Aby rozpocząć lekturę, 
kliknij na taki przycisk , 
który da ci pełny dostęp do spisu treści książki. 
Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym 
LITERATURA.NET.PL 
kliknij na logo poniżej.

2 
Iwona Smolka 
Dziewięć światów 
współczesne poetki polskie

3 
Tower Press 2000 
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000

4 
Miłość jest własny bieg bycia naszego, 
Ale z żywiołów utworzone ciało 
To chwaląc, co zna początku równego, 
Zawodzi duszę, której wszystko mało, 
Gdy ciebie, wiecznej i prawej piękności 
Samej nie widzi, celu swej miłości. 
[M. Sęp Szarzyński 
Sonet V O nietrwałej miłości rzeczy świata tego]

5 
Słowo wstępne 
Czytanie poezji jest spotkaniem ze światem. Jeśli ten świat jest tak inny, że przykuwa 
moją uwagę, porusza wyobraźnię, zastanawia, wówczas wchodzę w jego autonomiczną rzeczywistość, 
rozmawiam z jego bohaterami, dziwię się ich zdziwieniem. Każdy świat wyraża 
się przez swój odrębny język, a kiedy rzeczy, idee, uczucia, myśli zostaną nazwane, wówczas 
żyją niezależne, rządzą się prawem ustanowionym przez poetyckie słowo. 
Nie porównuję więc tych poezji, nie szukam podobieństw ani różnic, nie układam w żadne 
szufladki literackich nurtów, poetyk. sposobów dykcji. Jestem zaproszonym uczestnikiem 
rozmowy, jaką poeta toczy ze światem. Słucham i chcę zrozumieć, co i w jaki sposób do mnie 
mówi. Staram się usłyszeć ciszę, owe momenty zamilknięć, w których wyraża się ten najpiękniejszy 
w każdej poezji naddatek - objawiona tajemnica. Oczywiście czytelnik ma prawo 
zapytać: dlaczego te, a nie inne poetki wybrałam? 
Odpowiedź jest prosta – ponieważ te poezje zachwycają mnie, ponieważ czytając wiedziałam, 
że zostałam obdarowana, l doprawdy jest to czysty przypadek, że są to poetki, a nie 
poeci, ale nieprzypadkowy jest taki, a nie inny wybór, l tu zastrzegam, że owe szkice nie mają 
nic wspólnego z tzw. nurtem feministycznym. Nie wiem nawet, czym jest ów nurt, jeśli nie 
wyłącznie modą. 
Wybrałam te poezje, gdyż sądzę, że ukazują one najpiękniej niedostateczność i niedostateczność 
realnego świata. W jego wewnętrznych strukturach, w jego biologii, połączeniach 
rzeczy, przypadkowości i konieczności zdarzeń i uczuć, w krajobrazach i spotkaniach z ludźmi 
ukrywa się przesłanie tajemnicy. Objawia się granica bytu i niebytu, rzeczywistości skończonej 
i nieskończonej. Towarzyszy temu zachwyt, zdziwienie, lęk, groza, poczucie sacrum. 
Te poetki wiedzą, że świat i człowiek z jego naturą biologiczną i duchową jest czymś zadziwiającym. 
Realność zawiera w sobie nieoczywistość. 
Tajemne, niewypowiedziane przenika przez tkankę życia, przez słowa, określa więzi międzyludzkie, 
ustanawia porządek rzeczy. 
Zmysł metafizyczny, ten dodatkowy zmysł ludzki, pozwala widzieć rzeczywistość podszytą 
„innym światem”, a prawa biologii postrzegać jako dar i ostateczne zagrożenie. 
Dominującą więc postawą jest zdziwienie bytem. Zdziwienie tym, że coś jest, że ktoś kocha, 
przesyła nawet po śmierci znaki swej obecności, że życie jest wielorakie, wszechobecne 
mimo swej kruchej konsystencji. A także zdziwienie naturą – odrębną w swej biologicznej 
formie. 
Przyroda oddzielona od człowieka mówi swoim roślinnym językiem, a jej obrazy – wiernie 
zarejestrowane i nieoczekiwanie znaczące symbolicznie, odsłaniają jeszcze jeden sposób 
współbytowania. 
W tych poezjach wszystko objawia się w swoich dopełnieniach lub antynomiach, w byciu i 
niebyciu, w stosunku ja i ty, na granicy zachwianej i odzyskiwanej równowagi: połączenia i 
rozdzielenia ze światem. Zasadniczą cechą, którą postrzegam jako wspólną w tych jakże różnych 
poezjach, jest szacunek dla realnej, konkretnej rzeczywistości, w której żyje człowiek. 
Szacunek dla każdego drobiazgu, dla „rzeczy nieważnych”, dla tych okruszyn chwil, z których 
buduje się wieczność. Szacunek wynika z rzetelnej obserwacji, z poszukiwania wiedzy o 
tym, co nas otacza. Szacunek wynika z uznania odrębności, prawa do autonomicznego istnienia 
tego wszystkiego, co jest. 
To, co jest realnie i to, co jest pomyślane, i możliwe do wyobrażenia, i godne współodczuwania 
– ma swoją twarz i swoje imię. Ten szacunek pozwala poetkom dostrzec wyraźną, a 
niekiedy głęboko ukrytą więź spajającą drobiny życia.

6 
Czytając tę poezję czuję ciężar, materialność, konkretną wymierność świata, a zarazem 
widzę, jak prześwituje przez niego wieczność, jak nieskończoność rozsadza każdą szczelinę 
bytu otwartą zdziwieniem. Podobne wiersze pisze Czesław Miłosz, znajduję takie u Jarosława 
Iwaszkiewicza. W żadnej jednak liryce, która wyszła spod pióra poety, nie ma takiego stosunku 
do ciała: gniazda, biologicznego domu, ostatecznego zagrożenia, „kołyski śmierci”, 
łącznika ze światem. 
W tych poezjach „ciało siostrzane”, ciało wydane torturom, „gniazdo bólu”, „pokarm dla 
wron”, znienawidzone, tryumfujące w miłosnym spełnieniu, synonim śmierci i rozkoszy, 
ekstatyczne i poniżone, ciało umęczonego człowieka, który dotarł do „jądra ciemności”, wypowiada 
przez samo swoje istnienie – istotę kondycji ludzkiej. 
Z niego rodzi się poczucie grozy, nim karmi się śmierć, ono urealnia zasady etyczne, jest 
najściślejszą więzią z innymi, początkiem życia. Biologiczne, materialne wśród materii, obdarowane 
zostało łaską wszystkich zmysłów. Z niego bowiem wyrasta również to, co niewidzialne, 
w nim rodzą się sny i przeczucia. Jest współobecne z innymi, dąży do zespolenia, do 
współ-odczuwania. 
W tych poezjach bohater liryczny, doświadczający chwil olśnienia, szuka – przez swój zachwyt, 
rozpacz, ból, sceptyczny namysł, ironiczne zaprzeczenie – siebie, drobiny Całości, 
cząstki nadrzędnego Sensu, który wyłania się nagle jako spełniona Tajemnica.

7 
Maria Bigoszewska 
*** 
Jak Lewiatan 
przychodzisz. Utoczyłeś przygwożdżonej krwi. 
Jesteś we mnie. Jesteś we mnie 
bardziej niż czekałam 
żyjąca, kość z kości 
mojej, ostrze 
niezmierzone, wkrótce 
będziesz umarłym, 
małym Żydem.

8 
Śmiertelne ciało 
Zdania oznajmujące, krótkie konstatacje, że jest jak jest i żadna metafora nie może tego 
zmienić. Lapidarność przypominająca wiersz Różewicza, z tą samą oschłością narracji i 
ukrytym dramatem egzystencji. Tak pisze Maria Bigoszewska – poetka ascetyczna, zgłębiająca 
pojęcie „jestem”. Zapisuje podstawowe stany: jem, piję, patrzę, stoję, dotykam, płaczę. 
Wie, że są one podstawowe i że może ich nie być, choć są tak oczywiste. Do „jestem” przypisana 
jest „nicość”. 
jem tu i piję razem ze swą wiedzą 
ze swą nicością, 
z twarzą na dnie studni 
Wiedza zaczerpnięta z Drzewa Wiadomości spowodowała upadek. Dała czas, śmierć i życie 
w biologii. Życie w poezji autorki Ciała niepewnego zanurzone jest w czasie, w postępującym 
umieraniu. Nicość trwa, jest nieruchoma, z niej wyłaniają się, gdy „godziny nie istnieją”, 
obrazy-archetypy: krew, matka, dziecko, dom, szczelina. Nicość jest jedyną wiecznością 
w tej poezji. 
Pojawia się biały tunel – przejście do życia po życiu, a także tunel narodzin – ludzkości i 
każdego człowieka. Płacz zwiastuje jego przyjście i nie ma pocieszenia. Doprawdy „ciało 
niepewne” nie zapowiada niczego dobrego. W chwili narodzin wydane jest już śmierci. W 
chwili poczęcia i miłosnego aktu – zagrożone czyhającym unicestwieniem. Biologia określa 
ludzki stan: stąd-dotąd, żadnej nadziei na choćby skrawek nieskończoności. Biologizm oznacza 
klęskę ostateczną. Z poczucia osaczenia i uwięzienia w ciele, krwi, w żywych, bolesnych 
tkankach wynikają wszelkie emocje i dramatyczne napięcia tej skupionej, oszczędnej liryki. 
Te wiersze to zaklinania, egzorcyzmy przeciw kłębiącym się demonom, amulety przeciwko 
tragizmowi istnienia. W ciele zamieszkuje przecież dusza. To ona jest kochanką, ona – 
szansą na wieczność, przyzywana, nieuchwytna, śmiertelna, a może wieczna, któż to wie? 
Nic. żadnej możliwości, nadziei, żadnej 
łaski. Nitka spermy, mała kropla krwi 
Niepewne siebie ciało 
i wiedza. Tylko tyle. 
Emil Cioran stwierdza: „Wiedza wrzuciła nas w Czas i z tą chwilą uzyskaliśmy Los. Albowiem 
los istnieje tylko poza obrębem Raju”. 
Wszystkie wiersze Marii Bigoszewskiej mówią o losie człowieka skazanego, który zatracił 
pamięć Raju. Dom żywych jest tu domem skazańców. Egzekucja może być odroczona, ale 
niewątpliwie nastąpi. Nie należy o tym zbyt wiele mówić, nie godzi się roztkliwiać ani użalać 
nad sobą. Skupienie wiersza w kilkunastu słowach, zawęźlenie myśli w jednym krótkim pytaniu 
powołuje obraz przejmujący pierwotną siłą wizji, z którego nie można wyjąć ani linijki 
jako osobnego cytatu. Niemal każdy utwór Marii Bigoszewskiej jest niepodzielny. Daje się 
przywołać w całości, bo znaczy tu każdy użyty wyraz. 
Lapidarność, oschłość i wizyjność – jak łączą się te, wydawałoby się. nieprzystające do 
siebie cechy? 
Wizyjność powstaje tu przez odwołanie się do znaczenia symbolicznego użytego słowa lub 
sformułowania. Rodzi się więc niejako poza wierszem, w którym jest tylko wywołana kilko

9 
ma słowami. W tej poezji wiersz-wizja najczęściej składa się z czynności, z imperatywów 
ruchu, działania. 
Księżyc gaśnie. Zapada się trawa i droga. 
Rajski owoc ukryty w listowiu 
strasznie głęboko. Płacz, płacz, córko boga 
litości, bierz w usta, 
ssij i liż. 
Pierwszy grzech – poznanie, pierwsza ciemność, dotarcie do głębokości upadku jest zarazem 
przedstawione w formie ostrego erotyku. Jest dotknięciem tajemnicy i odsłonięciem siebie. 
Wiersz, który zaczyna się jak zapis snu, jest dzięki odwołaniu się do symbolu wizją erotyczną. 
Erotyka w tej poezji – jak wszystko, co związane jest z biologią – podszyta jest grozą. 
Tu każdy akt miłosny jest aktem ostatecznym, jest wejściem w śmierć, w ciemność, w ból. 
Erotyka pozbawiona łagodności i czułości jest brutalna, bo dzięki niej zawiązuje się łańcuch 
życia-śmierci. Drapieżna, gdyż jest synonimem przetrwania, walki o istnienie. Przecież podstawowe 
pytanie tej poezji brzmi – jak ocaleć, jak się uratować, jak być w ciele? Inaczej – jak 
być w ustawicznej trwodze? 
Człowiek, cząstka natury, poddany jej prawom, jej ograniczeniom, czerpie z niej siłę, a zarazem 
poddaje się w nierównej walce. Na próżno bohaterka liryków szuka schronienia przed 
narastającymi zewsząd zagrożeniami. Może co prawda stwierdzać: 
ale nie dam się więcej ssać 
nie dam się 
jeść – 
i nikt nie weźmie mnie 
żywcem. 
Wiadomo jednak, jak to się skończy. Ciało starzeje się i umiera, przed lękiem nie bronią 
zamknięte drzwi. Wszystko jest tak kruche jak tafla lodu, na której ślizgają się ufne dzieci bez 
świadomości niebezpieczeństwa. Śmierć czai się w tkankach, w oddechu dziecka. Biologia 
włada pulsem krwi, miłością, narodzinami, pierwszym krzykiem. Na poboczu biologii plącze 
się biedna, wciąż niespokojna dusza. Płyną łzy, trwa cierpienie. Dusza spragniona jest wieczności, 
a ciało chce uparcie istnieć w swojej postaci. Uzależnione, wydane chorobom, przeżywające 
rozkosz. Dusza wie swoje, a ciało swoje. Te dwie mądrości nie zgadzają się ze sobą. 
Pierwotna ufność została zabita. Wiadomo, że „czas dobrych nowin minął, moje dzieci”. 
Można siebie pocieszać, nie wolno okłamywać. To samopocieszenie w tych wierszach brzmi 
równie dramatycznie jak w wierszach Haliny Poświatowskiej. 
W poezji Marii Bigoszewskiej następuje redukowanie pragnień. Ograniczenie się do minimum 
ze świadomością, że: 
jestem po stronie zdrajców 
jestem z tymi, których zawodzi ciało 
jestem z tymi, których opuszcza dusza 
jestem po stronie słabych 
Z tej słabości wywodzi się wściekły bunt, odwaga rozpaczy, krzyk „nie dam się”, przekonanie, 
że to, co własne – ciało i „śmiertelna dusza” – nakłania do dzielności. 
Wiersze-pytania, wiersze-refleksje, przekonanie o tym, że nic, co jest tu, na ziemi, nie ma 
„ludzkiego znaczenia”, skoro nie ma wieczności i wolnego wyboru, gdyż wszystko zostało

10 
rozstrzygnięte poza nami. l jeżeli pojawia się cytat z Ewangelii, to jest przywołany w swoim 
zaprzeczeniu: 
Ktokolwiek woła, 
zostanie odtrącony. 
Ktokolwiek pragnie, 
potępiony będzie. 
Jest to nieustanna odmowa wiary w cud, bo jedynym cudem godnym swej nazwy byłaby 
nieśmiertelność. Dramatyczne odczucie ostateczności własnego „ja” staje się w tej poezji ciągłym 
dążeniem do bolesnej chwili „złożenia do grobu”. 
Wszystko, czego dotyka ta poezja, jest „wypełnione strachem” i bólem „na tej drodze 
zdeptanej”, l nad erotyką, i nad ciałem kobiety, i postacią dziecka unosi się opar krwi. Oto 
tylko nieliczne cytaty: „Aż przyjdzie wielka cisza i napijesz się jej czarnej krwi”, „krwawniki 
ciała”, „nocny sen łyżkami pije krew”, „utoczyłeś przygwożdżonej krwi”. „Krew rozlewana 
jest – pomiędzy członkami”. „To jest ciało, a to jest moja krew osaczona”. „Ocknij się z mojej 
krwi”, plaża „spływa miesięczną krwią”. Krew jest synonimem życia i grozy. Łączy przeszłość 
z przyszłością, jest krwią ofiary, baranka, znakiem oczyszczenia i śmierci. Stanowi o 
istocie biologii i o istocie sacrum. Jest symbolem tajemnicy. Krew w tej poezji łączy biologizm 
z przestrzenią metafizyczną, z nieznanym, z Bogiem „Niewyznanym”. To krew pozwala 
zobaczyć siebie – śmiertelną, siebie-martwą, a także „Ciało porzucone na firmamencie, wśród 
planet”. Tak oto – pierwszy człowiek, kosmiczny Adam, pozwala na jedyną wiarę: „byłeś, 
dołączysz”. 
Kosmiczny Adam, bóg lub Bóg, Adonai, staje się ukrytym głosem dialogu, który toczy się 
w tych lirykach. 
Moja twarz, moja głowa – 
miska mięsa i zakrzepłej 
krwi, pokarm dla wron. 
Ale pozwól, niech jedzą. Niech 
zatrzymują się, naradzają 
i drżą. 
Kim jest ten On? Ten, który ma pozwolić? Nie odpowiada mu żaden znany obraz. Jest 
„Niewyznany”, staje się adresatem tych wierszy-wizji, przerażających wyznań rozpaczy. To 
dzięki niemu bohaterka może wołać „z głębokości”, z przepaści, która otwiera się nieustannie 
przed „ciałem niepewnym”. 
Podobnie jak krew, tak upadek, dół. „hucząca ciemność” są stałym motywem tych wierszy. 
Szczelina śmierci-życia jest otwarta i „lepiej nie spodziewać się niczego”. Skaza, pęknięcie 
leży u początków istnienia. Tak jak Adam-kosmos, jak jego rozczłonkowane ciało, świeci 
nad losem. Jest stałą determinantą. Czyż więc upadek i ta rozwierająca się szczelina nieistnienia 
nie jest powrotem do punktu wyjścia, do nieświadomości sprzed Drzewa Poznania? Czyż 
ona – otwarta otchłań, „hucząca ciemność”, nicość odbijająca twarz nie staje się paradoksalną 
formą ocalenia? Bohaterka tej liryki wie, że „Niezbadane są ślepe lory czasu, szczeliny ziemi”, 
i podobnie jak człowiek z esej u Ciorana cierpi na „niedobór istnienia”. Wie, że póki 
żyje – oddycha, krwawi, cierpi. Biada tym, powiada autor Upadku w czas, „co wiedzą, że 
oddychają, a jeszcze bardziej biada tym, którzy wiedzą, że są ludźmi. Niezdolni myśleć o 
czymkolwiek innym, będą tę sprawę rozpamiętywać – opętani nią, prześladowani przez całe 
życie. Zasługują wszakże na tę męczarnię, bo chciwi wszystkiego, co nierozwiązywalne, sami 
szukali tematu niosącego udrękę, tematu nieskończonego” (tłum. Ireneusz Kania).

11 
Tak poezja opętana ciałem i biologią, obsesją krwi i upadku, dotykająca gnozy, znajduje w 
najwyższej trwodze wątłe pocieszenie.

12 
Julia Hartwig 
W jądrze ciemności 
Ta wygolona chuda głowa 
głowa szalona więzienna mistyczna 
opętana jedną myślą 
Ta głowa która nas woła 
Te wygolone chude głowy które naruszają nasz spokój 
Byłam bita i upokarzana – mówi pierwsza 
Kim jesteś ty który ocalałeś 
przez łatwy trud nieuczestniczenia 
Kim jesteś uciekając a nawet współczując ze mną 
Nie odpuszczam ci nic bo ja również nienawidziłam
męki 
ale wystawiłam się na nią 
i odebrane mi zostały na zawsze przywitania 
bez podejrzeń 
i poranne przypływy radości 
Wybrałam wiedząc że będę wybrana 
A ty skąd czerpiesz swoją nadzieję 
na której chcesz budować radość i afirmację świata 
Nie pytałaś mnie nigdy czy mam na ten zachwyt 
dość siły 
nie pytałaś czy jest między nami jakaś wspólność 
Wzywam cię więc na spotkanie głowy nie wygolonej 
z głową wygoloną 
aby rozważyć jaka jest moc naszego udziału 
w istnieniu 
które naruszone zostało w samej swojej naturze 
Tak mówiła głowa wygolona w imieniu innych 
wygolonych głów 
i przyłączyła się do niej głowa szalona
i głowa mistyczna 
i głosy ich przeszły w bełkot a potem wszystkie7 
razem zapłakały 
spoglądając na bezkresny cokół 
obsadzony jak okiem sięgnąć czaszkami 
wygolonych głów

13 
Prawo do sprzeczności 
Filemon i Baucis, Murzyńska matka, paryscy kloszardzi, obłąkany Hölderlin, warszawskie 
panie w kawiarni, mały człowieczek ze starej ryciny – Jonasz czytający książkę w brzuchu 
wieloryba, staruszkowie na balkonie, kochankowie śniący się sobie z obrazu Chagalla, pływaczka 
łącząca żywioły, głowa wygolona, chrześcijanin przemierzający świat w swoich butach, 
człowiek, który idzie dalej niż wszyscy. Dziesiątki, a może setki postaci zamieszkują 
wiersze Julii Hartwig. Jej poezję zaludniają także cienie zmarłych, które unoszą się nad 
światem widzialnym. Każdy z tych bohaterów przynosi swoją historię, kwintesencję losu. 
problem egzystencji, uczucie, swoje szaleństwo, swoją drogę życia. Każdy z nich ma jakąś 
rolę do spełnienia w wielkim teatrum. gdzie rzeczy dzieją się na scenie tego świata – bardzo 
konkretnego, i na „scenie widzenia”. Ona zagarnia w siebie sny, przeczucia, wyłaniające się 
niejawne, na wpół zakryte wspomnienia, widma, odrealnione pejzaże. Na niej łączy się przeszłość 
i teraźniejszość, młodość i starość. Na scenie widzenia wszystko może stać się jednią. 
Widzenie jest bezinteresowną radością, wymierza obszar „królestwa oczu” i nie wynika z 
niego żadna korzyść oprócz potwierdzania świata, mówienia mu „tak”, afirmacji pełnej, połączonej 
z wiedzą o przemijaniu, cierpieniu, śmierci i trwodze. Widzenie bezinteresowne, czyli 
bez próby posiadania, zawładnięcia. 
Podziw, kontemplacyjny zachwyt łączy się z wiedzą, że na ten sam fragment pejzażu, na tę 
samą łąkę patrzyli inni, których już nie ma, że ich oczy chłonęły ten sam widok, l ta świadomość 
sprawia, że bezludny krajobraz uczłowiecza się i „Jeśli będziemy patrzeć aż do bólu, 
może staną się ciałem ci, którzy krążą wokół bezustannie”. 
Wiedza o świecie zakrytym dana jest „ja” lirycznemu – głównej bohaterce wierszy, którą 
nawiedzają sny groźne i łaskawe, przynoszące ukojenie i trwogę. Fruwa w nich, ogląda nocne 
niebo, słyszy głosy zmarłych, odwiedza miasta i odległe krainy, pochyla się nad czyjąś starością, 
łączy się z bólem innych. To „ja” ze snu wie wszystko o „dzikim blasku, o ukrytej za 
zasłoną realności tajemnicy życia. Wie o świecie idealnym, o wielkim słupie światła, o szaleństwie 
„jasnego umysłu”. 
„Ja” na scenie tego świata stoi mocno na ziemi, trzyma się konkretów. Podróżuje przez 
miasta Europy i Ameryki, zwiedza muzea, zapamiętuje katedry i obrazy, obserwuje ludzi w 
ich radości, chwilach odpoczynku, zabawy, zamyślenia, szaleństwa, zagubienia. „Ja”, które 
oddało się żywiołowi, morzu, dźwiga siatki z zakupami, w kuchni kroi jarzyny i przygotowując 
potrawę, widzi „szybkość oblekania materii w nowe kostiumy”. Ma swój dom i swoją 
bezdomność. Zakorzenienie i tęsknotę za absolutną wolnością, nieprzynależeniem do żadnego 
konkretnego miejsca. Wędrowiec i domownik. „Ja” gotowe przyjąć w siebie każdy nowy pejzaż, 
wzruszenie, doświadczenie – także bezdomności. Pragnie jedynie: 
Iść koleiną losu w śpiewie niewidzialnych stworzeń. 
Radość twarda jak diament, niezawisła i niczemu nic nie dłużna. 
Sprzeczność jest moim żywiołem, prawem, o które wojuję. 
Sprzeczność, czyli bycie każdym i w każdym miejscu jednocześnie, Owym tłumem postaci, 
które mówią różnymi językami, dążą do celu lub żyją z dnia na dzień, nie martwiąc się o 
przyszłość. l natychmiast rodzi się w tej poezji – zmierzającej przecież od swego początku do 
harmonii, zespolenia – pragnienie połączenia ze sobą tego, co pozornie sprzeczne i tego, co 
jest antynomią, co trwając w opozycji rozbija ład świata. 
Tom z 1971 roku nosi tytuł Dwoistość i jak każdy tytuł Julii Hartwig jest znaczący. 
Wszystko w tej poezji ma swój blask i cień, awers i rewers. Noc i dzień, sen i jawa, bycie i

14 
niebyt, trwanie i przemijanie, ziemia i niebo, umysł jasny i umysł szalony, realność i idea. 
Dwoistość jest zasadą, przed którą trudno się obronić. „Byliśmy żertwą dla symboli” – mówi 
poetka w wierszu Przesłanie z tomu Wolne ręce. 
l każdy z nas miał język rozwidlony 
by mówić mową prostą i mową uczoną 
„Język rozwidlony” utrwala dwoistość. Obie mowy służą nazywaniu prawd, określaniu 
rzeczywistości. Wyrażają, poszukują dla siebie formy, aby przerodzić się w sztukę. 
„Tęsknota do symboliki trwałej” i przeświadczenie, że „Pod tą wyspą jest inna wyspa, może 
jeszcze piękniejsza” konstytuuje zasady tej liryki. Będzie się ona nachylać w tym samym 
stopniu w stronę romantyzmu co klasycyzmu, łączyć „sceny widzenia” ze scenami z realności. 
„Chciałabym widzieć cię naraz ze wszystkich stron, stworze, fragmencie, zawierucho, 
wspaniały obłędzie jasnego umysłu”. Widzieć od strony jasnej i ciemnej, z przeżycia snu i 
konkretnego doświadczenia, nadając formę, wprowadzając do zdania rygor i klasyczny porządek. 
Stojąc na Dziale Wód, znając ten wybór, który jest dany każdej wolnej istocie, bohaterka 
pyta: „A ja gdzie przynależę”, l jest to pytanie o rodzaj związku ze światem, o współuczestnictwo. 
Łącząc racjonalny i irracjonalny ogląd, wrażliwość, sumienie, wyobraźnię, uczucie, 
intelekt, poetka napina „błyskawiczny łuk” wiążący ze sobą żywioły, dwoiste rzeczywistości. 
Wszelki ruch, wszelki wysiłek obserwowany przez Julię Hartwig i zapisany w jej wierszach 
wywodzi się z ziemi, z realności i zmierza ku idealnej przestrzeni, która jest miarą i 
celem. Ten sam łuk, co spinający żywioły tuk „uśmiechniętej pływaczki”, zatacza ręka żegnająca 
„Nad zatoką” odlatującego przyjaciela i odtruwające dzikie gęsi. Łuk spina bliskie i 
odległe, dzikie i ucywilizowane, zadomowione i obce. Łuk spięcia podkreśla odległość – dążąc 
do zbliżenia. Jest formą wyrażenia zarówno dystansu, jak i współuczestnictwa, konieczności 
zbliżenia. 
Owo prawdziwe przeniknięcie i połączenie antynomii, świata realnego i idealnego, widzialnego 
i duchowego najczęściej spełnia się we śnie. Jest to osobna sfera tej poezji, która 
zagarnia w siebie tyleż zamglone, niejasne, ukryte krajobrazy, co te realne, wyraziste; łączy 
podświadomość z wiedzą historyczną, przeczucie z mitami kultury. Racjonalna i klarowna w 
swej formie, mistrzowsko precyzyjna w każdym określeniu i zdaniu twórczość ta zanurzona 
jest w ciemności snu, w owym romantyczno-Jungowskim przestworze, gdzie niewidzialne 
duchy, jak w Mickiewiczowskich Balladach i romansach, rozmawiają z żywymi. Oto Lament 
kazimierzowski, którego rytm zdań. melodia, sposób budowania obrazu każą myśleć o Anhellim 
Słowackiego: „W ciemności, która była potem, rozwidniła się wielka zorza południowa 
i pożar chmur. A księżyc znużony spuszczał się w płomienie niebios jakoby gołąb biały...”. 
Eloe rozpoczyna opłakiwanie. 
Lament Julii Hartwig otwiera zdanie: 
Dniało 
l nie zdążyła tego ukryć noc 
Zbroczone świtem płynęły ogromne ławice ciał 
Lament rozlega się w obłokach. Wśród chmur, u ogromnych stóp Boga. który przepuszcza 
przez śluzę „ławicę ciał”. Lament rozbrzmiewa wraz z błyskiem „gwiazdy zarannej”, wśród 
wzlatujących ptaków:

15 
że zdawało się sam strop niebieski 
uformuje się w dzwon 
i wielkie rozpocznie dzwonienie 
Widzeniem romantycznym w tej apokaliptycznej wizji jest obraz poruszonego nieba. Miesza 
się ze sobą ziemia i przestwór; to, co okrutnie realne, zostaje podniesione w górę. Dzieje 
zamordowanych Żydów opowiedziane są językiem romantycznym, gdyż nie da się w sposób 
zracjonalizowany opisać ostatecznej zagłady. Na niebie, w powietrzu, w ciemnościach płyną 
postacie pomordowanych. i chociaż ta, która je widzi, mówi „Ja wspomnień tych się boję”, 
jest przecież Guślarzem wywołującym zmarłych. 
Młodzi kochankowie z obrazu Chagalla, ona z bukietem kwiatów, przepływają przez senną 
wizję, przez realność historii, przez pamięć narratorki, przez dzieje romantycznej literatury. 
Oto znów „dzieweczka” rozmawia z ukochanym, matka pyta: „Córko od kogo są te kwiaty”, 
„miasteczko mówi wracam i przeszłość znów się staje”. 
Trzy czasy – realny, w którym toczy się narracja, historyczny i romantyczny, łączą się, 
przeplatają, tworzą niezwykły „niedoczas”, w którego pogłosie tańczy jeszcze „szalona Ryfka”. 
W wierszu Julii Hartwig ów akt pamięci – najczulszej, akt miłości przywołującej do życia 
pomordowanych, odbywa się we śnie, a dokładnie w myśli śniącej, choć: 
noc ledwo śmie to spełnić 
sen ledwo to potrafi 
A przecież tylko dwa zdania, kilka drobnych napomknień określa historię tego wydarzenia 
i opisany dramat ludzki: „wchodzimy przez próg zgliszczy przez mury lat wyniosłe”, „już nie 
żal że mnie wzięto”, „miasteczko Tora cerkiew”. Przenikają przez siebie realność historyczna 
i wizje senne. Historia pisana dużą literą i historia dwojga kochanków, którzy odnaleźli się po 
śmierci. 
Miesza się również przestrzeń – realna, wyobrażona, ta widziana z okna kuchni i ta podniebna, 
wyśniona. 
Wiersze Julii Hartwig to często minidramaty. skondensowane w każdym obrazie i wzruszeniu. 
W te sceny, które porażają czystością widzenia, nigdy nie wkrada się fałsz, odległe 
aluzje nigdy nie przeradzają się w stylizację. Jest to przeżycie na nowo – przez współczującą 
wyobraźnię, grozę historii – jest to spotkanie, które będzie powtarzać się raz po raz w tej poezji, 
z „głową wygoloną”. 
Istnienia w grozie, gdyby nie wczesne doświadczenie pokoleniowe, wojna, powstanie warszawskie, 
mogłaby nauczyć staroświecka rycina. Na niej Jonasz w brzuchu wieloryba, zadomowiony, 
spokojny, czyta książkę. „Ale wieloryb bywa głodny. Przez jego gardziel wpada do 
brzucha potężna fala morskiej wody z ławicą połkniętych małych rybek”. Poetka wie. że kataklizmy 
lubią się powtarzać. Groza nie mija. Jest przyczajona. Wie również, że groza, tak jak 
piękno, dobroć, ekstaza i strach, jest wpisana w istnienie. Dlatego przekonuje – „Ależ tak ty 
również nadajesz się na męczennika” i ostrzega w wierszu Rekiny – „Uważaj, żeby nie uronić 
nawet kropli krwi. Zwabisz je. Krążą wokół ciebie, zawsze głodne. [...] Wypłyną nagle zza 
rogu ulicy. Włamią się druzgocąc drzwi twojego domu”. 
W tę poezję wrośnięta jest wiedza o byciu „W jądrze ciemności”, o istnieniu „głowy wygolonej”, 
która spotyka się nieustannie z tym, „który ocalałeś przez łatwy trud nieuczestniczenia”. 
Z tego wynika w sposób pośredni – gdyż ta poezja najdalsza jest od udzielania rad, przestróg 
czy pouczeń – nakaz współuczestniczenia i współdziałania, gdyż tylko tak można istnieć 
pod koniec XX wieku. „Wzywam cię więc na spotkanie głowy nie wygolonej z głową

16 
wygoloną” – mówi „głowa szalona więzienna mistyczna” – i to wezwanie stanowi podstawę 
moralną wszystkich utworów Julii Hartwig. W jej wierszach odzywa się głos, bełkot, płacz 
głów wydanych na mękę. Z tego „bezkresnego cokołu”, który „obsadzony jak okiem sięgnąć 
czaszkami wygolonych głów”, przez szpitale, więzienia, śmierć przyjaciół, bezradną starość – 
wyprowadzają w drogę „buty chrześcijanina”. To drugi obok W jądrze ciemności wiersz, który 
określa naszą współczesność, naszą przestrzeń moralną, l są to dwa najważniejsze wiersze 
liryki polskiej lat osiemdziesiątych. 
Pytania i wybory etyczne w poezji Julii Hartwig są esencją jej poezji, jej najprawdziwszym, 
najgłębszym głosem. 
„Co mogą sobie powiedzieć przesłuchujący i przesłuchiwany”? – pyta w wierszu Co mogą; 
„dialog przemocy i męczeństwa, / Okrucieństwa i cierpienia” przybiera w tej poezji różne 
formy, odzywa się wieloma głosami. Może dlatego w tej poezji tyle jest postaci, gdyż każda z 
nich potwierdza w praktyce codziennego życia pytania i wybory moralne. „Miłuj bliźniego 
swego” jest raz po raz poddawane konfrontacji. Przechodzień – „Twarz zamknięta nieruchome 
oczy” – idzie „dalej niż my wszyscy”, a Babka opowiadała „nie ma już teraz ludzi, którzy 
jak moja matka, oddaliby biedakowi własne buty i kaftan”. Ta babka nosiła pewnie „buty 
chrześcijanina” i oddała je, aby dalej przemierzały świat. Ten przechodzień widzi pewnie coś 
więcej, za czym podąża, niż mijający go w pośpiechu ludzie na ulicy Marszałkowskiej. Zjawy 
i postaci z tego i z tamtego świata nagle spotykają się w tłumie lub tylko przelatują przez 
nocne niebo Julii Hartwig. 
Niebo i ziemia. Noc, sen i jasność dnia. Zamieszkałe i opuszczone. Znów napina się łuk 
spinający sprzeczne i przenikające się. Zjawa przechodnia i zjawa wyłaniającego się z mgły 
mostu. Obie są niedopowiedzeniem, bardziej przeczuciem czegoś, co istnieje niż namacalną 
obecnością. W tym niedopowiedzeniu, w tym prześwitującym konkrecie, w świecie materii, 
przez który przebiega niewidoczny, ale jakże oczywisty szlak idei. krążą duchy zmarłych, 
pejzaże zawisłe w powietrzu utkane są ze snu, z nocy i realnego konkretu. Objęte są widzeniem 
czułym i kontemplacyjnym zarazem. Jest to patrzenie „aż do bólu”. 
Jest widzenie dzienne i widzenie nocne. Wyłaniające się ze snu, który nawiedzają ptaki, 
obłoki i duchy. Bowiem w poezji Julii Hartwig istnieje w sposób najbardziej dotkliwy i dotykalny 
przestrzeń powietrzna. To z niej płynie oddech tych wierszy. W nich przecież jest 
„Niebo jak jabłoń rozłożyste”, a patrząca – „zawieszona pod skrzydłami nietoperza” – wie, 
czym jest żywioł powietrznej przestrzeni. Jest ona wspólna dla bezdomnych i wędrujących. 
niespiesznych i poszukujących. Ukrywa w sobie tajemnice. Linią horyzontu łączy się z ziemią. 
Jest napełniona głosami i całkowicie bezludna: zasłona i otwarcie w inny byt. 
Jest taki obraz Turnera – pociąg jadący przez mgłę. Żółte smugi, szarość, chłód bieli, domysł 
kształtu pędzącego pojazdu. To świat zimny i zarazem dynamiczny, amorficzny i wyprowadzający 
bardziej pamięć kształtu przedmiotu niż sam przedmiot, l jest w tym obrazie 
odczuwalna nieskończoność, ukryte szaleństwo. przedziwne napięcie, jakie się wytwarza 
między odrealnionym kształtem a naszą pamięcią o rzeczywistym. 
Gdy czytałam wiersze Julii Hartwig, przypomniał mi się ten obraz. Poezja precyzyjna, 
wyważona w każdym słowie, logiczna, a zarazem szalona, jest pełna dramatycznych napięć 
między amorficznością a konkretem, między realnością a pamięcią o niej, między stłumioną 
dynamiką wersu a zatrzymanym, jakby zawieszonym w powietrzu obrazem poetyckim. Przy 
całej swej wizualności, konkretności jej obrazy są jakby z mgły i powietrza, które jest „dotykalne”, 
ma swoją gęstość, lepkość, zmieniający się kolor, świetlistość. Powietrze jest żywiołem 
i wyłaniają się z niego ludzie, przedmioty, pejzaże. Jakże często wiersz zaczyna się od 
opisu nieba, przestrzeni, światła. Oto kilka pierwszych wersów utworów: „W krainie zmierzchu 
są tylko wielkie twarze zasypywane rosnącą ciemnością”. „Idziemy przez Warszawę we 
mgle. Most jakby w powietrzu zawisły”. „Łagodne światło tuż przed zmierzchem”, „Wilgotno 
i upalnie”, „Sierpniowy poranek na Madison Avenue parno i mgła”.

17 
Wiersz I znów zaczyna się w sposób typowy dla tej poetyki – ekspozycja przestrzeni, 
światła: 
W oknie parking oświetlony neonowym światłem 
niebo zamglone i płytkie jak sen chorego 
Zakończenie tego utworu nadaje mu wymowę metaforyczną: 
i zakopywaliśmy naszych zmarłych 
wyrobnicy wyzyskiwani przez okrutnego gospodarza 
deszcz sypał w lekkie liście brzóz 
i znów ten krzyk znajomy z otwartych ust powietrza 
ten krzyk coraz to bardziej czuły 
uhu siostrzyczko uhu 
Powietrze, które krzyczy – ten obraz powoduje nałożenie się pojęć – nie bezpośrednio w 
wierszu, ale w odbiorze czytelniczym: powietrze – nieskończoność, oddech i wołanie będące 
ostatnim wydechem – uhu. 
Cała więc fabuła jest poza utworem, napięcie w tym obrazie tworzy się między opisaną 
sytuacją a powietrzem, między słowem pozaznaczeniowym „uhu” a naszą wiedzą, iż jest to 
wołanie puszczyka zwiastującego nieszczęście i śmierć. Jest to więc zderzenie rzeczywistości 
realnej z „pozaświatem”, który wyłania się w sposób pośredni z tego utworu. Uczucie odrealnienia, 
jakie towarzyszy człowiekowi idącemu we mgle, to stan emocjonalny. który jest częsty 
w tej poezji. Kim jest samotny przechodzień? 
Twarz zamknięta nieruchome oczy 
płaszcz zmięty i nieświeży jakby nie oswojony jeszcze 
ze światłem 
[...] 
Ten człowiek szedł na pewno dalej niż my wszyscy 
naznaczony niebytem i tak zagłębiony w sobie 
jak nie bywają nawet ludzie ze śmiercią u wezgłowia 
Im więcej jest szczegółów składających się na obraz przechodnia, im więcej realiów – 
nazw ulic, niesionych siatek pełnych „jabłek chleba i mrożonego dorsza”, tym bardziej widmowy, 
nie z tego świata staje się ten człowiek, l dzieje się tak w tym i w wielu innych utworach, 
że nadmiar konkretu prowadzi ku dematerializacji. Osamotnienie pozostawia znak widomy, 
wyciska swoje piętno. Ci, których przedstawia poetka, są inni, gdyż samotni. Obłąkany 
Hölderlin na poddaszu u stolarzowej Zimmer, czcigodny przodek siedzący w fotelu, stare 
panny Zakrzewskie, które należą do czasu minionego, są to ci. co znają smak odchodzenia. 
Jest to naznaczony szaleństwem James Porter, który strzelał do policjantów, i ci, „którzy odchodzą 
z domu na zawsze, nieczuli na własne przyzwyczajenia. Którzy stoją na ulewnym 
deszczu bez drgnienia i obmywają się w jego strugach. Tacy mówią: ile błahości! Ale oddali 
jej całe swoje życie”. 
Charakterystyczna dla tej poezji narracja, która stwarza relację: „ja” – „nie ja”, zaciera 
granicę między rzeczywistością widzianą w sposób niezwykle ostry, niemal reporterski, a 
światem zakrytym. Należy więc zobaczyć innych, wyróżnić ich. Jest to wewnętrzny nakaz tej 
poezji:

18 
była w moim patrzeniu starość tych, co tę łąkę niegdyś widzieli, 
tych, co ją niegdyś malowali. To oni, dawno umarli, wtargnęli we mnie, 
patrzyli moimi oczami i byli żywi przez chwilę. 
Taki ogląd staje się sposobem na posuwanie się granicą „między ułomnym dniem a niedoczytaną 
nocą”. 
Większość opisów – śpiewającego ptaka kardynała, umykającej wiewiórki, przelatujących 
gęsi, oceanu, białych domków – to przekazy samotności. Opisy tego, co istnieje obok, ale jest 
ukryte, co jest nie będąc, składają się na to poetyckie świadectwo odwrotności istnienia. 
Zbiór zewnętrznych faktów, przylegających do siebie konkretów niczego jeszcze nie określa 
i więcej mówi o człowieku powietrze, które go oblepia, więcej jego cień na zasłonie, więcej 
pamięć przeżycia niż najdokładniejsza rejestracja szczegółów. 
Ta poezja ukazuje byty i wydarzenia, które są inne i nie przystają do powszechnego wyobrażenia 
o „normalności”. Ukazuje tę inność, która rozbija poczucie bezpieczeństwa, naszą 
zadufaną pewność w rozumowanie przyczynowo-skutkowe, konieczność sprawdzania „czy 
wszystko jest w porządku”. Owa inność, odrębność – nazywana i portretowana, również wyznacza 
granicę dwóch światów, czyli autonomiczną rzeczywistość tej poezji. 
„Widzieć ze wszystkich stron” – nakaz i pragnienie, aby ogarniać i współistnieć wtedy, 
gdy się dotyka ziemi i frunie, mieszka i wędruje, opuszcza i powraca. Ta sprzeczność, która 
jest „prawem”, niesie ze sobą „dar pośrednictwa”. Tym jest poezja – ta, która szuka dla siebie 
formy, zobowiązania. Tym jest również człowiek – mówi autorka. Między tym a innym, znanym 
a obcym, w ustawicznym dialogu, między naturą a kulturą, między wysokim a niskim, 
wzniosłym a trywialnym, formą a chaosem. „Między” – jako znak połączenia, ślad obecności, 
przeciwko pustce, wyraz tęsknoty „do symboliki trwałej”. 
„Sceny widzenia” i sceny ze świata jakże rzeczywistego łączą się dzięki owemu darowi 
pośrednictwa. Łączą się w wielkiej pochwale życia, z wdzięczności za „upór świata w trwaniu”. 
Te właśnie wiersze – afirmacyjne. są jak zatrzymany oddech. Czysty rysunek, samo 
stwierdzenie, że jest. Miniatury dwu-, trzyzdaniowe, zapisany w poetyckiej prozie obraz istnienia. 
W „królestwie oczu” dystans nie jest chłodem i nie wynika z oddzielenia. Człowieka otacza 
w tych wierszach zbyt wielka przestrzeń powietrznego żywiołu, zbyt oczywista jest jego 
osobność, poczucie oddalenia od natury, aby spór o sposób istnienia, jaki ma miejsce w tej 
poezji, mógł znaleźć jednoznaczne rozwiązanie. Sztuka jest zaklinaniem istnienia, żeby przetrwało, 
i jest śmiertelna. Gdzie jest miejsce na radość, na spontaniczną pochwałę, na pogodne 
i czułe sprzymierzenie z naturą? Jak się przechodzi przez pejzaże przemijania, w których uroda 
życia i smutek odchodzenia, ból utraty są ze sobą sprzęgnięte i nierozłączne? – Te pytania 
są zarazem rozpoznaniem sprzeczności bycia i samej istoty egzystencji. 
W precyzyjnych i cudownie prostych wierszach, w których obrazy są jakby lustrzanym 
odbiciem konkretnych pejzaży uniesionych ponad ziemię, słychać pod powierzchnią codzienności 
„śpiew niewidzialnych istnień”. Wszystko, co jest widzialne i ledwo przeczute, zaświadcza 
o pełni, o niemożliwym do ogarnięcia świecie. l tylko przez najprostszy, najbardziej 
bezpośredni kontakt z rzeczami – potwierdzamy siebie, a przez widzenie zmieniające się wraz 
z upływającymi godzinami – zatrzymujemy przemijający krajobraz egzystencji. 
Wszystko w sporze i połączeniu. Brzydota i piękno, wulgarne i święte. Jak i to życie spieszące 
się donikąd i spowolnione istnienie bezdomnych kloszardów. Tłumy postaci, bohaterów 
mieszkających w napowietrznym pięknie i grozie. W otchłani nieistnienia i „nad urwiskiem 
nadziei”. Ci hodujący kwiaty wokół przytulnych domów i ci włóczący się przez świat po to, 
by spostrzec, że goni ich własny dom, oni wszyscy „w obłędzie jasnego umysłu” mogą dostrzec 
blask wieczności. l tylko ten blask, wypływający z powietrznej przestrzeni wierszy, 
strzeże przed rozpaczą, przed bólem przemijania. Przecież tyle jest w tej liryce czułości, tyle

19 
miłości ludzi młodych i starych zdziwionych umieraniem. Tyle rozpaczy, niepogodzenia. 
Wiedzy o tym, czym jest niepamięć i „to skomlenie”, gdy „szurnęło suchymi liśćmi”. 
To wszystko zapisuje poezja Julii Hartwig. Wyłapuje obrazy z ziemi i powietrza. Ich esencję. 
Zmusza je do trwania w słowie. „Wierzę w zdanie. W przystanek, który szuka formy”. – 
Wyznanie tak samo prawdziwe, jak i to: „Zahuczało ciemnym szaleństwem na klasycznym 
niebie”. 
Oba są równoprawne, oba znajdują swoje potwierdzenie w wielorakich scenach widzenia. 
Firma, która pozwala „czuć pod stopami ziemię” i „ciemne szaleństwo” niewypowiedzenia, 
przeczutej i uchwyconej w niedosłowiu tajemnicy bytu – to jeszcze jedno połączenie 
potwierdzające przyznane sobie przez poetkę „prawo do sprzeczności”.

20 
Anna Kamieńska 
Prośba o ciszę 
Przyjdź ciszo 
urodzajny deszczu 
napełnij uszy milczeniem 
swych ogromnych basetli 
rozpluskaj swoje lutnie 
skrzypce dudy tambury 
połącz strunami niebo z ziemią 
niech stanie się tak cicho 
jakby śnieg spadł przed świtem 
tak cicho by w tej ciszy 
słychać było szept zmarłych 
Zstąp ciszo gołębico 
przedrzyj się białym piórem 
przez obręcz żelazną huku 
wokół wrzącej planety 
spadnij rosą na wargi 
oczyść z wszelkiego zgiełku 
daj się połknąć jak hostia 
ucisz nas do głębi

21 
Jasność świata 
Światło i ciemność. Przestrzeń człowieka i przestrzeń Boga. Między nimi dzieje się wszystko, 
co stanowi o sensie ludzkiego bytu, co jest drogą tego, który idzie. 
W ciemności kryje się cierpienie i szaleństwo. Pogrąża się w niej najgłębsze „ja”, próbując 
zgłębić siebie, swoje zwątpienie, swą niemoc. Bywa ona mieszkaniem, w którym ścieli 
gniazdo rozpacz. l oto ciemność staje się samym ciałem – domem ciała i już „krwią opływa 
co było przestrzenią”. Rodzi się człowiek – bohater wierszy Anny Kamieńskiej – Hiob z palcem 
na ustach, odpowiadający ciszą na wielkie pytania Boga. Oto jego modlitwa serca, która 
pozwala na wyszeptanie tylko najprostszych słów: „Panie Panie”. Jego cisza i jego kontemplacja. 
Między krzykiem tej, która po śmierci najbliższego człowieka jest 
gorliwa jak na własnym pogrzebie 
wołająca 
otwórz się ziemio 
a milczeniem modlitewnym Hioba – świat przenicował się, ukazując swoją odwrotność. 
Ciemność okazała się jasnością, światło – najgłębszym mrokiem. „Jabłko widzialne” ukazało 
„niewidzialne jabłko”. Odwrotność świata, jak wywróconej rękawiczki, okazała się nim samym. 
Widzialne i niewidzialne stało się jednym. 
Zanim jednak całościowy świat zajaśniał przezroczysty dla oczu, pełny dla miłości, musiał 
nastąpić uciążliwy powrót z wygnania. 
Wszystko bowiem w poezji autorki Białego rękopisu, co stanowiło o kondycji ludzkiej, 
oparte było na formule wygnania. Człowiek wygnany z „dynamitu jaja”, ze snu. „z nieistnienia”, 
zostaje wypędzony również z miłości, z ziemi rodzinnej, z języka, a wreszcie z życia. 
Zachłanna miłość życia, pragnienie zatrzymania świata na własność kończy się nieuniknioną 
klęską. Trwa życie, dopóki ciało ludzkie zamieszkuje 
niebo, morze, gwiazda 
głaz i zawieja 
Pragnienie uchwycenia chwili olśnienia, wejście w to, co niewyrażalne. co umyka definicjom, 
jest jednym z najwcześniejszych motywów tej twórczości. Jest to przywoływanie konkretu 
znaczącego symbolicznie, rozszerzanie zakresu pojęć, odkrywanie pod skórą rzeczywistości 
– bytu idei. 
Istotą każdej egzystencji jest więc pragnienie przekroczenia siebie, przekraczania własnej, 
dostępnej zmysłom przestrzeni poznawczej. Wytężone oczekiwanie na cud, na spełnienie 
przemiany, poszukiwanie dróg wyjścia „na inną planetę”, w inny wszechświat stworzony na 
własną miarę przez kogoś innego – kończyło się cierpieniem. Miarą osobności określane było 
każde pragnienie, które nie mogło się spełnić. 
Nawet miłość do materii, do „ulubionych rupieci”, do przedmiotów najbliższych, gdyż 
utrwalona jest w nich praca rąk ludzkich. nawet ona – wydawałoby się – najbardziej bezpieczna, 
okazywała się daremna. Wraz ze śmiercią człowiek gubi swoje rzeczy, meble, pozbierane 
kamyczki i muszle. Rzeczy uciekają z rąk, umykają słowu. 
Daremność ludzkich pragnień, dążeń, oczekiwań, usiłowań, by zatrzymać choć jedną 
rzecz, choć jedno uczucie, prowadziła w rozpacz i cierpienie będące podstawą egzystencji.

22 
Pragnienie – i odmowa jego zaspokojenia. Rozpacz – i wiedza o tym, że „ziemia jest grząska 
od wymownych cierpień”, świadomość, że nic nie jest nam tu dane na własność – rodzi 
zwątpienie w możliwość wypowiedzenia prawdy przeżycia i doświadczenia. Co można powiedzieć 
o człowieku, o jego losie, gdy 
Klęcząc przy uchylonej szparze światła 
gdy ziemia pędzi z tobą dookoła słońca 
i z hukiem zatrzaskują się słowniki 
wie się jedynie to, że „Wszystko ogromne / mieści się w ludzkiej dłoni”. Powstaje wówczas 
pytanie o najgłębsze „ja”, o tożsamość, o najbardziej autentyczną, własną rzeczywistość. Zostaje 
ona odnaleziona na kartach Biblii. Księgi, z której – jak pisała poetka –”wyglądają moi 
biblijni świadkowie: Hiob cierpiący swoim drugim szczęściem, Kohelet, smutny prorok 
zwątpienia, wdowa, której prorok Eliasz pomnoży resztki mąki i oliwy, Noemi, świekra Rut, 
z którą utożsamiam się w jej samotności, w jej późnych nadziejach i w gorzkiej radości z 
wnuków. 
Biblia w swoich postaciach, wątkach, cytatach, nawiązaniach psalmicznych, ale też po 
prostu Biblia z samym swoim oddechem staje się ziemią tej poezji i krainą powrotu. [...] Biblia 
staje się po prostu rzeczywistością, ziemią, ziemią Anteuszową, ziemią potwierdzenia 
siebie, ziemią poszukiwania tożsamości”. 
Kiedy pada słowo „tożsamość”, znów powraca pytanie – kim jestem ja? Kim jest człowiek, 
który musi 
umierać bez miłości 
a kochać przez śmierć 
– będący więźniem własnego ciała i pragnący nieskończoności. Narażony na „wieczną pokusę 
rozpaczy”, wciąż stoi przed kolejnymi progami życia, których nie potrafi przekroczyć. 
Wreszcie ostatni próg – śmierć, i ten przechodzi każdy. Kim jest w swej istocie – odarty z 
atrybutów cywilizacji, z racji społecznych, odcięty od huku dnia, zanurzony w ciszy i samotności? 
Kim jesteś 
rozebrany z samochodu 
ze szkła plastyku 
foteli luster i pieniędzy 
rozebrany aż do człowieczeństwa 
sam w ludzkiej skórze 
sam na sam ze sobą 
i z groźnym życiem 
Kim jest w swoim najgłębszym skupieniu, gdy 
Cicha noc patrzy na nas otchłannym okiem 
Cóż my jesteśmy w tej ciemnej źrenicy 
Wiersze kontemplacyjne, zapisy rozmów z sobą i dialogów ze zmarłymi przekształcają się 
w dyskursy filozoficzne, w strzeliste antyfony, w modlitwy, notatki z przemian duchowych, 
gdy przestrzeń wypełnia się obecnością Boga.

23 
Słychać „Pieśń stopni”. Schody świątyni, na których pielgrzymi wyśpiewują dziękczynienie 
i chwałę Pana, łączą dwie przestrzenie. Pora porzucić „małe ja co boli”. To już nie wygnanie. 
To dobrowolne wyrzeczenie się siebie. Skupiona mądrość, wyrosła z lęku i cierpienia, 
każe oddać wszystko, a nawet 
oddać to co zdaje się miłością 
oddać to nawet co zdaje się Bogiem 
Wyzbyć się wszystkich wyobrażeń, słów, przyzwyczajeń. Być w obecności Boga. Egzystencjalizm 
ustępuje miejsca mistyce. Trwoga życia zmienia się w bojaźń w obliczu Najwyższego. 
Thomas Merton w Modlitwie kontemplacyjnej pisał: «Jan Tauler mówi na przykład, że 
jednoczącą i mistyczną wiedzę o Bogu „nazywa się niewyrażalną ciemnością» i rzeczywiście 
nią jest, choć przecież jest prawdziwym światłem; nazywana jest niepojętym, dzikim pustkowiem, 
na którym nikt nie potrafi znaleźć drogi ani czegokolwiek określonego, gdyż wznosi 
się ona ponad wszelkie określenia. Ciemność tę tak należy rozumieć: jest ona światłością, do 
której dotrzeć nie może i której pojąć nie jest w stanie żaden umysł stworzony. A jest ona 
«dzika» dlatego, że nie ma do niej żadnego naturalnego dostępu”. 
Tak zaczyna się światłość i ciemność w tej poezji, która wchodzi w bolesną pustkę, penetrując 
samotność, odnajduje Miłość w centrum istnienia. 
Wygnanie staje się dobrowolnym wyrzeczeniem, aby zyskać pochłaniającą Miłość. 
Wiedząc wszystko o „rzeczach nietrwałych”, o ich kruchym pięknie, wiedząc o odchodzeniu 
wszystkiego, co najdroższe, zdobywa prawdę o tym, że 
my twarz rzeźbimy tylko 
w glinie wyrzeczenia 
że „ja nie jestem moja”, że poszukiwanym lekiem – cudownym zielskiem 
na boleść istnienia 
na otwartą ranę którą wycieka 
co tylko ukochasz 
jest Miłość, do której wiedzie cisza, ból, samotność i pustka. 
Modlitwa Hioba 
Hiob – po raz drugi szczęśliwy, kiedy przeszedł przez każde cierpienie, przez najgłębszą 
rozpacz, nie chce mówić. Jego milczenie. jego cierpliwość, nadzieja i radość zwrócone są w 
głąb siebie. Prosi jedynie: „Naucz mnie modlitwy / która jest tęsknotą / i o nic nie prosi”. 
Zastyga w swoim szepcie, bezradności, w ufnym milczeniu. Cała jego żarliwość jest w jego 
sercu. Nie ujawniona w słowach, tworzy dramatyczne napięcie między obrazami wierszy. 
Milczenie równa się miłości. Jest przyzwoleniem, akceptacją siebie i swego losu: 
Naucz mnie milczeć 
kiedy chcę krzyczeć 
kiedy milczenie boli 
naucz mnie nie skarżyć się

24 
nie mówić o zmienności życia 
jak ciężkie ono 
jak mało w nim wszelkiego sensu 
Naucz mnie sensu milczenia 
i milczenia sensu 
Hiob zaprzecza rozpaczy, myśli bez słów, myśli sercem. Tak jak biel – łącząca w sobie 
wszystkie barwy, będąca w tej twórczości synonimem milczenia, tak cisza „utkana z wszystkich 
głosów” wypowiada prawdę życia i miłości w kolejnych utworach, poczynając od tomu 
Drugie szczęście Hioba. 
Jest to cisza wymowna, pragnie słowa, modli się – „daj kamieniowi milczącemu / choćby 
owadzie skrzydło słowa”, prosi 
Zstąp ciszo gołębico 
przedrzyj się białym piórem 
przez obręcz żelazną huku 
wokół wrzącej planety 
Cisza wsącza się „w szczeliny wiersza”, redukuje obraz do niezbędnego minimum, nie tyle 
opisuje, co wywołuje stany emocjonalne. 
Jak w utworze Vivaldiego, przeplatają się w tej poezji dwa tematy, które dopełniają się w 
swoich odrębnych planach. Wybijający się, jakże lekki głos oboju, mówi: cisza, światło, 
ciemność, śmierć i zmartwychwstanie. I pod spodem basso continuo szepcze: marność, marność 
nad marnościami, l wtedy znów wybija się motyw sławiący piękno jednej chwili, „niebo 
spękane w gałązki”, blask letniego popołudnia, gorącej ziemi – marność, do której „lgnie serce”. 
„Jest we mnie waga” – pisała poetka – na której odmierzane jest wszystko, co ziemskie i 
Jest we mnie ból 
i niesprawiedliwość 
i krzywda 
gdy usiłują mi odjąć z jednej szali 
kroplę morza grudkę gliny 
listek oddech chwilę 
Konkret, rzecz ze swoim światłem oczywistego bytu jest nadal poetycką podstawą. Im 
bardziej pogrąża się w rozmyślaniach filozoficznych, im głębiej drąży przestrzeń przeżyć 
wewnętrznych, rozterek duchowych, tym jaśniejszy, niemal przezroczysty staje się oglądany 
świat. Cisza jest namacalna. Ona rozciąga się od ściany do ściany pustego domu, jest zamknięta 
w książkach, spada pierwszym śniegiem, przysiada gołębiem na okiennym parapecie. 
Słowo w tej poezji pragnie znajdować zawsze swój realny odpowiednik. To, co jest niepojęte, 
co jest metafizyką przepajającą treść każdego utworu, wynika z pragnienia, aby wiewiórka 
„mogła słać gniazdo w strofce wiersza”, aby „wszedł cyprys jednonogi”, aby niemożliwe 
stało się możliwe, aby wypowiedzieć niepojęte. I jedyny. długo nie rozwiązany konflikt tej 
poezji opisującej drogę wyrzeczenia się wszystkiego zawiera się między słowem a milczeniem. 
Między ciszą kontemplacji a koniecznością przekazania prawdy. Bowiem 
Mogą mi zabrać ziemię wiersze sny 
a jeszcze mowa będzie się we mnie snuła

25 
Między nauką Greków i chrześcijańskich mistyków, aby myśleć bez słów, między najgłębszym 
milczeniem, które jest w Bogu, a prawdą poezji – zorganizowanej wypowiedzi – rozciąga 
się przestrzeń liryki Anny Kamieńskiej. 
Słowo – jak każda rzecz – jest zbędne w poszukiwaniu i odnajdywaniu Miłości. Słowo jest 
pozorem rzeczy. Ale rzecz bez słowa nie istnieje w naszej świadomości. Każdy początek 
świata to rozdzielenie od siebie żywiołów, to ponowne nazwanie, to próba, zawsze daremna, 
przywłaszczenia sobie rzeczywistości przez jej określanie. Wypowiedzieć „pomiędzy” 
pomiędzy tobą a mną 
pomiędzy żywą a umarłym 
pomiędzy snem a jawą 
pomiędzy dotknięciem a miłością 
– oznacza przywołać jedyną możliwą przestrzeń, która zaczyna się wraz z zobaczoną przejrzystością 
świata. 
„Z całą jasnością świata” – z taką dedykacją otrzymałam jeden z najpiękniejszych tomów 
Anny Kamieńskiej – Dwie ciemności. Ciemność niepojętego Boga i ciemność ludzkiego serca. 
Światło Miłości, która pogrąża w mroku pragnącego. Ta ustawiczna naprzemienność 
światła i ciemności, przechlustywanie się fal, łączenie biegunów przeciwieństw możliwe jest, 
gdy nad wszystkim „jest prawda rozkołysana”, gdy istnieje w świadomości i sercu Bóg – 
scalająca jedność. 
Thomas Merton pisał: „Wszystkie paradoksy życia kontemplacyjnego sprowadzają się do 
tego jednego: żyć bez pragnienia, to znaczy być kierowanym przez pragnienie tak wielkie, że 
niepojęte, zbyt ogromne, by mogło być w całości odczute. Jest to ślepe pragnienie, które wydaje 
się pragnieniem «niczego» tylko dlatego, że nic nie może go zadowolić. A ponieważ 
żadna rzecz nie jest w stanie go zaspokoić, zatem – mówiąc relatywnie – zaspokaja je tylko w 
pustce. 
Prawdziwą pustką jest taka pustka, która przekraczając wszystkie rzeczy, tkwi immanentnie 
we wszystkim. Albowiem to. co się wydaje pustką, w tym przypadku jest czystym istnieniem 
– tak przynajmniej opisałby ją filozof. Charakterystyczną właściwością tej pustki, przynajmniej 
dla kontemplującego chrześcijanina, jest czysta miłość, czysta wolność. Miłość. która 
jest wolna od wszystkiego, niczym nie zdeterminowana. nie skrępowana żadną szczególną 
więzią. Jest to miłość dla samej miłości”. 
W poezji Anny Kamieńskiej odnajdującej blask we wszystkich rzeczach, pytającej: „Czy 
jesteś moją ciemnością ciemnością mojego serca” – miłość buduje przestrzeń „nieeuklidesową”. 
Widać w niej wówczas, że nie ma światła i ciemności, „tego” i „tamtego” świata – lecz 
ustawicznie odnawiany w zdziwieniu i zachwycie – jeden tożsamy i całościowy. Zaprzecza 
on wszystkim podziałom: na dobre i złe, na materialne i niematerialne, na sen i jawę, żywe i 
martwe. W tym świecie rozwiązane są wszystkie paradoksy bytu. Tak rodzi się 
Przezroczystość 
jakby ją ustawił Mozart 
ze szklistych graniastosłupów blasku 
[...] 
Wejść w przezroczystość 
jak w wodę 
by nas nakryła 
wessała 
przeistoczyła 
w swoje niewidzialne ciało

26 
„Niewidzialne ciało” i jego „Jasna ciemność samotności”, w której widzi się człowieka „w 
całym blasku / nieosiągalnej osobowości” – wywodzi się z ziemi. A przecież 
Od gliny ziemi nikt się nie uwolni 
i duch ma jakieś pokrewieństwo z gliną 
Cała czułość ziemi, to wszystko, o czym poetka mówi – „znam”, 
wiem dobrze gdzie kołysze się koper 
gdzie spóźnione słodkie truskawki kryją się pod liściem 
gdzie w nagrzanych malinach dobrze jest przycupnąć 
uwydatnia przejrzystość materii. Ona – konieczna jak słowo, tkliwa i łagodna – odradza się z 
każdego okruchu. Z kropli – powstaje morze, ze źdźbła trawy – step, z ziarnka piasku – pustynia. 
To, co było niegdyś w poezji Anny Kamieńskiej niestrudzonym pragnieniem kreacji, 
wiarą, że w samym świecie zawarta jest moc tworzenia wciąż nowych form, zamienia się w 
wielką pochwałę bytu, słowa Jest. Można wreszcie 
zrozumieć 
utraconym sobą 
wszystko jest łaską 
że jest 
Także cierpienie, gdyż od niego „rośnie serce”, także śmierć – bo zaświadcza o życiu, sen. 
który łączy możliwe z niemożliwym. 
Akceptacja kondycji, jej istoty – przemijania „jak Pan Bóg przykazał” nie uwalnia od stanów 
lęku, od dramatycznych zwątpień chwili, w której 
Modlitwa nie otworzy nieba 
ciemność przemiesza się z krwią 
rozwiną się palce martwych przedmiotów 
wypuszczą nas z rąk 
Wówczas staje w wizyjnym widzeniu – cała jasność świata. Przepełnionego miłością, będącego 
słowem Boga. Te mistyczne wiersze zaświadczają o nagłym westchnieniu-prośbie: 
„Skrzydłem swoim dzikim / okryj mnie” o jedności przestrzeni. Przezroczystość umarłych – 
przez którą widać Boga – przezroczystość słów, pamięci wiodącej w krainę dziedziństwa jest 
tym samym. 
Tożsamość rodzi czułą mądrość, która przezwycięża nawet konflikt między słowem a milczeniem: 
W jednorodności świata jest pociecha 
słowa to tylko inne drgania 
miłości różne to stopnie złudzenia 
schody podchodzą pod serce jak zbocza 
jakież to palce przesypują niezliczone rzeczy 
gdy z głębi już wypływa prawdziwa twarz świata 
rysy Zbawiciela

27 
*** 
Nie potrafię wskazać tomu, od którego zaczęło się jej wejście na drogę mądrości. Mówi się, 
że wiersze są mądre, albo książka jest mądra. Anna Kamieńska zdobywała Mądrość tak jak 
Prawdę – w trudzie, w mozole, z pokorną cierpliwością, dążąc do maksymalnej prostoty. Mądrość 
pisana dużą literą, która pozwoli zrozumieć życie splecione ze śmiercią. Od późnych lat 
siedemdziesiątych, jak wskazuje Notatnik, nieważna była poezja, albo o wiele mniej ważna 
niż samo pozasłowne, kontemplacyjne docieranie do Sensu. Stąd tyle wierszy, które są jak 
ledwo ociosane klocki, w których najważniejsze jest to, żeby z przeżycia, z doświadczenia 
wydobyć prawdę. Czytając teraz utwory z ostatniego roku jej życia, wiem, że nie zastanawiała 
się nad wierszem. Nie walczyła już o wyraz artystyczny, o sposób przekazania, o metaforę, 
o siłę porównań. Trudziła się nad Prawdą, a więc oglądała każde pojęcie z wielu stron, 
ponownie się do niego przymierzała, ustawiała w innych kontekstach, sprawdzała jak znaczy, 
kiedy się zmieni jego dookolna przestrzeń. 8 listopada 1977 zapisała w Notatniku: 
„Być może moją sprawą poetycką jest opisanie krajobrazu samotności”. To brzmi niemal tak 
samo, jak zdanie Octavio Paza: 
„Wszelka działalność poetycka rodzi się z rozpaczy wobec niemocy słowa i kończy się uznaniem 
wszechmocy ciszy”. Cisza-śmierć-młtość-samotność. Kluczowe problemy zawęźlone ze 
sobą, w jej myśleniu nierozdzielne. 
Nad sposobem czytania wierszy Anny Kamieńskiej, interpretacją jej twórczości zaciążył 
Notatnik. Trudno się wyzwolić od zawartego w nim ładunku cierpienia, samoświadomości, 
zapisu nagiego – przemiany duchowej. Notatnik był zapisem czynionym dla siebie, aby zrozumieć, 
zbliżyć się do prawdy. Jakże często znajdujemy potem te przemyślenia przetrawione 
w formie wiersza, który ponownie mierzył się z postawionym problemem. Jednym z nich 
była cisza i milczenie. W Notatniku czytamy: „Milczenie z nadmiaru, nie z braku słów”, a 
dalej „Nakaz wewnętrznej samotności. Zanurzyć się w ciemność” i jeszcze „Samotność. Mowa 
najgłębszego porozumienia”. 
Pisanie jest dialogiem. Obcowaniem z kimś innym, z samym sobą, z Bogiem, z całym 
światem. Jakże można być samotnym, gdy ożywają wszystkie głosy, zaludnia się stworzona 
przestrzeń, pamięć poszerza rzeczywistość, a w człowieku zamieszkuje 
Niebo, morze, gwiazda 
głaz i zawieja. 
Kiedy więc pisarz staje się samotny? Tylko wtedy, gdy przestaje być twórczy, kiedy oddala 
od siebie świat, kiedy nawiedzające go sny nie domagają się zapisu. 
Anna Kamieńska notuje: „Rano otwiera się przede mną ocean dnia, zdaje się, nie do przebycia. 
Chowam pościel, nie wierząc wcale, że wieczorem rozłożę ją znowu. Nie widzę drugiego 
brzegu dnia. Świat jest pusty”. – Użalanie się, samolitowanie? Nie, to tylko świadectwo 
konieczności dialogu, wydobywania się z samotności, nawet tak gęsto zaludnionej jak na 
stronach Notatnika. Ileż tu zanotowanych spraw, rozmów, lektur, spotkań, ile snów, w których 
pojawiają się żywi i umarli. Sny są najważniejszą częścią życia. W nich trwa obecność 
prawdziwa, ginie samotność, skoro zapisany sen potwierdza czyjąś miłość i czułą obecność. 
Mieszka we mnie cały świat – mówi Anna Kamieńska. Zaludniają mnie krajobrazy, ludzie, 
wypełniają głosy ptaków i zwierząt, szum wiatru i wody. Samotność pisarza jest iluzoryczna. 
Ten dar największy, wartość konieczna, z trudem zdobywana, jest zarazem ułudą. Osiągnięta 
na chwilę zaraz się napełnia światem wyobraźni. Wyłania się wysepka Harambo, wiatry z 
pustyni owiewają schodzącego z gór Mojżesza w czerwonym swetrze, z krainy śmierci do snu 
wchodzi mąż i Arnold Słucki, przybywa matka, aby pocieszyć osamotnioną.

28 
W Notatniku zapis: „Cierpienie z powodu samotności i tęsknota do samotności – jedna z 
licznych antynomii ludzkich. Jesteśmy zlepkiem sprzeczności. Czyż i to nie jest zasadą harmonii 
mimo wszystko?” ,,[...]trzeba znowu wrócić do siebie, skupić się, znaleźć punkt łzy”. 
„Samotność jest upragniona jako przestrzeń psychiczna, abyśmy się mogli w niej w pełni 
rozprostować, poczuć się sobą i w tej przestrzeni spotkać się z Kimś. przewyższającym naszą 
samotność, z Bogiem”. „Człowiek w obecności Boga jest niemy”. 
Anna Kamieńska przywołuje zdanie Henryka Elzenberga: „Mistyka jest organizacją samotności 
jednostki”. Ta notatka zaświadcza wprost o poszukiwaniu dla siebie nowej drogi 
istnienia. 
Wiersze-milczenia powstają jako świadectwo przywoływanej obecności Boga: 
żadne słowo nie chce mi otworzyć furtki 
żaden człowiek nie może mi uchylić samotności 
wyzwól mnie 
uwięź mnie w sercu swojej przestrzeni 
„Przeniknąć na drugą stronę samotności, tam, gdzie siedzą umarli, gdzie pustka się zaludnia 
rzeczywistością prawdziwą” – to pragnienie zaczyna dominować w wierszach Kamieńskiej. 
Pustce zostaje przeciwstawiona samotność, milczenie zmienia się w „mowę najgłębszego 
porozumienia”, gdyż człowiek w obecności Boga może jedynie „wsłuchać się w Jego głos 
bez słów”. 
Jeżeli zostają odrzucone słowa, jeśli oczywista obecność Boga czyni akt tworzenia czymś 
nieistotnym, wówczas zdobywający siebie w obecności Najwyższego traci swoje pisarskie 
„ja”, swoją zdolność kreacji. Chcę, mówi poetka, „być jeńcem Twojej wolności”, chcę utracić 
wszystko, aby uzyskać Miłość Najwyższą. 
Anna Kamieńska często w Notatniku powołuje się na zdania Mertona, dziwiąc się, że 
świat go osaczył nawet w klasztornym odosobnieniu, „jakby samotność w ogóle nie istniała”. 
Szukając możliwości zredukowania wszystkiego do jednego słowa „Jest”, pisze wiersz Przezroczystość: 
Teraz już słowa są jak puste łuski 
co poroniły gorzkie ziarna 
w ziemię milczenia. 
Dobrowolne wyrzeczenie się dialogu ze światem, z innymi ludźmi, z sobą samą, staje się 
nieprzezwyciężoną antynomią tej twórczości. Oto samotność największa, nienasycona sobą, 
pożerająca samą siebie, gdyż 
samotność jest tym co jest odjęte 
ale jeszcze bardziej tym co nam dane 
aby przejść ponad głębią 
dlatego smuga światła na wodzie 
zawsze jest drogą 
ze srebrnym śladem Chrystusowej stopy 
Rodzi się samotność, która nie jest klęską ani zwycięstwem, ani cierpieniem, ani egoistycznym 
odosobnieniem wygodnie rozpartym w sobie, zadufanym odrzuceniem świata, 
wyrazem pychy, „stwierdzeniem, że można sobie wystarczać”. Nie jest skazą życia, lecz jego 
zdobyczą. W twórczości Anny Kamieńskiej samotność odczuwana na początku jako klęska 
zamienia się w dar, w obecność Boga, prowadzi do wiersza-milczenia. Zanim uzyskała swoją

29 
samotność w obliczu Absolutu, zapisała: „smutek, rozpacz, ból, radość to piana kipiącej psychiki. 
To, co ważne, płynie w samej głębi. Jest ciche i ciemne, i niewyrażalne”. Rozmowa 
traci więc sens, a samo pisanie jako dialog, jako przywoływana obecność innych, pozbawione 
zostaje znaczenia. Pozostaje jednak pytanie: „Jak nauczyć się «smaku przyszłego wieka»? 
Nie wiemy. A jednak wiemy już, że każda chwila naszego życia jest tą nauką i budowaniem 
naszej śmierci. Jakaż jest wobec tego ważność tej każdej chwili. Ta myśl przypiera do muru i 
trudno jej się wymknąć”. 
Z przekonania o wadze każdej chwili rodzą się Milczenia i psalmy najmniejsze – ostatni 
zbiór wierszy przygotowany przez autorkę. Trzeba umieć mądrze kochać życie, aby móc napisać 
takie utwory. Tyle jest w nich pogody, dobrego uśmiechu, uważnego, skupionego spojrzenia, 
które ogarnia miłością każdy okruch istnienia. Wrony siedzące na gałęzi w deszczu, 
uśmiech dziecka, promień przesuwający się po ścianie, nagrzany pień sosny i tę chwilę. gdy: 
wkracza do domu złotozielony blask 
dzień zapowiada się długi jak życie 
Każdy obraz to zapis skondensowanego wzruszenia mieszczący się w dwu, trzech zdaniach. 
To niemal nie wiersze. a westchnienia. Oddech, spojrzenie i każdy szczegół potwierdza 
jednorodność świata. Trwa on nienaruszony, przeżywany jako cud. który się objawia „i nic 
nie jest tak ważne jak to co nieważne”. Każde z tych westchnień zdaje się mówić: „Bądź pochwalony” 
za wszystko, co wokół, za upartą wiarę, za ból utraty i wiedzę o niej, gdyż 
wtedy gdy wiesz już więcej niż potrzeba 
słowo rozpływa się w milczenie. 
W tej liryce każdy wyraz jest przezroczysty jak szyba, przez którą widać przywołany obraz. 
Myślę, że jest to największe osiągnięcie, dane niewielu poetom. Skurczyć się w słowie, 
uniewidocznić, unieważnić. Tak, aby jaśniała rzecz, aby chwiała się namacalna gałązka, ściekał 
miód z lipcowego plastra, aby jednocześnie trwało dziś i biblijna przeszłość. Dotknąć 
wieczności w konkrecie, to: 
jakby ktoś jedzący we śnie morelę 
obudził się z mokrą pestką w zaciśniętej dłoni 
Nie ma w tych wierszach ani rozbudowanej metafory, ani kunsztownych obrazów. Są to 
zdania najkrótsze, w których zamyka się ciężar egzystencji. Zdania, z których nie można wyjąć 
ani jednego słowa. W każdym z tych wierszy widzimy życie wychylające się na drugą 
stronę ciemności i powracające w chwili oślepiającego blasku trwania. Życie, które jeszcze 
istnieje – 
jeszcze biją źródła 
ludzkie nasze domy jeszcze ciepłe 
„Jeszcze” – a więc tylko na trochę, za moment „już nie będzie Nic” – i jest to niewyobrażalne, 
że w tym Nic 
Jeszcze będę tu Ja 
otwarta jak zburzony dom 
wielka jak krzyk

30 
l tak przeplatają się w tym tomie dwie wypowiedzi – mowa czułości i utraty, mowa bólu i 
cierpienia, i mowa milczenia, mowa pogodzenia. Obok krótkiego stwierdzenia – modlitwa, 
obok ciszy – szept, jakim się mówi do ptaka, do zmarłych. W tych wierszach na przemian 
odzywają się słowa radości, pogwarki drzew i skupione modlitwy – psalmy najmniejsze. 
Oczyszczone „ze złej pamięci” przywołują przeszłość – dotykalne wzruszenie. Kiedy czytam 
te wiersze, wiem, że obcuję z czymś, co zdarza się najrzadziej w literaturze – z mądrością 
serca, z wiedzą przetrawioną w sobie: o bólu, cierpieniu, utracie i miłości. Trwa między 
przywołanymi obrazami cisza, po której nie może już paść ani jedno słowo. Jak wstrzymany 
oddech w chwili największego szczęścia, aby nie poruszyło się powietrze, żeby zastygło 
wszystko w łzie spływającej „bruzdami policzków” – 
tak się wszystko uspokaja w końcu 
stygnie płacz i żar i głód 
– wtedy zaczyna się wyjście ku miłości, ku prawdziwemu pojednaniu. Jedno „ja” liryczne 
pociesza drugie – wciąż płaczące: 
Nie ma tego złego 
co by na milczenie nie wyszło 
nie ma tego dobrego 
co by nie umilkło 
Mówi – jeśli nawet boli, to nie jest ważne, „to się zagoi nie będzie śladu”. 
Dystans do siebie samej tak wielki, że zdaje się, jakby życie i człowiek stały osobno, l 
można wtedy pocieszać własne życie, jak uspokaja się dziecko, gdy stłucze kolano. To życie 
zanurzone w pulsującej ciemności płacze po zmarłych, których obecność we śnie jest jedynym 
potwierdzeniem własnego istnienia, z rozdartym sercem dociera w błysku widzenia do 
tego, co „niewysłowione”. Prawdziwe „ja”, doświadczone do końca, jest mądrzejsze od siebie 
żyjącej – mówi z drugiej strony, po przejściu przez granicę ciemności, granicę śmierci. Powściągliwe, 
suche zapisy takiego przejścia, bycia umarłą-żywą, odnajdujemy w Notatniku: 
„Sen o umieraniu. Dwa etapy umierania. Pierwszy – przykry, odczuwa się żal, ból, własne 
ciało ciąży i dolega. Etap drugi – radosny, uczucie wyzwolenia, lekkości, ciało nie podlega 
prawom materii, cudowne uczucie unoszenia się ponad własnym ciałem, które stacza się 
ciężko po schodach”. Nieco wcześniej odnajdujemy zapis: „Wieczność jest zawarta w chwili 
przeżywanej głęboko”. 
„Ja” liryczne mówi w wierszach po przejściu granicy, wiedząc wszystko o znaczeniu 
chwili „przeżywanej głęboko”. Śledzi odpryski dzieciństwa, stany łaski – czystości bycia, 
„całopalny młodości ogień” i wie, że: 
wszystko trwa nie mija 
to tylko nasze cienie 
do cieni zbiegają 
jak strumienie do rzek 
Mądrość patrzy innymi oczami, inaczej słyszy, inaczej doświadcza. Jest w niej ból, a jednocześnie 
spokój, cierpienie i zarazem pogoda. Jest wielkie „tak”, które obdarza łaską każde 
istnienie jako przejaw wieczności i trwania. Owo „tak” jest wyrazem wierności światu zobaczonego 
najdokładniej w chwili odchodzenia. 
W Notatniku, 31 stycznia 1972: „Śmierć jest ostatecznym «Bądź wola Twoja!» Ostateczną 
zgodą. A więc decyzją, otwarciem Ku”. Miarą świata nie jest człowiek ani jego egzystencja.

31 
„Świat prawdziwy jest szerszy, jest poza tym światem”. Zdobywanie prawdy Boga jest tym 
bólem, który poraża czytającego Notatnik czy późne wiersze Anny Kamieńskiej. Zapis zdobywanej 
mądrości, na drodze, po której posuwała się mozolnie, sprawdzając sobą miłośćsamotność-
śmierć.

32 
Ludmiła Marjańska 
Brzozo moja 
Jerzemu Krzemińskiemu 
Brzozo moja, listeczku – 
życie nieprawdziwe, 
a najbardziej istotne – 
zjednanie z naturą, 
co cierpliwości uczy niecierpliwych 
i godzi z odchodzeniem. 
Czekam na zmianę. 
W nowej porze roku 
mogę odkryć nieznane, 
nieufna – znów zaczynam 
wierzyć w nieśmiertelność. 
Siadam na ławce 
pod kwietniową brzozą 
i próbuję odgadnąć, 
co czeka za miedzą, 
dokąd mi umknął zając, 
jaki ptak przyleci 
pierwszy – z tamtej strony. 
Kwiecień, 1994

33 
„Światło nad wodami” 
Brzozo moja. listeczku – 
życie nieprawdziwe, 
a najbardziej istotne – 
zjednanie z naturą, 
co cierpliwości uczy niecierpliwych 
i godzi z odchodzeniem. 
Czekam na zmianę. 
( Brzozo moja) 
Spokój, pogoda, a także cierpienie i czułość, lekka autoironia, ciepły uśmiech promieniują 
z późnych wierszy Ludmiły Marjańskiej. Jest w nich staroświecki wdzięk, jaki posiadają kruche 
bibeloty. Poezję uczuć oplata misterny rym, asonans, śpiewająca się melodia, która przywodzi 
pamięć o Skamandrytach, i wiersz wolny z wyraźnym rytmem organizującym wypowiedź. 
Od tomu Zmrożone światło, poprzez Prześwit następuje gwałtowny przełom w tej twórczości, 
która się oczyszcza, sublimuje, pozbywa zbędnych dopowiedzeń, zbyt dużej ilości 
obrazów, ucieka od dydaktyzmu. Namysł nad egzystencją jest precyzyjny i lapidarny, a każde 
zdanie zaświadcza o prawdzie widzenia. Twórczość Ludmiły Marjańskiej, tyle lat już przecież 
obecna, choć jakby na obrzeżu liryki polskiej, staje się nagle jednym z piękniejszych i 
ważniejszych głosów współczesnej poezji. Uroda świata, piękno pejzażu, nocnego nieba, kilku 
drzew, każe zatrzymać się. spojrzeć uważnie, posłuchać, jakie dźwięki składają się na 
„Harmonię mundi”. 
W tym wszystkim – człowiek. 
A w nim wszystko: 
głupota, sentymenty, śmiech, 
dodekafonia, ból i strach 
I zgoda na to. 
Harmonia mundi składa się, mówi poetka, z wymieszania skrajności. z ustawicznego łączenia 
się sacrum i profanum, i z naszej zgody na taki porządek rzeczy. Miarą człowieka jest 
umiejętność akceptacji swojej wielkości i swoich ograniczeń. Zgodzić się ze światem, ze sobą, 
z naturą, przystać na zmienność i nietrwałość naszego tu i teraz – tej najtrudniejszej sztuki 
uczą wiersze Ludmiły Marjańskiej. 
Wszystko się w końcu sumuje, dopełnia w cichej radości, nic, co raz dane – nie zostaje 
utracone bezpowrotnie. Te utwory są mówieniem „tak” życiu, nasłuchiwaniem głosów, które 
płyną z tej i tamtej, niewidzialnej strony. W ciemnym czasie świeci ta sama, chociaż inna już 
miłość, dzięki której młode jest serce, młode są oczy patrzące na świat i stwarzająca, zdziwiona 
wyobraźnia. A przecież wszystko jest w tej poezji zwyczajne, codzienne, nawet 
Sny mam zwyczajne. Jedynie czasami 
śni mi się miłość. Samo uczucie 
bez fizycznych objawów.

34 
Ta miłość jest łagodna i raniąca zarazem, bolesna i wyciszona, „bezcielesna miłość wiatrem 
porywa w górę”, I chyba wtedy najwyraźniej widać własne życie, uczucia, podróże i 
nienadążanie. 
Tutaj mój pradziad uprawiał winnice 
i z pól słonecznych, płaskich zwoził zboże. 
To było dawno temu, w miejscu, do którego po latach przyjedzie poetka, aby ze starych 
nagrobków odczytać zamierzchłą historię ludzi, także i swoich bliskich, zamkniętą dwiema 
datami: urodził się – umarł. To miejsce trwało w pamięci, było archetypem. Odległe, a zarazem 
swojskie, wymyślone, a przecież istniejące realnie. Tu, gdzie krzyżowała się kultura węgierska 
i serbska, a szeroka przestrzeń pól mogła się nałożyć po latach na krajobraz polski, 
narodziła się potrzeba wędrówki. 
Może to właśnie z tego pierwszego, rodzinnego krajobrazu, znanego przecież głównie z 
opowieści ojca, wywodzi się motyw drogi w tej twórczości. To przecież z tego miejsca wyrasta 
mityczny ogród, a jego topos pozwala zjednoczyć czas wielu pokoleń w jednej chwili, gdy 
zmarli „schodzą się przypadkowo, z różnych domów, z różnych przystanków tramwajowych, 
ulic, szpitali, kołysek”. 
Oni tworzą gąszcz ogrodu, który ich jednoczy, układa warstwami – „w dolnej warstwie 
mój ojciec przeżywa swoją śmierć” – zanim odejdzie „we wspomnienie Meranu, Truskawca, 
Dorpatu”. 
Młodość Ludmiły Marjańskiej przypada na okres wojny, jej wrażliwość kształtuje epoka 
pieców, jej głos, gdy debiutuje w „Twórczości” w roku 1953, mówi o tym, co stało się pierwszym 
doświadczeniem niweczącym zaufanie do świata, poczucie bezpieczeństwa. 
Debiut – tomik Chmurne okna (1958), sygnalizuje problemy, które po latach staną się 
ważne w tej poezji. Poczucie wyobcowania w świecie, gdzie „piękna wolność miała zapach 
trupi”. Pamięć o przeżytej grozie wpływa na rodzaj poznania, każe przymierzać wczorajszy 
obraz do istniejącego dzisiaj. Bohaterka wiersza Pozostałość 
patrząc na piwnicę 
ocenia jej rozmiar i suchość 
patrząc na ludzi 
rysuje kształt ich czaszki 
Został naruszony porządek Natury i teraz trzeba się uczyć na nowo jej praw: 
Nigdy już las nie będzie dla mnie 
tylko zielenią, tylko gąszczem, 
pachnącą skórą drzew naciętych 
w żywiczne bruzdy, w siatkę żyłek 
odkąd dzień grozą przesiąknięty 
las konający złożył na dnie. 
Bohater liryczny wierszy jest człowiekiem dotkniętym poczuciem obcości, poczuciem 
przemijania, spragnionym ciepła, jakie może stworzyć wspólna przestrzeń ludzka. Liryka 
miłosna jest potwierdzaniem i przełamywaniem owej obcości. Rezygnacją z siebie i utwierdzaniem 
własnej tożsamości. Każde zderzenie się z obcym zjawiskiem, doświadczeniem, 
krajobrazem, mentalnością powoduje wycofanie się w głąb siebie.

35 
„Uciekamy w głąb siebie przed innością świata”, powie Ludmiła Marjańska, ale nie dodaje 
już. że jest to ucieczka pozorna, która pozwala sprawdzać świat i siebie samą. uzyskiwać właściwe 
miary ocen, obiektywizować własne przeżycie. 
Ucieczka jest początkiem wyjścia ku nowemu, nieznanemu, które domaga się poznania, 
jest wyzwaniem rzuconym poetyckiej wyobraźni. Podróż pozwala poetce odnaleźć „punkt, 
nasze miejsce na ziemi”, ale najgłębszym przeżyciem, wyniesionym z pobytu w Stanach 
Zjednoczonych, jest odczucie własnej obcości, niedostosowania, nieprzystawania do innej 
rzeczywistości, do cywilizacji, która sprowadza rzeczywistość ludzką do kilku prostych mechanizmów. 
Bycie obok, bycie na zewnątrz, przy jednoczesnym pragnieniu zjednoczenia jest cechą 
charakterystyczną tej poezji. Z tego się rodzi konieczność zobaczenia i nazwania tego, co 
pozorne i co prawdziwe. Następuje świadome oddzielenie od siebie przestrzeni obserwacji i 
wyobraźni. Między umownością gestów i zachowań podyktowanych przez normy cywilizacyjne 
a własnym przeżyciem, między sztucznością świata wieżowców a własnym istnieniem 
rodzi się „ciepła przestrzeń”. Wymyślony kanarek wyfruwa nagle z kupionej, zupełnie niepotrzebnej 
klatki, wzbija się w górę „ufny w kruche skrzydła”. Wyobraźnia zagospodarowuje 
przestrzeń, oswaja ją, nadaje obcości swojskie imiona. Rodzi się odwaga odkrywania siebie, 
swoich emocji, obaw, miłości i cierpienia. Od tomu Gorąca gwiazda rozpoczyna się również 
poszukiwanie siebie w obcości i poczuciu oddzielenia, w sytuacjach, które można rozpoznać 
jedynie w głębi psychiki: 
To, co przynosisz, będzie twym pokarmem, 
będzie gasiło pragnienie u źródła. 
Przekonanie o tym, że tylko ci, którzy posiadają własne marzenie, swój miraż, mogą 
przejść przez pustynię, ugruntowuje prymat wyobraźni nad dotykalną rzeczywistością. Podróż 
w mijającym czasie, w przestrzeni, jaka się odbywa w tomie Rzeki, ma na celu oswojenie 
nieznanego. Pozwala to zobaczyć bliskość w oddaleniu, pogodzić się z prawami Natury. 
Rozsądek, umiejętność dostrzeżenia konkretu i „sporne gry wyobraźni” nie kłócą się już ze 
sobą, lecz stwarzają wspólną przestrzeń zamkniętą w subiektywnym spojrzeniu, w jednej 
psychice. 
Napięcia między wieloma rzeczywistościami, między odrzuceniem a akceptacją świata, 
między wizją a realnością, uzyskują w tomie Druga podróż sens metafizycznego niepokoju. 
Pojawia się pytanie – czym jest nasze bycie w czasie, w konwencjach i w prawdzie miłości? 
Jak możemy określić przynależną sobie przestrzeń realną i przestrzeń wolności, którą przynosi 
wyobraźnia? Ogląd świata z zewnątrz i od wewnątrz, spojrzenie z różnych punktów, wokół 
których nawija się odmienna przestrzeń, powoduje ten sam ruch – otwarcie się ku nieznanemu 
i zamknięcie się w sobie, niecierpliwe pochłanianie świata i ascetyczne samoograniczenie. 
Cóż pozostaje tej, która jak Owidiusz w Tomis – „obcy wśród obcych”, próbuje odnaleźć 
dawną miłość, młodość, powtarza słowa zaklinające uczucie i nadzieję? – Może jeszcze spróbować 
wejść w czas subiektywny, którym nie rządzi biologia. Wyznacza go pamięć, emocje, 
samoświadomość. Nie ma w nim starości, osamotnienia, przemijania. Wtedy, gdy „niebo 
otwiera się na sny”, jawi się również historia zatrzymana. Afrodyta w swoim domu zmywa 
naczynia, pięćdziesięcioletnia kobieta przeżywa swoją młodą, płomienną miłość, przeszłe 
pokolenia stają obok siebie, drzewo, z którego wywodzi się ród, „rozrosłe korzeniami od Serbii 
po Bałtyk”, odnajduje nową przestrzeń. 
Poezja ta wraca po latach do tego, co było zaledwie sygnałem w debiutanckim tomiku – do 
odczytywania psychicznych właściwości czasu. Schodzenie po jego zboczu „w dół ku ciemnym 
kotlinom”,

36 
gdzie stada owiec żują trawę 
w arkadyjskiej scenerii, 
dzwoniąc dzwoneczkami 
– jest łagodne, nie budzi sprzeciwu. Czas trwa w głębi ludzkiej psychiki i jest od niej zależny. 
Poetka, która pisała „Płynę przez wszystkie czasy i przez wszystkie morza” i „ku sprawom 
ciemnym, zamkniętym przed wzroku niedoskonałością zmierzam”, odnajduje w tomie Blizna 
(1987) nową przestrzeń. Rozciąga się ona między człowiekiem a niebem, między niepokojem 
egzystencji a Transcendencją, w przezroczystym powietrzu, pod okiem „Wielkiego Łowcy”. 
Obszar, który niegdyś zakreśliły wzlatujące ku górze skrzydełka wyobrażonego ptaszka, przestrzeń 
imaginacji określanej także jako dom, schronienie i nieograniczona wolność, staje się 
przestworem objawień, wiary. Boga. W niej codziennie odmawiany jest psalm nadziei, powtarzane 
są próby zjednoczenia z kimś bliskim. 
Osobą dialogu, tym, do którego chce się dotrzeć, może być ukochany lub poeta, a jego 
tłumaczone wiersze zaczynają mówić dwoma głosami – własnym i translatora. 
Przełożyć wiersz to cudzym głosem 
mówić i cudzą twarz przybierać, 
i żyć przez chwilę obcym losem, 
i zmartwychwstawać i umierać. 
I być, i nie być nigdy sobą 
w starym przebraniu, w śmiesznej masce, 
i ciągle z drugą żyć osobą, 
być na jej łasce i niełasce.
( Nad przekładami) 
To jeszcze jedna podróż, jaką poznaje i nazywa Ludmiła Marjańska. Wędrówka w głąb 
czyjejś psychiki, czyjegoś życia tak znanego, że staje się własne. Docieranie za pośrednictwem 
pracy translatorskiej do nowych obszarów wyobraźni, odczuć i myśli jest przygodą, 
która powoduje zmianę „materii i bytu”. Bycie i nie-bycie sobą. ustawiczne potwierdzanie 
własnej tożsamości i zaprzeczanie jej sprawia, że wszystko, co otacza bohaterkę liryczną, a 
także to, co najtrudniej uchwytne, jawi się przezroczyste i prześwitujące. We wczesnym wierszu 
poetka pytała: 
bo jakże kochać, kiedy już wiadomo 
jakże kochać na życie skazanego, gdy – 
( Opowiadanie o miłości) 
Teraz odpowiada jej na to pytanie sowa – ptak Ateny. 
Pójdź – woła sówka z ciemności i ciszy. 
Jaki tu spokój. Drzewa w ciemność wrosły. 
Nic prócz wołania pójdźki 
[...] 
„Pójdź” woła sówka. 
Idziemy w ciszę, w ciemność, 
w spokój Wielkiej Nocy. 
( Ptak Pallas Ateny)

37 
Głos z przestrzeni, z ciemności i nocy nie budzi trwogi. Nieznane było oswojone już dużo 
wcześniej. Rozpoznawane jako własne, zaakceptowane. Miało różne twarze i nazwy. Było 
miastem, obcym pejzażem, historią, cywilizacją. Było psychiką drugiego człowieka, nazywało 
się miłością i śmiercią. Inność, obcość została przyjęta jako podstawa kondycji. Przymierzana 
do tego, co znane, poszerzała osobowość i autonomię. Czas został zamknięty w 
psychicznym odczuwaniu, obejmował i zarazem wypełniał człowieka. Czegoż się bać? – mogłaby 
zapytać poetka. To, co wpisane zostało w porządek Natury, spełnia się w przezroczystym 
powietrzu obnażającym do kości. Pójście za wołaniem sówki stwarza możliwość odkrycia 
jeszcze jednej przestrzeni, którą poznaje się w ciszy dojrzałej mądrości. „Nieznane” w 
najnowszym tomie Ludmiły Marjańskiej otrzymuje nazwę „Prześwit”, gdy już wiadomo, że 
Tylko cienka ściana ciała 
dzieli niewiadome od wiadomego 
Musi przecież istnieć szczelina prowadząca ze snu w niematerialną przestrzeń, gdzie tożsama 
jest przeszłość i przyszłość. Idea i materia, ciało, istnieją obok siebie, a my, mówi poetka, 
musimy nauczyć się przekraczać tę przepaść. W tych utworach chrześcijańska koncepcja 
czasu, gdy wyzwoleniem jest pojednanie ciała z ziemią, pozwala autorce wydobyć wszystkie 
paradoksy egzystencji. 
Wieczność osiągamy martwi, mówi Ludmiła Marjańska, dla żywych są sny, które przenoszą 
w inny rodzaj bytowania, gdy jawi się bezcielesne uczucie, gdy dany jest intuicyjny sposób 
odczuwania i rozumienia Transcendencji. 
Tyle pragnień, tyle twarzy, tyle miast – 
i zaklęty, zamknięty krąg. 
w którym tańczysz, błądzisz i gaśniesz. 
Coraz bliżej, coraz dalej, coraz jaśniej – 
jeszcze krok – 
Ciało cierpiące i ciało miłujące, wydane starości, przemijaniu, namiętnościom i chorobom 
rządzi nami, zniewala, lecz również sprawia, że istnieje pamięć i że ukryte w naszym fizycznym, 
dorosłym „ja” dziecko, wciąż skazywane na samotność, czeka na siebie – na swoje dojrzałe, 
doświadczone starością „ja”. 
W ostatnich wierszach Ludmiły Marjańskiej niemal wszystko dzieje się w jednoczesnym 
widzeniu nie oddzielającym od siebie przeszłych i obecnych wydarzeń. Sen jest kreatorem 
poruszonej rzeczywistości, w której psychika staje się nadrzędną sprawczynią zachodzących 
zjawisk i przemian. Poezję tę cechuje prawdziwa intensywność postrzegania świata. Najmniejsza 
rzecz może stać się przyczyną cichej radości, a uczucie wpływa na sposób postrzegania. 
Poetka potrafi być autoironiczna, zdumiona sobą, zawstydzona, nawet naiwna. Nie boi 
się siebie, swoich różnych twarzy, uczuć. Umie patrzeć i być wierna temu, co widzi. Materia 
w tych wierszach zdaje się utkana z powietrza, ze światła. Jasność dnia. blask wody, obłoków, 
światło przenikające trawę, unoszący się zapach skoszonej łąki, to wszystko, co bez 
formy, o zmieniającym się kształcie, co jest. a czego zarazem nie ma, staje się tematem wierszy. 
I jest to nieustanne potwierdzanie życia 
w tej przestrzeni pomiędzy, 
w szczelinie 
bielejącej na krawędzi jawy

38 
Zachwyt dla istnienia utwierdza wiarę w wieczność Boga, „w przemienność zdarzeń”, w tę 
chwilę, gdy
na czystej tablicy wypisze 
białą kredą w jaśniejącym świcie 
swoje Credo Wielki Nauczyciel 
Życie składa się z wielu warstw zdarzeń, snów, wizji, emocji. Jest splątaną historią tego, 
co realne i wymarzone, echem dawnego świata i dziejącego się teraz. Pamięć uczuć i wierność 
sobie sprawiają, że nic nie jawi się jako podzielone, osobne. W jednoczącej psychice 
trwa podróż przez krajobrazy realne – sandomierskie, irlandzkie, przez sny i siebie samą – 
wciąż zdumioną wędrowniczkę poprzez „warstwy czasu, warstwy pamięci”, która odkrywa, 
że bogactwo i piękno świata nie jest czymś wyjątkowym, odświętnym. Wszystko bowiem, co 
zdarza się na drodze ludzkiego życia, jest postrzegane przez poetkę jako integralne części 
istnienia. Tak samo ważna jest miłość, jak i cierpienie, niepokój, jak i radość. 
Sen i realność, wizja i każda rzecz, drobiazg tak zbyteczny jak szpilka do włosów, duże i 
małe sprawy łączą się ze sobą, aby zaświadczać o jedności tego. co pod ziemią, na ziemi i w 
nieskończonej przestrzeni nieba, oddzielone tylko „cienką ścianą ciała”. Dwoistość istnienia, 
w którym splata się materialne z duchowym, konkretne z nieuchwytnym, owa „żenująca jednoczesność” 
– znajduje uzasadnienie w wierze w odwieczny ład ustanowiony przez Boga. 
W pejzażu realnym, najbardziej autentycznym, rozgrywa się to, co dawno minęło, gdyż w 
metafizycznej przestrzeni tych wierszy czas niczego nie dzieli, nie rozbija na poszczególne 
etapy. Obrazy pulsujące zmiennymi rytmami, szybkim przepływem realnego w wyśnione, 
dają poczucie wolności, a zarazem ograniczeń ludzkiego „ja” uwięzionego w biologii. Świadomość 
ciągłości istnienia, daremnych prób zaparcia się siebie, swej przeszłości, w „Godzinie 
Piotrowej” pozwala poetce ujrzeć sumę życia. W tej mądrej, refleksyjnej liryce wszystko, co 
istnieje, godne jest miłości i przebaczenia, gdyż autorka Prześwitu jest pokorna wobec czasu i 
praw natury. 
Czas zaciera każdy znak zapisany ludzką ręką, ale pozwala również myśleć z nadzieją o 
przyszłości – już nie podporządkowanej ziemskim prawom. Wtedy przepływ dni staje się 
łagodny, lata niepostrzeżenie zachodzą na siebie, nakładają się słowa, obrazy, uczucia. Potwierdzona 
zostaje tożsamość, gdy ta, 
która wiozła peemkę spod Gorzkowic, 
gryps z łódzkiego więzienia, 
bochen chleba z Supraśla, 
dziś przewozi – 
pióro dzikiej kaczki 
poblask zachodu 
i światło – 
światło nad wodami 
Świadomość własnej starości i śmierci, a właściwsze byłoby dla tej poezji stwierdzenie – 
świadomość podążania ku wieczności, wprowadza do utworów wyciszoną łagodność. To jej 
blask oświetla wszystko, co podlega przemianom, co żyje dzięki przeobrażeniom form. Obrazy 
przyrody stają się wykładnią sensu istnienia, odchodzenia w ulotności chwili ku nowemu 
życiu.

39 
Nie jest to poezja religijna, nie przywołuje imienia Boga, nie powołuje się na dogmaty ani 
nie przytacza biblijnych cytatów. W swojej najgłębszej istocie, w sposobie pojmowania życia. 
w myśleniu o tym i tamtym świecie, w swoim pokornym, nie wyrażonym wprost „Bądź wola 
Twoja”, jest liryką głębokiej wiary i doświadczenia metafizycznego. Zwyczajne obrazy, sięgające 
do codziennych doświadczeń, potocznych zdarzeń, oczywistych widoków – oddają 
całą złożoność świata. Spod widzialnego wyziera to, co niewidzialne, zza gęstej materialnej 
tkanki dosięga nas głos Ukrytego, I tak poezja mówiąca w najprostszych słowach o starości i 
przemijaniu otwiera się na przyszłość, na radość istnienia. 
Wszystko może się zdarzyć, powiada poetka, gdyż całe życie jest cudem, którego uczymy 
się aż do śmierci.

40 
Krystyna Miłobędzka 
co ja robię, patrzę w jest 
w to samo jest mnie i to samo jest wody 
w to olśnienie 
to jestnienie 
jest nie nie 
które scalam 
które skracam do istnienia

41 
„Słowa chcą żyć, nie mówić” 
„Słowa chcą żyć, nie mówić”. Składnia jest klajstrem, który pozbawia je ruchu, możliwości 
wieloznaczenia. Składnia i gramatyka uśmierca słowo-gest, słowo-znak, które podąża za rzeczą. 
Dlatego między słowem a słowem powstaje szczelina, zarwanie, prześwit, w który wciska 
się logika pozasłowna. Puste miejsce na wypełnienie go emocją, naszym, czytelniczym 
domysłem, naszą grą rozwiązującą to zadanie – zdania w strzępkach, w okruchach. Jest to 
pierwsza, najbardziej wewnętrzna więź, która łączy czytelnika z tekstem Krystyny Miłobędzkiej. 
Jej wiersz ostrzega – bądź uważny, czynny, chłonny, współtwórczy, bo między ludźmi, 
między ich byciem i ich wyrażaniem siebie musi być czuła uwaga, współbytowanie. Tekst 
nakazuje – przypomnij sobie, czytelniku, jak mówimy, gdy nie chcemy opowiedzieć, lecz 
wyrazić, gdy zbędna jest fabuła, trzeba jedynie zaznaczyć wspólną przestrzeń porozumienia. 
Mówimy strzępami. Tu słowo, tam słowo, ręka coś wskazuje, uczucie spełnia się w geście, w 
ruchu. Gaworzenie dziecka, jego szczebiot i paplanina, pierwszy język życia, podstawowy 
język – w ruchu, w geście, w płaczu i w uśmiechu. „Życie moje dziecko”, bo 
wszystko jest dzieckiem 
mowa co otwiera oczy 
małe co otwiera duże 
Otwarcie jest zarazem wyprowadzeniem, zmierzaniem ku czemuś, z jakiegoś miejsca, w 
jakimś punkcie, od jakiegoś czasu, do czegoś, co jest. W skrócie sobie tylko właściwym, bo 
przecież nikt tak jak Krystyna Miłobędzka nie mówi, zapisuje to tak: „z od, z do, z ode, z ku, 
z w, z i, z z, z zza, z spoza, z po, z przed, z poprzed, z między, z potąd, z potem. Cała wieczność”. 
Jeżeli wstawimy w to wyrażenie zaimki, przysłówki, okoliczniki, czyli to wszystko, co 
wskazuje na osobę lub miejsce, otrzymamy zapis pełny o przechodzeniu i przenikaniu, o połączeniu 
i współzależności. Od tego się bowiem wszystko w tej poezji zaczyna, o tym ona 
mówi, to drąży i to ją dręczy. Od pierwszego tomu, Anaglifów, proza poetycka, zapis o minimalnej 
ilości słów pragnie wskazać na konieczność różnic, bez których nie byłoby ani połączenia, 
ani przenikania. To z połączonych drobin, okruchów życia buduje się wieczność 
„Jest”. 
Anaglify – najkrótsze, dwu-, trzyzdaniowe poematy prozą (przypomnijmy tu Anagramy 
Apollinaire'a) otwiera zapis: 
Na szybie pokrytej parą rysujemy dwa kółka dodając uszy, wąsy i ogon. 
Dopóki różnica temperatur po obu stronach szyby utrzymuje się ludzie, zwierzęta 
i rośliny istnieją w sposób nie budzący wątpliwości. Istnieją z zewnątrz i od środka. 
Są więc w swojej istocie i na swojej powierzchni, w nazwaniu i w realności. 
Poematy-bajki, obrazy-metafory pokazują współzależność, połączenie rzeczy i symbolu, 
słowa i jego znaku. To, co istnieje, i jego nazwa, która nie może wszystkiego przekazać. 
Szczelina między rzeczą a słowem, uczuciem a nazwą pogłębia się, gdy wskazuje się związki 
przez porównania – oto jest coś. rzecz, a to jej nazwa, powinny się one łączyć, a jednak tak 
nie jest. W ten sposób rodzi się świadomość oddzielenia nie tylko słowa od rzeczy. lecz również 
słowa od zdziwienia istotą rzeczy. Zdziwienia wyrażonego w metaforze, w porównaniu. 
Niby się łączy, a nie przystaje, nachodzi na siebie, a prześwituje. Połączone pokazuje osob

42 
ność. Tak powstaje pierwszy zarys świata poetyckiego – istniejącego w różnicach, wyrażanego 
w zarwaniach sensu, w podkreśleniu osobności, które muszą się scalić. Od tego pierwszego 
tomu wszystko, co istnieje, będzie obdarzone życiem – ruchem, przemianą w widzeniu, 
przesuwaniu się pól semantycznych. Język tej poezji jest sposobem na organizowanie najbardziej 
własnej przestrzeni – współpoznania, współwyrażenia. Jest refleksją nad samym sobą, 
jest więzią i rozpadem znaków – połączeniem różnic. 
Przed wierszem – tak nazywa się zbiór poezji Krystyny Miłobędzkiej. Co jest przed wierszem? 
– Cisza, znak, różnica, ruch? l jeszcze przedsłowne porozumienie, pierwotne, „tu” najściślej 
związane z „teraz”, krążące jak chlorofil w zieleni, jak krew, jak woda. z której się 
wynurza wszystko, co „pokrewne” i własne: „Płynie swoją twarzą matki, dziewczynki, kijanki, 
rzeki wczesnym rankiem w samo lato”. Owo powtarzanie można wyrazić przez czynnośćgest 
kreacji, przez nakazane sobie: „patrzeć”, „mówić”, „słuchać”, „czynić”. Utwory są zbudowane 
przede wszystkim z czasowników, imiesłowów. Podmiot działania właściwie nie 
istnieje. To ruch ma stworzyć rzecz, dopełnić ją, okrążyć tak, aby się sama, poza swoją nazwą, 
wyświetliła. 
Obrazy się nakładają na siebie, zawęźlone, z niedookreśloną sytuacją, z niedopowiedzeniem 
tego, co się dzieje między ja i ty, ja i on, ze zmianą ról, wymianą osób jak gdyby przenikających 
przez siebie: 
Moje wśród ciebie oczekiwanie – nie donoszone, nie takie, za prędko, bo co więcej 
wytarguje głodny od głodnego, prócz – że się powtórzy, pomnoży, zachłyśnie? 
– Dom – miejsce wspólnoty i osobności we wzajemnym byciu, buduje to, co pokrewne. 
„Anaglify” były oparte na składni. Metafora jako przyrównanie osobności musiała się wyrażać 
w zdaniu przejrzystym: 
Motyl. Otwiera skrzydła gotowe do lotu. Jak lekko niosą! Twarze boga, strach 
oczu, kolory bez oparcia. 
Od tomu Pokrewne zaczyna się drążenie owej szczeliny między słowami, otwierającej 
przestrzeń na wspólne i rozłączone. Rozłączone otacza wszystko, co jest. Jego powstaniu też 
służy rozsypana składnia. W szczeliny między wyrazami wciska się to, co jest wokół słowa, 
szczelina wychwytuje coś, co jest, co się kręci dookoła słowa, aby się wypełniło w sensie. 
Matka, dom, dziecko, gniazdo. Temat wiodący, w którym zamyka się nie tylko owo ja-ty-onmy, 
lecz również „gniazdo na pamięć”. Zobaczone, przeżyte, pamiętane – wszystko to, co jest 
sytuacją egzystencji, ma się wyrazić w jednym, natychmiastowym „teraz”, w ruchu. 
Budowanie domu od korzeni, od wspólnoty, od chlorofilu i ziemi, drzewa i krwi. jest 
wchodzeniem do wnętrza, do zamkniętego i skupionego w sobie istnienia. Powstaje węzeł 
życia, pierwotny. wyrażony w obrazie: kłębka, kuli, nawijanej nici. którą można przeciągać w 
różne strony, i gdy koniec jest początkiem, każdy moment w czasie daje się przesunąć do 
„teraz”: 
Ja dziecko w Tobie dziewczynce z lalką, zanim wspólnie nad Tobą, nade mną w 
mojej córce się pochylimy. Z tego kłębka – ile nici, ile włókien, ile kroków, i 
znowu z piskiem do dziecka się turla. 
W tym kole. rytmie bycia, nie istnieje czas linearny, tracony i oddalany bezpowrotnie. 
Dlatego może powstać zapis: Pamiątka po mnie Pamięć po rodzicach

43 
jej moje małe duże ręce 
siebie jej dziecko matka 
najmniejsze ogromne zagubione znalezione uczepione piasku 
ze śmiechem zasypuje małe oczy małe uszy małe nogi 
co to kogo to kokon kulka jajko matko dziecko 
„Ja” – inna, wymyślona, opowiedziana, znaleziona – „Oko w oko na siebie mnie biorą, 
przedstawiają żywe obrazy”. 
„Ja” od innych uzależniona pyta się o swoje uwięzienie –„W domu z krwi i kości jak ci 
tam, pogruchotane? Ludzkie”. – Jak ci tam? Skoro „wszystko jest po naszej stronie podzielone” 
– po naszej, czyli ludzkiej, bo przecież istnieje jeszcze w tej poezji strona lasu, strona 
tego, co dookoła. 
Co jestem ja? Nawet nie kto? lecz co? Wyrażana również w tym, co dookoła, w codziennej 
krzątaninie, w rozsypujących się przedmiotach, w ja-dziecko, ja-miłość, gdy 
ja dopasowana, w twoich oczach 
[...] 
oślepieni sobą we mnie, tak się mamy z oczu w rękach 
zachwyceni 
W żadnych innych wierszach, oprócz wierszy Białoszewskiego (a i język bywa podobny w 
swoim dowcipie, przytoczeniach kolokwializmów, sygnałach dziania się sytuacji), nie ma 
tylu spraw powszednich. To jest miazga codziennego życia. Jego drobiny, kurz zdarzeń – nie 
tyle opisane, co wywołane są owymi strzępami rozdzielonego przez brak składni języka. 
Dom, pokarmy – jest dokładnym zapisem tego, czym wszyscy żyjemy. 
Słowa-hasła zataczają krąg powszedniości, która jakoś się scala, jakoś się wiąże w tym 
rozsypaniu: chleb, sklep, ser, szkoła, park, spacer, szycie, garnek, obiad, łyżka, igła i dziesiątki 
innych nazw i czynności, uczuć, okruszków chwil. Czas zabiegany, goniący w kółko. Czas 
szybki, w nienadążaniu. Dlatego taki wysiłek wkłada poetka w to, żeby owo zabiegane połączyć, 
żeby okazało się, „że się wszyscy zdarzamy potrzebnie, na tle domu, na jeden oddech 
ocuceni”. 
„Słowo podane zamiast ręki” i obok tego wystukujący rytm: „Dziś dziś dziś i z powrotem. 
Nasze chce jeść”. – Tak się tańczy, tak rozbrzmiewa oberek zakręcony, zmierzający do podstawowego 
połączenia: matka-dziecko-głód-jeść-żyć. 
„W ciągłym przechodzeniu rodziców z rodziców na dzieci z dzieci z rodziców w pochodzie 
rodzących W ciągu ro i ro czy roz rozmach i rozpacz tego”. Tego, co się staje w połączeniu, 
w rytmie, czyli „Teraz wieczność”. 
„Co ja poradzę wobec tajemnicy niezwiązania wszystkiego ze wszystkim” – pyta bohaterka 
wierszy i przysłuchuje się językowi, który rozsypany, poza regułami, wiąże się jednak w 
sens, w wypowiedź, zorganizowaną całość, metaforyczne zawęźlenie egzystencji. „Składanie 
w całe” – to już nie tylko zachodzenie na siebie obrazów, ich prześwitywanie, nie tylko łączenie 
mrowiących się chwil w jednym zapisie, lecz również uruchomienie pamięci, która 
jeśli jest żywa, jeśli porusza dawny obraz, staje się obecnym „teraz”. 
Ja-ty-my-oni dążą ku środkowi, zbiegają się w dom-pamięć, gdyż dom staje się miejscem 
świętym, centralnym. Stąd wysnuwają się głosy, które powtarzają przeszłość rodzącą się ponownie 
w słowach, w szczelinach między słowami. 
Obraz w obrazie, słowo w słowie, jak baba w babie, coraz mniejsza, lecz przecież wiernie 
powtórzona, aż przez te powtórzenia odkryje się sens nadrzędny. Obraz przywołany nie może 
zastygnąć, gdyż wszystko w tej poezji dzieje się. Dynamika słów, dynamika zdań pełnych i

44 
domagających się uzupełnienia wskazuje, jak łączą się cząstki, przyklejają do siebie, wchłaniają. 
cząstka to moje największe imię 
cząstka śmierci, cząstka życia, przyzwyczajenia powtórzenia łzy 
w samą 
porę, tej sukni coraz więcej na mnie 
Cząstka, bo przecież „W coś razem żyjemy, wmawiamy się sobie”. a również „to moje 
żywe otwarcie na inne”, dookolne, pozwala, aby przeszłość domu, rodzice, krewni, ich głosy, 
ich słowa, piosenki, wszelkie szumy, to, co wyraża się w języku i to, co języka nie ma, i wyliczanki 
dziecięce – 
ele mele uno tres 
Magdalenie zdechł raz pies 
uno muno raz dwa trzy 
i Felkowi zdechły psy 
– żeby to wszystko opowiadało się sobie nawzajem, tworząc wielką polifonię. 
Jeżeli coś jest „ciągle poza mną poza mną (świat?)”, w ciągłym ruchu, ucieczce, gonitwie, 
to należy nakazać sobie-jemu: 
Wróć i bądź jeszcze dalej. 
Idź i jeszcze raz zostań. 
W tej przywróconej, zawróconej przeszłości, w dziś, „w prawie to samo”, bo „przylega i 
nie przylega, przylega, ale niezupełnie. Szczeliny między moim a dla nich, co słyszę, nie widzę, 
co widzę, nie jest tym co słyszę. Zabawne mistrzostwo powstawania wszystkiego, co 
robimy”. – Myślenie o miejscu-domu wstrzymuje czas, łączy początek z końcem, wyobraźnia 
stwarza jeszcze raz świat kolistej przestrzeni. Świat sakralny wchłania w siebie, w jedno „teraz” 
– powierzchnię i głębię, obie strony – własną i dookolną, podzielone i przenikające się. 
Jest jeden warunek: „Nie wolno także powtarzać tych samych gestów, słów. To nie pozytywka 
i nie fotografia. Odrobinę uniesione odświętne życie, najbardziej całe na jakie mnie stać”. 
Gest kreacji wywołuje do życia, nie odwzorowuje. Ten poemat przywodzi mi na myśl film 
Osiem i pół Felliniego. Jest to ta sama metoda przemieszania obrazów magicznych i wywodzących 
się z wyobraźni, z siły stwórczej – przeszłości, a zarazem obrazów obserwowanych 
przez tworzącego, który jest świadomy swojego działania. 
Magia święta, odeszłych głosów, dźwięków jest zapisana jak didaskalia w dramacie czy 
notatka scenarzysty ustalającego porządek: 
ostatni obraz – najpełniejszy – jest bez słów. Więc też niekompletny. Tamten 
pierwszy, głosowy musi być inny – więcej tych szpar, głosów-szpar (np. dźwięk 
tłuczonego talerza) 
przedmioty zjawiające się jak wywoływane zdjęcia – częściami się wyjawiają, 
kawałkami je widać, potem reszta wyświetla się, składa w całość. 
To się w porządku tekstu samo filmuje, według wskazówek unaocznia, udźwięcznia. Potrzeba 
jednak „więcej tych szpar”, żeby połączone mogło być pełne, żeby „piękne potrzebne 
ważne, wszystkie ludzkie słowa, rodzące słowa rodzące słowa” opowiedziały „jak jestem 
zrobiona od środka”, l z tej podróży w siebie-my, w przeszłość-teraz, w słowa przypomniane i

45 
wyrażające dzisiejszą chwilę, zlewające odległe i bliskie, rodzi się stwierdzenie: „więc jestem 
tu żeby być? żeby się podarować? co ze mnie za prezent?” 
Tym prezentem jest nazwanie wspólnoty, czyli Pamiętam. Zostaje wyrażony dom wspólnoty 
powszechnej, społecznej, czasu jednoczącego, czyli „zapisy stanu wojennego”. „My” 
liryczne, a nie publicystyczne, najważniejszy podmiot, sprawca przemian jest także obserwatorem 
wydarzeń. „My” zamieszkuje ulice miasta, patrzy na siebie, idzie w pochodach, pali 
świeczki, dokonuje wyboru, określa się, zmierza do celu. 
Krystyna Miłobędzka zanotowała: 
Wiosna u nas. Słychać ciszę idących pogrzebów. Między lasem rąk sine od łez 
powietrze. Starzy mistrzowie nie znali tak osiwiałej zieleni. To jest ogromne my 
tego kraju. Rodzinami, osobno. Wielkie bezbronne ciało. Historia mu w żywe 
oczy kłamie. 
Ciała złączone ludzką bezbronnością w broń ludzką. 
To w tym „my” zanurza się bohaterka wierszy. Jest cząstką, jest „my”. Po to, by współodczuwać, 
ponosić współodpowiedzialność, czuć się współwinną, być „my”, czyli istnieć razem 
i osobno. Jest mówiąca i wypowiadająca w imieniu siebie, które jest „my”. Wypowiadająca 
to, co jest językiem wspólnym, co łączy ludzi poza słowem. Przecież, powiada: 
Droga od ciebie do mnie 
ode mnie do ciebie 
uśmiech nad przepaścią. 
Ten język, wyrażając uczucia i emocje, posługuje się gestem, symbolem, ruchem. Jest 
przedsłowny, a więc spójny, nie może gadać, więc zamilcza. Jest poza anegdotą. Jest ekwiwalentem 
wzruszenia. Rodzi się w „teraz”. Nie krzyczy o historii, gdyż nią jest, nie opowiada 
o marzeniach, bo one zawierają się w jego widomych znakach: 
zobacz tyle krzyżyków skrzyżowań krzyży do twego wyjścia 
na ulicę 
(daty. fakty) (daty, miejsca) (ręce, twarze, imiona) 
będziemy próbowali mówić się w milczeniu 
dokładnymi rzeczami, wyrazami miasta 
pierwszy raz wystarczy ci słów. 
Osiemnaście stron, a na nich zostało wyrażone wszystko, co było najważniejsze, to. co 
działo się z nami i naszymi bliskimi w latach 1981–1983. Najlepsze wiersze, jakie zostały 
napisane pod wpływem tego czasu, z tym czasem związane, z jego historią i jego presją. Są 
nie tylko świadectwem, lecz przede wszystkim wielką, artystyczną opowieścią o czymś tak 
nieuchwytnym, że pozwolę to sobie nazwać – duchem historii, duszą czasu, która się wcieliła 
w zbiorowe, żywe „my”. 
Poetka zanotowała „gdyby... gdyby z tej wojny został jeden dobry wiersz”. Został niejeden. 
Jest ich w tym maleńkim tomie kilkanaście. Lapidarne, ze zmieniającymi się metaforami 
i obrazami, kondensują myśl i uczucie, łączą ludzkie reakcje i stany psychiczne w skrótowo 
zanotowanym wydarzeniu. Jakby cała doskonalona przez lata poetyka Krystyny Miłobędzkiej 
czekała na swoje najpełniejsze uzewnętrznienie. Dzięki sile języka, jego stwórczej roli, jego 
wynalazczości, dzięki filozofii tego języka, czas przeszły dzieje się „Teraz”.

46 
Gdy czytam te wiersze, czuję się tak, jakbym wchodziła w tamte lata. One są, żyją w naszym 
czytelniczym, poświadczanym sobą „dziś”. Te skrótowe wiersze są jak ładunki wybuchowe. 
Dramatyczne, napięte w obrazie – myśli, wzruszeniu. Zadaniem tej poezji było: 
przenieść w inny wymiar, w chwilujące koło włączyć: wszystkich od nowego 
wiersza: my pod pokrywą nieba na zmoczonym asfalcie proste: nic prócz pewności 
nonparelem: Kochany, paczka doszła w bardzo dobrym stanie, 
dziękujemy za pomoc, jesteśmy żywi i zdrowi 
A zarazem ogromne My – urodzone już wcześniej, w „chwilującym kole” – domu, rodziny, 
głosów i obrazów, przenikające się i prześwitujące sobą, nigdy nie jest w tej poezji anonimowe. 
Ma swoje twarze-osobne: „Z rąk do rąk z ust do ust, z dnia na dzień, twarzą w twarz 
ile ty masz twarzy”. 
Są to twarze przyjaciół i znajomych, przesłuchiwanych i przesłuchujących, bitych i zamordowanych. 
W „nieskładnej składni” łączy się najściślej „pamiętam” z „jestem”, ja i my, „ja 
obdarowana przenikaniem”, aby zobaczyć: „to jest ogromne my w którym rodzisz się drugi 
raz w życiu”. 
Narodziny w więzi społecznej, domu, który pozwala najgłębiej zrozumieć „jestem” i 
„jest”. Oba te pojęcia wprowadzają nas w czas teraźniejszy, w wieczność trwającą w połączeniu, 
w „dotkliwym jest”. Ono właśnie staje „przed wierszem” – samo „jest”: 
co ja robię, patrzę w jest 
w to samo jest mnie i to samo jest wody 
w to olśnienie 
to jestnienie 
jest nie nie 
które scalam 
które skracam do istnienia 
Tyle i aż tyle może wyrazić język egzystencji. Istotę słowa „jest”, w czasie wiecznie teraźniejszym.

47 
Joanna Pollakówna 
Suburbia 
Już zawsze na obrzeżu. 
Z daleka od tętna. 
Zaszyta w te suburbia leniwe i biedne. 
Wiatry nanoszą kurz spod podeszew tłumu. 
Wiatry zgarniają szum 
a fala sól osadzi, nim znowu odbiegnie 
do centrum. Więc jest szumny kurz, sól i ból. 
Ból nie jest naniesiony. Tu się lęgnie. 
Tutaj się także pewnie rodzi Bóg. 
On rodzi się wszędzie 
i krzyżowany wszędzie, śmiertelnym nawrotem 
dźwiga po kątach świata żłobek i Golgotę, 
w żarliwe centrum zmienia rozpełzłe przedmieście, 
w ognisko bólu, studnię soli, wejście 
na startowisko oślepłych odlotów. 
listopad 84

48 
Małomówność 
Oko widzi. Bryły i linie, płaszczyzny i ostre kontury. Plamy kolorów, poruszające się cienie, 
rozpędzony powietrzny przestwór. Śledzi wybłyskujące z czerni światło. Blask jasności. 
Pierwsze rozpoznanie tej poezji: czerń i blask. Znieruchomienie bólu i jasność, która przynależy 
do wieczności, jest uspokojonym trwaniem, wolnością. Z widzenia powstaje obraz, pod 
którym pulsuje muzyka. Fraza zdania i melodia słowa. Misterny rym i nagły asonans, spadająca 
kadencja zdania, która na końcu wiersza brzmi jak zamierający alarm. 
Pod spodem tego rytmu słychać rytmy Psalmów i Pieśń; Kochanowskiego, melodię wersu 
Sępa Szarzyńskiego. zaśpiew Leśmiana – zdziwionej egzystencji – 
Dziwne ludzkie żywoty – stalaktyty ostre: 
dziwne ty moje życie – w czyj wbijasz się ostęp? 
I dziwne to zdziwienie znajomym istnieniem; 
czyim wzrokiem patrzymy i czyim zdziwieniem? 
( Zdziwienie) 
Pojawia się słowo niemal zapomniane, z języka XVI-wiecznego i XIX-wiecznego, które 
nadaje nowe, zaskakujące znaczenie określeniom: „Lamentnica bezwstydna”, „wielka pustość”, 
„pora nieszczodrobliwa”. „pytań wyrój”, „w chromy badyl się wypłoni”. Ten wiersz 
się śpiewa swoim śpiewem od środka, utyka w załamaniu – nagłym braku rymu, zatrzymuje 
swój oddech w asonansie, w urwanym gwałtownie zdaniu, po którym dopowiedzeniem jest 
cisza. Forma w sposób integralny związana jest z treścią, która nią myśli; organizuje w sposób 
precyzyjny i logiczny. 
„Słowo znajduje wsparcie w ciszy wcześniejszej niż mowa – w przeczuciu języka. Cisza 
po słowie wspiera się na języku – to cisza zaszyfrowana. Wiersz to przejście między jedną i 
drugą ciszą – między chęcią powiedzenia i milczeniem, które łączy w sobie i chęć, i słowa”. 
Te zdania Octavio Paza charakteryzują, jak sądzę, najdokładniej poezję Joanny Pollakówny. 
Język jej wierszy wynika z odczucia Logosu, z niezachwianej wiary w pierwsze Słowo i ciszę 
przed i po ostatnim słowie. 
Za czarnością rozstania 
za rozpaczą lodową 
zaprogową jasnością 
wokół nas wstanie Słowo 
nas – odblasków w światłości 
nieosobnych. wświetlonych – 
( Rozstanie) 
Z najgłębszej dyscypliny pisarskiej, z poczucia Formy organizującej chaos, rodzi się poezja 
oszczędna, małomówna, dojmująca swoim powściąganym uczuciem i myślą. Nie ma 
oddzielenia od siebie świata psychicznego i realnego. Zewnętrzne i wewnętrzne przerasta 
siebie nawzajem, jest to tkanka splątana i spoista. Materia rzeczywistości raz po raz nakłuwana 
jest spojrzeniem z Oka Życia, które przenika przez „czad, niezdarność i zmęczenie”. 
Światło niesie ze sobą sens i potwierdzenie wieczności. 
Ta poezja czysta w swojej rozpaczy, w żarliwej udręce pyta o jedno – o śmierć, czyli dojrzewanie 
do innego życia, o przeobrażenie –

49 
A ja za oknem. Czas mój obcy 
ten czas Łazarza, póki kokon 
odgradza go od błysków światła 
zamyślonego lotu świata: 
ciasny powijak niemowlęcy 
płótno dzieciństwa, płótno śmierci. 
Teraz dojrzewam już, dorastam – 
pękł kokon. W oknie czeka gwiazda 
( Okno) 
Z zewnątrz, zza okna docierają sygnały życia – kwitną drzewa, słychać ćwierkot wróbli, 
kołysze się gałąź, wpadają smugi światła. l te obrazy kruchego piękna wysyłają sygnały grozy, 
gdyż 
Za zgiełkiem, za zielenią 
mroczne grozy się pienią 
– wiem. 
Historia rzeczywista, najbardziej nawet gwałtowna, nie przerywa skupionego odczytywania 
rejestru pisanego ręką Boga. To. co zdarza się i co się stanie – jest z woli Opatrzności. 
„Ja” liryczne, które raz po raz powtarza „bo ja z posuchy, zarazy i nędzy”, zna również bunt, 
sprzeciw, walkę, przechodzi przez różne stadia rozpaczy z chwilami nadziei i akceptacji losu. 
Jest zgoda na los i rozpacz niepogodzenia. Ogromna rozpiętość uczuć. Wszystko na granicy 
bytu i niebytu, w oczekiwaniu na chwilę najważniejszą. l dzieje się tak, jakby poetka chciała 
oczyścić słowa, przeżycia, doświadczenia – do ich szkieletu, odnaleźć „ścisły wywód”, który 
prowadzi w Suburbia – 
Tutaj się także pewnie rodzi Bóg. 
On rodzi się wszędzie 
i krzyżowany wszędzie, śmiertelnym nawrotem 
dźwiga po kątach świata żłobek i Golgotę, 
w żarliwe centrum zmienia rozpełzłe przedmieście, 
w ognisku bólu, studnię soli, wejście 
na stanowisko oślepłych odlotów. 
W takich właśnie obrazach widać siłę tej liryki, która potrafi z pojęć abstrakcyjnych, z idei 
ujętej w wielką metaforę wywieść obraz plastyczny, wizję konkretną. 
Metafizyka w tej poezji – sposób na przeżycie siebie i Boga, na scalenie sensu bytu w jego 
końcowym punkcie, jest ascetycznym samoograniczeniem. Jest to poszukiwanie Jedności i 
Pełni w żarliwości rozpaczy, której nic nie równoważy, nic się jej nie przeciwstawia. To jedno 
uczucie nie zaprzecza wynikającym z niego obrazom opartym na dwóch barwach: czerni i 
bieli świata. Czerń wody, oceanu „Wiecznej Myśli”, czerń, którą „kopuła boskiej ręki” „kładzie 
pod chłodne powieki”, „zimna, czarna skóra, która cię obrośnie”, mroczna mądrość, 
czerń nocy – wszystkie te obrazy równoważone są promieniem światła. „Łuny zdmuchniętych 
świateł”. „wyświetlane sny”, ogień, który jest „łagodnym zniszczeniem”, „wiązka blasku lodowego” 
noszą w sobie zalążek „świetlistych cieni”. Blasku Wiecznego, l nawet rozpacz 
przynosi nadzieję na odnalezienie Wiecznej Miłości, „Świetlanego ogromu”. 
W najwyższym skupieniu, w medytacyjnym skupieniu rodzi się wiersz. Dramatyczny, a 
zarazem uspokojony, przywołujący granicę, na której załamuje się życie. Z tej niewidocznej

50 
granicy mówi do nas poetka. Mówi o Bogu i ludzkiej trwodze, o bólu, o wszechobecnej 
śmierci. Wyławia sygnały życia, tropi je, namawia, żeby zatrzymały się w momencie widzenia. 
Z okruchów pamięci, z ujrzanego fragmentu pejzażu buduje się materialny świat. Jest w 
nim wszystko, co przywołała wyobraźnia, wszystko, co odczuło ciało –”ciepłe gniazdo bólu”, 
co podpowiedziała trwoga. Między wizją a konkretem, ideą a rzeczywistością, słabością i siłą, 
życiem a śmiercią, ciemnością i światłem powstaje przestrzeń tych wierszy. To nie są przeciwieństwa, 
lecz konieczne dopełnienia. Okazuje się, że słabość i kruchość jest siłą, bo przecież 
„skała mgle się uchyla przed ciosem”, a plamy cienia zmieniają kamienną bryłę. Ból, cierpienie 
i niepokój są również siłą, gdyż zakotwiczają w trwaniu. Negatywne potwierdza siebie w 
istnieniu. „Ulotne zabawy życia chwili” nikną wraz z tym, kto je obserwuje, a wszystko, co 
otacza człowieka, uczy, że „dni moje są policzone”. 
Delikatne są wychwycone chwile życia, gdyż w nich zawiera się nieistnienie. Poczucie 
końca i ograniczoności, ostateczne zamknięcie obrazu nie jest łagodne. W wyciszonym, rygorystycznym 
wierszu kryje się dynamiczna siła bólu, który jest małomówny. 
Milczący blask – tak można by najkrócej określić poezję Joanny Pollakówny. Poprzez 
małomówność, skondensowanie uczuć przebija się do nas najważniejsze przestanie, czyli to, 
co mówi ból. W tych wierszach ból jest nie tylko pojęciem, on przybiera kształty, jest formą i 
jak każda rzecz niematerialna w tej liryce obleka się w ciało, wypełnia je, drąży, aby odnaleźć 
swój sposób bycia. 
Ból wewnątrz człowieka nadaje mu formę, kształtuje go, staje się nim, a zarazem istnieje 
osobno. Między tym połączeniem a koniecznym rozdzieleniem powstaje szczelina jasności. 
Miejsce dla wiary, zrozumienia losu, przeznaczenia, z którego płynie blask. 
Czas uzyskuje konsystencję materii. Gęstość i przezroczystość, podobnie jak ciemność i 
jasność, odpowiadają sytuacjom egzystencjalnym. Istnieje życie – moje – i zarazem oddzielone 
ode mnie bólem, z urwanym oddechem, z chorobą, i wiedza, że „Moja ziemia jest we 
mnie”, ta, w którą się zapada: miłość, widoki, rozpacz, sny, ta będąca wewnętrzną, integralną 
częścią „ja” lirycznego. Szczelina czasu, szczelina bytu i „ja” pytające o połączenie z Bogiem, 
z Jego przestrzenią, pytające o wieczność. Te pytania znajdują odpowiedź w głębi 
ludzkiej psychiki – 
Bywa chwila godności, bezmierna wszechwiedza 
owada leżącego bezwładnie na plecach, 
kiedy nóżki w trzy krzyże układa na piersi 
– niepozorna kołyska przeogromnej śmierci. 
Wiersze-modlitwy, przywołanie Obecności, medytacje mistyczne pragną ucieleśnienia 
idei. l jak dokonuje się materializacja uczuć i pojęć, tak samo następuje w tej poezji geometryzacja 
różnych form istnienia. Psychika, powiada poetka, jest „pomieszczeniem”, a „ja” 
najgłębsze, o zmiennych kształtach przyjmuje w siebie różne byty. Tak zarysowuje się wieloprzestrzenna 
i wielopokładowa „głębia pomieszkiwań”. l okazuje się wówczas, że co na dole. 
to i na górze. A na górze, w tej poezji, pędzą przestrzenie, chlusta światło w ustawicznym 
ruchu i przemianach. Każdy utwór to utrwalanie w kształcie fenomenów psychicznych, pojęć, 
idei i natychmiastowe rozrywanie owego kształtu, rozrzucenie formy bytu przez dynamiczny 
ruch, rozpędzone dzianie się tego, co jest. Nieistnienie, przemijanie równoważy ciężar bryły, 
która się kształtuje w nas i z nas samych. Czułość, delikatność prowadzi w świat widziany 
jako światło, płynąca smuga blasku. 
W tych wierszach niemal widać, jak ruch dziejący się w górze, ruch rozpędzonych obłoków, 
wiejących wiatrów równoważy ruch poziomy, horyzontalny – przetaczających się 
przedmiotów, płynących statków, rozciągającej się ziemi. Ta budowa – horyzontalna i powietrzna 
– posiada jeszcze swoją głębię, glebę, w którą zapada się wszystko, co istniało. Tę

51 
metafizyczną budowlę stworzoną z poruszonych, wirujących w powietrzu przedmiotów, 
uczuć, skonkretyzowanych i wciąż przemieniających się form psychicznych może zgarnąć 
jeden przypadkowy ruch ręki – Boga, Opatrzności, Losu? 
Tak jak ruchoma jest przestrzeń i czas. tak ruchome są znaczenia słów, sens, który przesuwa 
się od abstrakcji do konkretu, od zgeometryzowanej bryły ku rozpędzonemu powietrzu. 
„Ja”, ów podmiot liryczny o wielu kształtach wewnętrznych, ja, którego „ból zszywa z życiem”, 
przedziera się przez istnienie. W tej poezji bowiem wszystko, co istnieje realnie – stawia 
opór, jest uwięzieniem w formie i równoczesną utratą kształtu. Mozół życia jest tak 
ogromny, że pozbawia tchu. Wolna pozostaje jedynie przestrzeń pozaludzka. Bóg ukryty „w 
niedokształcie” i ów „metaocean myślenia”, w którym mieszka pulsujący blask. 
To, co wolne, nie ma już nic wspólnego z życiem ani z nami, ani nawet ze śladem po nas. 
Nie pozostaje nic, jedynie Dziecko-drzewo – jeden z najpiękniejszych wierszy, piosenka czy 
może kołysanka dla niemowlęcia-drzewa. To heroizm nadziei, który pozwala, aby w świetle 
Najwyższej Miłości, która niweluje osobność, wyrosło z martwego ciała, zakorzeniło się życie: 
Nie karmiłam tu córki, 
nie karmiłam syna, 
niech się pień korzeniami 
ode mnie zaczyna. 
Niech ząbkuje pączkami, 
niech rośnie ogromne 
to moje dziecko-drzewo 
nie wiedzące o mnie. 
Poezja najgłębszej wiary i największej rozpaczy jest także pamiętnikiem intymnym notującym 
drogę dochodzenia do Boga i do śmierci. Jest zapisem miłości, bez której ten i Tamten 
świat straciłby swój sens. To zapis siebie – doświadczonej, dotkniętej chorobą i bólem „ponad 
miarę”, pytającej: 
A jakie będzie tamto czekanie przedciemne? 
Zadławione, bolące, paniczne tajemnie? 
Czy wreszcie uciszone, 
spokojne, bezkresne, 
w swojej mrocznej pewności 
godne i królewskie? 
( Czekanie) 
I jest to zapis stanów skupienia, bólu ciała, udręki choroby, z którą trzeba żyć, jakoś się 
godzić, jakoś jej sprostać. To wypowiedziane słowa miłości do świata, do jego piękna, do 
najbliższych i do tych, którzy przychodzą już tylko w snach 
Zmarli, żywi, kochani 
zmieszani wśród przemiany 
nie dziwiącej, wzajemnej; 
( Sny) 
Układ tomu Małomówność jest kolisty. Początek i koniec łączy się wierszami z ostatnich 
lat 1990–994, przy niemal każdym utworze postawiona jest data – miesiąc i rok. To, co kazało 
się zapisać, co wysnuło z siebie wiersz – zdarzyło się w konkretnym czasie życia poetki.

52 
Zarazem czas linearny, czas historii, zostaje przez ów kolisty układ unieważniony. Liczy się 
czas przestrzeni, ten najbardziej podstawowy, który nie płynie według kalendarza, wyznacza 
miejsce – obszar uczucia. Określa głębię i powierzchnię, górę i dół, rozpoznaje ciemne i jasne, 
zmącone i wyraziste. 
Każdym wierszem pisze więc poetka swoją biografię duchową, swoją drogę pełną wahań, 
poznania i samopoznania, wątpień, udręki i wiary. Dociera do ciemności siebie-losu, w skrócie 
jednej metafory pyta i rozpoznaje nieodgadnione. Modlitwa o skupienie W osaczeniu 
ciemnością
Niech uzdrowi z grzechu 
uwagi rozproszonej 
w panicznym szukaniu 
mocnych nitów 
co chwilę zakotwiczą w trwaniu – 
jest prośbą o poznanie poza rozumem. Wówczas jawi się: 
Drzewo Twoje święte 
w biel wieczności ramieniem konaru wrośnięte. 
Jest Drzewem Życia, Drzewem Poznania, Drzewem Krzyża. Łączy ono w sobie boskie i 
ludzkie, wieczne i chwilowe, bezczas sprzed powstania dziejów i to, z czego wywodzi się 
nasz czas upadek i odkupienie. W tym jednym potrojonym drzewie objawia się czas sacrum i 
ziemskiego teraz, koło i biegnąca linia. To jeszcze jedna linia-granica wyznaczająca w tej 
poezji centrum, od którego wszystko się zaczyna. Ból i cierpienie, także radość. „Wszystko 
na siebie zachodzi” – „realność doświadczona”, wyobraźnia, myśl, „wielki smutek nad życiem 
i zachwyt nad życiem” ( Przy lekturze). 
W tych krótkich pożegnaniach świata, w tych przypomnieniach jego blasków i błysków 
nigdy nie kryje się lament. Ludzie są „głodni trwania”, ta, która zna ciężar miłości, „czarną 
szczelinę”, piękno i grozę, wie o daremności pocieszenia, wyłapuje błyski światła – owe sygnały 
wieczności obecne w życiu. Ta niezwykła poezja, której tragiczne napięcie w poszukiwaniu 
Boga jest porównywalne tylko z wierszami Sępa Szarzyńskiego, tworzy własną przestrzeń 
dla myśli religijnej. Między myślą a bólem śmierci rodzi się sztuka, w której tak ważne 
jest poczucie współobecności, współistnienia. 
światy bólu i śmierci – wszechludzkiej i swojej 
światy słowa – wznoszące w powietrzu najściślej 
zręby nieogarnionej pospólnej budowli. 
( Przy lekturze) 
Ta droga prowadzi od bogactwa doznań, uczuć, kształtowania formy, przemyśleń, do doświadczenia 
Absolutu, jest to poznanie pozasłowne, doznanie Łaski – 
I tak się przebełtują 
jak kamień płynny 
dni niepojemne 
mętne godziny; 
aż w nagłym świetle 
olśni znów

53 
przeczucie myśli 
w spojeniu słów
( Łaska) 
A razem z tym odczuciem istnieje przekonanie o zbawczym „opodal” i również o ustawicznej 
grozie. Tak się wszystko scala, wybrzmiewa w napiętej ciszy tej poezji.

54 
Krystyna Rodowska 
Kontrapunkt 
Żyjesz ze mną. To znaczy nie zastajesz mnie, 
w żadnym 
ze swoich wyobrażeń. 
To ty ustawiasz moją, przeciwną ci twarz. 
Czy to już jest t w a r z? 
Nie rozpoznajesz mnie. Jestem wszystkimi kobietami 
którymi zostałeś naznaczony. 
Jakżebym chciała wynaleźć szarość, w której 
zmieściłyby się wszystkie nasze barwy. 
Być zawartością, która sprawdza wytrzymałość form. 
Nie rozwiążę cię w słowach. 
To co nas łączy, nie wybierze jedności. 
Płaczemy nad sobą, znający manowce 
naszej łagodności. 
Zawierzamy zwierzętom. 
Po przebytej miłości, bywamy wśród ludzi. 
Dlatego przysięgam ci, daremnie goszczony, 
że zachowam cię w imionach nadawanych tobie 
przez ogień i wodę. 
Żyję z tobą: nuta przeciw nucie. 
1973

55 
„Na dole płomień W górze płomień” 
Inaczej można by zapisać: co na górze, to na dole. 
Jest to przepowiednia z Yi-Ching – Księgi przemian. Pełna równowaga jest osiągana tylko 
przez moment, w jedynym bezczasie, który rodzi się wewnątrz psychiki człowieka. Minuty 
przestają płynąć i świat przenicowuje się. Wewnętrzne zostaje uzewnętrznione. Te błyski 
zapisuje Krystyna Rodowska. 
„Na dole płomień W górze płomień”. Ta koniunkcja jest zarazem rozdzieleniem. Nie ma 
między nimi łącznika. Jest to równowaga osobności. Wysokiego i niskiego, ziemskiego i sacrum, 
śmiertelnego i wiecznego, męskiego i żeńskiego. Równowaga każdej dwoistości. 
Twarzą w twarz ze zjawą miłości. Ze sobą samą, z nim. „Ja” poznaje siebie w spotkaniu z 
kimś innym. Z męskim – koniecznym dopełnieniem. Bieguny się przyciągają i odpychają. 
Męskie i żeńskie w zwarciu i natychmiastowym rozdzieleniu. Tak dzieje się erotyka w tych 
wierszach, tak spełnia poznanie i samopoznanie. Wszystko staje się teraz, natychmiast. W 
akcie miłosnym, w chwili nakazanej, w jakże pozornym zjednoczeniu, skoro: 
po próbie jedności 
spojrzenie odrasta 
W dwóch osobach – osobnościach 
Poruszone 
lecz nietykalne. 
Dynamika tych wierszy wynika nie tylko z czasu teraźniejszego, lecz również ze spięć 
międzysłownych, z jedno-, dwuwyrazowych metafor, które są precyzyjnym definiowaniem 
żaru miłości fizycznej. Erotyka jest pozasłowna. Spełnia się w gestach. W jej głębi kryje się 
milczenie. Stąd próba nie opowiedzenia, lecz odczytania znaków. Słowo przymierza się do 
pozasłownego, a to powoduje kolejne zwarcie, iskrzenie międzysłowne. intelektualne. 
Słowo jest tu gestem dialogu. Prowadzi jak każdy ruch ku przemianie, przeistoczeniu się. 
Opis jest statyczny. Erotyki Krystyny Rodowskiej utrwalają dzianie się, przekształcanie, 
przenikanie jednego w drugie. Poza poezją Rafała Wojaczka nie znam odważniejszej erotyki 
w języku polskim. Tak bardzo jest to język inny, nie oswojony przez naszą frazeologię, tak 
odmienny od lirycznych stereotypów: 
nie jestem ewą zwycięską 
ani uniżoną 
choć czasem na kolanach 
pracuję dla twej męskiej chwały 
i strzału w usta zbyt ziemskiego nieba 
( Bez odwetu) 
Ta erotyka jest poza wstydem i bezwstydem, niczego nie przełamuje, nie jest buntem ani 
wyzwaniem obyczajowym. Jest odwagą naturalną, odwagą bycia, gdyż jak mówi poetka: „Tu 
jest za nago na błąd”. 
Czytanie siebie w innym jest nieustanną pracą, wysiłkiem psychicznym i intelektualnym. 
Tu miłość nie zna spoczynku, nie może się lenić, być zadowolona ze spełnienia. 
„Na dole drewno, w górze płomień” ( Z Księgi Yi-Ching) – ten cytat i tytuł wiersza ma w 
sobie stosunek wynikania, zakłada przyczynę i skutek. W poetyckim zapisie staje się aktem 
determinacji.

56 
Wrzucam twarz Płomień 
wszystkich rzeczy 
niech ją spopieli 
Ważne jest tylko 
podsycanie ognia 
W kociołku 
warzy się strawa 
„Wrzucam twarz” – czyli oddaję siebie, swoją tożsamość; tak mogłaby powiedzieć czarownica 
odprawiająca gusta. Kociołek czarownicy gotuje strawę dla ducha i dla ciała. Celem 
takich czarów jest najczęściej przemiana, sprawienie, aby spełniło się niemożliwe. Czynność, 
podsycanie ognia, jest sposobem istnienia – w żarze, w ustawicznym wysiłku przeciwko stagnacji. 
To jeszcze jeden sposób na osiągnięcie wewnętrznej dynamiki wierszy. Zapisać nie to, 
co jest, lecz to, co się dzieje, staje się we wrzącej teraźniejszości. Właśnie to jest godne oglądu 
i wypowiedzenia. 
Jakaż to strawa się gotuje, jakie ingrediencje kipią w kociołku i co z nich powstaje? 
Wyłania się Androgyne. Postać zwielokrotniona, o dziesiątkach kobiecych twarzy, „którymi 
zostałeś naznaczony”. Męskie i żeńskie połączone jest ściśle w miłosnym akcie. Utrata 
kochanka powoduje oddzielenie się własnej, integralnej części „ciała siostrzanego w nietrwałości”. 
Ciało oznacza rozkosz, intymność przeżycia, jest łaską daną na chwilę, lecz tym bardziej 
godne uwielbienia. Bohaterka liryków oddaje w miłości nie tylko siebie, lecz również ciało 
kochanka, skoro może powiedzieć „Płynę w twych żyłach naga jak źródło płomienna”. Oddaje 
własną twarz. 
Miłości moja, 
oddaję ci mą własną Twarz 
zaciągniętą innymi twarzami 
twarz od spodu 
najstarszą – najmłodszą. 
Oddaje więc swoją tożsamość, swoje „ja” najgłębsze, pierwotne, utrwalone w łańcuchu 
genetycznym, istotę kobiety. Biorąc miłość jest „ewą” – powszechną, przedstawicielką gatunku, 
pramatką i prakochanką, pierwszą i ostatnią z rodu. 
„Ciało siostrzane” może istnieć tylko „nuta przeciw nucie”, w kontrapunkcie, gdyż „To co 
nas łączy nie wybierze jedności”. 
Ja:ty – zasadniczy, podstawowy stosunek we wszystkich wierszach Krystyny Rodowskiej, 
w erotykach zmienia się w „ja:ty-ja”, bez możliwości oddzielenia i z jednoczesną świadomością 
osobności. Jest to więc Androgyne tragiczna, skoro wie, że jest „Nagość niepodzielna”, a 
gdy się kończy, oni, osobni, uchodzą – „każde ze swoim życiem w zębach”. 
„Ciało siostrzane w nietrwałości” prosi o śmiertelność, gdyż tylko w niej może się spełniać, 
czuć, doznawać, uzyskiwać swą jednię w krótkim teraz. 
Proszę 
o śmiertelność z tobą 
o skorupkę jajka 
o włos spadły na talerz z twej chwilowej głowy

57 
Umieranie w miłości jest dosłowne. Zmienia się przecież w utratę siebie przy powtórnym 
oddzieleniu pozyskanego męskiego pierwiastka, unicestwia się mowa, gdyż „Przywołuję żywioły 
gdy oddech jest jedynym słowem”. Akt erotyczny jest samozatraceniem: „Pochowaj 
mnie pod ostatnim słyszalnym och!” Jest byciem w przemianie, w formie płynnej. Poetka 
jednym ironicznym gestem odrzuca „pokusę nieśmiertelności” na ziemi. Przecież ciało: 
uczciwie 
ostrzega że nie jest wieczne 
Że dalej 
zajdę o innych niezbadanych siłach 
Jest nieobliczalne, gotowe do łączenia w sobie sprzecznych żywiołów. Androgyne zamieszkuje 
w płynnym żywiole ognia i wody, połączonych w swej antynomii. Jest szalona i 
odważna aż do samounicestwienia, które następuje po każdym erotycznym spełnieniu. Nie 
wie. co to grzech, niczego nie wartościuje, nie ulega pokusom pamięci. Kiedy wspomina, 
przeszłość dzieje się dziś i dlatego mówi: 
Odrastają mi uszy 
Słyszę druty wysokiego napięcia 
między nami. 
Odwaga porównań, metafor, przerzutni. odwaga języka, który nie daje się zwieść na manowce 
konwencji literackich, jest wewnętrzną siłą tej poezji. Łamane są prawa języka wysokiego, 
wchodzi kolokwializm, w najostrzejszych erotykach odzywa się trawestujący modlitwę 
nakaz bluźnierczy: „Bądź rozkosz twoja” 
Bądź jeszcze 
Pchnięcie 
w samo Teraz. 
Kunsztowną metaforę rozbija intelektualna definicja, szybki skrót myślowy: „(twoje) mieć 
znaczy (moje) być”. 
Wiersz Wezwanie do czynu jest wezwaniem w języku potocznym, niemal trywialnym, do 
czynienia miłości: „Zrób to ze mną (Zrób śmierci przejście)”, l to zdanie, jak niemal każde 
zdanie w erotykach, znaczy w różny sposób, a jego dynamika (bardzo często stosowany jest 
tryb rozkazujący) sprawia, że „teraz” – jedyny czas w erotykach, zostaje zatrzymane. Ziemska 
wieczność złapana jest w siatkę języka, przyszpilona, unieruchomiona. To słowa, związki 
frazeologiczne, błyskawiczne spięcia wyrazów poruszają, a zarazem zatrzymują czas, aby 
trwało „teraz”. 
Androgyne może mieszkać tylko w „teraz”. Każde „potem” ją przepoławia i unicestwia. 
Jest tworem chwili połączenia – 
Ty idziesz 
a to mnie porusza 
„Teraz” jest kwintesencją ruchu i zatrzymania. Każdy ruch wprowadza zmianę. „Teraz” 
jest przeobrażeniem, dzięki czemu świat staje się nieoswojony, „zdziczały”. Patrzące oczy 
poruszają przestrzeń, uszy wyłapują nieznane dźwięki. „Słyszę [...] jak liść martwym pazurkiem 
na balkonie drapie”, obszary się przemieszczają i nagle –

58 
jestem zawleczonym 
aż na dziewiąte piętro ścierwem kartofliska. 
Najdoskonalszym żywiołem przemiany jest ogień. Potocznie mówi się o „żarze miłości”. 
Płomień, „więzień swojej zdobyczy”, 
Całym sobą zaświadcza 
że zatratą i narodzeniem jest 
Więź 
Tak więc uwięzienie Androgyne w płomieniu jest możliwością jej egzystencji. Dlatego 
„Łuna osiada w nas światła”, „krzyk płonie”, są „sutki zapalne”, „zapach przepalający”, „łoskot 
ognia”, „spopieleni w patrzeniu”, głowa „rozżarzona” i „rozbierz się – szepcze ogień” 
oraz dziesiątki innych metaforycznych przywołań ognia, płomienia, żaru. Przemiana spełnia 
się także w metaforze, porównaniu, w geście kreacji, który sprawia, że świat ukazuje nieznane 
oblicze. Androgyne żyje w nieoswojonym świecie, sprzecznym jak ona sama. 
Przeciwieństwem tego żywiołu jest woda. W tych wierszach jako morze, rzeka, „obłok jak 
woda”, płynięcie, falowanie. Woda, czyli królestwo ruchu i połączenia, „archetyp raju sprzed 
narodzin, obraz powrotu do wieku pierwotnego, symbol kobiety i jej mocy. Woda: spokój, 
żyzność, samopoznanie, ale także zagubienie się, upadek w podstępną przejrzystość. Woda 
jest płynna, płocha, niekształtna. Przywodzi na myśl czas, miłość fizyczną, to falowanie morza 
– śmierć i zmartwychwstanie – zejście do świata elementarnego. Jest ciągłą zmianą, 
przemijaniem świata” (Octavio Paz. Raje, tłum. R. Kalicki). 
Dwoistość tych sprzecznych, a zarazem podobnych w swej wymowie symbolicznej, żywiołów 
jest konieczna dla podtrzymania istnienia Androgyne. Oba zaświadczają o nieobliczalności 
bytu, zdejmują z „teraz” ciężar rzeczywistości, uwalniają wewnętrzne „ja”, które 
pozbawia się swego imienia i swej tożsamości. 
Oba żywioły w poezji Krystyny Rodowskiej zmuszają do myślenia o jedności, o ciągłości 
pokoleń, o łańcuchu genetycznym, o koniecznej śmierci i odradzającym się istnieniu. Woda – 
„śmierć i zmartwychwstanie, zejście do świata elementarnego”, i ogień przemiany, zespolenia 
z tym, co niszczy, są w tej poezji także synonimem wieczności. Przecież w erotykach zawarta 
jest modlitwa o nieśmiertelność, gdyż kochankom towarzyszy świadomość przemijania. Modlą 
się o jedność, gdyż jest to niemożliwe. Im więcej znaczy ciało, tym bardziej ogromnieje 
wieczność i nieskończoność innego, niepoznawalnego świata. Dlatego żarliwy erotyzm wierszy 
daje się czytać również jako sublimację metafizycznej tęsknoty. Na ziemi spełnia się ona 
przez krew łączącą pokolenia. 
Wielką mi uczyniłeś podróż to poemat prowadzący w czas historii, do miejsca urodzenia – 
Lwowa, które jest zarazem miejscem mitycznym, skoro nieosiągalnym przez lata, znanym 
tylko z rodzinnych opowieści. A jeśli takie miejsce, to wędrówka – realna i zarazem mityczna, 
jak każda podróż rozsuwająca czas i przestrzeń. Na takiej drodze, jak poucza Odyseja, 
zawsze spotyka się duchy przodków, zdobywa ich wskazówki i przesłania. Podróż jest podtrzymaniem 
więzi ze światem i własną przeszłością genetyczną, potwierdza cud przemiany, 
sprowadza strachy i potwory, pozwala spotkać śmierć i odrodzenie. Taka podróż w realną 
mityczność przywołuje pamięć rodziców i dziadków, pozwala zrozumieć siebie. 
Podróż do głębokiego kraju 
ma niezidentyfikowaną zawartość 
Coraz wyższą trawą porasta

59 
Coraz ciężej 
od niedonoszonych zmarłych. 
„Wielka podróż” to kolejne potwierdzenie więzi, podwójności, jaka się realizuje w uczuciu, 
skoro zmarły istnieje w żyjącym i skoro jego śmierć wywołuje ponowny byt: 
Widzi to mowa krwi i wyrzuca mnie na powierzchnię 
Niespokojne korzenie śpieszą się w mym ciele 
ku nasłuchiwaniu 
Mam być zleceniem bytu – aż do odwołania 
„Zlecenie bytu” jest dowodem na istnienie przeszłości, pomnażaniem istnienia. 
Podróż-przemiana bywa: wypatrzona – pojawia się tu zapis reportażowy, przemyślana – 
refleksja nad czasem i miejscem, uwewnętrzniona – nakaz, aby zobaczyć drogę jako możliwość 
zwielokrotnienia „ja”. Obszar realny dąży ku spotkaniu z przestrzenią metafizyczną, w 
której ojciec i matka są miłościami dającymi raz po raz istnienie. 
Poematy Czyjaś ciemna dłoń, Miejsce czuwania, Pocztówki świąteczne z Mazatlan pozwalają 
„przyjrzeć się sobie z najdalszego lustra”. Potwierdzana jest wiedza, że: 
Ciało własne i czyjeś inne. zawsze nas opuszcza. 
Podrzuca w inny wymiar, jak mądra kukułka. 
A może jest sposobem, gęstością milczenia 
o sprawach ostatecznych 
I znów spotykamy się z odwagą miłości, wypowiedzenia siebie-nie siebie, połączonej – 
kto tobie, która już wiesz, 
że nic się nie umie, 
ni żyć ni umierać, 
kto ci matkować będzie, rodząca się w moich oczach 
córko – moja mamo? 
Powtórnie zostaje oddana własna Twarz, wrzucona w ogień miłości, aby mogła się narodzić 
z przemiany podróży: młoda-stara, dziecko-matka. A także rodzicielka i babka, gdy małe 
życie potwierdza mowę krwi, spalający płomień. 
Rozmowa z milczącym, z nieodgadnionym, z miłością i śmiercią, jest odczytywaniem 
znaków i symboli. Odnajdywaniem w sobie, czy raczej wywoływaniem z siebie, ich utajonego 
sensu. To, co pozaludzkie, „jąka się znakami”. Poezja odczytuje znaki tajemnicy. 
Czarownica pochyla się nad kociołkiem, opar, który się unosi miesza w sobie ulotność 
powietrza z powiewem zapachu potrawy. Powstaje lek na nicość: Androgyne, w której odciskają 
się twarze zmarłych. Ja-żywa, „jako dowód na twoje istnienie”, ja, której „ciało jest 
zbuntowanym cmentarzem”, pomnaża istnienie. Wyświetla się archetyp kobiety-ewy, więzi 
najściślejszej z życiem: 
Kobiety 
Mądrość cyklu 
Ponadczasowa jaskinia instynktu 
Łożysko zdobywających szczyty 
Pamięć mlekiem płynąca 
Krew tajemna Puls nocy

60 
Jakże wytrwały 
mit pod słońcem mężczyzn 
Lekko ironiczny ton tego wyliczenia podkreśla, w sposób paradoksalny, charakter antyfony. 
Inny wiersz, zatytułowany Antyfona powszednia: 
Pod twoją obronę uciekam się 
święte słowo rodzicielskie 
– potwierdza ten sam organiczny, żywy stosunek, najściślejszy związek ludzki. To nie biologizm, 
to słowo, które jest Logosem, stwarza nierozerwalną całość Bytu. 
Bycie córko-matką, matko-dzieckiem, matko-babką, odkrywa jeszcze jeden obszar wrażliwości 
i emocji. Narodzenie wnuczki Marcynki – „użyźnia mi oczy dzieckiem”. 
Spojrzenie pierwsze, zdziwione, prowokuje, żeby zobaczyć siebie-pejzaż, siebie przefiltrowaną 
przez krajobraz. 
Tu wszystkie zdobycze poetyki awangardy, jej chwyty stylistyczne, gry znaczeń, pogłosy 
stów, punkty widzenia, poruszenia, budują obraz wielomowny, stworzony przez słowo „widzę”. 
To tropienie 
słów grzecznych w których coś dziczeje, 
jest niepochwytne – w pętach metafory 
Podszepty z tamtego świata, tajemne znaki przeplatają się z mową, a może tylko jej skrótem 
– sygnałem. Przyroda, a właściwie jej strzępy wydzierają się z murów miasta – 
Spowiadają się stopy ziemi 
przez kratę brukowanych kamieni 
Metoda budowania krajobrazu miejsko-wiejskiego odpowiada konstrukcji Przybosia znanej 
z Równania serca. Każdy zapis krajobrazu jest potwierdzeniem ruchu wyobraźni i z niej 
się wywodzi. Nigdy nie jest fotografią, odwzorowaniem. To czynność bycia wśród obrazów 
natury, konieczność ich intelektualnego i emocjonalnego uporządkowania, odgadnięcia w 
nich sensu ludzkiego, sprawia, że w tej poezji nie ma miejsca, którego nie wypełniałaby 
obecność – zmarłych, żywych, ich myśli, słów. Piotr Matywiecki napisał: „Krystyna Rodowska 
ustanawia poezję dialogu tak ścisłego, wszechobejmującego, że cały świat, Bóg i człowiek 
są w nim”. 
Wszechobejmujący dialog zagarnia w siebie nieznane. Ukryte znaczenia symboli domagają 
się interpretacji lub choćby samego gestu – uzewnętrznienia. Powstają wiersze będące 
wynikiem Tarota, a właściwie tej medytacji, która towarzyszy układowi symbolicznych kart, 
próbie przeniknięcia wzajemnych związków mówiących znaków. Poetka wie, że to, co najważniejsze, 
czyli sens bytu, jest nieuchwytne w słowie, w obrazie. A jednak udaje się niekiedy 
dostrzec moment, gdy rodzi się coś z ciemności umysłu. nieprzekładalne na mowę realności. 
Zawsze między symbolem a rzeczywistością powstaje szczelina, niedookreślenie, rozziew, 
który może penetrować wyobraźnia. Tak powstają obrazy-widzenia wewnętrzne, które 
rozmawiają ze sobą, spierają się o swe znaczenie, są w ustawicznym zwarciu. 
Pojednanie rzeczy widzialnych z „ich cierpliwym wnętrzem” jest możliwe, gdy spala je 
„Na dole płomień W górze płomień”. Najważniejsze dla tej poezji jest „podsycanie ognia”, 
aby „przeświecał”, wiązał, co rozdzielone. Mowę ciała, łańcuch krwi i jego ciemność, która 
się wyświetla w erotycznym spełnieniu, śmierć w miłości łączącej żeńskie i męskie, żywioł 
wody i ognia, ciągłe „teraz” w płomieniu, ustawiczną podróż do innych-siebie, przemianę i

61 
przemienione widzenie, symbole-sygnały nieodgadnionego – wszystko to spina wołanie z 
głębokości. „Na dole płomień W górze płomień” uzyskuje jeszcze jedną, zamykającą tom 
wierszy, interpretację – De profundis: 
Biją dzwony 
Monotonne przewiewne wołanie 
o udział w wieczności 
W świątyni bez murów bez dogmatów 
Całej z oddechu galaktyk 
wołam więc Jesteś.

62 
Adriana Szymańska 
Wyrok 
Ojcu 
Już tyle lat bez ciebie. Z tym dzieckiem pod skórą. 
Z tą płochą dziewczynką wypatrującą ciebie 
we wszystkich mijanych twarzach. 
A twoje żywe serce wciąż bije mi w piersi. 
A twoje oczy takie jasne, że nie wyblakły w moich 
oczach. 
A twoje usta zmartwychwstają w każdym moim 
uśmiechu. 
Tylko już nikt mnie tak nie kocha, 
by płakać z mojej nieczułości. 
Tylko już nikt mnie tak nie nosi, 
bym pozostała wyniesiona. 
I nikt, jak ty, nie darzy śmiechem, 
by nie poranić drugim słowem. 
Jak wyrok siebie dźwigam. 
Tę płochość w sobie. Ten wieczny głód święta, 
które umarło przecież razem z tobą, 
chociaż świat nadal uwodzi mnie tamtym niebem, 
zapachem tamtego tataraku, kwitnieniem tamtych Łąk. 
Całym tym dzieciństwem tkliwym jak cierń 
w znoszonym łachu życia. 
Ach, kto tak czysto woła mnie po imieniu, 
że lekka jak powietrze biegnę na spotkanie. 
Nie, to nie ty. 
To znowu moje marzenie migoczące na czyichś
wargach. 
Ktoś, kogo pożądam przez jeden krótki błysk 
oślepiającej tęsknoty.

63 
Wielka Imaginacja 
„Z mroku biologii” biegnie poezja Adriany Szymańskiej w światło przestrzeni metafizycznej. 
„Z ciemności krwi”, z pożądania miłości zmysłowej otwiera się ku nieskończoności Boga, od 
pochwały życia ku sławieniu Bytu zmierza jej ekstatyczna, szybka fraza, która przez lata doskonaliła 
się, uspokajała, oczyszczała z barokowych porównań. 
Jeżeli szukałabym jej mistrza, znalazłabym tylko „niepoprawnego Istnieniowca”, Leśmianowskiego 
Srebronia, który żyje w nocy „spragnionej przemian”. 
Poezja Adriany Szymańskiej zachłyśnięta wszelkim życiem, jego nieodgadnioną tajemnicą 
prapoczątku i wzruszającym bogactwem nadmiaru, pozbawiona jest jednak grozy istnienia. 
Przestrzeń w wierszach z tomu Urojenia pulsuje radością nawet wtedy, gdy wypełniają ból i 
cierpienie. Erotyki są niemal zawstydzające w swej intymnej szczerości. Obnażone zostaje 
ciało i dusza, odsłonięta chwila, która jest niewinna w swoim wielkim spełnieniu. Tę poezję 
buduje wiara w to, że cud nie tylko zdarza się, lecz jest na stałe wrośnięty w życie. Tym cudem 
jest ustawiczne odnawianie się uczuć, ciągłe narodziny, trwająca godzina, gdy powstaje 
pierwszy mężczyzna i pierwsza kobieta. Miłość jest tutaj czasem olśnienia, zachwytu tak 
wielkiego, że aż bolesnego. Jest to czas, który musi być utrwalony słowem, gdyż jest okruchem 
nieśmiertelności. 
Bohaterka liryków – pierwsza kobieta, „najada”, „boginka miłości” w pogoni za sobą, za 
swym najgłębszym „ja”, za „ja”– cząstką kosmosu, wsłuchana w melodię ciała, w rytm natury, 
wie wszystko o swoim pożądaniu świata, o swoim głodzie, o pragnieniu bycia wszelkim 
istnieniem. 
„Jestem powietrzem” – mówi o sobie bohaterka wierszy, jestem „wiemy nikt”, jestem 
„pulsem przestrzeni”, ale również: „Te łąki, rzeka, jej brzegi w czuprynach łozin to wszystko 
ja”. To „ja wszechświat” opętany sobą, poszukujący siebie w sobie, czuję, myślę, przeżywam. 
Wieczne pragnienie, niezaspokojona tęsknota za tym, aby być wszelkim istnieniem, każe 
bohaterce szukać zespolenia z ukochanym, aby móc odnaleźć siebie. Tęsknota za nieosiągalną 
pełnią każe przywoływać do wierszy rozliczne byty, wyliczać imiona roślin, kwiatów, 
układać w sobie symfonię z szelestów traw, śpiewów i ptasich świergotów. Jak najwięcej, jak 
najszybciej nagromadzić w zachłannym podziwie, zatrzymać w dynamicznych obrazach, w 
migoczących metaforach, w dziesiątkach porównań – niemożliwy do nazwania świat. 
Pochwycić życie to największe pragnienie zapisane w tej poezji. Dogonić je, przyłapać na 
cudzie przeistaczania się. Uchwycić w jego przeszłości najdalszej – kiedy się stawało, w jego 
najmniejszych komórkach, w biologicznych przemianach, w erytrocytach i estrogenach, w 
krwi, plaźmie i śluzie. Zdążyć, zanim się rozsypie w kruchym ciele, zanim zaświeci „nagła 
wieczność”, zanim zapanuje „bezprawie śmierci”. Jakże zachłanna jest ta poezja w imię 
wszechwładnej miłości, jak nieustępliwa w uporze trwania, jak nie chce skapitulować ani na 
chwilę przed ciemnością. Zakochana w życiu, miłująca wszystko, co stworzone, pochylona 
nad biologią i wsłuchana w rytm kosmosu, wie. że to nie wystarcza, aby osiągnąć pełnię, l 
chociaż „Żywe życie żyje obok. Rozmnaża się. Kłębi. Życie kocha się z życiem”, to poetka 
mówi: „Pożądam widziadeł. Gonię za ich głosami zawieszonymi w przestrzeni kosmicznej”. 
Wielka Imaginacja jest bohaterką liryków miłosnych, prozy poetyckiej – niezwykłych w 
swojej namiętnej szczerości. Wyobraźnia, podmiot liryczny i przedmiot analizy, stwarza, a 
zarazem wypowiada świat, zapisuje „pieśń istnienia wszystkich samotnych atomów przestworzy”. 
To, co kłębi się w bujnym życiu, staje się „aniołami przestworzy”. Nie ma podziału na 
ziemskie i boskie, materialne i duchowe, na „ja” i świat, na zewnętrzne i wewnętrzne. W tej 
poezji mamy do czynienia z rzeczywistością osmotyczną.

64 
„Święte ciało” – tryumfujące w miłosnym akcie, upokorzone, obolałe, i mistyczne nasłuchiwanie 
Boga w świętej cielesności łączą się w poezji, która nadmiar i brak wywodzi z tego 
samego uczucia miłości. W tych wierszach słowo, obraz, myśl są podporządkowane emocji. 
Na tym polega jednolitość tej poezji. 
W tej przenikającej się rzeczywistości po jednej stronie jest materia, mówiące głosy, realne 
wydarzenia, utrwalone znaki kultury, po drugiej zaś – widziadła, sny, królestwo wyobraźni, 
„wielka imaginacja”, która nie pozwala, aby cokolwiek obumarło na zawsze. Przecież ta 
twórczość rodzi się z niedosytu. Oczekiwania, niespełnienia, niedo- i niezaspokojenia, niedoistnienia 
są udziałem bohaterki erotyków. Istnienie tu najczęściej określa się przez swój brak. 
przez swoje zaprzeczenie. Zmysłowość, tak wyraźna w opisie świata, napięty, bolesny erotyzm 
tych wierszy wynika z poczucia utraty, zagrożenia śmiercią, l tylko to, co nie zobaczone, 
nie dotknięte, nie poznane – jest warte pragnienia. Podobnie jak godni pragnienia są ci 
wszyscy inni, którzy nie są „ja”, podmiotem lirycznym. Wyobraźnia pozwala wcielać się w 
innych, w obce istnienia, być nimi, „czuć sobą ich mięsożerne dusze”. To inni – prawdziwi i 
wyobrażeni – pomnażają istnienie bohaterki, obdarowują nieustanną miłością. Rodzice, dalecy 
przodkowie, piękni chłopcy utrwaleni na obrazie, kochankowie, a także ptaki i zwierzęta, 
drobne rośliny zasługują na czułość i uwagę, na próbę połączenia się z nimi w odczuwanej 
jedni istnienia. 
Tyleż bowiem w tej poezji przestrzeni, powietrza przepełnionego światłem, tyleż ulotnych 
głosów i muzyki, co materialnego konkretu, ciała zobaczonego najdokładniej. W tych wierszach 
są: trzewia, skóra, włosy, kości, krew, twarz, usta, kolano, nogi, stopy, dłonie, palce, 
serce, czoło, nozdrza, czaszka, ramiona, powieki, oczy, mózg. Jest ciało, które pożąda, płonie, 
pragnie, cierpi, boli. Ono wie, czym jest erotyzm, miłość, tęsknota, śmierć. Jest mądre w 
swym biologicznym trudzie istnienia, zadziwiające. godne zachwytu. Poetka mówi: 
zamykam się w swoim ciele 
jak gdyby ono mogło mnie obronić przede mną. 
Poetka wie jednak, że nie ma niczego, co chroniłoby przed szaleństwem biologii. Przeżycie 
miłosne staje się intensywnym odczuwaniem siebie. W świadomości bohaterki erotyków 
rodzi się wówczas poczucie całości i powiązane zostają wszystkie rozerwane nici łączące 
człowieka ze wszechświatem. Erotyka ukazywana jest najczęściej jako samokreacja i możliwość 
zobaczenia siebie „od środka”, dogonienia siebie, własnego, zwielokrotnionego „ja”. 
Akt miłosny w tej poezji jest aktem życia, które samo siebie zna i rozumie. Jednak i to zrozumienie, 
i to połączenie nie wystarcza. Tworzywem dla Wielkiej Imaginacji – bohaterki liryków, 
staje się to, czego nie ma, najbardziej bolesny głód, który każe szukać pokarmu dla 
duszy. „Nikomu więc siebie trwonię?” – pyta poetka, nikomu i nadaremnie? Jak to możliwe, 
że przemija wszystko, co składało się na osobowość człowieka? Z tego pytania, z niezgody na 
przemijanie, z uporu, z jakim potwierdzane jest trwanie istnienia, rodzi się postawa negująca 
tak zwaną oczywistą realność dnia codziennego. Realne staje się nie to. w czym żyje człowiek, 
co go otacza, lecz to, co go wypełnia, co istnieje w pamięci jako gorące uczucie, jako 
wyraziste rozpoznanie emocji, które nie ulegają zatarciu. Tak powstaje „piękne nieistnienie” 
– zmysłowe, erotyczne i eteryczne zarazem. Ten erotyzm prześwietla sobą przestrzeń biologii 
i przestrzeń Boga. Wszechświat połączony z człowiekiem krwią, tętnem, oddechem, przypomina 
o prapoczątku, o powracającym w akcie miłości pierwszym dniu Stworzenia. 
Wyraźne w tej poezji mistyczne pragnienie zjednoczenia, zespolenia z innym, ze światem, 
z Bogiem, nie wynika z pogardy dla materii. Można odnieść wrażenie, że ten wieczny głód, 
niedosyt wyrażany przez tę twórczość, nie może tej materii dosięgnąć. Dlatego poszukując w 
innych, w sobie, w świecie miłości, odnajduje się w określeniu: „wierna jak wszelki niebyt”.

65 
A gdzieżeś Ty jest, Odwieczny, święć się imię Twoje, ze swoimi stadami, z Boskim 
ziarnem wiary? Tylko mi pokaż ten stok. Na który trzeba się wspiąć, tylko 
daj mi ten znak. 
Odbierz ciało i śpiew, i mamiący gwiazdami ugór wszechświata. Ni siać. ni orać 
Ci będę. ale na zawsze dziwić się Tobie, wierna jak wszelki niebyt. ( Niestałość) 
Zdziwienie wynika z ciągłej uwagi, z aktywności. W tej poezji świat się staje w każdej sekundzie, 
wybucha, objawia się w nagłym wzruszeniu, w uczuciu. 
Rzeczywistość w wierszach Adriany Szymańskiej składa się ze zdarzeń, chwil nacechowanych 
emocją. Niegdyś zobaczone, odczute, poświadczone sobą, trwa w pamięci tak samo 
świeże, spontaniczne, jak wtedy, gdy objawiło się poczucie możliwej pełni. Jest to zdobywanie 
w miłości, a nawet w zwykłym spotkaniu niosącym ze sobą radość – okruchów nieśmiertelności. 
O takim cudzie zatrzymanej i przemienionej w wieczność chwili zaświadcza Kamień 
przydrożny.
Wstajemy, by się rozejść i tylko czułe piętno ognia na twoim i moim ramieniu 
świadczy o intymnym zajściu. No i on. kamień. Z psem, wróblem, osami. Niby 
ten sam. a jednak, gdy spojrzeć uważniej, świeży obłoczek blasku zdobi jego 
ziarnisty grzbiet. Cudowność tamtej chwili jak mistyczny motyl trwać będzie tutaj 
pośród psich truchtów, ptasich i owadzich lotów. 
Ta ziemska nieśmiertelność budowana jest z ulotności, ze światła, z ruchu i dźwięku. W 
krajobrazie nic się przecież nie zmieniło, ale wiemy, że został odmieniony, uświęcony w swej 
niezwykłej zwyczajności. Wieczność ziemska, mówi Adriana Szymańska, trwa tylko przez 
jedno mgnienie, a pamięć i wyobraźnia, wzruszenie i miłość – przymuszają ów moment do 
istnienia. Świat jest gotów w każdej chwili do przemiany, wystarczy wzruszenie patrzącego, 
aby odsłonił się zawarty w nim cud. 
Miłość musi więc pokonać przemijanie nie przez negację, lecz przez powierzenie się rytmowi 
życia, rytmowi biologii. Każdy obraz w tej poezji ma w sobie zakodowaną pamięć czasu. 
Nawet „ja” liryczne składa się z kilku osób – różnych w odmiennym czasie, a przecież 
tożsamych. Wiersz dedykowany Ojcu – Wyrok – jest jednym z takich precyzyjnych samorozpoznań 
i autodefinicji: 
Jak wyrok siebie dźwigam. 
Tę płochość w sobie. Ten wieczny głód święta, 
które umarto przecież razem z tobą, 
chociaż świat nadal uwodzi mnie tamtym niebem, 
zapachem tamtego tataraku, kwitnieniem tamtych łąk. 
Całym tym dzieciństwem tkliwym jak cierń 
w znoszonym łachu życia. 
„Istnieniowiec” odnajduje swoje życie także w bólu, w udręce. w cierpieniu utraty – nigdy 
ostatecznej. Tracąc kogoś, traciłby także siebie, miłość, swoje „ja” w czyichś nieobecnych 
oczach. Jest tak bardzo sobą, jak nikt inny nie potrafi. Ten poetycki świat jest tak immanentny, 
tak nawinięty wokół siebie, że nic nie może ulec zatraceniu. Wewnątrz psychiki bohaterki 
lirycznej, w jej pamięci, w jej wyobraźni mieszczą się wszystkie krajobrazy, uczucia, namiętności, 
wzruszenia, postaci bliskich osób. 
I nic się nigdy nie powtórzy w ślepych uliczkach jawy? 
Każdy dzień zapada się we mnie jak wysłużona sztolnia,

66 
żebym utykała przez czas po rumowisku pamięci. 
A przecież w wąskiej szczelinie blasku między powiekami 
wciąż drży pył tamtych zdarzeń 
( Pies) 
Z wiedzy o czasie minionym i przekonania, że nadal trwa on w pamięci, rodzi się bolesne 
napięcie w tej poezji, jej dramatyczne rozdarcie, skoro pragnie zmusić rzeczywistość, aby 
oddała swoje okruchy nieśmiertelności, by wyrażać ekstatyczną radość w zgodzie z wiedzą o 
śmierci i przemijaniu. 
Świat, który goni siebie, mnoży się i wciąż jest niepełny, a zarazem przeniknięty miłością i 
niemożliwy do ogarnięcia – staje się największym bólem tej poezji. 
I będę tak stała: o krok – o świat od ciebie 
z tym wyznaniem wstrzymanym w kącikach ust. 
To nieprawda, że płaczę. Nie kochanka, nie żona. 
Umarła. Wiemy nikt. 
( Ballada) 
Uczucie w tej poezji musi mieć swój widomy znak, domaga się bytu ujawnionego. Nie 
ujawnione jest byciem okaleczonym, jest śmiercią. A zarazem bohaterce lirycznej dana jest 
wiedza o milczącej miłości: 
Powiedzieć to. powiedzieć, jak gdyby szczęście 
było zwykłym kamykiem szafiru [...] 
Albo rozpaloną do białości twarzą księżyca, 
który patrzy na mnie nie patrząc, który 
wnika w moją krew, w moje myśli, mój język, 
moją wolę, który kusi całym swoim blaskiem, 
żebym wreszcie wykrzyczała te dwa słowa 
uchwałe jak granat ciśnięty do wnętrza świątyni, 
te dwa słowa... który przestrzega w ostatniej chwili: 
tylko nie wypowiedziane nie umiera. 
( Nie wypowiedziane) 
Uroda metafor, porównań, zdań aforystycznych składa się na piękno śpiewnej frazy, której 
wewnętrzna melodia oddaje napięcie muzyczne opisywanej sytuacji, pejzażu, przeżycia. W 
wierszach tych odnajdujemy niezliczone melodie, brzmienia, zaśpiewy, inkantacje, hymny. 
Wszystko to głosi chwałę życia, miłości, chwałę Boga, abym – jak pisze Adriana Szymańska 
– „pozostała tu z Tobą, jako hymn podzięki, wieczne adagio grazioso”. 
Poezja ekstatyczna, rozpędzona w swoich obrazach, których barokowość równoważy pragnienie 
ascezy, szuka tego, o czym wie, że może się spełnić tylko w objawieniu Absolutu. 
Jeden z największych paradoksów w tej twórczości polega na tym, że jej niezwykła szczerość 
erotyczna jest tożsama z niemal dziecięcą, naiwną wiarą w Boga – gospodarza na niebieskich 
łąkach. Jej fascynacja cielesnością kieruje uczucie, wzruszenie i wyobraźnię ku odkrywaniu 
„Tamtego świata”. 
Miłość wskazuje na ziemię połączoną z niebem i nagle łąka zamienia się we wszechświat, 
nagle „śmieszna mała dusza z długimi warkoczami” odkrywa możliwość bycia jednoczesnego 
Wszędzie. 
Urojenia okazują się jedyną prawdą, dzięki której można wyrazić pełny świat – cielesny i 
boski zarazem.

67 
Ciało postanowiło wreszcie wyprzeć się umęczonej duszy, 
bo nagle szara płachta świtu rozwarta się przede mną 
w łąkę Wieczności. 
Zazieleniało tak świetliście, jakby zamiast traw 
w dolinie nieba wschodziły promienie słońca. 
A szeroko rozlana woda nie była zwyczajnym jeziorem, 
lecz czystym Bożym błękitem. 
Światłością wiekuistą. 
Trwałam w olśnieniu niczego więcej nie pragnąc. 
( Widzenie) 
Urojenia wyobraźni nie fałszują ani uczuć, ani wzruszenia, nie naruszają immanentnej 
przestrzeni człowieka. 
„Niepoprawny Istnieniowiec”, napełniający świat swoją miłością, idzie „w nieodgadnione 
zmierzchające Tam”.

68 
Wiesława Szymborska 
Pod jedną gwiazdką 
Przepraszam przypadek, że nazywam go koniecznością. 
Przepraszam konieczność, jeśli jednak się mylę. 
Niech się nie gniewa szczęście, że biorę je jak 
swoje. 
Miech mi zapomną umarli, że ledwie tlą się 
w pamięci. 
Przepraszam czas za mnogość przeoczonego świata na 
sekundę. 
Przepraszam dawną miłość, że nową uważam za 
pierwszą. 
Wybaczcie mi, dalekie wojny, że noszę kwiaty
do domu. 
Wybaczcie, otwarte rany, że kłuję się w palec. 
Przepraszam wołających z otchłani za płytę
z menuetem. 
Przepraszam ludzi na dworcach za sen o piątej rano. 
Daruj, szczuta nadziejo, że śmieję się czasem. 
Darujcie mi, pustynie, że z łyżką wody nie biegnę. 
I ty, jastrzębiu, od lat ten sam, w tej samej 
klatce, 
zapatrzony bez ruchu zawsze w ten sam punkt, 
odpuść mi, nawet gdybyś był ptakiem wypchanym. 
Przepraszam ścięte drzewo za cztery nogi stołowe. 
Przepraszam wielkie pytania za małe odpowiedzi. 
Prawdo, nie zwracaj na mnie zbyt bacznej uwagi. 
Powago, okaż mi wspaniałomyślność. 
Ścierp, tajemnico bytu, że wyskubuję nitki z twego
trenu. 
Nie oskarżaj mnie, duszo, że rzadko cię miewam. 
Przepraszam wszystko, że nie mogę być wszędzie. 
Przepraszam wszystkich, że nie umiem być każdym 
i każdą. 
Wiem, że póki żyję, nic mnie nie usprawiedliwia, 
ponieważ sama sobie stoję na przeszkodzie. 
Nie miej mi za złe, mowo, że pożyczam patetycznych 
słów, 
a potem trudu dokładam, żeby wydały się lekkie.

69 
Byt ma swoją rację 
Między wolnością, która otwiera się wraz ze słowem „może”, a koniecznością narzuconą 
określeniem „powinno być”, „musi”, w przemianie owego „może” w „musi”, między świadomością 
człowieka a nieświadomością materii, między naszymi wyobrażeniami kreującymi 
umowny świat a prawdą bytu fizycznego, między czasem przeszłym a teraźniejszym rozgrywa 
się wciąż ten sam i wciąż zaskakująco nowy dramat istnienia. Ten dramat jest tematem 
wszystkich wierszy Wisławy Szymborskiej. Poezja precyzyjna, przemyślana, mistrzowska w 
każdym zdaniu, w każdym obrazie, przeprowadzająca dowód nie wprost, przez zaprzeczenie. 
przez ironiczny nawias, mówi o podstawowych problemach egzystencji: o czasie, który jest 
tylko naszym wymysłem i zarazem naszą najbardziej bolesną determinantą stanowiącą o tragedii 
istnienia, o umowności i zarazem realności świata, o wysiłku poznawania i nazywania, o 
rozłączeniu, wprowadzającym relatywność myślenia, słowa i każdego okruchu natury – nieprzeniknionej 
i nieprzekraczalnej przez człowieka. Ta poezja uświadamia, jak uparcie dopasowujemy 
rzeczy, zjawiska, wydarzenia do naszych przyzwyczajeń, wyobrażeń, racji. 
Wszystko jawi się takie, jakie „powinno być”. A co byłoby, pyta Szymborska, gdyby pomyśleć 
to, co „jest nie do pomyślenia”? – Wówczas otwiera się przestrzeń dla poetyckiego zdziwienia. 
Wielkie pole między „tym” a „tamtym”, na które wyrusza przekorna wyobraźnia mogąca 
pomyśleć wszystko. 
Jako harcownik wybiega tryb przypuszczający. Owo warunkujące każdą możliwość „gdyby” 
pozwala patrzeć na rzeczywistość jako na coś, co jednocześnie jest, co staje się i w każdej 
chwili przekształca, gdy wyobrażenia kłócą się z istotą rzeczy. 
Ten wspaniały tryb przypuszczający! Jakie sytuacje przywołuje do wierszy, co wyczynia z 
naszymi wyobrażeniami, z uładzonym myśleniem, jak szybko zmienia dekoracje, które powinny 
pasować do zaplanowanej roli. Warunkujące „gdybanie” odsłania fałsz i umowność 
nazw, mruży oko, śmieje się jak po spłataniu dobrego figla i pyta – co to znaczy, że coś „powinno 
być”? l pyta jeszcze dociekliwiej – a gdzie jest miejsce na traf, na przypadek, na 
wszelką możliwość? Tryb warunkowy wiedzie za sobą wolność, która nie rozumie zdań 
opartych na słowie „musi”. 
W prozie może być wszystko, również i poezja. 
ale w poezji musi być tylko poezja – 
Zgodnie z afiszem, który ją ogłasza 
przez duże, z secesyjnym zawijasem P, 
wpisane w struny uskrzydlonej liry, 
powinnam raczej wefrunąć niż wejść – 
( Trema) 
„Gdyby” wprowadza nas na scenę, gdzie toczy się gra pojęć, gdzie myśl podrzuca sobie 
myśl, tak jak podpowiada się tekst, aby natychmiast ów gotowy tekst rozbić, pokazując inne 
możliwości jego znaczenia. „Gdyby” wprowadza nas w świat pomyślany. Tak, ale przy subtelnych 
komplikacjach, które kocha Wisława Szymborska, byłoby to zbyt proste. Tryb warunkowy 
w okamgnieniu przeskakuje ze świata myślanego w rzeczywistość boleśnie prawdziwą, 
w tę jawę, od której nie ma ucieczki, l w tym momencie „gdyby” odsłania sam cud 
istnienia. Cud. że coś w ogóle jest jakie jest, że nagle staje się to, czego nie było, że rodzi się 
gwiazda „Nadliczbowa dla policzonych dni życia”. Kolejne wiersze udowadniają w trybie 
warunkowym, iż nie ma nic ponad bycie. To „w kratkę szalik o przedłużonej nagle przydat

70 
ności” zaprzecza choć na chwilę śmierci, która „nie zna się na żartach”. To z wciąż na nowo 
uświadamianego sobie cudu istnienia powstał wiersz o Baczyńskim. który nie zginął, zdążył 
się zestarzeć i na oczach wszystkich rusza od stolika, żeby podejść do telefonu – 
Rozmów na widok ten nie przerywano by, 
w pół gestu i w pół tchu nie zastygano by, 
bo zwykłe to zdarzenie – a szkoda, a szkoda – 
jako zwykłe zdarzenie traktowano by. 
Inne wiersze Wisławy Szymborskiej opowiadają wciąż o tym samym cudzie, że ktoś jest. 
żyje, mówi, chodzi, je. Czy trzeba aż pomyśleć zmartwychwstanie, żeby zrozumieć cud samego 
bycia? Przecież, dopowiada w innych utworach poetka, czas dany nam na trochę, bo 
„końce nieskończoności zrastały się szybko”, jest jedynym naszym czasem, l nie tyle owe 
konstatacje nas zadziwiają, co precyzyjne, wciąż zaskakujące określenia, te poetyckie definicje, 
lekkość wyobraźni, także słownej, te pomosty znaczeń budowane między wyrazami, 
dowcip skojarzeń obrazów świadczących o napiętej, czujnej uwadze, która śledzi własne 
przypuszczenia, nagłe zdumienia, jak chociażby to – 
Cud pierwszy lepszy: 
krowy są krowami. 
Drugi nie gorszy: 
ten a nie inny sad 
z tej a nie innej pestki. 
Czas indywidualnego, wyodrębnionego życia – tego, a nie innego. Czas, którego nie można 
przewidzieć, a jedynie myśleć o nim w trybie przypuszczającym. W nim „Nie słychać wycia 
psów i kroków przeznaczenia”. 
A co słychać w tym czasie? – Głosy ludzi, odgłosy historii, huk maszyn, dźwięk spadającego 
na parapet ziarnka piasku, gwar dyskusji, plotki podczas pogrzebu, pytania zadawane 
sobie i innym, l wciąż okazuje się, że nie ma „pytań pilniejszych od pytań naiwnych”. 
Wszystkie te pytania są próbą zrozumienia istoty kondycji ludzkiej, a także jej uwarunkowań 
społecznych, historycznych, cywilizacyjnych. W podstawowym, zasadniczym wymiarze istnienia, 
tym, o którym myśli Szymborska, nie zmieniło się nic. gdyż nadal, teraz, jak przed 
wiekami 
Nie ma takiego życia, 
które by choć przez chwilę 
nie było nieśmiertelne 
Śmierć 
zawsze o tę chwilę przybywa spóźniona 
A także dlatego, że „Ciało jest bolesne” i „Ruch rąk osłaniających głowę pozostał jednak 
ten sam”. 
„Nic się nie zmieniło” – powiada poetka, „zmalała tylko ziemia i cokolwiek się dzieje, to 
tak jak za ścianą”. Dlatego trudno nie słyszeć krzyku torturowanego ciała, które „jest i jest i 
jest i nie ma się gdzie podziać”. 
Jeżeli nic się nie zmieniło – to co się z nami stało; a może zmieniło się wszystko, poza 
podstawą egzystencji? Zadając te pytania odpowiada wierszem Krótkie życie naszych przodków. 
Nie pozwalało ono na długie dywagacje, na późną mądrość, na ostre podziały.

71 
Dlatego jeśli radość, to z domieszką trwogi, 
jeśli rozpacz, to nigdy bez cichej nadziei. 
Życie, choćby i długie, zawsze będzie krótkie. 
Zbyt krótkie, żeby do tego coś dodać. 
Czas przeszłości ma w tej poezji wymiar ludzki. Jednostka żyje w nim wyodrębniona z 
anonimowego tłumu, nawet drzewa posiadają imiona własne. „Wielki człowiek” w rozpoznawalnym 
otoczeniu żyje bez obawy, że zostanie pogwałcona jego suwerenność i prawo do 
intymnej osobności. Motyw z Przemian Owidiusza brzmi bardzo znajomo, tylko że każde 
stwierdzenie o sposobie tamtego życia zostało opatrzone słowem „jeszcze”. To „jeszcze” staje 
się pośrednim rozpoznaniem „dziś”, czyli tego, co będzie potem. Jedno słowo, jak zwykle w 
mistrzowskim wykonaniu Wisławy Szymborskiej, wprowadza dwa czasy, dwie odrębne sytuacje 
skontrastowane ze sobą. 
Jeszcze zwierzał się w listach, 
bez myśli, że po drodze zostaną otwarte. 
Prowadził jeszcze dziennik dokładny i szczery, 
bez lęku. że go straci przy rewizji. 
Wtedy, gdy „Zagłada świata była tylko w rękach Boga”, człowiek miał szansę być sobą. 
Na wszystkich rzeczach odciśnięta była miara osobności. Życie i śmierć były sprawą prywatną, 
nie instytucji. Tylko tyle, i aż tyle zmieniło się do czasu naszej epoki, w której 
Wszystkie twoje, nasze, wasze 
dzienne sprawy, nocne sprawy 
to są sprawy polityczne. 
Nie znam, przyznaję, bardziej precyzyjnej definicji lat osiemdziesiątych niż ten wiersz 
Dzieci epoki. Szymborska posiada wielki dar stawiania nie tylko celnych diagnoz, lecz również 
rozpoznań, które czytane po latach zachowują tę samą świeżość i tę samą aktualność. 
Portretowany przez nią czas, zabójczo ironicznie, w ciągłej ambiwalencji: jest – nie ma, ważne 
– nieważne, staje się portretem zbiorowym PRL-u. Pisanie życiorysu – to jeden z najostrzejszych 
wierszy politycznych tamtego czasu. Pisząc życiorys, należy podać: 
Raczej już numer butów, niż dokąd on idzie, 
ten, za kogo uchodzisz. 
Do tego fotografia z odsłoniętym uchem. 
Liczy się jego kształt, nie to, co słychać. 
Co słychać? 
Łomot maszyn, które mielą papier. 
W tym czasie toczą się dyskusje przy zasłoniętych szczelnie oknach i 
Czasem tylko ktoś wstanie, 
zbliży się do okna 
i przez szparę w firankach 
podgląda ulicę.

72 
I także owa Pornografia, gdyż „Nie ma rozpusty gorszej niż myślenie”, jest znamieniem 
tamtego czasu, l gdzież jest w nim miejsce, pyta poetka, na „prywatne uniesienia”, „wiersze 
na pojedynczy głos”, na wybór „nie ścieśniony do jednego z dwojga”, na wiarę „że to 
wszystko kiedyś się jeszcze przyda”. 
Wolność zostaje wprowadzona do arki, a przecież w czasie wielkiego potopu coś się jednak 
zdołało uratować. „Może” – słówko najważniejsze, od którego się zaczyna wielka przygoda 
z wyobraźnią, pozwala przypuszczać, że finał będzie jak z bajek dla dzieci, które to 
opowieści, jak wiadomo, kończą się dobrze. Tymczasem jednak, w „epoce politycznej”, gdy 
ciało się wije, szarpie i wyrywa, 
ścięte z nóg pada. podkurcza kolana, 
gdy wiadomo już, że 
Głupota nie jest śmieszna. 
Mądrość nie jest wesoła 
– pozostaje żyć z najważniejszym przeświadczeniem – „co nie do pomyślenia jest do pomyślenia”. 
Tyleż w tym zdaniu goryczy, ile nadziei. Tyleż wiedzy o zniewoleniu! jego metodach, co 
wiedzy o szansach dla wolności. Za tym zdaniem zaczynają się wszelkie możliwości – wielkie 
i ważkie credo poetyckie i ludzkie: 
Wolę dobroć przebiegłą od łatwowiernej za bardzo. 
Wolę ziemię w cywilu. 
Wolę kraje podbite niż podbijające. 
Wolę mieć zastrzeżenia. 
[...] 
Wolę brać pod uwagę nawet tę możliwość, 
że byt ma swoją rację. 
W obronie bytu, czasu zbyt krótkiego, bolesnego ciała, osobności ludzkiej, w obronie myślenia, 
które zaczyna się od „gdyby”, pisane są wiersze będące filozoficzną opowieścią o czasie, 
który jest przerwą w nieskończoności, o czasie między „musi” a „może”, i o realnym, 
historycznym czasie przeszłym i dzisiejszym. 
Pozostaje wciąż otwarte, „naiwne” pytanie – jak żyć? 
Jak się żyje, gdy się jest zakochanym i przypadek zamienia się w konieczność, i jak żyć po 
śmierci kogoś najbliższego. Jak żyć w czasie wojny, jak z pamięcią i bez pamięci. Jak w kruchym, 
„pożyczonym” ciele i jak na globie wirującym w kosmosie. Samo życie jest otwierającym 
się na siebie pytaniem, które od Wołania do Yeti zgłębia ta poezja. 
To następny, wielki harcownik – pytajnik, który wbiega na pole tych wierszy, przypatruje 
się uważnie ludziom, sytuacjom, zjawiskom, aby zapytać: a jaka jest pewność, że jest tak. a 
nie inaczej? – Nie ma żadnej pewności, mówi autorka Końca i początku, gdyż z nagromadzonej 
wielorakiej wiedzy o rzeczywistości nie wynika nic oczywistego, l znów widzimy zdziwienie, 
zaciekawienie, sceptyczno-roniczny uśmiech, w którym mieści się wiedza, że absolutne 
poznanie nie jest nam dane, że najważniejsze pytania pozostaną bez odpowiedzi i dlatego 
można je ponawiać, stawiać jeszcze raz w innym porządku myślenia. Im bardziej racjonalna 
wydaje się ta poezja, w tym bardziej zakryte rejony się wkrada, tym bardziej przebłyskuje 
tym. co „nie do pomyślenia”: pyta już nie tylko o samo życie i skąd ono się wzięło, nie tylko 
o nasz los, ale o sam świat jako byt istniejący. Na wszystkie pytania odpowiedzią – jedyną

73 
możliwą – jest wybór między wątpliwościami. U podstaw wszystkiego, o co pyta, leży to 
elementarne Heideggerowskie zdziwienie, że Byt jest, że raczej jest coś niż nic. 
Jej świat jest otwarty w czasie i przestrzeni, nie mający początku ani końca. Jakie to miejsce, 
co go otacza? 
Od tego trzeba było zacząć: niebo. 
To bardzo zastanawiający wiersz, niezwykły, wprowadzający nowe myślenie do poezji 
Wisławy Szymborskiej, i nowy obszar. 
Niebo mam za plecami, pod ręką i na powiekach. 
Niebo owija mnie szczelnie 
i unosi od spodu 
Miejsce zostało rozpoznane – to kula ziemska zawieszona w przestworzach. Z perspektywy 
kosmicznej, jest 
Kret równie wniebowzięty 
jak sowa chwiejąca skrzydłami. 
Wystarczy zmienić punkt obserwacji i wiadomo, że 
Zjadam niebo, wydalam niebo. 
Jestem pułapką w pułapce, 
zamieszkiwanym mieszkańcem, 
obejmowanym objęciem, 
Pytaniem w odpowiedzi na pytanie. 
To niebo nie ma końca, otacza człowieka i jest nim samym. 
Poezja w sposób zracjonalizowany opisuje świat, który w swej najgłębszej istocie jest irracjonalny, 
otwarty dla przypadku, wydany chaosowi. 
Jaki właściwie jest ten świat, który zamieszkujemy? – Tu poetka wylicza precyzyjnie, 
niemal punkt po punkcie to, co składa się na ludzki los uwikłany w historię, zdeterminowany 
biologią, wydany emocjom, ambicji, tyranii, nienawiści, bezprawiu. 
„I co tu robię? [...] właśnie na Ziemi? Przy małej gwieździe?” – pytała w Zdumieniu. Po 
latach wie. że „jestem pułapką w pułapce”, i dodaje „Moje znaki szczególne to zachwyt i rozpacz” 
oraz wiedza, że jedyną pewnością jest śmierć, że „nic darowane, wszystko pożyczone”. 
A jednak, mówi poetka, musi być jakiś sens tego wszystkiego, co się z nami dzieje. I znów 
pojawia się perspektywa kosmiczna, z której widać opuszczających po śmierci ziemię, którzy 
idą 
I jakby coś pozyskanego? niosąc? 
Oba słowa kończy znak zapytania. Znak metafizycznej dociekliwości, wynik wszystkich 
ontologicznych wątpliwości, z którymi przez lata spotykała się ta twórczość. Jej „nie wiem”, 
o którym Szymborska mówiła „trzymam się tego jak zbawiennej poręczy”, zmienia się w 
wątpliwość otwierającą obszar nadziei w istnienie jakiegoś nadrzędnego Sensu. Zdziwienie 
światem leżało u podstaw tej poezji. Wielkie, wszechogarniające zdumienie, że jest tak, a nie 
inaczej, że istnieje człowiek – pojedynczy, o określonym losie. Jednak z tego zdziwienia nie 
wynika nic, co dałoby się określić jako sensowne lub bezsensowne. Nic oprócz konstatacji, że

74 
jest jak jest. Jałowość dociekań i spekulacji, co będzie dalej, kończy się w chwili, mówi Wisława 
Szymborska, gdy zdamy sobie sprawę, że „księga zdarzeń zawsze otwarta w połowie”. 
Bez względu na tragedie życie toczy się dalej, po najbardziej krwawej bitwie „ktoś musi posprzątać”. 
Zdarzenia wielkie, wzniosłe i małe, pospolite następują po sobie, pokrywają się 
ślady, śmiech głuszy tragizm, ponieważ „rzeczywistość wymaga”, aby istniał świat. Przy niezwykle 
obiektywnej, powściągliwej narracji, przy nagromadzeniu konkretów i szczegółów, 
jakie charakteryzuje te wiersze, mówienie o heroizmie wydaje się nie na miejscu. Chyba jednak 
tylko tak można określić wymiar tej poezji.

75 
Spis rzeczy 
Słowo wstępne 
Śmiertelne ciało 
[Maria Bigoszewska] 
Prawo do sprzeczności 
[Julia Hartwig] 
Jasność Świata 
[Anna Kamieńska] 
„Światło nad wodami” 
[Ludmiła Marjańska] 
„Słowa chcą żyć, nie mówić” 
[Krystyna Miłobędzka] 
Małomówność 
[Joanna Pollakówna] 
„Na dole płomień W górze płomień” 
[Krystyna Rodowska] 
Wielka Imaginacja 
[Adriana Szymańska] 
Byt ma swoją rację 
[Wisława Szymborska]

76 
Iwona Smołka, 
pisarka i krytyk literacki, jest autorką dwóch powieści: Rozpad (1983 wyd. I pod pseud. Maria 
Jarota, 1996 wyd. II) i Musisz siebie zjeść (1996) oraz książki krytycznoliterackiej Lęki. 
ucieczki, akceptacje (1984). Opracowała także, wraz z Tomaszem Jastrunem i Leszkiem Szarugą. 
wydaną najpierw w „drugim obiegu”, a potem za granicą, Antologie poezji stanu wojennego 
(1982). Pracuje w Redakcji Publicystyki Kulturalnej Programu II Polskiego Radia.

77 
Na książkę tę składa się dziewięć szkiców poświęconych twórczości dziewięciu współczesnych 
polskich poetek. Dla każdej z nich autorka znajduje pojemną formułę interpretacyjną, 
rodzaj znaku rozpoznawczego, pozwalającego bezbłędnie zidentyfikować poszczególne wiersze. 
Iwona Smolka łączy w tych esejach kompetencje wytrawnego krytyka, znawcy nowych 
poetyk i języków liryki, z wrażliwością czytelnika zawsze gotowego do przeżycia nowej lekturowej 
przygody, otwartego na niespodzianki języka i wyobraźni współczesnej poezji. Jestem 
zaproszonym uczestnikiem rozmowy, jaką poeta toczy ze światem – pisze w słowie 
wstępnym autorka. Słucham i chcę zrozumieć, co i w jaki sposób do mnie mówi. Staram się 
usłyszeć ciszę, owe momenty zamilknięć, w których wyraża się ten najpiękniejszy w całej 
poezji naddatek – objawiona tajemnica. 
Książka Dziewięć światów została wyróżniona w Konkursie Literackim Fundacji Kultury 
w 1996 roku.