Alina i Czesław Centkiewiczowie



Okrutny biegun

A biegun przyciąga jak magnes

Spalić za sobą wszystkie mosty!* [*Opracowane według książki autorów pt. „Fridtjof, co z 
ciebie wyrośnie?”]

- Lód, który moi poprzednicy uważali za największą przeszkodę w dotarciu do 
bieguna północnego, stanie się moim sprzymierzeńcem. Nie będę przedzierać się siłą, 
zaniesie mnie tam potężny prąd morski, ten sam, który gna krę i pola lodowe od brzegów 
Syberii, poprzez biegun ku brzegom Grenlandii - mocny głos Fridtjofa Nansena niósł się 
daleko po wielkiej sali Królewskiego Towarzystwa Geograficznego w Londynie.
- Przypadkowe znalezienie przy brzegach tej wyspy przedmiotów należących do 
uczestników amerykańskiej wyprawy De Longa na statku Jeannette, który zatonął przed paru 
laty, zmiażdżony przez lód, na drugim krańcu Północnego Oceanu Lodowatego, koło Wysp 
Nowosyberyjskich, jest dla mnie jeszcze jednym nieodpartym dowodem istnienia takiego 
prądu. Przedmioty te dryfowały z krą ponad pięć tysięcy kilometrów. Tak właśnie i ja 
pragnąłbym dryfować. Pozwolę statkowi memu - rozwodziłem się już długo nad jego budową 
- wmarznąć w lodowe pole i wraz z nim dotrę do celu. Przemyślałem dokładnie, jak 
zbudować mój statek, co uczynić, żeby lód zamiast druzgotać, wypychał go na powierzchnię. 
Nie twierdzę stanowczo, iż prąd morski zaniesie mnie na sam biegun, to okaże przyszłość. 
Może przepłynę gdzieś w pobliżu? Ale czy doprawdy dla nauki tak ważne jest osiągnięcie 
tego właśnie punktu materialnego? Sądzę, że ważniejsze jest raz na zawsze skończyć z 
olbrzymią białą plamą na mapie świata, poznać wreszcie, zbadać samo serce Arktyki. I to 
będzie moim celem.
Nim umilkł głos Nansena, w przepełnionej tłumami sali czcigodnej „Alma Mater” 
spraw polarnych całego świata zawrzało jak w ulu.
- Doktor Nansen nie jest pierwszym, który marzy o dotarciu do bieguna północnego. 
Wielu z nas na tej sali próbowało daremnie marzenie to wprowadzić w czyn, wielu 
przypłaciło je życiem - uniósł się’ doświadczony angielski marynarz, admirał Nares. - Ja 
dobrze wiem, co znaczy dryf statku skutego w lód. Wiem więcej! Przetrzymałem dwa 
przymusowe zimowania, szczęśliwy, że udało mi się przeżyć je i zawrócić spod 83° Nord. To 
piekło! I ku przestrodze młodych, niedoświadczonych marzycieli raz jeszcze oświadczam: 
Nie próbujcie, biegun północny jest; nieosiągalny!
- Brak wśród nas, niestety, nieodżałowanego Karla Weyprechta - zabrał głos ktoś 
inny. - On także, pełen zapału, nie szczędził sił, by przedostać się do bieguna. I uległ jak inni. 
Po zmiażdżeniu przez lód statku Tegetthoff Austriacy ponad sto dni wędrowali pieszo po 
krach, ciągnęli na saniach szalupy, płynęli między bryłami lodu, z których każda zagrażała 
życiu, cierpieli głód, nieraz przeżywali własną śmierć. Nie potrzebuję chyba przypominać 
zebranym, co Weyprecht oświadczył po powrocie: „Należy zabronić wszelkich wypraw do 
bieguna tak długo, póki bezsilnych na Północnym Oceanie Lodowatym statków morskich nie 
będzie można zastąpić statkami powietrznymi”. Czyżby doktor Nansen o tym nie pamiętał?
- A tragedia wyprawy tego nieszczęsnego De Longa?
- I potworne męki, jakie wycierpieli Kane, Hayes czy Hall? Czyż nie były 
wystarczającą przestrogą?
- Jak można dobrowolnie wyrzec się sterowania statkiem wśród lodów? To czyste 
szaleństwo, to wyzwanie rzucone losowi! - podniosły się podniecone głosy.
- Nie rozumiem, jak plan doktora Nansena mógł znaleźć gdziekolwiek zachętę lub 
poparcie - wybuchnął, nie panując dłużej nad sobą, amerykański admirał Greely. - O ile mi 
wiadomo, ten młodzieniec, niech mi wybaczy ostre słowa, nie ma żadnego doświadczenia. 
Podróży na nartach przez Grenlandię, jakkolwiek zapewne nielekkiej, w żadnym przypadku 
nie można przyrównać do ekspedycji polarnej. Żaden z po - ważnych ludzi zebranych na tej 
sali nie wierzy chyba w realność pomysłu doktora Nansena! Wyprawy podbiegunowe i tak 
już dość pociągnęły za sobą tragicznych ofiar, żeby obarczać je jeszcze ciężarem tego 
niepoważnego projektu - w głosie mówiącego zabrzmiała histeria. - Ten projekt jest 
absurdem, gorzej - samobójstwem!
W sali zapanowała cisza. Jedni spoglądali na Nansena z pełnym sympatii smutkiem. 
Podobał się im ten młody,. nieulękły człowiek.
Nieodrodny potomek wikingów nie zdawał się przywiązywać wagi do słowa 
„niemożliwe”. Pokazał już, to prawda, co potrafi, na Grenlandii.. Czemuż jednak upierał się, 
by wprowadzić tyle zmian do metod wypróbowanych przez wieki w wielkich polarnych 
wyprawach? Na czym opierał swe śmiałe zamiary? Jak mógł narażać siebie i swoją załogę na 
straszny, nieznany los, przecząc wszystkiemu, co uznane? Inni, liczniejsi, nie ukrywali swojej 
niechęci.
- Zobaczymy, co powie ten żółtodziób, jak powróci, przekroczył ledwie trzydziestkę! 
Cóż on może wiedzieć! - szeptali pomiędzy sobą, rzucając złośliwe spojrzenia na śmiałą, 
otwartą twarz Nansena.
- Jeśli w ogóle kiedyś wróci - podpowiadali inni zawistnie.

*

Jak oskarżony stał przed areopagiem surowych sędziów. Z dumnie podniesioną głową 
wysłuchiwał słów, z których każde go kamienowało. Rozejrzał się uważnie po sali. Czyż nie 
ci sami ludzie przed jego wyprawą na Grenlandię w 1888 ciskali mu w twarz podobne 
zarzuty? Zdecydował wówczas przejść w poprzek całą wyspę, zbadać jej wnętrze, przekonać 
się, czy pokryta jest lodem, czy też - jak mniemali podówczas najznakomitsi uczeni - bujną 
roślinnością. Wszystko podówczas w jego planie było zaprzeczeniem tego, co uznane. I cały 
ekwipunek wykonany pod hasłem: „niczego nie pozostawiać przypadkowi”, i sama koncepcja 
wyprawy.
Jego poprzednicy rozpoczynali marsz od zachodnich wybrzeży Grenlandii, 
zamieszkanych przez Eskimosów, próbując daremnie dotrzeć do wschodnich, bezludnych. 
Narażali się nieuchronnie na konieczność powrotu, na dwukrotne przemierzenie nieznanego 
wnętrza wyspy. On postanowił postąpić odwrotnie. Rozpocząć marsz od wybrzeży 
pustynnych, bezludnych, trudno dostępnych, a zakończyć go w zamieszkanych. Plan swój, 
zuchwały na pozór, oparł na przesłankach psychologicznych. Nie pozostawić za sobą 
zaplecza, spalić za sobą wszystkie mosty, nie mieć odwrotu, przeć naprzód za wszelką cenę, 
do zwycięstwa. Cofnąć się - znaczyłoby marnie zginąć. Cóż mogło być lepszą podnietą niż 
postawienie się w sytuacji bez wyjścia, niż pobudzenie odwiecznego instynktu samoobrony?
Nansen nie ustąpił. Pierwszy w dziejach świata przeszedł od krańca do krańca 
południową Grenlandię przywożąc bezcenne wyniki obserwacji i pomiarów.
W tej samej sali Królewskiego Towarzystwa Geograficznego nie szczędzono mu 
wówczas pochwał, otrzymał najwyższe odznaczenia. Ci sami ludzie, którzy go chcieli 
zakrzyczeć, pełni podziwu i uznania wręczali mu złote medale w uznaniu zasług. Pokazał, co 
potrafi. Sądził, że zyskał już sobie raz na zawsze ich zaufanie. Gorzka pomyłka. Dzisiaj znów 
nie znalazł się nikt, kto rzuciłby mu słowo zachęty, dodał otuchy, kto powiedziałby mu 
„wierzę”.
Z goryczą rozejrzał się po pobrużdżonych zmarszczkami twarzach zebranych. Przeżyli 
w Arktyce piekło, to prawda. Wiedział o tym. Ale czyż sami wielokrotnie nie zawinili, 
usiłując uparcie przeciwstawiać wątłą łupinę statku przemożnej sile morskich prądów, 
walczyć z lodem? Czy powinien zabierać głos choćby taki admirał Greely, którego wyprawa 
nie bez racji zwana była Czarną Kartą Arktycznych Kronik? Czyż tragedii swej wyprawy, w 
której głód i rozpacz dyktowały ludziom wilcze, nieubłagane prawa, nie potrafili przypisać 
własnym, niewybaczalnym błędom? Lekkomyślności, nieumiejętności postępowania z 
ludźmi, wrodzonej niechęci do Eskimosów, której nie zdołał przemóc. Jak mógł ten człowiek 
zarzucać innym brak doświadczenia lub lekkomyślność?
- Jestem głęboko wdzięczny moim czcigodnym przedmówcom za cenne uwagi, jakie 
posłyszałem pod moim adresem - odpowiedział skłaniając ż szacunkiem głowę - panowie 
pozwolą jednak, że raz jeszcze spróbuję wprowadzić w życie moją zasadę: spalić za sobą 
wszystkie mosty i na zarzuty odpowiedzieć... czynem!

*

Długie miesiące po powrocie do kraju Nansen tkwił w poszukiwaniu odpowiedzi - jak 
zbudować statek, który potrafiłby stawić czoło potędze lodu. Niestrudzony w pomysłach, 
wprowadzał wciąż zmiany w pierwotnym projekcie, konstruował nowe modele, odrzucał te, 
które go wciąż nie zadowalały, szukał nowych rozwiązań. I wreszcie jedno uznał za 
najlepsze.
Trójmasztowy szkuner był krótki, znacznie krótszy od tych, jakie wypływały już na 
podbój bieguna północnego. Na pierwszy rzut oka przypominał bardziej przysłowiową balię 
niż jacht dalekomorski. Chlubą Nansena był silnik o mocy dwustu dwudziestu koni 
mechanicznych, wielka nowość w ówczesnych latach. Zamiast ostrych załamań po raz 
pierwszy w dziejach budownictwa okrętowego zastosowano miękkie łuki, by lód podczas 
ataku nie mógł nigdzie znaleźć punktu oparcia. Zaokrąglony, jajowaty kadłub miał chronić 
statek przed zmiażdżeniem.
- Napierająca kra ześliźnie się po burtach i wyniesie statek w górę - mówił Nansen, 
który sam zajmował się wszystkim. I programem naukowym i zgromadzeniem instrumentów 
do pomiarów oraz obserwacji. Nie mniejszą wagę przywiązywał do zaopatrzenia wyprawy w 
żywność. Po długich naradach z lekarzami i tu postanowił pójść własną drogą. Zamiast 
solonego, wędzonego i suszonego mięsa, które łatwo ulegało zepsuciu, zabrał żywność w 
hermetycznie lutowanych puszkach blaszanych. Wielokrotnie poddawał badaniom 
laboratoryjnym przeznaczone na wyprawę produkty, sprawdzając skrupulatnie nie tylko 
stopień wyjałowienia, ale także i jakość.
Nigdy jeszcze wyprawa polarna nie wypływała na podbój bieguna północnego tak 
wszechstronnie przygotowana dzięki pomysłowości i rozumowi jednego człowieka. Nigdy 
żadna nie była takim wyzwaniem dla uznanych powszechnie tradycji polarnych, żadna nie 
przywiązywała takiej wagi do badań naukowych.
Przyszły gorączkowe dni: gromadzenie sprzętu, wykańczanie różnych szczegółów 
wnętrza, załadunek ekwipunku i zapasów żywności na pięć lat.
Ciężko przyszło Nansenowi pozostawić żonę, paromiesięczną córeczkę, dom, 
wszystko, co ukochał i co opuszczał na długo. Któż mógł wiedzieć, czy nie na zawsze?

Dzień rozstania byt dla mnie najcięższy, jaki przeżyłem dotąd - zapisał w pamiętniku. - 
Ale jeśli człowiek stawia przed sobą cel, straciłby swą godność od celu tego odstępując. 
Pozostaje mu tylko iść naprzód.

I słowo „naprzód” uwiecznił w nazwie swego statku - Fram.
Chrzest polarny Frama - wejście w lodowe zwaliska wrót Morza Karskiego rozwiało 
obawy Nansena. Wbrew ponurym przepowiedniom doświadczonych i uznanych autorytetów 
ścięty dziób i wzmocnione burty zdały egzamin. Nieforemny szkuner prześlizgiwał się 
zręcznie między parametrowej grubości płytami, wynoszony przez nie w górę, ilekroć groziły 
zwarciem lodowych kleszczy.
Na północ od Wysp Nowosyberyjskich w pobliżu miejsca tragedii Jeannette De 
Longa, Fram wmarzł w wielkie lodowe pole i wraz z nim we wrześniu rozpoczął biegunowy 
dryf.
Pierwsza noc polarna przeszła niespodziewanie szybko. Na wygodnym statku, który 
zwycięsko odpierał ataki lodu, tętniło życie. Niewielka załoga, zaledwie trzynastu ludzi, 
prowadziła systematycznie obserwacje i pomiary, trenowała na nartach, przygotowując się do 
marszów badawczych, resztę czasu poświęcając pracom fizycznym.

*

...Pod 79° Nord wszyscy trzymamy się doskonale. Żaden z nas nie jest blady, 
wynędzniały, nie ma zapadniętych policzków, zwykłych cech polarnych podróżników. Aż mnie 
czasem wstyd bierze. Dość zajrzeć do jakichkolwiek opisów, żeby przekonać się, ile 
wycierpieli tu inni...
...Noc polarna nie wywiera na mnie zgubnego wpływu. Przeciwnie, odmłodniałem 
chyba. Nigdy nie czułem się zdrowszy - notuje Nansen.

Ciemności z wolna ustępowały, ale mrozy wiosenne wiązały wciąż mocno płyty 
lodowe w jedną twardą jak granit skałę. Złocista tarcza każdego dnia dłużej krążyła po niebie, 
aż wreszcie o północy zawisła wysoko nad horyzontem. Nieprzerwane światło polarnego dnia 
rozbudziło energię, praca wrzała na Framie, ludzie prześcigali się w pomysłach przeróżnych 
ulepszeń. I nikt nie obejrzał się nawet, kiedy minęło parę krótkich letnich miesięcy, podczas 
których najbardziej we znaki dawało się „błoto polarne” - mokry, grząski, pełen kałuż i wody 
śnieg. I znów światła zaczęło szybko ubywać, słońce z każdym dniem zapadało niżej, noce 
stawały się mroźniejsze, kanały wodne ścięło szkliwo młodego lodu, ostrymi podmuchami 
zadęły wichury zimowe, nabrzmiałe śniegiem.
W nieprzerwanym żółwim dryfie, kreśląc pętle i zygzaki, nieraz zawracając z drogi 
Fram dotarł wreszcie do 82° Nord. Załoga uroczyście święciła ten rekord polarnej żeglugi, 
ale Nansen z trudem ukrywał zawód. Tego wieczora wybiegał myślą daleko poza dźwięczący 
wesołym rozgwarem statek. Daleko, aż po biegun północny. Od wielu tygodni dręczące 
powolnego dryfu walczył ze sobą. Czyż nie czas wreszcie odważnie, po męsku spojrzeć w 
twarz rzeczywistości, zdać sobie sprawę z tego, że kapryśny prąd morski nie przeniesie 
szybko wyprawy przez biegun? Czas uciekał. Czekać? Tak, ale jak długo? Pięć lat, siedem, 
może więcej?
Monotonia dryfu męczy, drażni człowieka czynu, jakim jest Nansen. Nieraz 
wprawdzie powtarzał sam, nieraz już pisał, że celem jego nie jest wyłącznie punkt 
astronomiczny zwany biegunem, lecz otaczające, pełne tajemnic obszary, na które nikt dotąd 
nie zwracał uwagi, nie przeprowadzał badań. Tak, ale biegun ciągnie niczym magnes, jest tuż, 
ó kilka stopni geograficznych zaledwie. Czyżby flaga norweska nie miała nigdy załopotać na 
nim, pierwsza w dziejach świata?
Jeżeli statek nie dopłynie do bieguna północnego, może dotrze tam pieszo człowiek? 
Nikt nigdy dotąd nie odważył się dobrowolnie zejść ze statku, jak rozbitek pozostać na łasce i 
niełasce arktycznej przyrody. Wspomnienia tragicznych przejść Austriaków, Amerykanów, 
Anglików cisną się natarczywie do głowy, wyobraźnia podsuwa pełne grozy obrazy. 
Zuchwała myśl o biegunie dręczy jednak, odpędza sen, nie daje spokoju. Czy marsz do 
bieguna byłby szaleństwem? Nic nie jest bardziej obce Nansenowi niż zapalczywe porywanie 
się z motyką na słońce, nic nie jest mu bliższe niż rozumna odwaga. I ta odwaga przeważa. 
Zamknięty godzinami w swej kabinie ślęczy nad żmudnymi obliczeniami, liczy, kreśli, 
rozważa wszelkie możliwości, stara się przewidzieć wszelkie trudności na tym nie przebytym 
nigdy dotąd przez nikogo szlaku. I wreszcie ulega pokusie.
Wtajemniczony w zuchwałe zamiary stary druh Sverdrup pochwala je w pełni, wierzy 
ślepo w Nansena, zrozpaczony, że nie może mu towarzyszyć w biegunowym marszu. Jako 
kapitan musi pozostać na Framie, przejąć ciężar „dalszego dryfu, prowadzić nadal obserwacje 
i pomiary.
Długo Nansen rozważa, kogo zabrać ze sobą w nieznane. Wybór jego pada wreszcie 
na palacza Johansena. Młody, silny, pełen zapału, budzi zaufanie, małomówny, to także zaleta 
w tym samotnym marszu w nieznane.
- Zastanów się dobrze - przestrzega go. - 1 tym razem palę za sobą wszystkie mosty. 
W drodze powrotnej z bieguna nie odnajdziemy Frama, dryf zniesie go gdzieś dalej. Dokąd? 
Nikt tego nie wie. Od chwili zejścia ze statku będziemy zdani wyłącznie na własne siły. 
Obliczyłem wszystko, co można było przewidzieć, sporządzimy tu na statku najlżejsze, jak 
można, sanie, kajaki, namioty, wiem już jakie, przygotowałem projekty, zabierzemy żywność 
w specjalnych opakowaniach, ani grama zbędnego, najlepsze psy, ale... ostatnie słowo będzie 
mieć Arktyka. Możemy nigdy nie wrócić, pamiętaj!
- Idę - słyszy lakoniczną odpowiedź i patrząc na rozbłysłe zapałem oczy Johansena, 
wie, że jego wybór był trafny i Nielekko przyszło Nansenowi pożegnanie i z ludźmi, i z tym 
statkiem, w którym tyle pokładał nadziei. Czy ujrzy go jeszcze kiedyś? Czy spotka tych 
oddanych, wiernych, bliższych mu niż bracia? Chwilami wydaje mu się, że popełnia zdradę 
schodząc z pokładu. Odrzuca tę myśl natrętną. W zamian na kartę stawia swoje życie. I to go 
usprawiedliwia przed własnym sumieniem.

*

Po dwudziestu czterech dniach marszu, kolejny pomiar astronomiczny wykazał, że 
doszli zaledwie do 86° Nord. Tak daleko na północ nikt jeszcze nie dotarł - to prawda, ale do 
bieguna pozostało czterysta pięćdziesiąt kilometrów... Któż lepiej niż Nansen rozumiał, że to 
kilometry nie do przebycia... Narastające znużenie, brak żywności w drodze powrotnej... 
Upierać się czy...
Ciężko przeżywa Nansen pierwszą w życiu porażkę. Postanowił nigdy nie cofać się z 
raz obranej drogi - teraz musi zdobyć się na odwagę odwrotu. Przeważa rozsądek.

...Iść dalej nie sposób. Byłoby to szaleństwem. Zawracamy...

Słowa te notuje Nansen w dzienniku podróży dziwnie odmiennym od reszty stron 
pismem. Nietrudno zrozumieć, ile kosztuje go ta decyzja.

*

Odwrót jest cięższy niż marsz naprzód. Słońce dnia polarnego zwycięża lód, cienka 
skorupa pokrywająca stopniały śnieg raz po raz pęka pod ciężarem sań. Jeden z ludzi 
zaprzęga się wówczas do nich, dopomagając nielicznym już psom, drugi popycha z tyłu. 
Każdy krok to wysiłek, nie tylko płozy, ale i narty grzęzną w polarnym błocie. Szczeliny w 
lodzie coraz szersze, jak białe rozwarte paszcze zieją głębią. Po dwudziestu czterech 
godzinach mozolnego łatania podartych kajaków kanały wodne zwierają się. Teraz już tylko 
w saniach nadzieja.
Po dwudziestu tygodniach ciężkiej, pełnej niespodzianek i przygód wędrówki po 
lodowych polach, wśród gęstwiny torosów, wodnych kanałów Norwedzy docierają wreszcie z 
ulgą do skalistych wybrzeży nieznanej wysepki. Stanęły im chronometry, nie mogą obliczyć 
współrzędnych geograficznych, nie wiedzą, gdzie się znaleźli.
Brnąc na oślep, szukając w tym białym labiryncie jakiegoś przejścia do wysp 
archipelagu Ziemi Franciszka Józefa, kierować się muszą instynktem.
Z każdym dniem szybciej zapada zmrok, z każdym przybliża się widmo nocy 
polarnej. Iść dalej nie sposób, trzeba założyć obozowisko, gdzie popadnie, i próbować 
przetrwać w nim jakoś zimę. Brak drzewa dryftowego, brak belek czy desek ze zmiażdżonego 
naporem statku. Odcięte sanie, kajaki podziurawione jak sito zrębami zastrug, strzępy 
wełnianego koca zamiast śpiwora i połatany gęsto namiot to całe bogactwo Nansena w 
przededniu arktycznej zimy. Groźnej i nieubłaganej. Budulca nie brak, biały jest, twardy 
niczym skała, śliski i mroźny nie nadaje się jednak na budowę eskimoskiego igloo. Ze skały, 
z przemarzniętych grud ziemi, ze śniegu i lodu budują polarnicy ni to ziemiankę, ni szałas 
kamienny, na metr głęboki i na metr wystający ponad ziemię. Czym ją drążą? Połamanymi 
nartami, kłem morsa przymocowanym przemyślnie do bambusowego drążka, jakimś 
kawałkiem kości zastępującym łopatę. Do wydzierania głazów z przemarzniętej ziemi służą 
najlepiej dwie pary silnych ramion, silnych, nawykłych do fizycznej pracy. I niezłomna wola 
przetrwania.
Ściany wznosili, układając kamienie jeden na drugim, szpary jak najszczelniej zatykali 
mchem, porostami, kawałkami skóry morsa. Najbardziej martwili się o dach.
- Z czego? - rozkładał bezradnie ręce palacz.
- Tylko ze skóry morsa.
- Nie ściągniesz, diabelnie twarda, nóż się jej nie ima. A ciężka... nie udźwigniesz.
Nansen nie lubił słowa „niemożliwe”, rzadko się z nim godził. - Grunt to dobrze 
umeblowana głowa - powtarza chętnie i dzień w dzień daje dowody pomysłowości, która im 
obu ocala życie.
Któregoś dnia udało się upolować tuż przy brzegu dwa wielkie morsy, wagi półtorej, 
dwie tony każdy. Nansen bez namysłu po pas zanurzył się w lodowatej wodzie, wywijając 
nożem. Johansen struchlał na ten widok.
- W morzu chcesz je oprawiać? Zwariowałeś?!
- Jedyny sposób. Muszę zdobyć skórę na dach, właź do wody, we dwóch nam szybciej 
pójdzie. Nie marudź!
Praca była potwornie ciężka. Ciało kostniało w lodowatej, pokrytej krą wodzie, 
zesztywniałe mięśnie odmawiały posłuszeństwa, przesiąkłe tłuszczem i krwią ubrania przez 
całą zimę cuchnęły straszliwie. Ale dom miał dach.
Czas naglił, wiatry dęły coraz mroźniejsze, z każdym dniem niżej opadał słupek rtęci 
w termometrze, każda godzina była teraz cenna. Nie bez dumy patrzył Nansen na dzieło ich 
rąk. Skalna ziemianka przypominała do złudzenia domki, jakie Eskimosi wznoszą na 
zachodnich wybrzeżach Grenlandii, tam je widział kończąc marsz na przełaj wyspy. Nawet 
lampy z kawałków blachy napełnione tłuszczem morsa, z knotem sporządzonym z bandaża, 
służące zarazem do oświetlenia i ogrzania, wykonali Norwedzy wzorując się na pomysłach 
tych ludzi najbardziej przystosowanych do życia we wrogim klimacie.

*

Mrozy i śnieżne zawieje przez długie dni i tygodnie trzymały Norwegów w 
zamknięciu w ciasnej, zadymionej norze. Byli szczęśliwi, że chroniła ich przed wiatrem i 
śniegiem. Godzinami leżeli bezczynnie w śpiworze, spali przeważnie lub drzemali, bo cóż 
innego mogli robić? o czym jeszcze mówić? Powiedzieli już sobie wszystko, co mieli do 
powiedzenia. Przeszłość oddaliła się niepowrotnie, przyszłość była jednym znakiem 
zapytania. Nic się nie działo w ich życiu, jakby czas nagle stanął. Tak samo wiatr wył - jęczał 
w nocy i w dzień czarny jak noc. I tak samo dzwoniła w uszach przerażająca cisza zimy.
Nie szczędzili trudu budując ten schron, poutykali pracowicie wszystkie szpary, a 
przecież każdy silniejszy podmuch przeciągał mroźnym tchnieniem przez izdebkę. Płonąca 
bez przerwy całymi tygodniami i miesiącami lampa kopciła pokrywając ściany grubą warstwą 
lepkiej sadzy. Próba zbudowania komina z niedźwiedzich skór, a tych mieli pod dostatkiem, 
spełzła na niczym. Nansen nie uznał się jednak za pokonanego i spróbował wymurować 
komin z lodu. Na próżno. Pod wpływem ciepła komin zamieniał się w rynnę...Ze ścian 
ściekały strumyki i łoże nasze przypominało kałużę - notuje. Odchodzi go nawet ochota do 
pisania. Bo i o czym? A zresztą każde dotknięcie papieru pozostawia na nim tłuste, czarne 
ślady brudnych palców. Brud, którego nie sposób uniknąć, stanowi dodatkową udrękę.
Od czasu do czasu opanowywała ich tęsknota za czystością. Wtedy, w nagłym 
przypływie energii, zeskrobywali pociemniały od sadzy szron ze ścian, wyrzucali z posłań nie 
oczyszczone dostatecznie z resztek mięsa skóry, które zaczynały gnić i cuchnąć. Brud z 
koszul zeskrobywali nożem, potem parę godzin je gotowali, po dokładnym wyżęciu suszyli 
długo. Mycie rąk gorącą wodą wytapianą mozolnie z śniegu nie dawało żadnych wyników.
Szczęście, że głód nie dokucza, obok ziemianki piętrzą się zwały ubitych morsów, 
mięsa niedźwiedziego i tłuszczu.

...Dłonie najlepiej zmywać ciepłą krwią niedźwiedzia zmieszaną z sadłem! - notuje 
Nansen.
Każdy z nas po kolei przez tydzień kucharzował. Było to jedynym urozmaiceniem 
monotonii naszego żyda i jedyną miarą upływu czasu.

Ranek zaczynał się niezmiennie od rosołu z niedźwiedziny, wieczór kończył tym 
samym mięsem, porę obiadową obaj starali się przespać. Na deser wyławiali chętnie palcami 
z blaszanej lampy ulubiony przysmak, skwarki z tłuszczu morsa.
I tak dzień po dniu, tydzień po tygodniu, miesiąc po miesiącu.
Samotne święta Bożego Narodzenia obchodzili wędrowcy uroczyście. Wyrąbali z 
podłogi lód, zeskrobali kożuch tłustej sadzy ze ścian, uprzątnęli odpadki mięsa i zasłali 
posłanie świeżymi skórami niedźwiedzi. Wywrócone na drugą stronę koszule musiały 
zastąpić czyste.

...niczym klej przylepiały się wciąż do ciała... za każdym niemal poruszeniem, 
przesiąknięte brudem i tłuszczem szorowały skórę, tak że w końcu miejscami zmieniała się w 
ranę.

Z godną podziwu pogodą ducha, która stanowi jego siłę, w przededniu Nowego Roku 
Nansen notuje:

...I ten pamiętny rok 1895 dobiega końca. Dziwny byt, ale jeszcze nie najgorszy... W 
kraju biją kościelne dzwony, głoszą kres starego roku... Nasz jedyny dzwon to mroźny wicher, 
co unosząc się nad lodami świszczę i wyje wściekle, wznosi tumany śniegu, zmiata je ze skał 
tuż nad naszymi głowami... Słyszę w dali łoskot lodowca. Skoro tylko mróz przybierze na sile, 
w jego olbrzymim, uśpionym cielsku szczelina pęka po szczelinie. Grzmi i huczy wtenczas niby 
strzały armatnie, od których wstrząsa się niebo i ziemia.
...Johansen chrapie, jakby wtórował tym odgłosom. Cieszę się, że nie może go widzieć 
matka. Zapłakałaby gorzko, biedna, z rozpaczy na widok swego syna wychudzonego, 
obrośniętego, w brudnych łachmanach, z twarzą powleczoną tłustymi plamami sadzy...
...Jesteśmy sami, opuszczeni, o setki mil od wszystkiego, co bliskie i drogie... chorzy z 
tęsknoty.

*

Pierwszy po długiej zimie niedźwiedź był zapowiedzią nadchodzącej wiosny. Nim 
pierwszy nieśmiały pas światła zajaśniał nad horyzontem, w zarośniętej brudem ziemiance 
zaczęły się gorączkowe przygotowania do wymarszu w nieznane. W mosiężną rurkę prymusa, 
bezużytecznego z powodu braku nafty, włożył Nansen notatkę o losach swej wyprawy - od 
chwili opuszczenia Frama do dnia 17 maja 1896 roku. Dzień ten był dniem wymarszu z 
zimowiska. Rurkę zawiesił na drucie, tuż pod sufitem izdebki, podobnie jak to uczynił przed 
trzystu laty Willem Barents na Nowej Ziemi.
I znów rozpoczęła się zaciekła walka człowieka z najeżonym torosami terenem, walka 
z przestrzenią. A czasem i z samym sobą, z własnym znużeniem, nieraz lękiem czy wreszcie 
zniechęceniem. Odwykłe podczas całej zimy od wysiłku nogi z trudem wdrażały się do 
uciążliwego marszu.
Posuwamy się naprzód, idziemy, płyniemy, ale dokąd? - powtarza nieraz w zapiskach 
z tego okresu Nansen i widać, jak bardzo dręczy go niepewność.
Przypadkowe spotkanie z uczestnikami angielskiej wyprawy na półwyspie Flora, 
spotkanie niewiarygodne w tym arktycznym pustkowiu - kładzie wreszcie po piętnastu 
miesiącach kres biegunowej tułaczce.
Po trzyletniej nieobecności w kraju jedyną troską, jaka przyćmiewa radość i ciąży 
niczym brzemię nie do udźwignięcia, jest Fram. - Czemu dotąd jeszcze nie powrócił z 
polarnych mórz? Jaki los spotkał wiernych towarzyszy? Nansen odpędza myśl o katastrofie. 
Czy słusznie uczynił opuszczając statek? Wyrzuty sumienia nie pozwalają przeżywać 
szczęśliwych chwil. Czy miał prawo? Udręka trwa siedem nie kończących się dni, 
bezsennych nocy. Ósmego ranka nieprzytomny z radości odbiera depeszę:

- FRAM DOTARŁ DZIŚ DO PORTU W DOBRYM STANIE STOP WSZYSCY 
ZDROWI STOP PŁYNĄ NATYCHMIAST TROMSO STOP WITAM W KRAJU 
SYERDRUP -

...Przeżywam jeden z najszczęśliwszych dni mego życia - notuje Nansen. - Teraz 
dopiero, kiedy wiem, że starzy druhowie żyją, mogę zacząć się cieszyć.
A cieszyć się jest z czego. Powitalnym uroczystościom nie ma końca. Norwegia 
przyjmuje tych, w których powrót już zwątpiła, jak bohaterów narodowych. Nansen jest dla 
niej wcieleniem wszystkich najlepszych cech wikingów, stawia go za wzór męstwa i 
wytrzymałości.

...Nasza stara, droga ojczyzna wydaje się być dumna z naszego dzielą, a przecież 
dokonaliśmy tylko tego, co postawiliśmy sobie za cel - pisał wzruszony.

- Szczęśliwym zakończeniem dryfu swego statku wmarzniętego w lodowe pole nasz 
znakomity gość doktor Fridtjof Nansen dowiódł niezbicie, że jego śmiały pomysł, szczerze, 
po przyjacielsku, przez nas tu, w Londynie, krytykowany przed kilku laty, okazał się 
słuszny... Na obszary polarne padło nowe światło. Zagadnienia powstawania lodów 
polarnych, głębi oceanu, temperatury przedstawiają się zgoła inaczej, niż dotąd sądziliśmy. 
Dryf Frama i piesza wyprawa Nansena i Johansena, którzy dotarli tak daleko jak nikt na 
północ Ziemi, są bez precedensu w historii poznania świata... O doktorze Nansenie 
należałoby powiedzieć, że porównać go można chyba tylko z nim samym - zagaił swe 
przemówienie admirał Nares.
Największa w Londynie sala, do której Królewskie Towarzystwo Geograficzne 
zaprosiło Norwega, ledwie zdołała pomieścić wielotysięczny tłum. Przedstawiciele dworu 
królewskiego, rządu, korpus dyplomatyczny w komplecie, z całego świata zaproszeni 
naukowcy, polarnicy, prasa. Grzmot oklasków powitał ukazanie się na trybunie wyniosłej 
sylwetki Nansena.
Prasa pełna była teraz artykułów o biegunowej wyprawie. Dawni przeciwnicy nie 
szczędzili słów pochwały, przymiotniki: „wspaniały”, „największy”, „niezwykły”, 
„nieoceniony” powtarzały się do znudzenia na szpaltach wszystkich pism.

*

Znużony rozgwarem triumfalnych przyjęć, Nansen marzy tylko o powrocie do 
spokoju i pracy. Oprócz publikacji wyników naukowych w niezwykle krótkim czasie 
pojawiają się dwa tomy wspomnień pt. „Fram na morzu polarnym”, w których wspólnie ze 
Sverdrupem opisuje dryf statku i swój marsz po lodzie. Pracę tę poświęca wiernemu 
przyjacielowi - żonie - tej, która nadała statkowi imię i miała odwagę czekać.
W świecie nauki wielką sensację wywołuje ogłoszenie pięciu tomów wyników 
trzyletniej obserwacji i pomiarów przeprowadzanych w czasie biegunowego marszu oraz 
podczas dryfu Frama. Uczeni całego świata kÖrnentują je żywo, zdając sobie sprawę, jak 
wiele zmian wprowadzić im przyjdzie do dotychczas przyjętych pojęć z zakresu meteorologii, 
hydrologii, hydrobiologii i glacjologii.
Nansen nadal zadziwia wszystkich niewyczerpaną energią i pracowitością. 
Mianowany profesorem prowadzi wykłady zoologii na Uniwersytecie w Christianii, w 
poszukiwaniu wciąż nowych rozwiązań spędza długie godziny w swym laboratorium 
przeprowadzając doświadczenia, pisze wiele i ogłasza nieustannie poważne prace naukowe. 
Analizując wyniki trzyletnich, prowadzonych bez przerwy obserwacji na Framie opracowuje 
podstawowe dzieło o hydrologii północnych mórz, uzasadnia konieczność systematycznych 
badań polarnych, zgadza się wreszcie podjąć trud organizacji nowych wypraw. Śmiałe plany, 
jak zawsze, przygotowuje niezwykle szczegółowo, starając się wyjść naprzeciw 
nieprzewidzianym przeszkodom, by im zawczasu sprostać. Pogrążony w dalekich sprawach 
tajemnic Arktyki dość późno zdaje sobie sprawę z wrzenia, jakie ogarnia cały kraj.
Nigdy dotąd nie zajmował się polityką, nie pociągały go rozgrywki poszczególnych 
partii, obce mu było to „kłębowisko nie zawsze czystych spraw” - jak mawiał. Czy mógł 
sądzić, że kiedykolwiek do ciszy jego pracowni wtargnie polityka, że zburzy ład i porządek, 
które tak bardzo cenił, że oderwie go od rozpoczętych rękopisów, od tonących we mgle 
wybrzeży nieznanych arktycznych lądów i każe zapomnieć o białych szlakach? Zapomnieć o 
wszystkim, co dotychczas stanowiło treść jego pracowitego życia.
Niczym sztormowa wichura na mostek kapitański do pracowni Fridtjofa Nansena 
wtargnęła historia.

*

Rok 1905 nie był rokiem łatwym. Udręczona narastającą wciąż zależnością od 
Szwecji, z którą od lat dziewięćdziesięciu związała ją unia personalna, Norwegia coraz 
energiczniej zaczynała domagać się niepodległości. Skłócona wewnętrznie, zaczynała 
nieporadnie. Jedni, jak to zwykle bywa, woleli, by wszystko zostało „po staremu”, inni, 
lękliwi, domagali się na początek drobnych, nieznacznych ustępstw ze strony Szwecji, reszta 
widziała wybawienie w całkowitym zerwaniu krępujących swobodę więzów. Nansen stanął 
bez wahania na czele tych ostatnich. On, który niechętnie czytywał gazety, wypełniał je teraz 
swymi artykułami, on, który nie lubił przemawiać, przemawiał godzinami, w płomiennych 
słowach wzywając Norwegów do opamiętania.
- Jeżeli od razu nie zdobędziemy się na odwagę, jakiej wymaga sytuacja, stracimy 
szacunek dla nas samych...Naród, który zadowala się słowami, gdzie idzie o jego wolność, 
będzie pośmiewiskiem całego świata. Jeśli politykom naszym brak tej odwagi, my, zwykli 
obywatele, powinniśmy przejąć ich zadanie...
...Półśrodki nigdy do niczego nie doprowadziły, postawmy sprawę od razu jasno i 
twardo. Czyżbyśmy się lękali? Czyżby Norwegii nie stało odwagi? A jeżeli nawet tak, to 
pamiętajmy, że pierwszym obowiązkiem człowieka, godnego miana człowieka, jest lęk 
przezwyciężać. Szwecja liczy na naszą chwiejność, na walkę partii między sobą - 
odpowiedzmy jej zespoleniem całego narodu. Spalmy za sobą wszystkie mosty waśni i 
niezgody. A wtedy droga przed nami jedna - naprzód!
Do spraw swego narodu Nansen - wielki polarnik umiejący patrzeć w przyszłość - 
stosuje te same zuchwałe na pozór tylko, a w rzeczywistości głęboko przemyślane zasady, 
jakimi kierował się na północnych morzach.
Wyzwanie: „Czyżby Norwegii nie stało odwagi?” niczym smagnięcie biczem 
podrywa naród, który od wieków szczycił się odwagą.
Napotykając niespodziewany opór ze strony chwiejnych dotąd ludzi, Szwecja 
postanawia ukrócić go zbrojnie. Wzrasta napięcie, na granicy zaczynają gromadzić się gojowi 
do walki. Siły nierówne. Po jednej stronie kilkadziesiąt tysięcy regularnego wojska, po 
drugiej zaledwie cztery tysiące ochotników norweskich: rybaków, łowców, którzy ściągają z 
gór, z fiordów, z mórz w obronie wolności.
Do bratobójczej walki Nansen, w którym Norwegowie widzą swego duchowego 
przywódcę, nie może dopuścić.
- Do godziwego pokoju musi znaleźć się godziwa droga - oświadcza i spieszy do 
Londynu, by tam, rzucając na szalę wagę swego nazwiska, działać na arenie 
międzynarodowej, próbować przekonać przedstawicieli wielkich mocarstw o konieczności 
wpłynięcia na Szwecję, szukania jakiegoś ugodowego załatwienia sprawy.
Instynkt badacza zaprawionego do walki podsunął najwłaściwszą drogę. Wszystkie 
drzwi stają otworem przed sławnym polarnikiem, który walczy o prawa swej pokrzywdzonej 
ojczyzny. Ambasadorzy wielkich mocarstw, Anglii, Rosji, Niemiec i Francji, chętnie 
wysłuchują jego argumentów, przychylają się do próśb. Zebrania, konferencje, narady... 
Londyn, Paryż, Kopenhaga. Pod naciskiem światowej opinii Szwecja rezygnuje ze swych 
roszczeń i odwołuje wojska z granicy, przyznając Norwegii pełną niepodległość.
Pierwsza wielka polityczna walka Nansena kończy się zwycięstwem. Cóż za ulga 
powrócić do domu, w którym czekają żona i dzieci, prace naukowe, wszystko, co stanowi dla 
niego sens i cel życia. Ale w życiu Nansena nie ma miejsca na spokój.

*

Tego ranka, jak co dnia, monotonnie dzwonił o szyby jesienny deszcz, za oknami 
wisiał mokry opar mgły. Dyskretne pukanie do drzwi przerwało ciszę mąconą skrzypieniem 
pióra po papierze. Polarnik niechętnie podniósł głowę znad biurka, na którym piętrzył się stos 
zapisanych kartek przyciśniętych ogromnym kłem morsa.
- Proszę - powiedział z rezygnacją, nie odrywając oczu od rękopisu.
Goście byli niezwykli. I niezwykła rozmowa.
- W imieniu całego narodu prosimy, żeby pan, nasz bohater narodowy, zechciał zostać 
królem Norwegii - usłyszał.
Długo tłumaczył zawiedzionym wysłannikom Stortingu, czemu nie mógł przyjąć tego 
zaszczytu. Czy zrozumieliby, gdyby im wyznał, że jego zdaniem królem może być każdy? Że 
zamianę wypełnionego pracą naukową życia na udrękę pustej reprezentacji uważałby za 
osobistą klęskę? Długo nie chcieli słyszeć o odmowie, długo ponawiali prośby, ustąpili 
wreszcie, kiedy zgodził się objąć w Londynie stanowisko ambasadora Norwegii, czuwać nad 
pierwszymi krokami młodego, niezależnego państwa. O małym, ubogim, skalistym kraiku 
niewiele wiedziano podówczas na arenie międzynarodowej, któż nie znał jednak nazwiska 
Nansena?
- To nie potrwa długo, najwyżej parę miesięcy - zapewniali go delegaci.
- Zostanę tak długo, jak będzie potrzeba - usłyszeli w odpowiedzi. Z ciężkim sercem 
opuścił kraj rodzinny i tę pracownię, w której dojrzewały plany nowych badań polarnych.
- Musisz ponieść tę ofiarę, nikt jak ty nie obroni Norwegii - usłyszał z ust żony i był 
jej wdzięczny, że go rozumiała.

*

W Londynie przyjęto Nansena z entuzjazmem zaprawionym początkowo odrobiną 
zazdrości. Dziwny to był bowiem ambasador, do żadnego innego niepodobny. Nie 
imponowały mu niczyje bogactwa ani tytuły szlacheckie możnych, wśród których się 
nieustannie obracał, niewiele czynił sobie także z zawiłości protokołu dyplomatycznego, 
świadomy wagi swego imienia, a zarazem ujmująco prosty.
Jak ongiś przed areopagiem zaciętych przeciwników polarnych w Królewskim 
Towarzystwie Geograficznym, tak i dziś umiał kategorycznie powiedzieć „nie” lub do 
upadłego bronić spraw słusznych. Jego postawa zyskała szybko sympatię i szacunek. Jedni 
widzieli w nim wciąż wybitnego badacza polarnego i naukowca, który dowiódł słuszności 
swej racji, inni cenili jego zalety polityka. I ci nawet, co mu zazdrościli, pozostawali pod 
urokiem osobistym tego wyróżniającego się urodą, postawą i wdziękiem świeżo upieczonego 
dyplomaty. Znakomity sportowiec, świetny tancerz i gawędziarz, który kilkoma zdaniami 
potrafił wyczarować przed zasłuchanym audytorium tajemniczy świat lodu i rozpalić 
wyobraźnię, ponad rozgwar bankietów przekładał jednak ciszę swego gabinetu pełnego map i 
rękopisów polarnych. Tam w listach do żony dawał wyraz tęsknocie za ciepłem domowego 
ogniska, tam powracał wciąż myślą do Arktyki, z której wygnał go obowiązek służenia 
ojczyźnie, tam w chwilach wolnych pisał nadal wspomnienia z podróży.
Z dwutomowego dzieła „We mgle Północy” przebija źle ukrywany żal człowieka, 
który wie, że czas pracuje przeciw niemu. Kilka miesięcy, jakie miał początkowo pozostać na 
placówce dyplomatycznej, przeciąga się na lata, a każdy rok oddala go od zagadnień 
arktycznych. Nansen czuje, że schodzi z tej niezwykłej, jedynej w swoim rodzaju sceny 
polarnej jako wielki aktor, że pozostaje tylko widzem. Obszary Dalekiej Północy zaludniają 
się wciąż nowymi postaciami odkrywców. Ciężko jest zadowolić się rolą doradcy. Nie 
szczędzi jednak cennych wskazówek włoskiej wyprawie księcia di Savoia, która wypływa na 
podbój bieguna północnego, gorąco zachęca młodego Amundsena do zuchwałej wyprawy nie 
przetartym Szlakiem Północno - Zachodnim, śledzi uważnie heroiczną walkę o biegun 
Amerykanina Peary’ego.
- Ten dotrze do celu, odrzucił od siebie wszystko, co mogło mu stanąć na 
przeszkodzie - powtarza bez goryczy. A może tę gorycz ukrywa głęboko w sercu?
Po trzech latach pracowitego życia w Londynie z pełnym poczuciem wypełnionego 
obowiązku żąda zwolnienia z placówki dyplomatycznej. Na terenie międzynarodowym 
uczynił więcej, niż od niego żądano, teraz inni mogą bezpiecznie przejąć jego funkcje.
Trudno doczekać mu chwili powrotu do domu, do rodziny, której brak tak boleśnie 
odczuwa, do książek, do swego laboratorium, do wykładów. Pragnąłby jak najszybciej 
nadrobić te lata stracone, śle list za listem do żony, depesze, za depeszą. Powrót opóźnia się 
jednak, wciąż jakieś nowe ważne sprawy zatrzymują go w Londynie. Niecierpliwie liczy dni i 
godziny. Nie spodziewa się ciosu najcięższego, jaki mógł go spotkać. Śmierci powiernika i 
przyjaciela pełnego zawsze zrozumienia i oddania - śmierci żony. Razem z nią umiera to 
wszystko, do czego tęsknił, do czego dążył przez długie lata rozstania. I po raz pierwszy w 
życiu staje bezradny wobec tragedii, jaka go spotkała, i tej samotności, jakiej nie może 
sprostać.

*

Wiele czasu minie, nim po długiej chorobie rzuci się znów w wir pracy; szuka w niej 
zapomnienia. Z ciężkim sercem rezygnuje z planów ponownej ekspedycji na polarne wody, 
wie, że musi teraz osieroconej gromadce dzieci zastąpić matkę. Każdego lata jednak wypływa 
na Morze Grenlandzkie, gdzie podczas badań hydrologicznych wprowadza wciąż nowe, 
własnego pomysłu, ulepszenia instrumentów naukowych.
W gorzkich chwilach rezygnacji wielkim przeżyciem staje się podróż na Syberię. Tu 
od decyzji Nansena, od jego zdania zależeć będą znów sprawy najwyższej wagi - kupcy 
angielscy i rosyjscy pragną zasięgnąć jego porady w sprawie możliwości otwarcia regularnej 
żeglugi przez wiecznie skute lodem wody Morza Karskiego, rozwiązać tą drogą coraz 
bardziej palącą sprawę wywozu olbrzymich bogactw naturalnych Syberii.
Płynąc wzdłuż północnych wybrzeży Azji, polarnik ze wzruszeniem powraca do 
wspomnień sprzed lat dwudziestu, do zuchwałych planów podboju bieguna, przemierza 
tysiące, dziesiątki tysięcy kilometrów statkiem, szalupą i koleją, rozstawnymi końmi, od 
Murmańska po Władywostok, od Północnego Oceanu Lodowatego po Ocean Spokojny. Na 
bezdrożach Syberii poznaje ludzi, z którymi łatwo mu odnaleźć wspólny język, gdyż 
podobnie jak on ludzie ci nie rzucają słów na wiatr i umieją zamiary przekuwać w czyn.

...Ciężko mi rozstać się z tą surową przyrodą o wielkich prostych liniach, bez 
zakłóceń. Pokochałem ten bezkresny kraj, potężny jak morze, z jego rozkołysanymi bujną 
trawą stepami i górami, które zdają się ciągnąć bez końca, i zastygłym w lód brzegiem 
oceanu, i pustą, wolną tundrą i pełną tajemnic tajgą - pisał w swej książce „Poprzez Syberię, 
kraj przyszłości”. Nie wiedział jeszcze, jak wiele zdoła w tej przyszłości zdziałać, dzięki temu, 
że ludzi Rosji znał i dał się im poznać.

- Nie! - odpowiada lakonicznie w kilka lat później Nansen na alarmującą depeszę 
sekretarza Ligi Narodów wzywającą go do natychmiastowego przybycia do Genewy w 
sprawie wielkiej wagi.
- Nie! - powtarza, odrzucając drugą.
- Nie, po stokroć nie! - broni się sam przed sobą, przed własnym sumieniem. Po tych 
straszliwych kilku latach pożogi pierwszej światowej wojny, jaka przetoczyła się przez 
Europę, pragnie odżegnać się od wszystkiego, co odrywa go od pracy naukowej. Jest szefem 
delegacji Norwegii w Lidze Narodów, nie odmówił, ale to, o co go teraz błagają, wykracza 
daleko poza zakres jego działania. Wierzył, jak nikt, w Ligę Narodów i jak nikt szybko 
zrozumiał, że się zawiódł. Chciałby wreszcie poświęcić się całkowicie swym pracom, 
pozostawić po sobie trwały ślad w wiedzy o morzach i lądach polarnych. Wie, że tu nie czeka 
go zawód, że jego wysiłki nie pójdą na marne. Teraz, kiedy nie jest za późno, kiedy umysł 
jeszcze sprawnie działa. Czyż nie wypełnił swego obowiązku wobec kraju? Czy nie wyrzekł 
się i umiłowanej Arktyki, i sławy odkrywcy, i tych ostatnich nie zmąconych żałobą lat 
domowego szczęścia? Dobiega już sześćdziesiątki, niechże działają inni, młodsi, niechże 
teraz chociaż będzie mu wolno poświęcić ostatek życia własnym zamiłowaniem. Niechże 
wolno będzie odgrodzić się od nie zagojonych wciąż ran, jakie pozostawiła po sobie wojenna 
zawierucha.
Jedną z najcięższych, wie o tym, jest sprawa jeńców wojennych, rozrzuconych od 
Pacyfiku po Atlantyk. Już dwa lata minęły od zakończenia wojny, a oni wciąż jeszcze czekają 
z dala od swych domów, od rodzin, bez nadziei na powrót do normalnego życia. Bo i któż im 
ten powrót zapewni? Nie podoła zadaniu Międzynarodowy Czerwony Krzyż ani instytucje 
charytatywne całego świata. Czegóż więc żąda się od niego, Nansena? Powołana do wielkich 
pokojowych zadań Liga Narodów oprócz szumnych haseł i olbrzymiego, ciężkiego aparatu 
administracyjnego jest od początku swego istnienia nieudolna, bezsilna i zakłamana. Nie, po 
stokroć nie!

*

Rozpatrując w Genewie w 1920 palące zagadnienie repatriacji, każdy z delegatów 
rozumie konieczność rozplatania tego gordyjskiego węzła, żaden nie czuje się na siłach 
wysunięcia choćby jednej konkretnej propozycji.
- Skoro nawet Nansen odmawia, któryż z nas podoła? - wzdychają i tym krótkim 
stwierdzeniem uwalniają się przed własnym sumieniem od odpowiedzialności.
Nie wszyscy jednak zrezygnowali, co nieustępliwsi zjawiają się niespodziewanie w 
domu Nansena, ponawiają błagania, podsuwają tekst uchwały powziętej przez zgromadzenie 
Ligi Narodów.

...Należałoby zwrócić się do kogoś, kto cieszy się ogólnym szacunkiem i uznaniem 
całego świata, kogoś, kto znany jest z niepospolitych zdolności organizacyjnych i wielkiego 
rozumu...

- Proszę o cyfry. Ilu jest jeńców wojennych w chwili obecnej? - pada w odpowiedzi 
suche pytanie.
- Około trzystu tysięcy w Związku Radzieckim, około dwustu w Austrii, w 
Niemczech, w... Brak dokładnych danych.
- Gdzie są zgrupowani, na jakich obszarach? Nazwy miejscowości? Milczenie.
- Jakie Liga Narodów przewiduje środki transportu dla tej olbrzymiej masy ludzi?
- Dotychczas żadnych, ogromne trudności.
- Skąd zamierzacie czerpać fundusze na cele repatriacji?
- Dotychczas znikąd... Astronomiczne kwoty: eksperci Ligi Narodów obliczyli, iż 
potrzeba po dwieście dolarów na głowę.
- Kto podejmie się interwencji u rządów państw zainteresowanych, które w tylu 
ważkich sprawach nie znalazły dotąd wspólnego języka, kto, pytam? Jakie będzie mieć 
uprawnienia?
Milczenie.
- Czy władze radzieckie wyraziły już zgodę?
- Nikt dotąd z nimi nie wszczynał pertraktacji... Republika Radziecka nie jest 
członkiem Ligi Narodów.
W krzyżowym ogniu rzeczowych pytań niknie resztka nadziei. Delegaci milkną. Bo i 
cóż mają Nansenowi odpowiedzieć? Z czym przyszli tutaj, pragnąc zwalić na jego barki 
ciężar ponad siły, żądając, by podjął zadanie, przed którym cofa się wielka pokojowa 
organizacja? Co przynieśli? Strzępy niepewnych informacji, żadnego planu działania, 
najmniejszej nadziei na zapewnienie środków finansowych. Pustkę, absolutną pustkę, w 
której wszystko trzeba by dopiero stworzyć, od początku do końca.
Patrząc na pofałdowane głębokimi bruzdami czoło Nansena zrezygnowani posępnieją. 
Sprawa przegrana.
- Jedna wielka niewiadoma, jeden mur przeszkód! Tak jak pana wyprawa na biegun 
północny, profesorze! - rzuca wreszcie odważnie delegat brytyjski Noel Baker. On jeden, z 
dawien dawna gorący wielbiciel Nansena, nie traci nadziei, on jeden wyczuwa, że ten właśnie 
bezmiar trudności rozbudza w Norwegu instynkt walki, tak jak ongiś tam, na morzach 
skutych lodem, spowitych mgłą, która kryje wciąż nowe przeciwności. Wierzy także, że 
doniosłość humanitarnego zadania porwie opornego. I nie myli się.
Nansen przyjmuje - depeszuje z triumfem do Genewy po wielogodzinnych 
rozmowach.
I raz jeszcze pustoszeje pracownia polarnego badacza. Raz jeszcze czekać będą jego 
powrotu w domu, w Lysaker, rękopisy nie dokończonych dzieł o tajemnicach wód 
Północnego Oceanu Lodowatego. Raz jeszcze rozpoczyna się zajadła walka z 
przeciwnościami. Większe są i cięższe do przezwyciężenia niż te w dalekiej Arktyce. Ale 
ogrom zadania nie przeraża Nansena. Te cechy charakteru, które pozwoliły mu dokonywać 
wielkich odkryć w walce z podbiegunową przyrodą, zdają egzamin i tu, w innych 
szerokościach geograficznych.
- To potrwa najwyżej dwa, trzy miesiące, wskaże pan nam tylko, jak działać, 
profesorze, reszty dokonamy sami - zapewniają gorąco delegaci. Im bardziej jednak 
zagłębiają się razem z nim w kłębowisko trudności, tym mniej wierzą w to, co mówią.
Najcięższy etap, rozmowy w Moskwie, przebiega wbrew obawom nadspodziewanie 
gładko. Ówczesny minister spraw zagranicznych Cziczerin zastrzega jednak kategorycznie na 
każdym kroku, że pertraktuje z Fridtjofem Nansenem, nie z Ligą Narodów. Inne sprawy raz 
po raz utykają na martwym punkcie, ale polarnik nie należy do tych, którzy się poddają. W 
ciągu sześciu zaledwie miesięcy około dwustu tysięcy jeńców powraca do domów. W dwa 
lata później repatriacja ponad półmilionowej rzeszy jest zakończona.

...Brakowało wszystkiego... - podaje załącznik do protokołu z Trzeciego Posiedzenia 
Ligi Narodów - ale geniusz Nansena wszystko wywalczył. Nie było statków do transportu 
jeńców, on je zdobył mimo olbrzymich trudności, on przezwyciężył nieufność Republiki 
Radzieckiej, która wzbraniała się pertraktować z Ligą Narodów... Wiedząc, że 
Międzynarodowy Komitet dysponuje na cele repatriacji nader ograniczonymi kredytami, 
Nansen zdobył fundusze i obniżył przewidziane przez wybitnych ekspertów koszty z dwustu 
dolarów na głowę na osiem... Dokonał dzielą, które przejdzie do historii ludzkości jako jedna 
z najpiękniejszych jej kart. Dzieło, które zawiera ładunek tego bohaterstwa, jakie cechowało 
walkę Nansena z lodem Grenlandii i jego pieszą wędrówkę z bieguna północnego... dzieło, 
które jest dowodem, czego dokonać może ludzka dobroć wspomagana przez niezłomną wolę.

- Parł naprzód, niczym sztormowa wichura miażdżąc na swojej drodze przeszkody - 
zamiast je okrążać, łamał opory - zamiast je łagodzić, spieszył, wiedział, że tylko w ten 
sposób osiągnie cel - powie później jeden z wybitnych mężów stanu.

*

Zadanie wykonane, Nansen z ulgą powraca do domu, do swych prac. Tyle jeszcze jest 
do zrobienia na polarnych obszarach, na tyle pytań nie ma dotąd odpowiedzi. Cóż z tego, że 
biegun północny zdobyty? Odkrycie Peary’ego niewiele nowego wniosło do nauki. Myśl o 
badaniach podbiegunowych krain nie opuszcza Nansena. Wciąż jeszcze marzy o wypłynięciu 
na arktyczne wody, ale lekarze stawiają kategoryczny sprzeciw. Nadszarpnął siły, musi się 
wreszcie zacząć szanować.
Kiedy w parę miesięcy później przyjaciele zjawiają się w Lysaker odwiedzić chorego, 
nie wierzą własnym oczom. Nansen pakuje walizy: Czy znów na wyprawę polarną? Nie! Do 
Genewy. W odpowiedzi na ich protesty, wymownym gestem wskazuje stos depesz 
Międzynarodowego Czerwonego Krzyża piętrzący się na biurku, na ścianę, która przez długie 
lata bielała mapami nie tkniętej ludzką stopą Antarktydy i pociętej szlakami biegunowych 
wypraw Arktyki. Ich miejsce zajęła teraz inna. Bije z niej, jak na alarm, czerwona, gruba 
krecha, którą obwiedziony jest wielki obszar Powołża. Stamtąd w świat biegną rozpaczliwe 
sygnały SOS. Przebogate tereny nawiedziła klęska straszliwej posuchy, milionom ludzi grozi 
głód. Międzynarodowy Czerwony Krzyż błaga o pomoc, sam nie podoła.
I jakże tu odmówić?

*

Nansen rzuca się w wir walki z głodem, nie mogąc uwierzyć, że ktoś pozostaje wobec 
niej obojętny. Ale daremnie apeluje, jego płomienne słowa trafiają w próżnię. Liga Narodów 
uparcie odmawia, obwarowuje się, zasłania względami politycznymi, ślepa teraz i głucha na 
wszelkie zaklęcia. Kiedy na trybunie pojawia się raz po raz wyniosła sylwetka Norwega, 
delegaci wiedzą, że przyjdzie im wysłuchać wielu gorzkich słów prawdy. Jedni wychodzą 
ostentacyjnie z sali, inni zostają, by nie dopuścić do udzielenia pomocy bolszewikom. Przed 
morzem niechęci, czasem zaciekłej nienawiści, jakie wychodzi mu naprzeciw, nie cofnie się 
Nansen, mówiąc tylko - „okrutniejsze jest niż morze polarne”.
I znowu wychodzi na trybunę i znów głos jego, jak dzwon alarmowy, bije na trwogę. 
Wzywa do opamiętania.

*

- Mandat, jaki piastuję, nakazuje mi nadal apelować do waszego sumienia, zachować 
wiarę, iż zostanę wysłuchany. Sądziłem, że wieść o klęsce głodu wystarczy, żeby natychmiast 
pospieszyć na pomoc. Myliłem się. Nie mogę jednak ustąpić... Spróbujcie sobie wyobrazić, 
czym jest głód, pomyślcie o tych, co giną oczekując daremnie waszej odpowiedzi. Wiem, co 
ją opóźnia: kampania podłych oszczerstw, lęk przed widmem komunizmu.
...Prasa posuwa się do rozprzestrzeniania wiadomości o pociągach ze zbożem, które 
nie docierają do głodujących. Kłamstwo! O transportach broni ukrytych w zapasach 
żywności, jakie śle już głodującym Międzynarodowy Czerwony Krzyż. Kłamstwo! Dochodzą 
mnie zjadliwe poszepty: „przekupili Nansena!” I budzą wstręt! Czy znajdzie się wśród was 
ktoś, kto ośmieli się wyznać głośno, tu, z tej trybuny, że gotów z zimną krwią skazać na 
głodową śmierć miliony ludzi, byleby tylko nie dopomóc bolszewikom?
Żywności na świecie nie brak, o tym wszyscy wiemy. Zbiory w Kanadzie wyjątkowo 
obfite, w Stanach Zjednoczonych zboże gnije na pniu, w Argentynie palą w lokomotywach 
kukurydzę, a w Europie miliony przymierają głodem.
Głos mówiącego docierał do najdalszych zakątków sali obrad Ligi Narodów, ale 
oddźwięku nie budził. Czyżby gorące słowa o ludzkim cierpieniu nie przemawiały do serc?
Umilkł na mÖrnent, zmęczonym spojrzeniem obrzucił audytorium, daremnie - 
szukając zrozumienia w obojętnych, oschłych, niekiedy wręcz wrogich twarzach. Jak 
przekonać tych eleganckich dyplomatów, zebranych tu, żeby służyć najpiękniejszym zasadom 
humanitaryzmu? Za każdym ich, wzniosłym frazesem stoi kłamstwo. Nie chcą zrozumieć 
niczego. Nigdy nie zetknęli się z biedą, nie wiedzą, co to marznąć, głodować. Gdyby każdy z 
nich chociaż jeden tydzień polarnej nocy przeżył w cuchnącej ziemiance skalnej na Ziemi 
Franciszka Józefa - zrozumiałby może wtedy innych? Jakim językiem do nich przemówić? 
Jakie słowa zdolne są obalić ten mur pogardy, jaki wznieśli między sobą a cierpieniem 
innych? Czy na jego drodze zawsze będą piętrzyć się przeszkody?
Przed oczyma zamajaczył mu przez mÖrnent mur wrogich twarzy tych, co potępili go 
przed laty w Królewskim Towarzystwie Geograficznym, gdy pełen ufności w słuszność 
sprawy przedstawił im projekt dryfu na biegun północny. Czyż nie przyznali mu później racji, 
nie obsypywali pochwałami? Nie wolno mu ustąpić.
Rozprostował schylone ramiona, podniósł wyżej posrebrzoną latami walk głowę. I 
tym razem musi znaleźć dość sił, żeby nie dopuścić do zbrodni, żeby się wszystkim 
przeciwstawić.
Starając się nie patrzeć na delegatów, a może właśnie z ich wrogości czerpiąc 
niespożytą energię, ciągnął:
- W imię ludzkości, w imię wszystkiego, co czyste, co szlachetne, co święte, zaklinam 
was, żebyście pomyśleli, czym byłaby śmierć głodowa waszych najbliższych, żon, dzieci... I z 
tej trybuny apeluję raz jeszcze do rządów, do narodów Europy, do całego świata o pomoc... 
Spieszcie, żeby nie było za późno, żeby nie przyszło wam gorzko żałować waszej decyzji i 
ponieść za nią odpowiedzialności... Musimy od razu, jak najszybciej wszcząć walkę z czasem, 
z nieubłaganą zimą, która nadciąga już tam, na północy. Tylko patrzeć, jak zamarzną rzeki, 
uniemożliwią wszelki transport... Czy pozwolicie, by raz na zawsze umilkły głosy wzywające 
nas na pomoc? Śpieszcie, jeszcze czas, ale czas to już krótki!...
Patetyczny apel Nansena nie znajduje spodziewanego oddźwięku - ludzie, którzy 
uczestniczyli w pamiętnych obradach, z trudem ukrywają wzruszenie, ale rządy państw, które 
reprezentują, nie pozwalają im zmienić zdania. Względy polityczne przeważają. Liga 
Narodów odcinając się od akcji pomocy Republice Radzieckiej decyduje poprzeć tylko 
moralnie apel Nansena. A więc znów pustka, w której wszystko trzeba stworzyć od początku 
do końca.
- Serca polityków są twardsze niż lód, nieludzkie. Nie zgadzam się karmić słowami 
tych, którzy oczekują chleba! - oświadcza Nansen. I wbrew wszystkim, wbrew wszystkiemu, 
z garstką wiernych podejmuje ciężar. Od stolicy do stolicy przemierza niezmordowanie 
Europę i Amerykę, apeluje do instytucji społecznych, charytatywnych, do serc ludzi dobrej 
woli, rozbudza entuzjazm. Za otrzymane z darów fundusze zakupuje zboże, gdzie się tylko da 
najtaniej, nierzadko sam dopilnowuje wysyłek, znosi trudy uciążliwych podróży po 
bezdrożach głodującego Powołża, nie pozwalając sobie na chwilę odpoczynku.
Pomoc przychodzi na czas. Dzięki nieludzkim wysiłkom Nansena miliony ludzi 
zostają przy życiu mimo wyjątkowo ciężkiej zimy.

Republika Radziecka śle gorące słowa podzięki temu... który bohatersko przebijał 
sobie drogę nie tylko przez wieczne lody Dalekiej Północy, ale także poprzez bezgraniczną 
obojętność i bezduszność klas rządzących państw kapitalistycznych.

- Pożar ugaszony, trzeba teraz pomyśleć o odbudowie domu. W przeciwnym razie 
wykonalibyśmy zaledwie połowę zadania - decyduje Nansen i powierzając wysyłki żywności, 
nasion i maszyn rolniczych na obszary dotknięte głodem - instytucji pod nazwą „Pomoc 
Nansenowska” sam śpieszy do innych spraw, także bolesnych i trudnych, spraw, którymi nikt 
dotąd nie odważył się zająć.

*

Wojna rozrzuciła po świecie ponad półtora miliona przesiedleńców, uciekinierów, 
dzieci, kobiet, starców. W kilka lat jeszcze po zakończeniu działań błąkają się na obczyźnie, 
nieporadni wobec okrucieństw losu, który pozbawił ich własnego dachu, własnego nieba nad 
głową i tego skrawka ziemi, na którym stawiali pierwsze kroki. Bezdomni, nierzadko bez 
środków do życia, obdarci i głodni, bez papierów, które pozwoliłyby im przekraczać granice 
w poszukiwaniu pracy, wszędzie niepożądani.
Jakże im nie dopomóc?
Korzystając z wagi swego imienia, z przetartych już szlaków na międzynarodowej 
arenie, ze współpracy z instytucjami społecznymi, które same nie mogą podołać zadaniu, 
Nansen zdobywa dla swych podopiecznych żywność, odzież, lekarstwa. Ale to jeszcze nie 
wszystko. Najważniejszą sprawą i zarazem najcięższą do rozwiązania są dowody osobiste. 
Któż je wyda tym ludziom, skoro żadne z państw zainteresowanych nie wyraża zgody?
Długo debatują w Genewie najtęższe głowy, elita prawników z całego świata. I wciąż 
rozkładają bezradnie ręce. Nie ma takiego paragrafu w grubych tomach przepisów ani w 
starych, pożółkłych księgach. Nigdy jeszcze świat nie stanął wobec podobnego zagadnienia.
„W świetle obowiązujących praw jest ono nie do rozwiązania” - stwierdzają wreszcie 
jednomyślnie.
- Stwórzcie nowe! - niecierpliwi się Nansen. Nigdy dotąd w żadnej dziedzinie nie 
ograniczał swej działalności do przetartych szlaków nie jest w stanie pojąć bezduszności 
biurokracji. I dalej nalega, atakuje, apeluje do sumienia, przedstawia wreszcie sam w Lidze 
Narodów swój własny projekt rozwiązania tego gordyjskiego węzła - projekt zrywający ze 
wszystkim, co uznane, uświęcone tradycją, projekt zdumiewająco prosty: stworzyć nową 
osobowość prawną dla przesiedleńców, ukuć pojęcie „bezpaństwowy”. Na pytanie, kto 
podpisze taki dowód osobisty, bez wahania odpowiada -,ja”.
Rozwiązanie to wydaje się nie do przyjęcia prawnikom różnych narodowości. Nie ma 
jednak innego wyjścia. Po żmudnych i długich obradach w 1922 roku projekt uzyskuje 
aprobatę Międzynarodowej Konferencji w Genewie. Słynne paszporty nansenowskie 
przywracają ofiarom wojny prawo do normalnego życia i szybko zyskują w świecie prawo 
obywatelskie.
Pokojowa Nagroda Nobla przyznana Nansenowi w 1923 za „największą akcję 
humanitarną, jaką zna historia” - jest uwieńczeniem wysiłków i trudów, jakie niestrudzenie 
podejmował w ciągu lat pięciu.

...Dla mnie najpiękniejszą nagrodą jest uśmiech dziecka, które przestało być głodne - 
notuje polarnik.

W nawale prac społecznych, w pośpiesznym toku organizacji następnej z kolei, na 
wielką skalę zakrojonej akcji ratowniczej dla setek tysięcy Ormian i Greków, uciekających 
przed potwornymi okrucieństwami pogromów tureckich, Nansen nie zapomina o Dalekiej 
Północy. Nigdy o niej nie zapomniał. Przez długie lata rozłąki nosił w sobie tęsknotę, kiedy 
tylko mógł, powracał do tych spraw najbliższych wciąż sercu. Nie po jego myśli szły badania 
obszarów polarnych, nie o wyścig jednostek szło przecież, lecz o wiedzę. Z myślą o Arktyce 
pasjonował się opanowaniem powietrza przez człowieka, śledził uważnie pierwsze próby, 
nieśmiałe, nieporadne, z czasem nabierające coraz większego rozmachu, widział w nich 
przyszłość. Może statki powietrzne, samoloty pozwolą wreszcie pogłębić wiedzę o 
podbiegunowych krainach, wciąż jego zdaniem niedostateczną?
- Trzeba jednak wreszcie zespolić wysiłki, zjednoczyć - mawiał i nie zważając na brak 
sił ani na podeszły wiek w 1924 roku powołał do życia pierwszą w dziejach międzynarodową 
instytucję polarną „Aeroarktyka” do badań powietrznych Dalekiej Północy, z właściwym 
sobie rozmachem ustalając bogaty program naukowy. Na pytanie, jak go wykonać, za co 
zakupić sterowiec typu Zeppelin, skąd znaleźć fundusze na projektowaną wielką transpolarną 
wyprawę, szybko znalazł odpowiedź.
Wbrew surowym zakazom lekarzy, wbrew prośbom dzieci i przyjaciół, Nansen 
wyrusza znów w drogę po Europie, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych, żeby odczytami 
zdobywać fundusze.
Słuchają go tysiące, dziesiątki, setki tysięcy ludzi, porwanych jego entuzjazmem, 
zaproszenia sypią się za zaproszeniami. Na spotkaniach pytaniom nie ma końca, Nansen 
żadnego nie pozostawia bez odpowiedzi. W listach do córki skarży się jednak na zmęczenie, 
na ubytek sił.
Cel osiągnięty, fundusze zdobyte, sterowiec Graf Zeppelin zamówiony; z 
młodzieńczym zapałem polarnik zaprasza do udziału w tej pierwszej powietrznej naukowej 
wyprawie arktycznej najznakomitszych specjalistów, niestrudzenie dorzuca wciąż nowe 
zagadnienia do tych, które włączył do programu badań.
Arktyka i biegun północny raz jeszcze, u schyłku życia, które potoczyło się innymi, 
niż marzył, torami, powracają teraz do Fridtjofa Nansena w pełnym blasku nie spełnionych 
marzeń. Nie spełnionych do końca.
Na pokładzie sterowca Graf Zeppelin, który, w końcu roku 1931 wyrusza nad polarne 
wody, Nansena nie stało. Odszedł ze świata o rok wcześniej, do ostatnich chwil życia 
powtarzając z troską: - Tyle mam jeszcze do zrobienia!

Kiedy rzeczywistość wydaje się okrutnym snem

- Gdybyż nie te przeklęte palce, dokuczają mi coraz bardziej. Na każdym kroku 
podczas marszu musiałbym kimś wyręczać się, być zawadą tam, gdzie dowódca powinien 
zawsze świecić przykładem. Sam pan zresztą rozumie... Nie potrzebuję tłumaczyć, jak 
bolesna byłaby dla mnie konieczność pozostania w obozie w tak ważnej dla nas chwili, ale... 
Czy doprawdy sądzi pan, kapitanie Cagni, że powinienem z wami wyruszyć? Czekam rady! - 
pełen afektacji głos załamywał się chwilami wzruszeniem.
Co za wspaniałe aktorstwo! - przebiegło kapitanowi przez głowę. - Lęka się o własną 
skórę, ale pragnąłby, żeby go odmawiać od wzięcia udziału w biegunowym marszu. Może to i 
lepiej, byłby tylko zawadą.
- Myślę, że Wasza Książęca Mość nie powinien ryzykować - odpowiedział z powagą, 
nie bez złośliwej satysfakcji, widząc, jak zbolałą twarz dowódcy, Amedeo Luigi di Savoia, 
księcia Abruzzów, rozjaśnia uśmiech ulgi, a obandażowane palce wąskiej dłoni mimo woli 
sięgają misternie podkręconego wąsa.
- Wysoko cenię sobie zaszczyt, jaki mi książę czyni powierzając dowództwo grupy 
biegunowej - dorzucił. - Pragnąłbym jedynie sam dobrać sobie ludzi, sam z nimi przedtem 
porozmawiać, być ich absolutnie pewnym, tu nikt nie może zawieść. Dołożę wszelkich starań, 
rzecz oczywista, by jak najlepiej wywiązać się z tego odpowiedzialnego zadania. Nie udało 
się tylu polarnikom dotrzeć do północnego szczytu świata, nie stanął na nim nawet Wielki 
Nansen, uda się może nam, Włochom. A oto projekt marszruty do zaaprobowania przez 
Waszą Książęcą Mość.
Energicznym ruchem obandażowanej ręki odsunął porcelanową filiżankę z herbem 
Księstwa Sabaudii i rozpostarł szeroko na stole plik map i wykresów. Przez twarz księcia 
przemknął cień zmieszania. Z ulgą pomyślał, że pozbywa się z obozu tego marynarza. Ich 
antagonizm zaczynał mu ciążyć, przejawiał się w każdym spojrzeniu, w każdym słowie, 
nawet w sposobie, w jaki ten oficer przyjmował rozkazy. - Cóż widzę, pana odmrożenie 
jeszcze nie wygojone, kapitanie?
- Głupstwo, nie ma o czym mówić. - Cagni wzruszył niecierpliwie ramionami.
Ściankami domku załomotała gniewnie wichura. Książę wzdrygnął się mimo woli, 
piękne, regularne rysy wykrzywił grymas niechęci. Gorzko przeżywał zawód, jaki przyniosła 
mu Arktyka. Biały szlak wiodący prosto, wydawałoby się, do sławy stawał się drogą 
krzyżową.
- Już się zaczyna! Jeszcze jedna bezsenna noc przede mną, nie pierwsza i nie ostatnia. 
Oka nie mogę zmrużyć w tym ustawicznym łoskocie. Pragnąłbym mieć tu pod ręką tych, co 
lekkomyślnie opowiadali o podbiegunowych wodach wolnych od lodu. Słucham pana, 
kapitanie - westchnął z rezygnacją.

*

- Czyżby w międzynarodowym wyścigu o sławę odkryć na przełomie dwudziestego 
wieku miało zabraknąć naszych ludzi? - zapytuje dworzan Jego Królewska Mość Umberto I. 
Nie dają mu spokoju sny o potędze. - Który z was przysporzy chwały ojczyźnie zatykając 
włoską flagę na północnym szczycie świata?
Chętnych nie brak. Każdy pragnąłby zabłysnąć, ale niewiele dotąd wiedzą Włosi o 
martwych pustkowiach, tak odległych od ich słonecznego kraju. Im mniej wiedzą, tym 
wszystko wydaje im się łatwiejsze. Arktyka jest dla nich jakąś dziwną, podniecającą 
mieszaniną egzotyki obcej wprawdzie, ale pożądanej zarazem, gdyż stoi za nią sława. 
Rozpalona modnym hałasem wyobraźnia odrzuca myśl o trudzie, o niebezpieczeństwie, o 
okrutnej walce. Nie przerażają Włochów niepowodzenia wypraw amerykańskich ani 
męczarnie Anglików czy Austriaków. Wizja iskrzących w słońcu lodowców, olbrzymich 
cielsk powalonych na śniegu białych niedźwiedzi jest urzekająca. Tłumaczoną na język 
włoski książkę Nansena „Wśród nocy i lodu” wyrywają sobie na dworze królewskim z rąk i 
odrzucają niecierpliwie to, co jest w niej przestrogą. Coraz więcej mówi się i pisze o wielkim 
włoskim czynie polarnym, „o konieczności dokonania tego, czego nikt dotąd nie dokonał”. 
Moda lansuje dla pięknych pań puszyste futrzane płaszcze, ogromne kaptury z lisich skór, dla 
panów przybrania z futer. I damy dworu, i mieszczki, i służebne zaczynają epistoły do swych 
ukochanych od słów: „mój słodki biały niedźwiedziu!” I jedna przez drugą przechwalają się 
rozpowiadając, jak to jej mąż, syn czy brat wyrusza tam - dokąd nigdy jeszcze nie dotarli 
Włosi.
Młody, ambitny arystokrata Amedeo Luigi di Savoia postanawia myśl tę wprowadzić 
w czyn - być tym, który pierwszy zatknie włoską flagę na północnym szczycie świata.
- Jeśli nawet nie dotrę tam statkiem - oświadcza dumnie - przygotowany jestem na 
pieszą wyprawę, śladami Nansena. Biegun będzie mój!
Dzięki wskazówkom Wielkiego Norwega, którego rady przezornie zasięga, złożona z 
dwudziestu ludzi wyprawa na mocnym, przystosowanym do pływania w lodzie statku Stella 
Polare jest świetnie zaopatrzona w ekwipunek i żywność na okres lat czterech. Pragnąc 
wykazać, jak odmiennie od swych poprzedników pojmuje wyprawę w nieznane, książę poleca 
zabrać jedwabną pościel, z cienkiego płótna tkane obrusy, wykwintną srebrną zastawę i nie 
mniej piękną porcelanę.

*

Arktyka początkowo wydaje się sprzyjać Włochom, przed statkiem ściele się spokojna 
fala, wolna od złomów lodu. Korzystając z wyjątkowo łatwych tego lata 1899 warunków 
nawigacyjnych Stella Polare bez przeszkód pożera mile za milami. Na statku panuje beztroski 
nastrój, nie brak w rozmowach kąśliwych uwag o tych, co pragnąc przerazić rywali i wykazać 
swoje zasługi, wiele pisali o grozie Dalekiej Północy. Książę nie posiada się z radości, każda 
godzina egzotycznego rejsu przybliża do upragnionego celu, do sławy, jaka opromieni jego 
stary ród. Czyż nie miał racji próbując szczęścia? Wierzy w swą dobrą gwiazdę dumny, że 
przysporzy chwały włoskim barwom. To nic, że dzień coraz krótszy, dłużej można podziwiać 
przepiękne pastelowe zestawienie barw o zachodzie. Są tak zwiewne, że oko ledwie może je 
uchwycić, to nic, że coraz więcej lodowych zapór staje na drodze, przypominają z dala 
wyglądem stada śnieżnobiałych, olbrzymich łabędzi. Książę wyciąga z kufrów paletę, dobiera 
farby, stara się przelać na płótno pastelowe odcienie Arktyki, żałując, że nie podziwia go w 
tych chwilach tłum wielbicielek.
Rejs polarny wydaje się bajką z tysiąca i jednej nocy. Bajką, której nic nie mąci. 
Tygodnie płyną za tygodniami, na horyzoncie ciemnieją już zarysy tajemniczego lądu, 
odkrytego przed dwudziestu laty przez wyprawę austriacką na Tegetthoff - Ziemi Franciszka 
Józefa. Książę nie pamięta o katastrofie statku, o pieszej, przymusowej wędrówce załogi po 
lodowych polach. Biegun z każdym dniem bliżej.
Mrok szybko zapadającej nocy zmusza wyprawę do założenia zimowiska przy 
brzegach Wyspy Rudolfa w archipelagu Ziemi Franciszka Józefa. Wybór miejsca nie jest 
szczęśliwy. Wrześniowy napór lodu z impetem przesuwa Stella Polare na przybrzeżną 
mieliznę i poważnie uszkadza, mroźna woda strumieniami wdziera się do maszynowni. 
Pozostać na statku nie sposób, trzeba zapomnieć o wygodzie, cieple, spokoju.
Jedwabny namiot o podwójnych ściankach i domek sklecony na przybrzeżnym lodzie 
nie uchronią dostatecznie przed mrozem polarnej zimy nawykłych do łagodnego klimatu 
Włochów. Burza chłoszcze je za burzą, przywala śniegiem. Wraz z ciemnością potęguje się 
mróz, huk pękającego lodu podobny do huku dział, dudniący jak grzmot, złowrogi, odbiera 
sen, budzi lęk. Zachwyt ustępuje szybko miejsca zniechęceniu, rozgoryczenie odbiera siły do 
przetrwania. A więc to jest Arktyka? Czyżby rację mieli ci, co się skarżyli?
Udręczeni polarną nocą, cięższą dla nich niż dla wszystkich ich poprzedników, Włosi 
z ulgą witają pierwsze promienie słońca. Wczesna wiosna zastaje ich w pełni przygotowań do 
pieszej wędrówki na biegun. Książę nie zrezygnował z ambitnych planów, sam nie czuje się 
jednak na siłach podjąć trudów marszu, odmrożenie palców jest znakomitym pretekstem do 
pozostania w obozie. Kierownictwo wyprawy powierza kapitanowi Stella Polare. Człowiek 
morza, który niejedno już w życiu przeszedł, Umberto Cagni nie zna wprawdzie warunków 
polarnych, ale odważny jest, wytrwały i pełen zapału.

...Ileż to myśli ciśnie się do głowy w przededniu wymarszu w nieznane - notuje 
ostatniego wieczoru. - Dom, bliscy, wszystko, co mam na świecie najcenniejszego, stapia się 
w jakiś dziwny, nierzeczywisty obraz. Wspomnienie bliskich i chwil przeżytych z nimi jest 
żywe jak nigdy, pełne barwy. Rzeczywistość wydaje mi się naraz jakimś okrutnym snem. 
Przywołuje ją byle hałas, trzaśniecie drzwiami, krzyk kolegi czy choćby naszczekiwanie psów. 
I znów pióro powraca do ciężkiego obowiązku pożegnania z tym, co już znam, do obowiązku 
wyjścia naprzeciw wielkiej niewiadomej, przed którą buntuje się cala istota... Otwieram 
chronometr i między kopertami znajduję kartkę od narzeczonej. - „Przepełnia mnie wiara w 
ciebie, Umberto!” - czytam i oczy zachodzą mi łzami. Nie wstydzę się tych łez. Jej słowa od 
razu wyswobadzają z odrętwienia, jakie ogarnęło mnie po długim napięciu nerwowym... Nie 
zawiodę cię, najdroższa, zaufaj mi!
Na marsz do bieguna dobrałem sobie najlepszych ludzi. Niektórzy z gór Sabaudii 
przewodnicy alpejscy obeznani z nartami, reszta to morska wypróbowana brać. Dokonamy 
wspólnie, co tylko będzie w naszej mocy.

Słońce pnie się coraz wyżej. Wszystko gotowe do wymarszu. Zgodnie z radą Nansena 
dwie pomocnicze grupy, po trzech ludzi każda, zapasowe sanie, sfora psów ciągnących 
ekwipunek i żywność wyruszyły już wcześniej w drogę, żeby torować szlak i czuwać nad 
zaopatrzeniem grupy biegunowej. Obie mają zawrócić wcześniej na statek, pozostawiając 
Cagniemu i jego ludziom trud i chwałę dotarcia do celu.

*

Pod niebem skłębionym chmurami lód nabiera sinych, martwych odcieni, wiatr miecie 
w twarze śniegiem, białą kurzawą zaciera linię horyzontu. Niesforne psy skomlą w 
zaprzęgach, gryzą się, walczą o lepsze miejsce. A może, wiedzione instynktem na wpół 
dzikiego zwierzęcia, czują, co czeka je w tym morderczym marszu po sławę.
Okrzyk „Niech żyje król!” ginie w zamieci. Świst bicza nad grzbietami zwierząt 
przerywa niełatwe chwile pożegnania.
Dawno już sanie znikły z oczu pochłonięte przez kurzawę, a książę wciąż jeszcze 
widzi przed sobą skupioną twarz kapitana, po brwi zasłoniętą futrzanym kapturem, zaciśnięte 
usta i to harde, zdecydowane spojrzenie, którego mu bezwiednie zazdrości. Z trudem 
opanowuje uczucie goryczy. Sam dobrowolnie zrezygnował ze sławy zdobycia bieguna, po 
którą wyruszył w to zabójcze pustkowie. Czy słusznie postąpił?... Ciężko mu na sercu. 
Czyżby przeczuwał, że z tą chwilą wykreśla się sam z kronik arktycznych, że pierwszy włoski 
czyn polarny, który po wieczne czasy miał chwałą okryć jego stary ród, przejdzie do historii 
jako wyprawa kapitana Umberto Cagniego?

*

Marsz czteroosobowej grupy biegunowej z sześcioma saniami i setką psów 
ciągnących ładunek jest od pierwszych chwil ciężki. Północny wicher gna wiry śnieżycy 
poderwane ze skutego mrozem oceanu, smaga nimi twarze, wtłacza oddech do ust, utrudnia 
każdy krok, gdy cichnie ostatni podmuch, horyzont spowija mgła, lepka, ciężka, niczym 
dymna zasłona pełznie po lodzie. A kiedy pojawia się na niebie słońce, blada, martwa tarcza 
w niczym niepodobna do słońca Południa, w ślad za nią nadciąga srogi mróz. Czterdzieści 
pięć stopni, pięćdziesiąt, pięćdziesiąt trzy...

...W takiej temperaturze człowiek nie jest zdolny wykonać jednej czwartej zwykłej 
pracy - notuje zgrabiałymi palcami lekarz wyprawy. - Najdrobniejszy wysiłek wyczerpuje. 
Dotknięcie gołą ręką metalu powoduje nieznośny ból, jak przy oparzeniu, i pozostawia źle 
gojące się rany. Cierpią ludzie, cierpią zwierzęta.
...Biedne psiska - wspomina kapitan Cagni. - Dla nich byle szmata, byle skrawek 
papieru czy choćby blaszane pudełko, które parzy jak ogień, lepsze były niż ten chłód słonego 
morskiego lodu. Skomlały rozpaczliwie i za nic nie chciały podczas postojów kłaść się na 
białej wilgotnej skorupie, która nie mogła nawet ugasić pragnienia. Złaknione jedne drugim 
zlizywały pot skroplony w lodowe sople, który osiadał na sierści... Nieraz rankiem znajdujemy 
zamarznięte podczas nocy zwierzęta... Spieszymy co sił zaprzęgając do sań te, które pozostały 
przy życiu. Żmudna to praca i długa, przemrożone rzemienie twarde są niczym drewno, a w 
dodatku diabelnie pogmatwane. Zrywając uprząż psy pościągały widać łapami liny... 
Żałosnemu wyciu wtóruje wciąż łoskot napierającego lodu.
...Nie możemy stać bezradni, szybko płozy przymarzają do śniegu, a wtedy trzeba 
wszystko rzucać, odrywać je, szarpać ciężkie sanie, unosić od przodu, od tyłu, popychać z 
prawej strony na lewą, z lewej na prawą, rozkołysać, a jednocześnie krzykiem i razami 
biczyska popędzać psy. Poganiamy więc, popychamy sami, pot zalewa oczy, choć mróz tęgi, 
za wszelką cenę musimy przedostać się przez te chrzęszczące groźnie grzbiety dziwnych 
białych grobli. Lada chwila może rozewrzeć się znów przed nami czarna głębia rozlewiska.

Jeden nieuważny krok i Cagni po pas zapada w szczelinę. Tłucze rozpaczliwie wodę 
ramionami, wczepia się w oślizłą krawędź kry, namoknięta odzież ciągnie w głąb jak balast. 
A kiedy nadludzkim wysiłkiem wydostaje się wreszcie na powierzchnię lodowego pola, 
ubranie zastyga w jeden sztywny pancerz. Wie, że musi biegać, skakać szybko, jak 
najszybciej, żeby nie zamarznąć, ale brak mu sił, serce odmawia posłuszeństwa.
Z żalem decyduje się odrzucić wełniane kaftany, zbyt są ciężkie, obrosły grubą 
warstwą lodu, który osadza się na tkaninie.

...Każdy z nas będzie dźwigać w ten sposób z piętnaście kilogramów mniej - notuje.

Co noc słupek rtęci w termometrze spada wciąż niżej i niżej. Lekarz nadążyć nie może 
z leczeniem odmrożeń, jeszcze parę dni i zawróci na statek.

...Boże Miłościwy, spraw, żebym któregoś ranka mógł odczytać wreszcie wyższą 
temperaturę! - zapisuje na postoju kapitan Cagni. - Nie więcej niż trzydzieści pięć stopni 
mrozu. To byłaby dopiero ulga!
...Skóra na końcach moich biednych, przemrożonych palców zwisa już w strzępach. 
Czegokolwiek się chwycę, walczę z bólem - pisze dalej. - Gdyby nie poczucie 
odpowiedzialności, konieczność doprowadzenia do końca tego, czego się podjąłem, nie wiem, 
czy nie ustałbym. Cóż za szczęście, że książę pozostał w obozie!
...Do utraty sił walczyłem nieraz ze sztormem na morzu, ale wiedziałem, że sztorm 
minie, tutaj nie ma końca wysiłkom, nieustanne napięcie wyczerpuje. Pozostawiony sam sobie 
w tych warunkach każdy opuściłby chyba ręce i wybrał śmierć. O to zresztą najłatwiej. Jedna 
minuta słabości wystarczy, żeby poddanie się przeszło w sen wieczny... Ze wszystkich 
męczarni, jakie przeżywaliśmy podczas biegunowego marszu, męka nocy jednak należy do 
najcięższych - skarży się dalej w swym dzienniku, pamiętny rad Nansena, który zaleca 
opisywać wszystko, co widzi się i czuje.

Zgodnie z planem odsyła do obozu pierwszą grupę pomocniczą. Żegnając starego 
druha morskich doli i niedoli, porucznika Queriniego, nie przeczuwa, że żegna go na zawsze.
Wkrótce odchodzi także druga grupa z lekarzem na czele. Zrywa się ostatnia więź, 
jaka jeszcze łączyła ze światem. Na biegunowym szlaku pozostaje czterech ludzi. Cagni 
mocniej niż dotąd postanawia wziąć się za bary z groźnym niebem, zasnutym wiecznie 
chmurami o barwie ołowiu, z martwotą białego pustkowia, która obezwładnia. Już nie marzy 
mu się, jak za pierwszych tygodni, ciemny błękit nieba nad szczytami rodzinnej Sabaudii i 
słońce wiosenne, które szybko wyżera śnieg. Nie czuje już, jak pachnie zżęta świeżo podczas 
sianokosów trawa.

...Wspomnienia osłabiają wolę przetrwania, trzeba je odrzucić daleko od siebie, 
powiedzieć sobie, że nic nie istnieje poza bielą i mrozem - powtarza.

Niebo przejaśnia się, jakby Arktyka chciała wreszcie dodać otuchy Włochom. W 
przejrzystym powietrzu lód jarzy się po horyzont rozmigotany milionami iskierek.

...2 kwietnia. Noc świetna po prostu. Temperatura zaledwie minus 30°C. Wicher 
ucichł, śpiwory odtajały szybko, po raz pierwszy od niepamiętnych czasów spociłem się. To 
rozkosz zrozumiała jedynie dla tego, kto przez długie tygodnie jak my noc w noc szczękał 
zębami.

Płaszczyzna mocno ubitego nocną wichurą śniegu dodaje sił, pociąga nieodparcie. Już 
nie gorączka, lecz wprost szaleństwo marszu ogarnia tych, co idą na przedzie, suną 
wyciągniętym krokiem górali. Dowódca nie zatrzymuje ich, koniec końców, im szybsze 
będzie tempo, tym prędzej osiągną biegun. Wieczór jednak przynosi rozczarowanie. Ludzie 
upadają ze znużenia, choć nie chcą się do tego przyznać. Przy ostatniej łyżce zupy zaczynają 
drzemać, w chwilę później jeden zasypia, drugi wychodzi z namiotu, żeby odgonić sen. 
Następnego ranka już nikt nie wybiega pospiesznie naprzód.
Upragniona odwilż staje się jednak wkrótce przekleństwem. Niesie ze sobą nawałnice 
mokrego śniegu, powleka lód wilgotną, ciężką, białą kołdrą, pod którą duszą się psy, 
zatrzymuje wyprawę, nieprzewidzianie przedłuża marsz i nasuwa niespokojne pytanie - czy 
nie zabraknie żywności? Czy przy zmniejszonych racjach wystarczy sił?
- Nie wychodźcie wciąż z namiotu sprawdzać, czy zawieja ustała. Padało, pada i 
padać będzie. Śpijcie jak najdłużej - zaleca swoim ludziom Cagni. - Starajcie się przespać 
głód.
Środek to nie najlepszy. Nie sposób spać całą dobę, przymusowa bezczynność nasuwa 
niedobre myśli. I znów wzbiera powoli fala zniechęcenia.

...Po jednym strasznym dniu drugi podobny, trzeci. Ile tych dni jeszcze? A tak 
niedawno roiłem złote sny. I oto świetne nadzieje zaczynają rozwiewać się w bezlitosnych 
przeciwnościach losu. Nie mam odwagi spojrzeć w oczy moim ludziom, nie czuję się zdolny 
podniecać ich niedorzecznymi nadziejami. Zakopani, zamurowani w tym więzieniu ze śnieżnej 
waty, z rezygnacją oczekujemy uciszenia burzy, które nie nadchodzi.

Zdobywanie doświadczenia polarnego na podbiegunowych obszarach podczas marszu 
po dryfujących krach jest twardą szkołą życia. Niebezpieczeństwo czyha na każdym kroku. 
Psy wypoczęte po przymusowym postoju podczas burzy śnieżnej jak szatany ciągną ciężko 
naładowane sanie. Wszystko wydaje się wróżyć pomyślny dzień. Nikt nie zwraca uwagi na 
wąską szparę, przez którą przeziera czerń wody. Pierwszy i drugi zaprzęg prześliznęły się 
szybko, nadjeżdża trzeci, odstęp między krami znienacka wzrasta. Pies przodownik jednym 
susem przesadza czarną czeluść, reszta przyhamowuje gwałtownie, na mÖrnent utrzymują się 
na krawędzi. I naraz popchnięte z tyłu rozpędem sań staczają się w morze, pociągają za sobą 
inne. W snopach chlustającej wysoko lodowatej wody skłębione zwierzęta miotają się, wyją, 
drą pazurami lód krawędzi. Ludzie usiłują utrzymać sanie. Na próżno. Rozpędzone niczym 
lawina suną do przodu, wpadają na szamoczący się w morzu zaprzęg. Kra z trzaskiem 
ustępuje, woda zalewa lód. Kapitan wraz z poganiaczem rzucają się na pomoc, wyszarpują do 
tyłu ze spienionej wody psa po psie, ale sań nie dźwigną, są zbyt ciężkie. Zrezygnowani 
zdrętwiałymi z zimna palcami pospiesznie rozplątują liny, żeby uratować choćby śpiwory, 
choćby namiot. Znienacka napływa nowa kra, zwiera się i wypycha sanie w górę. Dobytek 
uratowany. Chwila radości jest krótka, bo oto już w dali wąską wstęgą czernieje nowa 
rozpadlina.

*

- Okrzykiem „prrr!” popędzasz psy - długo uczył kapitana poganiacz Eskimos - 
wołaniem „sass!” zatrzymujesz je na miejscu. - W ustach Włochów rozkazy te widać jednak 
brzmią niezbyt przekonywająco. Jedne psy szarpią do przodu, inne filozoficznie przysiadają 
na zadach i patrzą pytająco na rozkrzyczanych, gestykulujących ludzi.
W takim mÖrnencie szybkim, silnym podrzutem ramienia trzeba popchnąć 
naładowane sanie do przodu, żeby nie runęły na bok. Jeżeli manewr powtarzać kilkanaście, 
kilkadziesiąt razy, ramiona omdlewają, mięśnie odmawiają posłuszeństwa. A tu ani chwili 
wytchnienia.
Iść naprzód, pchać, ciągnąć. I znów iść naprzód, pchać, ciągnąć...
Włosi nie ustają w marszu, chociaż psy padają jeden po drugim. Trzeba zabijać 
słabsze, chore, żeby mięsem ich karmić te, co jeszcze ciągną. Coraz częściej ci wypróbowani, 
twardzi Sabaudczycy, ci marynarze, których tak starannie dobierał sobie Cagni, zastępują 
zwierzęta, wprzęgają się do ciężko naładowanych sań. Puchną odmrożone, poobcierane do 
krwi stopy, trudno rozprostować grzbiet. Nie liczy już dowódca, nie liczą jego ludzie, ile razy 
przychodzi im zapadać po pas w rozmokłym lodzie. Zacięli się w twardym uporze, 
powiedzieli sobie, że świat ich kończy się teraz na tej białej, nieprzebitej wzrokiem ścianie 
mgły, na tym grząskim błocie polarnym, które ich wchłonie, wessie, jeżeli osłabną.

...Zbyt forsowny marsz wyczerpuje i ludzi, i psy, nie mogę jednak zwolnić - notuje 
Cagni. - I tak nieustannie tempo słabnie. Dawniej rzut oka na busolę, wyznaczenie kierunku 
trwało zaledwie pól minuty, teraz zużywamy cztery do pięciu. Dłużej rozkładamy obozowiska, 
dłużej je zwijamy. Nasza mała karawana staje się coraz powolniejsza w ruchach, jakby 
uśpiona. Gdybyż tylko w ruchach! Stwierdzam, ku swemu przerażeniu, tę ociężałość myśli, 
która gotowa przerodzić się w otępienie. Wystarczy jednak jakaś przeszkoda na drodze, jakiś 
kanał wodny czy toros, który musimy okrążyć, i w mgnieniu oka odżywa uśpiona energia, 
odżywa na krótko, niech tylko minie niebezpieczeństwo, wleczemy się noga za nogą, żeby nie 
widzieć, co nas otacza, każdy wzrok wbija w grzbiet tego, który idzie na przedzie.
...Jest północ, śnieg i mgła coraz gęstsze, nie widzimy już, gdzie stawiamy nogi. Czy 
warto forsować marsz w tych warunkach? Daję rozkaz rozbicia obozu.
...Palec odmrożony przed opuszczeniem „Stella Polare” dokucza coraz bardziej, co 
noc, leżąc już w śpiworze, po ciemku, kiedy inni śpią, odwijam go i końcem lancetu nacinam 
po bokach, żeby wycisnąć ropę, która nieustannie się zbiera. Powinienem obmywać ranę 
roztworem sublimatu, ale zaniechałem tego, szkoda czasu i nafty. Narażam się na zakażenie, 
wiem, ale to chyba najmniejsze z tych niebezpieczeństw, jakie nam tu nieustannie zagrażają... 
Krążą wokoło nas białe niedźwiedzie, wszędzie wiele świeżych śladów, przejrzeliśmy strzelby.
...I tak dalej ciągnie się odyseja strasznych wysiłków przy przepływaniu szczelin, w 
których jest pełno ostrych odłamków. Dzisiaj pracowaliśmy szesnaście godzin, a posunęliśmy 
się zaledwie o jeden kilometr naprzód. Idąc w ten sposób nie zajdziemy daleko. Śnieg i mgła 
to nieubłagani wrogowie. Nękają nas bez ustanku.

Po pięciu tygodniach pomiar astronomiczny wykazuje wreszcie, że grupa biegunowa 
dotarła do 86°26’ Nord.

...Wielkie zwycięstwo - dotarliśmy o dwadzieścia mil dalej na północ niż 
najsławniejszy polarnik naszych czasów, Fridtjof Nansen - zapisuje z dumą kapitan.

A co dalej? Czy do bieguna wystarczy sił? To jeszcze prawie czterysta kilometrów. 
Czy stanie żywności na drogę powrotną? Parę dni zawiei śnieżnych doprowadzić może do 
wyczerpania zapasów żywności. A któż przewidzieć zdoła, ile takich dni jeszcze czeka? Czyż 
Wielki Fridtjof nie wybrał także odwrotu? Umberto Cagni idzie w ślady Norwega, wyrzeka 
się bieguna. Nie chce sławy za cenę życia.
W miejscu, do którego dotarł, pozostawia trzy rurki blaszane, hermetycznie 
zamknięte, z notatką:

25 kwietnia 1900 r. Szerokość północna 86°3V. Długość wschodnia od Greenwich 
68°, w przybliżeniu do kilku minut. Po osiągnięciu tego punktu zaczynam odwrót z zapasem 
żywności na trzydzieści dni, dwustu racjami pemikanu, czterema saniami i trzydziestoma 
czterema psami, dla których mam trzysta racji. Wszyscy zdrowi.

Załoga z ulgą przyjmuje decyzję dowódcy.

...Dobiliśmy wreszcie chyba do kresu naszych cierpień. Powrót wydaje się nam teraz 
przechadzką. Oczy nasze zwracają się chciwie już nie na północ, wreszcie nie na północ, lecz 
na południe - notuje jeden z uczestników wyprawy.

*

Niewiele wiedzieli Włosi o Arktyce. Skąd mogli przypuszczać, że odwrót jest zawsze 
nieporównanie cięższy niż marsz naprzód, że z takiej „przechadzki” wielu już nie powróciło? 
Znika olbrzymie napięcie nerwowe, słabnie energia podsycana nadzieją zwycięstwa. I siły 
wyczerpują się szybciej.
Mróz znów przybiera na sile, waha się między czterdziestoma a pięćdziesięcioma 
stopniami. Ciężkie to warunki dla forsownego marszu. A spieszyć trzeba w obawie o 
żywność. Na domiar złego ręka dowódcy zaczyna puchnąć, boli nieznośnie, lada mÖrnent 
może wdać się gangrena. Jedyny ratunek to amputacja, w normalnych warunkach byłaby 
błahostką, o której nie warto wspominać, tu jednak Cagni niechętnie zabiera się do operacji.

...Odwijam palec. Nabrzmiały jest, gruby prawie jak kiść dłoni, koniuszek zmarznięty, 
sczerniały. Lancetem trzymanym w lewej ręce rozcinam opuszkę. Ledwie zdołałem zapuścić 
ostrze w ciało, tryska obficie ropa. Cóż za ulga! Odkrawam wierzch odmrożonego palca, 
kawałek po kawałku, sterczy kość, wygląda mi na martwą. Naciskając czuję silny ból w całym 
ramieniu. Jeśli ją pozostawię, przy najmniejszym uderzeniu będzie przeszkadzać. Nie mam 
wyboru, zabieram się więc do cięcia kości małymi nożyczkami, jest okropnie twarda. Długo 
diabelnie męczyłem się, nim sobie wreszcie poradziłem. Drobna na pozór amputacja zajęła mi 
przeszło dwie godziny ku wątpliwej przyjemności moich towarzyszy zmuszonych do pomofy... 
Vittorio nie wytrzymał i uciekł z namiotu nie zważając na zawieję i sztormową wichurę. Ale 
nie to mnie dręczy.

W początkach czerwca skuty dotąd mrozem ocean zamienia się w bajoro. Grzęzną w 
nim sanie, grzęzną ludzie, zapadające psy. Włosi dobywają resztek sił wyciągając raz po raz z 
nielicznych kałuż żywność i sprzęt. Przez szersze kanały przeprawiają się na niewielkich 
krach jak na tratwach. Cagni przeżywa ciężkie chwile. On także, jak De Long, rozkłada 
nocami tablice astronomiczne, sprawdza obliczenia, z których wynika, że prąd morski znosi 
ich w odwrotnym kierunku. Wciąż nie mówi o tym swym ludziom.

...Jutro musimy napocząć ostatnią bańkę nafty. Dokucza nam wszystkim teraz 
pragnienie, wypijam całą moją dzienną porcję wody, co mi się dawniej nigdy nie zdarzało. 
Złakniony, podświadomie wybudzam się ze snu. Godzinami odwlekam chwilę przyłożenia 
manierki do ust, wystarcza mi myśl, że ten cudowny płyn odświeży mi spieczone wargi. 
Czasem zasypiam trzymając wciąż manierkę pod głową, żeby woda nie zamarzła. Łykam 
wreszcie ostrożnie, kroplę po kropli, resztę chowam na później, niczym drogocenny skarb.
Jeżeli wyrzeklibyśmy się picia po jedzeniu, a trudne to wyrzeczenie, nafty 
wystarczyłoby nam jeszcze na jakieś dwadzieścia dni; nafta to opał aa zagotowanie jedzenia, 
to jakby ostatnia więź łącząca ze światem. Owych słynnych zbiorników słodkiej wody, jakie 
mieliśmy napotkać po drodze, ani śladu, aby więc mieć odrobinę wody do picia, trzeba ją 
mozolnie wytapiać ze śniegu.
...Dzień smutny jak ubiegły. Nasze biedne zwierzęta wyglądają jak martwe, od 
piętnastu dni naszego przymusowego postoju leżą nieruchomo na tych samych miejscach, na 
których się położyły, kiedy rozkładaliśmy obóz.
Ludzie śpią głęboko, a ja czuwam pochłonięty myślą o przyszłości. Chwilami wydaje 
mi się, że i tak wszystko musi zakończyć się katastrofą. Zapasy wyczerpane, a my jesteśmy 
niezdolni do prowadzenia walki z tym okropnym prądem morskim. Powoli zaczyna rysować 
się przed mymi oczyma widmo głodu i zamarznięcia. Tragiczny koniec De Longa, straszne 
przejścia wyprawy Greely’ego, cisną się do głowy ze wszystkimi wstrząsającymi 
szczegółami... Ano cóż! Będziemy walczyć do ostatka, a jeśli mamy polec, polegniemy w 
walce. Niech Bóg czuwa nad nami.

Co noc kapitan Cagni sprawdza obliczenia, co noc przeżywa tę samą rozterkę. Zapas 
żywności maleje zatrważająco szybko. Każdy dzień pogarsza sytuację. Nie sposób już dłużej 
milczeć.

A zresztą co stanie się, jeśli zginę - zapisuje u kresu wytrzymałości. - Inni muszą 
wiedzieć wtedy, co począć, jak sobie radzić, gdy mnie zabraknie.

Zbiera się więc na odwagę i wyjawia im prawdę. Jest zaskoczony spokojem, z jakim 
ją przyjmują. Na głodnych, wyczerpanych, wyzutych z sił ludziach nic już nie sprawia 
wrażenia.
- Nie powiem, by mi dodała siły ta świadomość - wzdycha jeden z nich - to trochę tak, 
jak wiewiórka w klatce z bębnem. Kręci się biedaczka dzień i noc, ale nigdzie nie dojdzie.
- Nie kracz, dziś przeszliśmy kilometr w dwie godziny, to i tak lepiej niż przed paru 
dniami - usiłuje przekonać go inny.
Ani słowa skargi, ani cienia wyrzutu, a różnie bywa przecież w wyprawach polarnych. 
Kapitan Cagni jest im wdzięczny.
Brną więc dalej naprzód jak automaty.

...Wokół - jak okiem sięgnąć - bezładne nagromadzenie ogromnych brył lodu, 
popaczonych, ponarzucanych i spiętrzonych na tysiąc sposobów’, o krawędziach 
zaostrzonych i cienkich, które sterczą na wszystkie strony. W dole tych spiętrzeń jest mnóstwo 
otworów - pułapek dla naszych nóg. Są to masy chwiejące się, które za lada powiewem wiatru 
mogą runąć na nasze głowy.
Rzekłbyś - ruiny jakiegoś olbrzymiego miasta, zwalone pomniki, rozbite dzwonnice 
kościołów i zburzone pałace - notuje.
Życie nasze urozmaicają wciąż nieprzewidziane przeciwności, sieć drobnych na pozór, 
ale jakże istotnych powikłań - wyjmując ze skrzyni resztkę sucharów spostrzegliśmy, że na dno 
przedostała się woda, zamokłe w papkę suchary trudno dzielić, „skurczyły się”, wystarczą 
zaledwie na parę dni. Pozostawiamy, co tylko się da, żeby ulżyć garstce psów, która się 
ostała. I sanie, i ciężkie od brudu części śpiworów. Pożarte zostały, rozszarpane w jednym 
mgnieniu oka przez wygłodzone zwierzęta, które poszczą na każdym postoju.

Pojawienie się słońca, choćby na krótkich parę godzin, dodaje otuchy, ale w tym 
powrotnym marszu spod bieguna niewesołe budzi refleksje. Każdy pomiar wykazuje 
bezowocność trudu. W ciągu siedmiu dni marszu Włosi nie posunęli się ani na metr, jak 
notuje z rozpaczą dowódca, w kierunku obozu wyprawy. Żywność na ukończeniu. I tak już 
głodują, jedzą pemikan przeznaczony dla psów, cuchnący łojem, nie gotowany, żeby 
zaoszczędzić resztek nafty.

...Topimy śnieg na wodę do picia. Używamy do tego psiego tłuszczu. Stara puszka od 
konserw z kawałkiem sznurowadła zwiniętym w ten sposób, że tworzy parę knotów, zastępuje 
lampę, bardzo pierwotną wprawdzie, ale od niej zależy cala nasza najbliższa przyszłość. Dym 
liże rondle i kładzie się ciemną warstwą na śniegu. Woda, którą się topi, jest wskutek tego 
czarna i ma mdły posmak starego sadła.
...Lód pęka z hukiem wokół nas. Przez cały dzień nie mogliśmy wydostać się z naszej 
kry. Mamy w kajaku mięso zabitego psa. Krajemy je na drobne kawałki i wrzucamy do garnka 
z resztką masła j soli. To będzie nasz obiad. Mięso jest wprawdzie twarde i słodkie, ale 
oszukujemy się nawzajem, twierdząc, że czegoś lepszego nie mieliśmy od dawna w ustach.
...Na pocieszenie gotujemy resztkę kawy, sześćdziesiąt gramów na trzy litry wody i 
uważamy zgodnie, że smakuje jak prawdziwa mokka, mocna, przewyborna, żujemy pracowicie 
fusy pozostałe na dnie garnka, żeby dłużej czuć jej smak. Taka uczta zdarza się co kilka dni, 
resztę czasu staramy się przesypiać, jeśli wyczerpanie przerywa marsz. Wyczerpanie i ludzi, i 
zwierząt... Biedne psiska nic nie jadły od sześćdziesięciu godzin, coraz częściej musimy 
popędzać je batem, coraz częściej zabijać na mięso, żeby nam samym starczyło sił.

Roziskrzony słońcem lód razi boleśnie oczy. Jeden z Włochów zapada na śnieżną 
ślepotę, wlecze się z zawiązanymi oczami, opóźnia marsz. Już trzy miesiące mija od chwili 
rozpoczęcia wędrówki po białym pustkowiu, już dwanaście tygodni, a każdy z tych tygodni 
wlecze się w nieskończoność.

...Pierwsze dni lipca. Jeszcze sześć dni, a pozostanie nam tylko sześć psów i sól. Nic 
więcej, ani sucharów, ani pemikanu. Ani nawet żadnego naczynia. Garnek, który lak wiernie 
nam służył, cieknie na wszystkie strony, lada mÖrnent odpadnie dno, które mozolnie 
przytwierdziliśmy przed miesiącem.

I wreszcie przychodzi upragniona, nie oczekiwana już chwila. Na horyzoncie 
ciemnieją zarysy Wyspy Rudolfa, a w parę dni później z mgły wyłania się ciężka sylwetka 
zakutej wciąż w lód Stella Polare.

Ręce nam drżą przy zwijaniu namiotu, każda chwila wydaje się wiekiem, kiedy 
schodzimy z lodowca pełnego rozpadlin do statku. Już zaczynamy dostrzegać czarne punkty, 
biegną nam na spotkanie, przyspieszamy kroku... Któż zdoła opisać naszą radość? Kto powie, 
jak dłużył nam się czas, nim wreszcie padliśmy sobie w objęcia z tymi, co nas oczekiwali. - 
Ouerini nie powrócił - słyszę i patrzę na nich nieprzytomny. Zwiesili głowy...

Radość powrotu zaćmiła żałoba. Grupa porucznika Queriniego zaginęła bez wieści.
- Wyruszyć na poszukiwania - gorączkuje się kapitan Cagni. Poszukiwania 
beznadziejne, z tego nikt tak jasno jak on nie zdaje sobie sprawy.
- Poszukiwania? To znaczy jeszcze jedno zimowanie - słyszy w odpowiedzi.
- Nie pozostawia się człowieka za burtą, nie opuszcza rannego towarzysza na polu 
walki - nie ustępuje.
Ale książę Amedeo Luigi de Savoia dość ma już Arktyki, raz na zawsze dość, 
zawiodła jego nadzieje. Decyzja dowódcy jest rozkazem. Kapitan Cagni nie pozostanie sam w 
opuszczonym obozie, niewiele zresztą mógłby zdziałać.

...Nadejdzie kiedyś dzień, w którym ktoś odniesie wreszcie zwycięstwo nad tymi 
wrogimi obszarami, ktoś pomści poniesione ofiary i tragedie tych, co tu pozostali na zawsze - 
pisze w drodze do kraju.

I nigdy już do Arktyki nie powraca.

A biegun przyciąga jak magnes

- Oddaj! - Karl przesunął językiem po wyschniętych wargach. - Oddajże! - 
niecierpliwił się, ale Olaf pił wciąż długimi łykami, tylko mu grdyka drgała. Z żalem oderwał 
wreszcie butelkę od ust, starannie wytarł szyjkę dłonią.
- Masz! Smaczna, zimna. Kto by pomyślał, że w tej Arktyce taki cholerny upał. 
Wystarczyło przeciągnąć po piargach tych parę morsów i już koszula lepi się do grzbietu - 
wierzchem dłoni otarł zlaną potem twarz..
- Aleśmy spore sztuki upolowali, Olaf, co? - mruknął chełpliwie Karl nie odrywając 
butelki od ust.
- Nabierz jeszcze tej wody, nie śmierdzi ropą jak nasza na Bratvaag. I kłusem! 
Bosman coś źle na nas spogląda - zakÖrnenderował Olaf. Schodził ostrożnie po kamienistym 
zboczu pokrytym tu i ówdzie brudnymi płachtami roztajałego śniegu. - Co się tak guzdrzesz?
Nad wąską strużką, leniwie sączącą się wśród skał, Karl na klęczkach znieruchomiał. 
Nie nabierał wody. Niepewnie obracał w palcach jakiś niewielki, połyskujący w słońcu 
przedmiot.
- Coś tam wygrzebał, skarb? - roześmiał się niefrasobliwie Olaf, a widząc, że Karl go 
nie słucha, zawrócił. W chwilę później obaj biegli pędem na brzeg. W łopocie skrzydeł 
rozwrzeszczane ptactwo jak obłok wisiało nad czerwieniejącymi z dala cielskami 
oprawionych morsów. Obok uwijali się myśliwi w zatłuszczonych, powalanych plamami 
zakrzepłej krwi kombinezonach. Szybkimi, sprawnymi cięciami długich noży ściągali ze 
zwierząt ciężką, brunatną skórę, pod którą bielała gruba na parę palców warstwa słoniny. Raz 
po raz jakiś śmielszy ptak niczym pocisk opadał błyskawicznie, porywał z brzegu krwawy 
ochłap i wzbijał się pod niebo.
Na widok biegnących bosman z trudem rozprostował grzbiet. Otwierał już usta, żeby 
im przygadać porządnie, po żeglarsku.
- Tam w górze jakaś łódź z żaglowego płótna... w niej broń! - wyrzucił z siebie 
jednym tchem Olaf.
- ...sekstant... kotwica lodowa... puszki - wtórował mu zadyszany Karl.
Znieruchomiały w powietrzu noże, zapłonęły łowcom oczy. Wszyscy co do jednego 
rzucili się za bosmanem. W mgnieniu oka, jakby się oberwała znienacka biała chmura, mewy 
z wrzaskiem opadły na czerwone tusze morsów.
- Czy to nie obóz wyprawy Nobilego? Może tych pięciu, których porwał sterowiec? - 
snuł ktoś domysły.
Pierwsze spojrzenie na broń, na pociemniałe płótno łodzi wypełnionej siną taflą lodu, 
w który wtopiły się jakieś instrumenty, puszki, worki, woreczki, wystarczyło. Bosman 
przecząco potrząsnął głową.
- Nie, to chyba coś dawniejszego. Jacyś myśliwi... - zaczął i urwał na widok kości 
bielejących spod strzępów zlodowaciałych szmat.
- Bosmanie, tu jeszcze sanki! Pod tą zaspą! - usłyszał alarmujący krzyk.
- Biegiem tam który po Starego! A wy, chłopcy, łapy przy sobie. Niczego nie ruszać! 
Zawiadomić natychmiast Horna!
Mimo kapitańskiej czapki i siwego włosa Peter Eliasson jak młodzieniec przeskakiwał 
oślizłe zaspy i wymijał rozlewiska tającego śniegu.
Bez słowa pochylił się nad wmarzniętą w lód łodzią, wyciągnął rękę, cofnął ją, wytarł 
odruchowo o spodnie, ostrożnie zmiótł z pierwszego z brzegu woreczka rozmiękłą siatkę 
wodorostów zmieszanych z piaskiem i podniósł go do oczu.
- Nieprawdopodobne! - szepnął i zamilkł. Jak urzeczony wpatrywał się w nikły, 
zatarty, ledwie czytelny napis: Andrée pol-exp. 1896. Gwałtownym ruchem ściągnął czapkę z 
głowy. Łowcy odruchowo naśladowali ten gest, zaskoczeni widokiem jego zmienionej 
twarzy.
Żaden nie śmiał zapytać. Czekali, co powie. Czekali długo. Stary marynarz zapomniał 
o nich. Delikatnie, uważnie dotykał to sekstantu, to mosiężnego haka, długo wpatrywał się w 
zetlałe szmaty pokrywające ludzkie szczątki, nie śmiejąc ich ruszyć. Palce jego zacisnęły się 
wreszcie na oblodzonym zeszycie, o pozlepianych, pokrytych cyframi kartkach.
- To obóz wyprawy Andréego. Ostatni. Nie możecie pamiętać, sam byłem wtedy 
młody, polecieli do bieguna balonem. Głośno było o tej wyprawie, głośno. I nikt już ich nigdy 
nie zobaczył. Dopiero dziś, trudno wprost uwierzyć. Ile to lat, mój Boże? Trzydzieści, 
trzydzieści trzy? Wy nie pamiętacie - wzruszył ramionami i znów się pochylił nad łodzią. 
Widać było, że pobiegł myślą daleko w przeszłość, do tych, których szaleńcza odwaga długo 
trzymała w napięciu cały świat.

*

- Żaden statek nie zdołał dotąd przedrzeć się przez lodowe zapory chroniące dostępu 
do bieguna północnego, nie pokonała ich żadna piesza wyprawa - mówili latem 1894 inżynier 
Salomon August Andrée przed szacownym gronem profesorów zgromadzonych tłumnie w 
Szwedzkiej Akademii Nauk. - Dość powiedzieć, że człowiek tej miary co Peary od lat atakuje 
daremnie biegun północny. Czy nie nadeszła wreszcie pora, żeby od nowa, całkowicie od 
nowa, rozpatrzyć to zagadnienie?... Zastanowić się, czy nie mamy innych, lepszych niż statek 
albo sanie środków walki z przyrodą na tych niedostępnych obszarach? Czy nie należy 
sięgnąć po ostatnie zdobycze techniki? Jedna z nich wydaje się wprost stworzona do naszego 
celu. Balon! - głos Andréego brzmiał mocno, z każdego słowa długiego przemówienia, 
jednego z najdłuższych, jakie wygłoszono w tej sali, przebijała niczym nie zmącona wiara. - 
Przy pomyślnych wiatrach jedynie balon pozwoli nam osiągnąć biegun i stamtąd powrócić!
Na każde krytyczne pytanie, a tych nie brakowało, odpowiadał rzeczowo, 
wyczerpująco, wysnuwał niezbite argumenty, fascynował zapałem. Tym łatwiej przyszło mu 
godzić zapał ze znakomitym przygotowaniem, że od przeszło dwudziestu lat zajmował się 
zagadnieniem żeglugi powietrznej, że miał za sobą paręset lotów. Bolejąc nad 
niedoskonałością „wolnego balonu”, zdanego na łaskę i niełaskę wiatrów, rozwiązał w 
pewnym stopniu sprawę sterowania statku powietrznego. I to go ośmieliło do przedłożenia 
Szwedzkiej Akademii Nauk swego projektu.
Towarzystwo Antropologiczno-Geograficzne poparło śmiałą propozycję. Andrée miał 
za sobą chrzest arktyczny: zimował na przylądku Thordsen nad Icefiordem, gdzie w 
szwedzkiej stacji podczas Pierwszego Międzynarodowego Roku Polarnego w latach 1881-82 
prowadził pomiary elektryczności powietrza oraz magnetyzmu ziemskiego. Wiedział więc 
chyba, na co się waży, można mu było zaufać. Pewne zastrzeżenia, pewne wątpliwości, jakie 
wysuwali jeszcze niektórzy uczestnicy zebrania, prysły w jednej chwili, kiedy głos zabrał 
Wielki Nor. Zdobywca Szlaku Północno - Wschodniego na statku Vega, bożyszcze Szwecji, 
którą okrył chwałą swego wyczynu, profesor Nordenskjöld gorąco poparł śmiałe zamiary 
Andréego.
- Są niezmiernie ciekawe. Może pan liczyć na długotrwałe południowe wiatry, które 
zaniosą was wprost do bieguna północnego. Wiem, co mówię, proszę nie ustawać w 
wysiłkach. Obiecuję pomoc.
Czegóż trzeba było więcej? Oświadczenie sławy polarnej tej miary przesądzało o 
wyprawie. Któż ośmieliłby się przeczyć Nordenskjöldowi?
- Moi współtowarzysze i ja wierzymy święcie w zwycięstwo! Komuż jak nie nam, 
Skandynawom, powinien przypaść w udziale zaszczyt odkrycia przed całym światem 
tajemnic arktycznych obszarów? - kończył swe przemówienie Andrée wsłuchując się w burzę 
oklasków, jaka wybuchła na sali. Nie było im końca. Czyż Szwecja nie szczyciła się już 
Nordenskjöldem? Może Andrée mu dorówna? We dwóch zaćmiliby nową gwiazdę 
wschodzącą szybko na firmamencie polarnym - Norwega, Fridtjofa Nansena, który na Framie 
wyruszył na podbój bieguna.
Odwołując się do uczuć narodowych Andrée rozbudził niesłychany entuzjazm. 
Wspieranie jego wyprawy stawało się obowiązkiem patriotycznym każdego Szweda.
I wielki przemysł, i wielka finansjera nie żałowały funduszów, kiedy z wydatną 
pomocą pospieszył Andréemu słynny wynalazca Alfred Nobel.
Pełen zapału inżynier oddał się całkowicie przygotowaniom do swej wyprawy. 
Wierzył bez zastrzeżeń, ślepo w Nordenskjölda i w ten przyjazny, długotrwały wiatr z 
południa, który miał zanieść balon wprost do bieguna.
- Jakież to dziecinnie proste - mówił przyjaciołom - nie mogę pojąć, czemu nikt 
przede mną nie wpadł na ten pomysł.
Nie słuchał rad, nie dopuszczał do siebie cienia wątpliwości, pogrążony w 
teoretycznych rozważaniach i ulepszeniach swego powietrznego statku.

*

Lato 1896 przynosi zawód. Z napełnionym, gotowym w każdej chwili do startu 
balonem Andrée długie tygodnie wyczekuje daremnie na Wyspie Duńczyków na ów 
przyjazny wiatr zapowiedziany przez Nordenskjölda. Nieoczekiwanie do brzegów dobija 
Fram pod dowództwem kapitana Sverdrupa. Andrée z trudem ukrywa niepokój, jaki ogarnął 
go na wieść o pieszej wędrówce Nansena. Rywal niebezpieczny, trzeba się spieszyć! Gdybyż 
zawiał wreszcie ten przeklęty wiatr!
- Długotrwały wiatr z południa, teraz, latem? - kapitan Sverdrup ze zdziwieniem 
patrzy na pełnego niecierpliwości inżyniera. - A któż panu o takim mówił? Te wiatry 
obserwowałem w Arktyce zimą. Latem zdarzają się raczej rzadko. Liczyć na nie nie sposób, 
to może być tylko przypadek.
Tego wieczoru notując rozmowę Sverdrup dopisał:

...Mam bardzo poważne wątpliwości, czy Szwed nie opiera lekkomyślnie swych nadziei 
na nie sprawdzonych danych, czy nie zamyka oczu na wiele spraw, bo nie chce po prostu ich 
dojrzeć. Zrobiłem swoje, zwróciłem mu uwagę. Czy mi uwierzył? Nie sądzę.

Przez usta kapitana przemawiało wieloletnie doświadczenie polarne i ta umiejętność 
przewidywania, jaką nabył u boku Nansena.
Czy Andrée nie wziął pod uwagę ostrzeżenia, które obalało jego nadzieje? Ani 
słowem nie wspomniał o tej rozmowie w pamiętniku prowadzonym z pedantyczną wprost 
dokładnością, a przecież notował - obok najdrobniejszych spraw - wszystkie poważniejsze. 
Czyżby lękał się uwiecznić na piśmie coś, co stało w sprzeczności ze zdaniem uwielbianego 
Nordenskjölda? A może nie chciał sam przed sobą przyznać się do niepokoju, jaki zasiał w 
jego sercu kapitan Sverdrup? W każdym bądź razie start zdecydował się odłożyć do 
następnego lata, z wyprawy jednak nie zrezygnował.
Po powrocie do Sztokholmu decyzję swą tłumaczył zbyt późną porą, wcześniejszą niż 
zazwyczaj zimą... Czyż mógł przypuszczać, że tego odwrotu nie daruje mu zmienna i 
kapryśna opinia publiczna? Przychylna dotychczas, łaskawa, nie wybacza teraz łatwo 
zawodu, jaki ośmielił się jej sprawić. Entuzjazm przygasa równie gwałtownie, jak gwałtownie 
wybuchł. Padają pierwsze słowa zwątpienia w powodzenie wyprawy, tu i ówdzie przewija się 
coraz śmielej ostra krytyka. Na domiar złego, jeden z najgorętszych dotąd zwolenników 
Andréego, profesor Eckholm, który sam miał wziąć udział w locie biegunowym, zniechęcony, 
rezygnuje. I nie szczędzi przestróg.

Śmiałość Andréego graniczy z szaleństwem - pisze otwarcie.

- Przedsięwzięcie jest istotnie tak trudne, że wycofanie się byłoby tchórzostwem - 
odpowiada twardo inżynier. Czy słowa te dyktuje mu ślepa wiara w powodzenie, czy też 
nieumiejętność zawrócenia z raz obranej drogi? Daremnie by szukać odpowiedzi na kartkach 
pamiętnika. Od dziecka skryty i uparty - takim pozostał Salomon August Andrée w wieku lat 
czterdziestu kilku.

...Śmiały, dumny, nie pozbawiony zuchwałości - pisali jego współcześni.

- Nie znają go. Odważny - tak, ale skromny do przesady, uczuciowy, wrażliwy jak 
kobieta - mówiła o swym synu matka. Była mu najbliższym, jeśli nie jedynym przyjacielem. 
Nie założył domowego ogniska w obawie, że żona nie zrozumie go, że będzie sobie rościć 
prawa do decydowania o jego życiu. Wolność cenił ponad wszystko. Życiem swoim i swych 
towarzyszy nie wahał się jednak ryzykować, marząc o urzeczywistnieniu planów, jakich nikt 
przed nim nie ośmielił się podjąć.
Jaki był naprawdę? Historia o tym milczy.

*

Wiele stronic w gazetach zajmują opisy przygotowań do niezwykłego lotu. Wykonany 
we Francji według projektu i pod nadzorem Andréego Örnen - „Orzeł”, największy balon 
świata, był szczytowym osiągnięciem ówczesnej techniki. W chwili startu pojemność balonu 
wynosiła około pięciu tysięcy metrów sześciennych. Powłokę wykonano z najprzedniejszego 
gatunku jedwabiu chińskiego. Parę warstw materiału dokładnie zszytych i sklejonych, dla 
zwiększenia szczelności pociągnięto pokostem od zewnątrz i wewnątrz. Na wszystkie szwy z 
obu stron naklejono jeszcze dodatkowo paski jedwabiu.
Balon otoczono siecią wykonaną z konopi włoskich, nasyconych specjalną wazeliną 
zabezpieczającą liny przed wilgocią. Przewidujący Andrée nakrył go od góry „czapą” z płótna 
jedwabnego, żeby zapobiec gromadzeniu się śniegu w okach sieci. O wszystkim pomyślał, 
wszystko, zdawałoby się, przewidział.
Örnen nie miał wentyla na szczycie i tym różnił się od wszystkich poprzednio 
zbudowanych balonów. Wyposażony był natomiast w wentyle umieszczone na „równiku”.
Do raptownego opróżnienia, przy lądowaniu, po raz pierwszy zastosowano urządzenie 
wybuchowe, rozrywające powłokę. Prawdziwą dumą Andréego były jego pomysłu liny 
balastowe służące do automatycznego regulowania wysokości lotu. Grube manile o różnej 
długości i łącznej masie prawie tysiąca kilogramów wlokąc się po ziemi utrzymywały balon 
na wysokości około stu pięćdziesięciu metrów. Gdy śnieg przygniatał gondolę, spadek balonu 
hamowała malejąca długość, a zarazem ciężar lin. I na odwrót, gdy słońce silnie nagrzewało 
powłokę, siła nośna powiększonego balonu podrywała Örnen w górę, a wtedy zatrzymywał 
go w pędzie ciężar lin zawisłych w powietrzu. W urządzeniu tym Andrée pokładał wiele 
nadziei, gdyż rozwiązywało ono równocześnie sprawę sterowania. Prędkość wiatru dmącego 
w przyczepione do gondoli żagle była większa niż prędkość balonu, hamowanego ciężarem 
lin wleczonych po ziemi. Dzięki temu można było uniezależnić się w pewnym stopniu od 
prądów powietrznych.
Wielokrotnie przeprowadzane próby wykazały, że ten pomysłowy i prosty zarazem 
sposób dawał aeronautom możność zmiany kursu o trzydzieści stopni.
Zaopatrzenie wyprawy przewidział Andrée z dokładnością i precyzją człowieka 
techniki. Nie pominął niczego: kilka sekstantów, instrument uniwersalny, anemometry, 
najlepsze chronometry kieszonkowe i morskie, wszystko, co było niezbędne do precyzyjnego 
określenia kierunku i położenia geograficznego, parę aparatów fotograficznych i hermetyczne 
pudła mosiężne do przechowywania filmów.
Ekwipunek osobisty, sprzęt, sanie i łódź z płótna żaglowego wykonał stosownie do 
wskazań Nansena. Żywność w postaci koncentratów i konserw w pudełkach aluminiowych i 
mosiężnych, obliczona na okres sześciu miesięcy, zajmowała niewiele miejsca. Gotowanie na 
pokładzie było ryzykowne, gdyż balon wypełniono wodorem. Ale i na to znalazł się sposób. 
Specjalny prymus tworzący całość z garnkiem postanowiono wywieszać z gondoli na 
ośmiometrowej lince. Nie chcąc utracić łączności z ojczyzną, z redakcjami pism w 
Sztokholmie, Andrée zabrał trzydzieści kilka gołębi pocztowych. Wypuszczone z Örnen 
miały zanosić do kraju wieści o losach wyprawy. Pełen pomysłów, zawsze, z każdej sytuacji, 
zdawałoby się, umiał znaleźć najlepsze wyjście. W jednym tylko przypadku zdał się na cudze 
rady. - Liny balastowe mogą zaklinować się gdzieś między skałami - troszczyli się 
przyjaciele. - Zatrzymają cię w miejscu, nie puszczą. I co wtedy? Będziesz je musiał rąbać, 
żeby się uwolnić. Czy nie lepiej wykonać połączenia śrubowe? Jednym ruchem ręki z 
pokładu, bez trudu odłączysz zaklinowany odcinek liny. Czy to nie prostsze?
Andrée ustąpił.

*

Skalisty, zapomniany przez Boga i ludzi skrawek lądu przy północno-zachodnich 
wybrzeżach Spitsbergenu, zwany Wyspą Duńczyków, w lipcowe dni 1897 roku rozbrzmiewał 
niezwykłym rozgwarem. Ponad wysoką palisadą, wokół której cisnął się tłum podnieconych 
marynarzy, ze zgromadzonych w zatoce kutrów i statków łowieckich, wyrastała ogromna, 
czarna kopuła balonu, dziwnie obca w świecie roziskrzonej słońcem bieli.
Co ranka obaj współtowarzysze Andréego uważnie śledzili pierzaste obłoki, sunące 
prędko po jasnym błękicie nieba. Obaj nie mogli doczekać się chwili odlotu. Od paru tygodni 
wiały wciąż wiatry z północy, ze wschodu, z zachodu, nigdy z południa. Powłoka balonu biła 
gniewnie w deski palisady, gaz ulatniał się, wciąż go trzeba było dopełniać. Dni uciekały za 
dniami, napięcie wzrastało. Kiedyż wreszcie? Czy i tego lata, jak poprzedniego, przyjdzie 
czekać nadaremnie?
Dwudziestoczteroletni asystent fizyki na Politechnice w Sztokholmie, olbrzym o 
twarzy dziecka, Nils Strindberg nie ukrywał zawodu. Pierwsza powietrzna wyprawa do 
bieguna od dawna napełniała go entuzjazmem. Rozmowny, bezpośredni, zyskiwał sobie 
szybko sympatię. Był tym pierwszym, który zgłosił się do Andréego błagając, by go zabrał, 
tym wiernym, którego nie zniechęciły niepowodzenia poprzedniego roku. Teraz, przed 
samym odlotem zaręczył się z ukochaną dziewczyną oświadczając zuchwale: - Ślub wkrótce, 
natychmiast po powrocie z bieguna północnego.

Chciałem w ten sposób dać wyraz mej ufności w Andréego, w powodzenie wyprawy - 
pisze. - To najlepsza odpowiedź tym, co ośmielali się wątpić.

Inżynier budowy dróg, Knut Fraenkel, trzeci uczestnik powietrznej ekspedycji, o pięć 
lat starszy od Nilsa, jest jego przeciwieństwem. Opanowany, zamknięty w sobie, najchętniej 
milczący. Z ogorzałej twarzy nie schodzi uśmiech, nie sposób w oczach wyczytać troski, jaką 
napawają go te gorzkie dni zwłoki, podczas których do serca wkrada się zwątpienie.
11 lipca od wczesnego ranka wieje wreszcie upragniony wiatr z południa, przepędza 
szybko na północ obłoki, budzi nadzieję. Prognoza pogody dobra. Andrée wzywa swych 
współtowarzyszy. Przybiegają obaj uszczęśliwieni.
- Nareszcie coś się zacznie dziać! - krzyczy z daleka Strindberg.
- Jak myślicie? Próbować? - słyszy w odpowiedzi dziwnie obcy głos. I patrzą obaj 
zaskoczeni na zmienioną twarz dowódcy. Czyżby się wahał, teraz, w decydującej chwili? 
Skąd ta zmiana? Czyżby zwątpił?
- Próbować! - rzuca porywczo, nie panując nad sobą dłużej Strindberg.
Fraenkel zmieszany milczy długo, nim powtórzy niepewnie za kolegą: - Trzeba 
próbować!...
Ku ich zdumieniu inżynier prosi o godzinę namysłu, zamyka się w kabinie kanonierki, 
która dowiozła ich na Wyspę Duńczyków. Co czyni samotny? Z czym musi się jeszcze 
uporać? Co w sobie przewalczyć? Lęk, brak wiary we własne siły? Kiedy powraca, na jego 
twarzy nie ma śladów zwątpienia. Ani entuzjazmu. Postarzała dziwnie, jest kamienna jak 
maska.
- Zarządzam odlot. Moi współtowarzysze nalegają. Ustępuję więc... - mówi po chwili, 
bez przekonania, ściskając dłoń dowódcy kanonierki. Ten nie kryje zaskoczenia. Nie tak 
wyobrażał sobie początek głośnej na cały świat wyprawy. Co niepokoi Andréego? Warunki 
klimatyczne pomyślne, dawno takich nie było. I długo może nie będzie. Czyż dziś dopiero 
pojął, na co się waży? A może lęka się cofnąć?
- Wiele pamiętam pożegnań polarnych... - opowiadał później wstrząśnięty kapitan. - I 
pełnych niepokoju, i radosnych. Tego ostatniego nigdy nie zapomnę, było wręcz tragiczne!...
- Zwalić palisadę! - kÖrnenderuje Andrée. I dziesiątki marynarskich dłoni wpierają się 
mocno, z całych sił, w trzeszczące pod naporem deski.
- Raz, dwa, trzy! Odciąć liny! - pada następny rozkaz.
Błyskają w powietrzu topory. Spętany ciężarem lin balastowych Örnen powoli unosi 
się w górę. - Niech żyją! - krzyczą zgromadzeni na brzegu.
- Niech żyje nasza stara Szwecja! - słyszą z oddali. I milkną raptownie. Coś dzieje się 
niedobrego, liny drążą na wodach zatoki głęboką bruzdę, gondola nieruchomieje, chyli się, 
opada coraz niżej, już dotyka fali.
- Toną! - wybucha z brzegu rozpaczliwy krzyk. I marynarze rzucają się do kutrów, 
żeby spieszyć na pomoc. Widzą, jak ci z Örnen zwalają za burtę jeden wór piasku, drugi, 
trzeci. Balon gwałtownie podrywa się w górę. I naraz trzy liny balastowe bezwładnie opadają 
na wody zatoki. Złącza rozśrubowały się samoczynnie...
Nikt na brzegu nie przerywa grobowej ciszy. Start był zły. Wszyscy zdają sobie z tego 
sprawę, są bezsilni. Jeszcze pora cofnąć się, wypuścić gaz, lądować. Andrée wie chyba, na co 
się waży. Bez lin balastowych nadzieja na sterowanie bezpowrotnie stracona, Örnen zdany na 
łaskę i niełaskę biegunowych wiatrów. Jak każdy zwykły, wolny balon. Nie, nie zawróci. 
Jeszcze chwila, dwie i czarna, lśniąca w słońcu plama balonu z wolna maleje. Sunie wciąż 
nisko, zbyt nisko. Czy nie zahaczy o ciemne, ostro rysujące się na horyzoncie szczyty Wyspy 
Amsterdamskiej? Przeszła! Niewyraźna, jakby wsiąkła w wypłowiały błękit, niknie wreszcie 
z oczu milczącego tłumu. Niknie na zawsze...

*

Na wodach Morza Barentsa w kilka dni później w olinowaniu myśliwskiego kutra 
norweskiego przysiada ścigany przez mewy jakiś drobny ptak, żałosny, niepozorny, u kresu 
sił. Skąd się tu zaplątał na morzu? Tylko patrzeć, jak zadziobią go mewy, niech się dłużej nie 
męczy. Szyper Hansen strąca go celnym strzałem. Nie zadaje sobie jednak trudu opuszczenia 
szalupy, bo i po co?
Po kilku godzinnych przygodnie napotkanemu kapitanowi wielorybnika przy kieliszku 
chwali się, jak daleko na otwartym morzu upolował lądowego chyba ptaka.
- Coś ty zrobił najlepszego? A jeśli to był gołąb pocztowy z Örnen? Za pośrednictwem 
tych gołębi Andrée miał wysyłać z bieguna wiadomości do kraju. Masz się czym chwalić.
Zmieszany, niewiele myśląc, Hansen zawraca. Nie łatwo odnaleźć wśród siwych, 
wiecznie rozkołysanych fal maleńką ptaszynę. Godzina mija za godziną na żmudnych 
poszukiwaniach, ale szyper się zaciął. Z bocianiego gniazda wachtowy krzyczy wreszcie: 
„Jest!” Tym razem Hansen nie żałuje trudu, opuszcza co prędzej szalupę, wiosłuje co sił. Tak, 
to gołąb pocztowy Andréego. Pod siwym skrzydełkiem niósł nasycony parafiną zwitek 
pergaminu.

13 lipca godzina 12.30 po południu. 82° Nord 15°5’ Est. Dobry prąd na wschód 10° 
połudn. Na pokładzie wszystko w porządku. Jest to trzecia poczta gołębia. Andrée.

Tych kilka słów, jakie przyniósł wyczerpany ptak, były pierwszą wiadomością o 
losach wyprawy. Czekano niecierpliwie następnych, czekano długo. Rósł niepokój, później 
trwoga. Ci nawet, co potępiali surowo lekkomyślność Andréego, uważali jego lot za czyn 
szaleńczy, w głębi serca żywili nadzieję na szczęśliwy powrót aeronautów.
- Nie spodziewajcie się nas wcześniej niż za rok - oświadczył przed odjazdem ze 
Sztokholmu Andrée, ale wszyscy zdawali sobie sprawę, że sam nie wierzył w to, co mówił, 
niczego przecież nie przygotował, ani żywności, ani osobistego ekwipunku na przetrwanie 
nocy polarnej w Arktyce.
Uciekał czas. Po roku daremnego wyczekiwania zaczęto myśleć o wyprawach 
ratowniczych. Ale dokąd je kierować, gdzie odnaleźć aeronautów? Polarnik angielski Jackson 
przeprowadza poszukiwania na Ziemi Franciszka Józefa, Peary - na obszarach Grenlandii, 
brat Fraenkla - na syberyjskich wybrzeżach. Mijają miesiące, upływają dwa lata. Arktyka 
dobrze strzeże swej tajemnicy.
Wiosną 1899 na północnych wybrzeżach Islandii rybacy odnajdują przypadkiem 
pływak z Örnen, a w nim notatkę:

...zrzucony z balonu Andréego... 11 lipca 1897 r., współrzędne geograficzne 
82°Nord25°Est... Lecimy na wysokości 600 m.

Pływak pozostawał w morzu sześćset siedemdziesiąt dwa dni. Zrzucony wkrótce po 
starcie, wiele mówił o trudnościach, w jakich od pierwszych chwil znaleźli się aeronauci. 
Prócz zwykłego balastu musieli widocznie pozbywać się z pokładu wszystkiego, co się tylko 
dało, żeby nabrać wysokości.
I znów zapanowała cisza. Nowe wyprawy podbiegunowe zaczęły pasjonować opinię 
publiczną, nowe zwycięstwa, nowe porażki.
W trzy lata później przy północnych brzegach Norwegii wyłowiono drugi pływak. 
Uszkodzony, jakby pod wpływem gwałtownych zderzeń, pozostawał w wodzie tysiąc sto 
czterdzieści dwa dni...
Fridtjof Nansen pierwszy na Kongresie Geograficznym w Berlinie w 1900 roku 
odważa się powiedzieć jasno to, czego lękają się inni:
- Nie ma już cienia nadziei!
W tym samym roku umiera Wielki Nor, chmurny starzec, mimowolny sprawca 
niejednej katastrofy arktycznej. Poszukiwania j ego wyprawy na statku Vega przypłaciła 
klęską załoga Jeannette. Jego śladami wypłynął na zgubę buńczuczny Brusiłow na statku 
Swiataja Anna. Któż jak nie on obudził i podtrzymywał ślepą wiarę Andréego, pragnąc 
doświadczenia rodaka wyzyskać w swoim locie balonem nad Antarktydę.
Tego pamiętnego roku Szwecja obchodziła podwójną żałobę. Po Nordenskjöldzie i po 
tym, który mu zaufał. Nikt się już dłużej nie łudził.
Mijały lata za latami. Jeden dziesiątek, drugi, trzeci. Świat dawno zapomniał o 
tragicznej zagadce Örnen. I nikt nigdy nie dociekłby, jakie piekło przeżyli i jak zginęli 
pierwsi polarni aeronauci, gdyby nie wyjątkowo upalne lato 1930, które stopiło stare pokłady 
sprasowanego śniegu i lodową pokrywę na Wyspie Białej, gdyby nie przypadkowe odkrycie 
dwu złaknionych marynarzy, którzy pobiegli do strumyka ugasić pragnienie.

...Za nami morze wolne od lodu, ciche jak śmierć. Na przybrzeżnych mieliznach 
sterczą nieme kolosy icebergów - pisze doktor Horn wstrząśnięty odkryciem. - Kto 
kiedykolwiek mógł sądzić, że uchyli się wreszcie zasłona skrywająca los tej wyprawy przed 
naszymi oczami? Że Andrée, Strindberg i Fraenkel przed trzydziestoma trzema laty spoglądali 
na te same wody, co my dzisiaj, na ten sam bezludny kraj... Jak często wdrapywali się na 
stromiznę icebergu wyglądając pomocy z morza i dostrzegali tylko wieczny lód. Może w 
pogodny dzień wpatrywali się w lśnienie lodowca na Storo, wiedzieli, że za nim leży Ziemia 
Północno-Wschodnia, Spitsbergen, że tam stoją statki z ojczystą flagą. Nigdy jednak już nie 
było im dane opuścić Wyspy Białej, tutaj skazani zostali na śmierć z mrozu i wyczerpania.

Czas poczynił straszliwe spustoszenie w obozie śmierci. Doktor Horn, dowódca 
naukowej wyprawy norweskiej, która na myśliwskim statku Bratvaag płynęła na badania 
Ziemi Franciszka Józefa, gorączkowo wydobywa spod zmarzniętego na kamień śniegu 
strzelby, anemometry, przybory kuchenne, notes. O parę kroków dalej, na nagiej skale 
wmarznięte w lód spoczywają jakieś zwłoki. Poprzez spodnie w strzępach bielą się piszczele. 
Z pomocą Eliassona Horn wydobywa je ostrożnie na powierzchnię. Monogram „A” na 
podszewce płaszcza nie pozostawia złudzeń - Andrée!

Wokół rozrzucone były strzępy odzieży, brakowało czaszki. Było oczywiste, że 
niedźwiedzie polarne dobrały się do zwłok, pożarły je może częściowo. W płaszczu dziennik, 
ołówek, notes, obok broń, amunicja.

O kilkadziesiąt metrów dalej w szparze skalnej drugi szkielet, na modłę eskimoską 
przywalony głazami.

...Długo staliśmy nad tym nędznym grobem zastanawiając się, czy należy mącić jego 
spokój. Zgodziliśmy się jednak wreszcie, że i tego, co spoczywał pod rumowiskiem, należało 
oddać ojczystej szwedzkiej ziemi.

Były to zwłoki nieszczęsnego Strindberga. Wskazywał na to monogram „S” na 
płaszczu, medalion z podobizną młodej dziewczyny, który Nils nosił na piersi. I złoty pukiel 
jej włosów. Czaszka leżała o kilka kroków dalej, wtopiona w lód pokrywający skałę.
Brakowało jeszcze zwłok Fraenkla. Horn nie ustawał w gorączkowych 
poszukiwaniach. Praca nie była łatwa. Przezroczystą taflę trzeba było zrąbać wokół hakami i 
łopatami, uważając, żeby czegoś nie uszkodzić. Wśród pudełek, puszek po konserwach 
zobaczył prymus i machinalnie przybliżył do niego zapalniczkę. W powietrzu z sykiem 
wystrzelił płomień. Płomień, który zgasł tu przed trzydziestu kilku laty.
Wiele przedmiotów tak mocno wrosło w lód, że nie sposób było wydobyć ich od razu. 
Dowódca naukowej wyprawy nie mógł w nieskończoność przedłużać pobytu na Wyspie 
Białej. Napotkanemu po drodze kapitanowi, który powracał do Norwegii, przekazał 
wiadomość o sensacyjnym odkryciu, a sam popłynął na Ziemię Franciszka Józefa.
Do skalistych wybrzeży samotnej wysepki pospieszyły tłumnie statki i kutry. Bez 
trudu odnaleziono trzeci szkielet.

...Zmarły leżał bezpośrednio na ziemi, pod grubą warstwą lodu... Dalej sanie, notes 
Strindberga, dziennik pokładowy, kalendarz Fraenkla, worek z próbkami geologicznymi, 
aparat z filmami i wiele innych przedmiotów. Dopomogły nam one wyjaśnić tajemnicą 
śmierci tych, co wznieśli ten namiot o rusztowaniach z kawałków drewna dryftowego i żeber 
wielorybich - pisze dziennikarz, który przypłynął z misją zabezpieczenia wszystkiego, co 
pozostało z wyprawy Andréego.

Przemrożone, twarde jak lód żałosne szczątki, które w ciągu jednego pokolenia 
przeleżały pod lodem, i strzępy odzieży porośniętej wodorostami trzeba było delikatnie 
oddzielić od pamiętników, notesów, listów, by je ocalić przez zniszczeniem. Uczyniono to 
natychmiast, na statku. Nasiąkłe wilgocią, zżarte miejscami pleśnią stronice tając i parując 
sklejały się mocno, jak spojone cementem. Jedną po drugiej rozdzielano ostrym nożem, 
osuszano z zachowaniem najdalej idącej ostrożności, uważając, by nie uszkodzić 
zanikającego pisma, a później kartka po kartce przekładano bibułą. Żmudnej, odpowiedzialnej 
pracy nie można było przerwać, trwała kilka dni i kilka nocy. Dzięki niej później w 
Sztokholmie dało się odcyfrować bezcenne dokumenty.

*

Spowite w czarny całun, owinięte szczelnie niebiesko-żółtymi flagami trzy trumny 
kryły szczątki ludzi, którzy powracali do świata żywych po długim lodowym śnie.
Ziemia norweska, Tromsö, która niejedno widziała już pożegnanie i powitanie, 
pierwsza przyjęła aeronautów.

...Ćwierć wieku przeszło nie słyszeliście dźwięków ojczystej mowy. Nie możecie już 
pojąć tego, co mówimy, co dziś czujemy witając was. My jednak - chociaż goście obcego 
kraju - możemy rozpostrzeć na waszych trumnach te barwy, dla których poszliście na śmierć - 
mówił nie kryjąc wzruszenia przedstawiciel Szwecji.

Gdy w katedrze Sztokholmu w obecności króla i nieprzeliczonych tłumów pastor 
wielkim głosem zawołał:
- Witajcie w ojczyźnie! Witaj Andrée, witaj Strindberg, witaj Fraenkel! Długo byliście 
nieobecni! - dreszcz przeszedł po kościele, zebrani nie kryli łez. I nikt nie zwracał uwagi na 
posiwiałą kobietę w ciężkiej żałobie, nieruchomą, ze splecionymi kurczowo dłońmi. Nikt nie 
poznał w niej narzeczonej, która samotnie i wiernie czekała swego Nilsa pewna, że kiedyś do 
niej powróci. Wydawało się wszystkim, że ci trzej ożyli, że są tu znów między nimi, zdrowi, 
cali, że przyszli stamtąd, skąd nie ma odwrotu.
Najwybitniejsi specjaliści odcyfrowywali gorączkowo dokumenty i wywoływali 
mozolnie filmy po przeszło ćwierćwieczu wydarte Arktyce. Teraz wreszcie świat mógł 
przeżywać tragiczne dzieje śmiałych. Surowe w swej prostocie notatki tchnęły odwagą daleko 
wybiegającą poza granice ludzkiej wytrzymałości. Stronica po stronicy z nieczytelnych 
początkowo liter, cyfr czy map wyłaniały się coraz wyraźniej przeżycia nieoczekiwane i 
zadziwiające.

*

Wbrew zuchwałym nadziejom Andréego lot Örnen trwa zaledwie niecałe trzy doby, 
sześćdziesiąt pięć godzin i trzydzieści trzy minuty.
Pierwsze chwile niepokoją, obezwładniają zatrważającym uczuciem osamotnienia. 
Przed nimi mgła, za nimi mgła, nad nimi mgła, pod balonem czerń wody ubielonej odłamami 
kry i strzępami leniwie wlokącej się mgły. Wokół cisza mącona tylko chrzęstem lin i 
monotonnym skrzypieniem kosza. Wszyscy trzej z ulgą nasłuchują skrzeku wędrownej mewy 
i stłumionego łoskotu lodowych brył, dochodzącego z morza. Mówią głośno, coraz głośniej, 
krzyczą, żeby tę złowrogą ciszę zagłuszyć.
Po dwudziestu czterech godzinach oswajają się powoli z nieznanym, które ich otacza, 
powracają myślą do swoich w kraju. Czy gołębie pocztowe, które wypuścili, dotrą szybko do 
celu?
Andrée ze spokojem przyjmuje meldunek o zmianie kierunku wiatru. Nie wydaje się 
martwić tym, że Örnen zawraca, zamiast lecieć naprzód. Jest to objaw niepokojący, pierwszy, 
ale nie ostatni. Czyżby wciąż jeszcze ślepo wierzył? Żaden z trzech aeronautów ani słowem 
nie wspomina w notatkach o utracie lin balastowych przy starcie. To zbyt bolesne...
Mgła zwiera się wokół balonu, nieprzebita wzrokiem, lepka, dokuczliwa, osiada na 
powłoce, zamarza w Jodową obręcz, ciąży, przygniata do ziemi. Örnen wytraca powoli 
wysokość. Pierwsze uderzenia kosza o kry i pierwszy alarm:
- Wyrzucać balast! - pada rozkaz. Na próżno! Oblodzony balon raz po raz uderza o 
ziemię. Trzeba usunąć z gondoli wszystko, co tylko się da. To sprawa życia i śmierci. Leci w 
dół kotwica, leci za nią boja. Ta, którą mieli zrzucić nad biegunem północnym. To dowód 
zwątpienia. Zwątpienie zaczyna przebijać ze skąpych zapisków dowódcy. A zarazem duma.

...Jesteśmy pierwszymi, którzy przelatują nad tymi nieznanymi obszarami. Jak szybko 
znajdziemy naśladowców? Czy ludzie będą uważać nas za szaleńców, czy też pójdą w nasze 
ślady? Jestem dumny i ja, i moi współtowarzysze, chociaż nie przeczę - ryzykujemy żydem.

Gęsta mgła przytłacza wciąż balon do ziemi. Örnen ciągnie gondolę na zachód po 
twardej, pooranej zastrugami krze. Ciskany na wszystkie strony, szarpany gwałtownie, 
podrzucany kosz drga jak żywy. Udręczeni ludzie ani na chwilę nie odrywają rąk od lin, 
wczepiają się w nie kurczowo, nie wytrzymują diabelskiej jazdy.

- ... W ciągu półtorej godziny osiem silnych wstrząsów. Im dalej, tym gorzej... Lód 
„stemplujemy” teraz długimi śladami co 5 m... Zimno bardzo dokucza...

Upragniony bezruch przychodzi znienacka. Nie jest wybawieniem, jest katastrofą. 
Zaklinowane między bryłami lodu resztki lin balastowych na całą noc hamują lot. Wiatr 
zmienia kierunek... Gdyby nie to przymusowe zatrzymanie, Örnen zawróciłby na Spitsbergen 
gnany silnym północnym podmuchem. Czyżby Sverdrup miał rację?
Następnego dnia mgła rzednie, poprzez szczelinę wyziera słońce, nagrzewa silnie 
czarną powłokę. Jednym szarpnięciem balon zrywa się z uwięzi i płynie na północny wschód. 
Wciąż nisko, wciąż zbyt nisko.
- Wyrzucić balast! - pada znów komenda. I za burtę, wylatuj ą wory z piaskiem. 
Wszystko, co wydaje się zbędne w tej krytycznej chwili, pływaki sygnalizacyjne, krążki lin, 
beczka uniwersalna, a gdy i to nie pomaga - część żywności.
Örnen gwałtownie podrywa się w górę, nabiera wysokości. Otucha wstępuje w serca.

... Cóż za wspaniały lot! - notuje uszczęśliwiony Andrée. - O półtora stopnia 
posunęliśmy się na północ!

Po wykonaniu pomiaru astronomicznego Strindberg na nowo, po raz nie wiadomo już 
który, odczytuje ostatni list od ukochanej. Nosi go na sercu razem z jej podobizną i puklem 
włosów zamkniętym w medalionie. Rad by podzielić się z narzeczoną swą radością. Czy 
Anna będzie umiała ją wyczytać między wierszami suchego meldunku: Na pokładzie 
wszystko w porządku - zaniesionego do kraju pod skrzydłem gołębia?
Cieszy się Andrée, cieszy Fraenkel:

...całe szczęście, że nie próbował wleźć po linach tu do nas - notuje żartobliwie na 
widok niedźwiedzia na dole, jedynej ciemniejszej plamy na bieli lodowych pól.

Nie wiedzą, że to ostatnie radosne chwile, jakie darował im los. Nad balonem 
gęstnieją szybko zwały chmur, pęcznieją deszczem, czysty dotąd horyzont mętnieje szarym 
oparem. O północy pierwsze mocne zderzenie gondoli z płytą torosu budzi niepokój. Drugie, 
trzecie, dziesiąte. Zderzenie biegnie za zderzeniem, wstrząs za wstrząsem.
Pierwsze krople mżawki spowijają liny, kosz i powłokę balonu jednolitą szklistą 
skorupą. Narasta w zatrważającym tempie, przytłacza do ziemi. Prędkość maleje z godziny na 
godzinę. Pada wreszcie rozkaz. Rozpaczliwy:
- Otworzyć klapy! Przygotować się do lądowania!
Skaczą wszyscy trzej na rozmiękłe lodowe pole. Örnen leży bezwładny, jak wielki, 
ugodzony śmiertelnie ptak. Gdyby, zgodnie z zapewnieniem Nordenskjölda, wiał trwały 
południowy wiatr, od dwudziestu godzin Szwedzi byliby już u celu. Marzenie o zwycięstwie 
rozwiewa się bezpowrotnie. Od bieguna dzieli ich teraz kilometrów osiemset...

*

...Musimy stąd odejść - mówi jedno skąpe zdanie w pamiętniku Andréego. Odejść, ale 
dokąd? Po długich naradach decyduje się iść po polach lodowych w kierunku półwyspu Flora 
na Ziemi Franciszka Józefa. Czemu, wbrew rozsądkowi, do tej właśnie odległej ziemi, a nie 
do Spitsbergenu? Na to pytanie” pamiętniki Szweda nie dają odpowiedzi. Urzeczony jest 
widać opowiadaniem Nansena o jego spotkaniu z Jacksonem, o jego cudownym ocaleniu, 
półwysep Flora przyciąga wizją budynków wyprawy angielskiej, zapasami żywności, 
nadzieją, że ktoś tam może przypadkiem zimuje.
Fatalna decyzja, zrodzona z nieznajomości warunków polarnych, trudno o gorszą. 
Pewien zwycięstwa, pełen ufności w autorytet Wielkiego Nora, przygotowując starannie swą 
wyprawę, Andrée zapoznał się ze wszystkimi chyba zgromadzonymi w świecie obserwacjami 
meteorologicznymi z Arktyki, wierząc, że balon poprzez biegun północny zaniesie go do 
wybrzeży Alaski lub Syberii. Dla niego biegun był zwycięstwem powietrznym, zapomniał o 
dryfie lodowych pól pędzonych nie znanymi podówczas szlakami prądów morskich, nie 
przywiązywał wagi do tych zagadnień, zamykał oczy na rzeczywistość, nie miał przecież 
zamiaru brnąć pieszo, jak inni nieszczęśnicy, po lodzie. Niczego nie nauczyły go tragiczne 
doświadczenia De Longa. O podniebnych marzył szlakach, ani na moment nie dopuścił do 
siebie myśli o możliwości katastrofy. Nic nie wiedział o lodzie ani o prądach morskich i nic 
nie chciał wiedzieć.
Nie zdając sobie wciąż jeszcze sprawy z grozy sytuacji, w jakiej postawiło go 
przymusowe lądowanie, Andrée ze starannością i zaradnością inżyniera szykuje do dalszej 
drogi trzy pary sań z ładunkiem stu sześćdziesięciu kilogramów każde, sprzęt obozowy, 
instrumenty naukowe, jeden obszerny śpiwór, łódź płócienną, broń, amunicję, żywność. O tę 
ostatnią najmniej się martwił, nie może jej zabraknąć. Mało to fok wokół, ptactwa polarnego, 
nie mówiąc o niedźwiedziach? Ubił pierwszego w czwartym dniu przymusowego 
obozowania. Inne krążyły w pobliżu po lodowych polach.
Pierwsze kroki po krze dają Szwedom przedsmak tego, co niesie przyszłość. Jak 
daleko sięga wzrok, bieli się kłębowisko ruchomych brył, gnanych bez ustanku prądami, 
spiętrzonych w zwaliska, jedne krótkie, niskie, inne długie, wysokie. Tu rozwiera się 
znienacka paszcza szczeliny, poszerza powoli, bezszelestnie, tam zamyka z łoskotem 
eksplozji w sprasowaną mocno taflę i wyrzuca wysoko w powietrze snopy wody ubielonej 
odłamkami kry.

...Teraz wie twój Nils, co to znaczy iść po polarnym lodzie - stenografuje Strindberg w 
liście do swej Anny. - Natychmiast po wyruszeniu z obozu sanie przewróciły się i runęły do 
morza. Po kolana wszedłem do lodowatej wody i całym wysiłkiem mięśni podtrzymywałem je 
za płozę. Andrée i Fraenkel zdołali przeskoczyć na drugą krę. Z trudem udało się nam 
wyciągnąć sanie, mój wór przemókł zupełnie. A w nim wszystkie twoje listy i twoja fotografia, 
mój najdroższy skarb...

Za pierwszą szczeliną w lodzie druga, dziesiąta, dwudziesta - wszystkie szeroko 
rozwarte. Na odłamach lodu, niczym na tratwach, Szwedzi z trudem przeprawiają się na drugi 
brzeg, przeciągają ładunek. Po kilometrze, po dwu drogę zastępuje im znów ciemna wstęga 
wodnego kanału.

...Przez 10 godzin mordowaliśmy się przeciągając sanie - praca mozolna stenografuje 
jak co dzień Strindberg.

Dziwnie skąpe są notatki z tych pierwszych dni. Zbyt ciężkie rozczarowania. Nie tak 
wyobrażali sobie polarną wyprawę, która im miała przynieść sławę. Mżawka, lód, mgła 
stapiały się w jeden świat grozy. Każdy nieostrożny krok w sieci rozpadlin grozi śmiercią. Co 
noc rozbijają obóz, co ranka rozpoczynają beznadziejny marsz po polarnym błocie. 
Upolowany od czasu do czasu niedźwiedź urozmaica jednostajne wyżywienie. Upływają dni 
za dniami. Najciężej myśleć o nadejściu polarnej nocy.
Coraz częściej Andrée notuje:

...Jesteśmy bardzo znużeni, brak nam sił, droga bardzo uciążliwa. A dalej:...Sanie 
przewróciły się i wpadły do wody. Połamane. Śnieg bardzo miękki. Kanały w lodzie coraz 
szersze, trudne do przebycia. Teren niezwykle trudny. Przebrnęliśmy 14 takich kanałów. 
Cienki lód wrzyna się w łódź, uniemożliwia wiosłowanie...Od początku mamy bardzo złą 
drogę. Obszary polarne - to ojczyzna ciężkich przejść... Wpadłem znów do wody... Fraenkel 
cierpi na ślepotę śnieżną. Stała mgła. W szczelin wodnych w ciągu 6 godzin. Grubość lodu 0,8 
m. Potężny pas spiętrzony, szerokości kilku kilometrów, przed nami. Po 16 godzinach marszu 
wśliznęliśmy się wreszcie do śpiwora... Uczymy się sztuki ubogich: niczego nie lekceważyć. I 
jeszcze jednej - nie myśleć o jutrze.

Na domiar złego monotonne, nie gotowane jedzenie powoduje biegunkę, wycieńcza 
organizm. Z trudem Szwedzi wloką się naprzód.
Naprzód? Cóż za straszna pomyłka! Brną po grząskim lodzie na wschód - a silny prąd 
morski znosi ich - jak znosił De Longa, Nansena, Cagniego i tylu innych - w przeciwnym 
kierunku. Walka nierówna.
Strindberg przez cały czas, wieczór po wieczorze, póki mu życia stanie, dzieli się ze 
swą Anną przeżyciami, wydarzeniami dnia, to nadzieją, to rozpaczą. Stenografuje, żeby 
zmieścić w notatniku jak najwięcej. A może pragnie, żeby te zapiski tylko ona mogła 
odczytać?

...Dokoła lód i tylko lód. Znasz, mila moja, obrazy polarne Nansena, wiesz po trosze, 
jak lód taki wygląda. Spiętrzone zwaliska i kanały wypełnione roztajałą, lodowatą wodą. 
Obecnie prószy tu u nas śnieg, ale cicho jest i nie bardzo dokucza zimno. Wy teraz w ojczyźnie 
macie zapewne piękną, letnią pogodę... Dziwnie mi pomyśleć, że na twoje następne urodziny 
nie będę jeszcze zapewne w domu, przy tobie... Może nawet przyjdzie nam tu spędzić dwie 
zimy? Któż to może wiedzieć? Wędrujemy naprzód bardzo powoli. Może nie uda się nam 
jesienią dotrzeć po lodzie do półwyspu Flora, jak o tym marzymy? Nie jest wykluczone, że w 
takim przypadku będziemy jak Nansen zmuszeni przezimować w jakiejś pieczarze ziemnej. 
Biedna mała Anno, nie rozpaczaj, jeśli nie powrócimy do domu przed następną jesienią. Ta 
myśl dręczy mnie i nęka ze względu na ciebie, najdroższa. Ja przetrwam, postaram się 
przetrwać, ale czy będzie mi kiedyś dane do ciebie powrócić?...

Biedna „mała Anna” czekała trzydzieści trzy lata...
Wiele cierpień ominęło matkę Andréego. Wykazała dużo hartu nie stając mu na 
drodze, kiedy rozpłomieniony nadzieją zwycięstwa rozpoczynał przygotowania do swej 
niezwykłej, na owe czasy, Wyprawy. Umiała usunąć się w cień, powściągnąć niepokój. Nigdy 
ani jednym słowem, ani jednym spojrzeniem nie zdradzała przed synem, ile łez, ile nocy 
bezsennych kosztowały ją zuchwałe plany biegunowego lotu.
- August nie ma nikogo prócz mnie - mawiała - jakżebym mogła mu przeszkadzać? 
Jednego tylko w życiu pragnę - jego szczęścia.
Skrywany niepokój o syna przyspieszył śmierć chorej na serce kobiety. Zmarła 
samotnie przed startem Örnen.

...Jestem z siebie niezadowolona - pisała do niego na Wyspę Duńczyków w ostatnim 
liście. - Przy rozstaniu z tobą okazałam słabość. Jedno ci tylko chcę, synu, powiedzieć - 
jeślibyś miał po powrocie nie zastać mnie już przy życiu, nie sądź, że twoje wielkie 
przedsięwzięcie wpłynęło na to choćby w najmniejszym stopniu. A teraz dzięki za wszystko, 
czym dla mnie byłeś...

Wchodząc na pokład gondoli Örnen Andrée nie wiedział o śmierci matki. Ostatnie 
słowa, jakie skreślił przed odlotem - dla niej były przeznaczone.

...Bądź spokojna, najdroższa, twoje serce czuwa nade mną.

Kto płakał wyczekując daremnie powrotu Knuta Fraenkla, o tym milczą kroniki 
wyprawy. Nietrudno wyobrazić sobie, że ta cisza kryje także ból.

*

Marsz trwa.
Obliczenia astronomiczne Strindberga potwierdzają wreszcie straszną prawdę - cały 
wysiłek idzie na marne. Ostatkiem sił Szwedzi prą na wschód, a prąd morski znosi ich na 
zachód. Wizja dachu nad głową na półwyspie Hora rozwiewa się bezpowrotnie.

...Będziemy nadal trzymać się tego samego kursu, póki nie okaże się to zupełnie 
bezcelowe - notuje Andrée.

Wkrótce dochodzi jednak do wniosku, że jest to „zupełnie bezcelowe”. Było, niestety, 
od początku, ale on o tym nie wiedział. Trzynaście tygodni straconych, bezpowrotnie 
roztrwonionych dziewięćdziesiąt parę dni. Co począć? Wybór niełatwy. Andrée postanawia 
wreszcie zmienić kierunek i iść w stronę Siedmiu Wysp, do północnych wybrzeży 
Spitsbergenu. I znów popełnia niewybaczalny błąd. Mści się na nim nieznajomość polarnych 
obszarów. Przed nimi jeszcze sześć do siedmiu tygodni ciężkiego, forsownego marszu po 
morzu pokrytym lodem. Odzież drze się, obuwie spada z nóg, sił coraz mniej. Wokół mgła i 
gęstniejący mrok - zapowiedź polarnej nocy. Na odległość paru metrów niewiele już widać, 
pokryte cienkim szkliwem młodego lodu rozpadliny na każdym kroku grożą zasadzką. Mróz 
nadciąga dokuczliwy, odbiera ruchom sprężystość, brak świeżego mięsa daje się we znaki. 
Gdy tylko któryś ustrzeli niedźwiedzia lub fokę, wszyscy trzej żarłocznie rzucają się na 
jedzenie. Dokuczają im ciągle wrzody, biegunka wysysa resztę sił. W ciągu jednego dnia 
przechodzą zaledwie jeden kilometr, a takich dni jest coraz więcej. Nie przestają jednak 
prowadzić regularnie obserwacji meteorologicznych.
Andréego ciekawi wszystko. Zapomina o męce marszu pochłonięty jakąś nieodpartą 
ciekawością poznania. Długi czas przechowuje oczy ubitej mewy, pragnąc zbadać, czy w 
budowie ich jest coś, co chroni ptaka przed ślepotą śnieżną, na którą tak często zapada 
człowiek w jaskrawym blasku polarnego lata. Wydłubuje skrzętnie z lodu jakieś okruchy 
drewna, glinki czy gałązki przygnane prądami z dalekich syberyjskich rzek.

...Lód zawiera nie mniej znalezisk niż skorupa ziemska - zapisuje.

Jego notatki o rzadko spotykanej na tych obszarach faunie, o ruchu lodu są bardzo 
cenne, ale nadmierny trud codziennego marszu zatruwa każdą chwilę, przygasza drobne 
radości.
Z notatek Andréego, z listów Strindberga do narzeczonej coraz częściej zaczyna 
przebijać znużenie.

...Co tylko weźmiesz do ręki, przypomina ci śpiwór z renifera. Łamliwy włos wśliźnie 
się wszędzie. I za kołnierz, i do zupy. Pozbędziesz się jednego, znajdziesz tysiąc innych - żalą 
się obaj.
...Wszystko przychodzi nam coraz ciężej. Z każdą dobą. Wszystkiego już mamy dość. I 
lodu, i kanałów wodnych, i roztopisk, i polarnego błota. I mgły. Wieczorem brodzimy długo w 
kleistej, ssącej mazi śladami białego niedźwiedzia. Wpadł do kałuży. A więc i on stawia 
czasem fałszywe kroki... Marsz niezwykle ciężki. W ciągu 10 godzin uszliśmy zaledwie 2 km, 
10 kanałów przecięło nam drogę... Resztki niedźwiedziego mięsa krajemy na niewielkie 
kawałki. Będzie nam się wydawać, że jest go więcej... Ciężki lód, drobna kra. Temperatura 
wciąż spada. Coraz głębiej nocą wsuwamy się do śpiwora, nic to jednak nie pomaga. 
Biegunka wyniszcza organizm, zabiera resztkę odporności... Trudno nam już przejść dziennie 
nawet 1,5 km... Zupa z wodorostów z surowym ciastem na wodzie kałuży i na drożdżach w 
proszku smakuje nam bardzo, ale musimy jedzenia oszczędzać...Droga nadal fatalna. 
Wpadłem znów razem z saniami do wody. Koziołkują i wywracają się po parę razy na dzień. 
Jesteśmy coraz bardziej przygnębieni - zapisuje Andrée.

Skrzekliwe głosy mew nie budzą już radości jak za pierwszych dni. Ptaki krążą nad 
ich głowami niczym drapieżne sępy. Gdy tylko któryś z ludzi potknie się, obniżają lot, 
zataczają kręgi. Wyczekują na żer, uważne, cierpliwe, złowieszcze.
W początkach września powolny marsz staje się jeszcze bardziej uciążliwy. Wszystkie 
kanały wodne zasnuły się lodem, zbyt kruchym, by po nim przejść, zbyt twardym, żeby je 
przepłynąć.

...Fraenkel skarży się na nogę, masuję mu ją na noc i przed wyruszeniem w drogę, 
nacieram maścią, niewiele pomaga, tworzy się wrzód - notuje Andrée, a dalej:...Fraenkel 
zupełnie opadł z sil, teraz, kiedy każdy z nas musi dać najwyższy wysiłek...

Jak długo jeszcze potrwa marsz? Sytuacja staje się tragiczna. Nie spełniona nadzieja 
wyczerpuje. Strindberg już dawno zaprzestał swych stenogramów do ukochanej dziewczyny. 
Bo i o czymże pisać? Zdrowie Fraenkla pogarsza się z dnia na dzień, sam nie jest w stanie 
uciągnąć sań. Po uporaniu się ze swymi współtowarzysze muszą zawracać, żeby mu 
dopomóc. Czuje, że stał się ciężarem. Cierpi.
Z suchym trzaskiem wystrzału armatniego cienka tafla młodego lodu pęka kiedyś pod 
ciężarem dowódcy. Który to już raz? Ratując się z lodowatej wody i przebierając pośpiesznie, 
Andrée zdaje sobie raptem sprawę z tego, jak licha i cienka jest ich odzież.
Refleksje przychodzą zbyt późno.

...Od czasu, kiedy po raz ostatni pisałem w moim dzienniku, wiele się zmieniło - tak 
rozpoczyna w dniu 17 września, po ośmiodniowej przerwie, swoje notatki.

Zmieniło się wiele. Pomiary astronomiczne dzień po dniu potwierdzają zatrważającą 
prawdę. Prąd morski wynosi teraz Szwedów nie na wybrzeża Spitsbergenu, dokąd dążą, lecz 
gdzieś pomiędzy Ziemią Wschodnią a Ziemią Franciszka Józefa. Gdzie, dokąd? Tego nie 
wiedzą. Na pełny ocean, na zgubę.
Iść tak dalej nie sposób.
- Rozbijamy obóz! - decyduje dowódca. Spać, odpocząć za wszelką cenę, dać 
wytchnienie zesztywniałym, zdrewniałym od mrozu mięśniom. Zapomnieć choćby na jakiś 
czas o tym, co czeka, nie wiedzieć, nie myśleć.
Pole lodowe, które wybierają na obozowisko, jest duże, grube ponad metr. Parę dni 
postoju wystarcza, żeby odżyli, nabrali otuchy. Andrée sporządza czerpak do pobierania 
próbek planktonu, Fraenkel przeprowadza obserwacje meteo, Strindberg - pomiary 
astronomiczne i znów chwyta za pióro.

...Stek z foczyny i z mewy upieczony na maśle i słoninie. Wątróbka, móżdżek i nerki, 
masło i suchary. Czekolada z mąką, ciasto z rodzynkami polanę sokiem malinowym. I toast na 
cześć króla, ofiarowanym przez niego portweinem - tak opisuje ucztę, jaką wyprawiają 18 
września, w dniu święta narodowego.

Następne dni są, zdaniem Andréego - jednym nieprzerwanym uśmiechem szczęścia. 
Wokół kry pojawiają się foki, krążą białe niedźwiedzie, nad głowami unoszą się chmary 
polarnego ptactwa. „Spiżarnia” pełna świeżego mięsa. Jak skąpcy drżą Szwedzi o zapasy, 
poznali już gorzki smak głodu. Zjadają teraz starannie każdy kawałek, ogryzają każdą kostkę, 
wysysają do ostatka każdą żyłkę.
...Jedliśmy niedźwiedzią wątrobę - notuje kiedyś, nie - wiedząc, że za ten brak 
doświadczenia polarnego zapłacą ciężką chorobą, może tą, która w końcu ich dobije. Jak 
wynika z notatek, podczas wędrówki spożyli mięso czternastu białych niedźwiedzi. Żaden 
zgłodniały Eskimos czy Czekcz nie tknie wątroby tego zwierzęcia, nie pożre jej najbardziej 
zbiedzony pies polarny. O tych trujących właściwościach wie każdy polarnik - oni jednak nie 
wiedzą.
Pragnąc pozostać jak najdłużej na gościnnej krze, o parę kroków od namiotu wznoszą 
śnieżny domek na modłę eskimoską. Cóż to za rozkosz po tylu tygodniach tułaczki schronić 
się wreszcie pod dachem, nocować wśród czterech ścian, odpocząć, układać nowe plany, nie 
myśleć, że znów trzeba podjąć marsz. Może uda się w igloo przeczekać spokojnie noc 
polarną?
Przebudzenie jest brutalne.

3 października... obudziły nas łoskot, huk, woda wtargnęła do wnętrza... nasze piękne 
pole lodowe rozpadło się na wiele odłamków. Jedno pęknięcie prowadziło wzdłuż ściany... 
Nie mamy już domu! Cały nasz dobytek rozproszony na luźno pływających wokół krach, 
mięso dwu ubitych niedźwiedzi - nasz zapas żywności na trzy do czterech miesięcy - na 
odległym polu lodowym. Pogoda dopisuje, mogliśmy więc szybko uratować jakieś resztki 
naszej spiżarni. Nikt nie stracił odwagi... Z takimi towarzyszami można wytrwać, cokolwiek 
się stanie! - notuje dowódca.

Bezdomni, ukrywając jeden przed drugim rozgoryczenie, wyruszają znów w drogę, 
przed siebie. Pragną żyć, żyć za wszelką cenę.
Skalista, skuta lodem wysepka na horyzoncie rozbudza nadzieje. Jak do niej dotrzeć? 
Czy gnani prądem morskim nie przepłyną obok? Czy zdążą na czas przeciągnąć dobytek? Nie 
zważając na zamieć, na gęstniejący z każdą dobą mrok, trzy dni i trzy noce, bez chwili 
wytchnienia, przewlekają wszystko, co posiadają, na niegościnny, kamienisty brzeg Wyspy 
Białej.

...Nareszcie pod stopami stały ląd... sprzyjało nam szczęście.

Notatki z tego ciężkiego okresu stają się lakoniczne, mało czytelne, zatarte wilgocią 
przeszło ćwierćwiecza. Z najwyższym trudem, na specjalnych zdjęciach, przy użyciu 
rentgena, daje się coś niecoś z nich odcyfrować.

... 15 października. Z zapadnięciem nocy poczuliśmy straszny głód... niestety, nasza 
spirytusowa maszynka znikła gdzieś w mroku. Wokół panoszy się noc.
Piszę w ciemnościach. Jest to najbardziej ponury dzień mego życia - notuje Andrée. - 
Uważam, że po tym wszystkim, czegośmy dokonali, możemy umrzeć spokojnie - dopisuje 
jeszcze niewyraźnym, zniekształconym pismem.

Skąpe, pojedyncze słowa dalej mówią o narastającym znużeniu.

...o mało nie utraciliśmy odwagi... lękałem się, że uznamy się już za zwyciężonych... 
Mewy z wrzaskiem toczą nad naszymi głowami pełną zawiści walkę. Zniżają lot, opędzamy się 
z trudem. Nie przypominają teraz w niczym niewinnych gołębi, do których nieraz przyrównują 
je w poetyckich opisach. Wydają się złymi rabusiami, co czyhają tylko na ludzką zdobycz... 
Burza trwa... Pogoda wciąż gorsza, zbieramy kawałki drzewa dryftowego, żeby wzmocnić 
dach naszego namiotu, od morza niesie się trzask pękającego lodu. Nad nami zwisa zorza 
polarna, która nie grzeje.

Dalsze słowa: chata śnieżna odnoszą się zapewne do schronienia, jakie rozpoczęli lub 
mieli zacząć budować. Ze stronic 16 października i dni następnych dają się odczytać tylko 
pojedyncze słowa o trzasku i zgrzycie mas lodu w oddali na morzu.
Na tym kończą się możliwe do odcyfrowania notatki. Co działo się później? Czy 
długo jeszcze pozostawali przy życiu w namiocie, którego szczątki odnaleźli Norwedzy obok 
szkieletu Fraenkla?
Pierwszy zmarł Strindberg. Jak wiele dni czy tygodni mogli wytrwać dwaj pozostali? 
Na zniszczonych przez czas kartkach dziennika podróży przewijają się po raz pierwszy 
dziwne słowa różnica zdań... naprężenie, słowa obce dotąd, groźne i tragiczne. Czyżby, na 
domiar złego, do obozu śmierci na Wyspie Białej wkradła się niezgoda?
Czemu szkielety Andréego i Fraenkla leżały daleko od siebie, jeden na skale, drugi 
głęboko pod lodem? Czemu nie schowali się do śpiworów razem, jak zawsze dotąd? Czy w 
ostatnich chwilach życia dzieliły ich jakieś waśnie?
Sanie z dobytkiem stały załadowane, jakby gotowe do dalszej drogi. Dokąd 
nieszczęśni zamierzali wędrować? Czyż nie wiedzieli, że z Wyspy Białej nie ma dla nich 
ucieczki? Nie zabił ich głód, świadczą o tym najlepiej zapasy niedźwiedziego i foczego 
mięsa, zapałki, maszynka na wpół napełniona jeszcze naftą. Może mróz, przed którym nie 
byli dostatecznie zabezpieczeni? Albo zwątpienie w celowość dalszego wysiłku? O tym kartki 
pamiętnika milczą.