John Sladek Człowiek z przyszłości

Do Wielmożnego Pana
Jeremiego Botforda 10 sierpnia 1772

Drogi Jerry!
Po tych wszystkich latach wróciłem do Londynu z mieszanymi uczuciami. Miasto jest 
wspanialsze i okropniejsze niż kiedykolwiek. Przypomina wielką Prasę Drukarską, pod którą 
wtłoczono wszelkiego rodzaju ludzi, nie zadając sobie nawet odrobiny trudu, by ich zapytać, 
czy chcą się dławić fetorem swych sąsiadów.
Jeśli o mnie chodzi, to jedynym miejscem, gdzie mogę znaleźć schronienie przed 
niezdrowymi wyziewami tłumu, jest kawiarnia. Oczywiście mówię o kawiarni Crutchwooda 
na Clovebelly Lane, którą masz powody miło wspominać. Ciągle jeszcze można tam znaleźć 
zajmujące towarzystwo, jakąż jednak było dla mnie niespodzianką, kiedy przy kominku 
zobaczyłem kilku naszych starych przyjaciół, August Strathnaver nabrał tuszy i wygląda, 
jakby był chory na puchlinę, ale ma Dowcip cięty jak za dawnych czasów. Dick Blackadder w 
dalszym ciągu molestuje wszystkich o przedpłaty na jego przekłady z Owidiusza i w dalszym 
ciągu robi to bez rezultatu, ale jak dawniej tak i dziś ciągle ma nadzieję, że mu się to uda. 
Dowiedziałem się, że biedny Oliver Colquhoun, który nigdy nie mógł wystawić swej sztuki 
na Drury Lane, rozstał się z tym światem.
Jednakże największe zdumienie ogarnęło mnie, kiedy zauważyłem wielką postać w 
surducie tabaczkowego koloru, siedzącą tuż przy kominku tyłem do reszty towarzystwa.
Postać ta odwróciła się, by przyjrzeć mi się, i wtedy ujrzałem znajomą twarz 
przypominającą pysk wielkiej żaby. Był to oczywiście Doktor Samuel Johnson2 we własnej 
osobie. Kiedy otworzył usta, zdawać się mogło, że ktoś rozkroił parujący pudding. - Acha... 
(powiedział) - Widzę, że niczego się pan nie nauczył, panie Timothy Scunthe! A zatem ja 
muszę nauczyć pana lepszych manier) Czy nie wie pan, że nie należy przerywać człowiekowi 
jego rozmyślań?
Nasz stary przyjaciel nie utracił nic ze swego kłótliwego usposobienia. Nigdy nie 
zapomnę dnia, w którym oblałem go korzennym winem - ale też on nigdy nie pozwoli mi o 
tym zapomnieć, chociaż od tej pory minęło już prawie jedenaście lat!
Spędziłem cały wieczór w towarzystwie Johnsona i ludzi z jego kręgu, wśród których 
znalazłem wiele nowych twarzy. Poczciwy Doktor utył znacznie i, jak powiada, ma wyraźną 
skłonność do podagry, chociaż nie zauważyłem, żeby zmniejszyło to płynność jego wymowy. 
Tego wieczora rozprawił się z dwoma Studentami Filozofii (spierali się na temat duszy, a 
przynajmniej tak mi się wydaje, bo nie byłem w stanie towarzyszyć im), z jakimś Dyrektorem
Szkoły, z pewnym pisarzem z Grub Street i z jakimś Bogu ducha winnym 
akwizytorem, który zaszedł tu na filiżankę herbaty i uciekł, zanim zdążyła ostygnąć. Krótko 
mówiąc, Dr Johnson nic się nie zmienił: jest w dalszym ciągu człowiekiem Dowcipnym, 
Śledziennikiem i Wybitnym Racjonalistą. Jakże żywo stanęły w pamięci dni, kiedy to jako 
szczeniaki drażniliśmy go nieraz, a on potrafił jednym słowem zatkać nam pyski. 
Przypominasz sobie, jaką mieliśmy zabawę z Gościem z Przyszłości i jak poczciwy Doktor 
zdemaskował go jako błazna i wesołka? Nigdy tego nie zapomnę, tak jak - mam nadzieję - i 
Ty nie zapomniałeś
Twego szczerze Ci oddanego
Timothy Scunthe’a

Do J. O. Baroneta
Sir Timothy Scunthe’a 25 sierpnia 1772 
Drogi Timie!
Miło mi, że nie zapomniałeś o Wypadku z Człowiekiem z Przyszłości, zacząłem 
bowiem zbierać strzępki wspomnień i nader chętnie powitałbym pomoc Twojej wybornej 
pamięci. Chociaż sądziłem, że doskonale pamiętam to Wydarzenie, to jednak okazało się, iż 
w ciągu ostatnich dziesięciu lat wiele innych jakże Błahych wydarzeń zatarło pamięć o nim, 
toteż chętnie usłyszałbym Twoją relację o tym Wypadku. Podając mi ją zaskarbiłbyś sobie, 
Drogi Timie, wieczystą wdzięczność
Twego szczerze Ci oddanego
Jer. Botforda

Do Wielmożnego Pana
Jeremiego Botforda 5 września 1772
Drogi Jerry!
Twoja pamięć jest niewątpliwie lepsza od mojej, ale ja swego czasu zanotowałem 
sobie kilka Uwag na temat tego interesującego Wydarzenia, które też - mając na względzie 
dobro Twojej książki - pozwalam sobie teraz przekazać do Twojej dyspozycji.
Było to pewnego grudniowego wieczora roku 1762 i nasze stałe kółko, z Drem 
Johnsonem na czele, jak zwykle zebrało się w sali gry w kawiarni Crutchwooda. Ówczesny 
właściciel kawiarni, Paunceford, wdał się w sprzeczkę z jakimś gościem, który go zatrzymał 
przy wejściu, a ponieważ nie zamknął przy tym drzwi, w sali zrobiło się zimno.
- Psiakrew! - ryknął Dr Johnson. - Chce pan, żebyśmy wszyscy nabawili się malarii? 
Niech pan wreszcie wpuści tego dżentelmena.
Paunceford wprowadził chudego jegomościa o długich i cienkich nogach, dziwacznie 
ubranego. Przypominam sobie, że włosy miał naturalne i skandalicznie krótkie, a spodnie, 
które nosił, sięgały mu do kostek.
Tabakierka Johnsona potoczyła się z brzękiem po podłodze. - O Boże! -
‘ Grub Street - nazwa ulicy londyńskie], przy której zamieszkiwali zawodowi literaci 
w XVIII w.
zawołał jej właściciel. - A cóż to za Peruka?
Jegomość nic nie odpowiedział i skonsternowany tylko rozglądał się do-koła.
- A może jest pan metodystą? Albo dysydentem?4 - zapytał opryskliwie Johnson. - 
Zresztą, wszystko mi jedno, co pan głosi... Ale upolowałby pan więcej nowych wyznawców, 
gdyby przykrył pan głowę uczciwą peruką.
- A może - powiedział Strathnaver chichocząc - a może ten dżentelmen uważa 
zdobienie ciała za szatański wymysł?
- To możliwe. Ale zauważ, że mu to nie przeszkodziło w okryciu swych 
szczudłowatych kończyn. Nazywam się Dr Samuel Johnson - zwrócił się do obcego. - Niech 
mi pan wybaczy, że nie wstaję, ale dziś wieczór dokucza mi podagra. A jak pańska godność?
Nieznajomy wyciągnął najpierw lewą rękę, cofnął ją, a potem znowu próbował ją 
podać. W końcu wyciągnął właściwą rękę i podał ją Johnsonowi.
- Nazywam się Darwin Gates - powiedział nieśmiało. - Przybyłemu tu z XX wieku.
Ręka Drą Johnsona zadrżała przez ułamek sekundy, kiedy wyciągnął ją po swą 
tabakierkę. - Jest to więc miejsce? - zapytał częstując nas tabaką. - Sądziłbym, że to raczej 
kierunek... Ale bardzo nam miło spotkać pana. Przypuszczam, że zaszczyci pan to szczęśliwe 
grono i opowie nam o licznych cudach swej epoki?
Pan Gates usiadł i zachowując całą powagę pochylił się ku nam.
- Oczywiście, że opowiem. Ale nie uwierzycie nawet w część tego...
- Istotnie? Moja łatwowierność jest powszechnie znana - powiedział Johnson. Na jego 
wielkich i brzydkich ustach pojawił się szelmowski uśmiech. Niewątpliwie opowie nam pan o 
pojazdach poruszających się bez pomocy koni. O maszynach, które niby ptaki unoszą ludzi w 
powietrze. O statkach bez żagli...
Obcy zaczerwienił się i wyjąkał:
- Prawdę mówiąc...
Głos Johnsona przybrał na sile i wysokości. - O maszynach, w których człowiek 
pływa pod wodą jak ryba, gdzie też ogląda niezliczone cuda. O koniach mechanicznych 
zdolnych do ciągnięcia naraz tuzina pojazdów. O sztucznych świecach, działających dzięki 
tajemniczej Sile, o której jeszcze nic nie wiemy. O budynkach zbudowanych z kryształu i 
żelaza, których mieszkańcy mogą kazać swym sługom zaaranżować taką pogodę, na jaką 
mają ochotę. Czy to taką właśnie Przyszłość chce nam pan opisać, panie Gates?
Wydawało się, że nasz biedny gość po prostu dostanie apopleksji z zakłopotania i 
zmartwienia. Nie miałem wątpliwości, że to, co nieszczęśnik chciał nam opowiedzieć, nie 
umywało się do fantazji Johnsona. - Ja - wyjąkał - to znaczy, ja...
- Ale - ciągnął Dr Johnson przez zaciśnięte zęby - dotychczas mówiłem
* Dysydent - protestant odrzucający doktryny i formy Kościoła państwowego.
jedynie o wynalazkach fizycznych, o maszynach, które potrafi przewidzieć byle 
Mechanik. Nie przyniosłoby to panu chluby, gdby nie umiał pan wy-myśleć czegoś lepszego. 
Może więc zamierza pan opowiedzieć mi coś o Stosunkach Politycznych panujących w XX 
wieku? Chwileczkę - Oczywiście, nie będzie wtedy wojen, ponieważ wynalezione zostaną 
przerażające rodzaje Broni zbyt groźnych na to, by można było ich użyć. Nasze kolonie w 
Ameryce zbuntują się i staną się Potężnym Narodem, który głosić będzie, że Wszyscy Ludzie 
są Równi. Być może, wyzwolą nawet swych murzyńskich niewolników, chociaż nie wiem, 
czy można tego oczekiwać po naszych amerykańskich przyjaciołach.
- Chwileczkę l - zawołał nasz gość. - Jestem Amerykaninem i wypraszam sobie...
- Cyt! - powiedział Johnson. - Pragnę pana ostrzec, że to właśnie ja zdemaskowałem 
George’a Psalmanaza-ra5, który przez czterdzieści lat udawał „Formozańczyka” i posługiwał 
się wymyślonym przez siebie „językiem for-mozańskim”.
Ostatnie zdanie Johnson wypowiedział ściszonym głosem, ale potem wrócił db swego 
zwykłego chrapliwego barytonu i podjął swoje fantazje:
- Przypuszczam, że wiele Mocarstw w Europie utraci swe znaczenie, a one same 
wejdą w zupełnie nowe Przymierza. Podejrzewam również, że monarcha angielski nie będzie 
miał do powiedzenia więcej niż studzienny żuraw.
- Skąd pan to wie? - zapytał ze zdumieniem pan Gates.
- Drogi panie - odparł lekceważącym tonem Johnson - po prostu wymyślam sobie 
własną historię, żebym nie musiał się nudzić, słuchając pańskiej. Ale proszę mi nie 
przerywać; chcę mówić dalej. Nie przedstawiłem jeszcze Przyszłego stanu Malarstwa, 
Muzyki, Filozofii Moralnej 4 Naturalnej...
- Ale najpierw poczęstujmy pana Gatesa szklanką ponczu - zamruczał Strathnaver. - 
Oczywiście pod warunkiem, że osoby przybyłe z czasów tak bardzo niedostępnych naszym 
zmysłom są w stanie pić i jeść. Czy jest pan, panie Gates, nieziemskim duchem na kształt 
aniołów pana Miltona8? Czy potrzebuje pan snu, spożywa pokarmy i tak dalej?
Podczas gdy nasz nieszczęsny gość zabierał się do swego ponczu, Dr Johnson rozparł 
się w swym fotelu i przyglądał mu się bez cienia zainteresowania. Na twarzy Johnsona 
malowała się pogarda; świadczył o tym grymas ust, które podciąga wtedy w górę aż do 
wielkiej brodawki, jaką ma na prawym policzku.
- Mało znam się na Malarstwie - powiedział. - W najlepszym razie jest to prymitywna 
sztuka, niezręcznie naśladująca Naturę. Spodziewam się, że w przyszłości jej mistrzowie 
znudzą się malarstwem realistycznym i zainteresują się czymś innym.
Oczywiście w XX wieku każdy będzie miał do dyspozycji taką Muzykę, jakiej
> George Psalmanazar (1678-1763) - francuski awanturnik literacki, autor 
„Historycznego i geograficznego opisania wyspy Formozy”, 1704.
8 John Milton (1608-1674) - jeden z największych poetów angielskich, m.in. twórca 
sławnego „Raju utraconego”, 1667.
zapragnie. Doskonale potrafię sobie wyobrazić szkodliwe skutki, jakie wywrze to na 
poczucie Smaku i ludzkie Upodobania. Jeśli każdy szewc czy kowal będzie mógł postukiwać 
swym młotkiem w rytmie tej Muzyki, na jaką tylko będzie miał chęć - Bo trzeba panu 
wiedzieć, drogi panie, że prawdziwej Sztuki nie da się spopularyzować!
W Ogrodzie Filozofii zawsze znajdziemy całe bogactwo przeróżnych kwiatów, 
wystarczające na spory bukiet. W pewnej chwili ludzie przestaną mówić o Rozumie, a zaczną 
rozprawiać o Odpowiedzialności. Nie ma ładu we Wszechświecie - powiedzą kiedyś - tak jak 
nie było Olbrzymów w wiatrakach Don Kiszota. Absurd stanie się hałasem filozofii i wtedy 
nadejdzie Czas Głupców.
Również mogę sobie doskonale wyobrazić, że Nauki Przyrodnicze rozwiną się i 
przyczynią do powstania licznych wynalazków - wszelkiego rodzaju maszyn i zabawek. Nie 
mam wątpliwości, że człowiek XX wieku będzie latał na Księżyc, a może nawet na Słońce. 
Astronomia, Chemia, Matematyka i Medycyna posuną się daleko w swym rozwoju. Wielkie 
Plagi będą niemal nieznane. Przypuszczam nawet, że dowiedzie się - ku ogólnemu 
zadowoleniu - iż Tytoń jest rośliną trującą.
- Zdumiewające! - zawołał nasz gość. - Skąd pan to wie?
- Spotykałem lepszych oszustów niż pan! - odparł Johnson, patrząc nań surowo. - 
Cierpię na podagrę, przeto spędzam tu wszystkie wieczory i staję się ofiarą każdego z nich, 
który tylko się tu pojawia. Nie dalej jak w zeszłym miesiącu spotkałem tu „człowieka z 
przyszłości”, przy którym pan powinien rumienić się ze wstydu. Nie tylko bowiem był to 
człowiek o eleganckich manierach i przebogatej fantazji, ale, co więcej, był wręcz moim 
sobowtórem!
Nasz gość zbladł, a następnie zziele-niał. - Pańskim sobowtórem? - zapytał.
- Tak, Ten łotr próbował przekonać mnie, że jest mną, a!e zawiódł się srodze, bo nie 
wiedział, że nie spotkałem jeszcze człowieka, który potrafiłby rozumować lepiej ode mnie. 
Dowiodłem mu - tak jak dowiodę również panu - że człowiek nie może podróżować z 
Przyszłości w Przeszłość.
Człowiek nie może poruszać się w Czasie tak, jak porusza się w Przestrzeni. Sama 
Natura nie zniosłaby tego, tak jak nie znosi Lewitacji i Próżni. Niech pan tylko pomyśli, do 
jakich okropnych Paradoksów doprowadziłyby takie podróże! Gdyby na przykład mógł pan 
powrócić do czasów swego dzieciństwa, to zobaczyłby pan siebie jako dziecko. Ale 
przypuśćmy, że pański powóz przejechałby to dziecko? Czy przestałby pan wtedy istnieć? 
Jakżeby pan jednak mógł być mimo to żywy? A przy dalszym rozważaniu sprawy pojawiają 
się Paradoksy jeszcze okropniejsze. Przypuśćmy, że spłodził pan dziecko ze swą własną 
matką, i przypuśćmy, że to dziecko to właśnie pan. Jakże jednak człowiek może być zarazem 
swym własnym ojcem i synem, parodią Praw Fizycznych i Moralnych? Nie śmiem nawet 
zastanawiać się nad problemem o wiele poważniejszym: Który z was - gdybyście mieli się 
spotkać - posiadałby pańską Duszę? A czy Dusza jest
podzielna, czy niepodzielna? Czy któryś z was byłby bezdusznym zwierzęciem, 
jedynie Automatem?
Nie mógł pan przybyć z Przyszłości, gdyż Przyszłość ex definitione jeszcze nie 
istnieje. Przyszłości jeszcze nie ma. A gdyby nawet podróż w czasie była możliwa, to i tak nie 
mógłby pan być naszym Potomkiem. Sądzę bowiem, że Człowiek z każdym pokoleniem 
nabywa więcej Rozumu, a tymczasem pan siedzi tu przede mną z rozdziawionymi ustami i z 
podziwem słucha moich zwodniczych argumentów,
- Bardzo pana proszę - powiedział pan Gates - mogę dowieść, że przybyłem z 
Przyszłości. To ja zbudowałem jedyny Wehikuł Czasu, jaki kiedykolwiek zbudowano. A oto 
mój dowód. Tu mam monetę. - Przez chwilę grzebał w kieszeni spodni. - Tu ma pan ćwierć 
dolara - dolar to moneta Stanów Zjednoczonych Ameryki - oświadczył z dumą, wręczając 
monetę Strathnaverowi. - Sam się pan przekona, że pochodzi z XX wieku.
- Mój Boże! - zawoła) Strathnaver.
- l to ma być list uwierzytelniający, jaki sprokurował sobie ten biedaki Ależ to nie jest 
moneta, panie Gates. Muszę kiedyś nauczyć pana, jak się bije pieniądze. Kiedy projektuje pan 
sztan-cę, to musi pan odwrócić rysunek, tak] żeby wyszedł jak należy na samej monecie.
Pokazał nam monetę i wszyscy mogliśmy się przekonać, że napis istotnie był 
odwrócony. Było to nędzne fałszer-s’two.
- Po prostu napis uległ odwróceniu!
- zawołał pan Gates. - Nie mam pojęcia, jak się to stało... Ale co mam zrobić, żebyście 
rni uwierzyli?
- Nic pan nie może zrobić - powiedział Johnson. - Ten łotr pański poprzednik, pokazał 
mi dziwną maszynkę, którą nazywał Zapalniczką, ale kiedy przyjrzałem się jej bliżej, to 
okazał* się że w środku był tylko mały knot nasiąknięty naftą i krzesiwo z rusznicy.
- W takim razie zabiorę pana ze sobą do moich czasów, bo widzę, że nic innego pana 
nie przekonał
- Ładny pomysł - powiedział pan Strathnaver - ale nigdy nie odciągnie go pan od 
kominka.
- Co takiego? - zawołał Johnson. - Mam porzucić to ciepłe miejsce przy ogniu i błąkać 
się na mrozie i śniegu, aż kamraci tego łotra napadną mnie gdzieś i zatłuką? Nie mogę 
powiedzieć, żeby mi się to uśmiechało...
- Nie musimy iść daleko - powiedział Gates. - Mój Wehikuł Czasu znajduje się w 
pobliżu - a poza tym pańscy przyjaciele mogą nam towarzyszyć. Czyżby bał się pan, że 
słuszność jest po mojej stronie?
Choć raz Johnson nie znalazł odpowiedzi. Zerwał się z niezwykłą żywością, wołając o 
swój płaszcz i kapelusz. - Dobrze! Przyjrzyjmy się temu twojemu Wehikułowi, ty draniu - 
zagrzmiał.
Jako towarzyszy wybrał sobie Dicka Blackaddera i mnie. Nie zrobiliśmy nawet 
dwudziestu kroków, kiedy natknęliśmy się na ‘Wehikuł Czasu. Przypominał trochę lektykę, 
trochę wannę, a w niemałym stopniu także wyprostowaną trumnę na kółkach. Gates otworzył 
klapę f Wehikułu i obaj mężczyźni weszli do środka, zamykając klapę za sobą.
Dick i ja przyglądaliśmy się bacznie tajemniczej maszynie, gotowi na wszystkie 
niespodzianki. Panowała śmiertelna cisza.
- Obawiam się, ie Samuelowi coś się stało - powiedział Dick. - Nigdy nie był w stanie 
milczeć tak długo.
Spróbowałem otworzyć klapę Wehikułu, ale nie udało mi się. Ze szczelin i szpar koło 
drzwi wydobywało się niesamowite światło i stopniowo stawało się coraz jaśniejsze. 
Przyłożyłem oko do jednej ze szpar i zajrzałem do środka.
W środku nie było nikogo.
Upiorne światło przybierało na jasności, aż wreszcie rozległ się ogromny huk i cała 
maszyna rozpadła się w kawałki. Ten Wielki Huk obalił mnie na ziemię, a kiedy się 
podniosłem, ze zdumieniem ujrzałem Drą Johnsona stojącego wśród szczątków rozbitego 
Wehikułu.
- Nic się panu nie stało, Doktorze? - zapytał Dick podnosząc się z ziemi.
- Nie, Mnie - nic.
- A gdzie jest pan Gates?
- Wydaje się - powiedział Johnson rozglądając się dokoła - że przeniósł się do 
Wieczności.
Potem pomogliśmy mu wrócić do gospody i usadziliśmy go przy kominku, gdzie, jak 
sobie przypominam, pozostał przez cały wieczór. Był dziwnie milczący i posępny i nie 
reagował zupełnie na nasze żarty i docinki. Siedział, otulony płaszczem, i nie odzywał się ani 
słowem.
To wszystko, co wiem o tym W/darzeniu, drogi Jerry. W nadziei, że ta relacja przyda 
Ci się do czegoś, pozostaję szczerze Ci oddany.
Twój Timothy Scunthe
Do J.O. Baroneta
Sir Timothy Scunthe’a 9 września 1772
Drogi Timie!
Otrzymałem Twoją opowieść i muszę powiedzieć, że dokładność Twojej pamięci i 
notatek naprawdę zdumiewa mnie. Nie ulega wątpliwości, że jesteś bardziej powołany do 
pisania Wspomnień niż ja. Wybornie udało Ci się uchwycić i oddać smoczek tyrad starego 
żabska, a Twoja relacja jest dokładna niemal w każdym Szczególe.
Pozdrów Drą Johnsona ode mnie i poproś go, żeby przysłał mi jakiś interesujący 
drobiazg, który mógłbym zamieścić w moich Wspomnieniach. Jeśli nie sprawi mu to kłopotu, 
to nader chętnie usłyszałbym coś więcej o jego Doświadczeniu z tamtego dziwnego wieczora. 
Z bezgraniczną wdzięcznością pozostaję
Szczerze Ci oddany Twój Jer. Botford
Ps. Dlaczego w swej relacji napisałeś, że Doktor miał brodawkę na prawym policzku? 
Mam przed sobą jego miniaturę i wyraźnie widzę, że ma brodawkę na lewym policzku.
Twój etc. Jer. Botford
Do Wielmożnego Pana
Jeremiego Botforda 14 września 1772
Drogi Jerry!
Jestem tak bardzo zajęty, iż mogę posłać Ci tylko ten oto króciutki liścik z informacją, 
że rozmawiałem już z Drem J. i że obiecał przysłać Ci coś ciekawego. „Ale wątpię - 
powiedział -
czy on zechce to wykorzystać”. Czy wiesz, co przez to rozumiał? Bo ja nie. Więcej w 
kolejnym liście
Od Twego szczerze Ci oddanego
Timothy Scunthe’a
Do Wielmożnego Pana
Jeremiego Botforda 15 września 1772
Mój Drogi Jeremi!
Trzymając ten list przed lustrem (aby móc go przeczytać), znajdziesz chyba w sobie - 
jak ufam - odrobinę współczucia dla jego autora. Proszę Cię jednak: Nie uważaj mnie za 
szaleńca, dopóki nie przeczytasz go do końca i nie zrozumiesz mojej okropnej sytuacji.
Wyruszywszy 10 grudnia 1762 roku z dziedzińca kawiarni Crutchwtoda udałem się w 
podróż w Przyszłość. Wypowiedziałem wiele żartobliwych pomysłów na temat XX wieku - i 
oto przyszło mi ujrzeć tragedię ich Urzeczywistnienia. Sztuka & Architektura spadły do 
poziomu Dziecięcych Zabawek, Literatura stała się Wieżą Babel. Moralność zniknęła; Nauka 
stała się służką Techniki. Głównym zajęciem epoki zdają się być Wojny Światowe, czyli 
Katastrofy, które człowiek sam ściąga na własną głowę. Podpala się całe miasta i żywcem 
smaży zamieszkujących je ludzi.
W okresach między wojnami ludzie jeżdżą po całym kraju w wielkich powozach 
napędzanych przez maszyny, które zatruwają powietrze szkodliwymi waporami. Dym przez 
nie wydzielany, czarny i szkodliwy dla zdrowia, zasnu-wa całe miasta. W XX wieku nie ma 
ani Piękna, ani Rozumu, ani żadnej Cechy, która dowodziłaby, że Człowiek jest czymś więcej 
niż bestią.
Ale dość już o moim smutnym pobycie w tym ponurym świecie. Jego widok 
doprowadził mnie niemal do obłędu! Zrozumiałem, że zrobiłem Źle, udając się wraz z panem 
Gatesem do jego Kraju Okropności, toteż wymyśliłem plan, który miał naprawić mój błąd.
Wróciłem z powrotem do listopada 1762 roku i odwiedziłem siebie. Z całą powagą 
zwróciłem się do siebie z prośbą, bym nie podejmował tego rodzaju podróży. Niestety, temu 
do którego się zwróciłem, tak bardzo zależało na tym, by udowodnić mi, że jestem łotrem i 
oszustem, że moja argumentacja nie odniosła skutku.
Pozostała mi wtedy tylko jedna szansa: pojawić się w tym czasie i miejscu, w których 
ja sam - niczego nie podejrzewając - wyruszę w Przyszłość, i zatrzymać siebie, jeśli trzeba, 
nawet siłą. Gates i biedny Johnson właśnie weszli do Wehikułu Czasu, kiedy się
zmaterializowałem. W tej samej chwili, zniknęli oni, a połączone siły naszych Fluksji 
zniszczyły Wehikuł całkowicie. Była to pierwsza i - jak sądzę - ostatnia machina tego 
rodzaju.
Z przyczyn, których nie rozumiem, uległem odwróceniu. Pan Gates sądził, że, być 
może, każda Podróż w Czasie odwraca wszystkie atomy w ciele podróżnika. Przypominasz 
sobie, że kiedy pan Gates pojawił się w gospodzie po raz pierwszy, to przez dobrą chwilę. 
próbował podać nam lewą rękę. Również napis na jego monecie był odwrócony. W mojej 
podróży do naszych Potomków i ja uległem odwróceniu. Kiedy powróciłem, by porozmawiać 
ze sobą, wszystko wróciło do normy, ale teraz znowu jestem odwrócony.
Obawiam się, że mojej relacji nie będziesz mógł włączyć do swej książki, chyba ie 
przedstawisz ją jako Próbkę majaczeń szaleńca lub jako niemądre Zmyślenie. Przedstaw ją 
więc jako Zmyślenie lub ją zignoruj, ale nie szydź ze mnie jak z Obłąkanego.
Albowiem ujrzałem Przyszłość, a było to gorsze, niżbym zajrzał w Czeluści Piekielna.
Ufam, że mimo wszystko pozostaniemy nadal przyjaciółmi
Twój Samuel Johnson
Do Wielmożnego Pana
Jeremiego Botforda 15 września 1772
Drogi Jerry!
Nie znalazłem jeszcze dość czasu, by jak należy odpowiedzieć na Twój list. Mam 
nadzieję, że Dr J. posłał Ci już - lub pośle - swe Wspomnienie. Co do mnie, to muszę 
powiedzieć, że ostatnimi czasy zachowuje się on dziwnie. Mam wrażenie, że w ciągu 
ostatnich dziesięciu lat jego zachowanie się wyraźnie się pogorszyło. Obecnie często bywa 
ponury i roztargniony lub - dla odmiany - śmieje się do siebie nie wiadomo z czego.
Na przykład dzisiaj wybuchnął śmiechem, kiedy zapytałem go, co sądzi o 
opodatkowaniu kolonistów w Ameryce. Jest on prawdziwą zagadką dla
Szczerze Ci oddanego Timothy Scunthe’a
PS. Twoja miniatura jest fałszywa. Dopiero co przyjrzałem się oryginałowi. A chociaż 
moja pamięć może być zawodna, to jednak oczy mam dobre. Dr Johnson ma brodawkę na 
prawym policzku.
Twój etc. T. Scunthe
Tłumaczył Jerzy Prokopiuk Ilustrował Mieczysław Wasilewski
POSTSCRIPTUM
Tym razem treścią „żółtych kartek” są podróże w czasie, czyli jeden z ulubionych 
tematów fantastyki naukowej (przynajmniej ulubiony przez jej twórców). „Dziwne, 
rzeczywiście” - to opowiadanie Johna Wyndhama, napisane w tak charakterystyczny dla 
niego sposób, znany z „Random Quest” (sfilmowaną wersję tej noweli widzieliśmy w Polsce 
jako film pt. „W poszukiwaniu miłości” - tytułem starannie kamuflującym jakiekolwiek 
związki tego utworu z s-f). Drugim opowiadaniem jest „Człowiek z przyszłości” Johna 
Sladeka w niezbyt typowej dla s-f formie listów.
K.F.
DZISIAJ WIECZOREM
Dziwny wieczór: wyglqdd no to, jakby chciały się dziś spotkać i słońce, i deszcz i 
wiatr. Nadleciały chmury, płyną nad dachami jak wiosenne lody, chciałoby się wyciqgnqc 
rękę i dotknqc ich: jakie sq - zimne czy ciepłe, miękkie, a może kruche? Ludzie wydajq się 
dziś zabiegani i śmieszni. O mało co nie wpadłem pod samochód, pisk opon i obelgi kierowcy 
usłyszałem nad samym uchem. Oprzytomniałem i wskoczyłem na chodnik, zwalając się na 
staruszka, ostrzyciela noży. Znam go trochę (chociaż nie jest częstym gościem na naszej 
ulicy), wojna prawie nie zostawiła mu twarzy - szrama zamiast brwi i ani skrawka zdrowej 
skóry. Stqd prawdopodobnie i jego kontuzja: ani wcześniej, ani nawet dzisiaj, gdy 
pomagałem mu podnieść się, nie powiedział ani słowa.
Dziwny wieczór. Pod koniec pracy przybiegł nagle Lewin i przyniósł plastykowy 
przetwornik, który obiecał mi rok temu. Ale nawet nie miałem ochoty
i zabrać się za wypróbowywanie urzą-dzenia. Poszedłem do kina na sześcio-
: godzinny seans.
Najpierw pokazali starq kronikę, wyświetlali taśmy przyprószone żółtawym pyłem 
czasu - pyłem, którego nie można zetrzeć. Z okopów, z zaśnieżonych parowów wypełzały 
czołgi, a nad polami, wśród sprzyjających lodowatych
„wiatrów, sunęli narciarze. Smukły, dob-
^ rze zbudowany żołnierz, biegnący na przedzie z trzydziestoczwórką, bardzo 
przypominał mi ojca.
Dziwny wieczór. Ale właściwie nic
| szczególnego się nie zdarzyło. A teraz, już w domu, kiedy za ścianą w sq-siednim 
pokoju ojczym szeleści gazetq, głośno chlipiąc herbatę, stopniowo uspokajam się. Słyszę głos 
matki. Odgłos telewizyjnego klawisza. Suchy trzask zapalającej się zapałki (ojczym pali, ale 
„w miarę”, dziesięć papierosów dziennie, i tylko z filtrem). Niekiedy w takie właśnie 
wieczory słyszę, jak. mówi coś pod moim adresem. Będąc
i dobrym i życzliwym ojczymem, powi-nien mnie kochać, ale co to za miłość bez 
ojcowskich kazań, przyjacielskich
l rad i męskiej otwartości? Lubi dyskutować o młodzieży w ogóle: a to z go-
WŁADIMIR SZCZERBAKOW
ryczą narzeka na obojętność i bierność „naszych młodych ludzi”, to gładko i 
zgryźliwie mówi o „młokosach-dorobkie-wiczach”, którzy „zawsze i wszystko obowiązkowo 
psują”, i w obu przypadkach znajduje poparcie u matki.
Jeśli idzie o mnie, ojczym ma rację: wszystko wychodzi mi inaczej niż u ludzi, zresztą 
sam siebie uważam za nieudacznika. Minionej wiosny o mało nie ożeniłem się z dziewczyną, 
która bardzo mi się podobała, ale okazało się, że spotykając się ze mną, kochała się w innym. 
Od tego czasu minął rok. l cały rok myślałem o niej, o życiu w ogóle i o miłości, i o śmierci - 
o wszystkim.
Poczuć się wreszcie dorosłym, mając dwadzieścia sześć lat - to już nieźle, jak mówi 
ojczym. Przyszła mi do głowy prosta myśl: ojciec zginął, będąc młodszy niż ja teraz, mój 
dziadek - również. Jestem więc najstarszy z nas wszystkich.
Kiedyś powiedziałem matce, że mam dość tej drobiazgowej opieki, że nie mogę tracić 
czasu na próżne spory. Ale czy można ją przekonać? Do tej pory boi się wyjść z domu, gdy 
biorę kąpiel. Myśli, że mogę zasnąć w cieplej wodzie i utopić się.
Tak w ogóle to żyjemy w przyjaźni. Nawet nie obrażam się na ojczyma za jego 
moralizatorski ton - w końcu i ja mogę mu wygarnąć wszystko, co o nim myślę. A kiedy 
dokuczy mi swoim sapaniem nad gazetą, jak teraz, po prostu uciekam do swojego pokoju. Z 
grzeczności nie zamykam drzwi, tylko zostawiam lekko uchylone. Mój ojczym „nie z książek 
uczył się życia”, jest „specjalistą z dużym stażem”, praktyk. Ale, moim zdaniem, jeśli jest to 
nawet jakiś powód do przywilejów, to w innych sytuacjach.
Być może, jestem niesprawiedliwy dla ojczyma, zdarza się, że nie mam racji. Wydaje 
mi się, że rzecz w tym, iż pamiętam ojca. Nie chodziłem jeszcze do szkoły, gdy wyjechał na 
front, ale już
wtedy rozmawiałem z nim o wszystkim:
0 Ziemi, o Słońcu, o atomach. Kartkowaliśmy stare książki, gdzie na odwrocie strony 
tytułowej nieodmiennie było napisane: „Papier bez dodatku masy drzewnej (welinowy)”. 
Ojciec nauczył mnie czytać na pierwszym tomie „Życia roślin”, tak więc najpierw poznałem 
cejlońskie lasy, purpurowe śniegi Grenlandii (takimi niekiedy wydają się z powodu 
ogromnych ilości mikroskopijnych wodorostów), świecące mchy i krwiożercze rosiczki. Jak 
lekko i prosto podróżowało się od strony do strony, po górach i dolinach, na papierowym, 
przedpotopowym dinozaurze. Wspólnie zgłębialiśmy tajniki trójbarwnego druku
1 natury zórz polarnych, dyskutowaliśmy o radiolariach i świeceniu w rurkach 
Geisslera - dopóki matka nie kładła mnie spać (ojcu, zdaje się, nigdy nie przyszłoby to do 
głowy).
Stare książki do dziś stoją na półkach mojej szafy. Czas ich nie postarzył, wciąż lśnią 
złote litery na ich grzbietach.
W czterdziestym drugim ojciec dostał urlop z katedry, wyjechał na front i przepadł 
bez wieści. A moja babka wciąż czekała, czekała, l w czterdziestym piątym, i w czterdziestym 
siódmym dopóki nie umarła. W czterdziestym ósmym pojawił się ojczym i, oczywiście, nam 
z matką było już łatwiej.
Ojciec stał się dla mnie mitem.
Widziałem gdzieś obraz. Jego tytuł był krótki: „Żołnierz”. Żołnierz trzymający w ręce 
automat. Pod jego nogami i dookoła - po sam horyzont - płoną, dosłownie jak zabawki, czołgi 
i rozbite samochody; idą do ataku i walą się na poczerniały śnieg bataliony piechoty. 
Gigantyczna postać żołnierza nie jest groteskowa, nie ciężka. To po prostu smukły, dobrze 
zbudowany żołnierz, a jego ręka jakoś tak delikatnie obejmuje automat. U jego stóp - wojna, 
on jakby jej nie zauważał, patrzy gdzieś w bok, w dal. Pewnie, poprzez krwawe ognie i 
wybuchy, ujrzał skrawek błękitnego nieba. Tak stać może żołnierz najwyżej chwilę. Zaraz, za 
moment, jego kompania poderwie się z ziemi i pójdzie na południe i na zachód, depcząc-
butami ogień. Czy trzeba doda-
wać, że żołnierz z obrazu jest podobny do mojego ojca?
Pewnego razu, bardzo dawno, przyśnił mi się czarny, zimowy las i domy wypalone do 
cna - tylko kominy sterczą jak nagrobki. Ziqb. Oddech zamienia się w śnieg, w szron. 
Biegniemy jakby ku skrajowi lasu, gdzie szarpią się ciemne figurki i nikną szare dymki. Mam 
na sobie białą maskującą kapotę z rękawami pokrytymi szronem, nogi z trudem odrywają się 
od śnieżnej szklanej waty. Nagle coś uderzyło mnie w twarz, w głowę, tak mocno, że nawet 
nie poczułem bólu. Na tym sen się urwał. Pamiętam, że wyskoczyłem z łóżka, usiłując 
pokonać strach. Za zmrożonym oknem jasno świeciły poranne gwiazdy, w nagrzanym pokoju 
było tak ciepło i przytulnie, cicho tykał zegar, za ścianą pochrapywał ojczym.
... Ujrzałem, jak słońce stoczyło się w dół po stygnącym dachu sąsiedniego domu, jak 
pociemniały drzewa na skwerze, w zakamarkach których wróble dopiero co zakończyły 
hałaśliwe figle. Pora gwiazd jeszcze nie nadeszła. Jeszcze błyszczą jak wiśnie kopuły 
cerkiewek, a otwarte na oścież okno bucha ciepłem.
Pamiętam zachody z czterdziestego piątego. Wtedy nie wiadomo dlaczego, było dużo 
jerzyków, teraz prawie ich nie widać. W czterdziestym dziewiątym dachy porosły pierwszymi 
antenami telewizyjnymi, a obok mojego okna zaczął pokazywać się niekiedy ostrzycie! noży - 
ten sam, którego dzisiaj przewróciłem. Kilka razy ostrzył mi noże, sypał kłującymi iskrami i 
gestem nakazywał, żebym się odsunął.
Lubię wieczorne godziny, kiedy można czytać lub po prostu nic nie robić - myśleć, 
wspominać. Dawniej często włączałem telewzmacniacz, długo się z nim grzebałem, a potem 
znudził mi się. Nawet odkurzać musiała go matka, ponieważ ze mnie spory leń. Ale 
telewzmacniacz to stary pomysł. Skończyłem właśnie studia na wydziale radiofizycz-nym i 
miałem całe dwa miesiące wolnego czasu. Pomysł był prosty: wzmocnić pole przekazujące 
telepatyczną informację.
W zwykłym wzmacniaczu dźwiękowym mikrofon przetwarza fale dźwiękowe w 
impulsy prądu elektrycznego, impulsy te są wzmacniane i kierowane do głośnika. Nikogo to 
nie dziwi. Chyba że udałoby się dokonać dokładnie tego samego z nieznanym polem, 
przenoszącym na odległość myśli. Przekształcić je najpierw w pole elektromagnetyczne, 
potem wzmocnić (wystarczy do tego przecież zwykły elektroniczny wzmacniacz), a uzyskane 
sygnały elektryczne ponownie przekształcić w pole wejściowe.
Przewertowałem stertę artykułów na temat łączności telepatycznej. Zdobyłem 
materiały i o statystycznym opracowywaniu wyników obserwacji, i o metodyce 
przeprowadzania eksperymentów, i o wpływie zakłóceń na stabilność łączności. Jednym 
słowem o wszystkim, tylko nie o naturze pola. Na ten temat, jak na razie, nie opublikowano 
żadnych poważnych pozycji. Nie należy bynajmniej sądzić, że informację niosą fale 
elektromagnetyczne. Sprowadzenie wszystkiego do pola elektromagnetycznego, moim 
zdaniem, przypominałoby tę staruszkę z anegdoty, która nie mogła sobie wyobrazić, w jaki 
sposób parowóz może ciągnąć wagony bez koni.
Nie wiedziałem i nie wiem, co to za pole, które przekazuje myśli na odległość, ale 
byłem przekonany, że można je przekształcić w pole elektromagnetyczne. Łamałem głowę 
nad przetwornikami, wypróbowywałem kryształy, jakieś bimetaliczne układy, tworzywa 
sztuczne, żele, drewniane opiłki poddane chemicznej obróbce...
Za ścianą słychać głos ojczyma, szelest gazety: „O, dzisiaj nowy film”. Wiem: zaraz 
podejdzie do moich drzwi matka i powie, że w telewizji idzie nowy film. A ja odpowiem: 
„Nie, mamo, nie mam czasu”. Nie lubię telewizji. A teraz jestem rzeczywiście zajęty. Lewin 
podarował mi wreszcie kawałek półprzewodnikowego tworzywa, a więc mógłbym 
wypróbować nowy przetwornik, a nuż się uda? Z Lewinem rozmawiałem chyba rok temu. 
Kiedyś stanowił dla mnie ideał człowieka nauki. Jest opanowany, stateczny. Można go nawet 
nazwać zamkniętym. Ale nie przypomina pod tym względem sprytnego pustelnika nauki, 
dniem i nocą „wysiadującego” ciepłe myśli o karierze.
Lewin wysłuchał mnie spokojnie.
- Zrozum - mówił - nikt nie wie, co to za pole. Możliwe, że myśli w ogóle nie są 
przenoszone przez pole.
- A przez co? - spytałem.
- Nie wiem - odpowiedział Lewin uśmiechając się. Przyjął pozę mentora, trzeźwego i 
obiektywnego. Cóż mogłem przeciwstawić „niewzruszonym prawom fizyki”, „wysiłkom 
wielkiej grupy specjalistów, pracujących nad podstawowym problemem”?
Zrobiłem to, co zwykle robię w takich przypadkach: pokiwałem głową i 
powiedziałem: - „Masz rację”. Odwróciłem się i poszedłem. Lewin dogonił mnie.
- Rzuć to, stary - klepnął mnie po ramieniu. - Mógłbyś uwiecznić swoje imię w każdy 
inny sposób. Tylko nie w ten. Lepiej kończ artykuł, o którym mówiłeś. Wyprowadzaj wzory 
przybliżone, kreśl wykresy. Pracuj na chleb.
Kto wie, Lewin miał pewnie rację. Dzisiaj przyniósł ten plastyk. Zrobił to dla mnie, 
nie dla mojej idei. Niestety.
Tymczasem od dziesięciu minut szukam elektromagnetycznego ekranu. Jakby się 
zapadł w ziemię. Idę z awanturą do matki.
- Ile razy trzeba mówić, żeby na moim stole niczego nie dotykano?
- Niczego nie ruszałam - usprawiedliwia się matka.
- W takim razie gdzie wszystko znika? - pytam.
- Przecież na stole masz straszny bałagan - mówi matka - tylko starłam kurz.
- Głupoty - nie ma żadnego bałaganu. Zniknęło metalowe pudełko.
- Żadnego pudełka nie widziałam. Znalazłem ekran w swojej teczce. Jak
on tam trafił?
Na ulicy ściemniało. Wciskam przełącznik i w ‘ampach mojego wzmacniacza 
rozpalają się czerwone języczki żarowych nitek. Ich światło jest przymglone i chybotliwe - 
różowawe plamy rozjaśniają ścianę, ale ciemność za oknem staje się od tego jeszcze gęstsza.
Przeszedł spory deszcz. Podwórze, drzewa, dachy, parapety poczerniały i zabłysły. 
Dźwięki stały się głuche, jakby mokre, w powietrzu zawisł wodny pył, przez który na odległe 
latarnie patrzy się jak przez matowe szkło. Nie wiado-
mo skąd rozległ się syk i lekkie, gumowe uderzenie, dosłownie jak odgłos 
zamykających się drzwi wagonu w metrze. Już późno. Moi za ścianą pogadali, pogadali i 
poszli spać. Na mnie też już pora. Może przyśni mi się dziś ojciec. Noc przeskoczy lata, ożyją 
w pamięci stare cienie. Malutka, ruchliwa babka
0 mądrej twarzy będzie raz delikatnie, raz ze złością targać mnie za ramię: „Wstawaj, 
wstawaj, do szkoły pora”. Ojciec zatrzyma się koło szafy, żeby przejrzeć nasze książki. 
Będzie opowiadał, a ja będę słuchał. Pomyślcie, pierwszy raz w życiu usłyszeć o lodowcach i 
mgławicach spiralnych, o doświadczeniu Platona i falach Hertza, o ludziach kromaniońskich i 
nowozelandzkich roślinach, l można to sprawdzać wciąż na nowo, nie tylko we śnie. Na 
moment książki zastygną bez ruchu w ojcowskich rękach. Wtedy chciałbym mówić ja, 
opowiedzieć ojcu o sobie -
1 budzę się.
Tak zdarzało się zawsze. Zawsze - to znaczy te trzy, cztery razy, nocą, kiedy 
spotykałem się z ojcem we śnie. A było to dawno.
Być może, babka jednak trochę zaraziła mnie swoją nieufnością co do tego, czy mój 
ojciec zginął. „Mało takich, których z zagranicy nie chcą wypuścić, albo kalekich, którzy 
drogę do domu zapomnieli. Różnie mogło się zdarzyć”. Mogli go trzymać ludzie, 
okoliczności, a potem już nie bardzo miał dokąd wracać. A mnie ojciec jest potrzebny, tak 
myślałem i myślę teraz.
Słyszę głos spikera: „Jest dwudziesta trzecia trzydzieści czasu moskiewskiego. 
Nadajemy...” Trzasnęło coś w okno. Jeszcze raz. To już nie okno, lecz drzwi wagonu w 
metrze. Ale nie mogę przecież słyszeć trzaśniecie drzwi pod ziemią. Co za nonsens l W takim 
razie co?
Wskazówka na moim zegarku głośno odliczała sekundy: dwadzieścia, trzydzieści, 
czterdzieści... Zdjąłem zegarek z ręki - tak wygodniej patrzeć na tarczę... Osiemdziesiąt, sto 
dwadzieścia, sto pięćdziesiąt. Uderzenie. Znowu drzwi. Dwie i pół minuty - średnio akurat 
tyle potrzebuje podziemna kolej na przejazd między stacjami.
Teraz słyszę stukot kół: pociąg rusza ze stacji, szyny wtórują uciekającym kołom, 
dźwięki cichną, zanikają w tunelu. Znowu cisza. Żywa cisza, z takiej niekiedy rodzi się grom.
Zaczynam domyślać się, o co chodzi. Włączony wzmacniacz - w tym rzecz. Tym 
razem, zdaje się, pracuje.
Przetwornik wyłapuje nieznane pole, przekształca je w napięcie elektryczne, które 
następnie ulega wzmocnieniu i znowu wytwarza pole. W rezultacie dwaj ludzie (z których 
jednym jestem ja, a drugim ktoś nieznajomy w metrze) powiązani są niteczką, kanałem 
swobodnie przekazującym myśli i wrażenia. Trudno uwierzyć w coś takiego. Tym trudniej, że 
zbyt długo czekałem na ten moment i boję się omyłki.
Nieco gubię się, ale od razu koncentruję się, pewnie dlatego, że tylko tak można 
stawić czoła faktom, l uczucie, że niepotrzebnie tracę czas. Huk kół ścichł. Zrobiło się cicho. 
No, ale to w końcu zrozumiale. Łączność była. Jeśli została przerwana, to znaczy, że była. 
Postanowiłem powtórzyć to jeszcze raz.
Zebrałem nerwy, struna przy strunie, tak że dosłownie zadźwięczały, gotowe odezwać 
się na ledwie słyszalną melodię. Usta zrobiły się suche, przez skronie przebiegła ciepła fala. 
Poznałem stację metra. Hala i hałaśliwe stopnie ruchomych schodów. Umilkły i zniknęly. 
Znowu widać ślepe błyszczące okna i plasterek księżyca, odcięty skrajem chmury. Daleki 
gwizd, nie wiadomo skąd, przygasil szmery, z minutę trwała cisza, w którą wsłuchiwałem się 
chciwie, l usłyszałem.
Schody ruchome unosiły do góry człowieka, którego rękoma dotknąłem, na koniec 
wilgotnych, twardych drzwi. Jakieś znajome były te ostrożne ruchy silnych rąk. Czułem je 
prawie tak, jak gdyby były to moje własne ręce. Zaszumiał lekki nocny wietrzyk i poczułem 
pojedyncze zimne krople spadające z topól. Zniknęło światło. Tylko noc i mokra ulica, l 
człowiek idący do naszego domu.
Szedł ulicą, a ja liczyłem kroki, które pozostawały i tonęły za jego plecami
w kałużach na asfalcie, i te, które jeszcze nas dzieliły.
Szedł lekko i szybko, zostało mu jeszcze do przejścia parę kroków sąsiednią ulicą, 
potem powinien skręcić w lewo i wyjść na naszą ulicę - najwyżej trzysta merów. Ale on 
skręcił wcześniej - szedł tak, jak ja sam kiedyś, w latach pięćdziesiątych biegałem do szkoły, 
przez przechodnie podwórko. Pomogłem mu, pokazałem drogę bez ślepych zaułków, 
najkrótszą drogę do. domu - przecież znam tu każdy kamień, każdą dziurę.
Wszedł na podwórze i skierował się do naszego wejścia - mała ciemna figurka z 
zawiniątkiem czy walizeczką w ręku. Spieszył się. Chciałem przyjrzeć mu się dokładniej i nie 
mogłem. Od odległych latarni rozbiegły się na wszystkie strony żółte, wilgotne promienie, i 
niczego oprócz nich nie było widać.
Drzwi wejściowe skrzypią tak głośno, jakby chciały krzyczeć. Szybkie kroki po 
schodach nie mają końca. Wcho-
dzi... jedno piętro, jeszcze jedno, jeszcze. Skronie stały się zimne, wstaję, żeby 
otworzyć mu drzwi. Jak to długo trwa. Ale przecież on wszystko zna. Przeszedł przez ogień i 
wodę i jeśli nie przyszedł wcześniej, to znaczy, że tak trzeba było.
Dzwoni.
Rwie się jakaś niewidzialna niteczka. Trzeba otworzyć ojcu drzwi, a  trudno podnieść 
rękę, trudno poruszyć się. Zdarzyło się coś nie do naprawienia. Zaczepiłem nogą za przewód, 
w moim wzmacniaczu gasną lampy. Zniknęly ró-żowawe błyski na ścianie. Z półotwartego 
okna powiało mokrym chłodem od zastygłych na niebie chmur.
Biegnę do drzwi. Szczęka zamek. Na progu stoi ostrzycie! noży, zdążyłem zauważyć, 
jak gasną jego oczy pod szeroką, mokrą szramą w miejscu brwi.
- Przepraszam - odzywa się z trudem. - Chciałem zapytać, czy nie trzeba naostrzyć 
noży?
Tłumaczył Adam Zubek
ODWRÓT
Po przedostaniu się z rakiety do kamiennego domu, zbudowanego niedawno przez 
astrofizyków, wszyscy czterej czuli się nieswojo - zamiast pracy czekał ich odpoczynek. 
Kierownik grupy biologów, Giennadij Aleksandrowie! Garin, jakby usprawiedliwiając się, 
rozpoczął jednego z pierwszych wieczorów rozmowę o kopalnych rzadkościach, do dziś 
zaskakujących specjalistów na od dawna zagospodarowanej i tak dobrze poznanej Ziemi; o 
żywej trzono-płetwej rybie - celekancie, złowionej niedawno u brzegów Madagaskaru; o 
legendarnym koniu morskim, a nawet pterodaktylach, obserwowanych podobno nad 
afrykańskimi dżunglami.
- Jakby nie było, w domu praca jest bardziej interesująca - powiedział Kawardin, jeden 
z czterech biologów, nie zważając na intencje Ga-rina.
Za oknem rozbiegały się na wezyst-kie strony wydmy, kamieniste, pozbawione życia 
wzgórza; każdy z pracujących tu wiedział, że piaszczyste fale sięgały po horyzont, 
obejmowały planetę i jakby wracały zza horyzontu, z drugiej jego strony - tak jednorodne 
było oblicze tego morza piasku z rzadkimi, pojedynczymi wyspami-skała-mi i kamienistymi 
stożkami, tęskniącymi do wody. Najmniejszego deszczu, ani kropli wilgoci w upalne dni. 
Tylko cienka i nieuchwytna jak para poranna rosa w zagłębieniach, złudne paciorki na 
suchych liściach i oszukańcze ciemne cienie pod kamieniami, gdzie nie sposób znaleźć 
ochłody.
Entomolog Walentyn Kołosow podczas tej rozmowy ukradkiem robił notatki - 
niewykluczone, że tak starannie prowadził dziennnik. Jego kolega Stanisław Swarogin 
słuchał, zdawało się, uważnie, ale wyraz jego twarzy mówił, że wątpliwe jest - jego zdaniem - 
czy na planecie znajdzie się miejsce dla bajek i legend.
- Przydałoby się tu więcej wody - powiedział Kołosow, doczekawszy się
WŁADIMIR SZCZERBAKOW
przerwy, a zabrzmiało to tak szczerze i entuzjastycznie, że wszyscy się uśmiechnęli.
- Słusznie, nawodnić. Nie ma sprzeciwów. Przyjęto. - Kawardin podniósł rękę.
- Jestem przeciw - nieoczekiwanie powiedział Garin. - Nie należy zbyt szybko wtrącać 
się do tego świata. To nie Sahara i nie Gobi. Czy woda jest potrzebna tutejszym osom i 
suchym krzewom? Być może, woda, ta woda, którą doprowadzimy na powierzchnię, zabije 
całe tutejsze życie. Kto wie?
- Zresztą, nie ma tu wody pod piaskami. Wiercenia nie miałyby sensu - dodał 
Swarogin. - Ani kropli. Wszystko zawarte jest w atmosferze. To już resztki. Wkrótce i one się 
ulotnią.
- No, nie tak wkrótce - sprzeciwił się Kołosow - może to trwać tysiąclecia, dziesiątki 
tysięcy lat, a nawet dłużej. Nas już nie będzie, a tu wszystko zostanie tak, jak było. l skały, i 
burze pyłowe i osy. Przeżyją nas.
Cały następny dzień i kilka kolejnych Kołosow badał zachowanie os. Zaczął od 
prostych eksperymentów. Na zboczu wzgórza z rzadka porośniętego krzewami zainstalował 
przyrządy, kamery filmowe. Osy wypełzając z norek zataczały w powietrzu krąg, niekiedy 
dwa, i udawały się na poszukiwanie zdobyczy. Kołosow usypał w pobliżu otworów pagórek z 
piasku i wetknął weń pręt. Było to pierwsze bardzo proste pytanie, które powinno posłużyć za 
początek dialogu. Przecież umiejętność zadawania przyrodzie pytań stanowi podstawą 
wszelkiego poznania.
Owady, jak poprzednio, nie zwracając uwagi na widoczne zmiany, wzlatywały i 
lądowały na placyku, ale można było zauważyć różnicę: przed odlo-
tem na wydmy krążyły nad norkami dłużej niż na początku. Ale wracały, znikały w 
piasku, znowu pojawiały się, unosiły w powietrze - i znowu - jak wcześniej - tylko jeden, dwa 
kręgi nad swoją „bazą”. Było jasne, że pagórek i pręt zbiły je z tropu, zmuszając do 
poznawania miejsca przed odlotem. Ale poznawszy, przestawały reagować na zmiany, które 
stały się dla nich zwyczajne. Kołosow wyrównał pagórek i zabrał pręt. Tak jak należało się 
spodziewać, osy przy pierwszym wylocie długo krążyły nad placykiem. Miały no* we 
zadanie do rozwiązania. Do tej pory, do drugiego doświadczenia z pagórkiem i prętem, 
zachowywały się całkiem jak ziemskie osy. Możliwe, że gdyby doświadczenia prowadził kto 
inny, nie Kołosow, wniosek byłby już gotów: to zwykłe osy. Ale Kołosow, ulegając jakiemuś 
niezrozumiałemu impulsowi, kontynuował pracę. Fasetowe oczy owadów reagują na różne 
znaki orientacyjne i określają ich położenie z dokładnością dostępną, jak na razie, tylko 
przyrządom.
W jaki sposób zapamiętują cechy swojego mieszkania? Odpowiedź na to pytanie 
wymagała innych, bardziej subtelnych obserwacji. Kołosow postanowił nie tracić z pola 
widzenia dwóch, trzech os. Oczyścił wszystkie miejsca przed wybranymi norkami, zabierając 
wszystkie kamyki, patyki, źdźbła, które inogłyby posłużyć jako znaki orientacyjne. Pojawiła 
się pierwsza osa, taszcząc zdobycz - gąsienicę czy jakiegoś wielonoga upolowanego w 
krzewiastych „dżunglach”. Do chwili gdy dzieliło ją od norki dwa - trzy metry, wszystko 
odbywało się jak zwykle. Ale nagle zatrzymała się, zawisła w powietrzu i zaczęła miotać się, 
tak że trudno było śledzić jej lot. Jeszcze raz zawisła, już tylko pół metra nad ziemią, 
zataczając kręgi, potem zmęczona opuściła się na piasek niedaleko od swojej norki, nie 
poznawszy jej jednak.
Druga osa wróciła minutę później, zaczęła powoli obniżać lot, ale i w jej zachowaniu 
zaszła rażąca zmiana: zwolniła, rzuciła się w jednq stronę, potem w drugq, zatoczyła szeroki 
łuk i wreszcie zawisła w powietrzu. Również nie odnalazła ani jednego znajomego znaku. 
Opuściła się niedaleko od gniazda, znowu wzniosła i lecąc najwyżej kilka centymetrów nad 
powierzchnią, zaczęła jakby metodycznie badać okolicę; wkrótce dosłownie natknęła się na 
gniazdo i skryła się w nim.
Pierwsza osa tymczasem podjęła poszukiwania swojego miejsca zamieszkania, 
pełznąc po rozszerzającej się spirali i wlokąc za sobą nielekki bagaż. Na piątym zwoju 
znalazła wejście do norki.
Trzecia osa znalazła norkę najszybciej, dosłownie jakby w jakiś niewiadomy sposób 
przekazano jej doświadczenie poprzedniczek. Teraz Kołosow zrobił się uważny jak nigdy. 
Trzeba zaobserwować moment odlotu. Wszystkie trzy osy pojawiły się niemal jednocześnie, 
uniosły się na wysokość około metra i zaczęły krążyć nad placykiem (a kręgi stawały się 
coraz rozleglejsze, aż spirala rozwinęła się w prostą prowadzącą osy na miejsce polowań). 
Kołosow obliczył, że osiem razy obleciały miejsce, zapamiętując nowe znaki orientacyjne.
Pod koniec następnego dnia, nie doczekawszy się spotkania w domu, Kołosow 
połączyŁ się z Carinem, który niedaleko stąd pobierał próbki gruntu.
- Niech pan spróbuje przyuczyć osy do sztucznych znaków - poradził Ga-rin. - Niech 
je pan rozstawi w formie figur geometrycznych lub rysunków.
- Rysunków? Myśli pan, że mogą orientować się według planów i rysunków?
- A czemu nie?
- Zazwyczaj osy rozróżniają jedynie proste figury, okręgi, elipsy, trójkąty... Może 
spróbuję z przecinającymi się okręgami. Na początek.
- Niech popracują nad kwadraturą koła - poważnie powiedział Garin.
- Wieczorem pokażę wyniki - trafił w jego ton Kołosow.
- Dobrze - powiedział Garin. - W domu razem... Tak, i jeszcze coś, niech je pan 
nauczy czytać.
Ekran zgasł. Kołosow zmiął biały plastykowy arkusik i machinalnie wsunął go do 
kieszeni kurtki. Nazbierał garść kamyków i ułożył je wokół norki os w kształcie kwadratu. 
Osa, przyzwyczaiwszy się do kwadratu, bezbłędnie odnajdywała wejście do swoje domu. 
Teraz orientowała się według tego kwadratu i wystarczyło go przesunąć, a zaczynały się 
długotrwałe poszukiwania. Zmiana kształtu dawała ten sam rezultat. Osy, orientujące się na 
kwadrat, nie uznawały trapezu lub trójkąta, „l co z tego, pomyślał Kołosow, ziemskie osy też 
odróżniają trójkąt od okręgu”.
Rozsypał kamyki i przesuwając je, machinalnie ułożył słowo „dom”. W środku litery 
„o” znajdowała się norka. Wtem przyleciała osa, poszukała, poszukała - i znalazła gniazdo. 
Kołosow pozostawił napis i zaczął obserwować. Przy następnym powrocie osa od razu trafiła, 
gdzie trzeba. „Czyta - pomyślał Kołosow. - Nie, nonsens, po prostu poznaje literę - kółko. A 
gdyby...”
Rozwiązanie przyszło nieoczekiwanie. Pozostawił napis, ale zastąpił owale liter „d” i 
„o” - rombami. Osa wróciła i bezbłędnie skierowała się do gniazda.
Kołosow ułożył dłuższe napisy: „dom os”, „wejście do domu”, „norka”. Osy „czytały” 
niezależnie od charakteru liter. Co więcej, zamiana napisów nie zaskoczyła ani jednej osy, 
wszystkie od razu znajdowały wejście. Przypominało to prawdziwe czytanie. „Dlaczego 
przedtem błądziły przy trójkątach i trapezach? Co się wydarzyło?” - dumał Kołosow.
Chwilę później Garin stal obok i z zainteresowaniem czytał napisy z kamyków.
- Wzywałem pana, Walentyn... Myślałem, że coś się stało... Gdzie ekran?
- Tak, ja go... - zaciął się Kołosow. - Tutaj. Wyciągnął ekran z kieszeni, zmięty i 
bezkształtny.
- Do domu - rozkazał Garin.
- Nie - obstawał Kołosow. - Jeszcze trochę, zaplątałem się.
- Tym bardziej - powiedział Garin.
- Jak można, Giennadiju Aleksandro-wiczu? Spójrzcie tylko - przecież one czytają 
moje napisy.
- Poznają je tak, jak inne figury.
- Nie!... - Kołosow opowiedział o tym, jak zmieniał charakter liter i co z tego wynikło.
- Interesujące - powiedział Garin - a gdyby tak spróbować jeszcze raz od początku? 
Mam nadzieję, iż moja propozycja nauczenia ich czytać była żartem?
- Oto pierwsze doświadczenie: górka z piasku i pręt.
Kołosow pozbierał kamyczki i wetknął pręt w usypaną górkę. Osy od razu znalazły 
drogę.
- No, to, powiedzmy, jest pamięć - powiedział Kołosow.
- Spróbujmy jeszcze czegoś nowego, ale też z tej serii.
Pozbierał z placyku wszystko i ułożył przemyślną figurę z kamieni. Wszystkie osy 
znalazły norki.
- Niczego nie rozumiem! - wykrzyknął Kołosow. - Powinny przecież być zbite z tropu 
tą przebudową.
- Kamera filmowa działała? - spytał Garin.
Kołosow przytaknął, potem beznadziejnie machnął ręką, siedli na miękkich fotelach i 
wszędołaz poniósł ich przez piaski do bazy-domu.
Po drodze Garin ostrożnie i z nieskrywanym zainteresowaniem próbował wybadać 
opinię Kołosowa na temat niespodzianek pierwszych dni. Kołosow starał nie spieszyć się z 
wnioskami.
Co ‘myśli o osach? Niczego pewnego nie można na razie powiedzieć. A poza tym... 
Dlaczego by nie podjąć bezpośrednich doświadczeń nad określeniem intelektu? Właśnie tak. 
Faktów jest chyba wystarczająco dużo. A może należałoby poczekać? Jasne jest tylko to, że 
wszystko co do tej pory robili, rodziło nowe pytania. Wygląd zewnętrzny może być mylący, 
zwyczaje - również. Przykładów na to nie brak i na Ziemi. To przede wszystkim mi-mikra, 
naśladownictwo. Kiedyś w dzieciństwie uczył się odróżniać jeden z gatunków much od 
trzmiela. Nie było to proste. Mucha też wysysa nektar długim pyszczkiem, przelatując z 
kwiatka na kwiatek, a na podstawie stroju - bojarskiej szuby - uważana jest za kosmatego 
trzmiela. Dopiero zła-
pawszy muchę, odkryjesz błąd: dwa skrzydła, trójczłonowe krótkie wąsiki bezbłędnie 
wskażą genealogię.
Po co taka maskarada? Istota rzeczy - w żądle trzmiela. Nie każdy ptak zła kom i się 
na trzmiela, jeśli spróbował jego jadu. Dobroduszna mucha, brzęcząc przezroczystymi 
skrzydłami, nawet nie podejrzewa, że są na świecie trzmiele i ptaki; z pierwszymi zupełnie 
nie spotyka się, a spotkanie z ptakiem, oznacza jej ostatnią godzinę. Długa historia rozwoju 
tych gatunków szła jednak taką drogą, że ubarwienie trzmiela, ubarwienie muchy i oko ptaka 
- wszystkie te cechy oddziaływały na siebie nawzajem, nie stykając się w żaden sposób. Jeśli 
jednak stanie się coś z pysznym ubarwieniem stroju trzmiela - ptaki wyniszcza muchy. 
Zmienią muchy swój ubiór - los ich będzie przesądzony.
Oczywiście, to tylko prosty przykład. Czy nie byłoby możliwe, że osy naśladują 
świadomie, celowo? Niewykluczone, że na planecie istnieją dwa gatunki os, z których jeden 
jest zdolny do mimikry; wtedy należałoby znaleźć drugi. Te drugie są, być może, 
prawdziwymi osami, w zwykłym ziemskim sensie.
W domu wspólnie prześledzili drobne wydarzenia z piaszczystego wzgórza, kadr za 
kadrem. Zaskakiwała szybka przemiana, wydawało się, że pod koniec dnia osy zmądrzały. 
Tak wyraźnie osy wieczorne różniły się od os porannych, mozolnie zapamiętujących 
najprostsze znaki orientacyjne, liczących kamyki w liniach i figurach geometrycznych, 
dających się zmylić każdą zmianą znaków orientacyjnych.
Kawardin był zdania, że zaszła jakaś pomyłka, że, być może, doświadczenia zostały 
przeprowadzone nieprawidłowo, najprawdopodobniej sama metodyka jest błędna i daje osom 
klucz do rozwiązania, przypadkowego - oczywiście. Swarogin wypowiedział się za hipotezą 
„intelekt”, chociaż bardzo ostrożnie (być może wpłynęły na to słowa Kawardina i jego twarde 
stwierdzenie: intelekt nie wchodzi w rachubę). Wysłuchawszy Swarogina, Garin zapytał, 
dlaczego rankiem osy zachowywały się inaczej, dlaczego pierwsze kadry dają zupełnie inny 
obraz i ani jednego dowodu na zachowanie świadome?
- Trzeba sprawdzić jeszcze raz - twardo powiedział Swarogin.
- A mnie się wydaje, że osy zmądrzały na zawsze, bezpowrotnie, jeśli można tak 
powiedzieć. Jak pan myśli, Walentyn? - Garin badawczo spojrzał na Kołosowa, jakby chciał 
rzeczywiście rozstrzygnąć problem większością głosów.
- Zgadzam się z panem - powiedział Kołosow - chociaż niczego nie rozumiem. Tak mi 
się wydaje, i to wszystko.
- Pomyślcie - powiedział Garin i zaczął oglądać jeden z kamyków, zabranych przez 
nich ze wzgórza.
- Tak, tak... - zaczął Kołosow. - Przecież one mogły... zauważyć, tak?
- Załóżmy - powiedział Garin - załóżmy, że one zauważyły... Co dalej?
- Zrozumiały, że są przedmiotem eksperymentu - kontynuował Kołosow.
- Tak - potaknął Garin. - To znaczy?
-...znaczy, że przeszły na naturalne znaki orientacyjne, słusznie?
- Oczywiście - powiedział Garin. - Lub nauczyły się czytać.
- Pan pozwoli, Giennadiju Aleksan-drowiczu - zbudził się Swarogin - jedno drugiego 
nie wyklucza, raczej uzupełnia. Osy mogły zauważyć, że trwa eksperyment, i nauczyć się 
sylabizować, l jedno, i drugie na raz.
- Na górze, w naszym laboratorium, stała skrzynka z osami, podarek od fizyków - 
powiedział późnym wieczorem Garin, jakby do siebie, nie zwracając się do nikogo.
- No to co? - spytał Kawardin.
- Plastykowe pudełko, przezroczyste, z otworami do oddychania. Fizycy bardzo 
troskliwie wszystko przygotowali i w dzień naszego przyjazdu ofiarowali nam - kontynuował 
Garin już głośniej, bacznie wpatrując się w ich twarze. - Wszyscy widzieli?
- Widzieli - odkrzyknął Kolosów - i nie tylko widzieli. Przecież badaliśmy te osy. 
Zapisywaliśmy widma. O co panu chodzi, Giennadiju Aleksandro-wiczu?
- Jak to o co: gdzie jest pudło?
- Tam, w laboratorium.
- Na półce?
- Na półce.
- Niestety...
- To nieporozumienie - powiedział Kawardin - pójdę i sprawdzę. Chodźmy razem, 
Wala!
Wyszli, drzwi miękko zamknęły się. Kroki na schodach. Potem cisza. Ledwie 
słyszalnie trzasnęły drzwi szafy. Jeszcze raz. Głosów nie było słychać, ale Garin bez trudu 
wyobraził sobie, o czym oni rozmawiają. O pudełku, które tu właśnie powinno się znajdować, 
l nie ma go...
Swarogin spytał:
- Myśli pan, że zginęło?
- Nie wiem - powiedział Garin - nie wiem, co myśleć.
- Nie mogliśmy go zgubić - odezwał się z progu Kawardin. - Znajdzie się.
- Nie jestem przekonany, zupełnie nie jestem o tym przekonany - jakby rozmyślając 
na głos, mamrotał Garin.
- Czy to takie ważne?
Garin spotkał uparcie pytający wzrok Kawardina.
- Ważniejsze, niż można sobie wyobrazić.
- Nie rozumiem pana.
- Ja też - dodał Kolosów.
Garin pokręcił gałką odbiornika. Na ekranie pojawiła się twarz dyżurnego ze stacji 
orbitalnej. W powitalnym geście zwrócił się do Garina: - Dobry wieczór Giennadiju 
Aleksandrowiczu.
- Dobry wieczór - odkrzyknął Garin
- niech pan powie, kiedy mamy oczekiwać polskiej grupy biologów?
- Za dwa tygodnie. Po aklimatyzacji. Informowaliśmy was...
- Tak, informowaliście - powiedział Garin - dziękuję.
Ekran przygasł, zamienił się w niezauważalny arkusik, przypięty do ściany zwykłą 
szpilką.
- Ot co - Garin ogarnął wzrokiem kolegów - słyszeliście: za dwa tygodnie. A więc 
oprócz nas nie ma tu nikogo. Zupełnie nikogo. Od bieguna da równika i od równika do 
drugiego bieguna. Ani ducha. A tymczasem... Chodźcie ze mną.
Garin przepuścił przodem Kawardina, Kołosowa i Swarogina, dokładnie zamknął 
drzwi, potem poprowadził ich wokół domu pod okna wychodzące na stronę południową.
- Stop - rozkazał cicho. - To tu... Patrzcie.
Nad samym oknem połyskiwała pochodnia komety. W jej żółtej, nierealnej poświacie 
ujrzeli zagłębienie, wgniecenie, jeszcze jedno mniejsze - ciągnęły się w kierunku pustyni 
nierówną linią: ślady. Garin zrobił krok i wszyscy zauważyli, że długość jego kroku jest mniej 
więcej taka sama jak odległość między odciskami na piasku: były to ślady stóp. Zaczynały się 
pod samym oknem.
Obrócił się. Ich twarze wydawały się nieruchome, zastygłe jak maski. 
Nieuświadomione uczucie zagrożenia przykuło go na moment do miejsca, potem, już 
uśmiechając się, pokazał drugie ślady prowadzące do domu.
- To ślady tego, kto ukradł osy.
- Stąd prosty wniosek... - powiedział Kawardin - trzeba...
- Nie, tylko nie tu... - zatrzymał go Garin. - Chodźmy. Wrócili do domu.
- Trzeba jeszcze raz nałapać os - zakończył Kawardin swoją myśl.
...Swaroginowi nie bardzo wychodziło nowe pudełko. Zrobił więc szkielet z drutu i 
obciągnął go przezroczystą błoną tak grubą, że osy w żaden sposób nie byłyby w stanie sobie 
z nią poradzić. Długo radzili, gdzie umieścić urządzenie. Jeśli ktoś po nie przyjdzie, to nie 
powinien zbyt długo szukać - trzeba wyeliminować przypadki, które stają się nieoczekiwaną 
przeszkodą. Nawet obserwatorzy podlegają pewnemu ryzyku, niezależnie od 
przedsięwziętych środków ostrożności. Postanowiono paczkę z osami postawić na 
widocznym miejscu - na piętrze, gdzie przedtem znajdowało się zaginione pudełko. Ale 
Kawardin zgłosił sprzeciw - miejsce było już raz wykorzystane, ‘może wzbudzić podejrzenia. 
Czy nie lepiej zabawić się w chowanego? W końcu zgodzili się, że pułapkę trzeba zastawić na 
parterze, w pokoju ogólnym, a badacze pozostaną na piętrze. Okna należy otworzyć, 
przygotować oparty fotograficzne i kamery filmowe, broń, radiostację.
Dwie osoby, według tego planu, miały udać się na pustynię: po pierwsze-praca nie 
mogła czekać, po drugie, przerwanie normalnego programu badań mogłoby niewątpliwie 
wzbudzić podejrzenia. Dwóch ludzi zajęło stanowisko obserwacyjne przy oknie. Komuś 
przyszedł do głowy pomysł z peryskopem, żeby niczym nie zdradzać swojej obecności.
Następnego dnia schwytane osy umieszczono w skrzynce. Wczesnym rankiem Garin 
osobiście poinstruował Swarogina i Kawardina. Potem pojechał z Kołosowem, ale nie tak 
daleko jak zazwyczaj. Po pół godzinie pytał przez radio, czy wszystko w porządku, i 
przykazał, aby mieli się na baczności. (To polecenie zostało przekazane specjalnym kodem, 
aby w razie czego ktoś obcy nie mógł go rozszyfrować.)
Ci, których wizyty oczekiwano na stacji, przypuszczalnie stwierdzili stratę rano, 
spostrzegłszy opuszczone norki (co prawda, był to raczej wątpliwy domysł niż hipoteza, ale i 
tak został potwierdzony znacznie później po wyjaśnieniu wszystkich okoliczności).
Do południa było cicho. Kawardin wykonywał z pamięci szkice pejzaży. Swarogin 
dyżurował. Potem znudziło mu się to, przekartkował tomik wierszy, napisał list do brata, 
który z orbity przekazano w eter. (W tym celu wezwał operatora neutrinowej instalacji statku, 
potem jeszcze kilka minut rozmawiał z nim o nowościach, nie wspomniawszy jednak ani 
słowem o spodziewanej wizycie na stacji - w tym celu bowiem niezbędne byłoby pozwolenie 
na posługiwanie się kodem.)
Ulegając nieuświadomionemu niepokojowi, Kawardin stał się koło południa bardziej 
uważny, jakby przeczuwał nieuchronność spotkania.
Swarogin ulokował się przy przeciwległym oknie, tak że z zewnątrz był widoczny 
jedynie otwór peryskopu. Bez przerwy przed jego oczyma majaczyło to samo: niewysokie 
stołowe góry niezauważalnie przechodziły w wydmy, w pagóry z ciemnymi grzbietami 
opalonej gliny i purpurowym ornamentem dzikich krzewów. Poprzez karawany pyłowych 
obłoków, przecinając je oślepiającymi promieniami, przenikało słońce. Obrzeża chmur to 
różowiły się, to niezauważalnie zlewały się z niebem, to rozpływały się. l wyraźnie 
obrysowany obłok nagle przestawał istnieć, a na jego miejscu pojawiała się nowa, prawie 
żywa istota z niebieskiego zwierzyńca. W miarę jak rozżarzona kula zbliżała się do zenitu, 
powietrze stawało się coraz bardziej płynne i drżące, falowało nad piaskami.
Swarogin uczuł na plecach ostrożne muśnięcie. Podniósł głowę i ujrzał tuż koto siebie 
twarz Kawardina, który przyłożywszy palec do ust, pokazywał ręką nieco w lewo, tam, gdzie 
gorące blaski były szczególnie oślepiające. Kawardin przykucnął, kryjąc się pod parapetem, i 
Swarogin bez trudu dostrzegł sylwetkę człowieka stojącego tam, z przodu, za oknem, jakby 
wahającego się. Miał na sobie jasną odzież, kapiszon i pelerynka zakrywały górną część jego 
twarzy. Swarogin podniósł okulary, ale Kawardin mocno ścisnął mu rękę, okulary upadły. 
Kawardin miękko pochwycił je i milcząc położył na podłodze. Blask szkieł zdradziłby ich.
Swarogin przestał oddychać. Człowiek wykonał kilka kroków w ich stronę, 
przystanął, potem ruszył znowu. Kaptur widocznie przeszkadzał mu, odrzucił go więc. Jego 
twarz, nieruchoma i ogorzała od wiatru, nie sprawiała jednak wrażenia maski. Swarogin 
zdążył zauważyć zmarszczki na wysokim czole, podłużne oczy, suche cienkie usta i uszy 
jakby ulepione z porcelany.
Swarogin szczęknął migawką aparatu. Chwilę później włączył kamerę. Człowiek 
szedł nadal. Nawet nie spojrzał na okno. (W tym momencie Kawardin zreflektował się: okno 
powinno było być zamknięte - niewybaczalny błąd!)
Tym niemniej wszystko szło jak trzeba. Przybyszowi pozostawało jeszcze jakieś 
dziesięć metrów, l wtedy podniósł głowę,
Stał i patrzył do góry, na okno. Chciałoby się coś zawołać czy wyjść mu po prostu na 
spotkanie lub porozmawiać z nim, opierając się łokciami na parapecie. Kawardin i Swarogin 
odgadywali jego uważne spojrzenia. Chwila ciszy i bezruchu. Ni szmeru, ni ruchu. Nawet 
oddech przeszkadza. Tył-
l
ko iluzja. Na tej planecie nie było przecież ludzi, poza członkami ekspedycji.
Oślepiające światło słońca, wiszącego w górnym rogu okna, razi oczy. Purpurowa 
sterta obłoków, przeniknięta płomieniem, jakby zastygła, jej skraje powoli rozpływają się na 
boki - niewiarygodnie lekki, ledwie zauważalny ruch, jakiś zamierający akompaniament 
zdarzenia.
l nagle coś, jakby brzęczenie komara, jeszcze, głośniej, l cichy stuk, i słowa. 
Radiostacja! Cisza wybuchła. Ręka namacała przewód, przycisk. Za późno. Znów cisza, ale 
inna. Człowiek za oknem oddalał się. Bez obawy patrzyli za nim. A on szedł rytmicznie, 
niekiedy zatrzymywał się. 2 każdym krokiem oddalał się od wszystkiego, od domu, do 
którego dopiero co szedł, i od ludzi, których nie chciał zobaczyć.
- Wydaje mi się, że zauważył aparat fotograficzny - powiedział Kawardin. - Zresztą, z 
takiej odległości trudno nie zauważyć.
- l na dodatek radiostacja... - odezwał się Swarogin. - Garin nie pozwolił za nim iść, 
tego nie rozumiem. Dlaczego?
- Nie wolno tego robić. Nic nie wiemy, nie rozumiemy - to znaczy nie należy działać. 
Pod tym względem ma rację. Jednak nikt nie zabronił nam badać śladów. Dokąd one 
prowadzą?
Poczekali, aż sylwetka rozpłynęła się. Połączyli się z Garinem. - Wszystko idzie jak 
trzeba - powiedział Garin - dobrze, że nie doszło do rozmowy, na razie nie trzeba; ślady 
sfotografować, jeśli ich jeszcze nie zasypało, wywołać błony.
Ale Kawardin zapalił się, chciał dowiedzieć się jak najwięcej - i od razu. Poszli po 
śladach, pierwszy kilometr pokonali dość łatwo, potem zmęczyli się i przysiedli dla 
odpoczynku. Ruda, kudłata kula wisiała już nisko nad żółtym horyzontem, a horyzont nie był 
linią, lecz pasmem, płynącym pasmem, gdzie1 zlewały się żywioły i nieba i ziemi.
Ślady pokrywał już cień, wiatr uciszył się i Kawardinowi wydawało się zupełnie 
naturalne, a nawet konieczne, że idąc dalej mogą jeszcze się czegoś dowiedzieć.
Jeszcze jeden odpoczynek - i znowu kilometr. Poszli szybciej. Kawardin spieszył się: 
trzeba zdążyć wrócić przed zachodem, a kto wie jak długo jeszcze trzeba iść? Już wtedy 
nabrał podejrzeń trudnych na razie do wyrażenia. Szli zdyszani, ledwie powłócząc nogami, 
ale ciągle wydawało im się, że lada moment dogonią kogoś idącego przodem chociaż wcale 
nie było widać znajomej postaci. Znikła już dawno, rozpłynęła się, jeszcze zanim wyszli z 
domu. A teraz, nagle, przy końcu dnia ślad urwał się. Dalej była tylko zagadkowa pustka, 
pofalowany piasek i nic więcej. Ani zagłębienia, które można by uznać za przysypany odcisk, 
ani przedłużenia śladów w odległości stu kroków.
- Trudno - powiedział Kawardin. - Trzeba wracać. Chodźmy.
Minęła godzina jedna, druga. Zbliżali się do domu. Kawardin myślał, jakim cudem 
mógł zniknąć ślad, ale doszedł do wniosku, że nie to jest akurat najbardziej zagadkowe w tej 
całej historii. Ślady można przysypać piaskiem. Swarogin był zmęczony, umył się i położył.
Kawardin czuł, że coś jest nie w porządku. Szybko wszedł na piętro. Tu nic się nie 
zmieniło, kamera znajdowała się na swoim miejscu, narzędzia i cala reszta. Co tchu rzucił się 
na dół. Plastykowej pułapki z osami nie było. Pusty hak samotnie sterczał ze ściany. 
Kawardin ściągnął Swarogina, który zdążył już zdrzemnąć się. Razem wyskoczyli na ulicę, l 
zobaczyli: od samych drzwi prowadził w pustynię jeszcze jeden ślad.
...Kawardina gnębiło uczucie wstydu, zdawał sobie sprawę, że postępek jego i 
Swarogina był dziecinadą. Ale Garin był innego zdania. Uspokoił ich. Czy można cokolwiek 
przewidzieć, spotykając coś zupełnie nieznanego? W końcu, co się stało? Osy zginęły? Czyż 
nie po to je złapano, aby stanowiły pułapkę? Tak, przynęty już nie ma, ale przecież pokazała 
się ryba. Siedli i zaczęli oglądać fotografie.
- Coś podobnego, niczego nie brakuje, wszystko jest! - ze wzburzeniem wykrzyknął 
Kawardin. - A przecież wiedział, że go fotografujemy, i widział na pewno, że go śledzimy.
- Oczywiście - odpowiedział Garin. - Wygląda na to, że on, lub raczej oni podlegają 
prawom podobnym do naszych. Nie wykluczone, że i dla nich nie wszystko jest jasne. Ale 
zgodzicie się, że takie milczące spotkania zmuszają do myślenia o przyszłości i wymagają 
poznania się.
Rankiem, na starym miejscu, tam, gdzie osy uczyły się czytać, wszystko było jak 
dawniej. Kolosów siadł na piasku, zanurzył w nim dłonie i długo wsłuchiwał się w 
przeraźliwe ‘brzęczenie os wędrujących po swoich powietrznych drogach od wypalonych 
pastwisk do miasta i z powrotem. Miastu os trudno, bardzo trudno przetrzymywać walkę z 
wichurą. Co mogą przeciwstawić skrzydlate drobiny suchym szkwałom? „Rozum” - pomyślał 
Kołosow. W to, jak sądził, trudno było wątpić. Poza tym wydawało się, że ktoś je chronił, 
troszczył się o nie. A jakie dziwne jest to miejsce, na którym ulokowało się miasto os! Trudno 
znaleźć lepszy zakątek w całej okolicy, tu zawsze nie wiadomo dlaczego jest zacisznie, a 
nawet nie tak upalnie jak gdzie indziej.
Kołosow nawet nie bardzo się zdziwił, kiedy znalazł w dłoni nie wiadomo skąd 
arkusik z rysunkiem. Pomyślał, że mógł go podnieść z piaskiem lub że podrzucił go wiatr i 
przycisnął do dłoni. Spojrzawszy nań mimochodem, Kołosow domyślił się, że to portret. 
Zaczął go uważnie oglądać i przywidziało mu się, że oczy na nim są żywe i tak samo uważnie 
go obserwują. Ale nie! To był rysunek, nic więcej. Za to wykonany był po mistrzowsku, tak 
że każdy ruch, każde przesunięcie arkusika papieru wywoływało w nim błysk życia.
Tego samego dnia, wieczorem, Garin dokonał ważnego stwierdzenia: portret nie jest 
narysowany. Było to coś w rodzaju mozaiki z maluteńkich kawałeczków suchych roślin, 
najpewniej robota os. Nietrudno było poznać, kogo namalowały osy-artystki. Garinowi 
wydawało się to całkiem naturalne. Ze zdjęć i z portretu spoglądała na nich ta sama twarz, z tą 
różnicą, że fotografia człowieka, który ukradł osy, stanowiła zwierciadlane odbicie portretu.
- Myślę, że chcieli nam przez to powiedzieć - zauważył Garin - że zbytecznie 
fotografowaliśmy go wówczas.
Jeśli jest nam potrzebny jego portret na pamiątkę lub dla innych celów, to 
niepotrzebnie trudziliśmy się. Osy nam go podarowały. Wygląda to na nienatrętną próbę 
nawiązania z nami kontaktu.
- Lub na próbę skończenia z kontaktami - sprzeciwił się Kawardin.
Jak często bywa, wydarzenia tych kilku dni szybko zostały zepchnięte na dalszy plan: 
zbliżał się koniec ostatniego etapu badań. Garin pracował do późna, nadrabiając zaległości. 
Razem z nim inni członkowie ekspedycji (dołączyli do nich jeszcze Polacy) zbierali i 
przygotowywali do wysyłki materiały, albumy, eksponaty. Nie było czasu na eksperymenty i 
hipotezy. Ta niecodzienna historia musiała poczekać na dalszy ciąg. Z tym, niestety, wszyscy 
się zgadzali.
Nie ma trudniejszego zadania niż przeprowadzenie wszechstronnych badań planety, a 
kilka tygodni pracy stanowiło jedynie maleńki epizod długotrwałej akcji.
Inni mieli więcej szczęścia. Ekspedycja Olchowskiego w pięć lat później odkryła pod 
pustynią prawdziwe miasta. Najstarsze i najpiękniejsze z miast, jak kamienna śnieżnobiała 
wyspa, wznosiło się kiedyś nad piaskami. Brukowane ulice w zagadkowy sposób łączyły 
przeróżną pod względem stylu zabudowę - chałupy i pałace. Ich prawidłowe, geometryczne 
linie ciągnęły się kilometrami, a pod ulicami ukryte były kamienne rury wodociągowe. Na 
placach tego słonecznego miasta wznosiły się nie świątynie, nie pomniki bogów i bohaterów, 
lecz studnie wyłożone czerwoną ceramiką i czarnymi, błyszczącymi kamieniami, 
oszlifowanymi jak lustro. W ich wypolerowanych powierzchniach przeglądały się, być może, 
dziewczyny z wysokimi dzbanami na ramionach, ich stopy dotykały czerwonej ceramiki i 
monet rzucanych ubogim, a spadające z dzbanów krople wody syczały w gorące dni i 
wyparowywały, ledwie musnąwszy czerwone | płytki.
Trzy studnie o niezwykłej głębokości dostarczały wodę do basenu, gdzie mogli 
zażywać kąpieli wędrowcy, którzy dotarli do rogatek gościnnego miasta. Z tego właśnie 
basenu nagrzana przez słońce woda kierowana była ku wiszącym ogrodom, przewyższającym 
słynne ogrody Semiramidy.
Gigantyczny zbiornik niedaleko miasta podobny był do jeziora, z niego wypływały 
sztuczne rzeki, zasilające pola. Ale tam, gdzie kończyło się królestwo wody, zaczynało się 
królestwo śmierci - piasek, piasek, piasek, miraże pod rozpalonym niebem i obłokami 
purpurowego pyłu.
Studnie i kanały były zasilane przede wszystkim wodą „wypoconą” przez górskie 
skały. Woda więc przepadała, źródła wyczerpywały się, studnie stawały się coraz płytsze. 
Olchowski odtworzył mnóstwo starych kanałów i dowiódł, że dawni mędrcy za pomocą 
substancji barwiących, znakowanych ryh i specjalnych pływaków określali podziemne szlaki 
niewidzialnych rzeczek i jezior. Potem poznali właściwości wody lekkiej i ciężkiej, sekrety 
roztworów i przegrzanej pary. Nad późniejszymi miastami wznosiły się już wieże ciśnień,
nieco później - skomplikowane kondensatory. Wydawało się, że kłopoty rozwiązano 
raz na zawsze. Ale samych miast pozostało bardzo mało, a i te bardziej przypominały nie 
ludne centra handlowe, a stacje badawcze, gdzie prowadzono ustawiczną walkę z pustynią. 
Mieszkańcy tajemniczych miast próbowali wywoływać sztuczne deszcze, ale wilgoci w 
atmosferze było za mało. Najcenniejsza substancja, woda, stopniowo, kropla za kroplą, obłok 
za obłokiem, rozpraszała się w przestrzeni, unosiła się w Kosmos, ale najstraszniej-sze było 
to, że jej właściwości z czasem zmieniały się. Najlżejszy z izotopów wodoru, prot, zanikał, 
palące promienie unosiły jego molekuły z atmosfery, nie-ważka para, początek wszelkiego 
życia, jego podstawa, rozpływała się w czarnych przestworzach. Pozostawała ciężka woda, 
stopniowo zabijająca życie.
Ci, którzy oddawali planetę pustyni, nie byli w stanie zmierzyć się z tym 
niebezpieczeństwem. Tak, wycofali się. Ale nie wyginęli. Byli gotowi pozostać za wszelką 
cenę. Męstwo i wiara nie pozwoliły im zginąć. Potwierdziły to wykopaliska, prowadzone 
przez Ol-chowskiego.
Jak powinni byli postąpić? Co przedsięwziąć w beznadziejnej, wydawało się, sytuacji? 
Nie żądano od nich szybkiej odpowiedzi. Pustynia od wieków rozbrzmiewała głosami 
zwierzęcych stad i dzikich ptaków, szukających schronienia koło ludzkich domostw, a 
piaskowe trąby powietrzne przez tysiąclecia stukały do okien. Czy odkryli w tym czasie 
jakieś inne planety zdolne dać im szansę przetrwania? A jeśli nie? A może gorące piaski 
niszczyły im rakiety, zasypywały, zatapiały w bezbrzeżnym pomarańczowym oceanie, skąd 
już nie było im dane wzbić się i unieść ku błękitnemu niebu, ku innym światom, światom 
marzeń i nadziei?
l nagle, zdaje się, znaleźli... W ich laboratoriach z pewnością jeszcze pracowano, 
jeszcze miano nadzieję, i chociaż stu głosami ryczała nad nimi pustynia, ich mędrcy, szepcząc 
modlitwy lub, być może, wiersze, szukali ostatnich dróg ratunku.
Późniejsze warstwy przechowały ślady cywilizacji, która osiągnęła poziom niezwykle 
wyrafinowanych środków technicznych. Wodę zbierano po molekule, po kropli, dając 
początek skromnemu źródełku, żywiącemu wszystkich, którzy żyli w okolicy.
Niezwykłe maszyny, których przeznaczenia nie udało się określić...aparaty, 
przypominające rakiety... kwarcowe naczynia, wypełnione zielonym piaskiem, który 
wydobywali w kopalniach... znaleźli wyjście w przestrzeń sprzężoną. Atomy zielonych 
ziarenek piasku jak gwoździe spajały ją z naszymi światami, to most, po którym wszystko, co 
istnieje, przeszłoby tam, przeciekło jak strumień, spełniając przepowiednię ogłoszoną na 
początku dni istnienia.
Poprzez najdrobniejsze sito atomów dostrzegli błękitne przestrzenie nowych ziem. Z 
początku, jak zwykle, obraz był zamglony i rozmyty, ale z dnia na dzień coraz wyraźniej 
zarysowywały się brzegi dalekich rzek, rozjaśnione zorzami wiecznej wiosny i blaskami tęcz.
Jak ptaki, uwięzione w klatkach, widzieli bezgraniczność tych dali i zdążali ku nim. 
Świat skryty na.razie, do czasu, tajemny świat spoza siedmiu
pieczęci, otworzył się nagle. Był tuż obok. W tym samym miejscu. Ta właśnie 
pustynia była jego siedliskiem. Dla niewtajemniczonych był niewidoczny i niedotykalny, 
jakby oddzielała go ściana, przez którą nie dane było im się przebić.
l na tę właśnie czarodziejską podróż zabrakło im sił. Nieco za późno odkryto 
przestrzeń sprzężoną i zbyt mało czasu zostało na znalezienie właściwego sposobu 
przedostania się tam.
Ocena liczebności mieszkańców planety, przeprowadzona dla tego okresu przez 
współpracowników Olchowskiego, przyniosła dziwny wynik: wszystkiego około dwóch 
tysięcy lub nieco więcej. Zresztą, a to zakrawało na cud, mogło ich być znacznie mniej, l oto 
w górnych horyzontach nagle zanika dążenie do wody. Tak jakby w swoich poszukiwaniach 
poddali się rozpaczy. Coraz mniej aparatów do wytwarzania syntetycznej wody. Przez całe 
stulecie - ani jednej nowej konstrukcji. Tak, odchodzili w niebyt, byli do tego zmuszeni. 
Przypominało to, być może, oczekiwanie, ten niewyrażalny lęk, który rodzi się, kiedy ocean 
zbiera siły do wysłania ostatniej fali na ostatni skrawek lądu, gdy oto widoczna jest już w dali 
przezroczysta, błękitna ściana wody, pionowo strzelająca w górę, do samego nieba, gdy 
zalega straszliwa cisza i stygnie krew w żyłach. Możliwe, że było to podobne do tonącego 
ziemskiego okrętu, kiedy woda już cicho szemrze w ładowniach, przyjmując postać żywych, 
oddychających, przelewających się strumyków, pieszczotliwie obmywających grodzie i 
wręgi... Być może, tylko wszystkie ziemskie oceany razem mogą dać wyobrażenie o śmierci z 
braku wody.
Jak uciekali? Woleliby niewątpliwie tysiące razy zamienić się w upiory, aby ich duch 
unosił się nad starymi ścianami umierających miast, aby tylko pozostać. Chwytali się każdej 
szczeliny zachowującej zieleń i resztki wilgoci, żeby choć na rok, na jeden dzień odroczyć 
rozstanie... lub przedłużyć życie.
Każda, najbardziej surowa planeta może posłużyć za krótkotrwałą przystań dla rakiety 
i jej załogi, ale życie, długie życie garstki ludzi - czyż jest ono możliwe, czyż może ocaleć?
W ostatniej warstwie kulturowej, na głębokości najwyżej dwudziestu metrów od 
powierzchni, znalazł Olchowski medale z wizerunkiem os. Co to? Poetycki symbol, 
abstrakcja? Czy kryje się może w tym myśl wiodąca ku horyzontom nadchodzącego, ku 
ostatniej nadziei.
Faktów było akurat tyle, aby jak na kanwie ułożyć z nich jedną z czarodziejskich 
bajek, w której księżniczka czy też królewna zamieniła się w białego łabędzia lub żabkę. Siła 
poetyckiego wymysłu, zamkniętego w kanoniczną formę baśni, była tak wielka, że Olchowski 
szukał potwierdzeń i dowodów.
Usiłował, oczywiście, odrzucić te na poły bajeczne hipotezy i iluzoryczne 
wyobrażenia, które nim owładnęły, ale nie znajdował rozwiązania w żadnej innej 
płaszczyźnie, jakby wszystkie drogi poszukiwań wiodły go do zamkniętych drzwi, za którymi 
zaczynały się czary.
...Tak więc długo powstrzymywane piaski pogrzebały rozwaliny, pokryły umarłych, 
usypując nad nimi kurhany.
Pozostały osy. Planeta poskromiła swój charakter, wiatry stawały się z roku na rok 
cichsze, i osy, pracowite osy zbudowały swoje pierwsze miasto, wspaniałe miasto, w którym 
znajdowało się tysiące norek - domów os.
Nieoczekiwane odkrycia Łarionowa zerwały zasłonę czasu i po raz pierwszy 
pozwoliły ocenić głębię wyobraźni tych, którzy przez tysiąclecia walczyli z naporem żywiołu. 
Ich pismo, wyglądające jak wielobarwna mozaika jakichś bajkowych żuczków, ptasich piór, 
wzorzystych liści, wydawało się niedostępne na wieki. Nawet zwykłe opisanie każdej 
metalowej tabliczki czy kamiennej płyty, pokrytej barwnymi znakami, było trudne, graniczyło 
z naukowym bohaterstwem. A co dopiero, jeśli ktoś zamierzał doszukać się sensu, zdobyć się 
na zrozumienie przekazów zaszyfrowanych w tak niezwykły sposób.
l oto, nikomu dotychczas nie znany czterdziestoletni uczony nagle znajduje klucz do 
zagadki. Nie, nie mógł jeszcze czytać wszystkich tekstów, na to nie mogłyby liczyć całe 
pokolenia gra-fologów. Nikt by w to zresztą nie uwierzył, ponieważ nawet na Ziemi 
pozostawały nie odczytane teksty, o ileż mniej skomplikowane. Łarionow był w stanie 
odczytać krótkie napisy z ostatniego okresu, wybite na medalach z wizerunkiem os. Sposób 
ich odczytania został odkryty niewątpliwie przypadkowo. W jaki sposób można by inaczej 
wyjaśnić fakt, że Łarionow opracował optyczny układ, przekładający hologramy na litery i 
wiersze. Oni posługiwali się właśnie hologramami, tym niezwykle pojemnym szyfrem dla 
zapisu myśli. Dzięki temu kwestia kopiowania oryginałów stawała się niebywale prosta: 
najmniejszy fragmencik hologramu zachowywał jego pełną treść. Oczywiście, musieli mieć 
swoje sposoby szybkiego czytania hologramów: wystarczało właściwie tylko spojrzeć na 
dowolną grupę znaków, raz popatrzeć na tabliczkę, nawet nie obejmując całej wzrokiem - a 
stawał się zrozumiały sens całego zapisu.
Pozostawało jeszcze odczytać otrzymane przez Łarionowa litery i słowa, l chociaż 
umykał sens wielu, wielu stronic, najprostsze zapiski, rozszyfrowane przez niego, 
opowiedziały bardzo wiele.
Carin interesował się przede wszystkim tymi napisami, które bezpośrednio wiązały się 
z wizerunkami os. Prace Łarionowa zmusiły do wspomnień o tym, co niegdyś widział na 
własne oczy wraz z przyjaciółmi. Przypadkowo natknąwszy się na artykuły Łarionowa, Garin 
napisał do niego list (Łarionow pracował w Kijowie). Otrzymał szczegółową odpowiedź. Ze 
zdumiewającą szczerością Łarionow przedstawił mu teksty rozszyfrowanych napisów. Co 
więcej, przysłał mu warianty innych odczytanych tekstów, których badanie jeszcze nie było 
zakończone. Na jednym z medali, równolegle z holograficznym, był wybity zwykły tekst. 
Obok wizerunku osy można było przeczytać, posługując się alfabetem Łarionowa: „One będą 
wiedzieć to, co my wiemy”, l niżej: „Wiele się od nich uczymy”.
„O kim mowa, - zgadywał Garin - o osach?...” l znowu napisał do Łarionowa. Ten 
odpowiedział dosłownie tak:
„Pytanie nie jest proste, ale liczę na Pańską wyrozumiałość, bowiem argumentów 
przemawiających za moim punktem widzenia jest na razie niewiele. Myślę, że napisy 
adresowane sq do nas, a mowa w nich rzeczywiście o osach. Zbędne będzie przypominanie 
Panu o tych nieprzeciętnych możliwościach, którymi obdarzyła je przyroda. Opublikowane 
przez Pana i Pańskich współpracowników artykuły sq dość elokwentne, ale nie udało mi się 
skorzystać z tych materiałów ekspedycji, które trafiły do archiwum. Czy mogę liczyć na Pana 
pomoc? Szczególnie zależałoby mi na zapoznaniu się ze zdjęciami i filmami.
Trudno sobie w tej chwili wyobrazić skalę tragedii, w wyniku której praktycznie 
zginęła cywilizacja, która nie znalazła drogi ocalenia. A jednak oni czegoś dokonali. Czuję, że 
natrafiłem na ważny ślad. Jak do tego doszło, to zupełnie inny problem. Trzeba wyobrazić 
sobie ową sytuację bez wyjścia, aby w pełni ocenić to, co udało się im osiągnąć. Jasne, że 
zachować, zakonserwować, jeśli można tak powiedzieć, idee czy osiqgniecia wielu gałęzi 
nauki można za pomocq maszyn elektronowych. Ale komu zostawić te „konserwy”? A myśl, 
żywa myśl, rozwijająca się i zmieniająca jak śnieżna lawina lub obłok - co z nią? Komputer tu 
nie pomoże. A śmierć żywej, twórczej myśli to prawdziwa tragedia, to śmierć cywilizacji, 
śmierć ostateczna. Zaczęli więc szukać sposobu przekroczenia progu wieczności przez niebyt. 
Taki właśnie mieli przed sobą problem, niczego innego nie byli w stanie zrobić.
Zostali zmuszeni do wybrania formy życia stosunkowo prostej i, przede wszystkim, 
takiej, która mogłaby wytrzymać wszelkie próby. Jednocześnie jednak powinna była być 
dostatecznie złożona i odpowiadać ich celom. Zamierzali ni mniej ni więcej tylko obdarzyć to 
inne życie rozumem. Swoim, oczywiście, lub jego modelem, bardziej lub mniej dokładnym. 
Ich wybór padł na osy, ponieważ nie było na planecie istot bardziej nadających się do tego 
celu, szczególnie ze względu na społeczny charakter ich zachowania. Przekazali im więc 
rozum, a być może i osiągnięcia - pokaże to przyszłość. Jestem głęboko przekonany, że 
przewidzieli odwiedzenie planety przez istoty sobie podobne.
Jest to najbardziej sporna część moich przypuszczeń, najbardziej podatna na krytykę. 
Ale ja jestem zupełnie przekonany... dla mnie to fakt (z braku miejsca i czasu, a także z 
innych, jeszcze ważniejszych przyczyn nie mogę zatrzymywać się nad tym dokładniej). 
Zapyta Pan niewątpliwie, jak byli w stanie zrealizować tak gigantyczny program. Odpowiem 
- nie wiem, chociaż wiele się domyślam. Z czasem coraz jaśniejszą staje się dla mnie czysto 
techniczna strona dzieła. Wydaje się, że postanowili oni w końcu doprowadzić do 
zmaterializowania na planecie nośnika rozumu, który we wszystkim podobny byłby do nich 
samych lub spodziewanych przybyszów, to znaczy do was. Zadanie to poruczyli osom. 
Właśnie one były zdolne wybrać z nietkniętych zapasów, zachowanych bóg wie gdzie, 
niezbędny zestaw i molekuła po molekule złożyć życie... Program musiał zawierać i przekaz 
myśli, chociażby częściowy, i wiedzy, jak przypuszczam, nie w formie gotowych informacji, 
lecz z jakimś nieuch-
wytnym kluczem, otwierającym drzwi wiodące w kraj poznania ich historii, ich 
kultury - powoli, w procesie aktywnej pracy...
Wasza ekspedycja odniosła sukces, jak sądzę, właśnie dlatego, że dała początek 
kontaktom. Powinien był się pojawić człowiek chroniący osy. Same osy były bezradne bez 
niego, moglibyście niechcący zniszczyć je. Ale i ten człowiek, który pojawił się tam niewiele 
wcześniej, był początkowo nie tylko bezradny; samo jego narodzenie mogłc ziścić się tylko 
przy udziale os, przez tysiąclecia, pokolenie za pokoleniem oczekujących tego dnia, kiedy 
przyjdzie czas działania. Tak więc kontakty zostały zapoczątkowane, pamiętajcie o tym. 
Wydaje mi się, że nadeszła pora powiedzieć o tym otwarcie”.
List nie zdziwił Garina. Łarionow, jak go sobie wyobrażał, był uczonym 
gabinetowym, przy tym jeszcze młodym i pewnie entuzjastą. Spróbował go sobie wyobrazić i 
od razu stworzył sobie dość stereotypowy obraz roztargnionego młodego człowieka w 
okularach. Tym niemniej przekazał treść listu Kołosowowi (Kawardin i Swarogin wyjechali 
wówczas daleko) i wysłał do Łarionowa jeszcze jeden list wyjaśniający całą błędność, jego, 
Łarionowa, poglądów.
Garin wiele już zapominał z tego, co widział tak dawno, ale jasno przypominał sobie 
fakty dotyczące os i uważał, że jeśli osy zajmowałyby się czymś jeszcze oprócz budowy 
gniazd i karmienia larw, to nie umknęłoby to uwagi jego i jego kolegów. Kołosow zgadzał się 
z Garinem. Co z tego, że osy obdarzono rozumem? Portret na papierze wykonany przez osy? 
Rzeczywiście interesujące... Znalezisko dla archiwum czy kosmicznego muzeum (zdaje się, 
że tam właśnie trafił). Człowiek na planecie? Zdumiewający fakt, rzeczywiście. Ale nikt 
jeszcze nie wyjaśnił tego fenomenu. (Przypuszczalnie - zjawisko podobne do mirażu.) 
Podobieństwo portretu z oryginałem? Jeśli osy są rozumne, to i one obserwowały miraż. 
Próbowały go utrwalić.
W każdym razie Garin starał się wywołać w młodym uczonym wątpliwości co do jego 
ekstrawaganckiej koncepcji, wyłożonej dość bezapelacyjnie. Co on takiego mówi? Że rozum 
w człowieku stworzonym przez osy budzi się stopniowo? Rozwija się według jakiegoś 
programu? Dlaczego jednak nie zacząć od dialogu?
Garin otrzymał odpowiedź szybciej, niż się spodziewał. Reakcja Łarionowa była 
piorunująca. Tłumaczył się tylko na temat dialogu, który powinien był dojść do skutku, z tym 
człowiekiem na planecie. Jego zdaniem, takiego dialogu nie można zaczynać od razu, nie 
wiedząc, z kim się ma do czynienia. Czyżby Ga-
rin nie znał tej prostej zasady? Czy może uważa tych, co stworzyli cywilizację na 
pustyniach obcej planety, a potem znaleźli sposób przekroczenia wieczności, za niedość 
dalekowzrocznych? To była polemika, l polemika niezgodna z prawidłami, pomyślał Garin 
przeczytawszy list. „Niech Pan przyjedzie, przekona się Pan sam” - tak brzmiało zaproszenie 
Łarionowa do kontynuacji wymiany poglądów.
„A czemu nie - pomyślał Garin - czemu by nie spotkać się i nie porozmawiać o osach? 
Czy choćby o dalszej roli zasobów planety?”
Zaproszenie zostało przyjęte. Trzy dni później Garin i Kołosow wylecieli z Moskwy i 
po kilku minutach byli w Kijowie. Na cichej ulicy, wśród starych topól, znaleźli dom, gdzie 
mieszkał i pracował ich oponent.
Letnie żółtobłękitne niebo już matowiało. Nad dachem starego domu unosiły się 
jerzyki, a ich świst wypełniał powietrze ledwie słyszalną pulsacją, tak jakby przeskakiwały 
przez nie niewidzialne iskry lub ładunki elektryczne.
Przez puste podwórko podeszli do domu. Na drzwiach mieszkania Łarionowa była 
przypięta kartka informująca, że gospodarz będzie za pół godziny. Możliwe, że nie oczekiwał 
ich dzisiaj. Ale drzwi były otwarte. Weszli do środka i usiedli w wygodnych fotelach. Wśród 
rozrzuconych na stole rękopisów wyróżniało się kitka barwnych rysunków i kolorowych 
fotografii. Piaski, wydmy, purpurowe niebo, osy. Człowiek. Garin poznał go od razu i 
niezgrabnie przyciągnął rysunek do siebie, tak że sterta kartek leżących na wierzchu rozsypała 
się. Na tle martwych, zalanych gorącym światłem wydm kroczył ten sam człowiek... 
„Popatrz!” - wyszeptał Garin, wyciągając akwarelę do Kołosowa. Coś w tym rysunku 
niepokoiło go i dziwiło.
Na sąsiednim stoliku, koło okna, zauważył farby, pędzle, nie dokończoną pracę 
Łarionowa. l jeszcze portret, wydawało się, że taki sam, jaki podarowały im osy. Twarz 
człowieka na akwareli była wykonana tak samo jak na portrecie od os - z półprofilu - dlatego 
tak żywo wywoływała w pamięci tamte dni z planety piasku. W przedpokoju rozległy się 
miarowe, niespieszne kroki. Garin spojrzał na Kołosowa i zdążył uchwycić kątem oka podpis 
pod akwarelą, ale sens nie dotarł jeszcze do jego świadomości.
Na progu gabinetu ukazał się gospodarz.
- Autoportret - machinalnie przeczytał Kołosow podpis pod akwarelą i powoli 
podniósł głowę.
- Czekałem na panów - powiedział Łarionow.
Tłumaczył Adam Zubek
POSTSCRIPTUM
Dwa opowiadania Władimira Szczerbakowa, „Dzisiaj wieczorem” i „Odwrót”, 
stanowiące treść „żółtych kartek” tego numeru PROBLEMÓW, zaczerpnięte zostały ze 
zbioru opowiadań tego autora wydanych w roku 1976 przez radzieckie wydawnictwo 
„Mołodaja Gwardia”. Jest to debiut książkowy tego autora, mimo że jego opowiadania 
drukowane były od roku 1961 w takich miesięcznikach jak „Nauka i Żyzń” i „Znanije-Siła”. 
W roku 1968 Szczerbakow uzyskał nagrodę na międzynarodowym konkursie autorów s-f w 
Warszawie. W poprzednim roku na „żółtych kartkach” drukowane było jego opowiadanie 
„Szkocka baśń” (nr 1/1976).
Iv. .
l
HIBERNACJA so
Hugh Ciarkson spojrzał w górę ku migającemu neonowi i pomyślał: To jedyne, co mi 
pozostało, to moja ostatnia szansa. Niech diabli wezmą wszystkich lekarzy...
Na tle nieba dziesięciometrowe czerwone jak krew litery układały się w napis: 
HIBERNACJA.
Wzrok Hugha zbiegł dwadzieścia pięter w dół, ku wejściu prowadzącemu do 
budynku. Oczywiście stała tam
SYDNEY J. BOUNDS
cała kolejka; zawsze była tam kolejka, odkąd spadła cena. Przecisnął się przez tłum 
przechodniów i stanął przed tablicą z ogłoszeniami. Za szybą widniała ostatnia kwota. Tylko 
czterysta dolarów!
Im więcej ludzi udawało się w tę podróż (a były ich już tysiące), tym bardziej spadała 
jej cena. Czterysta dolarów... Było to wszystko, co posiadał, ale miał już dość czekania. A 
skoro mógł sobie na to pozwolić... Kiedy zajął miejsce w kolejce, ogarnął go szum 
stłumionych rozmów.
- To chyba bezpieczne, co? Nie zdarzyło się jeszcze, że ktoś się nie obudził?

- Niech pan nie gada głupstw! Przecież mamy się obudzić dopiero w przyszłości...
Hugh skrzywił się na widok zbolałych twarzy, które go otaczały; większości tych 
ludzi zdawało się tylko, że są chorzy. Było na to nawet jakieś określenie, ale nie mógł go 
sobie przypomnieć. Mieli szczęście, że nie musieli znosić tego co on.
Portierzy w mundurach kierowali posuwaniem się kolejki. Trzeba ich szybko 
zapędzić, zanim się rozmyslq - pomyślał Hugh cynicznie.
Kiedy dotarł do portalu, w twarz uderzyło go chłodne powietrze. Chłodne? Było tu 
wręcz zimno. Zimno nie tylko przez kontrast z letnim upałem panującym na ulicy. Było to 
zimno, które docierało z komór hibernacyjnych.
Wewnątrz gmachu kolejka rozdzielała się na dwie części: mężczyzn kierowano w 
prawo, kobiety - w lewo. Hugh dotarł wreszcie do biurka i tu wypełnił podany mu formularz. 
Urzędnik przestudiował jego odpowiedzi i spojrzał nań pytając.
- Nie jest pan żonaty, panie Clark-son. Ma pan, jak się zdaje, dobrą pracę. Dlaczego 
pan przychodzi do nas?
Hugh nie omieszkał rozwieść się nad swymi kłopotami. Opisał urzędnikowi dokładnie 
swoje złe samopoczucie, opowiedział mu o swych lękach i o lekarzach, u których się leczył. - 
To wszystko znachorzy, nie lekarze, - stwierdził z goryczą, - Konowały! Wszyscy udawali, że 
nic mi nie jest... Mnie! Przecież ja chorowałem przez całe moje życie! Nieuki... - Zniżył głos 
do konfidencjonalnego szeptu. - Ja już w ogóle nie sypiam; tak źle jest ze mną. Jestem 
pewien, że to rak. Nic innego, tylko rak. To chyba dość, żeby mieć prawo do hibernacji?
Urzędnik, który przez cały czas bawił się trzymanym w ręku piórem, skinął 
potakująco głową. - Ale musimy to sformułować nieco konkretniej, panie Clarkson. Tego 
wymaga prawo. Musi pan podpisać oświadczenie stwierdzające, że jest pan nieuleczalnie 
chory.
- Wyjął z biurka inny formularz. - Jeśli pan to podpisze...
Hugh podpisał, po czym wyjął swą kartę kredytową i potrzymał ją przez chwilę przed 
ustawionym na biurku ekranem; ekran był elementem komputera firmy, który sprawdził stan 
konta Hugha w banku.
- O. K. Jest pan przyjęty.
Ubrany na biało funkcjonariusz skierował go do następnej kolejki.
- Wielki interes, co? - zapytał Hugh.
- Głowę dam, że magazynujecie ich jak śledzie.
Funkcjonariusz nie zareagował na tę uwagę. Kolejka przesuwała się pod ścianę, którą 
zakrywał ogromny plakat:
ZAŚNIJ l OBUDŹ SIĘ W ZDROWIU NISKA TEMPERATURA
POWSTRZYMUJE ROZKŁAD CIAŁA
LEKARZE PRZYSZŁOŚCI
WYLECZĄ CIĘ.
Hugh nawet nie spojrzał na szczegółowe informacje, wydrukowane mniejszym 
drukiem; znał je dobrze z ogłoszeń, które oglądał w tv. Koszta terapii kriogenicznej były 
ogromne, kiedy wprowadzono ją w życie, ale teraz, kie-
dy osiągnęła tak wielką popularność, spadły tak bardzo, że niemal każdy mógł 
pozwolić sobie na podróż w przyszłe, bezbolesne życie.
l nie tylko na to. Także na nową młodość i żywotność, na długowieczność.
Po betonowych schodach zeszli do ogromnej komory. Panowało tu przenikliwe 
zimno. Wzdłuż ścian stały zbiorniki wypełnione żywymi trupami; przypominały plastry w 
ulu. Pompy pracowały niby potężne serca. Płynny hel wypełniał zbiorniki. Cały system był 
nastawiony na produkcję masową; teraz Hugh mógł zdać sobie z tego sprawę. W tej jednej 
komorze można było pomieścić tysiące ciał, a setki ich już się w niej znajdowały.
- Proszę się rozebrać.
Hugh chętnie zrzucił ubranie i położył się na stole. Zauważył, że była to właściwie 
pochylnia, z której ciało mogło zsunąć się wprost do hibernate-ra. Tu zaś pozostanie - z 
zawieszonymi czynnościami życiowymi - tak długo, aż lekarze przyszłości znajdą dla niego 
lekarstwo. Pytanie tylko, jak długo on będzie musiał na to czekać. Dziesięć lat? Pięćdziesiąt?
Za jego plecami ktoś mruknął: - Ciekawe, czy kiedykolwiek znajdzie się lek na 
hipochondrię?
Poczuł jeszcze ukłucie igły i zrozumiał, że jego podróż zaczęła się...
Hugh Clarkson zbudził się. Mrugając spoglądał na świat przyszłości, który powitał go 
całą serią świateł.
W miejscu, gdzie się znajdował, panował miły chłód, a odległe ściany i sufit były 
nieskazitelnie białe. Poczuł ulgę, kiedy zdał sobie sprawę, że uwolniono go już z hibernatora i 
przywrócono do życia.
Podniósł ostrożnie głowę i rozejrzał się dookoła. Nie miał wątpliwości, że znajduje się 
w sali operacyjnej. W ogromnej sali operacyjnej. Dokoła niego stało wiele stołów, wokół 
których biało ubrani chirurdzy zwijali się jak w ukropie. Widocznie ci, którzy mieli się nim 
zająć, nie byli jeszcze gotowi.
Nagle za plecami usłyszał czyjś głos:
- Proszę przygotować zastrzyk!
Silne ręce przycisnęły Hugha do stołu i mocno przytrzymały. - Przypuszczam, że 
macie już diagnozę mojego przypadku? To rak, oczywiście? l macie już lek?
- Tak. Mamy już lek.
W zasięgu jego wzroku pojawiła si pielęgniarka ze strzykawką w ręku. S«j bardzo 
sprawni, pomyślał Hugh, prze widzieli każdy szczegół. Poczuł si% szczęśliwy, że znalazł się 
tutaj.
- Będziecie mnie operować? - zapytał?
- Operować? - usłyszał chłodny głos. - Dlaczego mamy was operować? l bez was jest 
zbyt wielu ludzi na świecie. Na szczęście nie wszyscy się budzicie. Ty należysz do wyjątków.
Hugh usilnie starał się zrozumieć, co znaczą słowa pielęgniarki. Jego wzrok pobiegł 
ponad szeregiem stołów ku innej pielęgniarce, która niosła amputowaną nogę. Wzdłuż ścian 
sali widniały szklane pojemniki: pojemniki, w których znajdowały się prawe i lewe ręce, 
prawe i lewe nogi, serca, nerki, gałki oczne, krew. Na stelażach rozciągały się skóry ludzkie.
Hugh nerwowo przełknął ślinę. Inaczej wyobrażał sobie szpital przyszłości. Ten 
przypominał raczej rzeźnię.
Jego wzrok padł znowu na pielęgniarkę. Zabrawszy nogę ze stołu, umieściła ją w 
jednym z pojemników. Niemal krzyknął z przerażenia, kiedy do stołu, na którym leżał, 
przytoczono wózek z całą kolekcją noży i piłek.
- To miejsce to jakby duża lodówka - usłyszał znudzony głos.
- Przechowujemy tu zapasowe części ciał. Przydają się ofiarom wypadków. A te 
części bierzemy z waszych ciał.
Przeraźliwy lęk dodał Hughowi siły, toteż zmagał się przez chwilę z nad-biegłym 
pielęgniarzem. Mocne ręce przykuły go do stołu. Po zastrzyku przez chwilę zachował 
przytomność, l w tej chwili zdążył jeszcze kątem oka zauważyć ruch ręki lekarza sięgającego 
po piłę.
Tłumaczył Jerzy Prokopiuk Ilustrował M. Wasilewski
POSTSCRIPTUM
Drukowane w tym numerze „Problemów” opowiadania s-f trudno byłoby określić 
jako pogodne. Pierwsze z nich - „Eutopia” Poula Andersena - to dość ponura wizja co 
najmniej jednego (a właściwie dwu) światów i dróg rozwoju ziemskiej cywilizacji. Na 
szczęście obie te wymyślone cywilizacje sq w zamierzeniu autora rze-czywistościami 
równoległymi do naszej, z czego, na podstawie lektury, trudno nie odczuwać pełnego 
zadowolenia.
Natomiast „Hibernacja” Sydneya J. Boundsa to jeszcze jedna możliwość (zapewne, a 
właściwie niemal na pewno nieprawdziwa) zakończenia hibernacyjnej podróży w przyszłość 
ludzi, którzy w zamrożonych w płynnym azocie pojemnikach oczekują przebudzenia w 
przyszłości. Opowiadanie jest tym bardziej niepokojące, że ludzie tacy w naszych czasach 
istnieją w rzeczywistości, nie tylko na kartach opowiadań s-f. Ich ewentualne przebudzenie 
będzie jednak inne. Przynajmniej wierzymy w to w naszych czasach.
K. F.