
siłą, która mogła przerazić. Polacy nie uciekali już na widok ciężkiej 
artylerii, tylko starali się wytrwać na swych pozycjach, chociaż 
pociski armatnie dokonywały głębokich wyłomów w ich ciasno 
ustawionym szyku, a na stojących obok ich towarzyszy, oblewanych 
krwią rannych i zabitych, spadały fragmenty ludzkich ciał. W ciągu 
ostatnich miesięcy taktyka walki wykorzystywana przez Polaków 
została również udoskonalona. Nie pędzili już tak jak kiedyś wprost 
na ustawione w szyku obronnym oddziały piechoty, a poza tym 
wymieszali ze sobą ciężką kawalerię i lekką jazdę, które atakowały 
falami jedna za drugą: najpierw ciężkozbrojni husa-rzy, potem 
kozacy albo inna lekka jazda, unikający walki wręcz, a zamiast tego 
ostrzeliwujący Szwedów z dalszej odległości; potem znowu pancerni 
i tak dalej. Pod Gnieznem wściekłe natarcia Polaków złamały 
szwedzką linię obrony w wielu punktach.
Mogło się to wszystko skończyć powtórką Warki, gdyby więk-
szą rolę w tym starciu odgrywała odwaga, a nie organizacja. W tym 
samym bowiem czasie, kiedy polscy dowódcy z trudnością koor-
dynowali i kierowali ruchami swojego wojska, ich szwedzcy prze-
ciwnicy wykorzystali system dowodzenia do wysyłania rezerw w 
każdy punkt, w którym Szwedom groziło niebezpieczeństwo. Tym 
samym mogli w odpowiednim czasie wypełniać luki, zanim nie 
osiągnęły one zbyt wielkiego rozmiaru. Dodatkowym problemem dla 
Polaków było to, że obaj ich dowódcy - Czarniecki i Lubomirski - 
zapominając o niebezpieczeństwie i sprawowanej komendzie, pędzili 
sami na czele wojska z bronią w ręku:
547


i


NIEZWYCIĘŻONY
Czarniecki z nadziakiem13, a Lubomirski z pistoletem14. Był to odważny 
wyczyn i wywołał wielkie wrażenie, ale pozbawił obu dowódców 
możliwości kontrolowania sytuacji na całym polu walki.
W końcu o losach bitwy przesądził nieustający ostrzał prowa-
dzony przez szwedzką artylerię, a późnym wieczorem umilkły 
ostatnie okrzyki, które zwyczajowo towarzyszyły polskim atakom. 
Wojsko Czarnieckiego wycofało się z placu boju - rozbite i zmę-
czone, w nieporządku, ale bez paniki. Odwrót skoordynowany był 
tak dobrze, że udało się zabrać wszystkich rannych i sporą liczbę 
zabitych, zwłaszcza oficerów. Polacy stracili ponad tysiąc żołnierzy, 
a Szwedzi około pięciuset. O tym, że wojna stała się bardziej 
okrutna, świadczy fakt, że żadna ze stron nie mogła się pochwalić 
zbyt dużą liczbą jeńców, „ponieważ obie strony były zbyt podeks-
cytowane walką, aby prosić o łaskę albo ją okazywać".
Po tej potyczce wojsko polskie znów gdzieś przepadło15; na podstawie 
zebranych informacji ustalono, że część armii odeszła w stronę 
Warszawy. Zwycięstwo pod Gnieznem dało Szwedom czas i 
możliwość odzyskania w ciągu niecałego miesiąca tych miejsc 
położonych w Wielkopolsce, które Polacy niedawno uwolnili spod 
ich kontroli. Na początku czerwca udało się nawet zaskoczyć 
Czarnieckiego, który wraz ze swym wojskiem przebywał w słabo 
bronionym obozie pod Kcynią16, osiem mil na zachód od Torunia. 
Nie doszło tam jednak do niczego takiego, co można by określić 
mianem bitwy. Przednie straże obu armii starły się ze sobą, a 
pozostałe pododdziały ostrzeliwały się z daleka, tak jakby chciały 
sprawdzić, co z tego może wyniknąć. Polacy wycofali się potem
13	Nadziak - zwany również obuchem, obuszkiem; broń używana przez woj 
ska polskie w XVII w., składająca się z krótkiego drzewca i osadzonego na nim 
metalowego obucha zaopatrzonego w zagięty kolec; swym wyglądem przypomi 
na trochę góralską ciupagę (przyp. tłum.).
14	Lubomirski nie mógł „pędzić" po polu bitwy, gdyż jego dywizja znajdowa 
ła się na drugim brzegu rzeki Wełnianki i nie mogła, skutkiem ostrzału artylerii 
szwedzkiej, wejść do akcji (przyp. red.).
15	Armia Czarnieckiego przez Nowe Miasto, Jarocin i Pleszew przybyła do 
Uniejowa, gdzie zatrzymała się na dłuższy postój (przyp. tłum.).
16	Dnia 1 czerwca 1656 r. (przyp. tłum.).


ZBYT PODEKSCYTOWANI, ABY PROSIĆ O ŁASKĘ ALBO JĄ OKAZAĆ
w niemałym zamieszaniu, ale pościg rozpoczęty przez Szwedów był 
mniej krwawy, niż ci mogli się spodziewać, a Polacy obawiać, 
ponieważ zamiast pozwolić grzecznie, aby Szwedzi ich powybijali, 
Polacy stawiali skuteczny opór, i to aż osiem razy. Oddział 
Czarnieckiego okazał się dla Szwedów twardym orzechem do zgry-
zienia, tym bardziej że mógł na skutek prowadzonych przez siebie 
działań przebić się aż na wybrzeże. Zwycięstwo pod Gnieznem 
oznaczało też, że próba wzięcia Gdańska głodem mogła być dalej 
kontynuowana, a zasadnicze siły szwedzkie mogły spokojnie skie-
rować się na południe ku obleganej Warszawie17.
Przyjście z pomocą swym rodakom oblężonym w stolicy Polski 
nie znalazło się jednak na liście priorytetów Karola Gustawa. Za-
niepokojony siłą reprezentowaną przez polską armię oraz brakiem 
zdolności dowodzenia wykazywanym przez swego brata (Adolf 
Johan sprawował formalną władzę nad armią szwedzką), wydał 
wojsku rozkaz, aby posuwało się na południe z dużą ostrożnością, 
„chcąc następnie wykorzystać okazję przyjścia Warszawie z pomo-
cą bez ryzyka starcia się ze wszystkimi siłami wroga" - jak to Karol 
Gustaw ujął w swym memoriale. Podczas gdy armia szwedzka 
dokładnie i metodycznie przejmowała kontrolę nad punktami 
położonymi tylko o kilka mil na północ od Warszawy, w których 
można było przeprawić się przez Bug, Karol Gustaw zajął się czymś 
zupełnie innym i nieoczekiwanym: dyplomacją.
Nie tylko sama inwazja na Rzeczpospolitą utknęła w martwym 
punkcie. Pogarszały się też stosunki międzynarodowe. Stało się to, 
czego można było oczekiwać już wcześniej: naciskany przez 
Szwedów Gdańsk zwrócił się z prośbą o pomoc do Danii i Holandii. 
Wszystkie trzy strony zawarły też sojusz w celu „zapewnienia bez-
pieczeństwa na Bałtyku", a na 48 holenderskich okrętach posta-
wiono żagle, gotując się do przyjścia z pomocą miastu poprzez 
przełamanie szwedzkiej blokady. W drodze do Gdańska 
znajdowały się też - jak twierdzono - okręty duńskie18. Wydawało 
się,
17	Całość operacji w Wielkopolsce w: Paweł Skworoda, Warka-Gniezno 1656, 
Warszawa 2003 (przyp. red.).
18	Już od lutego 1656 r. podsyndyk gdański Krystian Schroder oraz polski 
rezydent Mikołaj de Bye zabiegali w Hadze o pomoc finansową i 
wojskową





548


549


 


NIEZWYCIĘŻONY
że Szwecja stanęła w obliczu nowej wojny, w której tym razem nie 
chodziło o towary i granice, o obronę reputacji albo o słuszną wiarę, 
ani o obronę przed zagrożeniem zewnętrznym, ani o to, że „lepiej 
jest przywiązać Nasze konie przy Ich żłobach niż odwrotnie". Była 
to nowa wojna w tym znaczeniu, że uderzenia mieczem rozdzielano 
w imię ważniejszych racji niż ziemia i bardziej namacalnych niż 
cześć: była to wojna o rynki zbytu i zyski z handlu zbożem, wojna, 
której wynik w ostatecznym wyniku miał być mierzony za pomocą 
systemu podwójnego, włoskiego księgowania19. Na domiar złego, 
coraz bardziej nieprzychylny stosunek do całej tej sprawy zaczął 
wykazywać cesarz niemiecki. Nie mógł on, co prawda, 
wypowiedzieć Szwecji wojny w imieniu Cesarstwa Niemieckiego, 
mógł natomiast posłużyć się w tym celu swą posiadłością 
dziedziczną - Austrią i jej armią. Dziwnie w całej tej sytuacji zaczął 
się też zachowywać car20: Szwedzi wysłali do Moskwy poselstwo, 
aby w grzeczny sposób przedyskutować aktualne stosunki 
szwedzko-rosyjskie. Fakt, iż posłów szwedzkich właśnie
Holandii. W dniu 10 lipca Niderlandy zgodziły się pożyczyć Gdańskowi 500 tys. guldenów, 
miesięczne subsydium 12 tys. talarów na opłacenie żołnierzy oraz pomoc wojskową. W końcu lipca 
flota 30 okrętów holenderskich, wzmocniona wkrótce potem 10 okrętami duńskimi, uwolniła port 
gdański od blokady szwedzkiej, zapewniła wolność żeglugi do portu do końca roku i przywiozła 
oddział 1 300 ludzi do dyspozycji władz miasta na 14 miesięcy. Ostatecznie układ nie został przez 
Radę Miasta ratyfikowany, ponieważ Gdańszczanie nie zgodzili się na przyznanie kupcom 
holenderskim takich samych praw, jakie przysługiwały kupcom gdańskim, a poza tym nie zgadzali 
się na zmuszenie ich do przyjęcia neutralnej postawy w wojnie polsko-szwedzkiej, a taką klauzulę 
Holendrzy chcieli wpisać w negocjowanym przez siebie traktacie pokojowym ze Szwecją. Na skutek 
tej odmowy Holendrzy wstrzymali pomoc finansową dla miasta (przyp. tłum.).
19	System ten polegał na tym, że przy każdej transakcji przynajmniej jedno 
konto jest debetowane, a drugie kredytowane. Suma środków na debecie i kredy 
cie musi być równa (przyp. tłum.).
20	W dniu 17 maja 1656 r. Rosja - po ustaleniach z Polską- wypowiedziała 
Szwecji wojnę; Polska nie była w stanie prowadzić wojny na dwóch frontach 
jednocześnie, dlatego w lutym 1656 r. wyruszył do Moskwy Piotr Galiński, mar 
szałek orszański; w wyniku rozmów przeprowadzonych w kwietniu z przedsta 
wicielami cara, uzyskał on zgodę na zawieszenie działań rosyjskich na Litwie 
i zobowiązanie, że obie strony nie będą paktować ze Szwedami (przyp. tłum.).
550





ZBYT PODEKSCYTOWANI, ABY PROSIĆ O ŁASKĘ ALBO JĄ OKAZAĆ
aresztowano, nie był jednak zbyt dobrym prognostykiem na 
przyszłość.
Aby stawić opór tym wszystkim nowym zagrożeniom, a jedno-
cześnie prowadzić wojnę w Polsce, Karol Gustaw potrzebował no-
wych sojuszników. I to szybko. Nawiązał już wstępne kontakty z 
Siedmiogrodem i jego niepewnym władcą, Jerzym Rakoczym21. 
Nigdy nie zerwano też negocjacji z Brandenburgią, zwłaszcza od 
dnia, w którym na początku 1656 roku podpisano porozumienie o 
współpracy. Karol Gustaw chciał mieć do swej dyspozycji jej regi-
menty, toteż jego dyplomaci grozili i kusili, prawili pochlebstwa i 
wracali do gróźb, podczas gdy Fryderyk Wilhelm i jego rada cze-
kali, w którą stronę powieje wiatr. Po wielu spotkaniach, do któ-
rych doszło w obozie położonym nieopodal obleganego Gdańska, 
osiągnięto wreszcie w czerwcu ostateczne porozumienie (zawarte w 
przyspieszonym tempie na wieść, iż gdzieś niedaleko odnotowano 
przypadki zarazy): Brandenburgia zdecydowała się przystąpić do 
wojny po stronie Szwecji.
Transakcja zawarta jednak została na mniej korzystnych warun-
kach, niż Karol Gustaw mógł się spodziewać. Spośród wszystkich 
zdobyczy wywalczonych w Polsce przez Szwecję tylko posiadłości 
nadmorskie miały pozostać w jej władaniu, podczas gdy resztę 
przejąć miała Brandenburgia. Oznaczało to, że wszystkie walki to-
czone przez Szwecję w ciągu ostatniego półrocza okazały się nie 
mieć większego znaczenia.
Karol Gustaw powrócił do swej armii. Oczekiwała ona nadal na 
jego dalsze rozkazy w obozie nad Bugiem, w odległości około 
dwóch i pół mili od Warszawy. Kiedy czasami cichł wiatr, żołnierze 
słyszeli odgłosy strzałów oddawanych z armat przez obleganych w 
stolicy Szwedów. Mieli im wkrótce przyjść z odsieczą. Zanim 
jednak Karol Gustaw dotarł do obozu, powiadomiono go, że miasto 
padło.
W tym, że Polacy próbowali odzyskać utraconą wcześniej stoli-
cę, nie było nic dziwnego, tym bardziej iż Warszawa pełniła funkcję
21 Rakoczy Jerzy II, (Rakóczi Gyórgy) (1621-1660), książę Siedmiogrodu od 1648r. lennik Turcji 
w Mołdawii i Wołoszczyźnie (przyp. red.).
551


NIEZWYCIĘŻONY
ochronnego zaplecza dla armii szwedzkiej, która ponownie skiero-
wała się na północ, w stronę wybrzeża Bałtyku. Zadziwia tylko 
fakt, że broniący Warszawy Szwedzi byli do tego tak źle przygoto-
wani. Karol Gustaw, zamierzając wyprawić na północ jak najlicz-
niejszą armię, przetrzebił dość silnie warszawski garnizon. Jak już 
wspomniałem, załoga szwedzka liczyła 1 800 ludzi, ale większość z 
nich cierpiała na różnego rodzaju choroby po zakończonym nie-
dawno odwrocie spod Sandomierza. Ogołocono też miasto z arty-
lerii, ponieważ zdecydowano wysłać działa łodziami na północ. Na 
domiar złego, system fortyfikacji broniących Warszawy znajdował 
się w dość kiepskim stanie, toteż już wkrótce sami Szwedzi mogli 
się przekonać, jak wyglądało prowadzenie obrony zza przestarza-
łych i zniszczonych murów.
Obroną miasta dowodził Wittenberg, którego nie oszczędziły trudy 
ostatniego odwrotu. Artretyzm dolegał mu tak bardzo, że wydawał 
rozkazy leżąc w łóżku. Z tego niezwykłego miejsca dostrzegał 
oczywiście, że sprawy mają się źle, toteż natychmiast skierował 
ludzi, aby zajęli się najpilniejszymi pracami. Trwały one dopiero 
kilka dni, kiedy na drugim brzegu Wisły jak czarna chmura pojawiła 
się litewska armia. Szwedzi natychmiast spalili most na Wiśle i puścili 
z dymem część przedmieść. Przez długi czas nie działo się jednak 
nic, jak to zazwyczaj bywało w czasie oblężeń. Obie strony 
ostrzeliwały się z dział, a Litwini przystąpili do kopania okopów w 
trzech miejscach wokół mającego kształt półksiężyca miasta: od 
północy, północnego zachodu i od południa. I to wszystko. Pętla 
zaciskała się jednak coraz mocniej w miarę, jak pod mury miasta 
przybywało coraz więcej nieprzyjaciół: artyleria i zaciężna niemiecka 
piechota nadciągnęły aż spod Lwowa, a Jan Kazimierz osobiście 
dokonał wjazdu od strony Krakowa na czele własnego oddziału. Ze 
wszystkich zakątków kraju przybywała szlachta, przyłączając się do 
pospolitego ruszenia, a towarzyszyły im całe rzesze służby. Oddziały, 
które najpierw odniosły zwycięstwo pod Warką, a potem poniosły 
porażkę pod Gnieznem, nadjeżdżały w grupach, i to nieregularnie. 
Wreszcie pod Warszawę dotarł sam Czarniecki, który osobiście 
dokonał inspekcji murów obronnych miasta. Stolica skusiła też 
niezliczoną liczbę chłopów i pojedyncze oddziały biorące udział w 
powstaniu, marzące o ze-
552


ZBYT PODEKSCYTOWANI, ABY PROSIĆ O ŁASKĘ ALBO JĄ OKAZAĆ
mście i obfitym łupie. Samo tylko regularne wojsko wraz z pospo-
litym ruszeniem liczyło około 50 000 ludzi! Dodać do tego należy 
chłopów i czeladź obozową, których nikt nie liczył, ale po których 
też nikt się niczego nie spodziewał, ponieważ częściej przeszkadzali, 
niż pomagali. Według niektórych polskich źródeł, ich liczba zbliżała 
się do liczby wojska.
Wśród tych, którzy zjawili się pod Warszawą, był również 
Patrick Gordon, noszący tym razem polski mundur w niebieskich 
barwach. Udało mu się jednak uniknąć niebezpiecznej pracy przy 
kopaniu okopów. Dowódcy polscy dysponowali bowiem zbyt małą 
liczbą drogich żołnierzy zaciężnych, podczas gdy mogli w tym sa-
mym czasie wykorzystać w charakterze mięsa armatniego wielu 
tanich, zgłaszających się na ochotnika chłopów. Dragonom rozka-
zano, aby pilnowali stanowisk artylerii i przygotowywali drabiny 
oblężnicze. Gordon skierowany został do miejsca położonego w 
niewielkiej odległości od miasta, aby strzec pobliskiej wsi od 
ewentualnych rabunków. Wydając taką decyzję, nie kierowano się 
jednak względami humanitarnymi, a tylko tym, iż wieś należała do 
jednego z magnatów walczących w polskiej armii. Dla Gordona 
nadszedł czas spokoju, którego nie przerywały żadne gwałtowne 
wydarzenia. Zaczął uczyć się polskiego i zakochał się w pewnej 
szlachciance. Flirt rozwijał się coraz namiętniej, a Gordonowi udało 
się nawet poznać matkę dziewczyny, która wbrew obowiązującym 
przesądom i wyobrażeniom dopuszczała myśl, iż jej zięciem mógłby 
zostać cudzoziemiec. Gordona nie pociągała jednak myśl o tym, aby 
osiąść w małej, polskiej wiosce. Coraz częściej też wzrok jego biegł 
w stronę horyzontu, spoza którego słychać było odgłosy kanonady. 
Szkot starał się więc zbliżyć jak najbardziej do gotujących się do 
szturmu oddziałów w miarę, jak przygotowania do ataku nabierały 
coraz realniejszych kształtów.
Musiał jednak odczekać aż do 17 maja, bo to właśnie wtedy 
przypuszczono pierwszy atak na mury miasta. Pewni siebie i zwy-
cięstwa - uczucia, które zawsze wypełnia tych, którzy walczą w 
dużej grupie - Polacy rzucili się do ataku, choć na ich drodze nadal 
stały mury - pokruszone, co prawda, od pocisków, ale tylko 
nieznacznie, jako że do ostrzału użyto dział małego kalibru. W po-
wstałym zamieszaniu, potęgowanym nadchodzącymi ciemnościami,
553


 


NIEZWYCIĘŻONY
nad głowami nacierającego wojska zaczęły przelatywać pociski ar-
matnie; ze względu na liczbę atakujących Polaków nawet te, które 
wystrzelono w złym kierunku albo pod niewłaściwym kątem, trafiały 
w zbitą masę nacierających. Artyleria szwedzka nie przedstawiała 
zbyt dużej siły bojowej, ale dysponowała wystarczającą ilością 
amunicji. Żołnierze broniący murów mieli też przygotowaną sporą 
liczbę granatów, które zrzucano wprost na atakujących Polaków. Ci 
zaś nie mieli zbyt dużego doświadczenia w tego typu walce, która 
często wymaga więcej cierpliwości niż odwagi. Krew lała się obficie 
również dlatego, iż w polskich szeregach wielu było takich, którzy 
nie przeszli żadnego szkolenia i nigdy przedtem nie szturmowali 
żadnej twierdzy. Dlatego też po wielu godzinach bezskutecznego 
oblegania, Polacy zrezygnowali z atakowania murów, zabrali swych 
zabitych i opuścili tereny przyległe do fortyfikacji. Tylko w jednym 
punkcie udało im się wybić wyrwę w szwedzkim systemie 
obronnym, a kilkuset z nich zabarykadowało się w wielkim spichrzu. 
Doświadczony Wittenberg miał jednak do swej dyspozycji 
kompanię specjalnie dobranej piechoty na tego typu okazje. Wysłał 
ją też natychmiast w miejsce, gdzie Polacy wdarli się do miasta, 
czego polscy dowódcy nie zauważyli i nie potrafili wykorzystać. W 
walce wręcz, do której wkrótce doszło, niedoświad-czeni w tego 
typu potyczkach Polacy zostali szybko pokonani i zabici. 
Następnego dnia Szwedzi dodali do tego sukcesu kolejny, kiedy to 
zdecydowali się na pierwszy z wielu wypadów, w czasie którego 
zagwoździli kilka dział i wzięli paru jeńców.
Bardziej zatroskani niż poruszeni tym wszystkim, niektórzy z 
Polaków zaczęli kwestionować sens całego przedsięwzięcia, tym 
bardziej że coraz trudniej udawało im się wykarmić rosnące rzesze 
wojska, które gromadziły się wokół Warszawy. Jan Kazimierz roz-
ważał możliwość pozostawienia pod Warszawą Litwinów, aby sa-
memu ruszyć na północ. Został jednak przegłosowany w czasie 
posiedzenia rady wojskowej, której zależało na propagandowym 
wydźwięku ewentualnego sukcesu, polegającego na odzyskaniu 
stolicy. Dlatego też postanowiono poczekać na przyjście baterii 
ciężkiej artylerii, którą sprowadzano z Zamościa. Dotarła ona pod 
Warszawę dopiero miesiąc później, w trzeciej dekadzie czerwca, i 
dopiero wtedy oblężenie nabrało szybszego tempa.
554


ZBYT PODEKSCYTOWANI, ABY PROSIĆ O ŁASKĘ ALBO JĄ OKAZAĆ
Ale i w stolicy sytuacja stawała się coraz trudniejsza: szalały 
choroby, a mieszkańcy - aby tylko przeżyć -jedli spleśniały chleb i 
koninę. Niektóre z żon oficerów szwedzkich - może była wśród 
nich także Agneta Horn? - zaczęły się nawet modlić w intencji 
szybkiej kapitulacji. Wszystkie lufy armat i wysiłki skoncentrowano 
teraz na południowych fragmentach miejskich fortyfikacji, a 
zwłaszcza na bramie, która znajdowała się u wylotu ulicy prowa-
dzącej do Krakowa, jak również na rozległym pałacu w kształcie 
gwiazdy, który służył Szwedom jako punkt oporu. Wkrótce potem 
ciężkie pociski armatnie - tak, jak oczekiwano - zaczęły dokonywać 
potężnych wyłomów w słabych murach obronnych. A kiedy 29 
czerwca wstało słońce, obrońców miasta obudziła muzyka trąb, 
które dały znać, że może się zacząć kolejny szturm.
Wierna swym przesądom i zasadom polska szlachta nadal po-
wstrzymywała się od tak poniżającego działania jak walka pieszo. 
Zamiast tego po raz kolejny puszczono do boju chłopów, parobków 
i czeladź, uzbrojonych w kije, kosy, cepy, łopaty i inne narzędzia, 
które bardziej pasowały do pracy na roli niż do walki z nie-
przyjacielem. Nie było to jednak takie szalone, jak się wydawało, 
ponieważ z powodu chorób i głodu Szwedzi mogli wystawić do 
walki nie więcej niż 500 żołnierzy. Musieli oni zajmować pozycje na 
liczących kilometry długości wałach i koronach murów. Potok ludzi 
uderzył na mury, stanął na chwilę powstrzymany ogniem szwedzkich 
muszkietów, ale chwilę potem ruszył w stronę pałacu. Po jego 
opanowaniu zaczęły się rabunki. Dzięki temu ci ze Szwedów, którzy 
przeżyli atak, skorzystali z okazji i biegiem popędzili przez ogrody, 
minęli drewniane szopy, które się tam znajdowały, aż dotarli do 
klasztoru położonego w pobliżu królewskiego pałacu. W powstałym 
zamieszaniu wyniesiono także Wittenberga, załamanego poniesioną 
klęską. Wkrótce jednak Polacy dotarli także do klasztoru, w którym 
już nie było Szwedów. Ci uciekli bowiem na teren Starego Miasta, 
koncentrując się zwłaszcza w okolicach królewskiego zamku, który 
straszył pustkami, ponieważ Szwedzi wynieśli z niego wszystko, co 
przedstawiało sobą jakąkolwiek wartość - w tym złocenia zdobiące 
ściany i drzwi. Wkrótce jednak i sam zamek wystawiony został na 
ostrzał lekkiej artylerii i ręcznej broni palnej.
555


NIEZWYCIĘŻONY
Następnego dnia do polskiego obozu przybył parlamentariusz, 
który poprosił o zawieszenie broni i przystąpienie do negocjacji. 
Ulice pokryte były stosami nie pogrzebanych ciał. Dnia 1 lipca, w 
obawie przed nowym szturmem, Wittenberg zgodził się na kapi-
tulację. Całym masom chłopów i czeladzi, którzy uczestniczyli w 
walce i ginęli w niej masowo, rozkazano opuścić miasto. Miało ono 
być dla nich zamknięte, aby ustrzec mieszczan przed rabunkami, a 
pałace miejskie przed grabieżami. Chłopi, rozczarowani wy-
sokością wynagrodzenia, jakie mieli otrzymać za udział w walce, 
zaczęli jednak jeszcze tej samej nocy grabić miasto, które właśnie 
oswobodzili. Dopuścili się też kilkakrotnie masakry na wziętych do 
niewoli jeńcach. Z braku innych mniejszości wywarli swą złość na 
Ormianach, których ograbili z ich majątków. Ofiarą tłuszczy stał się 
też polski trębacz i kilku polskich oficerów, którzy starali się 
zapanować nad całym tym chaosem. Dopiero gdy Jan Kazimierz 
obiecał rozdzielić 40 tysięcy złotych, niepokoje ustały. Wzburzony 
tłum dopuścił się prawie linczu na Wittenbergu, którego potrakto-
wano jako symbol szwedzkiego ucisku w Polsce. Żołnierzy, którzy 
byli pochodzenia szwedzkiego, uratowano, umieszczając ich w jed-
nym z pałaców położonych na przedmieściach po południowej 
stronie miasta. Przetrzymywano ich tam przez trzy dni, zaopa-
trzywszy wcześniej w żywność. Po pewnym czasie wraz z grupą 
cywilów - wśród których znalazła się też Agneta Horn - pozwolono 
im odejść do swej armii, rozlokowanej i oczekującej w spokoju na 
rozwój wypadków w pobliżu brodu na Bugu, niecałe dwie mile od 
miasta.
Wiadomość o utracie Warszawy wprawiła Szwedów w zły na-
strój. Karol Gustaw był wzburzony okolicznościami, w jakich do-
szło do kapitulacji: wbrew warunkom porozumienia Wittenberg i 
jedenastu wysokich rangą oficerów odesłano jako jeńców wojen-
nych do Zamościa. Feldmarszałek i kilku z nich zakończyło w za-
mojskiej twierdzy swe burzliwe życie22.
Nie było jednak czasu na żałobę, ponieważ nie wiadomo było, 
czy kiedykolwiek jeszcze trafi się okazja do rewanżu. Oto bowiem


ZBYT PODEKSCYTOWANI, ABY PROSIĆ O ŁASKĘ ALBO JĄ 
OKAZAĆ
do obozu szwedzkiego dotarła wiadomość, że armia rosyjska prze-
kroczyła granicę z Finlandią, co oznaczało, że Szwecji przybył 
nowy przeciwnik.


: Por. Mirosław Nagielski, Warszawa 1656, Warszawa 1990 (przyp. red.).


556


557


Rosja atakuje
W
XVII wieku Finlandia była integralną częścią Szwecji, 
wschodnią połowę państwa, i było tak od niepamiętnych czasów. 
Od średniowiecza jądro Szwecji stanowiły: Svealand, Ostergótland 
i regiony nadbrzeżne położone w południowej i zachodniej Finlandii: Satakunta, 
region Abo i Nyland. Akweny wodne rozciągające się między nimi 
łączyły je ze sobą. Prowincje te podobne były do siebie, 
poczynając od sposobu uprawy ziemi, poprzez tradycje ludowe aż 
po prawodawstwo. Różniły się w tym względzie od regionów 
położonych w dużej odległości od Zatoki Botnickiej - i to zarówno 
w ujęciu mentalnym, jak i faktycznym - rozległych terenów ukrytych 
albo zapomnianych wśród nieskończonych lasów. Dla osób 
mieszkających na przykład w Upplandzie23 regiony położone wokół 
Nystad24, Nadendal i Abo25 były o wiele bardziej integralną częścią 
składową świata, w którym żyli, niż dość trud-
23	Region położony na północ od Sztokholmu, na wschodnim wybrzeżu 
Szwecji (przyp. tłum.).
24	Miasto założone w 1617 r. przez Gustawa II Adolfa nad Zatoką Botnicką 
- fińska nazwa miasta brzmi Uusikaupunki (przyp. tłum.).
25	Miasto położone w płd.- zach. Finlandii - fińska nazwa to Turku (przyp. 
tłum.).


ROSJA ATAKUJE
no dostępne powiaty znajdujące się w takich prowincjach jak 
Vastergotland26 czy Vasterbotten27; były one dla nich po prostu bardziej 
konkretną Szwecją niż pozostałe. W podobny sposób ludność 
zachodniej Finlandii odczuwała silniejsze więzy łączące ją z miesz-
kańcami Sódermanlandu28 niż prowincji Savo29. Jednocześnie ci, 
którzy zamieszkiwali Ósterbotten30 i Vasterbotten, mówiąc dosłownie - 
mieszali się ze sobą. O tym, jak bardzo bliskie były te związki, 
świadczy fakt, że mieszkańcy obu tych prowincji położonych po 
obu stronach Zatoki mieli czasami nad sobą wspólnego namiestnika 
królewskiego.
Okręty, łodzie i szkuty, które kursowały po Zatoce Botnickiej i 
wśród Wysp Alandzkich, przewoziły nie tylko dziegieć, drewno, 
futra, zboże i inne ważne produkty. Podróżowali nimi także ludzie, 
dla których wyprawa z jednego brzegu Zatoki na drugi nigdy nie 
trwała zbyt długo, zwłaszcza chłopów nieprzywiązanych do ziemi. 
Szlachta, poszerzająca coraz bardziej swe horyzonty myślowe i 
przejmująca coraz częściej maniery typowe dla kontynentu, prze-
mieszczała się z jednej prowincji do drugiej: wielu fińskich arysto-
kratów, takich jak Horn czy Fleming, przeprowadzało się do 
„szwedzkiej" części królestwa, robiąc tam kariery w administracji 
albo w armii. Jednocześnie niemała część rdzennej szlachty szwedzkiej i 
niemieckiej kierowała się w przeciwnym kierunku. Wśród tych, co 
wyjeżdżali do Szwecji, nie brakowało zwykłych Finów z 
zachodniego wybrzeża, wywodzących się ze 114 parafii. Wielu z 
nich robiło to z przypadku - były to osoby, które w czasie swych 
corocznych wędrówek za pracą przyjmowały propozycję
26 Region położony w płd.- zach. Szwecji (przyp. tłum.).
26	Region położony w płd.- zach. Szwecji (przyp. tłum.).
27	Prowincja Vasterbotten położona jest daleko na północ od Upplandu, nad 
Zatoką Botnicką (przyp. tłum.).
28	Region położony na płd. zachód od Sztokholmu (przyp. tłum.).
29	Prowincja Savo położona jest we wschodniej Finlandii, na granicy z Rosją 
(przyp. tłum.).
30	Ósterbotten i Vasterbotten to dwa regiony położone po obu stronach Zatoki 
Botnickiej (przyp. tłum.).





558


559


 
TT


NIEZWYCIĘŻONY
zatrudnienia w którejś z wielkich posiadłości. Inni zostawali na dłużej, 
jak na przykład koloniści, którzy karczując i wypalając lasy, otwierali 
nowe możliwości rozwoju w środkowej Szwecji. W ciągu całego 
XVII stulecia sporo Finów mieszkało w Sztokholmie (na przykład w 
Sódermalm przebywało w praktyce o wiele więcej Finów niż w 
takich miastach jak Uleaborg, Vasa czy zbudowane niedawno 
Helsinki, które mogły się już, co prawda, poszczycić licznymi 
przywilejami i rezydencją namiestnika królewskiego, ale przez długi 
czas pozostawały tylko plamką na mapie). Finowie przeważali także 
w cechach, jak na przykład wśród cieśli, rybaków łowiących przy 
pomocy włóka, piwowarów i handlarzy winem.
Należy jeszcze raz powtórzyć, że nasze współczesne, narodo-wo-
państwowe kategorie nie na wiele by nam się zdały, gdybyśmy starali 
się zrozumieć ówczesnych ludzi i epokę, w której żyli. „Szwecja" czy 
„Finlandia" były dla większości tych ludzi tylko niewiele znaczącymi 
pojęciami i płynnymi abstrakcjami. Uważali się oni oczywiście za 
królewskich poddanych, co łączyło ich ze sobą równie silnie jak wiara 
protestancka, ale w życiu codziennym nie uważali się za „Szwedów" 
czy „Finów", tylko za mieszkańców Smalandii, Karelii, Nylandu, 
Ósterbotten, Angermanlandu czy Dalkarlów. Istniały naturalnie 
różnice językowe, ale, tak jak różnice kulturowe, traktowano je z dużą 
wyrozumiałością. Łatwiej nam to będzie zrozumieć, jeśli zważymy, że 
w tamtym stuleciu posługiwano się w granicach państwa 
szwedzkiego prawie 20 różnymi językami.31
Nie oznacza to jednak, że problemy nie istniały. W XVII wieku 
język fiński zaczął tracić swe znaczenie. Nie chodziło tu jednak o 
jakąś prowadzoną świadomie politykę „zeszwedczania"; stało się tak 
na skutek tego, iż znaczenie, siła i pozycja całego aparatu pań-
stwowego wzrastały w szybkim tempie. A ponieważ językiem ad-
ministracji państwowej był szwedzki, oznaczało to, że i on poszerzał 
swe wpływy, niesiony falą nakazów, dokumentów urzędowych, 
ogłoszeń, listów z przywilejami, protokołów, praw i wyroków są-
31 A jeśli już ktoś chciał posłużyć się jakimś językiem, który był w państwie 
najbardziej rozpowszechniony, to używał nie szwedzkiego, tylko niemieckiego.


ROSJA ATAKUJE
dowych. Wszystko to spadało na naród, gdzie cztery osoby na pięć 
rozumiały tylko po fińsku. Wielu szwedzkojęzycznych mieszkańców 
królestwa umiało się dopasować do tej sytuacji - pierwsza gra-
matyka języka szwedzkiego powstała z inicjatywy 
rdzennego Szweda. Problem pojawiał się jednak w chwili, kiedy 
jakiś lokalny urzędnik rozumiał po fińsku słabo, albo - co było już 
prawdziwym paradoksem - kiedy nie radził sobie zbyt dobrze ze 
szwedzkim, co uniemożliwiało mu tłumaczenie na fiński pism 
otrzymanych ze Sztokholmu. Na pewno jednak nie można tu mówić o 
konkurowaniu między tym, co „szwedzkie", a tym, co „fińskie".
Wszyscy zgadzali się co do jednego: istniała prowincja, która 
nazywała się Finlandią. Sprawą mglistą była tylko kwestia, z czego 
tak naprawdę składa się Finlandia. Nie zaliczano do niej ani Karelii, 
ani prowincji Ósterbotten, a Wyspy Alandzkie uznawano często za 
część Upplandu. Pewien holenderski dyplomata zapisał w swym 
dzienniku podróży zdanie: Tutaj zaczyna się Finlandia, a uczynił to 
dopiero wtedy, kiedy opuścił region Tavastland i skierował się do 
Abo. Łatwo zrozumieć, że bardzo często trudno było odnieść się do 
czegoś w innym wymiarze niż geograficzny, zważywszy, że bardzo 
często różnice występujące wewnątrz tych dwóch prowincji - 
to znaczy Finlandii i właściwej Szwecji - były większe niż między nimi 
samymi. Bardzo często kontrasty te rzucały się łatwo w oczy, na 
przykład między prawosławnymi Rosjanami zamieszkującymi Ingrię, a 
koczowniczymi Eskimosami z Laponii; między harującymi na 
wykarczowanych kawałkach ziemi dzierżawcami w pełnej 
nieużytków Karelii i chłopami gospodarującymi na szlacheckiej ziemi 
na szerokich, otwartych przestrzeniach rozciągających się wokół 
miasta Abo; między ludnym regionem Savolax i rzadko zaludnionym 
regionem Tavasta; miedzy czworokątnymi, stanowiącymi jeden 
kompleks gospodarstwami południowej Finlandii, a rozłożonymi na 
dużej przestrzeni grupami gospodarstw wschodniej Finlandii, które 
wyglądały na tle pofałdowanej okolicy jak porozrzucane klocki; 
między schludnymi, szeregowymi wsiami na zachodzie, z ich prostymi, 
poprzecinanymi zagonami polami, a pojedynczymi zagrodami w 
Kajanaland, z ich nierównymi poletkami, wydartymi mrocznym lasom 
ciężką pracą ludzkich rąk.





560


561


NIEZWYCIĘŻONY
Jedno trzeba powiedzieć wprost: owa łódź, nazywana Szwecją, 
pływała po wodzie nierównomiernie. To w zachodnich prowincjach 
państwa powstawały barokowe pałace bielone wapnem, budowane 
między innymi za pieniądze pochodzące z niedoinwestowanych pod 
względem finansowym fińskich posiadłości magnackich, które coraz 
rzadziej miały okazję gościć swych właścicieli. Państwowa polityka 
handlowa, z jej krótkowzrocznym systemem miast składowych i 
dojazdowych, nie sprzyjała rozwojowi małych miasteczek położonych 
nad Zatoką Botnicką, a tym samym stała na drodze rozwoju fińskiego 
handlu zagranicznego. Doszło nawet do tego, że coraz większa część 
fińskiego handlu dziegciem - który plasował się na pierwszym miejscu 
na liście fińskich towarów eksportowych - wysyłana była drogą 
okrężną przez Sztokholm. Finowie musieli też płacić wysoką cenę za 
polityczne mrzonki kręgów sprawujących rządy w państwie: 
wschodnia połowa królestwa dostarczała o wiele więcej poborowych 
do wojska w porównaniu z prowincjami znajdującymi się w rdzennej 
Szwecji. Nie była to polityka świadoma, lecz spowodowana 
okolicznościami32, ale nie stanowiło to żadnej pociechy dla kobiet z 
Vekkalas, Kajaana czy Pielisjarvi, których mężowie gnili w grobach 
pod Lutzen, Wolfenbiittel albo Briinn33.
Od najdawniejszych czasów to właśnie na wschodzie królowie 
szwedzcy odnajdywali to, co dawało im największą nadzieję i błogi 
spokój. Podniesienie Szwecji do rangi mocarstwa europejskiego 
wywołało jednak wiele zmian. Włączenie w granice państwa ziem, 
które Szwecja odebrała Danii, i dóbr, które posiadała w Niemczech, 
spowodowało, że tradycjonalny układ geograficzny państwa roz-
ciągającego się na osi wschód - zachód stanął nagle na 
głowie.
32	W porównaniu z Finlandią większa część ziemi w Szwecji należała do 
szlachty, a chłopi gospodarujący na jej ziemi oddawali w czasie poboru do armii 
tylko połowę tej liczby rekrutów, którą musieli oddać spośród siebie chłopi po 
siadający ziemię na własność albo ci, którzy dzierżawili ją od państwa. Ta nie 
równowaga dotyczyła bardziej kawalerii niż piechoty - Finlandia miała obowią 
zek wystawić trzy regimenty jazdy.
33	Nazwy miejscowości, gdzie w czasie wojny trzydziestoletniej Szwedzi to 
czyli bitwy (przyp. tłum.).


ROSJA ATAKUJE
Nawet pod względem mentalnym. Osoby ze szwedzkich kręgów 
władzy przyglądały się jak zaczarowane blaskowi pałaców, który 
docierał do nich z dalekiego kontynentu: to na południu wypatrywano 
okazji, stamtąd nadchodziły wieści o sukcesach albo 
zagrożenia. Dlatego też Finlandia coraz bardziej 
pozostawała na uboczu, a mniej więcej od połowy XVII wieku 
stolica królestwa traktowała wschodnie prowincje z umiarkowanym 
zainteresowaniem.
Nie jest to jednak jedyną przyczyną, dla której tak wielu 
Szwedów wiosną 1656 roku udawało, że nie widzi tego, co widać 
było gołym okiem: że Rosja przygotowuje się do ataku na Szwecję.
Historia szwedzkiej inwazji na Rzeczpospolitą kryje w sobie kilka 
wątków ironicznych, ale naj okrutniej sza prawda brzmi następująco: 
do inwazji doszło na skutek całkowitego nieporozumienia powstałego 
w związku z podejrzeniami, że Szwedzi muszą wkroczyć w granice 
państwa polskiego po to, aby przeszkodzić w dotarciu do wybrzeży 
Bałtyku Rosji, która jakoby dążyła do likwidacji szwedzkiej wizji 
dominium maris Baltici. Prawda jest jednak taka, że Rosja nigdy nie 
starała się dotrzeć do Bałtyku i że plan taki nigdy nie istniał34.
Na początku XVII wieku zarówno Szwecja, jak i Rzeczpospolita 
bezlitośnie wykorzystały okres zamieszania wewnętrznego w Rosji - 
tak zwanej „wielkiej smuty" - i włączyły do swych granic spore 
połacie rosyjskiej ziemi. Utratę Ingrii i Keksholmu, utraconych na 
rzecz Szwecji, Rosja odczuła dość boleśnie, ale zajęcie przez Polaków 
Smoleńska było jeszcze bardziej dotkliwe35. W 1654 roku Moskwa 
zdecydowała się więc najechać Polskę, ale nie dlatego, aby z 
jakichś niewiadomych względów chcieć się przebić do 
Bałtyku albo otworzyć drzwi dla handlu z Zachodem. W 
tym względzie interesy Rosjan nie sięgały aż tak daleko, a zyski, jakie
34	Można spierać się z autorem, rozpatrując na przykład działania Iwana 
IV Groźnego, który w 1568 r. najechał Inflanty, szukając dostępu do morza i no 
wych możliwości rozwoju handlu dla rosyjskich kupców (przyp. tłum.).
35	Tym bardziej, że po utracie Smoleńska granica polsko-rosyjska przebiegała 
już tylko 20 mil na zachód od Moskwy.





562


563


NIEZWYCIĘŻONY
osiągali w handlu prowadzonym przez Morze Białe, zadowalały ich 
w dostatecznym stopniu. Chodziło w tym wszystkim o coś tak 
prostego jak chęć wzięcia rewanżu. Kiedy szwedzkie wojsko wkroczyło na 
Litwę i „sprzątnęło" Rosjanom kilka smakowitych kąsków sprzed nosa, 
wprawiło to cara Aleksieja w złość: wydawało mu się, że sprawując 
kontrolę nad Wilnem, posiada moralne prawo do całej Litwy. 
Denerwowało go również niejasne podejrzenie, że Szwedzi 
utrzymują potajemne kontakty z Chmielnickim. Wywołało to stan 
stale jątrzącej się rany (taki rozwój wypadków zawdzięczać należy 
po części dyplomatom austriackim, którzy wkrótce potem zjawili 
się na Kremlu i szeptali carowi do ucha zjadliwe złośliwości na 
temat Szwedów; podjęli się też pośredniczenia między Janem 
Kazimierzem a carem, co w efekcie doprowadziło do otwartej 
wrogości między Polakami a Rosjanami). A kiedy pod koniec 
marca 1656 roku okazało się, że szwedzka ofensywa w Rzeczpo-
spolitej utknęła w martwym punkcie, car doszedł do wniosku, że 
nadszedł właśnie właściwy moment, aby skierować wyloty armat na 
Szwedów, dając tym samym upust swej złości.
Złamanie warunków pokoju podpisanego między Szwecją a 
Rosją nosi znamiona bezwzględnego oportunizmu, który tak bardzo 
charakteryzował wielką politykę tamtego stulecia: kiedy nadarzała 
się okazja, aby szybko i tanim kosztem powiększyć terytorium 
własnego państwa, rzadko który władca mógł się oprzeć takiej pokusie. 
Pewien współczesny opisywanym wydarzeniom myśliciel36 działający w 
Rosji, opisywał w interesujący sposób Szwedów jako tych, którzy w 
mistrzowski sposób potrafią wykorzystać każdą nadarzającą się 
okazję. Jest to stylizowany, ale dość wiernie oddany opis tego, jak 
doszło do tego, że Szwecja z kraju o margi-
36 Był nim chorwacki słowianofil, duchowny, awanturnik z wyższym wykształ-
ceniem Jurij Kriżanicz, który pod koniec lat 50. XVII w. przybył do Moskwy za 
sprawą swej wielkiej obsesji: zjednoczenia wszystkich ziem słowiańskich pod 
berłem cara. Entuzjazm Rosjan wobec tej idei był jednak mniejszy niż podejrzliwość 
wobec samego przybysza; dlatego też w 1659 r. aresztowano go i zesłano na 
Syberię. Napisał on tam swą słynną „Politikę", w której ze szczegółami opisuje 
okres osłabienia państwa rosyjskiego, przyczyny, które je wywołały i ewentualne 
środki zaradcze. Do tych ostatnich zaliczał m.in. szerokie reformy ekonomiczne i 
nienawiść do wszystkiego, co przychodzi z zagranicy.
564


ROSJA ATAKUJE
nalnym znaczeniu zmieniła się w prawdziwe mocarstwo: opis obej-
muje okres od zdobycia Estonii w 1561 roku, poprzez wojnę trzy-
dziestoletnią, aż po inwazję na Rzeczpospolitą i pokazuje, jak 
umiejętnie Szwecja potrafiła wykorzystywać słabość swych są-
siadów i ich bezradność. Teraz jednak Szwedom przyszło skoszto-
wać tego samego gorzkiego lekarstwa, które do tej pory 
ordynowali innym.
Nie wolno jednak postrzegać agresji Rosjan jako kolejnego 
zwrotu w cynicznym zamykaniu bilansu przez system feudalny. Jeśli 
bowiem postrzegamy ten konflikt jako wojnę wyzwoleńczą, to taką 
ona właśnie była. Wspomniałem wcześniej, że mocarstwowa 
pozycja Szwecji w Europie nie oznaczała, że państwo to uciska i 
prześladuje swych poddanych - przeciwnie: szwedzki system 
sprawowania władzy nazwać możemy elastycznym i niezwykle to-
lerancyjnym. Znajdujemy na potwierdzenie tej tezy sporo dowodów, 
z jednym wyjątkiem: chodzi o chłopów zamieszkujących Ingrię i 
prowincję Keksholm, posługujących się językiem rosyjskim jako 
ojczystym. Problemu nie stanowił jednak ich język, tylko to, że 
należeli do Kościoła prawosławnego, co sprawiało, że od początku 
stulecia, to znaczy od czasu, kiedy tereny te dostały się pod 
szwedzkie zwierzchnictwo, chłopi ci stali się obiektem prób 
mających na celu nawrócenie ich na „właściwą" wiarę. Ludność ta 
uginała się też pod ciężarem wielu obciążeń podatkowych. Mimo 
niekorzystnego klimatu i słabych zbiorów, chłopi musieli płacić takie 
same podatki jak będący w lepszym położeniu chłopi z żyznych 
Inflant. Musieli też świadczyć takie same podwody jak rdzenni 
chłopi szwedzcy. Mimo surowych zakazów, aż 50 tysięcy miesz-
kańców Ingrii i okręgu Keksholm zbiegło do Rosji. Dołączyli do nich 
mieszkańcy Karelii wyznania protestanckiego i Finowie z okolic 
Savolax, którzy chcieli się w ten sposób uchronić od poboru do 
szwedzkiej armii i od innych plag, jakie spadały na nich za sprawą 
szwedzkich namiestników. Zjawisko to irytowało szwedzkich 
urzędników i posiadaczy wielkich dóbr, którzy byli właścicielami 
sporych połaci ziemi w obu prowincjach. To tutaj rodziny 
Oxenstierna i Wittenberg posiadały swe majątki, od nazw których 
wywodziły swe hrabiowskie tytuły. A ponieważ nie udało się zaha-
mować zjawiska za pomocą zwykłych zakazów, podjęto próbę
565


I


NIEZW
YCIĘŻO
NY
osiedl
ania 
na 
opusz
czony
ch 
gospo
darka
ch 
lutera
ńskich 
chłop
ów z 
zachod
u. 
Polityk
a taka 
mogła 
rodzić 
pewne 
nadziej
e na 
przyszł
ość, ale 
jednoc
ześnie 
prowa
dziła do 
narasta
nia 
nowyc
h 
konflikt
ów37.
Nic 
więc 
dziwne
go, że 
przewa
żająca 
część 
ludnośc
i Ingrii i 
Keksh
olmu 
spogląd
ała na 
wkracz
ające 
do obu 
prowin
cji 
rosyj-
skie 
wojsko 
jak na 
wybawi
cieli, 
okazują
c swoją 
radość 
i 
gotowo
ść do 
pomocy. 
Niektórz
y nie 
mogli się 
tego dnia 
doczeka
ć. Popi 
prowa-
dzili 
wśród 
chłopó
w 
rozległą 
agitację
, 
osiągaj
ąc w 
tej 
dziedzi
nie 
spore 
sukces
y. Już 
na 
przedw
iośniu 
około 
pięćdzi
esięciu 
uchodź
ców 
powróc
iło do 
domów
, a przy 
okazji 
splądro
wało 
dwie 
posia-
dłości 
należąc
e do 
szwedz
kich 
urzędni
ków. 
Kiedy 
pierwsz
e rosyj-
skie 
oddział
y na 
począt
ku 
czerwc
a 1656 
roku 
przepra
wiły się 
przez 
rzekę 
Ławę u 
południ
owego 
cypla 
jeziora 
Ladoga 
i 
rozpęd
ziły 50 
szwedz
kich 
dragon
ów, 
którzy 
pełnili 
tam 
straż 
nad 
granicą, 
miejsco
wa 
ludność 
bez 
najmnie
jszego 
wahani
a 
złożyła 
przysię
gę 
wiernoś
ci 
carowi 
i z czcią 
ucałow
ała 
rosyjski 
krzyż 
jako 
symbol 
swego 
poddan
ia. 
Reakcj
a 
wśród 
mieszk
ańców 
posługu
jących 
się 
językie
m 
szwedz
kim i 
fińskim 
była 
odwrot
na: w 
Finlandi
i 
wiado-
mość o 
rosyjski
ej 
inwazji 
wywoła
ła falę 
paniki. 
Z wielu 
osad 
chłopi 
uciekali 
do 
lasów 
razem z 
rodzina
mi i 
stadami 
bydła, 
a nawet 
w 
dalekiej 
prowin
cji 
Ósterb
otten 
zapano
wał tak 
wielki 
strach, 
że 
ludzie 
przepra
wiali się 
łodziam
i przez 
Zatokę 
Botnick
ą do 
Szwecji
. Tego 
typu 
reakcje 
były 
może 
trochę 
przesad
zone, 
ale 
miało 
to 
swoje 
uzasad
nienie: 
Finlandi
a 
prawie 
całkowi
cie 
pozba
wiona 
była 
własny
ch 
wojsk. 
Wszyst
kie 
regular
ne 
regimen
ty 
piechot
y i 
kawa-
lerii już 
wcześni
ej 
przerzu
cono 
do 
Polski 
albo na 
Litwę, 
a na 
miejscu 
pozosta
ły tylko 
nic nie 
znacząc
e 
resztki. 
We 
wszyst
kich 
twier-
dzach 
położo
nych 
wzdłuż 
granicy 
z Rosją 
przeby
wało 
346 
ludzi, a 
na 
południ
u 
Finlandi
i całe 
fińskie 
siły 
zbrojne 
liczyły 
150 
rek-
rutów, 
którzy 
szkolili 
się 
właśnie 
przed 
wcielen
iem ich 
do 
piecho-
ty. W 
portach 
nie 
cumow
ał ani 
jeden 
okręt 
wojenn
y, a 
arsenał
y 
świeciły 
pustką. 
Poprze
dniej 
wiosny 
Karol 
Gustaw 
wydał 
między 
innymi 
rozkaz, 
aby 
wysłać 
całą 
ręczną 
broń 
palną z 
Viborg
a do
37 
Nie 
wolno 
tego 
jednak 
nazywa
ć 
czystka
mi 
etniczn
ymi, 
poniew
aż 
władze 
szwedz
kie 
próbow
ały 
poprze
z 
przymu
s, 
system 
kar i 
zakazó
w 
zatrzy
mywać 
ro-
syjskich 
chłopó
w i 
przeszk
adzać 
im w 
ucieczk
ach do 
Rosji.
566


ROSJA 
ATAKU
JE
Rygi. 
Wiele 
twierdz 
przedst
awiało 
sobą 
obraz 
nędzy i 
rozpac
zy: w 
Viborg
u 
widać 
było 
nawet 
krowy 
pasące 
się na 
wałach 
okalają
cych 
miasto.
To, 
że stan 
obronn
ości był 
tak 
mierny, 
zaskocz
enie tak 
duże, a 
wiele 
osób 
traktow
ało 
uporczy
wie 
napływ
ające 
pogłosk
i o zbli-
żającej 
się 
wojnie 
z 
prawdzi
wą 
beztros
ką, 
miało 
swoje 
przyczy
ny. Po 
pierwsz
e, przez 
długi 
czas 
przece
niano 
ochron
ę, jaką 
dawały 
Finlandi
i 
bagnist
e lasy 
Ingrii w 
rejonac
h 
przygra
nicznyc
h i 
jezioro 
Ladoga
, które 
przewy
ższało 
swymi 
rozmiar
ami 
Zatokę 
Fińską. 
Nawet 
sam 
Gustaw 
II Adolf 
powied
ział 
kiedyś, 
że 
„Rosjan
om też 
trudno 
byłoby 
przesko
czyć 
przez tę 
sadzaw
kę". Po 
drugie, 
przez 
jeszcze 
dłuższy 
czas 
lekcew
ażono 
zagroże
nie ze 
Wscho
du. W 
oczach 
osób 
sprawuj
ących 
władzę 
w 
Szwecji 
Rosja 
była 
zacofa-
nym, 
drugorz
ędnym 
krajem, 
który 
nie 
wzbudz
ał 
niczyjeg
o 
zaintere
sowani
a, 
bardziej 
azjatyc
kim niż 
europej
skim, 
bardziej 
pogańs
kim niż 
chrześci
jańskim
, i 
bardziej 
barbarz
yńskim 
niż 
cywilizo
wanym. 
Wokół 
tematu 
„Rosja" 
narosło 
wiele 
przesąd
ów, a 
brakow
ało 
sprawd
zonej 
wiedzy: 
chętnie 
rozpra
wiano o 
prostac
twie 
Rosjan, 
o ich 
pijańst
wie, 
braku 
zaufania 
itd. 
Brzydz
ono się 
też 
homose
ksu-
alizmem
, który 
-jak 
powiad
ano - 
był 
szeroko 
rozpow
szechni
ony w 
klasach 
wyższy
ch. 
Król 
Danii 
groził, 
że każe 
zbudow
ać 
specjal-
ny 
budyne
k dla 
rosyjski
ch 
posłańc
ów, 
poniew
aż 
twierdz
ono, że 
za 
bardzo 
śmierdz
ą, aby 
mogli 
mieszka
ć w 
normaln
ych 
domach
. Na-
wet 
słowian
ofile 
musieli 
przyzna
ć, że 
„staliśm
y się 
pośmie
wiskie
m dla 
innych 
narodó
w, 
które 
albo 
nas 
obrażaj
ą, albo 
traktują 
nas z 
pełną 
zarozu
miałości 
wzgard
ą". 
Także i 
w 
Szwecji 
rozczyt
ywano 
się w 
opisach 
z 
podróż
y, jaką 
na 
początk
u 
stulecia 
odbył 
Petrus 
Petreju
s. 
Książk
a była 
szczegó
lną 
mieszan
ką 
rozsądn
ych 
dyskusj
i o 
bogact
wach 
księstw
a 
ruskieg
o i 
pełnych 
fantazji 
opowie
ści, jak 
na 
przykła
d o 
Pigmeja
ch 
zamiesz
kującyc
h 
Nową 
Ziemię: 
miał to 
być lud 
cechują
cy się 
wzroste
m 
trzyletni
ego 
dziecka
, 
wyposa
żony w 
trzcinę, 
której 
używał, 
aby 
chronić 
się 
przed 
żarłocz
nymi 
żura-
wiami. Z 
powodu 
takich 
właśnie 
karykatu
ralnych 
opisów, 
Szwedo
m z 
trudem 
przycho
dziło 
zauważ
yć 
niewiel
kie, 
choć 
znacząc
e przy-
kłady 
świadcz
ące o 
postępu
jącej 
modern
izacji 
kraju, 
która w 
wielu 
dziedzin
ach 
przewy
ższała 
nieśmiał
e 
reformy
, które 
starano 
się 
przepro
wadzić 
w 
Rzeczp
ospolite
j.
567


NIEZWYCIĘŻONY
Nie pierwszy i pewnie nie ostatni raz Szwedzi oszukali się sami, 
patrząc na Rosję poprzez pryzmat dawnych przesądów. Teraz nato-
miast trzeba było organizować w Finlandii obronę granic, albo 
przynajmniej udawać, że się coś takiego robi. Niewielką liczbę żoł-
nierzy, których udało się zebrać, wysłano w najkrótszym możliwie 
terminie w małych pododdziałach nad granicę. Do wojska wcielano 
też chłopów, i to z dużym powodzeniem. Większość z nich od-
komenderowano do pilnowania dróg pod nadzorem któregoś z lo-
kalnych szlachciców. Innych wykorzystywano jako robotników. Ich zadanie 
polegało na tym, aby doprowadzić w jak najkrótszym tempie 
rozpadające się twierdze do trochę lepszego stanu. Rada państwa 
obudziła się z letargu i wysłała na miejsce proch, kule, ołów i okręty 
wojenne. Do Narwy popłynął statkiem pewien pułkownik, aby 
zakupić od mieszczan muszkiety dla wojska szwedzkiego. Jed-
nocześnie wygrzebywano z domowych zakamarków stare egzem-
plarze broni palnej, aby je naprawić i doprowadzić do stanu uży-
walności. Wokół najważniejszych portów wznoszono szańce, a na 
fińskich szkierach budowano zapory. W Viborgu rozdzielono broń 
palną wśród gimnazjalistów, a w celu wzmocnienia artylerii poży-
czono 10 dział z okrętu, który udawał się do Hiszpanii. Oddano je w 
nienaruszonym stanie na jesieni.
W tym samym czasie nacierające wojska rosyjskie z łatwością 
przeszły przez ową „sadzawkę", jak ją nazywał Gustaw II Adolf, po 
czym pokonały bagnistą okolicę, w której roiło się od komarów, nie 
troszcząc się wcale o to, że w Sztokholmie uważano, iż jest ona nie 
do przebycia. Rosjanie obiegli najpierw Nóteborg - twierdzę 
graniczną, która strzegła południowego cypla Ładogi. Ciężko ob-
ładowane łodzie, obsadzone przysłanymi tutaj Kozakami dońskimi, 
pojawiły się na jeziorze. Schodzący z nich żołnierze wychodzili na 
brzeg w kłębach dymu z płonących przedmieść, podpalonych 
wcześniej przez Szwedów. Napastnicy otoczyli twierdzę i zaraz 
potem zaczęli strzelać do obrońców, którzy pojawiali się na wałach. 
Inny rosyjski oddział wkroczył następnego dnia do Nyen, niedawno 
zbudowanego miasta, które położone było tuż przy ujściu Newy do 
Zatoki Fińskiej. Nadeszli oni wśród dźwięków werbli późną, jasną 
nocą, nie napotykając żadnego oporu. Miasto było na wpół 
opustoszałe. Na wieść o marszu Rosjan, burmistrz miasta
568


ROSJA ATAKUJE
i prawie wszyscy mieszczanie (na miejscu pozostało ich tylko dzie-
więciu) wsiedli na statki i spiesznie odpłynęli. Ci, których Rosjanie 
napotkali w momencie wejścia do miasta, byli kompletnie pijani, 
ponieważ korzystając z okazji, wdarli się do piwnic opuszczonych 
domów, skąd wynieśli spore zapasy wina i piwa. Jednym z niewielu, 
którzy chwycili za broń, był pewien mieszczanin, którego Rosjanie 
zaskoczyli widocznie w jego własnym łóżku. Biegał on po ulicach 
miasta z szablą w ręce, ubrany tylko w koszulę nocną. W swym 
szaleństwie natknął się nagle na rosyjską straż, która jednak 
pozwoliła mu łaskawie ujść z życiem. Rosjanie załadowali sól, żelazo 
i pozostawione działa, otworzyli spichrze i rozdzielili zboże wśród 
chłopów wyznania prawosławnego. Potem puścili miasto z dymem. 
Zabito przy tym kilka osób, ale tylko te, które próbowały gasić 
pożar. W końcu główne siły ruszyły dalej, aby niepokoić szwedzkie 
posterunki, które strzegły granicy z Estonią.
Kolejną twierdzą, oblężoną przez Rosjan stał się Keksholm, któ-
ry pełnił funkcję zamka zamykającego dostęp na północ. Położony 
on był na północno-zachodnim brzegu jeziora Ladoga. Rosjanie 
zaoferowali najpierw załodze twierdzy jej bezpieczne opuszczenie 
albo przejście na rosyjską służbę, ale Szwedzi, czując się względnie 
bezpieczni za murami otoczonej wodą twierdzy, odrzucili obie te 
propozycje. Tą decyzją skazali się na głośny, choć całkiem nie-
skuteczny ostrzał z kilku falkonetów i jednego małego działa. Kiedy 
wkrótce potem Szwedzi wychylili się poza krenelaż, dostrzegli, że 
Rosjanie zaczęli się okopywać.
W tle opisywanych tu operacji wojskowych trwało spontaniczne 
powstanie ludowe skierowane przeciwko szwedzkiej władzy w Ingrii 
i Keksholmie. Dobra szlacheckie, plebanie i kościoły lute-rańskie 
padały ofiarą zbuntowanych, uzbrojonych chłopów, którzy palili i 
rabowali. Zapędzili się oni nawet aż do prowincji Savolax, gdzie, co 
prawda, splądrowali opuszczone gospodarstwa, ale ich nie spalili. 
Jednak nie wszyscy kierowali się takimi humanitarnymi względami. 
Tak, jak to zawsze bywało, kiedy uzbrojone bandy buntowników 
dopuszczały się brutalnej przemocy, ich ofiarą padały często zupełnie 
niewinne osoby, które miały pecha stanąć na ich drodze; wójtów 
królewskich i luterańskich duchownych zabijano zazwyczaj na 
miejscu bez dłuższego namysłu; mieszkańców
569


NIEZWYCIĘŻONY
prowincji, którzy posługiwali się szwedzkim albo fińskim, siłą zmuszano do 
przejścia na inną wiarę; jeszcze innych uprowadzano jako jeńców 
do Rosji, gdzie traktowano ich jak niewolników; niektórych 
poddano torturom. Z dziesięciu osób, które zabito w Kerimaki, na 
północny wschód od Nyslott, większość stanowiły dzieci. Fala 
uchodźców - szlachty, duchownych i chłopów wyznania luterań-
skiego - opuszczała obie prowincje albo trafiała do więzień. I jak to 
często bywa w tak zawirowanych sytuacjach, kiedy strach odbiera 
rozum, pojedyncze zachowania spowodowały, iż spirala gwałtu i 
przemocy rodziła nową przemoc i nowe gwałty. Dekret wydany 
przez władze szwedzkie, który osoby pomagające Rosjanom stawiał 
w praktyce poza prawem, stał się zachętą i pretekstem dla chłopów 
wyznania luterańskiego, którzy atakowali swych prawosławnych 
sąsiadów, bili ich i rabowali ich dobytek. Niektórzy dopuszczali się 
typowych mordów rabunkowych, podpaleń, a jeszcze inni 
organizowali się w grupy i szli na zwykłe wyprawy łupieżcze do 
odległych wsi. Obie strony posługiwały się torturami, obie skazywały 
na śmierć swych jeńców - żadna nie była bez winy. To tam, w 
zielonych lasach rozciągających się na granicy Finlandii i Rosji, 
wojna pokazała swe dawne oblicze. Nie było tu planowania 
strategicznego, tak typowego dla XVII wieku, nie było wspaniałych 
manewrów, trudno też było dostrzec w tym wszystkim bitewną 
kolorystykę i zaplanowaną dramaturgię wydarzeń. Tutaj wszystko 
rozgrywało się w małej skali: broń była prymitywna, starć niewiele, 
motywy głównie osobiste, triumfy błahe, zyski niewielkie, strach 
ogromny, cierpienia straszne, a efekty znikome. Działo się tak od 
czasów, jak sięgała ludzka pamięć - od wczesnego średniowiecza, 
zanim na arenie dziejów pojawiło się nowoczesne państwo - 
zgłodniałe, pełne gigantycznych ambicji, dysponujące ogromnymi 
armiami, prowadzące wielkie wojny, które tylko rozkręcały się 
coraz bardziej, rozlewały się coraz szerzej, wybuchały coraz 
gwałtowniej, rosły i przemieszczały się z miejsca na miejsce jak 
ogień przenoszony porywami wiatru.
W końcu jednak największa panika w Finlandii zaczęła ustępo-
wać, w miarę jak stało się jasne, że zamiary Rosjan były tak samo 
ograniczone jak środki, którymi dysponowali. Oddziały, które 
wkroczyły do Ingrii i Keksholmu, liczyły nie więcej niż 3 500 lu-
570


ROSJA ATAKUJE
dzi. Linie frontu stawały się coraz wyraźniejsze, a obrońcy zdołali 
nawet przeprowadzić kilka drobnych kontrataków. Najpierw prze-
ciwko niewielkiemu Taipale nad jeziorem Ladoga, które puszczono 
z dymem w trakcie nieoczekiwanego nocnego ataku. Śmierć w 
płomieniach poniosła wtedy nie tylko znaczna część rosyjskiego 
garnizonu, ale i pewna liczba fińskich mieszkańców miasta. Pod 
Rautus, położonym na przesmyku między dwoma jeziorami, oddział 
rosyjski zaatakował któregoś poranka szwedzki obóz, w wyniku 
czego doszło wtedy do jedynej prawdziwej bitwy w tej wojnie: po czterech 
godzinach bezskutecznych ataków Rosjanie wycofali się w końcu, a 
w czasie odwrotu Szwedzi siedzieli im na karku. Musieli jednak 
zrezygnować z dalszego pościgu, kiedy kilometr dalej Rosjanie 
zatrzymali się na skraju lasu. Wzbraniali się kontynuować pościg 
również z innego powodu: chłopi, którzy stanowili znaczącą część 
szwedzkiego oddziału, celowali tak źle, że ich pociski przelatywały 
wysoko nad głowami przeciwników. Mimo to dowódca był w pełni 
zadowolony: jego podkomendni zdobyli 250 rosyjskich muszkietów 
i cztery flagi. Wśród dziesięciu zabitych po szwedzkiej stronie 
znalazł się też pewien gimnazjalista z Viborga, który wstąpił na 
służbę na początku czerwca.
Podejmowano też nieśmiałe próby wojny na morzu. Można wła-
ściwie powiedzieć, że Rosjanie postępowali tak, jakby chcieli za-
kwestionować szwedzkie dominium maris Baltici. Byłoby to 
słuszne przypuszczenie, gdyby przepaść dzieląca gesty od 
rzeczywistości nie była tak głęboka. Korzystając z wysokiego 
poziomu wody, Rosjanie zdołali w lipcu wyekspediować około 50 
małych łodzi z jeziora Ladoga przez Newę, Nyen aż do Zatoki 
Fińskiej. Pokazały się one tu i ówdzie, zmusiły jakąś uzbrojoną w 
falkonety szwedzką łódź do przybicia do brzegu38, po czym 
zadowolone z siebie zawróciły na Newę. Skłoniła je do tego także 
wiadomość, że szwedzkie okręty wojenne opuściły właśnie port w 
Sztokholmie.
Była to prawda. Wkrótce potem pojawił się Gróne Jdgaren, 
trzydziestometrowy żaglowiec uzbrojony w 20 armat, któremu
38 Zdarzenie to skłoniło niektórych historyków rosyjskich o nastawieniu 
nacjonalistycznym do uznania tej potyczki za „wspaniałe zwycięstwo, jedno
z pierwszych w morskiej historii Rosji".
571


NIEZWYCIĘŻONY
towarzyszyły pinasy Ndktergalen i Danske Prinsen, a także kilka-
naście innych łodzi. Eskadra miała pewne problemy, aby manewrować 
skutecznie. Po pierwsze - Rosjanie usunęli wszystkie punkty 
sygnalizacyjne z torów wodnych, a po drugie dlatego, że dowódcy 
jednostek nie odważyli się rzucić kotwic zbyt blisko stałego lądu, 
ponieważ służący na okrętach rdzenni Szwedzi wykazywali się zbyt 
dużą chęcią do ucieczek. Pozwalano im schodzić na ląd tylko 
wtedy, jeżeli okręt zatrzymywał się przy jakiejś wyspie. Kilka 
mniejszych łodzi dotarło w końcu do pokrytego sadzą i zniszczo-
nego Nyen, ale szybko zawróciły, kiedy w ich stronę poleciało kilka 
pocisków. Głód sukcesów, sława albo może oba te czynniki 
sprawiły, że całe zdarzenie urosło wkrótce do rangi wielkiej bitwy 
morskiej, gdzie zwycięscy Szwedzi zatopili przynajmniej 36 rosyj-
skich jednostek.
Nic więcej godnego uwagi się nie zdarzyło. Rosyjski rajd na 
Finlandię zwrócił tylko niewielką uwagę - a może wcale? - ponie-
waż bardzo szybko znalazł się w cieniu, ważniejszych wydarzeń, 
które rozgrywały się na innych frontach wojny. Najpierw nadeszła 
wiadomość, której szwedzcy dowódcy obawiali się najbardziej: 
armia rosyjska, licząca ponad sto tysięcy ludzi, wyruszyła ze swego 
obozu i posuwając się wzdłuż rzeki Dyny, pociągnęła na Rygę i w 
stronę wybrzeża. Potem zaś zaczęły nadchodzić raporty, które w 
pełnym podniecenia tonie donosiły o wielkiej bitwie, do której 
doszło pod Warszawą, a która trwała trzy dni.
Paradoks rosyjskiego ataku na Finlandię polegał na tym, że był 
on w dużej części skierowany w to miejsce, gdzie system obronny 
funkcjonował dość dobrze, to znaczy na Nóteborg. Spośród wszystkich 
innych twierdz tylko Nóteborg znajdował się w dobrym stanie, 
posiadał liczną załogę i odpowiedni poziom zapasów, a poza tym 
jego mury oblewał wartki nurt rzeki. Rosjanom brakowało natomiast 
ciężkiej artylerii, dzięki której mogliby dokonywać wyłomów w murach 
obronnych. Pozbawieni tej przewagi, musieli ograniczyć się do 
kopania okopów, wykonywania groźnych, choć nieskutecznych 
manewrów i spoglądania z troską, jak niewielkie kule armatnie 
odbijają się niczym piłeczki pingpongowe od grubych murów 
twierdzy. W końcu nie pozostało im nic innego, jak tylko
572


ROSJA ATAKUJE
czekać. A wszystko to zgodnie z nudnymi zasadami prowadzenia 
walki oblężniczej.
Mijały tygodnie, a potem miesiące. Późną jesienią 1656 roku 
dowódca rosyjski - notabene energiczny i pomysłowy człowiek
0	nazwisku Piotr Potiomkin - stanął w obliczu o wiele większych 
kłopotów, jakie miał z własnym wojskiem, a nie z obrońcami twier 
dzy. Szwedzi tylko przyglądali się z korony murów, jak oblegający 
twierdzę Rosjanie maszerowali w tę i z powrotem, kopali rowy
1	transzeje, wznosili mosty itp. Liczba dezerterów po stronie rosyj 
skiej drastycznie rosła w miarę, jak robiło się coraz chłodniej, 
a niektórzy z nich „dopuszczali się przemocy na wszystkich bez 
wyjątku chłopach". W końcu ziemia skuła się lodem, co oznaczało, 
że szwedzkim oddziałom, spieszącym z odsieczą obleganej twier 
dzy, łatwiej będzie dotrzeć na miejsce. Dnia 27 listopada 1656 roku 
żołnierze rosyjscy zburzyli to, co zbudowali, rozbili na kawałki kil 
ka łodzi, które przyrosły do lodu i odeszli na wschód. Oblężenie, 
które trwało ponad pięć miesięcy, dobiegło końca.
Oblężenie Keksholmu charakteryzowało się większą pomysło-
wością i gorliwością niż to pod Nóteborgiem. Twierdza otoczona 
została całym łańcuchem szańców. Co prawda i tutaj Rosjanom 
brakowało ciężkiej artylerii, ale sami wkrótce zrozumieli, że ostrze-
liwanie murów nie ma sensu, dlatego też zaczęli za pomocą swych 
lekkich armat wstrzeliwać do wnętrza twierdzy kule żarowe, które 
wywoływały tam pożary. Tym sposobem udało się między innymi 
spalić kościół i jeden z magazynów. Rosjanie wysyłali też w stronę 
otoczonej wodą twierdzy łodzie wyładowane beczkami z płonącym 
dziegciem, mając nadzieję, że uda się tym sposobem wywołać po-
żar w którymś z budynków. Łodzie zatrzymywały się jednak na za-
porach wznoszonych na brzegu przez obrońców, którym płacono 
za to wódką. Niepowodzeniem kończyły się też akcje polegające 
na wysyłaniu pod mury twierdzy grup szturmowych, które załoga 
twierdzy ostrzeliwała intensywnym ogniem. Oddziały te zawracały, 
ponosząc przy tym duże straty w ludziach.
Gorliwość, z jaką atakowali Rosjanie, wprawiła w dużą nerwo-
wość dowódcę twierdzy Olofa Bengtssona. Robił on wszystko, co 
mógł, aby wzmocnić obronę twierdzy. Otworzył między innymi więzienie i 
wypuścił siedmiu więźniów, z których większość skazano
573


...
 


NIEZWYCIĘŻONY
wcześniej za morderstwa. Komendant przydzielił im broń i wysłał na 
mury. Pod koniec sierpnia wysłał do Viborga list utrzymany 
w histerycznym tonie, informując, że twierdza wytrzyma nie dłużej niż 
przez tydzień. Informacja ta wywołała żywą reakcję u nowego 
głównodowodzącego armią w Finlandii, którym od lipca był 37-letni 
Gustaf Adolf Levenhaupt39. Był to spokojny, kompetentny żołnierz, 
nieobciążony biurokratycznymi nawykami, który w ciągu niespełna 13 
lat awansował ze stopnia kapitana na feldmarszałka. Był odważnym 
człowiekiem - brał między innymi udział w krwawej bitwie pod 
Lipskiem w 1642 roku. Kiedy wszyscy oficerowie z jego regimentu 
zostali zabici, przejął dowodzenie. Po bitwie zniesiono go z pola walki 
prawie bez życia, a w jego ciele naliczono siedemnaście krwawiących 
ran. Reprezentował typ człowieka zimnego jak głaz: na portrecie 
widzimy blade spojrzenie bez żadnego wyrazu, patrzące znad 
wspaniałej, pudrowanej peruki. Kiedy patrole powróciły do 
Viborga z misji zwiadowczej, prowadząc ze sobą grupę jeńców, 
rozkazał, aby wszystkich zabito; poinformował też, że w przyszłości 
wystarczy mu jeden żywy jeniec. Kiedy więc wkrótce potem jeden z 
oddziałów wziął do niewoli grupę jeńców w czasie bitwy pod 
Keksholmcm, wszyscy zostali powieszeni.
Na początku września Levenhaupt wyruszył z odsieczą dla 
Keksholmu. Najpierw wysłano kilka grup na jeden z rosyjskich 
szańców, który zagradzał Szwedom drogę, ale trzygodzinny szturm 
skończył się tym, że zakrwawione niedobitki oddziału musiały wy-
cofać się pod osłoną dymu prochowego. Padł wtedy między innymi 
dowódca grupy, podpułkownik Olof Lagerkrantz, a na polu walki 
pozostało około sześćdziesięciu zabitych i rannych. Na domiar złego, 
nacierający Szwedzi o mało co, a straciliby w bitewnym zamieszaniu 
swoją flagę, ale w ostatniej chwili uratował ją chłopiec grający na 
werblu. Jednak nocą Rosjanie opuścili szaniec, co oznaczało, że droga 
na twierdzę stała otworem. Levenhaupt bezlitośnie zmuszał swych 
żołnierzy do utrzymywania szybkiego tempa mar-
39 Hrabia Gustaf Adolf Levenhaupt (1619-1656). Żołnierz i polityk. Brał udział 
w wojnie trzydziestoletniej. Dowodził regimentem rajtarów. W roku 1645 r. został 
generałem majorem, a w 1655 r. marszałkiem polowym. W rok później gubernatorem 
(komendantem) Rygi (przyp. red.).


ROSJA ATAKUJE
szu i rozkazał, aby wysłać przodem kilka ciężkich armai  Które .u mia 
ciągnęła ze sobą fatalnymi drogami aż z Vibory.a. / u h ponn • 
cąostrzeliwano kilka innych szańców aż do momentu, kiedy jedna z 
armat rozerwała się na cztery, a druga na dwie c/ęści. I f< ¦/ nrtylc-rii 
pokonanie okopanych w ziemi Rosjan stało się praw w niemożliwe, 
dlatego też Levenhaupt ograniczył się tylko do ewakuowaniu z twierdzy 
kobiet, dzieci i niezdolnych do służby mężczyzn. Jednocześnie 
wprowadził do niej stado bydła i nowych rekrutów
Dziesięciu jeńców rosyjskich, wziętych do niewoli w czasu- ul' 
leżenia, przyprowadzono do obozu, gdzie zostali /abici.  leden 
z nich poddany został torturom na osobisty rozkaz I evenh,ui|it.i A 
kiedy mimo to nadal nie chciał wyjawić przesłuchującym yn ud cerom 
żadnych szczegółów, został powieszony. Po tym wszystkim armia 
Lewenhaupta ruszyła w dalszą drogę. Kierowała sio, tera/ n.i Nyen - 
albo raczej w stronę miejsca, gdzie jeszcze do niedawna ono stało, jako 
że miasto zostało całkowicie zniszczone. Wkrótce udało sieje odzyskać, 
a właściwie ponownie porzucić, ponieważ kiedy kilka kolumn wojska 
pojawiło się w tym miejscu, okazało się, że miasto jest zupełnie 
opustoszałe.
Kilka tygodni później Rosjanie przerwali oblężenie Kckshohmi. 
Zburzyli wzniesione przez siebie szańce i inne umocnienia oraz podpalili 
swój obóz. Zanim jednak odeszli, zamknęli sześciu fińskich jeńców w 
drewutni i spalili ich żywcem, mszcząc się w ten sposób za przemoc, 
jakiej dopuścił się Levenhaupt. Rosjanie wycofywali się z Keksholmu 
powoli, ale systematycznie. Wraz z nimi okolicę opuszczała też spora 
grupa chłopów, którzy udzielali im aktywnego albo biernego wsparcia. 
Łącznie odeszło 4107 rod/m, które wcześniej złożyły przysięgę na 
wierność carowi. I tak oto sta jemy w obliczu prawdziwej ironii losu: 
wojna zaczęła się pod ha słami wyzwolenia prawosławnych chłopów 
zamieszkujących dawną rosyjską prowincję spod szwedzkiego ucisku, a 
skończyła się tym, że prowincję musieli opuścić ci, których starano się 
spod tego jarzma wyzwolić.





574


575


Glowa w czerwonym, 
aksamitnym pudełku
Szwedzcy władcy Bałtyku aż do ostatniej chwili chcieli utrzymać 
pokój z Rosjanami. Starali się o to także później.
Już od tego momentu, kiedy armia pod dowództwem Magnusa 
Gabriela De la Gardie wkroczyła na Litwę i zagrodziła carskiemu 
wojsku drogę w głąb, między szwedzkimi i rosyjskimi oddziałami 
dochodziło do pojedynczych potyczek i starć. Stanowisko Karola 
Gustawa było bardzo jasne: nie chciał prowadzić wojny przeciwko 
Rosji. Już kampania polska wyczerpała środki finansowe i ludzkie, 
którymi Szwecja dysponowała, albo które mogła sobie zapewnić. 
Sam De la Gardie uświadamiał sobie stan szwedzkiej kasy, wiedział 
też, że system obronny w prowincjach nadbałtyckich w praktyce 
nie istniał, ponieważ ogołocono je ze wszystkich najlepszych wojsk. 
Z braku pieniędzy rozpadały się nie naprawiane od lat mury twierdz: 
szaniec pod Kircholmem zaczął osiadać i w każdej chwili mógł się 
zawalić; w Kokenhusen - nadgranicznej warowni o dużym 
znaczeniu militarnym - zawaliły się baszty. Mury miejskie okalające 
Dorpat stały pochylone po długim okresie, w którym nie 
dokonywano w nich żadnych albo prawie żadnych napraw. Z kolei 
zamek Neuhausen, będący ważną twierdzą nadgraniczną, został -
jak to wielokrotnie bywało z posiadłościami szwedzkimi położonymi 
w prowincjach nadbałtyckich - oddany któremuś ze szlachec-
576


GŁOWA W CZERWONYM, AKSAMITNYM PUDEŁKU
kich rodów, którego członkowie z typową dla swej klasy beztroską 
przyglądali się, jak twierdza niszczeje. Przyczyniali się też do jej 
dalszego upadku, wyciągając na przykład ze ścian żelazne klamry 
spinające mury twierdzy. Wszystkie garnizony były tak bardzo 
przerzedzone, że stan liczebny z trudnością wystarczał na czas po 
koju, nie mówiąc o tak niespokojnych czasach. Jeden z wysokich 
rangą dowódców szwedzkich, zrezygnowaflyitym, co widział, tak 
oto podsumował ten stan:	Je
Wielu mieszkańców wsi ma lepsze bramy wjazdowe do 
swych ' gospodarstw, niż te, które widziałem w królewskich 
twierdzach. W Szwecji przedstawiano wielkie plany tylko na 
papierze, ale nic z tego wszystkiego nie zostało wprowadzone 
w życie. Żołnierze chodzą na wpół nadzy i bez butów: w ciągu 
ostatnich dziewięciu miesięcy żołd wypłacono im tylko jeden 
raz.
Przez długi czas w trakcie rozmów prowadzonych; z carem i j ego posłami, 
szwedzcy dyplomaci posługiwali się dość łagodnym tonem. Nie na 
wiele się to jednak zdało.
Wspaniałe poselstwo, które przybyło do Moskwy, podjęte zo-
stało co prawda z wielkimi honorami, ale wkrótce Szwedzi ku swe-
mu zdumieniu wylądowali w więzieniu, w którym pozostali przez 
dwa lata. Wkrótce potem do Magnusa De la Gardie zaczęły docie-
rać ze wschodu raporty o przygotowaniach do wojny, zbrojeniach i 
groźnie wyglądających ruchach wojsk. Od późnej zimy 1656 roku 
napięcie między obu stronami stale rosło. Chłopi uciekali na 
wschód, a bardziej zamożni Rosjanie, którzy zamieszkiwali w oko-
licach pozostających pod szwedzką władzą, pakowali swe najcen-
niejsze rzeczy i wyjeżdżali. Uzbrojone bandy podejrzanej prowe-
niencji zapuszczały się w głąb szwedzkich prowincji i rabowały 
luterańskie kościoły, a jednocześnie coraz więcej agitatorów roz-
powszechniało niepokojące wieści wśród zwykłej ludności za-
mieszkującej najbardziej na zachód wysunięte regiony. Szwedzkie 
oddziały, pozostające na zimowych kwaterach, znalazły się w za-
grożeniu, stając się obiektem bezpośrednich ataków ze strony 
wojsk rosyjskich.
Można odnieść wrażenie, że strach przed wojną z Rosją sprawił, 
iż De la Gardie dość wcześnie zaczął przejawiać postawę,
57?


NIEZWYCIĘŻONY
którą moglibyśmy nazwać pobożnym życzeniem. Mimo iż w po-
łowie kwietnia dysponował dowodami na to, że atak ze strony 
Rosjan jest nieunikniony, zawierzył bardziej swym pobożnym na-
dziejom niż zmysłom. Kiedy bowiem w czerwcu doniesiono mu z 
Narwy, że niewielkie siły rosyjskie przekroczyły granicę z Estonią, odniósł się 
do tego raportu dość sceptycznie. Jeszcze w następnym miesiącu, 
kiedy o incydencie poinformowano go ze wszystkimi szczegółami, 
rozkazał, aby wojska szwedzkie stacjonujące na tamtych terenach 
zachowały spokój i powściągliwość: może to nie car wydał rozkaz 
do inwazji, a to, co się wydarzyło, było tylko, hm, nieuzgodnioną z 
nim akcją? Pia desideria40.
Tak jednak nie było. Akcja Rosjan trwała już od kwietnia, a 
atak na Finlandię przeprowadzono w pierwszej kolejności. Jednak 
zarówno car, jak i jego dowódcy traktowali to jako rzecz 
drugorzędną, ponieważ prawie wszystko, czym Rosjanie dysponowali, rzucili 
na Inflanty. Planowali przeprowadzenie natarcia w dwóch głównych 
kierunkach, które pokrywały się z dwoma istniejącymi od setek lat 
szlakami handlowymi prowadzącymi ze wschodu. Główna armia 
rosyjska miała więc z jednej strony posuwać się wzdłuż Dyny w 
kierunku wybrzeża, a jej celem była Ryga. W tym samym czasie 
inny oddział miał pokonać 15 mil w kierunku północnym, 
przechodząc przez przesmyki, które przyroda ukształtowała między 
jeziorem Perpus, a gęstymi połaciami lasów, bagien i niewielkich 
wzgórz rozciągających się od doliny Dyny, na południu, aż po 
granicę; celem dla tej armii był Dorpat - miasto handlowe i uni-
wersyteckie.
W tym samym czasie, kiedy oddziały rosyjskie szykowały się do 
wymarszu, a żołnierze oczekiwali na moment, kiedy wyschną drogi i 
zazielenia się łąki, w twierdzach położonych w prowincjach 
nadbałtyckich trwały gorączkowe i często spóźnione prace zwią-
zane z przygotowaniem się na odparcie rosyjskiego ataku. Cokol-
wiek byśmy powiedzieli o niezdarnym i pozbawionym talentów 
wojskowych Magnusie De la Gardie i jego skłonnościach do rozu-
mowania w kategoriach pobożnych życzeń, to jedno trzeba mu
' Łac. „pobożne życzenie" (przyp. tłum.).
578


GŁOWA W CZERWONYM, AKSAMITNYM PUDEŁKU
przyznać: wiosną 1656 roku wziął się porządnie do pracy przy or-
ganizowaniu obrony. Szkoda tylko, że właśnie jego reputacja zale-
żeć miała od efektu prowadzonych prac naprawczych, tak bardzo 
zaniedbanych od wielu lat. Magnus miał na to tylko kilka miesięcy. 
Zadanie było o tyle niewdzięczne i trudne, iż nie należało się 
spodziewać jakiejkolwiek pomocy ze Sztokholmu, a duża część 
ludności nie wykazywała żadnego entuzjazmu wobec prowadzo-
nych w tak gorączkowym tempie prac. Niemało mieszkańców 
Inflant życzyło sobie bowiem, aby wróciły one pod zwierzchnictwo 
polskiego króla, który nie stawiał mieszkańcom żadnych wa-
runków; niektórzy sympatyzowali z carem, ale największa część 
przyjęła postawę wyczekiwania na efekt nowej burzy, jaką zapo-
wiadały chmury zbierające się na horyzoncie. Liczba żołnierzy jak i 
chłopów, którzy decydowali się na ucieczkę, osiągnęła alarmująco 
wysoki poziom. Także mieszczanie przyjmowali pozycję wy-
czekującą, niechętną albo wręcz wrogą.
Najbardziej widoczne efekty prowadzonych prac dało się za-
uważyć w Rydze. Kilka tysięcy żołnierzy, mieszczan i wziętych do 
niewoli chłopów litewskich już od kwietnia pracowało przy wzno-
szeniu wielkiej, zewnętrznej fortyfikacji, mającej osłaniać przed-
mieścia. Problem polegał jednak na tym, że miasto nie dysponowało 
wystarczającą liczbą armat i ludzi, aby móc nimi obsadzić ciągnące 
się na dużej długości nowo wznoszone fortyfikacje. Nie obchodziło 
to jednak jednej grupy mieszczan, która żądała budowy tych 
umocnień: grupą tą był patrycjat miejski. Patrycjusze motywowali 
swe żądania w dość bezczelny sposób: chcieli mianowicie, aby ich 
obrońcy - żołnierze - nie mieli prawa kwaterowania w mieście i aby 
zwrócili miastu koszta związane z ich utrzymaniem. Tym sposobem 
całą załogę można by zakwaterować wśród ciasnej, drewnianej 
zabudowy przedmieść Rygi. De la Gardie nie należał do tych, 
którzy umieliby powiedzieć „nie". Był na to za słaby i zbyt zajęty 
myślą o zapewnieniu bezpieczeństwa miastu, które stanowiło jego 
rezydencję. Nie przyszło mu też do głowy, że prace prowadzone na 
terenie Rygi i wokół niej pochłaniały sporo materiału i zatrudniały 
ludzi bardziej potrzebnych w innych miejscach.
Podobnie jak miesiąc wcześniej w Finlandii, gorączkowe prace 
w mieście przerwane zostały na wieść o tym, że silna liczebnie
579



'rO
 NIEZWYCIĘŻONY HIS:>
armia rosyjska przekroczyła granice,: Zaczęto jej szukać ponomaer 
ku. Któregoś dnia na początku lipca oddział Kozaków pojawił się 
nagle pod Neuhausen - twierdzą nadgraniczną, która przynajmniej 
w teorii miała zagrodzić dostęp dla obcych wojsk przez szeroki 
przesmyk znajdujący się na południe od jeziora Peipus. Kozacy bez 
przeszkód spędzili bydło pasące się w pobliżu zamku, nie zwraca 
jąc przy tym uwagi na ostrzał, jaki obrońcy skierowali na nich ze 
swych czterech lekkich dział. Jedyny szwedzki oddział, który sta 
cjonował wtedy w tej części Inflant, liczący około 400 jazdy, pod 
dowództwem generał majora Streiffa41, wysłano pospiesznie pod 
Neuhausen. Szwedom udało się zaskoczyć siedem skwadrónów 
kozackich w ich obozie. Po krótkim starciu Kozacy zostali wypar 
ci. Kilka dni później nadeszły jednak główne siły rosyjskie, liczące 
około piętnaście tysięcy piechoty, jazdy i artylerii. Streiff musiał 
wycofać się ze swymi ludźmi w głąb kraju, uczestnicząc co jakiś 
czas w drobnych, choć zupełnie pozbawionych widoków na zwyr 
cięstwo starciach z rosyjskim wojskiem. Nad rzeką Aa Szwedzi 
Stracili większą część swych taborów. Mając do dyspozycji 350 lu 
dzi, Streiff przypuścił nagły kontratak. Szwedom udało się w tych 
niesprzyjających okolicznościach, przy stratach wynoszących sze 
ściu ludzi, zapędzić swych wrogów do wąskiego przesmyku. Ich 
łupem padło dziewięć flag, a do niewoli wzięto jednego jeńca. 
Wśród zabitych Rosjan, którzy pozostali na placu boju, był też ich 
dowódca w randze pułkownika. Dopiero w sierpniu zdziesiątkowa 
ny oddział szwedzki wycofał się z dalszych walk i schronił w twier 
dzy Wolmar.	¦ : ¦	: 
i W tym samym czasie główne siły rosyjskie maszerowały przez 
praktycznie bezbronny kraj, kierując się na Dorpat. Neuhausen ska 
pitulowało właśnie bez walki: około 50 żołnierzy stanowiących za 
łogę podupadłej twierdzy nie miało chęci do jakiejkolwiek obrony 
i zmusiło swego starego, niedołężnego dowódcę do kapitulacji. 
Wszyscy przeszli potem na służbę w carskim wojsku. Armia rosyj 
ska nadal pustoszyła kraj. Spalono między innymi posiadłość 
Wasula w północnych Inflantach; jej właściciel, Georg Stiernhielm, 
zdążył uciec wraz ze swą rodziną do Rewala, zabierając przy oka-
.4I .Hęjnrich Streiff von Lauenstein, generał major (przyp.red-:).
©80


GŁOWA W CZERWONYM, AKSAMITNYM PUDEŁKU
zji wszystkie swoje cenne książki. Nocą z 6 na 7 sierpnia załoga 
pełniąca służbę na murach Dorpatu mogła zobaczyć, jak w ciem-
nościach rozbłysło nagle tysiące płomyków ognia: to Rosjanie pod-
palali zabudowania w promieniu wielu mil wokół miasta.
.    Armia rosyjska przystąpiła do marszu wzdłuż Dyny 
jeszcze; 
przed 14 lipca, kiedy to car dotarł wreszcie do 
oczekujących na 
niego wojsk. Dopiero w ostatniej dekadzie lipca cała kawalkada: 
ludzi, zwierząt, wozów i armat dotarła do Dyneburga, strzegącego; 
przeprawy pr/ez rzekę. Jeśli Szwedom wydawało się^ że Rosjan: 
uda się zatrzymać, to musieli przeżyć duże rozczarowanie, ponie-' 
waż ci zostawili na miejscu część armii, liczącej około osiem ty-' 
sięcy ludzi, a następnie bez zatrzymywania się ruszyli dalej, w stro-: 
nę wybrzeża. Także i w głębi tej prowincji Szwedzi mieli swoje 
wojsko ¦- był to oddział jazdy dowodzony przez generał majora 
Henrika von Thurna42. Jego 1500 kawalerzystów i 500 dragonów 
miało się jednak nijak do potężnej armii cara, liczącej około 100 ty 
sięcy ludzi. Dlatego też Thurn porzucił myśl o przyjściu z pomocą 
załodze Dyneburga i zdecydował się na odwrót wzdłuż rzeki, sta 
czając od czasu do ćżasu potyczki z rosyjską awangardą. Thurn nie 
piał oczywiście żadnych szans na to, aby powstrzymać tę 
rzekę 
ludzi. Kiedy Rosjanie w połowie sierpnia 1656 r. dotarli do kolej 
nej, ważnej pod względem strategicznym twierdzy położonej nad 
Dyną - Kokenhusen - Thurn i tym razem zrezygnował z przyjścia: 
jej załodze z pomocą. Jego oddział zmniejszył się na skutek chorób, 
walk i odkomenderowania żołnierzy do innych zadań do 700 jaz-j 
dy. Zdziesiątkowana i zdemoralizowana grupa kontynuowała od-; 
wrót w stronę Rygi, tocząc nieustanne boje z postępującymi za nimi; 
Rosjanami.	;
Dla mieszkańców doliny Dyny odwrót ten stał się pasmem) 
prawdziwych nieszczęść. De la Gardic rozkazał Thurnowi, aby ten 
pustoszył okolice, przez które przejeżdżał, tak, aby Rosjanie nie mo-j 
gli żdóbyc tam żadnego zaopatrzenia. Był to stary chwyt stosowany
42 Henrik von Thurn ( ? - 1656), generał szwedzki, syn Henrika Mathiasa von 
Thurna (1567-1640), pierwszego dowódcy armii stanów czeskich zbuntowanych 
przeciwko Habsburgom w pierwszej części wojny trzydziestoletniej (przyp. red.).
581


 
ROSYJSKA INWAZJA
NA FINLANDIĘ I INFLANTY
latem 1656 r.
•	Miasto
*	Ufortyfikowane miasto 
 Miasto oblegane 
 Transport łodziami
i—S Kierunek rosyjskiego ataku
Kierunek szwedzkiego ataku
Zdobycie Nyen. Kilka słabych 
kontrataków szwedzkich w 
okolicach Taipale.
Koporje
INGERMANLAN
O
Początek czerwca 1656 r. - rozpoczęcie 
inwazji na prowincje Keksholm i Ingrię; 
oblężenie dwóch twierdz nadgranicznych 
Keksholmu i Nóteburga
J< Nowogród 
-7"%islki
ąc później Rosjanie przypuszczają 
atak na Szwedzkie Inflanty. Główny atak 
idzie wzdłuż dolnego biegu rzeki Dyny w 
stronę Rygi
)BS >

NIEZWYCIĘŻONY
-er
582


GŁOW
A W 
CZERW
ONYM, 
AKSAM
ITNYM 
PUDEŁK
U
w XVII-
wiecznych 
armiach, choć - 
paradoksalnie - 
często zdarzało 
się, że lokalna 
ludność cierpiała 
na skutek takich 
działań o wiele 
bardziej niż 
nadchodzący 
nieprzyjaciel. 
Jednak to, co w 
ciągu nad-
chodzących 
letnich miesięcy 
działo się w tej 
części Inflant, 
przypominało 
tragedie 
opisywane w 
Starym 
Testamencie: 
oddziały ro-
syjskie, 
działając 
bardziej pod 
wpływem 
impulsu niż na 
zasadzie planu, 
dopuszczały się 
takich samych 
spustoszeń jak 
Szwedzi. Tak 
więc najpierw 
maszerował 
Thurn i jego 
zmęczeni, głodni 
żołnierze, którzy 
palili wszystko, 
co stanęło im na 
drodze. A 
potem nad-
chodzili 
Rosjanie i palili 
resztę tego, co 
jakimś cudem 
ocalało. Na 
dodatek wszystkie 
te opisywane 
wydarzenia 
rozgrywały się w 
okresie żniw: 
kiedy ludność 
kryła się w 
lasach, zbiory, 
pozostawione 
bez nadzoru, 
marniały na 
polach.
W tym 
samym czasie 
Rosjanie 
zintensyfikowali 
swe działania 
wokół 
Dyneburga i 
Kokenhusen. 
Dyneburg 
zdobyty został 
w czasie 
szturmu, do 
jakiego doszło 
w połowie 
sierpnia. 
Wcześniejsze 
próby 
podejmowane 
przez armię 
carską nie 
powiodły się, a 
obrońcy 
twierdzy, chcąc 
rozzłościć 
nieprzyjaciół, 
wywiesili na 
murach miasta 
zdobyte przez 
siebie rosyjskie 
flagi. Tego 
samego dnia 
Rosjanie 
zasypali 
twierdzę kulami 
żarowymi: jedna 
z nich wpadła 
do magazynu z 
sianem i 
wywołała pożar, 
który 
rozprzestrzenił 
się na sąsiednie 
domy. Kiedy 
dowódca 
twierdzy wysłał 
część żołnierzy 
walczących na 
murach do 
gaszenia ognia, 
Rosjanie 
skorzystali z 
nadarzającej się 
okazji i 
przedostali się 
przez wały 
obronne. Nie 
chcąc dostać się 
w ręce 
nieprzyjaciół, 
komendant 
twierdzy Johan 
Willichman 
rzucił się z flagą 
w ręce w 
szalejący pożar. 
Tego dnia Pan 
Bóg zajęty był 
chyba innymi 
sprawami: 
wszyscy 
mieszkańcy 
Dyneburga płci 
męskiej zostali 
zabici.
Podobną 
beznadziejną 
walkę toczyło 
również 300 
obrońców 
twierdzy 
Kokenhusen. 
Musieli chyba 
zdawać sobie 
sprawę, że są 
zgubieni (jeszcze 
przed 
oblężeniem 
miasta przez 
Rosjan jego ko-
mendant w liście 
do De la Gardie 
wyrażał 
wątpliwość, czy 
uda mu się 
obronić twierdzę 
będącą w tak 
fatalnym stanie). 
Szwedzi nie 
odmówili sobie 
przyjemności 
odstrzelenia 
głowy 
parłamentariu-
szowi 
rosyjskiemu, 
który zbliżył się 
do murów 
miejskich, aby 
nakłonić 
obrońców do 
kapitulacji. 
Rosjanie 
odpowiedzieli na 
to regularnym 
oblężeniem, co 
brzmi jak 
gorzkie 
pochlebstwo, 
zważywszy,
583


AWO,iD
NIEZWYCIĘŻONY
jak wielką przewagę liczebną mieli nad szwedzką załogą. Dowód* ey 
rosyjscy wytoczyli tak daleko, jak tylko się dało, wszystkie ar* liaaty, 
jakimi dysponowali, a po wydanej komendzie na miasto i 
twierdzę spadła prawdziwa lawina pocisków. W końcu, 24 sierp? nja, 
na przedpolu ustawiły się kolumny oddziałów, szykując się do 
decydującego natarcia. Car obiecał po jednym rublu każdej osobie, 
Jętóra weźmie udział w szturmie, a dziesięć rubli temu, kto zdoła 
zatknąć carską flagę na koronie murów. Załoga twierdzy przez dwie 
godziny odpierała atak za atakiem; Mury szturmowała niezliczona 
liczba Rosjan, z których każdy miał na lewym ramieniu zawiązaną 
białą wstążkę. Pozwalała ona odróżnić swojego od wroga, gdyby 
doszło do walk wręcz, ponieważ miała ona zawsze 
chaotyczny przebieg. Rosjanie wysyłali do walki kolejne wypoczęte 
grupy, pró^ bujące wedrzeć się do miasta przez spowite dymem i 
zasypane stosami trupów wyrwy w murach obronnych. Szwedzi 
uświadomili sobie w końcu, że nie pozostało im nic innego, jak tylko 
wycofać się do zamku, położonego nieco z boku, na wysokiej skale (w 
zamieszaniu, do jakiego doszło, Szwedzi zapomnieli albo może nie mieli 
możliwości doprowadzić do wybuchu miny, którą przygotowali na 
taką okoliczność). Udało im się, co prawda, dotrzeć do 
środka, a nawet zamknąć za sobą bramę, ale tylko po to, 
żeby w chwilę potem zobaczyć pierwszych napastników z 
białymi wstążkami na lewym ramieniu, którzy przedostali się 
do zamku w innym miejscu. W czasie bitwy, która rozgorzała chwilę 
później, wszyscy Szwedzi zostali wybici. Jedyną osobą wziętą do 
niewoli był. komendant twierdzy, ale odniósł on tak ciężkie rany w 
trakcie odwrotu na zamek, że i zmarł po czterech godzinach. Wśród 
zabi4 tych znaleźli się nie tylko Szwedzi, ale też ludność cywilna, w tej 
liczbie 15 kobiet i 20 dzieci,     .
Po tym zwycięstwie armia carska ruszyła w dalszą drogę, kieru-s 
jąc się na zaniepokojoną^ostatnimi wydarzeniami Rygę. Gra toczy 
ła się teraz o wysoką stawkę: gdyby Ryga padła, Inflanty byłyby 
stracone.	:	-         .	.
	¦:
Dnia 29 sierpnia 1656 roku pierwsze rosyjskie oddziały zjawiły się 
na porośniętych krzewami, piaszczystych wzgórzach ciągnących s się 
na wschód od miasta. Zaraz też doszło do gwałtownego starej^ 
niewielkim szwedzkim pododdziałem, który patrolował





GŁOWA W CZERWONYM, AKSAMITNYM PUDEŁKU
właśnie okolicę. Gałę zdarzenie zauważył Thurn, który natychmiast 
ruszył na czele 30 ludzi z pomocą zaatakowanym Szwedom, De la1 
Gardie i oficerowie sztabu przyglądali się temu z większej odległości, 
dochodząc do wniosku, że odwaga Thurna przewyższała jego 
umiejętność oceny sytuacji. Rozkazali więc trębaczom i ordy-nansom, 
aby powstrzymali Thurna od dalszych kroków i nakazali mu powrót. 
Było już jednak za późno. Pędząc na czele swego nie* wielkiego 
oddziału, Thurn rzucił się na Rosjan, oddał strzały z czterech 
pistoletów, po czym wyciągnął szpadę i runął na wroga. Wynik tego 
starcia był jednak łatwy do przewidzenia. Zaatakowany wcześniej 
szwedzki oddział zyskał, co prawda, możliwość wycofania się do 
miasta, ale Thurn wraz ze swymi ludźmi został natych*; miast 
wchłonięty przez gęstą ciżbę ludzi i koni. Starcie przeżyło trzech ludzi, 
a jeden z nich odniósł 14 ran. Zginął także Thurn. Nocą Szwedzi 
wysłali niewielki patrol na plac bitwy. Znaleziono tam ciało Thurna i 
przywieziono do miasta. Przy ciele brakowało głowy.
Przez kilka następnych dni coraz więcej oddziałów rosyjskich 
gromadziło się na wzgórzach. Dnia 1 września rozpoczął się 
szturm.	• J:P:	*¦ <¦
'¦ W-:	¦  ¦'/
Oblężenie Dorpatu rozwijało się zgodnie-z założonym planem. 
Kiedy pod miasto nadciągnęli Rosjanie, Szwedzi spalili przedmieścia i 
wycofali się poza mury. Nie było ich wielu: załoga składała się z 220 
piechoty (w tym 50 chorych), 100 słabo uzbrojonych rajtarów, 200 
uzbrojonych mieszczan i 15 artylerzystów. Były to więc siły 
niewystarczające, zważywszy, że wojsko rosyjskie liczyło 12 
000 ludzi. ! znowu powodem tego był sam De la Gardie, a właściwie 
system priorytetów, jakie przyjął. Główne siły, jakimi dysponował na 
terenie szwedzkich prowincji nadbałtyckich, przeznaczył do obrony 
swojej Rygi, podczas gdy inne twierdze musiały zadowolić się 
mniejszymi garnizonami. Największą odpowiedziałri ność za zaistniały 
stan ponosił jednak sam Karol Gustaw, który wy-, czyścił swe 
państwo prawie ze wszystkich wojsk po to, aby móc* realizować 
awanturnicze pomysły w Polsce. Może więc pomysł Magnusa nie był 
wcale taki głupi: Rygę uważano przecież, gą klucz do Inflant. Fakt 
pozostaje jednak faktem: swoją dęc^goPę la
58S


NIEZWYCIĘŻONY
Gardie skazał na zagładę wiele mniejszych garnizonów, które upa-
dały po bezsensownych walkach.
Mieszkańcy Dorpatu z pewnością zdawali sobie sprawę, że ich 
los jest przesądzony i że walka może zakończyć się tylko w jeden 
sposób. Mieszczanie niechętnie angażowali się w obronę miasta. 
Kiedy szwedzkie władze wojskowe upominały ich, aby wysłali swe żony i 
dzieci do prac przy naprawie murów, doszło do kłótni. Mieszczanie 
uważali bowiem, że zmusza się ich do cięższej pracy niż rodziny 
żołnierzy, które podlegały przecież tej samej komendzie. Te 
wewnętrzne spory zaszły tak daleko, że naczelny komendant miasta 
nakazał aresztować kilku swych najzagorzalszych oponentów 
zasiadających w radzie miejskiej.
Tymczasem napór Rosjan nie ustawał. Miasto wystawione zo-
stało na ostrzał prowadzony z kilku dział dużego kalibru, dostar-
czonych z Pskowa. Jednocześnie Rosjanie wgryzali się coraz dalej i 
głębiej w stronę murów miejskich. Obrońcy odrzucali kolejne 
oferty kapitulacji składane im przez Rosjan, ufając ciągle, że 
wkrótce nadejdzie pomoc. Ich zdesperowane wołanie o pomoc znalazło 
słaby odzew - pomoc taka nadeszła, ale nie z Rygi na południu, tylko 
z Rewalu na północy. Oddział spieszący z odsieczą znajdował się w 
odległości kilku mil od Dorpatu, ale musiał w końcu zawrócić, aby 
uniknąć starcia z liczniejszym przeciwnikiem.
Mijały tygodnie. Szerzyło się ogólne niezadowolenie, zwłaszcza 
wśród żołnierzy, którzy musieli co dzień oglądać swych rannych i 
chorych towarzyszy umierających z powodu braku opieki. W 
końcu, w ostatniej dekadzie października 1656 roku, załoga 
twierdzy, licząca już tylko 140 żołnierzy, pozbawiona prochu i 
ostatnich złudzeń, poddała się. Tym, którzy przeżyli oblężenie, 
pozwolono na opuszczenie miasta z honorami i na zabranie ze sobą 
dwóch małych dział. Część jazdy szwedzkiej pozostała jednak na 
miejscu, po czym wcielona została w szeregi rosyjskiej armii. 
Mieszczanom zagwarantowano ich dawne przywileje, a ci uznali 
cara za swego pana i władcę. Tak samo postąpili chłopi mieszkają-
cy w okolicy Dorpatu, których skłoniono do wyjścia z lasów obiet-
nicami o nadaniu ziemi i dobrym traktowaniu.
W zamku położonym pod Ober-Phalen, pięć mil na północny 
zachód od Dorpatu, stacjonował niewielki oddział szwedzki.
586


GŁOWA W CZERWONYM, AKSAMITNYM PUDEŁKU
Na wieść o kapitulacji Dorpatu załoga pod osłoną nocy opuściła 
zamek. Pozostał w nim tylko jeden kapitan i trzech - czterech żoł-
nierzy, którzy wspólnymi siłami wrzucili do studni kilka armat, po 
czym odjechali za swym oddziałem. Miejscowi chłopi wyważyli 
bramę strzegącą opuszczonej twierdzy, zabrali całą żywność i spalili 
kwatery, w których mieszkali żołnierze.
Wydawało się, że szwedzkie panowanie w Inflantach dobiegło 
końca.
Oblężenie Rygi przez Rosjan rozpoczęło się od kardynalnego 
błędu popełnionego przez Szwedów.
Wbrew dobrym radom i wskazówkom udzielanym mu przez doradców, De 
la Gardie nadal utrzymywał załogę na zewnętrznych fortyfikacjach miejskich. 
Dało się jednak zauważyć, że Rosjanie nie zamierzają szykować się do 
zbyt długiego oblężenia, tylko gotują się do szybkiego szturmu na słabo 
obsadzone wały. Przeraziło to De la Gardie, który natychmiast 
przystąpił do ewakuowania załogi z wzniesionych z takim trudem 
obwałowań. W ciemnościach nocnych źle przygotowana i 
przeprowadzona w dużym pośpiechu ewakuacja zakończyła się ogólnym 
bałaganem i zamieszaniem. Na miejscu pozostawiono kilka armat, a co 
gorsza - nie starczyło czasu, aby przenieść do miasta zapasy żywności i 
paszy, zgromadzone wcześniej na przedmieściach. Uległy one 
zniszczeniu, kiedy wracające oddziały podłożyły ogień pod zabudowania. 
Ze względu na pośpiech i niezadowolenie mieszczan nie wszystko 
przeznaczono jednak do zniszczenia. Kiedy więc następnego ranka 
żołnierze rosyjscy przedostali się przez opuszczone umocnienia i 
wdarli się na przedmieścia, znaleźli tam jeszcze sporo domów, które mogły 
dać im schronienie. Niedługo potem Rosjanie zaczęli podkopywać się 
pod miejskie mury.
Atak przypuścili na dwa miejsca. Siedem ich regimentów obrało 
sobie za cel wysoki zamek, będący rezydencją Magnusa De la 
Gardie, który położony był w lewej części miasta, a swym wy-
glądem przypominał miniaturę twierdzy. Reszta piechoty drążyła 
podkop w stronę Bastionu św. Jakuba, położonego na wschodnim 
brzegu rzeki. W pustych ogrodach i na wypalonych miejscach zgro-
madzili swoją artylerię złożoną z pięciu baterii. Zaraz też rozpoczęli 
gwałtowne bombardowanie miasta i wałów.
587


UJXJHCRjq MYH :NlE2WYCl-ĘŻ0NY'«'fXD W AWOJO
"' Wyglądało to tak, jakby niebo otwarło swe podwoje, a naiobroń- 
eów Spadła ulewa pocisków: okrągłych kuł, granatów, anawet ka 
mieni. Okazało się, że artyleria rosyjska reprezentowało zdumie 
wająco wysoki poziom. Składała się ona nie tylko z armat dużego 
kalibru i takich; samych moździerzy, ale i z lżejszego typu dział, 
który znano później jakopierrier. Te niezwykłe konstrukcje uży 
wane były do wystrzeliwania kamieni. Do jednego pierriem łado 
wano tyle kamieni, ile mieści się w dwóch taczkach. Wystrzeliwa 
no je w taki sam sposób, jak pociski moździerzowe: leciały one 
mocno zakrzywionym łukiem, wysoko w powietrze, aby 
spaść 
w odległości 300 metrów. Ten deszcz kamiennych pocisków spa 
dających na mury obronne nie powodował w nich żadnych szkód, 
ale dzięki sile, z jaką spadały - każdj"''ż nich mógł bowiem zrobić 
W ziemi dziurę o głębokości 15 cm - stanowiły duże zagrożenie 
dla tych, którzy kryli się pod parapetami13. Dla wojska, oblegają 
cego jakąś twierdzę, pierrier miał również tę ważną cechę, iż amu 
nicja do niego nie kosztowała prawic nic, w przeciwieństwie do 
pocisków używanych w moździerzach, które były 
niewygodne 
w momencie załadunku i niepewne w użyciu.	<
Granaty moździerzowe były kulami wykonanymi z żeliwa, które 
napełniano przed wystrzeleniem prochem, po czym otwór za-
kleszczano drewnianym, stożkowatym zapalnikiem. Zawierał on 
proch o krótkim okresie spalania, dzięki czemu wystarczyło tylko kilka 
sekund, aby cały ładunek wypalił się do końca. Było to mniej więcej 
tyle, ile Czasu trwał strzał na dużą odległość. Po usunięciu 
wodoszczelnej zatyczki woskowej - co odbywało się tuż przed od-
paleniem pocisku - zapalano zapalnik: chodziło o to, aby wystrzelony 
granat eksplodował w tej samej chwili, w której dotrze do cciii albo 
chwilę wcześniej. Moździerze, które swym wyglądem przypominają 
nam najbardziej gigantyczne donice kwiatowe, ustawiano zazwyczaj 
pod kątem 45 stopni, co oznaczało, że zasięg strzału uzależniony był 
od ilości prochu, jakiej użyto do wystrzelenia po-* cisku. 
Doświadczony kanonier, który wiedział, ile prochu należy zużyć, mógł 
osiągnąć zdumiewającą celność strzałów (inna metOi da polegała na 
stopniowym zmniejszaniu wagi ładunku, aż do ino^


GŁOWA W CZERWONYM,, AKSAMITNYM PUDEŁKU
mentu;osiągnięcia właściwych proporcji i skuteczności strzału). 
Największy problem związany byl z zapalnikiem. Kiedy trzeba było 
skrócić zasięg strzału, odcinano po prostu jego kawałek, wiadomo 
jednak, że nigdy nic było jasne, czy odcięto tyle, ile trzeba. Z tego 
powodu zbyt wczesne albo zbyt późne eksplozje granatów były na 
porządku dziennym. Prawic na wszystkich obrazach przedr 
stawiających jakieś oblężenie można dostrzec granaty, które wy-
buchają wysoko w powietrzu, sprawiając imponujące wrażenie, choć 
skutek takich eksplozji był mizerny.
W XVII wieku dokonano wielu wynalazków w dziedzinie sztoki 
artyleryjskiej, a jakiś czas potem pewien niemiecki biskup skon-
struował nowy typ pocisku moździerzowego zwanego carcassed. 
Miał on wklęsły kształt, a napełniano go prochem, siarką, saletrą i 
smołą; Posługiwano się nim do wywoływania pożarów. Ten kosz-
towny i niestabilny pod względem balistycznym wynalazek nie zrobił 
jednak nigdy większej kariery, ponieważ większość dowódców, którzy 
musieli w walce użyć pocisków zapalających, nadal wybiera^ ło kule 
żarowe. Były one bowiem o wiele tańsze i łatwiejsze w użyciu, 
ponieważ wystarczyło umieścić nad ogniskiem metalowy ruszty a kule 
podgrzewano na nim chwytając je zwykłymi, żelaznymi obcęgami. Jak 
widać na przykładzie Keksholmu i Dorpatu, tego rodzaju kule żarowe 
mogły być niebezpieczne dla miast o drewnianej zabudowie: szybkie, 
rozżarzone do czerwoności pociski wwiercały się głęboko w ściany i 
dachy domów i bardzo często wy woływat ły pożary, które z trudem 
dało się gasić.
Czytelnik, który po latach czyta o pomysłowości, jaką wykazy* 
wano w XVII wieku przy konstruowaniu kolejnych wynalazków z 
dziedziny sztuki militarnej, musi jednak pamiętać, że ich efektem była 
zabójcza broń, która miała siać śmierć, strach i zniszczenie wśród 
ludności obleganych miast. To jeden z tych punktów^ gdzie burzliwy 
XVII wiek wiele ma wspólnego z wiekiem dwudziestym. Oblegający 
miasto żołnierze, ukrywający siew swych oko-pach, wystawieni byli 
na niewygody i niebezpieczeństwa, które stały się udziałem żołnierzy 
walczących na frontach I wojny świa^





Parapety - korona wałów (przyp. 
tłum.).
588


44 Karkas - od franc, earcasse - 
dawny pocisk zapalający w formie worka 
na 
metalowym szkielecie, wypełniony 
materiałem palnym (przyp. tłum.).	y
589


NIEZWYCIĘŻONY
towej. Jednocześnie ludność obleganych miast wystawiona była na 
ostrzał artyleryjski, który w swym zamierzeniu, intensywności i 
przerażeniu, jakie wywoływał, porównać można chyba tylko z nalotami 
bombowymi z okresu II wojny światowej. Tak wtedy, jak i 300 lat 
później chodziło po prostu o to, aby złamać wolę walki wśród 
ludności cywilnej.
Zwykłych mieszkańców miasta - mężczyzn, kobiety i dzieci - nie 
wpuszczano na wały obronne, dlatego też dla nich odgłosy 
kanonady były tylko zwykłym dźwiękiem. Słychać było ciężkie, 
szybko oddawane strzały z długolufowych armat, a towarzyszyły im 
krótkie, głuche odgłosy spadających pocisków, odbijających się od 
powierzchni ziemi albo wbijających się wprost w ścianę jakiegoś 
budynku lub uderzających w mur obronny. Słychać było głuche 
odgłosy wydawane przez moździerze albo pierriery: tym 
pierwszym towarzyszył ogłuszający dźwięk wybuchających gra-
natów (poprzedzony nierzadko odgłosem trzasku powstającego 
wtedy, gdy pocisk wbija się w dach budynku albo w pień drzewa
-	a kilka sekund później dźwięk tłuczonego szkła w oknach, spa 
dających desek stropowych i kawałków drewna), a tym drugim
-	odgłos spadających kamieni.
Od 2 września 1656 roku dźwięki takie stały się dla mieszkańców 
Rygi codziennością. Hałas słychać było na wiele mil od miasta. 
Bombardowanie trwało dzień i noc, kiedy było jasno i kiedy 
panowała ciemność. Tylko 13 października na miasto spadło około 
1700 pocisków. Po sześciu tygodniach oblężenia można się było 
doliczyć 1875 spadłych na miasto najcięższych granatów i kul ża-
rowych, których ciężar dochodził do 85 kg. Tych obawiano się naj-
bardziej. Potężny kościół pod wezwaniem św. Piotra znajdował się w 
pobliżu murów miejskich; na początku oblężenia wybuchające granaty 
zmusiły do ucieczki w trakcie odprawianej mszy księdza i modlących 
się tam ludzi; po trzech tygodniach nie można już tam było odprawiać 
żadnego nabożeństwa. Pociski trafiły w wiele pięknych domów, a 
największych zniszczeń dokonały m.in. na ul. Św. Jakuba i Piaskowej. 
Czasami tylko jeden przebijał się przez wszystkie kondygnacje, 
zabijając po drodze od pięciu do dziesięciu osób, aby w końcu 
eksplodować w piwnicy. Pewnego razu pocisk taki trafił w dom 
należący do niejakiego Petera Weichmanna,
590


GŁOWA W CZERWONYM, AKSAMITNYM PUDEŁKU
roztrzaskał okna i meble i zabił chłopca, który tam siedział i czytał 
książkę. Inny pocisk wpadł przez okno do pokoju, w którym sie-
działa grupa kobiet; chwilę potem nastąpił wybuch, który zabił dwie z 
nich, a trzeciej zerwał z rąk bransoletki. Pociski eksplodowały także 
na ulicach, a skutkiem wybuchów były makabryczne sceny: ludzie i 
zwierzęta przecięci na pół, rozerwani na strzępy albo zamienieni w 
krwawą masę mięśni, żył, kości i wnętrzności (przyjmuje się, że 
zabitych zostało ok. 100 osób). Jak potężna była siła wybuchów, 
niech świadczy zdarzenie z ulicy Świętojańskiej, kiedy to po uderzeniu 
pocisku zniknął gdzieś stojący tam wół. Kiedy jego właścicielka - 
niejaka pani Meyerschen - wybrała się na poszukiwania, odkryła 
połowę zabitego wołu leżącą na dachu sąsiedniego domu. Reszta, w 
tym wnętrzności, odnaleziona została dużo później wśród gałęzi drzew 
i na dachach bardziej oddalonych domów. To, że wielu ludzi uniknęło 
pewnej śmierci, zawdzięczają tylko fuszerkom, do jakich dochodziło 
przy odlewaniu żeliwnych pocisków, błędom w czasie celowania i źle 
skonstruowanym zapalnikom. Pewien mężczyzna siedział kiedyś w 
swym pokoju, kiedy nagle między jego nogami eksplodował granat. 
Siła wybuchu wyrzuciła go wysoko w powietrze, ale udało mu się 
przeżyć, i to bez większych obrażeń. Pewien chłopiec spał właśnie w 
swym łóżku, kiedy do pokoju wpadł granat, który odbił go w górę aż 
pod sufit. Chłopiec nie został nawet draśnięty.
Mieszkańcom Rygi zdawało się, że ten koszmar nigdy się nie 
skończy. Jednak doświadczeni żołnierze walczący na murach mogli 
wkrótce zauważyć, że Rosjanie prowadzili oblężenie z dużą energią, 
ale małą wprawą. Ich baterie strzelały w sposób nie skoordynowany 
i bez jasnego planu. Ogień przenoszono z jednego miejsca w drugie. 
Czasami ostrzeliwali mury, czasami baszty; czasami miasto, a czasem 
wszystko naraz. Rosjanie wkopywali się też w piaszczyste podłoże 
przedmieść Rygi, ale okopy i transzeje budowano bez ładu i składu 
(jednocześnie z murów prowadzono celny i silny ostrzał: do połowy 
października szwedzcy artylerzyści oddali nie mniej niż 23 tysiące 
strzałów). Najważniejszą sprawą było to, aby Rosjanie nie 
zdecydowali się zaatakować wielkich szańców położonych na drugim 
brzegu Dyny, z których można było kontrolować ruch na rzece. Oznaczało 
to, że Ryga nigdy nie zosta-
591


q MY;- NIEZWYCIĘŻONY Y; :> w AWCX.IU
ła odcięta od świata zewnętrznego i że można było ewakuować 
część mieszkańców. Skorzystał z tej możliwości De la Gardie, któ-ś ry odesłał 
do Sztokholmu swą żonę, a najważniejsi członkowie rady miejskiej 
wysłali swe małżonki do Lubeki. Oznaczało to taks że, że nadal 
można było dostarczać amunicję, zapasy i nowych re-/ krutów z 
portów szwedzkich i niemieckich. Dzięki temu w mieście nigdy nie zabrakło 
żywności. Problem z paszą dla koni rozwiązano w prosty, choć 
okrutny sposób: wszystkie zwierzęta używane przez kawał erzystów 
zaprowadzono do portu i utopiono w morzu45.
Obrońcy twierdzy zauważyli też z ulgą, że armia carska nie był tak 
liczna, jak z początku przypuszczali. Wojsko oblegające Rygę 
stanowiło różnorodną mieszankę złożoną z Kozaków dońskich, 
strielców, ochotników, bojarów, a także zaciężnych Polaków, 
Niemców i Szkotów. Armia liczyła łącznie około 35 tysięcy ludzi - 
sporo, ale dużo poniżej stu tysięcy, jak oceniano rosyjskie siły na 
początku46. Poza tym liczebność armii carskiej stale się zmniejszała, częściowo na 
skutek dezercji, a także epidemii dżumy, która rozszalał ła się w obozie rosyjskim, 
rozłożonym za piaszczystymi wzgórzami.. Załoga Rygi stosowała się też do 
dawnych zwyczajów i utrudniała Rosjanom prowadzenie oblężenia, 
dokonując nieoczekiwanych wypadów i wycieczek poza mury: zabijano 
wtedy robotników, palono łodzie, zagważdżano armaty, niszczono zapasy, 
uprowadzano bydło. Mimo to Rosjanie nadal prowadzili oblężenie z 
odwagą i uporem, sprawiając takie wrażenie, jak gdyby 
przygotowywali się do generalnego szturmu. Pewnego dnia rozległy się 
dźwięki trąbki;, po czym przed podziurawionymi od kul bastionami 
pojawił się rosyjski pułkownik47. Wpuszczono go do środka, aby odebrać od 
nie-' go list, w którym groźnie brzmiącym tonem nakazywano obroń-
45	Nie można ich było po prostu zarżnąć: po pierwsze dlatego, iż w XVII wie 
ku sprowadzało to -jak wierzono -nieszczęście na właściciela. Po drugie, nie 
jadało się wtedy koniny, ponieważ napawało to ludzi obrzydzeniem, takim sa 
mym, jakie wywołuje u nas dzisiaj propozycja spożycia mięsa szczura.
46	Liczba 100 tysięcy mogła odnosić się do wszystkich osób związanych 
z armią, a więc nie tylko samych żołnierzy, ale i towarzyszących im cywilów.
47	Nazywał się von Wissen. Już dwie godziny po tym epizodzie został wzięty 
do niewoli w czasie wypadu zorganizowanego przez Szwedów; potem został za 
strzelony, podobno przez pomyłkę.	...'.¦¦.•	ij :
592


GŁOWA W CZERWONYM, AKSAMITNYM PUDEŁKU
com, żeby się poddali. Aby zaś okazać trochę dobrej woli, albo 
być może dla zaznaczenia powagi sytuacji, pułkownik przekazał 
też Szwedom w darze czerwone, aksamitne pudełko. Kiedy 
Szwedzi je otworzyli, znaleźli tam sczerniałą głowę Thurna.
Pod koniec września mieszkańcy Rygi zauważyli, że ostrzał 
prowadzony przez Rosjan staje się mniej intensywny i że 
zaprzestano prac przy rozbudowie sieci okopów i transzei na 
przedmieściach. Widziano też na Dynie odpływające okręty wraz z 
załadowanymi na nie ciężkimi armatami. Rosjanie zaczęli się 
wycofywać.
Rankiem 12 października 1656 roku Szwedzi przypuścili nie-
oczekiwany atak na rosyjskie szańce znajdujące się na wschodnim 
brzegu rzeki. Ogromna rzesza uzbrojonych ryskich mieszczan od-
znaczyła się w walce dzięki dyscyplinie, w przeciwieństwie do re-
gularnych żołnierzy, którzy przy pierwszej nadarzającej się okazji 
ruszyli w poszukiwaniu łupu (dwunastu z nich zostawiono przez 
zapomnienie poza murami twierdzy, kiedy oddział wycofywał się 
po przeprowadzonej akcji). W czasie wypadu zburzono najbliższe 
transzeje, wysadzono w powietrze spory zapas amunicji, zdobyto 
17 flag i wzięto do niewoli pewną liczbę jeńców, w tym ciężko 
rannego rosyjskiego pułkownika, który poprosił jeszcze o łyk 
wódki, po czym zmarł.
Cara nie było już wtedy pod Rygą. Niepowodzenie związane z 
oblężeniem miasta tłumaczył zdradą bojarów, złymi radami 
udzielanymi mu przez teścia, błędnymi wyliczeniami dotyczącymi 
głębokości fosy otaczającej miasto, buntem Kozaków (co nie było 
prawdą), atakiem Tatarów na Rosję (co również mijało się z praw-
dą) i nadejściem posiłków ze Szwecji (w najlepszym razie można to 
uznać za nieporozumienie). Wytłumaczeniem dla cara był też 
złowieszczy omen, kiedy to szwedzka kula armatnia zniszczyła iko-
nę św. Mikołaja, jak również nękające go mary nocne. Wydaje się 
jednak, że powód tego niepowodzenia był prostszy. Wielu wład-
ców sprawujących rządy w XVII wieku uświadomiło sobie, że ła-
twiej jest wystawić dużą armię, niż ją wyżywić. W czasie wojny 
trzydziestoletniej więcej armii zostało pokonanych na skutek bra-
ków w zaopatrzeniu niż w trakcie walk z przeciwnikiem. Potężna 
armia carska nie tylko wkroczyła na spustoszone tereny, ale i sama
593


NIEZWYCIĘŻONY
pustoszyła okolicę, przyczyniając się tym samym do wzrostu pro-
blemów z zaopatrzeniem. Na dodatek, w obozie rozszalała się epi-
demia, a w ciągu sześciu tygodni, jakie upłynęły od początku sierpnia, 
zmarło 14 tysięcy rosyjskich żołnierzy - prawie wszyscy na skutek 
głodu i chorób.
Przez następne dni Ryga wystawiona była na wściekły ostrzał; 
wyglądało to tak, jakby artylerzyści rosyjscy chcieli wystrzelać cały 
zapas kul. Dnia 15 października żołnierze stojący na murach do-
strzegli, jak Rosjanie podpalają swój obóz, szopy i stanowiska bojowe 
dla artylerii, które zbudowali wcześniej na przedmieściach. A potem 
w szybkim tempie odeszli48. Kiedy Szwedzi wyszli ostrożnie zza 
murów twierdzy i dotarli do miejsca, gdzie obozowali Rosjanie, 
znaleźli tam porzucone działa artyleryjskie, zapasy, narzędzia jak 
również setki zniszczonych muszkietów i karabinów. Nad brzegiem 
rzeki leżały potrzaskane łodzie. Dwie mile za miastem znaleziono 
dwie z największych rosyjskich armat zakopane w ziemi, kilka innych 
Rosjanie wrzucili po prostu do rzeki. Wszędzie walały się jakieś 
przedmioty, jakie pozostawiła po sobie odchodząca armia, a właściwie 
resztki armii, która rozpadła się z powodu zarozumiałości swego 
dowódcy i braku możliwości zapanowania nad całym wojskiem. 
Wielu władców na Zachodzie systematycznie, wykorzystując dobrze 
funkcjonujące aparaty państwowe, kontynuowało proces 
zasypywania przepaści między tym, co chcieli robić, a tym, co mogli 
robić. Dla władców Kremla przepaść ta była, jak widać, zbyt głęboka.
Jak na razie.
Inwazja rosyjska na Inflanty dowiodła też, że tak wychwalana 
pod niebiosa bojowość szwedzkiej armii była częściowo 
iluzją, a sława niezwyciężonej, jaką się cieszyła, przesadzona. To, że 
oblężenie zakończyło się niepowodzeniem, nie było spowodowane 
znakomitą szwedzką obroną, tylko słabością oblegających Rygę 
Rosjan.


GŁOWA W CZERWONYM, AKSAMITNYM PUDEŁKU
źródłem mądrości, a innych pobudziło do zemsty.


48 De la Gardie, któremu w czasie całego oblężenia brakowało wiary w końcowy 
sukces, został lekko ranny, kiedy w jego pobliżu eksplodował beczka z prochem; 
szybko jednak odzyskał równowagę psychiczną i umiejętność formułowania myśli, 
z czego zawsze słynął; oblężenie Rygi przez Rosjan nazwał potem „honorowym 
aresztem".


594


595


Już od wielu lat ojczyzna
nie znajdowała się w tak
niebezpiecznym położeniu"
L.osyjska inwazja na Finlandię i prowincje nadbałtyckie wywołała w 
szwedzkim sztabie głównym tylko niewielkie zainteresowanie. 
Może się nam to wydać dziwne, zważywszy, że Finlandia od 
dawnych wieków stanowiła rdzenną prowincję szwedzką, a pro-
wincje uważano za coś w rodzaju bazy ekonomicznej dla całego 
państwa.
Jeśli chodzi o Finlandię, to Karol Gustaw ograniczył swe osobi-
ste zaangażowanie w tę kwestię do udzielenia kilku ładnie brzmią-
cych i oczywistych porad, których równie dobrze mógł udzielić także pierwszy 
lepszy, doświadczony kwatermistrz - jedno z jego zaleceń brzmiało, 
że należy dopilnować, aby w twierdzach znalazły się wystarczające 
zapasy żywności. W listach pisanych przez króla znajdujemy także 
fragmenty świadczące o jego miernej znajomości geografii Finlandii. 
Nie można tu jednak mówić o jakimś świadomym zaniedbaniu, a jedynie 
o zaniedbaniu niezamierzonym. W przypadku prowincji nadbałtyckich 
król wykazał trochę większe zaangażowanie i przedsięwziął nawet kilka 
działań, jak na przykład wysłanie odsieczy, o którą błagał, a nawet 
żądał Magnus De la Gardie. Tylko jeden jedyny raz król pokazał 
swój wielki temperament, kiedy coraz bardziej zdenerwowany i 
naciskany De la Gardie wykorzystał swe pokrewieństwo z Karolem 
Gustawem
596


„JUŻ OD WIELU LAT OJCZYZNA NIE ZNAJDOWAŁA SIĘ W TAK...
i jako szwagier odważył się wyrazić ostrożną krytykę całej 
królewskiej polityki wojskowej. Czy rzeczywiście mądre było to, 
że „król oddał Inflanty na straty za kilka niepewnych zdobyczy"- 
pytał Magnus. To kwestionowanie królewskich decyzji - o czym 
szeptano też widocznie i w innych kręgach, a także w armii i 
wśród zwykłych mieszkańców Szwecji - skłoniło króla do repliki, 
której odgłosy dotarły aż do Rygi. Władca pouczył swego 
nieszczęsnego szwagra, obarczając go odpowiedzialnością za 
wcześniejsze niepowodzenia, do jakich doszło za kadencji 
Magnusa na stanowisku podskarbiego królewskiego:
Me możemy zostawić tu wszystkiego bez nadzoru tylko 
dlatego, że zaatakował nas Moskwicin; musimy zająć się 
jednymi rzeczami, a odpuścić sobie inne. Gdybyście wy, 
Panie, i inni, którzy w przeszłości mieli coś do powiedzenia 
w sprawie środków, jakimi dysponuje państwo, pomogli je 
wydać na zbożny cel, a nie zmarnotrawili, to moglibyśmy 
w tej zaskakującej sytuacji postępować inaczej". De la 
Gardie został później pozbawiony swej funkcji.
Tak niewielkie zainteresowanie Karola Gustawa opisywanymi 
zdarzeniami ma swe źródło w wielkomocarstwowej, szwedzkiej 
mentalności, wyrosłej z sukcesu odniesionego w czasie wojny 
trzydziestoletniej. Zaślepiła ona władze Szwecji do tego stopnia, 
że bardziej pociągało ich to, co można było osiągnąć na 
kontynencie, niż to, czego trzeba było bronić tuż za granicą 
państwa. Generalnie chodziło o to, że król nadal znajdował się 
pod silnym wrażeniem swych szybkich sukcesów odniesionych w 
Polsce. W trzeciej dekadzie lipca zapanowała dość ciężka, 
burzliwa atmosfera. Wszystko wskazywało na to, że już wkrótce 
dojdzie do decydującej próby sił.
Od chwili, kiedy wiadomość o kapitulacji załogi szwedzkiej w 
Warszawie przekreśliła większość planów przewidujących przyj-
ście załodze z pomocą, dowódcy szwedzcy zaczęli gromadzić 
swe rozproszone siły w obozie pod Nowym Dworem, czekając z 
niecierpliwością na dalsze działanie, jak kot, który szukuje się do
597


NIEZWYCIĘŻONY
decydującego skoku. Nowy sojusznik Szwedów - Brandenburczycy - 
nadchodzili stopniowo w mniejszych grupach: najpierw jazda, a 
potem piechota i artyleria z liczącej łącznie 9 000 ludzi armii. Stawił 
się też osobiście książę elektor Fryderyk Wilhelm, zastrzegając, że 
nie wystawi swych interesów, a tym bardziej z tak wielkim trudem 
zbudowanej armii, na ryzyko.
Pozycja, w jakiej znalazł się Fryderyk Wilhelm, była delikatnej 
natury. Decyzja o przystąpieniu do wojny po stronie szwedzkiej 
została źle przyjęta przez jego poddanych, ponieważ większość z 
nich sympatyzowała z polskim królem (atmosfera w Prusach 
Wschodnich była tak napięta, że książę musiał pozostawić na miej-
scu prawie 6000 wojska, a nawet nakazał rozpoczęcie pewnych 
prac w systemie obronnym, chcąc uchronić się przed niezadowole-
niem okazywanym przez mieszkańców Królewca). Był jednak 
świadom, że nigdy nie należy zatrzaskiwać za sobą drzwi do końca, 
dlatego też nie zerwał kontaktów dyplomatycznych z Polakami: w połowie 
lipca 1656 roku próbował nawet pośredniczyć w doprowadzeniu 
do zawarcia pokoju między Szwecją a Rzeczpospolitą. Jednak 
Karol Gustaw bardziej niż przedtem zdecydowany był szukać 
ostatecznego rozstrzygnięcia za pomocą szpady, dlatego też 
pacyfizm Fryderyka Wilhelma drażnił go i niepokoił. Zupełnie nie-
potrzebnie zresztą, ponieważ ostatnie porażki poniesione przez 
szwedzkie wojska poprawiły dobre samopoczucie Jana Kazimierza, a widok 
licznego, zwycięskiego wojska napełnił go nową wiarą49. Dlatego 
też polski monarcha z niechęcią odrzucał wszystkie tego typu 
inicjatywy dyplomatyczne, ponieważ i on zamierzał szukać 
rozstrzygnięcia na drodze zbrojnej, więc cała armia polsko-litew-
ska nadal stacjonowała wokół Warszawy. Jan Kazimierz zamierzał 
ruszyć na Szwedów tak szybko, jak tylko nadejdą posiłki; król 
oczekiwał przyjścia sojusznika, którego samo imię wywoływało
49 Prawdopodobnie autor ma tu na myśli bitwę pod Prostkami, 
stoczoną 8 września 1656 r. Wojska elektora zostały pobite przez chorągwie 
litewskie dowodzone przez hetmana polnego litewskiego Wincentego Gosiewskiego, 
którego wspierali Tatarzy. Po tym zwycięstwie czambuły tatarskie szeroko rozlały 
się po włościach Fryderyka Wilhelma, łupiąc, paląc i zagarniając całe wsie w jasyr 
(przyp. red.).
598


„JUŻ OD WIELU LAT OJCZYZNA NIE ZNAJDOWAŁA SIĘ W TAK...
drżenie serc: Tatarów (podniecony myślą o nadchodzącym trium-
fie Jan Kazimierz odrzucał rady Czarnieckiego, który zdecydowa-
nie odradzał królowi rozpoczynanie nowej kampanii).
Okazało się, że obie strony doczekały się posiłków mniej wię-
cej w tym samym czasie. Obie armie tego samego dnia, to znaczy 
27 lipca 1656 roku, przystąpiły do działania, aby zaskoczyć swego 
przeciwnika. Ta kumulacja wojsk, planów i nadziei, która miała 
miejsce na prawym brzegu Wisły, przeszła potem do historii pod 
nazwą „trzydniowej bitwy pod Warszawą". Armia polsko-litewska 
dysponowała potężną liczbą wojska, zwłaszcza po przyłączeniu się 
Tatarów. Niektórzy powiadali, że liczyła ona od 170 do 200 
tysięcy ludzi, ale właściwa cyfra to około 40 tysięcy, co i tak 
wzbudza szacunek, zważywszy, że Szwedzi mieli do dyspozycji tylko 18 000 
wojska. W zamieszaniu, do którego doszło na samym początku 
bitwy, kiedy obie armie starły się ze sobą, połączone wojska 
szwedzkie i brandenburskie były tylko o krok od paniki. Tego samego 
wieczoru po bitwie, kiedy dowódcy szwedzcy studiowali mapy i z 
ponurymi minami dyskutowali o następnym dniu, któryś z nich 
poważnie doradzał Karolowi Gustawowi, aby korzystając z 
ciemności, ratował swą królewską osobę i pozostawił armię 
swemu losowi.
Karol Gustaw odrzucał tego typu rady i obawy. Wierny swej 
naturze gracza, gotów był po raz kolejny postawić wszystko na 
jedną kartę. Nie zgodził się na żadne propozycje ucieczki albo 
odwrotu. Nalegał natomiast na podjęcie decyzji o kontynuowaniu 
walki z przewyższającym go pod względem liczebnym 
przeciwnikiem. Drugiego dnia doszło do symbolicznego pojedynku 
między ilością a techniką. Nauczony doświadczeniami 
wyniesionymi spod Warki, Karol Gustaw tym razem wyposażył swe 
wojsko w artylerię. Polacy atakowali raz za razem w swój tradycyjny 
sposób, wznosząc głośne okrzyki, ale witano ich również w 
typowy sposób: świstem kul, śrutu i szczękiem żelaza. Polacy 
zawracali więc na pozycje wyjściowe, zdziesiątkowani ogniem 
szwedzkiej artylerii i broni palnej. Jeńców nie brano. W bitwie 
osobiście uczestniczył Karol Gustaw, który otarł się o śmierć, 
kiedy w wirze walki rzucił się na niego jeden z polskich husarzy.
Kulminacja bitwy nastąpiła tuż po godzinie czwartej po połu-
dniu, kiedy to coraz bardziej zdenerwowany Jan Kazimierz wysłał
599


NIEZWYCIĘŻONY
do szalonego ataku to, co Rzeczpospolita miała najlepszego: ciężką 
husarię. Husarzy spadli jak lawina na lewe szwedzkie skrzydło, ale 
zostali rozbici przez ciężką artylerię, bijącą w nich z drugiej strony 
bitewnego pola. Po tej nierównej próbie sił między ostatnimi 
średniowiecznymi rycerzami Europy i najbardziej nowoczesną 
armią na kontynencie, losy bitwy były w praktyce przesądzone. Po-
twierdziło się to również trzeciego dnia bitwy. Już przed południem 
armia polsko-litewska zaczęła opuszczać zajmowane przez siebie 
pozycje, a około południa było już po wszystkim50.
Żołnierze byli zupełnie wyczerpani, ponieważ od czterech dni nie 
otrzymywali jedzenia i pozbawieni byli możliwości normalnego snu. 
Późnym wieczorem obie sojusznicze armie rozbiły obóz nad brzegiem 
Wisły. Karol Gustaw, książę elektor i oficerowie sztabu zebrali się w jednym 
z klasztorów na Pradze, gdzie „do późnego wieczora świętowali 
zwycięstwo przy dźwięku bębnów i trąb" (Szwedzi wymordowali 
na Pradze wielu chłopów, traktując to jako zemstę za zimowe 
powstanie, bitwę, własny niedostatek; a może po prostu nie umieli 
już przestać zabijać?). Około północy okazało się, że rzeczywiście 
było co świętować, bo oto nagle pojawił się polski trębacz, 
oznajmiając, że Warszawa podda się bez walki. Pięć dni później 
armia szwedzka opuściła prawy brzeg Wisły (uciekając tym samym 
przed smrodem rozkładających się ciał), przeprawiła się po moście 
pontonowym na lewy brzeg i wkroczyła do stolicy. Żołnierze natychmiast 
przystąpili do rabunków. Pewien cesarski dyplomata, który akurat 
przebywał w Warszawie, donosił, że najgorzej zachowywali się 
Brandcnburczycy, „te wściekłe psy" rabowały wszystko: zabierali 
mieszkańcom buty, otwierali groby i okradali zwłoki, weszli do pustego 
zamku królewskiego i zdzierali podłogę, bo tylko ona przedstawiała 
jeszcze jakąkolwiek wartość.
Świat rzadko oglądał większy i bardziej znaczący triumf.
Zwycięstwo odniesione pod Warszawą po raz kolejny pokazało 
wspomniany już wcześniej paradoks, z powodu którego tak łatwo 
było Rzeczpospolitą podbić, ale trudno kontrolować: w państwie


„JUŻ OD WIELU LAT OJCZYZNA NIE ZNAJDOWAŁA SIĘ W TAK...
nie istniało tzw. „centrum", brakowało też struktur hierarchicznych 
przypominających system nerwowy, tak jak to było na przykład w 
Szwecji, gdzie ciało umierało, kiedy odcięto mu głowę. A ponieważ 
w tym amorficznym państwie nie istniała tylko jedna władza, to 
bez względu na to, jak bardzo kierowano cały impet w jeden 
punkt, skutek był niewielki, jako że natychmiast, w innym miejscu, 
pojawiała się inna władza i nowe wyzwanie. Szwedzi dostrzegli w 
tym pewną analogię: brak dyscypliny w wojsku polskim, który 
stanowił jego największą słabość i sprawiał, że nowoczesnej armii 
tak łatwo było je pokonać, uniemożliwiał z drugiej strony całkowite 
rozbicie i unicestwienie tegoż wojska. Pod Warszawą po raz 
kolejny potwierdziło się, że Szwedzi mogli, co prawda, rozproszyć 
każdą armię wystawioną przez Polaków i Litwinów, ale nawet w 
najbardziej sprzyjających okolicznościach nie mogli rozbić jej do 
końca. Już kilka dni po opisywanej bitwie rozproszone polsko-
litewskie siły zebrały się w odległości około dwunastu mil na po-
łudniowy wschód od Warszawy, na prawym brzegu Wisły51.
Nie mogło więc być mowy o dłuższym odpoczynku dla wyczer-
panej i coraz bardziej niezadowolonej armii szwedzkiej. Już 8 
sierpnia wydano rozkaz do wymarszu. Długie kolumny ludzi, koni i 
wozów wyruszyły w poszukiwaniu nieuchwytnego przeciwnika.
W bitwie pod Warszawą brał również udział Patrick Gordon. 
Nie jest jasne, jak bardzo angażował się w walkę przeciwko swym 
dawnym towarzyszom broni. Wydaje się, że Gordon przyglądał się 
potyczkom z pewnej odległości, z zabudowań klasztornych. W za-
mieszaniu, do którego doszło po bitwie, on i jeszcze kilku innych 
cudzoziemców pozostających w polskiej służbie próbowało przebić 
się na zachód, ale w jednej z wiosek kilka mil pod Warszawą 
wpadli w ręce Brandenburczyków. Po krótkim czasie spędzonym 
w niewoli Gordonowi udało się nawiązać kontakt z pewnym szkoc-
kim oficerem służącym w armii szwedzkiej, który po przesłuchaniu 
jeńca - prowadzonym w języku angielskim - rozkazał go zwolnić. 
Podarował mu też konia i broń, i zlecił prowadzenie naboru do





50 Dokładny opis bitwy znajduje się w pierwszym rozdziale książki P. Englunda 
pt. „Lata wojen", wydanej nakładem wydawnictwa FINNA w 2003 r. (przyp. 
tłum.), (por. Mirosław Nagielski, Warszawa 1656, Warszawa 1999) (przyp. red.).
600





51 Zwycięstwo pod Warszawą miało także skutek polityczny, ponieważ znie-
chęciło do angażowania się w konflikt różnych wrogów Szwecji w 
Europie, w tym Danię.
601


NIEZWYCIĘŻONY
kompanii gwardyjskiej, którą dowodził. Tak oto po kolejnej zmia-
nie zwierzchnictwa i zaciągnięciu się do nowej armii, Gordon przy-
był do Warszawy, aby wypełnić powierzone mu zadanie.
Obie armie ruszyły teraz na południe, kierując się tam, gdzie 
spodziewano się znaleźć Jana Kazimierza z całym jego wojskiem. 
Wierny swym zwyczajom Karol Gustaw stanął na czele oddziałów 
kawalerii, wzmocnionych na wszelki wypadek sześcioma działami; 
książę elektor i jego szwedzki doradca, a zarazem „nadzorca" - 
Wrangel, podążali za królem, prowadząc piechotę i artylerię. Od-
dział Karola Gustawa przeprawił się szybko przez Pilicę i 12 sierp-
nia wkroczył do Radomia. Tutaj cała operacja znalazła swój nie-
oczekiwany i smutny koniec.
Karol Gustaw otrzymał mianowicie wiadomość od dowódcy 
piechoty, który dotarł właśnie do Pilicy: tylko do tego miejsca książę 
elektor mógł towarzyszyć królowi. I ani kroku dalej (książę elektor 
zabezpieczył już te polskie posiadłości, które w ostatnim traktacie 
zagwarantował mu Karol Gustaw; towarzyszenie królowi 
szwedzkiemu dalej na południe leżałoby więc tylko w interesie króla i byłoby 
wbrew interesom księcia elektora; nie byłoby też korzystne w 
kontekście tajnych negocjacji, które książę nadal prowadził z Janem 
Kazimierzem). Dlatego też powiedział „nie". Karol Gustaw nie mógł 
pozwolić sobie na kontynuowanie operacji bez wsparcia ze strony 
armii księcia, ponieważ stanowiła ona prawie połowę wszystkich sił.
To, że obaj sojusznicy ciągnęli w różnym kierunku, spowodo-
wane było nie tylko ich rozbieżnymi interesami. Chodziło też o 
temperament. Ostrożnemu, dokładnemu i kalkulującemu na chłodno 
księciu trudno było układać wspólne plany z impulsywnym, pełnym 
pomysłów, grającym o wszystko Karolem Gustawem. Król był przede 
wszystkim wojskowym, który nadal wierzył, że wszystko można 
załatwić za pomocą szabli, i że nie można na niej tylko spać. 
Tymczasem książę był bardziej mężem stanu niż wojownikiem i miał 
o wiele bardziej klarowny obraz tego, co da się wywalczyć w 
Rzeczpospolitej za pomocą broni. Król szwedzki aż kipiał z 
niecierpliwości i chęci uderzenia na skoncentrowane siły Jana 
Kazimierza, które zbierały się w okolicach Lublina. Wsiadł więc na 
konia i udał się na spotkanie z księciem, aby przekonać go
602





„JUŻ OD WIELU LAT OJCZYZNA NIE ZNAJDOWAŁA SIĘ W TAK...
do wspólnej wyprawy. Ten odmówił, „ponieważ mogłoby to zmę-
czyć jego żołnierzy, a ściganie uciekających Polaków na nic się nie 
przyda".
Według opinii Omara ibn Khattaba, istnieją cztery rzeczy, które 
nigdy nie zdarzą się ponownie: wystrzelona strzała, wymówione 
słowo, przeżyte życie i stracona okazja. Czy to wtedy stracono taką 
właśnie szansę? Z dużym prawdopodobieństwem można powie-
dzieć, że nie. W czasie kampanii zimowej Szwedzi na własnej skó-
rze przekonali się, czym takie bohaterskie i nieprzemyślane akcje 
prowadzone na wschodzie mogą się skończyć. I niewiele pomogło 
tu to, że prowadzono je w najbardziej sprzyjającym momencie. 
Czarne chmury zbierały się także na północy i na zachodzie. 
Holenderskie okręty wojenne przerwały blokadę Gdańska i nikt nie 
wiedział, co zamierza zrobić Dania. Jednocześnie cesarz zbroił się na 
potęgę, a Austria, jego posiadłość dziedziczna, mogła stać się 
kolejnym wrogiem, z którym Szwecja miałaby do czynienia.
Duży niepokój panował także w Szwecji, która prawie całko-
wicie ogołocona była z wojska. Plotka o tym, że jakiś nieprzyja-
cielski okręt wpłynął obok Trosa do Mórkófjarden, wywołała pa-
nikę w Sztokholmie. Pogłoska o tym, że Holendrzy wysadzili w 
pobliżu Sódertalje swe wojska, sprawiła, że chłopi zaczęli się zbroić, 
a w Norrkóping i Nykóping pojawiły się wici. Pojedyncze oddziały 
rozproszonego po bitwie pod Warszawą polskiego wojska pojawiły 
się natomiast nieoczekiwanie przy granicy z Prusami Wschodnimi, a 
Polacy w spokoju przystąpili do plądrowania ziem księcia elektora. 
Był więc najwyższy czas, aby wahadło zegara przesunęło się 
wreszcie w drugą stronę: z południa na północ. Nadszedł czas, aby 
dokończyć podbój wybrzeża Bałtyku.
W połowie sierpnia Szwedzi ewakuowali załogi ze wszystkich 
twierdz, które zajmowali w Wielkopolsce (duże miasta zgodnie z 
porozumieniem przejął już książę elektor). Załogę pozostawiono, a 
nawet wzmocniono tylko w Krakowie. Ewakuowano też załogę 
Warszawy, ale dopiero wtedy, kiedy zburzono most na Wiśle i 
fortyfikacje miejskie, a wiele prywatnych pałaców zostało zde-
molowanych. Następnie wszystko, co miało jakąkolwiek wartość - 
zboże, sól, amunicję, działa, a nawet archiwa państwowe - zała-
dowano na 17 barek i wysłano w stronę wybrzeża. Karol Gustaw
603



LITWA
• Kiejdany
4. Po zwycięstwie nad ' 
Szwedami pod Prostkami | I 
dochodzi do bitwy pod
Filipowem w dniu
22.10.1656 r.
1. Po trzydniowej bitwie pod 
Warszawą połączone 
wojska szwedzko-
brandenburskie ścigają 
rozbitą polską armię; pod 
Radomiem pościg zostaje 
przerwany
©
x
UKRAINA


6. Polakom udaje się przebić 
z Gdańska; pod Chojnicami 
jeden z polskich oddziałów 
doścignięty zostaje przez 
Szwedów dn. 04 .01.1657 r.
Miasto, ważne miejsce 
Ufortyfikowane miasto 
Twierdza wchodząca w 
skład szwedzkiej linii 
obronnej Oblegane 
miasto Bitwa

Granica państwa 
Granica prowincji 
Granica polsko-litewska 
Armia szwedzka Polska 
armia koronna Armia 
rosyjska


NIEZWYCIĘŻO
NY
:MW„
7. Aż do marca trwa nieustanna 
pogoń za polskimi wojskami, 
która nie daje żadnych 
konkretnych sukcesów.
Upów      '
2. W sierpniu 
armia szwedzka 
rusza na północ. 
Powstaje linia 
obronna. Wybuch 
zarazy.
[ 5. 
25.11
.1656 
.Król 
Jan 
Kazi
mier
z 
przyb
ywa 
do 
Gdań
ska; 
na 
wieś
ć o 
tym 
Szwe
dzi 
oble
gają 
miast
o.

3
.
 
W
 
p
a
ź
d
z
i
e
r
n
i
k
u
 
1
6
5
6
 
r
.
 
P
o
l
a
c
y
 
r
u
s
z
a
j
ą
 
d
o
 
k
o
n
t
r
a
t
a
k
u
.
 
P
o
l
s
k
i
e
 
o
d
d
z
i
a
ł
y
 
p
u
s
t
o
s
z
ą
 
P
o
m
o
r
z
e
.


„JUŻ OD 
WIELU LAT 
OJCZYZNA 
NIE 
ZNAJDOWAŁ
A SIĘ W 
TAK...
obsadził jednak 
swymi załogami 
mniejsze 
miejscowości i 
twierdze 
ulokowane z 
dala od stolicy 
Polski, od Prus 
Wschodnich na 
północy w 
formie łuku 
ciągnącego się 
aż do granicy z 
Niemcami na 
zachodzie. 
Chodziło o to, 
aby utworzyć 
linią obrony, 
która osłaniała-
by od południa 
wojska szwedzkie 
maszerujące na 
północ. W oczach 
wielu 
obserwatorów 
wyglądało to 
jak odwrót. 
Narastające 
uczucie 
niepewności 
ogarnęło też 
króla. „Bóg 
jeden wie, jak 
mają się nasze 
sprawy" - 
napisał z troską 
w sierpniu. W 
tym samym 
czasie jego 
żołnierze 
maszerowali na 
północ. „Sądzę, 
że nasza 
ojczyzna od 
wielu już lat nie 
była w tak 
niebezpiecznym 
położeniu". W 
liście brakuje 
tylko wniosku, 
kto 
doprowadził 
kraj do takiego 
stanu.
Kiedy tylko 
Szwedzi ruszyli 
na północ, ich 
śladem 
podążyło na-
tychmiast kilka 
polskich 
oddziałów. 
Rezultat bitwy 
pod Warszawą 
przytłumił 
trochę 
entuzjazm Jana 
Kazimierza do 
prowadzenia 
potyczek w 
otwartym polu, 
dlatego też jego 
żołnierze wrócili 
to taktyki, w 
której osiągali 
największe 
sukcesy: wojny 
podjazdowej. 
Jeden ze 
szwedzkich 
oddziałów 
kawalerii, 
liczący 1500, 
ludzi wpadł w 
zasadzkę pod 
Łowiczem, a 25 
sierpnia 1656 
roku pod Rawą 
Polacy 
zaatakowali 
szwedzki 
konwój52. W 
starciu tym 
prawie 1200 
szwedzkich 
żołnierzy oraz 
nieokreślona 
liczba kobiet, 
dzieci i rannych, 
otoczeni zostali 
przez duży 
oddział złożony 
z Polaków i 
Tatarów, pod 
osobistą 
komendą 
Czarnieckiego. 
Po trwającej 
prawie dwie 
doby bitwie 
prawie 
wszystkich 
Szwedów 
wybito, a tych, 
którzy skryli się 
w pobliskich 
lasach i na 
bagnach, 
wyłapali i poza-
bijali okoliczni 
chłopi. 
Niektórzy 
próbowali 
schronić się w 
Rawie albo 
innych 
pobliskich 
miasteczkach, 
ale tych zabili 
mieszczanie. 
Kiedy bitwa 
dobiegła 
wreszcie końca, 
miejsce, na 
którym się 
rozegrała, 
przedstawiało 
okropny widok, 
ponieważ chłopi 
rozpruwali 
zabitym 
Szwedom 
brzuchy w 
poszukiwaniu 
połkniętych 
złotych monet53.
W pierwszej 
połowie 
sierpnia przez 
kraj przetoczyła 
się fala upałów, 
ale kiedy pod 
koniec miesiąca 
dokonała się 
zmiana pogody 
na wietrzną i 
deszczową, 
można było 
odnieść 
wrażenie,


52	Do starcia doszło pod Strzemesznem.
53	Epizod ten opisany jest w pierwszym rozdziale niniejszej książki. 
Szczegó 
łowy opis zaczerpnąłem z „Pamiętników" J.Ch. Paska.


604


605


NIEZWYCIĘŻONY
że pierwsze podmuchy jesieni ochłodziły zapał obu wojujących stron. 
Skończył się okres potyczek i forsownych marszów, nadszedł czas 
chwilowego uspokojenia nastrojów. Jednak to nie pogoda spo-
wodowała taką zmianę. Przyczyniły się do tego dwa inne zjawiska, 
które zawsze towarzyszyły wojnom i z łatwością mogły sprawić, że 
świetnie funkcjonująca machina wojenna mogła zostać nagle 
zastopowana. Pierwszym z tych czynników była dyplomacja, a drugim zaraza.
Zainteresowanie kryzysem panującym na wschodzie Europy 
wzrastało w innych państwach kontynentu w miarę, jak wojna ni-
czym powódź zaczęła rozlewać się w kierunku zachodnim. Jeszcze 
przed 1655 rokiem posłańcy i dyplomaci odwiedzając Polskę, 
wyrażali swoje zaniepokojenie, ale dopiero szwedzka inwazja na 
Rzeczpospolitą sprawiła, że konflikt ten stał się jednym ze składni-
ków wielkiej polityki europejskiej. Szwecja, stojąca okrakiem nad 
Bałtykiem, zjedna nogą na wschodzie, a drugą na zachodzie, mogła 
bowiem jednym ruchem skierować konflikt na zupełnie nowe tory. 
Mając w pamięci wspomnienia z zakończonej niedawno wojny 
trzydziestoletniej i czując nadal swąd spalonych wsi i miast, kilku 
władców europejskich rozesłało we wszystkich kierunkach swych 
posłów. Niektórzy uczynili to ze strachu przed rozszerzeniem się 
konfliktu, inni w nadziei na to, że do tego dojdzie. Stało się to 
przymiarką do ogólnej rozgrywki politycznej, której skomplikowane 
mechanizmy rozumieli tylko bardzo bystrzy obserwatorzy albo te 
osoby, które były w nią bezpośrednio zaangażowane.
Pałający chęcią zemsty cesarz niemiecki i jego austriaccy dy-
plomaci nadal podjudzali dawnych i nowych wrogów Szwecji do 
działania - otwartego albo ukrytego, w pojedynkę albo razem. Ich 
śladami podążali dyplomaci duńscy, którzy namawiali do tego sa-
mego, kierowani podobnymi motywami. Dyplomaci francuscy 
przywozili podarunki i pochlebstwa od Ludwika XIV54, oferując 
wszystkim swe pośrednictwo w rozmowach. Powodem tego nagłe-
go pacyfizmu była niechęć, z jaką Francja spoglądała na wykrwa-
54 Ludwik XIV (1638-1715), król Francji od 1643 r., syn Ludwika XIII, 
przedstawiciel dynastii Burbonów. Najwybitniejszy europejski reprezentant 
absolutyzmu (przyp. red.).


„JUŻ OD WIELU LAT OJCZYZNA NIE ZNAJDOWAŁA SIĘ W TAK...
wianie się armii szwedzkiej na wschodzie, podczas gdy - według 
opinii Francuzów - można ją było wykorzystać z większym pożyt-
kiem na zachodzie w charakterze sojusznika, gdyby wojna prowa-
dzona nadal przez Francję z hiszpańskimi Habsburgami po raz ko-
lejny zamieniła się w wojnę z niemieckimi krewnymi Habsburgów. 
Jednocześnie dyplomaci Karola Gustawa prowadzili rozmowy z 
purytańskim rządem angielskim w kwestii zawarcia sojuszu, który 
oficjalnie miałby na celu obronę protestantyzmu w Europie. W 
rzeczywistości, Szwedom chodziło o uzyskanie subsydiów po-
trzebnych im na prowadzenie swojej wojny. Nadal trwały też nego-
cjacje z księciem Siedmiogrodu Rakoczym, a na dodatek odnowiono 
kontakty z Chmielnickim i jego Kozakami. Wysłano także poselstwo 
do sułtana w Konstantynopolu. Na scenę wkroczyli też dyplomaci 
holenderscy, na czele których stał niejaki Slingelandt. Już samo jego 
nazwisko nie zwiastowało nic dobrego55. Postawiono mu proste 
zadanie: miał zadbać o to, aby holenderskie interesy nie poniosły 
żadnej szkody. Natomiast Brandenburczycy pertraktowali jak zwykle 
ze wszystkimi o wszystkim.
Najpilniejszym zadaniem Karola Gustawa i jego dyplomatów było 
zakończenie konfliktu z Holendrami i spowodowanie, aby nie zamienił 
się on w otwartą wojnę. W trudnej sytuacji, w jakiej znajdowała się 
Szwecja, żaden z jej urzędników ani nawet sam tak pewny siebie 
Karol Gustaw nie zamierzali iść na wymianę ciosów z największą 
potęgą morską Europy. W tej samej chwili, w której w Zatoce 
Gdańskiej pojawiło się 48 okrętów wojennych dowodzonych przez 
holenderskiego admirała Obdama, ucichły szwedzkie działa, a 
oblężenie Gdańska zostało przerwane. Dyplomaci holenderscy 
postawili twarde warunki, a główny negocjator ze strony szwedzkiej, 
kanclerz Erik Oxenstierna, niechętnie zgodził się na nie, ponaglany na 
dodatek przez niecierpliwego Karola Gustawa, który chciał jak 
najszybciej osiągnąć porozumienie z Holendrami. We wrześniu 1656 
roku obie strony podpisały w Elblągu porozumienie, w którym 
Holandia zobowiązała się między innymi do zachowania neutralności. 
Szwedzi zapłacili za to jednak wysoką
55 Slinga (szw.): splot, kłąb, zakole, meander, pętla, wykręt, wybieg (przyp. 
tłum.).





606


607


NIEZWYCIĘŻONY
cenę, ponieważ zgodzili się zaprzestać wszystkich wrogich działań 
wobec Gdańska. Porozumienie odbiło się szerokim echem w całej 
Europie, i to nie bez powodu: rezygnując z dalszych planów i rosz-
czeń do największego i najważniejszego miasta Prus Królewskich, 
bramy strzegącej dostępu do Wisły, głównej arterii polskiego han-
dlu zagranicznego, sprawowanie kontroli nad pozostałą częścią 
prowincji stało się dla Szwedów jeśli nie bezprzedmiotowe, to 
przynajmniej mało opłacalne pod względem korzyści i wartości.
Od 11 września 1656 roku Karol Gustaw przebywał we 
Fromborku, gdzie chory i przyciśnięty kłopotami szukał chwili 
oddechu w towarzystwie swej żony. Kiedy do Fromborka przybyli 
brandenburscy dyplomaci, żądając wprowadzenia korzystnych dla 
siebie zmian do podpisanego wcześniej porozumienia i uzależniając 
od tego dalsze wspieranie Karola Gustawa, zdumiony tymi 
roszczeniami król tylko się roześmiał. Jednak nawet w tym wzglę-
dzie okazał dużą skłonność do ustępstw, chociaż i tym razem swój 
sprzeciw wyraził Erik Oxenstierna. Od samego początku wojny 
konsekwentnie twierdził on, że trzeba skoncentrować się tylko na 
jednym: na opanowaniu wybrzeża Bałtyku. W swym uporze kanc-
lerz wierny był strategii związanej z dominium maris Baltici, dla 
urzeczywistnienia której tak wiele zrobił już jego ojciec, Axel. Re-
prezentowane przez niego poglądy sprawiały, że coraz krytyczniej 
odnosił się on do wielkomocarstwowej, ale bezsensownej i awan-
turniczej polityki prowadzonej przez Karola Gustawa we wszystkich 
możliwych kierunkach (kanclerz należał też do grupy tych osób, 
które na początku roku sceptycznie wypowiadały się na temat 
planów Karola Gustawa związanych z zimową kampanią pro-
wadzoną w sercu Rzeczpospolitej). Brak zrozumienia prezentowany 
przez kanclerza dla królewskich zamiarów jak również jego żądania 
oparcia się na wymiernych przesłankach sprawiły, że Karol Gustaw 
zaczął stopniowo odsuwać swego trzeźwego w ocenie sytuacji, ale 
nieskłonnego do zaakceptowania królewskiego punktu widzenia 
kanclerza od dalszych negocjacji. Zamiast niego zaczął 
faworyzować jednego ze swych dawnych ulubieńców, po-
chodzącego z Kurlandii pułkownika gwardii Christoffera Carla von 
Schlippenbacha. Był to człowiek ordynarny, gwałtowny i niegodny 
zaufania. Prowadzone przez Schlippenbacha w niezręczny sposób
608


„JUŻ OD WIELU LAT OJCZYZNA NIE ZNAJDOWAŁA SIĘ W TAK...
negocjacje poprzedzające wybuch wojny w Polsce przysporzyły 
Szwecji sporo szkód, a Karolowi Gustawowi kłopotów. Zaletą 
pułkownika - w oczach króla - było to, że nie występował z coraz 
to nowymi zastrzeżeniami, ale chętnie popierał wszystkie szaleńcze 
pomysły szwedzkiego władcy.
To, co się stało, jest wielce wymowne. Karol Gustaw nie był z 
pewnością pierwszym władcą w historii, który w trudnym dla sie-
bie okresie odsunął na drugi plan tych wszystkich, którzy w niego 
zwątpili, zastępując ich potakiwaczami i sykofantami56. Jest to kla-
syczny wzór zachowania w takich sytuacjach, który pokazuje, jak 
wykazywana przez króla wiara w siebie zasklepiła się w nim, 
przyjmując postać nieuzasadnionego zadufania we własne 
możliwości. Pokazuje też, że opary samouwielbienia gęstniały 
coraz bardziej wokół króla i prezentowanych przez niego opinii.
Dyplomatyczna rozgrywka tocząca się między Karolem Gustawem a 
kanclerzem zakończyła się w nieoczekiwany sposób. Przepracowany i 
przygnębiony Oxenstierna zachorował nagle 26 października, ale 
zdążył jeszcze kilka dni wcześniej wyprawić do Szwecji królową, 
aby ustrzec ją tym sposobem przed zarazą. Wkrótce okazało się, 
że choroba dopadła samego kanclerza. Leżąc w łóżku, zdążył 
jeszcze napomnieć swą płaczącą wniebogłosy żonę, aby „nie pła-
kała po nim w taki sposób, jak to robią poganie, tylko w sposób 
chrześcijański" - po czym wyspowiadał się, przyjął komunię świętą 
i zmarł rankiem 2 listopada 1656 roku między godziną 5 a 6. Jego 
śmierć utorowała drogę Schlippenbachowi, który mógł teraz dokończyć 
negocjacji z księciem elektorem. Jego praca znalazła ukoronowanie 
w postaci porozumienia, podpisanego w dniu 20 listopada 1656 
roku w Labiawie. Miało ono jeszcze bardziej sensacyjny wymiar niż 
podpisany dwa miesiące wcześniej układ z Holendrami. W nowej 
umowie zagwarantowano bowiem Fryderykowi Wilhelmowi
56 Sykofant - służalczy, płaszczący się pochlebca, nadskakiwacz. 
Sykofanci w starożytnej Grecji, głównie w Atenach od V w. p.n.e. byli 
zawodowymi dono-sicielami-szantażystami. Na podstawie fałszywych 
zarzutów grozili sądem zamożnym obywatelom i wymuszali od nich 
pieniądze. Z czasem określenia tego zaczęto używać w odniesieniu do 
wszystkich oszczerców, plotkarzy, donosicieli (przyp. red.).
609


NIEZWYCIĘŻONY
to, do czego dążył od dłuższego czasu: suwerenną władzę w Prusach 
Wschodnich. Prowincja stała się tym samym niezależnym pań-
stwem, a książę wyniesiony został do rangi samodzielnego władcy, 
który nie musiał już więcej zdawać nikomu sprawy ze swych czy-
nów, no może z wyjątkiem samego Pana Boga.
Decyzja ta nie oznaczała, że Karol Gustaw zrezygnował ze 
swych dawnych planów przewidujących aneksję Prus Wschodnich i 
przejęcie wpływów z ceł. Oba traktaty oznaczały bez wątpienia 
tylko tyle, że zrezygnował z zamiaru przekształcenia Bałtyku w 
wewnętrzne szwedzkie morze. Bez kontroli nad ujściem Niemna, bez 
Królewca, bez ujścia Wisły i Gdańska pojęcie dominium maris 
Baltici było tylko pięknym, łacińskim frazesem. Rok wcześniej król 
zamówił już nawet nowe szaty koronacyjne, a niektórzy zastanawiali 
się nawet, czy Morze Kaspijskie stanie się w końcu naturalną 
granicą państwa szwedzkiego. Teraz jednym pociągnięciem pióra 
pożegnał się z marzeniami o tym, co trzeźwo myślące osoby z jego 
otoczenia uważały za główny powód, dla którego Szwecja 
przystąpiła do wojny z Polską, a jego ambitni doradcy uważali za 
minimum tego, co powinno się zdobyć tak dużym nakładem sił i 
środków57. Postawa króla mogłaby dowodzić jego poczucia rze-
czywistości i umiejętności przystosowywania się do zmieniających 
się okoliczności, ale w praktyce świadczyła tylko o zmianie posta-
wy, tak typowej dla władcy Szwecji. Myśli Karola Gustawa po-
nownie zaczęły oddalać się od właściwego celu wojny; goniły teraz 
za nowymi okazjami, być może bardziej korzystnymi. Już po 
wielkich, ale ulotnych sukcesach odniesionych latem 1656 roku 
zaczął rozważać możliwość zakończenia tej wojny, która przyniosła 
mu najpierw tyle nadziei, a teraz coraz więcej rozczarowań. Król 
zaczął zastanawiać się nad wojną przeciwko... Danii.
Erik Oxenstierna nie był z pewnością jedyną osobą, która jesie-
nią 1656 roku zmarła na skutek zarazy. Ludzie padali jak muchy 
tysiącami w czasie jednej z najstraszliwszych epidemii, jakie na-
wiedziły Europę od lat 30. XVII wieku. W całej Polsce można się
57 Nie przeszkodziło to Karolowi Gustawowi w rozdzielaniu wśród kadry ofi-
cerskiej kolejnych dóbr położonych na terenie zachodnich Prus.
610


„JUŻ OD WIELU LAT OJCZYZNA NIE ZNAJDOWAŁA SIĘ W TAK...
było natknąć na wsie, w których nie przeżyła ani jedna osoba. Nie-
które miasta, jak na przykład Toruń, mniej lub bardziej izolowały się 
od świata zewnętrznego, aby uchronić się od choroby szalejącej za 
ich murami. Epidemia nie została oczywiście wywołana wojną - ona 
tylko po raz kolejny wróciła. (W tym samym roku zaatakowała 
Italię, gdzie ludzie umierali tak licznie, że na przykład w Genui całymi 
stosami ładowano zwłoki zmarłych na statki, które wyprowadzano 
potem na otwarte morze, podpalano i zatapiano.) To jednak wojna 
sprawiła, że epidemia szerzyła siew tak szybkim tempie i dotknęła 
tak wiele osób. Chłopi żyli już na granicy głodu, ale dopiero 
zniszczenia, jakie przyniosła na ich pola i zabudowania wojna, 
sprawiły, że wielu z nich zaczęło głodować naprawdę. Wiemy zaś, 
że osoby słabe i głodujące są o wiele bardziej podatne na choroby 
niż te, które się dobrze odżywiają. Poza tym, zaraza szerzy się 
zawsze o wiele szybciej w czasie wojen. Przenoszą ją do innych 
regionów kraju maszerujące armie, uchodźcy i bezdomni (takie 
wojsko to prawdziwe, wędrujące rozsadniki zarazy: zostawiało 
zawsze za sobą stosy nie pochowanych ciał ludzkich i gnijącej 
zwierzęcej padliny, a ich obozowiska słynęły z brudu i smrodu 
parujących odchodów. Ze świecą też można by szukać wszystkich 
nowych udogodnień, które od czasów średniowiecza przyczyniły się 
do podwyższenia standardu życia przeciętnego człowieka -jak na 
przykład zwyczaj sypiania w koszuli nocnej czy w bieliźnie; 
oznaczało to, że ubiór używany na co dzień musiał stygnąć w nocy, 
na złość wszom i innemu robactwu). Poza tym, trwające wszędzie i 
nieustannie rabunki przyczyniły się do powstania rynku zbytu na 
takie rzeczy jak kradzione ubrania i sprzęty gospodarstwa 
domowego, ponieważ żołnierze starali się zawsze zamienić swój łup 
na pieniądze. To właśnie dżuma roznoszona jest przez wszy, a 
sprzedaż zarażonych przedmiotów powodowała, że epidemia 
szerzyła się jeszcze bardziej58.
58 Jednym ze środków zapobiegawczych, jakie stosowano wtedy w Genui, 
było pranie albo po prostu palenie ubrań ludzi, którzy mogli być zarażeni choro-
bą. W czasie jednej z późniejszych epidemii, która nawiedziła Uppsalc, władze 
miasta stwierdziły wprost, że choroba rozprzestrzenia się przez sprzedawanie 
ubrań i pościeli, które należały do chorych osób.
611


NIEZWYCIĘŻONY
Zaraza dopadła też armię szwedzką, która na pewien czas musiała 
przerwać wszelkie działania, aby przeczekać okres, w którym 
choroba zbierała swe najobfitsze żniwo (ale nie chodziło 
tylko o samą dżumę; od lipca wojsko cierpiało też na skutek innej 
przypadłości, zwanej „chorobą obozową"). Tutaj także liczba 
zmarłych była bardzo wysoka: były nawet takie regimenty, które 
zostały rozwiązane albo po prostu przestały istnieć. Poniesione straty 
dowódcy musieli uzupełnić zanim jeszcze wojsko będzie gotowe do 
nowych, wspaniałych czynów. Problem polegał tylko na tym, że kasa 
wojskowa świeciła pustkami i nie widać było szans, że w najbliższej 
przyszłości znajdą się tam jakieś pieniądze. Skończyły się również 
zaliczki. Państwo z trudnością zdołało zgromadzić środki na opłacenie 
żołnierzy, oficerów i urzędników, których miało na swym utrzymaniu i 
nie stać go było na nowy, większy zaciąg. Sytuacja przypominała tę, 
do której doszło za czasów wojny trzydziestoletniej, kiedy to wysocy 
rangą dowódcy próbowali zapobiec katastrofie, wypłacając żołd z 
własnej kieszeni. Na domiar złego, do długiej listy zarzutów 
kierowanych w stronę armii szwedzkiej, doszedł jeszcze jeden, a 
mianowicie ten, że jest ona mało wiarygodnym pracodawcą, który 
rzadko wypłaca żołd na czas, a czasami wcale. (Żołd taki był często 
bardzo niski: na przykład żołnierze, którzy w 1656 roku pełnili służbę 
w Elblągu, otrzymywali 2 talary na miesiąc, co oznaczało, że zarabiali 
mniej niż zwykły robotnik. Ten głodowy żołd był głównym powodem 
ciągłych rabunków dokonywanych przez żołnierzy.) Z tego powodu 
werbowanie nowych żołnierzy stawało się coraz droższe i trudniejsze, 
co nie uszło uwadze szwedzkich werbowników.
Wśród ofiar zarazy znalazł się także Erik Jonsson.
List zawierający ofertę zatrudnienia w armii szwedzkiej zastał go 
w gorącym Rzymie, kiedy Erik zajęty był w najlepsze swymi 
rysunkami i studiami architektonicznymi. Oferta wydawała się jednak 
tak korzystna albo przynajmniej tak kusząca, że natychmiast porzucił 
wszystko to, czym się zajmował i wyjechał na północ. Po długiej i 
ciężkiej podróży, która trwała cały miesiąc, dotarł do obozu pod 
Nowym Dworem, na dzień przed trzydniową bitwą pod Warszawą. 
Dahlbergh nigdy nie brał udziału w żadnej bitwie, po-


„JUŻ OD WIELU LAT OJCZYZNA NIE ZNAJDOWAŁA SIĘ W TAK...
nieważ nie miał konia i brakowało mu doświadczenia. Nie posiadając 
konia, nie mógł towarzyszyć armii, kiedy po bitwie ruszyła na 
południe. Dlatego też zaczął sobie szukać jakiegoś stanowiska albo 
funkcji. We Włoszech całkiem przypadkowo spotkał się z 
Adolfem Johanem, bratem króla. Dzięki listowi polecającemu, który 
od niego otrzymał, Karol Gustaw, przebywający wówczas we 
Fromborku, przyjął go na audiencji. Jónsson ucałował królewską dłoń, 
a król bez zbytnich ceregieli powierzył mu funkcję porucznika - 
kwatermistrza. Dopływ świeżej krwi był dla armii palącą potrzebą.
Do zadań powierzonych Jónssonowi należało między innymi 
utrzymywanie w stanie gotowości bojowej twierdz i innych forty-
fikacji wykorzystywanych przez armię. Dlatego też zaraz po nomi-
nacji wysłano go w pośpiechu na inspekcję warowni, które miały 
stanowić zabezpieczenie szwedzkich operacji na północy, a które 
ciągnęły od wybrzeża wzdłuż Wisły. Kiedy jedenaście dni później Erik 
przedstawił królowi swój raport, był już zarażony. W nagłym wybuchu 
gorączki i częściowego braku świadomości pojechał konno do lasu, 
bojąc się, że mógłby zarazić króla59. Stał się jedną z tych 
wielu osób biorących udział w wojnie, które zaginęły bez śladu: ciałem 
bez imienia, imieniem bez losu. Od śmierci uratował go pewien rybak. 
Leżąc w łodzi ukrytej w sitowiu, na wpół świadomy i majaczący w 
gorączce, wyrwał się w końcu ze szponów śmierci, a na początku 
listopada miał już najgorsze za sobą.
Erik był wtedy tak wychudzony i słaby, że nie mógł się nawet 
podnieść, a tym bardziej chodzić (przez siedem dni prawie nic nie jadł, 
pił tylko duże ilości piwa, które jego opiekun przynosił mu codziennie 
do łodzi). Rybak kazał mu leżeć w łodzi, a któregoś dnia pożeglował 
razem z nim do miasta jedną z rzek łączących je z morzem. Do miasta 
przemycił go nocą. Domek Rosenkrantza położony był na 
przedmieściach, tuż nad wodą; rybak, jego syn i dziewka służebna 
wnieśli do ciepłego pomieszczenia, gdzie ułożyli na wyściełanym 
słomą łóżku rozłożonym na podłodze. Kłopoty Erika jednak jeszcze się 
nie skończyły. Ledwo bowiem doszedł do siebie,
59 Być może chorobą zaraził się od kogoś we Fromborku: Erik Oxenstierna 
zachorował kilka dni po Eriku.





612


613


NIEZWYCIĘŻONY
zaczęły go boleć nogi. Kiedy spojrzał na swe opuchnięte stopy, upadło w nim 
serce: czy będzie jeszcze mógł na nich chodzić?
Pozostał więc w łóżku jeszcze przez kilka tygodni. Dopiero wte-
dy zdał sobie sprawę ze spustoszeń, jakich dokonała epidemia. 
Wzdłuż ulicy, na której mieszkał, nie było ani jednego domu, który 
nie został dotknięty zarazą. Przez cienkie ściany glinianych budyn-
ków dobiegały dźwięki wydawane przez chorych, którzy majaczyli, 
skarżyli się i krzyczeli. W sąsiednim domu na podłodze leżała młoda 
kobieta; oddzielała ją od Erika tylko cienka ściana, kilkadziesiąt 
centymetrów powietrza, a jej los miał się ułożyć inaczej niż los 
Erika. Erik zmuszony był śledzić jej walkę ze śmiercią, i to w 
najdrobniejszych szczegółach, aż do ostatniego tchnienia: do 
wydechu, po którym już nigdy nie następuje wdech.
Najgorszy kryzys miał za sobą. Powoli nabierał ciała i odzyski-
wał władzę w stopach. To pierwsze przyszło z czasem, do tego 
drugiego potrzebny był trening. Najpierw krótkie, nieśmiałe kroki w 
domu, a potem długie spacery na zewnątrz. W czasie jednego z 
nich rybak zabrał go ze sobą na cmentarz. Pokazał mu trumnę, w 
której zamierzał Szweda pochować. Jej widok spowodował, że 
Erik zaczął swe życie jak gdyby na nowo. Nie tylko dlatego, że 
zgodnie z zasadami logiki powinien być już pochowany, w tej wła-
śnie trumnie i na tym właśnie miejscu. Los podarował mu - nie, nie 
przedłużył, bo śmierć była zbyt blisko, a jej chłodny oddech Erik 
czuł na sobie - nowe życie. Poczuł też, że obudził się do nowego 
życia jakby stworzony na nowo, z umysłem czystym od obrazów z 
przeszłości i wyobrażeń o tym, co będzie. Od chwili, kiedy obudził 
się w łodzi z gorączki, minęło już kilka tygodni.
Kiedy po wszystkich tych dniach spędzonych w sitowiu doszedł 
już do pełni władz fizycznych i umysłowych, nie bardzo wiedział, 
kim jest, a tym bardziej - gdzie się znajduje. Powoli jednak, ,jak 
kropla za kroplą", wspomnienia wracały, a wraz z nimi utracona 
wcześniej świadomość własnej osoby. „Przypominałem sobie, kim 
jestem" - napisał później w swym dzienniku, „gdzie jestem i jak 
znalazłem się w tym nieznanym dla siebie miejscu, co mnie bardzo 
dziwiło".
Pod koniec listopada był już na tyle silny, że mógł udać się do 
Elbląga i wrócić na służbę. Pierwsze zadanie, jakie mu powierzo-
614


„JUŻ OD WIELU LAT OJCZYZNA NIE ZNAJDOWAŁA SIĘ W TAK...
no, zawiodło go do Malborka, gdzie przypadkowo spotkał się ze 
swym młodszym bratem Aronem. To jego lubił najbardziej spośród 
czwórki rodzeństwa. Erik utrzymywał z nim kontakty w czasie 
wszystkich swoich studiów, delegacji i podróży po Europie. A kiedy 
było to możliwe, mieszkali razem. Poza tym, Erik robił wszystko, co 
było w jego mocy, aby pomóc bratu w utrzymaniu się i w zrobieniu 
kariery. Aron pełnił nawet funkcję polowego pisarza skarbowego w 
szwedzkiej armii, zajmując stanowisko, które niegdyś bez 
większych sukcesów zajmował również ich ojciec. Choroba 
dopadła też Arona. Przez cały tydzień Erik z rozpaczą śledził 
postępy, jakie czyniła. Śmierć zabrała Arona na początku adwentu 
1656 roku.
Erik pochował swego brata w kościele Jezuitów, a sam wyruszył 
do Torunia. Król zlecił mu inspekcję fortyfikacji miejskich i naprawę 
tych fragmentów, które znajdowały się w złym stanie. Erik zdążył 
jednak tylko rozebrać niebezpiecznie usytuowany kościół, ponieważ 
pod koniec grudnia otrzymał rozkaz powrotu na północ. Wojna 
wkroczyła w nową fazę. Polskie oddziały zdołały przebić się aż do 
wybrzeża Bałtyku, zaatakowały Pomorze Szwedzkie, a Jan 
Kazimierz przybył do Gdańska. Tymczasem Karol Gustaw miał już 
przygotowany nowy, śmiały plan.
KONIEC TOMU PIERWSZEGO
615