HENRYK SCHÖNKER



Dotknięcie anioła




Książkę tę poświęcam
moim Rodzicom


























Ośrodek KARTA
Warszawa 2005





Copyright by Henryk Schönker,
2005 Copyright by Ośrodek KARTA, 2005
Opracowanie redakcyjne
Katarzyna Madoń–Mitzner
Opracowanie graficzne serii
Danuta Błahut–Biegańska
Skład komputerowy
Piotr Janeczek
Obraz na okładce:
Pocałunek anioła
Henryk Schönker, olej na płótnie, 1988
Druk: EFEKT S.C.
Ośrodek KARTA
ul. Narbutta 29, 02–536 Warszawa
tel. (48–22) 848–07–12, faks (48–22) 646–65–11
Ośrodek KARTA
Warszawa 2005
wydanie I
ISBN 83–88288–27–X


Od Wydawcy

Przy czwartej pozycji serii „Żydzi polscy" możemy już sami stwierdzić, iż 
powstaje dzięki niej jeszcze nie pełny, ale — spójny obraz doświadczenia Żydów 
na polskiej ziemi w XX wieku. Przedstawia ona żydowskie głosy skierowane 
po polsku do potomnych, także do nas, Polaków. Można w nich odczytać 
zaproszenie do rozmowy o wspólnej przeszłości. Jest to zarazem próba powiedzenia 
nam, jak polski stosunek do Żydów wpływał na ich historię, zapisywaną tutaj przez 
ocalonych.
Także dla Henryka Schönkera głównym obszarem przedstawionego 
doświadczenia jest Holokaust. W tych wspomnieniach opisywany jest przede 
wszystkim czas Zagłady, nie znaczy to jednak, że śmierć czy zagrożenie nią stanowi 
podstawową ich treść. To niezwykłe i wspaniałe, jak bardzo życie może 
przeciwstawić się zniszczeniu, jak duchowość człowieka może chronić jego fizyczną 
egzystencję. I jak realna może być obecność Sił Wyższych, jeśli tylko nie zwątpi się 
w Ich istnienie.
Wspomnienia pisane były w Izraelu sześćdziesiąt lat po wydarzeniach, 
zasadnicza ich część została ukończona w Tel Awiwie w roku 2001, Prolog i Epilog 
— w styczniu 2005. Całość powstała w języku polskim. Henryk Schönker miał w roku 
1939 lat osiem — wybuch i przebieg wojny obserwował jako dziecko. Z każdym 
miesiącem Zagłady był jednak coraz bardziej uważnym i świadomym obserwatorem. 
Jego zapis świadczy o głęboko przeżytym doświadczeniu.
Wielkie znaczenie ma w tym świadectwie przełom lat 1939/40. W tym 
przypadku nie było to osobiste przeżycie, choć własna, dziecięca pamięć potwierdza 
niektóre obrazy i nastroje. Autor opiera się w tej części na notatkach i ustnych 
relacjach swego ojca, który pragnął przekazać, że Oświęcim nie musiał stać się 
symbolem Zagłady, że na początku — gdyby nie obojętność świata — mógł być 
miejscem ratunku.
Opisana we wspomnieniach szansa masowej emigracji Żydów z Oświęcimia 
do Palestyny nie ma w historiografii wyraźnego potwierdzenia. Uznajemy jednak, że 
zapis Leona Schönkera, wykorzystany tutaj przez jego syna, jest wiarygodny 
i przekonywający. Jesienią 2004 ogłosiliśmy w „Karcie" fragmenty tych wspomnień, 
a w nich między innymi opis tworzonego w Oświęcimiu Biura Emigracyjnego. Żaden 
z licznych czytających go historyków nie zakwestionował jego prawdziwości.
Stajemy więc tu wobec fundamentalnego pytania: czy historia Żydów w Polsce 
mogłaby potoczyć się pod okupacją hitlerowską inaczej, gdyby świat zachodni nie 
odniósł się do nich z tak szokującą obojętnością? Bo jeśli TAK, jeśli naprawdę ŻYDZI 
W POLSCE ZOSTALI SAMI, to doświadczenie Holokaustu obciąża w wymiarze 
moralnym cały świat, nie zaś tylko sprawców — ludobójcze Niemcy i ich europejskich 
pomocników.

* * *

Dotknięcie anioła to przede wszystkim książka o ocaleniu. Nie tylko 
o nieprawdopodobnie szczęśliwym zbiegu wielu okoliczności, dzięki któremu 
przetrwała żyjąca w Oświęcimiu rodzina żydowska. To książka o takich wymiarach 
tego potwornego świata, które ocaleją. O takich sferach duchowości człowieka, które 
pokonują jego małość — i tak chronią sens naszego, ludzkiego istnienia.
Henryk Schönker jest nie tylko autorem, który tak pisze, ale też osobą, której 
tekst tak czyni. Podczas przygotowania go do druku, gdy próbowaliśmy wyjaśniać 
różne wątki, zdarzały się niezwykłe zbiegi okoliczności, niemal cudowne odkrycia, 
odsłaniające nowe poznawczo przestrzenie... Jesteśmy pewni, iż tak będzie nadal, 
bowiem ta książka sama jest dotknięciem.
Zbigniew Gluza




Prolog

Często zastanawiałem się, jak to się stało, że moi rodzice, siostra i ja 
przeżyliśmy wojnę. Na pewno mieliśmy olbrzymie szczęście i często wydarzały się 
nam zupełnie nieprawdopodobne przypadki. Jestem pewien, że wszyscy Żydzi, 
którzy tę wojnę przeżyli w Polsce, mogą to samo powiedzieć o sobie. Teraz jednak, 
po napisaniu moich wspomnień, myślę, że nasze uratowanie się zawdzięczamy też 
w dużej mierze aktywności mojego ojca, Leona (Eliezera)  Schönkera (1903–65), 
który zawsze starał się znaleźć jakieś wyjście z pozornie beznadziejnych sytuacji.
Ojciec nigdy nie czekał biernie na rozwój wypadków; obdarzony jakimś wprost 
nieludzkim instynktem, gotów był zawsze do ucieczki, do ratującego skoku, nawet 
w ciemność, byleby tylko doprowadziło to do zmiany sytuacji, która przy zachowaniu 
bierności musiała doprowadzić do naszej zguby. Wtedy nie było to dla nas takie 
jasne, ale instynkt mojego ojca zawsze znajdował dla nas właściwą drogę ratunku.
Teraz, zastanawiając się nad historią mojej rodziny, zdaję sobie sprawę, że to 
aktywne szukanie wyjścia z każdej sytuacji było jednym z głównych rysów charakteru 
mojego ojca. Widoczne to było już długo przed wojną. Dzięki przytomności umysłu 
i gotowości do działania, ojciec mój nieraz zapobiegał różnym większym lub 
mniejszym rodzinnym niepowodzeniom, a czasami udawało mu się wyjść nawet 
z dużych opresji.
Przede wszystkim jednak jego instynkt, oryginalność, trafna ocena sytuacji 
i szybka orientacja — pomagały jemu samemu. Wydaje mi się, że cechy te 
odziedziczył po swojej matce. Fanny (Feiga) Schönker, z domu Hollender, była 
podobno bardzo energiczną i rezolutną kobietą.
Mój dziadek Józef (Josef) Schönker (1872–1945) był właścicielem fabryki 
nawozów sztucznych „Agrochemia" w Oświęcimiu i należał do bardzo szanowanych 
obywateli tego miasta. Udzielał się też społecznie i wiele razy sprawował funkcję 
członka Rady Miejskiej, był doradcą Miejskiej Kasy Oszczędności, a także brał 
czynny udział w życiu gminy żydowskiej w Oświęcimiu. Był człowiekiem o wielkiej 
talmudycznej wiedzy, którą zdobył za młodych lat u swego ojca Izaaka Arona.
Jego żona Fanny miała z nim czworo dzieci: Sarah (Sala) była najstarszą córką, 
później przyszli na świat, kolejno: mój ojciec, Liba, i Emanuel (Mendel).
Moja babka Fanny pochodziła z Rzeszowa i była siostrą mojej drugiej babki, 
Fryderyki (Friedl), to znaczy matki mojej matki. Nazywaliśmy ją Frydzia. Ojciec mój 
i moja matka Mina (Dwora Mindla) (1905–76) byli kuzynami. Mój drugi dziadek 
Markus (Mordechaj) Münz, zwany Motele, mieszkał w Rzeszowie i należał 
do zamożnej rodziny, która miała tam duże posiadłości i cegielnię.
Podczas I wojny światowej moi obaj dziadkowie uciekli z rodzinami do Wiednia. 
Moja matka miała wtedy dziewięć lat, a ojciec jedenaście. Tam, w Wiedniu, zakochali 
się w sobie. Matka opowiadała mi, że ojciec mój kupował jej lalki. Miłość odrywała ich 
od ciężkiej wojennej rzeczywistości. Pomimo wojny, robili piękne wycieczki do Tyrolu 
i innych miejsc. W każdym razie oboje zawsze wspominali ten pobyt w Wiedniu jako 
jedno z ich najładniejszych przeżyć. Chodzili tam też do szkoły, stąd świetnie znali 
„wiedeński" niemiecki.
Ojciec mój miał rzadko spotykany talent rysunkowy i każdą wolną chwilę 
wykorzystywał rysując pejzaże i portrety. W roku 1916 Józef Schönker postarał się, 
aby słynny profesor Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, prof. Kohn, przyjął go 
z synem na konsultację. Prof. Kohn zrobił Leonowi egzamin, każąc mu narysować 
wazę. Po tym egzaminie przekonał mojego dziadka, że jego syn powinien 
uczęszczać do Akademii Sztuk Pięknych i przyjął go jako nadzwyczajnego studenta 
pod swoją opiekę.
Po wojnie zarówno rodzice matki, jak i ojca wrócili do Polski. Ojciec mój 
natomiast pojechał na studia malarskie do Akademii Sztuk Pięknych w Amsterdamie. 
Następnie kontynuował studia w Paryżu. W roku 1922 dostał telegram, że jego matka 
leży na łożu śmierci i pospiesznie wrócił do Oświęcimia, gdzie udało mu się 
w ostatniej chwili z nią pożegnać. Dom dziadka pogrążył się w żałobie.
Rok później ojciec mój, mając dwadzieścia lat, postanowił prosić o rękę mojej 
matki. Nie była to wcale prosta sprawa, bo jej ojciec był bardzo pobożnym 
człowiekiem, chasydem u rabina, którego nazwiska nie pamiętam, ale nazywano go 
Bluziwe Rebe. Patrzył bardzo sceptycznie na mojego ojca, który niedawno wrócił 
z Paryża, uznawanego za miasto grzechu. Do tego jeszcze mój ojciec, zamiast 
pejsów, miał ogolone skronie i chodził w jakimś dziwnym welwetowym ubraniu 
w prążki, a pod szyją nosił dużą, czarną, jedwabną kokardę, co już w ogóle było nie 
do przyjęcia.
Moja matka w swojej miłosnej korespondencji stale prosiła ojca, aby jeszcze nie 
przyjeżdżał z oświadczynami, bo narazi się na odmowę. Ojcu jednak znudziło się 
ciągłe odwlekanie tak ważnej dla niego sprawy i postanowił działać. Od mojej mamy 
wiedział, że jej ojciec nie podejmował żadnej decyzji bez naradzenia się ze swoim 
rabinem. Zrozumiał więc, że klucz do pozytywnego załatwienia całej sprawy leży 
właśnie u Bluziwe Rebe.
Pewnego piątku powiedział swojemu ojcu, że jedzie odwiedzić ciotkę i wujka 
w Rzeszowie i przy tej okazji ma zamiar prosić wujka Motele o rękę jego córki. Mój 
dziadek Józef radził ojcu, aby jeszcze trochę odczekał, bo z czasem Motele może 
zapomni o tym, że ojciec wrócił z Paryża i uda mu się zrobić na nim lepsze wrażenie. 
Obawiał się, że jego syn, ze względu na swoje artystyczne studia, nie będzie mile 
widziany jako zięć u tak pobożnego chasyda.
Dziadek Józef był bardzo mądry, ale widocznie nie doceniał jeszcze wtedy 
zdolności tkwiących w moim ojcu. Ojciec tak obliczył czas podróży, że w drodze 
do Rzeszowa, niedługo przed rozpoczęciem się sobotniego święta, znalazł się 
w miejscowości, gdzie mieszkał Bluziwe Rebe i odwiedził go. Powiedział mu, że 
jedzie do swojego wujka Motele Münza, ale tak dużo słyszał o Bluziwe Rebe, że 
chciał go osobiście poznać. Słyszał też, że Rebe zbiera fajki, więc pozwala sobie 
zrobić mu prezent w postaci rzadkiego, jubileuszowego okazu fajki Bruyere.
Bluziwe Rebe był zachwycony prezentem. Zaprosił ojca, aby został u niego 
w gościnie przez sobotę, bo i tak jest już za późno, aby mógł przed zapadnięciem 
zmroku dojechać do Rzeszowa. Ojciec zgodził się i poszedł razem z rabinem modlić 
się w bożnicy, co też zresztą robił w każdy szabas w Oświęcimiu. Nazajutrz znowu 
były modły i rabin miał przemowę. Po obiedzie poszli na spacer i rozmawiali 
o różnych ziemskich sprawach. Pod wieczór byli znowu w bożnicy, gdzie odbyła się 
uroczystość zakończenia szabasu.
Nazajutrz ojciec pożegnał się z Bluziwe Rebe i jego żoną. Oboje byli nim 
oczarowani. Po przyjeździe do Rzeszowa, ojciec, nie namyślając się długo, poprosił 
Motele o rękę jego córki. Decyzja była trudna. Rodzina Josele Schönkera bardzo mu 
odpowiadała, ale jego syn Leiser był trochę dziwnym człowiekiem, bo który normalny 
Żyd jedzie do Paryża uczyć się malować obrazy? Kto wie, czego ten Leiser jeszcze 
się tam nauczył? Postanowił nie dawać pochopnej odpowiedzi i obiecał ojcu, że 
zawiadomi go o swej decyzji za kilka dni.
Dalszy ciąg tej historii znam z opowiadania matki. Dwa dni potem Motele 
zamówił się u Bluziwe Rebe w pilnej sprawie. Po przybyciu, opowiedział rabinowi, że 
stoi przed wielkim dylematem — kuzyn jego córki, Leiser Schönker z Oświęcimia, 
prosił go o jej rękę. To prawda, że młodzi się kochają i chętnie widziałby, gdyby jego 
córka Dwora Mindla weszła do rodziny Josele Schönkera. Jak można jednak 
powierzyć córkę komuś, kto niedawno wrócił z Paryża? Kto to widział, aby zajmować 
się tak błahymi sprawami, jak malowanie obrazów? Komu w ogóle potrzebne są te 
obrazy? I kto właściwie wie, jaki to człowiek ten Leiser Schönker? To, że przyjechał 
do niego w aksamitnym kapeluszu z szerokim rondem, nie może przecież świadczyć 
o jego charakterze, prawda?
Tu czekała mojego dziadka Motele duża niespodzianka. Bluziwe Rebe 
oświadczył mu, że doskonale zna Leisera Schönkera, uważa go za nadzwyczajnego 
człowieka i prowadził z nim drugie rozmowy na różne tematy. „Motele — powiedział 
— nie masz się czego bać. Twoja córka będzie miała przy nim dobre życie." Mojemu 
dziadkowi spadł kamień z serca. Nie odważył się nawet zadawać rabinowi dalszych 
pytań, bo przecież zwykły człowiek nie widzi tego, co widzi rabin. Nazajutrz mój 
ojciec otrzymał pozytywną odpowiedź i niedługo potem odbył się ślub.
Dziadek Józef posiadał parcelę naprzeciwko swojej willi i tam wybudowana 
została willa mojego ojca. Dziadek mieszkał przy ulicy Jagiellońskiej 36, a młodzi 
małżonkowie pod numerem 41. Moja matka bardzo szybko zaaklimatyzowała się 
w Oświęcimiu, bo dziadek Józef był przecież nie tylko jej teściem, ale też wujkiem.
Dziadek przekonał ojca, że po założeniu rodziny musi zająć się czymś 
poważnym, a nie tylko malowaniem. Czasy były ciężkie i z malowania nie można było 
żyć. Mój ojciec chciał początkowo przenieść się do Krakowa, gdzie kwitło życie 
artystyczne, ale w końcu przychylił się do prośby swojego ojca i pozostał 
w Oświęcimiu.
Miasto przechodziło wtedy proces elektryfikacji i ojciec, z finansową pomocą 
dziadka, założył sklep z lampami. Był na nie duży popyt i wielu mieszkańców 
Oświęcimia należało do klientów mojego ojca. Sprowadzał on coraz więcej lamp. 
Dziadek hojną ręką dostarczał kapitał obrotowy, bo był zadowolony, że jego syn 
wreszcie prowadzi jakiś interes i rozpoczął normalne życie.
Stało się więc tak, że w czasie, kiedy jego przyjaciele zaczęli robić kariery 
malarskie w Paryżu, mój ojciec sprzedawał lampy w Oświęcimiu.
Dziadek ciągle dokładał pieniądze do tego interesu, chociaż wydawało się, że 
sklep wspaniale się rozwija. Wreszcie posłał buchaltera z fabryki, aby zbadał, co się 
tam dzieje. Wyniki tego badania były katastrofalne. Okazało się, że ojciec sprzedawał 
lampy przeważnie na kredyt. Z początku nawet to zapisywał, ale sklep tak się 
rozwinął, że z czasem ojciec przestał cokolwiek notować i wierzył ludziom na słowo. 
Większość mieszkańców Oświęcimia to byli przecież jego znajomi. Nikt nie prowadził 
żadnych ksiąg, bałagan był niesamowity. Nikt nie wiedział, kto i ile jest winien.
Dziadek załamywał ręce, bo zrozumiał, że nie tylko stracił pieniądze, ale że jego 
ukochany syn nie nadaje się do prowadzenia sklepu. Nie miał wyjścia, jak tylko 
zgodzić się, aby mój ojciec przeniósł się do Krakowa i tam kontynuował karierę 
malarską.
Opowiadano, że większość mieszkańców miasta zaopatrzyła się w lampy 
w sklepie ojca za darmo. Ojciec stał się miejscowym bohaterem. Do dzisiaj 
podejrzewam, że sam zaplanował tę całą aferę.
W Krakowie ojciec wkrótce stał się bardzo renomowanym malarzem, głównie 
portrecistą. Malował też pejzaże i martwą naturę. Otrzymał bardzo zaszczytne 
zamówienie malowania wnętrza zabytkowej bożnicy Wolfa Poppera w Krakowie 
i pracę te wykonał ku ogólnemu zadowoleniu żydowskich mieszkańców. Brał udział 
w wielu wystawach pojedynczych i zbiorowych. Jeden z jego obrazów zakupiony 
został do Ermitażu w Leningradzie, a inny do muzeum przy Akademii Becalel 
w Jerozolimie. Pisał stale artykuły o sztuce do „Nowego Dziennika". W latach 
trzydziestych był prezesem Związku Malarzy i Rzeźbiarzy Żydowskich w Krakowie.
W tym mieście urodziliśmy się: mój brat Musiu (Mosze) i ja, a później moja 
siostra Lusia (Fanny Salomea). W naszym mieszkaniu przy placu Szczepańskim 2 
spotykała się cała plejada malarzy, aktorów i innych artystów. Wielu z nich stało się 
naszymi serdecznymi przyjaciółmi.
Ojcu w Krakowie dobrze się powodziło, a kiedy miał trudności finansowe, to 
dziadek Józef zawsze przychodził mu z pomocą. Dziadek był głową rodziny i szefem 
fabryki „Agrochemia". Niestety, nie zawsze wszystko się tam dobrze układało. 
Z początku było to towarzystwo akcyjne i oprócz dziadka, który założył tę fabrykę 
ze swoim bratem Eberem w 1905 roku, kilka banków miało w niej swoje udziały. 
Później dziadek wykupił te udziały i stał się jedynym właścicielem.
Do produkcji superfosfatu, którą ta fabryka się zajmowała, potrzebny był kwas 
siarkowy. Duże fabryki superfosfatu w Polsce posiadały własne fabryki kwasu 
siarkowego, co było olbrzymią inwestycją. My takiej nie posiadaliśmy i „Agrochemia" 
zależna była od dostaw tego kwasu. Otrzymywała go przeważnie z hut. Ponieważ 
jednak zdolność produkcyjna fabryk superfosfatu w Polsce była dużo większa niż 
możliwości zbytu, utworzony został kartel, skupiający duże fabryki, i on decydował, 
kto ile ma produkować. Kartel ten starał się zdusić małe fabryki, które zabierały mu 
rynki zbytu. Najczęściej robił to poprzez wywieranie nacisku na huty i inne 
przedsiębiorstwa, aby zmniejszały dostawy kwasu siarkowego do zakładów nie 
należących do kartelu. „Agrochemia" nieraz miała z tym trudności.
Pewnego razu, przechodząc ulicą w Krakowie, ojciec zauważył w sklepie 
z antykami, należącym do jego znajomego antykwariusza Stieglitza, piękny salonik 
z epoki Ludwika XVI. Okazało się, że salonik jest oryginalny i pochodzi od jakiejś 
arystokratycznej rodziny, która chciała go sprzedać. Ojciec mój był zapalonym 
miłośnikiem antyków i od razu na miejscu, po wytargowaniu ceny, wpłacił zadatek 
na ten salonik. Podpisano umowę i ojciec zobowiązał się dopłacić w ciągu tygodnia 
resztę sumy. Różni ludzie byli mu winni pieniądze i miał nadzieję, że nie będzie 
problemów z zorganizowaniem brakującej kwoty.
Chodziło jednak o dużą sumę i wkrótce okazało się, że jej zdobycie jest 
niemożliwe. Nie mając innego wyjścia i obawiając się, że straci zadatek, ojciec 
pojechał do dziadka Józefa, aby pożyczył mu brakujące pieniądze. Tu przeżył jednak 
duże rozczarowanie. Okazało się, że fabryka „Agrochemia" znowu ma trudności, bo 
huta z Katowic nie chce dostarczać kwasu siarkowego. Dziadek powiedział ojcu, że 
fabryka może jeszcze produkować dwa tygodnie, a potem trzeba ją będzie zamknąć. 
Był w rozpaczy. W tych warunkach nie mogło być mowy o żadnej pożyczce.
Nazajutrz ojciec postanowił iść do Stieglitza i spróbować unieważnić tę 
transakcję. Stieglitza nie było, czekał więc na niego. Salonik zniknął ze sklepu i ojciec 
był przekonany, że został schowany do magazynu. Po kilkunastu minutach pojawił 
się Stieglitz, który widząc czekającego ojca zbladł i jąkając się zaczął go prosić, żeby 
się nie denerwował, ale stało się nieszczęście — musiał sprzedać komuś innemu 
jego salonik.
Okazało się, że dwa dni później zobaczył ten salonik wojewoda Michał 
Grażyński z Katowic i po prostu zmusił Stieglitza, aby mu go oddał. Nie pomogły 
żadne perswazje i tłumaczenia, że jest on już sprzedany. Wojewoda nie chciał 
ustąpić, powiedział, że załatwi z Schönkerem tę sprawę i bierze na siebie całą 
odpowiedzialność. Zaraz na miejscu zapłacił żądaną cenę i zabrał salonik.
Stieglitz powiedział ojcu, że naturalnie zwraca mu całe pieniądze i bardzo 
przeprasza go za ten nieprzyjemny incydent. Jest też gotów ofiarować ojcu coś 
ze sklepu jako odszkodowanie i prosi go o anulowanie tej transakcji. Ojciec udawał 
bardzo zdenerwowanego, stwierdził, że o anulowaniu w ogóle nie może być mowy 
i wyszedł ze sklepu. Stieglitz wybiegł za nim na ulicę, próbując go udobruchać, ale 
ojciec był nieubłagany.
Jeszcze tego samego dnia pojechał do Warszawy i zgłosił się w kancelarii 
znanego adwokata Zygmunta Hofmokla–Ostrowskiego, któremu przedstawił całą 
sprawę. Mecenas był zachwycony. Lubował się w sprawach, które wywoływały 
wielkie skandale.
— Panie Schönker — powiedział — jeśli odda mi pan tę sprawę, to przyjmę ją 
bez pieniędzy. Zrobimy skandal na całą Polskę.
Ojciec odpowiedział, że nie jest zainteresowany skandalem, tylko polubownym 
załatwieniem sprawy.
— W takim razie ja napiszę do niego list i może pan być pewien, że zrobi on 
na nim duże wrażenie — powiedział adwokat.
Po dwóch dniach ojciec otrzymał telefon od wojewody Grażyńskiego, który był 
wyraźnie wzburzony: „Panie Schönker, po co mi pan posyła na głowę Hofmokla–
Ostrowskiego? Przecież możemy dojść bezpośrednio do porozumienia. Nie trzeba 
robić zaraz takiego wielkiego zamieszania". Ojciec umówił się z Grażyńskim i tego 
samego dnia pojechał do Katowic. Tam doszło między nimi do ugody. Wojewoda, 
jeszcze w obecności ojca, załatwił telefonicznie, że huta w Katowicach dostarczy 
„Agrochemii" kwas siarkowy na ten sezon. A oprócz tego zobowiązał się, że da 
zrobić dokładną kopię saloniku i przekaże ją ojcu w prezencie.
Niestety, rok później, w 1937, trudności „Agrochemii" z dostawą kwasu 
siarkowego jeszcze się pogłębiły. Kartel postanowił zdusić naszą fabrykę. Dziadka 
powiadomiono, że dostawy kwasu zostają ostatecznie zakończone. Wszędzie, dokąd 
się zwracał, spotykał się z odmową. Ojciec zatelefonował do wojewody 
Grażyńskiego, ale ten odpowiedział mu, że nie jest strażnikiem „Agrochemii". 
Wydawało się, że los fabryki jest przesądzony i że trzeba ją będzie zamknąć. To 
jednak byłoby równoznaczne z jej bankructwem, bo fabryka była winna dużo 
pieniędzy za surowiec. Oznaczałoby to upadek całej rodziny.
Dziadek był już zupełnie zrezygnowany, ale mój ojciec nie chciał się poddać. 
Przypomniał sobie, że w latach dwudziestych, gdy „Agrochemia" była towarzystwem 
akcyjnym, w Radzie Nadzorczej zasiadał też prof. Ignacy Mościcki, późniejszy 
prezydent Polski. Rada Nadzorcza „Agrochemii" zbierała się kilka razy w roku 
i Mościcki przyjeżdżał na posiedzenia ze Lwowa, gdzie był wtedy profesorem chemii 
na Politechnice. Za każdym razem zatrzymywał się u dziadka, który go gościł. 
Mojego ojca bardzo lubił i po posiedzeniach prowadził z nim długie rozmowy. 
Później, gdy został już prezydentem Polski, kilka razy, przejeżdżając przez 
Oświęcim, odwiedzał dziadka i nawet wpisał mu się do księgi pamiątkowej gości.
Ojciec mój postanowił wykorzystać tę starą znajomość i pojechał do Warszawy. 
Na Zamku zgłosił się do Kancelarii Prezydenta i poprosił o audiencję. Dano mu 
formularz do wypełnienia i powiedziano, że dostanie odpowiedź, ale to może trwać 
kilka miesięcy. Ojciec odpowiedział, że chciałby się widzieć z panem prezydentem 
jeszcze dzisiaj. Zdziwiona sekretarka Kancelarii spytała ojca, czy jest umówiony. 
„Nie, nie jestem umówiony, ale pan prezydent będzie wiedział, o kogo chodzi" — 
odpowiedział, wręczając swoją wizytówkę.
Wkrótce oznajmiono mu, że prezydent go oczekuje. Ojciec został wprowadzony 
do dużego, bardzo eleganckiego gabinetu i prezydent Mościcki z uśmiechem 
na twarzy wyszedł mu naprzeciwko i podał rękę. Zapytał, co porabia dziadek, czy jest 
zdrowy i czy wszystko u nas w porządku. Następnie usiadł za biurkiem, a ojciec 
naprzeciwko niego. „Co pana do mnie sprowadza?" — zapytał. Ojciec powiedział mu, 
że „Agrochemia" stoi w obliczu katastrofy, że kartel, chcąc zdusić fabrykę, 
spowodował, że dostawy kwasu siarkowego zostały przerwane. Konsekwencją tego 
postępowania kartelu będzie bankructwo „Agrochemii". Kilkaset rodzin w Oświęcimiu 
utraci pracę i przyłączy się do masy bezrobotnych. „Ależ to przecież sabotaż! — 
wykrzyknął Mościcki. — Sławoj, słyszałeś?" Dopiero teraz ojciec zauważył, że ktoś 
w mundurze stoi odwrócony przy oknie. „Słyszałem"— odpowiedział oficer i odwrócił 
się. Ojciec natychmiast go poznał — był to generał Felicjan Sławoj Składkowski, 
premier Polski i minister spraw wewnętrznych.
— To jest skandal! — powiedział prezydent — Proszę cię, załatw tę sprawę.
— Sprawa będzie zaraz załatwiona — odpowiedział Sławoj Składkowski 
i uśmiechnął się do ojca.
Na tym ta audiencja się skończyła. Ojciec opuścił Zamek w doskonałym 
humorze i postanowił odwiedzić swego przyjaciela. Poszli razem na kolację i dopiero 
późnym wieczorem ojciec wrócił do hotelu. W recepcji czekał na niego 
zdenerwowany dyrektor hotelu. Widząc ojca krzyknął:
— Bój się pan Boga, panie Schönker, gdzie pan się podziewa?! Szukamy pana 
wszędzie już kilka godzin!
— Co się stało? — spytał ojciec.
— Cały czas otrzymuję tu dramatyczne telefony do pana. Każą mi pana 
za wszelką cenę znaleźć.
— O co chodzi?
— Nie wiem dokładnie, ale mówią mi, że Sławoj Składkowski chce posłać kilku 
dyrektorów jakiegoś kartelu do Berezy Kartuskiej. Wszyscy są szalenie 
zdenerwowani i chcą z panem rozmawiać. Tu jest numer telefonu — podał mu 
kartkę. — Proszą, aby pan natychmiast tam zatelefonował.
Ojciec zadzwonił pod wskazany numer i podał swoje nazwisko. Ktoś 
wzburzonym głosem zaczął mu coś tłumaczyć, ale ojciec nie mógł zrozumieć jego 
słów. Poprosił, aby mówił spokojnie. Okazało się, że rozmawia z dyrektorem kartelu 
nawozów sztucznych.
Oznajmił on ojcu, że kartel zgadza się przyjąć „Agrochemię" do swojego grona 
i od teraz nie będzie już żadnych trudności z dostawami kwasu siarkowego, fabryka 
otrzyma też zwiększony kontyngent zbytu. Błagalnym głosem poprosił ojca o zgodę i 
o natychmiastowe zawiadomienie pana premiera i ministra spraw wewnętrznych, że 
sprawa została załatwiona ku zadowoleniu rodziny Schönkerów. Ojciec odpowiedział, 
że musi najpierw porozmawiać z właścicielem „Agrochemii". „Szybko! Szybko! Niech 
się pan spieszy, bo u mnie w willi na dole czeka policja."
Ojciec zatelefonował do dziadka i musiał mu kilka razy opowiadać, co się stało 
i że przyjmują „Agrochemię" do kartelu, bo dziadek z początku myślał, że ojciec jest 
pijany.
Ojciec zadzwonił znów do dyrektora kartelu i powiedział mu, że Józef Schönker 
zasadniczo się zgadza, ale kontyngent zbytu jest za mały i musi być powiększony. 
Dyrektor kartelu natychmiast się zgodził oraz zaprosił ojca i dziadka na uroczyste 
przyjęcie „Agrochemii" do kartelu nawozów sztucznych w Polsce.
Dziadek zaproponował ojcu, aby wrócił do Oświęcimia i pomógł mu 
w prowadzeniu fabryki. Dał mu 25 procent i stanowisko wicedyrektora. Ojciec, 
po naradzie z moją matką, zgodził się i przeprowadziliśmy się z powrotem 
do Oświęcimia.
„Agrochemia" mogła też uratować całą naszą rodzinę od Zagłady, ale los chciał, 
by stało się inaczej. W roku 1938, jadąc pociągiem z Katowic na zebranie kartelowe 
do Warszawy, ojciec mój dzielił wagon sypialny z jakimś młodym Amerykaninem, 
który przedstawił się jako Averell Harriman. Okazało się, że on też jedzie na to samo 
zebranie. Jego ojciec, William Harriman, posyłał go nieraz do Polski, aby zaznajomił 
się z przemysłem ciężkim Dolnego Śląska. Miał tam duże udziały w kopalniach węgla 
i hutach, jak również w fabrykach nawozów sztucznych.
Averell Harriman przedstawił mojemu ojcu swój bardzo pesymistyczny obraz 
sytuacji Żydów w Polsce i w ogóle w całej Europie. Uważał, że powinniśmy opuścić 
Polskę. Zaproponował, abyśmy sprzedali „Agrochemię" jego ojcu; był on gotów 
zapłacić za nią 100 tysięcy dolarów w złocie. Płatność nastąpiłaby w Nowym Jorku 
albo w Londynie — tam, dokąd nasza rodzina zdecydowałaby się wyjechać. Była to 
na ówczesne czasy duża suma. Ojciec przyrzekł, że przekaże tę propozycję 
swojemu ojcu.
Po powrocie do Oświęcimia opowiedział to dziadkowi, który spotkał się nawet 
z Harrimanem w Katowicach. Oferta była poważna i należało podjąć decyzję. Wtedy 
to odbyła się u dziadka wielka narada całej rodziny. W końcu jednak nie 
zdecydowano się przyjąć tej oferty, bo druga żona dziadka, Regina Grossfeld z domu 
Schwartz, miała syna z rodziną w Krakowie i nie chciała się z nimi rozłączać.
Pod koniec lat trzydziestych „Agrochemia" wspaniale prosperowała. Ojciec 
i matka byli bardzo zadowoleni ze swojego życia w Oświęcimiu. Mieszkali w ładnej 
willi z pięknym ogrodem, brali udział w życiu społecznym, mieli wielu przyjaciół i byli 
bardzo szanowanymi obywatelami miasta. Ojciec usprawnił wiele rzeczy w fabryce 
i wszystko, czego się dotknął, udawało się. Dziadek Józef był bardzo zadowolony 
z mojego ojca i naradzał się z nim we wszystkich ważnych sprawach.
Jednak, pomimo wielkiej aktywności, oryginalności i pomysłowości mojego ojca, 
ostoją naszego domu była moja matka. Stabilizowała ona nasze życie. Całkowicie 
poświęciła się rodzinie. Była zawsze optymistycznie nastawiona i nawet 
w najcięższych sytuacjach nie upadała na duchu. Stała zawsze przy boku ojca, była 
jego największą podporą. Ojciec doceniał to i oboje bardzo się kochali. Bluziwe Rebe 
miał rację — to było naprawdę wspaniałe małżeństwo.
Przez całą wojnę szli razem i wspierali się nawzajem ze wszystkich sił. Udało 
im się uratować siebie i nas. To prawda, że ojciec zawsze podejmował inicjatywę. Ale 
też zawsze, w chwilach największego niebezpieczeństwa i udręki, często na samym 
progu śmierci, zdarzał nam się jakiś niesamowity przypadek, który nas ratował.
Ja to nasze ocalenie odczuwałem zawsze i do dzisiaj odczuwam — jako 
dotknięcie anioła.

***

Właściwie miałem umrzeć, zanim się narodziłem. Życie zawdzięczam temu, że 
moja matka nie zorientowała się, iż jest w ciąży. Wiedząc o swoim odmiennym 
stanie, niewątpliwie przerwałaby moje życie. Sama mi to kiedyś powiedziała. 
A przecież była najlepszą i najukochańszą matką, jaką sobie w ogóle można 
wyobrazić. Był to też najwspanialszy człowiek, jakiego poznałem w moim życiu. 
Często zadawałem sobie pytanie, jak ona, taka mądra i inteligentna osoba, mogła nie 
zdawać sobie sprawy, że jest w ciąży. Przez wiele lat nie znajdowałem na to 
odpowiedzi. Dzisiaj myślę, że jakaś wyższa siła miała mnie już wtedy w opiece.
Nigdy też nie dziwiłem się mojej mamie. Bała się, że jej następne dzieci będą 
takie jak Musiu — jej pierwszy syn, starszy ode mnie o pięć lat. Jako niemowlę 
zachorował na paraliż dziecięcy i prawie całkowicie stracił władzę w obu nogach. Moi 
rodzice robili olbrzymie wysiłki, aby choć częściowo polepszyć jego stan. Całe lata 
wielu profesorów, lekarzy i fizykoterapeutów pracowało nad tym. Wielkim sukcesem 
było już, gdy Musiu potrafił sam bardzo wolno się poruszać, mając obie nogi 
usztywnione szynami i podpierając się dwiema laskami.
Pomimo swego ciężkiego kalectwa, Musiu był szczęśliwym dzieckiem. Jego 
serdeczny śmiech do dzisiaj dźwięczy mi w uszach. Brał życie takie, jakie je 
dostawał. Kierowany jakimś nadzwyczajnym instynktem, maksymalnie wykorzystywał 
każdy dzień. Potrafił cieszyć się wszystkim, każdą małą rzeczą, która dla innych 
dzieci była bez znaczenia. Jego radość udzielała się innym; przyjemnie było 
przebywać w jego otoczeniu. Ja i moi rodzice bardzo go kochaliśmy.
Inni ludzie, w dużo mniejszym stopniu niż on obarczeni kalectwem 
i cierpieniem, zamykali się w swoim własnym świecie, odgradzali się od otoczenia. 
Musiu był inny. Wszyscy go interesowali, nikogo się nie wstydził. Nie dzielił ludzi 
według kategorii, każdego darzył szacunkiem. Był bardzo inteligentny i zdolny, 
w wieku pięciu lat już czytał książki. W szkole był dobry z matematyki i często 
przychodziły do nas dzieci, którym tłumaczył, jak robić zadania. Moja mama była 
początkowo niezadowolona, bo zabierało to Musiowi dużo czasu. Widząc jednak, jak 
cieszy się z tych wizyt, godziła się na nie. Musiu czuł się najszczęśliwszy, gdy mógł 
komuś pomóc i przez to okazać mu swoją miłość.
Wszyscy koledzy z klasy bardzo go lubili. Natomiast dzieci z innych klas często 
mu dokuczały. Ale on nigdy się nie obrażał i starał się nie zwracać uwagi na ich 
wyzwiska. Tłumaczył mi, że ludzie nigdy nie są tacy źli, na jakich wyglądają, że ich 
dalsze zachowanie wobec nas zależy od tego, jak przyjmujemy ich złe słowa. Nie 
bardzo go wtedy rozumiałem, ale czułem, że jest w tym coś ważnego.
Gdy miałem sześć lat, Musiu zachorował na zapalenie mózgu, stracił 
przytomność i po kilku dniach zmarł. Pamiętam, że ojciec malował go, gdy leżał 
na łożu śmierci. Jego odejście pogrążyło nasz dom w głębokim bólu i żałobie. Był to 
ból, od którego już nigdy się nie uwolniliśmy. Było to też moje pierwsze zetknięcie się 
z majestatem śmierci bliskiego i kochanego przeze mnie człowieka.
Nie rozumiałem, jak Musiu, który stanowił ważną część mojego dziecinnego 
świata, mógł tak nagle nas opuścić. Przez długi czas skrycie płakałem nocami. 
Wszystkie moje późniejsze lata to życie z pamięcią o Musiu. Zadawałem sobie 
pytania, dlaczego tak dobry i niewinny człowiek, tak przez nas kochany, który nigdy 
nikomu nie zrobił nic złego, przeciwnie — robił tyle dobrego, dlaczego właśnie on 
musiał umrzeć. Dlaczego musiał tak cierpieć? Dlaczego właśnie on musiał stać się 
kaleką?
Później nawiedziły mnie inne pytania. Jak to się stało, że Musiu, pomimo swego 
ciężkiego kalectwa, był taki szczęśliwy w swoim krótkim życiu? Z jakiego źródła 
czerpał tyle radości — pomimo tak wielu wyrzeczeń, a nawet upokorzeń — że każdy, 
kto znalazł się blisko niego, też czuł się nią obdarzony? Nie znajdując odpowiedzi 
na te wszystkie pytania, zacząłem wątpić, czy życie w ogóle ma jakiś sens.
Rok po śmierci Musia urodziła się moja siostra. Nikt nie przygotował mnie na jej 
przyjście i w mojej obecności nikt o tym nie mówił. W noc jej urodzin ukazał mi się 
we śnie Musiu i powiedział, że mam siostrę. Rano ojciec obudził mnie, aby oznajmić 
mi tę radosną nowinę. Nim jednak zdążył się odezwać, spytałem go, gdzie jest moja 
siostrzyczka, którą Musiu przysłał mi z nieba. Ojciec był tak zdumiony, że nie mógł 
wypowiedzieć słowa.
W tym samym roku przeprowadziliśmy się z Krakowa do Oświęcimia, gdzie żyła 
rodzina mego ojca. Ta przeprowadzka oderwała mnie od myśli o Musiu i rozproszyła 
trochę mój smutek. Nagle miałem blisko siebie wujków i ciotkę, kuzynów i kuzynki. 
Wszyscy byli dla mnie bardzo serdeczni, przechodziłem z kolan na kolana, ciągle 
mnie głaskano, jakbym był małym dzieckiem. Wszystko to wprawiało mnie 
w zażenowanie, ale starałem się być dla każdego miły, bo wydawało mi się, że tak 
postępowałby Musiu.
Bardzo kochałem wujka Emanuela, nazywanego przez nas Mendkiem. On 
jeden odnosił się do mnie jak do dorosłego człowieka. Zaraz po naszym przyjeździe 
do Oświęcimia kupił mi małego psa i często da wał mi pieniądze na kino. Był to 
niezwykle przyjemny człowiek, zawsze uśmiechnięty i pełen humoru. Promieniowała 
od niego jakaś lekkość życia i niczym nie zachwiany optymizm. Miał synka, 
czteroletniego Izaaczka, a tuż przed wojną urodziła im się dziewczynka. Jego żona 
Rózia często zapraszała mnie na pyszne ciastka. Zacząłem też chodzić do szkoły 
i wydawało się, że życie znów się do mnie uśmiecha.
Na krótko przed napaścią Niemców na Polskę, cała nasza rodzina uciekła 
do Kazimierza nad Wisłą, bo uważano, że Niemcy tak szybko tam nie dojdą. 
Wszyscy byli pod wrażeniem polskiej propagandy i uważali, że Polska potrafi się 
obronić. W najgorszym wypadku spodziewano się wojny pozycyjnej, czegoś 
w rodzaju I wojny światowej.
Przed ucieczką do Kazimierza przyniosłem do szkoły 5 złotych, bo odbywała się 
zbiórka na Fundusz Obrony Przeciwlotniczej. Byłem pewien, że mój datek, który 
wyprosiłem od ojca, też pomoże powstrzymać Niemców, bo 5 złotych to był dla mnie 
duży majątek. Można było za te pieniądze iść dziesięć razy do kina; wprawdzie tylko 
na miejsca w pierwszym rzędzie, ale kto w moim wieku siedział w kinie w innym 
rzędzie?
Wszędzie widziałem hasło: „Nie oddamy ani jednej piędzi ziemi". Najbardziej 
jednak podobał mi się afisz: „Nie oddamy ani guzika". Byłem pewien, że nie ma się 
czego bać i że żaden wróg nie zagarnie Polski. Te afisze nie mogą przecież kłamać.
Mój ojciec pozostał w Oświęcimiu i próbował wysłać z fabryki towar, 
wyprodukowany na sezon jesienny. Szybko jednak okazało się, że jest to 
przedsięwzięcie niemożliwe do wykonania. Wszystkie pociągi zajęte były przez 
wojsko, wszędzie panował chaos, zamieszanie i powszechna destrukcja. Nie wróżyło 
to nic dobrego, ale byłem za mały, aby to zrozumieć.





Oświęcim



1 września 1939 miałem rozpocząć drugi rok szkolny w Oświęcimiu, tymczasem 
znalazłem się w lesie w Kazimierzu nad Wisłą, wśród tłumu wystraszonych 
i niespokojnych ludzi, z bojaźnią patrzących w niebo. Nad nami krążyły niemieckie 
samoloty. Wtedy to po raz pierwszy usłyszałem świst padającej bomby, a zaraz 
potem jej wybuch. Wszyscy w lesie padli na ziemię, a ja stałem zdziwiony. Ktoś siłą 
rzucił mnie na ziemię i dopiero wtedy zrozumiałem, że sprawa jest poważna. Jeden 
z wujków pogroził mi palcem, a ja pokazałem mu język.
Już w pierwszych dniach wojny okazało się, że siły są całkowicie nierówne 
i armia niemiecka szybko posuwa się naprzód. Rząd polski i wielu wysokich 
dygnitarzy uciekało przez Zaleszczyki do Rumunii. Ojciec opowiadał nam potem, jak 
ich obładowane walizkami samochody przejeżdżały przez Oświęcim. Niektóre z nich 
zaopatrywały się w wodę w naszej willi, a czasem uciekinierzy zostawali u nas 
na noc. Obywatele miasta Oświęcimia stawali przy drodze i z pogardą patrzyli 
na tych, którzy tyle przyrzekali, a teraz uciekali pierwsi.
Niemcy zajmowali coraz większe obszary Polski i wkrótce, pewnego poranka, 
gdy się obudziliśmy, okazało się, że Niemcy zajęli też miejscowość koło Lublina, 
do której uciekliśmy z Kazimierza nad Wisłą. Postanowiliśmy wracać do Oświęcimia.
Szosy były przepełnione wojskiem niemieckim, polskimi jeńcami i masami 
uciekinierów, którzy albo wracali do swych domów, albo te domy opuszczali. W wielu 
wypadkach były to grupy wycieńczonych i wygłodniałych ludzi — kobiety, dzieci 
i starcy, którzy z częścią swojego dobytku, na wózkach i furmankach, całkowicie 
zdezorientowani, próbowali znaleźć gdzieś schronienie, choćby na jeden dzień czy 
noc. Jedni szli na wschód, inni na zachód. Zatory na drogach ciągnęły się dziesiątki 
kilometrów. Niemieckie kolumny wojskowe torowały sobie drogę, spychając ludzi 
do przydrożnych rowów.
Na jednej z furmanek jechaliśmy ja z mamą i siostrzyczką Lusią oraz dziadek 
z żoną. Reszta rodziny odłączyła się od nas. Przeżywaliśmy gehennę, podróżując 
często bez jedzenia, a nawet bez wody. Kilka razy zmienialiśmy furmanki, czasami 
szliśmy długie kilometry na piechotę. Moja dwuletnia siostrzyczka cały czas płakała, 
bo miała ciało pokryte ropiejącymi wrzodami. Napotkany po drodze lekarz powiedział, 
że to z braku witamin. Baliśmy się, że Lusia nie dożyje końca naszej podróży.
Chcąc ominąć długie zatory na szosach, jechaliśmy lub szliśmy wąskimi 
wiejskimi drogami, które często prowadziły na bezdroża; trzeba było wracać i szukać 
innej drogi. Spaliśmy w przydrożnych chałupach i często obdarzano nas noclegiem 
i jedzeniem za darmo, bo nasze fundusze prawie się skończyły. Do dziś jestem 
wdzięczny chłopce, która dała mi kromkę chleba z masłem i pogłaskała mnie 
po głowie. Ci chłopi byli bardzo biedni, ale dzielili się z nami, czym mogli. Nie mówili 
dużo, ale czuliśmy, że nam współczują i najazd hitlerowski uważają za wspólne 
nieszczęście. Inni znów zamykali przed nami drzwi.
Wreszcie, po kilkutygodniowej tułaczce, kompletnie wyczerpani, przybyliśmy 
do Krakowa, gdzie zamieszkaliśmy u siostry mojej mamy. Daliśmy znać ojcu 
do Oświęcimia, że przybyliśmy i czekamy, żeby zabrał nas z powrotem do domu.
Myślałem wtedy, że ta męka, którą przeżywaliśmy podczas naszego powrotu, 
będzie najgorszym, co mnie spotka w czasie wojny. Tyle zła, tyle cierpienia, bólu, 
smutku i bezradności ludzkiej spotkałem w czasie tej drogi, że trudno było wyobrazić 
sobie coś straszniejszego. Miałem jednak dopiero osiem lat i byłem jeszcze bardzo 
naiwny.
1 września 1939 Niemcy, obok innych miast w Polsce, zbombardowali też 
Oświęcim. Bomby ugodziły w dwa domy na placu Kościelnym i zburzyły je. 
Mieszkańcy tych domów wcześniej je opuścili, włączając się w nurt uciekinierów, i to 
uratowało im życie. Ojciec mój pobiegł do swojej fabryki, bo obawiał się, że może tam 
wybuchnąć pożar. W fabryce był tylko dozorca Gozler z żoną, którzy tam też 
mieszkali. Magazyny były pełne nawozów sztucznych, przygotowanych do wysyłki 
na sezon jesienny.
Ojciec stał wraz z Gozlerem i jego żoną przed budynkiem biurowym. 
Ze zdumieniem obserwowali formację samolotów niemieckich na niebie, które, bez 
żadnych przeszkód ze strony polskiej obrony przeciwlotniczej, przelatywały nad ich 
głowami. Nagle niektóre z tych samolotów zaczęły nurkować i dał się słyszeć terkot 
karabinów maszynowych, głośny świst, a zaraz potem wybuchy bomb, które znów 
ugodziły w miasto. Cała trójka rzuciła się na ziemię.
Po chwili, podnosząc głowę, ojciec z przerażeniem zobaczył palący się samolot, 
który leciał wprost na nich. Na szczęście nie doleciał do fabryki, tylko wybuchł w polu 
niedaleko od nich. Po chwili na niebie ukazała się mała chmurka, a pod nią czarny 
punkt. Chmurka szybko przeistoczyła się w biały spadochron, a czarny punkt 
w człowieka. Spadochron spadł tuż koło płotu fabrycznego.
Ojciec z Gozlerem podbiegli i zobaczyli lotnika w mundurze niemieckiego 
oficera, który siedział na ziemi z twarzą wykrzywioną bólem. Był widocznie ranny, bo 
kurczowo trzymał się za ramię. Ojciec mój stanął przed trudną decyzją. Prawo 
wymagało, aby natychmiast zawiadomił władze i wydał lotnika w ich ręce. Z drugiej 
strony myślał o tym, co się stanie, jeśli Niemcy zajmą Oświęcim i dowiedzą się, że 
on, Żyd, wydał oficera niemieckiego w ręce polskich władz. Gozler był oddanym mu 
człowiekiem, ale z pochodzenia Niemcem.
W dodatku nie bardzo było kogo zawiadamiać. W mieście panowało całkowite 
bezhołowie i żaden urząd już nie funkcjonował. Cały aparat państwowy był 
w rozsypce. Nawet komendant policji uciekł ze swoją rodziną autem straży pożarnej, 
które miasto niedawno kupiło. Ojciec uważał się jednak za lojalnego obywatela 
polskiego i trudno mu było w tak drastyczny sposób przekroczyć prawo, tym bardziej 
że i w tym przypadku Gozler mógł go zadenuncjować. Polacy mogli jeszcze 
opanować sytuację i gdyby ktoś dowiedział się, że ojciec nie wykonał swego 
obowiązku, to czekał go sąd wojskowy i kara śmierci.
Najwyraźniej nie było dobrej drogi. Ojciec pomyślał, że nawet jeśli zawiadomi 
władze, tak jak tego żąda prawo, i znajdzie się ktoś, kto będzie się chciał tym zająć, 
to po prostu postawią tego lotnika pod ścianą i rozstrzelają go, z samej zemsty, nie 
mówiąc już o tym, że może spotkać go jeszcze gorsza śmierć. Lotnik powinien 
dostać się do obozu jenieckiego, ale w tym ogólnym chaosie nie było na to żadnych 
szans. Jeśli ojciec zrobi to, co nakazuje prawo, przyczyni się do morderstwa 
na bezbronnym człowieku. Rozejrzał się wokoło. Fabrykę otaczały pola uprawne, ale 
chłopi, którzy na nich pracowali, uciekli w panice przed bombardującymi samolotami. 
Wokół było pusto.
Kazał Gozlerowi przynieść nosze i skrzynkę pierwszej pomocy z bandażami 
i lekami. Okazało się, że lotnik ma złamany obojczyk, a może i ramię. Razem 
z Gozlerem unieruchomili mu je i obandażowali. Następnie dali mu leki 
przeciwbólowe i ostrożnie położyli go na noszach. Spadochron wrzucili do płonącego 
jeszcze samolotu. Na terenie fabryki był wydział, w którym produkowano klej kostny. 
Mieściły się w nim kanały do suszenia i tam ojciec ukrył rannego lotnika.
Tego samego dnia, widząc coraz większą panikę i masową ucieczkę 
mieszkańców Oświęcimia, ojciec też postanowił opuścić miasto. Po długim marszu 
wśród uciekinierów i szczęśliwym zdobyciu miejsca w jakimś przepełnionym pociągu 
towarowym, udało mu się na drugi dzień dostać do Krakowa. Tu też panowała 
powszechna panika i ludzie masowo uciekali na wschód, w okolice Lwowa.
W środę, 6 września, Niemcy weszli do Krakowa. Ojciec, który zamieszkał 
u swego przyjaciela, artysty rzeźbiarza Henryka Hochmana, wybiegł przed dom, aby 
zobaczyć, co się dzieje. Ulica była pusta. Na bruku leżały porzucone przez 
uciekinierów rzeczy. Jedyną żywą istotą był pies, który szarpał zębami szmacianą 
lalkę. Ojciec opowiadał mi później, że panowała dziwna cisza, jak przed burzą. Nagle 
z jakiegoś okna dobiegły głośne dźwięki fortepianu. Ktoś z wielkim przejęciem grał 
marsza żałobnego Chopina. Nagle usłyszał ciche łkanie. Obok niego stał Hochman 
i płakał. Był to człowiek po pięćdziesiątce, o wyglądzie wieszcza, z długimi, siwymi 
włosami.
— Mam uczucie, że umarło coś bardzo nam bliskiego — powiedział ojciec.
— Tak, to umarła nasza przeszłość, a dla wielu i przyszłość — odpowiedział 
Hochman.
Tego dnia ojciec postanowił wrócić do Oświęcimia. Na drogach panował chaos. 
Tłumy przerażonych, zdezorientowanych uciekinierów podążały w różnych 
kierunkach i bez żadnego celu, jakby już sama ucieczka zapewniała im ratunek. Co 
jakiś czas ludzie spychani byli do przydrożnych rowów przez zmotoryzowane 
kolumny niemieckie, które rozlewały się po drogach jak dzika szarańcza.
Wreszcie ojcu udało się dotrzeć do Oświęcimia od strony fabryki. Od Gozlera 
dowiedział się, że Niemcy jeszcze nie weszli do miasta, bo oddział saperski naprawia 
most na Wiśle, wysadzony w powietrze przez wojsko polskie. Ojciec powiedział 
niemieckiemu lotnikowi, że w każdej chwili spodziewa się wejścia Niemców. Zapewnił 
go, że natychmiast zawiadomi ich, iż znajduje się on na terenie fabryki. Lotnik bardzo 
się ucieszył i uścisnął ojcu ręce w podziękowaniu. Powiedział, że nazywa się Tezner, 
pochodzi z Linzu w Austrii i jest komendantem eskadry lotniczej. Przyrzekł też, że mu 
się odwdzięczy. Ojciec nie zdawał sobie jeszcze sprawy, kim są Niemcy za czasów 
Hitlera i do czego są zdolni, dlatego też nie przywiązywał specjalnej wagi do słów 
lotnika.
Kilka godzin później wojsko niemieckie weszło do Oświęcimia. Była to właśnie 
ta jednostka saperów, która naprawiała most. Niemcy mieli dokładne mapy całego 
miasta. Zaznaczone były na nich nawet domy, które mogły mieć dla nich jakieś 
znaczenie. W willi dziadka mieścił się podczas I wojny światowej niemiecki sztab 
wojskowy. Teraz też jednostka wojskowa od razu zajęła tę willę.
Ojciec został wezwany do niemieckiego oficera, oberleutnanta Kleinbühla, który 
oznajmił mu, że jego sztab zajmuje willę i że ojcu nie wolno tam wchodzić. 
„Zrozumiałeś?" — zapytał Niemiec. — „Zrozumiałem " — odpowiedział ojciec czystą 
niemczyzną, po czym oznajmił, że na terenie jego fabryki ukrywa się ranny lotnik 
niemiecki. Na twarzy oficera pojawiło się zdumienie i niedowierzanie. Nic jednak nie 
powiedział, tylko zameldował o tym drugiemu oficerowi, widocznie wyższemu rangą, 
który zajęty był akurat oglądaniem książek dziadka. Oficer ten rozkazał, aby ojciec 
pojechał do fabryki z żołnierzem i pokazał mu, gdzie znajduje się lotnik.
Po przybyciu motocyklem do fabryki, podeszli do otworu wejściowego kanału, 
ale lotnik zniknął. Żołnierz zaczął głośno wołać: „Kamerad, komm heraus! Kamerad, 
komm heraus!" (Towarzyszu, wyjdź!). Trwało dłuższą chwilę, zanim w otworze 
kanału pojawiła się głowa lotnika. Okazało się, że się obawiał, iż ojciec sprowadzi 
Polaków, a opowiadanie o szybkim wkroczeniu Niemców miało tylko uśpić jego 
czujność.
Postanowiono, że ojciec zostanie z rannym lotnikiem, a żołnierz wróci 
do miasta, by sprowadzić pomoc. Lotnik ze łzami w oczach zaczął znów dziękować 
ojcu za to, że uratował mu życie. W krótkim czasie przyjechał ambulans wojskowy 
i zawiózł go do lazaretu. Ojciec poszedł do domu, przekonany, że na tym zakończy 
się ta cała przygoda. Po kilku godzinach jednak ten sam ambulans przywiózł lotnika 
do naszej willi, bo zażyczył sobie pozostać pod opieką ojca, dopóki nie wyzdrowieje. 
Wolał przebywać w prywatnym mieszkaniu niż w lazarecie. Nasz dom stał się 
miejscem odwiedzin różnych oficerów, którzy patrzyli na mojego ojca jak 
na egzotyczne zwierzę.
Tymczasem coraz więcej Żydów zaczęło powracać do Oświęcimia, a wraz 
z nimi dotarły straszne wieści o niemieckich ekscesach antyżydowskich i o paleniu 
synagog w okolicznych miejscowościach. Wiadomości te wywołały strach 
i przygnębienie wśród Żydów, ale pocieszano się, że może w Oświęcimiu będzie 
inaczej. Wtedy to nadeszła wiadomość o rozstrzelaniu 32 Żydów w Wieliczce 
i jeszcze większy strach ogarnął żydowskich mieszkańców Oświęcimia.
Ojciec mój, w swojej naiwności, zameldował się u szefa sztabu oberleutnanta 
Kleinbühla i, zawiadamiając go o egzekucji w Wieliczce, zażądał natychmiastowych 
wyjaśnień kompetentnych władz wojskowych. Kleinbühl był zdumiony skargą ojca. 
Widać było, że bije się z myślami, jak ma postąpić. Wreszcie odpowiedział, że 
egzekucja ta nie została wykonana przez oddziały Wehrmachtu i że była odwetem 
za zabicie Niemców w Bydgoszczy i Poznaniu.
Z jego głosu i zaczerwienionej twarzy ojciec wywnioskował, że szef sztabu jest 
pijany. Wtedy to, opuszczając willę dziadka, ojciec po raz pierwszy zdał sobie 
sprawę, że dla Niemców życie Żydów nie przedstawia żadnej wartości.
Życie w Oświęcimiu stawało się z dnia na dzień coraz cięższe. Rozpoczęło się 
łapanie Żydów i obcinanie im bród i pejsów, ku ogólnej uciesze żołnierzy 
Wehrmachtu. Zaczęto łapać mężczyzn i kobiety na różnego rodzaju roboty. Nastąpiły 
rewizje i konfiskata majątków. Trzeba było ciągle interweniować u władz wojskowych, 
aby choć trochę osłabić i zahamować te prześladowania. Wojskowy komendant 
miasta nie chciał rozmawiać z nikim innym, jak tylko z przewodniczącym Gminy 
Żydowskiej. Nikt jednak nie chciał przyjąć tego stanowiska, bo wszystkich ogarnął 
śmiertelny strach.
Poproszono mego ojca, aby objął tę funkcję. Ojciec stanowczo odmówił, 
tłumacząc się, że nigdy nie brał udziału w pracy Gminy i brak mu praktyki. Jego 
kategoryczna odmowa nie została przyjęta i po kilku dniach przyszła do ojca 
delegacja, która z wielkim naciskiem ponowiła swoją prośbę. Nie pomogła kolejna 
odmowa ani zastrzeżenia, które wysunął. Wytłumaczyli mu, że istnieje 
niebezpieczeństwo, iż Niemcy sami mianują przewodniczącego Gminy, który będzie 
z nimi współpracował, wykonując ich rozkazy, nawet ze szkodą dla Żydów.
Poruszyli też jego wrażliwy punkt, że będąc wnukiem Izaaka Arona Schönkera 
i synem Józefa nie ma prawa odmówić prośbie ogółu, kiedy znajduje się on w takim 
niebezpieczeństwie. Słowa te przemówiły do mego ojca; pomyślał, że dalsza 
odmowa będzie właściwie zdradą społeczności żydowskiej Oświęcimia.
Ojciec zdawał sobie sprawę, że przyjęcie tego stanowiska oznacza igranie 
ze śmiercią i powiedział delegacji, iż żądają od niego, aby był ofiarą, by żył w ciągłym 
zagrożeniu. Nie można bowiem oczekiwać od niego poddania się wszystkim 
żądaniom Gminy Żydowskiej ani władz niemieckich. Przyjmuje stanowisko, ale tylko 
pod warunkiem, że ci członkowie delegacji, którzy go teraz o to proszą i będą z nim 
współpracować, uznają wszyscy razem i każdy z osobna, że istnieje granica 
wykonywania rozkazów niemieckich, nawet pod groźbą utraty życia.
To były też słowa ojca na pierwszym posiedzeniu Rady Gminy Żydowskiej 
w Oświęcimiu. Wszyscy przyrzekli mu, że nigdy nie zgodzą się być narzędziem 
w rękach Niemców. Gdy z matką i siostrą wróciliśmy do Oświęcimia, ojciec był już 
przewodniczącym Gminy.
Nasz łatwy powrót zawdzięczaliśmy właśnie temu niemieckiemu lotnikowi, który 
zamieszkał u nas. Jeden z jego znajomych oficerów jechał do Krakowa wojskowym 
samochodem i na prośbę ojca wziął go ze sobą. Miejscowości koło Oświęcimia — 
Chełmek i Libiąż — były całkowicie spalone i szofer z trudem torował sobie drogę 
wśród ruin i zgliszczy. W Trzebini przejechali koło spalonej bożnicy, gdzie kilku 
Żydów modliło się, opartych o wypaloną ścianę.
Gdy samochód przyjechał na ulicę Augustiańską w Krakowie, gdzie 
mieszkaliśmy u siostry mamy, wszystkich nas ogarnął strach na widok obcego 
cywila, a ja schowałem się pod łóżko. Cywilem tym był mój ojciec, którego nie 
poznaliśmy, bo zgolił brodę. Musiał długo pukać i kołatać, zanim otworzyliśmy drzwi. 
Poznawszy ojca, rzuciliśmy mu się z radością na szyję. W pośpiechu spakowaliśmy 
małą walizkę i wsiedliśmy do auta, które bez żadnych przeszkód zawiozło nas 
do Oświęcimia.
Komendant miasta często odwiedzał lotnika i ojcu udało się znaleźć z nim 
wspólny język. Uwzględniał on różne prośby ojca, jako przewodniczącego Gminy 
Żydowskiej, co sprawiało, że życie Żydów w Oświęcimiu, dopóki ten oficer był 
komendantem, było lżejsze niż gdzie indziej. Władze miasta zezwoliły 
na obchodzenie żydowskiego Nowego Roku; ojcu udało się też uzyskać dla wielu 
ludzi zwolnienie z przymusowej pracy. Obiecano mu nawet, że przerwane zostaną 
rewizje w żydowskich mieszkaniach, konfiskaty i prześladowania Żydów. Przez jakiś 
czas rzeczywiście panował pod tym względem spokój.
Jednak niedługo potem Niemcy zamknęli wszystkie sklepy żydowskie 
w Oświęcimiu. Ojciec znów udał się ze skargą do komendanta miasta. Ten pokazał 
mu rozkaz, jaki otrzymał z Katowic, aby we wszystkich żydowskich sklepach 
umieścić aryjskich zarządców — komisarzy i aby to byli, o ile to tylko możliwe, 
Niemcy lub Volksdeutsche. Komendant zgodził się przyjąć od niego w ciągu kilku 
godzin listę takich zarządców. Ze względu na to, że brak było w mieście Niemców, 
lista zawierać mogła Polaków, na co zgodził się na własną odpowiedzialność. 
Po kilku godzinach lista przekazana została komendantowi, który wydał rozkaz, żeby 
na nowo otworzyć sklepy. Każdy z komisarzy Polaków, w większości emerytów, 
otrzymał 300 złotych miesięcznie.
W sumie to ocalenie lotnika niemieckiego wpłynęło na życie całej społeczności 
żydowskiej Oświęcimia. Lotnik prosił komendanta miasta, z którym się zaprzyjaźnił, 
aby w miarę możliwości szedł ojcu na rękę. To dzięki temu na początku panował 
w mieście względny spokój i niejedno życie zostało uratowane.
Pewnego dnia, nad ranem, nasza polska służąca Stasia, która nadal mieszkała 
z nami i nie chciała nas opuścić, obudziła mego ojca. Okazało się, że przełożona 
klasztoru Serafitek, który mieści się w Oświęcimiu, chce z nim rozmawiać w bardzo 
pilnej sprawie. Ojcu z trudem udało się uspokoić zapłakaną i roztrzęsioną siostrę 
przełożoną, tak by można było zrozumieć, o co chodzi.
Siostra opowiedziała ojcu, że w zakładzie wychowawczym, który należał 
do klasztoru księży salezjanów, Niemcy znaleźli podczas rewizji karabiny w schowku 
pod schodami. Karabiny te były bezużyteczne i służyły tylko do ćwiczeń 
przysposobienia wojskowego. Przepisy w przedwojennej Polsce nakazywały, aby 
każdy zakład wychowawczy wykonywał takie ćwiczenia, robili to więc i księża 
salezjanie. Nie zdawali sobie sprawy, że mogą być posądzeni o przechowywanie 
broni.
Niemcy, zaraz po wkroczeniu, wydali rozkaz, aby cała broń została wydana; 
tych, którzy tego nie uczynią, czekała kara śmierci. Po znalezieniu karabinów, 
zaaresztowano dwunastu księży salezjanów, którzy mają być rozstrzelani. Siostra 
powiedziała, że wszystko zależy od szefa niemieckiego sztabu. Spytała, czy ojciec 
nie mógłby wstawić się za księżmi, tak jak nieraz wstawiał się za Żydami.
Ojciec od razu udał się do willi dziadka. Okazało się, że Kleinbühl pracował już 
w gabinecie i ze zdziwieniem przyjął ojca o tak wczesnej porze. Ojciec tłumaczył mu, 
że nie chodzi tu o karabiny, tylko o bezużyteczne kawałki drewna służące do ćwiczeń 
i że w żaden sposób nie mogą one być uważane za broń. Nikomu też nie mogło 
wpaść do głowy, że te kawałki drewna trzeba oddać, bo w takim razie trzeba by też 
oddać wszystkie „karabiny" zrobione z patyków, które dzieci same sobie robią bawiąc 
się w wojnę.
Oberleutnant Kleinbühl z coraz większym zdumieniem obserwował Żyda, który 
z takim przejęciem walczy o księży. Słowa mojego ojca poruszyły go i polecił 
żołnierzowi natychmiast przynieść kilka z tych karabinów, które znaleziono 
u salezjanów. Gdy czekali, ojciec zauważył na biurku albumy ze znaczkami. Niektóre 
z nich były otwarte, a na jednym leżało szkło powiększające. Oficer zaczął je oglądać 
i mimochodem powiedział ojcu, że byłby wdzięczny, gdyby postarał mu się o jakieś 
ciekawe znaczki.
Karabiny zostały przyniesione i okazało się, że w jednym brakuje zamka, drugi 
jest bez lufy, trzeci bez cyngla... Żaden z nich nie nadawał się do użytku. Kleinbühl 
zaczął się śmiać i powiedział, że rzeczywiście tych dziecinnych zabawek nie można 
uważać za broń. Połączył się z więzieniem i dał rozkaz, aby uwięzionych księży 
posłać z powrotem do klasztoru. Ojciec podziękował mu i szybko wrócił do domu, 
aby oznajmić tę radosną wieść siostrze przełożonej, która tam na niego czekała. 
Mimo protestów ojca, zaczęła go całować po rękach i gdyby razem ze Stasią jej nie 
powstrzymali, rzuciłaby mu się do nóg.
Wieść o wstawiennictwie ojca i wypuszczeniu księży salezjanów, którzy 
w całym mieście cieszyli się dużym szacunkiem i miłością, rozeszła się lotem 
błyskawicy. Mówiono, że u salezjanów stał się cud. Mój ojciec zaś przez cały ten 
dzień zbierał znaczki od ludzi zajmujących się filatelistyką. Niektórzy z nich, wiedząc, 
na jaki cel idą, sami prosili, aby je od nich wziął. Jeszcze tego samego wieczoru 
ojciec zameldował się u szefa sztabu i wręczył mu trzy albumy pełne znaczków, które 
wybrał jeden z jego znajomych. Oberleutnant Kleinbühl przejrzał je i był wyraźnie 
zadowolony.
Po kilku spokojnych dniach, wojsko zamknęło ulice i w całym mieście 
rozpoczęły się rewizje w żydowskich domach. Zarekwirowano wszystkie rzeczy 
ze srebra (biżuterię i złoto trzeba było oddać zaraz po wkroczeniu Niemców 
do miasta). I znów interwencje ojca okazały się skuteczne — Niemcy zgodzili się 
oddać zarekwirowane biednym ludziom przedmioty. Chodziło głównie o srebrne 
lichtarze, w których zapalano świece w piątek i w sobotę wieczorem. Lichtarze te 
dziedziczone były z pokolenia na pokolenie. Wprawdzie po kilku miesiącach znów 
przeprowadzono rewizje i zwrócone przedmioty zarekwirowano już na stałe. Nie 
ulega jednak wątpliwości, że tych kilka miesięcy względnego spokoju było dla 
żydowskich mieszkańców Oświęcimia wielkim darem.
Ja w tym czasie całe dni spędzałem w domu, gdzie moja matka starała się mnie 
uczyć, bo dzieciom żydowskim nie wolno było chodzić do szkoły. Często chodziłem 
nad rzekę Sołę, aby bawić się z innymi dziećmi. Czasami, wieczorem, przychodziła 
do nas ukradkiem moja była nauczycielka z pierwszej klasy, pani Dyczkowska, by 
dawać mi lekcje. Nigdy nie chciała za to zapłaty i mówiła, że już Pan Bóg ją za to 
wynagrodzi. Była to bardzo pobożna osoba, która codziennie chodziła do kościoła.
Miałem więc dwie nauczycielki i byłem bardzo zajęty, bo zadawały mi dużo prac 
domowych. Jeszcze wtedy nie zdawałem sobie sprawy z niebezpieczeństwa. 
Wprawdzie w domu panowała zawsze napięta atmosfera, ojciec wracał do domu 
zmęczony i przygnębiony, a matka też była wciąż smutna, ale wszyscy mieliśmy 
nadzieję, że jednak Bóg nas nie opuści.
Niedaleko nas mieszkał czternastoletni polski chłopak, Tadek, który jeszcze 
przed wybuchem wojny miał do mnie jakąś urazę i zawsze, kiedy spotykał mnie 
na ulicy, zastawiał mi drogę i mówił z drwiną: „Żydzie, na drugą stronę!". Jeśli 
natychmiast nie wykonywałem jego rozkazu, bił mnie. Z początku próbowałem mu się 
przeciwstawiać, ale zawsze wychodziłem z tego z krwawiącym nosem albo podbitym 
okiem. Wreszcie uznałem, że jest silniejszy ode mnie i nie ma sensu bić się z nim. 
Widząc go, zawsze od razu przechodziłem na drugą stronę ulicy.
Pewnego razu wracałem zamyślony znad rzeki Soły, gdy nagle, już blisko 
naszego domu, zobaczyłem Tadka, jak wali z całej siły dużym kamieniem w szprychy 
roweru, leżącego przed nim na drodze. Nie wierząc własnym oczom podszedłem 
bliżej; nie mogłem się oprzeć ciekawości. Myślałem, że może się mylę i to nie jest 
rower, bo jak można rozbijać tak drogocenną rzecz? Rower to był skarb. Okazało się, 
że to jednak jest rower, chyba nowy, bo farba na nim błyszczy, a na ramie ma 
czerwoną tabliczkę z czarną swastyką w białym kole.
Stałem jak wryty. Nagle dał się słyszeć ostrzegawczy gwizd jakiegoś kolegi, 
który widocznie uważał, czy ktoś nie idzie. Tadek rzucił kamień, wspiął się jak kot 
po najbliższym murowanym ogrodzeniu i znikł po drugiej stronie. Po sekundzie 
wystawił głowę nad murem i widząc mnie, nadal stojącego przy rowerze, krzyknął: 
„Heniek, bój się Boga, uciekaj! Uciekaj, bo cię ten Niemiec zabije!".
Zacząłem od razu uciekać, ale już po chwili usłyszałem za sobą głośny krzyk 
Niemca: „Halt! Halt!". Biegłem dalej, a Niemiec za mną. Obejrzałem się. Był jakieś 
dwadzieścia metrów ode mnie, miał na sobie jasnobrązowy mundur i czerwoną 
opaskę ze swastyką na ramieniu; w ręce trzymał rewolwer ze skierowaną do góry 
lufą. Znów zaczął krzyczeć: „Halt! Halt!" i zaraz potem strzelił, widocznie w górę, bo 
nic mi się nie stało. Okropnie się przestraszyłem i chciałem stanąć, ale w tej chwili 
zobaczyłem, że zza zakrętu wyjechała furmanka; instynktownie wyczułem szansę, że 
może ona zatarasuje drogę biegnącemu za mną Niemcowi, bo droga była bardzo 
wąska.
W tym momencie poczułem, jakby mnie ktoś silnie pchnął, rozległ się strzał 
i upadłem na ziemię. Tym razem strzał skierowany był we mnie, ale przeszedł ponad 
moją głową i trafił w mur przede mną. Odprysk muru trafił mnie w czoło, poczułem 
silny ból, a nad sobą usłyszałem głośne rżenie konia, który przestraszony hukiem 
strzału zaczął galopować jak szalony i przewrócił Niemca. Zerwałem się z ziemi, 
z pokrwawioną twarzą i bolącym kolanem, i uciekłem.
Gdy dobiegłem do domu, Stasia, nasza służąca, widząc mnie z zakrwawioną 
twarzą i koszulą, tak się przestraszyła, że sama omal nie zemdlała ze strachu. 
Zamiast coś robić, zaczęła załamywać ręce i krzyczeć: „Jezus, Maria!". Na szczęście 
zaraz przybiegła mama. Obie położyły mnie na kanapie i ostrożnie zaczęły wycierać 
mi twarz. Okazało się, że rana na czole jest bardzo powierzchowna i wystarczyło 
zdezynfekować ją jodyną i obandażować głowę.
Gdy opowiedziałem całą historię, postanowiono, że nie będę wychodził przez 
kilka dni z domu, przynajmniej tak długo, jak będę miał bandaż na głowie, bo Niemcy 
mogą mnie szukać. W obawie, że jednak może mnie ktoś zobaczyć, jakiś czas 
przesiedziałem w schowku na strychu. Zaraz po tym wypadku żyliśmy w strachu, bo 
obawialiśmy się, że ludzie, którzy patrzyli z okien, gdy uciekałem, mogą mnie wydać 
Niemcom. To, że jestem niewinny, będzie bardzo trudno wytłumaczyć, bo nikt nie 
widział, jak Tadek rozbijał rower. Ale następne dni przeszły spokojnie i nic się nie 
stało. Zdjęto mi bandaż i zacząłem znów wychodzić na ulicę.
Najciekawsze w tej całej historii było to, że — jak się później dowiedzieliśmy — 
wielu mieszkańców Oświęcimia widziało, jak uciekałem przed Niemcem i wszyscy 
byli przekonani, że to ja rozbiłem mu rower. Nie tylko że nikt mnie nie wydał, ale 
stałem się cichym bohaterem miasta. Rozbicie niemieckiego roweru uważano 
za pierwszą, odważną akcję przeciwko okupantowi. Tadek przestał mnie bić; na mój 
widok mrugał porozumiewawczo i uśmiechał się do mnie z wyraźną sympatią.
Minął jakiś czas. Przed Bożym Narodzeniem dzieci jak co roku nosiły szopki 
i śpiewały kolędy, chodząc od domu do domu. Tak się złożyło, że byłem na ulicy, gdy 
nadeszła grupa dzieci w wieku 8–12 lat, z dużą szopką. Jeden z chłopców, widząc 
mnie, wysunął się do przodu i tuż za moimi plecami zaczął śpiewać: „Żydzie, Żydzie, 
śmierć za tobą idzie". Zwrotkę tę powtórzył kilka razy, ku uciesze innych dzieci. Nie 
wiedziałem, co mam robić — czy uciekać, czy stanąć. Bałem się, że zaczną mnie bić, 
a było ich wielu. Zaczął ogarniać mnie strach.
Wtem ktoś szturchnął mnie w bok. Patrzę, a koło mnie idzie Tadek. Jeszcze 
bardziej się przestraszyłem, ale ku mojemu zdumieniu Tadek powiedział do mnie 
głośno: „Nie słuchaj, co on mówi, bo on jest idiota". Popatrzyłem na niego 
z niedowierzaniem, a on odwrócił się i przegonił tego chłopca. Nie mogłem się 
powstrzymać i powiedziałem mu: „Ale ty przecież też taki byłeś". Na co Tadek: „/ też 
byłem idiota". Uścisnął mnie za ramię, powiedział: „Przepraszam cię", po czym 
pochylił się, bo był dużo wyższy ode mnie i pocałował mnie w policzek. Stałem jak 
wryty, zupełnie oszołomiony. Dopiero po chwili uświadomiłem sobie, że zostałem 
sam na ulicy.
Pewnego poranka przyszedł do mojego ojca żołnierz, każąc mu natychmiast 
udać się z nim do komendanta miasta, który oczekuje go w pilnej sprawie. Ojciec 
zrozumiał, że musiało się stać coś bardzo ważnego, bo jeszcze nigdy nie wołano go 
przez posłańca i o tak wczesnej porze.
Komendant sam otworzył drzwi swojego gabinetu i zaprosił ojca do środka. 
Ojciec całą siłą woli próbował ukryć zaniepokojenie. Kto wie, jaki nowy rozkaz 
przyszedł z Katowic, gdzie mieściła się centrala gestapo, której podlegały wszystkie 
sprawy żydowskie na terenach przyłączonych do Reichu, czyli do Niemiec.
Komendant zajął miejsce w fotelu za biurkiem i dał znak ojcu, aby też usiadł. 
Widząc jego zaniepokojenie, powiedział z jowialnym uśmiechem:
— Nie ma się pan czego obawiać, bo tym razem chodzi o dobre wiadomości. 
Otrzymałem rozkaz, aby w Oświęcimiu otwarte zostało Biuro Emigracji do Palestyny. 
Otwarcie tego biura powierzam panu. Emigracja jest dobrowolna. Władze niemieckie 
zainteresowane są, aby zgłosiła się jak największa liczba ludzi i mamy nadzieję, że 
emigracja wkrótce się rozpocznie. Ze względu na różne techniczne i organizacyjne 
ograniczenia, emigracja ta będzie rozwijać się stopniowo, ale jeśli wszystko będzie 
dobrze szło i pierwsze trudności zostaną pokonane, to będzie ona masowa i każdy 
będzie mógł wyjechać.
Następnie polecił mojemu ojcu rozpocząć natychmiastowe działanie w celu 
otwarcia Biura Emigracyjnego i rozlepić w całym mieście afisze o rejestracji Żydów 
chcących wyjechać do Palestyny. Jeszcze tego samego dnia ojciec otworzył Biuro 
Emigracyjne w restauracji swojego najlepszego przyjaciela, Szmula Schnitzera. 
Mieściła się ona w domu Haberfelda, w centrum miasta, koło mostu nad Sołą. 
Kierownikiem biura został Józef Manheimer.
Afisze o tej rejestracji wywarły olbrzymie wrażenie na wszystkich mieszkańcach 
Oświęcimia. Żydzi cieszyli się, że Niemcy ustanowili granicę dla swojego brutalnego 
zachowania. Wiadomo było wprawdzie, że takie Biuro Emigracyjne zostało już 
wcześniej otwarte w Krakowie i niedługo później zamknięte, ale widocznie coś 
musiało się zmienić, jeśli nakazano znów je otworzyć, tym razem w Oświęcimiu. 
Najwyraźniej miał on stać się punktem zbiorczym dla emigracji Żydów ze Śląska. 
Uważano, że w przyszłości emigracja rozszerzy się na Żydów z Generalnego 
Gubernatorstwa.
W Żydów oświęcimskich wstąpiła nowa nadzieja. W mieście rozpoczęła się 
rejestracja, którą traktowano z całą powagą; niektórzy Żydzi zaczęli nawet myśleć 
o nauce języka hebrajskiego.
Tymczasem do ojca przybyło, nielegalną drogą i w tajemnicy, kilka osób 
z obozu HIAS  na Słowacji. Miały one zorganizować przerzut młodych ludzi, 
Dunajem, aż do portów Warna, Konstanca i Sulina nad Morzem Czarnym. Stamtąd, 
wynajętymi statkami, też w ukryciu, tym razem przed Anglikami, mieli oni osiągnąć 
brzegi swego ocalenia — Erec Israel.
Posłańcy ci powiedzieli ojcu, że obóz uchodźców jest całkowicie przepełniony 
i panują tam niesamowicie ciężkie warunki. Nie można więc dłużej czekać, należy 
zaraz rozpocząć całą akcję. Prosili mego ojca, aby pomógł zorganizować drogę 
ucieczki młodym Żydom z Polski. Trzeba było stworzyć punkty przerzutowe, znaleźć 
ludzi, którzy będą zaopatrywali uciekinierów, miejsca, gdzie będą mogli znaleźć 
schronienie, aż do następnego etapu swej podroży. Ojciec poświęcił temu dużo 
wysiłku i pomógł im wszystko zorganizować.
Tak więc, wraz z nadzieją na masową emigrację, rozpoczęła się konspiracyjna 
akcja przerzutu młodych ludzi do Erec Israel. Niestety, akcja ta nie trwała długo; 
po jakimś czasie Anglicy dowiedzieli się o niej i nie chcąc dopuścić do emigracji 
Żydów do Palestyny — zamknęli swoimi okrętami wojennymi wyjście z portów 
Warna, Konstanca i Sulina. Żaden okręt nie mógł już opuścić tych portów bez 
dokładnej kontroli. W listopadzie 1939 ojciec znów wezwany został do komendanta 
miasta, który oświadczył mu, że ma jechać, wraz z jeszcze jednym członkiem Gminy 
Żydowskiej, do Bielska i zameldować się tam u oficera o nazwisku von Rüdiger; 
podał też adres urzędu. Bielsko było miastem powiatowym, do którego należał 
Oświęcim.
W tym samym czasie aresztowani zostali w Oświęcimiu Zyleg Königsberg 
i jeszcze jeden Żyd, którego nazwiska nie pamiętam, ale był to zięć naszego 
znajomego, Fenigera. Königsberga aresztowano na skutek donosu dozorcy 
w fabryce Kuźnickiego, gdzie pracował. Dozorca, volksdeutsch, doniósł władzom 
niemieckim, że Zyleg Königsberg ukrył w fabryce pod ziemią kanistry z benzyną. Zięć 
Fenigera też został aresztowany na skutek jakiegoś donosu.
Stojąc przed komendantem miasta, ojciec zaczął prosić go o zwolnienie tych 
dwóch aresztowanych. Komendant przerwał mu, że nie może w tej sprawie nic 
zrobić, bo zostali oni już odstawieni do gestapo w Bielsku i poradził ojcu rozmawiać 
w tej sprawie z von Rüdigerem. W ten sposób ojciec dowiedział się, że człowiek, 
przed którym ma się stawić, jest oficerem gestapo. Dotychczas nie miał do czynienia 
z gestapo, bo Oświęcim znajdował się pod zarządem władz wojskowych.
Komendant miasta wręczył ojcu list w zamkniętej kopercie, z poleceniem 
wręczenia go von Rüdigerowi. Ojciec pojechał do Bielska z Józefem Manheimerem. 
Przybyli trochę wcześniej i udali się najpierw do tamtejszego przewodniczącego 
Gminy Żydowskiej, Rotera, aby zasięgnąć informacji o von Rüdigerze. Okazało się, 
że Roter, stary, słaby Żyd, też dostał wezwanie, aby o tej samej godzinie stawić się 
u tego oficera.
Roter przedstawił von Rüdigera jako dzikie zwierzę, twierdząc, że kogoś tak 
brutalnego i bezwzględnego jak ten gestapowiec nie spotkał nigdy w życiu. Radził też 
ojcu i Manheimerowi, aby byli powściągliwi w rozmowie z nim i uważali na każde 
swoje słowo, jeśli chcą wyjść żywi z tego spotkania. Jego najmniejsze 
zdenerwowanie może spowodować śmierć ich wszystkich.
Ojciec dowiedział się też od Rotera o nowych, wstrząsających wydarzeniach, 
które świadczyły o tym, jak wielkie wysiłki robili Niemcy, aby pozbyć się Żydów. Roter 
opowiadał, że z Bielska wychodzą transporty Żydów w zamkniętych wagonach 
towarowych, w jakich zwykle przewozi się bydło — na wschód, w kierunku 
Przemyśla, pod sowiecką granicę. Tam wyładowuje się wagony i ludzie próbują 
przedostać się przez rzekę na sowiecką stronę. Niestety, nikt nie chce ich tam 
wpuścić; w trakcie przeprawy żołnierze sowieccy strzelają do nich. Dzisiaj ma wyjść 
duży transport dwóch domów starców i reszty inteligencji żydowskiej, jaka jeszcze 
pozostała w Bielsku. Roter uważał, że większość ludzi z domów starców nie 
wytrzyma już samej tej podroży i umrze w wagonach.
Ojciec mój i Manheimer byli wstrząśnięci tą wiadomością. Teraz dopiero ojciec 
zrozumiał, co oznaczały pogłoski, że przez Trzebinię przejeżdżają pociągi 
z zamkniętymi, bydlęcymi wagonami, a spragnieni Żydzi błagają o wodę przez małe 
zakratowane okienka.
Idąc do Rüdigera, ojciec i Manheimer przypomnieli sobie złożone wcześniej 
przyrzeczenie, że w żadnym wypadku, nawet za cenę życia, nie zgodzą się służyć 
Niemcom jako narzędzie do wysyłania ludzi na śmierć. Obaj byli przekonani, że 
wezwani zostali do von Rüdigera właśnie w sprawie organizacji takich transportów 
z Oświęcimia. Przechodząc przez bramę budynku gestapo, ojciec pożegnał się 
w myślach z całą swoją rodziną, bo był przekonany, że już nigdy nas nie zobaczy.
Gestapo mieściło się w Bielsku na terenie byłej żydowskiej fabryki tekstylnej, 
niedaleko dworca kolejowego. Jeden ze strażników zameldował ich telefonicznie 
i zaprowadził na pierwsze piętro do biura von Rüdigera. Za biurkiem stał młody, 
chudy człowiek o bladej, ostrej twarzy i przenikliwych niebieskich oczach. Cała trójka 
zameldowała się i mój ojciec wręczył list komendanta Oświęcimia. Stali bez ruchu, 
a von Rüdiger usiadł za biurkiem i zaczął czytać list. W pewnej chwili przerwał 
czytanie i kazał ojcu usiąść. Manheimer i Roter dalej stali.
Rüdiger skończył czytać, wstał, włożył do ust papierosa i nerwowo zaczął 
szukać po kieszeniach zapalniczki. Roter usłużnie podał mu zapaloną zapałkę. 
Rüdiger odepchnął jego rękę i wyrzucił z siebie taką serię obraźliwych przezwisk 
i przekleństw, że cała trójka oniemiała. Dla ojca było jasne, że mają do czynienia 
z zawodowym mordercą, dla którego w ogóle nie istnieje pojęcie godności ludzkiej, 
a decyzja o życiu lub śmierci człowieka zależy tylko od jego kaprysu.
Chwile ciągnęły się w nieskończoność. Napięcie było olbrzymie. Wreszcie von 
Rüdiger zapalił papierosa, usiadł z powrotem za biurkiem i popatrzył na mego ojca. 
Ojciec nie cofnął wzroku. Miał wrażenie, że ważą się jego losy. Nagle, zupełnie 
spokojnie, Rüdiger zapytał go, czy ma jakieś życzenia. Ojciec odpowiedział, że 
po pierwsze prosi, aby zwolnieni zostali dwaj niewinnie aresztowani Żydzi 
z Oświęcimia i tu wymienił ich nazwiska. Rüdiger podniósł słuchawkę telefonu i wydał 
polecenie, aby wypuścić tych dwóch więźniów i umieścić ich w autobusie jadącym 
do Oświęcimia.
Następnie ojciec poprosił, aby ludzi z dwóch domów starców w Bielsku 
przewieźć do Oświęcimia i aby przerwano transporty Żydów na wschód, dopóki 
Rosjanie nie zgodzą się na ich przyjęcie. Rüdiger zgodził się, ale pod warunkiem, że 
ojciec przyjmie też w Oświęcimiu resztę Żydów z Bielska, Katowic i Cieszyna. 
Po chwili zastanowienia dodał, że w tym wypadku będzie gotów przerwać transporty 
Żydów. Ojciec mój natychmiast zgodził się ich przyjąć i wziął odpowiedzialność za ich 
zakwaterowanie, a Manheimer zobowiązał się niezwłocznie zarejestrować ich 
w Biurze Emigracyjnym. Następnie wręczył von Rüdigerowi sprawozdanie, jak 
przebiega rejestracja w tym Biurze.
Rüdiger powiedział, że jego zadaniem jest, aby na Śląsku nie było więcej 
Żydów. Następnie oświadczył, że ojciec mój, wraz z przedstawicielami Gminy 
Żydowskiej w Oświęcimiu i przedstawicielami innych gmin żydowskich na Śląsku, ma 
pojechać w delegację do Berlina, aby tam otrzymać od centralnych władz 
niemieckich, zajmujących się sprawami żydowskimi, polecenia dotyczące emigracji 
Żydów.
Rüdiger rozkazał ojcu, by jak najprędzej przedłożył mu listę żydowskich 
przedstawicieli, którzy będą brali udział w tej delegacji, aby mógł przygotować im 
dokumenty podróży. Uzgodniono, że lista składać się będzie z reprezentantów gmin 
żydowskich z Oświęcimia, Bielska, Katowic i Cieszyna.
Po powrocie do Oświęcimia, ojciec otrzymał telefoniczne polecenie stawienia 
się przed komendantem miasta, w celu złożenia mu sprawozdania z rozmowy z von 
Rüdigerem. Już tego samego dnia zaczęli przyjeżdżać Żydzi z Bielska i wynajmować 
mieszkania w Oświęcimiu. Następnego dnia przyjechali ludzie z domów starców 
w Bielsku. Gmina Żydowska w pośpiechu zorganizowała nowy dom starców w szkole 
Talmud Tora. Ponadto przystąpiono do prac budowlanych w domu, który nazywano 
Schönkerówką (bo należał do naszej rodziny), w celu przekształcenia go w szpital. 
Dawało to wielu Żydom możliwość uniknięcia przymusowej pracy dla Niemców.
Wkrótce nadszedł dzień wyjazdu do Berlina. Z Oświęcimia jechali Hofman, 
Manheimer i mój ojciec. Hofman mieszkał w Krakowie i był kierownikiem tamtejszego 
Biura Emigracyjnego, zanim je zamknięto, ale ojciec mój zaopatrzył go w dokumenty, 
że jest członkiem Gminy Żydowskiej w Oświęcimiu. Zrobił to na prośbę 
przewodniczących Rady Syjonistycznej w Krakowie, dr. Chaima Hilfsteina i mgr. Leo 
Salpetra, z którymi był w stałym kontakcie i od których otrzymał wcześniej zgodę 
na otwarcie Biura Emigracyjnego w Oświęcimiu. Z Salpetrem, krakowskim 
aptekarzem, ojciec był zaprzyjaźniony jeszcze z dawnych czasów.
Wiadomość o wyjeździe delegacji żydowskiej do Berlina rozniosła się szybko 
po Oświęcimiu i okolicznych miejscowościach. Tutejsi Żydzi byli całkowicie 
zdezorientowani. Z jednej strony — chociaż represje były tu bez porównania 
mniejsze niż w innych miastach, to Żydzi w Oświęcimiu żyli w ciągłym strachu, że 
fala prześladowań może wkrótce dosięgnąć także ich. Z drugiej — wyjazd delegacji 
żydowskiej do Berlina, aby otrzymać instrukcje, co do mającej się odbyć emigracji, 
świadczył jednak o tym, że Niemcy mają jakiś plan wobec Żydów i była nadzieja, że 
przyniesie im to ratunek.
W dniu wyjazdu na dworcu kolejowym w Oświęcimiu grupa zapłakanych, 
zrozpaczonych kobiet rzuciła się na mego ojca i innych członków delegacji 
i lamentując prosiła o wstawienie się za ich aresztowanymi mężami. Okazało się, że 
kilka dni wcześniej w Chrzanowie, miasteczku położonym 30 kilometrów 
od Oświęcimia, aresztowano pod jakimś pretekstem kilkunastu Żydów i teraz groziła 
im śmierć.
Delegaci jechali w nocy, w zaciemnionych wagonach, przechodząc po drodze 
różne kontrole. Po przybyciu do Berlina, udali się do Biura Emigracyjnego, 
istniejącego tam już od dłuższego czasu w budynku przy ulicy Meinecke 7. Mgr 
Hofman znał jeszcze sprzed wojny kierownika tego biura, dr. Pika. Ułatwiło im to 
rozmowę, bo niemieccy Żydzi byli bardzo ostrożni w kontaktach z obcymi ludźmi. Dr 
Pik zawiadomił zaraz profesora Leo Baecka o przybyciu delegacji z Polski. Prof. 
Baeck był wielką żydowską osobistością i działaczem społecznym. Pełnił wtedy 
funkcję przewodniczącego Zjednoczenia Żydów w Niemczech, a raczej tych resztek 
gmin, które jeszcze istniały. 
Pierwszą dobę delegacja mieszkała w hotelu „Carlton", który był już dla nich 
zarezerwowany. Jasne było, że działo się to za specjalnym pozwoleniem Niemców. 
Nazajutrz przeniesiono ich do prywatnego mieszkania. W dniu przyjazdu, wieczorem, 
delegacja zaproszona została do jednego z berlińskich teatrów na uroczystość 
Kulturbundu, związaną ze zbiórką pieniędzy na pomoc zimową dla Żydów. Ku 
wielkiemu zdumieniu przybyszów z Polski, zaproszeni goście przybyli w smokingach, 
a panie w długich eleganckich sukniach, chociaż bez biżuterii.
Wszyscy wiedzieli już o przybyciu delegatów z Polski i z niecierpliwością czekali 
na koniec oficjalnej części uroczystości, aby móc z nimi porozmawiać. Do Berlina 
dochodziły bardzo niepokojące wieści z terenów zajętych przez Niemców. Wielu 
z obecnych na tej uroczystości miało krewnych, którzy w roku 1938 przerzuceni 
zostali przez Zbąszyń do Polski; teraz byli bardzo zaniepokojeni ich losem.
Członkowie delegacji, w tym mój ojciec, niczego nie ukrywali i opowiedzieli całą 
prawdę, pomimo że ostrzegano ich wcześniej, aby byli ostrożni, bo wśród przybyłych 
na tę uroczystość mogą być ludzie współpracujący z gestapo. Słowa członków 
delegacji z Polski wywołały na słuchaczach olbrzymie wrażenie.
Następnego dnia przed południem odbyło się specjalne posiedzenie 
Zjednoczenia Żydów w Niemczech, któremu przewodniczył prof. Baeck. Na tym 
posiedzeniu ojciec mój złożył sprawozdanie o sytuacji Żydów na Śląsku i poprosił 
o szybką pomoc w sprawie emigracji oraz o wsparcie finansowe dla tamtejszych 
gmin żydowskich. Członkowie Zjednoczenia przyrzekli spełnić te prośby, o ile tylko to 
będzie możliwe.
Powiedzieli, że mają duże fundusze zablokowane w bankach. Można ich było 
wprawdzie używać, ale jedynie po otrzymaniu zezwolenia z urzędu 
Reichssicherheitshauptamt (Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy), którym kieruje 
wysoki oficer SS, Eichmann.  Przyrzeczono, że prośba o zwolnienie funduszów 
na ten cel zostanie mu niezwłocznie przedłożona. Powiedziano też delegacji, że 
urząd ten udziela zezwoleń na opuszczenie Niemiec tym Żydom, do których nie ma 
zastrzeżeń.
Ojciec powiadomił zebranych o rozkazie otwarcia Biura Emigracyjnego 
do Palestyny i o transportach Żydów ze Śląska do Oświęcimia, gdzie mieli czekać 
na emigrację. Powiedział też, że jest w kontakcie z organizacją HIAS, która stara się 
różnymi drogami przemycać Żydów do Palestyny. Na to członkowie Zjednoczenia 
odpowiedzieli, że za dwa dni ma przybyć delegacja Żydów ze Stambułu i sprawa ta 
zostanie z nimi omówiona.
Przy tej okazji ojciec dowiedział się, że w obozach założonych w Warnie 
i Sulinie znajduje się już przeszło 20 tysięcy Żydów i nie można znaleźć państwa, 
które chciałoby otworzyć przed nimi granice. Czyniono olbrzymie wysiłki, ale nikt nie 
chce ich przyjąć. Nie można też już było znaleźć okrętów, które pomimo zakazu 
Anglików gotowe byłyby przewieźć Żydów do Palestyny.
Żywiono jednak nadzieję, że ze względu na tak drastyczne pogorszenie sytuacji 
Żydów w Polsce i grożące im niebezpieczeństwo, Anglicy dadzą jednak pozwolenie 
przedstawicielom Zjednoczenia Żydów w Stambule na przewiezienie pewnej liczby 
Żydów do Erec Israel. Członkowie delegacji dowiedzieli się, że Niemcy nie robią w tej 
sprawie żadnych trudności, bo ich celem jest pozbycie się Żydów za wszelką cenę. 
Niestety, Żydzi nie otrzymują od nikogo na świecie pomocy. Wszystkie drzwi są 
przed nimi zamknięte.
Po tym posiedzeniu ojciec mój został zaproszony na obiad przez prof. Baecka, 
a inni członkowie delegacji poszli zwiedzać miasto. Okazało się, że znany żydowski 
działacz w Polsce, dr Tohn, był przyjacielem prof. Baecka, a zarazem dobrym 
znajomym mego ojca. Ojciec kilka razy portretował Tohna i podczas malowania 
zaprzyjaźnili się. Widocznie wpłynęło to na prof. Baecka, bo był bardzo otwarty 
wobec ojca.
Najpierw zapytał go, czy zna kogoś z Sosnowca o nazwisku Moniek Merin. 
Sosnowiec znajduje się blisko Oświęcimia, ale nazwisko to nie było ojcu znane. Prof. 
Baeck ostrzegł go przed tym człowiekiem, bo do Gmin Żydowskich doszły słuchy, że 
jest on zaufanym Himmlera i Eichmanna. Ma też podobno od nich list, aby wszystkie 
władze niemieckie szły mu na rękę. Żyd z takim dokumentem ma ogromną władzę 
nad innymi Żydami. Biuro Merina znajduje się w budynku gestapo w Katowicach, co 
też w przypadku Żyda było czymś zupełnie niesamowitym. Najwyraźniej Niemcy 
wiązali z Merinem duże plany. Ojciec przyrzekł, że będzie miał się przed nim 
na baczności.
Następnie prof. Baeck opowiedział ojcu o sytuacji Żydów w Niemczech. Nie 
pracują już w swoich zawodach, nie prowadzą też żadnych interesów. Pozostało 
trochę drobnych handlarzy, a reszta to ludzie w domach starców lub w szpitalach, 
którzy już dawno stracili nadzieję na powrót do normalnego życia. Młodzieży już 
prawie nie ma. Wszyscy czekają na certyfikaty i wizy, aby móc wyemigrować 
z Niemiec. Prof. Baeck uważał, że ci, którzy nie będą mogli wyemigrować, zginą 
w obozach koncentracyjnych lub z głodu. Niemcy nazywają to „naturalnym 
rozwiązaniem problemu żydowskiego".
Następnie zaczął oskarżać Żydów i ich przywódców na całym świecie — o to, 
że nic nie robią, aby nieść pomoc swoim braciom pod władzą Hitlera. Zjednoczenie 
Żydów w Niemczech wiele razy zwracało się, za pośrednictwem rabina Ehrenpreisa 
w Sztokholmie, z krzykiem rozpaczy o pomoc do różnych żydowskich przywódców, 
ale znikąd nie nadchodziła choćby jakaś odpowiedź. Panowała zmowa milczenia. 
Nikt niczego nie robił, nikt o niczym nie chciał wiedzieć. Państwa zachodnie po prostu 
zamknęły przed Żydami wszelkie drogi ratunku — nie miały zamiaru im pomóc.
Biorąc pod uwagę bezlitosne zachowanie się niemieckich zbrodniarzy, było 
oczywiste, że Żydów czeka fizyczna zagłada. Prof. Baeck był zdania, że Stany 
Zjednoczone mogłyby uratować Żydów, otwierając przed nimi swoje granice, a także 
wywierając nacisk, nie tylko na Niemców, aby pozwolili Żydom wyemigrować, ale 
przede wszystkim na państwa zachodnie, aby ich przyjęły.
Profesor stwierdził, że przyjazd delegacji z Polski ma duże znaczenie, bo 
pozwoli przekazać delegacji ze Stambułu faktyczny obraz sytuacji Żydów w Polsce 
i może jednak będą oni mogli przekonać teraz Anglików do zmiany stanowiska. 
Wyraził przy tym obawę, że wkrótce przyjdą mrozy i rzeka Dunaj pokryje się lodem, 
co doprowadzi do zamknięcia i tej ostatniej drogi ratunku.
Prof. Baeck zakończył słowami:
— Jeżeli Zachód nam nie pomoże, to Żydzi zostaną wyciśnięci jak cytryna 
ze wszystkiego, co im jeszcze pozostało i pozbawieni wszelkiej możliwości życia, 
a potem wyrzuceni i spaleni jak zużyta skórka od cytryny.
Nieraz później ojciec mój, przypominając sobie te prorocze słowa profesora 
Baecka, chylił przed nim głowę, wobec jego mądrości i świadomości tego, co czekało 
Żydów.
Następnie ojciec pojechał do Pal–Amt.  W piwnicy tego domu mieściło się 
zakamuflowane biuro podziemnej organizacji żydowskiej, Irgun Zwei Leumi , która 
zajmowała się nielegalną emigracją do Palestyny. Tam okazało się, że istnieje pewna 
możliwość otrzymania obywatelstwa różnych państw południowoamerykańskich, ale 
związane jest to z posiadaniem tam ziemi. W Berlinie istnieje biuro podroży, przez 
które można kupić w tych krajach działki ziemi i oni też załatwiają paszporty. 
Możliwość ta była jednak związana z dużymi kosztami i dlatego nie nadawała się dla 
Żydów z Polski, którzy nie dysponowali takimi funduszami.
Żydom bardzo trudno było otrzymać normalną wizę wjazdową do któregoś 
z państw zachodnich. Ambasady żądały dołączenia do podania o wizę świadectwa 
moralności. Władze niemieckie natomiast gotowe były wydać takie świadectwo tylko 
wtedy, gdy do prośby o jego wydanie dołączona będzie przyznana już wiza 
wjazdowa do jakiegoś kraju. Ambasady zachodnich państw i władze niemieckie 
prowadziły biurokratyczną grę, posługując się Żydami, których życie dla nikogo nic 
nie znaczyło. Cynizm tego postępowania był elementem zbrodni, jaka została 
wykonana na Żydach.
W każdym razie tam, w Pal–Amt, delegacja dowiedziała się, że jedyna 
możliwość emigracji, jaka pozostała polskim Żydom, to droga przez Warnę i Sulinę.
Nazajutrz przyszedł rozkaz, aby delegacja z Polski stawiła się niezwłocznie 
w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy i zameldowała się u kierownika 
Referatu Żydowskiego, Adolfa Eichmanna. Po półgodzinnym oczekiwaniu 
w sekretariacie, zostali wprowadzeni do eleganckiego gabinetu, gdzie za biurkiem 
siedział oficer w mundurze SS, z bladą twarzą i lekkim grymasem koło ust. Cichym, 
miękkim głosem zażądał, aby każdy z przybyłych się przedstawił, po czym kazał im 
usiąść i oznajmił, że wszystkie sprawy Żydów podlegają Głównemu Urzędowi 
Bezpieczeństwa Rzeszy. Następnie kazał zdać sobie sprawozdanie z organizacji 
i działalności Biura Emigracyjnego w Oświęcimiu, które ma zajmować się sprawami 
emigracji Żydów z całego Śląska.
Ojciec mój i jeszcze jeden z członków delegacji przedstawili mu sprawozdanie, 
z którego wynikało, że Żydzi śląscy gotowi są do emigracji. Eichmann słuchał 
z uwagą i nie zadawał żadnych pytań. Po tym krótkim sprawozdaniu wstał, 
a równocześnie z nim wstali wszyscy członkowie delegacji. Ojciec mój, który stał 
przed Eichmannem, powiedział:
— Ja mam prośbę.
— Jaką? — spytał Eichmann.
— Proszę okazać dobrą wolę i zwolnić z więzienia kilkunastu Żydów, których 
aresztowano w Chrzanowie koło Oświęcimia.
Eichmann zrobił notatkę i powiedział:
— Prośba zostanie rozpatrzona.
Na tym spotkanie się zakończyło.
Nazajutrz przedstawiciel Gminy Żydowskiej oprowadzał delegację 
po żydowskich ośrodkach w Berlinie. Zwiedzili doskonale wyposażony, olbrzymi 
szpital oraz bardzo ładny dom starców, w którym każdy mieszkaniec miał swój pokój, 
urządzony meblami sprowadzonymi z jego własnego mieszkania. Były tam olbrzymie 
biblioteki i nowoczesne sale jadalne. Mieszkańcy tego domu, starzy ludzie, 
zachowywali się normalnie, nie okazując strachu czy choćby niepokoju. Wszędzie 
panowała cisza i przyjemny spokój. Siedząc w wygodnych fotelach, ludzie czytali 
książki lub grali w szachy. Jasne było, że żyją w iluzorycznym świecie, nie zdając 
sobie sprawy, że został on stworzony przez niemiecką propagandę.
Niedaleko tego domu starców znajdował się olbrzymi gmach, w którym mieściły 
się biura Gminy Żydowskiej w Berlinie. Wchodząc tam miało się wrażenie, że jest to 
administracyjne centrum co najmniej milionowego miasta. Po długich korytarzach 
przemykały szybkim krokiem dziesiątki urzędników z teczkami i aktami w rękach. 
Wszyscy mieli poważne, skupione twarze i robili wrażenie bardzo zajętych. Widząc 
zdziwienie członków delegacji, wytłumaczono im, że to wrażenie wielkiej aktywności 
jest konieczne, aby zapewnić tym Żydom pracę, bo jest to ich jedyna możliwość 
zarobkowania.
W dużym, bardzo uporządkowanym biurze członkowie delegacji zostali przyjęci 
przez prezesa Gminy Żydowskiej w Berlinie, dr. Stahla. Był on wyraźnie zadowolony 
z pozytywnego wrażenia, jakie wywarły na delegacji ośrodki Gminy Żydowskiej 
i przyrzekł dostarczyć sprzęt medyczny i lekarstwa, gdy tylko dostanie na to 
pozwolenie.
Wieczorem, po powrocie do mieszkania, w którym nocowali, członkowie 
delegacji zostali zawiadomieni, że władze niemieckie odmówiły zwolnienia funduszy, 
jak również przekazania sprzętu medycznego i lekarstw. Delegacja została wezwana 
do natychmiastowego powrotu do Polski i tej samej nocy wyjechała.
Przed Żydami była tylko jedna droga ratunku — emigracja. Delegaci mieli 
jeszcze nadzieję, że może ci ludzie, którzy przyjadą ze Stambułu, po otrzymaniu 
raportu o sytuacji Żydów w Polsce, przemycą go na Zachód i że poruszy on opinię 
publiczną. Raport taki, z dokładnym opisem zachowania się Niemców wobec Żydów, 
złożył mój ojciec na piśmie Zjednoczeniu Żydów w Berlinie. Łudzono się nadzieją, że 
nasi bracia za granicą zmuszą rządy swych państw do otwarcia granic przed Żydami 
z Polski.
Na dworcu w Katowicach, czekając na pociąg do Oświęcimia, członkowie 
delegacji spotkali Żyda, który przekazał im straszną wiadomość — Wielka Synagoga 
w Oświęcimiu została doszczętnie spalona. Tego haniebnego czynu dokonał 
specjalny oddział gestapo, który nagle zjawił się w mieście, zamknął ulice naokoło 
synagogi, aby nikt nie mógł jej gasić i, po rozlaniu benzyny, podpalił ten piękny 
gmach.
W mieście zapanowały żałoba i strach. Żydzi byli wstrząśnięci i zrozpaczeni. 
Wszyscy czuli, że utracili coś bardzo bliskiego i drogiego, coś, co było sednem ich 
dotychczasowego życia. To była rzeczywistość, do której wracała delegacja, a na jej 
czele mój ojciec, jako przewodniczący Gminy Żydowskiej w Oświęcimiu. 
Po przybyciu na miejsce okazało się, że także cały cmentarz żydowski w Oświęcimiu 
został zdewastowany przez Niemców, wiele nagrobków rozbito, inne poprzewracano. 
Jeden z rabinów oświęcimskich powiedział wtedy: „Dla mnie jest jasne, że tym aktem 
Niemcy hitlerowskie przypieczętowały swój los".
Po kilku dniach zmarł nagle szames bożnicy (pomocnik rabina do spraw 
liturgicznych i porządkowych). Jego serce nie wytrzymało tej straty. Odbył się 
pogrzeb, w czasie którego oddano hołd zmarłemu, a wraz z nim Wielkiej Synagodze. 
Ludzie czuli się tak, jakby byli na własnym pogrzebie i patrzyli na własny grób. 
Jachcel, gabaj (zarządca) Wielkiej Synagogi, przemawiał nad grobem. Starał się 
pocieszyć ludzi i dodać im otuchy. Powiedział, że wybudujemy jeszcze ładniejszą 
bożnicę od tej, którą nam spalono. Jeśli nie my, to nasi synowie. Jeśli nie 
w Oświęcimiu, to w Jerozolimie. Wybudujemy tam jeszcze wiele pięknych synagog 
i będą w nich służyli jako szamesi tak piękni ludzie jak ten, który teraz od nas 
odszedł. Skończył on swoje zadanie i Pan Bóg wziął go do siebie.
Na cmentarzu zapanowała cisza, nie słychać było nawet łkań. Słowa ostatniego 
gabaja Wielkiej Synagogi, Jachcla, szły prosto do Nieba. Były to prorocze słowa 
człowieka, który — stojąc przed majestatem śmierci — widział przyszłość.
Ojciec czuł się tak zdruzgotany spaleniem Wielkiej Synagogi, że trudno mu było 
zasiąść w swoim biurze i skoncentrować się na pracy. Przygnębienie jego pogłębiało 
się; czuł, że siły go opuszczają i postanowił podać się do dymisji, bo uważał, że nie 
jest w stanie sprostać zadaniu. Zwierzył się Jachclowi, który też był członkiem Gminy 
Żydowskiej. Jachcel zdenerwował się na ojca i powiedział, że nie może być nawet 
mowy o jego dymisji. Przekonywał go, że teraz właśnie powinien wykazać hart 
ducha. Nie jest to czas na słabości, bo od postępowania ojca może dużo zależeć.
Tego dnia do Gminy Żydowskiej przyjechało z Chrzanowa kilka kobiet i z wielką 
radością oznajmiły ojcu, że ich aresztowani mężowie zostali zwolnieni z więzienia 
w tym samym dniu, w którym delegacja wróciła z Berlina. Ta dobra wiadomość 
podbudowała ojca i zabrał się znów do intensywnej pracy. Coraz więcej ludzi było 
zdanych na pomoc Gminy Żydowskiej w Oświęcimiu.
Na specjalnym posiedzeniu Gminy ojciec zdał dokładne i bardzo smutne 
sprawozdanie z pobytu delegacji w Berlinie. Podczas tego wystąpienia zemdlał 
zastępca ojca, Abraham Gross. Wszyscy zrozumieli, że jedyna nadzieja w tym, że 
może jednak coś się stanie i ktoś tam, daleko, za granicą, zlituje się nad nimi.
Pewnego dnia ojciec został wezwany do burmistrza miasta, który oświadczył 
mu, że otrzymał rozkaz z gestapo w Bielsku, aby zapełnić żydowskimi mieszkańcami 
puste baraki znajdujące się na Zasolu, po drugiej stronie rzeki Soły. To z tych 
baraków wyrósł później koszmar tego świata: Konzentrationslager Auschwitz.
Burmistrzem Oświęcimia był wtedy Niemiec, były piekarz ze Śląska. Ojciec 
podejrzewał, że chce on stworzyć w naszym mieście getto i stanowczo się temu 
sprzeciwił. Burmistrz zaczął krzyczeć i grozić, ale ojciec oświadczył mu, że tego 
rozkazu nie wykona. Zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństwa, na jakie się naraża, 
ale miał nadzieję, że rozkaz burmistrza był jego własną inicjatywą, bo w sprawach 
żydowskich, jak dotychczas, wszystkie rozkazy z gestapo przychodziły 
do komendanta miasta. Dlatego też udał się wprost do niego.
Przedstawił komendantowi żądanie burmistrza i powiedział, że jeżeli ten nadal 
będzie żądał wykonania rozkazu, to ojciec jako prezes Gminy Żydowskiej poda się 
do dymisji. Komendant miasta natychmiast połączył się z burmistrzem i w ostrych 
słowach powiedział mu, że on jako członek partii powinien stosować się do jej 
zarządzeń i nie mieszać się do spraw żydowskich.
Tego dnia ojciec postanowił też sprzeciwić się niemieckiemu rozkazowi i nie 
pozwolił ludziom stawić się do pracy przymusowej. Codziennie grupy Żydów 
wychodziły do pracy, zajmując się głównie czyszczeniem miasta. Była też grupa, 
która pomagała polskiej policji w różnych pracach fizycznych i porządkowych. Ta 
grupa też nie wyszła teraz do pracy. Na pytanie z policji, dlaczego ludzie się nie 
stawili, ojciec odpowiedział, że ustawy norymberskie zabraniają, aby Żydzi pracowali 
razem z czystymi aryjczykami. Zdumiony komendant policji wezwał ojca do siebie 
i zażądał wyjaśnień. Zamiast tego ojciec oświadczył mu, że jeżeli nadal będzie żądał, 
aby Żydzi u niego pracowali, to złoży na niego skargę do gestapo. I komendant policji 
wycofał swoje żądanie!
Następnym krokiem Niemców wobec Żydów był rozkaz noszenia na ramieniu 
gwiazdy Dawida. I tu ojciec też nie spieszył się z wykonaniem rozkazu. Niektórzy 
członkowie Gminy Żydowskiej uważali, że swoim postępowaniem próbuje popełnić 
samobójstwo. Inni uważali, że postępuje słusznie, bo ważne, aby Niemcy wiedzieli, 
że i ze strony Żydów mogą napotkać opór. Na posiedzeniu Gminy Żydowskiej 
wszyscy jej członkowie jednomyślnie poparli ojca, nawet ci sceptyczni. Wszyscy 
jednak przygotowani byli na najgorsze.
Niedługo potem ojciec otrzymał telefon od von Rüdigera z gestapo w Bielsku, 
który zapytał, dlaczego Gmina Żydowska przestała posyłać ludzi do pracy. Ojciec 
odpowiedział, że potrzebuje tych ludzi do budowy domu starców i szpitala. Jeśli 
będzie musiał posyłać ludzi do innej pracy, to transporty Żydów ze Śląska 
do Oświęcimia będą musiały być przerwane. Słysząc to Rüdiger polecił ojcu 
zatrudniać ludzi tam, gdzie Gmina najbardziej ich potrzebuje. Żydzi przestali chodzić 
do pracy przymusowej; pracowali tam, gdzie skierowała ich Gmina.
Dla wszystkich było jasne, że ten stan nie może trwać długo i jeżeli nie 
rozpocznie się emigracja, jeżeli nie znajdzie się państwo, które zgodzi się 
na przyjęcie Żydów, to staną oni w obliczu katastrofy. Rzadko kto zdawał sobie 
jednak sprawę ze skali zagrożenia. Do Oświęcimia przyjeżdżało coraz więcej Żydów 
i coraz trudniej było znaleźć dla każdego dach nad głową. Wszyscy czekali 
na pomoc.
W willi adwokata żydowskiego dr. Druksa mieszkał najwyższy rangą niemiecki 
oficer, jaki był wtedy w Oświęcimiu, major von Greif. Pewnego dnia ojciec został 
do niego wezwany. Von Greif przyjął go w swoim gabinecie. Zajął miejsce 
za biurkiem i poprosił ojca, by usiadł naprzeciw niego. Następnie zrobił krótką 
przerwę i popatrzył mu prosto w oczy. Ojciec poczuł, że czeka go jakaś ważna 
wiadomość. Major von Greif oznajmił, że on i jego jednostka opuszczają miasto 
i na jego miejsce przyjdzie ktoś inny. Następnie wyjął z szuflady biurka małą kartkę 
papieru, zapisaną maszynowym pismem, i wręczył ją ojcu. „Ten dokument ma pan 
zawsze nosić przy sobie" — powiedział.
Dokument stwierdzał, że ojciec uratował niemieckiego oficera, pilota. Był na nim 
stempel i podpis von Greifa. Następnie ten dumny niemiecki oficer wstał i podał ojcu 
rękę, dziękując mu za uratowanie lotnika. Wyszli razem z pokoju i major von Greif 
odprowadził zdumionego ojca do wyjścia z willi, a później dalej, aż do wyjścia 
z ogrodu. Taki gest uprzejmości był w tym czasie czymś zupełnie wyjątkowym.
Otwierając bramkę ogrodu von Greif coś sobie przypomniał i poprosił ojca 
z powrotem do swojego gabinetu. Tam cichym głosem powiedział mu, żeby miał się 
na baczności przed niejakim Mońkiem Merinem z Sosnowca i jego przełożonym, 
komisarzem Dreierem z gestapo w Katowicach. Von Greif zaznaczył, że mówi to ojcu 
w największej tajemnicy i zaufaniu. Już po raz drugi ojciec otrzymał ostrzeżenie, aby 
mieć się na baczności przed tym człowiekiem. Postanowił sprawdzić, kto to jest 
Moniek Merin.
W Gminie Żydowskiej nikt nie znał tego nazwiska, co nie było dziwne, bo 
między gminami w Oświęcimiu i Sosnowcu nie było żadnego kontaktu. Żydzi nie 
mogli swobodnie poruszać się z miasta do miasta; trzeba było posiadać specjalne 
przepustki. Po kilku dniach sprowadzono do ojca jakiegoś Żyda, który przybył 
z Katowic. Opowiedział mu on, kto to jest Moniek Merin.
Zaraz po wkroczeniu do Sosnowca, Niemcy zaczęli łapać młodych Żydów 
do przymusowych robót. Jednego z nich, nazwiskiem Merin, zrobili Gruppenfiihrerem 
(brygadierem). Był to człowiek żonaty, z dobrej rodziny, ale karierowicz. Wtedy 
jeszcze, na samym początku okupacji niemieckiej, istniała w Sosnowcu normalnie 
funkcjonująca Gmina Żydowska, składająca się z poważnych i godnych obywateli. 
Wkrótce Merin stał się człowiekiem zaspokajającym wszelkie potrzeby oficerów 
i żołnierzy niemieckich. Nic dziwnego, że szybko zdobył ich zaufanie i coraz częściej 
zaczęli się nim posługiwać.
Merin zwracał się w imieniu Niemców do Gminy Żydowskiej z wciąż nowymi 
żądaniami. Gmina starała się je zaspokajać, ale stawały się coraz trudniejsze 
i wprost niemożliwe do wykonania. Merin zaczął wtedy w bezczelny sposób 
podburzać Niemców przeciwko Gminie. W odróżnieniu od Oświęcimia, który był 
dotąd pod bezpośrednią władzą Wehrmachtu, Żydzi w Sosnowcu od pierwszej chwili 
okupacji niemieckiej znajdowali się pod władzą gestapo w Katowicach, co zwiększało 
antyżydowskie ekscesy Niemców. Szczególnie niebezpieczni byli agenci gestapo.
Merin, wykorzystując tę sytuację, podburzając i intrygując na wszystkie strony, 
umacniał swoją władzę, przy aktywnej pomocy Niemców. Wkrótce w Sosnowcu 
zjawił się komisarz Dreier z gestapo w Katowicach, rozwiązał tamtejszą Gminę 
Żydowską i mianował Mońka Merina Judenältesterem. W tej funkcji miał wybrać 
według swojego uznania tak zwany Judenrat, czyli Radę Żydowską, i stanąć na jego 
czele.
Merin wybrał do Judenratu największych prostaków w mieście, całkowicie mu 
podporządkowanych, a przedstawicieli inteligencji wziął do pracy jako urzędników. 
Niedługo później już wszyscy wiedzieli, kim jest Merin. Na rozkaz gestapo 
zorganizował on też Judenraty w Zawierciu i wszystkich miejscowościach w okręgu 
Sosnowca. Wszędzie tam Gminy Żydowskie, których członkowie wybierani byli przez 
żydowskich mieszkańców miasta, zostały rozwiązane.
Swą władzę absolutną w Sosnowcu Merin sprawował żelazną ręką. Stworzony 
przez niego system podatkowy, w postaci tak zwanej kontrybucji i innych podatków, 
działał bardzo sprawnie. Merin sam ustalał, ile każdy ma płacić, a od bogatych 
i znanych Żydów w mieście żądał astronomicznych sum. Były wypadki, że ludzie 
odmawiali płacenia. Zabierano ich wtedy do obozu niedaleko miasta i wrzucano 
do ciasnej, ciemnej celi. Co kilka godzin byli bici i torturowani przez gestapowców 
i po krótkim czasie godzili się oddać całe swoje mienie, byleby tylko wyjść stamtąd 
żywym.
Dla mego ojca było jasne, że bliski jest dzień, kiedy Merin odwiedzi Oświęcim 
i przekształci Gminę Żydowską w Judenrat. Wiedział, że stanie wtedy w obliczu 
śmiertelnego niebezpieczeństwa i był przygotowany na najgorsze. Powiedział 
mamie, że gdyby został aresztowany, to ma ona próbować dostać się z nami 
do Krakowa, do dziadka Józefa.
Tymczasem do Oświęcimia przyjeżdżało coraz więcej Żydów z okolicznych 
miejscowości. Nie mieli oni gdzie mieszkać ani co jeść. Gminie z największym 
trudem udawało się ich gdzieś pomieścić. Założono publiczne kuchnie, każdy dawał, 
co mógł, ale wszędzie panowała bieda. Pisano prośby, rozsyłano petycje, błagano 
o pomoc, ale ta znikąd nie nadchodziła. Żydzi w Oświęcimiu, tak jak wszyscy Żydzi 
w Polsce, zostali sami, zdani na swój los.
Nie ulega jednak wątpliwości, że Niemcy oczekiwali jakiejś możliwości emigracji 
Żydów, bo inaczej nie kazaliby otworzyć Biura Emigracyjnego w Oświęcimiu. Nie 
kazaliby też jechać mojemu ojcu z delegacją do Berlina. Po powrocie stamtąd 
żywiono jeszcze nadzieję, że Ameryka i Anglia, a z nimi inne państwa, zmienią 
stosunek do Żydów i otworzą przed nimi swe granice.
Żydzi zawsze żyli nadzieją i może to też sprawiło, że przez wieki przetrwali. 
Nawet stojąc nad skrajem przepaści żywili nadzieję. Tym razem jednak, pomimo 
modłów, płaczu i wołania na cały świat o pomoc — nadzieja zawiodła. Dlatego 
z łkającym sercem powtórzę to straszne zdanie: ŻYDZI W POLSCE ZOSTALI SAMI.
Była to jednak nadzieja, o której żyjący powinni wciąż przypominać — w imieniu 
tych, co zginęli. Nadzieja ta bowiem przekształciła się w oskarżenie.
Sytuacja w Oświęcimiu wciąż się pogarszała. Po opuszczeniu miasta przez 
jednostkę von Greifa, lotnik niemiecki, który u nas mieszkał, też wkrótce się z nami 
pożegnał; wyjechał na urlop do Linzu i więcej go nie widzieliśmy. Na jego miejscu 
w naszej willi zamieszkał inny niemiecki oficer. Zgodził się, żebyśmy mieszkali 
w pracowni malarskiej mego ojca, która mieściła się na pierwszym piętrze i dokąd 
prowadziło osobne wejście.
W willi mojego dziadka kwaterował niemiecki Arbeitsamt (Urząd Pracy), który 
zajmował się wysyłaniem młodych Polaków, rolników z okolicznych wsi, 
na przymusowe roboty do Niemiec. Ci, którzy nie zgadzali się na wyjazd, byli dotąd 
bici, aż podpisywali zgodę. Często budziłem się w nocy, bo głośne, wręcz zwierzęce 
krzyki bitych i torturowanych słychać było i w naszej willi. Matka uspokajała mnie; 
zapamiętałem dotyk jej ręki na moim czole.
W samej Gminie Żydowskiej też zaszły zmiany. Niektórzy jej członkowie 
naciskali, aby działać na własną rękę, bo sprawa emigracji utknęła w martwym 
punkcie. Wysłannicy HIAS ze Słowacji zaczęli ich przekonywać, żeby przynajmniej 
dzieci tych, którzy zapisali się na emigrację, wysłać nielegalną drogą do Słowacji, 
skąd będzie można je przeszmuglować Dunajem. Miały one jechać do Cieszyna 
i stamtąd przejść w nocy granicę.
Ojciec mój słyszał o ruchach wojska na granicy ze Słowacją i wahał się 
z podjęciem decyzji. Uważał, że niebezpieczeństwo jest zbyt duże, zwłaszcza że 
chodzi o dzieci. Mimo to, bez jego zgody, a za zgodą rodziców, transport taki został 
zorganizowany i kilkadziesiąt dzieci wyjechało pod opieką wysłanników HIAS. 
Niestety, cała ta grupa została złapana na granicy przez Niemców i wróciła 
do Oświęcimia pod eskortą wojskową. W Oświęcimiu aresztowano też ich rodziców.
Przesłuchania trwały dniami i nocami. W tej grupie byli 14–16–letni chłopcy, 
zatrudnieni przez Gminę Żydowską, którzy teraz zeznali, że mój ojciec w ogóle nie 
wiedział o tym transporcie. Zeznania te uratowały ojca, który wszędzie interweniował 
i przekonywał Niemców, że chodzi o dziecinny wybryk. W końcu dzieci wraz 
z rodzicami wypuszczono na wolność.
Kilka tygodni wcześniej zadzwonił do ojca przewodniczący Judenratu 
w Krakowie, o nazwisku Biberstein, zawiadamiając go, że słynny rabin z Góry 
Kalwarii, Gere Rebe, ma za godzinę przejechać wraz ze swoją rodziną pociągiem 
przez Oświęcim — w drodze do Erec Israel. Biberstein prosił, by zaopatrzyć ich 
na stacji kolejowej w jedzenie i ciepłe picie.
Rabi Abraham Mordechaj, zwany Gere Rebe, uważany był przez wielu 
chasydów za cudotwórcę. Został on wykupiony od Niemców przez bogatych Żydów 
z zagranicy. Na wieść o tym, że ma przejechać przez Kraków, setki osób zebrały się 
na dworcu, by go zobaczyć i dotknąć jego ręki. Jednak Niemcy nie pozwolili nikomu 
zbliżyć się do wagonów.
Ojciec mój zebrał w pośpiechu kilku członków Gminy Żydowskiej — Arona 
Silbigera, Abrahama Jachcla, Michaela Sandera, Abrahama Grossa i Icchaka 
Huterera — i wszyscy podążyli, z pieczywem i z termosami z gorącą herbatą, 
na stację kolejową. Wkrótce pociąg wjechał na peron. Rabin znajdował się 
w odizolowanym wagonie drugiej klasy, razem ze swoją rodziną i lekarzem. Wagon 
strzeżony był przez agentów gestapo, którzy pozwolili zbliżyć się na tyle, aby przez 
okno podać jedzenie.
Ponieważ postój pociągu był bardzo krótki, wszystko odbyło się błyskawicznie. 
Gere Rebe miał wtedy 73 lata. Był to chudy, mały, siwy człowiek, z bardzo bystrym 
i płomiennym wzrokiem. Stał w oknie z podniesioną ręką i żegnał się z Żydami. Nagle 
popatrzył na ojca i dał znak, by się do niego zbliżył. Z widocznym wysiłkiem wychylił 
się jeszcze bardziej z okna i obiema dłońmi objął ręce ojca. Przez chwilę trzymał je 
bez ruchu, po czym wypowiedział życzenie, tak jakby ojca błogosławił: „Życzą ci, 
abyście ty, twoja żona i twoje dzieci zostali przy życiu i aby udało się warn 
szczęśliwie przejść tę wojnę".
Pociąg ruszył i przez długą chwilę można było jeszcze widzieć wyciągniętą rękę 
rabina. Wszyscy członkowie Gminy patrzyli z utęsknieniem za tym oddalającym się 
pociągiem, który wiózł Gere Rebe na wolność.
W drodze powrotnej Abraham Gross wyraził zdziwienie, że rabin pożegnał się 
z ludźmi, ale nikomu, oprócz mojego ojca, niczego nie życzył. Ojciec mój zaś dziwił 
się, dlaczego rabin życzył mu, „abyście ty, twoja żona i twoje dzieci zostali przy 
życiu", a nie — żeby on i jego rodzina zostali przy życiu, co byłoby przecież bardziej 
naturalne.
Wszyscy, którzy żegnali Gere Rebe, zginęli w Holokauście, oprócz mego ojca. 
Zginęła też cała duża rodzina mego ojca, oprócz jego żony i dzieci. Co więcej, przez 
całą tę straszną wojnę, pomimo tego, co naokoło nas się działo, nigdy nie opuszczała 
nas pewność, że my przeżyjemy. Ja przez całą wojnę miałem uczucie, że jakaś 
wyższa siła jest zainteresowana moim przeżyciem i wszystkim kieruje. Ojciec mój 
zaś był przekonany, że błogosławieństwem tym Gere Rebe wyprosił u Pana Boga 
nasze życie.
Niedługo później i mnie wydarzył się dziwny, niesamowity wypadek. Chodząc 
codziennie nad rzekę Sołę, zaprzyjaźniłem się z pewnym niedorozwiniętym 
umysłowo chłopcem, nieco starszym ode mnie. Miał może jedenaście lat, a na imię 
Aleks, ale wszyscy nazywali go Aleks „Bocian". Przezwisko pochodziło stąd, że gdy 
dawało mu się jakąś drobną monetę i mówiło: „Zrób bociana", on stawał na jednej 
nodze, wykrzywiał ręce tak, jakby to były skrzydła, wysuwał wargi do przodu, jakby 
miał dziob i wydawał z siebie skrzeczący głos, który miał przypominać głos bociana.
Wszyscy się śmiali i Aleks „Bocian" też, chociaż jego uśmiech przypominał mi 
raczej smutny grymas. Gdy dawało mu się większą monetę, to w tej pozycji tańczył. 
Było mi go bardzo żal, bo jego niemoc umysłowa przypominała mi niemoc fizyczną 
mojego zmarłego brata Musia.
Aleks godzinami, a czasem nawet całymi dniami, siedział nad Sołą i patrzył 
w niebo obserwując ptaki. Było to jego główne zajęcie. Rzadko kiedy coś mówił, 
a jeśli już się odezwał, to były to niezrozumiałe i nie powiązane ze sobą słowa lub 
zdania.
Nasza przyjaźń polegała na tym, że codziennie rano przynosiłem mu dwa 
kawałki chleba z masłem, a on pozwalał mi siedzieć koło siebie i obejmował mnie 
ramieniem. Czułem, że to jest mój jedyny prawdziwy przyjaciel. Innych nie miałem, 
choć potrzebowałem tego bardzo. Aleks był zawsze głodny, więc czasem 
przynosiłem mu też obiad, chociaż i nam się nie przelewało.
Siedziałem więc razem z Aleksem nad Sołą i godzinami patrzyłem na ptaki. 
Wiedziałem, że nie można z nim rozmawiać, więc milczałem, tak jak on.
Pewnego dnia Aleks nagle odwrócił się do mnie, wskazał ręką na drugą stronę 
rzeki i zupełnie normalnym głosem powiedział:
— Tam, na Zasolu, Niemcy wybudują kominy i spalą wszystkie dzieci 
Abrahama.
Zerwałem się i spojrzałem na niego z przestrachem i zdumieniem. Nie 
rozumiałem znaczenia jego przepowiedni, ale czułem, że chodzi o coś bardzo 
ważnego. On przyciągnął mnie z powrotem do siebie i powiedział:
— Ty nie masz się czego bać.
— Skąd o tym wiesz? — spytałem z trwogą.
— Ptaki..., ptaki mi o tym powiedziały — brzmiała jego odpowiedź i jeszcze 
silniej objął mnie ramieniem, jakby chciał mnie ustrzec przed jakimś niewidzialnym 
niebezpieczeństwem.
Siedzieliśmy chwilę w milczeniu, po czym Aleks patrząc na niebo dodał:
— Powiedziały mi, że będzie tu duży swąd i będą musiały mnie opuścić.
Jego głos i twarz były pełne smutku. Chciałem go jeszcze o coś spytać, ale jego 
oczy znów się zamgliły i stracił kontakt ze światem. Siedzieliśmy dalej w milczeniu 
i wydawało mi się, że obejmuje mnie z jeszcze większą troskliwością.
Wydarzenie to miało miejsce zimą 1939/40 roku. Aleks przepowiedział to, co 
stało się o wiele później, a ręką wskazał dokładnie na miejsce, gdzie to się miało 
stać.
Rozkaz zbudowania obozu oświęcimskiego wydany został przez Himmlera 27 
kwietnia 1940. Budowa obozu rozpoczęła się krótko potem, gdy nas już nie było 
w Oświęcimiu. Obóz powstał w miejscu, które nazywano Zasolem. Pierwsi 
więźniowie przybyli tam w czerwcu 1940. Byli to Polacy, więźniowie polityczni. 
W marcu 1941 zaczęto budować drugą część obozu, dużo większą, o nazwie 
Birkenau. My nazywaliśmy to miejsce Brzezinka; ono też mieściło się na Zasolu. 
Na to właśnie miejsce Aleks wskazał ręką. Stało się ono głównym miejscem zagłady 
narodu żydowskiego.
Oświęcim, moje miasto rodzinne, stało się słynne nie z tego, że rozpoczęła się 
tam emigracja Żydów za granicę, lecz z tego, że tam stworzono nowy rodzaj Zła: 
uśmiercanie ludzi na skalę przemysłową.
W końcu stycznia 1940 stało się to, czego mój ojciec tak się obawiał. Przed 
Gminą Żydowską zatrzymał się samochód marki volkswagen, z którego wysiadł 
elegancko ubrany, niski, chudy, trzydziestoletni mężczyzna, a wraz z nim młoda 
blondynka. Był to Moniek Merin ze swoją sekretarką. Para ta władczym krokiem 
weszła do budynku i Merin kazał zaprowadzić się do biura mego ojca. Po krótkim 
przywitaniu i przedstawieniu się, poprosił ojca, aby opowiedział mu o swoim pobycie 
w Berlinie w biurach Zjednoczenia Żydów w Niemczech i Pal–Amtu. Ojciec udzielił 
mu kilku zdawkowych odpowiedzi, nie wchodząc w szczegóły.
Następnie Merin okazał duże zainteresowanie tym, w jaki sposób Gmina 
Żydowska w Oświęcimiu utrzymuje się i jak udało się tu zwolnić żydowskie sklepy 
z nakazu rekwizycji. Ojciec od razu poczuł, że to człowiek bardzo niesympatyczny, 
chytry i fałszywy, a przy tym niebezpieczny, który swoje niecne zamiary stara się 
ubrać w ładne słówka.
Po tej rozmowie Merin poprosił ojca, aby pojechał z nim do Sosnowca, bo chce 
mu pokazać, jak zorganizował Centralny Ośrodek Gmin Żydowskich na Górnym 
Śląsku. Oficjalna, niemiecka nazwa tego Ośrodka brzmiała: Zentrale der Jüdischen 
Ältestenräte in Oberschlesien.
W drodze do Sosnowca Merin wyjął z portfela dokument, o którym opowiedział 
ojcu w Berlinie prof. Leo Baeck, i z wielką dumą mu go pokazał. Było tam napisane: 
„Israel Moniek Merin występuje w moim imieniu. Wszyscy przedstawiciele władzy 
niemieckiej mają ustosunkować się do jego poleceń, tak jakby wyrażone były przeze 
mnie osobiście. W sprawach wymagających wyjaśnień należy zwracać się wprost 
do mnie. Heinrich Himmler". Dokument ten zaopatrzony był w fotografię Merina. Był 
to niewątpliwie jeden z najdziwniejszych niemieckich dokumentów dotyczących 
Żydów, jaki wydano w czasie II wojny.
Merin, wyraźnie rozkoszując się zdumieniem ojca i chcąc je jeszcze 
spotęgować, powiedział, że jego biuro mieści się w gestapo w Katowicach, a jego 
przełożonym jest Eichmann w Berlinie.
Przybywszy do Sosnowca, ojciec zauważył, że Merin ma masę różnych 
podejrzanych pomocników, którzy, sądząc po ich wyglądzie i zachowaniu, należeli 
do najniższych warstw miejscowej społeczności żydowskiej. Była to właściwie jego 
gwardia przyboczna, bezwzględnie mu oddana i gotowa wypełnić każdy jego rozkaz. 
Oprócz nich, Merin miał do dyspozycji nowo zorganizowaną policję żydowską. Nosili 
oni ciemnoniebieskie czapki z czerwonym otokiem i blaszaną gwiazdę Dawida 
na piersiach, a na ramieniu opaskę z napisem „Ordnungsdienst". Merin powiedział 
ojcu, że wkrótce dostaną mundury. On sam nosił na ubraniu dekoracyjny napis 
„Judenältester".
Merin oprowadzał ojca po różnych biurach, tłumacząc mu ich przeznaczenie. 
Nie starał się ukryć przy tym dumy ze swego doniosłego stanowiska. Tłumaczył, 
w jaki sposób pracuje jego Ośrodek. Wszyscy Żydzi musieli płacić podatki, które on 
na nich nakładał. Na pytanie ojca, czy ludzie płacą zgodnie z tymi żądaniami, Merin 
odpowiedział, że ze zbieraniem podatków są coraz większe kłopoty, zwłaszcza 
od chwili zarekwirowania przez Niemców wszystkich sklepów żydowskich wraz 
z towarami. Wyraźnie ludzie nie mają już pieniędzy. Dlatego Merin i jego ludzie 
zmuszeni są nałożyć na wszystkie Gminy Żydowskie, które znajdują się pod ich 
zarządem, tzw. kontrybucję, czyli kolektywną płatność Gminy. Na pytanie mego ojca, 
co się dzieje, gdy jakaś Gmina nie płaci nałożonej kontrybucji, Merin odpowiedział, że 
w takim wypadku wszyscy odpowiedzialni za to zostają aresztowani i wysłani 
do obozu pracy.
Pytania ojca stawały się dla Merina coraz bardziej nieprzyjemne i w końcu 
przerwał rozmowę na tematy finansowe. Następnie wprowadził ojca do dużej sali 
i przedstawił mu delegację młodzieży z obozu pracy w Środuli, jednej z dzielnic 
Sosnowca. Byli to młodzi ludzie, którzy przed wojną zorganizowali się, aby wyjechać 
do Erec Israel i zebrani byli na obozie przygotowawczym, zwanym Hachszara . 
Wybuch wojny przekreślił ich plany. Teraz, słysząc, że mój ojciec jest w Sosnowcu, 
wysłali delegację na spotkanie z nim, aby dowiedzieć się czegoś o możliwości 
emigracji do Erec Israel.
Wiadomość o otwarciu Biura Emigracyjnego w Oświęcimiu, a także o podróży 
ojca do Berlina w sprawach emigracji, rozeszła się szeroko i teraz ci młodzi ludzie 
patrzyli na mego ojca, jak rozbitek okrętu na ostatnią deskę ratunku.
Ojciec powiedział im, że na razie droga legalnej emigracji nie została otwarta, 
ale czeka na dalsze wiadomości w tej sprawie. Następnie dał im do zrozumienia, że 
istnieje możliwość nielegalnej emigracji. Merin słysząc to stawał się coraz bardziej 
niespokojny. Ojciec mój widział, że chłopcy ci chcieliby porozmawiać z nim 
na osobności. Jeden z nich poprosił o to Merina, ale on stanowczo odmówił, wziął 
ojca pod rękę i wyprowadził go z sali, mówiąc im, że muszą się spieszyć na obiad.
Merin i jego ludzie utrzymywali dla siebie specjalną restaurację, w której 
podawano najlepsze potrawy żydowskie. Wszystkie dania były obfite i doskonale 
przyrządzone, podawane przez elegancko ubranych kelnerów. W trakcie tej 
prawdziwej uczty, która miała miejsce już pod wieczór, nagle na salę weszło kilku 
zdenerwowanych osobników. Zbliżyli się oni do Merina i zaczęli szeptać mu coś 
do ucha. Merin i jeszcze kilku członków Rady Żydowskiej szybko wstali od stołu 
i wyszli.
Ojciec mój wyszedł razem z nimi, bo ciekaw był, o co chodzi. Na ulicy zobaczył 
niesamowity widok. Po obu stronach stali, tworząc szpaler, żołnierze niemieccy 
w czarnych mundurach SS; każdy z nich trzymał w ręce palącą się pochodnię. 
Między nimi szli inni żołnierze, prowadząc grupę ciężko pobitych i pokrwawionych 
ludzi. Cała ta scena robiła wrażenie, jakby odbywała się w czasach 
średniowiecznych.
Merin zawołał do siebie dwóch żołnierzy i zaczął z nimi rozmawiać. Okazało się, 
że Ośrodek Merina nałożył kontrybucję w wysokości 30 tysięcy marek na Judenrat 
w Zawierciu, a ponieważ nie był on w stanie tyle zapłacić, wszyscy jego członkowie 
zostali aresztowani. To byli właśnie ci pobici i zmaltretowani ludzie, wśród nich starsi, 
którzy już ledwo się ruszali, podtrzymywani przez innych.
Merin rozpoczął pertraktacje z tymi ludźmi i po długich targach zgodził się 
wreszcie przyjąć mniejszą kwotę, z równoczesnym przyrzeczeniem, że Judenrat 
w Zawierciu zrobi wszystko, co możliwe, aby dodać brakującą sumę. Merin nie 
wykazywał żadnego ludzkiego uczucia na widok swoich ofiar. Jego obojętność 
na cierpienie miała w sobie coś zwierzęcego. Ojciec mój miał wrażenie, że Merin 
w ogóle nie zdaje sobie sprawy, że ma do czynienia z żywymi ludźmi.
Następnie Merin dał znak komendantowi niemieckiej straży SS, aby się 
do niego zbliżył. Oficer ten szybkim krokiem utorował sobie drogę wśród swoich 
żołnierzy i ludzi zebranych na ulicy i stanął przed Merinem na baczność. Merin 
rozkazał mu wypuścić na wolność pobitych. Żołnierze pogasili pochodnie i oddalili 
się. Ojciec chciał pomóc pobitym, ale Merin nalegał, by wrócił do restauracji. Widząc, 
że ojciec się nie rusza, znów wziął go pod ramię i siłą pociągnął za sobą. Pomimo 
wstrząsu, jakiego doznał mój ojciec i pomimo wstrętu, jaki czuł do Merina, zdołał się 
opanować i zdając sobie sprawę, że odmowa może zakończyć się dla niego 
tragicznie, zgodził się zająć znów miejsce w sali restauracyjnej.
Rozejrzał się wokoło, nie wierząc własnym oczom. Na sali panowała teraz 
radosna atmosfera, jakby odniesiono duże zwycięstwo. Kelnerzy przynosili wciąż 
nowe, coraz obfitsze dania, w tym różne mięsiwa, jakich normalny Żyd nie widział już 
od miesięcy. Ojciec mój nie tknął jedzenia i po krótkim czasie powiedział Merinowi, 
że musi już jechać do domu. Ten zawołał swojego szofera i polecił mu odwieźć ojca 
do Oświęcimia.
Po kilku tygodniach ojciec otrzymał list z Ośrodka Merina w Sosnowcu. 
Doniesiono mu, że według rozkazu komisarza Dreiera z gestapo w Katowicach ma 
zwołać w Oświęcimiu zebranie przedstawicieli Gmin Żydowskich, w celu naradzenia 
się nad emigracją Żydów i związanymi z tym problemami organizacyjnymi. Nazajutrz 
ojciec otrzymał podobny list od von Rüdigera z gestapo w Bielsku.
Ojciec rozesłał zaproszenia do wielu Gmin Żydowskich w Polsce, między 
innymi w Warszawie i Łodzi. Na zebranie przybyli tylko przedstawiciele Gmin 
ze Śląska. Inni nie otrzymali od miejscowych władz niemieckich pozwolenia na taki 
wyjazd.
Na zebraniu tym zjawił się też Merin i pokazał list z gestapo w Katowicach, 
w którym mianowano go przewodniczącym Judenratów Śląska. Wszystkie Gminy 
Żydowskie, łącznie z tą w Oświęcimiu, mają być przekształcone w Judenraty 
i podlegać Centralnemu Ośrodkowi Merina w Sosnowcu. Na sali powstało wielkie 
zamieszanie, bo oznaczało to, że gminy, w których jeszcze nie było Judenratów, 
utracą swoją samodzielność i staną się bezwolnym narzędziem w rękach Merina 
i jego ludzi.
Chcąc opanować sytuację, ojciec mój niezwłocznie zwołał posiedzenie 
w drugim pokoju, bez udziału Merina, aby naradzić się z przedstawicielami Gmin 
Żydowskich, jak mają postępować. Po tej naradzie mój ojciec i wszyscy inni 
oświadczyli Merinowi, że odrzucają jego żądanie podporządkowania się Centralnemu 
Ośrodkowi Gmin w Sosnowcu, bo oni nie są przedstawicielami Judenratów, tylko 
gmin religijnych. Słysząc tę odpowiedź, Merin był bardzo zaskoczony, że wszyscy 
delegaci odważyli się odmówić wykonania tak wyraźnych rozkazów gestapo. 
Następnie, nie mogąc opanować wzburzenia, opuścił salę.
Było jasne, że Niemcy rozwiążą teraz wszystkie Gminy Żydowskie i w ich 
miejsce utworzą Judenraty, na których czele stać będą ludzie poleceni przez Merina. 
Wszyscy przedstawiciele Gmin brali też pod uwagę, że mogą ich spotkać osobiste 
represje. Żaden z obecnych nie był jednak gotów podporządkować się Merinowi, bo 
oznaczałoby to pośrednią lub bezpośrednią współpracę z Niemcami.
Na tym zakończył się ten zjazd Gmin Żydowskich, który miał w jakiś 
niewiadomy sposób przyczynić się do emigracji. Od samego początku było jednak 
jasne, że bez pomocy z zagranicy i zgody na przyjęcie Żydów, emigracja jest 
niemożliwa. Pomoc taka nie nadchodziła i wszyscy delegaci Gmin byli bezsilni.
Ojciec mój nie raz zadawał sobie pytanie, w jakim celu Niemcy rozkazali zwołać 
ten zjazd. Wiedzieli przecież, że nie tylko żadne państwo nie chciało Żydów przyjąć, 
ale utrudniano im też na wszelkie możliwe sposoby próby ucieczki. Niemcy musieli 
mieć jakiś plan. Może chcieli zebrać wszystkich delegatów Gmin pod pretekstem 
emigracji, po to, by Merin mógł przekazać im rozkaz stworzenia Judenratów? To 
wątpliwe, bo dużo łatwiej i z pewniejszym skutkiem mógłby Merin wezwać 
przedstawicieli Gmin, każdego z osobna, do swego biura w gestapo w Katowicach 
i tam przekazać im ten rozkaz. Na pewno nie natrafiłby wtedy na taki opór.
Co więcej, rozkaz zwołania tego zjazdu, który ojciec otrzymał z gestapo 
w Katowicach, a dzień później z gestapo w Bielsku, musiał być wydany w innym 
miejscu — w Berlinie, któremu obie placówki podlegały. Chodziło więc o coś 
ważnego, a przekazanie rozkazu stworzenia Judenratów przez Merina było tylko 
wykorzystaniem okazji, a nie głównym celem zjazdu.
W każdym razie ojciec mój wiedział, że odtąd jego dni na stanowisku w Gminie 
Żydowskiej w Oświęcimiu są policzone. Postanowił jednak przetrwać, jak długo to 
będzie możliwe i z własnej woli nie opuszczać stanowiska.
Wszyscy czekali z niepokojem na dalszy rozwój wypadków. Po kilku dniach, 
mimo że Gmina Żydowska w Oświęcimiu nie podlegała Merinowi, ojciec otrzymał 
od niego list, że na Gminę została nałożona kontrybucja w wysokości 30 tysięcy 
marek i żąda on zapłaty w ciągu kilku dni. Zwołano zebranie i zdecydowano zapłacić 
tę kontrybucję. W ciągu dwóch dni zebrano całą żądaną kwotę i schowano ją w kasie 
Gminy.
Równocześnie ojciec wysłał telegram i list do berlińskiego biura Zjednoczenia 
Żydów w Niemczech z prośbą o wskazówki, jak ma postępować. I stała się dziwna 
rzecz. Po dwóch dniach ojciec otrzymał telegram z gestapo w Katowicach, że 
kontrybucja została unieważniona. Znów zwołano zebranie Gminy, aby 
zadecydować, co zrobić z zebranymi pieniędzmi. Pomimo sprzeciwu kilku członków 
Gminy, ojciec przeprowadził uchwałę, aby zwrócić pieniądze właścicielom, co też 
niezwłocznie wykonano.
Po dwóch tygodniach w Gminie Żydowskiej w Oświęcimiu zjawił się człowiek 
o nazwisku Bernstein, pochodzący z Dąbrowy. Oddał on ojcu list z gestapo 
w Katowicach, w którym mianowano tegoż Bernsteina państwowym komisarzem 
Gminy. Od chwili doręczenia listu miał rozpocząć swoje urzędowanie i przejąć 
kierownictwo.
Ojciec natychmiast zwołał posiedzenie Rady Gminy, które zostało 
zaprotokołowane; powiedział, że w tej sytuacji nie pozostaje mu nic innego, jak iść 
do domu. Razem z moim ojcem podali się do dymisji inni członkowie Gminy: Icchak 
Huterer, Abraham Jachcel, Baruch Grinbaum i Abraham Gross. Ludzie ci wiedzieli, 
że narażają się na duże niebezpieczeństwo, ale nie chcieli być narzędziem w rękach 
Merina.
Na tym jednak ta sprawa się nie zakończyła. Po dwóch tygodniach ojciec został 
nagle wezwany do Gminy Żydowskiej. Był tam już Merin i kilku oficerów gestapo, 
między innymi komisarz Dreier z Katowic i von Rüdiger z Bielska. Dreier podszedł 
do mojego ojca i z groźbą w głosie spytał go, czy wie, co to jest kacet. Ojciec 
odpowiedział, że jest to obóz koncentracyjny. Dreier jeszcze bardziej zbliżył się 
do ojca i krzyknął mu w twarz:
— Tam jest twoje miejsce!
Ojciec milczał. Dreier zrobił kilka nerwowych kroków po pokoju, po czym rzucił 
dalsze pytanie:
— Skoro wiesz, co to jest kacet, to czy cofasz swoją wcześniejszą decyzję 
i zgadzasz się przyjąć stanowisko przewodniczącego Judenratu w Oświęcimiu?
Ojciec, już wcześniej przygotowany na najgorsze, odpowiedział:
— Nie zgadzam się.
Niemcy byli zdumieni, a Merin dostał wypieków na twarzy i nerwowo ocierał pot 
z czoła. Komisarz Dreier odwrócił się do okna i stał przez chwilę w milczeniu, jakby 
rozważając sytuację, po czym rozkazał jednemu z obecnych gestapowców 
aresztować ojca i przewieźć do więzienia w magistracie miejskim.
Ojciec znalazł się sam w celi więziennej i — jak mi później opowiadał — zaczął 
się duchowo przygotowywać do odejścia z tego świata. Nie miał jednak czasu 
na długie rozmyślania, bo wkrótce otworzono drzwi celi i wprowadzono dalszych 
aresztowanych: Jachcla, Huterera, Abrahama Grossa i Grinbauma.
W Oświęcimiu założono Judenrat. Józef Gross mianowany został 
Judenältesterem, a do Judenratu dołączono jego szwagra o nazwisku Lerhaft, który 
był później komendantem Ordnungsdienstu w Sosnowcu.
Po dwóch tygodniach wszyscy aresztowani, wraz z moim ojcem, wypuszczeni 
zostali na wolność. Dzień wcześniej moja matka schodziła ze mną i moją siostrą 
po schodach z piętra naszego domu, gdy zauważyliśmy, że do sieni wszedł chudy 
człowiek w eleganckim granatowym ubraniu i krawatce. Pamiętam, że miał ciemne, 
silnie nabrylantynowane, gładkie włosy, zaczesane do tyłu. Okazało się, że był to 
Merin, który przyszedł porozmawiać z moją mamą.
Pamiętam, że ja stałem na schodach, a matka trzymała w ramionach Luśkę. 
Miałem wtedy dziewięć lat, ale rozumiałem każde słowo tej rozmowy i doskonale 
zdawałem sobie sprawę z niebezpieczeństwa, w jakim znajdował się mój ojciec, a my 
wraz z nim. Co rano zmawiałem modlitwę Szma Izrael. Prosiłem Boga, żeby ojcu nie 
stało się nic złego i żeby wypuszczono go na wolność. Instynktownie czułem wtedy, 
że od tego człowieka w sieni bardzo dużo zależy.
Merin powiedział matce, że jej mąż jest szalenie upartym człowiekiem, który nie 
rozumie, że w tych czasach trzeba być elastycznym. W warunkach, jakie dzisiaj 
istnieją, jej mąż już by nie żył. On jednak nie chce, aby stało mu się coś złego 
i dlatego gotów jest rozważyć jego wypuszczenie na wolność, ale moja matka musi 
mu przyrzec, że ojciec zaraz po wyjściu z więzienia opuści Oświęcim. Matka zaczęła 
go prosić, aby uwolnił ojca, wskazując na mnie i na Luśkę. Merin zrobił minę, 
jakbyśmy go coś obchodzili i nawet uśmiechnął się do mnie. Matka przyrzekła mu, że 
ojciec opuści Oświęcim i na tym rozmowa się zakończyła.
Ojciec wrócił do domu i przez cały dzień przychodzili do niego ludzie, aby się 
z nim przywitać i pogratulować mu uwolnienia. Po południu matka wezwana została 
do Gminy. Tam czekał na nią Merin. Powiedział jej, że wie, iż ojciec przyjmuje 
u siebie w domu ludzi i chce jeszcze raz ostrzec mamę, że jeśli jutro ojciec będzie 
jeszcze w Oświęcimiu, to spotka go coś bardzo złego.
Nazajutrz ojciec wyszedł nad ranem przez tylną furtkę ogrodu i skierował się 
przez pola i polne drogi do najbliższej miejscowości. Znajomy kolejarz umieścił go 
w pustym wagonie towarowym pociągu jadącego do Trzebini, gdzie była granica 
Generalnego Gubernatorstwa. W Trzebini działała placówka — założona przez ojca 
i ludzi z HIAS — która dostarczała szmuglowanym ludziom fałszywe dokumenty. 
Następnego dnia, zaopatrzony w dokumenty niemieckie, ojciec przeszedł punkt 
graniczny, wsiadł do autobusu „Nur für Deutsche" i pojechał do Krakowa. Całą drogę 
czytał gazetę „Das Reich". 
Dwa dni później ja i moja matka z Luśką na rękach wyszliśmy rano z domu, aby 
podążyć na umówione miejsce, gdzie czekała na nas furmanka, zorganizowana 
przez Stasię, naszą byłą służącą. Zdecydowano jechać do Trzebini dwiema 
furmankami, bo w pociągach często odbywały się kontrole. Do Trzebini było mniej 
więcej 35 kilometrów i matka spodziewała się, że przybędziemy tam w południe.
Przed wyjściem z domu matka kilka razy przykazała mi, abym zachowywał się 
spokojnie i nie zwracał na siebie uwagi, nawet gdy nastąpi coś nieoczekiwanego, bo 
to mogłoby być dla nas niebezpieczne. Wychodząc więc z domu przyrzekłem sobie 
solennie, że będę na wszystko obojętny. Jakie było jednak moje zdumienie, gdy 
zobaczyłem, że przed domem czekają na mnie: mój przyjaciel Aleks „Bocian" oraz 
Tadek. Stanąłem jak wryty i nie wiedziałem, co robić. Nie było jednak czasu 
na zastanawianie się, bo matka pociągnęła mnie za sobą i przynaglającym głosem 
kazała mi się pospieszyć.
Aleks „Bocian" i Tadek stali z boku i uśmiechali się do mnie. Nie mogąc oprzeć 
się pokusie, wyrwałem się matce i pobiegłem do nich. Aleks rzucił mi się na szyję, 
przycisnął mnie mocno do siebie i poczułem, że łka. Tadek podszedł do mnie 
mówiąc: „Aleks powiedział mi wczoraj, że wyjeżdżacie. Postanowiłem, że się 
pożegnamy. Nie martw się o Aleksa, teraz ja mu będę przynosił jedzenie. Niech cię 
Bóg ma w swojej opiece i nie zapominaj o nas". Tadek płakał, a i mnie łzy płynęły 
po policzkach. Moja matka stała z boku zdziwiona, ale pozwoliła mi się z nimi 
pożegnać.
Przypomniałem sobie, że dzień wcześniej, przynosząc Aleksowi śniadanie, 
powiedziałem mu, że więcej nie będę mógł się z nim spotykać, bo wyjeżdżamy 
z Oświęcimia. Aleks popatrzył wtedy na mnie i ze smutkiem potrząsnął kilka razy 
głową, na znak, że zrozumiał. Teraz, oddalając się z matką i rękawem płaszcza 
wycierając łzy, czułem, jakby to było moje pożegnanie z całym Oświęcimiem. 
Obejrzałem się. Aleks „Bocian" i Tadek stali w tym samym miejscu i machali mi 
na pożegnanie, po czym Aleks, tak jakby chciał, żebym go nie zapomniał, zrobił 
„bociana".
Furmanka czekała na nas w umówionym miejscu. Woźnica pozwolił mi siedzieć 
obok siebie i trzymać bat, z czego byłem bardzo zadowolony. Koc, którym mnie otulił, 
czuć było końmi. Jechaliśmy, przykryci kocami i chustami jak wieśniacy, a woźnica 
cały czas przemawiał do konia. Pamiętam, że w każdej kieszeni miałem zapasowy 
smoczek Luśki; bez niego płakała i nie można jej było uspokoić. Tak bardzo się 
bałem, iż je zgubię, że jeden smoczek cały czas ściskałem w ręce.
W jakiejś wsi przesiedliśmy się na drugą furmankę i wkrótce przyjechaliśmy 
do Trzebini. Matka miała prawdziwy dokument niemiecki, że mieszka z dziećmi 
w Krakowie; otrzymała go zaraz po naszym powrocie do Krakowa we wrześniu 1939. 
Wiadomo było, że z takim dokumentem można było przejść granicę. Stojąc w długiej 
kolejce, przed budką graniczną, w której przeprowadzano kontrolę, matka 
dowiedziała się, że zaświadczenie o miejscu zamieszkania już nie wystarcza, bo 
od kilku dni nastąpiła zmiana w zarządzeniach. Teraz trzeba było mieć specjalną 
przepustkę — było to napisane dużymi czerwonymi literami na tablicy.
Ja zauważyłem tylko, że w pewnym momencie moja mama stała się bardzo 
niespokojna. Myślałem, że to z tego powodu, iż kolejka posuwa się bardzo powoli 
i jest jej ciężko. Trzymała na rękach Luśkę, a przez ramię miała przewieszoną torbę. 
Ja dźwigałem na plecach tornister szkolny z rzeczami dla Luśki. Przed nami było 
jeszcze kilkanaście metrów do budki, gdzie żołnierz niemiecki, po kontroli 
dokumentów, przybijał pieczątkę i pozwalał przejść na drugą stronę. Drugi Niemiec, 
oficer, stał przed budką i patrzył na ludzi. Od czasu do czasu kazał komuś otworzyć 
torbę lub walizkę.
W kolejce stali przeważnie Polacy, głównie baby i chłopi ze wsi. Widocznie 
przyjechali do miasta coś kupić lub sprzedać. Po drugiej stronie granicy czekały 
na nich furmanki.
Nagle moja mama, jakby straciła panowanie nad sobą, zaczęła krzyczeć 
po niemiecku, z najczystszym akcentem wiedeńskim, w stronę oficera, który stał przy 
budce.
— Ja mam tu stać w kolejce z tymi wszystkimi Polakami!?
Niemiecki oficer, zdumiony, popatrzył w naszą stronę. Mnie serce zamarło 
ze strachu. Niemiec zbliżył się do mamy i ukłonił się.
— Pani się pomyliła — powiedział. Po czym z uśmiechem dodał — Dla nas jest 
inne przejście.
Poprowadził nas na drugą stronę ulicy, kazał otworzyć szlaban i pozwolił nam 
przejść. Matka uśmiechnęła się do niego i powiedziała „Danke", co było 
prawdopodobnie błędem, bo niemiecki oficer, być może pochodzący z Austrii, stał się 
jeszcze bardziej usłużny i zaprowadził nas do tego samego autobusu „Nur für 
Deutsche", którym dzień wcześniej jechał mój ojciec. Matka nie miała fałszywych 
dokumentów, było więc bardzo niebezpiecznie jechać takim autobusem. Ale 
wsiedliśmy do niego.
Oficer podszedł do szofera autobusu, którego prawdopodobnie znał, powiedział 
mu, że mama jest z Wiednia i prosił go, by jej pomógł, gdyby czegoś potrzebowała. 
Potem stanął na baczność i zasalutował mamie, a ona jeszcze raz się do niego 
uśmiechnęła; szturchnęła mnie w bok, więc też się uśmiechnąłem i pomachałem mu 
ręką. Żałowałem, że nie widzą mnie teraz moi koledzy.
Później mama opowiadała mi, że nie wie, skąd wzięła się w niej taka odwaga. 
Po prostu słowa wymknęły się jej z ust, bez żadnego zastanowienia. Sama się ich 
przestraszyła.
W autobusie siedziało tylko kilku cywilów i dwóch żołnierzy. Szofer zastartował 
i odetchnąłem z ulgą. Nim jednak autobus ruszył, zbliżył się do niego niemiecki 
żandarm z blaszaną tabliczką na piersi, stanął w drzwiach, na stopniu koło szofera, 
i zajrzał do autobusu.
— To samo co zawsze? — spytał szofera.
— To samo — odpowiedział szofer.
Widocznie się znali, bo uśmiechali się do siebie i uścisnęli sobie ręce.
— A kim jest ta pani? — spytał żandarm, wskazując na moją mamę.
— Ta pani jest z Wiednia, znajoma Hansa — i wskazał głową na oficera przy 
budce.
— Ach, on wszędzie ma znajome — powiedział z uśmiechem żandarm i też 
zasalutował mamie.
Autobus ruszył i moja mama zaczęła się pudrować, trzymając przed sobą 
puderniczkę. Podziwiałem ją, jak to robi, trzymając śpiące dziecko w ramionach. 
Zauważyłem jednak, że ręce jej trochę drżą.
Niecałą godzinę później dotarliśmy bez żadnych przeszkód do Krakowa. Mama 
wzięła dorożkę i pojechaliśmy z powrotem do jej siostry, na ulicę Augustiańską. Tam 
czekał już na nas ojciec.
Tak skończył się mój pierwszy okres życia w Oświęcimiu. Rozpoczął się okres 
coraz większych niebezpieczeństw i walki o życie. Seria nadzwyczajnych wydarzeń 
w naszej rodzinie trwała dalej.
Muszę jeszcze pokrótce opowiedzieć o ostatniej drodze Żydów oświęcimskich. 
Zamiast stać się pierwszymi żydowskimi emigrantami z tego umęczonego 
i zniewolonego kraju, stali się jednymi z pierwszych, których zamordowano w obozie 
koncentracyjnym zbudowanym w ich rodzinnym mieście.
Ojciec mój był ostatnim wolno wybranym przewodniczącym Gminy Żydowskiej 
w Oświęcimiu. Wraz z powstaniem Judenratu, sytuacja Żydów oświęcimskich 
zaczęła się coraz bardziej pogarszać. Z początku wydawało się, że wszystko będzie 
tak jak przedtem. Nawet sklepy prosperowały, bo ich polscy komisarze dawali im 
zewnętrzny szyld, że chodzi o sklepy niemieckich obywateli. Dlatego żołnierze 
niemieccy nie tylko nie odważali się ograbiać tych sklepów, ale nie wychodzili z nich 
bez zapłaty za zakupiony towar.
Nie trwało to jednak długo, bo po jakimś czasie wszystkie sklepy, wraz z całym 
towarem, zostały skonfiskowane i oddane Niemcom, których w tym celu 
sprowadzono z Reichu. Polscy komisarze tych sklepów zostali wyrzuceni.
Rozpoczęły się coraz częstsze i brutalniejsze prześladowania. Młodych Żydów 
wysyłano do Niemiec do obozów pracy, gdzie w nieludzkich warunkach, nękani 
chorobami i głodem, pracowali w fabrykach zbrojeniowych i umierali z wycieńczenia 
lub od bicia. W Oświęcimiu pod byle jakim pretekstem stosowano karę śmierci.
Skończyło się marzenie o pomocy z zagranicy i przysłaniu chociaż małej liczby 
certyfikatów. Zamiast nadziei, zapanował powszechny głód i szerzyły się choroby, 
a zwłaszcza tyfus i gruźlica.
Żydzi Oświęcimia byli w agonii.
Niemcy jednak postanowili tę agonię przedłużyć. Pod kierownictwem Merina, 
w kwietniu 1941, rozpoczęły się wysiedlenia Żydów oświęcimskich. Najpierw zaczęto 
ich wysyłać do getta w Chrzanowie, a zaraz potem do getta w Sosnowcu, dokąd 
przesiedlono wszystkich oświęcimskich Żydów. Po likwidacji getta w Chrzanowie, 
tamtejszych Żydów też przesiedlono do Sosnowca.
W styczniu 1943 Niemcy rozpoczęli masową koncentrację Żydów w obozie 
Srodula w Sosnowcu, co już samo przez się było zwiastunem decyzji wysłania ich 
na śmierć. Każda taka koncentracja ludności żydowskiej kończyła się bowiem 
wysyłką do obozów śmierci.
1 sierpnia 1943 rozpoczęła się ostateczna likwidacja Żydów na Śląsku, w tym 
Żydów w Sosnowcu. Obóz w Środuli otoczony został przez oddziały SS i SA, którym 
pomagały jednostki SS Litwinów i Ukraińców. Pochodzenie tych morderców było 
bardzo symboliczne — Wschód i Zachód doszły do porozumienia: Żydów trzeba 
zgładzić. Likwidacja obozu Srodula nie przyszła im jednak łatwo.
Pomimo niesamowicie ciężkich warunków, ciągłej kontroli, terroru i bicia, 
na terenie obozu działała Żydowska Organizacja Bojowa, której członkowie 
postanowili drogo sprzedać swe życie. Bronili się zaciekle w kilku budynkach, które 
wcześniej zostały przez nich ufortyfikowane. Niemcy i ich sługusi ponieśli straty 
w ludziach i sprzęcie. Bojownicy żydowscy walczyli do ostatniego tchu i naboju. 
Wszyscy polegli w tej nierównej walce. Wśród nich byli też ostatni mieszkańcy 
Oświęcimia.
Resztę Żydów oświęcimskich wysłano do komór gazowych Auschwitz w ich 
rodzinnym mieście. Dymy ich spalonych ciał dołączyły do dymów ich braci 
pomordowanych tam wcześniej.
Pisząc te słowa, czuję, że stoję nad olbrzymim, otwartym grobem, który nigdy 
nie zostanie zasypany.
Chcę też opowiedzieć, co stało się z Merinem. Po stworzeniu Judenratu 
w Oświęcimiu, Merin podporządkowywał sobie coraz więcej Gmin Żydowskich 
na Śląsku. Jego Ośrodek w Sosnowcu stawał się coraz większy i w latach 1940–43 
miał już pod sobą 45 Gmin, zamienionych w Judenraty. Gminy te liczyły w sumie 
przeszło 100 tysięcy ludzi.
Merin rządził żelazną ręką. Kto stawiał mu najmniejszy opór lub nie godził się 
z jego zdaniem, kończył tragicznie. Merin był powszechnie znienawidzony przez 
Żydów, ale otaczała go zawsze jego gwardia przyboczna i nie można mu było nic 
zrobić. Pomimo to Żydowska Organizacja Bojowa, która działała na terenie 
Sosnowca, wydała na niego wyrok śmierci i postanowiła go zgładzić. Zamach się nie 
udał. Pociągnęło to za sobą represje i wielu ludzi zostało aresztowanych.
Merin założył też w Sosnowcu Biuro Emigracyjne, zajmujące się handlem 
certyfikatami i paszportami, które krewni z zagranicy przysyłali swym bliskim 
zamkniętym w gettach Śląska. Niektórym ludziom w Palestynie, którzy dysponowali 
odpowiednimi stosunkami i pieniędzmi, udawało się otrzymać od angielskich władz 
pozwolenie wjazdu do Palestyny dla swych najbliższych w Polsce. Wysyłano wtedy 
do Polski przez neutralny kraj, przeważnie Szwajcarię certyfikat lub affidavit 
(dokument gwarantujący prawo wjazdu). Dokumenty te przychodziły do Biura 
Emigracyjnego Merina i w większości wypadków, po zamianie fotografii, oddawane 
były komuś innemu, naturalnie za duże pieniądze.
Niemcy od czasu do czasu robili rejestrację ludzi posiadających takie 
dokumenty i wysyłali ich do specjalnych obozów. Zrobili z nich towar czekający 
na sprzedaż, bo byli to jedyni ludzie, którymi ktoś z zagranicy się zainteresował. 
Wysyłający takie dokumenty nie mieli kontaktu z adresatem i nie wiedzieli, co się 
z nim dzieje. Niemcy spodziewali się teraz za nich zapłaty, ale żadne państwo 
zachodnie nie było zainteresowane kupnem tego towaru. Dlaczego mieliby płacić 
za coś, co przedtem można było otrzymać za darmo i nawet za darmo nie chciano?
Drugi rodzaj dokumentów, które przychodziły do Biura Emigracyjnego Merina 
w Sosnowcu, to były paszporty, prawdziwe lub fałszowane, które kupowano przez 
Szwajcarię. Były to paszporty różnych małych państw południowoamerykańskich. Te 
dokumenty też sprzedawano z dużym zyskiem.
Gwiazda Merina zaczęła gasnąć, gdy zaplanowana na 1 sierpnia 1943 
ostateczna likwidacja Żydów Śląska uczyniła z niego zużyte i niepotrzebne już 
narzędzie, które można wyrzucić.
W tym właśnie okresie przyszedł z zagranicy certyfikat dla jakiejś dziewczyny. 
Merin swoim zwyczajem zmienił fotografię i sprzedał ten certyfikat komuś innemu, 
a dziewczynę wysłał do obozu pracy w Sudetach. Dziewczyna w jakiś sposób 
dowiedziała się, że jej certyfikat otrzymał ktoś inny i udało jej się zawiadomić o tym 
rodzinę za granicą.
W drugiej połowie czerwca 1943 do gestapo w Katowicach przyjechała komisja 
biura paszportowego z Berlina i zrobiła wielki skandal. Merin został wezwany 
do gestapo. Nie spodziewając się niczego złego, pojechał tam swoim samochodem 
i z sekretarką. Po przybyciu do gestapo zostali natychmiast aresztowani i pod eskortą 
SS odwiezieni jego własnym samochodem do obozu koncentracyjnego w Auschwitz.
Było to już pod wieczór i wieść o przyjeździe znienawidzonego Merina rozniosła 
się po blokach lotem błyskawicy. Jedna z grup, która wracała z pracy, poznała 
Merina i rzuciła się na niego. Zrobił się tumult. Eskorta niemiecka zaczęła strzelać 
w powietrze. Dla Merina nie było już jednak ratunku. Został zlinczowany i niedużo 
brakowało, aby więźniowie rozszarpali go na kawałki.
Jeszcze tego samego dnia do obozu zostali wtrąceni też najbliżsi 
współpracownicy Merina i jego gwardia przyboczna.
Taki był podobno koniec Merina, „króla" Żydów w Sosnowcu, zdrajcy narodu 
żydowskiego.




Kraków



Opuściłem Kraków kilka lat wcześniej i wydawało mi się, że jest to 
najpiękniejsze miasto na świecie, gdzie mieszkają sami dobrzy i sympatyczni ludzie. 
Pamiętałem, że nieraz obcy człowiek pogłaskał mnie po głowie lub powiedział mi 
kilka miłych słów.
Dwa razy Ewcia, nasza panna do dzieci, która pilnowała Musia, zgubiła mnie 
na Plantach, gdy bawiłem się z dziećmi w chowanego i za każdym razem obcy ludzie 
przyprowadzali mnie do domu. Dostawałem burę od mamy i szliśmy po Ewcię, która 
przestraszona szukała mnie po całych Plantach, podczas gdy Musiu siedział sam 
na ławce i czekał na zakończenie tej „tragedii". Na mój widok Ewcia wznosiła ręce 
do nieba i wykrzykiwała z radością: „Jezus, Maria, dziękuję wam, gdzieś był, 
urwisie?". Obcy ludzie śmiali się razem z nami. Mama kupowała wszystkim lody 
i szczęśliwi wracaliśmy do domu.
Teraz wydawało mi się, że jest to zupełnie inne miasto. Ludzie przemykali pod 
murami domów, zostawiając środek chodnika Niemcom i policjantom. Dawna lekka 
i radosna atmosfera tego miasta zmieniła się w stałe poczucie niebezpieczeństwa. 
Wydawało mi się, że ludzie w ogóle przestali się śmiać. Wszystko było ponure. 
Czułem się wciąż zagrożony. Było to wrażenie, które przechodziło na mnie od moich 
rodziców.
Większość Żydów mieszkała w żydowskiej dzielnicy, na Kazimierzu. Tam też 
żyła siostra mamy, która ostrzegła nas, żebyśmy uważali i jak najrzadziej wychodzili 
na ulicę, bo ciągle są obławy na Żydów, bicie i łapanki. Ojciec mój bał się, że 
po ucieczce z Oświęcimia może go poszukiwać gestapo. Nie chciał zostać 
na Kazimierzu i po kilku dniach udało mu się znaleźć pokój u jakiejś Żydówki na ulicy 
Dietlowskiej, w innej, dużo lepszej dzielnicy.
Drugi pokój wynajmował młody pan, który nazywał się Birnbaum i cały czas grał 
na skrzypcach. Zaraz pierwszego dnia mama spytała gospodyni, czy mogłaby 
poprosić tego skrzypka, żeby zrobił przerwę w graniu, bo Luśka nie może spać. 
Gospodyni odpowiedziała, że to niemożliwe, bo pan Birnbaum musi ćwiczyć. Jest to 
znany skrzypek Filharmonii Krakowskiej, który wprawdzie teraz stracił posadę, tak jak 
wszyscy Żydzi we wszystkich instytucjach, szkołach i urzędach, ale przecież kiedyś 
ta wojna się skończy i pan Birnbaum wróci na swoje miejsce w Filharmonii. Taka 
właśnie była wtedy atmosfera wśród Żydów — kiedyś ten cały koszmar niemieckiej 
okupacji się skończy i wszystko wróci na swoje miejsce, trzeba tylko do tego czasu 
przetrzymać.
Tak więc siedzieliśmy całymi dniami w naszym pokoju i, chcąc nie chcąc, 
słuchaliśmy muzyki pana Birnbauma. Z początku wydawało mi się, że bolą mnie 
od niej uszy, ale później zacząłem się do niej przyzwyczajać i pewne melodie zaczęły 
nawet sprawiać mi przyjemność. Luśka też się przyzwyczaiła i dobrze spała przy tej 
muzyce. Może dlatego, że gdy miała usypiać, mój ojciec prosił pana Birnbauma, aby 
grał spokojniejsze melodie. Wtedy skrzypce zaczynały wydawać z siebie smętne, 
płaczliwe tony, które i mnie usypiały.
Z rozmów moich rodziców wiedziałem, że jesteśmy w trudnej sytuacji 
finansowej. Wprawdzie mama miała jeszcze brylant ślubny, ale postanowili poczekać 
z jego sprzedażą. Dziadek Józef też mieszkał w Krakowie i przyrzekł ojcu pieniądze, 
gdy tylko sprzeda swój drogi, złoty zegarek szwajcarskiej firmy Patek Phillippe. Były 
z tym jednak kłopoty, bo okazało się, że dają za niego bardzo niską cenę. Mój 
dziadek był przywiązany do swego drogiego zegarka i nie chciał sprzedawać go 
za grosze.
Wkrótce pieniądze zaczęły nam się kończyć. Było nam szczególnie ciężko, bo 
ojciec nie zameldował nas w Judenracie, obawiając się gestapo. Nie mieliśmy więc 
kartek żywnościowych i musieliśmy kupować jedzenie na czarnym rynku, po bardzo 
wygórowanych cenach. W samym centrum miasta, na Rynku, było taniej, ale tam 
Żydom nie wolno było chodzić. Odbywały się tam częste kontrole policji polskiej 
i obławy.
Pamiętam ten dzień, kiedy pieniądze nam się skończyły i mama musiała odpruć 
szew na ramieniu zimowego palta, skąd wyjęła nasz ostatni skarb — brylant 
ze ślubnego pierścionka. Ojciec miał go zanieść do znajomego pośrednika. Nagle 
do pokoju wszedł uradowany dziadek Józef, oznajmił, że zegarek został sprzedany 
i z dumą wręczył ojcu plik banknotów.
Dziadek powierzył w końcu tę sprzedaż naszemu dalekiemu krewnemu 
z Oświęcimia, Mansfeldowi, który teraz również zamieszkał w Krakowie. Udało mu 
się dokonać korzystnej transakcji, bo — jak dziadek zaznaczył — „musiał się 
przecież znaleźć ktoś, kto potrafił ocenić prawdziwą wartość mego drogiego zegarka 
".
Dopiero później dowiedzieliśmy się, że Mansfeld sprzedał ten zegarek 
za niższą kwotę i z szacunku do dziadka dodał od siebie pewną sumę pieniędzy.
Jeszcze tego samego dnia, pomimo sprzeciwu mojej mamy, ojciec udał się 
na Rynek i wrócił z dużą torbą żywności. Ojciec posiadał wprawdzie fałszywe 
dokumenty niemieckie, ale gdyby Niemcy to odkryli, czekała go pewna śmierć. Mimo 
to jeszcze dwukrotnie poszedł na Rynek kupować żywność. Mówił, że już nie ma 
żadnych kontroli i obławy się skończyły, bo nikt z Żydów nie odważa się chodzić 
do centrum miasta.
Jeden z kolegów mojego ojca też miał fałszywe dokumenty niemieckie, ale 
został rozpoznany w centrum miasta przez jakiegoś Polaka i zadenuncjowany 
Niemcom. Natychmiast go aresztowano i po kilku dniach zastrzelono w więzieniu 
Montelupich w Krakowie. Wtedy to ojciec spalił swoje fałszywe dokumenty. Gdyby 
kolega ojca został złapany bez dokumentów, to przesiedziałby kilka dni w więzieniu 
i może zostałby pobity, ale wypuściliby go na wolność. Wtedy jeszcze nie zabijano 
Żydów za takie przewinienia.
W okolicy, w której mieszkaliśmy, też było niebezpiecznie na ulicach. Często 
łapano Żydów, którzy chowali brody pod płaszczem, a pejsy pod kapeluszem i, ku 
ogólnej uciesze Polaków, żołnierze niemieccy, przy współudziale granatowych 
policjantów polskich, obcinali im nożyczkami brody i pejsy. Zazwyczaj robiono przy 
tym fotografię na pamiątkę. Po raz pierwszy zdałem sobie wtedy sprawę, że tylu 
Polaków, mieszkańców Krakowa, którzy dotychczas żyli z Żydami w zgodzie — tak 
nas nie lubi. Zacząłem bać się ludzi. Wydawało mi się, że jestem mniej wart niż inni.
Godzinami wsłuchiwałem się w muzykę pana Birnbauma, dochodzącą do nas 
z drugiego pokoju. Odwiedzała go często młoda, bardzo ładna blondynka, która też 
przynosiła skrzypce. Grali wtedy razem, a nasza gospodyni siedziała na krześle 
na korytarzu, przed pokojem pana Birnbauma, i z rozmarzoną twarzą i zamkniętymi 
oczami słuchała ich muzyki. Mojej mamie powiedziała, że ta dziewczyna jest jego 
narzeczoną.
Byłem bardzo ciekaw, jak oni razem grają i pewnego razu, widząc, że drzwi 
pokoju pana Birnbauma są nieco uchylone, nabrałem odwagi i wsunąłem tam głowę. 
Stali oboje przed pulpitami i grali z nut. Widząc moją zaciekawioną twarz, ładna pani 
przestała grać i popatrzyła na mnie z uśmiechem, a potem wzięła mnie za rękę 
i posadziła na tapczanie, który stał przy ścianie przed ich pulpitami. Pan Birnbaum 
też się do mnie uśmiechnął, ale nie przestawał grać. Jego narzeczona zaczęła mu 
wtórować, a ja siedziałem przed nimi i słuchałem.
Po chwili poczułem, że tony ich skrzypiec przemawiają do mnie w jakimś 
niezrozumiałym języku, ale donoszą mi coś bardzo ważnego, coś, czego nie można 
wyrazić zwykłą mową. Ich muzyka w dziwny sposób wpływała na moje uczucia. 
Czułem się pokrzepiony na duchu, tak jakby ktoś tulił mnie do siebie. Czasem tony 
ich skrzypiec były tak ciche i delikatne, że czułem się jak wtedy, gdy byłem mały 
i Ewcia swoim cichym srebrzystym głosem śpiewała mi do snu. Czasami znów były 
ostre, agresywne, może nawet złośliwe, i czułem wtedy, jakbym był świadkiem 
i zarazem jednym ze sprzeczających się ludzi, którzy z wielką emocją przedstawiają 
swoje argumenty i krzyczą na siebie. Były też tony tak skarżące się i żałosne, że 
wydawało mi się, iż żadnymi słowami nie można wyrazić tyle żalu i bólu. Łączyłem to 
z naszą osobistą sytuacją i łzy napływały mi do oczu. Płynęły mi po policzkach, 
chociaż nie zdawałem sobie z tego sprawy, bo zamykałem oczy.
Nie wiem, jak długo siedziałem wsłuchany w tę muzykę, ale w pewnej chwili 
uprzytomniłem sobie, że w pokoju panuje cisza. Otworzyłem oczy i zobaczyłem, że 
pan Birnbaum stoi z opuszczonymi skrzypcami przed swoim pulpitem i patrzy 
na mnie. To samo robiła ta pani, tylko że na jej twarzy był uśmiech, a twarz pana 
Birnbauma była poważna i skupiona.
Byłem trochę zakłopotany, czułem, że przeżyłem coś nowego i chciałem się tym 
podzielić z panem Birnbaumem i jego narzeczoną, ale nie miałem pojęcia, jak to 
wyrazić. Ku mojemu zdumieniu, pan Birnbaum z całą powagą ukłonił się przede mną 
i powiedział: „Dziękuję ci, teraz wiem, jak mam to grać". Nie bardzo wiedziałem, o co 
chodzi,ale widząc roześmianą twarz jego narzeczonej zrozumiałem, że nie zrobiłem 
nic złego.
Chciałem wyjść z pokoju, ale w tym momencie zaczęli znów grać i to z jakimś 
niesamowitym impetem. Poczułem niebiańskie uniesienie, jakby ktoś potężny i dobry 
dodawał mi otuchy i szeptał, abym się nie martwił i nie płakał, bo wszystko będzie 
dobrze. Wydawało mi się, że ta muzyka płynie nie ze skrzypiec, tylko z ich ciał, z ich 
wnętrza. Siedziałem zafascynowany i czułem, że przeżywam coś wielkiego, chociaż 
nie zdawałem sobie sprawy, co to jest.
Wtedy to przyszło mi na myśl, że widocznie w każdym człowieku tkwi muzyka 
i można ją słyszeć i wydobyć na zewnątrz, nawet bez żadnego instrumentu. Trzeba 
tylko nauczyć się wsłuchiwać w siebie.
Gdy skończyli grać, wstałem z kanapy i tak, jak to kiedyś widziałem w kinie, 
zacząłem im klaskać. Pan Birnbaum odłożył skrzypce, a za nim jego narzeczona 
i oboje też zaczęli mi klaskać. Nie miałem pojęcia, dlaczego to robią i byłem tym 
nawet trochę zawstydzony, ale wydawało mi się, że skoro pan Birnbaum tak robi, to 
jest to część ceremonii i tak powinno być.
Od tego dnia byłem częstym gościem w pokoju pana Birnbauma, a kiedy 
od niego wychodziłem, czułem się pokrzepiony na duchu i w lepszym humorze.
Mój ojciec często odwiedzał swego przyjaciela, rzeźbiarza Henryka Hochmana, 
aby u niego malować i rzeźbić, bo u nas w tym jednym małym pokoju nie było na to 
miejsca. Hochman mieszkał i pracował w swoim atelier, które mieściło się 
w parterowym, drewnianym baraku. Przed wojną mieszkał tam ze swoją towarzyszką 
życia, malarką, która przyjechała z Paryża. Nazywała się Kernerówna. Hodowała ona 
szesnaście kotów syjamskich, o które dbała, jakby to były jej dzieci.
Kiedy uciekliśmy z Oświęcimia do Krakowa, Kernerówny już tu nie było. 
Wyjechała z powrotem do Paryża zaraz na początku wojny. Koty jednak musiała 
zostawić u Hochmana. Teraz kręciły się one po całym atelier i zjadały wszystko, co 
udało im się znaleźć. Oprócz tego grzebały po okolicznych śmietnikach. Trochę 
schudły, ale wszystkie żyły i zawsze wracały do atelier. Często chodziłem tam 
z moim ojcem i bawiłem się z kotami.
Pewnego razu Hochman rzeźbił, a tato malował, gdy przed atelier zatrzymał się 
wojskowy samochód. Wszyscy skoczyliśmy do okna. Z samochodu wysiadł niemiecki 
oficer i, otworzywszy drzwiczki, stanął na baczność przed wysiadającym starszym 
człowiekiem w mundurze wysokiego oficera. Zauważyłem, że mocno kulał i podpierał 
się laską. Adiutant otworzył przed nim drzwi atelier i wszedł za nim do środka. Obaj 
natychmiast wyjęli chusteczki i przyłożyli je do nosów. Rozglądali się po atelier. Mój 
ojciec i Hochman stali na baczność, a ja widząc to, też starałem się ich naśladować. 
Wszyscy wtedy wiedzieli, że gdy Niemcy wchodzą do pokoju, to należy stanąć 
na baczność. W przeciwnym wypadku zaraz bili.
— Co to za smród? — spytał po niemiecku oficer.
— To od kotów — odpowiedział ojciec.
Wtedy dopiero uświadomiłem sobie, że tak bardzo przyzwyczailiśmy się do tego 
smrodu, iż go w ogóle nie czuliśmy. „So eine Schweinerei" (Co za świństwo) — 
powiedział oficer krzywiąc się, po czym zwrócił się do swojego adiutanta, by go 
przedstawił. Adiutant znów stanął na baczność i wykrzyknął: „General von Smelke!", 
a może Melke lub coś podobnego. Wujek mojego ojca nazywał się Smelke 
i wydawało mi się, że nazwisko musiało być inne, bo niemożliwe, aby niemiecki 
generał był z nami spokrewniony, a uważałem, że ludzie o tych samych nazwiskach 
muszą być ze sobą spokrewnieni.
Pamiętam, że wcale się nie bałem i byłem zafascynowany cudownymi 
spodniami z lampasami, jakie nosił ten generał. Koty też siedziały bez ruchu 
i patrzyły na niego. Generał dał znak i adiutant powiedział, że przypadkowo 
dowiedzieli się, iż są tu artyści malarze i generał chciałby obejrzeć ich obrazy.
— Wiem, że jesteście Żydami, ale jeśli jesteście dobrymi malarzami, to może 
zrobimy interes — wtrącił generał.
Hochman odpowiedział, że on jest rzeźbiarzem, a jego przyjaciel — tu wskazał 
na ojca — malarzem.
Generał stanął przed obrazem, który ojciec malował i zaczął mu się przyglądać.
— Malujesz też portrety? — zapytał.
— Przeważnie maluję portrety, bo jestem portrecistą — odpowiedział ojciec.
— Chcę zobaczyć jakiś twój portret.
Hochman zdjął ze ściany swój portret, który ojciec niedawno namalował 
i pokazał go generałowi. Ten stwierdził, że nazajutrz o dziesiątej rano przyjedzie 
po ojca samochód i zabierze go do jego siedziby, gdzie będzie mu malował portret.
— Czy mam wziąć ze sobą ramę z płótnem? — zapytał ojciec.
— Nie, blejtram, farby, pędzle i wszystko, co potrzeba, będzie już na miejscu — 
odpowiedział generał i jego głos stał się już mniej rozkazujący, jakby trochę 
łagodniejszy. — Chcę ci też zapłacić — ciągnął dalej. — Ile bierzesz za portret?
— Od pana generała nie ośmielę się żądać zapłaty.
— Ja nie konfiskuję talentów malarskich ani nie przyjmuję prezentów — 
odpowiedział z uśmiechem generał.
Wyjął z kieszeni banknot i wręczył go ojcu.
— Weź, w ten sposób będę pewien, że zawarliśmy umowę. Ojciec wziął ten 
banknot i wydawało mi się, że nie chce nic mówić, ale widząc pytający wzrok 
generała powiedział:
— Dziękuję.
— A więc nie zapomnij i czekaj jutro przed domem — mówiąc to generał 
odwrócił się i pokuśtykał o lasce ku wyjściu.
Już na progu zapytał:
— Czy wszyscy artyści w Krakowie mieszkają w takim smrodzie?
— Nie wszyscy — odpowiedział mój ojciec — tylko ci, którzy nie mają serca 
wyrzucić kotów z domu.
Generał popatrzył ostro na ojca, pokiwał głową, powiedział: „So, so", co miało 
znaczyć „Aha", i wyszedł.
Cała ta sytuacja była zupełnie surrealistyczna. Żaden Niemiec w Krakowie 
niczego nie kupował od Żydów, a jeśli się do nich zbliżał, to tylko w celu jakiejś 
agresji lub szyderstwa. Spotkanie Żyda z generałem niemieckim, który mówi 
do niego normalnym językiem, to było coś zupełnie niewyobrażalnego. Mój ojciec 
i Hochman spoglądali na siebie z niedowierzaniem. Zauważyłem, że wszystkie koty 
dalej siedziały bez ruchu. Pierwszy przerwał milczenie Hochman:
— Zdaje się, Leo, że jednak jesteśmy ludźmi.
— Zobaczymy, na razie jeszcze tego nie czuję — odpowiedział ojciec i wręczył 
banknot Hochmanowi. — Weź, ty teraz bardziej potrzebujesz pieniędzy.
— Biorę tylko ze względu na to, że mam dużą rodzinę — powiedział Hochman 
i popatrzył na koty, po czym przemówił do nich. — Od dzisiaj przestajecie szperać 
po śmietnikach, bo generał niemiecki się wami zaopiekował.
Nazajutrz zawieziono ojca do zamku niedaleko Krakowa, gdzie mieszkał 
generał. Okazało się, że był to generał Wehrmachtu, który niedawno został ranny 
podczas wypadku samochodowego i przebywał na urlopie z żoną i dziećmi. Miał tam 
być jeszcze trzy tygodnie. Przez ten czas ojciec namalował mu dwa duże portrety 
naturalnej wielkości, na których stał w pompatycznej pozie. Zrobił też portret jego 
żonie i jednemu dziecku.
Ojciec kilka razy próbował nawiązać z generałem rozmowę o prześladowaniu 
Żydów, ale on nie chciał na ten temat rozmawiać ani wysłuchiwać żadnych skarg. 
Ojciec malował intensywnie od rana do wieczora i za każdym razem wracał z dużą 
paczką jedzenia, bo powiedział, że woli żywność niż pieniądze.
Na końcu generał był bardzo zadowolony, podał ojcu rękę i pożegnał się z nim 
mówiąc:
— Szkoda, że spotkaliśmy się w takim czasie i w takich okolicznościach.
— Panie generale, to nie ja stworzyłem te okoliczności.
— Niech pan nie myśli, że wszyscy Niemcy chcieli tej wojny. Ja jej nie chciałem 
i nie byłem jedyny.
Ojcu wydawało się wtedy, że generał chce uspokoić swoje sumienie. Z drugiej 
strony widział w tym pożegnaniu coś jakby zalążki protestu wyższych oficerów 
niemieckich przeciwko polityce Hitlera.
Dzięki paczkom żywnościowym od generała, w których były nawet czekolada 
i kakao, żyliśmy spokojnie kilka dalszych tygodni — my, nasza gospodyni, pan 
Birnbaum z narzeczoną, Hochman i jego koty.
Wiele godzin przebywałem wtedy w pokoju pana Birnbauma, słuchając, jak 
oboje grają. Wydawało mi się, że odkrywa się przede mną coraz jaśniejszy i lepszy 
świat. Coś w ich muzyce mówiło do mnie i nie przestawało mnie pocieszać. 
Wydawało mi się, że ich skrzypce wiedzą, w jakim jestem nastroju i starają się mną 
kierować, tłumaczyć mi i koić mój niepokój. Pan Birnbaum widocznie był ze mnie 
zadowolony, bo na moje oklaski zawsze odpowiadał głębokim ukłonem. Mama 
i ojciec też byli zadowoleni, bo woleli, abym słuchał muzyki, niż grał w piłkę 
z chłopcami, których w tym czasie poznałem.
Kiedyś, przechodząc przez ulicę, zauważyłem, że kilku chłopców gra w piłkę 
nożną na pobliskim skwerku. Nie mogąc się opanować, zacząłem im się przyglądać. 
Jeden z nich odwrócił się do mnie i krzyknął: „Chodź grać z nami". Zacząłem więc 
z nimi grać. Były to polskie dzieci, mniej więcej w moim wieku. Prawdziwe krakowskie 
urwisy, ale prawdę mówiąc — nie różniłem się od nich ani wyglądem, ani ubiorem. 
Po grze spytali mnie, jak mi na imię. Odpowiedziałem: „Heniek" i każdy z nich też się 
przedstawił. Byłem blondynem z niebieskimi oczami, w potarganych sandałach 
i postrzępionych krótkich spodenkach. Nikt z nich nie przypuszczał, że jestem 
Żydem. „My tu gramy w piłkę codziennie po południu. Jak chcesz, możesz grać 
razem z nami" — powiedział najstarszy z nich.
Tak więc od czasu do czasu wyrywałem się z domu i grałem z nimi. Pozwalało 
mi to zapomnieć o ciężkiej rzeczywistości, w jakiej teraz żyliśmy. Nie chciałem 
słuchać wiadomości, które krążyły nie tylko w naszym mieszkaniu, ale w całym 
domu. Kilka razy dziennie ktoś przychodził i opowiadał o nowych prześladowaniach 
Żydów i o tym, co się stało u tego i u tamtego. Wymieniano kolejne nazwiska i twarze 
wszystkich obecnych stawały się jeszcze bardziej zmartwione, a czasem przerażone. 
Te wiadomości przynosiły przeważnie sąsiadki Polki, z którymi nasza gospodyni żyła 
w przyjacielskich stosunkach. Było też dwóch lokatorów, których nasza gospodyni 
określała jako antysemitów i których należało unikać.
Czasami przychodziła do naszego mieszkania sąsiadka naszej gospodyni 
i załamując ręce powtarzała tylko: „Jezus Maria, Jezus Maria", po czym opowiadała, 
co się stało. Nie zawsze rozumiałem, o co chodzi, ale obserwując tych, co jej 
słuchali, wiedziałem, że stało się coś bardzo złego.
Chciałem uciec od tej ciężkiej atmosfery, od zmartwień, strachu i hiobowych 
wieści. Miałem tylko dwa miejsca, w których zapominałem o tym wszystkim — pokój 
pana Birnbauma i skwerek, gdzie graliśmy w piłkę nożną. Czasem zazdrościłem 
mojej siostrze, że jest taka mała i nic nie rozumie. Moja mama często chodziła z nią 
do sąsiadki, która wraz ze swoim ojcem wynajmowała dwa pokoje sublokatorskie 
u Polki nad nami. Woleli mieszkać tutaj niż w swoim mieszkaniu na Kazimierzu, gdzie 
skupieni byli Żydzi. Wszystkie akcje niemieckie przeciwko Żydom — obławy, łapanki 
do pracy, rewizje w mieszkaniach i rekwirowanie rzeczy, mających dla Niemców 
jakąś wartość — odbywały się przede wszystkim na Kazimierzu.
Sąsiadka miała na imię Mela i była w wieku mojej mamy, tylko dużo tęższa. 
Pani Mela była dla mnie zawsze bardzo dobra. Kiedy do niej przychodziłem, szukając 
mamy, dawała mi szklankę gorącego mleka i mówiła: „Pij, pij, to jest bardzo zdrowe. 
Jak będziesz pił mleko, to szybko urośniesz". Pani Mela nie wiedziała, że jej słowa 
nie zachęcały mnie do picia mleka, bo ja wcale nie chciałem szybko urosnąć.
Odwrotnie, dziękowałem Bogu, że jestem mały, bo nie musiałem się martwić 
tak jak mama i tato tym, co się wokoło dzieje i co się z nami stanie. Nie czułem się 
za nic odpowiedzialny i oprócz Luśki, której czasem pilnowałem, nie musiałem się 
nikim opiekować w tych ciężkich czasach. Wszystkie troski zostawiałem rodzicom. 
Wierzyłem w nich i wiedziałem, że zrobią wszystko, aby nas nie spotkało nic złego.
Moja mama była bardzo zaprzyjaźniona z panią Melą i pomimo tej całej smutnej 
rzeczywistości często opowiadały sobie różne historie ze swojego życia i głośno się 
śmiały. Nie zawsze rozumiałem, z czego się śmieją, ale zarażałem się tym śmiechem 
i też się śmiałem. Pamiętam, że raz pani Mela powiedziała do mojej mamy: „Twój 
Heniuś jest niesamowicie rozwinięty, jeśli potrafi się śmiać z takich rzeczy", a moja 
mama z dumą pogłaskała mnie po głowie.
Wiele razy przeżywałem to podczas wojny — Żydzi nawet w najcięższych 
warunkach starali się normalnie żyć. To samo dotyczyło ojca pani Meli, pana 
Abrahama. Miał około siedemdziesięciu lat i długą siwą brodę, a ze skroni zwisały mu 
kręcone pejsy, które zawsze głaskał palcami. Dziwiłem się, dlaczego jego pejsy też 
nie są zupełnie siwe, tylko mają czerwono–brązowy odcień. Całymi dniami siedział 
w drugim pokoju i studiował Talmud. Czasem, gdy pani Mela była czymś zajęta, moja 
mama podawała mu herbatę i zamieniała z nim kilka słów.
Był zawsze w dobrym humorze i mówił mamie, że to wszystko, co dzieje się 
teraz w Krakowie, jest też zapisane w Talmudzie. „Koniec będzie dobry" — 
zapewniał. — „Ale czy my do tego końca dożyjemy?" — pytała mama. — „My 
jesteśmy nieważni — odpowiadał. — Ważny jest naród żydowski, a on zawsze 
wychodził wzmocniony ze wszystkich swoich kryzysów." Moja mama mówiła: „Z 
twoich ust do uszu Pana Boga". Pan Abraham pogrążał się znów w wielkiej księdze, 
a mama pokrzepiona na duchu opuszczała jego pokój.
Pamiętam, jak kilka razy mama mówiła pani Meli, że bardzo niebezpiecznie jest 
nosić brodę i pejsy, bo Niemcy wydali rozkaz, by je obciąć. Pani Mela odpowiadała, 
że — pomimo próśb — jej ojciec w żaden sposób nie chce się zgodzić na ich 
obcięcie, bo bez nich będzie się czuł jak kaleka. Dlatego nie wychodzi w ogóle 
z domu, a w mieszkaniu u Polki i w tej dzielnicy nie ma obawy, że Niemcy zrobią 
rewizję.
Pewnego razu wracałem z moim kolegą Staszkiem po grze w piłkę nożną 
do domu. Staszek, który był trochę starszy ode mnie, zaproponował, żebyśmy poszli 
na ulicę Starowiślną, bo tam jego starszy brat chodzi ze skrzynką i sprzedaje lody 
„Pingwin"; może nam się uda i poczęstuje nas lodami. Ulica Starowiślną była jedną 
z głównych w Krakowie i łączyła ulicę Dietlowską, na której mieszkaliśmy, z dzielnicą 
żydowską na Kazimierzu. Była to długa ulica, na której zawsze było pełno ludzi, 
a po obu jej stronach dużo eleganckich sklepów. Żydom nie wolno tam było chodzić.
Staszek był bardzo wesołym chłopcem i przyjemnie było przebywać w jego 
towarzystwie. Zawsze miał coś śmiesznego do opowiedzenia. Śmiejąc się i żartując, 
szliśmy ulicą Starowiślną, a Staszek rozglądał się za swoim bratem. Nagle twarz mu 
spoważniała i wskazał ręką przed siebie. Popatrzyłem w tym kierunku i może 
dwadzieścia metrów od nas zobaczyłem grupę ludzi obserwujących jakieś 
widowisko, które musiało być bardzo śmieszne, bo wszyscy się śmiali. Inni ludzie 
biegli z drugiej strony ulicy, aby też wziąć w nim udział. Zrobiło się tam małe 
zbiegowisko.
Nie rozumiałem, dlaczego Staszek stał się taki poważny i spytałem go, co się 
stało. Na co on odpowiedział: „Widocznie znów złapali Żydka ". Stanąłem 
przestraszony i nie wiedziałem, co mam robić. Nie miałem jednak czasu do namysłu, 
bo Staszek wziął mnie za rękę i po prostu zmusił, abym pobiegł razem z nim 
zobaczyć, co tam się dzieje.
Dostrzegłem, że było tam też dużo ludzi, którzy omijali w pośpiechu 
zbiegowisko lub zawracali. Widziałem jakąś kobietę, która ręką zasłaniała dziecku 
oczy i starała się stamtąd wydostać. Wpadliśmy tam trochę zadyszani i zaczęliśmy 
się przeciskać między ludźmi, aby lepiej widzieć. Stojący tam ludzie przepuszczali 
nas, wszyscy byli w dobrych humorach i wśród ogólnego śmiechu robili uwagi 
wskazując na coś palcami. Jakiś młody człowiek odwrócił się i widząc mnie i Staszka 
przepychających się, pomógł nam stanąć przed sobą.
Kilka kroków przed nami stało trzech Niemców i obcinali nożyczkami brodę 
i pejsy jakiemuś staremu Żydowi. Czynili to bardzo wolno, tak jakby się tym 
rozkoszowali. Równocześnie pozowali do fotografii, którą robił jeszcze jeden 
Niemiec. Polski policjant w granatowym mundurze dbał o porządek i nie dopuszczał 
nikogo za blisko. Po każdym zdjęciu Niemcy wybuchali salwą śmiechu, a rozbawieni 
widzowie, przyglądający się tej scenie, wtórowali im, chichotali i drwili, robiąc różne 
poniżające uwagi na temat tego umęczonego, starego Żyda.
Już prawie całą brodę miał obciętą, została mu tylko część pejsów. Stał 
spokojnie z otwartymi oczami i podniesioną głową, tak jak rozkazali mu Niemcy i był 
jakby zupełnie oderwany od swego otoczenia. Jego oczy były jednak rozszerzone 
ze strachu. W pewnej chwili popatrzył na mnie i zobaczyłem, że jego oczy jeszcze 
bardziej się rozszerzyły. Dopiero wtedy go poznałem: to był pan Abraham, ojciec pani 
Meli. Osłupiałem z przerażenia.
„Co ci jest? — spytał Staszek — jesteś taki blady." Nic nie odpowiedziałem, ale 
w tym momencie przypomniały mi się oczy mojego brata Musia, jak pewnego razu 
spadł z ławki na Plantach i nie mógł się podnieść, a ja nie potrafiłem mu pomóc, bo 
byłem za mały. Były to oczy bezradnego, zrozpaczonego, bezbronnego i cierpiącego 
stworzenia ludzkiego. Poczułem, że serce we mnie zamiera. Byłem bardzo przejęty. 
Nagle poczułem, jakby poraził mnie prąd. Pociemniało mi w oczach i straciłem 
przytomność.
Nie wiem, jak długo byłem zemdlony; otworzyłem oczy, gdy ktoś kropił mnie 
wodą i uderzał dłonią po policzkach. Nad sobą widziałem pochylone twarze. 
Wszystkie były poważne, zatroskane, była też wśród nich twarz Staszka. Teraz on 
był całkiem blady i przygryzał wargi z wrażenia. Ktoś powiedział: „Ma na pewno 
padaczkę". —„Epilepsję" — poprawił go drugi. Przy czyjejś pomocy stanąłem 
na nogi. Poczułem się lepiej i popatrzyłem w stronę ojca pani Meli. Stał tam dalej. 
Bez brody i pejsów wyglądał jak przestraszony ptak, któremu wyrwano pióra. Był nie 
do poznania, ale wiedziałem, że to on. Uśmiechnął się do mnie, gdy wstałem i jakby 
odetchnął z ulgą, że nic mi się nie stało. Niemców już nie było. Granatowy policjant 
podszedł do mnie i dał mi nożyczki:
— Idź do niego — wskazał na pana Abrahama — i udawaj, że go strzyżesz. 
Zrobimy ci zdjęcie na pamiątkę, w nagrodę za tę nieprzyjemność.
Bezradny patrzyłem na ojca pani Meli. On kiwnął głową, jakby dając mi znak, 
bym to zrobił. Spodziewał się widocznie, że na tym skończy się ta cała ceremonia 
i puszczą go do domu. Chciałem więc wziąć nożyczki, ale stała się straszna rzecz. 
Nie miałem władzy w prawej ręce! Po prostu nie czułem jej. Policjant chciał mi pomóc 
i wsunął mi nożyczki do ręki, ale opadła bezwładnie i nożyczki upadły na ziemię.
— Ma sparaliżowaną rękę — powiedział policjant.
Staszek popatrzył na mnie z przestrachem i nieśmiało zwrócił się do policjanta:
— To jest mój kolega Henryk. On nigdy nie miał sparaliżowanej ręki.
Policjant znów spróbował poruszyć moją rękę i powtórzył: „Sparaliżowana". 
Do Staszka zaś powiedział: „Idźcie do domu".
Następnie zwrócił się do ludzi, rozkazując:
— Rozejść się!
Ojcu pani Meli pogroził palcem:
— Żebyś mi się nigdy nie ważył chodzić ulicą Starowiślną, a jak ci broda i pejsy 
odrosną, to masz je zgolić, bo takie są zarządzenia — po czym szybkim krokiem 
oddalił się.
Ludzie zaczęli się rozchodzić, ale kilkoro z nich zostało. Nagle jeden 
mężczyzna podszedł do pana Abrahama i uderzył go pięścią w twarz, tak mocno, że 
przewrócił się.
— Dlaczego go bijesz? — spytał ktoś.
— Nie widzisz, że ten Żydłak rzucił klątwę na chłopca i sparaliżowało mu rękę?!
Patrzyłem, jak ten stary Żyd robi wysiłki, aby podnieść się na nogi, ale znów 
ktoś do niego podbiegł i dał mu dwa kopniaki. Za nim podążyli inni. Zupełnie 
instynktownie i nie zdając sobie sprawy z tego, co robię, zacząłem z całych sił 
krzyczeć:
— Dość! Dość! Przestańcie go bić!
Staszek zaczął mi wtórować: „Przestańcie natychmiast, skurwysyny!" — ale nic 
nie pomagało. Przerażony, krzycząc, zacząłem skakać z jednej nogi na drugą 
i widocznie nadepnąłem na nogę temu, co stał za mną, bo pchnął mnie mocno przed 
siebie, tak że poleciałem jak kamień z procy prosto na ojca pani Meli i przykryłem go 
własnym ciałem. Przestali go bić, a ja objąłem go jedną ręką. Druga zwisała mi 
bezwładnie u boku.
— Wstań z tego parszywca! — usłyszałem nad sobą czyjś głos, ale nie 
ruszałem się.
Pan Abraham powiedział do mnie szeptem po żydowsku:
— Wstań, bo jak nie, to ciebie też zabiją.
W tej chwili Staszek przyszedł mi z pomocą i też rzucił się na nas. Podniosłem 
głowę i widziałem, że ci, co bili, stali koło nas niezdecydowani. Twarze ich 
wykrzywione były w jakimś dziwnym skurczu nienawiści, a w oczach jednego z nich 
widziałem śmierć. Nie rozumiem, jak mogło zebrać się w tych ludziach tyle nienawiści 
i złości, przecież ten stary Żyd nic im złego nie zrobił. Inni stali i śmiali się.
Wtem kątem oka zobaczyłem, jak z drugiej strony ulicy biegnie w naszym 
kierunku jakaś tęga kobieta w średnim wieku. Zadyszana podbiegła do nas 
i zwracając się do tych, co przed chwilą bili, gniewnym i pełnym emocji głosem 
zaczęła na nich krzyczeć:
— Jezu Chryste, co robicie?! Jak warn nie wstyd?! Wy bluźniercy! Na nowo 
krzyżujecie Jezusa Chrystusa! On swoim cierpieniem chciał wykupić świat, a wy 
niecnymi czynami na nowo zabijacie naszego Pana! Jak warn nie wstyd tak znęcać 
się nad starym człowiekiem?! Przynosicie nam wszystkim hańbę! Rozejdźcie się 
i zostawcie go w spokoju!
Odwróciła się i popatrzyła na ojca pani Meli. Teraz zobaczyłem, że cała trzęsła 
się z oburzenia, a w jej oczach była odraza i głębokie potępienie tego, co widziała. 
Otaczający nas ludzie jakby obudzili się z jakiegoś snu, spoważnieli i cofnęli się kilka 
kroków. Dwóch z nich nawet się przeżegnało. Po chwili rozeszli się i zostawili nas 
samych.
We trójkę pomogliśmy panu Abrahamowi stanąć na nogach. Dyszał ciężko, 
z nosa i z warg płynęła mu krew. Bolało go całe ciało, ale widocznie nie stało mu się 
nic poważnego, bo z naszą pomocą mógł chodzić. Staszek zdjął mu płaszcz, aby mu 
było lżej i szedł koło nas. Moja prawa ręka była nadal bezwładna.
Niedługo potem przybiegł do nas brat Staszka, który zobaczył nas z daleka. Był 
to może dwudziestoletni chłopak, z przewieszoną przez ramię drewnianą skrzynką 
na lody.
— Co się stało, Stasiu? — spytał brata ze zdziwieniem.
— Jakieś skurwysyny biły tego pana, po tym, jak mu Niemcy obcięli brodę — 
odpowiedział Staszek.
Brat popatrzył pytająco na kobietę, a ona powiedziała:
— Profanacja..., profanacja Pana Jezusa.
Weszliśmy do jakiejś bramy i tam brat Staszka wytarł chusteczką krew z twarzy 
pobitego pana Abrahama. Następnie wyjął ze skrzynki lody i przyłożył mu je 
do twarzy. „Ostatnia paczka" — powiedział do Staszka. Po jakimś czasie udało mu 
się zatamować tymi lodami krew i wszyscy ruszyliśmy w kierunku ulicy Dietlowskiej.
— To już niedaleko, mogę sam dojść — powiedział ojciec pani Meli. Kobieta 
zastanowiła się, a brat Staszka przytaknął mu:
— My go już odprowadzimy do domu.
Zwracając się do pana Abrahama, kobieta powiedziała:
— Niech pana i was wszystkich Bóg strzeże i prowadzi — popatrzyła mu 
w oczy, uśmiechnęła się i odeszła.
Widziałem, że ojciec pani Meli płakał i może dlatego nic nie odpowiedział. Nie 
wiem, kim była ta kobieta, ale jej dobroć, szlachetność i odwaga prawdopodobnie 
uratowały mu wtedy życie i może moje też. Zawsze kiedy myślę o niej, jestem jej 
wdzięczny i dumny, że tacy ludzie jak ona też są na świecie i swoją litością 
i miłosierdziem rozjaśniają nam życie. Wspominam też Staszka. Ten może 
dziesięcioletni chłopak dał mi przykład, co znaczy prawdziwe koleżeństwo.
Powiedziałem mu wtedy, że jestem Żydem i mieszkam w tym samym domu, co 
ten zbity Żyd. Nie zrobiło to na nim specjalnego wrażenia. Stwierdził: „Dla mnie 
najważniejsze, że jesteś moim kolegą i grasz dobrze w piłkę nożną" — a jego brat 
wyciągnął do mnie rękę z uznaniem. Nie mogłem jej jednak uścisnąć, bo moja prawa 
ręka była dalej bezwładna, jakby sparaliżowana. Dopiero teraz zdałem sobie sprawę, 
że musi to być coś poważnego i bardzo się przestraszyłem. Widząc mój strach, pan 
Abraham uspokajał mnie i mówił, że wszystko będzie dobrze.
— Skąd pan wie? — spytałem płaczliwym głosem.
Stanął, pogłaskał mnie po głowie i powiedział:
— Bo ty jesteś Cadyk.
Popatrzyłem na niego z niedowierzaniem:
— Dlaczego jestem Cadyk?
— Bo dziś przeszedłeś przez bramę, którą przechodzą Cadykowie. Kto 
przechodzi tę bramę, jest Cadykiem.
To, że rzuciłem się na niego, nie było moją zasługą, tylko jakimś szczęśliwym 
przypadkiem.
— Nie wiem, jak to się stało — powiedziałem.
— Ale ja wiem — odpowiedział.
Przed bramą naszego domu pożegnaliśmy się ze Staszkiem i jego bratem. 
Ojciec pani Meli podziękował im za pomoc. Będąc już w bramie, ten stary, pobity 
Żyd, odwrócił się i powiedział do Staszka:
— Ty też jesteś Cadyk.
— Kto to jest Cadyk? — spytał Staszek.
— To jest sprawiedliwy tego świata — odpowiedział i uśmiechnął się z bólem.
Moi rodzice bardzo się przestraszyli, co z moją ręką. Pani Mela miała 
znajomego lekarza, który zaraz odwiedził jej ojca, a później zszedł do nas. Zbadał 
mnie i powiedział, że często tak się zdarza po jakimś szoku lub traumatycznym 
przeżyciu i prawdopodobnie szybko mi to przejdzie.
Pan Abraham leżał w łóżku tydzień, bo miał pęknięte dwa żebra i złamany nos. 
Szybko jednak wyzdrowiał i dalej całymi dniami zagłębiał się w swoje księgi. Nie 
wychodził już w ogóle z mieszkania. Okazało się, że wtedy wyszedł, aby iść 
do bożnicy na Kazimierzu, bo w tym dniu była rocznica śmierci jego ojca i chciał 
zmówić Kadisz za zmarłych. Schował brodę pod płaszcz, a pejsy pod kapelusz 
i myślał, że nikt go nie zauważy. W ogóle nie wiedział, że Żydom nie wolno chodzić 
ulicą Starowiślną.
Nasza sąsiadka pojechała na wieś, gdzie miała rodzinę i przywiozła stamtąd 
jakiś podobno cudowny, leczniczy miód, z polecenia jej brata znachora. Mama dwa 
razy dziennie wcierała mi ten miód w bezwładną rękę, a potem robiła opatrunek 
z miodem. Ja byłem z tego bardzo zadowolony, bo później odwijałem bandaż 
i zlizywałem miód, po czym zawijałem bandaż z powrotem. Mama odwijając go 
pocieszała mnie, że to jakiś specjalny miód, bo ładnie wsiąka i na pewno zaraz mi 
przejdzie.
Tak też się stało i po tygodniu mogłem znów normalnie poruszać ręką. Wszyscy 
w całym domu cieszyli się z nami. Pani Mela była dla mnie jeszcze lepsza i często 
przynosiła mi szklankę gorącego mleka, a kilka razy nawet kakao, które nie wiem jak 
udało jej się zdobyć. Był to wielki rarytas, o którym dzieci żydowskie już dawno 
zapomniały. Ubóstwo szerzyło się bowiem coraz bardziej, gdyż Żydzi pozbawieni 
zostali zdolności zarobkowania.
Przebywałem teraz jeszcze więcej w domu i byłem stałym słuchaczem 
koncertów skrzypcowych pana Birnbauma. Coraz bardziej przywiązywałem się 
do jego muzyki i coraz bardziej przemawiały do mnie jej tony. Czułem, że są one 
skierowane wprost do mnie i tylko dla mnie istnieją. Panowało między nami coś jak 
przyjacielskie porozumienie. Miałem wrażenie, że pan Birnbaum przekazuje mi to, co 
ktoś nakazuje mu przekazać, że sam nie jest twórcą tych tonów. Najdziwniejsze, że 
zawsze po takim koncercie miałem poczucie pewności, że nie mam się czego bać 
i że nic mi się nie stanie. Wszyscy żyli w niepewności i niepokoju, a ja stawałem się 
coraz spokojniejszy, chociaż zdawałem sobie sprawę, że jest coraz ciężej.
Pewnego razu ktoś przyszedł do nas i powiedział, że Hochman leży chory 
i prosi ojca, aby go odwiedził. Ojciec szybko wziął ze sobą trochę jedzenia i wyszedł 
na ulicę, a ja przyłączyłem się do niego, bo bardzo lubiłem Hochmana. W drodze 
do niego nagle zauważyliśmy, że ulice są prawie puste. Było ładne i słoneczne 
przedpołudnie. O tej porze ulice były zawsze pełne ludzi. Tym razem szliśmy sami. 
Tylko jakiś kaleka kuśtykał o lasce po drugiej stronie ulicy. „Coś się musiało stać" — 
powiedział z niepokojem ojciec i postanowił iść dalej bocznymi uliczkami, a nie, jak 
zawsze, główną ulicą. Tu było więcej ludzi, ale panowało jakieś dziwne podniecenie. 
Ludzie biegli i znikali w bramach domów.
Nagle zobaczyliśmy, że na końcu ulicy stanęła w poprzek wojskowa 
ciężarówka, z której zaczęli się wysypywać niemieccy żołnierze. Ktoś otworzył okno 
i zaczął krzyczeć: „Obława! Obława! Uciekajcie!", a potem szybko zamknął je 
z powrotem. Wszyscy zaczęliśmy biec w odwrotnym kierunku. Jednak z tej strony też 
przyjechali Niemcy i zamknęli ulicę. Stanęliśmy niezdecydowani, szukając wzrokiem 
jakiejś otwartej bramy, gdzie można byłoby się schronić, ale wszystkie były 
zamknięte. Wtem za nami ktoś zaczął krzyczeć: „Panie Schönker! Panie Schönker, 
chodź pan tutaj! Szybko! Szybko!". Odwróciliśmy się i zobaczyliśmy w otwartej 
bramie jakąś kobietę, która rozpaczliwie machała do nas rękami. Wpadliśmy do tej 
bramy, a ona zamknęła ją zaraz na klucz.
— Nie poznaje mnie pan? — spytała ojca.
W sieni było trochę ciemno i ojciec zbliżył się do niej, aby ją lepiej widzieć.
— Ach! Pani Małgorzata! Co pani tu robi? — wykrzyknął ze zdziwieniem.
— Jestem tu stróżką. Widziałam pana przez okno. Chodźcie do mnie, bo nie 
wiadomo, co się tu dzisiaj jeszcze stanie — powiedziała podnieconym głosem.
Drzwi jej mieszkania były tuż przy bramie. Wprowadziła nas do pokoju, który 
służył jej też jako sypialnia, bo przy ścianie z lewej strony stało duże łóżko. Cały 
pokój wytapetowany był w kwiaty, a nad łóżkiem wisiał duży święty obraz. 
Naprzeciwko drzwi stała komoda, na niej krzyż i dwie duże świece.
— Co z Frankiem? — spytał ojciec.
— Jest zupełnie zdrów — powiedziała i ku mojemu zdziwieniu postawiła krzesło 
na łóżku, a następnie dodała. — Dzięki panu.
Na twarzy mego ojca zobaczyłem radość, ale całą uwagę poświęciłem tej pani, 
która stanęła na krześle. Nie rozumiałem, co chce zrobić. Ona tymczasem odchyliła 
święty obraz, który wisiał na zamaskowanych małych drzwiach, otworzyła je i naszym 
oczom ukazał się ciemny otwór w ścianie.
— Wejdźcie do schowka — powiedziała — bo nie wiadomo, co Niemcy z nami 
dzisiaj zrobią.
— Co się stało? — spytał ojciec.
Popatrzyła na niego ze zdumieniem:
— Co, nic pan nie wie? Niedaleko stąd zabito dwóch niemieckich oficerów. 
Wszyscy o tym wiedzą, tylko wy nie. Szybko, schowajcie się, bo mogą być rewizje 
w domach. Szybko! Szybko!
Po kolei weszliśmy na krzesło, a z niego wczołgaliśmy się do schowka, po czym 
kobieta zamknęła za nami drzwiczki. Schowek miał mniej więcej metr na dwa 
i można było w nim siedzieć. Nie było też zupełnie ciemno, bo gdzieś z góry padało 
trochę światła. Nie zdążyliśmy jeszcze dobrze się usadowić, gdy usłyszeliśmy strzały 
na ulicy. Po chwili Niemcy zaczęli walić kolbami karabinów w bramę wejściową domu 
i krzyczeć: „Los, los, öffnen! Öffnen!" (Otwierać!). Zamarliśmy, a ja przytuliłem się 
do ojca i w myśli zacząłem odmawiać modlitwę Szma Izrael.
Stróżka otwarła bramę i usłyszeliśmy, jak Niemcy wbiegli do sieni. Kilku z nich 
wpadło do jej mieszkania i krzycząc na nią pytali: „Männer, Männer, sind hier?!" (Są 
tutaj mężczyźni?!). Stróżka widocznie nie mówiła po niemiecku, bo zdołała tylko 
wykrztusić: „Nix Mener, nix Mener".
Po trzech godzinach oczekiwania, pani Małgorzata powiedziała głośno: 
„Możecie już wyjść, obława się skończyła". Ojciec otworzył drzwiczki i zobaczyliśmy, 
że stróżka stoi przy oknie wychylona i obserwuje ulicę. Nagle zaczęła krzyczeć: „Z 
powrotem! Z powrotem, schowajcie się i zamknijcie drzwi! Zaraz będę miała gościa!". 
Szybko zamknęliśmy drzwiczki od wewnątrz.
Teraz dopiero zauważyłem, że w ścianie jest mały otwór, zakryty różowym 
szkiełkiem, przez który można obserwować cały pokój. Ktoś zadzwonił i stróżka 
poszła otworzyć bramę wejściową. Po chwili weszła do pokoju w towarzystwie 
polskiego policjanta. Przy jednym boku miał pałkę, a z drugiej strony niósł dużą torbę 
papierową, którą postawił na stole.
— Cukier od pana komendanta — powiedział, siadając na krześle za stołem.
— Proszę podziękować — odpowiedziała stróżka.
Nie widziałem dobrze, ale wydawało mi się, że zrobiła jakąś dziwną minę.
— Jest coś nowego? — spytał policjant.
— Nic nowego — jej głos był obojętny.
Postawiła przed nim kieliszek wódki oraz talerzyk z kawałkiem kiełbasy 
i kromką chleba. Policjant wychylił kieliszek, po czym wręczył go stróżce.
— Jeszcze jeden — poprosił.
Stróżka przyniosła mu jeszcze jeden kieliszek wódki. Wychylił go i spytał:
— Wie pani, co się dzisiaj stało?
— Wiem. Wszyscy wiedzą — odpowiedziała, wzruszając ramionami. Policjant 
popatrzył na nią i zaczął mówić monotonnym głosem:
— Pani ma nadal się rozglądać, co dzieje się w tym domu. My chcemy 
wiedzieć, gdyby przyszedł jakiś nowy lokator. Każdą podejrzaną rzecz ma pani 
natychmiast meldować. Teraz Żydy zrobiły sobie modę, że wynajmują pokoje 
i mieszkania pod fałszywymi nazwiskami. Mają też sfałszowane dokumenty. Czasem 
trudno odróżnić. Chcemy wiedzieć, co się dzieje. Pani ma wszystko meldować. 
Jeszcze jeden kieliszek by nie zaszkodził.
Stróżka przyniosła mu kolejny kieliszek. Po wypiciu wstał, podszedł do okna, 
wychylił się i z zadowoleniem zauważył:
— Dobrze widać całą ulicę. Pani ma dalej obserwować. Za kilka dni znowu 
przyjdę.
Odwrócił się do niej, machnął ręką na pożegnanie i wyszedł z pokoju.
Czekaliśmy, aż pani Małgorzata powie nam, że możemy już wyjść ze schowka, 
ale ku mojemu zdumieniu zdjęła z komody krzyż i obie świece, które tam stały 
i postawiła je na stole. Z szuflady kredensu wyjęła zapałki i żegnając się przed 
krzyżem zapaliła świece. Później złożyła dłonie, jak do pacierza, uklękła i zaczęła się 
żarliwie modlić. Gdy skończyła, znów się przeżegnała, zgasiła świece i postawiła je 
razem z krzyżem z powrotem na swoje miejsce. Podeszła do okna i znów się 
rozejrzała, po czym zwróciła się do nas: „Możecie już zejść".
Zeszliśmy do pokoju, a ja zacząłem mrużyć oczy od jasnego światła.
— Gdzie jest ubikacja? — spytał ojciec.
Ja też bardzo już potrzebowałem wyjść za potrzebą.
— Chodźcie za mną — powiedziała stróżka i wzięła ze stołu papierową torbę, 
którą przyniósł jej policjant.
Ubikacja była w małym korytarzu, który łączył ten pokój z kuchnią.
— Tutaj, tutaj — wskazała ręką na drzwi, ale ona pierwsza je otworzyła i weszła 
do środka.
Po chwili znaleźliśmy się we trójkę w ubikacji. Ojciec popatrzył na nią 
ze zdziwieniem, a ona, nic nie mówiąc, otworzyła tę papierową torbę i zaczęła 
wysypywać jej zawartość do miski klozetowej. Był to biały, czysty cukier.
— Co pani robi?! — wykrzyknął ojciec. — Przecież to jest skarb! Kto wyrzuca 
cukier!
Ona jednak niewzruszenie i to powoli, jakby się rozkoszowała tym czynem, 
dalej wysypywała ten cukier. Ja i mój ojciec patrzyliśmy na to z przerażeniem. Było 
tego może dwa i pół kilo. Po wysypaniu całej zawartości torby, odwróciła się do ojca 
i zaczęła krzyczeć podnieconym, pełnym złości i wzburzenia głosem:
— To nie jest cukier, tylko hańba, którą tacy jak ten policjant chcą sprowadzić 
na nasz kraj! Oni myślą, że będę dla nich szpiegowała! Prędzej dam się ukrzyżować!
Staliśmy z ojcem w milczeniu, nie wiedząc, co powiedzieć. Stróżka widząc, że 
zakładam jedną nogę na drugą, dodała z uśmiechem:
— No, już was zostawiam samych. Dobrze się stało, że to Żydzi oszczają ten 
cukier, bo więcej on nie wart — i wyszła z ubikacji, zamykając za sobą drzwi.
Gdy wróciliśmy do pokoju, powiedziała nam, że ten policjant to taki wyłapywacz 
Żydów, którzy ukrywają się jako Polacy i że zmusza on innych, aby z nim 
współpracowali. „Taki istny syn szatana — dodała. — Przynosi nam za to cukier. Mój 
klozet jest najsłodszym klozetem w Krakowie. Już kilka razy czyściłam go cukrem 
tego policjanta."
Nagle spoważniała i powiedziała, jakby do siebie:
— Modlę się o to, aby hańba i kara Boska spadły tylko na takich jak on, a nie 
na nas wszystkich — po czym zwróciła się do ojca. — Wierz mi pan, że takich jak ja 
jest wielu, tylko się boją.
Później opowiedziała ojcu o Franku. Zorientowałem się, że to syn jej siostry, 
u którego, po różnych fizjoterapiach w szpitalu, cofnął się paraliż i chłopak zupełnie 
wyzdrowiał. Widziałem, że ojciec jest wyraźnie uradowany i słucha jej z wielkim 
zainteresowaniem.
Pani Małgorzata chciała, abyśmy jeszcze trochę u niej zostali, ale ojciec 
wytłumaczył jej, że spieszymy się do chorego przyjaciela. Na jej prośby przyrzekł, że 
zwróci się do niej, jeśli będzie taka potrzeba.
— Bo mój dług nie został jeszcze spłacony — zakończyła.
Ojciec podszedł do niej i pocałował ją w policzek, po czym szepnął:
— Już pani zapłaciła.
Odprowadziła nas do bramy, wyszła na ulicę, rozglądając się na wszystkie 
strony, i powiedziała nam, że możemy iść.
Okazało się, że Hochman ma ciężką grypę i leży w łóżku. W atelier rządziły 
jego koty, które wszystko przewracały w poszukiwaniu jedzenia. Ojciec dał 
Hochmanowi jeść i zrobił mu gorącą herbatę. Obaj zrobiliśmy porządek w atelier 
i daliśmy też jeść kotom. Później ojciec opowiedział Hochmanowi, co nam się 
przydarzyło.
Hochman słuchał z niedowierzaniem i powtarzał: „Coś podobnego! Coś 
podobnego! Nie do wiary!". Z opowiadania ojca dowiedziałem się, że Franek 
mieszkał z rodzicami w jakiejś wsi i był w wieku Musia. On też zachorował na paraliż 
dziecięcy, ale w późniejszym wieku niż Musiu. Jego matka przyjechała z nim 
do Krakowa na leczenie w szpitalu i zamieszkała u swojej siostry, pani Małgorzaty, 
która była wtedy stróżką w naszym domu. Franek wyszedł ze szpitala w Krakowie 
ze sparaliżowaną nogą. Lekarze polecili robić fizjoterapię, ale to dużo kosztowało 
i rodzice Franka nie mogli sobie na to pozwolić.
W tym czasie Musiu przechodził fizjoterapię w specjalnej, bardzo drogiej 
prywatnej klinice w Warszawie. Była to podobno najlepsza taka klinika w Polsce. 
Ojciec mój wziął tam Franka z matką i zapłacił z góry za kilka serii fizjoterapii. Znalazł 
też jego matce sublokatorski pokój w Warszawie, a nawet zostawił jej pewną ilość 
pieniędzy, aby miała z czego żyć. Ojcu nie powodziło się wtedy zbyt dobrze, ale 
pożyczył te pieniądze od dziadka.
Niedługo potem opuściliśmy Kraków i przeprowadziliśmy się do Oświęcimia. 
Wtedy też kontakt z nimi się urwał. Teraz okazało się, że ta fizjoterapia pomogła 
Frankowi.
Hochman opowiedział nam, że niedługo przed naszym przyjściem odwiedził go 
jakiś znajomy i opowiadał mu o zamachu na dwóch niemieckich oficerów i o odwecie 
Niemców. Podobno aresztowano wiele osób, a kilka zostało zastrzelonych na ulicy, 
w tym też Żydzi.
Nie wiadomo, co by się z nami stało, gdyby nas tam złapali. Pani Małgorzata 
uratowała nas.
— Co ty powiesz na taki przypadek? — spytał ojciec Hochmana.
— Gdybym wierzył w cuda, to bym powiedział, że to jest cud — odpowiedział 
Hochman z powagą.
— To co to było, jeśli nie cud?
— Powiedzmy, że to było coś, co graniczyło z cudem — Hochman rozłożył 
bezradnie ręce, jakby sam nie wierzył, że to powiedział.
Ojciec popatrzył na niego zdziwiony:
— No, to widzę, że zrobiłeś duże ustępstwo, bo dotychczas nie chciałeś 
wierzyć, że istnieje coś, co graniczy z cudem.
Obaj roześmiali się, a ja nie rozumiałem, co to znaczy, że coś graniczy 
z cudem. Ale nie było czasu na dalsze pytania, musieliśmy się spieszyć do domu, bo 
zbliżała się godzina policyjna.
Jakiś czas później rozpoczęły się wysiedlenia Żydów z Krakowa do pobliskich 
mniejszych miejscowości. Rodzice zastanawiali się, czy nie wyjechać, zamiast 
czekać, aż Niemcy nas wysiedlą. Widziałem, że byli niezdecydowani. W Krakowie był 
dziadek Józef i wszyscy przyjaciele ojca. Wśród nich najlepiej pamiętam malarza 
Abrahama Nojmana i twórcę pieśni żydowskich — Mordechaja Gebirtiga.
Nojman był dużo starszy od mojego ojca i mówił, że nie ma zamiaru opuszczać 
Krakowa, który kochał i do którego wrócił po dwuletnim pobycie w Stanach 
Zjednoczonych. W 1942 roku został zastrzelony przez Niemców w krakowskim 
getcie. Był wielkim malarzem i cudownym człowiekiem o gołębim sercu — tak mówili 
moi rodzice, którzy byli jego najbliższymi przyjaciółmi.
W Krakowie zginął też Gebirtig. Jedna z jego pieśni — Es brent (Pali się) — 
którą skomponował w ostatnich latach przed wojną, była proroczą wizją. Mówi w niej, 
że „może przyjść chwila, w której całe miasto wraz z nami padnie ofiarą płomieni 
i popiołów, ludzie zaś będą stali w milczeniu, bezczynnie, z założonymi rękami 
i patrzeć będą na ten pożar". Gebirtig zwraca się do nich i pyta: „Dlaczego stoicie 
z założonymi rękami?". Ta pieśń stała się symbolem Holokaustu.
Jeszcze wtedy nikt nie zdawał sobie sprawy z koszmaru, który nas czekał, ale 
byliśmy świadomi, że każda decyzja może zaważyć na naszym życiu. Rozumiałem 
więc ojca, że się wahał. Myślałem też, że pewnie nie chce być taki samotny jak ja 
i dlatego trudno mu opuścić Kraków. Oprócz kolegów od piłki nożnej nie znałem 
nikogo w moim wieku. Podczas gry w piłkę można wprawdzie znaleźć kolegów 
wszędzie, ale każda zmiana była dla mnie przykra. Wydawało mi się, że mojemu ojcu 
było jeszcze trudniej, bo nie grał w piłkę.
Pewnego dnia pan Birnbaum wrócił do domu pobity i pokrwawiony. Pobili go 
na ulicy. Leżał cały dzień w łóżku, a jego narzeczona robiła mu kompresy. Nazajutrz, 
słysząc dźwięki muzyki, wsunąłem się nieśmiało do jego pokoju i usiadłem na swoim 
miejscu na kanapie. Miał zabandażowaną głowę i grał cały czas z zamkniętymi 
oczami, z tak wielkim przejęciem, jak jeszcze nigdy. W jego muzyce słyszałem jeden 
wielki żal i skargę.
Ja też zamknąłem oczy i zacząłem płakać. Pytałem sam siebie, jak człowiek 
może tak grać. Nikt nie przekazał mi jeszcze nigdy słowami tego, co przekazywała mi 
ta muzyka. Miałem nieziemskie uczucie lekkości i zdawało mi się, że fruwam 
w powietrzu jak ptak, ku coraz większej jasności. Miałem też uczucie, że staję się jej 
częścią i należę do niej.
Pan Birnbaum skończył grać. Otworzyłem oczy i zobaczyłem, że obaj 
płaczemy.
Tego wieczoru rodzice postanowili, że nazajutrz opuścimy Kraków 
i przeniesiemy się do Wieliczki. Decyzja ta prawdopodobnie uratowała nam życie, bo 
prawie wszyscy krakowscy Żydzi zginęli później w tamtejszym getcie.





Wieliczka



Wieliczka jest zaledwie 20 kilometrów od Krakowa, ale jadąc tam czułem, że 
opuszczamy znany nam świat i zmierzamy do czegoś zupełnie nowego. Nowe 
miejsce budziło we mnie niepokój, a nawet strach.
Była jesień 1940 roku. Jechaliśmy pociągiem i Luśka cały czas płakała, nie 
można jej było uspokoić. Pociąg wlókł się powoli przez Kraków, a ja wciąż 
rozglądałem się, czy nie nadciąga jakieś niebezpieczeństwo. Pamiętam, że gdy 
przejechaliśmy stację Kraków Borek Falęcki, tato powiedział do mamy: „To już 
niedaleko", a jakaś kobieta, która siedziała koło nas, odpowiedziała: „Dzięki Bogu, bo 
już mnie uszy bolą od tego płaczu". W przedziale siedzieli jeszcze jakiś starszy pan 
i dwie kobiety. Wszyscy zaczęli się śmiać, co rozśmieszyło też kobietę, która się 
skarżyła. Już trochę udobruchana, spytała mamę:
— A państwo z daleka?
— Z Krakowa — odpowiedziała mama.
Z pewnym wahaniem i ciekawością w głosie kobieta spytała:
— Ale państwo chyba nie Żydki?
Mama odpowiedziała jej z oburzeniem:
— No wie pani, skąd takie myśli?!
— Ja bardzo przepraszam — odpowiedziała ze wstydem — nie chciałam 
państwa obrazić, ale teraz dużo Żydków ucieka z Krakowa.
— Pani wie, z kim pani mówi?! — spytała ostro mama, a na Luśkę krzyknęła 
po niemiecku: „Bleib schon still!" (Bądź już cicho) — i, o dziwo, Luśka zamilkła.
Kobieta miała przestraszoną twarz i już bardzo pojednawczym tonem 
powiedziała do moich rodziców:
— Jeszcze raz bardzo przepraszam. To była po prostu pomyłka. Nie chciałam 
nikogo obrazić.
Inni pasażerowie milczeli, a ja otrzymałem wtedy poglądową lekcję, że 
w oczach pewnych ludzi wstyd jest być Żydem. Dowiedziałem się też, że jak się 
kogoś o to niewinnie posądzi, należy go przeprosić.
Na stacji w Wieliczce wzięliśmy fiakra i pojechaliśmy do domu wujka ojca. 
Nazywał się Chaim Schenker (ta część rodziny inaczej pisała nazwisko), był 
zamożnym człowiekiem, właścicielem garbarni. Zarządca niemiecki, tak zwany 
Kommissarischer Verwalter, zostawił Chaima w garbarni, by mu pomagał, bo sam nie 
miał pojęcia o kierowaniu taką fabryką. Po jakimś czasie Chaimowi udało się z nim 
porozumieć i w dalszym ciągu faktycznie prowadził cały interes.
Chaim z żoną przyjęli nas bardzo serdecznie. Spędziliśmy u nich kilka dni. 
Mieszkali nadal u siebie, na pierwszym piętrze ładnego niedużego domu. Mieli dwoje 
dzieci: syna Lulka, który miał wtedy ponad dwadzieścia lat oraz córkę Muszkę, 
bardzo ładną brunetkę, miłą i skromną dziewczynę, mniej więcej siedemnastoletnią.
Niemców w tej okolicy prawie w ogóle nie było widać. Garbarnia Chaima 
mieściła się w dzielnicy Klasno, dość daleko od centrum. Była to kiedyś wieś 
na południe od Wieliczki, którą z czasem włączono do miasta. Na Klaśnie mieszkali 
biedni ludzie, przeważnie Żydzi.
Już następnego dnia ojciec znalazł tam zamknięty lokal, który do niedawna 
służył jako magazyn. Lokal ten był w środku bardzo zniszczony, ale okazało się, że 
ma wysokie pierwsze piętro. Ojciec, z pomocą Chaima, wynajął to piętro 
i postanowiono zrobić tam dla nas mieszkanie. Chaim przysłał robotników, którzy 
w ciągu kilku dni zrobili drewniane schody z boku domu i odremontowali piętro. 
Położono nową podłogę z desek, przeszło metr ponad powałą dolnego magazynu, 
aby zmniejszyć wysokość pomieszczeń. Powstał tam pokój i kuchnia. Byliśmy 
szczęśliwi, że możemy znów zamieszkać u siebie.
Chaim przyniósł też z garbarni skórę, aby zrobić mi nowe buty i zapłacił 
za szewca. Zbliżała się bowiem zima, a ja chodziłem w podartych sandałach albo 
boso. Tato poszedł ze mną do szewca i poprosił go, aby zrobił buty trochę większe, 
by mi długo służyły. Szewc powiększył jeszcze od siebie tę rezerwę i buty wyszły 
o kilka numerów za duże. Były to ładne półbuty z żółto–brązowej skóry, z grubą 
zelówką, która się prawie nie zginała. Gdy w nich chodziłem, słychać było głośne 
klapanie. Inne dzieci wołały za mną: „Bocian, bocian idzie!". Nie przejmowałem się 
tym, bo wydawało mi się, że w ten sposób mój przyjaciel Aleks „Bocian" 
z Oświęcimia przesyła mi pozdrowienia.
Wkrótce zaprzyjaźniłem się z kilkoma chłopcami żydowskimi, nieco starszymi 
ode mnie, i nikt już nie odważył się wołać na mnie „bocian". Szczególnie dobrze 
zapamiętałem trzech z nich, bo stali się moimi serdecznymi przyjaciółmi. Jeden 
z nich nazywał się Jankiel i mieszkał z rodziną koło bożnicy. Był bardzo pobożny, ale 
nie afiszował się z tym. Rodzice obcięli mu pejsy, aby nie zwracał uwagi; nie chodził 
w czarnej jarmułce, tylko w kaszkiecie. My wszyscy chodziliśmy bez nakrycia głowy.
W naszej grupie Jankiel pełnił funkcję sędziego. Gdy były jakieś spory, to on je 
rozstrzygał i wszyscy zgadzali się z jego wyrokiem. Uważaliśmy go 
za najmądrzejszego z nas. Nigdy z nikim się nie kłócił, nikogo nie chciał na siłę 
o czymś przekonać. Gdy ktoś nie przyjmował jego argumentów, to tylko serdecznie 
się uśmiechał i mówił: „Każdemu wolno mieć swoje zdanie".
Raz zapytałem go, dlaczego nie stara się bardziej przekonywać o słuszności 
swojego zdania. Odpowiedział mi, że gdy ktoś jest bardzo pewny swego, to nie ma 
sensu go przekonywać i należy uszanować jego zdanie, chociaż samemu się go nie 
przyjmuje. „Dlaczego?" — spytałem. — „Bo własne zdanie jest częścią osobowości 
człowieka, a każdego człowieka, jeśli tylko nie robi niczego niemoralnego, należy 
szanować." Jankiel miał wtedy jedenaście lub dwanaście lat.
Drugim moim serdecznym przyjacielem był Adam. Miał nie więcej niż 
jedenaście lat, ale jego ręce były już spracowane jak u dorosłego człowieka.
Wiele razy opisywał mi makabryczną scenę, jak Niemcy, zaraz po wkroczeniu 
do Wieliczki, zamordowali jego ojca. Adam mieszkał z ojcem i babcią w małym 
wiejskim domku, który stał w polu za naszym obecnym domem. Jego ojciec był 
rolnikiem, a matka umarła jeszcze przed wojną. Babcia była chora i częściowo 
sparaliżowana, przeważnie leżała w łóżku.
Pewnego dnia przyszli Niemcy i wywlekli ojca Adama z domu. On nie chciał iść, 
stawiał opór. Przed domem zaczęli do niego strzelać. Adam pokazywał, co się działo 
z ojcem po każdym strzale; jak się przechylał to na jedną, to na drugą stronę i jak 
długo trwało, nim kolana się pod nim ugięły i padł na ziemię. Leżąc w kałuży krwi, 
jeszcze próbował się podnieść i dopiero ostatnia kula w głowę go uśmierciła. Adam 
był bardzo dumny z ojca, że był taki silny i że tak długo Niemcy musieli strzelać, 
zanim go zabili.
Z Jankiem i Adamem spędzałem często całe dni. Wiele razy bywali u nas 
i Adam jadł ze mną obiad. Potem mama dawała mu jedzenie dla babci. Adam nie 
miał nic wspólnego z religią żydowską i jej obrządkami, chociaż był Żydem 
i za takiego też się uważał. Natomiast Jankiel jadał tylko u siebie w domu. Ciekawie 
było obserwować, jak obaj się tolerowali i lubili. Każdy z nich respektował zwyczaje 
drugiego.
Był tam też chłopak dużo starszy od nas. Miał może piętnaście lat i nazywał się 
Zylek. Palił dużo papierosów, ale nie miał pieniędzy, by je kupować. Chodziliśmy 
więc po ulicach i zbieraliśmy dla niego niedopałki, tak zwane kciuki. Brałem od mamy 
pieniądze na cukierki i kupowaliśmy za nie bibułki, z których skręcaliśmy dla Zylka 
papierosy. Za to on bronił nas przed innymi chłopcami. Wszyscy byli zadowoleni, ale 
ja, mając wtedy dziewięć lat, zacząłem już próbować palić papierosy. Rok później już 
regularnie paliłem, oczywiście w tajemnicy przed rodzicami.
Po jakimś czasie do Wieliczki przeniósł się też Hochman. Koty porozdawał, 
a atelier oddał jakiemuś znajomemu. Nie mógł już rzeźbić, w nowym mieszkaniu było 
to niemożliwe, i bardzo cierpiał z tego powodu. Wałęsał się bezczynnie po ulicach lub 
godzinami siedział bez ruchu, zatopiony we własnych myślach. Mój ojciec starał się 
go pocieszyć, ale stan psychiczny Hochmana stale się pogarszał.
Pewnego razu przyszedł do nas bardzo uradowany i przerywanym 
ze wzruszenia głosem oznajmił nam: „Piotruś przyszedł". Mama, ojciec i ja 
równocześnie krzyknęliśmy:
— Kto to jest Piotruś?!
— Mój ukochany kot — powiedział Hochman ze łzami w oczach.
Okazało się, że kot ten uciekł z miejsca, gdzie go Hochman oddał, cały 
zabłocony i wychudzony przyszedł do Wieliczki i tam odnalazł swego pana. Wszyscy 
poszliśmy do pokoju, w którym Hochman u kogoś mieszkał. Kot spał na jego łóżku. 
Patrzyliśmy na niego z niedowierzaniem.
— Jak się to mogło stać? — spytał ojciec.
I wtedy Hochman, który wszystkich wyśmiewał, gdy mówili o cudach, powiedział 
z przejęciem:
— Coś ci powiem, Leo, to jest prawdziwy cud.
— Przecież ty zawsze mówiłeś, że cudów nie ma — odpowiedział ojciec 
z dobrotliwym uśmiechem.
Hochman zastanowił się i odpowiedział tak, jakby mówił sam do siebie.
— Tak się myśli, dopóki cud się nie wydarzy. Gdy to nastąpi, człowiek zmienia 
zdanie. Nigdy nie wierzy się w cuda, które zdarzają się komuś innemu.
Rozłożył bezradnie ręce i wszyscy się roześmialiśmy, a on położył palec 
na ustach i szepnął: „Cicho, Piotruś śpi".
Powrót tego kota przywrócił Hochmanowi równowagę psychiczną i napełnił go 
nową energią. Zaczął malować pejzaże i znalazł nawet miejsce, gdzie mógł robić 
małe rzeźby. Mojemu ojcu to wydarzenie z kotem nie dawało spokoju i jeszcze 
dwukrotnie pytał Hochmana, co o tym sądzi. Za pierwszym razem nic nie 
odpowiedział, ale gdy kilka dni później ojciec znów go zapytał, Hochman 
odpowiedział: „Miłość, prawdziwa miłość... łamie wszelkie szranki niemożności".
Tygodnie zaczęły szybko upływać, nasze życie jakby się unormowało. Niemcy 
dawali Żydom w Wieliczce spokój, gminie żydowskiej udało się z nimi jakoś 
porozumieć. Nie było żadnych poważniejszych ekscesów antyżydowskich ani 
mordów. Młodzi ludzie zmuszeni byli wprawdzie do pracy, ale nie odnoszono się 
do nich brutalnie. Pracowali przeważnie przy budowie dróg, kanalizacji i baraków. 
Wszystko organizował Judenrat, który działał bardzo sprawnie. Udało się też znaleźć 
wspólny język z burmistrzem niemieckim, Rosingiem. Mówiono nawet, że jego 
stosunek do Żydów jest dość przychylny, co już samo w sobie było nadzwyczajne.
Wieść o względnym spokoju, jaki panował w Wieliczce, szybko rozeszła się 
po okolicy i zaczęło napływać coraz więcej Żydów, zwłaszcza z Krakowa. Miesiąc 
po naszym przyjeździe przyjechała do nas siostra ojca, Liba (zwana w rodzinie Libką) 
Hofstetter, ze swoimi dwiema córkami, Felą i Francis. Fela miała siedemnaście lat, 
a Francis osiem. Obie były piękne. Moja mama zawsze zwracała mi uwagę, jak 
dobrze są wychowane i radziła, abym we wszystkich sytuacjach zachowywał się jak 
one.
Często do nich chodziłem, ciocia Liba zawsze miała dla mnie jakiś przysmak. 
Była to wysoka, szczupła i bardzo przystojna kobieta. My mieszkaliśmy przy głównej 
ulicy Klaśna, a one niedaleko nas, w wynajętym wiejskim domku na łące.
Często przechadzałem się z Francis po tej łące. Francis była bardzo żywa 
i wiecznie roześmiana. Przyjemnie mi było w jej towarzystwie. Chodziliśmy też 
czasem nad jezioro i często spotykaliśmy tam Lulka i Muszkę w towarzystwie innych 
młodych ludzi. Szczególnie zapamiętałem Dorcię, która była niezwykle piękną 
dziewczyną w wieku Muszki. Ona też była naszą dalszą krewną. Spędziliśmy z nimi 
niejedną przyjemną godzinę.
Przestałem odczuwać samotność i wydawało mi się, że świat zaczął się 
do mnie uśmiechać. Przebywałem dużo na polach i łąkach, z Francis, koło jej domu, 
lub z Jankiem i Adamem. W nasz dziecinny sposób roztrząsaliśmy problemy tego 
świata, ale żadnego z nich nie udawało się nam ostatecznie rozwiązać, tak by mieć 
pewność, że nasz pogląd jest naprawdę słuszny. Francis mówiła, że gdy będziemy 
starsi, to wszystko stanie się dla nas jasne, bo tylko dorośli ludzie wszystko wiedzą. 
Jankiel uważał, że komu się wydaje, iż wszystko wie, ten nie wie nic. Adam zaś 
obiecał, że pomówi ze swoim psem Rozą i da odpowiedź, bo najlepsze myśli 
przychodzą mu do głowy, gdy mówi do Rozy.
Dużo się wtedy śmialiśmy i wydawało nam się, że wojna o nas zapomniała. 
Nasi rodzice mieli swoje troski, ale my, dzieci, żyliśmy dniem bieżącym i nie 
myśleliśmy o przyszłości.
Czasem pomagałem Francis i Felusi, które robiły piękne lalki z kolorowych 
szmat. Zdobywałem je dla nich, przynosiłem im też od stolarza trociny, którymi 
wypełniały brzuchy lalek. Później dawały te lalki w prezencie małym dzieciom. 
Wkrótce Francis i Felusia stały się ulubienicami całej okolicy. Francis zostawiała 
sobie jedną lalkę z każdego modelu. Miała już piękny zbiór, wydawało mi się, że jej 
lalki należą do jakiejś krainy marzeń.
Zylek zaczął pracować przy budowie szosy, bo chciał przynieść rodzicom 
większe kartki żywnościowe. Pracował od rana do nocy i nie miał dla nas czasu. Nie 
było już dla kogo skręcać papierosów, więc zaczęliśmy z Adamem skręcać je dla 
siebie.
Pod koniec 1940 roku stało się ze mną coś zupełnie nieoczekiwanego. Spadło 
to na mnie jak grom z jasnego nieba. Zakochałem się. Wybranką mojego serca była 
córka sąsiadki. Nazywała się Nina (zdrobniale Nicha) Armer i miała może piętnaście 
lat. Jej matka, bardzo tęga i bardzo sympatyczna kobieta, miała kilkoro dzieci 
i prowadziła sklep spożywczy koło naszego domu. Mieszkali nad sklepem. Jej mąż 
był jednym z 32 Żydów, których Niemcy zastrzelili we wrześniu 1939, zaraz 
po wkroczeniu do Wieliczki. Nicha była jej najstarszym dzieckiem. Pomagała 
w sklepie i w domu.
Dla mnie była uosobieniem piękna, delikatności i dobroci. Czułem, że jej widok 
napawa mnie jakimś dotąd jeszcze nie zaznanym uczuciem, jakąś magnetyczną 
energią, która przyciąga mnie do niej. Energia ta była silniejsza ode mnie i czułem się 
zupełnie zniewolony. Wciąż szukałem okazji, by ją zobaczyć. Czyniłem to starając się 
zachować spokój, ale zawsze miałem poczucie, że na jej widok czerwienię się aż 
po uszy. Była trochę korpulentna i miała bardzo ładnie rozwinięte kobiece ciało. Była 
uosobieniem tego wszystkiego, co nie całkiem jeszcze dziesięcioletni mężczyzna, jak 
ja, mógł sobie wymarzyć.
Marzyłem o niej, zwłaszcza nocami. Często wzdychałem przez sen i mama 
przychodziła patrzeć, co się ze mną dzieje. Kładła mi rękę na czole, by sprawdzić, 
czy nie mam gorączki, a rano pytała, czy mnie coś boli. Nie mogłem jej powiedzieć, 
jak bardzo zbolałe jest moje serce. Nicha bowiem w ogóle nie zwracała na mnie 
uwagi. Największym moim marzeniem było, aby się z nią pocałować.
Pewnego razu mama poprosiła mnie, bym oddał pani Armer dwie blaszane 
formy do pieczenia, które od niej pożyczyła. Wziąłem te formy, zbiegłem ze schodów 
i wpadłem, trochę zadyszany, do ich sklepu. Przy ladzie stał polski policjant 
i rozmawiał z panią Armer, a Nicha stała z boku. Policjant miał pałkę u pasa.
Nie zwracając uwagi na to, że przerywam mu rozmowę, powiedziałem szybko 
do pani Armer: „Mama oddaje blachy i dziękuje", kładąc je równocześnie na ladzie. 
Nim jednak zdążyłem całkiem je położyć, poczułem nagle bardzo silne uderzenie 
w głowę. Pociemniało mi w oczach, nogi się pode mną ugięły. Resztkami 
świadomości mogłem jeszcze usłyszeć, jakby z oddali, hałas blach, które upadły 
na podłogę i... straciłem przytomność.
Nie wiem, jak długo byłem nieprzytomny. Gdy otworzyłem oczy, nie wiedziałem, 
co się ze mną stało i gdzie jestem. Nad sobą zobaczyłem twarz Nichy i — o dziwo! — 
jej ręka głaskała mnie po głowie. Mrugnąłem kilka razy, by sprawdzić, czy to nie sen 
i zupełnie spontanicznie, bez zastanowienia, powiedziałem do niej: „Pocałuj mnie". 
Jej twarz jeszcze bardziej zbliżyła się i jej wargi dotknęły moich warg. Poczułem jej 
ręce pod moją głową i wtedy... wtedy... Nicha mocno mnie pocałowała, a ja 
zamknąłem oczy. Wydawało mi się, że jestem w niebie, znów byłem bliski omdlenia.
Trwało dłuższą chwilę, nim przyszedłem do siebie. Nicha pomogła mi wstać 
i zaprowadziła mnie do naszego mieszkania. Tam opowiedziała mamie, co się stało. 
Okazało się, że policjant poczuł się obrażony, że wpadłem mu w słowo. Nie 
zastanawiając się, uderzył mnie mocno pałką w głowę. Widząc, że straciłem 
przytomność, powiedział do pani Armer: „Ocucić i wyrzucić" i wyszedł ze sklepu.
Mama położyła mnie do łóżka i dużym nożem kuchennym zaczęła mi naciskać 
na siniak. Patrzyła na mnie ze zdziwieniem, bo zamiast krzyczeć z bólu, błogo się 
uśmiechałem. Nie mogłem jej wytłumaczyć, jaki byłem szczęśliwy.
Od tego dnia jeszcze bardziej szukałem okazji, by być blisko Nichy i pewnego 
razu zapytałem ją, czy mogę jej w czymś pomagać. Widząc moje prawie błagalne 
spojrzenie, zaproponowała, abym pomógł jej robić cukierki, które sprzedawały 
z matką w sklepie. Najpierw robiło się masę z miodu, cukru i mleka, rozlewało cienko 
na formie do pieczenia i wstawiało do piekarnika. Później Nicha ostrym nożem kroiła 
tę zastygłą już masę na małe prostokąty, a ja zawijałem je w papierki. Tak 
powstawały „krówki". Nazwa pochodziła stąd, że na papierku był obrazek z krową.
Pewnego dnia, po długich rozważaniach, wahaniach i walce z sobą, zdobyłem 
się na odwagę i powiedziałem do Nichy:
— Boli mnie znów głowa..., pocałuj mnie jeszcze raz.
Nicha jakoś dziwnie na mnie popatrzyła i z uśmiechem odpowiedziała:
— Weź „krówkę", to tak, jakbym cię pocałowała — a później pogroziła mi 
palcem i dodała. — Gdybym wiedziała, że jesteś taki łobuz, to bym cię wtedy nie 
pocałowała.
Na początku 1941 roku zacząłem codziennie chodzić do prywatnej nauczycielki, 
która w swym mieszkaniu otworzyła dwie klasy dla uczniów mniej więcej w moim 
wieku. Ona uczyła historii i języka polskiego, a jej krewny matematyki i fizyki. Był on 
wcześniej wykładowcą na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, ale zaraz 
po wkroczeniu Niemców został stamtąd wyrzucony i przeniósł się do Wieliczki.
Nauczyciel ten często zapominał, że mówi do dzieci, a nie do swoich 
studentów. Opowiadał nam o jakiejś — jak nam się wydawało — zwariowanej teorii, 
którą nazywał teorią kwantów. Był to jego ulubiony temat. Nikt z nas niczego nie 
rozumiał, ale najwyraźniej to mu nie przeszkadzało. Coś z tego pozostało mi jednak 
w pamięci. Mówił na przykład, że jedna rzecz może być równocześnie w dwóch 
miejscach, a gdy któryś uczeń zwrócił mu uwagę, że to wbrew logice, nauczyciel 
spytał: „Jakiej logice?" — i sam sobie odpowiedział:
— To jest sprzeczne tylko z tą logiką, którą teraz człowiek ma do dyspozycji. 
Tak jak odkrywamy nowe prawa natury, tak też musimy rozwijać naszą logikę, aby 
dotrzymała kroku tym odkryciom.
Inny chłopak zapytał:
— Jak możemy być pewni, że coś może być rzeczywiście w dwóch miejscach?
— Na razie wynika to tylko z teorii, ale przewiduję, że do końca tego stulecia 
uda się to już praktycznie i fizycznie udowodnić.
Tego dnia mówił też, że człowiek i jego życie jest jedynie formą energii i dlatego 
nie może zginąć. Śmierć istnieje tylko w wyobraźni człowieka, ale nie w naturze. 
Mnie to szczególnie zainteresowało, ze względu na Musia, i pragnąłem usłyszeć 
o tym coś więcej. W tym momencie jednak do pokoju weszła nauczycielka 
i z wyrzutem w głosie powiedziała:
— Kiedy wreszcie przestaniesz zawracać dzieciom głowę twoimi głupstwami?!
Nie pozostało mi nic innego, jak zapytać Jankla, co o tym wszystkim sądzi. 
Zastanowił się i powiedział, że dla Pana Boga nie ma rzeczy niemożliwych. Adam 
zaś zwierzył mi się, że czasem wyraźnie czuje, że jego ojciec jest przy nim, więc 
może jednak ten zwariowany nauczyciel ma rację.
Pracy domowej nam nie dawano, bo nauczycielka nie chciała, abyśmy 
przychodzili do niej z zeszytami; ktoś mógłby to zauważyć i donieść Niemcom. 
Uczono nas bowiem nielegalnie i w ukryciu. Popołudnia miałem wolne i spędzałem je 
z kolegami, z Francis u cioci Libki lub — co było najważniejsze — z Nichą, gdy 
potrzebowała mnie do pomocy przy produkcji „krówek".
Francis skończyła dopiero osiem lat, ale mówiła jak dorosły człowiek. Stawała 
się coraz ładniejsza. Miała długi warkoczyk, który fruwał na wietrze, gdy biegaliśmy 
po łące przed jej domem. Ciocia Liba dbała o to, by Francis była zawsze ładnie 
ubrana i tym też dziewczynka bardzo różniła się od innych dzieci z okolicy. Miała 
zimowy płaszczyk podbity futerkiem, który wszystkie dzieci podziwiały. Bardzo się 
lubiliśmy, ale zakochany byłem tylko w Ninie.
Pod koniec stycznia 1941 przytrafiło mi się nieszczęście, przez które o mało nie 
straciłem życia. Cała sprawa zaczęła się od zwykłego bólu zęba. Ojciec zabrał mnie 
do dentysty, który powiedział, że trzeba ten ząb usunąć. Dał mi dwa zastrzyki 
na uśmierzenie bólu i wyrwał mi go. Po kilku dniach dostałem wysokiej gorączki 
i czułem ból w ustach. Przyszedł do mnie lekarz, Edmund Fiszler, i po badaniu 
orzekł, że mam zakażenie krwi.
Edmund Fiszler był lekarzem ginekologiem, ale znał się też na innych 
chorobach i moi rodzice mieli do niego duże zaufanie. Był on mężem kuzynki ojca, 
Lonki. Oni też uciekli z Krakowa do Wieliczki. Doktor Fiszler przychodził codziennie 
i dawał mi zastrzyki z jakimś czerwonym płynem, ale mój stan bardzo szybko się 
pogarszał. Czułem, że pod brodą rośnie mi coś twardego, jakbym miał tam kamień. 
Przy moim łóżku ciągle czuwał któryś z kolegów.
Francis przynosiła mi ciasto z owocami, które ciocia Libka dla mnie piekła. 
Bardzo je lubiłem, ale nie mogłem jeść, miałem coraz większe trudności 
z przełykaniem. Nicha przynosiła mi do picia jakąś namiastkę kakao, co wtedy 
uważane było za duży przysmak. Próbowała nawet karmić mnie łyżeczką. Jej wizyty 
czyniły mnie szczęśliwym.
Po jakimś czasie zupełnie znikła mi szyja, a pod brodą miałem worek z ropą, 
który bardzo mnie uciskał. Nie tylko nie mogłem już jeść, ale miałem duże trudności 
z oddychaniem. Doszło do tego, że chwilami traciłem przytomność. Zapadałem 
wtedy jakby w czarną przepaść. Czasami nie mogłem się już tego doczekać, bo nie 
miałem sił walczyć o każdy oddech.
Pamiętam dobrze, że tam, w tych czeluściach, było mi bardzo miło, spokojnie 
i cicho. Później, gdzieś z dalekiej ciemności, pojawiała się cudowna jasność 
i zbliżałem się do niej, odczuwając coraz większą błogość i radość. Czułem, że ta 
jasność zaprasza mnie do siebie, wabi. Widziałem sam siebie, jak biegnę do niej 
z otwartymi ramionami. Zawsze wtedy przypominałem sobie jednak moich rodziców, 
przyjaciół — Jankla, Adama, Francis, Nichę, którzy czekają, abym do nich powrócił. 
Czułem, że moja wola odgrywa tu decydującą rolę.
Wahałem się, nie wiedziałem, co robić. Stawałem przed tym światłem 
niezdecydowany. Wiedziałem, iż wystarczy zrobić jeszcze jeden krok, żeby złączyć 
się z nim na zawsze. Wtedy ukazywała mi się twarz Nichy i widziałem łzy w jej 
oczach. Brała mnie za rękę i prowadziła z powrotem. Nagle znajdowałem się znów 
sam w ciemności i — robiąc wysiłki, aby się z niej oswobodzić — odzyskiwałem 
przytomność, zupełnie wyczerpany duchowo i fizycznie.
Widząc mój stan, doktor Fiszler powiedział ojcu, że trzeba koniecznie 
sprowadzić z Krakowa jakiegoś wielkiego profesora, jego znajomego. Po wielu 
telefonach i prośbach, udało się go przekonać, by przyjechał do mnie taksówką 
z Krakowa.
Zjawił się następnego dnia przed południem. Pamiętam, że nagle w pokoju 
zrobił się duży ruch, rodzice wyszli mu naprzeciw, a Luśka siedziała na podłodze 
i płakała. Gdy wszyscy weszli, wydawało mi się, że moje łóżko otacza tłum. Profesor 
był w pięknym futrze, które tylko rozpiął. Zbadał mnie dokładnie; byłem cały czas 
przytomny. Powiedział, że mój stan jest bardzo ciężki i trzeba mnie natychmiast 
operować. Pod brodą mam worek z ropą, który naciska też na krtań i coraz bardziej 
utrudnia oddychanie, co grozi uduszeniem. Może się okazać, że jest już za późno 
na przecięcie tego worka i trzeba będzie usunąć mi szczękę. Diagnozę zakończył 
stwierdzeniem, że jeśli rodzice chcą, abym żył, to on musi natychmiast mnie zabrać 
do swojego szpitala w Krakowie i jeszcze dzisiaj przeprowadzić operację.
Rodzice po naradzie wyrazili zgodę. Profesor polecił taksówkarzowi odpalić 
samochód, a mnie zaczęto przygotowywać do drogi. Miałem trudności 
z oddychaniem i byłem półprzytomny. Zacząłem też tracić czucie w rękach i nogach. 
Posadzili mnie na krześle, otulonego w kołdrę, i już mieli mnie znosić na dół do auta, 
gdy nagle do pokoju wpadł taksówkarz i oznajmił, że nie może jechać, bo auto się 
popsuło.
— Jak długo trwać będzie naprawa? — spytał profesor.
— To będzie długa historia, bo pękła chłodnica.
Postanowiono, że tato pójdzie do centrum miasta i postara się o taksówkę lub 
jakieś inne auto. Było to trudne przedsięwzięcie, bo taksówka była wtedy w Wieliczce 
czymś raczej niespotykanym, a prywatne samochody też były rzadkością.
Położono mnie z powrotem do łóżka. Profesor był cały czas przy mnie i co kilka 
minut badał mi puls. Mama siedziała obok na krześle i odmawiała psalmy. 
Widziałem, że łzy płyną jej po policzkach, gdy pochylała głowę nad pożółkłymi 
kartkami modlitewnika, jakby tam kryło się wybawienie.
Nie upłynęła godzina i do pokoju wbiegł zadyszany ojciec, wołając: „Auto czeka 
na dole!". Znów posadzono mnie na krześle i otulono kołdrą. Wszyscy pomagali, 
a profesor trzymał moją rękę. Nagle stało się coś nieoczekiwanego. Poczułem silny 
ból w gardle, zacząłem się dławić i nagle z moich ust z dużą siłą wytrysnął strumień 
żółtawo–popielatej cieczy, który oblał od góry do dołu piękne futro pana profesora. 
Zdołałem jeszcze zobaczyć jego zdumioną twarz i przerażenie w oczach mojej mamy 
i... straciłem przytomność.
Otwierając znów oczy, zobaczyłem, jak przestraszona mama wyciera 
ręcznikiem futro profesora. On odsunął ją i patrząc na mnie powiedział:
— Niech pani zostawi to futro i spojrzy na syna — po czym wykrzyknął. — Tu 
stał się cud! Jeszcze czegoś podobnego nie widziałem!
Po kilku minutach, gdy wszyscy już się uspokoili, profesor podszedł do Fiszlera 
i pogratulował mu:
— Pańskie zastrzyki go uratowały. Ja już od dawna twierdzę, że są one w tym 
przypadku jedyną szansą powodzenia, chociaż wielu kolegów nie chce się z tym 
zgodzić.
Profesor powiedział też, że nie muszę już jechać z nim do Krakowa i że wkrótce 
wyzdrowieję. Wypisał jakąś receptę i wręczając ją mamie dodał z uśmiechem:
— Pani modlitwa widocznie też odegrała tu jakąś rolę.
Ojciec chciał mu zapłacić, ale profesor prosił, aby opłacić tylko taksówkę. 
Ostatecznie zgodził się przyjąć na pamiątkę jeden z obrazów ojca.
Znów zacząłem normalnie oddychać. Nigdy wcześniej nie zdawałem sobie 
sprawy, że samo oddychanie może sprawiać człowiekowi taką wielką przyjemność.
Francis i moi koledzy nadal mnie odwiedzali, a ja zacząłem się wszystkim 
cieszyć. Nicha przynosiła mi sztuczne kakao. Kiedyś wieczorem odwiedził mnie 
nawet Zylek i przyniósł mi nową piłkę do gry w nogę. Nie będę tłumaczyć, co 
znaczyło wtedy posiadać własną i do tego jeszcze nową piłkę nożną — to był 
fantastyczny prezent.
Po dwóch tygodniach byłem już zdrów, co nawet doktora Fiszlera zdziwiło. 
Widocznie radość przyspieszyła moją rekonwalescencję. Pamiętam, że tato poszedł 
do bożnicy i zmówił modlitwę dziękczynną za moje cudowne wyzdrowienie.
Po jakimś czasie z różnych stron zaczęły napływać niepokojące wieści 
o prześladowaniach, a nawet morderstwach na Żydach w innych miastach i małych 
miejscowościach. Dotychczas w Wieliczce było pod tym względem spokojnie, ale te 
wiadomości wzbudziły wśród Żydów duży niepokój. Nikt nie był pewien, co może 
nam przynieść jutro. Słyszałem, jak raz tato powiedział do mamy, że trzeba 
dziękować Panu Bogu za każdy spokojny dzień. To samo mówił nam też nauczyciel 
fizyki na tajnych kursach, tylko wyrażał to w inny sposób. Twierdził, że człowiek 
zawsze się uczy.
— Może to robić świadomie, tak jak my teraz, lub nieświadomie, to znaczy 
uczyć się żyjąc. Tak właśnie człowiek daje dowód, że jest istotą myślącą. Niestety, 
czas, który mamy do dyspozycji stał się tak niepewny, że wy, młodzi adepci sztuki 
myślenia, musicie bardzo szybko wchłonąć to, na co inni mają wiele lat. Nie ma 
bowiem nic smutniejszego, jak zejść z tego świata w niewiedzy, na jakim świecie się 
żyło. Jest to bowiem tak, jakby się w ogóle nie żyło. Dlatego powinniśmy cieszyć się 
i dziękować za każdy dzień, w którym możecie się uczyć, bo taki dzień poszerza 
wasze życie o wiele dni. — tu zrobił krótką przerwę i dodał. — Życie to nie tylko 
godziny, miesiące i lata oddychania, ale też suma naszych wrażeń i wiedzy, którą 
zdołaliśmy nagromadzić.
Wiosna 1941 była bardzo deszczowa i dach naszego domu zaczął przeciekać. 
Trzeba go było szybko naprawić, ale nigdzie nie można było dostać papy. Ojciec 
przypomniał sobie, że ma dobrego znajomego, który był właścicielem dużej fabryki 
papy w Tarnowie i dalej ją prowadzi, chociaż Niemcy mu ją zabrali i umieścili tam 
zarządcę Niemca. Znajomy ojca nazywał się Fessel, a fabryka — „Papapol". 
Pomagał on komisarycznemu zarządcy prowadzić fabrykę, podobnie, jak to robił 
Chaim Schenker w swojej garbarni w Wieliczce.
Do jesieni 1941 można było swobodnie opuszczać Wieliczkę i przyjeżdżać 
do niej. Ojciec postanowił odwiedzić Fessla i poprosić go o kilka rolek papy.
Niedaleko fabryki ojciec wpadł w olbrzymią obławę niemiecką. Ze wszystkich 
stron biegli przestraszeni ludzie i nie wiedzieli, gdzie uciekać, bo ciągle przyjeżdżały 
nowe ciężarówki, z których wyskakiwali żołnierze. Słychać było krzyki i strzały. W tym 
ogólnym tumulcie ojciec zobaczył nagle stojącego bezradnie na ulicy, przerażonego 
Heńka Mansfelda, syna naszego krewnego (tego, który sprzedał zegarek dziadka 
w Krakowie). Miał on wtedy może osiemnaście lat. Ojciec podbiegł do niego, chwycił 
go za rękę i krzyknął: „Chodź ze mną!". Weszli w jakąś przejściową bramę i ojcu 
udało się dotrzeć do „Papapolu", gdzie obaj ukryli się aż do wieczora.
Okazało się, że Niemcy zrobili tego dnia w Tarnowie obławę na Żydów, którzy 
nielegalnie tam przebywali. Jeszcze wtedy nie było w tym mieście getta i wielu 
Żydów miało nadzieję, że czeka ich tam lepszy los. Wszyscy, których wtedy złapano, 
zostali rozstrzelani. Heniek Mansfeld uciekł z Krakowa i przebywał w Tarnowie 
nielegalnie. Ojciec mój uratował mu życie.
Latem 1941 przestaliśmy się uczyć, bo nasza nauczycielka została ostrzeżona, 
że powinna zamknąć kursy. Byłem niezadowolony, bo bardzo je lubiłem. Dawały mi 
one poczucie, że ja też jestem normalnym człowiekiem, tak jak polskie dzieci, które 
chodziły do szkoły.
Moi rodzice dopytywali się, czy ktoś gdzieś nie uczy żydowskich dzieci, ale 
wszystkie ich wysiłki spełzły na niczym. Zacząłem więc znowu spędzać 
przedpołudnia na wałęsaniu się z kolegami po ulicach lub przesiadywaniu u Francis. 
Nicha przestała robić „krówki", bo zabrakło im miodu i mleka, więc nie mogłem 
do niej przychodzić. Zaczęliśmy znowu kręcić Zylkowi papierosy i graliśmy też o nie 
w piłkę nożną. Oprócz Jankla już wszyscy moi koledzy palili.
Pewnego poranka usłyszałem na naszej ulicy dzwonek auta straży pożarnej. 
Szybko się ubrałem i poszedłem zobaczyć, co się stało. Okazało się, że paliła się 
jakaś szopa. Pożar został szybko ugaszony, udałem się więc z powrotem w stronę 
domu. Nagle przed jakimś zamkniętym sklepem zobaczyłem człowieka w nie znanym 
mi mundurze. Zatrzymałem się, bo chciałem się upewnić, czy nie grozi mi 
niebezpieczeństwo. Ze zdziwieniem zauważyłem, że człowiek ten sprawdza zamki 
i kłódkę, wiszącą na drzwiach sklepu. Gdyby nie był w mundurze, pomyślałbym, że to 
złodziej. On jednak miał szeroki skórzany pas i rewolwer u boku, a przez ramię 
przewieszony wąski pasek, jaki nosili policjanci. Czapkę też miał podobną 
do policyjnej, tylko w trochę jaśniejszym kolorze. Skończył oglądać zamek i zbliżył się 
do mnie.
— Widzę, że się mnie boisz — powiedział z uśmiechem.
Był bardzo sympatyczny, ale mogłem się mylić, więc nic nie odpowiedziałem. 
Rozważałem tylko, jak mam uciekać, gdyby okazało się to konieczne.
— Nie masz się czego bać, ja lubię dzieci — dodał. — Jak ci na imię?
— Heniek — odpowiedziałem nieśmiało.
— Znałem dużo Heńków i wszyscy byli mili. Ty mi też na takiego wyglądasz. 
Gdzie mieszkasz?
— Niedaleko stąd — wskazałem palcem w kierunku naszego domu. A potem 
zebrałem całą odwagę i spytałem:
— Kim pan jest?
Wskazał na blaszaną odznakę na piersiach i na czapkę. Był tam napis 
„Obchód", ale ja nadal nie rozumiałem. On znów się uśmiechnął.
— „Obchód" to jest firma, która strzeże sklepów i domów przed złodziejami. 
Codziennie rano i wieczorem sprawdzam, czy nie było włamania i czy sklepy są 
zamknięte. Czasem sprawdzam też w nocy.
— A tej nocy było jakieś włamanie?
— Nie, ale jeszcze nie wszystkie sklepy sprawdziłem. Jak chcesz, to możesz 
iść ze mną i sprawdzimy razem.
— Ale ja jestem... Żydem — powiedziałem ze wstydem.
On znowu się do mnie uśmiechnął i tym razem jego uśmiech był jeszcze 
sympatyczniejszy.
— Powinieneś być z tego dumny — powiedział poważnie i jakby chcąc 
podkreślić swoje słowa popatrzył mi w oczy i pokiwał głową.
— Dlaczego mam być z tego dumny? — spytałem, patrząc na niego 
z niedowierzaniem.
— Bo dzisiaj są takie czasy, że kto cierpi, ten ma powód do dumy.
Nie bardzo rozumiałem, o co mu chodzi, ale spodobało mi się to, co powiedział. 
Razem przeszliśmy całe Klasno, sprawdzając sklepy. Później pożegnał się ze mną 
i zaproponował, bym mu towarzyszył także wieczorem. Odtąd chodziłem z nim dwa 
razy dziennie i pomagałem mu sprawdzać, czy sklepy są zamknięte.
Okazało się, że jest to nauczyciel gimnazjum, który stracił posadę, bo 
nieostrożnie powiedział na lekcji coś, czego nie wolno było powiedzieć. Odtąd nie 
było dla niego miejsca w szkolnictwie. Znalazł więc sobie pracę strażnika w firmie 
„Obchód". Podczas tego wspólnego chodzenia dawał mi regularne wykłady, 
codziennie na inny temat.
Mówił bardzo interesująco i, co najważniejsze, językiem zrozumiałym dla mnie. 
Bardzo mu zależało, abym rozumiał, co mówi i często tłumaczył mi w różny sposób 
ten sam temat. Pozwalał mi nawet nosić czasem swój pasek, z czego byłem bardzo 
dumny. Ja mówiłem do niego „panie Stanisławie", a on do mnie „Heniuś". Były to 
najlepsze prywatne lekcje, jakie otrzymałem w życiu i do tego jeszcze zupełnie 
bezpłatne.
Przyzwyczailiśmy się do siebie i czekali jeden na drugiego, codziennie rano 
i wieczorem, w umówionym miejscu. Moi rodzice pozwalali mi na to, bo dowiedzieli 
się, że pan Stanisław jest porządnym człowiekiem i że był bardzo lubianym 
nauczycielem.
Mój ojciec w tym czasie poznał jednego Żyda z Niemiec, z którym się 
zaprzyjaźnił. Był on podobno bardzo znanym aktorem w Berlinie. Niemcy wysiedlili 
go do Polski — lub też trafił do niej z własnej woli — i po wielu tarapatach trafił 
do Wieliczki. Nazywał się Gottowt, miał mniej więcej sześćdziesiąt lat. Człowiek ten 
był zupełnie bezradny. Mój ojciec zaczął się nim opiekować. Znaleźć dla niego pokój 
w Wieliczce było prawie niemożliwe, bo całe miasteczko zapchane było żydowskimi 
uchodźcami. Wieliczkę nadal jeszcze uważano za najspokojniejsze miejsce dla 
Żydów.
Gottowt mieszkał u nas i spał na składanym łóżku. Po jakimś czasie ojciec 
wpadł na pomysł, że można odnowić przybudówkę w domu, gdzie mieszkała ciocia 
Libka — i tam zrobić pokój dla pana Gottowta. Chaim Schenker znów przysłał 
robotników z garbarni i w ciągu kilku dni w przybudówce powstał duży, ładny pokój. 
Pozostał tylko problem dachu, który trzeba było przykryć papą. Ojciec więc znowu 
pojechał po nią do Tarnowa.
Tym razem okazało się, że pan Fessel jest pod dużą kontrolą i nie może 
dostarczyć papy bez wiedzy niemieckiego komisarza. Przyrzekł jednak ojcu, że 
postara się znaleźć jakieś wyjście i zaprosił go, by został na noc. Nazajutrz rano 
Fessel poszedł do „Papapolu", a ojciec został w jego mieszkaniu. W południe 
przyszedł posłaniec od pana Fessla i zabrał ojca do fabryki, gdzie wprowadzono go 
do gabinetu komisarza. Fessel przedstawił go: „To jest ten znany malarz portrecista, 
Schönker, o którym panu opowiadałem ". Komisarz, ku zdumieniu ojca, wyciągnął 
do niego rękę i powiedział: „Guten Tag".
Okazało się, że Fessel przekonał tego Niemca, żeby zamówił sobie u ojca 
portret. Ojciec pojechał fabrycznym autem po farby i wszystko, co było mu potrzebne, 
i jeszcze tego samego dnia zaczął malować portret komisarza. W sumie namalował 
jemu i jego żonie kilka portretów. Auto „Papapolu" przyjeżdżało po niego co kilka dni 
i za każdym razem przywoziło rolkę papy albo trochę żywności, co stanowiło dla nas 
dużą pomoc.
Pokój pana Gottowta został wykończony i jako tako umeblowany. Na ścianie 
wisiały dwa obrazy ojca, a przy wejściu stała mała rzeźba, którą podarował mu 
Hochman. Pan Gottowt był tak uradowany, że wszystkich nas wycałował i zapewniał, 
że to najszczęśliwszy dzień w jego życiu.
W ogóle Gottowt był bardzo pogodnym człowiekiem. Robił wrażenie wiecznie 
zadowolonego i miał takie dziwne powiedzenie: na pytanie „wie geht's?", czyli „jak się 
miewasz?", zawsze odpowiadał z uśmiechem: „alles in Butter", co oznaczało, że 
wszystko idzie jak po maśle. Ojciec mówił wtedy, że po tym powiedzeniu można 
poznać, jaki to przyjemny i sympatyczny człowiek.
Wszyscy go lubiliśmy, bo miał cudowny humor. Ciocia Liba też czuła się 
bezpieczniej, gdy ktoś jeszcze mieszkał w ich domku. Gottowt pomagał jej w różnych 
pracach. Najbardziej lubiła go jednak nasza trójka: ja, Francis i Felusia. Gottowt 
urządzał dla nas spektakle i występował przed nami, tak jakby był na prawdziwej 
scenie. Nie zawsze rozumieliśmy, o co chodzi, ale widzieć go, jak dla nas występuje, 
to było przeżycie.
Czasem dochodziły tragiczne wieści o prześladowaniu Żydów, ale Gottowt nic 
sobie z tego nie robił. Raz spytałem go, czy się nie boi. Odpowiedział, że nie, bo 
prawdziwy aktor żyje nie tylko swoim życiem, lecz także życiem tych, których 
przedstawiał. On przeżył już w ten sposób wiele tragedii, wiele razy umierał i rodził 
się na nowo. Za każdym razem były nowe radości, nowe szczęście i nowe tragedie. 
Życie zawsze ma swoją ciągłość, bo jego sednem nie jest jedzenie, spanie i pocenie 
się aż do śmierci. Sednem życia jest jego ciągłość i jak najlepsze odegranie swojej 
roli na każdym odcinku. Życie bowiem jest wieczne.
— Dlaczego więc mam się bać? — spytał.
— Ja jednak się boję, może dlatego, że nie jestem aktorem.
Gottowt popatrzył na mnie z uśmiechem:
— Ty też jesteś aktorem. Każdy człowiek jest aktorem, chociaż o tym nie wie.
Spędzałem z nim coraz więcej czasu. Zaraz po obchodzie z panem 
Stanisławem, przychodziłem do Gottowta. Moi koledzy byli trochę niezadowoleni 
z mojej nowej znajomości, bo mniej z nimi przebywałem, ale Gottowt tak mnie 
przyciągał, że w żadnym wypadku nie byłem gotów z niego zrezygnować. 
Przynosiłem mu też często, tak zresztą jak i cioci Libie, paczki z jedzeniem, bo ojciec 
zaczął malować jeszcze dwóch innych komisarzy niemieckich w Tarnowie i dostawał 
od nich żywność.
Latem 1941 przyjechał z Krakowa do Wieliczki Iziu Grossfeld z żoną Madzią 
i dwunastoletnim synem Adasiem. Iziu był synem drugiej żony mojego dziadka. 
Prowadził wypożyczalnię książek w Krakowie. Był też znanym filatelistą. Bardzo się 
zaprzyjaźniłem z Adasiem. Pan Gottowt zgodził się, aby i on brał udział w naszych 
spektaklach.
Miałem teraz więcej czasu, bo pewnego dnia moje chodzenie z panem 
Stanisławem się skończyło. Powiedział mi, że zmienił się u nich kierownik i nowy 
zabronił mu brać mnie na obchód. Żegnając się, obaj mieliśmy łzy w oczach. Pan 
Stanisław powiedział, abym się nie martwił, bo on też nie zamierza przez całe swoje 
życie sprawdzać zamków i kłódek.
Widząc moje przygnębienie, Adaś próbował mnie pocieszać, a gdy nic nie 
pomagało, zaproponował mi, abyśmy razem chodzili sprawdzać sklepy. „Nie musimy 
przecież pracować w firmie «Obchód», aby to robić" — powiedział, jakby to było jego 
ulubione zajęcie. Zgodziłem się i po kilku dniach moje przygnębienie minęło i znowu 
zacząłem się śmiać.
Z wdzięczności przedstawiłem Adasia moim kolegom, którzy nauczyli go grać 
w piłkę nożną. Adaś dotychczas mało przebywał na świeżym powietrzu, bo całymi 
dniami albo czytał książki, albo oglądał swoje albumy ze znaczkami. Był bardzo 
inteligentny. Pamiętam, że miał książkę Chemia zdobywa świat, którą znał prawie 
na pamięć i robił mi z niej wykłady.
Największym jednak przeżyciem dla mnie był w tym czasie nowy świat, który 
się przede mną otworzył — świat znaczków. To nie do wiary, ile uczucia w nie 
wkładaliśmy, ile różnorodnych i cudownych rzeczy dzięki nim poznałem. Tyle historii, 
słynnych ludzi, egzotycznych krajów przemawiało z nich do mnie. Adaś umiał coś 
powiedzieć o prawie każdym znaczku, a gdy nie wiedział, pytał ojca.
Mieszkali blisko centrum Wieliczki. Jakiś ich bliski znajomy, Polak, wynajął im 
swoje mieszkanie, a sam pojechał do matki na wieś. On też był filatelistą i ojciec 
Adasia płacił mu za czynsz znaczkami. Czasem zostawałem u nich na noc, bo nie 
mogłem się dość nacieszyć widokiem znaczków. Zacząłem je też sam zbierać i Adaś 
oddawał mi dublety.
Biorąc pod uwagę panujące wokół warunki, mogliśmy dziękować Bogu, iż nie 
jest nam gorzej. Tato sprzedał brylant mamy i z tego żyliśmy. W Wieliczce nie było 
getta i Żydzi łudzili się nadzieją, że ten względny spokój będzie trwał aż do końca 
wojny, która przecież musi się kiedyś skończyć. Jedynym, który ostrzegał, był 
Gottowt. Słyszałem, jak raz powiedział do ojca, że wszyscy ludzie w Wieliczce są jak 
uśpieni i łudzą się, że ten spokój będzie trwał wiecznie.
— Po dużej ciszy przychodzi burza. Ja dobrze znam hitlerowców i wiem, 
do czego oni są zdolni.
— Więc co Żydzi mają robić? Nie mają przecież żadnej możliwości ratunku. 
Swoim milczeniem narody świata skazały nas na śmierć — odpowiedział ojciec.
— Wiesz Leo, śmierć to nie jest najgorsza rzecz, jaka może człowieka spotkać.
Ojciec popatrzył na niego ze zdziwieniem, a Gottowt dodał:
— Śmierć jest tylko wtedy najgorszą rzeczą, jeżeli człowiek się do niej nie 
przygotowuje.
— Przygotować się do śmierci, to tak, jakby się jej poddać. Ja chcę walczyć 
o życie, a nie poddawać się śmierci.
Gottowt jednak pozostawał przy swoim.
— Ty sam mówisz, Leo, że narody świata skazały nas na śmierć, więc po co się 
łudzić?
— Nie zginiemy wszyscy, a ci, co przeżyją, opowiedzą, co tu się stało i odsłonią 
głębię hańby tych, co skazali nas swoim milczeniem. To będzie obowiązek tych, co 
przeżyją. Dlatego każdy z nas musi walczyć o swoje życie.
— Ty, Leo, jesteś wielkim optymistą, jeżeli sądzisz, że narody świata będą 
w ogóle chciały zastanawiać się nad tym oskarżeniem.
— Wiem, że nie będą chciały, ale zmusi je do tego wyrok historii i wierzę, że 
świat już nie będzie taki jak przedtem. Wierzę, że będzie lepszy.
Widząc powątpiewanie na twarzy Gottowta, ojciec powiedział:
— Radzę więc tobie też nie poddawać się i walczyć o życie.
Gottowt uśmiechnął się:
— To będzie zależało od Wielkiego Reżysera — i wskazał palcem na niebo. — 
Trzeba też jednak wiedzieć, kiedy zejść ze sceny.
Pod koniec roku 1941 ojciec znów zaczął malować — tym razem jakiegoś 
generała z Gliwic. Generał ten był na przyjęciu w Tarnowie u jednego z komisarzy, 
których ojciec malował, i widząc jego portret wyraził życzenie, aby jego też 
sportretował. Ojcu było to bardzo na rękę, bo dostał przepustkę i mógł się swobodnie 
poruszać. Po drodze kupował dla nas we wsiach jedzenie, które było dużo tańsze niż 
w Wieliczce. W tym czasie nie można już było opuszczać miasta bez specjalnego 
pozwolenia. Przy okazji ojciec zaproponował komisarzowi z Tarnowa, że namaluje 
mu jeszcze jeden obraz, na co ten się zgodził.
11 grudnia oddziały SS zrobiły w Tarnowie wielką obławę. Znalazł się tam 
przypadkowo także mój ojciec. Łapano Żydów na ulicy i wyciągano z mieszkań. 
Gazeta Göbbelsa „Das Reich" pisała później, że w Tarnowie zlikwidowano żydowskie 
powstanie.
Mój ojciec też został złapany i razem z innymi postawiony na jakimś placu pod 
murem. Co dziesiąty Żyd został zastrzelony. Ojciec ocalał, ale musiał, na polecenie 
esesmana, ciągnąć wraz z drugim Żydem ciała zabitych do bramy. Na placu stały już 
zielone auta policyjne z żołnierzami SS, którzy mieli odwieźć aresztowanych Żydów. 
W oczach tego esesmana ojciec zobaczył zły błysk i poczuł, że on chce go zastrzelić.
Gdy położył ostatniego trupa w bramie, zaczął z całych sił biec do policyjnego 
auta i wskoczył do niego. Tam esesman nie mógł do niego strzelać, bo obok siedzieli 
żołnierze SS, pilnujący aresztowanych. Esesman podbiegł do auta i uderzył ojca 
kolbą karabinu w głowę, raniąc go. Na szczęście miał kapelusz i to uratowało mu 
życie. Ojciec obawiał się nowego ciosu, ale auto ruszyło z miejsca.
Przywieziono ich do więzienia w Tarnowie, gdzie musieli oddać wszystkie swoje 
rzeczy. Ojciec oddał portfel, w którym był też list od majora von Greifa z Oświęcimia, 
że uratował niemieckiego lotnika. Następnie wepchnięto ich do małych cel, 
po kilkadziesiąt osób w każdej. Tam ktoś zrobił ojcu bandaż z koszuli i zatamował mu 
krew.
W celi panował straszny zaduch i ludzie zaczęli mdleć. Nie dano im nic jeść ani 
pić. W nocy wpadli do celi pijani Niemcy i wyciągnęli wszystkich na korytarz. 
Rozkazano im spuścić spodnie i kalesony i z wypiętymi tyłkami stać twarzą 
do ściany. Niemcy bili ich pejczami, a więźniowie musieli krzyczeć po niemiecku: „Ja 
jestem winien wybuchu wojny z Ameryką!" (właśnie tego dnia, 11 grudnia 1941, Hitler 
wypowiedział wojnę Stanom Zjednoczonym). Ten proceder powtarzali co noc.
Więźniowie nie dostawali prawie nic do jedzenia i bardzo mało wody. Starsi 
ludzie leżeli na innych w półomdleniu. Ojciec powiedział potem mamie, że zaczął 
przygotowywać się na śmierć, bo czuł się bezradny. Wtedy zrozumiał, co miał 
na myśli Gottowt.
Po kilku dniach wywołano go nagle z celi. Oddano mu jego rzeczy i bez słowa 
wypuszczono z więzienia. Zapewne Niemcy znaleźli w jego portfelu list o uratowaniu 
lotnika. Ojciec był prawdopodobnie jedynym, którego wypuszczono wtedy 
na wolność. Wszystkich innych wysłano do Auschwitz, gdzie zostali zamordowani.
Do Wieliczki doszły już wtedy wiadomości o obławie i mordach w Tarnowie. 
Ponieważ mój ojciec nie wrócił w umówionym czasie, mama bardzo się bała, że 
został zamordowany. Pamiętam dobrze tę chwilę, gdy żarliwie odmawiała psalmy, 
a łzy kapały na mokre już kartki modlitewnika. Luśka stała przy mnie, bardzo smutna, 
tak jakby rozumiała, o co chodzi, a ja patrzyłem przez okno, wychodzące na tył 
naszego domu. W myśli odmawiałem modlitwę, której nauczono mnie w przedszkolu. 
Nie ograniczałem się do jej słów, lecz także swoimi własnymi słowami bardzo 
prosiłem Pana Boga, by nie zabierał mi ojca.
W pewnej chwili zobaczyłem z daleka jakąś postać, która powoli szła w stronę 
naszego domu. Postać ta miała coś białego na głowie. Nagle... moje serce prawie 
stanęło z wrażenia i radości — poznałem ojca. Chciałem powiedzieć o tym mamie, 
ale głos odmówił mi posłuszeństwa i zdołałem wykrztusić tylko kilka 
nieartykułowanych dźwięków. Mama podniosła głowę znad modlitewnika, a ja 
wskazałem jej ręką na okno. Podbiegła i poznając ojca krzyknęła: „Dzięki Ci, Boże!", 
po czym usiadła na krześle, tak jakby nagle opuściły ją siły. Wszyscy wybiegliśmy 
z domu na jego spotkanie.
W sobotę ojciec znów odmówił modlitwę dziękczynną, tym razem za swoje 
ocalenie.
Przeżycia ojca w Tarnowie wstrząsnęły naszą rodziną i uświadomiły nam, że 
względny spokój w Wieliczce może się w każdej chwili skończyć. Zaczęły też do nas 
dochodzić nowe, straszne wieści o prześladowaniach Żydów w okolicznych 
miejscowościach. Morderstwa były tam już na porządku dziennym. Mama błagała 
ojca, by przestał podróżować, ale on uważał, że może w ten sposób uda mu się 
nawiązać z kimś kontakt i znaleźć miejsce, gdzie moglibyśmy przejść na aryjskie 
papiery. Jednak, pomimo poszukiwań, nie znalazł żadnego człowieka, któremu 
można byłoby zaufać.
Wielu ludzi w Wieliczce łudziło się, że Niemcy mają co do tej miejscowości inne 
plany, bo jednak pozwolili Judenratowi zorganizować kuchnię dla biednych Żydów, 
która już w pierwszych miesiącach 1942 roku rozdzielała ponad 1200 posiłków 
dziennie. Judenrat stworzył też warsztaty, w których szyto mundury dla Wehrmachtu 
i ci, co tam pracowali, mieli nadzieję, że to ich uratuje.
Ojciec jednak nadal nie przestawał szukać jakiejś możliwości ratowania nas 
i przedłużał, jak tylko mógł, malowanie obrazów. Czasem przy okazji dowiadywał się 
czegoś od Niemców i przekazywał te wiadomości znajomym. W Tarnowie było coraz 
więcej obław i mordów na Żydach, ale ojciec nie przerywał swoich podroży. Stawał 
się jednak coraz bardziej pesymistyczny.
W pierwszej połowie czerwca 1942 Niemcy wysłali 3500 Żydów z Tarnowa 
do Bełżca. Kilka dni później wysłano tam na zagładę kolejne 10 tysięcy tarnowskich 
Żydów. Niemiecka machina śmierci zaczęła pracować pełną parą. Zaraz po tej 
wywózce założono getto w Tarnowie.
Ojciec wykorzystywał swoją przepustkę, by wchodzić i wychodzić z getta, gdzie 
czasem zmuszony był spać, gdy późno kończył malowanie. Było to miejsce bardzo 
niebezpieczne, ale musiał to robić, bo ci, których malował, wiedzieli, kim jest i gdzie 
mieszka. Ojciec obawiał się, że jeśli się u nich nie zjawi, mogą posłać po niego 
gestapo. Teraz za każdym razem, kiedy wyjeżdżał z Wieliczki, żegnał się z nami, 
jakbyśmy widzieli się po raz ostatni.
Wkrótce jednak wyjazdy ojca się skończyły. Generał opuścił Gliwice, 
a w Tarnowie ojciec wykonał ostatni portret komisarza. Musiał oddać swoją 
przepustkę, a bez niej nie mógł już opuszczać Wieliczki. Skończyły się próby 
znalezienia dla nas jakiegoś bezpiecznego miejsca.
Na początku lipca 1942 dziwny niepokój ogarnął wszystkich Żydów w Wieliczce. 
Nagle cała atmosfera miasteczka się zmieniła, wszyscy czuli, że coś wisi 
w powietrzu.
Instynkt samozachowawczy ostrzegał nas i napinał nasze nerwy. Udzielało się 
to też dzieciom — w naszych rozmowach pojawił się temat śmierci. Jankiel 
powiedział mi, że śnili mu się w nocy żołnierze śmierci, którzy otoczyli Wieliczkę. Byli 
w czarnych mundurach, a zamiast oczu mieli żarzące się węgle. Adam mówił, że 
gdyby Niemcy przyszli po niego, to da się zastrzelić, tak jak jego ojciec — i zaczął 
nam pokazywać, jak to będzie wyglądało. Pochylał się to na jedną, to na drugą 
stronę, wykrzykując: „Trach! Trach!", co miało oznaczać strzały. Patrząc na to, Zylek 
powiedział do mnie: „Widzisz Heniu, są ludzie, dla których śmierć nie jest taka 
straszna ".
Ja nie chciałem się z tym pogodzić. W ogóle nie mogłem dopuścić do siebie 
takiej myśli, bo chciałem żyć. Bardzo chciałem żyć! Szukałem więc kogoś, kto by 
mnie pocieszył. Chciałem usłyszeć od kogoś, że jeszcze jest nadzieja i że może to 
najgorsze nas nie spotka. Wszyscy jednak ogarnięci byli strachem, bo właśnie wtedy, 
w lipcu 1942, Niemcy zażądali od Żydów olbrzymiej kontrybucji i nie było pewne, czy 
Judenratowi uda się zebrać żądaną kwotę.
Adaś powiedział mi, że zaczął wyjmować znaczki z albumów i wkładać je 
do małych papierowych torebek, które łatwiej będzie zabrać ze sobą w razie ucieczki. 
Zaproponował, abym mu pomógł. Trzeba posegregować znaczki i zadbać, żeby 
wszystkie były w odpowiednich torebkach. W normalnej sytuacji byłbym zadowolony 
z takiego zajęcia, ale teraz odmówiłem, bo czułem, że nie mam do tego cierpliwości. 
Miałem wtedy wprawdzie dopiero jedenaście lat, ale czułem się o wiele starszy. 
Ogólne przygnębienie Żydów w Wieliczce przelało się też na mnie. Czułem się jak 
odrętwiały. Szukałem kogoś, kto by mnie z tego odrętwienia wydobył.
Nawet Francis, która dotychczas zawsze była w dobrym humorze, stała się 
poważna i milcząca. Zastawałem ją często w zadumie, jakby oderwaną 
od wszystkiego, co ją otaczało. Zapytałem ją raz, czy się boi. Ku mojemu zdumieniu, 
odpowiedziała zupełnie spokojnie:
— Nie, nie boję się... Nie, nawet śmierci się nie boję.
Po czym spytała mnie:
— A ty się boisz?
— Ja się boję śmierci — przyznałem się, bo chciałem być wobec niej szczery.
Nie mogłem zrozumieć, jak można się jej nie bać.
— Jak to się robi, żeby się nie bać śmierci?
Jej odpowiedź jeszcze bardziej mnie zaskoczyła.
— Nie wiem, jak ty to możesz zrobić, ale ja mam zapewnienie — powiedziała 
z pewnym wahaniem, tak jakby się zastanawiała, czy w ogóle mi to powiedzieć.
— Jakie zapewnienie?
Na co Francis zupełnie poważnie i jak gdyby w zadumie odpowiedziała:
— Kilka razy w nocy ukazał mi się anioł i powiedział, że gdy przyjdzie moja 
chwila, to weźmie mnie do siebie i w nowym świecie będzie mi dobrze.
Byłem oszołomiony tą rozmową, ale wydawało mi się, że Francis fantazjuje.
— Mówiłaś o tym mamie albo Felusi?
— Nie, ty jesteś jedyny, który o tym wie.
Nie mogłem powstrzymać się od pytania:
— I nie byłoby ci smutno opuścić ten świat? Mamę, Felusię i mnie?
— Byłoby mi smutno, ale najsmutniej byłoby mi opuścić moje lalki i zostawić je 
same.
— Zostawić je same? — powtórzyłem jej słowa — Przecież twoje lalki nie żyją.
Popatrzyła na mnie, jakby nie rozumiała, co do niej mówię.
— Moje lalki żyją swoim życiem, związanym ze mną. Jeśli ja odejdę z tego 
świata, to i one przestaną żyć.
Była to dziwna rozmowa, później jeszcze wiele razy o niej myślałem. Pewnego 
razu poszedłem do Francis, ale nie zastałem jej w domu. Wstąpiłem więc 
do Gottowta, który gotował akurat coś na prymusie.
— Wie geht's? — spytałem go, jak zwykle.
Gottowt odwrócił się do mnie z promiennym uśmiechem.
— Alles in Butter — odpowiedział, tak jakby mi miał do przekazania jakąś 
radosną wiadomość.
— Co jest w maśle? — zapytałem.
Równocześnie poczułem, że lżej mi się robi na sercu, bo znalazłem człowieka, 
który jeszcze zachował dobry humor.
Gottowt podszedł do mnie, popatrzył mi w oczy i pieszczotliwie ujął mnie pod 
brodę.
— Całe życie ludzkie jest w maśle.
— Ja tego nie czuję.
— Bo nie chcesz tak czuć. Jeśli zdecydujesz się tak czuć, to będziesz się tak 
czuł. To zależy tylko od ciebie, a nie od kogoś innego. Nawet nie od sytuacji, w jakiej 
się znajdujesz. To jest tylko twoja decyzja.
— Ale... ale... grozi nam, że Niemcy nas zabiją — odpowiedziałem z bojaźnią 
w głosie.
Gottowt usiadł na krześle i przyciągnął mnie do siebie.
— Niemcy nas nie zabiją, tylko zabiją samych siebie.
— Ale my możemy odejść z tego świata, stracić życie — powiedziałem 
płaczliwym głosem.
— Możemy odejść z tego świata, ale życia nie stracimy, bo ono jest wieczne 
i niezależne od Niemców. Żyj i ciesz się z każdego dnia, bo to jest życie, które 
otrzymałeś. Życie zawsze jest wielkim darem niebios, nawet gdy człowiek cierpi.
Popatrzyliśmy się na siebie i nagle poczułem się dużo lepiej. Wydawało mi się, 
że znów jestem panem samego siebie i tylko ja decyduję o swoim życiu.
— Alles in Butter? — spytał Gottowt.
Roześmiałem się i odpowiedziałem: „Alles in Butter". Wtedy po raz ostatni 
usłyszałem to z jego ust.
Judenratowi w Wieliczce udało się w końcu zebrać żądaną przez Niemców 
kwotę i kontrybucja w wysokości 150 tysięcy złotych została zapłacona. Atmosfera 
strachu i niepokoju jednak nie minęła, bo Niemcy zaczęli koncentrować w Wieliczce 
coraz więcej Żydów z okolicznych wsi i miasteczek.
Dla mojego ojca było jasne, że Żydów w Wieliczce spotka nieszczęście. Już 
nieraz podczas swych podroży widział, że tam, gdzie ma miejsce koncentracja 
Żydów, zaraz potem następuje wysiedlenie do obozów śmierci. Uciekać nie było 
gdzie, postanowił więc zbudować dla nas bunkier, w którym mieliśmy się schować 
podczas akcji.
Jeszcze wtedy nie znano pojęcia Judenrein (oczyszczony z Żydów). 
Przeważnie taka akcja trwała dzień–dwa. Pewną liczbę Żydów wysyłano, a reszta 
dalej żyła na swoim miejscu, aż do następnego wysiedlenia. Tak się to dotychczas 
odbywało w okolicznych miastach. Trzeba było przetrwać akcję, a później znowu 
następował jakiś czas względnego spokoju.
Ojciec postanowił zrobić bunkier w naszym mieszkaniu, pod podłogą, która była 
podniesiona; między nią a sufitem magazynu pod nami był duży odstęp. Znajomi 
polecili ojcu dobrego i zaufanego stolarza, Polaka, na którym można było polegać, że 
nas nie wyda. Zrobił on w podłodze klapę, którą można było otworzyć i tak ją 
dopasował, że była prawie niewidoczna. Pod klapą było kilka schodków do schowka.
Ojciec zawiadomił ciocię Libę, że ma duży bunkier i zaproponował jej, że może 
się tam z nami schować. Ona miała już jednak zapewniony schowek na wsi, u Polki, 
właścicielki domku, w którym mieszkała (albo może u jej krewnej).
Po skończeniu pracy i wysmarowaniu podłogi czerwonym pokostem, klapy 
do naszego bunkra w ogóle nie było widać. Zakryli ją jeszcze dywanikiem, na którym 
postawiono stół. Ojciec był zadowolony i zapłacił stolarzowi żądaną sumę. Był to 
sympatyczny człowiek i trzeba przyznać, że bardzo się starał. Po zapłacie usiedli 
przy stole i pili herbatę. Stolarz powiedział wtedy ojcu, że zrobił, co mógł, ale jego 
zdaniem taki bunkier jest bardzo niepewny, bo Niemcy mogą chodzić z psami, które 
natychmiast wyczują ludzi, a ponadto nie wiadomo, jak długo taka akcja może trwać 
i czy Klasno nie będzie jeszcze długo potem obstawione przez Niemców.
— Więc co możemy zrobić? — spytał ojciec.
Stolarz zastanowił się przez dłuższą chwilę, tak jakby rozważał różne 
możliwości, po czym powiedział:
— Jestem gotów schować was u mnie. Mam duże gospodarstwo pod Wieliczką, 
bez sąsiadów. Tam będziecie o wiele bezpieczniejsi, a ja warn już powiem, kiedy 
będzie można wrócić do Wieliczki.
Rodzice naradzili się w sypialni i po ustaleniu zapłaty, jaką stolarz za to weźmie, 
zgodzili się. Postanowiono, że gdy sytuacja w Wieliczce jeszcze się pogorszy, 
przyjdziemy do niego. Ojciec był jednak zadowolony, że zrobił ten bunkier, bo gdyby 
nas coś nagle zaskoczyło, dawało nam to szansę ratunku.
Sytuacja w Wieliczce była niejasna. Z jednej strony coraz więcej Żydów 
napływało do miasta, co stanowiło nieodzowny znak zbliżającej się akcji, a z drugiej 
— Niemcy w połowie sierpnia polecili Judenratowi zorganizować w ciągu tygodnia 
żydowski szpital. Ojciec mój uważał, że jest to tylko próba odwrócenia uwagi 
i uśpienia czujności Żydów. Zawiadomił Gottowta o naszym bunkrze oraz że może go 
używać. Gottowt podziękował, ale powiedział, że ma inne plany. Ojciec chciał też 
zawiadomić Hochmana, ale ten nagle zniknął z miasta.
20 sierpnia Niemcy zaczęli masowo przesiedlać do Wieliczki Żydów 
z Niepołomic i Dobczyc. Dla ojca był to znak, że zaczyna się coś wielkiego i nazajutrz 
zawiadomił naszego znajomego stolarza, by zabrał nas do siebie.
Przyjechał późnym wieczorem furmanką. Przebraliśmy się za chłopów 
i ruszyliśmy z nim polnymi drogami. Luśka cały czas spała i ja też chwilami 
drzemałem. Pamiętam, że była jasna noc. Po jakimś czasie zatrzymaliśmy się koło 
dużej wiejskiej szopy. Nasz znajomy pomógł nam zejść z furmanki i wszyscy 
weszliśmy do środka. Świeciła się jedna żarówka. Była tam obora dla kilku krów, stał 
też koń. Udaliśmy się do drugiej połowy szopy, gdzie trzymano siano.
Stolarz odsunął kilka wiązek siana, podniósł jakąś klapę i zobaczyliśmy ciemny 
otwór. Wszedł tam pierwszy i pomógł zejść każdemu z nas. Było tam bardzo mało 
miejsca, ale jakoś się usadowiliśmy. Mieliśmy małą latarkę na baterie. Stolarz 
powiedział, że w dzień jest trochę światła ze szpary przy ścianie. Szpary nie widać, 
bo jest przykryta grubym szkłem. Dostaliśmy wodę, pół bochenka chleba, kawałek 
masła i kilka jabłek. Stało też puste wiadro. „Kilka dni tu wytrzymacie. Ja codziennie 
przyniosę warn jeść. Nie macie się czego bać, tu was nikt nie znajdzie" — 
powiedział, chcąc podtrzymać nas na duchu. Zaznaczył też, że ściany i podłoga 
bunkra są wyłożone papą i deskami, aby nie było wilgotno.
W bunkrze były materace ze słomy, na których się położyliśmy. Moja mama, 
świecąc sobie latarką, powiedziała jakiś ustęp z psalmów i pocałowała mnie i Luśkę. 
Psalmy towarzyszyły jej przez całe życie i była święcie przekonana, że to pomaga 
we wszystkim, o co prosi.
Okazało się, że opuściliśmy Wieliczkę w ostatniej chwili. Na drugi dzień, 22 
sierpnia 1942 roku nad ranem, została otoczona przez niemiecką żandarmerię 
i wszystkie drogi do niej były kontrolowane. Nikt już nie mógł opuścić miasta.
Nasz gospodarz przyniósł nam rano coś do jedzenia i opowiedział o tym. 
Byliśmy pewni, że akcja się zaczęła i za dzień–dwa będzie po wszystkim.
Okazało się, że w tym bunkrze jest bardzo mało powietrza. Stolarz wziął mnie 
i ojca do innego schowka, u niego w domu na strychu, tuż pod dachem. Spędziliśmy 
tam niesamowicie ciężki dzień, bo dachówki były rozgrzane od słońca i w schowku 
było gorąco jak w piecu. Po południu, gdy nasz gospodarz przyniósł nam znowu coś 
do jedzenia, byliśmy bliscy omdlenia. Ja ciągle zapadałem w półsen i ojciec mnie 
budził. Mieliśmy szczęście, że były tam butelki z wodą i cały czas piliśmy, bo inaczej 
nie wyszlibyśmy z tego schowka żywi.
Ojciec poprosił, by wziął nas z powrotem, tam gdzie była mama z Luśką. 
Wieczorem wróciliśmy do bunkra w szopie. Gospodarz poprawił coś, aby było tam 
więcej powietrza.
Przeszedł następny dzień, ale z Wieliczki, z którą nasz gospodarz był 
w kontakcie, nie przychodziły żadne wiadomości o akcji. 24 sierpnia dowiedzieliśmy 
się, że otworzono tam szpital żydowski, co dawało nadzieję, że wszystko jakoś się 
ułoży. Ale już następnego dnia, 25 sierpnia, do Wieliczki przybyły specjalne oddziały 
Einsatzkommando SS — zawodowi mordercy, którzy specjalizowali się w masowych 
mordach. Wtedy dopiero rozpoczęła się akcja w Wieliczce.
Sen Jankla spełnił się.
26 sierpnia wczesnym rankiem zastrzelono jedenastu Żydów koło komendy 
żandarmerii niemieckiej, która mieściła się w dzielnicy zwanej „Lekarką" i tam też ich 
pochowano. W południe tego dnia Niemcy ewakuowali ponad stu chorych ze szpitala 
żydowskiego, który otworzony został, na ich rozkaz, dwa dni wcześniej — odwieźli 
ich autami ciężarowymi w niewiadomym kierunku.
Brutalność tej ewakuacji przeszła wszelkie możliwe do wyobrażenia granice. 
Chorzy zostali pobici i wrzuceni do aut, jak się wrzuca worki. Wieczorem nasz 
gospodarz, bardzo przestraszony, przyniósł nam wiadomość, że chorzy ci zawiezieni 
zostali do lasu w Niepołomicach, na wzgórze, które nazywano „Kozią Górką" i tam 
rozstrzelani. Tam też pogrzebano ich w masowym grobie.
Lekarze tego szpitala, Żydzi, nie wiedzieli, gdzie odwieziono chorych, ale 
widzieli, jak Niemcy ich traktowali. Rozmiar tej zbrodni był tak olbrzymi i nie 
do pojęcia dla normalnego człowieka, że tego samego dnia po południu kilkadziesiąt 
osób, lekarzy i sióstr tego szpitala, urządziło w biurach Judenratu protestacyjne 
zebranie przeciwko nieludzkiemu traktowaniu chorych przez Niemców. Nawet wtedy 
jeszcze lekarze, a także cały personel szpitala, nie zdawali sobie sprawy, z kim mają 
do czynienia.
Dotychczasowy względny spokój w Wieliczce uśpił czujność Żydów. Koniec był 
jednak okrutny i nieodwracalny. Wszyscy uczestnicy tego wiecu protestacyjnego 
zostali jeszcze w budynku Judenratu ciężko pobici przez Niemców, a następnie 
załadowani na auta ciężarowe — krótko potem zastrzeleni na Koziej Górce 
i pogrzebani koło swoich pacjentów. O tym wszystkim dowiedzieliśmy się dużo 
później.
Tego dnia nasz gospodarz był bardzo zmieniony; widać było, że prowadzi 
ze sobą wewnętrzną walkę. Oznajmił nam, że wygląda na to, iż to nie jest normalna 
akcja, dlatego nie może nas dłużej przechowywać, narażać siebie i swojej rodziny. 
Niemcy chodzą po całej okolicy i szukają Żydów. Znaleziony Żyd zostaje natychmiast 
zastrzelony. Kręci się też wielu denuncjatorów, którzy wydają Żydów. Musimy go 
w nocy opuścić i szukać dla siebie jakiegoś innego ratunku. Ojciec uspokoił go i dał 
mu pieniądze, aby nas trzymał jeszcze kilka dni.
W nocy słyszeliśmy strzały na łąkach, niektóre bardzo blisko nas. Tej nocy 
gospodarz przychodził jeszcze dwa razy i za każdym razem ojciec dawał mu 
pieniądze. On zaś przekazywał nam coraz to straszniejsze wiadomości.
Tego dnia Niemcy ogłosili, że wszyscy Żydzi w Wieliczce mają do godziny 
siódmej wieczorem zgromadzić się na rynku. Powiedziano im, że nazajutrz, czyli 27 
sierpnia, mają się o siódmej rano zebrać na łąkach w Bogucicach, przy torach, 
niedaleko stacji kolejowej Wieliczka. Żydzi mieli zaopatrzyć się w jedzenie na cztery 
dni i wolno im było zabrać ze sobą 10 kilogramów rzeczy na rodzinę.
Cały dzień 27 sierpnia słychać było strzały. Później dowiedzieliśmy się, że 
na łąkach w Bogucicach zebrało się około 8–9 tysięcy Żydów. Niemcy zrobili 
na miejscu selekcję. 700 starych i ułomnych ludzi odwieźli autami ciężarowymi 
na Kozią Górkę i tam zastrzelili. Wszyscy inni w zamkniętych wagonach towarowych 
odwiezieni zostali do obozu śmierci w Bełżcu.
Tego dnia Einsatzkommando SS zaczęło systematycznie przeszukiwać 
Wieliczkę. Chodzili z psami, odkrywali schowki i bunkry. Byli już w tym bardzo 
wyspecjalizowani i rzadko komu udało się uratować. Pojedynczych Żydów zabijano 
na miejscu. Większe grupy ludzi prowadzono na cmentarz i tam ich rozstrzeliwano. 
Odgłosy strzałów dochodziły aż do nas, ale nie ich krzyki.
28 sierpnia był taki sam. Zabijanie Żydów trwało bez przerwy, cały dzień. 
Mordowano ludzi, dzieci, kobiety, kaleki, młodych i starych, tak jak się zarzyna kury. 
Dla Einsatzkommando SS była to po prostu praca, którą należało wykonać.
Tego dnia nasz gospodarz stał się jeszcze bardziej niespokojny i coraz bardziej 
nalegał, abyśmy go opuścili. Ojciec uspokajał go i prosił, by nas przetrzymał jeszcze 
kilka dni, bo akcja musi się przecież kiedyś skończyć. Przyrzekł mu, że zaraz po jej 
ukończeniu go opuścimy. Dał mu jeszcze pieniądze i gospodarz się zgodził.
Całą noc 28/29 sierpnia mama trzymała mi rękę na czole, bo ciągle zrywałem 
się ze snu, przestraszony. Śniło mi się coś strasznego, majaczyłem. Jedynie ręka 
matki przywracała mi spokój. Rano obudziłem się z silnym biciem serca i w dziwnym 
oczekiwaniu na coś, co miało mnie spotkać. Miałem instynktowne przeczucie, że idę 
naprzeciwko czegoś bardzo ważnego, decydującego w moim życiu.
Nadszedł pamiętny dla mnie dzień 29 sierpnia 1942 — straszny, zdumiewający, 
niesamowity i niepojęty w tym, co mnie wtedy spotkało.
Wcześnie rano klapa bunkra została nagle otwarta i nad nami zobaczyliśmy 
starszą kobietę, która wymachiwała rękami i ze złością w głosie krzyczała:
— Wynocha stąd, Żydy! Macie natychmiast się wynosić, bo jak nie, to zawołam 
Niemców! Szybko! Szybko! Wyłaźcie stamtąd i opuśćcie nasz dom!
Była to matka naszego gospodarza. Rodzice moi zrozumieli, że nie ma rady 
i zaczęliśmy kolejno wychodzić do góry. Ona zaś popatrzyła na nas, jakbyśmy byli 
diabłami i krzyknęła:
— Bezczelność, żeby narażać obcych i niewinnych ludzi!
Odwróciła się, poszła do bramy, gdzie stanęła przy ścianie i — wskazując nam 
ręką na pole przed szopą — znów zaczęła krzyczeć:
— Tam jest wasze miejsce, a nie tu!
Wyszliśmy na pole w milczeniu. Byliśmy zaskoczeni i wylęknieni. Ojciec wziął 
Luśkę na ręce i zaczęliśmy iść przed siebie, a ona krzyknęła jeszcze za nami: „Nie 
pokazujcie się tu więcej, Żydy!" i zamknęła bramę szopy.
Szliśmy przez łąkę. Trawa wydawała mi się jeszcze bardziej zielona niż 
zawsze. Nie mieliśmy ustalonego kierunku ani celu — po prostu szliśmy, bez 
zastanowienia. Byle dalej od tego domu, który miał nam służyć jako schronienie, 
a teraz okazał się dla nas największym niebezpieczeństwem. Po jakimś czasie 
zauważyliśmy w oddali krzaki i ojciec postanowił iść w ich kierunku. Nagle 
zobaczyliśmy, że o kilka kroków od nas coś leży w trawie. Zbliżyliśmy się, aby 
zobaczyć, co to jest — i mama krzyknęła z przerażenia. Zasłoniła twarz rękami 
i upadłaby, gdyby jej ojciec nie podtrzymał.
Przed nami leżały dwa trupy kobiet. Teraz z kolei ojciec krzyknął: „Och! To jest 
przecież Gizela!". Jej ciało wykrzywione było w jakimś dziwnym skurczu, była tylko 
w nocnej koszuli i bez butów. Widocznie obrabowano ją z odzieży. Ja też ją dobrze 
znałem. Była to ciotka ojca, która mieszkała w Wieliczce, bardzo sympatyczna 
starsza pani, Gizela Schenker. Wiedzieliśmy, że ona również miała się schować 
u kogoś w tej okolicy. Obok leżał trup młodej kobiety, też prawie nagi. Jej otwarte 
oczy patrzyły w niebo. Była to także krewna ojca i Gizeli, ale nie pamiętam już, kto 
dokładnie.
Nie mogliśmy tam długo stać, bo w tym miejscu byliśmy z daleka widoczni. 
Podeszliśmy do krzaków i ojciec poszedł sprawdzić, czy jest tam jakieś miejsce, 
gdzie można się na razie ukryć. Krzaki okazały się niezbyt gęste i każdy, kto się 
do nich zbliżył, mógł nas zobaczyć. Nie było jednak innej rady i ojciec postanowił, że 
przeczekamy tu do wieczora.
Leżeliśmy w tych krzakach głodni i spragnieni może dwie godziny i Luśka 
zaczęła płakać, że chce jej się pić. Rodzice zaczęli się zastanawiać, czy ktoś z nas 
nie powinien wrócić do stolarza, by poprosić go o wodę i chleb. Odrzucili jednak tę 
myśl, bo było to zbyt niebezpieczne. Zamiast tego ojciec poszedł sprawdzić, co się 
dzieje wokół miejsca, gdzie się ukryliśmy. Niedługo potem wrócił i powiedział, że 
jesteśmy bardzo blisko strumyka. Poszliśmy się napić. Okazało się, że jesteśmy 
niedaleko polnej drogi, która wiodła w kierunku jakiejś wsi; z daleka widać było kilka 
wiejskich domków. Zaofiarowałem się, że pójdę tam i kupię chleb.
Ojciec nie chciał na to pozwolić, ale nalegałem i wreszcie się zgodził. Później 
musiałem przekonywać matkę, która bardzo się o mnie bała, ale i ona się zgodziła. 
Zdjąłem sandały, bo chciałem iść boso. W postrzępionych krótkich spodenkach 
i z jasną czupryną wyglądałem jak typowy wiejski urwis. Ojciec dał mi pieniądze 
na chleb i wyszedłem ostrożnie z krzaków. Starając się dokładnie zapamiętać to 
miejsce i drogę, udałem się w kierunku wsi, gdzie spodziewałem się znaleźć jakiś 
sklepik.
Moje nadzieje nie spełniły się, bo okazało się, że jest tam tylko kilka 
odosobnionych domków. Postanowiłem iść dalej i za wszelką cenę wrócić z chlebem. 
Zdawało mi się, że moja misja jest tak ważna, że graniczy z naszym ocaleniem. 
Szedłem więc dalej przed siebie i nagle zorientowałem się, że idę w kierunku 
Wieliczki. Postanowiłem, że jak tylko zobaczę na drodze policję, to zawrócę. Miałem 
jednak nadzieję, że wcześniej napotkam jakiś sklep spożywczy.
Zacząłem spotykać ludzi, ale nikt nie zwracał na mnie uwagi. Bałem się jednak 
o coś ich spytać, bo samo pytanie mogło mnie zdradzić. Zaczęły się zabudowania 
i zaraz na pierwszym domu zobaczyłem, rozlepione tuż obok siebie, dwa duże afisze. 
Były jaskrawożółte i bardzo odbijały od ściany domu. Jeden był po niemiecku, a drugi 
po polsku.
Przeczytałem tam, że 27 sierpnia 1942 rozpoczęła się akcja wysiedlenia Żydów 
z Wieliczki. Następnie wyszczególnione było w punktach, czego nie wolno robić 
polskim mieszkańcom Wieliczki i okolicy. Za przechowywanie Żydów czeka ich kara 
śmierci; za niesienie im pomocy — kara śmierci... Wszystkie punkty zarządzenia były 
pod groźbą kary śmierci. Zrozumiałem teraz strach naszego gospodarza.
Poszedłem szybko dalej, aby nie zwracać na siebie uwagi, i po kilkudziesięciu 
metrach ujrzałem wreszcie upragniony cel poszukiwań — sklep spożywczy. 
Rozejrzałem się wokoło i nie widząc niczego podejrzanego wszedłem do środka. 
W sklepie była starsza kobieta, która rozmawiała ze sprzedawczynią. Czekałem więc 
cierpliwie, aż skończą rozmowę. Nagle usłyszałem, jak kobieta mówi:
— No, ale wie pani, cały tydzień nie można się było dostać do pani sklepu. 
Na wszystkich drogach było pełno Niemców, zatrzymywano ludzi. Dopiero dziś zdjęli 
te posterunki.
— Oni zupełnie powariowali z tymi Żydami — powiedziała sprzedawczyni.
— Tylko z Żydami? Ja się boję, że później zrobią to samo z nami — 
odpowiedziała starsza kobieta.
Nie zrobiło to specjalnego wrażenia na właścicielce sklepu, bo spokojnie 
odpowiedziała:
— Wie pani, co powiedział nasz ksiądz tej niedzieli w kościele? — „Kto 
mieczem wojuje, od miecza ginie".
— Oby miał rację. Do widzenia.
Sprzedawczyni popatrzyła na mnie z ciekawością i spytała:
— Co chcesz?
— Bochenek chleba — powiedziałem, siląc się na spokój, ale serce waliło mi 
jak młotem.
Przyniosła mi chleb i włożyła go do papierowej torby. „Co jeszcze?" — spytała. 
Rozejrzałem się po sklepie. Wisiała tam kiełbasa i na jej widok pociekła mi ślina, ale 
wiedziałem, że nie mam pieniędzy, więc odwróciłem głowę. Zauważyłem, że 
sprzedawczyni jakoś dziwnie na mnie popatrzyła. Zapłaciłem i chciałem wyjść, ale 
ona zatrzymała mnie, odkroiła duży kawał kiełbasy i podała mi go ze słowami: „Weź, 
to prezent ode mnie".
Wziąłem tę kiełbasę do ręki, powoli, jak coś bardzo drogocennego. 
Podziękowałem i wyszedłem ze sklepu. Bardzo mi się chciało zjeść kawałek 
kiełbasy, ale postanowiłem przynieść ją rodzicom i Luśce. W torbie z chlebem nie 
było miejsca, więc włożyłem kiełbasę do kieszeni spodni. Wystawała mi, ale nie 
przeszkadzała w chodzeniu.
Miałem iść z powrotem, ale przyszło mi do głowy, że jeśli już nie ma 
posterunków policji na drodze, to może akcja się skończyła. Pomyślałem, iż może 
będziemy mogli w nocy jakoś wrócić do Wieliczki i tu się schować. Postanowiłem 
sprawdzić, co się dzieje. Przyrzekłem sobie jednak, że zaraz zawrócę, jeśli tylko 
zobaczę niemieckich żołnierzy.
Szedłem więc dalej. Serce zaczęło mi coraz mocniej bić. Moje wszystkie zmysły 
były napięte, w każdej chwili gotów byłem do ucieczki. Spotykałem coraz więcej ludzi, 
ale nikt na mnie nie patrzył. Nagle zauważyłem, że okolica, w której się znalazłem, 
jest mi dobrze znana. Tu, za tym domem, jest droga do jeziora, a stamtąd już 
niedaleko do domu Francis. Postanowiłem tam pójść. Może uda mi się dowiedzieć, 
co się z nimi stało.
Poszedłem nad jezioro. Stał tam chłopak w moim wieku i łowił wędką ryby. 
Nagle serce mi zamarło. Z daleka zobaczyłem czterech Niemców w czarnych 
mundurach, którzy śmiejąc się szli w moim kierunku. Nie wiedziałem, co mam robić. 
Postanowiłem uciekać, ale ze strachu nie mogłem się ruszyć. Stałem jak wryty.
Po chwili, zupełnie instynktownie, podszedłem do chłopca. Wskazując na jego 
wędkę, poprosiłem: „Daj trochę potrzymać". Powiedziałem to z takim spokojem, że 
aż sam się zdziwiłem. Popatrzył na mnie i podał mi wędkę. Chwyciłem ją, jak tonący 
chwyta koło ratunkowe.
— Na pewno coś złapiesz, bo jest tam duża glista — zapewnił mnie. Chciał 
jeszcze coś powiedzieć, ale wędka zaczęła drgać.
— Ciągnij w górę! — krzyknął.
Razem pociągnęliśmy wędkę i na końcu linki zatrzepotała nieduża ryba.
Kątem oka cały czas obserwowałem Niemców. Najpierw zatrzymali się, by 
zapalić papierosa, później znowu zaczęli iść w naszym kierunku, a teraz byli już 
całkiem blisko nas.
Mój towarzysz zdjął rybę z haczyka i włożył do siatki. Były tam już trzy rybki.
— Chcesz włożyć nową glistę na haczyk? — spytał.
Podał mi małą blaszaną puszkę z glistami. Były żywe i wiły się jak małe węże. 
Wziąłem jedną do ręki, ale nie mogłem jej nadziać na haczyk, bo za każdym razem 
wyślizgiwała mi się między palcami. Ręce mi się trzęsły, ale też było mi ich żal, bo 
były takie bezbronne. Widząc moją bezradność, chłopiec sam nałożył na haczyk 
nową przynętę.
Niemcy przeszli nie zwracając na nas uwagi; odetchnąłem z ulgą. 
Postanowiłem poczekać jeszcze trochę, aż zupełnie znikną.
Nagle mój nowy kolega wskazał głową na oddalających się Niemców i spytał 
mnie:
— Co twój ojciec mówi na to, co oni tu wyrabiają?
— Mój ojciec nic nie mówi — odpowiedziałem ostrożnie.
— Mój mówi, że to jest ohydna zbrodnia.
Nic nie odpowiedziałem i udawałem, że całą uwagę koncentruję na wędce. 
Niemców już nie było widać. Poczekałem jeszcze chwilę i powiedziałem:
— Muszę już iść do domu. Zapomniałem, że tam na mnie czekają. Podniosłem 
z ziemi moją torbę z chlebem, powiedziałem „Serwus"
i zacząłem iść. On odwrócił się i krzyknął za mną:
— Przyjdź też jutro. Ja tu jestem codziennie, aż do szkoły.
— Przyjdę, jak będę mógł — odkrzyknąłem i przyspieszyłem kroku. Dopiero 
teraz dotarło do mnie, że dla normalnych dzieci są teraz wakacje i za kilka dni 
zacznie się nowy rok szkolny. Uświadomiłem sobie, jaki ten świat jest okrutny. 
Jesteśmy w tym samym wieku, żyjemy w tym samym mieście, a tak różne są nasze 
losy. On łowi ryby i myśli o szkole, a ja chodzę ukradkiem, jakbym w ogóle nie miał 
prawa żyć.
Znałem dobrze tę drogę, bo wiele razy byłem tu z kolegami, a czasem też 
z Francis. Żeby dojść do jej domku, trzeba było zbliżyć się do centrum miasta, ale 
można było też iść dłuższą drogą przez łąkę, za domami. Nagle wpadło mi na myśl, 
że jeżeli tu skręcę, to jest już bardzo blisko do mieszkania Adasia Grossfelda.
Stanąłem niezdecydowany. Adaś był moim wielkim przyjacielem i byłem bardzo 
ciekaw, co się z nim stało. Pomyślałem, że może są jeszcze w swoim mieszkaniu, bo 
przecież należało ono do Polaka. Może Niemcy ich nie sprawdzali. Adaś powiedział 
mi też, że jego ojciec stara się o polskie dokumenty.
Nie dawało mi to spokoju. „Może oni tam jeszcze są?" — powtórzyłem w myśli 
z nadzieją. Postanowiłem to sprawdzić. Skręciłem z drogi i przeszedłem polanę, 
przekradłem się przez jakiś ogród, aby skrócić drogę i wyszedłem na ulicę, gdzie 
prawie nie było ludzi. Wszędzie rozlepione były afisze oznajmiające o wysiedleniu.
Wszedłem do bramy nie zauważony przez nikogo i pobiegłem szybko na piętro. 
Stanąłem przed drzwiami mieszkania Adasia i nagle opuściła mnie odwaga. „Może 
Niemcy jeszcze tam są" — pomyślałem. Nasłuchiwałem przez chwilę pod drzwiami, 
ale w mieszkaniu panowała cisza. Na dole ktoś wszedł z ulicy do sieni. Nie mogłem 
tak stać pod czyimiś drzwiami. Trzeba było albo wejść do środka, albo opuścić ten 
dom.
Bałem się zadzwonić i pomyślałem, że jeśli drzwi nie są otwarte, to zawrócę. 
Nabrałem głęboko powietrza i, zebrawszy całą odwagę, nacisnąłem lekko klamkę. 
O dziwo! — drzwi uchyliły się. Wszedłem na palcach do przedpokoju i zacząłem 
z wielką ostrożnością posuwać się dalej. Po chwili stało się jasne, że mieszkanie jest 
puste. Wróciłem do przedpokoju i zamknąłem drzwi wejściowe.
Najpierw napiłem się wody, bo byłem bardzo spragniony i zjadłem kilka 
kawałków suchego chleba, które tam znalazłem. Mieszkanie wyglądało tak, jakby go 
dopiero co opuścili i wyjechali na urlop. Wszędzie panował porządek. Naczynia 
w kredensie kuchennym były umyte, wiadro na śmieci puste. Zrobiło mi się nagle 
bardzo smutno i ciężko na duszy. Usiadłem na krześle i w mojej wyobraźni ukazały 
się ich twarze. Były uśmiechnięte, dobre i wyrozumiałe — takie, jak je pamiętałem.
Miałem już wyjść, ale zauważyłem, że biurko jest przykryte kapą z łóżka. 
Wyglądało to dziwnie. Podniosłem ją i ku memu zdumieniu zobaczyłem na biurku 
dziesiątki małych pergaminowych torebek ze znaczkami. Wszystkie torebki były 
ponumerowane, a z boku leżała lista, jakie serie znaczków znajdują się w każdej 
z nich. Z boku leżała też jeszcze duża kupka znaczków, tak jakby czekała 
na dokończenie pracy. Adaś nie zdążył widocznie ich posegregować.
Było mi smutno, że nie zgodziłem się mu pomóc, gdy mnie o to prosił. 
Bylibyśmy wtedy dłużej razem. Usiadłem przy biurku i zanurzyłem ręce w znaczkach. 
Znałem je wszystkie, bo wiele razy oglądałem je razem z Adasiem. Rozmawialiśmy 
o nich, podziwialiśmy je i kochali, tak jak się kocha żywe istoty. Tak bardzo chciałem 
wtedy też mieć takie znaczki. Teraz czułem je pod palcami i wydawało mi się, że 
każdy znaczek płacze. Siedziałem przy biurku i płakałem razem z nimi. Wtedy 
pożegnałem się z Adasiem. Czułem, że jakaś jego część jest tu razem ze mną.
Nie wiem, jak długo to trwało, ale w pewnej chwili zegar na ścianie zaczął 
wybijać jakąś godzinę. Uświadomiłem sobie, że nie wolno mi tutaj być zbyt długo. 
Wstałem od biurka, ucałowałem znaczki, przykryłem je z powrotem kapą, tak jak 
przykrywa się zmarłego, i wyszedłem z mieszkania, nie zapominając zabrać ze sobą 
torby z chlebem.
Byłem tak oszołomiony, że zapomniałem o niebezpieczeństwie, jakie na mnie 
czyhało i do domku Francis szedłem ulicami, zamiast przez łąki. Nagle ogarnęło mnie 
uczucie, że jestem chroniony. Widziałem Niemców, jak wchodzą i wychodzą 
z domów, spotkałem ich na ulicy, ale byłem pewien, że nic złego mnie nie może 
spotkać. Dwa razy nawet słyszałem strzały, ale zupełnie mnie nie poruszyły.
Byłem sam sobą zdziwiony, czułem, że coś dziwnego się ze mną dzieje. Nigdy 
nie byłem bardzo odważny, a teraz w ogóle nie odczuwałem strachu. Gwizdałem 
nawet jakąś modną melodię i szedłem ulicą zupełnie beztrosko, jak 
zahipnotyzowany. Na ulicy było dużo mniej ludzi niż zazwyczaj. „Widocznie Polacy 
też się boją" — pomyślałem. „Ale ja się nie boję" — stwierdziłem z przyjemnością.
Nikt nie zwracał na mnie uwagi. Tylko jedna pani skarciła mnie wzrokiem 
i rzuciła w moją stronę: „Nie wiem, co ci tak wesoło". Nie odpowiedziałem jej 
i gwizdałem dalej.
Wreszcie skręciłem w polną drogę, która wiodła do domu Francis. Po kilku 
minutach stanąłem przed drzwiami jej mieszkania. Nie były domknięte. Wszedłem 
i moim oczom ukazał się wielki nieład. Meble były poprzewracane, szuflady otwarte, 
a cała ich zawartość na ziemi. Wszystko było rozrzucone: ubrania, garnki z kuchni, 
bielizna. Widocznie przeprowadzono tu rewizję i szukano nie tylko schowków, ale 
jeszcze czegoś. Materace wyciągnięte były z łóżek i poprzecinane nożami. To samo 
zrobiono z kołdrami i poduszkami. W całej sypialni pełno było pierza. Jeszcze nigdy 
nie widziałem mieszkania w takim stanie. Nagle cała odwaga mnie opuściła 
i zacząłem rozglądać się z przerażeniem.
Wtedy to zobaczyłem je... — lalki Francis, tak przez nią kochane. Leżały przy 
ścianie, w rogu pokoju, z porozcinanymi brzuchami, wraz z trocinami, które się z nich 
wysypały. Widocznie w ich wnętrzach też czegoś szukano. Teraz naprawdę były 
martwe i nawet Francis by to przyznała — pomyślałem. „Gdzie ona teraz jest?" — 
zapytałem sam siebie. W tym momencie przypomniałem sobie naszą rozmowę 
o śmierci i moje przerażenie jeszcze się zwiększyło. Byłem wstrząśnięty. „Moja 
kochana Francis, co oni z tobą zrobili?" — pomyślałem.
Ogarnęło mnie jakieś straszne uczucie. Przycisnąłem do piersi torbę z chlebem 
i wybiegłem z mieszkania. Czułem, że nogi się pode mną uginają i słabość rozlewa 
się po moim ciele. Zrobiłem kilka kroków i nagle uświadomiłem sobie, że stoję przed 
drzwiami Gottowta.
Nacisnąłem lekko drzwi, a one się uchyliły. Bardzo ostrożnie i powoli zacząłem 
je otwierać. Wsunąłem się na palcach do środka, spodziewając się zobaczyć też taki 
nieład, jaki panował u Francis. Ale to, co się tam ukazało, otworzyło mi usta 
ze zdumienia.
Najpierw zobaczyłem na nocnym stoliku przy łóżku duży krucyfiks — czarno–
srebrny krzyż z Jezusem, a nad łóżkiem święty obraz. Z boku, przy oknie, odwrócony 
do mnie tyłem, siedział ksiądz w czarnej sutannie i czytał. „Już mu ktoś zabrał pokój" 
— pomyślałem i zacząłem się cicho wycofywać. Ksiądz jednak musiał słyszeć jakiś 
szmer, bo nagle wstał i odwrócił się do mnie. Popatrzyłem na niego i nie wierzyłem 
własnym oczom! To był Gottowt!
Krzyknąłem i rzuciliśmy się ku sobie. Przytuliłem się do niego i dłuższą chwilę 
staliśmy objęci w milczeniu. Później posadził mnie na krześle przy stole i popatrzył mi 
w oczy. Zobaczyłem, że płacze. Był to pierwszy i ostatni raz, gdy widziałem go tak 
wzruszonego. Opowiedziałem mu, co dzieje się z nami. Dał mi jeść i pić, bo nie 
chciałem ruszać kupionego chleba ani kiełbasy, która wystawała mi z kieszeni.
Następnie on zaczął opowiadać. Postanowił nie ukrywać się, tylko przebrać się 
za niemieckiego księdza. Postarał się o sutannę, krucyfiks i święty obraz. Jego 
niemiecki dokument tożsamości, który przywiózł ze sobą jeszcze z Niemiec, został 
poprawiony, tak że słowo Jude zostało wymazane i dodano słowo Pfarer, czyli 
ksiądz. Miał także sfałszowany dokument niemiecki, który stwierdzał, że przyjechał 
z polecenia niemieckich władz kościelnych z Berlina, aby ostrzec księży polskich 
w tej okolicy i wytłumaczyć im, że są zobowiązani do przestrzegania zarządzeń 
i praw niemieckich.
Gottowt powiedział, że już trzy razy byli u niego Niemcy, ale słysząc jego 
niemiecką mowę wierzyli mu i tylko raz sprawdzili jego dokumenty. Za każdym razem 
opuszczali go, salutując.
— Ten jeden raz sprawdzali tylko dlatego, że nie miałem w ręku tego 
niemieckiego katechizmu — tu pokazał mi książkę, którą wcześniej czytał. — Nie 
masz pojęcia, jak to działa na Niemców, gdy widzą mnie z tym otwartym 
katechizmem i słyszą mój berliński akcent — powiedział z zadowoleniem, tak jakby 
udał mu się dobry żart.
Gottowt wiedział, że Francis i ciocia Liba z Felusią schowały się we wsi pod 
Wieliczką. Opuściły dom tego samego wieczoru, co my. Pożegnały się z nim 
i Francis ucałowała go. Prosiła, aby pocałował mnie od niej, gdy mnie spotka.
Spytałem Gottowta, czy Francis nadal była taka smutna i zadumana. 
Odpowiedział mi, że nie i nawet się dziwił, że przy pożegnaniu była w takim dobrym 
humorze. „Świergotała jak ptaszek" — dodał z uśmiechem. Ich mieszkanie zostało 
zdemolowane dwa dni po tym, jak je opuściły. W nocy przyszli pijani żołnierze 
i niszczyli wszystko, co im wpadło w ręce.
Gottowt powiedział mi, że ksiądz, od którego dostał tę sutannę, ma przyjść 
po niego dzisiaj wieczorem i umieścić go w jakimś klasztorze. Jeśli to się uda, 
Gottowt będzie prosił swojego znajomego księdza, aby zgodzili się tam ukryć i nas. 
Przekaże wiadomość dla nas tej pani, u której ukrywa się ciocia Liba z Felusią 
i Francis. Mój ojciec wie, gdzie ona mieszka. „Idź teraz szybko do twoich rodziców 
i powiedz im to" — zakończył Gottowt, patrząc mi w oczy.
To mnie bardzo pokrzepiło na duchu, wydawało mi się, że znalazłem ratunek 
dla całej rodziny. Postanowiłem dać sobie za to nagrodę i jednak zjeść mały kawałek 
kiełbasy, która wypychała mi kieszeń. Poczułem bowiem nagle niepohamowaną chęć 
skosztowania jej. Wyjąłem ją i poprosiłem Gottowta o nóż, ale nie zdążył mi go 
podać, bo w tym momencie dały się słyszeć na zewnątrz głośne kroki. Odwrócił się 
do mnie i krzyknął: „Schowaj się pod łóżko! Szybko! Szybko!".
Tak jak stałem, z kiełbasą w ręce, dałem nurka pod łóżko i w tym samym 
momencie Gottowt położył się na łóżku. Zdążyłem jedynie wciągnąć nogi, gdy 
do pokoju weszło kilku Niemców. Nie widziałem ich nóg, bo byłem odwrócony 
w drugą stronę. Leżałem pod łóżkiem jak martwy, ale słyszałem ich mowę.
Nagle do pokoju wpadł olbrzymi wilczur. Zrobił dwa skoki naokoło łóżka i, ku 
mojemu przerażeniu, zobaczyłem tuż przy mojej twarzy jego wielki łeb i obwąchujący 
mnie mokry nos. Zamknąłem oczy, bo byłem pewny, że to mój koniec. On jednak 
wyrwał mi tylko z ręki kiełbasę, przegryzł i połknął. Całe szczęście, że działo się to 
z drugiej strony łóżka i nikt tego nie zauważył. Pies był widocznie zadowolony, bo 
obwąchał mnie i liznął w twarz, po czym pobiegł na drugą stronę łóżka, gdzie stali 
Niemcy. Całe to wydarzenie trwało tylko kilka sekund, ale czułem, że serce przestało 
mi bić.
— Wer sind Sie? (Kim pan jest?) — usłyszałem głos Niemca.
— Jestem niemieckim księdzem — odpowiedział Gottowt swoim berlińskim 
akcentem.
— Co pan tu robi?
— Mam polecenie z Berlina dla tutejszych księży, aby stosowali się 
do zarządzeń władz niemieckich.
— Dokumenty — rozkazał Niemiec.
Słyszałem, jak Gottowt otwiera szufladkę nocnego stolika i szpera w niej. Tu 
nastąpiło coś niewiarygodnego. Niemiec zaczął mówić do Gottowta, pomału, cedząc 
każde słowo, jakby chciał sobie coś przypomnieć.
— Ale... ja pana... skądś... znam.
— Możliwe, że z kościoła w Berlinie — odpowiedział Gottowt zupełnie spokojnie 
i widocznie w tym momencie dał mu swój dokument, bo Niemiec nagle wykrzyknął 
ze zdumieniem w głosie:
— Gottowt!... Gottowt! — i jeszcze głośniej. — Donnerwetter! Gottowt!
Było jasne, że coś się stało. Nie wiedziałem tylko, czy coś dobrego, czy złego.
Ostrożnie, milimetr po milimetrze, odwróciłem głowę, bo chciałem widzieć, co 
się dzieje. Zobaczyłem, może metr przed łóżkiem, czarne, błyszczące cholewki 
oficerskie oraz kilka par żołnierskich butów, które stały trochę dalej. Cholewki zrobiły 
dwa kroki wzdłuż łóżka i dwa kroki z powrotem, a Niemiec, nie mogąc widocznie 
otrząsnąć się ze zdumienia, ciągle powtarzał, jakby pytał sam siebie: „Na, so 
was?!..., so was?!" (No coś takiego?!). I wtedy... wtedy przyszło to druzgocące 
pytanie.
— Wie geht's Gottowt, alles in Butter?
Gottowt milczał, a ja zrozumiałem, że został rozpoznany. Niemiec roześmiał się 
głośno i pytał dalej:
— Was für ein Theater machen Sie hier? (Co to za teatr pan tutaj robi?)
W pokoju zapanowała cisza. Po chwili oficer rozkazał żołnierzom wyjść i czekać 
na niego przed domem. Pies pozostał w pokoju i siedział na podłodze przy jego 
nodze.
— Nie sądziłem, że pana znów zobaczę i to w takich okolicznościach.
— Skąd pan mnie zna?
Usłyszałem, że Niemiec znowu się śmieje.
— Znało pana wielu ludzi, ale ja byłem wśród tych, którzy znali pana najlepiej, 
bo pana podziwiałem — mówił do niego „pan", z szacunkiem.
— Pod jakim względem? — spytał spokojnie Gottowt.
Niemiec, jak gdyby z westchnieniem, odpowiedział:
— Ach, pan jeszcze pyta?
Cholewki jeszcze bardziej zbliżyły się do łóżka, a mnie wydawało się, że to one 
przemawiają do Gottowta.
— Dziesięć lat temu — tu podał nazwę teatru i sztuki, której nie pamiętam — 
siedem razy musiał pan wychodzić na scenę i kłaniać się. Chciałem być wtedy taki 
jak pan..., by mi klaskano, by mnie podziwiano.
Gottowt milczał, a Niemiec opowiadał, że on jako młody adept sztuki aktorskiej 
uwielbiał go, pomimo że dla jego kolegów partyjnych Gottowt już wtedy był tylko 
Saujude, czyli „świńskim Żydem".
— Dlaczegoś mnie podziwiał? — spytał nagle Gottowt.
Zauważyłem, że mówi do niego per „ty", tak jak nauczyciel do ucznia.
Niemiec jak gdyby nie zauważył tej zniewagi.
— Kto jeszcze potrafił tak mówić na scenie jak pan?
Tu zaczął recytować jakiś wiersz. Trwało to może minutę, a gdy przerwał, 
spytał:
— Co pan na to? Miałem szansę iść w pańskie ślady?
— Możliwe, że tak, ale nie w ten sposób. Twój patos jest sztuczny i nie 
przekazuje prawdziwej emocji. Słuchaj, jak to trzeba mówić.
Tu zaczął recytować ten sam wiersz. Gdy skończył, nastąpiła cisza. Tylko pies 
był bardzo niespokojny, co widziałem po ruchach jego łap. Byłem tak zesztywniały 
z przerażenia, że nawet zapomniałem mojej modlitwy.
Niemiec był widocznie zachwycony, bo powiedział:
— Gottowt, pan był i pozostał niedościgniony — a po chwili dodał. — No, ale 
proszę teraz iść ze mną, bo musimy sprawdzić kilka rzeczy.
— Ja nigdzie nie idę — odpowiedział Gottowt.
Cholewki stały jak gdyby niezdecydowane, co mają robić. Po chwili Niemiec 
chrząknął i powiedział:
— Nie rób pan głupstw, Gottowt. Musi być śledztwo, ale może będzie pan miał 
jakąś szansę.
— Jeśli nawet moi wielbiciele mnie opuścili, to nie może już dla mnie istnieć 
żadna szansa — Gottowt mówił pomału, z dużym smutkiem w głosie.
— Aktor, aż do końca, co?
— Aż do końca.
Cholewki zrobiły kilka kroków i otworzyły drzwi. Widocznie dał jakiś znak psu, 
bo ten wybiegł z pokoju. Drzwi zostały zamknięte i cholewki znowu zbliżyły się 
do łóżka.
— Idziesz? — spytał Niemiec.
— Nie — odpowiedział Gottowt.
Huk wystrzału ogłuszył mnie. Poczułem ostry ból w uszach i instynktownie 
zatkałem je palcami. Zaraz potem nastąpiło jeszcze kilka strzałów, tak jakby cały 
pokój wybuchał. Każdy strzał wstrząsał moim ciałem, jakby trafiały we mnie. 
Wydawało mi się, że zostałem zabity. Pociemniało mi w oczach. Na pewno na jakąś 
chwilę straciłem ze strachu przytomność, bo nie widziałem, jak Niemiec opuścił 
pokój.
Pierwsze, co zobaczyłem, gdy otworzyłem oczy, to kałuża krwi pod łóżkiem. 
Powoli zbliżała się do mnie. Trwało dłuższą chwilę, zanim uprzytomniłem sobie, 
gdzie jestem i co się stało. Bardzo powoli odzyskiwałem pamięć. Nie wiedziałem, czy 
mogę już wyjść spod łóżka. Nasłuchiwałem, ale czułem się jeszcze ciągle ogłuszony. 
Chciałem zostać tam dalej schowany, ale kałuża krwi ciągle zbliżała się do mnie, 
pomimo że się od niej odsuwałem.
W końcu wyczołgałem się spod łóżka i z trudem stanąłem na nogach. Nie 
zdążyłem się jednak całkiem wyprostować, gdy nogi się pode mną ugięły, tak jakby 
nie chciały mnie nieść, i usiadłem na podłodze. Dopiero teraz odważyłem się 
spojrzeć na łóżko, gdzie leżał Gottowt. Zobaczyłem czarną sutannę i krew..., dużo 
krwi... Powoli wstałem, nie patrząc w stronę Gottowta. Stojąc już, zamknąłem oczy 
i powoli znów odwróciłem głowę w stronę łóżka. Wiedziałem, że zobaczę coś 
strasznego. Bałem się, że od samego widoku może mi się coś stać. Chciałem jak 
najszybciej uciec z tego pokoju, ale pomyślałem, że muszę najpierw sprawdzić, bo 
może Gottowt jeszcze żyje i jest tylko ranny. Powoli zacząłem otwierać oczy, jakbym 
chciał zatrzymać czas, aby przygotować się na to, co zobaczę... Byłem zdrętwiały 
z przerażenia i musiałem zebrać całą siłę woli, aby je całkiem otworzyć.
Gottowt bardziej siedział niż leżał. Miał otwarte oczy, które patrzyły w sufit, 
i ciemny otwór w czole. Tył jego głowy był cały we krwi. Sutanna też. Nawet ściana 
i święty obraz nad nim obryzgane były krwią. Najbardziej jednak przeraziły mnie usta 
Gottowta. Były wyraźnie wykrzywione w uśmiechu, tak jakby żył i jeszcze ciągle się 
śmiał. Było coś makabrycznego w tej śmiejącej się, nieżywej postaci. 
Moje nogi były jak wrośnięte w podłogę. Przez chwilę nie mogłem nimi 
poruszać. Teraz dopiero uświadomiłem sobie, że bardzo go kochałem. Czułem 
wielką potrzebę, aby podejść i objąć go, tak serdecznie i z miłością, jak wcześniej. 
Nie mogłem się jednak na to zdobyć, strach paraliżował moje ruchy, zakryłem rękami 
twarz. Chciało mi się płakać, ale do tego też nie byłem zdolny. Wydałem z siebie 
tylko jakiś nieartykułowany krzyk i uciekłem z tego strasznego pokoju na dwór. 
W ogóle nie myślałem o tym, że może są tam jeszcze Niemcy.
Niemców nie było, ale po przebiegnięciu kilkunastu metrów przypomniałem 
sobie, że w pokoju została moja torba z chlebem, więc przemogłem się i wróciłem 
po nią. Wiedziałem, że za wszelką cenę muszę przynieść moim rodzicom ten chleb. 
Po to mnie przecież posłali. Porwałem chleb z pokoju, przycisnąłem do piersi 
i zacząłem biec, ile tylko miałem sił w nogach.
Zapomniałem o ostrożności — zamiast iść dalej przez pola, wybiegłem znowu 
na ulice. Mijałem ludzi, żołnierzy niemieckich, granatowych policjantów i na nikogo 
nie zwracałem uwagi, tylko biegłem i biegłem... Strach wyzwolił we mnie nowe siły, 
których przedtem nigdy nie miałem. Byłem w szoku i nie zdawałem sobie sprawy, co 
się dokoła mnie dzieje. Nawet gdy biegłem, wydawało mi się, że jeszcze ciągle 
znajduję się w pokoju Gottowta.
Po jakimś czasie znów znalazłem się niedaleko sklepu spożywczego, w którym 
kupiłem chleb. Dopiero teraz przyszło mi na myśl, że gdyby nie kiełbasa, którą w tym 
sklepie dostałem w prezencie, to na pewno ten niemiecki pies by na mnie skoczył 
i rozerwał na strzępy albo Niemiec by mnie zastrzelił. I tak nie można było zrozumieć, 
dlaczego pies udobruchał się kawałkiem kiełbasy.
Minąłem sklep, przede mną było jeszcze tylko kilka zabudowań. Nikt na mnie 
nie zwracał uwagi, może dlatego, że w ogóle nie próbowałem być niezauważony. 
Przechodnie widzieli we mnie pewnie polskie dziecko, które matka posłała po chleb. 
Zacząłem powoli przychodzić do siebie i znów odczuwać niebezpieczeństwo. „Po 
tych zabudowaniach już będzie łatwiej" — pomyślałem. Bardzo już chciałem być 
razem z rodzicami i Luśką.
W jednym z domów, z okna na parterze wychylał się jakiś chłopak. W ogóle nie 
pomyślałem, że z jego strony może mi coś grozić. Zbliżając się do niego zauważyłem 
tylko, że pilnie mnie obserwuje. W pewnej chwili, gdy byłem już całkiem blisko, 
chłopak zaczął gwałtownie wymachiwać rękami i krzyczeć w moją stronę.
— Żydek! Żydek! Ja go znam! On mieszka na Klaśnie! Łapcie go! Wskazywał 
na mnie ręką i rozglądając się naokoło, krzyczał do przechodniów.
— To jest Żydek! Łapcie go! Łapcie!
Był trochę zdziwiony, że nikt mnie nie łapał, chociaż sporo ludzi było na ulicy. 
Kilku przechodniów obejrzało się za mną, ale nikt nie reagował. Zacząłem biec 
jeszcze szybciej. Spojrzałem za siebie i zobaczyłem, że nie ma go już w oknie. 
Chciałem zwolnić, bo zaczynało mi brakować tchu, ale on wybiegł na ulicę i zaczął 
mnie gonić, ciągle krzycząc: „Żydek! Żydek!".
Przede mną było kilka osób, ale nikt nie próbował mnie zatrzymać. Ktoś nawet 
uśmiechnął się do mnie.
Chłopak był dużo starszy ode mnie i dystans między nami szybko się 
zmniejszał. Czułem, że jest już blisko. Zobaczyłem przed sobą jakiegoś przechodnia. 
„Może on mnie obroni?" — pomyślałem, ale nie miałem czasu go o to prosić i tylko 
popatrzyłem na niego błagalnym wzrokiem. Minąłem go i nagle usłyszałem tuż 
za sobą krzyk chłopca.
— Puść mnie pan! Puść mnie! To jest Żydek! Muszę go złapać!
Odwróciłem się i zobaczyłem, że przechodzień trzyma chłopca i szamoce się 
z nim. Musiałem się zatrzymać, bo zabrakło mi tchu.
— Ale to jest przecież Żydek! — krzyczał chłopiec.
— Dlaczego wydzierasz mordę?! Co on ci złego zrobił?! — krzyczał na niego 
obcy mężczyzna i nie wypuszczał go z rąk.
Och, jaki byłem mu wdzięczny!
Szamotali się ze sobą, a ja znów zacząłem biec. Postanowiłem skręcić z drogi 
w pola, gdzie byłem mniej widoczny. Było już chyba po południu, ale słońce jeszcze 
ciągle prażyło. Odetchnąłem chwilę w wysokiej trawie i zacząłem dalej posuwać się 
naprzód, teraz już bardzo ostrożnie. Dookoła mnie były pola i kilka zabudowań. 
Poczułem duże zmęczenie i postanowiłem odpocząć. Bałem się też, że lada chwila 
mój prześladowca może się znów pokazać.
Niedaleko mnie zauważyłem dużą szopę koło jakiegoś wiejskiego domu. Jej 
szerokie wrota zamknięte były na kłódkę, ale koło bocznych drzwi były drewniane 
schody na poddasze. Na górze nie było drzwi, tylko otwór.
Cicho, jak kot, wspiąłem się po schodach i wsunąłem głowę do szopy. Było tam 
tylko dużo siana. Położyłem się na nim i po chwili poczułem się lepiej i silniej. Było mi 
dobrze leżeć w sianie, lubiłem jego zapach. Nie wiem, jak długo tak leżałem, 
pamiętam tylko, że starałem się nie zasnąć. Zacząłem się też obawiać, czy zastanę 
rodziców tam, gdzie ich opuściłem.
Wypocząłem nieco i miałem zamiar już zejść, gdy nagle od strony domu 
usłyszałem głosy po niemiecku i po polsku. Ktoś spytał po polsku:
— A więc byli tu Żydzi w nocy czy nie?
Jakaś kobieta odpowiedziała:
— My nic nie wiemy. Było coś słychać, ale nie wiemy, co to było. Mówili jeszcze 
coś, ale nie zrozumiałem co. Nagle ktoś rozkazującym tonem powiedział 
po niemiecku: „Otworzyć tę szopę!".
Zrozumiałem, że Niemcy będą sprawdzać miejsce, w którym się ukrywałem. 
Zacząłem się rozpaczliwie wkopywać w siano. Byłem już całkowicie przykryty, gdy 
przypomniałem sobie, że zostawiłem chleb i on może mnie zdradzić. Wykopałem się 
z siana, wziąłem chleb i razem z nim wkopałem się z powrotem. Ktoś przyniósł klucz 
i usłyszałem, jak otwierają wrota szopy. Patrzyli, co tam jest na dole, a później 
usłyszałem, jak ktoś powiedział po niemiecku: „Karl, idź jeszcze sprawdzić na górze".
Serce znów zaczęło mi bić jak młotem. Czułem się, jakbym był u kresu życia. 
Słyszałem wolne, ciężkie kroki po schodach, a potem nastąpiła cisza. Nagle o mało 
nie krzyknąłem z bólu. Ktoś stanął mi na piersiach. Mimo że byłem dość głęboko 
w sianie, czułem olbrzymi nacisk. Zagryzłem z całej siły zęby, aby nie wydać z siebie 
żadnego głosu i zamknąłem oczy. Na szczęście, Niemiec poruszył się i zrobiło mi się 
trochę lżej. Widocznie stał teraz na mnie jedną nogą.
Bagnetem zaczął dźgać siano. Słyszałem, jak ostrze wchodzi w nie raz po raz, 
z mojej lewej i prawej strony. Nie myślałem o niczym, tylko czekałem na cios, który 
skończy moje życie. Bałem się nawet oddychać. Trwało to tylko chwilę, ale dla mnie 
to były wieki. Wreszcie nacisk na moich piersiach ustał i znów usłyszałem ciężkie 
kroki Niemca na schodach, a równocześnie jego głos: „Tutaj nikogo nie ma".
Jego słowa: „Hier ist Niemand da" — brzmiały w moich uszach jak piękna 
melodia. Odetchnąłem z ulgą i zrozumiałem, że znów zostałem uratowany.
Odczekałem jeszcze może pół godziny i ześliznąłem się po poręczy schodów. 
Teraz już byłem dużo ostrożniejszy, przemykałem się po polach ukradkiem 
i chowałem się, gdy z daleka widziałem ludzi. Obchodziłem zabudowania 
i zatrzymywałem się nasłuchując, jakbym był gonioną zwierzyną. Znalazłem gdzieś 
po drodze strumyk i ugasiłem pragnienie.
Niedługo potem zbliżyłem się do miejsca, które rano opuściłem. Torbę 
z chlebem przyciskałem do piersi, jakby miała mi przynieść wybawienie. Wszedłem 
w krzaki i zacząłem szukać rodziców. Ku mojej wielkiej radości, byli dalej w tym 
samym miejscu. Byłem oszołomiony tym, co przeżyłem, ale miałem zarazem 
poczucie triumfu. Zadanie wykonałem — wróciłem z chlebem i uratowałem się.
Zbliżyłem się do nich niepostrzeżenie. Luśka i tato spali, a mama znowu się 
modliła. Nagle podniosła oczy i widząc mnie krzyknęła: „Heniek!". Wyciągnęła 
do mnie ręce, jakbym przyszedł z innego świata. Ojciec zerwał się na nogi i zawołał: 
„Heniek, gdzie byłeś tak długo?". I nie czekając mojej odpowiedzi dodał: „Myśmy już 
byli pewni, że cię Niemcy złapali".
Chciałem im wszystko opowiedzieć, ale nie byłem w stanie. Nagle ogarnęło 
mnie straszne zmęczenie, tak jakby to wszystko, co przeżyłem, dopiero teraz zaczęło 
na mnie działać. Byłem dalej w szoku. Padłem na ziemię i mogłem tylko 
wypowiedzieć trzy słowa: „Gottowt... nie... żyje". Mówiąc to i leżąc już na ziemi, 
uprzytomniłem sobie, że jeszcze ciągle przyciskam do piersi torbę z chlebem.
Rodzice, widząc mój stan, dali mi odpocząć. Później ojciec wziął mnie nad 
strumyk, gdzie napiłem się wody. Dopiero gdy trochę przyszedłem do siebie, 
zacząłem opowiadać, co przeżyłem. Słuchali w milczeniu, ale w ich oczach widziałem 
przerażenie. Miałem wrażenie, iż nie wiedzą, co dalej robić. Ojciec powiedział mi, że 
słychać było strzały i bardzo się o mnie bali.
Leżeliśmy w krzakach jak zwierzęta. Nie mieliśmy żadnego planu. 
Dziękowaliśmy teraz Bogu, że ratujemy swoje życie z godziny na godzinę. 
Instynktownie czułem, iż ten stan nie może trwać długo i coś się musi stać, chociaż 
nie wiedziałem, co to będzie. Mój spokój i wewnętrzne przekonanie, że wszystko 
dobrze się ułoży, dziwiło mnie samego. Nie byłem w stanie wymyślić dla nas drogi 
ratunku, ale czułem, że ten ratunek przyjdzie.
Moi rodzice też byli zupełnie spokojni i nie wykazywali żadnej nerwowości ani 
rozpaczy. Nasza sytuacja była jednak rozpaczliwa. Nie wiem... Może w swej 
bezradności pogodzili się już z losem? Ja zdawałem się w zupełności na rodziców, 
ale chciałem żyć i byłem gotów walczyć o swoje istnienie. Wiedziałem, że gdy 
wpadnę w ręce Niemców, to moje życie się skończy.
Doznania tego dnia i oczekiwanie na coś nowego bardzo wyostrzyły moje 
zmysły. Słyszałem i widziałem dokładnie, na dużą większą odległość niż normalnie. 
Nawet węch mi się zaostrzył i złapałem się na tym, że wietrzę jak pies.
W pewnej chwili, jeszcze zanim coś słyszałem, instynkt ostrzegł mnie, że ktoś 
się do nas zbliża. Po chwili usłyszałem jakieś ostrożne kroki. Ktoś odsuwał gałęzie 
i zbliżał się do nas. Ojciec i matka jeszcze nic nie słyszeli, bo były to bardzo ciche 
szmery.
Stłumionym głosem krzyknąłem: „Ktoś idzie!". Zupełnie bezwiednie, 
w okropnym strachu, nie zdając sobie sprawy z tego, co robię, skoczyłem w gęste 
krzaki koło nas. Była to tylko mała kępka i nie mogliśmy tam się ukrywać, bo trudno 
było w nią wejść. Teraz jak spłoszone zwierzę wdarłem się w te krzaki, raniąc ręce 
i nogi o pokrzywy i kolce. Nie odczuwałem nic poza strachem.
Zatrzymałem się dopiero, gdy usłyszałem obcy głos, który widocznie 
skierowany był do ojca, bo ojciec mu odpowiedział. Przykucnąłem w krzakach. Byłem 
jak ogłuszony i nie mogłem zrozumieć treści rozmowy, jaka tam się toczyła. Trwało to 
dłuższą chwilę i głosy zamilkły. Odczekałem jeszcze jakiś czas i ostrożnie zacząłem 
wracać do rodziców. Prosiłem Pana Boga, by byli dalej na tym samym miejscu, gdzie 
ich opuściłem. Serce waliło mi jak młotem, bo bałem się, że ich zabrano. 
Rozsunąłem ostrożnie gałęzie i... zobaczyłem ich. Rozglądali się wokoło szukając 
mnie.
Matka mnie skarciła, abym nigdy więcej tego nie robił. Mówiła, że musimy być 
razem i nie wolno nam się rozdzielać. Co nas spotka, to spotka nas razem. Ojciec nie 
był na mnie zły; pogłaskał i przyciągnął ku sobie. Widocznie byłem bardzo blady 
ze strachu, zauważyłem też, iż trzęsą mi się ręce.
Ojciec uspokoił mnie i powiedział, że zjawił się nagle jakiś mężczyzna i zażądał 
pieniędzy. Zagroził, iż jeśli ich nie otrzyma, to wyda nas Niemcom, którzy za takie 
usługi dają nagrody. Oni płacą — jak się wyraził — „od łebka" i dlatego ojciec musi 
każde z nas z osobna wykupić, aby on nie był stratny. On nie ma nic przeciwko 
Żydom, ale musi przecież z czegoś żyć, a czasy są ciężkie. Ojciec dał mu trochę 
pieniędzy, a później dodał zegarek mamy. Tamten kręcił trochę nosem i powiedział, 
że myślał, iż dostanie więcej. W końcu jednak zadowolił się tym, co dostał i oddalił 
się. Ojciec powiedział, że to nie był chłop ze wsi, tylko człowiek całkiem inteligentny, 
z miasta, o czym świadczyły jego ubiór i mowa.
Stało się coś dziwnego. Wypadek ten wydobył moich rodziców z apatii 
i bezradności. Zaczęli się zastanawiać, co mamy dalej robić. Obawiali się, że mimo iż 
ojciec mu zapłacił, to człowiek ten może nas wydać Niemcom. Trzeba było więc jak 
najszybciej ukryć się gdzie indziej. Ojciec postanowił, że będziemy szli ścieżkami 
koło krzaków dwa–trzy kilometry, a potem znowu się ukryjemy.
Przekradaliśmy się ostrożnie wśród krzaków, a czasem wychodziliśmy na pola. 
Na szczęście nie widać było ludzi i po jakimś czasie znaleźliśmy się na skraju lasu. 
Ojciec postanowił, że na razie tu się zatrzymamy, bo w lesie mogą być Niemcy. Znów 
weszliśmy w krzaki i zmęczeni rzuciliśmy się na ziemię. Chleb zjedliśmy wcześniej 
i zaczynaliśmy być głodni.
W oddali, na polach, znów słychać było strzały. Ojciec uważał, że musimy tu 
przeczekać przynajmniej do wieczora, a później postanowimy, co dalej robić. 
Leżeliśmy i ciągle nasłuchiwaliśmy, czy ktoś nie idzie.
Wiedzieliśmy, że nasza sytuacja jest krytyczna i, logicznie rzecz biorąc, może 
nawet beznadziejna, ale w moich rodziców wstąpiła jakaś nowa energia i było 
widoczne, iż postanowili walczyć o nasze życie. Ja zaś nie chciałem dopuścić 
do siebie myśli, że może się nam coś stać. Zdawałem sobie sprawę, co nam grozi, 
ale przestałem się bać. Mój stosunek do niebezpieczeństwa się zmienił. Może 
dlatego, że byłem już bardzo zmęczony. Może zdawałem się na rodziców 
i wierzyłem, że jak zawsze znajdą jakąś drogę ratunku. Może było mi już wszystko 
jedno. Nie wiem, ale czułem, że spokój i nadzieja na ocalenie zaczynają górować 
nad wszystkimi innymi moimi uczuciami.
Leżeliśmy tam może godzinę, gdy nagle krzaki rozchyliły się i przed nami 
ukazała się jakaś dziwna postać. Był to starszy, wysoki, chudy człowiek z siwą brodą, 
która opadała mu na długą białą koszulę. Miał siwe, rzadkie włosy i duże, niebieskie 
oczy. Wyglądał jak chłop ze wsi.
Popatrzył na nas i widać było, że od razu zrozumiał, kim jesteśmy. „Z 
Wieliczki?" — spytał. Nikt z nas nie odpowiedział. On zaś jeszcze raz popatrzył 
na każdego z nas i wypowiedział pamiętne słowa — które całe życie dźwięczały mi 
w uszach i nadal je słyszę — „Och, mój Boże..., wy biedni..., ja bym wam nieba 
uchylił". Powiedział to z wielkim smutkiem, a jego oczy wyrażały głęboki żal i litość.
Rodzice nic nie odpowiedzieli, ale wszystkich ogarnęło zdumienie. Nie byliśmy 
przyzwyczajeni do takich słów i wyrazów współczucia. Nawet Luśka patrzyła 
na niego z otwartymi ustami, jakby zobaczyła jakąś zjawę.
Powiedział, że mieszka niedaleko i wydaje mi się, że wspomniał coś 
o leśniczówce. Spytał, czy jesteśmy głodni. Matka przytaknęła. Powiedział, że zaraz 
przyniesie nam coś do jedzenia i zniknął w krzakach.
Nie wiedzieliśmy, co mamy robić. Czy można było mu wierzyć? A może wróci 
z Niemcami? Może trzeba znowu uciekać w inne miejsce? Rodzice naradzili się 
i postanowili czekać 20–30 minut. Jeśli do tego czasu nie wróci, oddalimy się z tego 
miejsca.
W pewnej chwili krzaki znów się rozchyliły i on stanął przed nami. Podał nam 
bańkę złożoną z kilku, nasadzonych jedna na drugą, aluminiowych menażek. 
W każdej z nich było cudowne jedzenie: w jednej zupa, w drugiej kartofle z mięsem, 
a w trzeciej kompot z jabłek. Jaki ten kompot był smaczny! Najlepszy, jaki jadłem 
w życiu, na zawsze zapamiętałem jego smak.
Ten starszy człowiek stał z boku i czekał, aż skończymy jeść. Oddaliśmy mu 
puste menażki i nie zdążyliśmy nawet podziękować, bo zaczął mówić do nas tak, 
jakby czuł się odpowiedzialny za nasze życie. Powiedział, że musimy uciekać 
w nocy, bo tu nie ma dla nas żadnej szansy ratunku. Zaproponował, że poprowadzi 
nas przez las do małej stacji kolejowej w miejscowości Węgrzce i stamtąd, 
pierwszym pociągiem rano, razem z robotnikami, pojedziemy do Tarnowa, gdzie 
będziemy mogli wejść do getta. Stacji Węgrzce Niemcy nigdy nie kontrolują, bo nie 
ma tam Żydów. Umówił się z rodzicami, że przyjdzie po nas i radził, abyśmy teraz 
spali, bo czeka nas długa i ciężka droga.
Byliśmy syci i pokrzepieni na duchu, ale o spaniu nie było mowy. Luśka też 
zaczęła marudzić i trudno ją było uspokoić. W miarę upływu czasu nasze 
podniecenie stawało się coraz większe. Chociaż nie trzeba było długo czekać, bo 
zaczynało się ściemniać.
Wkrótce zapadła noc. Cały czas patrzyliśmy na to miejsce w krzakach, gdzie 
spodziewaliśmy się go zobaczyć. Wreszcie zjawił się. Ubrany był teraz na ciemno, 
a na plecach miał mały plecak. Powiedział ojcu, że ma wodę i coś słodkiego, 
na wypadek gdyby zabrakło nam sił. Mieliśmy iść za nim, ale jak najciszej, bo Niemcy 
mogą być jeszcze w okolicy. On sam chodził jak kot — w ogóle nie było go słychać. 
Widać było, że dobrze zna ten las, bo prowadził nas różnymi wąskimi, ledwo 
widocznymi ścieżkami, niekiedy zaś po mchu i korzeniach drzew lub po kamieniach.
Po mniej więcej dwóch godzinach takiego chodzenia, byliśmy już bardzo 
zmęczeni i nasz przewodnik zrobił przerwę na odpoczynek. Usiedliśmy na jakimś 
obalonym drzewie. Dał nam najpierw wodę do picia, a później każdy z nas dostał 
dużą kromkę chleba, posmarowaną grubo miodem. On też jadł z nami. Powiedział 
nam, że teraz musimy być szczególnie ostrożni, bo będziemy szli ścieżkami koło 
drogi, którą często patrolują Niemcy.
Na jego znak podnieśliśmy się i znów zaczęliśmy iść za nim. Ojciec trzymał 
Luśkę na rękach i pomagał mamie, a mnie trzymał za rękę nasz przewodnik. 
Podtrzymywał mnie też w trudnych miejscach. Bez jego pomocy wiele razy bym 
upadł. Czasami, na przykład, gdy trzeba było przejść po kamieniach przez jakiś 
strumyk, przeprowadzał najpierw mnie, a później wracał po mamę i na końcu 
pomagał ojcu i Luśce.
Była jasna noc, ale w lesie miejscami było prawie zupełnie ciemno. Nasze oczy 
jednak szybko przyzwyczaiły się do ciemności. Czasami stawaliśmy i on nasłuchiwał. 
Ja zaś wietrzyłem nosem jak zwierzę. Szliśmy koło szosy i za każdym razem, kiedy 
jechało jakieś auto, rzucaliśmy się na ziemię.
W pewnym momencie na szosie ukazały się jakieś migocące światełka i nasz 
przewodnik dał nam znak, abyśmy padli na ziemię. I znów mieliśmy niesamowite 
szczęście. Okazało się, że był to pieszy patrol niemiecki z psem; przeszli o kilka 
kroków od nas i niczego nie zauważyli, a pies nas nie wyczuł. Później jeszcze kilka 
razy szły patrole lub jechały wojskowe auta. Trwało to jakiś czas, aż znów weszliśmy 
w głębszy las.
Nagle złapałem się na tym, że idąc śpię. Czułem, że nasz przewodnik mocno 
objął mnie ramieniem. Za każdym razem, kiedy się budziłem, zasypiałem zaraz 
z powrotem, ale jednak szedłem. Jego ramię nie pozwalało mi upaść. Jeszcze dwa 
razy robiliśmy przerwy na odpoczynek, ale było nam coraz ciężej. On był najstarszy 
z nas, ale nie wykazywał żadnych śladów zmęczenia. Cały czas nami kierował, 
pomagał nam i dodawał otuchy, a co najważniejsze — cudownie orientował się 
w terenie.
Do stacji kolejowej Węgrzce przybyliśmy o świcie. Wszyscy, oprócz naszego 
przewodnika, byliśmy u kresu sił. Był tam mały domek stacyjny. Zatrzymaliśmy się 
w pewnej odległości od niego i przewodnik poszedł sprawdzić, czy na stacji nie ma 
Niemców i ile kosztują bilety do Tarnowa, bo ojciec nie był pewien, czy starczy mu 
pieniędzy. Leśniczy wrócił i doniósł nam, że na stacji nikogo nie ma. Okazało się, że 
ojca pieniądze jeszcze starczą akurat na bilety do Tarnowa i leśniczy znów wrócił 
na stację, by je kupić.
Pociąg odchodził za niecałą godzinę i on cały czas czekał z nami na stacji, tak 
jakby czuł się za nas odpowiedzialny. Dodawał nam otuchy i wiary w ocalenie, 
przestrzegał, byśmy mieli się na baczności. Ojciec i matka dziękowali mu. Mnie 
wydało się nagłe, że to nie jest człowiek, tylko anioł i pocałowałem go w rękę, co go 
bardzo zawstydziło. Na stacji zebrało się kilku robotników, ale nie zwracali na nas 
uwagi.
Wreszcie pociąg do Tarnowa wjechał na stację i nasz przewodnik pomógł nam 
wejść do wagonu, po czym dał ojcu swój plecak ze słowami: „Tam jest dla was 
śniadanie. Jedźcie z Bogiem i oby miał was w swojej opiece". Obiema rękami rzucił 
nam całusa i oddalił się.
Człowieka tego nie widziałem więcej w życiu, nasze poszukiwania po wojnie 
spełzły na niczym. Nie znaliśmy jego nazwiska. Czyniliśmy wiele wysiłków, aby go 
odnaleźć, ale wszelki ślad po nim zaginął. Był to najszlachetniejszy człowiek, jakiego 
spotkałem w swoim życiu. Nie ulega żadnej wątpliwości, że tylko dzięki niemu 
zdołaliśmy się wtedy uratować. Z narażeniem życia, z własnej inicjatywy i zupełnie 
bezinteresownie, wziął na siebie tak olbrzymie niebezpieczeństwo, by ratować 
obcych ludzi. Ratował bliźnich, bo tak nakazywało mu sumienie.
Wiele razy w życiu o nim myślałem. Za każdym razem, kiedy rodziły się moje 
dzieci i moje wnuki, myślałem o nim, że on też ma swój udział w tych radosnych dla 
mnie wydarzeniach.
Przyznaję, że nieraz wracało do mnie to poczucie, że to nie był człowiek, tylko 
anioł w ludzkiej postaci. Czasem myślałem, że może każdy potrafi być aniołem, jeżeli 
tylko tego chce. Pamięć o nim napawała mnie wiarą w ludzi przez całe moje życie 
i pamięć tę noszę zawsze w swoim sercu.
Wtedy, jadąc pociągiem do Tarnowa i z bojaźnią w sercu prosząc Boga, byśmy 
szczęśliwie dojechali, jeszcze nie wiedziałem, co się stało z moimi najbliższymi 
i drogimi ludźmi w Wieliczce. Później dowiedzieliśmy się.
Ciocia Liba razem z Francis i Felusią zostały zastrzelone na cmentarzu 
w Wieliczce. Najpierw zamordowano Francis i Felusię, na oczach matki, a później 
ciocię Libę. Kobieta, u której były schowane, wyrzuciła je podczas akcji.
Wujek Schenker z rodziną i kilkunastoma innymi osobami, byli schowani 
w garbarni na Klaśnie. Oddani im robotnicy zamurowali ich tam w jakimś magazynie. 
Po dwóch tygodniach udało im się w nocy wyjechać autem ciężarowym z Wieliczki 
do Bochni i tam dostali się do getta.
Nicha Armer wraz z rodziną zginęła uduszona w komorze gazowej w Bełżcu.
Jankiel z rodziną i Adaś Grossfeld z rodziną też tam zginęli.
Adama zastrzelono tak jak jego ojca, przed domem, razem z jego 
sparaliżowaną babcią, którą wywleczono z łóżka.
Zylek wraz z sześciuset innymi chłopcami wysłany został do obozu w Płaszowie 
koło Krakowa. Po jakimś czasie zachorował tam na jakąś zakaźną chorobę i Niemcy 
go zastrzelili.
Taki był los ludzi, których kochałem i których bestialska siła wyrwała z życia.
Płaczę po nich do dziś.




Tarnów



Pociąg do Tarnowa wlókł się i przystawał na każdej stacyjce, co wzmagało 
niepokój moich rodziców, bo obawiali się, że mogą wejść jacyś niebezpieczni dla nas 
ludzie. Ja byłem bardzo zmęczony i śpiący, ale i moje nerwy były napięte, nie 
mogłem zmrużyć oka. Nawet Luśka, którą całą noc noszono na rękach, teraz 
siedziała grzecznie koło mamy i nie marudziła jak zawsze. Cały czas patrzyła na nią 
swoimi dużymi niebieskimi oczami, jakby chciała wyczytać z jej twarzy, co się z nami 
stanie. Wydawało mi się, że widzę w jej oczach strach, ale może był to tylko mój 
własny strach, bo nie sądzę, żeby Luśka rozumiała, w jakim jesteśmy 
niebezpieczeństwie.
Byliśmy sami w przedziale. Na jakiejś małej stacyjce weszło do naszego 
wagonu kilka osób. Rodzice zaczęli mówić po niemiecku. Rozmawiali ze sobą 
głośno, udając, że o coś się sprzeczają. Jakaś pani otworzyła drzwi naszego 
przedziału i chciała wejść, ale słysząc niemiecką mowę zasunęła je z powrotem 
i poszła dalej. Chwilę później powtórzyło się to z jakimś starszym panem. Pociąg 
znowu ruszył, ale moi rodzice nie przerywali rozmowy.
Nagle zauważyłem, że pod ławką, tuż koło drzwi, coś zabłyszczało. Pochyliłem 
się i podniosłem małą, okrągłą odznakę hitlerowską z czarnym hakenkreuzem 
na czerwonym tle, jaką Niemcy często nosili na cywilnych marynarkach. Wystawał 
z niej mały kawałek złamanej szpilki. Pokazałem ją ojcu. Mama była zdania, że 
trzeba to natychmiast wyrzucić, ale ojciec powiedział, że może nam pomóc w drodze 
do Tarnowa i nie zastanawiając się długo — wpiął ją sobie do klapy marynarki.
Pierwszy zobaczył ją konduktor. Sprawdził nasze bilety i z wielkim 
uszanowaniem zasalutował ojcu. Na jakiejś większej stacji wsiadło do pociągu dużo 
ludzi i nasz przedział się zapełnił. Współpasażerowie, gdy tylko usłyszeli rozmowę 
po niemiecku i zobaczyli odznakę mego ojca, przestali ze sobą rozmawiać. 
Wydawało mi się nawet, że niektóre twarze były zatrwożone. Patrzyłem przez okno, 
aby nie zdradzić się, że ich obserwuję.
Zapowiadał się znowu jeden z tych pięknych dni, jakich wiele było w sierpniu 
1942. Normalnie o tej porze czekałbym już na spotkanie z moimi przyjaciółmi albo 
z Francis. Gdzie oni teraz są? Zacząłem o nich myśleć i wspominać to, co jeszcze 
kilka dni temu razem z nimi przeżywałem. Wszystko wydawało mi się teraz takie 
dalekie, jakby już lata przeszły, a to były przecież tylko dni.
Nagle minęło poczucie otaczającego mnie niebezpieczeństwa i ogarnęła mnie 
jakaś dziwna, przyjemna błogość. Może to było tylko zmęczenie i wspomnienia... 
Zamknąłem oczy i zaraz zasnąłem. Nie pamiętam, co mi się śniło, ale musiało to być 
coś bardzo miłego, bo mama mówiła mi później, że cały czas uśmiechałem się przez 
sen. Nie wiem, jak długo spałem, ale nagle poczułem delikatną rękę na ramieniu 
i usłyszałem jej słowa: „Wir sind angekommen" (Przyjechaliśmy).
Wysiedliśmy razem z innymi. Stacja w Tarnowie była pełna ludzi, bo przyjechały 
równocześnie dwa pociągi. Ludzie wsiadali i wysiadali. Jedyne wyjście z peronów 
prowadziło przez budynek stacji i wszyscy nowo przybyli posuwali się w tym 
kierunku. Matka powiedziała cicho do ojca: „Wyrzuć już tę odznakę", ale ojciec 
wskazał oczyma na szeroko otwarte drzwi, przez które trzeba było przejść. Stało tam 
dwóch żandarmów niemieckich i dwóch cywilów, którzy pilnie obserwowali 
przechodzących obok nich ludzi, kierując na bok tych z większym bagażem. Tam inni 
Niemcy ich sprawdzali i niektórych legitymowali. Stał tam też kolejarz, który odbierał 
bilety.
— Może wsiądziemy do innego pociągu? — spytała mama.
Nie można już było tego zrobić, bo ludzie pchali nas do przodu. Gdybyśmy 
nagle zawrócili, Niemcy niewątpliwie by to zauważyli.
— Nie ma rady — powiedział ojciec do mamy — mów po wiedeńsku.
Zacząłem w duchu odmawiać moją modlitwę Szma Izrael. Powoli zbliżaliśmy 
się wraz z innymi do wyjścia. Ojciec nie zdjął odznaki z hakenkreuzem. Będąc kilka 
kroków przed żandarmami, mama głośno powiedziała do ojca:
— Es ist eine unerhörte Geschichte, dass wir zusammen mit den allen 
polnischen Arbeitern fahren müssen! (To niesłychana historia, że musimy jechać 
razem z tymi wszystkimi polskimi robotnikami!)
W jej głosie było wzburzenie i jakby pretensja do ojca. Zauważyłem, że obaj 
żandarmi uśmiechnęli się, wyraźnie rozbawieni słowami mamy. Tato odpowiedział jej 
uspokajającym tonem, ale na tyle głośno, aby żandarmi go słyszeli:
— Es wird nicht lange dauern, die Gestapo hat mir einen Wagen zugesagt. (To 
nie będzie długo trwało, gestapo przyrzekło mi samochód.)
Rodzice doskonale się rozumieli i jak już grali, to na całego. Tym razem grali 
o życie nas wszystkich. Później sami byli zdumieni swoją odwagą. Oboje mówili, że 
było to coś zupełnie instynktownego.
Ich rozmowa zrobiła wrażenie na żandarmach, bo jeszcze bardziej się 
uśmiechali. Na dwóch cywilów bałem się patrzeć. Tato wręczył bilety kolejarzowi 
i chciał iść dalej, ale w tym momencie jeden z żandarmów pochylił się do Luśki 
i zapytał ją:
— Wie heißt du, kleines Fräulein? (Jak się nazywasz, mała panienko?)
Poczułem, że nogi uginają się pode mną z przerażenia. Luśka popatrzyła 
na niego i czystym niemieckim odpowiedziała mu jedno słowo: „Fräulein". Żandarm 
zrozumiał to jako żart, zaśmiał się i powiedział z uznaniem w głosie: „So klein und 
schon so witzig" (Taka mała, a już taka dowcipna), zasalutował ojcu i wskazał ręką 
drogę. Dwóch cywilów podniosło ręce i powiedziało: „Heil Hitler!". Mój ojciec też 
podniósł rękę, ale nic nie odpowiedział, udając, że jest zajęty Luśką.
Weszliśmy do poczekalni, a stamtąd, razem z innymi ludźmi, wyszliśmy 
na ulicę. Nagle zauważyłem, że moja prawa noga jest mokra. Posiusiałem się 
ze strachu.
Wszyscy byliśmy zdumieni, że Luśka była w stanie tak odpowiedzieć 
żandarmowi. Miała pięć lat i nigdy nie powiedziała słowa po niemiecku. Moi rodzice 
rozmawiali wprawdzie czasami ze sobą w tym języku, ale wątpię, by Luśka coś 
z tego rozumiała. Widocznie bezwiednie powtórzyła ostatnie słowo żandarma. To, że 
wypowiedziała słowo „Fräulein" tak czysto po niemiecku, było chyba zupełnym 
przypadkiem i dziecięcą próbą naśladowania starszego człowieka.
Tak to sobie tłumaczyliśmy, ale o wiele później, bo wtedy nie mieliśmy czasu 
na zastanawianie się. Musieliśmy jak najszybciej dostać się do getta, bo po aryjskiej 
stronie, bez żadnych dokumentów, byliśmy cały czas w dużym niebezpieczeństwie. 
W każdej chwili mogliśmy być rozpoznani jako Żydzi i wydani Niemcom.
— Teraz możesz już wyrzucić tę odznakę — powiedziała mama do ojca.
— Może lepiej mieć ją aż do wejścia do getta? — zastanawiał się ojciec.
— Nie, ja się boję. Mam przeczucie, że będzie lepiej, jak ją zaraz wyrzucisz.
Ojciec odpiął odznakę i wrzucił ją do kosza na śmieci. Znał drogę i na początku 
wydawało nam się, że przejdziemy tylko kilka ulic i bez trudu dostaniemy się 
do getta. Na ulicach było dużo ludzi i nie widzieliśmy, aby ktoś zwracał na nas 
uwagę. Żadne z nas nie miało fizjonomii żydowskiej i szliśmy w tym samym tempie, 
co inni ludzie, starając się nie okazywać napięcia. Ojciec i mama rozmawiali ze sobą 
po polsku i uśmiechali się do siebie. Robili wrażenie małżeństwa, które wyszło 
z dziećmi na spacer.
Nagle usłyszeliśmy głos: „Chwileczkę" i przed nami stanął granatowy policjant. 
Był chudy, niewysoki, o bladej twarzy, na której igrał lekki uśmiech.
— Państwo na spacerze czy dokądś idziecie? — spytał grzecznie.
— Na spacerze — odpowiedział ojciec.
Uśmiech policjanta stał się lekko ironiczny, ale głos miał nadal grzeczny.
— Od kiedy to Żydzi spacerują po aryjskiej stronie?
Rodzice zrozumieli, że zostaliśmy rozpoznani i nie ma sensu udawać kogoś 
innego. Bez aryjskich dokumentów nie mieliśmy na to żadnej szansy. Ojciec mu 
odpowiedział:
— Niech pan nam pozwoli iść, bo mamy za sobą ciężkie dni. Pan Bóg panu 
odpłaci.
— Chętnie to zrobię, ale musicie się wykupić.
— Zrobilibyśmy to, ale nie mamy pieniędzy — odpowiedział ojciec bezradnie.
— W takim razie muszę zaprowadzić was na gestapo, bo to mój obowiązek. 
Płacicie czy nie?
— Nie mamy pieniędzy — powtórzył ojciec.
— No to idziemy na gestapo — odpowiedział stanowczym tonem policjant.
Nagle ojciec przypomniał sobie, że ma w Tarnowie przyjaciela, Fessla, 
i zaproponował policjantowi, że on nas wykupi.
— Fessel? Ten z papowni „Papapol"?
— Tak, chodźmy do „Papapolu", może będę mógł dostać od niego jakieś 
pieniądze.
Policjant zgodził się i znów zmieniliśmy kierunek. Doszliśmy do fabryki Fessla. 
Policjant wszedł z nami do bramy jakiegoś domu, a ojciec poszedł do fabryki. 
Zacząłem w duchu prosić Boga, żeby pan Fessel tam jeszcze był, żeby miał 
pieniądze i chciał je ojcu dać.
Wszyscy czekaliśmy w milczeniu. Najbardziej nerwowo zachowywał się 
policjant. Zapalił papierosa i cały czas patrzył z napięciem na wejście do fabryki. 
Trwało to dość długo i dla mnie był to dobry znak. Nagle w bramie fabrycznej ukazał 
się ojciec i szybko się do nas zbliżył. Zadyszany, stanął przed policjantem i wręczył 
mu grubą kopertę. Policjant otworzył ją i palcami przejechał po pieniądzach.
— Dobra — powiedział — możecie iść sobie dalej.
Ojciec wyjął z kieszeni kilka banknotów.
— Dam panu jeszcze to, ale niech pan nas zaprowadzi do getta, bo może nas 
znów ktoś rozpoznać.
Policjant wziął pieniądze.
— Przysługa za przysługę. Chodźcie ze mną.
Po drodze ojciec zapytał go, w jaki sposób poznał, że jesteśmy Żydami. 
Policjant uśmiechnął się i powiedział, że to wcale nie było trudne. Obserwował nas 
już od stacji kolejowej i wszystko wskazywało na to, że jesteśmy Żydkami.
— Co na przykład?
— Wszystko. Wy inaczej chodzicie, inaczej ze sobą rozmawiacie i w ogóle 
inaczej się zachowujecie. Wasze dzieci miały przestraszone twarze i ciągle oglądały 
się za siebie. Wy też spoglądaliście na boki, no a przede wszystkim — moja intuicja 
wyczuwa Żydka na sto metrów.
Powiedział nam, że wprowadzi nas do getta bocznym wejściem, a nie przez 
główną bramę, bo tam jest niebezpiecznie. Przy głównej bramie przez całą dobę 
stoją i esesmani, i żydowscy policjanci, a przy bocznej przeważnie tylko ci ostatni. 
Trzeba wejść do getta, gdy nie widać przy nim Niemców.
Przeszliśmy kilka ulic i zobaczyliśmy boczną bramę do getta, a koło niej budkę 
strażniczą. Stanęliśmy w bramie jakiegoś domu i zaczęliśmy obserwować to miejsce. 
Weszło i wyszło stamtąd kilka osób, ale nie było widać Niemców. Po jakimś czasie 
policjant powiedział: „Idziemy" i zaczął nas prowadzić do wejścia. Stał tam tylko 
jeden Ordnungsdienst (żydowski policjant) w policyjnej czapce z żółtym otokiem. 
Zbliżyliśmy się do niego i polski policjant powiedział mu, że mamy wejść do getta. 
W tym momencie otworzyło się okienko strażnicy i ukazała się w nim twarz 
esesmana. Wskazał na nas ręką i zapytał:
— Wer sind die? (Kim oni są?)
Nasz policjant wykazał się przytomnością umysłu i powiedział po polsku:
— Oni są przebadani i mają wejść do getta.
Ordnungsdienst przetłumaczył to Niemcowi i czekał na jego decyzję, ale 
Niemiec machnął tylko ręką.
— Rein! (Wejdźcie!)
Policjant odwrócił się i bez słowa nas opuścił. Po chwili znaleźliśmy się 
w getcie.
Okazało się, że ojciec otrzymał od pana Fessla adres jego przyjaciela w getcie, 
do którego mieliśmy się zgłosić z powołaniem się na niego. Ten przyjaciel nazywał 
się Eliahu Lerhaupt i był zastępcą przewodniczącego Judenratu. Mieszkał przy ulicy 
Lwowskiej 4.
Getto robiło bardzo przygnębiające wrażenie. Bieda biła z każdego zaułka 
i wąskich uliczek. Ludzie byli wychudzeni, źle ubrani i przemykali się pod ścianami 
domów, tak jakby w każdej chwili groziło im śmiertelne niebezpieczeństwo. Wtedy 
jeszcze nie mogłem tego zrozumieć, ale bardzo szybko zrozumiałem.
Gdy tak szliśmy ulicami getta, zrobiło się nam bardzo ciężko na duchu. Kilka 
razy pytaliśmy o drogę i wkrótce znaleźliśmy dom przy Lwowskiej 4. Okazało się, że 
ta ulica była poza gettem i główna brama wejściowa była zawsze zamknięta, 
natomiast sam dom był w getcie i wchodziło się do niego małym bocznym wejściem 
z innej ulicy, przez wąską sień, na duże podwórko. Przy sieni wejściowej była jedna 
klatka schodowa, a dalej jeszcze dwie, na które wchodziło się z podwórza. Była to 
duża, czteropiętrowa kamienica z wieloma lokatorami.
Rodzina Lerhauptów mieszkała we własnym, przedwojennym mieszkaniu, 
na jednym z górnych pięter. Przyjęli nas bardzo sympatycznie. Byli bliskimi 
znajomymi pana Fessla i widać było, że mają dla niego dużo szacunku. Oddali nam 
jeden pokój i pani Lerhauptowa przygotowała nam jakiś posiłek. Byliśmy bardzo 
głodni i zmęczeni.
Po jedzeniu poszliśmy zaraz spać — tato z mamą na wąskim łóżku, a ja i Luśka 
na kocach na podłodze. Spaliśmy jak zabici do wieczora, kiedy pani Lerchauptowa 
i jej syn, może dwudziestoletni chłopak, obudzili nas na kolację. Nie pamiętam, jak 
się ten chłopak nazywał, ale od razu poczuliśmy, że chce nam pomóc. Kolacja była 
skromna: chleb cienko posmarowany margaryną, zupa i jakaś czarna lura, która 
miała być namiastką kawy. Dla Luśki pani Lerhauptowa przyniosła z kuchni gorącą 
wodę z mlekiem.
Przy stole pan Lerhaupt opowiedział nam, że getto istnieje dopiero dwa 
miesiące i że panuje w nim duża bieda. Oficjalnie wszyscy ludzie zdolni do pracy 
zatrudnieni są w szopach. Są to fabryki i warsztaty rzemieślnicze, które pracują dla 
Niemców i znajdują się poza gettem. Niestety, nie wiadomo, jak długo te szopy będą 
istnieć, bo nienawiść do Żydów staje się coraz większa i już teraz przybrała rozmiary 
kompletnego zwyrodnienia. Nikt nie wie, co tu się jeszcze stanie.
Ludzie w getcie są zastraszeni, panuje w nim terror. Prawie co dzień wchodzą 
tu oficerowie SS i gestapowcy, którzy strzelają do ludzi bez żadnego powodu. Dwaj 
najgorsi to Rommelman i Grunoff. Gdy zjawiają się w getcie, jest zawsze kilku 
zabitych. Czasami przychodzą ze swoimi kochankami. Jedną ręką trzymają je pod 
ramię, a drugą strzelają do ludzi jak do ptaków. Zrobili sobie zabawę z zabijania. 
Na skargi Gminy Żydowskiej odpowiadają, że w ciągu dnia getto ma być puste, bo 
wszyscy powinni być w pracy. W czerwcu 1942 były dwie akcje, wywieziono tysiące 
Żydów — krążą pogłoski, że do Bełżca na śmierć. Nie wiadomo, czy Niemcy znowu 
nie zaczną wysyłać ludzi z getta. Na razie żyje się dniem i za każdy dzień, który mija 
spokojnie, dziękuje się Bogu.
Były to tak przygnębiające wieści, że nie od razu w pełni do nas dotarły. 
Po prostu nasza świadomość wzbraniała się przed ich przyjęciem. Trudno nam było 
się pogodzić, że znaleźliśmy się w tak strasznym miejscu.
Pan Lerhaupt wyjaśnił nam, że znajdujemy się w getcie nielegalnie i raczej 
niemożliwe będzie, żeby rodzice otrzymali przydział pracy w szopach. Musimy więc 
bardzo uważać i nie kręcić się po ulicach. Postara się jednak dla nas o kartki 
żywnościowe, żebyśmy nie zginęli z głodu. Poszuka też dla nas jakiegoś lokalu, 
gdzie będziemy mogli zamieszkać. Nie będzie to łatwe, bo getto jest bardzo 
przeludnione.
W sumie nasza sytuacja drastycznie się pogorszyła. W nocy nikt z nas, oprócz 
Luśki, nie mógł spać. Zazdrościłem jej beztroski i nieświadomości.
Przez pierwsze dni w ogóle nie wychodziliśmy z mieszkania Lerhauptów. 
Gospodarze byli dla nas bardzo dobrzy, szczególnie ich syn starał się jak mógł — 
zdobył dla nas odzież i przyniósł Luśce szmacianą lalkę. Pan Lerhaupt przebywał 
prawie cały dzień w Gminie Żydowskiej. Po kilku dniach powiedział nam, że ma 
na widoku jakiś pokój dla nas, ale potrwa to jeszcze jakiś czas i nie wiadomo, czy się 
uda, bo na ten pokój czeka długa kolejka ludzi.
Był początek września 1942. Uświadomiłem sobie, że dla normalnych chłopców 
w moim wieku wakacje się skończyły i idą już do szkoły. Ja trzy lata nie 
uczęszczałem do szkoły i teraz zatęskniłem za nią. Marzyłem, jak to będzie 
po wojnie, gdy znów zacznę do niej chodzić.
Pod koniec pierwszego tygodnia września dziwny niepokój zapanował 
w rodzinie Lerhauptów. Okazało się, że ludzie z niektórych szopów otrzymali rozkaz 
pozostania w getcie i nie stawiania się do pracy. Był to zły znak i obawiano się 
najgorszego. Wieczorem pan Lerhaupt powiedział nam, że getto jest obstawione 
wojskiem i prawdopodobnie zacznie się nowa akcja.
W domu przy Lwowskiej 4 były przygotowane bunkry dla wszystkich, którzy nie 
chodzili do pracy. Teraz jednak zostało w domu dużo ludzi, którzy normalnie 
pracowali w szopach i nie wiadomo było, czy wszyscy się w bunkrach pomieścimy. 
Powiedziano nam, że gdy nadejdzie ta chwila, mamy schować się razem z sąsiadami 
z naszego piętra.
Nad ranem 10 września zbudzono nas i powiedziano, żebyśmy poszli się 
schować. Wyszliśmy na klatkę schodową, na której było już pełno ludzi. Część 
schodziła na dół, część wchodziła na górę. Jakiś pan podszedł do nas i spytał: „Wy 
jesteście od Lerhaupta?". Kiedy ojciec skinął głową, kazał nam iść za nim. 
Zaczęliśmy szybko schodzić ze schodów.
Na klatce schodowej panował półmrok, bo tylko jedna żarówka świeciła się 
na ostatnim piętrze. Ludzie potrącali jeden drugiego. Słychać było stłumione krzyki. 
Dzieci płakały, wszyscy się spieszyli. Było dużo starszych ludzi, którym trudno było 
szybko posuwać się naprzód. Mama znowu niosła Luśkę na rękach, chociaż ona już 
dawno mogła chodzić sama. Ojciec próbował pomóc, ale mama nie chciała mu jej 
oddać, tylko cały czas przyciskała ją do piersi, tak jakby to zapewniało jej ratunek.
Uderzył mnie jakiś ostry zapach. Nasz przewodnik wytłumaczył nam, że 
w całym domu rozlano lizol, środek dezynfekcyjny, bo jest obawa, że Niemcy przyjdą 
z psami, a przez lizol psy trącą węch.
Wyszliśmy na podwórze i przez jakąś inną sień zeszliśmy do piwnicy. Była tam 
dziura w ziemi, w której ludzie kolejno znikali. Nas też tam wciągnięto. Znaleźliśmy 
się w wąskim i niskim miejscu pod piwnicą, gdzie panował zaduch. Siedziało tam już 
kilkanaście osób, wśród nich małe dzieci. Ich widok najbardziej utkwił mi w pamięci, 
bo jeszcze nigdy nie widziałem tak przestraszonych dziecięcych twarzyczek.
Po chwili z różnych stron rozległy się krzyki: „Już dość! Już dość! Nie można tu 
wpuszczać więcej ludzi, bo wszyscy się udusimy!". Pomimo to zeszło jeszcze kilka 
osób i klapa została zamknięta. Świeciła się tam lampa naftowa, ale zaraz rozległ się 
krzyk: „Zgasić lampę!". Znaleźliśmy się w kompletnych ciemnościach. Była tam jakaś 
klapa, którą trzeba było otworzyć, aby weszło powietrze, ale nikt nie wiedział, gdzie 
ona się znajduje. Ktoś powiedział, że na pewno jest otwarta, bo czuje lekki powiew.
Wreszcie zapanowała zupełna cisza. Jedynie od czasu do czasu zapłakało 
jakieś dziecko, ale matki zaraz je uspokajały. Luśka chwyciła obiema rączkami moją 
rękę i mocno ją ściskała. Tak siedzieliśmy, stłoczeni, opierając się jeden o drugiego, 
może dwie godziny. Coraz bardziej dawał się odczuć brak powietrza i wreszcie 
postanowiono uchylić trochę klapę wejściową. Nie można było jednak tego uczynić, 
bo dla zamaskowania coś na niej stało. Po jakimś czasie kilka osób zemdlało.
Ja leżałem w letargu i miałem majaki. Wydawało mi się, że znów leżę chory 
w moim łóżku w Wieliczce. Szukałem tego światła, które wtedy widziałem, ale wokół 
mnie była tylko ciemność. Luśka przestała mnie ściskać za rękę; co jakiś czas 
słyszałem jej szept: „Mamo, ja cię kocham". Nie wiem, jak długo to trwało, bo nie 
zdawałem sobie sprawy, co się ze mną dzieje.
Nagle ktoś koło mnie uderzył w klapę wejściową. Po pewnym czasie 
usłyszeliśmy nad nami jakieś szmery i klapa się otworzyła. Ktoś zapytał: „Co się tam 
z wami dzieje?". Był to Ordnungsdienst wyższej rangi, który mieszkał w tym domu, 
na czwartym piętrze. Powiedział, gdzie jest klapa, którą można wpuścić powietrze 
i poradził, aby kilka osób wyszło ze schowka, to zaprowadzi ich na inne miejsce.
Nikt się nie zgłosił, tylko mama powiedziała, że my wychodzimy, bo dzieci są 
bliskie uduszenia. Ludzie pomogli nam wyjść, Ordnungsdienst też, po czym zamknął 
wejście do schowka i zsunął na klapę dwa kloce drewna. Kazał nam szybko iść 
za nim. Powiedział, że Niemcy jeszcze nie przyszli do tego domu, ale mogą się 
zjawić lada chwila.
Wprowadził nas do jakiegoś mieszkania i odsunął w jednym z pokoi komodę 
stojącą przy ścianie. Na ścianie była tapeta, podniósł ją na dole; pod nią, tuż przy 
samej podłodze, była niemal niewidoczna klapa, którą otworzył i ukazała się wąska 
szczelina. Kazał nam tam wejść. Wpełzliśmy do nowej kryjówki.
Znaleźliśmy się w niedużej komórce, gdzie siedziało już sześć osób. Nie było 
miejsca dla nas wszystkich. Ja usiadłem na kolanach ojca, a Luśka na kolanach 
mamy. Było trochę światła, bo komórka ta miała małe okienko, no i — co 
najważniejsze — było dosyć powietrza. Moje halucynacje minęły i zacząłem 
oddychać swobodnie. Poczułem, że moja świadomość staje się coraz bardziej ostra, 
nawet ostrzejsza niż zwykle.
Obok mamy siedział jakiś pan w średnim wieku i co chwila wykrzywiał twarz 
z bólu. Widząc pytające spojrzenia mojej mamy, powiedział szeptem: „To wrzód 
żołądka". Z kilku stron ludzie zaczęli go upominać, też szeptem: „Sss..., cicho...", a ja 
poczułem, że też mam bóle brzucha. Zacząłem się krzywić i mama się przestraszyła, 
pytała mnie wzrokiem, co się stało. Nie mogłem jej odpowiedzieć, bo nie chciałem, by 
ludzie się na mnie złościli.
Uratowała mnie Luśka. Słysząc znowu jej cichy szept: „Mamo, ja cię kocham", 
uświadomiłem sobie, że i ja mamę strasznie kocham. Moje serce przepełniło się 
miłością do niej i w tym samym momencie bóle brzucha minęły. Co więcej, pan koło 
mnie też lepiej się poczuł i zaczął się do mnie uśmiechać.
Po jakimś czasie usłyszeliśmy szybkie kroki żołnierskich butów, głośne rozkazy 
i krzyki. Niemcy przeszli przez to mieszkanie, ale nie szukali w nim. Wszyscy 
siedzieliśmy bez ruchu, jak mumie. Stłumiliśmy nawet nasze oddechy. Nie trwało to 
długo i znów zapanowała kompletna cisza. Dopiero jakąś godzinę później 
pozwoliliśmy sobie na luksus zmiany pozycji.
W bunkrze mieliśmy chleb i wodę. Ktoś rozdzielał chleb, wlewał wodę do dwóch 
kubków. Piliśmy po kolei i żuliśmy chleb, bardziej dla zabicia czasu niż z głodu. 
Wszyscy byliśmy tak podnieceni, że nie odczuwaliśmy głodu. Tak przeszedł nam cały 
dzień. Wieczorem ktoś otworzył nasz schowek i powiedział, że można już wyjść, bo 
akcja się skończyła. Wyczołgaliśmy się ze schowka i zeszliśmy na podwórze.
10 września 1942 roku w tarnowskim getcie zapamiętałem jako jeden 
z najstraszniej szych dni w moim życiu. Nie z powodu tego, co przeżyliśmy w ukryciu, 
ale tego, co się potem działo na podwórzu. A działy się tam dantejskie sceny. Ludzie 
powrócili z szopów i nie zastali swoich dzieci, matek, ojców, mężów, żon. Płakali 
i lamentowali, rzucali się z płaczem jeden drugiemu na szyję. Wszyscy zebrali się 
na podwórzu, dopytując się nawzajem, kto kogo stracił. Pytali tych, co się uratowali, 
jak się to stało i łaknęli choćby najmniejszego szczegółu o swoich bliskich, których 
zabrano.
Ktoś opowiadał, co działo się na placu Magdeburskim w centrum getta, gdzie 
zebrano wszystkich Żydów na wywiezienie. Byli tacy, co się uratowali. 
Przeprowadzono tam selekcję. Kobiety musiały oddać swoje dzieci, które kierowano 
do innego transportu. Tym, które nie chciały oddać dzieci, wyrywano je siłą. Były 
wypadki, że rozwścieczeni Niemcy wyrywali matkom niemowlęta i trzymając je 
za nóżki roztrzaskiwali ich głowy o ściany domów, na oczach matek. Kilka osób, 
które to widziało, opowiadało ze szczegółami.
Kobiety z rozpaczy rzucały się na ziemię, mężczyźni stali w grupach i głośno 
płakali. Jakaś kobieta krzyczała z wyciągniętymi do nieba rękami: „Mamo! Mamo! 
Dlaczego cię zabrali?! Dlaczego odeszłaś?! Oj..., moje życie się skończyło!". Kobiety 
siedziały na ziemi i płakały z wykrzywionymi z bólu twarzami. Inni stali jak upiory, tak 
jakby potracili zmysły i nie wiedzieli, co się z nimi dzieje. Na podwórzu paliło się 
elektryczne światło, które rzucało w różnych kierunkach długie cienie lamentujących 
ludzi. Tego obrazu nigdy nie zapomnę; jeśli człowiek chce sobie wyobrazić piekło, to 
tam, na tym podwórzu, ono było.
Nie pamiętam już dzisiaj, czy bunkier w piwnicy, w którym ukrywaliśmy się 
na początku, został odkryty czy nie. W tym domu było wiele bunkrów, ale niektórzy 
nie chcieli się chować, tylko leżeli w kompletnej apatii na łóżkach, czekając na swój 
los. Wielu ludziom jeszcze przed akcją zabrakło sił do dalszej walki o przetrwanie. 
Stracili po prostu wolę życia. Wszyscy złapani przez Niemców musieli zejść 
na podwórze, a stamtąd poprowadzono ich na plac Magdeburski. Później 
załadowano ich, jak bydło, do przygotowanych już pociągów.
Tego dnia, 10 września 1942, wywieziono z getta w Tarnowie 8 tysięcy ludzi 
do Bełżca, gdzie ich uśmiercono.
Nazajutrz mój ojciec dostał wysokiej gorączki i bolał go brzuch. Cały czas 
wymiotował. Wieczorem przyszedł lekarz, doktor Wachtel, zbadał go i powiedział, że 
ojciec ma ostrą dyzenterię i trzeba go koniecznie odizolować, bo to bardzo zaraźliwa 
choroba. Syn Lerhauptów miał szczęśliwy pomysł, aby umieścić go na strychu tego 
domu. Matka powiedziała, że my pójdziemy z ojcem. Zrobiono tam dla niego 
legowisko z desek, na które położono jakiś stary, popękany materac. Dla nas 
rozłożono na podłodze koce. Strych był bardzo duży i wydawał mi się znacznie 
wygodniejszy niż ciasny pokoik u Lerhauptów.
Następnego dnia stan ojca pogorszył się, cały czas siedział na wiadrze. Mama 
powtarzała nam, abyśmy się tam nie zbliżali, bo w wiadrze było pełno krwi. Doktor 
Wachtel dał mamie wskazówki, jak przeprowadzić dezynfekcję ubrania ojca 
i przestrzegł, że musimy bardzo uważać na higienę. Słysząc jego słowa, ojciec, który 
leżał w gorączce, zaczął się śmiać, że mówić na tym strychu o higienie, to tak, jakby 
kominiarzowi powiedzieć, aby unikał sadzy. Lekarz pocieszył zatroskaną mamę, że 
tata na pewno wyzdrowieje, bo ma dobry humor.
Ojciec był chory przez dwa tygodnie. Raz było lepiej, raz gorzej, ale nie tracił 
nadziei i walcząc z chorobą jeszcze nas pocieszał. My wszyscy cały czas byliśmy 
przy nim, mama opiekowała się nim dzień i noc. Doktor Wachtel powiedział nam 
później, że nie rozumie, jak to się stało, iż się nie zaraziliśmy. Jedyny człowiek, który 
nas odwiedzał, oprócz lekarza, to był syn Lerhaupta. Przynosił nam żywność, wodę 
i wiadomości z getta. Wzruszał nas swoją uczynnością i dobrocią. Był to 
nadzwyczajny chłopiec, „szlachetna dusza" — jak mówili moi rodzice.
Pewnego dnia z radością w głosie oznajmił nam, że znalazł dla nas mieszkanie. 
Na podwórzu był stale zamknięty sklep, w którym zmagazynowano jakieś stare 
rzeczy. Syn Lerhaupta sam wszystko uprzątnął, zacementował obite ściany 
i wymalował wapnem cały lokal. Włożył w to bardzo dużo pracy. Po wyzdrowieniu 
taty wprowadził nas tam z triumfem. Był to spory lokal, większy niż normalny pokój.
Ludzie przynieśli nam kilka mebli i różne rzeczy potrzebne do gospodarstwa. 
Byliśmy jako tako urządzeni, każdy miał swoje łóżko. Sklep nie miał okien, tylko 
drzwi, które zamykały się na spuszczaną z góry, blaszaną, pofalowaną roletę.
Tego dnia po raz pierwszy poszedłem przejść się po getcie, przyrzekając 
rodzicom, że gdy tylko zobaczę Niemców, natychmiast się schowam. Szedłem 
i rozglądałem się wokoło. Teraz już rozumiałem, dlaczego ludzie przemykali się jak 
spłoszone zwierzęta. Chodziłem po różnych biednych uliczkach i zaułkach, które 
robiły wrażenie, jakby ich mieszkańcy powymierali. Większość ludzi była w szopach, 
a reszta bała się wyjść na ulicę. Jednak życie było silniejsze, tu i ówdzie spotykałem 
kogoś, w tym także dzieci. Na jakimś podwórku grały nawet w szmacianą piłkę 
nożną.
Znów odczuwałem dużą samotność. Brakowało mi moich przyjaciół i myślałem 
o nich. Tak doszedłem do wysokiego, drewnianego płotu, który oddzielał getto 
od aryjskiej strony. Zauważyłem, że stoją tam ludzie i przez szpary rozmawiają z tymi 
po drugiej stronie. Zbliżyłem się i zobaczyłem, że ludzie z getta kupują chleb, masło 
i jarzyny. Wszystko odbywało się w pośpiechu; ciągle oglądali się na wszystkie 
strony. Jedną z desek można było uchylić i wsunąć przez nią produkty do getta.
Wiedziałem, że tego dnia mama nie miała dla nas chleba. Zastanawiałem się, 
jak to zrobić, aby dostać od nich bochenek. Ale wiedziałem, że bez pieniędzy nikt mi 
niczego nie da i nie ma sensu prosić, bo tylko mnie wyśmieją. Widziałem przecież, 
jak targowali się o każdy grosz. Zanotowałem sobie to miejsce w pamięci 
i poszedłem dalej. Kręciłem się bez celu i oglądałem getto. Wszystko było tam szare, 
zaniedbane i strasznie biedne.
Chciałem już wrócić do domu, gdy nagle znalazłem się przy głównej bramie 
wejściowej. Przed bramą stał niemiecki żołnierz, a po stronie getta kilku 
ordnungsdienstów. Jeden z nich rozmawiał z listonoszem. Nagle widząc mnie skinął 
ręką, abym się zbliżył. Zastanawiałem się, czy nie lepiej uciekać. On znów skinął 
na mnie, a gdy podszedłem bliżej, wziął od listonosza dużą paczkę listów i wręczył mi 
ją.
— Roznieś te listy. Będzie ci się opłacało, bo każdy da ci napiwek.
Wziąłem paczkę z listami i zacząłem je roznosić, pytając ciągle o ulicę. 
Wchodziłem do różnych mieszkań, gdzie przyjmowano mnie, jakby odwiedził ich jakiś 
anioł. Wszędzie mi coś dawano — przeważnie drobne pieniądze, czasem kromkę 
chleba, który chowałem do woreczka, jaki otrzymałem od jednej z kobiet. Jedna 
starsza pani trzęsącymi rękami dawała mi marchewkę. Podziękowałem jej, ale nie 
chciałem wziąć. „No to weź przynajmniej to" — powiedziała i pocałowała mnie 
w czoło. Gdy nie było nikogo w domu, wsuwałem listy pod drzwi. Po jakichś dwóch 
godzinach wszystkie listy były rozniesione.
Miałem teraz zebraną, jak mi się wydawało, ładną sumkę pieniędzy. Na pewno 
można już było za nią kupić bochenek chleba i może nawet coś więcej. Poszedłem 
na to miejsce, które widziałem wcześniej, ale nie mogłem go odnaleźć. Postanowiłem 
iść przy płocie. W pewnej chwili usłyszałem głos z drugiej strony:
— Czekaj! Gdzie ci tak pilno? Chodź, zrobimy interes.
Popatrzyłem przez szparę i zobaczyłem, że z drugiej strony stoi jakiś chłopak 
z grubą paczką gazet pod pachą.
— Czego chcesz? — spytałem.
— Kup kilka gazet i zacznij sprzedawać. Cena w getcie jest kilkakrotnie wyższa. 
Później wróć do mnie i kup znowu. Ja będę tu na ciebie czekał.
A widząc moje niezdecydowanie dodał:
— Czego się boisz? Na tym interesie nie można stracić.
Kupiłem dziesięć gazet. Stanąłem w jakiejś bramie i zacząłem wykrzykiwać: 
„Gazeta! Gazeta!". W ciągu kilku minut sprzedałem wszystkie gazety za podwójną 
cenę mieszkańcom domu, przy którym stałem. Jakaś pani spytała mnie, czy cena 
gazet po aryjskiej stronie spadła, bo tak tanio sprzedaję.
Widząc, że tak dobrze mi idzie, wróciłem do chłopca, który czekał na mnie 
po drugiej stronie płotu i kupiłem od niego wszystkie gazety. Postanowiłem je nadal 
sprzedawać w bramach. Szedłem od jednej sieni do drugiej i krzyczałem: „Gazety! 
Gazety!". Pół godziny potem zostały mi już tylko trzy. Ludzie byli wygłodniali 
wiadomości i szukali w nich nadziei. Gdy wychodziłem z ostatniej bramy, ktoś nagle 
złapał mnie z tyłu za rękę. Odwróciłem się, przede mną stał Ordnungsdienst, który 
krzyczał:
— Nie wiesz, że w getcie nie wolno sprzedawać gazet?! Już trzech takich jak ty 
Niemcy zastrzelili! Chcesz być czwarty?! — puścił moją rękę i rozkazał. — Rzuć te 
gazety i zmiataj stąd!
Pogroził mi palcem i znów krzyknął:
— Żebym cię tu więcej nie widział!
Stałem jak sparaliżowany. Widząc moją bezradność, spytał:
— Ile masz lat?
— Jedenaście.
— Wyglądasz na więcej. Kogo ty chcesz cyganić?
— Jedenaście — powtórzyłem.
Ordnungsdienst, już trochę udobruchany, pokiwał głową i jego głos stał się 
bardziej miękki.
— Może to i prawda. W getcie ludzie szybciej się starzeją. No, a teraz zmiataj 
mi z oczu!
Rzuciłem trzy ostatnie gazety i uciekłem od niego, co sił w nogach. Po jakimś 
czasie, zadyszany, zwolniłem kroku. Nagle zauważyłem, że znów jestem obok tego 
miejsca przy płocie, gdzie ludzie kupują żywność. Stanąłem i zapytałem, ile kosztuje 
bochenek chleba, jaki jeden mężczyzna miał w koszyku. Powiedział cenę. 
Zobaczyłem też kobietę, która wyglądała jak baba ze wsi i trzymała w rękach duże 
masło na liściach kapusty. Był to dla nas wielki rarytas. Już od dawna nie mieliśmy 
masła w ustach, tylko zżółkła, zjełczałą margarynę.
Wyobraziłem sobie, jak mama się ucieszy, gdy przyniosę jej taki prezent. 
Za moje pieniądze mogłem kupić kilka bochenków chleba. Trwało dłuższą chwilę, 
zanim zdecydowałem się, co kupić. Kobieta przynaglała mnie: „Weź świeże masełko, 
prosto ze wsi".
Wreszcie kupiłem jeden bochenek chleba oraz masło. Owinęła mi je razem 
z kapuścianymi liśćmi w starą gazetę i podała przez płot, jak drogocenny przedmiot, 
z którym trudno jej się rozstać. Bochenek włożyłem do woreczka, w którym miałem 
już kilka kromek chleba. Paczkę z masłem niosłem ostrożnie w ręce. Bez trudu 
znalazłem drogę do domu.
Rodzice byli zdumieni, gdy z wielką dumą położyłem przed nimi moje skarby. 
Szybko opowiedziałem im, co się wydarzyło i zaczęliśmy kroić chleb.
Zanim mama dotknęła masła nożem, patrzyła na nie przez chwilę 
z umiłowaniem. Masło było ozdobione śladami łyżeczki i naprawdę ładnie wyglądało. 
Wreszcie mama zaczęła smarować nim chleb, a Luśka mlaskała językiem, bo 
wiedziała, że ta pierwsza kromka będzie dla niej. Nagle nóż uderzył o coś twardego. 
Okazało się, że był to karpiel, obłożony cienką warstwą masła. Poczułem się tak 
strasznie oszukany i dotknięty, że nie chciałem wziąć tego masła do ust.
Po tym wypadku rodzice zabronili mi oddalać się. Było mi bardzo ciężko 
na duszy. Nie miałem co ze sobą robić, brakowało mi kolegów.
Ojciec mój szybciej znalazł sobie towarzystwo. W naszym domu mieszkał pan 
imieniem Baruch; ojciec spędzał z nim wiele godzin na rozmowach i grze w szachy. 
Bardzo się zaprzyjaźnili. On też był „nielegalny". Miał może czterdzieści lat. Zostawił 
poza gettem żonę i córeczkę, niemowlę. Pochodzili z jakiejś małej miejscowości pod 
Tarnowem. Tuż przed akcją, podczas której Niemcy wywieźli wszystkich Żydów, 
udało im się schować u ich służącej na wsi. Pan Baruch jednak nie mógł tam dłużej 
zostać i przedostał się do getta w Tarnowie.
Pewnego dnia pan Baruch powiedział mojemu ojcu, iż otrzymał wiadomość 
od żony, że nie chcą jej tam dłużej trzymać. Udało mu się nawiązać kontakt ze swoim 
dobrym przyjacielem, który mieszka w Tarnowie, i on przyrzekł mu, że przywiezie 
jego żonę z dzieckiem i pomoże jej wejść do getta. Później postara się dla nich 
wszystkich o fałszywe papiery i miejsce, gdzie będą mogli przebywać.
Pomimo swojego czysto żydowskiego imienia, pan Baruch miał bardzo dobry, 
aryjski wygląd. Przyrzekł on też ojcu, że jak już będą gdzieś ulokowani na aryjskich 
papierach, poprosi swego przyjaciela, aby i nam pomógł. Wstąpiła w nas nowa 
nadzieja, że może uda nam się opuścić getto przed następną akcją. Snuliśmy plany 
i zastanawialiśmy się, gdzie moglibyśmy się ukryć.
Kilka dni później, po południu, przyszedł do nas sąsiad, szochet (rzezak), 
i poprosił ojca, aby poszedł z nim do mieszkania Barucha, bo on odmawia Kadisz 
(modlitwę za zmarłych) i potrzeba dziesięciu mężczyzn.
— Co się stało? — spytał przestraszony ojciec.
Szochet opowiedział nam, jakie straszne nieszczęście spotkało pana Barucha. 
Okazało się, że ten przyjaciel przyjechał do Tarnowa z jego żoną i córeczką; 
dwieście metrów od getta ktoś rozpoznał żonę i zawołał policję. Całą trójkę 
aresztowano i zaprowadzono na gestapo. Przed wejściem żona pana Barucha dała 
córeczce do ust cyjankali, po czym sama je połknęła. Obie zmarły na miejscu.
Poszedłem z tatą do mieszkania, w którym pan Baruch miał mały pokoik. Było 
tam już pełno mężczyzn. Pan Baruch miał zaczerwienione oczy, ktoś go 
podtrzymywał. Wkrótce zaczęli się modlić i pierwszy raz widziałem, jak mój ojciec 
przy modlitwie płacze. Długo trwało, zanim pan Baruch mógł się opanować 
i z przerwami, łkając, odmówił Kadisz. Ta tragiczna ceremonia powtarzała się cały 
tydzień, dwa razy dziennie i pan Baruch robił wrażenie coraz bardziej załamanego.
Mój ojciec przebywał z nim cały czas i próbował podtrzymywać na duchu, ale 
sam wracał od niego coraz bardziej przygnębiony. Później nadeszła wiadomość, że 
jego przyjaciel został zastrzelony na gestapo. Ten szlachetny Polak stracił życie, bo 
pomagał przyjacielowi Żydowi. Pan Baruch zadręczał się wyrzutami, że wszystko to 
stało się przez niego. Czuł się odpowiedzialny za ich śmierć i nie mógł sobie tego 
darować.
Pewnego dnia ktoś powiedział mamie, że można dostać mleko na kartki. Mama 
dała mi garnek i kartki i powiedziała mi, bym szybko pobiegł stanąć w kolejce. 
Wyszedłem z naszego sklepu–mieszkania, przebiegłem podwórze i wpadłem 
do sieni, która prowadziła do wyjścia z domu. Był ładny, słoneczny dzień i gdy 
wybiegłem z tej wąskiej, ciemnej sieni, oślepiło mnie słońce i zamknąłem oczy. 
Otworzyłem je dopiero po kilku szybkich krokach. To, co zobaczyłem, ścisnęło mi 
serce z przerażenia. Może trzydzieści kroków ode mnie szło w moim kierunku kilku 
Niemców. Stanąłem i w tej samej chwili ktoś krzyknął z okna:
— Uciekaj! To Rommelman! Ucieekaaj!
Obróciłem się na pięcie i zacząłem biec z powrotem do domu. Za sobą 
słyszałem krzyki: „Halt! Halt!". Jak błyskawica przeleciałem przez sień i wpadłem 
na podwórze. Podbiegłem do naszego sklepu i jakimś instynktownym ruchem szybko 
opuściłem roletę przed wejściem i zacząłem biec do przeciwległej sieni. Będąc już 
może trzy kroki od niej, znowu usłyszałem za sobą krzyk: „Halt!" i w tym samym 
momencie rozległ się huk strzału; kula przeszła koło mojej głowy i zrobiła dziurę 
w murze przede mną. Na progu sieni zderzyłem się z szochetem, który akurat 
wychodził. W tym samym momencie rozległ się drugi strzał i kula trafiła w szocheta.
Zacząłem biec jak szalony po schodach na górę i zatrzymałem się dopiero 
na czwartym piętrze. Znowu usłyszałem strzał. Zobaczyłem, że koło drugiej klatki 
schodowej, blisko krużganku, który na każdym piętrze okalał całe podwórze, stoi 
Ordnungsdienst z naszego domu i ostrożnie wychyla głowę, patrząc na podwórze. 
Zauważył mnie i dał znak, abym milczał i zbliżył się do niego. Był to ten sam 
Ordnungsdienst, który podczas akcji zaprowadził nas do drugiego schowka. 
Zbliżyłem się do niego, a on, widząc, że cały drżę, ojcowskim gestem przycisnął mnie 
do siebie, co mnie bardzo uspokoiło.
Popatrzyłem na dół. Niedaleko naszego sklepu leżał szochet w kałuży krwi. 
Niemcy rozejrzeli się po podwórzu, postali chwilę paląc papierosy, po czym 
skierowali się do sieni wyjściowej. Staliśmy tam może piętnaście minut, zanim ktoś 
wyszedł na podwórze i krzyknął:
— Niemcy odeszli! Niemcy odeszli!
Pomału i z wielkim lękiem pojawiły się na podwórzu pojedyncze osoby. 
Zbiegłem tam szybko i podniosłem roletę naszego sklepu.
Wszedłem i moim oczom ukazał się dziwny widok: ojciec siedział na łóżku 
z Luśką i zatykał jej usta dłonią. Popatrzył na mnie nierozumiejącym wzrokiem. 
Mama siedziała na podłodze i trzymała się za głowę. Powiedziałem: „Mamo", a ona... 
zemdlała. Okazało się, że rodzice patrzyli przez małą dziurkę w rolecie i słyszeli 
strzały, które nastąpiły tuż po tym, jak ja tę roletę opuściłem. Widzieli kałużę krwi 
na podwórzu i byli przekonani, że Niemcy mnie zastrzelili. Ciała nie mogli widzieć.
Nie ulega wątpliwości, że gdybym nie zamknął wtedy sklepowej rolety, to 
Rommelman by tam wszedł i straciłbym całą rodzinę.
Po tym wypadku jeszcze bardziej bałem się wychodzić z domu. Ogarniało mnie 
coraz większe poczucie beznadziejności i samotności. Byłem ciągle smutny 
i przygnębiony, prawie nic nie mówiłem. Mogłem godzinami siedzieć bez ruchu 
na łóżku.
Mama mówiła do ojca, że jestem w depresji i może trzeba zawołać do mnie 
tego rabina, który ciągle jeszcze odwiedzał pana Barucha. Tato uważał, że jestem 
za młody na rozmowy z rabinem. Na nalegania mamy odpowiadał: „Minka, ty nie 
rozumiesz. To, co rabin mówi ludziom, to jest filozofia. Heniek jest na to jeszcze 
za młody. Nie ma sensu obciążać go rzeczami, których nie jest w stanie zrozumieć". 
Ja wiedziałem, że jest dużo rzeczy, których nie potrafię zrozumieć. Przygnębiało 
mnie jednak to, że jeśli już zrozumiem coś, czego przedtem nie rozumiałem, to 
zawsze jest to coś złego, a nigdy nic dobrego.
Pewnego dnia, na usilne prośby matki, wyszedłem na podwórze i usiadłem 
na krześle. Promienie słońca zaczęły pieścić moją twarz i nagle poczułem, że jest mi 
przyjemnie i jakby jakiś wielki ciężar spadł mi z serca. Siedziałem tak może godzinę 
i opalałem się. Nagle poczułem, że koło mnie ktoś stoi. Otworzyłem oczy 
i zobaczyłem bardzo ładną dziewczynkę w wieku może 9–10 lat. Popatrzyłem na nią 
z ciekawością, bo jeszcze nigdy jej nie widziałem. Miała ciemne włosy i zielone oczy.
— Jak się nazywasz? — spytałem.
— Ninka — odpowiedziała z uśmiechem.
Byłem zaskoczony, bo jej imię przypomniało mi Ninę z Wieliczki. Zaczęliśmy 
rozmawiać i im dłużej ze sobą mówiliśmy, tym większe zainteresowanie we mnie 
wzbudzała. Przyniosłem jej z domu krzesło i siedzieliśmy razem na słońcu.
Okazało się, że dopiero poprzedniego dnia przeszmuglowano ją do getta 
z aryjskiej strony. Ukrywała się tam razem z ojcem, ale została sama, bo Niemcy 
złapali jej ojca na ulicy. Jacyś dobrzy ludzie pomogli jej dostać się do getta. Jej matka 
była na aryjskich papierach we Lwowie. Na razie Ninka zamieszkała u ciotki, w domu 
przy Lwowskiej 4. Ciotka miała zawiadomić matkę, aby kogoś po nią posłała. Ja też 
opowiedziałem jej pokrótce moją historię; słuchała z napięciem, jakby chodziło 
o kogoś bliskiego.
Ninka była bardzo inteligentna, zawsze poważna, a jej piękne oczy były zawsze 
smutne. Rozmawiając z nią, miało się wrażenie, że jest dużo starsza. Pomyślałem 
wtedy, że ten Ordnungsdienst, który złapał mnie z gazetami, miał rację. Widocznie 
wojna nam wszystkim dodawała lat. Byłem też pod wrażeniem symboliki jej imienia. 
Wydawało mi się, że Nina z Wieliczki zesłała mi ją, abym nie czuł się taki samotny.
Spotkanie z tą dziewczynką zrodziło we mnie nową energię życiową, moje 
przygnębienie zaczęło mijać. Spędzaliśmy ze sobą całe dni. Ona czuła się jeszcze 
bardziej samotna niż ja, bo nawet jej ciotki nie było w domu — pracowała w szopie 
i wracała późnym wieczorem.
Rozmawialiśmy z Ninką o wielu rzeczach i staraliśmy się zrozumieć świat. 
Najbardziej nurtowały ją problemy: Dlaczego wybuchają wojny? Dlaczego jest tylu 
ludzi, którzy nienawidzą Żydów? Co myśmy im zrobili złego? Dlaczego uważają, że 
jesteśmy gorsi niż inni ludzie? Na żadne z tych pytań nie mogliśmy znaleźć 
odpowiedzi, ale już samo wspólne zastanawianie się i możność podzielenia się 
z kimś swoimi myślami przynosiły nam ulgę.
Pewnego dnia, będąc u niej w pokoju, zapytałem, gdzie się schowa, jeśli nagle 
w getcie zacznie się akcja.
— Ja mam rodziców i oni już na pewno o tym myślą, ale co będzie z tobą? 
Z kim ty się schowasz?
Na to Ninka popatrzyła na mnie swoimi dużymi, smutnymi oczami i powiedziała, 
że schowa się sama.
— Chodź, pokażę ci gdzie. Ciocia mi powiedziała, co mam zrobić w takim 
wypadku. Nikt oprócz mnie i cioci nie zna tego schowka. Przyrzeknij, że nikomu go 
nie pokażesz, bo nawet gdy mnie tu nie będzie, to ten schowek należy tylko do cioci.
Przyrzekłem jej, że może na mnie polegać. Poprowadziła mnie przez ganek 
do jednej z klatek schodowych i po schodach na jedno z pięter. Była tam ubikacja 
w sieni. Weszliśmy do niej i Ninka wskazała ręką na górę.
Zobaczyłem, że nad nami jest wąski szyb, który prowadzi chyba aż na dach. 
Żadnego miejsca na schowek jednak nie widziałem. Były tam same mury. Ninka 
stanęła na desce klozetowej i pociągnęła za jakiś ledwo widoczny sznurek, który był 
wplątany w łańcuszek do spuszczania wody. Gdzieś wysoko coś zatrzepotało 
i spadło. Okazało się, że jest to drabinka linowa. Ninka chwyciła ją i wyprostowała.
— Ja pierwsza wejdę na górę, a ty wejdziesz na drabinkę, jak ja już tam będę 
i dam ci znak. Dobrze?
Przytaknąłem, a ona wspięła się do góry zręcznie jak kot, co mnie bardzo 
zdziwiło, bo nigdy nie spodziewałbym się po niej takiej zręczności. Chwilę później 
była już na górze i znikła.
— Teraz ty! — zawołała.
Mnie zajęło to więcej czasu, musiałem po drodze robić przerwy, bo bałem się, 
że spadnę. Ninka patrzyła z góry na moje wysiłki i śmiała się. Wreszcie, posuwając 
się bardzo powoli w górę, dosięgnąłem nóg Ninki i zobaczyłem, że jest tam duża 
wnęka. Wgramoliłem się do niej i Ninka wciągnęła drabinkę. Powiedziała, że 
wchodzenie to ćwiczyła z ciocią kilka razy i że można się do tego przyzwyczaić.
Rozejrzałem się z ciekawością. Wnęka miała rozmiary może trzy na jeden metr. 
Na górze było zaszklone okienko, wychodzące na dach. We wnęce stały dwie beczki, 
wiadro i kilka kartonowych pudeł, jedno na drugim. Górne pudło było otwarte i stały 
w nim butelki. Ninka wyjaśniła mi, że są to butelki z wodą i w jednej z beczek też jest 
woda. Druga służy do siusiania, aby nie trzeba było schodzić na dół do ubikacji. Przy 
drugiej ścianie leżał pełen worek, a przed nim ławeczka do siedzenia.
— Co tam jest? — spytałem, wskazując na worek.
— Suchary.
Tuż przed moimi nogami, na środku wnęki, leżały koce i złożony materac. 
Zauważyłem też butelkę z lizolem.
— Ciocia powiedziała, że można tu się ukrywać przez miesiąc, a może i dwa.
— Na samych sucharach i wodzie? — spytałem z wątpliwością w głosie.
— Nie tylko na sucharach. Popatrz, co jest na ścianie.
Dopiero teraz zauważyłem, że wisi tam coś przykrytego materiałem. Ninka 
podniosła to przykrycie i moim oczom ukazały się wiszące na ścianie dwie duże, 
grube, wędzone kiełbasy. Wskazała palcem na drugi materiał.
— Pod nim też są dwie kiełbasy, ale nie wolno ich ruszać, bo będziemy je jeść, 
jak będziemy tu schowani.
Opowiedziała mi, że jej ciocia otrzymała ten schowek od jakiegoś pana, który 
przygotował go dla swej rodziny, ale udało mu się wyjść z getta na aryjskie papiery. 
Gdyby akcja odbyła się w czasie, gdy ciocia pracuje w szopie, to Ninka miała się tu 
schować. Suchary i kiełbasy przyniosła ciocia, bo bardzo się bała, że Niemcy mogą 
zlikwidować całe getto i chciała, aby ten schowek mógł jej służyć w razie potrzeby 
przez dłuższy czas.
Usiedliśmy na ławeczce i Ninka powiedziała mi, że ciocia zabroniła jej podczas 
akcji chować się z innymi ludźmi, bo te miejsca są niepewne. W tym domu mieszka 
kilku ludzi, którzy pracują w Judenracie i kilku ordnungsdienstów. Ciocia obawiała 
się, że gdy zabraknie im ludzi do transportu, jakiego Niemcy zażądają, to, chcąc 
ratować własne życie, mogą wydawać znane im schowki. Dlatego im więcej ludzi 
w bunkrze, tym większe niebezpieczeństwo.
Ciocia powiedziała jej, że w innych gettach zdarzały się wypadki, iż Niemcy pod 
groźbą śmierci żądali od członków Judenratu, by dostarczyli Żydów do transportu i ci, 
nie chcąc zdradzić schowków, popełniali samobójstwo. Byli też tacy, co się ugięli 
i zdradzili swych braci. Nie wiadomo, co stanie się tu, w Tarnowie.
Ninka opowiadała mi to z wielkim przejęciem, wyraźnie bardziej niż ja 
przejmowała się naszą sytuacją. Może dlatego, że była sama i miała bardziej 
wyostrzony instynkt samozachowawczy. Ja zdawałem się zupełnie na rodziców. Co 
będzie z nimi, to i ze mną. Nie myślałem o przyszłości, żyłem z dnia na dzień. Tak, 
zresztą, jak większość ludzi w getcie.
Siedzieliśmy tam, w tej wnęce nad ubikacją, i Ninka zrobiła mi cały wykład 
o rozważaniach jej cioci, jakie są największe szansę ratunku podczas akcji. Mówiła 
jak dorosły człowiek i akcentowała rzeczy, które uważała za szczególnie ważne.
W pewnej chwili popatrzyła na mnie, uśmiechnęła się i powiedziała: „Rozbierz 
się". Byłem zaskoczony i oszołomiony. Nie wiedziałem, jak mam się zachować. 
Popatrzyłem na nią z niedowierzaniem. Ona zaś wstała i na moich oczach rozebrała 
się do naga. Jej piersi były już wyraźnie zarysowane, jak pączki kwiatów, które lada 
chwila się otworzą. Jej łono było ciemne, a skóra biała i delikatna, jak kość słoniowa.
— No, co z tobą? — ponagliła mnie.
Wstałem z ławki i też rozebrałem się do naga. Chciałem ją objąć, ale ona nie 
pozwoliła. Kazała mi usiąść koło niej na ławce. Usiadłem, a ona włożyła swoją dłoń 
w moją. Nie wiedziałem, co robić i spojrzałem na nią pytająco. Byłem zawstydzony 
i dziwiłem się, że ona nie. Po chwili powiedziała:
— Jak dorośli ludzie się kochają, to tak siedzą razem.
— Skąd wiesz?
— Widziałam to u mojej matki i ojca. Oni się bardzo kochali — powiedziała 
z zadumą.
Zauważyłem, że jej oczy napełniły się łzami. Siedzieliśmy na ławeczce, nadzy 
i jakby opuszczeni przez cały świat. Miałem dziwne uczucie, jakbyśmy czekali 
na nasze nowe narodziny.
Nagle usłyszałem jej szept.
— Zamknij oczy i zacznij marzyć.
Zrobiłem to. Nie pamiętam już o czym marzyłem, ale pamiętam, że przeżyłem 
coś bardzo wzniosłego i przyjemnego. Czułem, iż znajduję się w dobrym i czystym 
świecie i ja też jestem czysty. Wydawało mi się, że oboje należymy do jakiegoś 
lepszego świata, a nie do tego brudnego, który jest tam na dole.
Później zrobiło się nam zimno i okryliśmy się kocem. Trzymaliśmy się dalej 
za ręce i siedzieliśmy bez słów, pogrążeni w naszych marzeniach. Nie wiem, jak 
długo to trwało, bo czas dla mnie stanął, ale w pewnej chwili otworzyłem oczy 
i spytałem ją:
— Czy my się kochamy?
Odpowiedziała za nas oboje z takim przekonaniem, że musiałem jej uwierzyć.
— Naturalnie. Bardzo — i pocałowała mnie w usta.
Następnie szybko wstała z ławki i ubrała się. Zrobiłem to samo. Ninka podeszła 
do mnie, położyła mi ręce na ramionach i spojrzała mi w oczy.
— Po wojnie, jak będziemy starsi, przyjadę do ciebie i pobierzemy się.
Na jej żądanie podałem jej mój adres w Oświęcimiu: ulica Jagiellońska 41. 
Ninka podeszła do worka z sucharami, wyjęła stamtąd szpiczasty nóż i napisała nim 
na ścianie mój adres. Potem spuściła drabinkę i zeszliśmy na dół. Pociągnęła 
za cienki, prawie niewidoczny sznurek, drabinka powędrowała do góry i zniknęła 
we wnęce. Z dołu była zupełnie niewidoczna.
— Pamiętaj o tym schowku. Możesz go używać, gdy nas już tu nie będzie — 
powiedziała.
Dwa dni później pojawił się u nich wieczorem posłaniec z listem od matki 
ze Lwowa. Tej samej nocy Ninka przeszła z posłańcem na aryjską stronę przez płot, 
za pomocą drabinki linowej. Byłem niedaleko od nich i obserwowałem to. Wykradłem 
się z domu, gdy wszyscy spali. Jej ciotka też tam była. Stałem w bramie domu 
i płakałem. Na samej górze płotu Ninka nagle odwróciła się i machnęła mi ręką 
na pożegnanie.
Wracałem do domu z jej ciotką i nie zamieniliśmy ze sobą ani jednego słowa. 
Widziałem, że ona też płacze. W domu długo leżałem na łóżku w ciemności, 
z otwartymi oczami, i myślałem o Nince.
Nigdy więcej jej nie spotkałem. Ciotka też nie dostała od niej żadnej 
wiadomości.
Cała moja znajomość z Ninką trwała tylko kilka tygodni, ale dla mnie było to 
wydarzenie o olbrzymim znaczeniu. Wiele razy w życiu myślałem o tym, że kryje się 
w nim coś bardzo głębokiego i ważnego dla mnie. Byłem zawsze pewien, a może 
tylko łudziłem się, że gdyby Ninka przeżyła, to po wojnie przyjechałaby do mnie 
do Oświęcimia. W moim życiu była ona jakimś nadprzyrodzonym zjawiskiem, które 
w ciężkiej chwili pozwoliło mi zrozumieć, że zawsze, w każdej sytuacji, życie warte 
jest życia.
Ten krótki czas spędzony z Ninką w tarnowskim getcie odczuwałem tak, jakbym 
znał ją przez lata w normalnym, pokojowym czasie.
Życie w getcie płynęło o wiele szybciej niż poza gettem. Czas stracił dla mnie 
swoje stare, utarte znaczenie. Teraz dopiero zrozumiałem, o czym mówił profesor, 
który uczył nas fizyki w Wieliczce. „Czas rzeczywiście jest względny" — pomyślałem. 
Życie w getcie, w ciągłym zagrożeniu, nabierało dziwnego przyspieszenia. Tak jakby 
człowiek wszystkie swoje przeżycia i wydarzenia, jakie czekają go w normalnym 
życiu, chciał wtłoczyć w ten krótki czas, jaki ma jeszcze do dyspozycji na ziemi.
W getcie nic nie płynęło po spokojnych wodach. Był to dla każdego z nas jakby 
wzburzony wodospad wydarzeń. Czas biegł jak szalony, ale... nie dla wszystkich. Byli 
też tacy, dla których stanął. Ci co poddali się zupełnie losowi i nawet w myślach nie 
szukali już dla siebie ratunku. Stali się apatyczni i nieczuli na to, co wokół nich się 
działo. Opuściły ich siły i przestali walczyć o przeżycie. Ci tracili wszelkie szansę 
i ginęli jako pierwsi.
Dzięki znajomości z Ninką opuściłem tych ostatnich i powróciłem do tych, co 
dalej walczyli, by przetrwać. Ninka dała mi powód, dla którego warto było o to życie 
walczyć i nie poddawać się. Zawsze byłem przekonany, że została mi zesłana 
z Nieba.
Życie moje zaczęło znów pędzić i zmieniać się, jak w jakimś zaczarowanym 
kalejdoskopie. Wydarzenia przychodziły jedno po drugim. Wątpię, abym był w stanie 
im sprostać, gdyby nie Ninka, dzięki której moja apatia minęła.
Kilka dni po tym, jak Ninka opuściła getto, nagle w naszym mieszkaniu–sklepie 
zjawiła się moja babcia, matka mojej mamy, Frydzia Münz. Przyjechała z Rzeszowa, 
gdzie mieszkała, i przy pomocy jakiegoś znajomego ordnungsdiensta udało jej się 
wejść do getta. Dowiedziała się, że tu przebywamy i chciała być razem z nami.
Mama bardzo się ucieszyła, ale widząc poważną i smutną twarz babci, spytała: 
„Co z tatą?". Wtedy babcia wybuchnęła strasznym płaczem i długo nie mogła się 
uspokoić.
Opowiedziała nam, że podczas akcji Niemcy sprowadzili wszystkich 
mieszkańców ich domu na podwórze i tam ich rozstrzelali. Tak zginął jedyny brat 
mamy, Iciu Münz z żoną i synkiem, Szymusiem, który był w moim wieku. Dziadziuś 
mój, Mordechaj Münz, nie chciał zejść na dół, tylko owinięty w tałes siedział przy 
stole nad otwartą księgą Talmudu i czekał na Niemców. Tak też został zastrzelony. 
Babcia była akurat na wsi, by kupić coś do jedzenia i dzięki temu uratowała się. 
Kiedy wróciła, wszyscy jej bliscy już nie żyli.
Moja mama i babcia płakały bez przerwy dwa dni. Tato wychodził do znajomych 
i brał mnie ze sobą, bo bał się, że znów wpadnę w apatię. Ja natomiast czułem się 
zupełnie zmieniony i duchowo wzmocniony. Żadna apatia mi nie groziła. Przeciwnie, 
byłem naładowany energią i jakimś dziwnym oczekiwaniem.
Może dwa dni po przyjeździe babci przyszedł do nas Ordnungsdienst i spytał 
ojca, czy zna Ignasia Frenkla. „Naturalnie — odpowiedział ojciec — to syn mojej 
siostry, która zmarła przy jego porodzie, ma dzisiaj pięć lat. Co z nim?"
Okazało się, że ktoś zostawił dziecko przed wejściem do getta, a na szyi, 
na sznurku, miało kartkę z napisem: „Ignaś Frenkel, oddać go do Leona Schönkera 
w getcie". Jakiś Ordnungsdienst przyprowadził je do Gminy Żydowskiej. Dziecko nie 
mówiło i nie odpowiadało na pytania. Myśleli, że jest głuchoniemy. Widziałem, że 
ojciec jest wstrząśnięty. Nie czekając na ordnungsdiensta wybiegł z mieszkania.
Po jakimś czasie wrócił z Ignasiem na rękach. W kieszeni miał list, że jego 
ojciec, Zalman Frenkel, został zastrzelony na ulicy — już nie pamiętam gdzie — 
i jakiś nasz znajomy przesłał to dziecko do nas do getta. Ignaś miał 
siedemnastoletniego brata Arie, ale w liście nie było o nim mowy.
Przez pierwsze dni Ignaś prawie nic nie mówił, ale jego smutne oczy wyrażały 
wszystko. Ja pamiętałem Ignasia z Oświęcimia jako dwuletnie, piękne dziecko. Teraz 
był jeszcze ładniejszy. Długie, złote loki opadały mu prawie do ramion. Duże 
niebieskie oczy spoglądały na nas tak, jakby był aniołkiem z obrazka. Był nadzwyczaj 
dobrym i posłusznym dzieckiem.
Wszyscy bardzo go pokochaliśmy, ale ja... ja zacząłem Ignasia ubóstwiać. On 
to widocznie czuł, bo nie opuszczał mnie ani na chwilę. Troszczyłem się o niego 
i we wszystkim mu pomagałem. Całymi dniami się z nim bawiłem. Byłem szczęśliwy, 
gdy Ignaś, może tydzień po przyjściu do nas, podczas zabawy ze mną po raz 
pierwszy się uśmiechnął.
Mieliśmy wspólne łóżko; Ignaś spał przytulony do mnie, obejmując mnie 
ramieniem. Nigdy się nie skarżył i ze wszystkiego był zadowolony. Czasami 
wydawało mi się, że Ignaś rzeczywiście jest aniołkiem, a nie człowiekiem. Miał 
w sobie tyle dobroci. Całą moją miłość, którą kiedyś darzyłem mojego brata Musia, 
przelałem teraz na Ignasia i czułem, że życie nabrało dla mnie nowego sensu. To był 
mój nowy brat. Kochałem go bardzo i on mnie też. Postanowiłem, że po wojnie 
będziemy zawsze razem.
Na razie jednak w ogóle nie opuszczaliśmy naszego podwórka. Rommelman 
i Grunoff coraz częściej zjawiali się w getcie i zabijali ludzi dla zabawy. Getto żyło 
w ciągłym strachu. Baliśmy się też nowego wysiedlenia. Każdy myślał o tym, jak 
przeżyć dzień. Ja odpychałem od siebie złe myśli, bo zdawałem sobie sprawę, że 
jestem bezsilny i nie mogę zapobiec niczemu, co się do nas zbliża. Miałem jednak 
dziwne poczucie, że nic mi się nie stanie. Myślałem o końcu wojny i jak to będzie 
ładnie, gdy wrócimy do naszego domu w Oświęcimiu i Ignaś będzie z nami, a także 
babcia, która przecież nie ma już swojego domu.
Kilka tygodni później znów jakiś dziwny niepokój ogarnął getto. Mówiono 
o zbliżającym się wysiedleniu. Pamiętam, jak jakiś starszy pan z naszego domu 
tłumaczył ojcu, że coraz więcej wskazuje na to, iż wkrótce będzie nowe wysiedlenie. 
Ojciec zaczął zastanawiać się, gdzie się schowamy i rozmawiał o tym z innymi 
ludźmi.
Getta nie można było opuścić bez odpowiednich kontaktów po aryjskiej stronie. 
Bardzo rzadko jednak ktoś taki kontakt posiadał. Bez niego przejście na drugą stronę 
oznaczało pewną śmierć. Było tam pełno szmalcowników, donosicieli i szantażystów, 
którzy zawodowo trudnili się wydawaniem Żydów w ręce Niemców. Oprócz tego nie 
brakowało zwykłych ludzi, którzy uważali się za porządnych, uczciwych, a nawet 
bogobojnych, lecz ich chorobliwa awersja do Żydów sprawiała, że ich denuncjowali. 
Żydzi poza gettem w krótkim czasie byli wydawani gestapo.
Nawet ci naprawdę dobrzy ludzie, gotowi pomóc Żydom, nie robili tego, bo bali 
się, że ich sąsiedzi, znajomi, przyjaciele, a często i własna rodzina — mogą ich 
zadenuncjować. To także powodowało u Żydów wrażenie, że większość narodu 
polskiego jest do nich wrogo nastawiona albo co najmniej obojętna na ich los.
A jednak znaleźli się i tacy Polacy, którzy pomimo wszystkich 
niebezpieczeństw, z narażeniem własnego życia i życia swoich rodzin, pomagali 
i przechowywali Żydów. Starali się dla nich o fałszywe papiery, polecali ich 
znajomym, stwarzali kontakty, jechali z nimi na miejsce ich ukrycia, przedstawiali ich 
jako swoją rodzinę i — co nie mniej ważne — współczuli im. Często przez długi czas 
przechowywali ich w kryjówkach we własnych domach. Dawali im jeść i przeżywali 
wraz z nimi strach przed odkryciem. Mimo to nie przerywali swej pomocy i nie kazali 
im opuścić swoich domów, gdy zmuszały do tego jakieś specjalne okoliczności, 
na przykład plotki, że przechowują Żydów. Czasem przypłacali to życiem. To byli 
prawdziwi, cisi bohaterowie tej wojny.
Moi rodzice też rozważali, czy nie przejść na aryjską stronę, ale szybko porzucili 
te myśli. Pozostawało nam tylko schować się w getcie. Ktoś powiedział ojcu 
w tajemnicy, że na strychu naszego domu został zbudowany duży bunkier i że jest on 
tak zamaskowany, iż można go uważać za całkiem pewny. Ojca przedstawiono 
ludziom, którzy byli za ten bunkier odpowiedzialni. Po obejrzeniu go ojciec poprosił, 
by umieścić nas na liście do tego schowka. Był on rzeczywiście nie do odkrycia 
normalnymi metodami.
Strych w tym domu był bardzo duży i podzielony na części. Do jednej z takich 
części prowadziły drzwi, które zamurowano. Część ta wychodziła na ulicę Lwowską 
poza getto. Strych był belkowany; na ścianie do tej zamurowanej części, w rogu, tuż 
przy samej podłodze, były trzy belki, które tworzyły trójkąt. Ten trójkąt można było 
wyjąć i tamtędy wejść do bunkra. Na całym strychu, w rogach na dole i na górze, były 
takie trójkąty i nikt nie mógł się domyślić, że jeden z nich prowadzi do bunkra. 
Wejście to zamykało się od wewnątrz, po wsunięciu trójkąta na swoje miejsce.
Nawet ludzie z tego domu nie zdawali sobie sprawy, że jest tam schowek, bo 
rzadko kto wchodził do tej części strychu. Było tam miejsce dla dwustu osób. 
Zgromadzono zapasy żywności, którą każdy musiał przynieść, i przygotowano beczki 
z wodą. Zainstalowano też trzy klozety.
W nocy przyszła wiadomość, że Niemcy obstawiają getto. Cały dom zakipiał 
życiem. Wybiegliśmy ze sklepu, nie spuszczając za sobą rolety. Wydawało nam się, 
że każda sekunda decyduje o naszym życiu. Znowu ludzie szli, biegli w napięciu 
i milczeniu.
Na klatce schodowej było ciemno i ciągle zderzaliśmy się z innymi. Ja 
trzymałem za rękę Ignasia i zasłaniałem go sobą, aby nikt go nie uderzył. 
Na czwartym piętrze był jeszcze większy ścisk. Wreszcie dostaliśmy się na strych. 
Stała już długa kolejka do wejścia do bunkra. Trzeba było położyć się na dole 
i wczołgać przez dziurę przy podłodze na drugą stronę ściany.
Ja i Ignaś weszliśmy pierwsi. Babcię wciągnięto za nogi. Później podano Luśkę, 
która miała przerażone oczy i otwarte usta. Mama powtarzała jej: „Nie bój się, nie bój 
się, ja jestem przy tobie". Na końcu wczołgał się ojciec. Miał trudności i trzeba mu 
było pomagać, bo był to wysoki i potężny mężczyzna. Usiedliśmy w rzędzie 
na podłodze, razem z innymi ludźmi. Mama trzymała na kolanach Luśkę, a ja 
objąłem ramieniem Ignasia i przytuliłem go do siebie. Babcia siedziała koło mamy 
i robiła wrażenie, jakby jej to wszystko nie dotyczyło. Ignaś też był zupełnie spokojny 
i zaraz zasnął. Musiało mu się śnić coś ładnego, bo uśmiechał się przez sen.
Przyszli jeszcze inni ludzie i bunkier zapełnił się. Ostatni weszli ci, co pomogli 
nam wchodzić i wsunęli za sobą zamaskowany trójkąt który zabezpieczyli jeszcze 
żelazną sztabą.
Gdy już wszyscy byli usadowieni, ktoś powiedział:
— Teraz musimy siedzieć zupełnie cicho i nie ruszać się.
Światła kilku latarek pogasły; w schowku zapanowała całkowita ciemność 
i cisza. Czasem tylko jakieś dziecko zapłakało, ale jego płacz zaraz był tłumiony 
przez rodziców. Tylko od czasu do czasu słychać było westchnienia i przytłumiony 
kaszel.
Był listopad 1942. Bunkier przy ulicy Lwowskiej 4 czekał na swoje 
przeznaczenie.
Obudziłem się i w pierwszej chwili nie wiedziałem, gdzie jestem. Światło padało 
z kilku okienek z matowymi szybami, które były na dachu, ale ja nie wiedziałem, że to 
jest dach. Ludzie siedzieli jeden przy drugim. Prawie wszyscy nasłuchiwali, tak jakby 
się czegoś spodziewali. Ignaś spał z głową na moich kolanach. Nagle i ja usłyszałem. 
Z dołu dochodziły jakieś głuche uderzenia, jakby ktoś rozbijał tam ścianę. Tato 
położył mi palec na ustach, bo widocznie bał się, że coś powiem. Dopiero wtedy 
uświadomiłem sobie, że jestem w bunkrze.
Popatrzyłem na Ignasia. Znowu uśmiechnął się przez sen. Po krótkim czasie 
odgłosy ucichły i ponownie zapanowała kompletna cisza. Gdy jakieś dziecko 
zaczynało płakać, natychmiast zamykano mu usta. Byli tam przeważnie starsi ludzie 
— ci, co nie wychodzili do pracy i ci, którzy przebywali w getcie nielegalnie, tak jak 
my. Niemcy rzeczywiście dokładnie pracowali. Nawet do kolejki na śmierć trzeba było 
mieć przepustkę, inaczej szło się na śmierć nielegalnie. W bunkrze było też dużo 
ludzi ułomnych i kalek, a także dzieci, których rodzice wyszli do pracy.
Niedaleko mnie siedział starszy Żyd z brodą i modlił się, mając przed sobą 
otwartą Księgę Psalmów. Dziwiłem się, że nie obciął brody, chociaż taki był nakaz 
Niemców. „Jak on się nie bał?" — pomyślałem. Obserwowałem jego twarz i twarze 
innych. On był najspokojniejszy. Nawet spokojniejszy niż moja babcia, która patrzyła 
teraz, to na mamę, to na dzieci, z taką litością, że zrobiło mi się jej żal. Widoczne 
było, że boi się o nas, a nie o siebie. Siedzieliśmy tak w milczeniu, każdy pogrążony 
w swoich myślach.
Była może godzina jedenasta, gdy usłyszeliśmy jakieś szmery i głosy z drugiej 
strony ściany. Po chwili szmery te skoncentrowały się koło wejścia. Wszyscy 
zamarliśmy ze strachu. Nagle dały się słyszeć głośne uderzenia tuż przy wejściu. 
Na nas podziałało to jak huk armaty. Jedno, drugie, trzecie... Ktoś rozbijał wejście 
do bunkra. Siedzieliśmy tuż obok i nagle zobaczyliśmy ostrze kilofa. Wkrótce wejście 
zostało otwarte. Ukazała się w nim głowa ordnungsdiensta. Rozejrzał się wokół 
i krzyknął:
— Wychodzić! Wychodzić! Wszyscy mają wyjść!
Nikt się nie ruszał. Wszyscy siedzieli jak skamieniali. Ordnungsdienst jeszcze 
raz powtórzył rozkaz, a widząc, że nikt nie ma zamiaru go wykonać, zagroził, iż jeśli 
nie wyjdziemy, to przyjdą Niemcy i wrzucą do bunkra granaty. Wtedy wszyscy zginą 
na miejscu. Nie było rady. Ludzie zaczęli wychodzić przez otwór w ścianie na strych.
Było jasne, że bunkier został wydany. Na strychu pełno było ordnungsdienstów, 
którzy kazali nam schodzić na podwórze. Stali na każdym piętrze i na schodach, tak 
aby nikt nie mógł uciec do sieni. Schodziliśmy starając się być razem. Ja trzymałem 
Ignasia za rękę, a mama niosła Luśkę. Tato próbował ją wziąć, ale mama nie chciała 
wypuścić jej z rąk. Luśka znów miała przerażone oczy. Babcia trzymała się mamy.
Na klatce schodowej panował chaos. Jedni schodzili szybko, tak jakby przez to 
zwiększali swoje szansę ratunku. Inni zaś szli pomału, popędzani przez 
ordnungsdienstów. Słychać było płacz dzieci. Ktoś przeklinał po żydowsku. Ludzie 
nawzajem popychali się i potrącali.
Wreszcie wyszliśmy na podwórze. Ustawiono nas w szeregi, jeden przy drugim, 
może po dziesięć osób w szeregu. Ze wszystkich stron otaczali nas ordnungsdienści 
z pałkami w rękach. Staliśmy i czekali, co nastąpi dalej. Trwało to dość długo, bo 
wielu ludzi szło bardzo powoli, zwłaszcza ułomni i kaleki. Nie widziałem, aby ktoś 
stawiał opór.
W pewnej chwili Ignaś oznajmił mi, że chce „kaki". Powiedziałem to ojcu. On 
zastanowił się przez chwilę i zaczął obserwować ordnungsdienstów, jakby szukając 
kogoś odpowiedniego. Wreszcie podszedł do jednego z nich i poprosił go, by 
pozwolił Ignasiowi iść: „Tu do tego sklepu, do ubikacji — i wskazał na nasz sklep — 
On zaraz wróci". Ordnungsdienst popatrzył na Ignasia, który od wstrzymywania miał 
skrzywioną twarz i zgodził się. Ojciec wrócił do nas i powiedział do Ignasia:
— Idź do nas do domu i wejdź tam do ubikacji, ale później nie wracaj, tylko 
schowaj się tam pod łóżko. Zrozumiałeś?
Ignaś skinął potakująco głową. Ojciec jednak nie poprzestał na tym i kazał mu 
powtórzyć, co ma robić. Ignaś powtórzył:
— Pójdę do domu do ubikacji, a później mam się schować pod łóżko i nie 
wracać.
Widziałem, jak Ignaś wszedł do naszego mieszkania. Ludzie jeszcze ciągle 
schodzili na podwórze.
Popatrzyłem na moją mamę i zobaczyłem, że dzieje się z nią coś niezwykłego. 
Miała dziwnie rozszerzone oczy, trzymała Luśkę w objęciach, tak jak trzyma się 
niemowlę do snu, i lulała ją. Usta miała wykrzywione w jakimś brzydkim grymasie, 
jakiego u niej jeszcze nigdy nie widziałem. Nie stała spokojnie tak jak inni, tylko cała 
się trzęsła. Robiła wrażenie nienormalnej. Bałem się, że coś jej się stało. Tato 
próbował ją uspokoić, a babcia starała się wyjąć Luśkę z jej rąk, ale mama nie 
chciała jej puścić. Nagle zaczęła histerycznie krzyczeć z rozszerzonymi 
z przerażenia oczami.
— Nie dam! Nie dam! Nie dam mojego dziecka! Na placu Magdeburskim ją 
zabiją! Nie daaam! Nie daaaaam jej!!!
Ludzie, którzy dotychczas byli zupełnie apatyczni, nagle ożywili się. Niektórzy 
zaczęli krzyczeć na ordnungsdienstów, inni ich przeklinali. Jakiś Ordnungsdienst, 
który wszystkim kierował, przybiegł do ojca i krzyknął do niego.
— Uspokój ją pan!
Ojciec rozłożył bezradnie ręce.
— Ona musi napić się wody.
— Gdzie tu jest woda?
Ojciec wskazał na otwarte drzwi, niedaleko nas. Ordnungsdienst wziął mamę 
za jedno ramię, a tato za drugie i wciągnęli ją do tych drzwi. Kiedyś był tam sklep, 
teraz zamieniony na restaurację dla Judenratu. Był tam długi kontuar i kran.
Ordnungsdienst powiedział do ojca:
— Daj jej pan wody i schowajcie się tu pod tą ladą.
Na podwórzu zostałem ja sam z babcią.
Nagle zauważyłem, że młoda kobieta, nasza znajoma, której niedawno urodziło 
się dziecko, zaczęła zbliżać się do jednego z wejść do sieni, trzymając w ramionach 
swoje niemowlę. Nikt jej nie zauważył, bo na podwórzu zrobił się teraz duży ruch 
i chaos. Ordnungsdienstom było już trudno nas pilnować i utrzymywać porządek. Co 
chwila jeden z nich biegł do kogoś i krzykiem upominał go lub stawiał z powrotem 
w szeregu. Ona zaś, krok za krokiem, coraz bardziej zbliżała się do sieni, przy której 
nie stał teraz żaden z ordnungsdienstów.
Była już całkiem blisko, może dwa kroki. Obserwowałem ją w napięciu 
i myślałem, że jej się uda, bo dotychczas żaden z ordnungsdienstów nie zauważył jej 
manewrów. Wejście do tej sieni oznaczało ratunek dla niej i jej niemowlęcia. Nagle 
zobaczyłem, że biegnie do niej Ordnungsdienst z olbrzymią pałą w ręku. Dobiegł 
do niej, gdy była już prawie w bramie i uderzył ją tą pałą w plecy. Ona słaniała się, 
ale nie upadła. Wydała z siebie tylko przytłumiony krzyk, a raczej głośny jęk: „Yhh!". 
Uderzył ją jeszcze raz i znowu zajęczała, ale nie ruszyła się z miejsca, tak jakby 
chciała tymi uderzeniami wykupić sobie prawo wejścia do sieni. Dopiero po trzecim 
uderzeniu, słaniając się na nogach, powróciła ze swoim niemowlęciem na miejsce 
w szeregu.
To widziały moje oczy. Nie chciały wierzyć w to, co widzą, ale nie mogły 
zaprzeczyć, bo widziały.
Od tej chwili prawie każdej nocy krzyczę przez sen ze strachu i stękam tak jak 
ta kobieta: „Yhh!, Yhh!"...
Wtedy, widząc to, uświadomiłem sobie, że jeśli pójdę razem z innymi, stanie się 
ze mną coś strasznego. Zacząłem rozglądać się na wszystkie strony, ale nie 
widziałem żadnej możliwości ucieczki. Patrzyłem jak zahipnotyzowany na pałę 
w rękach ordnungsdiensta, którą bił tę kobietę. Był to spłaszczony na jednym końcu 
kawał drewna, służący do bicia pranej bielizny.
Ciągle patrzyłem też na drzwi, w których zniknęli moi rodzice z Luśką. 
Czekałem, że lada chwila zobaczę ich znowu, ale oni nie wychodzili. Nie wiedziałem, 
co się z nimi stało. Byłem bardzo niespokojny o mamę, ale też zadowolony, że nie są 
tu z nami. Babcia nie mówiła nic. Stała spokojnie i nie wyglądało, aby się bała.
W pewnej chwili ordnungsdienści zaczęli nas na nowo formować w małe grupy 
do wyjścia. Rodziców i Luśki ciągle nie było widać. Nagle, po drugiej stronie 
podwórza, w drzwiach naszego sklepu ukazał się Ignaś! Dawałem mu z daleka znaki, 
aby wrócił do sklepu, ale on zaczął iść swoimi drobnymi kroczkami w naszym 
kierunku. Byłem zrozpaczony. Chciałem krzyknąć, by wrócił, ale było już za późno. 
Ignaś stanął koło nas i widocznie wstydząc się, że mnie nie słuchał, wziął za rękę 
babcię, a nie mnie.
— Dlaczego wróciłeś? — spytałem go z wyrzutem w głosie.
— Bo się bałem — odpowiedział płaczliwym tonem.
Poczułem jakieś ogromne wzburzenie. Chciałem walczyć, ale nie wiedziałem 
jak. Zaczęli nas prowadzić w kierunku sieni wyjściowej. Wpuszczali do niej jednego 
za drugim, bo była wąska. Ignaś z babcią szli za mną. Przede mną szło dwoje dzieci, 
brat i siostra. On mógł mieć osiem lat, a ona sześć. Objął ją ramieniem i cały czas 
uspokajał. Ona płakała i wołała: „Mamo! Mamo!". Matka ich była na pewno w pracy, 
w szopie poza gettem.
Nagle poczułem, że przestałem się bać. Posuwałem się zupełnie mechanicznie 
jak automat, bez żadnych emocji. Wszedłem do sieni. Z prawej strony były schody 
na piętra, a na wprost wychodziło się z domu. Przed schodami stał Ordnungsdienst 
z policyjną pałką w rękach.
I tu nastąpiło coś zupełnie nieoczekiwanego. Czego nie umiem sobie 
wytłumaczyć. Z całej siły, z jakąś niesamowitą wściekłością, pchnąłem 
ordnungsdiensta. Był to wysoki mężczyzna i na pewno bardzo silny, ale ja wpadłem 
na niego z taką siłą, że on, nie przygotowany na to, o mało się nie przewrócił. Chciał 
mnie złapać, ale byłem już na schodach. Pędziłem w górę jak szalony, a on za mną. 
Krzyczał: „Stój! Stój!". Ja jednak nie miałem zamiaru stanąć. Czułem, że nie biegnę, 
tylko fruwam w powietrzu. Jakieś nadludzkie siły wstąpiły we mnie. Wpadłem 
na ganek i do jakiegoś mieszkania, on za mną. W jednym z pokoi okno było otwarte, 
skoczyłem przez nie z powrotem i znowu na schody w górę, do innego mieszkania. 
Tam schowałem się pod łóżko. Słyszałem jego kroki na ganku, ale stracił mnie 
z oczu. Chwilę biegał tam i z powrotem, aż jego kroki ucichły.
Leżałem pod łóżkiem i prawie nie oddychałem. Byłem jak napięta sprężyna, 
w każdej chwili gotów do skoku i ucieczki. Obserwowałem spod łóżka, czy ktoś nie 
wchodzi mnie szukać, cały zamieniony byłem w słuch. Kilka razy słyszałem jakieś 
krzyki z podwórza, później zapanowała cisza. Leżałem pod tym łóżkiem może dwie 
godziny. W domu nadal panowała kompletna cisza. Postanowiłem zobaczyć, co się 
dzieje z moimi rodzicami i Luśką. Nie byłem jednak pewien, czy ordnungsdienści 
opuścili już nasz dom.
Wypełzłem z mieszkania i widząc, że nikogo nie ma na ganku, podpełzłem aż 
do poręczy i spojrzałem w dół na podwórko — było puste. Leżały na nim tylko różne 
porzucone rzeczy: flaszki, lalki, koce, torby i rozmaite części ubrania, a także kilka 
otwartych walizek. Ludzi ani śladu. Wczołgałem się do sieni i nasłuchiwałem. Cisza. 
Z ostrożności nie podniosłem się na nogi, tylko zacząłem na czworakach, powoli 
schodzić na dół po schodach. Ciągle przystawałem i nasłuchiwałem. Złapałem się 
na tym, że próbuję wietrzyć jak pies. Byłem na drugim piętrze i długo trwało, zanim 
doszedłem na podwórze. Nie było tam nikogo. Spojrzałem po gankach i po oknach. 
Wszystko było puste. Odczekałem chwilę i zbierając całą moją odwagę podniosłem 
się i szybko przebiegłem koło muru do sklepu, w którym zniknęli moi rodzice z Luśką.
Drzwi były dalej na wpół otwarte, ale w środku panował mrok. Było już 
po południu i na podwórzu było też dość ciemno. Wszedłem tam i spytałem cicho: 
„Jest tam kto?". Nadal panowała kompletna cisza. Znów spytałem: „To ja, Heniek, 
jest tu ktoś?".
Wtedy jakieś głosy zaczęły szeptać do mnie. Poznałem moich rodziców 
i odetchnąłem z ulgą. Pobiegłem w kierunku głosów i usłyszałem ojca: „Tu... tu... 
Heniek, tu jesteśmy..., pochyl się i chodź do nas". Schyliłem się i na czworakach 
wszedłem do nich pod kontuar. Wszyscy płakaliśmy. Mama spytała, co z babcią 
i Ignasiem. Wydusiłem z siebie tylko jedno słowo: „Odeszli". Mama zaczęła głośno 
płakać i tato musiał zatykać jej usta.
Nagle usłyszeliśmy rozkazujące głosy po niemiecku, tuż koło sklepu. Było tam 
kilku Niemców i jakaś kobieta. Oni ją o coś pytali, a ona coś im tłumaczyła. Była 
bardzo wzburzona, mówiła z dużą egzaltacją i krzyczała zachrypnięta. Później głosy 
się oddaliły. Po jakimś czasie znów usłyszeliśmy rozkazy po niemiecku i zaraz huk 
strzałów na podwórzu. Potem wszystko ucichło.
Nie wiem, jak długo siedzieliśmy tam jak skamieniali. W pewnej chwili ojciec 
powiedział szeptem: „Muszę tam popatrzeć, bo może ktoś potrzebuje pomocy". 
Wygramolił się spod lady i podszedł do drzwi. Obserwował chwilę i wrócił 
wstrząśnięty.
— Tam już nikomu nie można pomóc — bardziej wykrztusił niż powiedział.
Pod tym kontuarem przesiedzieliśmy aż do wieczora, kiedy ludzie wrócili 
z pracy i usłyszeliśmy ich na podwórzu. Wyszliśmy z naszej kryjówki. Koło sklepu, 
w którym byliśmy schowani, leżało kilka trupów w olbrzymiej kałuży krwi. Coraz 
więcej ludzi przychodziło i załamywało ręce.
Nie mogę, nie mam sił opisywać tego, co się tam działo. Lament i płacz 
dziesiątków ludzi, którzy potracili swych najbliższych, nie daje się opisać. Moja mama 
była wśród najbardziej płaczących, a tato siedział na ziemi zupełnie załamany. Ja 
byłem tak oszołomiony, że przestałem w ogóle myśleć. Miałem wrażenie, że 
wszystko, co się dzieje dokoła mnie, to tylko zły sen. Ciała zastrzelonych zostały 
zabrane przez grabarzy i zaczęto zmywać krew z ziemi. Ludzie płakali tam przez całą 
noc.
Dopiero leżąc w łóżku i czując brak Ignasia, uświadomiłem sobie, co się stało 
i jaki ogrom nieszczęścia nas spotkał. Mój drugi brat odszedł ode mnie. Odebrała mi 
go jakaś potworna i bezlitosna siła. Życie z Ignasiem pozostało jako piękne 
wspomnienie ze strasznego miesiąca w moim życiu.
Nasz bunkier przy Lwowskiej 4 został zdradzony i wydany przez Żydów, aby 
wypełnić kontyngent, jakiego zażądali Niemcy. Ciężko mi o tym pisać, ale tak było. 
Nie wiem, ile jeszcze schowków zostało wydanych, ale ten był na pewno jednym 
z największych i najlepiej zrobionych. Bez tej zdrady wszyscy ludzie ukryci na strychu 
przeżyliby.
Podczas akcji wydarzył się następujący wypadek.
W mieszkaniu na parterze, tuż przy klatce schodowej, w jednym pokoju 
mieszkała para starych, ułomnych ludzi, a w drugim jakaś kobieta z dzieckiem. 
W nocy, gdy wszystkich obudzono, aby iść do bunkra na strychu, pierwsza opuściła 
swój pokój kobieta z dzieckiem. Parze staruszków nie udało się tak szybko 
pozbierać. Nagle do ich pokoju weszło kilka osób. Była to rodzina jednego 
z wysokich urzędników Judenratu, którzy mieszkali w tym domu.
Rodzina ta miała schować się razem z nami w bunkrze na strychu i cały dom 
o tym wiedział. Czuliśmy się przez to bezpieczniejsi. Była to swoista gwarancja, że 
nasz bunkier nie zostanie wydany. Teraz rodzina ta, zamiast iść z innymi na strych, 
weszła do mieszkania staruszków i kazała im jak najszybciej je opuścić. Sami zaś 
weszli do pokoju, gdzie mieszkała kobieta z dzieckiem i dwóch ordnungsdienstów 
zaczęło zastawiać szafą drzwi tego pokoju.
— My też chcemy się tu schować — prosili staruszkowie.
— Wy macie iść na górę — odpowiedział Ordnungsdienst.
Szafa została zasunięta, a para staruszków powolutku poszła na strych 
i schowała się w naszym bunkrze, jak to było w planie. Gdy bunkier został odkryty, 
staruszkowie ci z wielkim wzburzeniem opowiedzieli swojej sąsiadce z mieszkania, 
że w jej pokoju schowała się rodzina urzędnika Judenratu i teraz dopiero zrozumieli 
dlaczego.
Podczas schodzenia na klatce schodowej był duży chaos i nikt nie zwracał 
na nich uwagi. Szli pomału, schodek po schodku, trzymając się za ręce. Ja też ich 
tam widziałem. Będąc na dole, wykorzystali chwilę nieuwagi ordnungsdiensta, który 
stał niedaleko nich, i zamiast na podwórze, wymknęli się do swojego mieszkania. 
Tam podeszli do szafy i prosili, by ci z pokoju trochę ją odsunęli, żeby oni też mogli 
się schować. Nikt im jednak nie odpowiadał. Nie widząc dla siebie innego wyjścia, 
weszli do szafy i tam siedzieli.
Na placu Magdeburskim odbyła się selekcja, w czasie której oddzielano dzieci 
od rodziców. Kobieta, która mieszkała w tym zamaskowanym teraz pokoju, dostała 
ataku szału, gdy odebrano jej dziecko i zaczęła krzyczeć po niemiecku do Niemców:
— Wy zabieracie moje dziecko, ale tym, co się ukrywają w moim pokoju, 
dajecie żyć! Hańba! Hańba!
Jakiś oficer SS podszedł do niej.
— Chodź, pokaż nam, gdzie jest ten pokój.
Kobieta zaprowadziła ich do swego mieszkania. Odsunięto na bok szafę 
ze staruszkami w środku i kazano ludziom z pokoju wyjść na podwórze. Tam ich 
rozstrzelano. To były strzały, które słyszeliśmy koło nas i to ich ciała widzieliśmy 
po opuszczeniu naszej kryjówki pod kontuarem. Staruszkom udało się przeżyć.
Tak przetrwaliśmy akcję w getcie w Tarnowie, kiedy wysłano na śmierć 
do Bełżca 2500 ludzi z getta. Wśród nich dwie anielskie dusze — moją babcię, 
Frydzię Münz i Ignasia Frenkla.
Następne dni i tygodnie po akcji były dla nas bardzo ciężkie. Czuliśmy się tak, 
jakby cały nasz świat się zawalił. Widzieliśmy to już u innych ludzi po wcześniejszym 
wysiedleniu, które przeżyliśmy w Tarnowie, ale człowiek nie jest w stanie wyobrazić 
sobie, jak to jest, dopóki jego samego to nie dotknie.
Mama płakała dniami i nocami. Jedynie Luśka trzymała ją przy życiu. Nie wiem, 
co by się z nią stało, gdyby nie było przy niej Luśki. Teraz ona głaskała mamę 
po głowie i przy każdej okazji całowała. Ja przechodziłem od kompletnej apatii 
do wybuchów gniewu i złości. Robiłem sobie wyrzuty, że mogłem jednak jakoś 
Ignasia uratować. Śniłem i marzyłem na jawie, iż uciekamy razem i udaje nam się 
wyjść szczęśliwie z każdego niebezpieczeństwa.
Później, gdy moi rodzice już trochę przyszli do siebie, próbowali ze mną 
rozmawiać i podnieść mnie na duchu, ale nie udawało im się to. Ludzie mówili, że to 
przejdzie i pogodzę się z losem. Tak się jednak nie stało. Do dzisiaj nie pogodziłem 
się ze śmiercią Ignasia.
W getcie panowała żałoba. Krańcowa bieda, brak żywności, choroby — 
wszystko to coraz bardziej dawało się we znaki. Morderstwa w getcie stawały się 
coraz częstsze. Baliśmy się, że nie przetrwamy zimy. Dla wszystkich było jasne, że 
jeśli nie nastąpi jakaś wielka zmiana, która powstrzyma Niemców, to nikt nie wyjdzie 
stąd żywy. Coraz więcej ludzi starało się o aryjskie papiery i jakąś pomoc z zewnątrz, 
ale przeważnie bez skutku. Nie widzieliśmy dla siebie żadnej szansy opuszczenia 
getta i ratowania się. Wszyscy byliśmy skazani na zagładę.
Byli i tacy, co w desperacji uciekali z getta, bez pomocy z zewnątrz, wierząc, że 
nawet mała szansa po aryjskiej stronie jest lepsza niż czekanie w getcie na śmierć. 
Ci ginęli pierwsi. W krótkim czasie zostawali rozpoznani i odprowadzeni na gestapo, 
gdzie ich rozstrzeliwano. Czasem ginęły tak całe rodziny.
Getto tarnowskie było jak olbrzymia, bezmyślna i bezlitosna zbrodnicza 
machina, która posuwała się i niszczyła wszystko na swej drodze.
W styczniu 1943 roku, zupełnie nieoczekiwanie, wydarzyło się coś, co zmieniło 
nasz los. Pewnej nocy ktoś zaczął walić pięścią od ulicy Lwowskiej spoza getta, 
w główną bramę wejściową naszego domu i krzyczeć po niemiecku: „Öffnen! 
Öffnen!" (Otworzyć!) — na przemian z naszym nazwiskiem: „Schönker! Schönker!".
Brama ta, jak już powiedziałem, była zawsze zamknięta. Klucz do niej miał 
Ordnungsdienst, który mieszkał na czwartym piętrze i wolno mu ją było otworzyć 
tylko w razie pożaru i jakiejś wyjątkowej sytuacji. Ktoś pobiegł po niego i ten, widząc 
przez wizjer, że po drugiej stronie stoi żołnierz SS i jeszcze jacyś ludzie, otworzył 
bramę. Stał tam esesman w otoczeniu ludzi w pasiakach, a przy ulicy stało wojskowe 
auto ciężarowe.
Ludzie ci pytali, gdzie mieszka Schönker. Ordnungsdienst wskazał na nasz 
sklep, który był po przeciwnej stronie podwórza. Esesman powiedział mu, by wrócił 
do domu i aby nie odważył się nikomu mówić, co widział. Bramę może zamknąć 
za pół godziny.
Jeden za drugim zaczęli wchodzić do nas ludzie upiory. Wszyscy byli 
wychudzeni, podobni bardziej do szkieletów niż do ludzi. Tato wybiegł na podwórze, 
by im pomóc, bo niektórzy nie mogli chodzić o własnych siłach. Patrzyłem na nich 
i nie wierzyłem własnym oczom. Jeszcze nigdy nie widziałem ludzi w takim stanie.
Tato rozmawiał z nimi przy bramie i na pewno już wiedział, co to wszystko 
oznacza, ale ja i mama patrzyliśmy na nich osłupiali, nic nie rozumiejąc. W końcu 
wyniesiono z ciężarówki kilku mężczyzn, którzy w ogóle nie mogli chodzić. Brama 
została zamknięta i auto z esesmanem odjechało.
Nasz sklep całkowicie zapełnił się ludźmi. Było ich, jeżeli dobrze pamiętam, 
siedemnastu. Przestraszeni, siedzieli koło siebie na podłodze, cicho, tak jakby byli 
w bunkrze podczas akcji. Wreszcie któryś z nich zaczął mówić.
Dowiedzieliśmy się, że przyjechali z obozu w Stalowej Woli i są w drodze 
do obozu w Płaszowie koło Krakowa. O obozie pracy w Stalowej Woli słyszeliśmy już 
dawno. Ludzie umierali tam jak muchy od ciężkiej pracy, ciągłego bicia 
i z wycieńczenia. Dobry znajomy mojego ojca, Leon Salpeter, który przed wojną miał 
aptekę w Krakowie, był teraz w obozie w Płaszowie i tam też prowadził aptekę. 
Dzięki temu wysokiemu stanowisku, miał kontakt z Niemcami. Jego znajomi 
ze Stalowej Woli przesłali mu błagalną prośbę, by wyciągnął ich z tego strasznego 
obozu. Chcieli się dostać do Płaszowa.
Ten obóz też był nam znany ze słyszenia. Był to obóz pracy, który powstał 
latem 1942. Sądzono wtedy, że będzie on względnie bezpieczny. Żydzi pracowali 
tam w fabrykach i warsztatach dla przemysłu wojskowego i wmawiano sobie, że 
w niemieckim interesie leży, aby ten obóz szanować. Grupa naukowców i inżynierów 
żydowskich pracowała tam nawet nad różnymi projektami wojskowymi, ważnymi dla 
niemieckiej machiny wojennej.
Po otrzymaniu tej prośby o ratunek, Salpeter przekupił Niemców i ci posłali 
ciężarówkę z żołnierzem SS, aby przywieźć jego znajomych do Płaszowa. Po drodze 
okazało się, że trzeba im udzielić natychmiastowej pomocy i że muszą się trochę 
wzmocnić, bo w tym stanie nie dojadą do Płaszowa. Powiadomili o tym telefonicznie 
Salpetra i prosili go, aby dał im jakiś adres, gdzie mogliby kilka dni odpocząć. On znał 
nasz adres w getcie w Tarnowie. Podał go szoferowi i polecił, aby pojechali do nas.
Moja mama zaraz zaczęła gotować w olbrzymim garnku zupę z kartoflami, 
do której wkroiła pół bochenka chleba. Więcej nie mieliśmy. Wszyscy byli pobici, 
zziębnięci, wygłodzeni. Ogrzewali się przy naszym żelaznym piecyku.
Później mama z tatą myli i opatrywali ich rany, a ja im pomagałem — grzałem 
wodę, przynosiłem i wylewałem miski z wodą. Bandaże robiono z prześcieradeł 
i długo trwało, zanim wszystkich opatrzono. Dopiero nad ranem usnęliśmy jak zabici. 
Było bardzo ciasno. Na naszych łóżkach spali ranni, a my pokotem, na podłodze, 
ściśnięci jak sardynki.
Obudziłem się w południe. Mama znów gotowała zupę z kartofli. Nasi goście 
siedzieli na podłodze, niektórzy pili gorącą wodę. Sklep wyglądał jak szpital. Prawie 
wszyscy mieli obandażowane jakieś części ciała — ręce, nogi, nosy, a nawet uszy. 
Byli to ludzie przeznaczeni na śmierć, ale cudem udało im się uciec z piekła 
w Stalowej Woli.
Mama żaliła się przed ojcem, że na następny dzień nie ma już jedzenia; 
zastanawiali się, co robić. Oprócz ordnungsdiensta na czwartym piętrze, nikt nie 
wiedział, że jest u nas tyle osób. Roleta przy wejściu była zsunięta, tylko na dole 
pozostawiliśmy wąską szczelinę, aby wchodziło powietrze.
Patrzyłem na tych ludzi z litością, ale zauważyłem, że już prawie wszyscy czują 
się lepiej. Rozmawiali ze sobą szeptem, a niektórzy nawet uśmiechali się. Robili 
na mnie wrażenie rannych po jakiejś bitwie.
W pewnej chwili usłyszałem, jak jeden starszy już człowiek mówi do drugiego: 
„Mam córkę, Ninkę. Ma 26 lat i ukrywa się w Otwocku pod Warszawą. Chciałbym się 
do niej dostać. Tylko ona może o mnie zadbać". W tej samej chwili przypomniała mi 
się moja przyjaciółka Ninka. Postanowiłem odwiedzić jej ciotkę wieczorem, gdy 
przyjdzie z pracy. Może już wie, czy Ninka dojechała szczęśliwie do swojej matki 
we Lwowie.
Ale ciotki Ninki nie było. W jej pokoju mieszkali jacyś inni ludzie. Dowiedziałem 
się, że tydzień temu Niemcy wzięli ją prosto z warsztatu, w którym pracowała. 
Zrozumiałem, że nie ma już nikogo, kogo mógłbym zapytać o Ninkę. Przyszła 
do mnie z nicości i odeszła w nicość.
Wracając do domu, myślałem o niej i ogarnęła mnie nostalgia i tęsknota. 
Wydawało mi się, że minęły już lata od chwili, gdy opuściła getto, a przecież było to 
tak niedawno. Przyszło mi wtedy na myśl, że właściwie ten schowek, w którym byłem 
z Ninką, należy teraz do mnie. Tak mi przecież powiedziała.
Szybko udałem się do ubikacji w sieni. Zapaliłem światło i zamknąłem się 
na zasuwkę. Stanąłem na klozecie, tak jak Ninka wtedy i odnalazłem sznurek, który 
spuszczał drabinkę linową. Wgramoliłem się po drabince do tej wnęki, w której byłem 
wtedy z Ninką. Wszystko było tam tak, jak to zostawiliśmy.
Zdjąłem ze ściany trzy kiełbasy, które tam jeszcze wisiały, a jedną zostawiłem, 
aby była w rezerwie, ale też dlatego, że bałem się, iż nie będę mógł wszystkiego 
unieść. Włożyłem je do worka z sucharami. Następnie wciągnąłem z powrotem 
do góry drabinkę i przywiązałem do niej ten worek. Zacząłem go powoli i ostrożnie 
spuszczać na dół. Było to dla mnie bardzo trudne zadanie, bo był ciężki, ale udało mi 
się. Zastanawiałem się, czy nie zawołać ojca, żeby wziął ten worek, ale w końcu 
postanowiłem sam ciągnąć go po ziemi.
— Co tam jest? — spytała mama, widząc mnie szamoczącego się z workiem.
— Popatrz sama — odpowiedziałem.
Rodzice byli zdumieni. Opowiedziałem im o Nince i o schowku nad ubikacją. 
Gdy skończyłem, wszyscy, którzy do nas przyjechali, nawet ci bardzo pobici 
i zmaltretowani, zaczęli mi klaskać, jakby byli w teatrze. W naszym mieszkaniu 
zapanowała radość, mama zaczęła gotować zupę chlebową z kiełbasą. Mieliśmy 
teraz dość jedzenia.
Samochód ciężarowy miał po nich przyjechać za pięć dni. Kierownik tej grupy 
zaproponował nam, abyśmy się do nich dołączyli i pojechali z nimi do obozu 
w Płaszowie. Zaczął przekonywać moich rodziców, że to jest dla nas jedyna szansa 
ratunku. Płaszów był przecież uważany za uprzywilejowany obóz pracy. Wiadomo 
było, że są tam całe rodziny. Tu w Tarnowie czeka nas pewna śmierć. Ojciec i matka 
dali się przekonać, bo wiedzieli, że nie mamy już nic do stracenia.
Ostatniego dnia nasi goście umyli się i ogolili. Starali się doprowadzić 
do porządku swój wygląd. Mama wyprała i wysuszyła ich ubrania nad piecem. 
Kierownik grupy miał przy sobie listę wszystkich ludzi — wraz z niemieckim 
rozkazem, by sprowadzić ich do Płaszowa. Szofer, który ich przywiózł, dał ten 
dokument kierownikowi, aby mieli się czym wylegitymować, gdyby u nas coś się 
stało. Została tam teraz dopisana nasza rodzina. Mieliśmy więc nawet dokumenty 
przejazdu.
Ciężarówka przyjechała po nas w nocy. Ordnungsdienst z czwartego piętra 
znów otworzył bramę i wszyscy wdrapaliśmy się do auta. Gdy przechodziłem koło 
niego, nagle przytulił mnie do siebie i pocałował. Był to ten sam Ordnungsdienst, 
z którym byłem na ganku, kiedy Rommelman zastrzelił szocheta i niedużo brakowało, 
aby i mnie zabił. Teraz widziałem wyraźnie, że jest wzruszony. Powiedział do mnie 
po hebrajsku: „chaim we bracha" i pomógł mi wejść do auta.
— Co on powiedział? — spytałem ojca, gdy już siedzieliśmy w aucie.
— On powiedział ci po hebrajsku: „życie i błogosławieństwo".
Spytałem ojca, czy życzenie od ordnungsdiensta ma jakąś wagę. Ojciec 
uważał, że życzenie wypowiedziane w dobrej wierze ma zawsze wartość. Auto 
ruszyło i po krótkim czasie opuściliśmy Tarnów.
Czułem się tak, jakby jakaś część mnie została w getcie. Byłem wzruszony i łzy 
napłynęły mi do oczu. Monotonna jazda zaczęła mnie usypiać i wkrótce zasnąłem. 
Nie wiem, jak długo spałem. Obudziły mnie głośne słowa taty:
— To jest przecież Bochnia! Ja tu mam ojca! — i po chwili. — Proszę 
powiedzieć szoferowi, aby stanął przy bramie getta. My tam wysiądziemy.
Ktoś krzyknął to szoferowi po niemiecku. Niedługo potem auto stanęło. 
Wysiedliśmy przy bramie getta, mama z ojcem i ja z Luśką. Było tam tylko dwóch 
ordnungsdienstów. Bez przeszkód pozwolili nam wejść do getta. Noc była zimna; 
staliśmy sami na ulicy. Jeden z ordnungsdienstów podszedł do nas i powiedział, 
abyśmy poszli na pocztę, bo tam zbierają się nowi ludzie, którzy przychodzą 
do getta. Wtedy, w styczniu 1943, getto w Bochni było już bardzo przepełnione.
Ordnungsdienst wytłumaczył nam, jak się idzie na pocztę i powiedział, że jest 
tam duża sala, gdzie można przebywać, aż znajdzie się coś stałego. Szliśmy na tę 
pocztę z mieszanymi uczuciami. Nie wiedzieliśmy, co nas tutaj czeka.
Później ojciec opowiadał nam, że gdy zorientował się, iż przejeżdżamy przez 
Bochnię, coś go tknęło, aby tutaj wysiąść. Może była to tęsknota za dziadkiem 
Józefem, którego już dawno nie widział. Wiedzieliśmy, że jest on w getcie w Bochni, 
dokąd dostał się z Krakowa.
Ta nagła decyzja ojca, uratowała nam życie. Nie ulega wątpliwości, że w obozie 
w Płaszowie nie przeżylibyśmy. Później okazało się, że gdybyśmy zostali w getcie 
w Tarnowie, też byśmy zginęli.
Ostateczna likwidacja getta w Tarnowie rozpoczęła się 2 września 1943. 7 
tysięcy ludzi wysłano do Oświęcimia, 3 tysiące do Płaszowa, tysiąc do Bełżca. Wielu 
Żydów zamordowano na cmentarzu żydowskim w Tarnowie.
Przyjaciel ojca, Fessel, właściciel fabryki „Papapol", ten, który uratował nam 
życie wykupując nas od polskiego policjanta, nie przeżył wojny. Magister Salpeter też 
zginął i zapewne wszyscy z tej ciężarówki, którą przyjechaliśmy do Bochni, bo 
z obozu w Płaszowie uratowało się bardzo niewielu ludzi.
Czuliśmy się wtedy opuszczeni przez Boga i ludzi. Znikąd nie było pomocy. 
Wiele razy ludzie w getcie pytali: „Czy rzeczywiście Pan Bóg nas opuścił?". Nie mogli 
zrozumieć, że Wiekuisty i Miłosierny Bóg, w którego z takim oddaniem i tak gorąco 
wierzyli, mógł na coś podobnego pozwolić. Do dzisiaj jest wielu ludzi, którzy nie 
mogą tego zrozumieć. Wielu utraciło przez to wiarę w Boga.
Ja, mój ojciec i moja matka nie zadawaliśmy sobie takich pytań, bo cały czas 
mieliśmy poczucie, że przeżyjemy i wierzyliśmy, iż musi być jakieś wyższe 
wytłumaczenie, którego nie jesteśmy w stanie pojąć. Może to poczucie wypływało 
z tego, że w żadnym wypadku nie chcieliśmy pogodzić się ze śmiercią? Może 
czuliśmy instynktownie, że jeśli weźmiemy pod uwagę śmierć jako ewentualność, to 
zrobimy pierwszy krok do pogodzenia się z nią? Pogodzenie ze śmiercią oznaczało 
zaś w końcu poddanie się ślepemu losowi.
Przeżyliśmy, ale pozostał nam ból na całe życie. Prawie wszystkim, którzy 
ocaleli, towarzyszy on dzień i noc. Tylko nielicznym z nas udało się go w sobie 
pokonać. Dla mnie jest zagadką, jak tego dokonali. Ja zawsze czułem się bezradny 
i bezbronny wobec tego bólu. Nigdy nie umiałem z nim walczyć. A może nawet nie 
chciałem? Może chcę sam ukarać się za to, że ja żyję, a tylu innych, których tak 
kochałem, odeszło? Nie, nie czuję, abym był temu winny, ale czasem wydaje mi się, 
że może podświadomie odczuwam potrzebę cierpienia, żeby chociaż w ten sposób 
połączyć się z nimi.


Bochnia


Poczta na terenie getta w Bochni była nieczynna, ale jej duża sala służyła jako 
schronisko dla bezdomnych, a takich było w getcie niemało. Wchodząc tam, 
obudziliśmy ludzi. Patrzyli na nas z ciekawością, jakby spodziewali się kogoś 
znajomego, a później znów kładli się spać. Rozglądaliśmy się wokoło za jakimś 
wolnym miejscem, ale sala była zatłoczona i nie mogliśmy nawet wejść głębiej, bo 
ludzie leżeli pokotem, jeden przy drugim.
Wreszcie, dzięki czyjejś pomocy, budząc kilka osób, aby się przesunęły, 
znaleźliśmy miejsce tuż przy drzwiach. Kilka razy w ciągu nocy ludzie wchodzili 
i wychodzili z sali na ulicę i za każdym razem ja i tato musieliśmy wstawać, aby 
można było otworzyć drzwi. Spałem na czyichś kolanach. Dopiero rano 
zobaczyliśmy, jak bardzo ta sala jest przepełniona. Mimo to dziękowaliśmy Bogu, że 
mamy dach nad głową.
Był ładny, zimowy dzień. Wszyscy wychodzili na ulicę, gdzie uformowała się 
długa kolejka. My także w niej stanęliśmy i każde z nas otrzymało kromkę suchego 
chleba i namiastkę czarnej kawy. Piliśmy ją po kolei z garnka, który ktoś nam 
pożyczył.
Potem ojciec poszedł szukać dziadka, a my zostaliśmy na poczcie, aby nie 
stracić swojego miejsca. W południe ojciec wrócił uradowany, że odnalazł dziadka 
i jego żonę Reginę zdrowych i w dobrym stanie. Mieszkali we własnym pokoju, 
niedaleko poczty. Bardzo się ucieszyli, że jesteśmy tu razem z nimi. Rozmawiali kilka 
godzin, ale ojciec, z nakazu dziadka, wrócił na pocztę, aby nie stracić obiadu. Znów 
uformowała się kolejka na ulicy i dostaliśmy zupę i kartofle. Okazało się, że Gmina 
Żydowska zaopatruje ten przytułek w trzy posiłki dziennie.
Dowiedzieliśmy się, że getto w Bochni powstało w marcu 1942. Pierwsza akcja 
odbyła się 24 sierpnia tegoż roku, to znaczy mniej więcej w tym samym czasie, co 
w Wieliczce i też trwała trzy dni. Odbyła się selekcja i kto nie miał pracy, został 
wysłany — jak się później okazało __do Bełżca, gdzie od razu wszystkich 
zamordowano. Po tej akcji getto zmieniło się właściwie w obóz pracy. W listopadzie 
1942 odbyła się druga akcja; ludzi bez pracy i kobiety z dziećmi wysłano do Bełżca, 
a chorych w szpitalu i dzieci w sierocińcu zastrzelono na miejscu.
Po tej drugiej akcji rozpoczęła się rejestracja cudzoziemców i osób 
posiadających dokumenty wjazdu do jakiegoś kraju, leżącego poza obrębem władzy 
niemieckiej.
Kto nie miał pracy, czynił rozpaczliwe wysiłki przez Gminę Żydowską, aby ją 
otrzymać w fabrykach i warsztatach podlegających firmom niemieckim i pracujących 
dla przemysłu wojennego.
Ludzie na poczcie to byli przeważnie uciekinierzy, ocaleni z akcji w innych 
gettach i okolicznych miejscowościach. Nie widać tam było oznak masowego 
strachu, każdy czekał na jakieś cudowne ocalenie. W tym ich spokoju było coś 
niewytłumaczalnego; a może strach też wymaga sił duchowych, których zostali 
pozbawieni po tym, co przeżyli i widzieli?
Po południu ojciec zabrał mnie w odwiedziny do dziadka Józefa. Mieszkali 
z żoną w małym pokoiku, w którym stało tylko jedno łóżko, a drugie rozkładano 
na noc. Dziadek był wychudzony i bardzo się postarzał, od kiedy ostatni raz go 
widziałem. Miał sześćdziesiąt lat, a robił wrażenie osiemdziesięcioletniego staruszka. 
Jego włosy były teraz białe jak śnieg. Jakimś cudem przeżyli ostatnią akcję, 
schowani w bunkrze, w tym samym domu, w którym mieszkali.
Na pytania Reginy, musiałem dokładnie opowiedzieć o Adasiu i jego rodzinie, 
u których tak często bywałem w Wieliczce. Ojciec Adasia, Iziu Grossfeld, był jej 
synem. Opowiedziałem jej o mojej ostatniej wizycie u nich w domu, gdy nikogo już 
tam nie zastałem. Płakała w milczeniu, ja też zacząłem płakać.
— Może masz coś od Adasia na pamiątkę? — spytała.
Pokręciłem przecząco głową. Żałowałem, że nie wziąłem jednej z torebek 
ze znaczkami, które leżały na biurku — mógłbym je teraz jej dać. Opowiedziałem jej 
o tych znaczkach i przestała płakać. Jej oczy zaczęty patrzeć w dal, jakby znów 
widziała przeszłość.
— Wiesz, Iziu całe życie zbierał znaczki — powiedziała z uśmiechem. — On 
mówił, że znaczki symbolizują dla niego życie, bo są jego odzwierciedleniem. Kochał 
je. Wierzył, że gdy się coś kocha, to człowiek przedłuża sobie życie, bo przedmiot 
jego miłości, który zostaje po nim, jest też po części i jego własnym życiem.
Nie rozumiałem tego, co mówi, ale pogłaskałem ją po ręce, a ona mnie 
pocałowała.
Dziadek rozmawiał z ojcem o sytuacji w getcie. Uważał, że jeśli nie nadejdzie 
jakaś radykalna zmiana polityczna, to nikt się nie uratuje. Okrucieństwo Niemców 
podczas ostatniej akcji było dla normalnego człowieka zupełnie niewyobrażalne.
— Ludzie nie będą chcieli uwierzyć, że coś podobnego mogło się wydarzyć. 
Będą mówili, że to przesada, bo jak można mordować małe dzieci w sierocińcu 
i chorych w szpitalu — bezdusznie, bezlitośnie, nawet bez złości, bez żadnej emocji, 
ot tak, jak ścina się trawę! Czy ktoś to kiedyś zrozumie?!
Głos dziadka załamał się, widać było, że trudno mu się opanować. Był zdania, 
że nie można się łudzić co do przyszłości. Jedyna iskierka nadziei tkwi w tym, że 
od chwili, gdy komendantem getta został oficer SS Müller, sytuacja się poprawiła. 
W getcie mówiono, że w porównaniu z poprzednimi komendantami on jest najlepszy. 
Jak dotąd, pod jego władzą nie było w getcie żadnych morderstw ani gwałtów 
ze strony Niemców, którzy w ogóle rzadko się tu pojawiali. Dużo łatwiej było 
otrzymać przydział pracy; zaopatrzenie w żywność też się poprawiło. Naturalnie, 
sytuacja w każdej chwili mogła się zmienić, ale te chwile względnego spokoju też 
były ważne.
Dowiedzieliśmy się, że w getcie znajduje się też wujek ojca, Chaim Schenker, 
który uratował się z akcji w Wieliczce. Jest tu z żoną i dziećmi. W getcie przebywała 
też siostra mamy Lida Teichtal z synem Menkiem i córką Tosią. Jej mąż uciekł 
do Rosji, ona miała za nim pojechać, ale już nie zdążyła i pozostała w Krakowie. 
Potem dostała się do Brzeska, a stamtąd do Bochni.
Wróciliśmy na pocztę, uradowani tymi wiadomościami o naszych bliskich. 
Dziadek zaproponował ojcu, aby na razie spał u niego. Wieczorem ojciec tam 
poszedł, a my zostaliśmy na poczcie. W nocy było mi zimno, bo wiało od drzwi; ktoś 
przygarnął mnie pod swój koc.
Nazajutrz czekała nas jeszcze jedna wielka niespodzianka. Ojciec postanowił 
iść do Gminy Żydowskiej i zabrał mnie ze sobą. Nagle na ulicy spotkaliśmy — 
Hochmana!
Tata i on stali naprzeciwko siebie jak wryci, nie wierząc własnym oczom, 
a później rzucili się sobie w ramiona, przyciągając i mnie do siebie. Hochman nadal 
miał długie włosy, które spadały mu teraz prawie na ramiona i były jeszcze bielsze. 
Był też bardzo zgarbiony, tak jakby dźwigał duży ciężar. Zaczęli nawzajem zarzucać 
się pytaniami. Usiedliśmy na jakimś murku, opowiadając sobie o swoich przeżyciach.
Okazało się, że podczas akcji w Wieliczce Hochman malował wnętrze jakiegoś 
kościoła w okolicy. Kilka dni przed akcją zaczął chodzić po kościołach 
i przedstawiając się jako malarz proponował swoje usługi, za bardzo niską zapłatę 
i nocleg z jedzeniem. Wkrótce znalazł pracę. Nikt nie wiedział, że jest Żydem. Kościół 
ten malował przez dwa miesiące i bardzo go za to chwalono. Gdy skończył, bał się 
dalej błąkać po okolicy, bo drogi były niebezpieczne, i postanowił wejść do getta 
w Bochni. Tam otrzymał pracę jako sanitariusz w sierocińcu.
Podczas akcji w listopadzie 1942 Niemcy weszli do sierocińca, gdzie było 
kilkadziesiąt dzieci, w tym dużo niemowląt. Szli bez słowa od łóżka do łóżka i zabijali 
dzieci strzałem w główkę. Cały personel też został zamordowany.
Hochman w tym czasie ukrył się w krzakach w ogrodzie. Po akcji musiał 
wyjmować z łóżek ciałka martwych dzieci, które wywożono na cmentarz, wraz 
z ciałami innych pomordowanych ludzi. Myto podłogi i łóżeczka z krwi.
Hochman drżącymi wargami, z dziwnie wykrzywioną twarzą, powiedział 
do ojca: „Leo, to było coś tak strasznego, że nie mogę ci tego nawet opisać". Mówiąc 
to, zaczął płakać na ramieniu ojca. Pierwszy raz widziałem go w takim stanie. Mój 
ojciec był też do głębi wstrząśnięty. Zaczął szybko oddychać, jak po dużym wysiłku. 
Trwało dłuższą chwilę, zanim obaj się uspokoili.
Okazało się, że Hochman nadal mieszka w sierocińcu, który stoi teraz pusty, 
ale oprócz niego nikomu nie wolno tam wejść.
W rozmowie z nami przyszedł mu do głowy szczęśliwy pomysł. Niedaleko 
sierocińca ktoś zaczął budować przed wojną parterowy drewniany domek i nie 
dokończył budowy. Stał tam tylko szkielet domu i dach. Hochman uważał, że można 
by, niedużym nakładem pracy i materiału, wykończyć jeden pokój i nasza rodzina 
mogłaby tam zamieszkać.
Poszliśmy obejrzeć ten domek. Drewniana konstrukcja stała na betonowym 
fundamencie, ściany zewnętrzne zaczęto budować, ale pomiędzy belkami były 
szerokie szpary, a zamiast podłóg były głębokie doły. Dach częściowo przykryto 
czerwonymi dachówkami.
Ojciec postanowił wykończyć jeden duży pokój, w najbardziej zaawansowanym 
stanie budowy. Nie pamiętam, skąd wziął materiał, ale zaczął tam codziennie 
pracować, z Hochmanem i jego kolegą z getta. Dostali na to pozwolenie z Gminy.
Pewnego dnia po śniadaniu odpowiedzialny za porządek na sali pocztowej 
krzyknął nagle: „Achtung!" i wszyscy stanęli na baczność. My byliśmy na naszym 
miejscu tuż koło wejścia. Podniosłem głowę i zobaczyłem w drzwiach oficera SS 
z dwoma cywilami. Weszli do środka, a za nimi jeszcze trzech esesmanów. Okazało 
się, że to komendant getta, Müller, przyszedł na inspekcję. Jednym z cywilów był 
przewodniczący Gminy Żydowskiej, a drugim jego zastępca. Odpowiadali na pytania 
Müllera i coś mu tłumaczyli.
Serce zaczęło walić mi jak młotem. Byłem przyzwyczajony z getta w Tarnowie, 
że gdy się widzi esesmana, to trzeba jak najszybciej uciekać. Tu jednak wszystko 
odbyło się tak nagle, że nie było czasu na ucieczkę. Wszyscy stali na baczność, a oni 
rozmawiali. Byli tuż koło nas. Bardzo się bałem, ale po chwili uświadomiłem sobie, że 
rozmowa toczy się po cichu i w jakiejś normalnej formie. Komendant z uwagą słuchał 
wyjaśnień przewodniczącego Gminy i kiwał ze zrozumieniem głową. Poczułem, że 
strach zaczyna mnie opuszczać i podniosłem oczy na Müllera.
Był bardzo chudy i wysoki, miał kościstą twarz, wysokie czoło, bardzo cienką 
szyję i dużą grdykę, która skakała, gdy mówił. Nosił zielonkawy mundur, który 
wyglądał, jakby mu go właśnie przyniesiono od krawca — nie miał ani jednej fałdki 
i leżał na nim jak ulał. Wysokie, czarne cholewy jego butów błyszczały jak lustro. 
Pierwszy raz widziałem oficera SS, który zachowuje się spokojnie wobec Żydów. 
Było to bardzo dziwne. Nie wiedziałem, co o tym myśleć i byłem napięty, bo 
zdawałem sobie sprawę, że sytuacja w każdej chwili może się zmienić.
Ojciec stał obok. W pewnym momencie Müller, ku mojemu jeszcze większemu 
zdziwieniu, zwrócił się do niego.
— Wie heißen Sie? (Jak się pan nazywa?)
Powiedział wyraźnie Sie (pan), a nie du (ty). Oficer SS, który mówił do Żyda Sie 
— to było w getcie coś zupełnie nadzwyczajnego. Jak oficer, który uważał, że należy 
do Herrenrasse (rasy panów), mógł w ten sposób zwrócić się do Żyda? Może to tylko 
wstęp do tego, że zaraz zaczną mojego ojca bić? Oni przecież lubili takie zabawy 
i nagłe przeskoki. Cieszyli się, gdy mogli kogoś zaskoczyć swoją brutalnością.
Nic takiego jednak się nie stało. Widocznie ta rozmowa była rzeczywiście 
czymś nadzwyczajnym, bo przewodniczący Gminy patrzył na nich obu zdziwiony. 
Ojciec się przedstawił. Müller spytał go o zawód, ojciec odpowiedział, że jest artystą 
malarzem. On pokiwał głową i bez słowa wyszedł na ulicę, a za nim towarzyszący 
mu esesmani i Żydzi z Gminy.
Później ludzie powiedzieli nam, że Müller od czasu do czasu robi taką inspekcję 
w getcie. Nigdy jednak nie zwraca się do nikogo z pytaniami, poza ludźmi z Gminy. 
Nie przywiązywaliśmy żadnej wagi do tego wydarzenia i szybko poszło ono 
w zapomnienie.
Kilka dni później na poczcie pojawił się nagle mój stary znajomy z Krakowa, 
skrzypek, z którym mieszkaliśmy przy ulicy Dietlowskiej — Birnbaum. Przyszedł 
ze swoją żoną, którą ja znałem jako jego narzeczoną. Teraz była jeszcze ładniejsza. 
Jej długie, jasne włosy wydawały mi się osnute ze złota.
Ucieszyliśmy się bardzo z tego spotkania. Zapytałem go, gdzie ma skrzypce. 
Nie odpowiedział, tylko popatrzył na mnie ze smutkiem. Byłem jednak ciekaw 
i powtórzyłem pytanie. Powiedział mi, że w czasie rewizji w Krakowie jeden Niemiec 
roztrzaskał je na kolanie i od tej chwili Birnbaum już nie gra.
Wiedziałem, jak bardzo był związany z tymi skrzypcami i mimo woli łzy 
napłynęły mi do oczu. Birnbaum zauważył to i powiedział, żebym nie płakał, bo 
można nie grać i słyszeć w sobie muzykę.
— Właściwie całe życie to jest muzyka — pocieszał mnie z uśmiechem 
i ojcowskim ruchem pogłaskał po głowie.
— Ale tak ładnie, jak pan grał, to już chyba nigdy nie usłyszę — próbowałem 
usprawiedliwić swoje wzruszenie.
Birnbaum znów się uśmiechnął i obiecał mi, że po wojnie zaprosi mnie do siebie 
i zagra tylko dla mnie.
— A jeśli ja nie przeżyję — dodał — to po mnie przyjdą inni. Jeszcze lepsi ode 
mnie, bardziej utalentowani, których będziesz mógł słuchać. Bo wiesz, Heniu, 
muzyki, tak jak życia, nie można naprawdę uśmiercić.
To były ostatnie słowa, jakie od niego usłyszałem. Nie wiem, co się z nim stało 
i czy przeżył wojnę.
Niedługo potem nasz pokój został wykończony i ojciec z dumą nas tam 
wprowadził. Wejście było dość trudne, bo trzeba było przechodzić po deskach, które 
położono nad dołami, gdzie miały być inne pokoje. Wodę nosiło się ze studni, 
a światło dawała nam karbidowa lampka. Ubikacja była za domkiem, w ogrodzie. 
Cieszyliśmy się, że znów jesteśmy u siebie.
Ojciec dostał pracę jako tapicer w warsztacie poza gettem. Wychodził rano 
i wracał wieczorem. Nasza sytuacja bardzo się poprawiła, bo ojciec kupował żywność 
i szmuglował ją do getta. Codziennie z wielką niecierpliwością czekaliśmy na jego 
powrót z pracy. Był to dla nas kulminacyjny punkt całego dnia. Ojciec na sznurku, 
który wisiał mu na szyi, wyciągał z nogawek spodni kilka kartofli lub kawałek dyni. 
W rękawach marynarki miał kawałki chleba, czasem masło, a pod kapeluszem jajka. 
Wszyscy pomagaliśmy mu się rozbierać, ostrożnie, aby coś się nie rozbiło lub nie 
wysypało; nawet Luśka brała w tym udział.
Raz ojciec przyniósł w spodniach słoik marmolady i była duża uciecha. 
Pewnego razu pękła mu torba z mąką, którą niósł pod kapeluszem i przyszedł cały 
ubielony jak piekarz. Innym razem niósł pod płaszczem na plecach bochenek chleba, 
a przy bramie w getcie jeden Ordnungsdienst zwrócił się do drugiego i, wskazując 
na ojca, powiedział:
— Ten tu ma codziennie większy garb.
Postanowiono, że ja też będę się uczył tapicerstwa, żeby ojciec mógł wziąć 
mnie do pracy jako pomocnika. Wieczorami, po kolacji, musiałem szyć grubym 
i bardzo długim, zakrzywionym na końcu, tapicerskim szydłem ściegi na jakimś 
starym worku. Szło mi nawet dobrze i ojciec był ze mnie zadowolony. Przydziału 
pracy nie mógł jednak dla mnie zdobyć.
Pewnego razu Hochman wziął mnie do sierocińca, który nadal stał pusty 
i którego on wciąż pilnował. Powiedział, że chce mi coś pokazać. Sierociniec mieścił 
się w willi, w dużym ogrodzie. Były tam pokoje z białymi, żelaznymi łóżeczkami 
dziecinnymi. Duże okna ozdobione firankami sprawiały przyjemne wrażenie. 
Wszędzie panował porządek. Nic nie wskazywało na to, jaka straszna tragedia 
niedawno tu się rozegrała.
Hochman zaczął prowadzić mnie od jednego do drugiego łóżeczka i opowiadać, 
do kogo należały. Pamiętał dokładnie każde dziecko — jak się nazywało i jak się 
zachowywało. Opowiadał, jak je ubierał, mył, karmił, jak się śmiały i płakały. 
O każdym dziecku umiał powiedzieć coś charakterystycznego. Widać było, że każde 
kochał jak swoje. On sam nigdy nie miał dzieci.
W pewnej chwili przerwał swoje opowiadanie i popatrzył na mnie w zadumie, 
szacującym wzrokiem, tak jakby chciał ocenić, czy zdołam zrozumieć jego słowa.
— Ja żyję i oddycham, ale moje życie skończyło się wraz z tymi dziećmi — 
powiedział, po czym wskazał na jedno z łóżek. — To jest to łóżeczko, które chciałem 
ci pokazać. Ty jesteś młody i może przeżyjesz. Jeśli ci się to uda, opowiedz o tym 
innym.
Okazało się, że na poręczy tego łóżka była zaschnięta krew, której nie można 
było niczym zmyć. Hochman próbował to zrobić różnymi środkami, bo taki był rozkaz 
Niemców, ale krew w żaden sposób nie schodziła. Na innych łóżkach to się udało, 
ale na tej poręczy nie. Nawet gdy udało się ją częściowo zmyć i plama stawała się 
bledsza, to następnego dnia była taka sama, jakby krew wciąż na nowo wypływała 
z poręczy.
— Ściany zostały na nowo wybielone, bo pełno było na nich krwi i odprysków 
dziecięcych mózgów, a łóżeczka tylko wymyto — nie kazano nam ich malować. 
Próbowałem pokryć tę plamę wapnem, ale wciąż wychodzi od nowa.
— Kto tu spał? — spytałem.
Hochman powiedział mi, że była to piękna dwuletnia dziewczynka, którą ktoś 
w sierocińcu nazwał Ora, od hebrajskiego słowa Or — Światło. Gdy się śmiała, to 
jakby niebiańskie światło ogarniało cały pokój. Pewnego dnia przyniósł ją do getta 
jakiś polski kolejarz, który znalazł ją tuż przy torach kolejowych. Widocznie rodzice 
wyrzucili ją z pociągu wiozącego ich na śmierć. Była w sierocińcu tylko kilka 
miesięcy, ale cały personel ją ubóstwiał.
W pewnej chwili Hochman zaczął płakać. Zrobiło mi się go bardzo żal. Łkając 
i z wysiłkiem dobierając słowa, powiedział:
— Później, gdy dzieci jeszcze spały, przyszli Niemcy i... wszystkie zastrzelili. 
Każdy strzał czułem tak, jakby godził w moje serce. Ja spałem w osobnym pokoiku. 
Słysząc Niemców, wyskoczyłem instynktownie przez okno i schowałem się 
w krzakach. Chciałem wyjść i zginąć razem z nimi, ale strach pokonał moją wolę.
Hochman wyjął ze spodni jakąś szmatkę i zaczął wycierać nią oczy, ale płacz 
nie mijał. Objąłem go za szyję i płakaliśmy razem.
— Człowiek jest taki słaby, tak bardzo słaby — mamrotał w kółko, jakby 
odczuwał wyrzuty sumienia, że pozostał przy życiu.
Widocznie wydawało mu się, że ten luksus, jakim jest życie, jemu się nie 
należy.
Po dłuższej chwili trochę się uspokoił i wskazując na łóżeczko, przy którym 
staliśmy, powiedział:
— Chciałem ci to pokazać, bo może to jest ważne, żeby ktoś się kiedyś 
dowiedział o tej krwi, której nie da się zmyć. Może po to jedynie pozostałem przy 
życiu, aby o tym opowiedzieć.
Hochman z wielką powagą popatrzył mi w oczy i powiedział:
— Przyrzeknij mi, że jeśli uda ci się przeżyć, opowiesz o tym. Przyrzekasz?
Pokiwałem potakująco głową, bo byłem zbyt wzruszony, aby odpowiedzieć, ale 
już wtedy nie byłem pewien, czy starczy mi sił, aby to zrobić. W wyobraźni widziałem, 
jak mordowano te dzieci. Słyszałem ich płacz, krzyki, jęki. Widziałem ich przerażenie. 
Patrzyły na mnie ich nieme, nie rozumiejące oczy, które w ostatnim spojrzeniu swego 
życia pytały: „DLACZEGO?", „DLACZEGO?!".
Nie mogłem tego znieść i wybiegłem do ogrodu. Hochman podążył za mną. 
Pokazał mi miejsce w krzakach, gdzie był ukryty. Nie były one takie gęste i gdyby 
Niemcy szukali w ogrodzie, to na pewno by go znaleźli. Powiedziałem to 
Hochmanowi i starałem się go przekonać, że widocznie los chciał, aby pozostał przy 
życiu.
— Tak, ale nie wiem po co — odpowiedział.
Było mi bardzo ciężko na duszy widzieć tego starego, załamanego człowieka, 
płaczącego przede mną jak dziecko.
Pisząc o tym, uświadomiłem sobie nagle, że dopiero teraz, po tylu latach, 
zdołałem o tym opowiedzieć.
Wróciłem do domu bardzo smutny i przejęty opowiadaniem Hochmana i tym, co 
widziałem. Sam się sobie dziwiłem, że nie odczuwałem strachu. Miałem dopiero 
dwanaście lat i chciałem żyć. Dzisiaj wydaje mi się, że po prostu nie chciałem myśleć 
o tym, co się może ze mną stać i zdawałem się na los, mając dziwne przekonanie, że 
uchroni mnie od złego. Myślę, że nie byłem wtedy wyjątkiem i że prawie wszyscy 
w getcie tak myśleli.
W domu czekała na mnie duża niespodzianka. Gdy tylko wszedłem, ktoś 
chwycił mnie mocno w objęcia i ucałował w oba policzki. Okazało się, że był to mój 
kuzyn Arie, brat Ignasia — wysoki blondyn, z wystającymi kośćmi policzkowymi 
i fryzurą na jeża. Nie pamiętam, czy był już po maturze, czy miał ją dopiero zdawać, 
ale wiem, że dobrze się uczył i był bardzo solidny. Moja mama zawsze mi mówiła, 
abym brał z niego przykład. Arie, tak jak Ignaś, był lubiany przez całą rodzinę. 
Po tym, jak Niemcy zastrzelili jego ojca, Zalmana Frenkla, dowiedział się, gdzie 
jesteśmy i postanowił się do nas przedostać. Byliśmy jego najbliższymi krewnymi, 
którzy pozostali przy życiu.
Arie płakał, słysząc, co się stało z Ignasiem, ale w końcu uspokoił się. Nigdy nie 
mówił o Ignasiu. Raz zapytałem go o to. Odpowiedział mi, że pamięć o braciszku jest 
dla niego czymś świętym i należy tylko do niego, dlatego nie chce o tym mówić.
Wkrótce połączyła nas przyjaźń jak pomiędzy braćmi i za takich zaczęliśmy 
siebie uważać. Tak też traktowali Ariego moi rodzice. Moje łóżko zostało zamienione 
na piętrową pryczę; ja spałem na górze, a Arie na dole. Ojciec starał się otrzymać dla 
Ariego przydział pracy, ale pomimo wysiłków nie udawało mu się to, bo coraz więcej 
ludzi napływało do tego getta, w którym panował teraz względny spokój.
Kolejka po przydział pracy ciągle się powiększała, a miejsc było mało. 
Uważano, że kto pracuje, ten jest bezpieczny. Wszyscy żyli w poczuciu zagrożenia, 
bo nie wiadomo było, jak długo ten spokój będzie trwał i kiedy Niemcy znów zrobią 
akcję. Ojciec zaczął się rozglądać za jakimś schowkiem dla nas, ale nie mógł znaleźć 
niczego odpowiedniego.
Pewnego dnia latem stałem z Menkiem, bratem ciotecznym, za naszym 
domem, gdzie rosło jedyne w getcie drzewo wiśniowe. Wysoko między liśćmi wisiały 
dwie ostatnie wiśnie. Patrzyliśmy na nie z utęsknieniem i zastanawialiśmy się, jak 
można by je zerwać. Nagle ktoś do nas przybiegł i powiedział, że Menek ma 
natychmiast wrócić do matki, bo przyszły dla nich papiery z Palestyny. Umówiliśmy 
się, że będę mu winien jedną wiśnię i po wojnie mu ją oddam.
Okazało się później, że jego ojciec, Akiba Teichtal, który uciekł do Rosji, zgłosił 
się tam do armii generała Andersa i przeszedł z nią do Teheranu, stamtąd zaś dostał 
się do Palestyny. Po wielu staraniach, udało mu się przesłać rodzinie pozwolenie 
na wjazd do Palestyny. Niemcy odnaleźli jego rodzinę w Bochni i teraz kazali im 
przygotować się do wyjazdu — w ramach wymiany.
Dwa dni później ciocia Lida opuściła getto z Menkiem i Tośką. Byliśmy z nimi 
bardzo związani i po ich wyjeździe czuliśmy się jeszcze bardziej samotni, ale od tej 
chwili ojciec przestał szukać dla nas schowka i zaczął zastanawiać się nad innymi 
drogami ocalenia.
W getcie krążyły w owym czasie pogłoski, że istnieje jakaś droga, którą 
szmugluje się ludzi na Węgry. Tam podobno nie było takich prześladowań Żydów, jak 
w Polsce. Kosztowało to jednak bardzo dużo i było bardzo niebezpieczne. My nie 
mieliśmy pieniędzy, więc nie wchodziło to w rachubę.
Drugi sposób to było właśnie zdobycie zagranicznych dokumentów — wizy 
wjazdowej do jakiegoś kraju lub affidavitu z Palestyny. Niemcy rejestrowali 
posiadających takie papiery i od czasu do czasu wysyłali ich w niewiadomym 
kierunku. Niestety, tylko nielicznym udało się je uzyskać i to też za duże pieniądze. 
Affidavit z Palestyny dostało zaledwie kilka rodzin w getcie. Świat był nieczuły na to, 
co się z nami dzieje.
Pewnego razu Chaim Schenker powiedział ojcu w tajemnicy, że posiada taki 
affidavit dla całej swojej rodziny, ale boi się zarejestrować, bo nie wiadomo, dokąd 
Niemcy wysyłają tych ludzi. Ojciec poprosił, by pożyczył mu go na kilka dni i zrobił 
z niego, poza gettem, fotokopię tej samej wielkości, co oryginał.
W środkowej części tego dokumentu była rubryka, gdzie wyszczególniono 
osoby z rodziny, które otrzymały pozwolenie wjazdu do Palestyny. Ojciec zakrył ją 
innym kawałkiem papieru, na którym zrobił taką samą rubrykę i wypisał na niej 
imiona i nazwiska całej naszej rodziny. Dołączył do niej też dziadka Józefa i jego 
żonę. Arie figurował jako mój brat. Pamiętam dobrze, jak ojciec malował wodnymi 
farbkami ten kawałek papieru z rubryką, aby miała taki sam kolor i odcień, co 
fotokopia.
Następnie, gdy ta nowa rubryka leżała już na fotokopii dokumentu, ojciec zrobił 
mu zdjęcie pożyczonym aparatem fotograficznym i dał film do wywołania. Otrzymał 
zdjęcie wielkości kartki pocztowej z affidavitem na nasze nazwiska.
Teraz zaczął dowiadywać się, dokąd pojechała ciotka Lida z dziećmi. Ale 
jedyne, co ustalił, to że pojechali pociągiem w kierunku Krakowa.
Wieczorami moi rodzice toczyli długie dyskusje, czy mamy się zgłosić, czy nie. 
Dziadek Józef też nie był zdecydowany, bo — jak mówił — nie można dobrowolnie 
iść w niewiadome. Cała sprawa upadła, bo niedługo potem rozeszła się w getcie 
wiadomość, że stu kilkunastu obywateli amerykańskich zostało zastrzelonych 
w więzieniu Montelupich w Krakowie. Wobec tego rodzice porzucili ten plan, a moja 
matka zaczęła już nawet opłakiwać swoją siostrę i jej dzieci.
Pewnego dnia wezwano ojca do Gminy Żydowskiej i tam oświadczono mu, że 
nazajutrz rano ma się stawić przy bramie getta. Przyjedzie tam po niego żołnierz 
i zawiezie go do komendanta Müllera, który ma jakąś pracę dla artysty malarza, 
a pamiętał, że spotkał takiego w getcie.
Müller wyjaśnił ojcu, że chce, aby zrobiono mu duży emblemat, który będzie 
wisiał u niego w gabinecie. Miało to być czarne, aksamitne sukno, wyszywane 
srebrnymi nićmi. Trzeba było na nim wyhaftować dużą trupią czaszkę z piszczelami 
i jakieś napisy gotykiem.
Müller chciał, aby ojciec białą kredą narysował na suknie te esesmańskie 
insygnia i napisy, tak aby hafciarka, która już czekała w pokoju, mogła wyszywać 
według jego rysunku. Żądał też, aby ojciec cały czas przebywał koło hafciarki 
i uważał, aby nie zrobiła błędu, a także poprawiał rysunek, gdyby kreda się starła.
Ojciec zabrał się do roboty i wkrótce rysunek był gotowy. Hafciarka zaczęła 
pracować, ojciec usiadł przy niej, patrząc jej na ręce. Praca posuwała się powoli, bo 
według życzenia Müllera hafty miały być bardzo grube, co oznaczało kilka haftów, 
jeden na drugim. Cały emblemat był szeroki na 120 i wysoki na 100 centymetrów. 
Było więc przy nim dużo pracy. Ojciec siedział cały dzień przy hafciarce i tłumaczył 
jej, jak ma wyszywać. W porze obiadowej dano im obiad w kuchni, a przed 
ukończeniem pracy kolację. Wieczorem odwieziony został do getta. Tak było 
codziennie.
Pewnego razu Müller wezwał ojca do swojego gabinetu i zaczął z nim 
rozmawiać na temat sztuki, którą, jak się okazało, bardzo się interesował. Ojciec 
uważał na każde słowo, by nie urazić czymś oficera SS, bo zdawał sobie sprawę, że 
może to przypłacić życiem. Dlatego mówił bardzo wolno i często przerywał w połowie 
zdania, by się zastanowić.
Müller był zainteresowany, co ojciec sądzi o sztuce nowoczesnej i takiej, której 
dzieła Niemcy niszczyli, nazywając ją entartete Kunst, czyli „sztuka zwyrodniała". 
Chodziło głównie o całą plejadę niemieckich ekspresjonistów. Ojciec podejrzewał 
Müllera, że jest w posiadaniu takich obrazów i ukrywa to. Był to więc niebezpieczny 
temat i ojciec lawirował jak mógł.
W pewnej chwili Müller zaczął się śmiać i powiedział ojcu, że może z nim 
swobodnie rozmawiać i nie ma się czego obawiać. Ojca bardzo to zdziwiło, ale i tak 
postanowił nadal kontrolować, co mówi. Od tej chwili jednak rozmawiali ze sobą 
codziennie i rozmowy te stawały się coraz dłuższe. Müller prowadził je tak, jakby mu 
zależało, aby ojciec wiedział, że on osobiście nie ma nic przeciwko Żydom. Rozkazał 
także dawać ojcu żywność, którą mógł zabierać do domu, co nam bardzo pomagało. 
Dzieliliśmy się nią z dziadkiem i jego żoną.
Praca u Müllera zmierzała jednak ku końcowi i wiedzieliśmy, że czeka nas 
znowu niedostatek i niebezpieczeństwo.
Ojciec postanowił, że ostatniego dnia poprosi Müllera, aby dał rozkaz zatrudnić 
gdzieś Ariego i mnie jako pomocników w zakładzie tapicerskim. Dla mamy ojciec nie 
szukał pracy, bo nie chciała opuszczać Luśki. W końcu postanowiono, że jeśli Arie 
i ja znajdziemy pracę, a będzie akcja, to mama i Luśka schowają się z dziadkiem 
w ich domu.
Pewnego razu bardzo potrzebowałem iść do ubikacji, ale była zajęta. Nie 
mogąc się powstrzymać, przykucnąłem w ogrodzie, koło dołu, gdzie wyrzucaliśmy 
śmiecie. Później wyciągnąłem rękę, aby wziąć jakiś kawałek papieru, których było 
tam mnóstwo. Ze zdziwieniem zobaczyłem, że trzymam w ręce fotografię affidavitu, 
którą ojciec nie tak dawno przygotował. Nie wiedziałem, że wyrzucił ją na śmietnik, 
bo uważał, iż nie ma sensu dalej zajmować się tą sprawą. Postanowiłem mu ją 
oddać.
Wieczorem, gdy wrócił z pracy, pokazałem mu, co znalazłem na śmietniku. 
Ojciec przyznał, że wyrzucił tę fotografię, ale teraz zaczął na nowo rozważać całą 
sprawę. Jak później mówił, jakiś instynkt podpowiadał mu, aby jej jednak nie 
wyrzucać. Emblemat Müllera miał być nazajutrz gotowy i ojciec kończył tam pracę. 
Było to tak, jakby ktoś mu powiedział: „To jest twoja ostatnia szansa wyjaśnienia tej 
sprawy".
Ojciec postanowił, że gdy tylko zaistnieje sprzyjająca okazja i Müller będzie 
w dobrym humorze, zapyta go, czy opłaca nam się zgłosić z tą fotokopią i czy wie, 
dokąd nas zabiorą.
Następnego dnia hafciarka wyszyła ostatnie ściegi, emblemat został 
wyprasowany i rozłożony na stole. Wyglądał naprawdę imponująco. Müller wrócił 
do domu i natychmiast wszedł do pokoju, gdzie ojciec i hafciarka już na niego czekali 
— przekazali mu swą pracę. Był bardzo zadowolony i głaskał czarne sukno, jakby to 
było niemowlę.
Później, jak co dzień, zaczął rozmawiać z ojcem w swoim gabinecie na różne 
tematy dotyczące sztuki. Był w dobrym nastroju i szeroko rozprawiał o tym, że sztuka 
nie może się rozwijać tylko w jednym kierunku, że do jej rozwoju konieczna jest 
swoboda. Niestety, na całym świecie daje się zaobserwować polityzacja sztuki, co 
w konsekwencji musi doprowadzić do jej zahamowania. Był to bardzo niebezpieczny 
temat i ojciec cały czas milczał, czekając na okazję, by poruszyć swoją sprawę.
W pewnej chwili Müller powiedział ojcu, że jeśli ma jakąś osobistą prośbę, to 
może się do niego zwrócić. Ojciec odpowiedział, że chciałby go poprosić o radę, bo 
posiada affidavit do Palestyny i nie wie, czy ma się zarejestrować, gdyż boi się, 
dokąd zostaniemy wysłani.
Tu stała się zdumiewająca rzecz. Müller wstał zza biurka i zaczął nerwowo 
chodzić po pokoju. Z naganą w głosie stwierdził, że dziwi się tym pytaniom, bo 
świadczą one, że ojciec nie zdaje sobie sprawy z sytuacji, w jakiej się znajduje. 
Następnie zapytał: „Czy wszyscy Żydzi są tacy naiwni? Przecież w getcie czeka was 
tylko zagłada". On sam nie ma na to żadnego wpływu. Rozkazy przychodzą z góry. 
Każdego dnia może być nowe wysiedlenie.
— Co to jest w ogóle za pytanie, czy opłaca się opuścić getto z zagranicznymi 
papierami? Przecież to pańska jedyna droga ratunku! — wykrzyknął.
— Ale..., ale były różne pogłoski — tłumaczył się ojciec.
— Wiem, słyszałem o tym. Nie wiem, co tam było, ale wiem, co się teraz dzieje 
po zarejestrowaniu. Zbiera się wszystkich w specjalnym obozie dla internowanych 
cudzoziemców i tam czekają na załatwienie formalności. Wtedy ludzie ci, przez 
Szwajcarię lub Szwecję, dostaną się za granicę.
— Ale ja mam tylko fotokopię, oryginał mi zginął.
— Nieważne, czy posiada pan oryginał czy fotokopię. Ważne jest tylko to, czy 
chcą was w Palestynie przyjąć, czy nie. My też mamy tam obywateli niemieckich. 
Prawdopodobnie dojdzie do wymiany, a może w inny sposób pan się tam dostanie.
Müller sprawiał wrażenie, że chce ojcu pomóc. W pewnej chwili stanął przed 
nim i grożąc mu palcem krzyknął:
— To jest pańska jedyna i może ostatnia szansa ratunku, czy pan tego nie 
rozumie!?
Widząc jego wzburzenie, ojciec odpowiedział posłusznie:
— Rozumiem.
— No to szczęśliwej drogi — powiedział z uśmiechem Müller i podał ojcu rękę 
na pożegnanie.
Ojciec został odwieziony do getta. Szofer wręczył mu jeszcze dużą paczkę 
z żywnością.
Tego wieczoru dziadek z żoną przyszli do nas na sutą kolację, podczas której 
ojciec opowiedział o swojej rozmowie z Müllerem. Po zastanowieniu się, ojciec 
z dziadkiem powzięli decyzję, że zgłosimy się na rejestrację.
Następnego dnia ojciec udał się po pracy do Chaima Schenkera, który miał 
oryginalny affidavit dla całej swojej rodziny, i opowiedział mu o wszystkim, 
proponując, abyśmy razem się zgłosili. Chaim obiecał, że się zastanowi i za trzy dni 
da ojcu odpowiedź. Po tym czasie powiedział, że zdecydował się nie rejestrować, bo 
jest to pomimo wszystko bardzo niepewne, i będzie się starał dostać na Węgry.
Hochman też odmówił, chociaż ojciec chciał mu zrobić taki sam dokument jak 
nasz. Nie bał się, ale robił wrażenie człowieka, który stracił chęć do walki o życie. Nie 
chciał nawet dyskutować z ojcem na ten temat.
Do getta przychodzili wciąż nowi ludzie i nikt się temu nie sprzeciwiał. Znaliśmy 
już tę taktykę Niemców z Wieliczki. Mimo że getto w Bochni uważane było za obóz 
pracy, coraz więcej było w nim ludzi bez zajęcia. Dla ojca było jasne, że taki stan nie 
może długo trwać.
Po trzech dalszych dniach ojciec poszedł do biura w Gminie Żydowskiej, gdzie 
na rozkaz Niemców rejestrowano cudzoziemców z paszportami zagranicznymi oraz 
Żydów, którzy mieli pozwolenie na wjazd do innych krajów. Tam się zarejestrował 
i oddał sfałszowaną fotokopię.
Kilka dni później zawiadomiono nas, że nazajutrz o dziewiątej rano mamy 
czekać przy bramie getta. Wolno nam było zabrać dwie walizki, a dziadkowi jedną. 
Wszyscy byliśmy bardzo podnieceni, bo zdawaliśmy sobie sprawę, że w naszym 
życiu następuje wielka zmiana.
Arie dał mi swój portfel z dokumentami osobistymi, na których figurowało jego 
prawdziwe nazwisko — Frenkel — i poprosił mnie, abym wszystkie dokumenty 
wyrzucił, a pusty portfel sobie schował. Były tam też różne papiery i fotografie. Jego 
portfel bardzo mi się podobał, ale pomyślałem, że może wojna szybko się skończy 
i Arie będzie potrzebował tych dokumentów i pamiątkowych fotografii. Teraz bał się 
wziąć je z sobą, aby go nie zdradziły, że nie jest moim bratem.
Chciałem ten portfel uratować, więc szukałem odpowiedniego miejsca, gdzie 
można by go schować. Wreszcie wdrapałem się na drewnianą konstrukcję, która 
podtrzymywała dach naszego nie dokończonego domu i położyłem portfel na jednej 
z belek, tuż pod dachówkami. Byłem pewien, że nikt go tam nie znajdzie, w każdym 
razie do chwili, gdy będą wykańczać ten dom. Wtedy jednak będzie już chyba 
po wojnie. Powiedziałem o tym Ariemu, ale on tylko uśmiechnął się do mnie i nic nie 
odpowiedział.
Nazajutrz rano czekaliśmy, tak jak nam rozkazano, obok bramy getta. 
Odprowadził nas Hochman. Obaj z ojcem byli bardzo wzruszeni, jakby zdawali sobie 
sprawę, że widzą się po raz ostatni w życiu. Było tam też trochę innych ludzi. 
Przyjechała wojskowa ciężarówka i zaczęliśmy do niej kolejno wsiadać. Ojciec wsiadł 
ostatni, po pożegnaniu i ucałowaniu się z Hochmanem. Podałem Luśkę ojcu 
na kolana i machnąłem Hochmanowi na pożegnanie.
Stał w bramie getta z rozwianymi białymi włosami, jak jakiś wieszcz. Rzucił mi 
całusa i krzyknął: „Derech clecha!", co oznaczało po hebrajsku — jak mi ojciec 
później powiedział — „szczęśliwej drogi!". Ani ojciec, ani ja, nigdy przedtem nie 
słyszeliśmy, aby Hochman powiedział jakieś słowo po hebrajsku.
Ciężarówka zawiozła nas na dworzec kolejowy. Wkrótce przyjechał pociąg 
do Krakowa i kazano nam do niego wsiąść pod eskortą kilku esesmanów. 
Zajmowaliśmy dwa przedziały. Patrzyłem na pola, drzewa i wioski, które przelatywały 
za oknami pociągu i wydawało mi się, że siedzę w kalejdoskopie. Tam na zewnątrz 
był jakiś piękny świat, do którego nie byłem przyzwyczajony i do którego nie 
należałem. Szerokie niebo i daleki widok miały w sobie coś urzekającego.
Miałem dziwne uczucie, że zaproszony zostałem w gości do innego świata. 
Tam żyli normalni ludzie, którzy nie musieli codziennie czekać na śmierć. Byli wśród 
nich na pewno tacy, co cierpieli, ale my cierpieliśmy wszyscy. Patrzyłem 
na przemijające krajobrazy i pomyślałem, że pomimo wszystko świat jest piękny. 
Chciałem, aby ta jazda trwała jak najdłużej, bo bałem się jej nieznanego celu.
Wysiedliśmy w Krakowie. Dworzec był pełen ludzi i znowu dziwiłem się, że 
każdy może sobie swobodnie jechać, dokąd chce. Esesmani wyprowadzili nas 
szybko z dworca i znowu wsiedliśmy do ciężarówki, pomagając jeden drugiemu. 
Brezent został opuszczony i nie widzieliśmy, dokąd jedziemy. Po krótkim czasie 
samochód zwolnił, a potem stanął, usłyszeliśmy zgrzyt otwieranej bramy i powoli 
gdzieś wjechaliśmy.
Kazano nam wysiąść. Wszystko odbywało się bez krzyków. Okazało się, że 
znajdujemy się na dziedzińcu kilkupiętrowego więzienia. Walizki kazano nam położyć 
z boku, a nas postawiono wzdłuż muru. Przed nami stał karabin maszynowy, oparty 
na trójnogu. Nie było przy nim nikogo, ale sam jego widok momentalnie napełnił nas 
strachem. Potem przyszedł esesman i paląc papierosa zaczął kręcić się koło tego 
karabinu.
Staliśmy tam kilka minut i nic się nie działo. Mój ojciec i dziadek, jak również 
inni ludzie, zaczęli się po cichu modlić. Ja też zacząłem odmawiać modlitwę Szma 
Izrael — jedyną, jaką znałem. Powtarzałem ją ciągle i żałowałem, że nie znam 
innych. Arie objął mnie ramieniem, mama położyła rękę na oczach Luśki. Byliśmy 
przekonani, że to ostatnia chwila naszego życia. Czas jednak upływał i nic się nie 
działo. Staliśmy tak może pół godziny. Dziwne, ale po jakimś czasie przestaliśmy się 
bać.
Nagle przyszło dwóch Niemców i rozkazali nam iść za nimi. Wprowadzili nas 
do budynku więziennego. Szliśmy długimi korytarzami i schodami na jedno z pięter, 
aż stanęliśmy przed celą, do której kazano nam wejść. Była ona dość duża, połowa 
zajęta była przez drewniany podest, na którym leżała słoma. Pod ścianą leżały 
złożone w kostkę koce. Usiedliśmy na tym podeście i czekaliśmy, co się z nami 
stanie. Wszyscy byliśmy podnieceni, ale prawie nie rozmawialiśmy ze sobą. Ja byłem 
jak ogłuszony.
Po jakimś czasie drzwi celi znów się otworzyły i na wózku wjechały dwa duże 
garnki z jedzeniem. Dali nam jakąś zupę, kaszę i chleb z margaryną. Ojciec zapytał 
jednego z Niemców, gdzie się znajdujemy, on odpowiedział: „Montelupich". Tak więc 
znaleźliśmy się w tym sławnym więzieniu krakowskim, którego już sama nazwa 
napawała ludzi zgrozą.
Godziny w celi biegły szybko i wkrótce nastała noc. Spałem przytulony do ojca 
i miałem jakieś dziwne sny, których nie pamiętam, ale musiały być przyjemne, bo 
obudziłem się późnym rankiem bardzo rześki i wypoczęty. Mama mówiła, że 
uśmiechałem się przez sen i nie chciała mnie budzić, chociaż wszyscy już byli 
na nogach. Znów wjechał wózek z jedzeniem. Dostaliśmy chleb z margaryną 
i namiastkę kawy. Było tego dosyć, aby nie czuć głodu i nikt się nie skarżył. 
Zdawaliśmy sobie sprawę, że jesteśmy traktowani specjalnie.
Po śniadaniu oznajmiono nam, że za godzinę wyruszamy. Znów ogarnęło nas 
podniecenie i oczekiwanie na coś nowego — mieliśmy nadzieję, że dobrego. 
Niektórzy ludzie się modlili. Dziadek odmawiał psalmy. Ja zadowoliłem się moją 
standardową modlitwą.
Po godzinie sprowadzili nas z powrotem na dziedziniec i tam każdy otrzymał 
na drogę paczkę, w której były dwie butelki wody i kilka kawałków chleba 
z marmoladą. Powiedziano nam, że po drodze dostaniemy jedzenie. Otrzymaliśmy 
z powrotem nasze walizki, które musiały być rewidowane, bo były nie domknięte. 
Znów pojechaliśmy ciężarówką na dworzec kolejowy, gdzie zostaliśmy oddani w ręce 
kilku esesmanów, którzy mieli nas eskortować. Nikt nie powiedział nam, dokąd 
jedziemy i jak długo będzie trwała podróż.
Po jakimś czasie na stację wjechał długi pociąg pospieszny z eleganckimi 
pulmanowskimi wagonami i kazano nam do niego wsiąść. Już dawno nikt z nas nie 
jechał takim pociągiem. Tym razem też dostaliśmy dwa przedziały, które Niemcy 
zamknęli na klucz. Na naszych przedziałach nalepili kartki z pieczęciami i pociąg 
ruszył.
Był 10 lipca 1943 roku.
Dzisiaj mogę powiedzieć, że rada Müllera, aby zgłosić się na rejestrację, 
uratowała nam życie. Miesiąc później, 15 sierpnia 1943, w getcie w Bochni odbyła się 
ostateczna akcja. Prawie wszyscy Żydzi, którzy uratowali się w dwóch poprzednich 
akcjach, zostali wysłani do obozów w Płaszowie i Trzebini. W getcie pozostało tylko 
120 osób, które zajmowały się zebraniem i segregacją pozostawionego mienia 
żydowskiego. Żydzi ci, po ukończeniu tej pracy, 1 października 1943, również wysłani 
zostali do tych samych obozów i Bochnię ogłoszono miastem Judenrein, czyli 
oczyszczonym z Żydów.
Chaim Schenker z rodziną zginęli. Lulek, Muszka, których tak podziwiałem 
w Wieliczce, także wysłani zostali na śmierć. Zginął również nasz wielki przyjaciel 
i kochany człowiek, genialny artysta rzeźbiarz, uczeń Rodina, Henryk Hochman — 
zastrzelony z grupą ludzi we wsi Baczków koło Bochni.
Przypadek losu zrządził, że i tym razem udało nam się uciec z rąk jednego 
z największych morderców, jacy działali podczas tej wojny — hauptsturmführera 
Amona Leopolda Götha. On to zlikwidował getto w Tarnowie i w Bochni, pełniąc 
równocześnie funkcję komendanta obozu w Płaszowie.
Szczęśliwe przypadki nadal ratowały nam życie.



Bergen–Belsen

Pociąg jechał bardzo szybko. Myślałem o tym, dokąd jedziemy i co się z nami 
stanie. Dawno nie widziane krajobrazy przelatywały za oknem. Moi rodzice i Arie 
patrzyli przez okno z taką ciekawością, jakby pierwszy raz jechali pociągiem. 
Przedział pulmanowskiego wagonu był elegancki, uważaliśmy więc, że jeśli Niemcy 
nas tak traktują, to nie czeka nas nic złego.
Pociąg zatrzymywał się tylko na dużych stacjach kolejowych. Na peronach stały 
kobiety w białych czepkach na głowie i podawały nam przez okno kubki z herbatą. 
Przejechaliśmy przez Czechosłowację i znaleźliśmy się w Niemczech. Na peronach 
panował duży ruch, widać było wielu żołnierzy, a tu i ówdzie zniszczenia 
po bombardowaniach.
Na jakiejś dużej stacji kazano nam wyjść na peron i ze stojącego tam wózka 
z dużymi garnkami otrzymaliśmy obiad — miskę kartoflanki oraz talerz z makaronem 
i jakąś jarzyną — który jedliśmy w przedziale. Byliśmy pełni nowych nadziei.
Jedynie dziadek pozostawał smutny i zadumany; nawet jego żonie nie udawało 
się go rozpogodzić. Na uwagę ojca, że Niemcy pierwszy raz traktują nas jak ludzi, 
powiedział tylko, że „za dobrze jest też niedobrze". Pomyślałem sobie, że dziadek 
jest już stary, a starzy ludzie widzą wszystko w czarnych kolorach.
Było już późne popołudnie, gdy pociąg wjechał na duży, kryty peron, pełen 
wojska.
— Oni wszyscy jadą na śmierć — odezwał się nagle Arie.
— Skąd wiesz? — spytałem.
— Nie wiem, ale czuję to — odpowiedział.
Na jednej ze stacji wszystkie dzieci, i my z Luśką też, otrzymały po szklance 
gorącego mleka. Podziałało ono na mnie bardzo uspokajająco; przytuliłem się 
do Ariego, który delikatnie pocałował mnie kilka razy w czoło, i szybko zasnąłem.
Obudził mnie ojciec, mówiąc, że wysiadamy. Była noc, perony były słabo 
oświetlone. Na tablicy przeczytałem: „Hannover". Pokazałem ją dziadkowi, ale on nie 
widział z daleka. Powiedziałem mu i nagle dziadek bardzo się uradował. Podbiegł 
do ojca i powiedział, że widocznie idziemy na wymianę, bo znajdujemy się niedaleko 
Hamburga, a stamtąd okrętem można wypłynąć na cały świat.
Kazano nam przejść na inny peron i wsiąść do pociągu, który tam stał. Dopiero 
teraz okazało się, że jechał z nami jeszcze jeden wagon pełen Żydów. Z urywków 
rozmów dowiedzieliśmy się, że są z Warszawy, ze Lwowa i innych gett, gdzie 
zarejestrowali się jako cudzoziemcy lub posiadacze zagranicznych dokumentów.
Wsiedliśmy wszyscy do zwyczajnego pociągu osobowego. Niemcy ponaglali 
nas, ale zachowywali się spokojnie. Pociąg nie był oświetlony i jechał dużo wolniej. 
Dziadek znów posmutniał. Ojciec wyraził przypuszczenie, że może jedziemy gdzieś 
spędzić noc, a rano zawiozą nas do Hamburga, ale dziadek tylko machnął ręką i już 
nic nie mówił. Arie zasnął i teraz on spał na moim ramieniu.
Wysiedliśmy. Kilka reflektorów oświetlało to miejsce. Czekały na nas 
ciężarówki. Walizki musieliśmy postawić osobno — powiedziano nam, że otrzymamy 
je później. Na końcu wsiedli dwaj żołnierze SS i opuścili brezent. Było prawie 
zupełnie ciemno. Zakazano nam rozmawiać. Auto ruszyło; ta nagła zmiana sytuacji 
spowodowała, że ogarnął mnie duży niepokój. Przez cały czas przytulałem się 
do ramienia Ariego, który w pewnej chwili zaczął drżeć.
Nagle auto stanęło i usłyszeliśmy głosy Niemców. Jeden z pilnujących nas 
żołnierzy zszedł z samochodu. Podniesiono brezent i ktoś z zewnątrz zaświecił 
latarką. Żołnierz wsiadł z powrotem i auto ruszyło. Tym razem brezent nie został 
całkiem opuszczony i zobaczyłem, że jedziemy szeroką drogą, a po obu jej stronach 
stoją słupy z zapalonymi lampami i podwójne ogrodzenie z drutu kolczastego, 
a za nim rzędy baraków. Ludzi nie było widać.
— Miasto widmo — powiedział do mnie Arie.
— Schweigen! (Milczeć!) — krzyknął Niemiec.
Auto zwolniło i skręciło ostro w lewo. Wjechaliśmy przez szeroką bramę. Gdy 
wysiedliśmy na dużym placu, oślepiło nas jasne światło. Było nas ponad sto osób. 
Nikt na nas nie krzyczał, nikt nas nie popędzał. Przed nami stał długi rząd stołów 
z maszynami do pisania. Za każdym stołem siedział jakiś cywil. Esesman powiedział, 
że mamy się tam zarejestrować.
Z boku każdego stołu stała tablica z napisem kraju. Były tam nazwy różnych 
krajów południowoamerykańskich, Palestyny, USA i innych. Ogarnęła nas radość 
i podniecenie. Byliśmy pewni, że są to wysłannicy, którzy mają nas zabrać ze sobą 
za granicę. Przed niektórymi stołami uformowały się długie kolejki. Zauważyłem, że 
były to państwa południowoamerykańskie. My stanęliśmy tam, gdzie był napis 
„Palästina".
Szybko jednak okazało się, że ludzie za stołami to są Żydzi z tego obozu, którzy 
mają za zadanie przeprowadzić naszą rejestrację. Zauważyłem, że każdy z nich miał 
w klapie marynarki chorągiewkę kraju, która wskazywała na jego obywatelstwo.
Przyszła kolej na nas. Dla każdego wypełniony został formularz, zawierający 
wszystkie nasze dane personalne, a w rubryce „obywatelstwo" wpisano 
Palästinensisch (palestyńskie). Dopiero teraz, od pana, który pisał na maszynie, 
dowiedzieliśmy się, gdzie się znajdujemy.
— Jesteście w obozie dla ludzi, którzy mają iść na wymianę. Oficjalna nazwa 
całości to Aufenthaltslager Bergen–Belsen, a ta część nazywa się Speziallager für 
Ausländer (specjalny obóz dla cudzoziemców). Będziecie tu internowani, aż 
do wymiany, tak jak my wszyscy.
Następnie kazano nam czekać. Najspokojniejsza była Luśka; cały czas bawiła 
się szmacianą lalką, którą miała jeszcze z Wieliczki. Był to ostatni podarunek 
od Francis.
Ojciec pocieszał dziadka:
— Zobaczysz, że wszystko dobrze się ułoży. Obóz dla internowanych to nie jest 
najgorsza rzecz. Na pewno ktoś zgodzi się nas przyjąć.
Dziadek uśmiechnął się i z dużym sceptycyzmem odpowiedział:
— Tobie jest lepiej niż mnie, bo ty wierzysz w iluzję.
— Dlaczego myślisz, że to iluzja?
— Bo nie ma nikogo za granicą, kto by o nas walczył, kto by demonstrował 
i krzyczał, kto wstrząsnąłby światem. Kto nas wykupi? Każdy tam myśli tylko o sobie i 
o swojej polityce.
— Myślisz, że cały świat jest zły? — spytał ojciec.
— Nie cały — zaprzeczył dziadek — tylko ci, co na tym świecie mają coś 
do powiedzenia.
Po skończonej rejestracji wzięto nas do baraków — kobiety i mężczyzn osobno. 
Każdy z nas otrzymał miejsce na piętrowej pryczy. W barakach mieszkali już ludzie, 
staraliśmy się więc zachowywać cicho, aby ich nie budzić. Ja otrzymałem górne 
miejsce. Leżały tam poduszka i siennik wypchane słomą oraz koc. Byłem już bardzo 
zmęczony i zasnąłem, gdy tylko położyłem głowę na poduszce.
Wydawało mi się, że dopiero co położyłem się spać, gdy nagle ktoś zaczął mnie 
budzić. Jeszcze przez sen usłyszałem ponaglające słowa ojca: „Szybko, szybko, 
o siódmej wszyscy muszą mieć uporządkowane łóżka i sławić się na apelu ".
W naszym baraku było kilkadziesiąt osób. Na środku stał żelazny piecyk. Pode 
mną na pryczy leżał starszy pan z wąskimi skośnymi oczami. Jak się później 
okazało, był to bogaty człowiek, Żyd z Meksyku, którego wojna zaskoczyła w Polsce; 
podobno związany z przemysłem naftowym. Był chory i cały czas leżał na pryczy. 
Jeszcze kilka starszych osób w naszym baraku przez cały dzień leżało i nie 
wychodziło na apele, które odbywały się wtedy raz lub dwa razy w tygodniu 
na dużym placu, na który przyjechaliśmy.
Lagerältester (kierownik) naszego obozu, którego sami wybraliśmy, meldował 
esesmanowi stan, a ten odliczał szeregi ludzi w kolumnie. Podczas liczenia wszyscy 
staliśmy na baczność. W naszym obozie było wtedy 1500–1600 osób.  Potem 
lagerältester i blockältester (człowiek odpowiedzialny za barak, także przez nas 
wybrany) wchodzili do baraków i liczyli chorych. Esesman meldował coś jakiemuś 
oficerowi i na tym apel się kończył. Byliśmy we własnych ubraniach, niektórzy nawet 
eleganckich. Kolumny kobiet stały osobno, blisko nas.
Po apelu przed każdym barakiem formowały się kolejki i otrzymywaliśmy 
śniadanie: 300 gramów chleba, który miał nam też starczyć na kolację, mały kawałek 
margaryny, łyżkę marmolady i namiastkę czarnej kawy. Luśka dostawała ponadto 
talerz wodnistego mleka z makaronem.
Do obiadu każdy zajmował się, czym chciał. Na obiad była zupa i kilka kartofli. 
Zauważyłem, że temu, kto rozdziela żywność, wszyscy patrzą na ręce — ale on był 
mistrzem w swoim obozowym zawodzie. Nazywał się Rafael Wald i miał cudowne 
wyczucie, jak mieszać chochlą i jak ją zanurzać, aby każdy dostał tyle samo. Nikt 
nigdy nie czuł się przez Walda pokrzywdzony, co w tych warunkach było dość 
niezwykłe.
Pierwszego dnia starałem się zorientować, gdzie właściwie jesteśmy. Było tam 
kilkanaście baraków i dużo wolnego miejsca, jakby liczono się z rym, że powstaną tu 
kolejne baraki. Cały teren ogrodzony był podwójnym rzędem drutu kolczastego. 
Ludzie swobodnie poruszali się między barakami. Było tam też dużo dzieci, 
wszystkie bardzo spokojne i poważne. Nie bawiły się, co mnie trochę dziwiło, bo 
dotychczas wydawało mi się, że dzieci bawią się w każdych warunkach. Niemców 
w naszym obozie nie było. Widzieliśmy ich tylko na apelu i przez druty kolczaste, 
na głównej drodze obozowej.
Nagle za plecami usłyszałem znajomy głos: „Heniek!". Odwróciłem się. Przede 
mną stał mój kuzyn Menek. Padliśmy sobie w ramiona. Okazało się, że ciocia Lida 
z dziećmi też tu jest. Zaraz wszyscy pospieszyliśmy do jej baraku. Ciocia bardzo się 
ucieszyła, ale skarżyła się, że dają tu za mało jedzenia. Powiedziała nam, że jeszcze 
nie zaczęto wysyłać ludzi na wymianę, ale ciągle się o tym mówi. Wszyscy czekają, 
że ktoś nas wykupi. „Trzeba dziękować, za to, co jest — powiedziała — bo naokoło 
są inne obozy, gdzie jest dużo gorzej."
Tego przedpołudnia zobaczyłem setki ludzi w pasiakach, maszerujących 
w kolumnach główną drogą obozową. Widocznie szli do pracy. Słychać było krzyki 
i głośne rozkazy. Stałem przy drutach kolczastych i patrzyłem zdumiony na te szeregi 
wychudzonych ludzi, którzy z trudem szli. Na wielu twarzach malowało się cierpienie, 
na innych rezygnacja i obojętność.
Podbiegł do mnie Arie.
— Heniek, gdzie jesteś? Długo już cię szukam. Wszyscy muszą być teraz 
w baraku, bo odpowiedzialny za barak ma powiedzieć coś ważnego w imieniu 
Niemców.
Pomyślałem, że może przyszła już chwila naszego wyzwolenia i teraz mają to 
ogłosić. Usiedliśmy na swoich pryczach, wśród innych ludzi. Jakiś człowiek mówił 
głośno o tym, że trzeba się uzbroić w cierpliwość i każdy z nowo przybyłych powinien 
dla swojego dobra znaleźć jakieś zajęcie, dopóki nie przyjdzie termin naszej 
wymiany, tak by czas mijał mu szybciej i aby przez cały dzień nie myślał tylko 
o jedzeniu. Nie ulega wątpliwości, że znajdzie się na świecie ktoś, kto nas wykupi, 
przede wszystkim nasze państwa, których papiery posiadamy. Nie ulega też 
wątpliwości, że Niemcy chcą nas wymienić na swoich ludzi za granicą, bo 
w przeciwnym razie nie sprowadziliby nas tutaj i nie dawaliby nam jeść bez pracy. 
Następnie oznajmił nam, jakie są przepisy i rygory obozowe, do których mamy się 
bezwzględnie stosować.
— Widzisz — powiedział ojciec do dziadka — oni wszyscy są pełni nadziei.
Dziadek mój stał się dziwnie sarkastyczny, bo odpowiedział:
— Będzie im łatwiej umierać niż mnie.
— Dlaczego? — spytał zdziwiony ojciec.
— Bo umieranie z nadzieją jest zawsze lżejsze — odpowiedział dziadek 
z lekkim uśmiechem i takim spokojem, jakby mówił o pogodzie.
Powoli przyzwyczailiśmy się do nowej sytuacji. W naszym obozie byli 
przeważnie ludzie z Polski. Nieliczna mniejszość pochodziła z innych krajów. Oprócz 
pana z Meksyku, który leżał na pryczy pode mną i którego nazwiska nie pamiętam , 
był tam jeden starszy, chory pan, inżynier Lindenbaum z Rumunii. Mówił bardzo źle 
po polsku i lepiej po niemiecku. Mówiono o nim, że też prowadził jakieś interesy 
naftowe. Obu tych panów nazywano w naszym baraku „nafciarzami". Zacząłem się 
nimi zajmować.
Meksykanin prawie cały dzień leżał i tylko czasem, gdy lepiej się poczuł, 
wstawał na godzinę lub dwie. Myłem mu twarz, czesałem go, pomagałem mu się 
ubierać i chodziłem z nim po baraku lub kilka minut na zewnątrz. Przynosiłem mu też 
jedzenie, a czasem, gdy był słaby, karmiłem go. Inżynier Lindenbaum był w lepszym 
stanie i sam schodził z pryczy, a często nawet stał w kolejce po jedzenie. Niekiedy 
jednak czuł się tak słaby, że trzeba mu było przynosić jedzenie i karmić go. Jemu też 
we wszystkim pomagałem.
Obaj nie mogli chodzić do latryny, która była dość daleko od naszego baraku, 
więc wynosiłem po nich wiadra. Nie tylko ja to robiłem. Jeszcze kilku innych 
chłopców pomagało chorym i oni służyli mi za przykład. Czułem się odpowiedzialny 
za swoich „podopiecznych" i sprawiało mi przyjemność, że mam ważne zadanie 
do wykonania.
Kulminacyjnym punktem dnia był obiad. Czasem w zupie pływał kawałek mięsa, 
który żuliśmy dłuższą chwilę, bo szkoda było go przełknąć. Największy rarytas to 
zupa z makaronem, co zdarzało się dość rzadko. Niedziela natomiast stanowiła 
święto, bo dostawaliśmy plasterek kiełbasy, którą nazywano Blutwurst i trzy kostki 
cukru; obiad też był lepszy.
Miałem jeszcze jedno zajęcie — grałem w ruletkę. Sąsiad z następnej pryczy, 
inżynier, którego nazwiska nie pamiętam, z całą powagą twierdził, że wynalazł 
system gry, w którym zawsze się wygrywa, pod warunkiem, że gra się dość długo. 
Już wszyscy w baraku słyszeli jego wykład na ten temat i nikt nie chciał z nim grać, 
bo uważano, że ma idee fixe.
Pewnego dnia zaczął mnie prosić, abym z nim zagrał. Tak mnie błagał, aż 
w końcu się zgodziłem. Zaproponował mi, że będziemy grać o gramy chleba. Bałem 
się, że przegram i nie będę miał co jeść, ale pomyślałem sobie, że będę grał, aż 
przegram pół dziennej racji.
Zamiast wirującej kulki na misce z numerami, rzucaliśmy kostki. Ruletka była 
narysowana na papierze, a za żetony służyły nam guziki. Graliśmy całe popołudnie 
i inżynier przegrał pół kilograma chleba. Naturalnie, nie był w stanie mi tego zapłacić. 
Zapisał moją wygraną i umówiliśmy się, że następnego dnia też będziemy grali.
Przedpołudnia miałem więc prawie całe zajęte moimi podopiecznymi, panami 
„nafciarzami", a popołudnia spędzałem na grze w ruletkę. Inżynier ciągle przegrywał. 
Trwało to kilka tygodni, aż uznał, ku uciesze całego baraku, że jego system nic nie 
jest wart. Był mi już winien 16 kilogramów chleba. Nie widziałem z tej wygranej ani 
grama, ale przyrzekł, że po wojnie zwróci mi moją wygraną i to z odsetkami.
Ojciec mój też znalazł wkrótce zajęcie. Jakiś student architektury przywiózł 
ze sobą duże pudełko z pastelami. Całe dni rysował i za jego pozwoleniem ojciec się 
do niego dołączył i rysowali razem na papierze, o który postarał się lagerältester. 
Ojciec malował pastelami piękne portrety. Wkrótce dołączyli się do nich inni ludzie 
i cała ta grupa malowała i rysowała kilka godzin dziennie. Zbierali się na zewnątrz 
baraku, w miejscu, które nazywano Akademią.
Arie uczył się całymi dniami języka angielskiego. Ktoś przywiózł kurs 
Langenscheidta dla samouków. Były to zeszyty–lekcje, które krążyły między 
uczącymi się po różnych barakach.
Toczono też długie dyskusje na tematy polityczne i inne. Wszyscy starali się 
czymś zająć, aby czas im szybciej mijał. W tych ciężkich warunkach nie brakowało 
też przykładów szlachetnego poświęcenia dla dobra innych więźniów. Była tam 
nauczycielka z Warszawy, o nazwisku Gitler, która założyła w baraku, na pryczach, 
szkołę dla dzieci. Pisały one jakimiś resztkami ołówków na deskach z prycz.
Do obozu wciąż przybywały nowe transporty. Byli to ludzie, którzy mieli już 
za sobą bardzo ciężkie przeżycia. Na przykład jedna z kobiet, jadąc do obozu była 
przekonana, że wiozą ich na śmierć i wyrzuciła przez okno wagonu swoje małe 
dziecko, myśląc, że w ten sposób je uratuje. Teraz całe noce krzyczała przez sen: 
„Oddajcie mi moje dziecko! Oddajcie mi moje dziecko!". Budzono ją i próbowano 
uspokoić, ale gdy tylko usnęła, znów zaczynała krzyczeć.
Była tam też duża grupa ludzi, licząca może trzydzieści osób, która stanowiła 
jedną rodzinę. Nazywali się Róża i pochodzili z Warszawy. Posiadali oni fałszywe 
papiery jakiegoś południowoamerykańskiego państwa. Codziennie przed południem 
zasiadali w odosobnionym miejscu pod ścianą baraku i jeden z nich uczył każdego 
po kolei, jak się nazywa, kiedy się urodził i jak jest spokrewniony z innymi. Później 
opowiadali sobie różne szczegóły z życia rodzinnego i wzajemnych spotkań.
Właściwie nikt w obozie nie opowiadał, w jaki sposób otrzymał zagraniczne 
paszporty, promesy wiz i inne dokumenty. Jasne było, że tylko część z nich jest 
prawdziwa, a resztę zdobyto jakimiś nielegalnymi drogami. Dużą grupę stanowili 
Palestyńczycy, ale nie pamiętam, czy ktoś z nich był kiedykolwiek w Palestynie. 
Znałem tylko pięcioro ludzi, o których z całą pewnością mogę powiedzieć, że mieli 
prawdziwe papiery — moją ciocię Lidę Teichtal z dziećmi, Meksykanina pode mną 
i inżyniera Lindenbauma. Zapewne jednak było więcej takich osób.
Nasz obóz dla internowanych cudzoziemców był zupełnie odizolowany 
od innych obozów, które znajdowały się w Bergen–Belsen. Zdawaliśmy sobie 
sprawę, że jesteśmy w bardzo uprzywilejowanej sytuacji, bo od czasu do czasu 
komuś z naszych ludzi udawało się nawiązać krótką rozmowę z więźniami innych 
obozów.
Dowiedzieliśmy się, że cały obóz w Bergen–Belsen zbudowany został niedługo 
przed naszym przyjazdem, bo dopiero w kwietniu 1943. Miał to być duży obóz dla 
ludzi przeznaczonych na wymianę. Zbudowany został przez pięciuset więźniów, 
przysłanych w tym celu z innych obozów koncentracyjnych i miał być przez nich 
nadal rozbudowywany. Niemcy widocznie liczyli się z tym, że wymiana będzie 
obejmowała coraz więcej ludzi.
W obozie więźniów (Häftlingslager) panowały straszliwe warunki. Wiele osób 
umierało i grupa ta coraz bardziej się zmniejszała. Na nas patrzyli, jakbyśmy byli 
w raju.
Jednak po kilku miesiącach nasza sytuacja żywnościowa też zaczęła się 
pogarszać. Racje chleba zmniejszono do 250 gramów dziennie, a zupy stawały się 
coraz rzadsze. Dzieci przestały dostawać mleko z makaronem. Byliśmy bardzo 
głodni. Mężczyźni cierpieli bardziej niż kobiety.
Raz w tygodniu otrzymywano po kilka sztuk papierosów. Lepiej byłoby, gdyby 
ich w ogóle nie rozdzielano, wtedy wszyscy palący musieliby się od nich odzwyczaić. 
Niektórzy w żaden sposób nie mogli się pogodzić z brakiem papierosów i zamieniali 
na nie chleb. Oni pierwsi puchli z głodu. Mój ojciec zaczął palić w fajce słomę i trociny 
z poduszki. Był wysokim, barczystym mężczyzną i głód bardzo mu dokuczał; jego 
dzienna racja była taka jak moja, a ja też byłem bardzo głodny. Mama przychodziła 
czasem do naszego baraku i przynosiła mu kawałek swojego chleba, ale ojciec nie 
chciał brać od niej jedzenia.
Pewnego dnia, jeszcze w roku 1943, na rannym apelu, który teraz odbywał się 
już codziennie, oznajmiono nam, że nazajutrz przyjdzie do nas na inspekcję 
komendant obozu Adolf Haas. Cały dzień myliśmy podłogi i sprzątaliśmy baraki. 
Latryna też została umyta i rozlano lizol, który nie tylko dezynfekował, ale też zabijał 
wszystkie inne zapachy swoją ostrą, dominującą wonią. Przypominało mi to nasze 
bunkry podczas akcji w getcie tarnowskim.
Komendant Haas i inni oficerowie oglądali baraki, zadawali pytania i nawet 
słuchali próśb naszego lagerältestera o zwiększenie racji żywnościowych i opału. 
Haas nic nie odpowiadał, tylko kiwał głową. Przechadzali się i rozmawiali ze sobą. 
Stałem niedaleko i w pewnej chwili zobaczyłem w mojej fantazji wszystkich tych 
oficerów SS na platformie — nagich i nieżywych. Obraz był tak wyraźny, że 
musiałem zebrać całą siłę woli, aby powrócić do rzeczywistości.
Przechodząc obok pryczy mojego ojca, Haas zauważył powieszone na niej dwa 
portrety, które ojciec namalował pastelami na papierze. Stanął przed nimi i zaczął je 
oglądać, a po chwili zapytał, kto je wykonał. Odpowiedzialny za barak wskazał 
na mojego ojca. „Nazwisko?" — spytał Haas, po czym rozkazał, aby nazajutrz 
o ósmej rano ojciec czekał przy bramie, aż przyjdzie po niego żołnierz.
Odtąd żołnierz zabierał go co rano do budynku oficerskiego poza obozem, 
gdzie malował w kasynie jakieś obrazy na ścianach. Po skończeniu tej pracy, zaczął 
malować całą serię portretów Haasa i innych oficerów SS. Dostarczono mu farby 
olejne, blejtramy i płótna, jak również wszystkie przybory malarskie. Dostawał tam 
dwudaniowy obiad i duży kawał chleba z margaryną.
Co to dla niego oznaczało, może zrozumieć tylko ten, kto sam był kiedyś bliski 
śmierci z głodu. Czasem ojciec przynosił nam pod ubraniem jeden lub dwa kawałki 
chleba. Za każdym razem jednak był dokładnie kontrolowany. Ojciec szczególnie 
dbał o dziadka, który z dnia na dzień coraz bardziej słabł.
W budynku oficerskim urządzono ojcu pracownię malarską. Był to obszerny 
pokój, gdzie stało kilka sztalug, a z boku mały pokoik, zamieniony na podręczny 
magazyn z materiałami malarskimi. Z pracowni można było wyjść na mały placyk, 
przy którym mieściła się kuchnia oficerska. Ojciec zauważył, że codziennie rano 
przywożą tam kilkanaście 25–litrowych kociołków z mlekiem. Po wyładowaniu ich 
z ciężarówki, kociołki te stały tam może jeszcze godzinę, zanim zabierano je 
do kuchni.
Pewnego razu ojciec wybiegł z pracowni i widząc, że w pobliżu nikogo nie ma, 
chwycił jeden z kociołków za rączki, szybko wniósł go do pokoju i schował pod 
płótnami w małym pokoiku. Następnie, w ciągu dnia, kiedy tylko nadarzyła się okazja, 
pił to mleko. Wypijał w ciągu dnia kilka litrów i nazajutrz zamieniał kociołek na pełny.
Powtarzał ten proceder niemal codziennie przez kilka tygodni, aż do dnia, gdy 
przyjechała ciężarówka z kociołkami, a z kuchni wyszedł z groźną miną gruby 
kucharz. Pokazał szoferowi stojący z boku kociołek, który ojciec dzień wcześniej 
wymienił. Był oczywiście niepełny i kucharz zrobił dużą awanturę. Szofer 
usprawiedliwiał się i coś mu tłumaczył; długo trwało, zanim uspokoił rozzłoszczonego 
kucharza.
Ojciec bał się dalej tak robić i przez cały następny tydzień pił mleko z tego 
kociołka, który mu pozostał, dopóki nie skisło. Resztę wylał do umywalki, a pusty 
kociołek postawił koło kuchni. Tak skończył się mleczny okres mego ojca. Pozwolił 
mu on wrócić szybko do sił i znacznie przybrać na wadze.
My też skorzystaliśmy na tej pracy ojca, bo następnie kazano mu malować 
ściany dużej sali w kasynie oficerskim. Ojciec malował na rusztowaniu, a ponieważ 
Niemcy ciągle go przynaglali, aby pracował szybciej, poprosił o pomoc. Potrzebował 
kogoś, kto podawałby mu farby na rusztowanie, mieszał je czy mył pędzle. 
Powiedziano mu, aby wziął do pomocy dwoje dzieci. Od tej chwili ja z Ariern przez 
krótki czas pomagaliśmy ojcu w pracy. Niestety, nie dostawaliśmy obiadu, tylko dwa 
kawałki chleba i szklankę rozwodnionego mleka, ale i to bardzo nam pomagało, bo 
ojciec dzielił się z nami swoim jedzeniem.
Ojciec zaczął też kraść z ubikacji pocięte kawałki gazet, które wisiały tam 
zamiast papieru toaletowego.
W naszym baraku był pan Gitler, mąż nauczycielki, bardzo inteligentny 
i sympatyczny człowiek, który starał się podtrzymywać wszystkich na duchu. 
Z różnych, dochodzących do nas z innych obozów, urywków wiadomości robił 
od czasu do czasu coś w rodzaju mówionej gazety, nazywanej przez nas 
„Tramwajem". W życiu obozowym spełniała ona ważną funkcję, była bowiem naszym 
jedynym źródłem wiadomości ze świata. Pan Gitler podawał je i komentował z dużą 
dozą humoru; w każdej nowinie znajdował jakąś iskierkę nadziei i otuchy. Omawianie 
wiadomości odbywało się wieczorami, gdy wszyscy już leżeli na pryczach.
Od chwili, kiedy mój ojciec zaczął malować w kasynie, „Tramwaj" stał się 
obszerniejszy i częstszy. Wszyscy czekali z niecierpliwością na każdy nowy numer. 
Pan Gitler cierpliwie i z umiłowaniem składał te kawałki pociętych gazet, które mój 
ojciec przynosił, schowane pod podszewką marynarki lub w kapeluszu. Starał się 
wyciągnąć wnioski nie tylko z tego, co było tam napisane, ale też z tego, co 
przemilczane. Z „Tramwaju" dowiadywaliśmy się też, co dzieje się na froncie.
Pewnego dnia komendant Haas, pozując na fotelu do portretu, powiedział nagle 
do ojca spokojnym tonem, jakby chodziło o błahostkę:
— Panie Schönker, niech pan mi zrobi przysługę i przestanie kraść papier 
toaletowy.
Ojciec oniemiał z przerażenia. Nie wiedział, co odpowiedzieć.
— Versprechen Sie? (Przyrzeka pan?)
Ojciec oprzytomniał i powiedział, że czasem bierze z ubikacji papier 
do czyszczenia palety, ale jeśli to przeszkadza, to oczywiście nie będzie tego więcej 
robił.
Od tego dnia jakaś niewidzialna ręka wkładała mu do kieszeni płaszcza, który 
wisiał w przedpokoju, gazety „Das Reich", a czasem także „Völkischer Beobachter" 
z poprzedniego dnia. Niemiec kontrolujący ojca przy wyjściu, oddając go w ręce 
żołnierza, który prowadził go z powrotem do obozu, widział te gazety, ale nic nie 
mówił.
Pan Gitler miał teraz przez cały dzień ręce pełne roboty. Robił notatki, wycinał, 
redagował, tak jakby on sam był wydawcą gazety. Wszyscy mężczyźni czekali 
na wieczory z „Tramwajem" w naszym baraku.
Mój ojciec, malując oficerów SS, kilka razy żalił się przed nimi, że w obozie 
panuje głód, ale nie doprowadziło to do żadnej zmiany naszej sytuacji. Po wypadku 
z gazetami, malując Haasa, ojciec powiedział mu, że jeżeli nie podwyższy się 
w obozie racji żywnościowych, to w krótkim czasie wszyscy poumieramy z głodu 
i wycieńczenia. Haas stwierdził, że nasze dzienne racje żywnościowe są tak 
obliczone, że człowiek może na nich żyć.
Ojciec odpowiedział:
— Obliczenie jest fałszywe, dowodem są ci, co już poumierali oraz ci spuchnięci 
z głodu, którzy lada dzień pójdą za nimi do grobu. Pan, panie komendancie, jest 
jedynym człowiekiem w tym obozie, który może zmienić ten stan i dlatego usilnie 
proszę pana o podwyższenie naszych racji żywnościowych.
— Niech mi pan wierzy, że ja też mam swoje instrukcje, a poza tym wasz 
Aufenthaltslager otrzymuje większe racje żywnościowe niż inne obozy tutaj.
Mówiąc to Haas trochę się poruszył i ojciec poprawił jego pozycję, co 
spowodowało naturalną przerwę w malowaniu. Po chwili znów zaczął malować, 
a widząc, że Haas pozostał spokojny, powiedział:
— Pan sam, panie komendancie, użył słowa Aufenthaltslager jako nazwy 
naszego obozu, czyli ma to być obóz, w którym się przebywa. Przebywanie to jednak 
szybko się skończy, bo wszyscy poumieramy z głodu. Nasz pobyt mija się zatem 
z celem.
Komendant Haas machnął lekceważąco ręką i pierwszy raz uśmiechnął się 
do ojca.
— Dzisiaj są takie czasy, że nie trzeba robić planów na dłuższą metę. Co pan 
o tym myśli, panie Schönker?
Widocznie tego dnia komendant obozu Bergen–Belsen, Adolf Haas, był 
w dobrym humorze. Ojciec zastanowił się i odpowiedział nie przerywając malowania:
— Ja myślę, że kto chce pozostać przy życiu, musi też myśleć o przyszłości.
Na tym ta rozmowa się zakończyła. Racje żywnościowe nie zmieniły się, ale 
nasze zupy stały się trochę gęstsze i czasem pływały w niej kawałki mięsa, a dzieci 
zaczęły znowu dostawać rozwodnione mleko z makaronem (tylko dwa razy 
w tygodniu). W naszej dziennej porcji chleba było teraz więcej mąki i mniej wody.
Ojciec malował Haasa i innych oficerów SS do stycznia 1944. Stworzył w tym 
czasie czternaście dużych olejnych portretów.
W naszym obozie było 2500 osób. Pewnego razu, pod koniec października 
1943, ogłoszono, że mamy wszyscy zebrać się na placu apelowym o dziewiątej rano 
i że wywołana będzie pierwsza grupa ludzi na wymianę. Ogarnęło nas wielkie 
podniecenie. Wreszcie ktoś o nas pomyślał. Nasi bracia za granicą nie zapomnieli 
o nas!
Po jakimś czasie na plac wjechał samochód z oficerami. Gdy wysiedli, jeden 
z nich ogłosił przez tubę, że wszyscy, którzy zostaną wywołani, mają stanąć przed 
bramą. Nie trzeba zabierać ze sobą żadnych rzeczy, bo otrzymają wszystko, czego 
potrzebują.
Zaczęto wywoływać nazwiska — najpierw kilka nie znanych mi osób, a później 
całą rodzinę Róży. W duchu prosiłem Boga, aby wywołali też nasze nazwisko, ale tak 
się nie stało, chociaż czekaliśmy parę godzin. Coraz więcej ludzi zbierało się przy 
bramie. Przyjechały tam ciężarówki i zaczęto ich gdzieś wywozić. W sumie wywołano 
wtedy 1800 osób. Ciocia Lida z dziećmi i moi podopieczni „nafciarze" pozostali 
w obozie.
Po jakimś czasie przyszła kartka z Katowic na nazwisko naszego lagerältestera. 
Zawierała ona nic nie znaczące pozdrowienia, ale podpisana była przez jego 
przyjaciela, który jechał w tym transporcie. Najwyraźniej ktoś został poproszony o jej 
wysłanie, lub wyrzucono ją z wagonu.
Pewnego przedpołudnia, późną jesienią 1943, do naszego obozu wjechało 
otwarte auto wojskowe, z którego wysiadł oficer SS z jakimś więźniem w cywilnym 
ubraniu. Oficer wezwał naszego lagerältestera, a gdy ten się zjawił, powiedział mu, 
że przywiózł profesora Ajzenmana, który jest bardzo znaną osobistością i trzeba 
o niego dbać, żeby nie stało mu się nic złego. Należy go otoczyć specjalną opieką, 
bo ma przejściowy zanik pamięci i nie mówi. Lekarze mają nadzieję, że to przejdzie, 
gdy będzie w otoczeniu innych Żydów. Jeśli tylko zacznie coś mówić, trzeba 
natychmiast zawiadomić o tym scharfuhrera na apelu.
Oficer odjechał i profesor Ajzenman został z nami. Przypadek chciał, że 
wprowadzono go do naszego baraku i dostał miejsce pode mną. Mój podopieczny, 
Meksykanin, był akurat w obozowej izbie chorych, a gdy wrócił, dano mu miejsce 
bliżej piecyka.
Od dnia przyjazdu Ajzenmana różni ludzie z naszego i innych baraków 
próbowali nawiązać z nim rozmowę, ale on nie odpowiadał na żadne pytania. Leżał 
cały dzień na pryczy, a na jego twarzy malował się strach. Przemawiano do niego 
w różnych językach, próbowano go uspokajać, ale nie reagował. Widać było, że te 
wszystkie próby nawiązania z nim kontaktu są dla niego nieprzyjemne. Było mi go 
żal, krzyczałem więc z góry naszej pryczy na ludzi, aby dali mu spokój. Zawsze 
jednak znajdowali się tacy, którzy, nie mając co robić, traktowali to jak rodzaj sportu, 
chcąc udowodnić, że uda im się przywrócić profesora Ajzenmana do życia.
Pewnej nocy obudziłem się, mając wrażenie, że ktoś pchnął mnie w plecy. 
Otworzyłem oczy. W baraku było ciemno, jedynie rozpalony żelazny piecyk rzucał 
nieco światła. Nasza prycza stała niedaleko i moje oczy szybko przyzwyczaiły się 
do ciemności. Zacząłem widzieć kontury innych prycz i śpiących pod kocami ludzi. 
Usiadłem i rozejrzałem się, ale koło mnie nie było nikogo. Myślałem, że coś mi się 
śniło i położyłem się z powrotem. Po chwili poczułem, tym razem już zupełnie 
wyraźnie, pchnięcie w plecy.
Popatrzyłem na dół na profesora Ajzenmana. Trzymał nogę na deskach, 
na których leżał mój siennik i dawał mi znaki, abym zszedł do niego i zachowywał się 
cicho. Ześliznąłem się z pryczy jak kot i uklęknąłem przy nim, tak że moja twarz była 
blisko jego twarzy. Łamaną polszczyzną wyszeptał, abym zawołał naszego 
lagerältestera. Zapytałem: „Teraz?". Skinął potakująco głową. Podszedłem cichutko 
na palcach do pryczy lagerältestera i delikatnie obudziłem go. Po chwili był już obok 
profesora Ajzenmana, a mnie kazał położyć się spać. Oprócz mnie nikt ich nie 
widział, bo wszyscy spali. Nie wiem, jak długo rozmawiali, bo szybko zasnąłem.
Nikomu o tym nie opowiadałem. Natomiast nasz lagerältester podzielił się 
widocznie tajemnicą profesora Ajzenmana z kilkoma zaufanymi ludźmi, bo 
zauważyłem, że dyskretnie ze sobą rozmawiali. Już po południu w naszym baraku 
zaczęły krążyć jakieś plotki. Wieczorem postanowiono położyć temu kres. Drzwi 
baraku zostały zamknięte i za zgodą Ajzenmana nasz lagerältester opowiedział 
ludziom o ich rozmowie i prosił, aby od tej chwili zostawić Ajzenmana w spokoju 
i w ogóle nie rozmawiać z nikim na jego temat.
Okazało się, że Ajzenman w rzeczywistości nazywał się Cudyk Mendelsohn 
i nie miał nic wspólnego z prawdziwym profesorem Ajzenmanem. Był człowiekiem 
bez żadnego wykształcenia. Przed wojną miał stragan z warzywami w żydowskiej 
dzielnicy w Warszawie. Tam, na Nalewkach, prawie wszyscy mówili w jidysz i to była 
jego ojczysta mowa. Po polsku mówił bardzo źle. Podczas wojny pracował jako 
grabarz w warszawskim getcie. Pewnego razu, wioząc na wózku czyjeś zwłoki, 
przeszukał kieszenie zmarłego i znalazł zagraniczne dokumenty na nazwisko 
profesora Ajzenmana. Przypadek sprawił, że człowiek na fotografii w tych 
dokumentach był nieco podobny do niego. Prawdziwy profesor Ajzenman przyjechał 
na jakiś zjazd naukowców do Warszawy i zaskoczyła go tam wojna, uniemożliwiając 
mu powrót. Bał się zapewne zarejestrować u Niemców i poszedł razem z innymi 
Żydami do getta, gdzie został zastrzelony.
Grabarz, nie mając już nic do stracenia, zgłosił się do Niemców jako Ajzenman. 
Nie miał pojęcia, że oni już od dłuższego czasu szukają tego profesora, bo 
środowiska naukowe za granicą gotowe były dużo za niego zapłacić. Wszystkie 
placówki w Polsce powiadomione były, aby szukać profesora Ajzenmana, ale nigdzie 
nie można go było znaleźć. Gdy grabarz zgłosił się do Niemców jako cudzoziemiec, 
wywołał sensację.
Domyślił się, że profesor Ajzenman musi być jakąś ważną osobistością, której 
Niemcy już od dłuższego czasu poszukiwali. Ogarnął go wielki strach, że zostanie 
zdemaskowany, co będzie równoznaczne z jego natychmiastową śmiercią. Wiedział, 
że gdy tylko coś powie, Niemcy poznają, że nie jest tym, kogo poszukują. Postanowił 
więc milczeć i udawać pomylonego. Nie odpowiadał na żadne pytania. Robił 
wrażenie człowieka, który stracił pamięć i mowę.
Lekarze doszli do wniosku, że ma on za sobą jakieś bardzo ciężkie, 
traumatyczne przeżycia i posłali go do szpitala dla nerwowo chorych. Tam robiono 
na nim różne eksperymenty, a po jakimś czasie posłano go do innego szpitala, ale 
i tam leczenie nie dawało żadnego rezultatu. Były chwile, w których, nie mogąc już 
znieść tych wszystkich zabiegów, próbował odebrać sobie życie — ale Niemcy go 
ratowali. Wreszcie postanowiono wysłać go między Żydów, w nadziei, że może 
pośród nich powróci mu pamięć i mowa. Tak znalazł się w Bergen–Belsen.
Gdy lagerältester skończył opowiadać historię grabarza z warszawskiego getta, 
nastąpiła długa cisza, którą przerwał Ajzenman, mówiąc po żydowsku:
— Un ject wil ich hubn majn ru, gurniszt mer. Ir farsztejt mich, Jidn?! (A teraz 
chcę mieć spokój i nic więcej. Rozumiecie mnie, Żydzi?!)
Wszyscy jeszcze raz przyrzekli, że nie będą się nim zajmować i całą tę sprawę 
utrzymają w tajemnicy. Każdy z nas podszedł do niego i podał mu rękę. Kilka osób 
ucałowało go. Ajzenman płakał ze wzruszenia. Pierwszy raz od dłuższego czasu 
mógł być sobą.
Nazajutrz wszystko w baraku było po staremu. Ajzenman milczał, ludzie 
przestali się nim zajmować.
Po pewnym czasie znalazł też sobie zatrudnienie. Wyspecjalizował się w tym, 
że wyskrobywał niemal niewidoczne resztki zupy z opróżnionych kociołków. Zrobił 
sobie nawet specjalne narzędzia — wyszlifował na kamieniu rączki z łyżek, pozaginał 
je i cierpliwie obrabiał kociołki, wydostając z każdego jeszcze kilka łyżek zupy. 
Ponieważ tych kociołków było kilkanaście, miał z tego mniej lub bardziej pełną miskę 
zupy. Inni patrzyli na to z pobłażaniem, ale też z pewnym lekceważeniem. Pomimo 
głodu ludzie uważali to za poniżające.
Na początku 1944 roku znów oznajmiono nam, że będą wywoływać ludzi, 
którzy mają iść na wymianę. Jeden z moich obozowych kolegów został wywołany 
z rodziną jako pierwszy. Ja znów prosiłem w duchu Pana Boga, bym usłyszał nasze 
nazwisko. Nie było nas jednak na liście.
Zdarzył się wtedy mały, pozornie nic nie znaczący wypadek, który zdecydował 
o losie jednej rodziny. Wywołana została rodzina Gletzer: mąż, żona i ich mały synek 
— bardzo ładne i radosne dziecko z jasnymi lokami, podobne do Ignasia. Może 
właśnie dlatego bardzo je lubiłem i czasem bawiłem się z nim. Chłopczyk stanął przy 
bramie z rodzicami. Nagle z jego rąk wypadła piłka, która powoli potoczyła się 
w stronę komendanta obozu Haasa i zatrzymała się przed jego nogami. Nim rodzice 
zdążyli zareagować, chłopczyk pobiegł po swoją piłkę, spojrzał na błyszczące 
cholewy Haasa, potem podniósł swoją piękną główkę, popatrzył chwilę na tego 
grubego oficera i pobiegł z powrotem. Nikt z Niemców nie poruszył się ani nie 
odezwał. Niemiec z tubą miał znów zacząć odczytywać nazwiska, ale Haas podniósł 
rękę przerywając mu. Powiedział coś do swego adiutanta i ten rozkazał rodzinie 
Gletzer wrócić na swoje miejsce. Byli bardzo rozczarowani, że przez ten mały 
wypadek nie poszli na wymianę.
Tym razem wywołano około 300 osób. Ich rzeczy zostały później postawione 
koło bramy i jacyś więźniowie je zabrali. Dziwiło nas, że nie wzięto nikogo 
z Palestyńczyków. Żałowaliśmy, że nie należymy do tych szczęśliwców, którzy 
pojechali.
Dopiero dużo później dowiedzieliśmy się, że pierwszy transport 1800 osób 
pojechał do Auschwitz i prosto z rampy trafił do komór gazowych, a drugi 
do Theresienstadt i stamtąd po jakimś czasie też do Auschwitz.
Nasz obóz stał się teraz prawie pusty. Pozostało w nim około 450 ludzi. 
Zostaliśmy przeniesieni do innego, mniejszego obozu.
Zima 1943–44 była bardzo ostra. Piecyk żelazny był zbyt mały, aby ogrzać cały 
barak. Chodziliśmy cały czas owinięci kocami i spaliśmy w ubraniach. Niemcy jednak 
nadal traktowali nas względnie dobrze. Czekaliśmy na wymianę, ale ta nie 
nadchodziła. Nie przychodziły też nowe transporty z ludźmi.
Siły nasze malały, ale żyliśmy resztkami nadziei, że ta wojna musi się kiedyś 
skończyć. Nad obozem coraz częściej przelatywały, bardzo wysoko, eskadry ciężkich 
bombowców amerykańskich i angielskich, w kierunku Hannoveru i Hamburga. 
W nocy, daleko na horyzoncie, widać było łunę pożarów i błyski. Wiedzieliśmy, że 
było to bombardowanie Hannoveru, kilkadziesiąt kilometrów od nas. Z początku 
samoloty latały nocami, potem już także w dzień, bez żadnych przeszkód. Podczas 
takich przelotów w obozie wyła syrena i wszyscy musieli pozostać w barakach.
Pewnego dnia zobaczyliśmy przez okno, że jeden z tych olbrzymich samolotów 
eksplodował w powietrzu i na niebie ukazało się kilka spadochronów. Innym razem 
obóz nasz został ostrzelany przez jakiś pojedynczy samolot myśliwski, który leciał 
nisko nad barakami i wypuszczał serie pocisków. Dwie osoby zostały lekko ranne 
i Niemcy zabrali je do szpitala w Celle.
Podczas jednego z takich przelotów umarł inżynier Lindenbaum. Początkowo 
wydawało mi się, że śpi. Dopiero gdy nie odpowiadał na moje pytania, zrozumiałem, 
że coś się stało i zawołałem innych ludzi. Przyszedł nasz lekarz, więzień, który był 
razem z nami w obozie i stwierdził zgon. Było mi bardzo smutno, długo nie mogłem 
otrząsnąć się po jego śmierci.
Pomógł mi Arie. Był teraz moim nauczycielem i uczył mnie, tak jakbym był 
w szkole. Całymi dniami przebywaliśmy razem. Często podczas nauki odchodził 
na moją prośbę od tematu i opowiadał mi, jak pięknie będzie po wojnie, gdy 
będziemy mogli jeść do syta chleb i kartofle. Było to wtedy nasze największe 
marzenie.
Dziadek też zrobił wysiłek, aby zapewnić mi jakieś zajęcie i odwrócić moją 
uwagę od czarnych myśli. Zaczął mnie uczyć, jak produkuje się superfosfat. 
Tłumaczył mi wszystko z najdrobniejszymi szczegółami, tak jakbym miał wkrótce 
objąć kierownictwo naszej fabryki w Oświęcimiu. Rysował mi maszyny i urządzenia, 
tłumaczył, jak to wszystko działa, wypisywał formuły chemiczne, których pomimo jego 
tłumaczenia nie mogłem zrozumieć, i żądał, abym odpowiadał na jego pytania. Ta 
nauka wyrwała mnie z apatii.
Zauważyliśmy, że ci, co tracili nadzieję, wpadali w apatię i depresję, byli 
najbardziej zagrożeni. Człowiek w pewien sposób sam siebie programował: do walki 
o życie, dając ciału najlepsze szansę przeżycia, jakie były możliwe w tych 
warunkach, lub do wyjścia naprzeciw własnej śmierci i przyjęcia jej bez walki.
Ludzie w baraku nie poddawali się. Znaleźli rozrywkę, która wypełniała nam 
wieczory. Okazało się, że fantazja i humor to potężne siły, które mogą pomóc 
człowiekowi w każdej sytuacji. Po zgaszeniu świateł, leżeliśmy w ciemności 
na pryczach i słuchaliśmy, jak co wieczór ktoś inny opowiada o jakimś 
nadzwyczajnym przeżyciu kulinarnym.
Na przykład — jak szedł do znanej restauracji w swoim mieście, z kim szedł, 
z jakiej okazji, jak wszyscy byli ubrani, jak się zachowywali, jak wyglądała sala 
restauracyjna i jak nakryty był stół. Po tym wstępie następował szczegółowy opis 
dań, które zostały zamówione i podane. Wreszcie nadchodził kulminacyjny moment 
— opis, jaki smak i zapach miało każde danie i jak je spożywano. Oczyma wyobraźni 
widzieliśmy te restauracje, te potrawy, tych ludzi i czuliśmy smak i zapach tych 
wspaniałych dań. Słyszeliśmy rozmowy, które tam prowadzono. Granica między 
wyobraźnią a rzeczywistością zacierała się. Leżeliśmy w milczeniu na pryczach 
i słuchaliśmy jak zahipnotyzowani. Wydawało nam się, że my sami bierzemy udział 
w tych biesiadach, razem z tym, który opowiadał. Niektórzy czynili to z takim 
mistrzostwem i z tak wielką, wprost hipnotyczną siłą, że po takim opowiadaniu często 
sami czuliśmy się syci.
Potem następowała druga część wieczoru, kiedy opowiadano różne anegdoty, 
skecze i humoreski. Mój ojciec opowiadał po żydowsku o „Chelmer narunym", czyli 
o „głupcach z Chełma". Było to bardzo długie opowiadanie, pełne pikantnych scenek 
z życia Żydów z miasteczka Chełm, które — nie wiem, z jakiego powodu — przeszło 
do folkloru żydowskiego jako miasteczko głupców. Często proszono ojca 
o powtarzanie tej historii i opowiadał ją w różnych wariantach kilkanaście razy. 
Za każdym razem wszyscy śmiali się, jakby słyszeli to pierwszy raz.
Te kulinarno–humorystyczne wieczory bardzo nam pomagały i jestem 
przekonany, że uratowały niejednego z nas. Kobiety też miały swoje zajęcia 
kulinarne — tworzyły przepisy na różne wspaniałe potrawy, ciasta i torty. Moja mama 
miała gruby zeszyt, cały zapisany przepisami.
Niestety, i ta jedyna nasza rozrywka po jakimś czasie się skończyła, bo 
wieczorami zaczęły dochodzić do nas krzyki z sąsiedniego obozu dla niezdolnych 
do pracy. Trafiały tam wciąż nowe transporty Żydów, a co rano wynoszono stamtąd 
kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt zwłok. Nie mogliśmy się z tymi więźniami 
kontaktować, bo nie przychodzili już nawet do kuchni. Byli jeszcze bardziej odcięci 
od świata niż my.
Kiedyś po śniadaniu poszedłem z Ariem popatrzeć na obóz koło nas. 
Naprzeciwko, przy drutach kolczastych, stał więzień. Był bardzo chudy, pasiaki 
wisiały na nim jak na wieszaku. Miałem wrażenie, że widzę upiora... Jego rysy twarzy 
wydawały mi się jednak znajome. Nagle podniósł rękę i pomachał mi, tak jakby mnie 
witał. W tym samym momencie poznałem go — był to syn Lerhaupta, który tak 
bardzo pomógł nam w getcie w Tarnowie. Ja też mu pomachałem i uśmiechnąłem 
się do niego, na znak, że go poznałem. On jednak pozostał bardzo smutny, jego 
twarz była pełna cierpienia i jakby żalu. W każdym razie takie miałem wrażenie. 
Bardzo chciałem mu jakoś pomóc, coś mu dać, pocieszyć go jakimś słowem, 
przytulić. Nie mogłem jednak nic dla niego zrobić.
Byłem bezsilny.
Staliśmy tak dłuższą chwilę w milczeniu naprzeciwko siebie, wpatrzeni jeden 
w drugiego. W pewnej chwili on zaczął płakać, a ja wraz z nim. Dzieliły nas dwa 
rzędy drutów kolczastych, ale wydawało mi się, że przebywamy w różnych światach.
— Wy się znacie? — spytał Arie.
Skinąłem tylko głową i płakałem dalej. Później on przestał płakać i coś jakby 
żałosny uśmiech ukazał się na jego twarzy. Pomachał mi kilka razy na pożegnanie 
i powlókł się do swojego baraku. Ja płakałem jeszcze przez chwilę, aż Arie objął 
mnie ramieniem i zaprowadził na swoją pryczę. Tam opowiedziałem mu o tym 
szlachetnym chłopaku. Arie powiedział, że wątpi, czy go jeszcze zobaczę, bo na jego 
twarzy malowała się śmierć. Przez jakiś czas codziennie chodziłem na to samo 
miejsce przy drutach kolczastych, ale już nigdy go nie zobaczyłem.
Od stycznia 1944 do obozu koło nas ciągle przybywały nowe transporty Żydów 
z Holandii, Grecji i innych krajów. Oni też mieli iść na wymianę; Niemcy nazywali ich 
Austauschjuden — „wymienni Żydzi". W przeciwieństwie do nas, pracowali 
przymusowo, ale chodzili, tak jak my, we własnych ubraniach. Musieli nosić żółtą łatę 
z gwiazdą Dawida i stąd pochodziła nazwa ich obozu: Sternlager.
Z drugiej strony naszego obozu powstał najstraszniejszy obóz w Bergen–
Belsen — Lager für die Arbeitsunfähigen, czyli obóz niezdolnych do pracy. Od marca 
1944 zaczęły tam przybywać z innych obozów koncentracyjnych transporty chorych 
i wycieńczonych więźniów. Były to już tylko ludzkie wraki. Robili straszne wrażenie. 
Często staliśmy z Ariem i Luśką przy drutach kolczastych i patrzyliśmy na tych 
nieszczęśników.
Gdy któryś z nich chciał iść do latryny, to dwóch innych musiało go podpierać 
i cała trójka poruszała się jak na filmie w zwolnionym tempie. Nie było tam żadnej 
opieki lekarskiej, a warunki higieniczne były okropne. Pozostawiano ich niemal bez 
jedzenia i bez koców. W obozie tym nie można było wytrzymać dłużej niż kilka dni. 
Trafiali tu przeważnie ludzie, którzy utracili siły i zdrowie w innych obozach 
koncentracyjnych.
Mama krzyczała na nas, żebyśmy nie patrzyli na tę zgrozę. My jednak ciągle 
tam powracaliśmy, jakby coś nas zmuszało, abyśmy dobrze zapamiętali ten widok. 
Do dzisiaj śni mi się on czasem nocą i krzyczę wtedy ze strachu. Co rano wynoszono 
stamtąd kilkanaście lub kilkadziesiąt nagich, martwych szkieletów ludzkich. Rzucano 
je na szerokie platformy i odwożono do krematorium. To był ten obóz, gdzie 
przebywał syn Lerhaupta.
Niedaleko stamtąd, na początku lipca 1944, powstał kolejny obóz — Żydów 
węgierskich. Ich transporty przychodziły prosto z Węgier, też przeznaczone 
na wymianę. Wiadomo było, że czasem wyjeżdżają stamtąd transporty za granicę; 
napawało nas to nadzieją, że może i o nas ktoś tam pomyśli.
Jeszcze wtedy nie wiedzieliśmy, że od marca 1944 Bergen–Belsen powoli 
przeistaczał się w obóz koncentracyjny. Ludzie słabsi i starsi zaczęli umierać z głodu. 
Mój ojciec już ledwo powłóczył nogami, a dziadek przeważnie cały dzień leżał 
na pryczy albo siadał na niej i długo patrzył w podłogę. Mama z Luśką jeszcze jakoś 
się trzymały, ja i Arie też.
Arie uczył się teraz pilnie z jakiejś książki o sztuce, którą ktoś mu pożyczył. 
Mówił, że sztuka może wyzwolić człowieka i proponował mi, abym uczył się wraz 
z nim. Odmówiłem, bo wolałem przebywać wśród ludzi. On jednak był zadowolony 
z tej nauki i często miałem wrażenie, że żyje w innym świecie. Był tak samo głodny 
jak inni, ale jakby mniej czuły na cierpienie. Mówił o sztuce z takim przejęciem, jakby 
w ogóle nie był w obozie i nie odczuwał głodu. Dopiero, gdy go o to wprost pytałem, 
patrzył na mnie przez chwilę, wracając do rzeczywistości, i mówił: „Tak, ja też jestem 
głodny".
Ciocia Lida z Tosią i Menkiem też się jakoś trzymali. Ciocia chowała nawet 
na „czarną godzinę" kostki cukru, które nadal otrzymywaliśmy raz w tygodniu — 
uważała, że ta godzina jeszcze nie nadeszła. Nie wiedzieliśmy, co nas czeka i jak 
bardzo miała ona rację. Nie zdawaliśmy sobie sprawy, że może być jeszcze gorzej.
Ludzie, chcąc oszczędzać siły, prawie cały dzień leżeli na pryczach. Apele 
odbywały się teraz codziennie. Wszyscy stali przed swoimi barakami, w szeregach, 
każdy trzymał w ręce swoją łyżkę i blaszaną, czerwoną miskę na jedzenie. Odliczał 
nas zawsze ten sam żołnierz, który meldował scharführerowi, jaki jest nasz stan. 
Żołnierz ten, Austriak, uchodził za dobrego, bo nigdy na nas nie krzyczał. Bić nas 
widocznie nie było wolno, bo tylko czasem, gdy jakiś esesman się zdenerwował, ktoś 
obrywał kilka kopniaków okraszonych przekleństwami. Albo gdy ponaglano nas przy 
kąpieli, można było dostać pałką. W stosunku do tego, co działo się tuż obok, żyliśmy 
rzeczywiście jak w raju.
Gdy ten Austriak nas odliczał, to chodząc kiwał się w obie strony; 
prawdopodobnie był inwalidą. Miał takie powiedzenie, na które wszyscy na apelu 
czekali, aby się trochę rozweselić. Podczas odliczania szeregów kobiet, gdy usłyszał 
najmniejszy szmer rozmowy, zawsze je strofował: „Halt die Schnabel alte Gänse!" 
(Zamknijcie dzioby, stare gęsi!), zapominając, że sam chodzi jak kaczka.
Pewnego razu, po rannym apelu, scharführer oznajmił, że tego samego dnia 
o szesnastej odbędzie się apel specjalny. Wszyscy mają być w swoich najlepszych 
ubraniach, czyści i ogoleni, a cały obóz ma błyszczeć czystością. Odbędzie się 
wizyta Międzynarodowego Czerwonego Krzyża.
Ogarnęła nas wielka radość. Wreszcie ktoś się nami zainteresował! Po apelu 
ze wszystkich stron słychać było okrzyki: „Co za szczęście! Co za szczęście!".
Wszyscy byliśmy bardzo podnieceni. Każdy zajął się doprowadzaniem swojej 
osoby do względnie normalnego wyglądu. Porządkowano baraki, a specjalna ekipa 
sprzątała cały obóz. Jedynie Ajzenman niczym się nie przejmował i po obiedzie 
na jego spodniach i koszuli pojawiło się kilka świeżych plam obok kilkudziesięciu 
starych.
Nadeszła godzina apelu i wszyscy ustawili się na placu. Większość ludzi 
w naszym obozie to byli teraz Palestyńczycy, tak jak my i ciocia Lida. 
Palestyńczyków od pierwszej chwili nie dołączano do żadnego transportu. Byliśmy 
pewni, że coś się stało i władze angielskie wyraziły wreszcie gotowość wpuszczenia 
nas do Palestyny, a jakieś czynniki gotowe były nas wykupić. Wielu ludzi mówiło, że 
świat nie jest taki zły, jak sądziliśmy. Ja byłem oszołomiony tym, jak wszystko w życiu 
człowieka może się w jednej chwili zmienić. Jedynie Arie był dziwnie spokojny. 
Rozmawiał z moim ojcem na ten temat i wreszcie powiedział:
— Być może ludzie z naszego obozu uratują się. Nie oczyści to jednak 
sumienia tych wszystkich wpływowych osób za granicą, które mogły nas wyciągnąć 
z tego piekła i nie zrobiły tego.
Staliśmy w szeregach, a kilku esesmanów sprawdzało, czy plac jest czysty. 
Teraz kazano nam ustawić się z rodzinami — kobiety, dzieci i mężczyźni razem. 
Samo to było już czymś nadzwyczajnym. Nasze podniecenie jeszcze wzrosło. 
Byliśmy pewni, że wszyscy idziemy na wymianę. Staliśmy tak w milczeniu może 
godzinę. Dziadziuś stał koło nas, wspierany przez ojca i Ariego. Dziwiło mnie, że są 
smutni.
Wreszcie, przez otwartą bramę obozową, wjechało eleganckie auto osobowe, 
które zatrzymało się niedaleko naszych szeregów. Jakiś esesman krzyknął: 
„Achtung!", i wszyscy stanęliśmy na baczność. Z auta wysiadł komendant obozu 
Haas, jakaś pani i towarzyszący im oficerowie. Komendant wskazał na nas ręką, tak 
jakby zapraszał tę panią do obejrzenia nas z bliska. Pani rozejrzała się wokoło, 
lustrując jednym długim spojrzeniem cały obóz. Haas znów wskazał ręką na nas, ale 
pani zaprzeczyła i przez chwilę ze sobą rozmawiali, po czym Haas zwrócił się 
do jednego z oficerów, a ten rozkazującym tonem krzyknął do nas.
— Ajzenman! Austreten! (Ajzenman! Wystąp!)
Ajzenman stał w szeregu tuż za nami i nie ruszał się.
Oficer powtórzył okrzyk, ale Ajzenman nadal się nie ruszał.
Wreszcie ktoś szturchnął Ajzenmana.
— Wystąp, przecież cię wołają.
Na to Ajzenman odpowiedział po żydowsku, łamiącym się głosem.
— Ich... gaj niszt, ich hob mojre. (Ja... nie idę, ja się boję.)
Oficer zaczął się rozglądać i krzyknął jeszcze głośniej:
— Ajzenman! Ajzenman!!
Ajzenman trząsł się ze strachu i nie chciał wystąpić, ale czyjeś ręce wypchnęły 
go do przodu. My wszyscy byliśmy czysto ubrani, mężczyźni ogoleni, kobiety ładnie 
uczesane, niektóre z chustkami na ramionach, ale Ajzenman wyglądał okropnie — 
nie ogolony, w brudnym, poplamionym ubraniu. Widać, że nigdy nie było ono prane. 
Spodnie o wiele za szerokie, wisiały na nim jak worek. Sznurek, którym obwiązywał 
spodnie, był postrzępiony.
Przerażonego Ajzenmana wypchnięto przed nasz szereg. Kobieta otworzyła 
ramiona na jego powitanie. Zmuszony był iść w jej kierunku, a ona zrobiła kilka 
kroków w jego stronę. Dopiero teraz zauważyliśmy, że w klapie kostiumu miała 
odznakę Czerwonego Krzyża. Spotkali się w połowie drogi. Kobieta chwyciła go 
serdecznie za ręce i coś powiedziała, ale Ajzenman milczał. Widocznie wiedziała 
o jego stanie, bo nie próbowała z nim więcej rozmawiać, tylko dobrze mu się 
przyjrzała. Na jej twarzy pojawiło się przerażenie. Zbliżyła się wraz z nim do grupy 
oficerów i popatrzyła z wyrzutem na komendanta Haasa, tak jakby chciała zapytać: 
„Co wyście zrobili z tym człowiekiem?". W jej wzroku było wielkie oskarżenie. 
Zawstydzony Haas opuścił głowę. Patrzyłem na tę scenę zdziwiony, bo wydawało mi 
się, że oficerowie SS nie są zdolni do takiego uczucia.
Rozmawiali ze sobą chwilę, po czym jeden z oficerów zawołał do siebie 
naszego lagerältestera i rozkazał, aby Ajzenman czekał jutro o ósmej rano przy 
bramie, umyty, uczesany, w eleganckim ubraniu z krawatem.
— Jak mogliście dopuścić, żeby on znalazł się tu w takim zapuszczonym 
stanie!? — syknął.
— A kto wiedział, że o niego chodzi? — usprawiedliwiał się lagerältester.
Na tym apel się zakończył. Nasze nadzieje znów spełzły na niczym. Wszyscy 
byliśmy rozczarowani, niektórzy płakali.
Po wszystkich barakach męskich zaczęto szukać odpowiedniego stroju dla 
Ajzenmana. Wreszcie znaleziono eleganckie, popielate ubranie, uszyte jak dla niego. 
Ktoś dał koszulę, inny buty, mój ojciec ofiarował mu krawatkę w białe kropki 
na czerwonym tle. Kalesony, skarpetki, piękny pasek — wszystko zostało 
przygotowane.
Nastąpiła trudniejsza część zadania. Trzeba było ogolić i umyć Ajzenmana, 
który bronił się jak lew, bo nie znosił wody. Tłumaczył, że dopiero tydzień temu się 
golił i że skóra go piecze, gdy się myje. Pomimo oporu, został umyty i ogolony. Brało 
w tym udział czterech jeszcze względnie silnych mężczyzn. Przygotowania te trwały 
do późnej nocy.
W naszym baraku mieszkał rabin o nazwisku Lewin. Był to bardzo godny 
człowiek, który codziennie pocieszał współwięźniów. Niejednego z nas natchnął 
nową nadzieją. Teraz rabin siedział całą noc i wpisywał do modlitewnika, między 
linijkami modlitw, imiona i nazwiska wszystkich osób, które znajdowały się w naszym 
obozie.
O szóstej rano koło mojej pryczy zrobił się ruch. Ajzenman został obudzony 
i znów rozpoczęła się trudna procedura mycia i ubierania go. Tym razem pozwolił 
ze sobą robić, co chciano. Na jedną rzecz tylko w żaden sposób nie chciał się 
zgodzić — aby nosić pasek zamiast sznurka.
Tymczasem pod bramę podjechało auto z żołnierzem, który zaczął wołać 
Ajzenmana. Trzeba było zrezygnować z paska. Oddano mu jego ulubiony sznurek 
do spodni i Ajzenman uspokoił się. Rabin Lewin wsunął mu do kieszeni marynarki 
modlitewnik i usilnie prosił go, aby za granicą robił dla nas wszystko, co tylko będzie 
możliwe. Niemiec przy bramie znów zaczął krzyczeć: „Ajzenman! Ajzenman!", więc 
wyprowadzono go z baraku — tak jak prowadzi się narzeczonego do ślubu.
Będąc już przy drzwiach Ajzenman nagle coś sobie przypomniał, wrócił 
do mojej pryczy i przynaglił mnie gestem ręki: „Heniek, sznel, gib mich majne 
marmelade" (Heniek, szybko, daj mi moją marmoladę). Ajzenman dawał mi zawsze 
do schowania swoją porcję marmolady, bo bał się, że mu ją ukradną. Ja chowałem 
ją, zawiniętą w papier, do mojego siennika. Teraz wygrzebałem ją stamtąd i podałem 
mu. On włożył ten papier z marmoladą do kieszeni swojej eleganckiej marynarki 
i wybiegł z baraku. Zszedłem szybko z pryczy i wybiegłem za nimi. Ajzenman 
widocznie pogodził się już ze swoim losem, bo szedł sam.
Brama była otwarta, czekał w niej zniecierpliwiony esesman. Przy bramie 
Ajzenman stanął, odwrócił się do nas i pomachał nam na pożegnanie. Wsiadł razem 
z żołnierzem do auta i odjechali.
Po jakimś czasie nasz lagerältester został nagle zabrany na przesłuchanie. 
Wszyscy byliśmy bardzo zaniepokojeni i spodziewaliśmy się najgorszego. Byli 
w obozie ludzie, którzy zaczęli już żegnać się z życiem, przekonani, że gdy oszustwo 
Ajzenmana wyjdzie za granicą na jaw, Niemcy się na nas zemszczą. Po kilku 
godzinach lagerältester wrócił. Był blady i poważny, ale nic złego mu się nie stało.
Przesłuchiwano go, czy nikt w obozie nie zdawał sobie sprawy, że 
za Ajzenmana podaje się ktoś inny. Lagerältester stanowczo zaprzeczył, tłumacząc, 
że zachowanie Ajzenmana przypisywano temu, że nie był to człowiek przy zdrowych 
zmysłach. Tak przecież przedstawiali go Niemcy, gdy znalazł się w obozie. Nie 
mogliśmy zatem widzieć nic podejrzanego. W końcu przesłuchujący przyjęli te 
tłumaczenia.
Przy okazji lagerältester dowiedział się, jak strasznie Niemcy się zblamowali 
i co stało się z Ajzenmanem.
Profesor został po drugich pertraktacjach wykupiony i jego przejęcie miało 
nastąpić w Szwajcarii, w Montreux nad jeziorem Leman. Czekała tam na niego 
specjalna delegacja, która miała wyprawić mu uroczyste przyjęcie z orkiestrą, 
kwiatami i przemowami.
Auto z Ajzenmanem wjechało do Montreux i stanęło przed delegacją. Orkiestra 
zagrała, ludzie wiwatowali. W tej delegacji byli też oczywiście tacy, którzy dobrze 
znali profesora Ajzenmana. Oficerowie SS wysiedli wraz z Ajzenmanem z auta i tu 
natychmiast okazało się, że chodzi o kogoś innego. Nastąpiła olbrzymia 
konsternacja, oskarżano Niemców o oszustwo. Niemieccy oficerowie usprawiedliwiali 
się, iż nie mieli pojęcia, że to ktoś inny.
Ostatecznie postanowiono Ajzenmana zatrzymać za granicą, a zblamowani 
esesmani wrócili do Niemiec. 
Lagerältester opowiadał nam, że Niemcy byli bardzo rozeźleni i kilka razy 
powtarzali, że gdyby nie chodziło o obóz specjalny, to wysłano by nas wszystkich 
na śmierć.
Pewnego dnia po mojego ojca znów przyszedł żołnierz i powiedział, że ma 
rozkaz sprowadzić go do atelier w budynku administracji, bo jest tam ktoś, kto żąda, 
aby ojciec go malował. Okazało się, że tym razem chodzi o wysokiego oficera SS 
z Berlina, który jest łącznikiem między tamtejszą komendą gestapo a obozem 
Bergen–Belsen.
Ojciec malował go w różnych pozycjach — stojącego i siedzącego w fotelu. 
Oficer przyjeżdżał raz na tydzień i ciągle żądał nowego obrazu. Ojciec dowiedział się, 
że to jest człowiek, który bada kartotekę i dokumenty każdego z więźniów naszego 
obozu. To on decyduje, kto idzie do transportu, a kto zostaje.
Kiedyś powiedział ojcu podczas malowania, że wszyscy w Berlinie są zdumieni, 
że nikt za granicą się nami nie interesuje. Ten cały obóz specjalny traci swój sens 
i nie wiadomo, jakie zapadną decyzje.
Ojciec powiedział o tym lagerältesterowi. Było jasne, że nasz obóz znajduje się 
w dużym niebezpieczeństwie. Nie mogliśmy jednak nic zrobić, aby zawiadomić kogoś 
za granicą o naszej rozpaczliwej sytuacji.
Po skończeniu serii portretów oficera, ojciec musiał malować jego psa. Był to 
olbrzymi dog, który na rozkaz swego pana stał na małym podium i nie poruszał się. 
Ojcu wydawało się, że maluje figurę, a nie żywe stworzenie. Tak zdyscyplinowanego 
zwierzęcia jeszcze nigdy nie widział. Opowiedział o tym Ariemu, który stwierdził, że 
na pewno pies też należy do SS.
Portret psa bardzo się ojcu udał i oficer był zachwycony. Postanowił, że ojciec 
namaluje jeszcze jeden obraz, tym razem z nim siedzącym na fotelu i z psem obok 
niego. Ojciec starał się przeciągać pracę nad tym ostatnim obrazem, ile tylko mógł, 
bo w dniu malowania nie tylko, że nie był głodny, ale starał się jeść na zapas, co mu 
się często udawało. Nie mógł tylko niczego wziąć ze sobą, bo przed odejściem był 
dokładnie rewidowany. Gazety też nikt mu już nie wkładał do kieszeni, nie 
wiedzieliśmy więc, co się dzieje na wojennych frontach. Czasem tylko dochodziły 
do nas niejasne wiadomości, że Niemcy ponoszą klęskę i koniec wojny się zbliża. 
Ojcu też udawało się czasem coś przeczytać z kawałków gazet służących jako papier 
toaletowy.
Pewnego razu, gdy ojciec kończył już ostatni obraz oficera, ten nagle zwrócił się 
do niego.
— Muszę przyznać, że jestem zdziwiony, bo ktoś z zagranicy w końcu się wami 
zainteresował. Co pan na to powie?
Ojcu serce zaczęło bić jak młotem, ale starał się tego nie okazywać.
— Nie widzę w tym niczego dziwnego. Dla mnie było od pierwszej chwili jasne, 
że to nastąpi.
Oficer wydawał się rozbawiony.
— Widocznie to prawda, że Żydzi potrafią lepiej przewidywać niż inne narody. 
Dlatego też są tacy — i tu skinął kilkakrotnie głową, jakby szukał odpowiedniego 
słowa — niebezpieczni.
Na tym rozmowa się skończyła i żołnierz zabrał ojca do obozu. Zaraz 
po przekroczeniu bramy ojciec zauważył, że w obozie panuje dziwne podniecenie. 
Ludzie stali grupkami, pochłonięci żywą dyskusją. Okazało się, że kilka godzin 
wcześniej do obozu przyszedł żołnierz i powiedział, że przyszły dla nas paczki 
z zagranicy.
Niedługo potem wjechała ciężarówka z paczkami. Zaczęto wywoływać nasze 
nazwiska. Każdemu wręczano dużą paczkę i musiał potwierdzić podpisem, że ją 
otrzymał. Na każdej paczce była duża biała nalepka, na której wypisano imię 
i nazwisko każdego z nas oraz adres: Aufenthaltslager für Ausländer, Bergen–
Belsen. Na górze podany był nadawca: Szwedzki Czerwony Krzyż.
Otwieraliśmy te paczki drżącymi z podniecenia rękoma. Okazało się, że każda 
z nich zawiera wysokokaloryczną żywność. Były tam same skarby: mleko 
skondensowane, wędzone mięso, tłuszcz, dżemy, suchary, cukier, kawa, kakao, 
tabliczki czekolady, witaminy, lekarstwa, papierosy i tytoń...
Ze wszystkich stron rozlegały się okrzyki radości. Nagle staliśmy się 
milionerami. Co za szczęście nas spotkało! Ludzie płakali ze wzruszenia. Nasza 
rodzina otrzymała w sumie pięć paczek cudownego jedzenia! Byliśmy szczęśliwi. 
Obozowy lekarz nawoływał, abyśmy byli ostrożni i nie jedli dużo na raz, bo może to 
mieć dla nas fatalne skutki.
Przez kilka tygodni żyliśmy tylko tymi paczkami. O niczym innym się nie mówiło, 
tylko o cudownym smaku tych wszystkich smakołyków, które nagle spadły nam 
z nieba. Staliśmy się wyraźnie silniejsi i zaczęliśmy żywić nowe nadzieje.
Było dla nas jasne, że tylko Ajzenman mógł w jakiś nie znany nam sposób 
spowodować, że otrzymaliśmy te paczki. Wszyscy w obozie go błogosławili. Był 
zresztą dodatkowy znak, że to dzięki jego pomocy. Niektóre nazwiska były 
zniekształcone, samogłoski zamienione na inne. Wyglądało to jak błąd maszynopisu. 
Dla nas było jednak jasne, skąd wynikał ten błąd. Rabin Lewin wpisał nasze imiona 
i nazwiska do modlitewnika drukowanymi literami hebrajskimi, bez samogłosek, które 
się w tym języku często omija.
Po jakimś czasie znów otrzymaliśmy takie same paczki! Tym razem przysłał je 
Szwajcarski Czerwony Krzyż. Budziliśmy się w nocy i dotykaliśmy tych paczek, aby 
sprawdzić, czy nie śnimy. Błędy w samogłoskach przy niektórych nazwiskach były 
identyczne jak poprzednio. Teraz było już zupełnie pewne, że te imiona i nazwiska 
pochodziły z modlitewnika, który Ajzenman miał przy sobie. W ciągu krótkiego czasu 
nasza piątka otrzymała dziesięć paczek jedzenia. I to jakiego jedzenia!
Nie ulega wątpliwości, że te paczki uratowały nam życie i to w podwójny 
sposób. Po pierwsze, bez tego dodatkowego, wysokokalorycznego pożywienia nikt 
z nas fizycznie nie przetrwałby tej wojny. Po drugie, jest wysoce prawdopodobne, że 
obóz nasz, w którym pozostało kilkaset osób, bez tego zainteresowania z zagranicy 
zostałby zlikwidowany. Oznacza to, że wszyscy zginęlibyśmy w komorach gazowych 
Auschwitz. Nasze życie zawdzięczaliśmy Ajzenmanowi.
Zastanawialiśmy się, jak on to zrobił, snuliśmy różne przypuszczenia na ten 
temat. Dopiero po wojnie dowiedzieliśmy się od kogoś z zagranicy, co się stało. 
Podobno Ajzenman, po różnych przesłuchaniach w Szwajcarii, otrzymał azyl 
w Szwecji. Od pierwszego dnia ten prosty człowiek, w zupełnie obcym dla niego 
kraju, z niesamowitą determinacją i siłą zaczął działać jako wysłannik naszego 
obozu. Nie było urzędu w Sztokholmie, który jego zdaniem mógłby mu być pomocny 
i którego by nie odwiedził. Ktoś chodził z nim i tłumaczył jego słowa.
Ajzenman prosił, perswadował, błagał, by ktoś nam pomógł. Opisywał, co stało 
się z Żydami w Polsce i co dzieje się w naszym obozie. Gdy nie było innej rady, 
oskarżał i krzyczał. Nikt jednak nie chciał dla nas nic zrobić. Zbywano go nic nie 
znaczącymi obietnicami, że jego prośby zostaną przekazane do Ministerstwa Spraw 
Zagranicznych i może kanałami dyplomatycznymi uda się jakoś wpłynąć 
na Niemców.
Ajzenman niezmordowanie ponawiał swoje wysiłki. Pewnego dnia spotkał Żyda, 
który nazywał się Gilel Storch; pochodził z Finlandii, skąd uciekł na początku wojny 
do Szwecji. Storch był inteligentnym i zamożnym człowiekiem, który całą swoją 
energię zaangażował w organizowanie pomocy dla Żydów na terenach zajętych 
przez Niemców, a zwłaszcza dla uwięzionych w obozach koncentracyjnych. Nawiązał 
stosunki z międzynarodowymi organizacjami żydowskimi i wszelkimi siłami starał się 
zorganizować jakąś akcję ratunkową. Niestety, jego wysiłki nie dawały żadnych 
rezultatów. W tej sytuacji Gilel Storch ograniczył swoje zadanie do wysyłki paczek 
żywnościowych dla głodujących ludzi w obozach koncentracyjnych w Niemczech. 
Na to jednak też nigdzie nie mógł zdobyć zgody; w szwedzkim Ministerstwie Spraw 
Zagranicznych mówiono mu, że brak im funduszy. Wtedy spotkał Ajzenmana i to 
spotkanie zmieniło sytuację.
Ajzenman służył Storchowi jako wstrząsający naoczny świadek. Jego 
wystąpienia byty tak dramatyczne i autentyczne, że pomimo iż mówił w jidysz i jego 
słowa były tłumaczone — poruszały wszystkich obecnych. Te wystąpienia 
Ajzenmana przekonały w końcu oficjalne czynniki. Zorganizowano fundusze 
i zrealizowano projekt wysłania paczek do obozów koncentracyjnych w Niemczech.
W sumie wysłano przez Szwedzki Czerwony Krzyż 40 tysięcy paczek 
żywnościowych i to w porozumieniu z Niemcami. Dla nas paczki wysłano imiennie, 
według nazwisk w modlitewniku Ajzenmana. Niewątpliwie paczki te uratowały życie 
wielu ludziom. Były one jak koło ratunkowe rzucone tonącemu człowiekowi.
W obozie jeden bogaty człowiek przyrzekł sobie, że jeśli przeżyje wojnę, to 
odnajdzie Ajzenmana i suto go wynagrodzi. Po wojnie człowiek ten odnalazł go 
w Szwecji i dotrzymał przyrzeczenia. Proponował mu też różne stanowiska w swoich 
firmach. Ajzenman pozostał jednak przy tym, co sprawiało mu zadowolenie: 
prowadził stragan z warzywami. Dobrze mu się powodziło, ale nadal zamiast paska 
nosił na spodniach sznurek. Umarł po latach w Szwecji. Jestem pewien, że 
prawdziwy profesor Ajzenman byłby z niego dumny.
Pewnego dnia — padał wtedy deszcz, tak jakby niebo płakało — zmarł mój 
sąsiad z dołu, starszy pan z Meksyku. Po wyjeździe Ajzenmana wrócił na moją 
pryczę, bo chciał być blisko mnie. Na krótko przed śmiercią rozmawiał ze mną i nic 
nie wskazywało na to, że od nas odchodzi. Prosił mnie, abym potrzymał go za rękę, 
co też uczyniłem. Nie widziałem w tym nic szczególnego, bo często mnie o to prosił. 
Zauważyłem tylko, że rysy jego twarzy stały się jakby ostrzejsze. W pewnej chwili 
poczułem, że jego ręka jest zimna, a oczy wpatrzone w jeden punkt, były jak 
ze szkła. Ktoś podszedł do niego i zbadał mu puls, po czym zamknął mu powieki. 
„Taki jest świat" — powiedział i pogłaskał mnie po głowie. Wdrapałem się na moje 
miejsce na pryczy i płakałem, jak po stracie bliskiego człowieka.
Byłem już przyzwyczajony do śmierci, bo ludzie często u nas umierali. 
Najwięcej trupów widziałem na głównej drodze przed naszym obozem. Codziennie 
jeździły tam wozy i platformy, pchane i ciągnięte przez więźniów w pasiakach, 
załadowane nagimi zwłokami. Splecione ręce, nogi, głowy i tułowia dziesiątków ludzi. 
Czasem wydawało mi się, że oni jeszcze żyją, że są w agonii. Przypominały mi się 
reprodukcje z infernalnych obrazów Hieronima Boscha, jakie widziałem w książce 
Ariego.
Sytuacja wokół nas coraz bardziej się zaostrzała. Coraz więcej platform 
z trupami ciągnięto i pchano główną drogą obozową do krematorium. Mówiono, że 
nie nastarcza już ono z paleniem zwłok, więc rzuca się je do masowych grobów 
za obozem.
5 marca 1945 mój ukochany dziadek, Józef Schönker, dostał wylewu krwi 
do mózgu i po kilku minutach zmarł. Miał 72 lata. Bardzo Go opłakiwaliśmy.
W grudniu 1944 Alfred Haas utracił swoje stanowisko i komendantem obozu 
w Bergen–Belsen został hauptsturmführer SS Joseph Kramer. Był to obdarzony już 
wtedy dużą praktyką organizator i wykonawca masowego uśmiercania ludzi. 
W Bergen–Belsen doszedł do szczytu swojej kariery masowego mordercy. 
Nazywano go „bestią z Bergen–Belsen". Zaraz po jego nominacji obóz dla 
internowanych przeistoczył się w obóz koncentracyjny, ze wszystkimi tego 
konsekwencjami.
W Bergen–Belsen przebywało wtedy ponad 15 tysięcy ludzi. Wraz 
ze zbliżającym się frontem Niemcy zorganizowali „marsze śmierci", ewakuując inne 
obozy. Podczas tych marszów tysiące ludzi padało z głodu i wycieńczenia, a kto nie 
mógł iść dalej, ten został zastrzelony. 20 tysięcy więźniów, między innymi 
z Auschwitz, Buchenwaldu i Sachsenhausen, częściowo przez Gross–Rosen, 
przybyło do Bergen–Belsen. Ze wszystkich stron tysiącami przybywali dalsi 
więźniowie.
Wszyscy, którym udało się przeżyć te marsze, dotarli do Bergen–Belsen 
resztkami sił, w stanie kompletnego wyczerpania. Nie poczyniono żadnych kroków, 
aby stworzyć im jakieś minimalne warunki do życia. Nie było żadnych pomieszczeń, 
urządzeń sanitarnych ani pożywienia. Pozostawiono ich w obozie pod gołym niebem, 
często nawet bez wody. Ludzie masowo umierali; wybuchały epidemie. Nie 
nadążano już nawet z wrzucaniem zwłok do zbiorowych grobów, które były ciągle 
otwarte. Granica między życiem i śmiercią została zatarta.
Nasz obóz jednak nadal pozostał całkowicie odizolowany od innych, tylko 
zmniejszono jego teren. Pozostało nas 300–400 osób. Liczyliśmy już teraz nie dni, 
ale godziny do naszego wyzwolenia albo do śmierci. Wiedzieliśmy, że alianci zbliżają 
się do obozu. Leżeliśmy całymi dniami na pryczach, często ogarniała nas apatia 
i obojętność.
Arie zachorował. Na nodze, powyżej kolana, zrobiła mu się opuchlizna z ropą. 
Było to częste schorzenie w obozach koncentracyjnych, nazywane flegmoną. 
Opuchlizna ta ciągle rosła, aż lekarz uznał, że musi ją przeciąć, aby wyszła z niej 
ropa. Po różnych staraniach, pozwolono Ariego operować w ambulatorium, które było 
w sąsiednim obozie. Ojciec zaniósł go tam na plecach, a po kilku godzinach przyniósł 
z powrotem na rękach. Sam nie mógł uwierzyć, że jest jeszcze zdolny do takiego 
wysiłku. Arie był blady jak papier, ale nogę miał dobrze zabandażowaną.
Wszyscy mieliśmy nadzieję, że na tym sprawa się skończyła i Arie wkrótce 
wyzdrowieje. Tata co kilka dni nosił go na plecach do ambulatorium na zmianę 
opatrunku. Niemcy nie pozwalali, aby ktoś z nas towarzyszył ojcu. Staliśmy przy 
drutach kolczastych, patrzyliśmy, jak ojciec małymi kroczkami wolno posuwa się 
naprzód i w duchu prosiliśmy, aby starczyło mu sił. Arie trzymał go za szyję i dodawał 
mu otuchy. To samo działo się w drodze powrotnej. Baliśmy się, że obaj się 
przewrócą, ale właśnie wtedy wstępowały w ojca jakieś nadzwyczajne siły.
Arie był zresztą tak wychudzony, że ważył chyba połowę tego, co normalnie. 
Dziwne, ale nie był przygnębiony. Wierzył, że wyzdrowieje. Robił nawet plany, że 
po wojnie napisze książkę pod tytułem Płonne nadzieje na temat naszego obozu. 
Raz powiedział mi, że tytułu nie jest pewien, ale całą treść ma już w głowie.
Niestety, okazało się, że noga Ariego nie goi się i po chwilowym polepszeniu 
znowu zbiera się w niej ropa. Lekarstw żadnych nie dostawał, bo ich nie było. Zaczął 
tracić wiarę w swoje wyzdrowienie, mówił, że widocznie ma wspólników w niebie i oni 
wołają go do siebie. Próbowaliśmy dodawać mu otuchy, ale on stawał się coraz 
bardziej zadumany i poważny.
Miesiąc po pierwszej operacji przyszła druga, ale i tę trzeba było po kilku 
tygodniach powtórzyć. Lekarz mówił, że to cud, że Arie jeszcze żyje i nie dostał 
zakażenia krwi. Jego wycieńczony organizm jakoś to wszystko wytrzymywał. 
Podczas wysokiej gorączki Arie wołał: „Mamo! Mamo!". Później gorączka mu 
przechodziła i następowały lepsze dni.
Nasza sytuacja stawała się coraz bardziej tragiczna, bo zaopatrzenie obozu 
całkowicie się załamało. Tylko co kilka dni otrzymywaliśmy coś ciepłego do jedzenia. 
W końcu i to się przerwało. Rzucano nam przez bramę trochę surowej brukwi i rzepy, 
jak dla krów. Byliśmy obozem uprzywilejowanym, bo inne nie otrzymywały nawet 
tego.
Nie było nam jednak dane doczekać wyzwolenia w Bergen–Belsen. Nawet w tej 
tragicznej sytuacji, w jakiej Niemcy się znaleźli, wierzyli, że przedstawiamy dla nich 
jakąś wartość i że trzeba tego skarbu, który w nas widzieli, strzec do ostatniej chwili. 
10 kwietnia 1945 odbyła się nasza ewakuacja.
O oznaczonej godzinie stanęliśmy koło bramy bez żadnych rzeczy, tylko 
z miskami do jedzenia. Przez cały dzień miałem dziwne uczucie, że stanie się coś 
strasznego. Na rozkaz esesmanów ustawiliśmy się w kolumnę, stojąc rodzinami. 
Wyprowadzono nas za bramę na główną drogę obozową. Tego, co tam widziałem, 
nie zapomnę nigdy w życiu. Co kilkanaście metrów leżały tam stosy nagich trupów. 
Każdy taki stos miał może 20–30 metrów długości, 6–8 metrów szerokości i 2–4 
metry wysokości.
Sama śmierć już na nas nie działała, byliśmy do niej przyzwyczajeni, ale czegoś 
takiego jeszcze nie widzieliśmy. Te twarze wykrzywione w jakimś konwulsyjnym 
wysiłku, te oczodoły ze szklanymi oczami, te pokręcone i splecione ze sobą ciała, 
leżące jedno na drugim — martwe, zhańbione resztki ludzkie.
Mama prowadziła Luśkę i zakrywała jej oczy, a mnie prosiła, żebym nie patrzył. 
Tylko pierwszy stos trupów wywołał moje przerażenie. Następne, obok których 
przechodziliśmy, robiły na mnie wrażenie kamiennych pomników. Może to była moja 
samoobrona przed tym widokiem.
Arie, wspierany przez ojca i przeze mnie, szedł w środku kolumny, kuśtykając 
na jednej nodze. Ojciec bał się go nosić, aby esesmani nie zauważyli, że jest chory, 
bo nie wiedzieliśmy, jak mogą zareagować. Arie powiedział mi: „Nie odwracaj głowy, 
patrz na te stosy trupów, Heniu, i zapamiętaj je dobrze, bo to jest ostateczne 
podsumowanie tej wojny i hitlerowskiej ideologii".
Za ostatnim stosem czekały na nas ciężarówki, na które rozkazano nam wejść 
po drabinkach. Tu stało się coś strasznego. Arie, podpierany przez ojca, wchodził 
po tej drabince bardzo powoli, co zdenerwowało stojącego koło nas esesmana. 
Zaczął na niego krzyczeć. To jednak nie pomagało, bo Arie nie mógł wchodzić 
szybciej. Esesman stracił cierpliwość i kopnął go w chorą nogę. Arie krzyknął z bólu 
i spadł z drabinki na ziemię, gdzie rozwścieczony już esesman znów zaczął go 
kopać. Ojciec rzucił się przed Ariego, zasłaniając go własnym ciałem i tłumacząc, że 
Arie jest chory. W rezultacie sam dostał kilka kopniaków, okraszonych 
przekleństwami. Jacyś ludzie skoczyli Ariemu na pomoc i podnieśli go do auta, dokąd 
wciągnęły go czyjeś ręce. Ojcu też udało się podnieść i wskoczyć na górę 
po drabince. My staliśmy osłupiali. Wreszcie, ponaglani krzykami i przekleństwami 
esesmana, także się wgramoliliśmy. Nawet żona dziadka jakimś cudem zdołała to 
zrobić przy pomocy mamy.
Zawieźli nas na stację kolejową w miasteczku Celle. Tam czekał na nas pociąg 
towarowy. My, ciocia Lida z dziećmi i żona dziadka, Regina — wsiedliśmy do tego 
samego wagonu. Ariego noszono na rękach. Nie wiedział, co się z nim dzieje. Nie 
było ciasno; każdy z nas mógł usiąść na podłodze, a nawet położyć się. Później 
do każdego z wagonów wrzucono rzepy i karpiele, wstawiono dwa wiadra z wodą 
i dwa wiadra na odchody. Powiedziano nam, że po drodze dostaniemy jedzenie.
Mama i ojciec opiekowali się Ariem. Luśka cicho popłakiwała, tuląc się do mnie. 
Ja czułem się tak, jakby to mnie pobili. Niektórzy w wagonie żałowali, że nie 
pozostawiono nas w Bergen–Belsen i nie dano nam spokojnie umrzeć. Nie byliśmy 
już nawet głodni, tylko bardzo słabi. Mieliśmy wewnętrzne przekonanie, że Niemcy 
nie chcą nas wysłać na śmierć, bo gdyby chcieli, to zostawiliby nas w Bergen–
Belsen.
Patrzyłem, jak rodzice przykładają mokre kompresy Ariemu i odetchnąłem 
z ulgą, gdy spokojnie zasnął. Przez sen jednak znów zaczął bredzić.
Wreszcie zasunięto drzwi i pociąg ruszył. Nie wiedzieliśmy, dokąd nas zawiezie, 
ale nasz nagły odjazd z Bergen–Belsen można porównać do próby ratowania się 
z tonącego okrętu.
Od stycznia do połowy kwietnia 1945 zmarło w Bergen–Belsen około 35 tysięcy 
ludzi. W samym tylko marcu zmarło ponad 18 tysięcy więźniów. Obóz Bergen–
Belsen został wyzwolony przez Anglików 15 kwietnia 1945. Było tam wtedy 60 
tysięcy więźniów — żywych trupów, chorych i konających. Wojsko angielskie było 
bezradne wobec tej katastrofy. Pomimo wysiłków, więźniowie nadal masowo 
umierali.
Mam ciągle przed oczami stosy trupów na głównej drodze obozowej w Bergen–
Belsen, a nocami słyszę jęki Ariego, które zmieniają się w cichy szloch.


Tröbitz

Przez całą wojnę miałem jedno wielkie pragnienie: pozostać przy życiu. 
Starałem się nie dopuszczać do siebie myśli, że może być inaczej. Nie nawiedzały 
mnie też wątpliwości, czy w ogóle warto żyć w tak nieludzkich warunkach. Ja 
chciałem żyć, niezależnie od warunków, w jakich się znalazłem.
Ale pierwszego dnia naszej ewakuacji z Bergen–Belsen przeszedłem duchowy 
kryzys. Coś się we mnie załamało. Dotychczas wydawało mi się, że życie jest tak 
cennym skarbem, że leży poza wszelką miarą jakiejkolwiek wartości. Widocznie 
jednak w każdym człowieku istnieje granica wartości życia. Poczułem, że szybko 
zbliżam się do takiej granicy. Zacząłem się bać, że i ja mogę nagle stanąć przed 
pytaniem, czy warto żyć.
Rozejrzałem się dookoła. W naszym wagonie panował półmrok. Na dwóch 
ścianach były wąskie okienka, które dawały nieco światła, ale zbyt mało, by oświetlić 
cały wagon. Wszyscy leżeli na podłodze, przytuleni do siebie. Nie słychać było 
żadnych rozmów. Nawet dzieci nie płakały. Żona dziadka, Regina, najstarsza osoba 
w wagonie, pozostawała obojętna na to, co działo się wokół. Bezustannie patrzyła 
w sufit i nie zmieniała wyrazu twarzy, która przypominała maskę.
Arie jęczał. Przysunąłem się do niego i próbowałem z nim rozmawiać, ale on 
nie odpowiadał. Mama przykładała mu na czoło mokry kompres. Ktoś dał jej w tym 
celu koszulę, bo miał dodatkową. Od czasu do czasu Arie mamrotał jakieś słowa, ale 
pozostawał półprzytomny. Równomierny stukot kół spowodował, że wkrótce wszyscy 
w wagonie zasnęli. Ja czuwałem przy Ariern. Coś zmuszało mnie, abym wsłuchiwał 
się w jego jęki. Chyba już wtedy nawiedziła mnie myśl, że dzieje się tak dlatego, 
abym tego jęku nigdy nie zapomniał.
Późnym wieczorem pociąg zatrzymał się na jakiejś małej stacji. Otworzono 
z zewnątrz drzwi wagonu i każdy z nas dostał dwie kromki chleba i gorącą, dość 
gęstą zupę — prawdziwy skarb, bo już kilka dni nie mieliśmy nic gorącego w ustach. 
Uznaliśmy, że ktoś dba, abyśmy pozostali przy życiu.
Tata powiedział to Reginie, by ją trochę pocieszyć, ale ona odparła sceptycznie, 
że nawet jeżeli komuś zależy na naszym przeżyciu, to szanse, że się uda, są bardzo 
nikłe. Ktoś inny uważał, że ta zupa jeszcze o niczym nie świadczy, bo Niemcy, 
ze swoją pedantyczną biurokracją, mogą nas też wieźć na miejsce zagłady. Ktoś 
zarzucił mu, że jest pesymistą i widzi wszystko w czarnych barwach, ale on 
odpowiedział, że jeśli myśli się realistycznie, to jest się pesymistą.
Po tej zupie z chlebem wszyscy w wagonie jakby wrócili do życia. Pociąg ruszył 
i ze wszystkich stron słychać było rozmowy, a nawet śmiech.
Zapadła noc i znów zapanowała cisza. Wszyscy zasnęli i ja też. Kilka razy 
budziłem się, bo Arie krzyczał: „Mamo! Mamo!". Moja mama uspokajała go. Rano 
obudziłem się; poczułem, że pociąg stoi. W wagonie było szaro. Popatrzyłem 
na Ariego. Uśmiechał się do mnie, zupełnie przytomny. Chciałem coś powiedzieć, ale 
on położył mi palec na ustach i szepnął: „Nie wolno ich budzić, bo sen dodaje im sił". 
Leżeliśmy w milczeniu obok siebie i patrzyliśmy sobie w oczy. Obaj byliśmy 
wzruszeni.
Kilka godzin wcześniej wydawało mi się, że Arie umiera. Poczułem, że łzy 
spływają mi po policzkach. Widocznie zrozumiał, że on jest ich przyczyną, bo zaczął 
mi je ocierać ręką i cały czas się do mnie uśmiechał. Jego uśmiech wlewał we mnie 
nową energię życia.
Nagle usłyszeliśmy głosy z zewnątrz. Drzwi zostały odsunięte i jakiś żołnierz 
powiedział, że możemy wyjść, ale nie wolno nam oddalać się od pociągu więcej niż 
pięć metrów. Arie, Regina i jeszcze kilka osób pozostało w wagonie. Ciocia Lida też 
nie chciała zejść, ale rodzice prawie siłą nakłonili ją do tego. Ja chciałem zostać przy 
Ariern, ale on prosił, żebym zrobił to dla niego i zszedł z innymi.
Mama, Luśka i ojciec stali koło wagonu z zamkniętymi oczami i wdychali świeże 
powietrze. Z obu stron pociągu pilnowało nas kilku esesmanów z karabinami. 
Staliśmy w polu, wokół nas unosiła się lekka mgła. Było nam zimno, chociaż prawie 
każdy nosił po dwie koszule i sweter. Byliśmy też bardzo głodni. Jakiś optymista 
powiedział, że to dobry znak, iż głód do nas wrócił.
Ludzie wchodzili między wagony i wypróżniali się. Wylano też wiadra z kałem. 
Stojący koło mnie młody, może 22–letni esesman zaklął głośno: „Donnerwetter!" 
i krzyknął: „Stinkende Juden!" (Śmierdzący Żydzi!). Niemal w tym samym momencie 
jakiejś pani upadła laska i mój ojciec pochylił się, by ją podnieść. Niemiec zauważył 
na jego ręce zegarek i krzyknął: „Gib her die Uhr!" (Dawaj ten zegarek!). Ojciec 
na moment się zawahał i kosztowało go to kopniaki. Zdjął zegarek i oddał go 
esesmanowi, który nadal go kopał.
Stałem przy ojcu i wszystko we mnie drżało. Czułem się za niego strasznie 
poniżony — że musiał wykonać rozkaz Niemca i nie mógł się bronić przed takim 
chudym wymoczkiem. W normalnych czasach ojciec zgniótłby go jedną ręką. Teraz 
w ciągu dwóch dni został dwa razy skopany. Gdy bronił Ariego, byłem z niego bardzo 
dumny, a teraz czułem się tak, jakby ktoś napluł mi w twarz.
Po chwili wszystko było jak przedtem. Ludzie chodzili wzdłuż wagonów lub stali 
i rozglądali się wokoło. Myślałem o tym zegarku — marki Longines z dużym, czarnym 
cyferblatem. Wiedziałem, że ojciec bardzo go lubił. Dostał go w prezencie 
urodzinowym od dziadka; z tyłu wygrawerowane były słowa: „Kochanemu Leonowi — 
od ojca" i data. Była to cenna pamiątka; ostatni przedmiot zachowany z dawnych, 
lepszych czasów, dowód, że czasy te w ogóle kiedyś, w dalekiej przeszłości, istniały.
Okazało się, że stoimy już kilka godzin, ponieważ równoległy tor, którym jechały 
pociągi w przeciwnym kierunku, został zbombardowany gdzieś przed nami. Musimy 
czekać, bo transporty wojskowe jadą po tym drugim torze, w tym samym kierunku co 
my i później wchodzą na nasz tor. Widziałem taki transport, jak przejechał koło nas 
— platformy z czołgami i armatami przykryte brezentem i wagony z wojskiem; długi 
pociąg z dwiema lokomotywami.
Usiedliśmy przy torach i z przyjemnością wdychaliśmy świeże powietrze. 
Z drugiej strony pociągu był las i dochodził stamtąd dawno zapomniany zapach 
drzew. Tata wrócił do wagonu i przysunął Ariego do drzwi. „Jak się czujesz? — 
spytałem go. — Dużo lepiej" — odpowiedział i podniósł się na łokciu. Był strasznie 
wychudzony, wszystko na nim wisiało. Wysunął głowę na zewnątrz wagonu 
i z ciekawością rozglądał się wokoło. Widziałem, że od czasu do czasu bardzo go 
boli, bo wykrzywiał twarz i wydawał z siebie zduszony jęk.
Wkrótce rozeszła się wiadomość, że czekamy jeszcze na dwa wojskowe 
pociągi. Nasz lagerältester został wezwany do komendanta transportu, oficera SS, 
który kazał mu rozdzielić jedzenie. Każdy z nas znów otrzymał dwa kawałki chleba 
i gorącą herbatę. Jedzenie roznoszono od wagonu do wagonu, bo wielu ludzi nie 
miało już sił stać w kolejce.
Wreszcie transporty wojskowe, na które czekaliśmy, przejechały. Wróciliśmy 
do wagonów, drzwi zostały zamknięte i pociąg ruszył w dalszą drogę. Zaczęliśmy 
kroić rzepy, które otrzymaliśmy na początku naszej podroży. Każdy dostał tylko jeden 
gruby plaster, bo postanowiliśmy oszczędzać te resztki jedzenia.
Po dwóch godzinach pociąg znowu stanął; po jakimś czasie przetaczany był to 
w jedną, to w drugą stronę. Nie mieliśmy pojęcia, gdzie jesteśmy i dokąd jedziemy. 
Jedni uważali, że Niemcy wysyłają nas na wymianę, inni — że chcą wykorzystać 
resztki naszych sił w jakiejś fabryce zbrojeniowej. Ale nikt już nie mówił, że jedziemy 
na śmierć.
Spytałem Reginę, co o tym sądzi. Odpowiedziała mi, że nie wie, dokąd jadą 
inni, ale ona jedzie do Pana Boga. Powiedziała to z taką powagą i pewnością siebie, 
że aż się wzdrygnąłem. Chciałem też zapytać Ariego, ale powstrzymałem się, bo 
zabrakło mi odwagi.
Po kilku godzinach jazdy, postoju i manewrowania, pociąg wjechał na jakąś 
stację. Otworzono drzwi i pozwolono nam wyjść z wagonów. Znów otrzymaliśmy 
gorącą zupę i po kawałku chleba. Cieszyliśmy się każdym kęsem i łykiem. Podczas 
jedzenia zachowywaliśmy się tak, jak ludzie, którzy odprawiają w ciszy i skupieniu 
jakiś święty obrządek.
Na tej stacji rozeszła się wiadomość: „Jedziemy do Theresienstadt". Ktoś 
podsłuchał rozmowę komendanta naszego transportu z urzędnikiem kolejowym 
na stacji. Nie zrobiło to na nas większego wrażenia, bo nie wiedzieliśmy, czy to 
dobrze, czy źle. Jedynie ci, co mieli nadzieję, że jedziemy na wymianę, byli bardzo 
rozczarowani.
Pociąg znów ruszył, ale — ku naszemu zdumieniu — jechaliśmy teraz 
w odwrotnym kierunku. Nazajutrz okazało się, że tory kolejowe zostały 
zbombardowane i musimy jechać inną, okrężną drogą. Rano pociąg stanął w lesie 
i pozwolono nam wyjść. Tata wziął Ariego na plecy i wszyscy razem zeszliśmy 
z wagonu.
Nigdy wcześniej nie zdawałem sobie sprawy, że świeże powietrze może 
człowiekowi przynieść tyle zadowolenia. Arie mrużył oczy i długo nie mógł 
przyzwyczaić się do światła dziennego. Ze zdumieniem rozglądał się wokoło, tak 
jakby pierwszy raz w życiu widział las, ludzi i pociąg. „Tutaj jest pięknie" — 
powiedział.
Jeszcze zanim zdążył dokończyć to zdanie, zobaczyłem nagle, że ludzie wzdłuż 
pociągu rzucają się na ziemię. Nie rozumiałem, co się stało, ale tata pchnął mnie 
na ziemię, krzycząc: „Samoloty!". W tej samej chwili bardzo nisko przeleciał nad 
nami, strzelając, samolot myśliwski, który na skrzydłach miał czerwone gwiazdy.
Stoczyłem się z nasypu kolejowego i wpadłem w jakiś dół. Ktoś skoczył 
i przykrył mnie swym ciałem. Po chwili znów dała się słyszeć seria wystrzałów, 
przypominająca terkotanie jakiejś zabawki. Samolot, z głośnym szumem i warkotem 
silnika, przeleciał nisko nad nami, a tuż za nim drugi.
Byłem całkiem przygnieciony do ziemi i nie mogłem się ruszać. Było mi bardzo 
ciężko, bałem się, że stracę oddech. Nagle ten, co leżał na mnie, zaczął się trząść, 
widocznie ze strachu, bo cichym głosem wymamrotał: „Jezus, Maria, helft mir" 
(pomóżcie mi). Leżeliśmy tak dłuższą chwilę i pod koniec już ledwo oddychałem. 
Wreszcie ktoś obok nas krzyknął: „Alles vorüber!" (Wszystko przeszło!) i Niemiec 
podniósł się, a ja za nim.
Popatrzyłem na niego, jak strzepuje rękawy swojego munduru i natychmiast go 
poznałem. Był to ten sam esesman, który dzień wcześniej zabrał zegarek mojemu 
ojcu i skopał go. Popatrzył na mnie i jakby dodając sobie otuchy warknął: „verfluchte 
Scheiße!". Przekleństwa były widocznie jego normalną mową, ale w chwili 
niebezpieczeństwa trząsł się ze strachu i wołał o pomoc do Boga.
Aż do tej chwili czułem upokorzenie i ból po tym, co na moich oczach spotkało 
ojca ze strony tego Niemca. Teraz przypomniały mi się nagle słowa mojego kolegi 
Jankla z Wieliczki, gdy jakiś mały chłopak czymś mnie obraził. Jankiel powiedział mi 
wtedy: „Co? Na takiego małego gówniarza się obrażasz?". Popatrzyłem drwiąco 
na esesmana, który patrząc w niebo jeszcze raz zaklął i szybkim krokiem oddalił się. 
Od tej chwili odczuwałem coś w rodzaju triumfu, bo ten esesman trząsł się 
ze strachu, a ja nie.
Tego dnia prawie nie jechaliśmy. Pociąg stawał na długie godziny lub był 
przetaczany tam i z powrotem. Dostaliśmy znów po dwa kawałki chleba i herbatę. 
Potem jedliśmy brukiew i rzepy, mieląc każdy kęs w ustach, tak jak to robią krowy. 
Wielu zachorowało na dyzenterię. Wszystkie wagony śmierdziały kałem. Byliśmy 
kompletnie zawszeni.
Wszy gryzły nas też w obozie, ale tam jeszcze walczyliśmy z nimi i często 
udawało się nam je pokonać, a tu, w wagonach, całkowicie opanowały nasze ciała 
i ubrania. Każdy z nas nosił setki ich na sobie. W szwach mojej koszuli i pod 
kołnierzem widać było długie ich szeregi. Nasze wychudzone ciała były całe 
pogryzione. Gdy mieliśmy dłuższy postój, każdy, kto mógł, wychodził z wagonu 
i zajmował się tylko jednym — strząsaniem wszy. Potem przystępowano do ich 
pojedynczej likwidacji. Strzelały zgniatane pod paznokciami i zostawiały po sobie 
krew, naszą krew, którą wcześniej wyssały. Robiliśmy to codziennie, a one wciąż, 
masami, wracały do nas. Nie wiem, skąd się brały, nie mogły przecież tak szybko się 
rozmnażać i to w takich ilościach. Dziwne, ale do tych wszy też się przyzwyczailiśmy 
i nie czuliśmy nawet, że nas gryzą.
Tata opiekował się Ariern, a mama Reginą, która stała się zupełnie apatyczna. 
Nie można było się myć, ale mama wycierała ją wilgotną szmatą. Ojciec robił to samo 
z Ariem. Wydawało się, że jest mu lepiej, ale był bardzo słaby i nie było mowy 
o chodzeniu. Flegmona całkowicie się odnowiła.
Mój kuzyn Menek i jego siostra Tosia całymi dniami spali przytuleni do swojej 
matki. Tata polecił mi, abym często ich budził, bo mogą się już w ogóle nie obudzić. 
Ciocia Lida dawała swoim dzieciom codziennie po dwie kostki cukru, które 
zaoszczędziła z głodowych racji żywnościowych w obozie.
Tego trzeciego dnia w naszym wagonie zmarły dwie osoby. Zasnęły i nie 
obudziły się więcej. Na jakiejś małej stacji kazano nam wynieść ich ciała i położyć 
na wozie–platformie, która tam stała. Z kilku innych wagonów też wyniesiono 
zmarłych. Nie robili oni już na nas żadnego wrażenia.
Na tej stacji dużo ludzi czekało na pociąg, przeważnie żołnierze. Wśród nich 
było wielu bardzo młodych chłopców — prawie dzieci. Patrzyli na nas 
wytrzeszczonymi ze strachu oczami, nie rozumiejąc, kim jesteśmy. Otoczeni strażą 
SS, strasznie wychudzeni, w łachmanach, wyglądaliśmy jak żywe trupy, które 
powstały z grobów, ale zaraz do nich powrócą.
Tego dnia też jeździliśmy tam i z powrotem, bo wiele torów kolejowych było 
zbombardowanych i naprawiano je w pośpiechu. Znów czekaliśmy, aż przejadą 
transporty wojskowe.
Obiecano nam, że wieczorem dostaniemy gorącą zupę, ale okazało się, że 
na stacji, na której mieliśmy ją otrzymać, był pożar po bombardowaniu. Pomimo to 
starano się utrzymać nas przy życiu, bo rozdzielono małe kawałki chleba i trochę 
marmolady. Najwyraźniej nadal widziano w nas cenny towar, który w jakiś sposób 
może się przysłużyć niemieckiemu reżimowi.
Pytaliśmy siebie samych: czyżby tam, dokąd jedziemy, w Theresienstadt, 
chciano wreszcie przeprowadzić wymianę? Może jest tam jakiś punkt zborny 
i zostaniemy oddani w ręce Czerwonego Krzyża? Może gdzieś na świecie ktoś 
jednak zlitował się nad nami?
Na tej stacji zauważyliśmy, że oprócz pożaru coś jeszcze się dzieje, bo 
esesmani z naszego konwoju byli czymś bardzo podekscytowani. Wyglądało na to, 
że otrzymali jakieś ważne wiadomości ze zbliżającego się frontu. Nie wiedzieliśmy 
jednak, o co chodzi.
Następnego dnia nad ranem wjechaliśmy na dużą stację kolejową. Drzwi 
wagonów zostały otwarte i naszym oczom ukazał się dziwny widok. Było tam kilka 
peronów, wszystkie zapchane ludźmi, mimo wczesnej godziny. Prawie każdy z nich 
miał plecak albo jakiś tobołek. Niektórzy dźwigali tekturowe pudła obwiązane 
sznurkami lub stare obdrapane walizki. Wszyscy byli biednie ubrani i przestraszeni, 
jakby chwilę przedtem spotkało ich coś bardzo złego albo przed czymś strasznym 
uciekali. Na jeden z peronów wjechał pociąg; wszyscy rzucili się do niego jak 
szarańcza.
O porządku i zdyscyplinowaniu nie było mowy. Każdy walczył, by wejść 
do pociągu, jakby to miało zdecydować o życiu. Wpychali się do niego na siłę, ale 
tylko niewielu udało się dostać do środka, bo pociąg już przyjechał przepełniony. 
Przez okna wagonów widać było, że panuje tam duży ścisk. Nikt nie zważał 
na kobiety ani na dzieci. Ze wszystkich stron słychać było krzyki i przekleństwa. 
Po kilku minutach pociąg ruszył w kierunku, skąd przyjechaliśmy. Na peronie został 
tłum rozczarowanych ludzi.
Na jednym z peronów stały grupki żołnierzy. Palili papierosy i prawie nie 
rozmawiali ze sobą. Robili wrażenie pogrążonych w swoich myślach. Nagle jeden 
z żołnierzy, który był wyraźnie pijany, bo zataczając się z ledwością utrzymywał 
równowagę, zaczął głośnym, zachrypniętym, pijackim głosem śpiewać hymn 
niemiecki: „Deutschland, Deutschland über Alles...". Inni, stojący razem z nim, 
zaczęli się śmiać, ale zaraz wzięli śpiewającego między siebie i zatkali mu usta.
Patrzyliśmy na ten widok ze zdumieniem. A więc to są ci nadludzie, którzy 
chcieli zdobyć całą Europę? Na ich peron powoli wtoczył się pociąg, tym razem 
prawie pusty, ale z okien wychylali się inni żołnierze. Widocznie był to transport 
wojskowy. Wszyscy żołnierze weszli do niego; pociąg ruszył w tym kierunku, 
w którym i my mieliśmy jechać.
Po jakimś czasie na stację znów wjechał pociąg osobowy i tłum momentalnie 
rzucił się do niego. Ludzie odpychali się, przewracali, a nawet tratowali leżących, aby 
tylko dostać się do środka. Każdy walczył bez litości, aby znaleźć się bliżej drzwi 
pociągu. Dzieci i paczki podawano przez okna. Jedni zrzucali drugich ze schodków 
wagonu i zajmowali ich miejsca. Jakaś starsza kobieta zemdlała, ale nikt się nią nie 
interesował i niewiele brakowało, by ją stratowano.
Pociąg odjechał, zostawiając na peronie jeszcze więcej ludzi niż przedtem, bo 
ciągle dochodzili nowi. Czegoś podobnego jeszcze nie widzieliśmy. Patrzyliśmy 
na tych, którzy w panicznym strachu walczyli o miejsce w pociągu. Nie było nam ich 
żal, ale też ich nieszczęście nie napawało nas radością, przeciwnie — widzieliśmy 
w nich biednych ludzi, wobec których czuliśmy się wyżsi.
Gdy na peronach trochę się uspokoiło, esesmani z konwoju zaczęli wydawać 
nam rozkazy. Zmarli zostali wyniesieni z wagonów, napełniono wiadra wodą; ale 
nasz pociąg nie ruszał. Drzwi wagonów były otwarte, lecz nie pozwolono nam wyjść.
W pewnej chwili zauważyliśmy, że z budynku dworca wyszedł jakiś starszy 
mężczyzna w mundurze kolejarza i szybkim krokiem idzie w kierunku naszego 
pociągu. Komendant naszego konwoju wyszedł mu naprzeciw. W pośpiechu poprawił 
sobie czapkę z trupią główką i po jego szybkich krokach widać było, że jest 
zdenerwowany. On sam podobny był do tej czaszki i dlatego nasi ludzie dali mu 
przezwisko „Totenköpfchen" (Trupia Główka). Spotkali się koło naszego wagonu 
i rozpoczęli żywą dyskusję.
Zrozumieliśmy, że kolejarz jest naczelnikiem stacji i stara się usprawiedliwić, 
dlaczego nie ma zupy, która miała tutaj na nas czekać. Tłumaczył, że miasto zostało 
zbombardowane i nie można było przygotować zupy; mieszkańcy tego miasta sami 
nie mieli dzisiaj co jeść. Nasz komendant krzyczał na niego i nie chciał przyjąć 
żadnych usprawiedliwień. Na koniec podszedł tak blisko kolejarza, że ich nosy 
niemal się dotykały i krzyknął mu w twarz:
— Ich habe ein Befehl diese Leute lebendig ans Ziel zu bringen und nicht tot! 
(Ja mam rozkaz dowieźć tych ludzi do celu żywych, a nie martwych!).
Kolejarz zrobił się czerwony na twarzy i zaczął trząść się ze wzburzenia, 
a „Totenköpfchen", nie odsuwając się od niego, zdążył jeszcze syknąć:
— Ich mache Sie dafür persönlich verantwortlich, Herr Bahnvorsteher! (Ja 
czynię pana za to osobiście odpowiedzialnym, naczelniku stacji!).
Nasz pociąg został przetoczony na boczny tor i tam pozwolono nam wyjść 
z wagonów. Czekaliśmy może dwie godziny i na peron wjechały wózki z kociołkami 
gorącej, dymiącej zupy. Nie była gęsta, ale pływały w niej kartofle, a nawet małe 
kawałki mięsa. Pamiętam to dokładnie, nigdy w życiu nie zapomnę smaku tej zupy. 
Wzmocniła nas nie tylko fizycznie, ale i duchowo.
Zauważyłem, że teraz więcej ludzi wygramoliło się z wagonów i na wąskim 
peronie, przy którym stał nasz pociąg, zrobiło się ciasno. Niemcom trudno było nas 
upilnować, krzyczeli i wymachiwali karabinami. Na stację pozwolono iść tylko tym, 
którzy mieli przynieść wiadra z wodą do picia; i to też w towarzystwie esesmanów.
W naszym wagonie zaczęto komentować słowa komendanta konwoju, że ma 
rozkaz dowieźć nas do celu żywych. Jedni twierdzili, że jest to niezbity dowód, iż 
nadal stanowimy dla Niemców jakąś wartość. Inni byli zdania, że słowa 
„Totenköpfchen" świadczą tylko o tym, że Niemcy mają wobec nas jakieś plany, ale 
nie wiadomo jakie.
Wychudzony szkielet ludzki, leżący pod ścianą wagonu, podniósł się na łokciu 
i powoli, cedząc każde słowo, powiedział, że jeżeli chodzi o niego, to 
„Totenköpfchen" nie wykona rozkazu, bo on nie dojedzie żywy. Mówiąc to zaśmiał 
się szyderczo, jakby swoją zbliżającą się śmiercią spłatał komuś figla. Później nieraz 
dyskutowaliśmy z ojcem na jego temat i o tym, czy czuje się, że koniec życia się 
zbliża. Rzeczywiście, tego samego dnia ten człowiek zmarł.
Mniej więcej o tej samej godzinie przyjaciel tego człowieka, który jechał w innym 
wagonie, ale często podczas postoju przychodził do nas, przekradł się pod 
wagonami i wymknął do lasu; może chciał dostać się do jakiejś wsi i prosić 
o jedzenie. W drodze powrotnej natknął się w lesie na esesmanów z naszego 
konwoju. Rozkazali mu stanąć, ale on zaczął uciekać między drzewami. Zastrzelili 
go. Ktoś powiedział, że ci dwaj przyjaciele umówili się, aby razem pójść na tamten 
świat.
Postoje stawały się coraz dłuższe. Jechaliśmy przeważnie nocami, a w dzień 
staliśmy długie godziny. Wysoko nad nami przelatywały duże formacje bombowców 
angielskich i amerykańskich. Poznawaliśmy już te amerykańskie superfortece, 
majestatycznie sunące po niebie, pozostawiające po sobie długi ogon białego obłoku.
Czwartego dnia nie dostaliśmy niczego do jedzenia. Jedliśmy tylko brukiew 
i surowe marchewki, które na jakiejś stacji wrzucono do wagonów. Zauważyłem, że 
coraz mniej ludzi wychodzi na postojach, a ci, którzy wychodzą, zachowują się 
i poruszają bardzo dziwnie, tak jakby pogrążeni byli w letargu. Stosunkowo 
najsilniejsze były dzieci i młodzi chłopcy, tacy jak ja. Niemcy z konwoju też stawali się 
coraz bardziej nerwowi i podnieceni. Przy byle okazji wybuchali krzykiem 
i przekleństwami.
Arie ciągle zasypiał i musiałem go budzić. Był spokojny, ale miał bóle w nodze 
i nocami majaczył. Noga coraz bardziej mu puchła, flegmona się zaostrzała. W ogóle 
przez cały dzień zajmowałem się budzeniem Ariego, Menka i Tośki. Luśka trzymała 
się najlepiej z nas. Mama nie spuszczała z niej oka. Cały czas rozmawiała z nią 
przytłumionym głosem. Opowiadała jej, że zaraz przyjedziemy do jakiegoś domu 
i tam dostaniemy dobre jedzenie. Luśka miała już siedem lat. Często pokazywała 
palcem leżących ludzi i pytała mnie, czy oni żyją.
Tej nocy obudziłem się, bo pociąg nagle stanął. Była bardzo jasna noc i trochę 
światła padało przez okienka do wagonu. Rozejrzałem się wokoło. Wszyscy spali, 
przytuleni do siebie. Było zimno. Na szczęście w wagonie były koce. Chciałem już 
schować głowę pod koc, gdy usłyszałem jakiś szmer przy ścianie. Popatrzyłem 
w tamtym kierunku i osłupiałem.
Siedziała tam para — mąż i żona. On trzymał w ręce nóż i odkrajał nim grube 
plastry wędzonego boczku, który trzymał na kolanach. Był to duży kawał mięsa, co 
najmniej dwa kilogramy. Podał żonie jeden plaster i sam zaczął jeść drugi. Udając, że 
śpię, patrzyłem na nich spod przymkniętych powiek. Zastanawiałem się, czy nie 
podejść do nich i nie poprosić, aby i mnie dali plaster mięsa. Zaniechałem tego, bo 
bałem się, że obudzę innych i nie wiadomo, co się wtedy stanie. Jasne było, że jedli 
nocą, bo chcieli to przed nami ukryć.
Nazajutrz rano na postoju opowiedziałem o tym ojcu. Wysłuchał mnie 
w milczeniu i zakazał mi o tym mówić, aby ktoś nie odebrał im tego mięsa siłą. „To 
jest ich — powiedział ojciec — i nikogo nie powinno obchodzić, jak ten boczek 
zdobyli."
Cały piąty dzień staliśmy w jakiejś przecince leśnej, bo tory przed nami 
i za nami były uszkodzone. Nasza racja żywnościowa na cały dzień to dwa kawałki 
chleba i herbata. W tym dniu skończyły się też brukiew i marchewki. Niektórzy prosili, 
aby pozwolono im iść do lasu czy na wieś, ale Niemcy nie chcieli się zgodzić. Oni nie 
byli głodni, bo wieźli dla siebie dość jedzenia. Nasz głód i powolne konanie nie robiły 
na nich żadnego wrażenia. Codziennie rano powtarzali, że za oddalenie się 
od pociągu grozi kara śmierci.
Leżeliśmy w wagonach prawie cały dzień. Kilka razy słyszeliśmy 
bombardowania. Czasem przelatywały też samoloty myśliwskie, ale nas nie 
ostrzeliwały. Ja spałem mniej niż inni, bo wydawało mi się, że muszę uważać 
na Ariego, który często prosił mnie o wodę. Tego dnia mniej budziłem Menka i Tośkę, 
bo i tak od razu na nowo zasypiali. Ciocia Lida spała prawie cały czas.
Był ładny wiosenny dzień. W południe zszedłem z wagonu, aby zaczerpnąć 
świeżego powietrza. Las był tylko kilka metrów od naszego pociągu. Grube poszycie 
z mchu wyglądało jak bajkowy kobierzec. Miałem wielką ochotę położyć się na tym 
mchu i patrzeć na wierzchołki drzew. Nagle ktoś położył mi rękę na ramieniu. Przede 
mną stał Poldek Fiszelberg, kuzyn Menka. Był z rodzicami i siostrą razem z nami 
w obozie w Bergen–Belsen i zaprzyjaźniliśmy się. Oni też mieli jakieś zagraniczne 
papiery. Teraz byli o kilka wagonów od nas.
Poldek był ode mnie może o rok starszy. Był jeszcze chudszy niż ja, ale bardzo 
żwawy; zawsze miał coś do powiedzenia. Zaproponował mi, abyśmy obaj zdobyli 
trochę jedzenia — wymknęli się do lasu i poszli do którejś z pobliskich wsi. Słyszał, 
jak esesmani mówili, że pociąg będzie tu stał na pewno aż do jutrzejszego wieczoru, 
a może i dłużej, aż naprawią tory. Poldek pochodził z Katowic i mówił po niemiecku 
tak jak Niemiec. Cały dzień podsłuchiwał rozmowy esesmanów z naszego konwoju. 
Powiedział mi, że jeśli tego nie zrobimy, to nasi rodzice umrą z głodu.
Odpowiedziałem, że ten plan jest bardzo niebezpieczny i możemy obaj stracić 
życie, tak jak ten wczoraj. Poldek jednak przekonywał mnie, że to jedyna szansa, 
abyśmy uratowali życie naszych rodziców i nasze. Jego rodzice byli już tak słabi, że 
nie mogli zejść z wagonu.
— Dlaczego nie idziesz sam? — spytałem.
— Bo trzeba się bardzo strzec Niemców, a dwie pary oczu są lepsze niż jedna 
— odpowiedział spokojnie.
Uważał, że we dwójkę na pewno nam się uda. Słyszał, że niektórzy z naszego 
transportu już przekradli się do wsi i przynieśli stamtąd jedzenie.
— Może mieli za to jedzenie czym zapłacić, na przykład brylantami i złotem? 
A my co mamy, brudne portki? — próbowałem oponować.
— Nie bój się — odpowiedział Poldek. — Jak już będziemy we wsi, to coś 
wykombinujemy.
Nie mogłem się zdecydować. Powiedziałem, że muszę się zastanowić i jutro 
rano dam mu odpowiedź.
Myślałem o tym cały dzień, rozważając naszą sytuację. Wszyscy mówili, że 
front musi być już blisko, skoro pociąg jeździ tam i z powrotem, a wczoraj na stacji 
kolejowej wyraźnie było widać, że ludzie uciekają w popłochu, tak jakby 
niebezpieczeństwo było już o krok. Dlaczego więc mam narażać życie?
Z drugiej strony widziałem w wyobraźni, jak przynoszę chleb i masło, tak jak 
wtedy w getcie w Tarnowie. Dlaczego nie mógłbym i teraz zaryzykować? Moja mama 
też już coraz rzadziej schodzi z wagonu. Czy wolno mi nie wykorzystać szansy, aby 
jej pomóc? A może kilka kawałków chleba, jakie uda mi się przynieść, wzmocni 
Ariego, który jest w najgorszym stanie z nas wszystkich. A co będzie ze mną? 
Jeszcze na razie jako tako się trzymam, ale jestem niesamowicie głodny. Głód 
sprawia mi coraz większy ból.
Ciągle powracałem do tych samych myśli. Nagle przyszło mi do głowy, że 
pomimo wszystko nie wolno mi samemu o tym decydować, bo moje życie nie należy 
tylko do mnie, lecz także do moich rodziców. Pomyślałem, w jakiej będą rozpaczy, 
gdy stanie mi się coś złego. Późno w nocy, głodny, zziębnięty i gryziony przez wszy, 
zdecydowałem, że nie wolno mi tego robić. „Jak Poldek chce, to niech idzie sam lub 
znajdzie sobie innego towarzysza" — pomyślałem i przytuliłem się do mego ojca jak 
kot.
Nazajutrz rano przyszedł Poldek i przyniósł nowe wiadomości. Prawie cała 
obsada konwoju spała we wsi i jeszcze nie wróciła. Z obu stron pociągu pilnowało 
nas tylko po dwóch esesmanów. Gdy się odwrócą, można łatwo skoczyć do lasu. 
Jeszcze wczoraj Poldek słyszał, jak jeden Niemiec tłumaczył drugiemu, gdzie 
znajdują się te wsie.
— Idzie się prosto na ten leśny pagórek, a stamtąd widać już koniec lasu. Zaraz 
za nim jest jedna wieś, a na prawo od niej druga. Niemiec mówił, że idzie się przez 
las 25–30 minut. Jest to dla nas wyjątkowa okazja. Więc co mówisz? — spytał 
nalegającym tonem.
Otworzyłem usta, by powiedzieć, że postanowiłem nie iść, ale w tym momencie 
usłyszałem swój głos:
— Dobra, idziemy!
Sam byłem zdziwiony, bo wypowiedziałem to bez własnej woli, kierowany 
jakimś nagłym instynktem.
Poldek poklepał mnie z radością po ramieniu:
— Wiedziałem, że nie jesteś tchórzem.
A widząc moje nagłe zakłopotanie, popatrzył mi w oczy i spytał, co mi jest.
— Nie jestem taki pewien, czy nie jestem tchórzem — odpowiedziałem.
Popatrzył na mnie z powagą:
— Nie bój się, tam na górze jest ktoś, kto będzie nas strzegł.
Dziwne, ale ja też miałem w tej chwili podobne uczucie.
Postanowiliśmy nie tracić czasu i zaraz wykraść się z transportu. Przed 
pociągiem, z tej strony, gdzie były otwarte drzwi wagonów, kręciło się i siedziało 
na kamieniach dużo ludzi. Stąd bardzo łatwo było dostać się do lasu. Ale my 
musieliśmy iść w drugą stronę.
Wróciliśmy do naszych wagonów i powiedzieliśmy rodzicom, że idziemy 
oglądać lokomotywę. Zaraz potem znów się spotkaliśmy, wśliznęliśmy się pod wagon 
i natychmiast przylgnęliśmy do ziemi. Kalka metrów od nas stało i rozmawiało 
ze sobą dwóch esesmanów.
Leżeliśmy dłuższą chwilę, ale oni się nie ruszali. Poldek dał mi znak, abyśmy 
wyczołgali się z powrotem, ale w tej samej chwili esesmani zaczęli się od nas 
oddalać. Wysunąłem się spod wagonu i zacząłem szybko przesuwać się na łokciach 
i kolanach w kierunku lasu, nie spuszczając Niemców z oka. Po chwili byłem wśród 
drzew. Serce waliło mi jak młotem, nie z wysiłku, lecz z podniecenia. Poldek 
odczekał chwilę i zrobił to samo. Wokół nas panowała cisza. Zaczęliśmy powoli 
wchodzić na leśny pagórek.
Moje zmysły były niesamowicie wyostrzone, zapach lasu odurzał mnie. 
Wkrótce, ciężko dysząc, znaleźliśmy się na szczycie pagórka, który okazał się 
wyższy niż ocenialiśmy z pociągu. Zaczęliśmy schodzić na drugą stronę, w dali widać 
było koniec lasu. Łamaliśmy cicho gałęzie i opieraliśmy je o drzewa jako znaki, bo 
baliśmy się, że w drodze powrotnej możemy zabłądzić. Las stawał się coraz gęstszy. 
Szliśmy powoli i w milczeniu, stąpając ostrożnie, aby nie było słychać naszych 
kroków. Cały czas rozglądaliśmy się wokoło. Czasem stawaliśmy i patrzyliśmy 
na otaczające nas drzewa. Nie znaliśmy ich nazw, bo nie mieliśmy kiedy ich poznać, 
ale podziwialiśmy ich piękno.
W całej naturze lasu było coś majestatycznego, panowała tu harmonia, 
porządek i spokój. Trudno było mi uwierzyć, że tak nagle znaleźliśmy się wśród 
bogactwa jasności, cienia i zieleni. Zacząłem wsłuchiwać się w las. Wydawało mi się, 
że drzewa rozmawiają ze sobą. Poldek strofował mnie: „Ty idziesz jakbyś śnił 
na jawie, opamiętaj się! Nie jesteśmy na spacerze". Szedł przede mną ostrożnie jak 
kot i ciągle się odwracał, żeby mnie przynaglać.
Nagle Poldek ścisnął moje ramię. Obaj gwałtownie się zatrzymaliśmy. Przed 
nami słychać było głosy i śmiech. Rzuciliśmy się na ziemię, wtuliliśmy głowy w mech. 
Czekaliśmy, aż głosy umilkły. Zaczęliśmy ostrożnie czołgać się do przodu. 
Po kilkunastu metrach okazało się, że leżymy przed dobrze zamaskowanym zieloną 
siatką pojazdem wojskowym, stojącym na dużych kołach z grubymi oponami. Był to 
rodzaj dużej przyczepy do samochodu. Panowała cisza.
Ciekawość zwyciężyła i wczołgaliśmy się pod siatkę. Las w tym miejscu miał 
wysokie poszycie, tak że zupełnie w nim zniknęliśmy. Zatrzymaliśmy się dopiero przy 
ścianie przyczepy. Były tam dwa okna. Poldek ukląkł, podparł się łokciami. Dał mi 
znak i stanąłem mu na plecach. Powoli podnosząc się dosięgnąłem okna.
To, co zobaczyłem w środku, zaparło mi dech — naprzeciwko mnie, wzdłuż 
całej ściany, wisiały na hakach kawały mięsa, niektóre surowe, inne wędzone. 
Z prawej strony był piec, a na środku długi stół. Na nim też leżało mięso i pokrojone 
jarzyny. Pod hakami z mięsem wisiały siatki z bochenkami chleba i stały dwa 
taborety. Nikogo tam nie było. Mogłem z łatwością wejść przez okno, wziąć kawał 
mięsa czy bochenki chleba i podać je przez okno Poldkowi. Wybrałem już nawet 
w myślach odpowiedni kawał mięsa — taki, który zdołałbym unieść.
Zszedłem z pleców Poldka i szeptem powiedziałem mu, co widziałem w środku 
i że za chwilę podam mu te skarby. Skinął głową na znak zgody, a ja znów wszedłem 
mu na plecy. Nie myślałem o niebezpieczeństwie; byłem skoncentrowany na tym, 
aby jak najlepiej i jak najszybciej wykonać zadanie. Zacząłem ostrożnie 
i bezszelestnie wspinać się na okno. Już miałem przełożyć nogę przez parapet, gdy 
okazało się, że jest sparaliżowana. Ponowiłem próbę, ale straciłem równowagę 
i spadłem na Poldka. Przewróciliśmy się na ziemię. To nas uratowało, bo w tym 
samym momencie dwóch niemieckich żołnierzy weszło do kuchni żywo ze sobą 
rozmawiając. Spadając zdążyłem ich jeszcze zauważyć, ale oni mnie nie. Widocznie 
siedzieli dotychczas cicho z drugiej strony kuchni.
Byliśmy tak przestraszeni, że leżeliśmy kilka minut bez ruchu, z nosami 
wciśniętymi w ziemię. Z pojazdu dochodziły do nas głosy i śmiechy. Wyczołgaliśmy 
się ostrożnie spod siatki i dopiero w dużej odległości, zasłonięci drzewami, 
podnieśliśmy się. Chyłkiem przekradając się od drzewa do drzewa, obeszliśmy 
dużym półkolem tę kuchnię. Obawialiśmy się, że możemy się natknąć na jednostkę 
wojskową, do której ona należała. Las wokół nas był jednak pusty i niebawem 
znaleźliśmy się na jego krańcu. Przed nami rozciągały się uprawne pola. Niektóre 
wyglądały, jakby dopiero co były zaorane. Niedaleko od nas stały domki 
z czerwonymi dachami.
Wybraliśmy jedno z gospodarstw, strząsnęliśmy z naszych ubrań resztki ziemi 
i mchu i poszliśmy przez pola w jego kierunku. Staraliśmy się zachowywać 
normalnie, jakbyśmy byli niemieckimi chłopcami, ale nikogo nie spotkaliśmy 
po drodze. Poldek nakazał mi, abym w żadnym wypadku się nie odzywał, bo nawet 
jedno moje słowo może zdradzić, że nie jesteśmy Niemcami.
Weszliśmy do ogródka przed domem i zapukaliśmy do drzwi. Po chwili 
na progu ukazała się młoda, tęga kobieta z małym dzieckiem na ręku. Popatrzyła 
na nas i spytała, kim jesteśmy. Poldek zrobił się nagle bardzo zawstydzony 
i zakłopotany; milcząc, przestępował z nogi na nogę. Wiedziałem, że udaje, bo nigdy 
tak się nie zachowywał. Nagle ktoś zawołał z wnętrza domu. Kobieta odwróciła się 
i krzyknęła, że już idzie, a nam dała znak, abyśmy szli za nią.
Wprowadziła nas do dużej kuchni, gdzie siedział jakiś starszy mężczyzna. 
Widocznie to on ją wołał. Na nasz widok zrobił zdziwioną minę i pytająco popatrzył 
na kobietę, a ona na nas. Dopiero teraz Poldek wyjaśnił, że jesteśmy ewakuowani 
z Hannoveru, a pociąg nasz stoi niedaleko stąd. Jesteśmy bardzo głodni i szukamy 
czegoś do jedzenia. Kobieta popatrzyła na nas dobrodusznie i nagle zwróciła się 
do mnie z pytaniem, dlaczego jestem taki przestraszony. Poldek wybawił mnie 
z opresji, tłumacząc, że przeżyłem szok podczas bombardowania i jeszcze ciągle nie 
mogę się od niego uwolnić.
Usiedliśmy przy stole i każdy z nas otrzymał od gospodyni duży talerz gorącej 
zupy, a do tego kawał świeżego, czarnego chleba. Stawiając przede mną talerz 
z zupą, kobieta pogłaskała mnie po głowie. Och, co to była za zupa! Nie mam słów, 
aby opisać tę rozkosz. Już zapomnieliśmy, że coś podobnego istnieje. Starszy pan 
i kobieta siedzieli naprzeciwko nas i patrzyli, jak jemy. W pewnej chwili on powiedział, 
że słyszał, iż w Hannoverze są bombardowania, ale nie wiedział, że panuje tam też 
głód. „Das ist eine Schweinerei" (To jest świństwo) — powiedział z przejęciem.
Gdy skończyliśmy jeść, kobieta spytała, czy chcemy jeszcze trochę. Obaj 
natychmiast skinęliśmy głowami. Nasze talerze znów zostały napełnione. Byliśmy 
w raju! Tym razem staraliśmy się jeść wolniej i zachować dobre maniery, ale nie 
byliśmy w stanie ukryć zachłanności. Na koniec Poldek bardzo podziękował 
i wstaliśmy od stołu. Pierwszy raz od dawna czułem się cudownie syty. Nie byłem 
w stanie myśleć o niczym innym. Poldek wykazał większą przytomność umysłu. 
Zapytał, czy nie moglibyśmy dostać jeszcze czegoś do jedzenia dla naszych 
rodziców, którzy są w pociągu.
Kobieta powiedziała, że na polu są kartofle i pozwoliła nam napełnić nimi 
kieszenie. Dała też zapałki, żebyśmy mogli rozpalić ognisko i je upiec. Czułem 
wdzięczność dla tych ludzi. Zdawałem sobie sprawę, że gdyby wiedzieli, kim 
naprawdę jesteśmy, to prawdopodobnie potraktowaliby nas inaczej, ale nie mogło to 
zmienić moich uczuć do nich. Poszliśmy na wskazane nam pole, na którym 
pracowały dwie kobiety. Z boku stały trzy worki z kartoflami. Patrzyłem na nie jak 
zahipnotyzowany. Znaleźć pół kartofla w zupie to było wielkie szczęście, a tu przed 
nami — całe ich worki! Poldek podszedł do jednej z kobiet i powiedział jej, że 
otrzymaliśmy pozwolenie od gospodarzy, aby wziąć trochę ziemniaków. Popatrzyła 
na nas podejrzliwym wzrokiem, ale już po chwili uśmiechnęła się i odpowiedziała: 
„Bitte sehr", wskazując na jeden z worków. Okazało się, że właścicielka stała 
w drzwiach i machała im ręką na znak aprobaty.
Kobiety wróciły do pracy w polu, a my napełnialiśmy kieszenie kartoflami. 
Niestety, mało tam wchodziło, a każdy z nich to był skarb. Byłem bardzo podniecony, 
zapomniałem, że nie wolno mi nic mówić i krzyknąłem: „Poldek, ładuj pod koszulę!". 
Obie kobiety podbiegły do nas i jedna z nich ze zdumieniem zawołała po polsku: „Mój 
Boże! To wy jesteście Polacy?!".
Tak się ucieszyły, że o mało nie zaczęły nas całować. Były to Polki wysłane 
na przymusowe roboty do Niemiec. Powiedziały nam, abyśmy wzięli jeszcze pół 
worka kartofli oprócz tego, co mamy w kieszeniach. Jeden z worków trochę opróżniły 
i pomogły Poldkowi wziąć go na plecy. On jednak zachwiał się i upadł na ziemię. 
Chciały jeszcze trochę opróżnić ten worek, żeby był lżejszy, ale ja powiedziałem, że 
spróbuję go wziąć. Po chwili znalazł się na moich plecach. Był bardzo ciężki, ale nie 
przewróciłem się. Poldek podtrzymywał mi go z tyłu.
Bardzo wylewnie pożegnaliśmy się z Polkami. Jedna powiedziała: „Niech was 
Bóg prowadzi", a druga dodała: „i ma w swojej opiece". Obie zrobiły za nami znak 
krzyża w powietrzu i pomachały nam, tak jak się żegna bliskich ludzi. Miały łzy 
w oczach.
Poszliśmy powoli w kierunku lasu. Rozpierały nas radość i duma. Teraz 
wszystko zależało od tego, czy uda nam się donieść worek do pociągu. Okazało się, 
że mnie pozostało więcej sił niż Poldkowi i nie musieliśmy się zmieniać. Sam byłem 
zdziwiony, skąd mam nagle tyle sił. Poldek jednak bardzo mi pomagał, podpierając 
worek z tyłu. Często przystawaliśmy, aby odpocząć. Worek robił się coraz cięższy, 
szliśmy coraz wolniej. Bolały mnie całe plecy; zaciskałem zęby i starałem się nie 
myśleć o bólu.
Nie mogliśmy też być tacy ostrożni jak przedtem, bo trudno było nieść ciężki 
worek i ciągle rozglądać się wokoło. Obaj sapaliśmy z wysiłku. Nagle usłyszeliśmy 
głośny okrzyk: „Halt! Hände hoch!".
Czułem, że serce przestaje mi bić. Worek z kartoflami spadł na ziemię, 
struchlałem ze strachu. Stanęliśmy z rękami podniesionymi do góry, nie widząc 
nikogo przed sobą. Nagle zza drzew wysunęły się dwie postacie w mundurach, 
z wymierzonymi w nas karabinami. Zbliżali się ostrożnie, jakby z naszej strony groziło 
im niebezpieczeństwo. Byli to esesmani z naszego konwoju. Zapytali, co mamy 
w worku. Poldek odpowiedział, że kartofle. Popatrzyli do środka i spojrzeli na nas 
groźnie.
— To wy nie wiecie, że nie wolno kraść?
— To nie kradzione. Otrzymaliśmy je w prezencie w gospodarstwie na wsi — 
odpowiedział Poldek zupełnie spokojnie.
— Dlaczego wam to podarowali? — spytał esesman z ciekawością.
— Zlitowali się nad nami.
— Skąd umiesz tak dobrze po niemiecku?
Poldek odpowiedział, że jest z Katowic i że to jego rodzimy język.
— A na opuszczenie transportu też otrzymaliście pozwolenie? — spytał 
esesman z groźbą w głosie.
— Nie — zaprzeczył z zakłopotaniem Poldek i zaraz dodał. — Ale byliśmy 
bardzo głodni.
Esesman po zastanowieniu wysłał tego drugiego, aby zawiadomił komendanta, 
a nam rozkazał usiąść na ziemi. Nagle przyszło mi na myśl, że jeśli nie rozstrzelali 
nas na miejscu, to znaczy, iż mamy żyć.
Wkrótce esesman wrócił i oznajmił, że komendant jest jeszcze na wsi i nie 
wiadomo, kiedy się pojawi.
— Co z nimi robimy? — spytał ten pierwszy.
Poczułem, że ważą się nasze losy — życie lub śmierć. W tej chwili Poldek 
szepnął mi: „Płacz!" i zacząłem udawać, że płaczę, bo byłem zbyt przestraszony, aby 
płakać naprawdę. Poldek też zaczął lamentować.
Esesmani stali przed nami i chyba rozkoszowali się naszym płaczem, bo zaczęli 
się do siebie uśmiechać. Wreszcie ten pierwszy, który był starszy rangą, krzyknął: 
„Verschwindet!" (Znikajcie!). Nie trzeba nam było tego dwa razy powtarzać. 
Zerwaliśmy się na nogi i już mieliśmy biec, gdy esesman dodał: „Zusammen mit dem 
Sack!" (Razem z workiem!). Chwyciliśmy nasz skarb i zaczęliśmy z nim uciekać, 
ciągnąc go za sobą. Obejrzałem się z bojaźnią. Esesmani patrzyli na nas i śmiali się, 
jakby sprawili komuś figla.
Ciągnęliśmy ten worek po ziemi może 50 metrów, aż stanęliśmy, ciężko dysząc. 
Odpoczęliśmy chwilę i Poldek pomógł mi wziąć go znów na plecy. Teraz wydawał mi 
się lżejszy. Poldek podtrzymywał go z tyłu i słyszałem jego przyspieszony z wysiłku 
oddech.
— Cały czas się modliłem — powiedział po chwili.
— Nic nie słyszałem.
— Modliłem się w duchu, a na zewnątrz udawałem, że płaczę.
— Dlaczego nie płakałeś naprawdę? — spytałem z ciekawością.
— Bo jak stoi się przed śmiercią, to się już nie płacze.
Wkrótce znaleźliśmy się blisko pociągu. Dwóch esesmanów zapalało sobie 
papierosy jakieś 20 metrów od nas. Po chwili zaczęli iść w naszym kierunku. 
Przylgnęliśmy do ziemi, trzymając worek między sobą. Teraz ja zacząłem się 
w duchu modlić. Przeszli i zaczęli się od nas oddalać.
Chyłkiem wpadliśmy pod pociąg. Po chwili byliśmy już z drugiej strony. Nikt nie 
zwracał na nas uwagi, a my staraliśmy się ukryć nasze podniecenie. Niedaleko 
naszego wagonu natknęliśmy się na mojego ojca. Wyciągnął do mnie z radością ręce 
i krzyknął: „Gdzie byłeś tak długo?! Nie mogłem cię znaleźć!".
Opuściłem przed nim worek na ziemię i otworzyłem go. Ojciec oniemiał 
z wrażenia. Powiedzieliśmy mu, skąd to mamy i co się nam przytrafiło po drodze. 
Potem dokonaliśmy podziału. Ojciec zdjął koszulę i wysypał na nią połowę 
zawartości worka. Było tego za dużo i nie można było zrobić tobołka, więc wziął 
trochę kartofli do kieszeni spodni i marynarki. Z reszty zrobił duży węzełek. Poldek 
otrzymał połowę ziemniaków w worku i szybko udał się z nim do swojego wagonu. 
Nasze kieszenie też były obładowane kartoflami. Czuliśmy się szczęśliwi i bogaci.
Tego dnia szczęście nam sprzyjało. Ojciec znalazł przy torach jakąś 
zardzewiałą blaszankę. Okazało się, że była to kiedyś lampa od lokomotywy. Starym 
gwoździem i kamieniem zrobił w niej dziury i stwierdził, że będzie to tarka na kartofle 
oraz piecyk. Obraliśmy trochę ziemniaków i ojciec utarł je do dwóch misek z wodą. 
Potem zapalił pod blaszanką ogień i wkrótce mieliśmy dwie pełne miski gęstej zupy 
kartoflanej. Jedliśmy z nich wszyscy po kolei. W tym wagonie, oprócz naszej rodziny, 
pozostało już niewielu ludzi. Kilku zmarło, a niektórzy przeszli do innych wagonów, 
aby połączyć się z rodzinami lub znajomymi.
Od tego dnia codziennie na postoju ojciec gotował kartoflankę, a ja mu w tym 
pomagałem. Wszyscy w naszym wagonie ją jedli i nieraz był to ich jedyny posiłek. 
W dzień już prawie nie jechaliśmy. Cały ruch kolejowy zamarł w obawie przed 
atakami lotniczymi, z powodu ciągłych bombardowań stacji kolejowych i torów. 
Przelatywały nad nami eskadry bombowców i myśliwce, ale nasz pociąg nie był 
atakowany. Na stacjach panował coraz większy chaos i bezhołowie. Posiłki już 
na nas nie czekały. Te kartoflanki ratowały nam życie.
Niestety, Arie znów dostał wysokiej gorączki i na długie godziny tracił 
przytomność. Przyszedł do niego lekarz, który był z nami w obozie i opiekował się 
Ariern. Zbadał go i stwierdził, że odnowiła mu się flegmona i nic na to nie można 
poradzić. Trzeba czekać, aż gdzieś dojedziemy. Nie było żadnych lekarstw, aby mu 
pomóc. Należało przykładać mu mokre kompresy na czoło i całe ciało. To jednak nie 
pomagało, gorączka nie spadała.
W nocy mama na zmianę z tatą czuwali przy nim. Zmieniali mu kompresy 
i głaskali po głowie, ale Arie nie odzyskiwał przytomności. Widać było, że ma silne 
bóle. Przez następne dni byliśmy zajęci tylko Ariem i gotowaniem zupy.
Pociąg jeździł tam i z powrotem, nie mogąc wydostać się z kleszczy wojsk 
alianckich. Z jednej strony zbliżali się Rosjanie, a z drugiej wojska amerykańskie 
i angielskie. My byliśmy w środku i czekaliśmy na wyzwolenie, które nie nadchodziło.
Przejeżdżaliśmy w przeciwnych kierunkach przez te same stacje kolejowe 
i miejscowości. Ktoś powiedział, że nasz pociąg to widmo — znika i wciąż na nowo 
się pojawia. Czasem pociąg czekał, aż przejdą kolumny wojskowe. Stacje, przez 
które niedawno jechaliśmy, teraz już były zbombardowane. Jedzenia prawie nie 
otrzymywaliśmy. Nie wiem, z czego ludzie żyli. Coraz więcej osób umierało. Wielu 
leżało w gorączce i letargu. Nie wiedzieliśmy (a może tylko ja nie wiedziałem), że 
w wagonach wybuchł tyfus plamisty.
Pewnej nocy, po dziesięciu dniach od chwili ewakuacji z Bergen–Belsen, pociąg 
stanął. Drzwi wagonów zostały odsunięte. Widocznie spodziewano się dłuższego 
postoju. Arie nagle odzyskał przytomność i zaczął coś mówić. Tato zapalił zapałkę. 
Zbliżyłem się do Ariego, bo mnie wołał. Na jego twarzy nie widać było teraz 
cierpienia. Wziął mnie za rękę i ścisnął ją mocno. Zbliżyłem ucho do jego ust, ale 
milczał. Tato pobiegł po lekarza. Ten zbadał Ariego i razem z ojcem wyszli z wagonu. 
Ja zostałem przy Ariem, trzymaliśmy się za ręce. Czułem, że po policzkach spływają 
mi łzy.
Lekarz wyjaśnił ojcu, że Ariemu trzeba natychmiast zrobić operację, bo inaczej 
nie dożyje do rana. Jego stan jest krytyczny, ale operacja może dać mu szansę 
przeżycia.
I tak, w środku nocy, przy świeczce, lekarz przeciął Ariemu ropień scyzorykiem. 
Zaraz na początku Arie stracił przytomność. Nie wiem, czy krzyczał, bo zatkałem 
sobie uszy i uciekłem z wagonu.
Gdy wróciłem, natychmiast zasnąłem. Czułem jeszcze, jak ojciec przykrywa 
mnie kocem. Obudziły mnie krzyki. Z początku myślałem, że to ciągle sen. Nie byłem 
pewien, czy rzeczywiście się obudziłem. Wydawało mi się, że spałem tylko chwilę. 
Usiadłem i rozejrzałem się — przez rozsunięte drzwi wpadało światło wczesnego 
poranka. Musiałem więc spać kilka godzin. W wagonie wszyscy spali, Arie też. Koło 
niego spała moja mama z mokrą szmatą w ręku. Luśka obejmowała miskę 
do jedzenia i spała przytulona do mamy. Ciocia tuliła Menka i Tośkę. Żona dziadka 
cicho jęczała, jakby miała bóle lub zły sen. Ktoś z zewnątrz krzyczał: „Oni odchodzą! 
Oni odchodzą!".
Wygramoliłem się z mojego legowiska i zszedłem z wagonu, owinięty kocem. 
Stało tam kilkoro ludzi i wskazywało gdzieś rękami. Popatrzyłem w tym kierunku 
i zobaczyłem esesmanów z naszego konwoju. Szli jeden za drugim wzdłuż toru, byli 
już dość daleko od naszego pociągu. Ich postacie stawały się coraz mniejsze, aż 
znikły w porannej mgle.
Nagle nad nami usłyszeliśmy świst, za nim drugi, trzeci, czwarty. I cisza. 
Staliśmy jak osłupiali. Gdzieś z daleka słychać było odgłosy podobne do grzmotów.
— Co to jest? — spytałem kogoś ze strachem.
— Artyleria bije — odpowiedział i popatrzył w niebo.
Po chwili świsty się powtórzyły i z bardzo daleka słychać było głuche grzmienie.
— To są wybuchy — wyjaśnił mój sąsiad. — Walą już kilka godzin, nie 
słyszałeś?
Coraz więcej ludzi wychodziło z wagonów. Przecierali oczy ze snu, nasłuchiwali 
i rozglądali się wokoło. Stali lub poruszali się bardzo wolno, niektórzy podpierali się 
nawzajem. Wyglądali jak upiory, które wyszły z lasu.
Byliśmy sami. Zauważyłem, że blisko nas, na równoległym torze, stoi wagon 
towarowy. Podbiegłem do niego, bo pomyślałem, że może jest tam coś do jedzenia. 
Drzwi nie były całkiem zasunięte. Połowa wagonu była pusta, a w drugiej stały 
skrzynki ułożone jedna na drugiej, aż pod samą górę. Zbliżyłem się do nich. 
Na każdej był napis: „Munition. Kaliber...". Przestraszony, zeskoczyłem z wagonu 
i zawiadomiłem o tym ludzi.
Zebrała się grupa mężczyzn, którzy zaczęli odpychać ten wagon od naszego 
pociągu. Zatrzymali go w dużej odległości od nas. Ja też pchałem razem z nimi, bo 
chciałem się przysłużyć. Nie wiem, jak oni w ogóle mogli pchać ten wagon, bo były to 
już tylko ludzkie szkielety, ledwo trzymające się na nogach. Wracaliśmy powoli, 
patrząc w niebo i wsłuchując się w świsty przelatujących pocisków.
Obok pociągu był pagórek. Nagle ktoś wskazał na niego ręką. Podniosłem 
głowę i zobaczyłem trzech ludzi na koniach. Stali tam na górze, obserwowali pociąg 
i nas. To byli żołnierze, ale w jakichś innych, nie znanych nam mundurach. Ktoś 
krzyknął: „Rosjanie!" i zamilkł. Patrzyliśmy na tych trzech żołnierzy, jak na jakieś 
nieziemskie zjawisko, w milczeniu, niezdolni do ruchu. Nie odczuwaliśmy radości, był 
tylko majestat chwili i oczekiwanie na to, co teraz nastąpi.
Oni też stali nieruchomo i spoglądali na nas. Po chwili zjechali z pagórka 
i znaleźli się przy nas, uważnie rozglądając się wokoło. Na plecach mieli ręczne 
karabiny maszynowe, pepesze. Zaczęli z nami rozmawiać, ale trudno było ich 
zrozumieć. Podbiegł do nich ktoś, kto znał rosyjski. Pytali, kim jesteśmy i czy 
w pociągu znajdują się żołnierze niemieccy.
Kto tylko mógł, wyszedł z wagonów. Niektórzy prosili ich o jedzenie. Żołnierze 
otworzyli swoje małe plecaki i rozdzielili to, co mieli ze sobą. Nasz przewodniczący 
zaczął ich prosić o pomoc, pokazując na ludzi, którzy wysuwali głowy z wagonów, ale 
byli za słabi, aby z nich zejść. Inni wypełzali z wagonów, jak olbrzymie jaszczurki.
Po krótkiej naradzie, Rosjanie powiedzieli nam, żebyśmy poszli 
do opuszczonego przez Niemców miasteczka, które jest bardzo blisko. Możemy tam 
wejść do domów i na pewno znajdziemy w nich coś do jedzenia. Ale musimy jeszcze 
poczekać na zgodę ich komendanta, który jest tam gdzieś z tyłu. Po czym cały patrol 
pogalopował z powrotem.
Pobiegłem szybko do naszego wagonu, aby zawiadomić Ariego, że zostaliśmy 
wyzwoleni. Leżał z zamkniętymi oczami, moi rodzice byli przy nim. Potrząsnąłem go 
za ramię i krzyknąłem: „Arie! Arie! Rosjanie przyszli!", ale on nawet nie drgnął. Ojciec 
chwycił mnie za rękę. Zobaczyłem, że mama płacze i Luśka ociera jej łzy.
„Arie nie żyje" — powiedział ojciec. Dopiero teraz zauważyłem, że też płacze. 
Tak gwałtowne przejście od największego szczęścia do największego nieszczęścia 
to było dla mnie za dużo i w pierwszej chwili nie zrozumiałem znaczenia jego słów. 
Wiadomość ta spadła na mnie, jakbym dostał obuchem po głowie. Nie..., nie 
płakałem. Byłem tak zaszokowany, że nie mogłem okazać żadnych uczuć. 
Oniemiałem i opuściła mnie zdolność myślenia. Tato objął mnie ramieniem 
i przycisnął do siebie. Dopiero po dłuższej chwili zacząłem cicho szlochać.
Tak zmarł Arie Frenkel, mój kuzyn, przyjaciel i brat. Zmarł w chwili naszego 
wyzwolenia, 20 kwietnia 1945.
Ludzie na zewnątrz byli teraz głośniejsi, słychać było sporadyczne i jakby 
nieśmiałe okrzyki radości. Jednak większość ludzi w wagonach dalej tkwiła w apatii.
Nie wiem, jak długo siedzieliśmy obok ciała Ariego, oderwani od całego świata, 
gdy nagle usłyszałem głos Poldka. Wołał, abym zszedł do niego. Zawahałem się 
i popatrzyłem na mamę.
— Idź do Poldka. Ty już Ariemu nic nie możesz pomóc — powiedziała.
— Teraz Arie może raczej pomóc tobie — dodała Regina.
— Jak może mi pomóc? — spytałem zdziwiony.
— Przyjdzie czas, to się dowiesz — odpowiedziała ze swego legowiska.
Poldek znowu mnie zawołał i poczułem, że muszę do niego zejść, bo tam jest 
życie, a tu śmierć. Powiedział mi, że bardzo blisko jest jakieś miasteczko; niektórzy 
ludzie z pociągu już tam byli i przynieśli jedzenie. Mieszkańcy widocznie pouciekali, 
bo jest zupełnie pusto. Zaproponował, abyśmy się tam udali.
Pierwsze parterowe domki były rzeczywiście bardzo blisko. Weszliśmy 
do jednego z nich. Drzwi nie były nawet przymknięte. Powoli przeszliśmy sień 
i znaleźliśmy się w kuchni. Na stole stały jeszcze talerze z resztkami jedzenia 
i dzbanek z kawą. Wszystko wskazywało na to, że mieszkańcy domku opuścili go 
w wielkim pośpiechu. Wszędzie panował nieład. Szafy były otwarte, na podłodze 
pełno rozrzuconych rzeczy, co świadczyło o tym, że nie mieli nawet czasu się 
spakować. Wzięli kilka najważniejszych rzeczy i uciekli.
Wróciliśmy do kuchni i zaczęliśmy szukać jedzenia. Poldek otwierał drzwiczki 
dwóch kredensów, które tam stały, a ja rozglądałem się za spiżarnią. Zauważyłem, 
że na stoliku pod oknem stoi duży gliniany garnek, pełen wytopionego, zastygłego 
tłuszczu z ciemnobrązowymi skwarkami. Wepchnąłem ręce w ten tłuszcz 
i podniosłem do ust. W tej samej chwili Poldek uderzył mnie mocno w rękę. 
„Zwariowałeś?!" — krzyknął. Popatrzyłem na niego, nie rozumiejąc. —„Jak to 
weźmiesz do ust, umrzesz!" — powiedział z naciskiem.
Wytłumaczył mi, że nie wolno nam jeść dużej ilości tłuszczu na raz i że musimy 
bardzo powoli przyzwyczajać się do niego, bo nasze organizmy są za słabe, by go 
strawić. Słyszał, jak doktor ostrzegał przed tym ludzi. Widząc, że się nie ruszam, 
oderwał mnie siłą od garnka z tłuszczem i pomógł mi wytrzeć ręce ścierką. Na piecu 
znaleźliśmy garnki z zupą, ziemniakami i marchewką. Zjedliśmy to wszystko 
na zimno. To była nasza pierwsza uczta na wolności.
W tym dniu nauczyłem się jeździć na rowerze i byłem z tego bardzo dumny. 
Znaleźliśmy tam dwa rowery. Poldek wsiadł na jeden z nich i zaczął jechać. Widząc, 
że stoję niezdecydowany, spytał: „Co z tobą? Dlaczego nie jedziesz?". Pomógł mi 
usiąść na siodełku i kazał kręcić pedałami. Biegł koło mnie trzymając rower, a ja 
jechałem i starałem się utrzymać równowagę. Po kilku takich próbach, puścił mnie. 
Przewróciłem się, ale nic mi się nie stało. Przewracałem się jeszcze kilka razy, ale 
jeździłem sam. Trudno było mi potem rozstać się z tym rowerem.
Po drodze spotkaliśmy wielu ludzi z naszego transportu. Po powrocie 
do pociągu okazało się, że jest już prawie pusty. Stali przy nim sowieccy żołnierze 
i wydawali rozkazy. Zmarłych trzeba było położyć na ziemi koło wagonów. Kilka ciał 
już leżało przy torach, wśród nich Arie. Był prawie nagi, widocznie rozebrano go 
podczas operacji. Wolno już było iść do miasta, ale ojciec nie chciał zostawić ciała 
Ariego; otrzymał pozwolenie, aby pochować go koło torów kolejowych. Ktoś przyniósł 
dwie łopaty i wykopano Ariemu grób.
Okazało się, że miasteczko nazywa się Tröbitz i znajduje się gdzieś w okolicy 
Drezna. Prawie wszyscy mieszkańcy uciekli przed frontem i w tym dniu na ulicach nie 
było widać nikogo z nich. Wiele domów było już zajętych przez naszych ludzi. 
Po krótkich poszukiwaniach, znaleźliśmy wolny domek, który miał kilka pokoi i ogród. 
Ciocia Lida z dziećmi była z nami.
Znaleźliśmy tam chleb, margarynę, zawekowane kompoty i konfitury. Ja byłem 
jeszcze syty i wypiłem tylko trochę kompotu, ale zauważyłem, że wszyscy mało jedli. 
Nasze organizmy odzwyczaiły się od jedzenia. Niektórym z nas zrobiło się niedobrze. 
Tato powiedział, że lepiej jeść często i mało. Mama przygotowała dla wszystkich 
herbatę i to nam pomogło.
Następnie przystąpiliśmy do mycia się i zmiany ubrania. Wszystko, co mieliśmy 
na sobie, wyrzuciliśmy do śmieci i wyjęliśmy z szaf nową odzież. Mieszkanie miało 
łazienkę z wanną, była tam też duża balia do prania. Każdy po kolei wchodził 
do łazienki i szorował się lub był szorowany grubą szczotką ryżową. Z początku 
rozkoszowaliśmy się gorącą wodą, później nasze ciała stały się czerwone i zaczęły 
nas boleć. Trudno było się domyć, bo brud był w nas niemal wrośnięty. Później 
leżeliśmy bez sił na łóżkach i kanapach. Starczyło ich dla nas wszystkich, widocznie 
mieszkała tu duża rodzina.
Po jakimś czasie ja i tata poszliśmy na inspekcję całego domu. Oprócz słoików, 
które stały w kuchni, znaleźliśmy całą szafę pełną weków. Były tam też suchary. 
W piwnicy znaleźliśmy kilka dużych butelek spirytusu z laseczkami wanilii. Ojciec 
powąchał, ale nawet nie spróbował. Nigdy nie pił alkoholu. Znaleźliśmy też spiżarnię, 
a w niej kawał wędzonego mięsa, namiastkę kawy i dużo surowych jarzyn.
Zaczęliśmy rozdzielać ubrania wyjęte z szaf, ale nikt nie chciał wstać z łóżka. 
Siedziałem z tatą przy stole w kuchni i piliśmy gorącą kawę. Wszyscy inni spali. Było 
wczesne popołudnie. Powiedziałem ojcu, że ja też pójdę spać. Czułem się syty, ale 
niesamowicie słaby i zmęczony. Na twarzy mojego ojca też widać było duże 
wyczerpanie, ale widocznie chciał nas pilnować, bo powiedział, że jeszcze trochę 
posiedzi w kuchni. Wstałem z krzesła, ale w tym momencie drzwi się otworzyły.
Na progu stał sowiecki żołnierz; szybkim spojrzeniem ogarnął cały pokój. 
Podszedł do ojca i zapytał: „Kak twoja familia?" (Jak się nazywasz?), ale ojciec 
zrozumiał, że Rosjanin pyta, gdzie jest jego rodzina — tak można to było zrozumieć 
po polsku. Wskazał ręką na pokój, gdzie spała mama z Luśką. Rosjanin powtórzył 
pytanie i ojciec powtórzył odpowiedź. Nagle żołnierz wyciągnął zza pleców pistolet 
z drugą lufą. Jego twarz stała się groźna.
— Kak twaja familia?!
Równocześnie wymierzył w ojca pistolet. Widząc, że przestraszony ojciec nie 
reaguje, syknął:
— Ja tiebia zastrielu! (Ja cię zastrzelę!).
Zauważyłem, że jego oczy są zamglone; wyraźnie był pijany. Zacząłem 
krzyczeć:
— My jesteśmy Żydami z Polski!
Rosjanin popatrzył na mnie i na ojca ze zdziwieniem. Widziałem, że zrozumiał.
— Wy jewriei? — zapytał.
Ojciec uśmiechnął się szeroko, co Rosjanin wziął za potwierdzenie. Podszedł 
do ojca i, podając mu rękę, poklepał go po ramieniu. Następnie bez słowa sprawdził 
pokoje i schował pistolet do kabury. Dopiero teraz dotarło do niego, że ojciec nie 
rozumiał, o co go pytał, bo podszedł do niego i wskazując na siebie palcem 
powiedział swoje nazwisko, a później wskazując na ojca spytał: „A ty?". Ojciec 
przedstawił się i dodał: „A tam jest moja rodzina " i wskazał ręką na pokoje. 
Następnie opowiedział, że dziś rano zostaliśmy wyzwoleni z transportu 
ewakuowanych z obozu koncentracyjnego w Bergen–Belsen.
Nie wiem, co ten żołnierz zrozumiał, ale kiwał dobrodusznie głową i powtarzał 
uspokajającym tonem: „Charaszo... charaszo", tak jakby chciał ojca udobruchać 
za to, że przed chwilą groził mu pistoletem.
W pewnej chwili spytał: „Wodka jest'?". — „Jest'!" — wykrzyknął z triumfem mój 
ojciec i posłał mnie do piwnicy, żebym przyniósł butelkę spirytusu. Gdy ojciec nalał 
mu kieliszek, powąchał, wziął trochę na język i posmakował, ale nie wypił. Wstał 
i wyjął z kredensu dużą szklankę. Napełnił ją całą spirytusem, postawił przed sobą 
i usiadł przy stole z uroczystą miną, jakby miał do wykonania jakiś religijny rytuał.
Teraz dopiero zauważyłem, że na plecach nosił mały tobołek. Wyjął z niego 
cebulę, a z kieszeni składany nóż, którym ją obrał i pokroił na kilka kawałków. 
Patrzyliśmy na niego w milczeniu, nie przerywając mu. Zjadł kawałek cebuli i wypił 
trochę ze szklanki. Później znów zjadł kawałek cebuli i wypił trochę spirytusu. Widać 
było, że jest wniebowzięty, a każdy jego ruch świadczył o tym, że często powtarza 
taką ceremonię. Wkrótce zjadł cebulę i wypił całą szklankę spirytusu. Otarł ręką usta, 
z zadowoleniem powiedział do ojca: „Spasiba... oczeń charoszyj", po czym wstał 
i podał nam rękę na pożegnanie. Ojciec chciał dać mu tę butelkę, ale on odmówił 
tłumacząc, że jest na służbie.
Tak wyglądało nasze pierwsze spotkanie z tym rosyjskim żołnierzem. Później 
odwiedzał nas prawie codziennie i, powtarzając ten sam rytuał, uroczyście wypijał 
jedną butelkę spirytusu po drugiej. Za każdym razem przynosił nam jakiś prezent, 
jakieś ubranie lub jedzenie. Raz przyniósł mojej mamie suknię balową. Był bardzo 
dumny z tego prezentu. Okazało się, że to nocna koszula, ale mama nie powiedziała 
mu o tym, tylko serdecznie podziękowała.
Z czasem on i mój ojciec nauczyli się z sobą porozumiewać i zaprzyjaźnili się. 
Był to miły i dobroduszny człowiek. Pamiętam, jak przekonywał ojca, żebyśmy nie 
wracali do Polski, bo tam jest duża bieda, tylko jechali do Związku Radzieckiego. 
Uważał, że ojciec jako artysta malarz ma tam zapewnioną karierę. Powiedział: „U nas 
wsiewo mnoho" i rozłożył szeroko ręce dla podkreślenia swych słów. On sam był 
studentem medycyny w Moskwie, zanim został zmobilizowany.
Tamtego pierwszego dnia wolności szybko się położyliśmy i wszyscy spaliśmy 
dwa dni i dwie noce, z krótkimi przerwami na jedzenie.
Trzeciego dnia wstałem i założyłem znalezione w tym mieszkaniu ubranie. 
Marynarka i spodnie były za duże, ale podwinąłem rękawy i nogawki. Mama krzątała 
się w kuchni. Przypadkowo znalazłem w sieni drzwiczki do jakiejś komórki. Stała tam 
waga. Wysunąłem ją i mama się zważyła. Była czterdziestoletnią kobietą średniego 
wzrostu. Ważyła 36 kg! Nie pamiętam, jaką ja miałem wagę, ale mama krzyknęła 
z przestrachem:
— Oj, oj! Heniek, musisz teraz dużo jeść!
Po dwudniowym spaniu czułem się dużo silniejszy i wypoczęty. Ojca nie było 
w mieszkaniu, bo wyszedł się rozejrzeć. Ja też postanowiłem wyjść. Sama myśl, że 
jestem wolnym człowiekiem i mogę iść, gdzie chcę, wprawiała mnie w euforię. 
„Czeka mnie teraz nowe, piękne życie, o jakim zawsze marzyłem" — pomyślałem 
z radością. Czułem się tak, jakbym obudził się z długiego koszmarnego snu. 
Pozbyłem się hitlerowskiej mary, ciągłego strachu, niebezpieczeństwa, życia 
na skraju śmierci, niepewności, głodu i cierpienia. „Teraz już wszystko będzie 
dobrze" — stwierdziłem z ulgą.
Gdy wyszedłem z domu, zalało mnie wiosenne słońce. Było bardzo przyjemnie, 
w powietrzu czuć było zapach kwiatów. Przystanąłem w ogrodzie, odurzony tym 
zapachem. Kwiaty, zieleń, drzewa — to wszystko wirowało mi przed oczami. Wokół 
mnie było samo piękno. Wyszedłem na ulicę. Stali tam ludzie z naszego transportu. 
Spytałem ich, jak się idzie do centrum miasteczka i poszedłem tam, pogwizdując.
Po drodze znów spotkałem naszych ludzi, którzy rozmawiali z dwoma 
sowieckimi żołnierzami. Stanąłem koło nich, bo myślałem, że może mówią o czymś, 
co i mnie może interesować, ale trudno mi było ich zrozumieć. Jeden z żołnierzy 
poklepał mnie po przyjacielsku i uśmiechnął się do mnie. Odwzajemniłem mu się 
uśmiechem i poszedłem dalej.
Zbliżyłem się do głównej drogi. Jechały tam długie kolumny ciężarówek 
z żołnierzami. Stałem z innymi naszymi ludźmi i machaliśmy im, a oni śmiali się i też 
do nas machali. Ktoś koło mnie ciągle wykrzykiwał: „Na pobiedu! Na pobiedu!". 
Popatrzyłem na niego pytająco, a on przetłumaczył mi, że to znaczy „do 
zwycięstwa!". Czekaliśmy tam dość długo, aż kolumny przejadą i będzie można 
przejść na drugą stronę.
Zabudowania stawały się coraz gęstsze. Wkrótce znalazłem się w centrum 
miasteczka. Na ulicach nie było nikogo widać, tylko od czasu do czasu spotykałem 
patrol dwóch–trzech żołnierzy. Po drodze zauważyłem kilka sklepów, ale wszystkie 
puste i zdewastowane. Postanowiłem szukać jakiegoś sklepu z żywnością 
na bocznych ulicach. Pomyślałem, że jeśli go nie znajdę, zacznę szukać jedzenia 
po domach, bo obawiałem się, że to, co znaleźliśmy u nas, zaraz się skończy.
Nagle stanąłem przed sklepem, który nad drzwiami miał napis: „Lebensmittel 
Warenhandlung", co oznaczało sklep spożywczy. Drzwi jednak były zamknięte 
i wisiała na nich duża kłódka. Moje próby otworzenia sklepu spełzły na niczym. 
Postanowiłem poprosić o pomoc jakiegoś żołnierza.
Szedłem i rozglądałem się, aż wreszcie zobaczyłem dwóch żołnierzy 
z pepeszami. Podbiegłem do nich i zacząłem ich po polsku prosić, aby otworzyli mi 
ten sklep. Oni jednak bardzo się gdzieś spieszyli i tylko uśmiechali się do mnie. 
Biegłem koło nich i tłumaczyłem im, czego chcę. Nagle stanęli i jeden z nich 
powiedział do mnie groźnie: „Niet, Niet!" — i machnął ręką, abym się od nich 
odczepił. Drugi, widząc moje zmieszanie, podszedł, pogłaskał mnie po głowie 
i powiedział coś, czego nie zrozumiałem. Zostawili mnie na chodniku i oddalili się.
Zastanawiałem się, co robić. Nagle, o kilka kroków ode mnie, zobaczyłem 
żołnierza, który szedł wolno i patrzył na oddalający się patrol. „Ten na pewno będzie 
miał czas" — pomyślałem. Zrobiłem najsympatyczniejszą minę, na jaką było mnie 
stać i zbliżyłem się do niego. Popatrzył na mnie i zapytał: „Szto ty choczesz?". 
Zacząłem mu tłumaczyć, o co mi chodzi. Żołnierz miał może 25 lat, brzydką, grubo 
ciosaną twarz, był silnie zbudowany, z szerokimi barami jak niedźwiedź. Pomyślałem, 
że z łatwością będzie mógł otworzyć ten sklep. Przystanął i słuchał mnie uważnie. 
Widziałem, że rozumie, bo przytakiwał.
Wziąłem go za rękę i chciałem iść z nim do sklepu, ale on zaczął do mnie 
mówić, jakby to on czegoś ode mnie chciał. Powtarzał mi ciągle to samo, a ja, chcąc 
się upewnić, że dobrze rozumiem, tłumaczyłem jego słowa na polski i pytałem go, 
czy dobrze tłumaczę. Wreszcie, po kilku powtórzeniach, zrozumiałem, o co mu 
chodzi.
Chciał odwiedzić kogoś w następnym domu, ale obawiał się patroli, które 
rewidują czasem domy. Prosił mnie, bym stał na warcie w sieni; gdyby patrol wszedł 
do tego domu, miałem kilka razy mocno uderzyć w drzwi. W żadnym jednak wypadku 
nie wolno mi wejść do mieszkania, bo będzie na mnie bardzo zły. Gdy wypełnię moje 
zadanie, to później pójdzie ze mną i otworzy mi ten sklep. Zgodziłem się.
Szliśmy razem, aż stanęliśmy przed jakimś domem. Żołnierz wyjął z kieszeni 
kartkę, na której było coś napisane i wyraźnie sprawdzał adres. Potem weszliśmy 
do sieni i po kilku schodach na klatkę schodową. Z lewej i prawej strony były drzwi 
do mieszkań. Żołnierz podszedł do drzwi z lewej strony, dał mi znak, bym był cicho 
i przez chwilę nasłuchiwał. Na klatce panowała całkowita cisza, z mieszkania też nie 
dochodziły żadne odgłosy. Odwrócił się do mnie i jeszcze raz zabronił mi wchodzić 
za nim. Wskazał też miejsce, gdzie mam stać na warcie i obserwować bramę 
wejściową. Ostrożnie nacisnął klamkę, drzwi były otwarte. Mrugnął do mnie okiem 
i zniknął w mieszkaniu.
Stałem tam jak żołnierz na warcie i czekałem, aż wyjdzie. Czekałem i czekałem, 
a Rosjanina nie było widać. Zacząłem się obawiać, że stało mu się coś złego. Nie 
wiedziałem, co robić. Kilka razy wychodziłem na ulicę, czy nie idzie jakiś patrol, ale 
było pusto. Do mieszkania nie chciałem wchodzić, bo kategorycznie mi tego zabronił 
i bałem się go. Czekałem znów jakiś czas, wreszcie postanowiłem opuścić 
stanowisko wartownika i iść. Nie było innej rady, musiałem zrezygnować z jego 
pomocy.
Zszedłem do bramy, ale wpadło mi do głowy, że mogę przecież zmusić tego 
Rosjanina do wyjścia. Wystarczy tylko kilka razy mocno uderzyć w drzwi, tak jak 
kazał mi zrobić, gdyby nadszedł patrol. Później mogę mu powiedzieć, że jacyś 
żołnierze weszli do sieni, ale zaraz ją opuścili. Pomyślałem, że jak nie wyjdzie, to 
będę wiedział, że coś mu się stało i wtedy pobiegnę po pomoc.
Wróciłem pod te drzwi i dwa razy mocno uderzyłem w nie pięścią, po czym 
jeszcze w nie kopnąłem. Odsunąłem się, bo byłem przekonany, że drzwi zaraz 
gwałtownie się otworzą i wyskoczy z nich ten żołnierz. Nic podobnego jednak się nie 
stało.
Po chwili usłyszałem z ulicy trzask wybijanej szyby i odgłos szkła rozbijanego 
na chodniku, a zaraz potem głośny stuk, tak jakby ktoś wyskoczył przez okno 
na ulicę. Podbiegłem do bramy, aby zobaczyć, co się stało. Nim się tam znalazłem, 
usłyszałem oddalające się kroki szybko biegnącego człowieka. Wysunąłem głowę 
z sieni i zobaczyłem mojego żołnierza. Biegł jak opętany, aż znikł za następnym 
rogiem. Wyszedłem przed dom i stanąłem zdziwiony. Nade mną było rozbite okno, 
na ziemi leżało pełno szkła. Nie rozumiałem, co zmusiło go do takiej paniki, dlaczego 
nie wyszedł drzwiami.
Czekałem chwilę, niezdecydowany. Powiedziałem sobie, że ostatecznie to nie 
moja sprawa i postanowiłem iść swoją drogą. Zrobiłem kilka kroków, ale ponownie 
nawiedziło mnie pytanie: „Dlaczego nie wyszedł drzwiami?". Nagle ogarnęła mnie 
niepohamowana ciekawość. Wróciłem przed drzwi tego mieszkania. Nacisnąłem 
klamkę. Drzwi nie były zamknięte. Uchyliłem je trochę i zacząłem nasłuchiwać. 
Panowała tam kompletna cisza.
Wsunąłem się do przedpokoju, zostawiając za sobą nie domknięte drzwi. 
Zacząłem ostrożnie posuwać się naprzód. Szedłem na palcach i co dwa–trzy kroki 
stawałem nasłuchując. Zajrzałem do kuchni i do dwóch pokoi. Wszędzie panował 
nieład, jakby mieszkanie zostało opuszczone w nagłym pośpiechu. Wszedłem 
do sypialni. Szafa z prawej strony była otwarta, na podłodze leżało pełno 
rozrzuconych rzeczy. Na środku pokoju stało szerokie, żelazne łóżko, na nim też 
rzeczy w nieładzie, widocznie wyjęte z szafy. Z lewej strony było wybite okno i resztki 
szkła na podłodze, pod oknem zaś przewrócone krzesło.
Już chciałem wyjść z tej sypialni, gdy nagle zobaczyłem coś dziwnego. 
Do łóżka przywiązane były dwa grube kable — takie, jak przy telefonach. Ginęły 
gdzieś pod rzeczami, które je przykrywały. Podszedłem bliżej i pociągnąłem za jeden 
z nich, ale nie mogłem go wyciągnąć. Zauważyłem, że do głowy łóżka też 
przywiązane są dwa takie kable. Zacząłem zrzucać z łóżka bluzki, spodnie, bieliznę. 
Pod nimi była kapa. Jednym, szybkim ruchem ściągnąłem ją z łóżka.
To, co zobaczyłem, zaparło mi dech. Cofnąłem się z przerażenia. Przede mną 
leżało nagie ciało młodej dziewczyny, a wokół pełno krwi! Miała zamknięte oczy, jej 
potargana koszula podciągnięta była pod samą brodę. Jej ręce i rozsunięte nogi 
przywiązane były kablami do łóżka. Miałem wrażenie, że nie oddycha. Jej jasne 
włosy rozrzucone były na poduszce. Widok był makabryczny. Byłem w szoku. 
Widziałem, że mam przed sobą trupa młodej dziewczyny, ale ta krew... Krew między 
jej nogami była zupełnie świeża i wydawało mi się, że nadal płynie z jej ciała.
Chciałem uciekać, ale stałem tam jak wrośnięty w ziemię, niezdolny do żadnego 
ruchu. Wreszcie przełknąłem kilka razy ślinę i jakoś się pozbierałem. Głowa 
dziewczyny leżała na boku, przekręciłem ją na wprost. Jej twarz była spuchnięta 
i cała w ciemnych sińcach. Wargi miała rozbite, a w kąciku ust zaschniętą strużkę 
krwi. Była mocno pobita. Zobaczyłem, że w ustach ma jakąś szmatę i wyciągnąłem 
ją. Wydawało mi się, że jej piersi trochę się podniosły. Przyłożyłem do nich ucho, ale 
nic nie słyszałem. Podniosłem kapę z ziemi i przykryłem jej nagie ciało. Na komodzie 
stało lusterko. Chwyciłem je i przyłożyłem do jej ust. Zamgliło się. A więc oddycha! 
Wiele razy widziałem w obozie, jak w ten sposób badano, czy ktoś umarł.
Ręce trzęsły mi się z wrażenia i znów ogarnęła mnie panika. „Uciekaj stąd! 
Uciekaj!" — pomyślałem, ale w tym momencie uderzyła mnie inna myśl: „Nie wolno! 
Nie wolno ci, Heniu, uciekać!". Nagle zdałem sobie sprawę, że życie tej dziewczyny 
zależy tylko od mojej pomocy. Powiedziałem sobie w duchu: „Nie ma w pobliżu 
nikogo, kto mógłby jej pomóc, więc ja muszę to zrobić!" i zacząłem sam siebie 
przynaglać: „Szybciej, Heniu, rób coś! Ratuj ją! To twój obowiązek!".
Poczułem w sobie olbrzymią energię. Przestałem się bać. Zacząłem szamotać 
się z kablami, aby odwiązać ją od łóżka, ale nie mogłem sobie z nimi poradzić. 
Pobiegłem do kuchni i znalazłem ostry nóż. Przeciąłem kable, chociaż i to nie 
przyszło mi łatwo.
Dziewczyna była zupełnie bezwładna. Włożyłem jej między nogi jakąś białą 
bieliznę i ścisnąłem je. Uderzyłem ją kilka razy lekko w policzki, ale nie reagowała. 
Znów pobiegłem do kuchni i wróciłem z garnkiem wody. Zacząłem skrapiać jej twarz, 
ale i to nie pomagało. Dopiero gdy kilka razy nabrałem wody w dłonie i chlusnąłem jej 
w twarz, zaczęła dawać znaki życia. Powoli powracał jej oddech i otworzyła oczy. 
Były niebieskie, jakby zamglone. Patrzyła na mnie nierozumiejącym wzrokiem. Nie 
podnosząc głowy, zaczęła rozglądać się po pokoju. Robiła wrażenie, że nie wie, 
gdzie się znajduje. Twarz wykrzywiał jej ból, krwawiła.
Powoli odzyskiwała przytomność. Zapewne z mojego zachowania 
wywnioskowała, że próbuję jej pomóc, bo mamrocząc z trudem poprosiła mnie, abym 
podał jej watę i powiedziała, gdzie ją znajdę. Gdy przyniosłem, wcisnęła ją sobie 
głęboko między nogi, a ja podtrzymywałem jej plecy, bo była tak słaba, że nie mogła 
sama siedzieć. Powiedziałem, by trzymała nogi ściśnięte. Później dałem jej wody, 
przykładając szklankę do jej ust. Dopiero gdy skończyła pić, zapytała: „Wer bist du?" 
(Kto ty jesteś?).
Łamaną niemczyzną odpowiedziałem jej, że jestem Żydem z Polski i tu 
w Tröbitz zostaliśmy wyzwoleni z transportu. Pokiwała głową na znak, że rozumie. 
Następnie chciała wiedzieć, w jaki sposób znalazłem się w tym mieszkaniu. Mówiła 
wolno, monotonnym, apatycznym tonem, tak jak ludzie, którym obrzydło życie. W ten 
sposób w obozie mówili ludzie, którzy chcieli umrzeć.
Miałem wrażenie, że jej twarz nadal puchnie. Wyglądała okropnie. Jej powieki 
i okolice pod oczami to była jedna ciemna plama. Z początku myślałem, że to cień, 
teraz zobaczyłem, że to też są sińce. Na jej prośbę przyniosłem z łazienki miednicę 
z wodą i ręczniki. Pomagałem jej się myć, bo sama nie była w stanie.
Jej nogi były całe we krwi i ręczniki zrobiły się czerwone. Ostrożnie 
przesuwałem mokry ręcznik po jej ciele. Wszystko ją bolało. Wysunąłem spod niej 
skrwawione prześcieradło i rzuciłem na podłogę. Zamiast niego podłożyłem jej czysty 
ręcznik. Wytarłem ją i znów przykryłem kapą. Jej oczy wyrażały wdzięczność. Nic nie 
mówiła, ale widziałem, że jest w pełni przytomna i wie, co się z nią dzieje. Później 
zrobiłem jej mokre kompresy na twarz. Powiedziałem, że przyniosę jej z kuchni coś 
do jedzenia, bo widziałem tam chleb i marmoladę, ale ona pokiwała przecząco.
Poprosiła mnie, bym podał jej rękę. Zrobiłem to. Chwyciła się jej konwulsyjnie, 
usiadła i objęła mnie rękami tak mocno, że musiałem usiąść na łóżku. Położyła głowę 
na moim ramieniu i zaczęła głośno, przejmująco płakać. Jej płacz był niesamowity, 
wprost nieludzki, przypominał wycie jakiegoś zwierzęcia. Byłem wstrząśnięty. 
Instynktownie przycisnąłem ją do siebie. Było mi jej bardzo żal.
Nagle uświadomiłem sobie, że już kiedyś słyszałem taki płacz. Próbowałem 
sobie przypomnieć, gdzie i kiedy. Przytuliła się do mnie mocno, jak do ojca albo brata 
i nie przestawała płakać. Jej jasne włosy przykrywały moje ramię. Siedzieliśmy objęci 
i nagle przypomniałem sobie, gdzie słyszałem taki nieludzki płacz, jak wycie 
zranionego zwierzęcia. To było w Tarnowie, po pierwszej akcji, którą tam 
przeżyliśmy. Ludzie wrócili z szopów poza gettem i nie zastali już swoich dzieci 
i rodziców.
Trwało dość długo, zanim trochę się uspokoiła. Zapytałem nieśmiało, co się 
stało — zaczęła opowiadać. Mówiła cichym głosem, przerywanym łkaniem i płaczem. 
Jej pierwsze słowa brzmiały: „Das war schon der vierte Soldat der mir das angetan 
hat" (To był już czwarty żołnierz, który mi to zrobił). Przerwała i po chwili dodała: „Er 
war der ärgste" (Ten był najgorszy).
Była w jakimś mieście i wróciła do domu, ale rodziców już nie zastała, bo 
uciekli. Poszła więc do ciotki i razem z jej ojcem i dwojgiem dzieci schowali się 
w piwnicy. Rosjanie zajęli miasto, więc oni bali się wyjść na ulicę. Wczoraj przyszła tu 
do swego mieszkania, aby wziąć trochę jedzenia, bo u ciotki już nic nie było. Przed 
domem zatrzymali ją dwaj sowieccy żołnierze. Wprowadzili ją do mieszkania i tu... tu 
jej to zrobili.
Znów zaczęła szlochać na moim ramieniu. Owinięta była tylko kapą z łóżka. 
Wstałem i przyniosłem jej jakąś odzież. Pomogłem jej się ubrać. Opowiadała dalej.
Nim wyszli, przywiązali ją kablem telefonicznym do łóżka i wcisnęli szmatę 
w usta. Później przyszedł jakiś inny żołnierz. Leżała na łóżku, niezdolna do żadnego 
ruchu ani do wydania z siebie głosu. Teraz przyszedł ten czwarty. Nie wie, co się 
z nią działo, bo straciła przytomność.
Powiedziałem jej, że musi natychmiast opuścić to mieszkanie, bo mogą przyjść 
inni. Próbowała zejść z łóżka, ale nawet przy mojej pomocy nie była w stanie zrobić 
dwóch kroków, a ja byłem za słaby, aby nosić ją na rękach. Siedzieliśmy więc dalej 
objęci; ona ciągle szlochała. Widziałem, że łaknie ludzkiego ciepła. Byłem gotów 
trzymać ją w ramionach, ale nie wiedziałem, co robić dalej.
Znów przypomniało mi się getto w Tarnowie, jak siedzieliśmy z Niną 
w schowku. Teraz dopiero zrozumiałem, dlaczego kazała mi się wtedy rozebrać 
i dlaczego siedzieliśmy nago, objęci. Chciała czuć ciepło mojego ciała.
Spytałem dziewczyny, dlaczego ciotka po nią nie przyszła, gdy widziała, że nie 
wraca. Odpowiedziała, że ciotka za nic w świecie nie wyjdzie z piwnicy, bo panicznie 
boi się Rosjan. Przekonywałem ją, że gdyby ciotka wiedziała, w jakim stanie się 
znajduje, to na pewno by przyszła. Przestała płakać, popatrzyła na mnie 
i wymamrotała: „Vielleicht..., vielleicht" (Może...).
Wydawało mi się, że jej twarz coraz bardziej puchnie. Poprosiła mnie, abym 
podał jej watę i odwrócił się. Zmieniła sobie tampony. Stare wrzuciła do miednicy 
z wodą, która stała przy łóżku. Woda w miednicy nabrała czerwonego koloru, a kłęby 
waty wyglądały jak kawały skrzepniętej krwi.
Zastanawiałem się, jak zorganizować dla niej jakąś pomoc i zaproponowałem, 
że zawiadomię mojego ojca. Nie zgodziła się, ale po chwili poprosiła, bym dotarł 
do jej ciotki i powiedział jej, że musi ją stąd wydostać.
Wahałem się. Bałem się wchodzić do piwnicy, gdzie ukrywają się Niemcy. 
Widząc moje niezdecydowanie i widocznie rozumiejąc jego przyczynę, zaczęła mnie 
uspokajać, że nie mam się czego obawiać, bo w piwnicy jest tylko ciotka z dwojgiem 
dzieci i jej stary ojciec, kaleka.
Zgodziłem się i podała mi adres, notując go na kartce. Wytłumaczyła mi, jak się 
tam idzie. Piwnice sąsiednich domów połączono dziurami w ścianach, aby można 
było się z nich wydostać, gdyby dom został zbombardowany. Jedna taka dziura była 
zakryta starym materacem. Miałem go odsunąć i wejść tamtędy do drugiej piwnicy, 
gdzie oni się ukrywają.
Nie zastanawiałem się długo, bo czułem, iż za wszelką cenę muszę jej pomóc. 
Przyrzekłem, że jak najszybciej wykonam jej polecenie. Byłem już przy drzwiach, gdy 
zapytała, jak mi na imię. Odpowiedziałem jej: „Henryk". Zastanowiła się i coś jakby 
lekki uśmiech ukazał się na jej twarzy.
— Henrik to jest „Heinrich".
— A ty, jak masz na imię? — spytałem.
— Helga — i zaraz dodała z błagalnym wzrokiem. — Heinrich, nie zostawiaj 
mnie samej. Wróć tu z ciotką.
Pierwszy raz ktoś nazwał mnie Heinrich.
— Heinrich! Ich danke dir! (Dziękuję ci!) — krzyknęła za mną.
Czułem jakąś dziwną odpowiedzialność za nią, tak jakbym miał do wypełnienia 
bardzo ważne, stare zobowiązanie. Wiedziałem, że muszę się spieszyć, bo nie 
wiadomo, co jeszcze może się stać. Ulice były puste. Czasem tylko przejechało 
jakieś sowieckie auto wojskowe. Przeszedłem dwiema krótkimi ulicami i znalazłem 
się pod wskazanym adresem. Zszedłem do piwnicy. Panował tam półmrok, bez 
trudności jednak znalazłem materac oparty o ścianę. Odsunąłem go i na dole odsłonił 
się otwór.
Uklęknąłem i ostrożnie wsunąłem tam głowę. W tej drugiej piwnicy było więcej 
światła, które padało gdzieś z góry. Pod ścianą siedział starszy człowiek z laską, 
a obok niego kobieta i dwóch chłopców. Jeden z nich był w moim wieku, a drugi miał 
może osiem lat. Wszyscy byli bardzo przestraszeni.
— Ich komme von Helga (Przychodzę od Helgi) — powiedziałem, nie wchodząc 
do środka.
Nikt nie odpowiedział. Patrzyli na mnie jak na upiora.
— Ich komme von Helga — powtórzyłem.
— Na und wo ist sie? (No więc gdzie ona jest?) — spytała ciotka.
Zacząłem opowiadać, co się stało i nalegałem, aby natychmiast poszła ze mną 
do Helgi, bo nie można zostawić jej tam samej. Wszyscy milczeli, a w oczach kobiety 
widać było przerażenie. Po chwili zaczęła się cała trząść i gestykulując nerwowo 
powtarzać:
— Ich gehe nicht, ich gehe nicht, ich gehe nicht (Ja nie idę).
Prosiłem ją i perswadowałem, jak tylko mogłem, ale im więcej mówiłem, tym jej 
opór był większy. Zwróciłem się do ojca, ale on milczał. Jego wzrok był tępy, patrzył 
cały czas w ścianę. Byłem bezradny. Już chciałem wysunąć się z tej dziury w murze, 
gdy nagle starszy chłopak spokojnym tonem powiedział:
— Ich gehe mit dir (Ja idę z tobą).
„Lepsze to niż nic" — pomyślałem. Wyszliśmy razem na ulicę. Tu nagle stanął, 
jakby sobie coś przypomniał; poprosił mnie, żebym zaczekał, a sam pobiegł 
do domu. Po kilku minutach wrócił, ciągnąc za sobą duży drewniany wózek. 
Po drodze nie rozmawialiśmy, bo był napięty, cały czas uważnie obserwował ulicę 
i rozglądał się wokoło. Widać było, że bardzo się boi.
Wreszcie stanęliśmy przed domem Helgi. Ulica była pusta. Weszliśmy 
do mieszkania razem z wózkiem. Pospiesznie ubraliśmy Helgę w męskie spodnie, 
koszulę i marynarkę. Na głowę nałożyliśmy jej mój kaszkiet i kuzyn podwinął jej 
włosy. Wyglądała teraz jak chłopak. Znaleźliśmy też dla niej ciemne okulary 
i ostrożnie usadowiliśmy ją w wózku. On wziął jeszcze trochę żywności z kuchni 
i wyjechaliśmy z Helgą do sieni.
Na ulicy ciągnęliśmy wózek udając, że się bawimy. Po drodze spotkaliśmy kilku 
sowieckich żołnierzy, którzy tylko uśmiechali się do nas. Kuzyn Helgi był blady jak 
papier, a ja wzrokiem i uśmiechem starałem się dodać mu otuchy. Mieszkańców tego 
miasteczka w ogóle nie było widać. Helga powiedziała, że jest ich jeszcze dość dużo, 
ale pochowali się.
Miałem wrażenie, że świeże powietrze dobrze jej zrobiło. Widać było, że 
zaczyna się lepiej czuć. Pomyślałem, że w tej wojnie każdy człowiek przechodzi 
do porządku dziennego nad każdym złem i nad każdym bólem.
Szliśmy bardzo wolno, bo ciężko nam było ciągnąć ten wózek, ale wreszcie 
dotarliśmy do domu jej ciotki. W sieni Helga wyszła z wózka i wspierając się 
na naszych ramionach zaczęła stawiać pierwsze kroki. Nie mogła ich jednak zrobić 
więcej niż kilka. Zaczęliśmy ją powoli, ostrożnie znosić po schodach do piwnicy. 
Sprawiało jej to ból, ale nie było innej rady. Na dole, przed otwartą dziurą do drugiej 
piwnicy, Helga oparła się o mur i podała mi rękę na pożegnanie. Uścisnąłem ją, 
a ona dziwnie zmienionym głosem powiedziała:
— Heinrich, du sollst wissen, mein Dank wird dich dein ganzes Leben begleiten. 
(Heinrich, wiedz, że moje podziękowanie będzie ci towarzyszyło przez całe życie.)
Uśmiechnąłem się do niej.
— Leb wohl (Żyj dobrze).
— Du auch (Ty też).
Ciotka wciągnęła ją do środka, a chłopak wrócił ze mną na górę, by wziąć 
jedzenie z wózka. Zanim się pożegnaliśmy, powiedział mi, że niedaleko stąd jest 
stacja kolejowa, a na bocznym torze stoi tam pociąg towarowy. W trzecim wagonie, 
licząc od prawej strony, jest doskonałe mleko skondensowane. On mi zaraz 
przyniesie garnki. Mam wziąć wózek i napełnić tym mlekiem. Moi rodzice na pewno 
będą bardzo zadowoleni, gdy im przyniosę taki prezent.
— Dajesz mi ten wózek? — spytałem z niedowierzaniem.
Przytaknął i dodał:
— On i tak nie jest mój. Należy do sąsiadów.
Odwrócił się na pięcie i popędził na piętro. Po chwili wrócił z olbrzymim 
glinianym garnkiem w rękach. Był bardzo ciężki, a w środku był jeszcze jeden 
garnek.
— Tym małym będziesz mógł nalewać do tego dużego — pouczył mnie.
Uśmiechnął się do mnie na pożegnanie i szybko pobiegł do piwnicy.
Zostałem sam i odetchnąłem głęboko. Wyszedłem z wózkiem na ulicę. Obok 
mnie przeszło dwóch pijanych żołnierzy. Uśmiechnąłem się do nich i wtedy jeden 
z nich mi zasalutował. Wiedziałem, że to był tylko żart, ale mimo to poczułem się 
dumny.
Trzymając się wskazówek chłopca, odnalazłem pociąg, o którym mówił. 
Podszedłem do trzeciego wagonu. Drzwi z jednej strony nie były zasunięte. 
Podciągnąłem się na rękach i wsunąłem się do środka. Stały tam olbrzymie beczki 
z jasnego drewna. Jedna z nich miała otwarte wieko. W środku była gęsta, żółtawa 
ciecz, jakiej jeszcze nie widziałem. Zanurzyłem w niej palec i ostrożnie 
skosztowałem. To było coś cudownego! Wkładałem palce do tej beczki i oblizywałem 
je.
W paczkach Czerwonego Krzyża, jakie otrzymaliśmy w Bergen–Belsen, były 
tubki ze skondensowanym mlekiem. To był ten sam smak, ale tu tego mleka były 
kolosalne ilości! Przypomniała mi się Nina Armer ze sklepu spożywczego na Klaśnie 
w Wieliczce, bo smak tego mleka podobny był do jej „krówek", ale było jeszcze 
lepsze. „Widocznie jest w nim dużo więcej cukru" — uznałem ze znawstwem.
Olbrzymi gliniany gar został na wózku, a ja wlewałem do niego małym garnkiem 
ten rajski płyn, aż napełniłem go pod same brzegi. Później nabrałem jeszcze mleka 
do małego garnka i też postawiłem go na wózku. Zdjąłem marynarkę i przykryłem nią 
te garnki, bo nie chciałem, aby ktoś je widział. Miałem skarb i ciągnąłem go do domu. 
Wyobrażałem sobie, jak nasi wygłodniali ludzie będą się cieszyć, gdy powiem im 
o tym mleku. Prosiłem w duchu Boga, aby nic mi się po drodze nie przytrafiło 
i odmówiłem nawet trzy razy modlitwę Szma Izrael, która już od dawna była moją 
tajną bronią na całe zło.
Wreszcie dotarłem do domu i radość była wielka. Mama rozlała zaraz trochę 
tego mleka do miseczek i wszyscy mlaskaliśmy językami, nie mogąc nacieszyć się 
tym wspaniałym, niebiańskim, gęstym płynem.
Zaraz potem tato napełnił wózek garnkami i zaczęliśmy oznajmiać naszym 
ludziom o znalezionym przeze mnie skarbie. Razem z innymi wróciłem do tego 
wagonu i nalewaliśmy z beczek do garnków, wiader i nawet miednic, ile tylko się 
dało. Było tego tyle, że jeszcze przez kilka dni ludzie chodzili tam po mleko. Wielu 
pozwoliło ono szybciej wrócić do sił, bo była w nim skoncentrowana energia. Innym 
zaś pomogło przetrzymać to, co jeszcze nas czekało. Myślę, że do nich i ja 
należałem.
Już w pierwszych dniach wolności okazało się, że to, co nas dręczy, to nie jest 
zwykłe wycieńczenie, lecz jakaś poważna choroba, która wybuchła jeszcze 
w wagonach i teraz tu, w Tröbitz, dalej się rozwija i przybiera na sile. Najpierw 
dostawało się silnych dreszczy, a później wysokiej gorączki. Twarze chorych stawały 
się czerwone i wyglądali jak napuchnięci. Mniej więcej po tygodniu pojawiały się 
ciężkie zaburzenia nerwowe.
Zdaje się, że nasz doktor też był chory, bo nie widziałem go. Może to dlatego 
dopiero po kilku dniach stało się jasne, o jaką chorobę chodzi. Podobno pierwszy 
stwierdził to jakiś rosyjski lekarz wojskowy. Dowiedzieliśmy się, że wśród nas 
wybuchła epidemia tyfusu plamistego.
U nas w domu najpierw zachorował Menek, a niedługo po nim ciocia Lida. 
Oboje mieli wysoką gorączkę i od czasu do czasu tracili przytomność. Majaczyli, 
rzucali się na łóżku i krzyczeli, jak w obłędzie. Próbowaliśmy im pomóc, ale nasze 
środki były bardzo ograniczone. Nie było żadnych lekarstw. Pozostawała tylko nasza 
opieka.
Wtedy to pomogło im skondensowane mleko. Wlewaliśmy je do ich 
zdrętwiałych ust, kilka łyżeczek co godzinę. Były dni, że było to ich jedyne pożywienie 
i właściwie tylko ono podtrzymywało ich przy życiu. Często Menek wołał mnie 
zupełnie normalnym głosem, ale gdy przybiegałem do niego, widziałem, że jest 
nieprzytomny. Czasem jego wzrok i głos były zupełnie normalne, a mówił same 
głupstwa.
Po jakimś czasie wojsko sowieckie zorganizowało kwarantannę dla chorych, 
gdzie w ścisłej izolacji czekali na swoje wyzdrowienie albo na śmierć. Kwarantanna 
ta mieściła się w dawnych niemieckich barakach wojskowych, gdzie zorganizowano 
szpital. Nie ulega wątpliwości, że dzięki temu wielu ludzi zostało uratowanych. 
W Tröbitz pojawili się rosyjscy lekarze wojskowi i oni decydowali, kto ma iść 
na kwarantannę. W szpitalu liczba miejsc była ograniczona.
Menek poczuł się lepiej i widać było, że jest na drodze do wyzdrowienia. Ciocia 
Lida była jednak nadal nieprzytomna.
My, zdrowi, bardzo dbaliśmy o higienę. Kąpaliśmy się dwa razy dziennie i ciągle 
zmienialiśmy bieliznę i ubrania. Nie zważaliśmy na to, czy te rzeczy na nas pasują 
i często wybuchaliśmy śmiechem, bo wyglądaliśmy jak pajace z cyrku. Mama całymi 
dniami prała, a tato jej w tym pomagał. W duchu prosiliśmy Boga, by ta straszna 
choroba nas ominęła. Wielu przecież nie dosięgła, chociaż też opiekowali się 
chorymi. Byli na nią jakby uodpornieni.
Pewnego dnia zabrano ciocię Lidę na kwarantannę. Dobrze pamiętam ten 
dzień. Rano wyszedłem z domu, aby zobaczyć, czy Rosjanie rozdzielają chleb lub 
inną żywność, co zdarzało się prawie codziennie. Znalazłem się przy głównej szosie. 
Znowu jechały tam auta ciężarowe z wojskiem. W pewnej chwili zobaczyłem, jak 
jakiś chłopak ucieka w pola, a żołnierz sowiecki go goni. Dopadł go i powalił 
na ziemię. Czapka spadła chłopcu z głowy i wtedy zobaczyłem, że to jest 
dziewczyna. Jej włosy rozpostarły się na wietrze. Rosjanin rzucił się na nią i próbował 
zedrzeć z niej ubranie.
Nagle zatrzymała się koło nas wojskowa ciężarówka i z szoferki wysiadła 
rosyjska żołnierka, wysoka i silnie zbudowana. Podbiegła do tego żołnierza 
i oderwała go od jego ofiary. Podnosząc się z wykrzywioną z wściekłości twarzą, 
krzyknął jakieś przekleństwo. W tym samym momencie żołnierka rąbnęła go pięścią 
w twarz, aż się przewrócił. Szybko wstał i zgiął się jak do skoku. Żołnierka stała już 
jednak przed nim z wymierzonym w niego pistoletem. Zatrzymał się i spojrzał na nią 
tak, jakby dopiero teraz oprzytomniał. Z nosa ciekła mu krew. Tymczasem 
dziewczyna podniosła się z ziemi i uciekła przez pole. Trzech żołnierzy wyskoczyło 
z jakiegoś auta — wzięli tamtego pod pachy. Żołnierka schowała pistolet, splunęła 
na ziemię i krzyknęła: „Swołocz!", po czym wróciła do auta i odjechała.
Godzinę później wracałem z bochenkiem chleba, który rozdzielano na ulicy. 
Zbliżając się do domu, zdążyłem jeszcze zobaczyć, jak wynoszą ciocię na noszach 
i kładą na furmance. W drzwiach stali moi rodzice, trzymając przed sobą za ramiona 
Menka i Tośkę. Wszyscy płakali i ocierali łzy z oczu. Dołączyłem do nich, też 
zacząłem płakać. Patrzyliśmy za oddalającą się furmanką i jak woźnica popędza 
konia batem. Baliśmy się bardzo, że to jest nasze pożegnanie z ciocią Lida.
Menek zupełnie wyzdrowiał. Stwierdził to sowiecki lekarz wojskowy, który 
odwiedzał chorych w domach. Cieszyliśmy się z tego bardzo i tego dnia poszliśmy 
odwiedzić ciocię w szpitalu. Do baraków, gdzie byli chorzy, nie wolno nam było 
wejść. Mogliśmy tylko stać przed oknem, skąd staraliśmy się ją zobaczyć. W baraku 
stały rzędami prycze, ciocia miała dobre miejsce przy oknie. Nie odzyskała jednak 
jeszcze przytomności. Wróciliśmy do domu przygnębieni.
Tego samego wieczoru dostałem silnych dreszczy, a na drugi dzień gorączki. 
Moi rodzice łudzili się jeszcze, że może to zwykłe przeziębienie, bo w ciągu 
pierwszych dni mój stan się ciągle zmieniał. Raz było mi gorzej, raz lepiej. Lekarz 
miał przyjść dopiero za kilka dni. Później dostałem wysokiej gorączki, ponad 40 
stopni.
Gdy przyszedł lekarz, było już jasne, że zachorowałem na tyfus. Moja twarz 
była obrzękła, a na całym ciele miałem brązowe plamy. Lekarz stwierdził też bardzo 
duże opuchnięcie śledziony i powiedział rodzicom, że jak tylko zwolni się jakieś 
miejsce w szpitalu, to mnie tam przeniosą. Może jednak nie będzie to potrzebne, jeśli 
mój stan się poprawi; jestem młody i mam stosunkowo silny organizm, dlatego trzeba 
mieć nadzieję, iż sam pokonam chorobę. Zostawił jakieś pastylki, chociaż przyznał, 
że one niewiele pomagają. Rodzice bardzo go prosili, aby nie zabierano mnie 
do szpitala, bo w domu będę miał najlepszą opiekę. Ale on stwierdził, że to będzie 
zależało od mojego stanu.
Miałem duże trudności z przełykaniem, więc żywiono mnie głównie 
skondensowanym mlekiem. Jestem przekonany, że tylko dzięki niemu mój osłabiony 
organizm zachował zdolność do walki z tą straszną chorobą.
W drugim tygodniu choroby straciłem przytomność. Wydawałem z siebie 
nieartykułowane dźwięki i mamrotałem jakieś słowa bez związku. Krzyczałem 
i rzucałem się. Rodzice przytrzymywali mnie, bo bali się, że spadnę z łóżka.
To dziwne, ale nigdy nie zapomniałem tych wizji, majaczeń i chimer, które mnie 
wtedy nawiedziły. Byłem nieprzytomny, ale wydawało mi się, że prowadzę jakieś 
inne, nieziemskie życie. Wszyscy, których straciłem, byli znów ze mną. Widziałem ich 
tak wyraźnie, że sam sobie robiłem wyrzuty, jak w ogóle mogłem myśleć, iż ode mnie 
odeszli. Wszyscy żyli, śmiali się i podawali mi ręce.
Francis pytała mnie o coś, czego nie mogłem zrozumieć. Biegała ze mną 
po łące i nagle znikała w nicości. „Gdzie jesteś? Wróć! Wróć!" — krzyczałem za nią. 
Nina Armer potrząsała moim ramieniem i błagała mnie, żebym się obudził. 
Tłumaczyłem jej, że to nie jest sen i nie mam się z czego budzić, ale ona zaczęła 
płakać. Ignaś z roześmianą twarzyczką prosił mnie o coś, czego nie rozumiałem. 
Znikał i pokazywał się na nowo. Raz był smutny, raz wesoły. Obrazy szybko 
przelatywały, a czasem zatrzymywały się i nie chciały się zmieniać. Najczęściej 
widziałem Ariego. Pytałem go o coś i on mi odpowiadał. Bardzo mu zależało, abym 
zrozumiał, co mówi, ale nie udawało mi się to.
Ciągle nawiedzały mnie jakieś postacie, w różnych pozach, z twarzami 
wykrzywionymi płaczem lub radośnie uśmiechnięte. Krzyczały, gestykulowały, coś mi 
mówiły i pokazywały. Czasem te obrazy były spokojne, pełne harmonii, a czasem 
przejmujące lub denerwujące. Postacie napierały na mnie, czegoś żądały. Robiłem 
nadludzkie wysiłki, ale nie mogłem zrozumieć, o co im chodzi. Siadałem na łóżku 
oblany potem i krzyczałem.
Rodzice całe noce czuwali nade mną. Czasami budziłem się i czułem ich 
opiekę, a po chwili znów zapadałem w nową otchłań. Nagle pojawił się Gottowt 
w otoczeniu moich kolegów z Wieliczki; odgrywali przede mną jakąś scenę. To znów 
byłem w bunkrze w getcie w Tarnowie i ktoś zatykał mi usta, żebym nie krzyczał. Siłą 
woli udawało mi się przenieść gdzie indziej. Miraże, miraże cudownych kolorów 
wirowały, a ja wśród nich, z rękami wzniesionymi do nieba.
Pamiętam, że raz widziałem Ariego przykrytego białym prześcieradłem, 
leżącego koło toru kolejowego. Dokładnie tam, gdzie rzeczywiście widziałem go 
ostatni raz. Zrozumiałem, że umarł, ale za wszelką cenę chciałem go chociaż raz 
zobaczyć żywego. Zacząłem krzyczeć: „Arie, obudź się, nie opuszczaj mnie! Żyj 
jeszcze trochę!". Myślałem, że skoro mnie udaje się siłą woli przenosić z miejsca 
na miejsce, to może Arie spełni mą prośbę i będzie żył. Ściągnąłem z niego 
prześcieradło. Pod nim leżało nagie ciało Ariego. Było tak strasznie wychudzone, że 
cofnąłem się przerażony. Później pochyliłem się, by lepiej zobaczyć jego twarz. Może 
to nie był Arie? Poznałem go jednak, tak..., to był on. Nagle otworzył oczy 
i uśmiechnął się do mnie. Miał czarujący uśmiech. Podał mi rękę i podniósł się 
z ziemi.
Obraz był tak wyraźny i realny, że byłem przekonany, iż to przeżywam. 
Wydawało mi się, że wszystkie wcześniejsze przeżycia to tylko zły sen, a jedynie to 
jest prawdziwe. Och, jak bardzo się cieszyłem! Byłem taki szczęśliwy! Wydawało mi 
się, iż zbudziłem się ze złego snu. Arie żył i był razem ze mną! Jak w ogóle mogłem 
myśleć, że jest inaczej?
Wtedy nagle znów odzyskałem przytomność i zobaczyłem nad sobą twarze 
rodziców. „Arie! Arie!" — krzyknąłem, ale jego już nie było. Uświadomiłem sobie, że 
to wszystko tylko mi się wydawało i Arie naprawdę nie żyje. Rzeczywistość była 
nieubłagana i nie pozostawiała miejsca nawet na złudzenie. Znów straciłem 
przytomność.
Od tej chwili miałem już tylko złe wizje. Ogarniały mnie jakieś miraże strasznej 
walki, w której i ja brałem udział. Nie chciałem walczyć, ale coś mnie do tej walki 
zmuszało. Nie chciałem dłużej żyć i wołałem o pomoc do Nieba, aby wyzwoliło mnie 
z tego życia. Prosiłem i błagałem, aby zabrało mnie do siebie.
Zbliżała się do mnie jakaś jasność. Była już tak blisko, że zamykałem oczy, ale 
potem znów oddalała się ode mnie. Chciałem biec za nią, lecz nie mogłem ruszyć się 
z miejsca. Ktoś mi coś tłumaczył, perswadował, ja jednak nie chciałem słuchać. 
Wyrywałem się z czyichś objęć i chciałem biec do tej jasności. Wołałem do niej, żeby 
wróciła i wzięła mnie do siebie, ale bezskutecznie.
Byłem przekonany, że tam, w tej jasności, jest prawdziwe i właściwe życie. 
Teraz ja tłumaczyłem, błagałem, ale ktoś trzymał mnie jak żelazną obręczą, abym nie 
biegł za tą jasnością. Walczyłem, lecz byłem za słaby. Potem znów odzyskiwałem 
przytomność i czułem zimny kompres na czole i rękę matki. Raz otworzyłem oczy 
i zobaczyłem, że mama płacze. Było mi jej żal, ale nie mogłem wydobyć z siebie 
głosu, by ją uspokoić.
W tym stanie byłem może osiem dni. Czułem wyraźnie, że nie chcę żyć na tym 
świecie, bo nie jest tego wart. Wszędzie czekają na człowieka rozczarowania, nawet 
we śnie. Radość i szczęście to są miraże, które przemijają w okamgnieniu, 
a tęsknota za nimi trwa całe życie. Zło zaś, raz napotkane, uderza w człowieka 
bezustannie i towarzyszy mu przez całe jego istnienie. Po co mam walczyć 
o przeżycie, gdy tam, w tej cudownej jasności, czeka na mnie samo dobro? Niestety, 
nie byłem w stanie tego dobra dosięgnąć.
Pewnego dnia obudziłem się jakby z ciężkiego omdlenia. Poczułem, że coś 
mnie w brzuchu wierci i nagle zdałem sobie sprawę, że muszę wyjść za potrzebą. 
Zapomniałem jednak, jak się to mówi. Zrobiłem olbrzymi wysiłek umysłowy, aby 
sobie przypomnieć i wreszcie z trudem wykrztusiłem jedno słowo: „Srać!". Matka 
i ojciec byli wniebowzięci, że coś powiedziałem po tylu dniach majaczenia, krzyków 
i niezrozumiałego mamrotania. Było to pierwsze moje wyraźnie wyartykułowane 
słowo od chwili, kiedy straciłem przytomność.
Słyszałem, jak matka krzyczała: „Heniek mówi! Heniek mówi!". Ze wszystkich 
stron przybiegli mi na pomoc — mama z nocnikiem, tato z miednicą, a Menek 
z jakimś garnkiem. Nawet Luśka z Tośką przepychały się do mojego łóżka, aby mnie 
zobaczyć. Ulżyłem sobie, uśmiechnąłem się do wszystkich i znów zapadłem 
w nicość.
Odzyskałem przytomność dopiero na noszach, gdy brano mnie do baraków 
szpitalnych na kwarantannę. Świeże powietrze odurzyło mnie. Otworzyłem oczy 
i zobaczyłem piękne, błękitne niebo. Koło mnie szli rodzice i trzymali mnie za ręce, 
tak jakby chcieli się ze mną pożegnać. Lekarz powiedział im, że mój stan jest bardzo 
ciężki i żeby byli gotowi na najgorsze. Słyszałem i rozumiałem wszystko, ale nic 
sobie z tego nie robiłem. Położono mnie wraz z noszami na furmance. Ostatni obraz, 
jaki utkwił mi w pamięci, to zapłakane, żałosne twarze rodziców; żegnali mnie 
i głaskali po głowie. Potem znów straciłem przytomność.
Nie wiem, ile dni jeszcze byłem nieprzytomny i co się ze mną działo. Pamiętam 
tylko, że ciągle się z czymś zmagałem i było mi bardzo ciężko. Aż któregoś dnia 
poczułem, że moja walka się skończyła — droga, jaką miałem iść, została mi 
wyznaczona. Pierwszy raz, może od dwóch tygodni, zbudziłem się jakby z bardzo 
drugiego i letargicznego snu. Byłem zupełnie przytomny, poczułem się znacznie 
lepiej.
Zacząłem z ciekawością rozglądać się, gdzie się znajduję. Z początku 
myślałem, że jestem jeszcze w Bergen–Belsen. Podobny barak i te same prycze. 
Po chwili jednak uświadomiłem sobie, że to niemożliwe, bo przecież zostaliśmy 
wyzwoleni. Leżałem na dolnym posłaniu, koło mnie było okno. Czułem się szalenie 
słaby, ale udało mi się dźwignąć na łokciach. Spojrzałem w okno i zobaczyłem zieleń 
i drzewa. Nie mogłem jednak sobie przypomnieć, gdzie jestem.
Nagle, na sąsiedniej pryczy, też na dole, zobaczyłem jakąś znajomą osobę. 
Z początku trudno było mi ją poznać. Leżała tam z ogoloną głową i patrzyła na mnie. 
Patrzyliśmy tak na siebie bez słowa i po chwili ona spytała: „Jak się czujesz, Heniu?" 
— i w tym samym momencie poznałem ją. To była ciocia Lida. Odpowiedziałem, że 
czuję się dobrze.
— Ale, ciociu, gdzie jesteśmy? — spytałem.
— Co, nie wiesz? — odpowiedziała jakby zdziwiona moim pytaniem i zaraz mi 
wyjaśniła. — Jesteśmy na okręcie i płyniemy do Palestyny.
— Ależ ciociu — próbowałem oponować — przecież za oknem są drzewa 
i zieleń, a one nie rosną na morzu.
Ciocia Lida była jednak niewzruszona.
— To ci się tylko wydaje. Jedziemy do Palestyny. Kiwek (jej mąż) czeka tam 
na mnie. Przecież przysłał mi papiery.
Zawiadomiono moich rodziców, że kryzys minął i czuję się lepiej. Przyszli pod 
okno odwiedzić mnie i radość biła z ich twarzy. Dawali mi znaki rękami. Widziałem, 
że byli szczęśliwi i to mnie bardzo podniosło na duchu. Od tej chwili byłem już cały 
czas przytomny, wiedziałem, co się ze mną dzieje. Z dnia na dzień następowała 
poprawa.
Okazało się, że moi rodzice spowodowali przez jakąś protekcję, iż położono 
mnie obok cioci. Spodziewali się, że będzie się mogła mną opiekować, bo fizycznie 
czuła się lepiej. Niestety, miała nerwowe zaburzenia i nie zdawała sobie sprawy, 
gdzie się znajduje. Teraz ja pomagałem jej zrozumieć, co się z nią dzieje. Nie mogła 
pojąć, dlaczego wszyscy w baraku, oprócz lekarza i sióstr, mieli ogolone włosy. 
Powiedziałem jej, że to widocznie przez wszy, ale ona uważała, że to niemożliwe, bo 
nigdy nie miała wszy. Widocznie cierpiała na zanik pamięci — nie pamiętała, co 
niedawno przeżyła.
Byłem przestraszony, bałem się, że i ze mną tak się stanie. „To straszna 
choroba ten tyfus plamisty" — pomyślałem i zacząłem badać, czy pamiętam swoją 
przeszłość. Pamiętałem wszystko. To mnie trochę uspokoiło, ale jakiś instynkt mi 
mówił, że czeka mnie jeszcze coś złego.
Najgorsza nie była sama choroba, tylko komplikacje mózgowe i nerwowe, które 
często jej towarzyszyły. Widziałem to w baraku u innych chorych. Dziękowałem 
Bogu, że mnie — w każdym razie dotychczas — to nie spotkało. Miałem tylko lekkie 
trudności z koordynacją ruchu rąk, ale lekarz powiedział, że mi to przejdzie. Liczyłem 
na szybkie wyzdrowienie. Obiecałem sobie, że będziemy jeździć z Poldkiem 
Fiszelbergiem na rowerach po okolicy.
Po dwóch dniach przyszła pielęgniarka, aby mi pomóc zejść z łóżka. Okazało 
się, że nie potrafię sam ustać na nogach, bo podłoga jakby się usuwała pode mną. 
Czułem, że nie stoję na twardym gruncie, tylko na czymś bardzo chwiejnym, co 
przewraca się wraz ze mną. Wszystko falowało i kręciło się, nie sposób było ustać. 
Z początku myślano, że to ze słabości, ale okazało się, że poważnie uszkodzony 
został mój zmysł równowagi. O samodzielnym chodzeniu w ogóle nie mogło być 
mowy. Gdy puszczano mnie samego, zaraz upadałem. Zauważyłem też, że mój 
słuch bardzo się pogorszył i czasem trudno było się ze mną porozumieć.
Moi rodzice byli o wszystkim powiadomieni i teraz ich twarze za oknem były 
poważne i zmartwione. Czekano na poprawę, ale ta nie przychodziła.
Kilka razy dziennie ćwiczono ze mną chodzenie, tak jakbym zapomniał, jak się 
to robi. Miałem mdłości, kręciło mi się w głowie, ale musiałem te ćwiczenia 
wykonywać. Dwie siostry trzymały mnie pod ręce i robiły ze mną po baraku 
kilkanaście kroków, tam i z powrotem. Próbowały mnie puszczać samego, ale 
od razu padałem. Dni przechodziły i dalej nie było żadnej poprawy. Tymczasem 
ciocia Lida wyzdrowiała i posłano ją do domu.
Epidemia tyfusu została pokonana i w naszym baraku pozostało już tylko kilku 
rekonwalescentów, którzy nie wyszli jeszcze ze swoich komplikacji. Moim rodzicom 
pozwolono już odwiedzać mnie w baraku. Przychodzili ubrani w białe szpitalne 
fartuchy.
Pewnego wieczoru zbudziłem się ze snu. Obok pryczy jakiś lekarz rozmawiał 
po niemiecku z moim ojcem i coś mu tłumaczył. Natężyłem słuch, ale na początku 
udało mi się pojąć tylko część rozmowy. Z tego, co zrozumiałem, wynikało, że lekarz 
tłumaczy ojcu, iż mój przypadek jest szczególnie ciężki i dzisiaj nie można 
przewidzieć, jak to się rozwinie. Normalnie powinno mi to już było przejść. Ponieważ 
nie ma żadnej poprawy, to możliwe, że chodzi o stałe i nieodwracalne uszkodzenie 
zmysłu równowagi. Na pytanie ojca, czy w takim wypadku będę mógł jeszcze kiedyś 
samodzielnie chodzić, lekarz odpowiedział, że teraz nie można niczego przewidzieć, 
a rekonwalescencja może trwać dłuższy czas.
Później lekarz mówił coś, czego nie udało mi się zrozumieć.
— To straszne — wymamrotał ojciec.
— Tak, to może być straszne — zgodził się lekarz.
Obaj odeszli od mojej pryczy i już nie słyszałem, co mówią. Czułem się jak 
po uderzeniu obuchem w głowę. Ogarnęła mnie rozpacz. Nie mogłem pogodzić się 
z myślą, że znajduję się w tak strasznym niebezpieczeństwie. „Co to znaczy, że nie 
będę mógł chodzić?! — pytałem sam siebie. — Będę jeździł na wózku jak 
sparaliżowany? Nie będę mógł stać na własnych nogach, by podać komuś rękę?"
Byłem w szoku. Postanowiłem dalej spać, aby uciec od rzeczywistości. Później 
zacząłem cicho szlochać, bo nawet spać nie mogłem. „Och, jaki ten świat jest 
bezlitosny" — pomyślałem. Nie trwało to jednak długo; zaczęły mnie nawiedzać inne 
myśli. Stawały się coraz ostrzejsze, uderzały we mnie jak młotem, karciły, robiły 
wyrzuty. Czułem się, jak pod pręgierzem.
„Dlaczego podnosisz ręce? Dlaczego narzekasz? Pomyśl tylko, z ilu i z jakich 
niebezpieczeństw udało ci się wyjść. Wszystko to masz już za sobą! Teraz się 
poddać to nie tylko tchórzostwo, ale niemal zbrodnia na sobie samym! Nie narzekaj! 
Myśl tylko o jednym: jak możesz sam sobie pomóc. Twoja własna pomoc 
w wyzdrowieniu jest najważniejsza. Zbierz siły i wiarę, nie wątp ani przez chwilę, że 
idziesz ku dobremu. Zawsze idziesz ku dobremu, nawet gdy tego nie rozumiesz!" — 
„Ale jak? Jak mam walczyć? Jak mogę sobie pomóc?" — pytałem sam siebie.
Nagle mój wzrok padł na małą tabliczkę nieopodal na ścianie, pod lampką, 
która świeciła się całą noc. Ktoś powiesił ją kilka dni temu, ale dotychczas nie 
zwróciłem na nią uwagi i nie przeczytałem, co jest na niej napisane. Teraz zacząłem 
powoli czytać: „Immer wenn du denkst es geht nicht mehr, kommt von irgendwo ein 
Lichtlein her" (Zawsze, kiedy myślisz, że już nie dasz rady, przychodzi skądś 
światełko).
Poruszyło mnie to. „Może do mnie to światełko też zawita?" — pomyślałem i to 
podniosło mnie na duchu. Poczułem się lepiej, ale znów nasunęły się pytania: „Więc 
co? Co mogę zrobić dla siebie, by sobie pomóc?". Zacząłem się zastanawiać i nagle 
wpadło mi na myśl to, czego szukam.
Opuściłem nogi na podłogę i trzymając się obiema rękami pryczy zrobiłem 
powoli jeden mały krok. Później udało mi się zrobić drugi i trzeci. Kręciło mi się 
w głowie, musiałem robić przerwy, mdliło mnie, podłoga pode mną falowała, ale 
trzymałem się mocno pryczy i zaciskając zęby próbowałem dalej. W ten sposób 
mogłem zrobić kilka kroków! Poczułem nowe siły, ogarnęła mnie radość. 
Powiedziałem sobie: „Heniu, nie wszystko stracone".
Odtąd co noc wstawałem i kilka razy chodziłem naokoło pryczy. Gdy nie 
mogłem więcej, to siadałem i czekałem, aż przestanie mi się kręcić w głowie. Prawie 
zawsze miałem mdłości i pot oblewał mnie z wysiłku. Ale nie rezygnowałem. Sam 
byłem zdumiony, gdy po kilku nocach mogłem już zrobić kilka kroków bez trzymania 
się. Było dla mnie jasne, że odnoszę zwycięstwo nad chorobą.
Któregoś dnia prowadzące mnie siostry puściły moje ręce, obserwując, czy 
mogę sam stać, gotowe chwycić mnie, abym nie upadł. Ja uśmiechnąłem się do nich 
i powiedziałem, że mogą trzymać ręce przy sobie, bo nie mam zamiaru upaść. 
Popatrzyły na mnie nie rozumiejąc, o co mi chodzi. Wtedy ja sam, o własnych siłach, 
przeszedłem dziesięć kroków! W baraku na chwilę zapanowała cisza. Nagle, 
wszyscy naraz, chorzy i siostry, zaczęli wydawać z siebie okrzyki zdumienia 
i radości, oklaskiwać mnie.
„Ludzie nie zdają sobie sprawy ze swego szczęścia, że mogą sami chodzić" — 
pomyślałem i usiadłem na czyjejś pryczy. Siostry i rekonwalescenci, którzy jeszcze 
pozostali w baraku, podchodzili do mnie, gratulowali mi i ściskali ręce. Ktoś 
zawiadomił moich rodziców. Wszyscy mnie obejmowali, a mama i tato płakali. 
Chciano mnie podnieść z krzesłem do góry, ale rosyjski lekarz, który też się zjawił, 
był tak ucieszony, że sam posadził mnie na swoje ramiona i zaczął ze mną tańczyć.
Od tego dnia moja rekonwalescencja szybko postępowała. Mój słaby słuch się 
nie polepszył, ale kto wtedy przejmowałby się słuchem. Tydzień po tym wydarzeniu 
już byłem w domu. Zrobiono mi królewskie przyjęcie, przyszedł nawet rosyjski 
żołnierz, student medycyny, który odwiedził nas pierwszego dnia wyzwolenia, 
a później był już u nas stałym gościem.
Okazało się, że jemu też mam do zawdzięczenia jakąś cześć mojego 
wyzdrowienia. Wtedy, gdy mój stan był najcięższy, przyniósł dla mnie butelkę 
czerwonego, starego wina, którą znalazł w piwnicy jakiegoś opuszczonego domu 
i polecił rodzicom wlewać mi to wino kilka razy dziennie łyżeczką do ust; zapewniał, 
że mnie to wzmocni. Moi rodzice byli przekonani, że skondensowane mleko oraz to 
wino uratowały mnie.
Wojna skończyła się jeszcze podczas mojej choroby. Ojciec opowiadał mi, że 
ludzie się cieszyli, ale nie było żadnych wybuchów radości ani wiwatów, bo byli zbyt 
słabi i smutni. Mnie natomiast wydawało się, że jeszcze raz się urodziłem. Wszystko 
w naturze wydawało mi się o wiele piękniejsze niż przedtem. Rozglądałem się 
wokoło tak, jakbym wszystko widział pierwszy raz w życiu. Patrzyłem na pola, 
na drzewa, wąchałem trawę i nie mogłem nadziwić się otaczającemu mnie pięknu. 
Kwiatami w ogóle nie mogłem się nacieszyć. Często stawałem i długo na nie 
patrzyłem.
Te kolory... Kolory były dużo intensywniejsze niż je pamiętałem. Wszystko było 
takie jaskrawe i barwne. Dziwiłem się, dlaczego wcześniej tego nie zauważałem. 
Miałem wrażenie, że mówią do mnie, wskazują na coś wyższego i ważniejszego, 
na coś, co powinienem zrozumieć, aby rozpocząć nowe, lepsze i radośniejsze życie.
Byłem szczęśliwy, lecz zarazem miałem uczucie, że jestem w żałobie. Nie 
chciałem i nie próbowałem pozbyć się tego uczucia. Stanowiło ono dla mnie coś 
bardzo drogiego i wzniosłego, coś graniczącego ze świętością. Z nikim o tym nie 
rozmawiałem, ale czułem, że stało się ono wspólnikiem mojego serca i będzie mi już 
zawsze towarzyszyło. Nie zapomniałem nikogo z tych ukochanych, którzy ode mnie 
odeszli, ale byli oni teraz w jakiejś świątyni, którą zbudowałem w najgłębszych 
i najintymniejszych zakątkach swojej świadomości. Tam nadal żyli ze mną i jeszcze 
bardziej się kochaliśmy.

* * *

Pewnego dnia, pod koniec maja lub na początku czerwca 1945, rodzice 
oświadczyli mi, że wracamy do domu, do Oświęcimia. Ciocia Lida z Menkiem i Tośką 
też postanowili jechać z nami i wysiąść w Krakowie. Znów znaleźliśmy się w pociągu. 
Tym razem był to normalny pociąg osobowy, którym jechaliśmy jako wolni ludzie.
Wszyscy byliśmy podnieceni i w wielkim oczekiwaniu, że może jednak komuś 
z rodziny udało się przeżyć i teraz znów się spotkamy. Nawet Regina się zmieniła. 
Była ożywiona i ciągle wzdychała, wznosząc oczy do nieba.
Niestety, nie było nam dane, by nasze serca choć na chwilę przestały płakać. 
Życzenie rabina z początku wojny, na stacji kolejowej w Oświęcimiu — aby ojciec, 
jego żona i dzieci przeżyli wojnę — spełniło się z tragiczną dokładnością. Oprócz 
nas, nie uratował się nikt z dużej rodziny ojca. Ostatni zmarł Arie i to w chwili 
wyzwolenia! Zmarł jako syn mojego ojca, ale los nie dał się okłamać. Jego śmierć, 
może dlatego, że ją bardzo blisko przeżyłem, była dla mnie tak tragiczna, że nigdy 
nie mogłem się z niej otrząsnąć i często przeżywam ją od nowa.
Wracaliśmy jak rozbitkowie z innego świata. Mieliśmy ze sobą chleb 
i skondensowane mleko, które mama zawekowała w słoikach. To był cały nasz 
majątek, oprócz walizki z odzieżą. Jechaliśmy z nadzieją, że zbudujemy sobie nowe 
życie.
Podróż mieliśmy dobrą. Pociąg nie był nawet przepełniony; prawie całą drogę 
do Oświęcimia byliśmy sami w przedziale. Widocznie nie miał już kto wracać. Im 
bardziej zbliżaliśmy się do rodzinnego miasta, tym bardziej wzrastało nasze 
podniecenie.
Proponowaliśmy cioci Lidzie, aby wysiadła z nami w Oświęcimiu, ale odmówiła, 
bo też miała nadzieję, że może komuś z rodziny jej męża udało się przeżyć — 
chciała wrócić do Krakowa.
Regina robiła wrażenie obojętnej. Czasami mamrotała do siebie jakieś 
niezrozumiałe słowa i zwracała oczy do nieba. Kilka razy wydawało mi się, że widzę 
w jej oczach łzy. Nigdy nie widziałem jej płaczącej, nawet gdy umarł dziadek. Wtedy, 
w obozie, było to dla mnie bardzo dziwne, ale ojciec tłumaczył mi, że widocznie 
wszystkie jej łzy już wyschły.
Czułem się teraz, jakbym przekroczył bramy jakiegoś innego świata. Tak jak 
zaraz po mojej chorobie, wszystko wydawało mi się nowe, piękne i urzekające. 
Patrzyłem przez okno pociągu na zmieniające się krajobrazy i ciągle upewniałem się, 
że to nie sen. Byłem jeszcze słaby po chorobie, ale podniecenie dodawało mi sił.
Luśka tuliła się do mamy i pytała, czy teraz już nigdy nie będziemy głodni i czy 
będziemy mieli chleba do syta.
Do Oświęcimia przyjechaliśmy w południe. Pociąg stał tam bardzo krótko, więc 
trzeba było się spieszyć. Szybko pożegnaliśmy się z ciocią i jej dziećmi. Jakiś 
kolejarz pomógł nam wyprowadzić z wagonu Reginę, która ledwo chodziła. Byliśmy 
jedynymi, którzy wysiedli na tej stacji. Peron był pusty. Powoli przeszliśmy przez salę 
dworca i wyszliśmy na ulicę.
Był piękny, słoneczny dzień. Przed wojną było tu zawsze dużo ludzi, 
spieszących się, wsiadających i wysiadających z fiakrów; sprzedawano lody, 
lemoniadę i wodę sodową z sokiem, które tak lubiłem. Wszędzie panował ruch 
i gwar. Teraz była kompletna cisza. Miało się wrażenie, że całe miasto śpi.
Staliśmy przed dworcem i nie wiedzieliśmy, co robić. Rodzice chcieli jechać 
do naszej willi, by zobaczyć, czy można tam wejść. Była ona jednak oddalona 
od dworca przeszło dwa kilometry. Nie można było iść tam z Reginą. Bezradni, 
rozglądaliśmy się wokoło. Nagle mama zauważyła, że niedaleko nas stanęła 
furmanka. Ojciec podszedł do woźnicy, który zgodził się zawieźć nas do domu, mimo 
że nie mieliśmy pieniędzy. Po drodze woźnica cały czas opowiadał, co tu się działo.
Przejechaliśmy przez most na Sole i wjechaliśmy do miasta. Z prawej strony 
zobaczyliśmy dom Haberfelda, a na parterze restaurację, w której kiedyś mieściło się 
to nieszczęsne Biuro Emigracji do Palestyny. Skręciliśmy w prawo na rynek. Tu też 
było bardzo mało ludzi, ale zauważyłem, że niektóre sklepy są otwarte. Ulica 
Jagiellońska wyglądała tak, jak zachowałem ją w pamięci. Od czasu do czasu 
spotykaliśmy sowieckich żołnierzy.
Wreszcie furmanka stanęła przed naszą willą. Okazało się, że teraz mieści się 
w niej komenda Milicji Obywatelskiej. Jakiś milicjant zaproponował nam, abyśmy 
poszli naprzeciw, do willi dziadka, która stoi pusta. Furmanka zatrzymała się przed 
furtką do ogrodu. Razem z woźnicą ojciec zniósł Reginę. Woźnica starał się nam 
we wszystkim pomóc. Tato podziękował mu i dał w prezencie swoją krawatkę.
Okazało się, że w willi dziadka do niedawna mieścił się niemiecki szpital. 
W pokojach panował duży nieład. Na podłogach pełno było porozrzucanych 
używanych bandaż}' i kawałków waty. W pokojach stały żelazne łóżka szpitalne. 
W jednym z pokoi na piętrze nadal stało łóżko dziadka i Reginy. Gdy się o tym 
dowiedziała, chciała się natychmiast tam położyć. Wszyscy pomogliśmy jej wejść 
na piętro. Położyła się w swoim łóżku i na jej twarzy pojawił się wyraz błogości.
Oczyściliśmy i uprzątnęliśmy dwa pokoje. Nagle drzwi wejściowe się otworzyły 
i jakaś starsza, chuda, niewysoka kobieta weszła z bochenkiem chleba w ręku. Była 
to pani Szczerbowska, nasza sąsiadka. Ktoś powiedział jej, że wróciliśmy. Bardzo 
serdecznie przywitała się z nami i z lekkim zawstydzeniem podała nam chleb, 
mówiąc, że przyniosła go, bo na pewno jesteśmy głodni. Widząc nasze uradowane 
twarze, pospieszyła do swego domu i wróciła z dużym garnkiem gorącej zupy. 
Od niej dowiedzieliśmy się, że nikt z naszej rodziny nie wrócił.
Wizyta tej szlachetnej, dobrej kobiety bardzo wzmocniła nas na duchu. Nigdy jej 
tego nie zapomniałem. Nadal pamiętam każdy szczegół tego spotkania.
Moi rodzice i ja jeszcze przez kilka godzin czyściliśmy pokoje, aż zostały 
doprowadzone do względnego porządku. Po tej pracy ledwo trzymałem się 
na nogach i poszedłem spać. W nocy miałem jakiś miły sen. Ktoś głaskał mnie 
po głowie i pocieszał. Wydawało mi się też, że biją dzwony.
Obudziłem się rano. W domu był ruch, jacyś obcy ludzie przechodzili przez 
pokój. Serce zaczęło mi mocniej bić. Zrozumiałem, że coś się stało. Wstałem z łóżka 
i zawołałem mamę. Weszła do pokoju i powiedziała, że w nocy zmarła Regina. 
Wszyscy byliśmy wstrząśnięci. Wróciła do domu tylko po to, aby umrzeć we własnym 
łóżku.
Rodzice pojechali furmanką na cmentarz, aby pochować Reginę. Luśka zaczęła 
płakać i mama wzięła ją ze sobą. Dla mnie nie było już miejsca na furmance i tata 
kazał mi zostać w domu.
Zgroza wojny, o której tak bardzo chciałem zapomnieć, znów do mnie wróciła. 
Poczułem się strasznie samotny i opuszczony przez cały świat. Postanowiłem iść 
nad rzekę Sołę, na moje miejsce, które tak bardzo lubiłem. Za ogrodem willi dziadka 
wiodła droga na planty nad Sołą. Były one czymś w rodzaju naturalnego parku; rosły 
tam piękne drzewa. Nad samą wodą był ładny brzeg, częściowo zarośnięty 
krzewami. Wszystko było tak, jak to zachowałem w pamięci.
Już z daleka zauważyłem, że na moim miejscu ktoś siedzi. Był nieruchomy jak 
posąg i patrzył w niebo. Po kilku minutach zbliżyłem się i usiadłem kilka metrów 
od niego. Przede mną płynęła Soła. Patrzyłem na rzekę, zafascynowany jej 
widokiem. Uświadomiłem sobie, jak często marzyłem o tym, aby znowu usiąść na jej 
brzegu. Dopiero po chwili popatrzyłem na nieruchomą postać niedaleko mnie. 
Widziałem jego twarz z profilu, ale od razu wydała mi się znajoma.
On jakby poczuł mój wzrok, odwrócił głowę i spojrzał na mnie. Nagle jego twarz 
rozjaśniła się. Robił wysiłki, aby coś powiedzieć, ale dopiero po chwili udało mu się 
wymówić kilka słów.
— Wie... działem, że... wrócisz — wymamrotał skrzeczącym i przerywanym 
ze wzruszenia głosem.
W tym momencie i ja go poznałem. To był Aleks „Bocian"! Jednocześnie 
zerwaliśmy się na nogi i padliśmy sobie w objęcia.
— Skąd wiedziałeś, że wrócę? — spytałem. Wskazał ręką na niebo 
i wymamrotał:
— Ptaki... Ptaki mi to powiedziały.
Obaj mieliśmy łzy w oczach. Poczułem się szczęśliwy. Znów miałem 
przyjaciela.


Epilog

Po powrocie do Oświęcimia, moi rodzice podjęli wysiłki, aby odbudować nasze 
życie w tym mieście. Wróciło tam kilkudziesięciu Żydów, przeważnie uratowanych 
z obozów koncentracyjnych. Przyjeżdżali, aby dowiedzieć się, czy ktoś z ich rodziny 
nie ocalał, ale większość szybko opuszczała miasto. Mówili, że nie mogą tu 
mieszkać, bo czują się jak na cmentarzu. Każdy dom, drzewo, kamień przypominały 
im ich rodziny, które zostały zgładzone.
Ojciec zaczął szybko pracować nad uruchomieniem naszej fabryki nawozów 
sztucznych „Agrochemia" i w stosunkowo krótkim czasie odniósł sukces. Włożył w to 
wiele starań i energii. W tym okresie bardzo brakowało nawozów sztucznych 
i fabryka ciągle powiększała produkcję. Wielu mieszkańców Oświęcimia 
zawdzięczało jej swoją egzystencję; mogło być ich dużo więcej, ale nastąpiły 
ograniczenia w rozwoju „prywatnej inicjatywy" i nie wolno było zatrudniać więcej ludzi 
w prywatnych przedsiębiorstwach.
Dużą część swoich zarobków ojciec przeznaczał na cele charytatywne 
i społeczne. Nigdy nie odmawiał nikomu pomocy i znany był ze swojej hojności. Miał 
ważny udział w odbudowie życia w powojennym Oświęcimiu.
Ja zacząłem uczęszczać do Gimnazjum im. Konarskiego i po wstępnych 
kursach zostałem przyjęty jako normalny uczeń. Byłem tam jedynym Żydem. 
Dyrektorem był wówczas profesor Stanisław Czernek. Wszyscy profesorowie tego 
gimnazjum nie tylko bardzo ładnie się do mnie odnosili, ale wyraźnie mnie lubili 
i nazywali „Heniu". Lubił mnie nawet nauczyciel religii, ksiądz Baścik. Szczególną 
sympatią darzył mnie matematyk Stefan Chowaniec. Pamiętam też dobrze fizyka 
Łochińskiego, łacinnika Kowalczyka oraz polonistkę Kurmaniakównę. Wszystkim 
profesorom tego gimnazjum pozostałem wdzięczny, dobrze ich wspominam. Miałem 
też wielu przyjaciół wśród uczniów, a z jednym z nich, śp. Romanem 
Maksymowiczem, zaprzyjaźniłem się na całe życie.
Tymczasem kształtujący się ustrój komunistyczny robił ojcu coraz większe 
trudności w prowadzeniu „Agrochemii". Była to wtedy jedyna większa prywatna 
fabryka w mieście. Warunki i płace były dużo lepsze niż w państwowych 
przedsiębiorstwach. Z początku władze zaczęły nakładać na naszą fabrykę coraz 
większe podatki, a gdy to nie pomagało, bo płaciliśmy, czego żądano, próbowano ją 
wykończyć przez specjalne podatki, tzw. domiary. Chodziło o ogromne sumy.
Ojciec mój ze wszystkich sił walczył o „Agrochemię". Odwoływał się 
do wyższych instancji, najpierw w Krakowie, potem w Warszawie. Perswadował, że 
egzystencja wielu ludzi zależy od tej fabryki, angażował najlepszych adwokatów, 
udowadniał, że domiary są bezprawne i zmierzają tylko do jej likwidacji. Czasem ta 
walka kończyła się sukcesem, a czasem porażką, ale „Agrochemia" nie załamywała 
się i wszystko płaciła.
Ta gra z państwowym Urzędem Skarbowym, który oczywiście wykonywał tylko 
polecenia partii, skończyła się w maju 1949. Do Oświęcimia przyjechał prokurator 
Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym i mój 
ojciec został aresztowany. Oficjalnie Komisja miała na celu walkę z nadużyciami 
gospodarczymi, ale w rzeczywistości była jednym z głównych narzędzi likwidacji 
prywatnych przedsiębiorstw w Polsce, walczyła z „prywatną inicjatywą". Działała 
brutalnie i bezwzględnie.
Widać to było wyraźnie na przykładzie mojego ojca. Zanim jeszcze został 
postawiony przed sądem, zanim go o coś konkretnie oskarżono, zabrano mu jego 
fabrykę, a wszystkie konta bankowe, fabryczne i prywatne zostały zablokowane 
i w krótkim czasie przejęte przez państwo. Wszystkie rzeczy z naszej willi 
skonfiskowano. „Agrochemia" dostała się pod zarząd państwowy.
Ojca przesłuchiwano głównie pod względem politycznym. Przeszedł przez 
dwanaście więzień, siedział między innymi w Krakowie — w więzieniu Montelupich 
i w Głównej Komendzie UB na placu Inwalidów, a także w Warszawie — 
w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, w Głównej Komendzie MO przy ulicy 
Karowej oraz w więzieniu przy ulicy Gęsiej — „Gęsiówce".
Okres ten był niezwykle ciężki dla naszej rodziny. Przez cały czas aresztowania 
ojca śledziliśmy, przy pomocy adwokatów, przebieg sprawy i zawsze wiedzieliśmy, 
co się z nim dzieje i w jakim więzieniu się znajduje. Walczyliśmy o niego, tak jak się 
walczy o własne życie.
W więzieniu Montelupich wydarzył się ojcu niesamowity przypadek.
Pewnego razu dowiedzieliśmy się, że śledztwo zostało przerwane i ojciec 
przesłuchiwany jest w jakiejś innej sprawie. Nie można było dowiedzieć się, o co 
chodzi. Później adwokat przyniósł nam wiadomość, że ojciec składa zeznania 
na temat jakiegoś uwięzionego człowieka o nazwisku Müller. Nie mógł dowiedzieć się 
żadnych szczegółów, powiedziano mu tylko, że sprawa jest tajna. Nie mieliśmy 
pojęcia, kto to mógł być. Po jakimś czasie okazało się, że zeznania w związku 
z tajemniczym człowiekiem zakończyły się i śledztwo w sprawie ojca toczy się dalej.
Dopiero po wyjściu ojca na wolność wyjaśniło się, kim jest Müller. Okazało się, 
że śledczy, który przesłuchiwał ojca, natrafił na trudności, bo nie chciał on podpisać 
podsuniętego mu „przyznania się do winy". Chcąc złamać ojca moralnie 
i psychicznie, rozkazał umieścić go z groźnymi przestępcami. Wprowadzono go 
do celi w części więzienia przeznaczonej dla tych, którzy czekali na wykonanie kary 
śmierci, albo takich, którym groziła ta kara. Cela była słabo oświetlona, poruszało się 
po niej z trudem trzech ludzi, a raczej ludzkie cienie, wychudzone szkielety 
w pasiastych łachmanach. Jeden z nich podszedł do ojca i spytał po niemiecku:
— Sind Sie ein Arzt? (Pan jest lekarzem?)
— Warum? (Dlaczego?) — spytał ojciec.
— Bo prosiłem o lekarza.
W tym momencie ojciec go poznał. To był dawny komendant getta w Bochni! 
Ojciec był tak zdumiony, że trochę trwało, zanim odzyskał głos.
— Nie poznaje mnie pan? — spytał.
Müller popatrzył na ojca ostro i odpowiedział:
— Nie. A kim pan jest?
W jego głosie słychać było wyraźną bojaźń. Ojca rzeczywiście trudno było 
poznać, bo w więzieniu nie golił się ani nie strzygł i nosił długą brodę.
— Ja jestem Leo Schönker, artysta malarz, znamy się z getta w Bochni.
Müller nie poznał ojca i wyraźnie się przestraszył. Odwrócił się i usiadł pod 
ścianą. Patrzył na ojca obcym i wrogim spojrzeniem. Dopiero gdy ojciec przypomniał 
mu, jak rysował dla niego emblemat i sprawdzał, aby hafciarka nie zrobiła błędu, 
twarz Müllera nagle się rozjaśniła i z przejęciem krzyknął:
— Ach!... Pan się uratował?!
Jak później powiedział ojcu — był przekonany, że podsunięto mu jakiegoś 
agenta–wtyczkę, który miał wydobyć od niego zeznania.
Okazało się, że Müller został złapany przez Polaków i już pięć lat czeka na sąd. 
Procesy takich ludzi jak on kończyły się zawsze karą śmierci — przez rozstrzelanie 
lub powieszenie. Jego sprawa jednak coraz bardziej się komplikowała, bo im dłużej 
ją badano, tym mniej pewne było, że chodzi o zbrodniarza wojennego. Znaleźli się 
ludzie, którzy zeznali, że te miesiące, kiedy Müller był komendantem getta w Bochni, 
były najspokojniejszym okresem w getcie. Mówiono, że wśród komendantów gett — 
morderców — był on kimś zupełnie wyjątkowym.
Następnego dnia wzięto ojca na przesłuchanie i opowiedział śledczemu, że 
spotkał w celi Müllera, którego zna z getta w Bochni. Ojca przeniesiono do innej celi 
i jeszcze tego samego dnia zaczęto przesłuchiwać go w sprawie Müllera. 
Przesłuchania te odbywały się odtąd codziennie. Chciano uzyskać także nasze 
zeznania, ale w tym czasie ukrywaliśmy się, bojąc się aresztowania. Adwokat 
powiedział nam, że nas szukają i najlepiej będzie, jak się gdzieś ukryjemy. Przez 
prawie cały czas aresztowania ojca ukrywaliśmy się u znajomych w różnych 
miastach.
Po dwudziestu miesiącach spędzonych w więzieniach, ojcu wytoczono krótki 
proces i skazano go na dwa lata, z zaliczeniem tego, co już odsiedział. Jakiś czas 
po jego uwolnieniu, otrzymaliśmy długi list od Müllera, w którym dziękował ojcu, że 
jego zeznania uratowały mu życie. Po stosunkowo niskim wyroku, mógł wrócić 
do swojego rodzinnego Hamburga.
Wróciliśmy do Oświęcimia, do naszej małej willi, w której mieszkaliśmy przed 
wojną. Ojciec stracił fabrykę i wszystkie możliwości zarobkowania, bo uważany był 
przez władze za burżuja. Ja, przed aresztowaniem ojca, zdałem małą maturę 
w Gimnazjum im. Konarskiego. Teraz zdałem maturę eksternistyczną i zacząłem 
studiować na wydziale mechanicznym, najpierw rok w Wyższej Szkole Inżynierskiej 
w Częstochowie, a później w Akademii Górniczo–Hutniczej w Krakowie. Moja siostra 
Lusia zaczęła uczęszczać do Gimnazjum im. Konarskiego. Staraliśmy się normalnie 
żyć, chociaż było to zupełnie inne życie niż przedtem. Ojciec dużo malował.
W roku 1955 ukończyłem studia wyższe, a nieco wcześniej otrzymaliśmy 
pozwolenie na wyjazd z Polski. Kilka dni po otrzymaniu przeze mnie dyplomu, 
spakowaliśmy kilka walizek i wyjechaliśmy do Wiednia, który był dla moich rodziców 
miastem wspomnień z młodości. Przed naszym wyjazdem z Oświęcimia, ojciec oddał 
Zarządowi Miejskiemu w bezpłatną dzierżawę naszą dużą willę na przedszkole, 
a małą na żłobek.
Pamiętam naszą ostatnią jazdę z domu przy Jagiellońskiej 41 na stację 
kolejową. Jechaliśmy dorożką i ku naszemu zdumieniu okna domów z obu stron ulicy 
Jagiellońskiej zaczęły się otwierać i obcy ludzie machali nam na pożegnanie. 
Mieliśmy wszyscy łzy w oczach.
W Austrii ojciec próbował założyć fabrykę nawozów sztucznych, ale nie udało 
mu się to i znów zaczął malować. Współpracował z galerią, która gotowa była kupić 
od niego każdy obraz. Ja pracowałem jako inżynier. Luśka chodziła do szkoły mody.
W roku 1961 pojechałem do Izraela i tak mi się spodobało, że zostałem. 
Znalazłem pracę w zakładach lotniczych i rok później ściągnąłem do Izraela moich 
rodziców i siostrę. Ożeniłem się w roku 1963, rok po mnie wyszła za mąż moja 
siostra. Moi rodzice zmarli w Izraelu.
Pracowałem w tym samym miejscu do roku 1987, kiedy to poszedłem 
na emeryturę. Od 1979 roku zajmuję się malarstwem. Maluję tylko jeden temat — 
Holokaust.
Moja małżonka Helenka i ja mamy trzy córki i ośmioro wnuków. Moja siostra 
Lusia ma dwóch synów i troje wnuków. Wszyscy zbudowaliśmy sobie w Izraelu nowe 
życie.


Podziękowania

Moje serdeczne podziękowania należą się Halinie Zawadzkiej i Jej Mężowi śp. 
Joelowi Sackowi z Sarasoty (Floryda, USA), za to, że swoim osobistym przykładem, 
pisząc i wydając swoje wspomnienia, pokazali mi, że nawet po tak wielu latach 
możliwe jest przezwyciężenie wewnętrznych trudności i opisanie swoich przeżyć 
z koszmarnego okresu II wojny światowej. Dzieląc się ze mną swoimi 
doświadczeniami, wrażeniami i wzruszeniami, jeszcze przed wydaniem ich książek, 
obudzili we mnie chęć i potrzebę napisania wspomnień. Wprawdzie zawsze czułem 
się zobowiązany je napisać, ale przez tak wiele lat nie znalazłem wystarczających sił, 
aby to uczynić. Te stymulujące rozmowy z nimi zrodziły we mnie przekonanie, że i ja 
jestem do tego zdolny.
Wydanie zaś tej książki zawdzięczam przede wszystkim mojej redaktorce, 
Katarzynie Madoń–Mitzner, która włożyła w nią moc sumiennej pracy i energii. Jej 
odczucie i zrozumienie mnie, od pierwszej chwili naszej znajomości, napawało mnie 
przeświadczeniem, że książka ta powinna była zostać napisana. Dziękuję jej 
z całego serca.
Moje podziękowania kieruję również do dr. Karla Liedke i dr. Thomasa Rahe 
z Miejsca Pamięci Bergen–Belsen — za przysłanie mi materiałów z Bergen–Belsen 
oraz z Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes w Bonn. Odkryły one przede mną 
— już po tym, jak napisałem wspomnienia — istotne sprawy dotyczące osób, które 
opisywałem.
Dziękuję Stefanowi Essle z Tyresö w Szwecji za udostępnienie mi do druku listu 
jego dziadka, aktora Johna Gottowta. Serdeczne podziękowania przekazuję także 
historykowi filmu Olafowi Brillowi z Bremen w Niemczech — za pomoc w identyfikacji 
postaci Johna Gottowta. Dziękuję również Deutsches Filminstitut z Frankfurtu n. 
Menem za udostępnienie do publikacji zdjęcia Gottowta.
Pragnę też podziękować mojej żonie Helence, za jej rady, pierwszą lekturę 
i wielkie zrozumienie, jakim darzyła mnie podczas całego okresu, kiedy pisałem tę 
książkę. 
Dziękuję Wam.
Henryk Schönker

  Żydzi w Polsce mieli z reguły dwa imiona — oficjalne, występujące w metryce oraz żydowskie, 
używane głównie w życiu religijnym i w kontaktach z innymi Żydami.
  HIAS (Hebrew Sheltering and Immigrant Aid Society) — Hebrajskie Stowarzyszenie Pomocy 
Imigrantom — międzynarodowa organizacja, której celem była opieka nad imigrantami żydowskimi; 
powstała w 1909 roku w Nowym Jorku, po I wojnie światowej otworzyła biura w Europie Środkowej i 
Wschodniej. Pod okupacją niemiecką HIAS działał nielegalnie.
  Leo Baeck (1873–1956), duchowy przywódca niemieckich Żydów w okresie nazizmu; od jesieni 
1933 do 1939 roku przewodniczący Reichsvereinigung der Juden in Deutschland (Zjednoczenie 
Żydów w Niemczech), do którego należeli przymusowo wszyscy Żydzi, w rozumieniu ustaw 
norymberskich, czyli niezależnie od religii i wyznania. Podlegało ono ściśle MSW Rzeszy, a dokładniej 
(od końca 1939) Referatowi Żydowskiemu w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy, kierowanym 
przez Adolfa Eichmanna; Baeck w 1943 roku deportowany został do Theresienstadt, gdzie przeżył 
wojnę.
  Adolf Eichmann w sierpniu 1938 zorganizował w Wiedniu Zentralstelle für jüdische Auswanderung 
(Centralne Biuro Emigracji Żydów), jedyny urząd uprawniony do wydawania Żydom z Austrii i 
Czechosłowacji pozwoleń na wyjazd; dzięki tym doświadczeniom od października 1939 stanął na 
czele Reichszentrale für jüdische Auswanderung w Berlinie, a w grudniu 1939 przejął Referat 
Żydowski w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy, który początkowo nadal zajmował się 
emigracją, a w następnych latach był głównym wykonawcą planu „ostatecznego rozwiązania kwestii 
żydowskiej".
  Pal–Amt — Palästina–Amt, zwany też Urzędem Palestyńskim lub Biurem Emigracyjnym Agencji 
Żydowskiej (Jewish Agency for Palestine) — instytucja syjonistyczna, wspierająca wyjazdy do 
Palestyny. Pal–Amty kierowały i wspierały emigrację, informowały o warunkach życia w Palestynie, 
rozprowadzały certyfikaty przyznawane Agencji Żydowskiej przez brytyjskie władze mandatowe; 
działały w większości stolic europejskich, a w Polsce w Warszawie i kilku większych miastach. Po 
wybuchu wojny Pal–Amty w Wiedniu, Genewie, Monachium i Marsylii próbowały ewakuować Żydów z 
Europy.
  Irgun Zwei Leumi (hebr. wojskowa organizacja narodowa) — tajna organizacja syjonistyczna 
działająca głównie w Palestynie w latach 1931–488, organizująca akcje terrorystyczne przeciwko 
Brytyjczykom.
  Hachszara (hebr. zahartowanie) — obozy szkoleniowe ruchu syjonistycznego, przygotowujące 
młodych ludzi do wyjazdu i życia w charakterze pionierów budujących żydowską społeczność lub 
państwo w Palestynie, a następnie Izraelu.
  Ta część książki oparta jest przede wszystkim na zapisie Leona Schönkera opublikowanym w 
księdze pamięci wydanej przez ziomkowstwo oświęcimskie w Izraelu, Sefer Ospitzin I Oświecim–
Auschwitz Memorial Book, published by Irgun Yotzey Oświęcim, Jerusalem 1977.
  John Gottowt (Isidor Gesang) — wybitny niemiecki aktor teatralny i filmowy. Przez lata okoliczności 
jego śmierci były nieznane. Urodzony w 1881 roku we Lwowie w rodzinie ortodoksyjnych Żydów. 
Studiował w Monachium i w Wiedniu, gdzie zadebiutował jako aktor teatralny, przyjmując pseudonim 
artystyczny John Gottowt. Od 1905 mieszkał i pracował w Berlinie. Był aktorem i reżyserem w 
Deutsches Theater, kierowanym przez Maxa Reinhardta, a następnie w wielu innych berlińskich 
teatrach. Grał także w filmach, m.in. w słynnym „Nosferatu — symfonia grozy" Murnaua. Po dojściu 
Hitlera do władzy w 1933 roku, dostał zakaz pracy w teatrze i filmie. Przeniósł się do Danii, a 
następnie do Szwecji, gdzie mieszkała jego była żona oraz jego dzieci i gdzie bezskutecznie starał się 
o pracę i prawo stałego pobytu. W 1938 roku zdecydował się wyjechać do Krakowa, miasta 
rodzinnego jego matki (przez cały czas miał obywatelstwo polskie). Stamtąd po wybuchu wojny trafił 
do Wieliczki.
  Autor odtwarza chronologię obozowych zdarzeń oraz podaje podstawowe, ogólne dane liczbowe, 
opierając się na źródłowym opracowaniu Eberharda Kolba, Bergen–Belsen 1943 bis 1945, 
Vanderhoeck&Ruprecht, Göttingen 1996. W książce tej znajduje się wiele uściśleń i szczegółowych 
ustaleń liczbowych na temat wszystkich podobozów Bergen–Belsen, a także kolejnych transportów 
Żydów, jakie przybywały tam z całego świata.
  Józef Gitler–Barski w swoim pisanym w Bergen–Belsen dzienniku (J. Gitler–Barski, 
„Aufenthalslager" Bergen Belsen. Dziennik więźnia, w: Biuletyn ŻIH nr 95, Warszawa 1975) podaje, że 
Meksykanin Jakub Grand zmarł 27 stycznia 1945 roku. Na urzędowej „liście Weissa", zawierającej 
nazwiska wszystkich więźniów w 1944 roku, figuruje jego oficjalne imię i nazwisko — Jacob Granat. 
Dziennik Gitlera–Barskiego, który przebywał w tym samym baraku, co Leon i Henryk Schönkerowie, 
jest ważnym dopełnieniem tego rozdziału. Pojawiają się tu te same osoby i tematy (m.in. paczki z 
Czerwonego Krzyża, gazeta mówiona „Tramwaj", życie codzienne więźniów).
  W Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes w Bonn znajdują się dokumenty pochodzące z 
kancelarii Naczelnego Dowódcy SS, Ministra Spraw Wewnętrznych, Heinricha Himmlera, dotyczące 
Ajzenmana. Są to listy z 1944 roku do Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie w odpowiedzi na 
listy MSZ w tej sprawie. Sprawa Ajzenmana zaszła więc tak wysoko. Listy te znaleziono w teczce 
Archiwum Politycznego MSZ, dotyczącej wymiany jeńców cywilnych, z adnotacją: Palestyna. Z 
dokumentów tych wynika, że Ajzenman (czyli Cudyk Mendelsohn) został 23 września 1944 wysłany w 
celu wymiany z Bergen–Belsen do obozu internowanych w Kluczborku, który był pod kontrolą 
Szwajcarskiego Czerwonego Krzyża. Prawdopodobnie tam otrzymał dokumenty wyjazdowe i stamtąd 
wyjechał za granicę.W Archiwum ŻIH w Warszawie znajduje się relacja Szymona Krausa z 
warszawskiego getta, w której mówi on o zastrzeleniu przez Niemców grupy pracowników cmentarza 
żydowskiego, a wśród nich Cudyka Mendelsohna — 19 kwietnia 1943, a więc w pierwszym dniu 
powstania w getcie. Jednocześnie w Biuletynie ŻIH z 1975 roku, w dzienniku z obozu Bergen–Belsen, 
Józef Gitler–Barski pisze w grudniu 1943 i w pierwszej połowie 1944 roku o rozmowach ze 
współwięźniem Cudykiem Mendelsohnem, który był grabarzem w warszawskim getcie. Natomiast na 
„liście Weissa" ze stycznia 1944, obejmującej wszystkich czekających na wymianę w Bergen–Belsen 
żydowskich więźniów, nie ma Mendelsohna, jest natomiast Chaim Ajzenman. Wszystko to potwierdza, 
że Cudyk Mendelsohn nie został zastrzelony 19 kwietnia 1943 w Warszawie, ale że zamienił w tym 
dniu dokumenty, przyjmując tożsamość Ajzenmana.
 
 
 
 
Henryk Schönker                                                                                                         Dotknięcie anioła


7