ALBERT POTOCKI (Julian Aleksander Bałaszewicz)

RAPORTY SZPIEGA

1865 - 1876
TOM II
EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL
MAIŁ: HISTORIAN@Z.PL
MMIII©
18651
9 stycznia [1865]
Wszystkie dokumenty i fakty świadczą o tym, że głównym prowodyrem powstania był 
Mierosławski. Wskutek jego intryg powstały partie i szajki morderców w 
Warszawie. Realizatorem jego planów był Jan Kurzyna, [Tomasz] Kolbe i inni. Nie 
ulega wątpliwości, iż mimo cięgów, jakie z naszego powodu spadły na tego 
demagoga i jego zwolenników, partia czerwonych marzy o nowych zamachach i 
propagandzie wśród prostego ludu. Dlatego też wszystkie siły skierowujemy 
przeciwko ich organom i osobom. Dzięki „Wytrwałości"2 zdobyliśmy wpływ na gazety 
emigracyjne i w ten sposób uzyskaliśmy silne oparcie. Na podstawie przesłanych 
numerów może Pan w pełni ocenić naszą pracę i płynące z niej korzyści, wiele już 
zrobiono, ale wiele jeszcze zostało do zrobienia.
Dosłownie całe dni jestem zajęty. Obecnie mam pewien plan, który zada ostateczny 
cios gazecie Kurzyny. Jako świadectwo mej przenikliwości podaję go pokrótce:
W miesiącu grudniu ubiegłego roku wysłałem z Londynu do Brukseli artykuł 
wymierzony przeciwko „Kołokołowi", aby zamieścić go w polskiej gazecie 
„Wytrwałość". W końcu grudnia znalazłem wydrukowaną w tej gazecie wiadomość o 
otrzymaniu artykułu. Artykuł był rzekomo z Paryża, podpisany inicjałem Z, 
wysłany z Londynu pod inicjałami WB.3 Upłynęły trzy tygodnie i w 14 numerze 
(który Panu przesłałem) znajduję w korespondencji z Genewy (napisanej w 
Brukseli) fragmenty mego artykułu bez powoływania się na źródło — plagiat ten 
ostatecznie ich pogrzebie: po pierwsze świadczy to, iż korespondencje z innych 
miast pisane są w Brukseli, po drugie —jest to kradzież utworu literackiego.
Po otrzymaniu następnego numeru, w którym drukowany będzie dalszy ciąg 
korespondencji, przystąpię do dzieła i opublikuję w gazetach protest publiczny.
Przeciwko Mierosławskiernu, w związku z jego przemówieniem na
29 listopada, przysłano znakomitą krytykę — gdy tylko zostanie opublikowana, 
doniosę. Przy pomocy „Dziennika Warszawskiego" nietrudno będzie teraz 
zlikwidować głównych agitatorów. [Dopisek na marginesie:] Załączam przy 
niniejszym list G. do T. [...]. Gazety zostaną wysłane jutro.
Dziś wysłano Panu 15 numer pisma brukselskiego, w którym zakreślono najbardziej 
interesujące fragmenty, przede wszystkim artykuł wymierzony przeciwko 
korespondentowi londyńskiemu (NO), którego przekład niniejszym załączam; na tej 
podstawie może Pan sądzić, jak wielka jest klęska i strach przeciwników (nr 15 
„Wytrwałości" z dnia 5 stycznia).4
Otrzymaliśmy obecnie wiadomość z Neuchatel o utworzeniu polskiego stowarzyszenia 
wojskowego pod kierownictwem K. Czarnieckiego.
Przybyło tutaj kilku Rosjan, którzy kupili od T[riibnera] literaturę 
propagandową na sumę 20 L z zamiarem przewiezienia do Rosji (nie są z floty). 
Siły naszej partii wzrastają z każdym dniem, podtrzymujemy kłótnie w obozie 
naszych przeciwników, zmuszamy ich do tego, by zamiast rzucać oszczerstwa na 
Rosję — obnażali swe wrzody wewnętrzne i tajemnice. Byłoby wskazane, aby Jaśnie 
Wielmożny Pan polecił przeglądać dosłownie wszystkie numery naszych gazet, a 
znajdzie Pan w nich niewyczerpane źródła, które posłużą do pognębienia 
demagogów.
Może Pan na mnie liczyć, że rozpoczęte dzieło doprowadzę do pomyślnego końca, 
proszę pamiętać, że jestem rodowitym Rosjaninem, i nie chęć zysku, lecz troska o 
dobro ojczyzny kieruje moją pracą. Gdy tylko nadarzy się dogodniejsza okazja, 
dostarczę potrzebne papiery.
W numerze 5 „Dziennika Poznańskiego" umieszczono dwie korespondencje (R z Paryża 
i NO z Londynu) nie zawierające nic szczególnego oprócz aluzji do okrętu 
„Princes" z Newcastle pod firmą Shep-parda.5 Proszę zauważyć, iż jest w nich 
ziarno antyklerykalne, które przyniesie owoce.6 Zasyłam życzenia z okazji Nowego 
Roku.
Do Genewy wysłano książki Hercena na sumę 20 L. W Dreźnie mianowany został 
agentem r.k. Adolf Jabłoński (Górski). Do Brukseli wysyłam [artykuł] przeciwko 
Czartoryskiemu, [jakoby] z Sheffieldu.
11 stycznia [1865]
Z Paryża przyjechał tutaj Bilikiewicz, rodem z guberni wileńskiej, wyznaczony 
przez stowarzyszenie Młodej Emigracji na agenta w Danii i Szwecji.
Otrzymaliśmy wiadomość o sprzedaży broni byłej ekspedycji Ła-pińskiego. 
Otrzymane pieniądze zużytkowane zostaną na potrzeby emigrantów. Karabinów — 
około 1000, rewolwerów — 400 itd.
W maju duża partia Polaków wyjedzie do Turcji, ażeby wstąpić do oddziałów 
tamtejszego legionu polskiego Sadyka Paszy (Czajkowskie-go) i Kirkora. Z Turynu 
wyjechało już 24 ludzi. Tchórzewski wysłał wczoraj Utinowi do Genewy wydawnictwa 
Hercena na sumę 21 L. Jak widać, powstaje tam ośrodek nowej propagandy.
Dziś wysłano pewne wiadomości do Paryża panu Marseille.
Stwierdzono, że stosunki z Hercenem utrzymują Łanin, Birjukow, Nowosilcow, 
Klaczko i N. Mironow. Widać z tego, że korespondencja z Hercenem z rzadka, ale 
trwa w dalszym ciągu. W tych dniach Tchórzewski otrzymał z Rosji list opłacony z 
denuncjacjami na rząd. Posiadają oni dla prowadzenia tego rodzaju korespondencji 
adresy różnych rodzin angielskich. W ogóle należy przeglądać wszystkie wysyłane 
do Londynu listy. Niektóre osoby przyjeżdżające z zagranicy przekazują Hercenowi 
różne informacje. W Paryżu, oprócz wielu podróżników rosyjskich, odwiedzili 
Hercena: Pogoski — były redaktor gazety „Sołdatskaja Biesieda"7 i Giller — 
redaktor „Ojczyzny"8.
11 stycznia [1865]
By osiągnąć zamierzone rezultaty, postanowiliśmy działać niezwykle ostrożnie i 
powoli. Mimo całej trudności i niebezpieczeństwa sytuacji piszemy do wszystkich 
gazet polskich podpisując się różnymi inicjałami i nazwiskami, o których Jaśnie 
Wielmożny Pan jest powiadomiony. Jest to praca ogromna, jeżeli wziąć pod uwagę 
fakt, iż połowa korespondencji z najróżniejszych powodów nie jest drukowana, 
kopie te przechowuję na wszelki wypadek.
Lawiruję pomiędzy Scyllą i Charybdą dość szczęśliwie — jak Panu wiadomo, główne 
stowarzyszenie rewolucyjne Mierosławskiego i Ku-rzyny zostało rozbite, wszystkie 
pisma polskie przedrukowały wyklęcie. Obecnie stoi przed nami zadanie 
rozgromienia partii Czartoryskiego i Zamoyskiego, a także partii klerykalnej — 
bardzo silnych i ogromnie żywotnych. Zamierzamy zorganizować tutaj w jakiś 
sposób periodyczne wydawnictwo klerykalne, które będzie pod moim kierownictwem; 
część wydatków pokryję z tego, co mi pozostaje z mej pensji. W wydaniu tym nie 
będzie ani słowa dotyczącego Rosji — będzie to wyłącznie historyczny przegląd 
działalności emigracji, który ma ujawniać sprawy tajne; mam w swoim ręku taką 
masę dokumentów, że starczy ich na długo. O szczegółach doniosę.
Wczoraj, 10 stycznia, wysłany został do Brukseli artykuł jakoby z Sheffield, 
wymierzony przeciwko Czartoryskiemu;8 gdy tylko zostanie zamieszczony, prześlemy 
go. Wybrałem tę mistyfikację — Sheffield, wyłącznie dla tej korespondencji. 
Należy działać na całej linii i taktycznie. Fakty świadczą, że wszyscy 
redaktorzy gazet polskich
piszą sami w redakcjach znaczną część korespondencji, którą podają jako 
korespondencję otrzymaną z innych miast. Oto przykłady: W grudniu wysłaliśmy do 
gazety polskiej w Brukseli artykuł wymierzony przeciwko Hercenowi wraz z 
omówieniem „Kołokoła" — został on częściowo zamieszczony w numerze 14 (z 
przeróbkami) jako korespondencja z Genewy. Do „Dziennika Poznańskiego" 
wysłaliśmy stąd artykuł wymierzony przeciwko Kurzynie z napisem u góry: Paris; 
ukazał się on w tej formie pod inicjałem R, chociaż redaktor wiedział, że 
artykuł przesłany został z Londynu. W Zurychu w „Ojczyźnie" ukazują się 
niedorzeczne korespondencje rzekomo z Polski, sfabrykowane w Szwajcarii — jest 
to bardzo ważny fakt, który odkryliśmy. W pewnych wypadkach, dla zamaskowania 
głównego celu, musimy, chociaż z wielką przykrością, obrzucić błotem naszą 
ojczyznę, inaczej bowiem nie uniknęlibyśmy ostracyzmu, który spotkał naszego 
znajomego K. G. z Brukseli.
Trzy dni temu wysłałem Jaśnie Wielmożnemu Panu 4 numer gazety [„Dziennika 
Poznańskiego"], w której znajdzie Pan nasz artykuł przeciwko encyklice i 
papieżowi. Z wielkim trudem udało się go zamieścić w gazecie. Jak należało 
oczekiwać, artykuł wywołał pożądany skutek: całe duchowieństwo i jezuici polscy 
oburzyli się. Dziś napisaliśmy drugi artykuł, o wiele mocniejszy, i jeżeli 
zostanie on umieszczony w tej samej gazecie, wówczas wygraliśmy sprawę i 
zerwanie z duchowieństwem dojdzie do skutku. Korzystamy z wszystkich okazji, by 
dopiąć celu, i rezultaty przewyższają oczekiwania.
Tchórzewski otrzymał z Nicei od jakiegoś oficera marynarki list z prośbą o 
wysłanie mu wydawnictwa Hercena na sumę 20 L, ale ponieważ nie przysłano 
pieniędzy — więc książek również nie wysłano. Sprzedaż literatury propagandowej 
rozwija się znowu. Tchórzewski i inni mówią o podróży cesarza do Paryża.
Tyle jest spraw do załatwienia, że nie ma chwili wypoczynku. Załączam przy 
niniejszym pewne wycinki zasługujące na zamieszczenie w gazetach rosyjskich.
20 stycznia [1865]
„L'Internationale" — półurzędowe czasopismo francuskie10, często zamieszcza 
korespondencje emigrantów polskich; ażeby położyć temu kres, oprócz zawarcia 
bliższej znajomości z jednym ze współpracowników, przekazaliśmy redakcji różne 
notatki z gazet polskich, wymierzone przeciwko czasopismu „L'Internationale" i 
rządowi francuskiemu. Na skutek tego polityka redakcji uległa zmianie i dwa dni 
temu Franciszek] Żaba, który niejednokrotnie dostarczał do tej gazety oszczercze 
antyrosyjskie artykuły, spotkał się z odmową, a na kolumnach tej gazety ukazują 
się przyjazne [nam] artykuły, których próbkę załączam.
Mamy nadzieję, że wbrew zażartej wrogości i oszczerstwom wrogów prawda weźmie 
górę.
W „Dzienniku Poznańskim" nr 13 (17 stycznia) zamieszczona została nasza 
korespondencja z Paryża, podpisana znakiem =j=, wymierzona przeciwko 
encyklice11; zamieszczenie artykułu wymierzonego przeciw Rzymowi w tym na poły 
jezuickim organie związane jest z wielkimi trudnościami. Innych artykułów 
jeszcze nie zamieszczono.
Mieszka tutaj jakiś liberał — bankier z Odessy, Borkiewicz, czy też jakieś 
podobne nazwisko.
Przygotowane zostały i wysłane do Zurychu ostre artykuły: Polska i Rzym, nie 
wiem, czy umieszczą je, zbyt są ostre, w każdym razie jeden artykuł zostanie 
wydrukowany, choćby oddzielnie. Dziś otrzymaliśmy nr 14 „Dziennika 
Poznańskiego", w którym umieszczone zostały korespondencje z Londynu i 
Sztokholmu, podpisane inicjałami NO i DK, pióra tego samego autora.12 Jest to 
najlepszy dowód, jakim sposobem powstają korespondencje w gazetach polskich. W 
tych dniach winny się ukazać korespondencje z Londynu jako odpowiedź polskiemu 
organowi w Brukseli. Niestety, przepuszczono wiele ostrych artykułów 
wymierzonych przeciwko Rzymowi. W chwili obecnej nadarza się najlepsza okazja 
obalenia władzy papieskiej, która stanowi źródło rozruchów i waśni, wokół której 
skupiają się najbardziej niebezpieczne elementy antyrosyjskie.
Przypuszczam, że list ze Sztokholmu podpisany DK wywoła niezadowolenie 
Demontowicza i Spółki.
Korespondencja skierowana przeciwko „Kołokołowi", zamieszczona w nr 14 i 17 
gazety brukselskiej, zmieniona została samowolnie i dodano napis „Genewa". Z 
tego powodu autor jej zamierza wkrótce wytoczyć proces.
Mieszka tutaj ksiądz Jaroszewski, przysłany z Paryża z zadaniem utworzenia 
stowarzyszenia klerykalnego. Księgarz Herstman (w Brukseli) odmówił zapłacenia 
Piotrowi Dołgorukowowi sumy 200 L należącej się za wzięte od niego wydawnictwa. 
Ogariew był u P. Dołgo-rukowa na Nowy Rok.
30 stycznia [1865]
W chwili obecnej zajęci jesteśmy wyłącznie pisaniem korespondencji do naszych 
gazet. Przypuszczam, że z charakteru artykułów i rezultatów jest Pan zadowolony. 
Jeżeli nic nie stanie na przeszkodzie — doczekamy się korzystnych wyników tej 
akcji. Po trochu staram się odwracać uwagę od Rosji na wewnętrzne waśnie, które 
sami wywołujemy. Staram się wydobywać na światło dzienne wszystkie główne 
wydarzenia, a poprzez analizę krytyczną i polemikę zmuszamy przeciwników do 
obnażania ciemnych stron życia społecznego. Urągania,
obelgi, różnego rodzaju aluzje obniżyły całkowicie poziom ich organów prasowych 
i sprowadziły do kategorii bezwartościowych piśmideł. Otrzymaliśmy od redakcji 
listy wyrażające najgłębszą wdzięczność i prośby o dalszą współpracę (kopie i 
oryginały będą Panu dostarczone wiadomym sposobem).
W następnym miesiącu — tzn. w lutym, musimy zmienić mieszkanie, nie nastąpi to 
jednak przed 25 lutego. Tutaj panuje cisza. Koło dziesiątego lutego oczekuje się 
Hercena. Na wiosnę przenosi się on ze swymi satelitami do Szwajcarii.
Liczymy na to, że do lata uda się nam skończyć z tutejszymi jegomościami i 
zniszczyć ich składy literatury propagandowej.
Mieszka tutaj bankier Gurewicz z Odessy, liberał, wielbiciel Hercena i 
Dołgorukowa.
3 lutego [1865] W końcu miesiąca wysłaliśmy część informacji i oryginały listów 
AL
Bu[tkowskiego] — z pewnością otrzymał je Pan?
Na skutek choroby i zmiany mieszkania do tej pory nie przeprowadziłem 
radykalnego ataku na wiadomą Panu gazetę, ale wkrótce zabiorę się do tego. 
Pokornie proszę w przyszłości wysyłać listy na załączony oddzielnie adres.
Dwa dni temu przyjechał tutaj L. Blummer, ażeby wytoczyć proces P. 
Dołgorukowowi, który stchórzył i nie pokazuje się, lecz oświadcza, że ma weksle 
Blummera na sumę 1500 franków, wystawione przez niego w Brukseli.
Herstman jest bankrutem.
Hercen zaprasza naszego znajomego, Tchórzewskiego, na stałe do Szwajcarii.1 Było 
tutaj kilku naszych, którzy jadąc do Szanghaju zaopatrzyli się w książki. L. 
Bulewski przyjechał z Włoch do Londynu. Panuje cisza.
NB. Jeszcze w grudniu pisałem o artykule wysłanym do Brukseli, wydanym w 
przerobionej wersji z podpisem „Genewa", w którym dokonałem krytycznej analizy 
ostatniego numeru „Kołokoła"; zamierzam wytoczyć Kurzynie proces, ale 
zapomniałem, jakim inicjałem był podpisany [artykuł] — zdaje się literą Z? 
Jeżeli nie sprawi to Panu kłopotu, proszę o poinformowanie mnie.
4 lutego [1865] Stowarzyszenie w Zurychu, które z taką gorliwością organizował
Giller14, rozpadło się, przyczyną niezgody były intrygi Kurzyny. Artykuły nasze 
dopięły celu; w najbliższej przyszłości zjednoczenie emi-
gracji jest niemożliwe. Z Paryża donoszą, iż daje się zauważyć zaniepokojenie 
umysłów i oczekiwanie na jakiś kataklizm, dlatego też rząd francuski nie pozwala 
na prowadzenie agitacji i bacznie obserwuje Polaków.
W ubiegłym miesiącu przekazaliśmy prefektowi bardzo interesujące nowiny, które 
bez wątpienia spowodowały zmianę poglądów. Stowarzyszenie polskiego 
duchowieństwa w Paryżu15 znajduje się u szczytu swego rozwoju. Uczestniczyliśmy 
w sprawie wydalenia Mikoszewskie-go jako głównego agitatora, obecnie zaś 
wykorzystujemy tę sprawę dla rozbicia stowarzyszenia Tańskiego i innych. W ogóle 
działalność nasza do tej pory daje pomyślne wyniki. Jednakże agitacja nie 
maleje. Projektujemy wiele nowych planów, których zrealizowanie należy jednak 
odłożyć do bardziej sprzyjającego momentu.
7 lutego [1865]
Waśnie wewnętrzne emigracji przybrały wielkie rozmiary — wysiłki nasze nie 
poszły na marne. W przedostatnim numerze polskiej gazety w Brukseli zauważył Pan 
zapewne odpowiedź na mój artykuł, w którym grożą mi śmiercią. Ale nie zwracamy 
na to żadnej uwagi. W Zurychu wynikło nieporozumienie pomiędzy Platerem i młodą 
emigracją; postanowiliśmy skorzystać z tej waśni i posłać artykulik. Pole 
naszego działania przyniesie Panu korzyści i wkrótce ujrzy Pan rezultaty.
Wczoraj odbyło się zebranie emigracji londyńskiej na St. Martins Lane; omawiano 
tam projektowaną na 15 lutego manifestację; nie byłem mimo zaproszenia, gdyż 
wybrano by mnie na członka. Obecnych było koło 80 osób, przeważnie spośród 
młodej emigracji. Dyskutowali do północy i nic nie wymyślili, termin następnego 
zebrania wyznaczono na poniedziałek. Ażeby osłabić ich działalność, 
oświadczyliśmy już na łamach gazet, że jest to bzdura. Zresztą bardziej im 
chodzi o pieniądze aniżeli o intrygi polityczne.
Przyjechały tutaj z Turcji jakieś tajemnicze osoby w celu werbowania wychodźców 
do oddziału Sadyka Paszy.
Do rzędu osób utrzymujących stały kontakt z Tchórzewskim należą — Gurowicz, 
Potocki, A. Lapre (pracował dawniej w ambasadzie, osobnik podejrzany), Neftel, 
Ordon, Nowikow, Suzdalcew i Dołgorukow.
[Dopisek na marginesie:] (Oryginały załączonych listów zostaną przesłane. Adres 
nasz przekazaliśmy.)
Co się tyczy nastawienia organów [prasowych] emigracji stwierdzić można, iż są 
one w naszych rękach i zmuszamy je do postępowania zgodnie z naszymi poglądami. 
„Ojczyzna", która początkowo schlebiała papieżowi i duchowieństwu, w naszych 
artykułach potępiła encykli-
kę i Rzym, a obrawszy raz tego rodzaju drogę — zboczyć nie można.
Partia rewolucyjna w osobie Kurzyny została przez nas unicestwiona, a 
efemeryczny Rząd Narodowy, który mógł być źródłem nowych buntów — zlikwidowany.
W ostatnim okresie udało się mi wnieść pomiędzy „Dziennik Poznański" a 
„Ojczyzną" atmosferę braku zaufania i niechęci, obecnie przerwano już 
przyjacielską korespondencję. Krakowska gazeta „Czas" upokorzona, „Kołokoł" nie 
odgrywa żadnej roli. Posuwając się powoli naprzód, sprowadzimy ich wszystkich do 
wspólnego mianownika. Proszę mi wybaczyć zwięzłość informacji w chwili obecnej, 
korespondencja zajmuje mi cały czas.
Przesyłam kopię listu A. Gillera do korespondenta I. S. w Londynie (oryginał 
zostanie dostarczony przy sposobności).
NB. Na tej podstawie może Pan wyrobić sobie zdanie, iż pan I.S.16 jest osobą 
cenioną i kontakty z „Ojczyzną" zostały zadzierzgnięte. W związku z jego chorobą 
korespondencje były bardzo liche. W tych dniach się poprawią.
Załączam numer 60 „Głosu Wolnego" (z 12 lutego), o którego treści pisałem 
jeszcze przed jego ukazaniem się.
Przyjechał tutaj niejaki Iliński, Polak z Turcji, w celu werbowania ochotników 
do oddziału Sadyka Paszy. Blummer jeszcze nie przyjechał z Brukseli.
Potyczki pomiędzy „Ojczyzną" a organem Kurzyny17 znowu się wznowiły.
O wypadku, jaki spotkał Mierosławskiego, należy opowiedzieć oczywiście w sposób 
ironiczny w Pańskich gazetach. Najlepszą bronią jest wyśmiewanie.
7 lutego [1865]
Dzięki przedsięwziętym środkom manifestacja Komitetu Londyńskiego wyznaczona na 
15 lutego została sparaliżowana. Bobczyński i Spółka przesunęli termin 
manifestacji na 1 marca, ażeby jakoś zebrać większą liczbę uczestników. W każdym 
razie nie dopuścimy do wrogich wystąpień.
W Szwajcarii, a szczególnie w Zurychu pojawiła się bezimiennie odezwa Kurzyny, 
wymierzona przeciwko Gillerowi, Czartoryskiemu i innym. Wszystko to jest nam 
bardzo na rękę. Szczegółowe informacje prześlę w następnym liście.
Ogólny upadek daje się zauważyć w środowisku emigracji —jednakże należy 
nieprzerwanie ją podkopywać, bowiem we Francji agitacja przeciwko Napoleonowi 
wzrasta, a Polacy biorą w niej żywy udział.
8 lutego [1865]
Nasz agent z Paryża donosi o następującym wydarzeniu: 2 lutego wieczorem w Cafe 
Voltaire zebrali się jak zwykle zwolennicy Mierosławskiego; wkrótce przybył tam 
również eksdyktator. Będąc nie w humorze zaczął wymyślać wszystkim swoim 
przeciwnikom w najbardziej niewybrednych wyrażeniach. W rezultacie wywiązała się 
sprzeczka pomiędzy nim a braćmi Marchwińskimi, po których stronie opowiedzieli 
się Klepacki i Downarowicz. Mierosławski jak zwykle przyjął pozę dyktatora i 
zwymyślał ich; bracia Marchwińscy (Ignacy i Feliks) rzucili się na niego i 
spoliczkowali go. Wydarzenie to poruszyło wszystkich jego zwolenników i obecnie 
zbierają podpisy pod protestem. Po stronie Mierosławskiego opowiedziały się 
następujące osoby:
1. Franciszek Narbutt
2. Gustaw Reutt
3. Antoni Giedroyć 4Joachim Zaleszkiewicz
5. Józef Tokarzewicz
6. Wincenty Bortkiewicz
7. Ignacy Kinel
8. Teodor Sawicki
9. Wincenty Wismontt
10. Onufry Awdyki
11. Wacław Bartoszewicz
12. Leopold Wysocki
13. Franciszek Wysłouch
14. Aleksander Juszkiewicz
15. Seweryn Karpuszko
16. Władysław Januszkiewicz
17. Maksymilian Michalski
18. Józef Kotkowski
19. Ryszard Pomarnacki
20. Stanisław Kozłowski
21. Leon Gałęzowski
22. Roman Bobrowski
23. Władysław Zieliński
24. Lucjan Remiszewski
25. Józef Bogucki
26. Feliks Rycerski
27. Jan Łukasiewicz
28. Dominik Jurkowski
29. Bolesław Jaraczewski
30. Józef Judycki
31 .Zenon Surzycki
32.Ignacy Karpuszko
3 3.Franciszek Krzyżanowski
34. Hipolit Sawicki
35. Adam Bartoszewicz
36. Antoni Jasiński
37. Anastazy Mossakowski
38. Ignacy Kurniewicz
39. Adam Rymaszewski
40. Wacław Janczewski
41. Wegetowicz
42. Adam Idzikowski
43. Gustaw Dębski
44. Jerzy Grzybowski
45. Erazm Jerzmanowski
46. Aleksander Małecki
47. Konstanty Zaleski
48. Władysław Górecki
49. Szymon Borysiewicz
50. Antoni Kulesza
51. Konstanty Gedymin
52. TeodorElczaninow-Woj-
nicz
53. Michał Proszkowski
54. Paweł Makaroff-Sabows-ows-ki
55.Napoleon Rzemuski 56. Józef Gajewski
Redaktor protestu: Jan Kanty Kostecki.
Niezależnie od tego przygotowywanego protestu przeciwko March-wińskim 5 lutego 
zwolennicy Mierosławskiego wysłali doń list, w któ-
rym wyrażają ubolewanie z powodu zajścia i zapewniają go o swym
niezmiennym oddaniu (kopię listu mają nam przysłać). List podpisały
następujące osoby:
Michał Młodowski Franciszek Bagiński
Aleksander Marczewski J. Baczyński
Henryk Kłosowski Jan Połubiński
Władysław Montegu[?] Karol Woroniecki
Stanisław Salomonowicz Zygmunt Urbanowicz
Adolf Babiński Gabriel Zalewski
Jakub Żmigryder Józef Wiener
Ludwik Sołtyk Antoni Tatomir
Andrzej Nowakowski A*2PSt Zawadzki
Aleksander Urbański Marcel Malewski
Albert Bora J. Binkowski
Andrzej Grószczyński Wal^ Cwałosińskł
Piotr Kotowski Karo1 Borkowski
Lista nazwisk jest bardzo interesująca. Jest to pełny skład partii 
Mierosławskiego, przeważnie spośród młodej emigracji. Osoby te po pewnym czasie 
zostaną wysłane w charakterze emisariuszy, nie zaszkodzi wiedzieć o nich 
wcześniej.
9 lutego [1865]
Wczoraj wysłałem Panu list o zdarzeniu, jakie spotkało Mierosławskiego, wraz z 
listąjego współpracowników i zwolenników.
Dziś z Brukseli przysłano kilkadziesiąt egzemplarzy numeru 20 „Wytrwałości" — 
organu Kurzyny — z napisem „za darmo" w celu rozdania wśród Polaków. Drukowany 
blankiet świadczy o tym, że tego rodzaju przesyłki zostały również wysłane do 
innych miast. Przyczyna, dla której nr 20 rozsyłano za darmo, jest bardzo 
prosta; przedrukowano w nim list Bosaka z „Ojczyzny" o konieczności istnienia 
polskiego rządu rewolucyjnego, a tym samym i Kurzyny.
Jednakże nic to nie pomoże i cios, jaki wymierzyliśmy samozwań-com, położy kres 
ich istnieniu.
29 stycznia powstało w Zurychu nowe Towarzystwo Wzajemnej Pomocy1 , składające 
się z 40 osób, którego istnienie również nie będzie długotrwałe. Antagonizm 
pomiędzy Gillerem a zwolennikami Kurzyny nie osłabł. Zerwano także całkowicie z 
Platerem. Należy podkreślić, iż Plater jest jednym z najbardziej niebezpiecznych 
i przebiegłych wrogów Rosji, jest bardzo skryty i ostrożny; winniśmy skorzystać 
z waśni, jaka powstała pomiędzy nim i młodą emigracją polską. W związku z tym 
posTaliśmy, gdzie należy, artykuły, ale nie wiemy, czy zostaną zamieszczone.
Rocznicę 22 stycznia świętowano w Paryżu bardzo skromnie, ponieważ rząd 
francuski zabronił zebrań i przemówień. W niedzielę, 22 stycznia, w kościele 
jezuickim L'Assomption (rue St-Honore) zebrała się niewielka grupka emigrantów, 
przeważnie uczniów szkoły w Ba-tignolles. Po mszy odśpiewano pieśń Boże, coś 
Polskę, następnie ojciec A Jełowicki wygłosił krótkie kazanie, w którym mówił o 
cudach i papieżu i wzywał do wytrwałości w pracy.
Następnego dnia w kościele de la Sorbonne odbyła się druga uroczystość 
zorganizowana przez stowarzyszenie duchownych polskich, przez Tańskiego i 
innych. Zebrała się wielka ciżba emigrantów, zorganizowano chór śpiewaków i 
muzykę. Po nabożeństwie ksiądz francuski oznajmił, iż na skutek zarządzeń 
wyższych władz kazania polskiego nie będzie. Wielu opuściło kościół, wyrażając 
swe oburzenie i złorzecząc. U Andrzeja odbyło się zebranie samych czerwonych, u 
Holenderskiego w późnych godzinach zaczęła się zbierać młodzież, ale rozgoniła 
ich policja. Rozbiciu emigracji na poszczególne grupy sprzyjają zarządzenia 
rządu francuskiego, któremu zawdzięczamy także zniesienie francusko-polskiego 
komitetu, wrogi stosunek Kurzyny dokonuje reszty.
Rada główna Towarzystwa Wzajemnej Pomocy w Paryżu składa się z następujących 
osób: Walety Tomczyński, Jan (Aleksander) Wolski, Piotr Gadomski (sekretarz), 
Władysław Danilewski. Opiekunem jest ksiądz Karol Mikoszewski (nieobecny).
We wczorajszym liście pisałem o ukazaniu się w Szwajcarii proklamacji przeciwko 
założycielom Towarzystwa Wzajemnej Pomocy; została ona potajemnie wydrukowana 
przez Kurzynę w Belgii — oto pokrótce jej treść:
„Nie dobro ogółu, nie wzajemna pomoc są celem Towarzystwa Wzajemnej Pomocy, 
rzeczywistym jego celem było przekazanie władzy nad emigracją w ręce nikczemnej 
reakcji, która zgubiła nasze ostatnie powstanie i postanowiła szkodzić nam w 
przyszłości. Jej agenci stale jeździli z Zurychu do Paryża i z powrotem; 
wreszcie udało im się dopiąć swego dzięki wprowadzeniu jednego ze swoich ludzi 
(Gillera) do zarządu towarzystwa; myśleli oni, iż tym sposobem pojmali już nas w 
swoje sieci, a tym samym również wszystkich pozostałych wychodźców w Szwajcarii.
Nie chcąc łączyć się w korporacje polityczne, które sprawę wyzwolenia Polski 
podporządkowywałyby własnym celom i zamiast pomocy wyrządzały szkody, nie możemy 
obojętnie przyglądać się tej działalności. Nie życzymy sobie tego, by zarząd 
zagarnąwszy władzę oddał nas w ręce reakcji, wyczerpał siły nasze w intrygach i 
kłótniach. Dlatego też wystąpiliśmy z tej organizacji."
Proklamacja ta jest dowodem powstania w łonie emigracji polskiej elementów 
konfliktu. Poczekamy, co będzie dalej...
9 lutego [1865]
Taki sam protest (w związku z wydarzeniem, jakie spotkało Miero-sławskiego) 
napisany został przez Jana Kosteckiego w imieniu szeregu osób — nie wiadomo, czy 
zostanie opublikowany; za wiarygodność ręczę. O skandalu tym, podobnie jak o 
innych sprawach tego rodzaju warto zamieścić artykuły w gazecie „Russkij 
Inwalid" lub w „Dzienniku Warszawskim" — są to znakomite materiały.
NB. Otrzymał Pan zapewne mój nowy adres?
W tej chwili wysyłam artykuł do „Dziennika Poznańskiego" podpisany literą R, 
[rzekomo] z Paryża, wymierzony przeciwko Mierosławskiemu, w obronie 
Marchwińskich. Wywoła on duże poruszenie, jeżeli zostanie opublikowany.
Oto jego początek:
„Między tym, jak wy pracujecie na niwie narodowej, roztrząsając żywotne kwestie 
społeczne, mogące polepszyć stanowisko Ojczyzny naszej wobec ogólnej rodziny 
narodów i rozkrzewić oświatę, której nam więcej jak drugim brakuje, emigracja 
nasza na obczyźnie, pośród etc..."
15 lutego [1865]
Kilka dni temu Blummer opuścił Londyn i wyjechał do Brukseli, ale zatrzymał 
swoje mieszkanie w Londynie, pozostawiając także część swych rzeczy, co świadczy 
o tym, że zamierza wkrótce powrócić! Jeżeli chodzi o P. Dołgorukowa — Blummer 
złożył na niego skargę do magistratu. Trzeba powiedzieć, że P. Dołgorukowa 
obleciał strach, chociaż grozi, iż poda do egzekwowania weksel Blummera na sumę 
1500 franków. Tchórzewski przekazał nam dość dziwne wiadomości na temat 
pojawienia się Blummera. Mówił on, że Jakub Schneur (o którym pisaliśmy) namówił 
Blummera do przyjazdu do Londynu. Ten sam Schneur pisał do Dołgorukowa, radząc 
mu wyjechać z Londynu. Podobno w Brukseli ks. Orłów i inni obiecali Blummerowi 
pieniądze na proces z P. Dołgorukowem. W czasie swego pobytu w Londynie Blummer 
był kilkakrotnie u Schneura, a następnie odwiedził Tchó-rzewskiego, chcąc zebrać 
informacje o P. Dołgorukowie, ale Tchórzewski nie przyjął go, a także wydał 
zarządzenie swemu sprzedawcy, by mu nie wydawać ulotki, w której pisano o 
Blummerze.
Z Londynu wysyła się codziennie setki tysięcy egzemplarzy i nie było żadnego 
wypadku otwarcia [przesyłki]; być może była to moja pomyłka — zapomniawszy 
przesłać ważną wiadomość, w pośpiechu otworzyłem list i po raz drugi 
zapieczętowałem.
Jakiś księgarz z Brukseli pisał do Triibnera zapytując, czy nie ma pod ręką 
zecerów znających rosyjski — należy więc przypuszczać, że w Brukseli powstanie 
nowe czasopismo liberalne — sądzę, iż pod redakcją Firksa lub Blummera.
13 lutego odbył się wiec Polaków pod przewodnictwem Żabickiego i Bobczyńskiego — 
dotyczył on manifestacji, odradziliśmy osobom wpływowym [branie udziału], a 
hołota, która się zebrała, nie zapewni im powodzenia. Zresztą wystąpiliśmy już w 
gazetach przeciwko temu projektowi — z pewnością czytał Pan mój artykuł w 
numerze 34 „Dziennika Poznańskiego".19
Wpływy nasze na prasę wzrastają z każdym dniem. W tej chwili piszę do Zurychu.
Wczoraj Waligórski, który w tych dniach przyjechał do Londynu, zaprosił do 
siebie Tchórzewskiego. Bulewski również przebywa w Londynie (załączam niniejszym 
interesujący wycinek o powrocie Waligór-skiego i Gurowskiego).
16 lutego 1865
Wczoraj wysłałem Panu list z pewnymi wiadomościami. Przesyłam obecnie 13 numer 
„Ojczyzny"; podkreśliłem najważniejsze fragmenty i wiersze dotyczące naszego 
tematu, stanowiące odpowiedź hr. Platerowi. Ugodzi go to bardzo, gdyż jest 
człowiekiem obdarzonym niezwykłą ambicją. Artykuł wysłany przez nas z Londynu do 
„Dziennika Poznańskiego" i wymierzony przeciwko hr. Platerowi nie został przez 
redaktora wydrukowany, co świadczy o stosunkowo silnych wpływach hr. Platera w 
Poznańskiem. Zamieszczenie na łamach „Ojczyzny" satyry na tego wodzireja 
spowoduje ostateczne zerwanie stosunków pomiędzy hr. Platerem i partią 
Czartoryskiego. W tych dniach rozpoczęła się akcja przeciwko organowi 
brukselskiemu, a w chwili obecnej wysłaliśmy do Zurychu artykuł przeciwko 
Mierosławskiemu i innym podpisany inicjałem B.
Blummera oczekują w tych dniach w Londynie. P. Dołgorukow wyjeżdża w maju do 
Szwajcarii. Przyjechał Hercen i również wyjeżdża na stałe na wiosnę. Tchórzewski 
zamierza przenieść się na stałe razem z Hercenem.
Zebrania tutejszych demokratów odbywają się u Michalskiego, ale nie są one 
interesujące, ponieważ brak im jakiejkolwiek jedności.
Co się tyczy pobytu Blummera, to według słów Tchórzewskiego przebywał on przez 
cały czas w Belgii. Blummera uważają tutaj za agenta rosyjskiego i podejrzewają, 
że ks. Orłów albo ktoś inny dał mu pieniądze na proces z Dołgorukowem.
23 lutego [1865]
Nareszcie sprawy londyńskie dobiegają końca. Wyjazd Ogariewa do Szwajcarii (do 
Genewy) wyznaczono ostatecznie na 15 marca. Wyjeżdża razem z nim Tchórzewski, 
który zamieszka razem z Hercenem i Spółką i kierować będzie administracją 
„Kołokoła"; w chwili obecnej Ogariew i Hercen mieszkają w Richmond.
Czerniecki z drukarnią, a także Hercenem wyjeżdżają w końcu marca lub w 
kwietniu. W maju uda się tam również P. Dołgorukow. Część księgarni 
Tchórzewskiego zostanie wystawiona na sprzedaż. P. Dołgorukow zabiera ze sobą 
czcionki rosyjskie, ale wątpić należy, by zaczął coś drukować. Blummer nie 
powrócił i nie odpowiedział na list adwokata, który żądał kaucji, by rozpocząć 
proces. Tchórzewski zerwał stosunki ze Schneurem. Giller prosił mnie o 
nadsyłanie korespondencji. W tych dniach pisał do Tchórzewskłego z Londynu 
niejaki Kasprowicz, prosząc o przysłanie mu w komis dzieł Hercena i Dołgorukowa, 
ale nie dopuściliśmy do tego. Z Paryża piszą nam, iż walka partyj w środowisku 
emigracji polskiej przybiera ogromne rozmiary.
W ogóle sprawy idą nie najgorzej. Od pewnego czasu „L'Internatio-nale" 
zamieszcza artykuły antyrosyjskie w obronie Polski, dlatego też wysłaliśmy 
artykuł wymierzony przeciwko czasopismu „Ulnternatio-nale", który zostanie 
wkrótce wydrukowany w „Ojczyźnie". Dziś wysłaliśmy do wiadomej gazety w 
Poznańskiem artykuły o przemówieniu Napoleona i sytuacji rządu francuskiego — 
nie wiemy tylko, czy je zamieszczą. Przez Paryż wysłaliśmy również artykuł 
zawierający protest.
Przesłaliśmy Hercenowi w przekładzie wymierzony przeciwko niemu artykuł 
[podpisany kryptonimem] Z, zamieszczony w gazecie polskiej w Brukseli. 
Niezmiernie go to poruszyło. W „Dzienniku Poznańskim" kilkakrotnie pojawiały się 
artykuły podpisane inicjałem X, rzekomo przysyłane z Londynu; pewne zaś 
informacje wskazują na to, iż artykuły te pisane są albo w Rosji, albo w innym 
miejscu, bowiem oprócz mnie nie ma innych korespondentów; dawniej pod znakiem ** 
pisał Waligórski, zresztą bardzo rzadko i z polecenia Czartoryskiego. Od tej 
chwili, gdy dotknęliśmy do żywego Czartoryskiego, przerwali oni wysyłanie 
korespondencji do „Dziennika Poznańskiego". Nie wiem, z jakiej przyczyny mój 
artykuł wymierzony przeciwko Mierosławskiemu nie został wydrukowany.
W końcu marca zamierzam zmienić mieszkanie, wymagają tego moje zajęcia.
Uwolnienie Langiewicza nastąpiło bardzo nie w porę, gdyż Plater i inne osoby 
zbiorą wokół niego partię — w każdym razie przedsięweź-miemy niezbędne środki i 
wypowiemy im walkę na łamach organu brukselskiego. Według otrzymanych 
wiadomości, ogólne zjednoczenie emigracji polskiej zostało ostatecznie 
zniweczone.
„Moskowskije Wiedomosti"20 często występują w charakterze oficjał-
nego organu i wypowiadają się w imieniu narodu i rządu na temat planów wobec 
Polski, wywołując rozdrażnienie i mnóstwo oszczerstw ze strony emigracji. Lepiej 
byłoby po cichu przeprowadzać reformy, ośmielam się napisać Panu o tym jako o 
sprawie wielkiej wagi.
O ile mi wiadomo, za plecami M. Katkowa ukrywają się osobnicy bardzo 
niebezpieczni dla prawowitej władzy, którzy na łamach „Rus-skiego Wiestnika" 
podkopują fundamenty władzy carskiej i rozwijają idee wolności angielskiej.
26 lutego [1865]
Mityng komitetu polskiego w Londynie odbędzie się 1 marca w St. Martins Hali, 
prezesem zgodził się być jakiś zidiociały markiz angielski — Wisham21, 
sekretarzem — A. Żabicki. Z wielu względów zrezy-gnowaliśmy z udziału i 
uczyniliśmy wszystko, aby inne wpływowe osobistości w nim nie uczestniczyły. Nie 
należy na to wszystko zwracać uwagi — osobom tym potrzebne są pieniądze, 
organizują więc w imieniu Polski mityng. W gazetach zdemaskowaliśmy ten komitet, 
umrze on od razu po tym mityngu.
Artykulik przeciwko hr. Platerowi, który ukazał się w „Dzienniku Poznańskim", ze 
znacznymi wprawdzie skrótami dokonanymi przez redakcję, dopiął celu — wywołał 
odpowiedź doktora Kamińskiego, alter ego Platera, w odpowiedzi wyczuwa się 
urażoną ambicję itd.22 Znajdziemy jeszcze okazję, by zadać cios temu 
niebezpiecznemu wrogowi.
Dzięki poparciu Platera Langiewicz otrzymał obywatelstwo szwajcarskie. Będzie on 
w ręku Platera narzędziem dla utworzenia partii, bowiem Langiewicz jest 
niezmiernie głupi.
Wysłaliśmy 18 lutego z Londynu do Paryża protest [podpisany] Z w celu przesłania 
do gazety i oczekujemy rezultatów.
Cały rok poświęciwszy bezprzykładnej pracy dla umocnienia swych wpływów w 
gazetach, zmuszeni jesteśmy choćby od czasu do czasu nabazgrać artykulik 
niezgodny z naszymi przekonaniami. Do tej pory unikaliśmy tego, ale obecnie, 
zająwszy stanowisko opozycyjne wobec emigracji polskiej, zmuszeni jesteśmy 
napisać cokolwiek o szlachcie rosyjskiej. Dziś wysyłam artykuł, który, 
przechodząc od omówienia moralności narodu angielskiego i instytucji 
angielskich, atakuje Katkowa, Pogodina, słowianofilów, antagonizm Moskwy i 
Petersburga; staraliśmy się sprowadzić wszystko do możliwie najbardziej wąskiego 
i nieszkodliwego przeglądu.23
Były agent komitetu rewolucyjnego, Johns, wyjeżdża do Księstwa Poznańskiego, 
gdzie otrzymał pracę. Co się tyczy Tchórzewskiego i innych osób, to w tych 
dniach wysłaliśmy do Pana list [donoszący], że 15 marca wyjeżdżają oni do 
Genewy. Dziwny przypadek dał nam możność unicestwienia jego księgarni. Rzecz w 
tym, iż Tchórzewski, pro-
wadząc hulaszczy tryb życia, nie wiązał końca z końcem i zadłużył się na sporą 
sumę, a teraz, przygotowując się do wyjazdu do Szwajcarii, postanowił wysłać tam 
uprzednio wszystkie rosyjskie i polskie książki, a wierzycieli puścić w trąbę. 
Uprzedziliśmy, kogo należało, i na książki nałożono sekwestr. Tak więc cała ta 
kolekcja propagandy zostanie sprzedana jako makulatura na licytacji.
Co się tyczy proklamacji w Warszawie — to sprawka Kurzyny. Nie tylko nie szkodzą 
one rządowi, lecz nawet usprawiedliwiają surowość zarządzeń.
W „Ojczyźnie" inicjały IS24 więcej nie ukażą się, w przyszłości artykuły będą 
podpisywane literą K oraz inicjałami (z alfabetu łacińskiego) ABCD.
Załączam wycinek z „Dziennika Poznańskiego",25 niestety nie wydrukowano 
wszystkiego, cośmy pisali o hr. Platerze, ale i te słowa przyniosą korzyść. 
Zahaczyliśmy w artykule o tajniki założenia „Der Weisse Adler", które powierzył 
nam Józef Godebski, komisarz rewolucyjnego komitetu warszawskiego w Belgii. 
Wreszcie „Der Weisse Adler" nazwany został gazetą niemiecką. Kilka słów ma 
często więcej znaczenia od całego arkusza. Protest Z jest w przygotowaniu, w 
tych dniach wyślemy go.
marzec, czwartek [1865]
Wczoraj wysłaliśmy nr 17 „Ojczyzny", w którym zamieszczony został artykuł K.
W numerze 49 „Dziennika Poznańskiego" zamieszczono obszerny artykuł podpisany 
inicjałami NO, w którym tak ostro zaatakowano rząd francuski, że numer ten z 
pewnością zostanie skonfiskowany. Jeżeli chodzi o tajną instrukcję dotyczącą 
werbunku do Meksyku, rzekomo wydaną przez prefektów — jest to wymysł NO, bardzo 
udany, bowiem rozwścieczy rząd francuski na prasę polską,
[Artykuł dotyczący] sprawy Mierosławskiego z niewiadomych przyczyn został 
poskracany przez redaktorów, mimo wszystko lepsze cokolwiek quam nihil. Dziwna 
rzecz: z Paryża donoszą, iż protest podpisany literą Z i wysłany do gazety 18 
lutego, do tej chwili nie ukazał się. Jest to albo sprawka policji francuskiej, 
albo niechęć redaktora. W każdym razie sprawę tę poruszymy w „Ojczyźnie" albo w 
innych pismach.
Z powodu choroby, która mnie nawiedziła, zmuszony byłem siedzieć w domu, dlatego 
też nie byłem na mityngu w St. Mar[tins] Hali. Zresztą nie zasługuje on na 
uwagę.
Przygotowuję artykuł przeciwko nowo powstałemu komitetowi narodowemu Bosaka.27 
Na podstawie wszystkich danych, jakimi rozporządzamy, można z zupełną pewnością 
powiedzieć, że przed upływem
roku emigracja nie zorganizuje się i nie przystąpi do zamachów. W Londynie 
włoska partia czynu przygotowuje broń i proklamacje na wiosnę — jak się wydaje, 
zamierzają oni powtórzyć weneckie figle. UInternationale" został za swoje 
sympatie do Polaków mocno zbesztany w 17 numerze „Ojczyzny". Załączam niniejszym 
sprawozdanie z mityngu wysłane dziś wieczorem do gazet.
6 marca [1865]
Wysiłki nasze nie poszły na marne, walka pomiędzy brukselską a zu-ryską gazetą 
rozpętała się z nową zaciekłością, obnażając najbardziej drażliwe strony życia 
publicznego. W 26 numerze „Wytrwałości" (który Panu posłałem) zamieszczono 
korespondencję D. Głębockiego z Zurychu, w której powiedziano, że Giller sam 
pisze korespondencje. Trzeba na ten temat pomówić z „Dziennikiem Warszawskim" 
oraz „Gazetą Rosyjską" z powołaniem się na źródło. To ich ugodzi najcelniej. 
Dziś wysłałem Panu 18 numer „Ojczyzny", w którym umieszczona została zasługująca 
na uwagę korespondencja A z Londynu.29 Równocześnie wysłałem „Głos Wolny", w 
którym, według wskazówek Mierosław-skiego, Żabicki występuje przeciwko listowi 
Bosaka — jest to nam również na rękę. Warto by wyzyskać w jakiś sposób ten 
protest.
W „Dzienniku Poznańskim"30 zamieszczono artykuł NO przeciwko Katkowowi i 
szlachcie [rosyjskiej] — wymagały tego okoliczności.
Co się tyczy wyjazdu naszych — Ogariew znowu zachorował i wątpliwe, by przed 
kwietniem wyjechał. Czerniecki wraz z drukarnią wyjeżdża w końcu tego miesiąca. 
12 marca księgarnia Tchórzewskiego zostanie ostatecznie zamknięta. Sprawy [ich] 
przedstawiają się źle — propaganda została rozbita; on również pozostanie tu do 
kwietnia. Kurzyna został unicestwiony — na jego gruzach pojawił się Bosak i 
Spółka, mam jednak nadzieję jego również obalić, a przede wszystkim jego idee.
49 numer „Dziennika Poznańskiego" został skonfiskowany we Francji za artykuł NO 
o sytuacji rządu francuskiego.31 Gurewicz kupił komplet „Dziennika Poznańskiego" 
z zamiarem wysłania do Rosji.
Zanim scharakteryzuję Panu ogólny kierunek prasy w Księstwie Poznańskim i 
Galicji, mającej bezsprzecznie wpływ zarówno na gubernie zachodnie, jak i samą 
Polskę — należy zauważyć, iż od pewnego czasu we wszystkich warstwach 
społeczeństwa pojawiają się dążenia do rozwoju handlu, ekonomiki i w ogóle 
polepszenia swej sytuacji materialnej. Należy na zjawisko to zwrócić szczególną 
uwagę i rozwijać je wszelkimi siłami. Z chwilą gdy idea ta stanie się panującą w 
narodzie polskim i zostanie wcielona w życie, rewolucja będzie niemożliwa i 
zjednoczenie Polski z Rosją nastąpi samo przez się. Zajmowanie się problematyką 
gospodarczą na łamach rosyjskich i warszawskich ga-
zet jest nie tylko na czasie, lecz także rzeczą ogromnie pożyteczną. Natomiast 
oświadczenia tego rodzaju, jak wypowiedź G. Szczebalskie-go32 o polityce rządu 
rosyjskiego w stosunku do Polski, szkodzą sprawie uspokojenia [umysłów].
Odsłanianie publiczne planu działań lub zamierzeń oznacza dodawanie siły wrogom. 
W ogóle „Moskowskije Wiedomosti" wzbudzają ogromne oburzenie przeciwników, 
popychają ich do nowych przestępstw. Mając możność poznania wszystkich spraw 
tego rodzaju, uważałem za swój obowiązek przekazać Panu moje uwagi.
Po ukazaniu się naszego artykułu „UInternationale" zaczyna zapominać o sprawie 
polskiej.
8 marca [1865]
W chwili obecnej zagraniczne organy polskie reprezentują cztery różne kierunki, 
mianowicie: „Dziennik Poznański" propaguje sprawy gospodarcze, rozwój przemysłu 
i utrzymanie ziemi [w ręku polskim] — przeciwstawiając się napływowi elementu 
niemieckiego. Dziennik ten nie jest bynajmniej wrogo ustosunkowany do rządu 
rosyjskiego, mimo iż go zaczepia czasami, maskuje on w ten sposób swe pokojowe 
cele rozwoju dobrobytu; oskarża się go o kierunek klerykalno-jezuicki, jest to 
jednak niesprawiedliwe: jeżeli dokładnie zbadać tendencje tego wielkopolskiego 
organu, łatwo zauważyć kierunek ateistyczny, nienawiść do jezuitów i Rzymu. 
Zajmujemy na jego łamach stanowisko opozycyjne wobec emigracji, rządu 
francuskiego i Anglii, podtrzymując sympatie do Ameryki Północnej i niechęć do 
Meksyku. „Czas" broni interesów duchowieństwa, jezuitów i arystokracji. 
„Ojczyzna" pragnęła stać się organem nowej emigracji, jednakże nie udało się jej 
to. Aby osiągnąć ten cel, występowała przeciwko innym czasopismom; waśnie 
powstałe pomiędzy Kurzyną i Mierosławskim, a następnie hr. Platerem zburzyły 
dzieło Gillera. Dążąc do tego, by stać się gazetą popularną, źle usposobiła do 
siebie zarówno białych, jak i czerwonych, papieża i duchowieństwo, a wreszcie 
straciła wpływy. W chwili obecnej „Ojczyzna" jest moim organem, na łamach 
którego mogę kontynuować rozpoczętą akcję, podobnie jak w „Dzienniku 
Poznańskim."
„Wytrwałość" — organ partii czerwonych, założony za pieniądze zebrane w 
Warszawie, mógłby kierować emigracją i być ogniskiem zła, gdybym mu nie zadał 
ciosu na samym początku i nie sprowadził na drogę wyzwisk i gołosłownych 
filipik, którymi do chwili obecnej zapełniane są łamy tego czasopisma, 
odciągając je od propagandy. Tym sposobem, obnażając najbardziej drażliwe strony 
ich bytu i ukazując ich wady, doprowadziłem do powstania pomiędzy nimi 
nieprzejedna-
nej wrogości i w ten sposób zniweczyłem ich główny cel — zjednoczenie emigracji.
Co się tyczy londyńskiego „Głosu Wolnego" — jest to organ Miero-sławskiego, 
który nie cieszy się obecnie żadnym wpływem, został bowiem skompromitowany przez 
„Dziennik Poznański", „Ojczyznę", a nawet gazetę brukselską, z którą początkowo 
szedł ręka w rękę. Jednakże należy zaznaczyć, iż przy całym poniżeniu, jakie 
spotkało „Głos Wolny", jest to organ czysto demokratyczny i w zmienionych 
warunkach może okazać się niezmiernie szkodliwym. Żabicki należy do rzędu tych 
ludzi, których niepowodzenia nie tylko nie osłabiają, ale dodają im nowych sił; 
ażeby doprowadzić do jego upadku, przede wszystkim oddalam od niego osoby, które 
udzielają mu pomocy materialnej, a odbierając mu prenumeratorów, pozbawiam go 
możności regularnego wydawania pisma. Pomógł mi w tym znacznie Tchórzewski.
Gdyby użyć wszystkich środków moralnych i materialnych, jakimi dysponujemy, 
można by bardzo szybko unicestwić „Ojczyznę" i organ brukselski — ale 
przyniosłoby to w chwili obecnej jedynie szkodę, gdyż oba te organy, będąc ze 
sobą we wrogich stosunkach, po pierwsze, odwracają uwagę emigracji, a po drugie, 
obnażają ciemne strony życia i działalności osób, co jest ogromnie korzystne dla 
naszego rządu.
Jeżeli chodzi o zjednoczenie emigracji, o którym często wspominamy w gazetach — 
jest to utopia. W stosunku do powracających do kraju należy przedsięwziąć środki 
ostrożności — wielu będzie kontynuowało propagandę.
(„Kołokoł" posyłam.) Okazuje się, że hr. Jan Tyszkiewicz doniósł Hercenowi o 
odpowiedzi [tekst nieczytelny]. Jan Zawisza, ziemianin z guberni mińskiej, jak 
widać, w czasie swego pobytu w Paryżu, dostarczył Czartoryskiemu wiele 
oszczerczych wiadomości o Rosji, które zamieszczano następnie w gazetach 
francuskich; poinformował mnie o tym sekretarz Czartoryskiego, Sawicki.
Blummer jeszcze nie powrócił i pogłoski o procesie ucichły. P. Doł-gorukow jest 
bardzo z tego zadowolony.
10 marca [1865]
Nareszcie dziś otrzymaliśmy nasz protest (załączam przy niniejszym) przeciwko 
nierozważnej działalności nowego komitetu rewolucyjnego. Wywoła on niewątpliwie 
burzę w obozie przeciwnika — cios został bowiem zadany celnie. Dziś wysłaliśmy 
do gazety [„Dziennika Poznańskiego"] nowy artykuł dotyczący młodzieży polskiej, 
przyczyn upadku [powstania], hiszpańskiej inkwizycji — jeżeli ukaże się on w 
ogóle w obecnej formie, wywoła sprzeciw. Wiele naszych artykułów nie ukazało się 
z przyczyn niewiadomych. Dziś ostatecznie zamknięto księ-
garnie Tchórzewskiego. Wyjazd \JQgo] nastąpi na początku kwietnia. 
„L'Internationale" zaprzestał wypadów i zamilkł.
O mityngu londyńskich donkiszotów nie warto pisać. Z pewnością otrzymał Pan moje 
listy.
Artykuł mój wysłany został rzekomo z Warszawy dla nadania mu większej wagi —jak 
Pan widzi, sami posłuszni.
12 marca [1865]
Z wiadomości otrzymanych z Paryża wynika, że Czartoryski razem z jezuitami 
wysłał agentów do Księstw Naddunajskich i Turcji w celu przeciwdziałania i 
zniweczenia sympatii dla Rosji. Niezależnie od tego Czartoryski stara się z 
pomocą duchowieństwa i części szlachty stworzyć w Polsce moralną opozycję 
narodu. Artykuły w „Morning Post" zostały napisane z polecenia Czartoryskiego 
przez [Aleksandra] Wali-górskiego, który przyjechał w tym celu do Londynu i w 
dalszym ciągu zajmuje się swym dawnym rzemiosłem — publikowaniem kłamliwych 
wiadomości w gazetach.
Nędza panująca w łonie emigracji umożliwia agentom Czartoryskiego wybieranie 
ludzi, którzy będą mogli wziąć udział w przyszłych rozruchach. Mimo złorzeczeń 
rozpowszechnianych przez demokratów i naszych napaści Czartoryski, Zamoyski i 
Spółka niewątpliwie bardziej skutecznie aniżeli ktokolwiek inny podtrzymują 
sprawę polską w Europie. Demokratyczna partia czerwonych wskutek braku rozumu i 
środków materialnych nie będzie długo istniała, spotka ją taki sam los, jak 
emigrację 1831 roku — po czym na arenie działań pojawi się znowu Czartoryski. 
Obecnie przeszli oni pod sztandary orleanistów i ostrożnie sprzyjają ich planom; 
można to obserwować na podstawie artykułów zamieszczanych w „Czasie" i „Gazecie 
Narodowej", są przy tym bardzo cierpliwi i umieją korzystać ze sprzyjających 
okoliczności nie przebierając w środkach. Dlatego należy zwracać na nich główną 
uwagę. Zresztą ich celem jest wywołanie wojny z Rosją, więc wszystkie nadzieje 
wiążą z interwencją. Ażeby jednakże położyć kres ich intrygom, postanowiliśmy 
przy pomocy zebranych dokumentów wydobyć na światło dzienne ich tajne knowania w 
taki sposób, aby ich zniszczyć i wywołać walkę, która ich pochłonie. Sprawa 
jest, jak Pan widzi, trudna, ale wykazałem już Panu swoje umiejętności i dlatego 
liczę na powodzenie. Na początek wysyłamy do Brukseli artykuł — z Richmond — pod 
inicjałami XYZ, który wymierzony będzie przeciwko Czartoryskiemu i jezuitom i 
zawierać będzie kopię listu Czartoryskiego napisanego w związku z aresztowaniem 
okrętu „Princes" w Maladze. Na podstawie przyjęcia, z jakim się spotka, 
przekonamy się, jak działać dalej. Z artykułów moich może Pan odczytać 
sprawozdanie o politycznej działalności emigracji.
NB. Z przyczyn niewyjaśnionych 60 numer „Głosu Wolnego" został przez Żabickiego 
wycofany ze sprzedaży — dlatego też załączani go na wszelki wypadek.
Wczoraj przysłano Hercenowi z Paryża nowy poemat M. Dzikow-skiego33, znanego 
herszta, pt. Szymon Konarski; przeczytałem go, nie mówiąc już o głupim stylu, 
jest on pełen przekleństw na Boga i wszystko, co święte, można więc sądzić na 
tej podstawie, jakie wywrze skutki.
16 marca [1865]
Dwa dni temu Hercen wyjechał na stałe z Londynu do Włoch i Szwajcarii. 
Tchórzewski i Ogariew wyjadą w kwietniu.
Od trzech prawie miesięcy nie otrzymuję wiadomości od brata i krewnych — czy nie 
może mi Pan pomóc w tej sprawie?
[Dopisek adresata:] W sprawie uzyskania wiadomości o rodzinie P. 23 marca 1865 
roku wysłany został list do generała Potapowa.
20 marca [1865]
Hercen, jak Panu wiadomo, wyjechał na stałe z Anglii do Francji, Włoch, a 
stamtąd do Szwajcarii (do Genewy).
Obecnie zajęci jesteśmy burzeniem starego gniazda, jego likwidacją i ostatecznym 
rozgromieniem. Dzięki podjętym środkom kolekcja około 2500 egzemplarzy 
literatury propagandowej, której część Tchórzewski zamierzał przewieźć do 
Genewy, została skonfiskowana tutaj przez wierzycieli i pójdzie na makulaturę, 
ponieważ Triibner, mając duże zapasy tych śmieci, odmówił wzięcia ich nawet za 
dziesiątą część wartości. Tchórzewski jest w rozpaczy. Wczoraj odwiedził mnie 
Ogariew i przekazał mi ogromny plik proklamacji do wojska, ażebym w miarę 
możności przekazał je dalej swym znajomym, a to, co zostanie, niejakiemu 
Frołowowi, który w maju będzie w Londynie. Całą tę pakę prześlę Panu przy okazji 
wraz z otrzymanymi niedawno pakami odezw polskich i rosyjskich do Centralnego 
Komitetu, które przekażę Panu w całości. Z ogólnych rozmów wywnioskowałem, iż 
plan ich polegał na tym, aby mieć możność zbliżenia z polską partią rewolucyjną, 
czego zamierzają dopiąć w Genewie. Jest to ich upragnionym marzeniem. Zapewniam 
Pana, iż uda się nam zapobiec ich zakusom. Ogariew długo rozprawiał o 
konieczności sojuszu z emigrantami polskimi, których uważa za najlepszy element 
rewolucyjny; zwracał również uwagę na raskolników, uważając ich za jedyną 
dźwignię przewrotu: „podjąłem tę kwestię dla dobra młodej Rosji — nie zrozumieli 
mnie — pożałują — mówił. Jest bardzo osłabiony i wątpliwe, czy długo pożyje, a 
Hercen kręci się wokół jego żony34 i, nie bacząc na swe ambicje li-
terackie, rzuciłby to zajęcie, które go drogo kosztuje, a oprócz przekleństw nic 
nie daje w rezultacie.
Nagromadziło się u mnie dużo papierów, ale nie mam możności przesłać ich Panu.
Na podstawie danych ogólnych można twierdzić z pewnością, że w Petersburgu i 
Moskwie odbywają się tajne zebrania, których członkowie utrzymują luźne stosunki 
z Hercenem. Niedawno dostarczono im różne papiery za pośrednictwem turystów 
rosyjskich. Piotr Dołgorukow, jak się wydaje, odpłynie również do Szwajcarii w 
maju wraz ze swą drukarnią. W związku z tym wstrzymałem na pewien czas protesty 
Z, ponieważ gazeta belgijska będzie nam potrzebna. Do tej gazety posłaliśmy słów 
kilka przeciw rzymskim prałatom.
NB. Dziś Tchórzewski otrzymał list z Moskwy, zapieczętowany pieczęcią herbową K. 
K., jak się wydaje, polską.
Przewiezienie drukarni do Genewy będzie Hercena kosztowało 52 funty szterlingi.
Posyłam gazetę brukselską.
W wypadku jeżeli w następnym numerze ,,W[ytrwałości]" nie ukaże się artykuł 
przeciwko Czartoryskiemu i innym, ponowimy ataki.
11 maja [1865]
Załączając przy niniejszym numer „Ojczyzny", uważam za potrzebne dokonać pewnych 
wyjaśnień. Dwa miesiące temu wysłano z Zurychu do Brukseli kilka osób w celu 
przeprowadzenia pertraktacji na temat rozejmu; podobny sens zawarty był w liście 
doktora Łukaszewskiego. Uważając ugodę tę za szkodliwą, postanowiłem wziąć 
udział w tej konferencji w celu zerwania pertraktacji z „Ojczyzną". Jak Pan 
widzi, nienawiść wybuchła z nową siłą i zmusiła przeciwników do wzajemnego 
wydawania swych tajemnic. Korzyść z tego ogromna, może Pan być pewny, że tą 
drogą najłatwiej jest obezwładnić wrogów.
Tchórzewski i P. Dołgorukow są tu nadal, wydaje się jednak, że niedługo wyjadą. 
Wkrótce rzucimy Mierosławskiemu wyzwanie, tymczasem zbieram w tym celu 
materiały. Wczoraj wysłałem Panu list wraz z drukowaną odezwą.
14 maja [1865]
List Pana otrzymałem. 16 maja przenoszę się na nowe mieszkanie w związku z 
przedsięwziętymi środkami ostrożności.
Trudno sobie wyobrazić poruszenie, jakie wywołały nasze artykuły, podpisane XYZ, 
wymierzone przeciwko Czartoryskiemu i jezuitom — prawdziwa wyprawa krzyżowa.35 
Żaba i Waligórski poszukują w Londynie autora artykułów. W związku z kanonizacją 
biskupa połockie-
Józefata, gazety klerykalne podniosły szum, ale poczyniliśmy odpowiednie kroki i 
postaramy się osłabić ich wpływy.
Loteria na rzecz założenia polskiej szkoły wojskowej w Paryżu idzie bardzo 
kiepsko.
14 maja [1865]
Tchórzewski przybył do Genewy. Organizują tutaj policję i komitet zjednoczenia 
pod sztandarem Mierosławskiego. Jesteśmy czujni — około 45 osób przyjechało z 
Paryża.
20 maja [1865]
Jan Kurzyna po pojedynku, który miał 10 maja z Guttrym, przewieziony został do 
Zurychu i przebywa w szpitalu, rana okazała się bardzo niebezpieczna i nie ma 
nadziei na ocalenie.
Tutejsza demokracja, a w szczególności Żabicki, wyraża na łamach swego pisma 
oburzenie na A[lberta] P[otockiego], który zadał im ciężki cios.36
Podjęto kroki, ażeby ich osłabić, liczymy na powodzenie.
Tchórzewski wyjechał na wyspę Jersey, Iliński i Gurewicz są tutaj.
Mój nowy adres: 12, Alfred Place, Bedford Sąuare.
28 maja [1865]
Wydobycie na światło dzienne tajemnic różnych hersztów wywołało powszechne 
oburzenie na Czartoryskiego i jezuitów. Obecnie zebrano już ponad 200 podpisów, 
sprawy posuwają się naprzód.
Z drugiej strony londyńska partia demokratyczna, znikoma pod względem liczebnym 
i wpływów, rzuciła A. P. wyzwanie. Sprawa ta wywoła wkrótce walki wewnętrzne, w 
których A. P. zwycięży przeciwników. Prześlę Panu w związku z tą sprawą bardzo 
interesujące dokumenty. Zajęty jestem obecnie od rana do nocy, zbieram siły, by 
wymierzyć decydujący cios.
NB. Załączam wycinek z gazety francuskiej na temat znanego procesu wszczętego 
przez A. P.
31 maja [1865]
Walka, którą wypowiedzieliśmy znanym Panu osobom, przyjęła ogromne rozmiary. 
„Głos Wolny", gazeta londyńska, rzuciła na mnie Podejrzenie, które mogłoby mieć 
złe następstwa, gdybym zawczasu nie podjął środków ostrożności. Cały ten okres 
byłem jak w gorączce, wiele trudu kosztowało mnie wyplątanie się z tej sprawy. 
Obecnie, chwała Bogu, przekroczyłem Rubikon i nie obawiam się ciosów. Sprawę tę, 
w związku z jej złożonością i rezultatami, które postawią mnie na
twardym gruncie — przedstawię Panu w oddzielnym załączniku. Dziś otrzymałem list 
z Belgii, kopię i oryginał niniejszym załączam. Jeżeli chodzi o uprzednie listy 
i różne dokumenty — oryginały ich wyślę pewną drogą. Na skutek intryg, uknutych 
przeciwko mnie przez czerwonych, nie tylko nie utrzymuję stosunków z wiadomymi 
osobami, lecz zmuszony jestem ciągle zmieniać miejsce zamieszkania. Zresztą stan 
ten nie będzie trwał długo i jestem pewny zupełnego zwycięstwa.
Wprawdzie niejednokrotnie moje propozycje i prośby pozostawały bez rezultatu — 
postanowiłem jednak, nie bacząc na skąpe środki, z poświęceniem i oddaniem 
kontynuować rozpoczętą działalność, obiecując równocześnie nie obarczać Pana 
prośbami. Są jednak wypadki, których nie należy przepuszczać. Załączając 
niniejszy dokument, zwracam się do Pana z prośbą o dopomożenie mi. Z listu 
zorientuje się Pan, iż redakcja znanej Panu gazety [„Wytrwałość"] znajduje się 
na skraju przepaści 7, a istnienie jej jest dla nas z wielu powodów niezbędne. 
Stanowi ona organ opozycji i demaskuje brudne strony życia emigracji. Odgrywam w 
niej główną rolę, proszę przeczytać moje artykuły, a przekona się Pan, ile 
przynieśliśmy pożytku. Upadek tej gazety, wprawdzie początkowo przygotowywany 
przez nas samych, będzie obecnie wielką szkodą i pozbawi nas możności podsycania 
walk wewnętrznych w obozie nieprzyjaciela. Z własnych zasobów posłałem dziś 
redaktorowi 200 franków. Jest to suma bardzo mała, obiecałem poszukać środków 
dla kontynuowania wydawania pisma. Jeżeli Pan ocenił należycie moją pracę, na 
którą tracę zdrowie i lata życia, zrozumie Pan, iż jedynie głęboka miłość do 
Pana i bezgraniczna wierność każą mi trwać na tym posterunku i kierują mną przy 
wyłuszczeniu tej prośby.
Raczy Pan wyjednać chociażby 80 funtów na podtrzymanie tej gazety, która więcej 
nam oddaje przysług aniżeli zagraniczni publicyści i broszury. Pieniądze te 
prześlemy redaktorowi pod pewnym warunkiem i za tę niewielką sumę mieć będziemy 
organ przeciwdziałający prawdziwym wrogom. Na miłość boską, dla Pańskiej 
korzyści, którą widać już z tego, co zostało napisane, proszę nie odmawiać mi 
pomocy, sprawa, jak Pan widzi z listu, nie cierpi zwłoki. Do 10 czerwca będę 
czekać na ostateczną odpowiedź — wykazałem już doświadczenie i da-
łekowzroczność, proszę na mnie polegać, że nie zawiodę Pańskiego zaufania i 
pieniądze nie przepadną bezużytecznie. Z niecierpliwością oczekuję odpowiedzi.
Artykuły nasze przeciwko Rzymowi i jezuitom wywołały ogromne poruszenie wśród 
emigracji. Niczym potok lawy sparzyły ich i wszystko, co żywe, poruszyło się. W 
27 numerze gazety protest publiczny podpisało ponad 167 osób. Kiedy przeczyta 
Pan to, o czym piszę, zrozumie Pan, jaką siłę i wpływ posiada mój głos. Nazwisko 
moje wydrukowano celowo z innego miasta. W związku z tym tryumfem niech
Pan nie pozwoli, by tak wielka sprawa upadła; tego rodzaju okazje zdarzają się 
bardzo rzadko i należy z nich korzystać. Przekonany jestem, iż zrozumie Pan 
korzyści płynące z proponowanej sprawy i da mi możność okazania prawdziwej 
przysługi ojczyźnie. Zburzyliśmy rząd narodowy K. i B.38 — teraz należy kroczyć 
dalej.
Jeżeli chodzi o inne gazety, wszystkie one są w moim ręku, dowodem mych wpływów 
jest fakt, iż żadna gazeta nie ośmieliła się przedrukować oszczerstwa 
opublikowanego w „Głosie Wolnym", który wkrótce obrócimy wniwecz.
Proszę zachować wszystkie dokumenty, dotyczące tej sprawy, jako rękojmię mej 
wierności oraz jako dokumenty godne uwagi.
Uważam za konieczne wyjaśnić, iż pisuję do gazety pod inicjałami XYZ (L. B.) — 
dlatego też A. P. pozostaje na uboczu. Redaktor gazety zajmował poważną pozycję 
w Centralnym Komitecie — dlatego też bliskie z nim stosunki będą dla nas bardzo 
pożyteczne.
1 czerwca [1865]
W 37 numerze (polskiej) gazety brukselskiej, którego egzemplarz został wysłany i 
ukaże się po zaspokojeniu wierzycieli — zawarte jest, co następuje:
— Protest wysłany z Paryża przeciwko jezuitom i Czartoryskiemu ułożony przeze 
mnie i [podpisany] przez 167 osób z Angers, Brighton, Londynu, Nancy, Zurychu, 
Solury, St. Gallen i Monachium.39
— Następnie korespondencja z Księstwa Poznańskiego i uwagi z Paryża w związku z 
opinią „Głosu Wolnego". Na tej podstawie można sądzić, jakie wrażenie zrobiły 
artykuły XYZ.
— Artykuł krytyczny o działalności komitetu francusko-polskiego w Paryżu.
— Znad brzegów Loary — przegląd działalności Komitetu Centralnego — bardzo 
interesujący, oraz kronika.
— Przegląd literacki, w którym dostało się gazecie Platera i Lan-giewicza. 
Odpowiedź „Ojczyźnie".
— Wypowiedź usprawiedliwiająca redaktora Sabowskiego i dodatek specjalny, 
zawierający polemikę z „Głosem Wolnym", i odpowiedź na jego atak na A. P.
Załączam artykulik „Głosu Wolnego" wymierzony przeciwko A. P., który [artykuł] 
nam nie tylko nie zaszkodzi, ale da sposobność obezwładnienia na zawsze naszych 
wrogów. W związku z tymi intrygami artykuły podpisane inicjałami NO będą 
wysyłane rzekomo z Paryża. Pierwszy artykuł ukazał się dzisiaj. Artykuły NO będą 
mieć ten sam
antyfrancuski charakter co dotychczas, w ten sposób spowodujemy obojętność rządu 
francuskiego w stosunku do naszej emigracji. Jeżeli chodzi o mnie — nie wątpię o 
całkowitym zwycięstwie.
Najpokorniej proszę Pana o odpowiedź na list dotyczący udziału w dzienniku 
brukselskim, którego upadek da się nam w chwili obecnej bardzo we znaki — nie 
wiem, czy p. Sabowski powrócił do Londynu? Mam bardzo dużo ważnych papierów do 
przekazania.
11 czerwca [1865]
Doświadczenie przekonało nas, że przeciwdziałać szkodliwym intrygom emigracji 
polskiej można jedynie drogą jawnego ich demaskowania. Przystąpiłem do działania 
i dopiąłem celu poprzez umieszczanie korespondencji w znanych gazetach.
Pierwszym zadaniem było unicestwienie głównych działaczy występujących pod nazwą 
Rządu Narodowego.
W ciągu niemal całego roku zadawałem ciosy J. Kurzynie i innym samozwańcom, aż w 
końcu zabrakło pretendentów. Nie mówiąc o niebezpieczeństwie zemsty osobistej — 
kosztowało mnie to wiele trudu. Obecnie mogę stwierdzić z całą pewnością, iż 
podziemny rząd nigdy więcej nie powstanie za granicą. Bosak i jego zwolennicy 
porzucili swoje intrygi. Po skończeniu ze sprawami Komitetu Paryskiego, którego 
głównym celem było zjednoczenie emigracji i sprowadzenie jej do wspólnego 
mianownika — skierowałem swe wysiłki przeciwko jezuitom, Czartoryskiemu, 
Zamoyskiemu i innym osobom, których intrygi szkodliwsze są od wszystkich 
uzbrojonych band, bowiem obejmują one różne państwa, a szczególnie ziemie 
słowiańskie, gdzie mając wielu agentów, szkodzą naszemu rządowi. Zgodnie z 
powziętym planem przesłałem artykuły XYZ (z Richmond) do Brukseli, gdzie zostały 
wydrukowane. Wpływ moich artykułów był tak wielki, iż hersztowie emigracji 
zlękli się i postanowili użyć wszystkich środków, aby zatuszować sprawę. 
Jednakże to nie udało im się i wskutek naszej odezwy, zamieszczonej w 35 
numerze, zorganizowano protest. Wystarczy przeczytać moje artykuły, aby 
przekonać się, jaki pożytek przynosi wydobywanie tych spraw na światło dzienne, 
i ocenić nasz plan dalszego działania. Gdybym dysponował funduszami, wówczas 
niewielkim kosztem łatwo byłoby osiągnąć lepsze rezultaty. Dałem dowody oddania 
i znajomości rzeczy, ale walka z ludźmi, posiadającymi znaczne zasoby 
materialne, bez Pańskiej pomocy przekracza moje siły. Jedynie siłą woli i 
wielkim wysiłkiem osiągam takie rezultaty, jak rozbicie emigracji na niezliczone 
wrogie sobie grupy, poniżenie w opinii publicznej ich gazet na skutek brudnej 
polemiki i wywołanie wzajemnej nienawiści. Nawet przy największych środkach 
materialnych i rozrzutności nie można by osiągnąć lepszych rezultatów.
Jeżeli ocenił Pan należycie moje wysiłki, wówczas nie odmówi Pan z pewnością 
spełnienia mojej prośby o poparcie gazety brukselskiej, która wskutek trudności 
finansowych znajduje się na skraju przepaści. 80 L może zapewnić jej istnienie. 
Oczywiście przekazując pieniądze postawilibyśmy pewne warunki dla nas dogodne. 
Jako główny współpracownik pisma obnażałbym systematycznie wszystkie wrzody 
emigracji Od Pana zależy poparcie tego planu lub danie mi możności działania z 
równym powodzeniem. W wypadku odmowy przekona się Pan z czasem, że słowa moje 
były prawdziwe i że większe ofiary nie powetują straconej okazji. (Oryginał 
listu wysłałem.) Oczekuję niecierpliwie Pańskiej decyzji, sprawa jest bardzo 
pilna.
Atak gazety londyńskiej „Głos Wolny" na A. P. nie wywołał oddźwięku, żadna 
gazeta go nie przedrukowała, gdyż wszystkie są w moim ręku. Jest to dowodem 
mojej siły; oszczerstwo, jak dowiedziałem się, napisał pewien łotr, któremu 
pomagałem w biedzie i od czasu do czasu dawałem drobne polecenia. Atak ten nie 
tylko mi nie zaszkodził, ale jeżeli pomoże Pan w wydawaniu gazety brukselskiej, 
zniszczę wszystkie wydawnictwa emigracyjne i dostarczę Panu wiele bardzo 
ciekawego materiału. Należy zaznaczyć, że Czartoryski, Zamoyski, jezuici i inni 
robią wszystko, ażeby zniszczyć gazetę brukselską (załączam kopię nr 2). [...] 
Wszystkie dokumenty zostały wysłane, sprawę przerwano na skutek braku środków.
NB. Oryginał przy niniejszym załączam.
Zniweczyłem stosunki, jakie utrzymywały pomiędzy sobą „Dziennik Poznański" i 
„Ojczyzna".
16 czerwca [1865]
Wczoraj udało mi się zbliżyć do pewnego dobrze poinformowanego działacza, który 
opowiedział dość interesujące nowiny: w Londynie, jak wiadomo, od dawna zajmują 
się fałszowaniem banknotów. W chwili obecnej procederem tym zajmują się czterej 
Żydzi, którzy zbierają się przede wszystkim u [Józefa] Michalskiego (w sklepiku 
tytoniowym). Przygotowują oni nowe egzemplarze pięciorublówek i sturublówek, jak 
mówią, znakomicie podrobionych. Oprócz niektórych Polaków również Rosjanie 
zajmują się przewożeniem tych banknotów. Jeden z Moskwy zamówił pokaźną ich 
ilość. Żydzi ci mają własną policję. Osoba, która mówiła mi o tym, należy 
widocznie do szajki, gdyż polecono jej obserwować konsula Berga i dziś spędza 
cały wieczór w kawiarni Nicolsa na Regent street, gdzie pan Berg gra w szachy z 
jakimś młodym Rosjaninem z wąsikami. Widziałem, z jaką uwagą obserwuje on pana 
B. Osoba ta oświadczyła nam, że niejaki Jakub Schneur jest agentem rosyjskim, 
przysłanym w celu wykrycia fabryki fałszywych banknotów, i że jest śledzony. 
Niejaki Jaroszyński czy też Jaroszewski
z Wołynia zamierza zabrać ze sobą te banknoty do Polski. Mimo ogromnej chęci 
dowiedzenia się o szczegółach tej sprawy udawałem, iż mnie to w ogóle nie 
interesuje, ale mając pod ręką tego agenta — stopniowo wydobędę od niego 
informacje. W celu odsunięcia od siebie wszelkich podejrzeń postanowiłem 
przedsięwziąć pewną akcję, która pozwoli nam poznać tutejsze intrygi i uchroni 
nas od niebezpieczeństwa. Gdy tylko środki pozwolą to przeprowadzić, powiadomię 
Pana. Między innymi osoba ta wspominała o Makarowie, urzędniku Ministerstwa 
Spraw Wewnętrznych, który należy do partii Hercena. Zresztą nic złego poza tym 
nie mogę o nim powiedzieć.
Piszą mi z Paryża, że na skutek moich artykułów wiadoma Panu gazeta jest 
nieustannie konfiskowana we Francji i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wydało 
zarządzenie surowego śledzenia prasy polskiej. Z Belgii nie ma ani słowa — 
widocznie gazeta zamarła — posłałem 8 L i nie dostałem wiadomości o otrzymaniu 
pieniędzy. Szkoda wielka, organ ten mógłby pod naszym kierunkiem okazać nam 
znaczne usługi.
(Załączam oryginał listu Gillera40 — będzie to seria interesujących i 
pożytecznych dokumentów, inne listy prześlę stopniowo.)
P.S. W związku z moim listem opublikowano odpowiedź „Ojczyzny". Jest to pierwszy 
wystrzał, który jest nam bardzo na rękę. W 135 numerze znajduje się 
korespondencja z Paryża HLS, sądząc ze stylu — pióra Amborskiego.
22 czerwca [1865]
List Pana z 21 kwietnia dopiero wczoraj otrzymałem od pana S., w związku z czym 
nie mogłem śledzić pułkownika P. Ławrowa. W każdym razie postaram się zdobyć 
jakiekolwiek informacje. Co się tyczy majora Benjamin i pojedynku — wszystko 
przekazaliśmy do czasopism. Major Benjamin, kawalerzysta angielski, znajdował 
się razem z dwoma kolegami w kawiarni na bulwarze Kapucynów w Paryżu. W czasie 
rozmowy major obsypał niewybrednymi epitetami różnych uczestników buntu 
polskiego, a w szczególności Mierosławskiego. Niedaleko niego znajdował się 
Piotrowski — agent Mierosławskiego, który znając język angielski zaczął wymyślać 
Benjaminowi i Anglikom, na skutek czego wywiązała się kłótnia i wyzwanie na 
pojedynek. Piotrowski oświadczył, że jest pułkownikiem jak wszyscy insurgenci 
polscy. Pojedynek odbył się w Belgii i Piotrowski został ciężko raniony w 
piersi. Oto wszystko, o czym wiemy z całą pewnością.
Załączona gazeta zawiera bardzo interesujące wiadomości — łaskawie proszę 
przetłumaczyć wszystkie podkreślone miejsca. Na podstawie przekładów przekona 
się Pan, jaki cios zadaliśmy partii katolickiej. Szkoda, że prośba moja o 
poparcie gazety belgijskiej nie spotkała się z aprobatą.
29 czerwca wieczorem [1865]
W tej chwili powiadomiono mnie, iż Rosenberg — jeden z członków grupy Żydów 
polskich, mieszkający tutaj, wyjeżdża w tych dniach do Belgii, a stamtąd do Prus 
z pewnością w celu przedostania się do Królestwa Polskiego. Przypuszczają, iż 
zabierze ze sobą znaczną ilość fałszywych banknotów. Być może, wyjedzie on z 
paszportem angielskim. Jest wzrostu średniego, z niewielką czarną bródką, raczej 
chudy. W przyszłym miesiącu przystąpię do szukania tej szajki — mam już ludzi 
poinformowanych, ale ponieważ sprawa ta wymaga zachowania niezwykłej ostrożności 
— nie obiecuję oczywiście szybkiego rezultatu. Policja zorganizowana przez 
tutejszych spiskowców składa się z 7 lub 9 osób, spośród których cztery są nam 
znane: Werecki, Gilewicz, Sobo-lewski i Tolkemit. Żydzi mają swoją policję. 
Wszyscy oni śledzą konsulat i ambasadę oraz emigrantów. Niedawno dowiedziano 
się, że książę Gorczakow (?), młody człowiek pracujący w ambasadzie, chodzi się 
golić do Clementsa koło Regent street — sprytni spiskowcy umieścili tam swego 
agenta w charakterze fryzjera, ażeby obserwował młodego księcia i inne osoby i w 
czasie rozmowy wybadał ich. Byłoby najlepiej uprzedzić księcia, ażeby tam nie 
chodził. Konsulat ustawicznie jest śledzony. Papiery przekazano panu 
Sa[burowowi] — paczka ta zawiera wiele interesujących dokumentów, pozostałe 
prześlę w następnym miesiącu. Wyślę także mój nowy adres. W tej chwili proszę o 
adresowanie listów na adres pana Sab., któremu mój adres jest wiadomy.
Wydawanie zapomóg przez rząd angielski przyciągnęło pięciu poszukiwaczy przygód, 
ale równocześnie osłabiło tutejszy komitet, który poprzez wydawanie zapomóg 
pozyskiwał zwolenników Mierosławskie-go. Znany redaktor gazety [„Dziennika 
Poznańskiego"] — L[udwik] Jag[ielski] — z powodu choroby porzucił tekę 
redaktorską i zawiadomił mnie o tym. Redakcję przejął [Teodor] Żychliński. Nie 
znając tego pana ani kierunku, jaki reprezentuje — na pewien okres przerwałem 
przesyłanie korespondencji. Przeciw mojej korespondencji, którą L. Jag[ielski] 
zamieścił w 138 numerze, wystąpiły nie tylko gazety rewolucyjne, jak „Ojczyzna", 
lecz również wielu mieszkańców Księstwa. Mimo to artykuł spełnił swoją rolę, 
chociaż był przyczyną usunięcia L. Jag[ielskiego], mam jednak nadzieję, że nie 
na długo 41.
[...] Jak Pan widzi, dysponując niewielkimi środkami, dokonałem bardzo wielu 
rzsczy, których w innych okolicznościach nie udałoby się osiągnąć nawet setkami 
tysięcy. Starcie poglądów zaprowadziło nas daleko i dokonało przewrotu w 
wydawnictwach literackich. Żywię nadzieję, że jesienią znajdziemy nowe środki 
dla pognębienia naszych Przeciwników. Załączam niniejszym artykuł zaznaczając, 
iż redaktor dokonał w nim pewnych zmian samowolnie i nie mogę za wszystko brać 
odpowiedzialności.
4 lipca [1865]
Spieszę powiadomić Pana, iż „Der Weisse Adler" [„Orzeł Biały"], organ 
Czartoryskiego i Platera w Zurychu, zakończył swój żywot 1 lipca. Przyczyną 
upadku były nie tyle warunki finansowe, ile podrażniona ambicja Platera, że w 
ciągu całego okresu istnienia gazety polskiej nie zwracano na nią uwagi i często 
ją krytykowano. Opitz, redaktor, otrzymał 5000 franków i wyjechał do Genewy. 
Moja ostatnia wypowiedź krytyczna w organie brukselskim nie pozostała bez echa.
Sprawię zapewne Panu przyjemność nowiną, iż zlikwidowanie jezuitów polskich w 
Paryżu, z którymi prowadziliśmy długotrwałą walkę, jest faktem dokonanym. 
Jełowicki jedzie do Rzymu i całe bractwo pójdzie z torbami. Jest to zbyt ważne 
wydarzenie, ażeby nie ucieszyć się — jezuici [zmartwychwstańcy] systematycznie 
podkopywali wpływy Rosji w księstwach i prowadzili gorliwie propagandę wśród 
duchowieństwa.
Z inicjatywy Chodźki i Amborskiego powstało w Paryżu stowarzyszenie 
zjednoczonych Słowian pod nazwą Słowiańska Biesiada, na które należy zwrócić 
uwagę rządu francuskiego, tym bardziej, iż Amborski wyrokiem sądu paryskiego 
został uwięziony w roku 1862 i przebywał w Perpignan za zorganizowanie związku 
zabójców, którego pieczęć i papiery znajdują się w rękach policji. Następnie 
został on wygnany z terytorium Francji z zakazem powrotu. W czasie powstania 
pełnił obowiązki dyrektora policji krakowskiej, a obecnie występuje publicznie w 
stowarzyszeniu Słowiańska Biesiada. Nie ulega wątpliwości, że policja francuska, 
mając wiele spraw na głowie, nie zwróciła na niego uwagi, i dlatego należałoby 
poinformować pana Boittelle o przebywaniu tych demagogów w Paryżu.
Z Zurychu piszą, że intrygi Gillera, mające na celu zjednoczenie Towarzystwa 
Pomocy Wzajemnej, uwieńczone zostały w pewnym stopniu powodzeniem. St. Gallen, 
Neuchatel i część sekcji genewskiej zjednoczyły się tworząc jeden okręg zuryski.
Przesyłka i paczka nr 2 przekazane zostały panu Sab[urowowi] w celu przesłania 
przez kuriera.
Przyjechał tutaj niejaki Makarow.
20 lipca [1865]
17 lipca przybył tutaj z Paryża Daniłowicz — zwolennik Mierosław-skiego z 
poleceniem zwerbowania zdolnych ludzi, których Mierosławski pragnie wysłać do 
Stambułu w charakterze swoich agentów. Zgłosiło się dwóch ochotników — Rusiecki 
i Sobolewski, którym wypłacono po 100 franków na podróż do Paryża, gdzie 
otrzymają osobiście od Miero-sławskiego pieniądze i instrukcje. Zresztą agitacji 
tej nie należy się obawiać —jest to już druga ze strony Mierosławskiego próba 
utworze-
nia stowarzyszenia w Turcji. Sadyk Pasza (Czajkowski), Jordan i inni agenci 
Czartoryskiego nie pozwolą się rozwinąć na swoją niekorzyść żadnemu 
stowarzyszeniu. Antagonizm pomiędzy tymi dwiema partiami jest tak wielki, że jak 
wynika z ostatnich wiadomości, taka sama walka wewnętrzna i kłótnie panują wśród 
emigrantów w Turcji. W roku bieżącym, mimo agitacji czerwonych, którzy starają 
się podburzać umysły w związku z mającym nastąpić werbunkiem, nie ma czego się
obawiać.
Plan zjednoczenia emigracji jest sprawą bardzo poważną, na którą należy zwrócić 
uwagę. W związku z przerwaniem wydawania „Per-severance"42 Giller odetchnął 
swobodniej i działa nie bez powodzenia; niektóre szwajcarskie stowarzyszenia 
kantonalne uznały swą zależność od stowarzyszenia emigrantów w Zurychu, ale 
stowarzyszenie paryskie nie przystąpiło do unii. Stowarzyszenie brukselskie waha 
się, londyńskie zaś rozbiłem.
W związku z moimi artykułami w „Dzienniku Poznańskim", które spowodowały zmianę 
redakcji i głośne krzyki agitatorów, na pewien czas przerwałem wysyłanie 
korespondencji politycznych. Aby jednak przygotować sobie grunt na jesień — 
przesłałem dwa artykuły o wyborach do parlamentu, podpisane gwiazdką, które 
zostaną wydrukowane. W następnym miesiącu wyślę do nowego redaktora list, który 
zawierać będzie program moich korespondencji, i odpowiedź, jaką otrzymam, 
natychmiast Panu wyślę wraz z listem od Gillera, z którym jestem w najlepszych 
stosunkach. Publicystyka w sezonie letnim nie ma tego znaczenia co w jesiennym i 
zimowym, chociaż ferment trwa nadal. Mam nadzieję w miarę swych sił i możliwości 
wypełnić obowiązki służbowe i dać dowód wierności.
21 lipca [1865]
Dziś pan Sab[urow] powiadomił mnie, że jutro odjedzie kurier. Korzystając z 
tego, posyłam Panu dokumenty Centralizacji, które nie były wydrukowane i przy 
okazji mogą być wyzyskane. Opublikowanie tego rodzaju papierów nawet w 
„Dzienniku Warszawskim" może być w pewnych okolicznościach bardzo pożyteczne, o 
czym przekonało nas doświadczenie organu brukselskiego. W związku z urządzaniem 
domu, w którym będę mógł swobodnie pracować, nie będę mógł się zobaczyć z 
pewnymi osobami, mam jednak nadzieję nadrobić stracony czas i wykonać zadanie.
Załączam niniejszym bardzo interesującą spowiedź A. Butkowskiego, której kopię 
oraz ostatni jego list z Moskwy, na który postanowiłem me odpowiadać, prześlę.
Załączam równocześnie oryginał listu Żychonia, pracownika dawnej księgarni 
Tchórzewskiego, który w czasie pobytu swego w Londynie
okazywał nam usługi, za co został wynagrodzony. Przed odjazdem do Francji 
zdradził mnie i przekazał wiadomość o moich korespondencjach do „Dziennika 
Poznańskiego" Żabickiemu, na skutek czego ukazał się artykuł w „Głosie Wolnym". 
Obawiając się, ażeby osobnik ten nie intrygował w Paryżu, powiadomiłem zawczasu 
pana Marseille o jego wyjeździe do Paryża, i dzięki p. Marseille w ciągu 24 
godzin usunięto go z terytorium Francji. Jako pretekst do wygnania posłużyła 
moja informacja o jego udziale (współudziale) w propagandzie na wyspie Jersey. 
Mimo skąpych środków wysłałem mu trochę pieniędzy, ażeby zakończyć tę sprawę.43
Człowiek ten 6 lat pracował na rzecz Hercena, a obecnie, znajdując się w 
krytycznej sytuacji, zwrócił się do niego z prośbą o pożyczenie 150 franków i 
spotkał się z odmową. Chociaż Hercen obiecał mu przy mnie 200 franków na wyjazd 
z Londynu, nie dotrzymał jednak słowa. Oto prawdziwy przykład filantropii 
socjalistów.
Załączam interesujący banknot, który kupiłem od Tchórzewskiego; zapewniał mnie, 
iż jest to jedyny egzemplarz próbny, być może zainteresuje to Pana.
Co się tyczy proklamacyj, przekazanych przez Ogariewa, z pewnością już je Pan 
otrzymał, ponieważ dałem je panu Sab. w końcu czerwca. Drugą paczkę drukowanych 
broszur, zawierającą propagandową odezwę rosyjską z Londynu do polskiego 
komitetu centralnego, przekazałem panu Sab[urowowi], ażeby je zniszczył, 
ponieważ nie warto było ich wysyłać.
Jednym z najważniejszych załączników jest egzemplarz odezwy przysłanej mi przez 
Sabowskiego — redaktora gazety brukselskiej — w celu usprawiedliwienia naszej 
działalności, z własnoręcznym dopiskiem redaktora. Podobne odezwy zostały 
rozesłane do wpływowych osób na emigracji i okazały nam wielką przysługę. 
Uprzejmie proszę o zachowanie tego dokumentu, bardzo dla mnie ważnego, który 
może się jeszcze przydać. Odezwa ta jest dowodem tego, jak wielkie posiadałem 
wpływy w redakcji zamkniętej już gazety. Inne papiery prześlę przy następnej 
okazji. Mam nadzieję, że listy wysyłane przez pocztę i paczki dostarczane przez 
pana Sab. otrzymuje Pan regularnie.
29 lipca [1865]
Po urządzeniu się przystąpiłem do nawiązania zerwanych stosunków z pewnymi 
osobami. Wczoraj spędziłem wieczór z moim nowym agentem, bardzo przebiegłym i 
roztropnym. Doniósł mi, że niedawno przebywali w Londynie dwaj generałowie armii 
kaukaskiej — Olszew-skij i Kołosowskij. Generał Kołosowskij w czasie swego 
pobytu korzystał z usług emigranta polskiego, wobec którego wypowiadał liberalne 
poglądy i sympatie dla sprawy polskiej. Przed wyjazdem wziął z jego
lecenia guwernantkę do dzieci i kupił u Triibnera 3 roczniki „Ko-łokoła" Jeżeli 
chodzi o generała Olszewskiego — wiem o nim niewiele.
Żydzi tutejsi ukończyli już drukowanie banknotów pięciorublowych, dziesięcio- i 
dwudziestopięciorublowych. Obecnie zajęci są wykonywaniem sturublówek, poszukują 
doświadczonych agentów, którzy by przewieźli fałszywe banknoty do Rosji; 
spotkania ich odbywają się po dawnemu w sklepie tytoniowym Michalskiego.
Ze Szwajcarii przyjechał tutaj Makarow, jeden z agentów Hercena. Ów Makarow 
związał się z pewną Angielką i podróżuje z nią. Mówił on że widział w Genewie 
pijanego Hercena, który od pewnego czasu, widząc swój upadek, porzucony przez 
zwolenników, wałęsa się po restauracjach i pije. Tchórzewski prowadzi jego 
sprawy — wysłałem do niego list.
Z Paryża donoszą, iż niejaki Baur — handlarz starożytności, wyjechał do Rosji, 
by wybadać grunt. Ponieważ jest on uważany za tajnego agenta i osobę zaufaną 
policji francuskiej Persigny'ego — należy zwrócić uwagę, czy nie poruczono mu 
jakiejś misji. Wszelkie stosunki londyńskiego Towarzystwa Demokratycznego ze 
Szwajcarskim Komitetem Gillera zniweczyliśmy od podstaw.
Po długim milczeniu znany Panu osobnik używający pseudonimu Tugenhold (Stefan 
Poles), sekretarz Łapińskiego, znowu zjawił się w Londynie i przysłał mi list, 
który wyślemy Panu przy okazji. Jegomość ten pożyczył ode mnie ponad 20 funtów 
szterlingów, obiecując dostarczyć notatki ekspedycji, i przepadł bez śladu. 
Obecnie pisze, że notatki otrzymał ze Szwecji.
Ordynat Zamoyski, który mieszka w Londynie, złożył na ręce Platera 5000 franków 
na rzecz Komitetu Szwajcarskiego.
3 sierpnia [1865]
Po zmianie redakcji „Dziennik Poznański" zmienił także kierunek. Na pierwszy 
plan wysunęły się oszczerstwa, wymysły, jednakże mam nadzieję, że ta rzekoma 
opozycja zamilknie i rozsądek przywróci stracone uczucia. W dodatku sezon letni 
jest zabójczy dla dziennikarstwa — od czasu do czasu przesyłam błahe artykuliki 
podpisane gwiazdką, ale nie nawiązuję bliższych kontaktów z nowym redaktorem, 
pragnąc dokładnie zbadać jego tendencje.
Próby Hercena zbliżenia się do Polaków nie dają rezultatów. Wszystkie grupki 
polityczne zbierają się w Genewie w Cafe-Restaurant du Nord, gdzie spędza 
również czas Tchórzewski.
Emigranci i Zamoyski starają się uzyskać pensje dla wychodźców z 1831 roku. Lord 
Gladstone przyjął ich petycję i obiecał poczynić starania; uważaliśmy za 
stosowne powiadomić pana Sab., ażeby w miarę możności przeciwdziałać ich 
zamiarom; jeżeli pan baron [Budberg]
nie odmówi wzięcia aktywnego udziału, przegrali całą sprawę, gdyż Palmerston, do 
którego zwracali się, przeprowadzał tę sprawę bez przekonania. Jest to kwestia 
bardzo ważna.
27 lipca do Nowego Jorku wyjechało stąd pięciu ludzi, wśród nich Rusiecki, który 
zgłosił się do stronnictwa Mierosławskiego. Załączam niniejszym wycinek o wiecu 
(donosiłem już w tej sprawie). Proszę zwrócić łaskawie uwagę na nowe wydanie 
Pamiętników Koźmiana w Krakowie.44 W 172 numerze „Dziennika Poznańskiego"45 
zamieszczony został artykuł krytyczny o tej świetnej książce. Sądząc z tego 
artykułu, warto byłoby zamieszczać jej fragmenty w formie oddzielnych artykułów 
w „Dzienniku Warszawskim" i „Wiestniku Wileńskim" — proszę mi wierzyć, że 
przyniesie to korzyść.
Paryż, 15 sierpnia [1865]
Korzystając z obniżki kosztów przejazdu — przybyłem tutaj na 3 dni, by odwiedzić 
mego ciężko chorego plenipotenta, a równocześnie odnowić stosunki z pewnymi 
osobami.
Zachowanie tutejszej emigracji spowodowało nie tylko surowe zarządzenie policji 
francuskiej, lecz także powszechne niezadowolenie mieszkańców Paryża, którzy 
żądają wysłania tej hołoty do odległych miast. Kradzieże, oszustwa, podłości na 
każdym kroku znaczą ich pobyt tutaj; obecnie wielu doświadczonych Francuzów 
głęboko żałuje okazywanej dawniej działaczom polskim sympatii, widząc teraz 
prawdziwe oblicze przedstawicieli rewolucji.
Pożary, które pustoszą Polskę i gubernie zachodnie, mogą powstawać częściowo na 
skutek nieostrożności mieszkańców, nie ulega jednak w ogóle wątpliwości, że 
uczestniczą w tym szajki polityczne, utrzymujące stosunki z emigrantami. Trzy 
lata temu, na początku buntu, tutejsi demagodzy wzywali w razie niepowodzenia do 
wzniecania pożarów nie szczędząc nikogo, aby w ten sposób przyczynić się do 
powstania proletariatu. W swoim czasie niejednokrotnie referowałem tę sprawę p. 
Cziczerinowi: w czasie buntu podpalano majątki tych, którzy nie płacili podatków 
lub pozostawali wierni prawowitemu rządowi, obecnie podpalają miasta i wsie.
Tutejsza emigracja raduje się i z sympatią patrzy na pożary, wiąże się to z ideą 
Hercena i Spółki, zwaną teorią „przesiedlenia narodów", którą powierzał on 
jedynie cieszącym się jego zaufaniem zwolennikom. Krążą tutaj pogłoski o 
pożarach w Grodnie, Białymstoku, Kaliszu i innych miastach. Pożary traktują oni 
jako środek prowadzący do stworzenia proletariatu niezbędnego dla rewolucji. Do 
Polski wysłano kilka osób zdecydowanych na wszystko, jak powiadają, w celu 
wywołania rozruchów w czasie poboru do wojska. O innych spiskach nic nie słychać 
— nędza poważnie nadwątliła ich siły. Byłoby rzeczą bardzo
korzystną, gdyby rząd francuski, biorąc pod uwagę choćby własne bez-ieczeństwo, 
powysyłał ich do oddalonych miast prowincjonalnych. Skupienie ich w Paryżu 
przyniesie szkody zarówno mieszkańcom, jak i rządowi. Niedawno jakiś emigrant 
ukradł pewnemu szlachcicowi z Wołynia, który zamieszkał w Grand Hotelu, 6000 
franków i mimo wielkich wysiłków ze strony policji francuskiej nie udało się 
złapać winowajcy, chociaż wszyscy wiedzieli, że złodziej mieszka w Paryżu. Jan 
Tyszkiewicz wyjechał do Kreuznach, koresponduje on systematycznie z 
Czartoryskim. Branicki obrzuca błotem wszystko, co rosyjskie, i stoi na czele 
niezadowolonych. Amborski mieszka spokojnie w Paryżu i jest członkiem polsko-
czeskiego rewolucyjnego klubu związkowego.
Uroczystość napoleońska została zepsuta na skutek słoty. Od rana pada deszcz.
21 sierpnia [1865]
Ze Szwajcarii powrócił mój nowy agent i doniósł, co następuje: Piotr Dołgorukow 
mieszka w Interlaken, nawiązuje ze wszystkimi znajomości, szczególnie z 
Rosjanami, których jest tam bardzo dużo. Hercen przebywa w Genewie i ogromnie 
upadł na duchu, porzucili go wszyscy jego wyznawcy i wyrażają publicznie swoje 
oburzenie na niego. Przyszedł list od Tchórzewskiego — wyślemy go wiadomym 
sposobem46. Zjednoczenie emigracji polskiej mieszkającej w kantonach w jeden 
organizm kierowany przez Komitet w Zurychu — nie udało się. Przyczyną były 
waśnie rozniecane przez Platera i Gillera, którzy pragną zagarnąć władzę w swoje 
ręce. Wydarzenie to jest tym przyjemniejsze, że ten sam los spotkał projekt 
zjednoczenia we Francji, o które zabiegali Czartoryski oraz Dzikowski i 
Amborski.
Agitacja uspokoiła się nieco, jeżeli chodzi o pożary w guberniach zachodnich — 
według wszelkiego prawdopodobieństwa noszą one charakter polityczny, na co 
wskazuje fakt, iż emigranci widzą w nich źródło nowych rozruchów. Wiadomo Panu 
zapewne, że „Moniteur" przedrukował z „Dziennika Poznańskiego" artykuł 
dementujący korespondencję „Moskowskich Wiedomosti", opublikowaną w związku ze 
złapaniem podpalacza w Słonimie. Tego rodzaju wybryk „Grodnienskich Gubernskich 
Wiedomosti" był wodą na młyn dla naszych wrogów. Czartoryski przekazuje za 
pośrednictwem Kłaczki do gazet francuskich różne mogące nam zaszkodzić 
wiadomości. Sprzyja mu Krystyn Ostrowski. Gdyby istniało belgijskie czasopismo 
polskie lub inne tego rodzaju, Czartoryski nie ośmieliłby się wystąpić, jak to 
było przedtem. W tych dniach z Liverpoolu wyjeżdża nowy transport emigrantów, w 
tej liczbie również ośmiu Polaków. Należy z początkiem jesieni rozwiązać projekt 
przesiedlenia emigrantów polskich do Ameryki. Mam
nadzieję, iż uda się przy pomocy „moich" pism dokonać wielu rzeczy. 
Systematyczne przesyłanie korespondencji rozpoczniemy we wrześniu, obecnie 
przygotowujemy materiały.
22 sierpnia [1865]
Korzystając z okazji, mam zaszczyt przesłać Jaśnie Wielmożnemu Panu pewne 
dokumenty, dotyczące emigracji, oraz korespondencję pewnych osób.
Równocześnie posyłam niezwykle piękną kameę wyobrażającą Piotra Wielkiego i jego 
rodziców, na sardonyksie, wyrobu znakomitego gra-wera Louis Pichlera. Jest to 
ogromna rzadkość historyczna, której nie ma w cesarskim Ermitażu. O ile mi 
wiadomo, cesarz bardzo lubi wyroby tego mistrza. Kamień ten należał do rodziny 
księcia Leuchten-bergskiego, kupiłem go za 25 talarów u Wolfa w Dreźnie. Długo 
przechowywałem ten skarb sztuki, jednakże w chwili obecnej, z powodu trudnej 
sytuacji materialnej ośmieliłem się prosić Jaśnie Oświeconego Księcia i Waszą 
Ekscelencję, aby pokazali go cesarzowi. Oceniłem go na najniższą sumę 45 funtów 
szterlingów, znawcy oceniają go czterokrotnie więcej. Nie chcąc, by ta rzadkość 
historyczna wpadła w niepowołane ręce, pokornie proszę Pana o dopomożenie mi. 
Jestem najzupełniej pewny, że eksperci cesarskiego Ermitażu określą tę cenę jako 
bardzo niską. Jeżeli chodzi o wartość artystyczną, jest to arcydzieło sztuki 
grawerskiej. O wyniku mej prośby proszę mnie powiadomić.
Jeżeli chodzi o nowiny polityczne, partia czerwonych zarówno w Londynie, jak i w 
Paryżu żąda wysyłania emisariuszy — licząc na wywołanie rozruchów w czasie 
poboru. Zgłosiło się bardzo niewielu ochotników. Dziś spotkałem niejakiego 
Henryka, młodego człowieka około 35 lat, z Warszawy, który mieszka tu pod innym 
nazwiskiem. Powiadają, że wynalazł on maszynę piekielną i proponował w swoim 
czasie swe usługi polskiemu komitetowi rewolucyjnemu. Obecnie zamierza on 
wyjechać do Belgii i opatentować wynalazek. Jest to osobistość dość zagadkowa. 
Średniego wzrostu, chudy, twarz blada, z wąsikiem i niewielką hiszpańską bródką, 
ubrany stosunkowo przyzwoicie, utrzymywał bliskie stosunki z Czartoryskim i 
Zamoyskim, zna Branickiego i innych (znaki szczególne: dolna część twarzy jest 
szersza od górnej, typ semicki). Mówił o nowym składzie chemicznym dla granatów 
eksplodujących f la Orsini.
Dziś wysłałem list i pieniądze do redaktora „Ojczyzny".
30 sierpnia [1865]
Za pośrednictwem pana Sab[urowa] przesłany został pakiet zawierający różne 
oryginały listów i dokumenty emigracji, które można by
wykorzystać. Między innymi znajduje się tam blankiet tajnej korespondencji 
Czartoryskiego z napisem „Boże, wróć nam naszego króla". W swoim czasie w 
gazecie brukselskiej XYZ wyśmiał wszystkich tych pretendentów do tronu. Cios był 
tak celny, że Władysław Czartoryski, który obecnie wyjechał do swego majątku 
Sieniawy w Galicji, i Za-moyski zupełnie unikają wtrącania się do spraw 
politycznych, jedynie tylko J. Klaczko — ich alter ego, rzuca oszczerstwa na 
Rosję. Przy tym wszystkim agitacja rozszerza się, przybiera na sile, sprawa 
nawiązania kontaktów pomiędzy Hercenem i emigracją polską posuwa się naprzód. 
Mówił mi o tym Grigorowicz, który pełni funkcję agenta Hercena w Londynie przy 
Trabnerze. Przybyło tutaj, jak wiadomo, z Paryża i Belgii wielu Polaków — 
poszukiwaczy przygód, ażeby pod pretekstem wyjazdu do Ameryki otrzymać zapomogę 
od rządu angielskiego. Niektórym z nich udało się wystarać o 10—15 funtów, ale 
kiedy dowiedziałem się o tym, anonimowym listem powiadomiłem Gladstone'a o 
oszustwie, wskutek czego przeprowadzono dochodzenie i wykryto oszustów. Obecnie 
bardzo niewielkie zapomogi wydawane są z ogromną ostrożnością. Mam nadzieję, iż 
uda mi się wkrótce spowodować całkowite ich przerwanie. Stara emigracja z 1831 
roku stara się o uzyskanie zapomóg. Powiadomiłem w swoim czasie o tym pana 
Sab[urowa], prosząc go o zatroszczenie się, aby demagodzy nie dopięli swego 
celu. Popierają ich Zamoyski i Beales.
Pomiędzy szwajcarską emigracją Gillera a partią Mierosławskiego panują wrogie 
stosunki. W następnym miesiącu wystąpię na łamach gazet i postaram się 
doprowadzić tę wrogość do najwyższego stopnia.
Przesiedlenie do Ameryki, wprawdzie powoli, ale posuwa się naprzód; ideę tę 
należy rozwinąć w gazetach i starać się o zachęcenie emigrantów do wyjazdu za 
ocean.
Kończąc mój krótki raport, pokornie proszę o pomoc w sprzedaży przesłanej kamei 
Pichlera mającej wartość historyczną. Przekonany jestem, że spodoba się ona 
cesarzowi. O ile mi wiadomo, cesarz lubi ogromnie tego artystę i p. Jules dał mi 
w swoim czasie polecenie zakupienia dla Ermitażu kamei Pichlera. Co się tyczy 
ceny, jest ona bardzo niska. W wypadku jednak jakichkolwiek trudności proszę 
uprzejmie o odesłanie jej z powrotem. Mam okazję sprzedania jej w Londynie, 
wprawdzie z niewielką stratą. W oczekiwaniu na Pańską odpowiedź mam zaszczyt 
pozostawać bezgranicznie oddanym sługą.
NB. Artykuł w 195 numerze „Dziennika Poznańskiego" pod tytułem Zamach na życie 
Wielkiego Księcia Konstantego Mikołajewicza jest Przekładem z „Neue Frankfurter 
Zeitung", autorem jest niegodziwiec Tugenhold, który wymyślił całą tę bajkę. 
Pisał o tym w liście, który Panu przesłałem.
31 sierpnia [1865]
Spieszę przekazać Panu bardzo przyjemną nowinę: „Ojczyzna", organ demagogów, 
który tyle jadowitych myśli posiał wśród emigrantów i podżegał do nienawiści ku 
wszystkiemu, co rosyjskie, wkrótce utonie w rzece zapomnienia. Załączam kopię 
listu A. Gillera, który wyjaśni wszystko (oryginał prześlę przy okazji).47
Z listu tego widać, iż mimo czynionych wysiłków upadek tego pisma jest 
nieunikniony. Szczerze cieszymy się z tego, że wszystkie ich przedsięwzięcia 
kończą się fiaskiem. Co się tyczy nas, zdwajamy czujność i różnymi sposobami 
zrywamy ich nici. Z chwilą gdy uporamy się z nimi, weźmiemy się energicznie do 
walki przeciwko stowarzyszeniu londyńskiemu i jego organom. Trzy dni temu 
przesłałem Panu trzeci list [Gillera]48 i gazety.
Co się tyczy rzekomego zjednoczenia stowarzyszeń szwajcarskich, jest to zupełny 
nonsens. Rzeczywiście niektóre stowarzyszenia kantonalne zjednoczyły się ze 
stowarzyszeniem w Zurychu, które dysponuje pieniędzmi, ale z chwilą gdy środki 
wyczerpią się, wszystko to runie.
W tej chwili powiadomił mnie agent, że policja angielska aresztowała 7 osób — 
Żydów zajmujących się fałszowaniem banknotów rosyjskich. Zdążyli oni wymienić w 
Liverpoolu i innych miastach fałszywe asygnacje na sumę około 3 tysięcy funtów.
Wysyłam na ten temat wiadomość do pana Sab[urowa].
sierpień [1865]
Podjęto nowe wysiłki, ażeby zjednoczyć emigrację pod sztandarami 
Mierosławskiego.
Zebranie emigrantów polskich w Nantes w departamencie Loire-In-ferieure w 
liczbie około 30 osób wysłało do Bosaka odezwę dotyczącą podjęcia inicjatywy w 
sprawie zjednoczenia emigracji oraz w celu utworzenia rewolucyjnego 
stowarzyszenia politycznego.49 Jako delegatów tej sprawy wybrano Adama Polaczka, 
J. Kostrzewskiego, i J. Guckiego. Zebrania odbywają się na 4 rue Bon Pasteur, w 
Nantes. Wiadomo, że Bosak i jego komitet „Przedstawicieli Rządu Narodowego" na 
skutek niesprzyjających okoliczności i współzawodnictwa zniknął bez śladu. 
Dlatego też odezwa ta pozostała bez odpowiedzi. W celu dokonania przeglądu 
działalności emigracji załączam niniejszym krótkie streszczenie tej odezwy. 
[...] Nb. do tej pory nie otrzymaliśmy odpowiedzi od Bosaka.
[Przypisek:] Powstanie tego nowego Towarzystwa Demokratycznego może mieć bardzo 
zgubne następstwa dla spokoju kraju. Zdając sobie z tego sprawę, podjąłem 
wszystkie możliwe kroki, aby zniweczyć ich plany. Niezależnie od korespondencji 
do „Dziennika Poznańskiego" w akcji przeciwko temu stowarzyszeniu uzyskałem 
poparcie A Gillera, którego przyjaciel, A. Dubiecki, podpisujący swoje 
korespondencje Spod Alp — znakiem n, niedawno zamieścił w „Dzienniku Poznańskim" 
artykuł wymierzony przeciwko organizacji Mierosławskiego. Oprócz tego przesyłam 
kompromitujące fragmenty [opinii] tajnego stowarzyszenia francuskiego dotyczące 
Mierosławskiego, które, jeśli dostaną się w ręce policji, wywołają niezbędne 
zarządzenia przeciwko członkom tej organizacji rewolucyjnej.
2 września [1865]
Na Euston Road aresztowano siedmiu Żydów. W mieszkaniu jednego Żyda znaleziono 
500 sztuk asygnat i kamień [litograficzny] do odbijania pięciorublówek. Wszyscy 
uczestnicy tej szajki są w strachu, że odkryją wszystkie ich szachrajstwa; dwaj, 
których nie aresztowano, uciekli do Belgii lub Francji; cała ta szajka zbierała 
się zawsze w tytoniowym sklepiku Michalskiego na 2 Ryders Court, Leicester 
Sąuare; nie ulega wątpliwości, iż Michalski organizował im zbyt i ciągnął z tego 
zyski. Teraz nadeszła najodpowiedniejsza chwila, aby zadać im decydujący cios.
Urzędnicy, którzy przyjechali tutaj z Rosji, zachowują się dość przyzwoicie. 
Zapewne otrzymał Pan moje listy oraz listy G[illera].
13 września [1865]
W chwili obecnej przebywają tutaj nasi marynarze, nad którymi nadzór w Londynie 
poleciłem moim agentom. Z niektórymi z nich spotkałem się osobiście. Z rozmów 
przekonałem się, że wpływ Hercena, który w roku ubiegłym, na nieszczęście, 
pociągnął za sobą tyle ofiar we flocie rosyjskiej, obecnie znika całkowicie. 
Wyjazd Hercena i zaniknięcie księgarni Tchórzewskiego wpływa bardzo korzystnie 
na przyjeżdżających z Rosji. Co prawda działa tu Triibner — komisant rosyjskiej 
propagandy rewolucyjnej, ale duże oddalenie oraz przedsięwzięte przez nas środki 
nie dają mu możności rozwoju. Do takich środków należy uprzedzanie przez nas 
przyjeżdżających marynarzy, iż w księgarni Triibnera znajduje się agent 
rosyjski, który przekazuje informacje o wszystkich tych, którzy kupują zakazaną 
literaturę. Środek ten okazał się bardzo skuteczny i podróżni unikają księgarni 
Triibnera.
Innym zaś sposobem nie można otrzymać „Kołokoła" oraz pozostałych wydawnictw. 
Wśród oficerów tych znalazł się jeden Ukrainiec, wzrostu wysokiego, blondyn, z 
niewielkimi wąsami, jadący nad Amur, który wyraził się bardzo niepochlebnie o 
rządzie. Spośród kadetów niektórzy wyrazili życzenie nabycia „Kołokoła", 
portretu i medalu Hercena. Najstarszy wiekiem zauważył: „rząd nasz nie życzył 
sobie, byśmy zaopatrywali się w literaturę zakazaną, daliśmy słowo, należy 
liczyć się z tym i dotrzymać obietnicy". Słowa te podziałały na młodych ludzi. 
Tylko jeden kupił medal Hercena, który zamierza przekazać znajomym w 
Petersburgu, zresztą było to skutkiem lekkomyślności. Należy zrewidować ich w 
drodze powrotnej do Rosji — z pewnością w kieszeni lub w bagażach znajdzie się 
medal. Młody kadet, który posiada medal Hercena, jest niewysokiego wzrostu, 
blady, w krawacie miał szpilkę szyldkretową z gwiazdkami, jego kolega miał 
rewolwer Le Fauche. Kadet ten jest bardzo potulny, zupełnie nie zna idei dzieł 
Hercena, kupił medal za namową tłumacza. Wiadomości te przydadzą się rządowi, a 
zabranie medalu (bez ukarania) zrobi wrażenie na pozostałych i w ten sposób 
świadomość, iż przenikliwe oko rządu śledzi ich wszędzie, nauczy ich nierobienia 
głupstw. Oczywiście nie wiemy o całości ich postępowania, ale można z całą 
pewnością stwierdzić, iż przebywający tu obecnie marynarze prowadzą się wzorowo, 
co stanowi rażący kontrast z zachowaniem poprzednich podróżnych, którzy byli 
stałymi bywalcami księgarni Tchórzewskiego, ustawicznie odwiedzali Hercena i 
zarażali się jego ideami.
We wrześniu przyjechał tu Schmidt, o którym pisałem, b. agent Branickiego, 
przyjaciel Mazziniego; widziałem go. W rozmowie o pożarach szczerze oświadczył, 
że podpalanie miast jest doskonałym planem partii rewolucyjnej, ponieważ w 
pierwszym rzędzie siły wojskowe, zazwyczaj skupione w miastach, pozbawione 
zostaną bazy operacyjnej. Ze słów jego, a jest wtajemniczony we wszystkie 
sekrety emigracji, nie ulega wątpliwości, że partia spiskowców istnieje. Wczoraj 
wieczorem wysłałem Panu numer gazety, gdzie pod inicjałem K zamieszczona została 
moja korespondencja. Niestety, pewne fragmenty, w których atakowałem tutejszy 
komitet, zostały przez redaktora opuszczone. Począwszy od tego miesiąca będę 
stale posyłać korespondencje do pewnych gazet. Należy sprawami postronnymi 
odwracać ich uwagę. W 206 numerze „Dziennika Poznańskiego" ukazał się również 
mój artykuł krytyczny. W ten sposób mam nadzieję osłabić agitację. Donoszą nam, 
że Dzikowski i inni wysłali z Paryża odezwy do różnych komitetów wzywające do 
przeciwdziałania na łamach gazet oskarżeniom o podpalanie, wysuwanym pod adresem 
partii polskiej. Odezwy tej jeszcze nie spotkałem.
Przyjechał tutaj agent partii węgierskiej — Egger. Jednoczesny zjazd tych 
osobników każe przypuszczać, iż snują oni plany nowych rozru-
chów Oczekuję, iż Czartoryski wkrótce przyjedzie z Galicji do Paryża.
Jeżeli chodzi o komitet londyński — przedsięwzięliśmy przeciwko niemu 
odpowiednie środki i z każdym dniem niweczymy jego wpływy i zaufanie, jakim się 
cieszy. Obecnie uwagę ich przykuwa proces o fałszowanie banknotów, ponieważ 
brało w tym udział wielu emigrantów. Krążą pogłoski, iż w tej sprawie 
przyjechało tutaj kilka osób — agentów rządu rosyjskiego. Główni winowajcy 
uciekli rzekomo do Francji.
Wszystkie intrygi Mierosławskiego w Londynie, zmierzające do wysłania agentów do 
Polski, spełzły na niczym — ochotników nie znaleziono.
W związku z chorobą naszego agenta w Paryżu nie mam konkretnych wiadomości o 
działalności emigracji francuskiej.
15 września [1865]
W tych dniach przebywał w Londynie niejaki Zimmerman z Petersburga, który 
podawał się za bogacza i wielkiego przyjaciela Hercena; w kołach masonów 
francuskich i wobec dwóch emigrantów polskich opowiadał on plotki o wysokich 
urzędnikach państwowych i cesarzu. Osobnik ten w czasie swego pobytu w Niemczech 
porwał z pensjonatu czy też z domu rodzicielskiego córkę jakiegoś bogatego 
Niemca, przyjechał do Londynu i z pomocą masonów francuskich oraz jednego 
polskiego uciekiniera poślubił ją i całą hołotę zaprosił na bal czy też na 
ucztę, którą wydał w hotelu New York (Leicester Sąuare), gdzie wygłaszał 
oburzające przemówienia o rządzie rosyjskim, nazywając siebie wyznawcą idei 
Hercena. Wprawdzie wiele słów przestępczych wypowiedział pod wpływem nadużycia 
napitków i po pijanemu, jednakże uważam za swój obowiązek powiadomić Pana o tym. 
Zaraz po nim zjawił się niejaki Mieszczerski, który podawał się za księcia, 
chociaż z wyglądu i wymowy bardziej przypominał kupca moskiewskiego. Po 
przyjeździe przyszedł on do tutejszego kupca Richardsona, podając się za 
emigranta rosyjskiego i przyjaciela Garibaldiego. W charakterze tłumacza 
przebywał w jego towarzystwie tutejszy Polak — Werecki; wreszcie wyjechał nie 
zapłaciwszy za hotel.
Iliński czy Jeliński, autor artykułu pt. Masoni w Polsce (w „Ojczyźnie"), o 
którym napisałem niedawno, wyjechał z Londynu do Belgii. Pobyt jego i 
działalność były zawsze otoczone tajemnicą. Wszystko wskazuje na to, iż starał 
się utworzyć szajkę masonów, jednakże, jak widać, nie udało mu się to.
Znowu przybyło tutaj wielu emigrantów polskich z Belgii. Rząd angielski przerwał 
wydawanie zapomóg mieszkającym tu emigrantom i wydaje jedynie po 10—15 funtów 
wyjeżdżającym z Anglii.
26 września [1865]
List z 13 września zapewne Pan otrzymał. W uzupełnieniu pewnych informacji mam 
zaszczyt donieść, co następuje: oskarżenie partii rewolucyjnej o podpalanie, 
które ukazało się w Polsce, wywołało z ich strony protest. W tym wypadku 
inicjatywę zamiast Hercena50 wziął na siebie Giller jako jeden z triumwirów 
rzekomego zjednoczenia komitetu emigracyjnego w Szwajcarii. Można stwierdzić z 
całą pewnością, że zarówo Giller, jak i jego zwolennicy nie znają członków 
piekielnej partii podpalaczy i nie pochwalają tej podłej działalności; jednakże 
jadowite artykuły wymierzone przeciwko Rosji, opublikowane w „Ojczyźnie", 
wywołały w kręgach czytającej emigracji uczucia nienawiści i chęć zemsty.
W tych dniach był tutaj K[onstanty] Schmidt, były agent Branickiego, obecnie 
jego przeciwnik; w Paryżu wszyscy go znają, jego przyjazd do Londynu 
równocześnie z przybyciem innych podejrzanych agentów ma niewątpliwie związek z 
intrygami irlandzkiej partii fenian51. Można to wywnioskować z następujących 
faktów: K. S[chmidt], były agent Kossutha G. A. Egger z Wiednia (Herrengasse 5), 
Marco Guastallo z Florencji (Piazza delia Indipendenzia), Richard Johnston z New 
Yorku, którego brat mieszka w Londynie, wszystkie te osoby równocześnie zjechały 
się do Londynu. Marco Guastallo uważany jest za najbardziej oddanego agenta 
Mazziniego i w czasie pobytu w Londynie odwiedzał wszystkich agentów starego 
konspiratora. Wszystkie te osoby dziwnym zbiegiem okoliczności, a właściwie za 
sprawą jednego z moich przyjaciół, były u mnie i stosunkowo szczerze wypowiadały 
się o konieczności zjednoczenia wszystkich odgałęzień emigracji polskiej w 
Ogólnoeuropejski Centralny Komitet Rewolucyjny, którego członkami byliby 
Kossuth, Louis Blanc, Ledru-Rollin i Mazzini z Hercenem.
Osoby te pod pozorem handlowania starożytnościami jeżdżą po Europie, nawiązują 
znajomości i są narzędziem w ręku swych mecenasów. Wymienione powyżej osoby 
przybyły jednocześnie do Londynu na dwa dni przed odkryciem spisku w Irlandii, 
mimo iż jest to okres nie sprzyjający handlowym operacjom. Zbierali się razem w 
Liverpoolu i Dublinie, a dwa dni potem, kiedy nadeszła wiadomość o aresztowaniu 
redaktora organu fenian i innych osób, zmienili plany i jeden po drugim 
wyjechali z Anglii: K. Schmidt do Kolonii, Egger do Paryża, Guastallo również do 
Francji. Jeżeli chodzi o sprawę polską, osoby te były zdania, iż pożary w 
miastach są konieczne. Donoszę o tym myśląc, że wiadomość ta może się przydać.
Co się tyczy ich powierzchowności: K. Schmidt ma około 55 lat, jest wzrostu 
średniego, ma brodę przyprószoną siwizną. Pochodzi z Warszawy, mieszkał długo w 
Petersburgu, zna doskonale Rosję, mówi po rosyjsku bez akcentu, bardzo chytry i 
przebiegły, w czasie rewolucji
był najsprytniejszym agentem Czartoryskiego i Branickiego, a następnie 
Działyńskiego i Sapiehy, jest kawalerem szkockiej loży masońskiej "Wschód", zna 
wiele języków, mieszkał, w zależności od warunków, w Nicei, Paryżu, we Włoszech 
i Szwajcarii, jest bardzo chciwy na pieniądze. Zna wiele wybitnych osobistości w 
Rosji i pod pozorem handlu prowadził i poznawał wiele spraw z zakresu polityki.
Egger jest Węgrem, zaufanym Kossutha, kierownikiem towarzystwa archeologicznego 
w Peszcie i Wiedniu; wzrostu wysokiego, z niewielkimi jasnymi wąsikami, 
strzyżony na jeża, ma około 50 lat, chociaż wygląda na 40, jest bardzo ostrożny 
i doświadczony.
Guastallo — agent Mazziniego, jest średniego wzrostu, ma czarne wąsy i 
bokobrody, około 40 lat, energiczny, przyjaciel Hercena, z którym prowadzi 
korespondencję.
Wśród pozostałych osób, które widziałem razem z nimi, byli: Anglik z New Yorku — 
Johnston, Węgier, którego nazwisko zapisałem, ale nie mam pod ręką, i jeszcze 
dwóch nieznajomych swobodnie rozmawiających po francusku. Osoby te spotykały się 
ze sobą w hotelu Charing Cross pod numerem 161 oraz na ulicy Hart nr 18, 
zazwyczaj wieczorami. W czasie swego pobytu odwiedzali mnie i pytali o innych 
zdolnych ludzi, radzili przystąpić do loży „Wschód" i obiecywali pomoc, ale 
ponieważ przyświecały im inne cele, nie można ich było zatrzymać na dłuższy 
okres. O Hercenie (z wyjątkiem Eggera, który nie zna go osobiście) wyrażali się 
z uznaniem, nazywając go motorem działalności Słowian. W związku z zamachem na 
życie Sapiehy, Konstanty Schmidt powiedział, że jest to nasza sprawa, stare 
porachunki i wielka szkoda, że ten łotr uniknął śmierci. Cios wymierzyła partia 
demokratyczna.
Dzisiaj powiadomił mnie mój agent o przyjeździe trzech obywateli rosyjskich z 
Gruzji; jeden z nich, urzędnik, niskiego wzrostu, ma wąsy i bokobrody, ciemny 
blondyn, po trzydziestce, w klapie nosi wstążeczki orderu Św. Anny, Stanisława i 
innych. Mówił, że jest wielkim wielbicielem Hercena, zresztą w zachowaniu ich 
nie czuło się specjalnej wrogości, poza tym, iż ów kawaler obwieszony orderami — 
jak się wydaje urzędnik — starał się kupić medale Hercena w celu zawiezienia do 
Rosji, a pozostali jego koledzy — Gruzini — wysoki brunet oraz średniego 
wzrostu, lżyli namiestnika i cały aparat władzy na Kaukazie. Nietrudno będzie, 
przy ich powrocie do Rosji, odnaleźć medal Hercena, którego właściciel wyrażał 
się z o wiele większym umiarem niżeli jego wysokiego wzrostu kolega. Zresztą 
jest to rezultat londyńskiego klimatu. Szczęściem nie znają samego herszta. Czy 
artykuł o Gruzji zamieszczony w „Kołokole" nie pochodzi z tego kręgu osób?
Spośród przybyłych tutaj Polaków jest tu pomocnik aptekarski z Warszawy 
ukrywający swoje nazwisko, Zabłocki, Downarowicz oraz kilka innych osób. Główni 
uczestnicy sprawy fałszowania bankno-
tów — przeważnie Żydzi polscy, uciekli do Belgii i Francji. Działając ostrożnie 
i bez pośpiechu uda się nam, być może, odkryć wiele spraw. Wkrótce rozpoczniemy 
poszukiwania osób, które Pan wymienił.
28 września [1865]
Obecnie, kiedy namiętności trochę ostygły, a nastawienie „Dziennika 
Poznańskiego" zmienia się, przystępuję do korespondencji — jedną, podpisaną 
znakiem A, w której omawiając pobieżnie sytuację Irlandii i rządu angielskiego 
zaatakowałem ostro szajkę Mierosławskiego, wysłałem dzisiaj. Nie wiemy tylko, 
czy zostanie w całości wydrukowana52. Niezależnie od korespondencji zamierzam 
nawiązać stosunki z redaktorem.
Panu Sab[urowowi] przekazałem list zaadresowany na nazwisko księcia Dołgorukowa. 
W uzupełnieniu wiadomości o osobach przybyłych z Gruzji poinformowano mnie 
dokładnie, że osobnik niskiego wzrostu to książę Bebutow (adiutant Wielkiego 
Księcia Michała), drugi Zab.[?], obaj okazywali sympatię Polakom, a w mniejszym 
stopniu wierność dla Rosji. Proszę jednak uprzejmie nie dawać im do zrozumienia, 
że otrzymał Pan tę wiadomość, a na podstawie tych informacji będzie ich łatwiej 
obserwować na miejscu w Tyflisie. Niedawno uciekli z Londynu: Iwanów, wysoki 
brunet, chudy, oraz Budrin (nazywający siebie Budrowskim), obaj ci osobnicy 
należą do szajki wyrabiającej fałszywe banknoty.
W 218 numerze „Dziennika Poznańskiego" znajduje się omówienie dzieła dra J. 
Perlesa Geschichte der Juden in Posen — warto by zamówić to dzieło z Poznania i 
najbardziej godne uwagi urywki zamieszczać w „Dzienniku Warszawskim". Byłoby to 
nam obecnie bardzo na rękę.
30 września [1865]
Osiem dni temu pan Sab[urow] oświadczył mi, że polecono mu się dowiedzieć, gdzie 
w chwili obecnej przebywają pewne — wymienione na przysłanej liście — osoby. 
Ponieważ nie wchodzi to w zakres moich obowiązków oraz nie mnie zostało 
właściwie polecone, a w dodatku zebranie tego rodzaju informacji połączone jest 
z wydatkami (gdyż jak Panu wiadomo, mój harpagon jest obłożnie chory, a w Paryżu 
nie znam człowieka, któremu mógłbym zaufać), po naradzie z panem Sab[urowem] 
postanowiliśmy wysłać do Paryża człowieka, który mógłby nam dostarczyć pewnych 
informacji. Mając tutaj pod ręką takowego, oświadczyłem panu Sab[urowowi], że na 
ten cel należy przeznaczyć 10 L, tj. około 250 franków, gdyż sprawa ta wymaga 
przynajmniej ośmiodniowego pobytu w Paryżu. Pan Sab[urow] zauważył, że
10 L to bardzo niewielka suma i że lepiej poprosić o 20 L, na co odparłem, że 
jeżeli dadzą, to tym lepiej, ale uważam, że 10 L zupełnie wystarczy.
Dziś pan Sab[urow] powiedział mi o odmowie. Nie chcąc Pana wprowadzić w błąd, 
postanowiłem opisać całą sprawę tak, jak to miało miejsce. Korzystając z okazji, 
mam zaszczyt oświadczyć Jaśnie Wielmożnemu Panu, że wykonanie tej sprawy wiąże 
się z kosztami, których w obecnej sytuacji nie jestem w stanie ponosić. Pragnąc 
jednak być pożytecznym, uczynię wszystko, co jest w mojej mocy, ażeby zdobyć 
dokładne informacje, które dostarczę panu Sab[urowowij w celu przesłania. Już 
pierwszego dnia po otrzymaniu wiadomości przystąpiłem do poszukiwań.
Pokornie proszę Jaśnie Wielmożnego Pana o nieodmawianie ze swej strony pomocy w 
sprawie przesłanego przedmiotu dla Ermitażu — poprawi to moją sytuację. Proszę 
uprzejmie, aby był Pan łaskaw przy okazji przekazać prośbę Jego Cesarskiej 
Mości.
Nic szczególnego się nie wydarzyło. Załączam kartę wizytową agenta węgierskiej 
partii, o którym donosiłem równocześnie z wiadomością o Eggerze.
2 października [1865]
Załączam niniejszym wycinek najważniejszych wiadomości z 78 numeru „Ojczyzny", 
równocześnie mam zaszczyt powiadomić Pana, że przystąpiłem do zbierania 
informacji o wiadomych Panu osobach. Załączony felieton, Z notatek powstańca, 
stanowi bardzo interesujący materiał, którego fragmenty byłoby warto 
przetłumaczyć i zamieścić w gazetach rosyjskich z podaniem źródła, w 
szczególności fragmenty dotyczące żeńskich komitetów. Pozostałe artykuły w 
„Ojczyźnie" nie zasługują na najmniejszą uwagę, dlatego też przesłałem tylko 
wycinek. Jeżeli można, proszę uprzejmie o nadesłanie odpowiedzi do 10 
października. Książę Bebutow wyjechał do Paryża.
[1865] NEKROLOGI53:
21 sierpnia — w Paryżu książę Marceli Lubomirski; 2 września w Montpellier, w 
szpitalu, Jan Żebrowski — porucznik artylerii rosyjskiej, następnie zdrajca i 
dowódca bandy w roku 1863. Zmarł na gruźlicę, przeżywszy 28 lat, pochodzi z 
Łomży.
12 sierpnia — w Caen były kapitan 14 pułku piechoty, Leon Grusz-czyński, 
emigrant 1831 r., zwolennik Mierosławskiego (pozostawił brata).
w lipcu — w Marsylii Stanisław Marciejewski (z guberni augustowskiej)
— ostatnio urzędnik w Messagerie Imperiale (zostawił
żonę). 21 sierpnia — w Nevers Florian Gustayniewicz, lat 57, oficer artylerii w
1830 roku, naczelnik sekcji przy kolei Paris—Lyon
Mediterranee. Pozostawił żonę i 2 dzieci. 21 września — w Sheffieldzie Jan 
Mackiewicz, emigrant 1831 roku,
członek Towarzystwa Demokratycznego.
6 października [1865]
Poszukiwania wiadomych Panu osób rozwijają się pomyślnie, mamy nadzieję wkrótce 
zebrać konkretne informacje. Jeden z oddanych mi ludzi wyjechał do Paryża w 
swoich sprawach, poleciłem mu dokonać poszukiwań i liczę na rezultaty. Artykuł A 
został zamieszczony w 225 numerze gazety z niewielkimi opuszczeniami. Póki czas, 
należy osłabiać wpływy partii Mierosławskiego, jako najbardziej niespokojnej. 
Przy pomocy tej gazety, która cieszy się wielkim wpływem, dopniemy celu. Osoba, 
o której pisałem, nazywa samego siebie Henrykiem z Warszawy, pełni funkcję 
agenta komitetu rewolucyjnego, mieszka tutaj pod nazwiskiem H. Bernarda Stetera, 
4 Berners street, Oxford street. Załączam wycinek z ostatniego numeru 
„Ojczyzny", NB, Informacje przekażę panu Sab[urowowi],
10 października [1865]
Znany łotr, Bronisław Wołowski (z młodej emigracji), który mieszka w Lyonie 
[Dopisek adresata: to ten sam, o którym wspominał Cardon w ostatniej swojej 
korespondencji], został korespondentem w czasopismach „Le Progres f Lyon" 
i,,Phare de la Loire f Nantes" i rozesłał tutaj, do Paryża i Szwajcarii prośbę, 
aby informować go o wszystkich przedsięwzięciach rządu rosyjskiego z zamiarem 
publikowania tych wiadomości we wspomnianych gazetach. Mieszka on na 39 rue St-
Helene, Lyon (Rhóne). Weźmiemy go wkrótce w nasze obroty.
Załączam przy niniejszym: Prawie wszystkie numery „Ojczyzny", wśród których 
znajduje się fotografia z portretami członków kijowskiej organizacji 
rewolucyjnej.
Statut nowego Towarzystwa Demokratycznego wydany przez Ko-steckiego, jednego z 
ważniejszych agentów Mierosławskiego w Paryżu, nie zasługuje specjalnie na 
uwagę. Niektóre paragrafy tego zbioru praw, na skutek braku zdrowego rozsądku i 
ograniczeń formalnych, przekonują jeszcze bardziej o bezpodstawności istnienia 
tej organizacji
rewolucyjnej. Na przykład nowy statut żąda: „ażeby członkowie wprowadzający 
kandydata do stowarzyszenia byli odpowiedzialni za wszystkie jego postępki". 
Paragraf ten oczywiście osłabi stowarzyszenie, nikt nie zechce brać na siebie 
odpowiedzialności za innych. Żądanie, aby wszystkie decyzje podejmowane były 
większością 2/3 głosów, doprowadzi do waśni i rozbicia. Wprowadzenie sekretarza 
i skarbnika do Centralizacji, zupełnie niezależnych w swej działalności od 
pozostałych pięciu członków zarządu, stanowić będzie źródło wewnętrznych 
nieporozumień, wprowadza bowiem podwójną władzę: wewnętrzną i zewnętrzną.
Mimo tego, że statut został ułożony pod nadzorem Mierosławskiego, brak logiki 
nie rokuje mu powodzenia.
Jeżeli pragnie się zniszczyć to szkodliwe stowarzyszenie, niezależnie od 
posyłanych od czasu do czasu wymierzonych przeciwko niemu korespondencji do 
gazet, należy poprzeć wrogie mu stowarzyszenie A. Gillera. Tą drogą najłatwiej 
rozbić Centralizację i rozbudzić dawną nienawiść partyj. Gdybyśmy w swoim czasie 
mieli środki na poparcie brukselskiego dziennika „La Perseverance" 
[„Wytrwałość"] — w chwili obecnej emigracja znajdowałaby się w stanie zupełnego 
rozkładu.
13 października [1865]
Mam zaszczyt najpokorniej prosić o możliwie szybkie wysłanie akredytywy na 
otrzymanie pieniędzy znajdujących się w banku. Najprawdopodobniej list, jeżeli 
został wysłany razem z czekiem bankowym, przepadł na skutek niedbalstwa 
pocztyliona lub z innego powodu. Zdarza się to tutaj często. Na przyszłość, dla 
pewności, pokornie proszę przysyłać nie opłacając. Równocześnie proszę uprzejmie 
o powiadomienie mnie o losie wysłanego kamienia rżniętego roboty L. Pich-lera. 
Gotów jestem sprzedać go Ermitażowi za 40 L, tzn. za sumę, którą 2 lata temu 
proponował mi znany kupiec w Paryżu Ch. Rollin (12 rue Vivienne). Wkrótce wyślę 
Panu pożyteczne informacje.
13 października [1865] Weksel otrzymałem.
W tych dniach popełnił samobójstwo baron Mikołaj Zorok [Job-]— eks-oficer armii 
węgierskiej i francuskiej, należący do tutejszej szajki rewolucyjnej i stały 
bywalec Michalskiego. Powodem samobójstwa były długi. Levenstam — przyjaciel 
Golicyna, zmarł również w nędzy w Londynie. Langiewicz wyjechał do Szwajcarii — 
pobyt ]ego u Pope Hennessy'ego nie miał charakteru politycznego. Plan Pla-
tera zorganizowania manifestacji w Anglii i zebrania pieniędzy — nie udał się.
W Paryżu zmarł Julian Grużewski, były agent komitetu centralnego w Genewie (o 
którym w swoim czasie pisaliśmy) — był to bardzo szkodliwy emigrant, zużył na 
propagandę cały swój wielki majątek, który zrobił na handlu. W ostatnim okresie 
popierał ideę Hercena zjednoczenia wszystkich rosyjskich i polskich demagogów.
Jan Amborski został nauczycielem w szkole w Batignolles. Młodzieniec ten, były 
student uniwersytetu kijowskiego, wygnany przez rząd francuski z zakazem powrotu 
na terytorium Francji, przyjechał z Krakowa i przez pewien okres ukrywał się pod 
różnymi nazwiskami w Paryżu; obecnie znowu występuje na arenie konspiracji.
Towarzystwo Demokratyczne Mierosławskiego rozpada się z dnia na dzień. Na 
dobitkę wysłałem dziś do gazety [„Dziennik Poznański"] artykuł podpisany znakiem 
A, zawierający krytyczne poglądy, które ich dobiją.
W związku z chorobą mego korespondenta do tej pory nie otrzymałem informacji o 
pewnych osobach.
Józef Kwiatkowski z Warszawy przebywa w Nancy. Broszury wysłaliśmy.
14 października [1865]
Pokornie proszę wybaczyć mi, że trudziłem Pana prośbą o wysłanie akredytywy. 
Otrzymałem ją dziś rano, prawdopodobnie poczta spóźniła się. Nasza propaganda, 
wymierzona przeciwko Towarzystwu Mierosławskiego w wiadomej gazecie, znalazła 
oddźwięk w korespondencji ze Szwajcarii (nr 232). W chwili obecnej należy 
skierować wszystkie wysiłki na zniszczenie tej szkodliwej organizacji, która 
może być źródłem nowych rozruchów. Przedsięwzięte przez nas środki zapewnią nam 
powodzenie.
Przyjechali tutaj dwaj młodzi Rosjanie — wielbiciele Hercena, jak się wydaje 
moskwianie. Do gazety wysłano nową korespondencję podpisaną znakiem A.
20 października [1865]
Od tygodnia informacje są już zebrane, ale nie mam możności wysłania ich w 
związku z nieobecnością pana Sab[urowa], który mieszka w Brighton, a adresu jego 
nie znam.
Załączam niniejszym bardzo ważną proklamację wysłaną z Zurychu, którą otrzymałem 
dzisiaj. Przedsięwziąłem niezbędne środki, bowiem przystępują oni do działania. 
Zapewniam Pana, iż pracuję, i w końcu roku złożę sprawozdanie. Do Szwajcarii 
wysłałem list i odpowiedź dostarczę Panu.
Korespondencje z Wilna zamieszczone w „Czasie" i „Dzienniku Poznańskim"54 
przynoszą wiele szkody — należałoby odszukać ich autora. Wśród osób 
mieszkających w Wilnie znajduje się wielu członków dawnej organizacji. Proszę 
zwrócić uwagę na pracownika muzeum w Wilnie. - [Wincentego] Korotyńskiego, który 
razem z Syrokomlą, Akiele-wiczem i Zienkowiczem utworzył organizację 
propagandową. Akiele-wicz uciekł za granicę, Zienkowicz — malarz, znajdował się 
w Wilnie, Korotyński — również. Eustachy Tyszkiewicz również nie zasługuje na 
zaufanie, jest to znany jezuita.
Prawie miesiąc temu wyjechał z Londynu jezuita Ludwik Jażdżewski, przysłany 
tutaj przez Czartoryskiego i Zamoyskiego w celu założenia sekcji jezuitów. Po 
dwuletnim bezowocnym pobycie w Londynie porzucił on Anglię na zawsze i wyjechał 
do Rzymu do ojca Jełowic-kiego. Najprawdopodobniej L. Jażdżewski wyjedzie do 
Księstw Nad-dunajskich lub do Księstwa Poznańskiego; ponieważ należy on do 
zaciętych wrogów rządu, pobyt jego w Poznańskiem przyniesie szkodę również dla 
Prus.
Załączam wycinek artykułu [podpisanego] /XX zamieszczonego w „L'Internationale".
[październik 1865]
Raport: Organizacja kobiet polskich pod nazwą „Szóstki", założona w październiku 
1863 roku w Paryżu przez Wołowską-Faucher, Szwej-kowską (kochankę Branickiego), 
panią Tyszkiewicz (żonę Jana) oraz żonę Bohdana Zaleskiego — została 10 
października rozwiązana na skutek braku środków materialnych.
Organizacja ta zebrała i wydała ponad 50 000 franków na wysyłanie emigrantów do 
band, a następnie na ich utrzymanie. Upadek tego komitetu jest wyraźnym 
symptomem zmniejszenia się sympatii Francuzów do emigracji, równocześnie 
świadczy o jej trudnościach materialnych.
23 października [1865]
Sprawy nasze rozwijają się znakomicie, nowo powstała partia demokratyczna w 
Paryżu wkrótce przestanie istnieć, niechęć do Miero-sławskiego, którą 
rozniecaliśmy w ciągu trzech lat, znalazła oddźwięk w Szwajcarii, zarówno w 
partii Gillera, jak i doktora Kamińskiego. Korespondencja zamieszczona w 242 
numerze „Dziennika Poznańskiego"55 jest nam ogromnie na rękę. Wysłanie tam przez 
Mierosławskiego Jego agenta, Jana Kosteckiego, wywołało wielkie niezadowolenie. 
Korzystając z tego, wysłaliśmy list do Szwajcarii i zamierzamy rozwinąć 
działalność na łamach gazet, ażeby to szkodliwe nasienie nie dojrzało.
Na podstawie gruntownej analizy działalności emigracji można stwierdzić 
kategorycznie, że winowajcą zaburzeń i agitacji w Polsce był w ciągu ostatnich 
lat tylko i wyłącznie Mierosławski. Zdaje się, iż ta hydra rewolucji do końca 
życia będzie mącić spokój, chociaż w chwili obecnej nie może już liczyć na 
powodzenie. Korespondencja A w 242 numerze „Dziennika Poznańskiego" sugeruje 
konieczność zajęcia się raczej sprawami wewnętrznymi, oświatą, rolnictwem i 
handlem niżeli polityką.
Niejednokrotnie powodem do agitacji jest analiza europejskich problemów 
politycznych. Przy obecnym rozgorączkowaniu Polaków skierowanie umysłów na 
sprawy handlu i rozwoju dobrobytu domowego mogłoby okazać duże usługi, 
uspokoiłoby kraj szybciej aniżeli inne środki. Dlatego poruszamy od czasu do 
czasu tę kwestię i jak widać z kierunku, jaki obrała redakcja gazety, głos nasz 
został usłyszany.
Anglia była zawsze dla Polaków wzorem wolności i praworządności. W ciągu mojej 
dwuletniej współpracy z gazetami polskimi rozwiałem te iluzje i postaram się 
dalej kontynuować naszą pracę na podstawie analizy faktów, udowadniając, iż w 
Anglii sądy i więzienia są bardziej niesprawiedliwe i okrutne aniżeli w Rosji; 
tylko dzięki takim obrazom można osłabić ich zaufanie do Zachodu i nienawiść do 
Rosji. Kiedy runą nadzieje na Zachód — zniknie przyczyna rozruchów. Proszę o 
przejrzenie moich artykułów — przekona się Pan, że systematycznie przeprowadzam 
tę myśl.
NB. Papiery i informacje były gotowe 14 października, ale wskutek nieobecności 
pana Sab[urowa], który powrócił do Londynu 28 października, przesyłka opóźniła 
się.
Cholera w Paryżu pochłonęła 40 ludzi spośród nowej emigracji, wielu opuszcza 
miasto. [Mieczysław] Dzikowski, założyciel Towarzystwa Naukowego, w związku z 
opowiedzeniem się członków Towarzystwa po stronie Mierosławskiego zrezygnował z 
funkcji przewodniczącego i wyjechał do Drezna.
3 listopada [1865]
Papiery zostały wysłane. Opozycja zorganizowana przez nas wobec partii 
demokratycznej Mierosławskiego rozwija się pomyślnie. Nasi sojusznicy w 
Szwajcarii, szczególnie A. G[iller] i doktor Kam[iński] słowem i czynem 
przeszkadzają zjednoczeniu, jednakże przy tym wszystkim nie należy się spieszyć 
z ostatecznym rozbiciem tej szkodliwej partii, gdyż na jej grobie może powstać 
nowa, jeszcze bardziej szkodliwa, w rodzaju tej, która istniała w ubiegłym i 
bieżącym roku w Brukseli i w Paryżu. Przywódcy żądają natychmiastowego 
zjednoczenia emigracji i wyboru władz; ideę tę propaguje wydany w Bendlikonie 
utwór pt. Polski Machiavełłi56. Jesteśmy przekonani, że mimo
wszystkich usiłowań głównych agitatorów zjednoczenie jest niemożliwe Jezuici, 
Czartoryski i Mierosławski są rozdrażnieni naszymi artykułami. Organizacja 
brukselska oraz wiele innych zrywają łączące je więzy. Ambicje ich nie mają 
granic.
A. Giller wyjechał do Paryża starać się o środki na podtrzymanie drukarni i 
wznowienie gazety „Ojczyzna". 8 listopada oczekuje się jego powrotu do Zurychu, 
z pewnością powiadomi mnie o rezultatach podróży. Projekt zjednoczenia emigracji 
w Londynie nie dał rezultatu, liczba emigrantów znowu zmniejszyła się w związku 
z wyjazdem 14 osób do Ameryki.
10 listopada [1865]
W tych dniach otrzymałem ze Szwajcarii różne broszury, które przekazałem panu 
Sab[urowowi] w celu wysłania; niektóre z nich należałoby gruntownie 
przeanalizować, ponieważ stanowią one program działania na przyszłość.
Pobyt A. Gillera w Paryżu, jak nas poinformowano, ma na celu zjednoczenie 
różnych stowarzyszeń emigracyjnych pod zarządem komitetu centralnego w Zurychu. 
Jednakże można mieć całkowitą pewność, iż mimo wysiłków z jego strony 
zjednoczenie różnorodnych ugrupowań jest nierealne — wszelkie próby tego rodzaju 
stanowić będą jedynie nowe źródło walk wewnętrznych. A. Giller poszukuje 
kapitalistów, którzy poparliby finansowo czasopismo i drukarnię. Proponował on 
Urbańskiemu i innym utworzenie towarzystwa wydawców literatury propagandowej na 
zasadach spółki akcyjnej; urzeczywistnienie tego projektu mogłoby przynieść 
szkodę, jednakże chętnych nie znaleziono.
Wszystkie nasze wysiłki skierowane są na zniszczenie powstającego Towarzystwa 
Demokratycznego Mierosławskiego. Przy pomocy wiadomych Panu gazet udało się nam 
zachwiać jego podstawy, znając jednak upór i wytrwałość tego demagoga, należy 
póki czas zepchnąć go do stanu dawnej nicości. Krążą tutaj pogłoski o 
proklamacjach zwróconych do Polaków w związku z poborem rekruta, w których 
doradzają i wskazują na sposoby uniknięcia poboru drogą ucieczki za granicę. Nie 
odnaleźliśmy jednakże tej proklamacji.
Stara emigracja, którą stanowi jadowity proletariat w miastach europejskich, 
przyzwyczajona do włóczęgostwa i konspirowania, usiłuje popchnąć nową 
[emigrację] na tę samą zgubną drogę życia, wybierając zwolenników z jej 
najbardziej nieoświeconych warstw. Starzy jakobini pragnęliby powiększyć swe 
siły przez dezerterów uciekających Przed poborem do wojska. Jeżeli w Polsce 
zostały rzeczywiście rozrzucone proklamacje, jest to sprawka Mierosławskiego i 
jego agentów.
Przyszłość zależy od tego, w jaki sposób wychowane zostanie nowe
pokolenie i czy uda się zapobiec rozwojowi rozpróżniaczonego proletariatu w 
miastach guberni zachodnich i Polski, od rozwoju handlu i całkowitego 
odizolowania narodu od wpływów szlachty i duchowieństwa.
Pierwszy cel łatwo osiągnąć poprzez wydanie historii stanu pańszczyźnianego i 
wykazanie na podstawie danych historycznych, iż naród polski był w ciągu ośmiu 
stuleci ujarzmiany przez szlachtę i duchowieństwo; tego rodzaju wydawnictwo, 
opublikowane przez prywatną osobę — Polaka, rozpowszechniane wśród ludu 
okazałoby się skuteczniejsze od innych środków. Publikacja taka byłaby obecnie 
bardzo na czasie, gdyż wrogowie nasi, uświadomiwszy sobie siłę tkwiącą w 
narodzie, rozwijają systematyczną propagandę i sączą jad kłamstwa i nienawiści 
do niedoświadczonych umysłów chłopskich.
Towarzystwo księży polskich w Paryżu, składające się z jezuitów i emigrantów-
księży, za pośrednictwem swoich zwolenników wysyła do Austrii i Prus proklamacje 
i katechizmy (w rodzaju tych, które przysłałem Panu przez pocztę).
Nowo powstała partia umiarkowanych, o której pisałem w roku ubiegłym, działająca 
na rzecz zjednoczenia i scalenia Polski z Rosją, jest stosunkowo silna, ale nie 
występująca ostatnio jawnie.
18 listopada [1865]
Dwa dni temu przyjechał z powrotem do Londynu z Paryża Jakub Schneur, o którym 
mówią tutaj, że uczestniczył w fałszowaniu banknotów państwowych i był jakoby 
aresztowany w Paryżu przez policję, która znalazła przy nim fałszywe banknoty.
Partia demokratyczna po artykule w gazecie z każdym dniem ulega coraz większemu 
rozkładowi. Kierunek rewolucyjny nie znajduje zwolenników.
Załączam przy niniejszym ogłoszenie z Zurychu (dziś otrzymane). E. Sampson, 
agent partii rewolucyjnej, o którym pisałem, zmarł w Paryżu.
21 listopada [1865]
Artykuł mój z 14 listopada57, podpisany znakiem A, zamieszczony został w 
sobotnim (264) numerze [„Dziennika Poznańskiego"] z 18 listopada, wiele 
opuszczono z oryginału, jednakże mimo to zostało dostatecznie dużo. 
Udowodniwszy, iż nie ma co liczyć na Anglię i Francje, zaatakowałem Towarzystwo 
Demokratyczne jako źródło zaburzeń i rozruchów w Polsce. Póki czas, działamy 
przeciwko temu stowarzyszeniu i mam nadzieję je zniweczyć przy pomocy prasy i 
komitetu szwajcarskiego. Artykuł niewątpliwie ściągnie na tę gazetę zemstę
Mierosławskiego i jego zwolenników. Celowo wprowadziłem w błąd Gillera, dowodząc 
mu, iż Mierosławski odbudowuje Towarzystwo Demokratyczne powodowany zawiścią 
wobec niego — zdanie to, częściowo nie pozbawione prawdy, zaostrzy antagonizm 
pomiędzy Mierosław-skim i Gillerem i da nam możność zniszczenia obu.
Ponieważ gazety często przedstawiają nasz rząd i jego organy władzy w 
najbardziej fałszywym świetle, a partia Czartoryskiego i inne stawiają rząd 
francuski za wzór wielkoduszności, postanowiliśmy rozwiać tę iluzję i 
zamieściliśmy wycinek z „L'Internationale" dotyczący obrazów, który przewyższa 
wszystkie drwiny z gazet rosyjskich. W dziale felietonów gazeta umieszcza często 
listy „Wojtusia na Zawadach". Autor z talentem satyryka maluje życie społeczne w 
Księstwie. Listy te spowodują rozkład społeczeństwa i przyniosą nam pożytek, 
dlatego też pragnąc okazać poparcie, przesłałem autorowi słowa uznania. Następna 
nasza korespondencja dotyczyć będzie nikczemnej afery fałszowania banknotów w 
Londynie,59 należy otoczyć ich [fałszerzy] atmosferą publicznej pogardy. Ażeby 
należycie zorganizować akcję, wysyłam korespondencje z różnych miejscowości.
Iliński — były agent Komitetu Centralnego, wyjechał z Londynu do Marsylii.
27 listopada 1865
Mam honor zwrócić się do Jaśnie Wielmożnego Pana z najpokorniej-szą prośbą 
wyjednania u Jego Wysokości jakiegoś zasiłku z okazji Nowego Roku. W chwili 
obecnej wszelka pomoc pieniężna jest nader pożądana, ponieważ, jak wiadomo panu 
Sab[urowowi], w obecnym roku wykosztowałem się na operacje handlowe, które 
przyniosą korzyści zarówno dla mnie, jak i dla rządu. Pod tym przykryciem mogę 
działać śmiało, nie obawiając się wrogów. Równocześnie proszę o łaskawe 
powiadomienie mnie o decyzji co do przesłanego przedmiotu posiadającego wartość 
historyczną, mianowicie wizerunku Piotra Wielkiego i jego rodziców. Kamea ta 
znajdowała się latem na wystawie w tutejszym muzeum i w tych dniach pewien lord, 
który odwiedził mnie, wyraził chęć jej nabycia. Jeżeli to możliwe, proszę JWPana 
o przesłanie mi w grudniu wiadomości pocztą lub przez okazję. Ów lord Brasley 
podróżował po Rosji, ogromnie lubi Rosjan i za moją poradą zaczął zbierać 
rosyjskie monety i medale. W oczekiwaniu na łaskawą odpowiedź łączę wyrazy 
najgłębszego szacunku i oddania
Pański uniżony sługa
[Uwaga na marginesie:] Weksel na sumę 45 L do Londynu dopiero co otrzymano z 
gabinetu Jego Cesarskiej Mości i zostanie wysłany B[ałaszewiczowi] jutro, 29 
listopada.
NB. Kamea Louis Pichlera przesłana została trzy miesiące temu w niewielkim 
czarnym pudełeczku we wspólnym pakiecie na nazwisko Jego Wysokości Księcia; 
posłałem tylko dlatego, że p. Jules Gilles, były dyrektor Ermitażu, osobiście 
oraz listownie prosił mnie o wyszukanie wyrobów Pichlera, szczególnie cenionych 
przez cesarza. Piszę o tym, by dowieść, iż nie kierowałem się bynajmniej 
osobistym zyskiem.
28 listopada [1865]
23 listopada wysłałem pocztą wezwanie do demokratów i drukowane zaproszenie na 
29 listopada.
Do najważniejszych wiadomości należą następujące: Mierosławski i jego zwolennicy 
postanowili za wszelką cenę zorganizować rewolucyjne towarzystwo demokratyczne; 
nie ciesząc się do tej chwili powodzeniem na emigracji, postanowili oni 
zorganizować sekcje w Warszawie, Płocku i w guberniach zachodnich. W tym celu 
powzięto decyzję, aby niektórzy zwolennicy (najbardziej aktywni) uzyskali za 
pośrednictwem ambasady amnestię i po powrocie do kraju rozpoczynali prowadzenie 
propagandy. Ponieważ wiadomość otrzymaliśmy ze sprawdzonego źródła — z całą 
pewnością wkrótce agenci jego zaczną starania o amnestię. Załączam niniejszym:
1. Notatkę o pochodzeniu i działalności pewnych emigrantów.
2. Numery „Głosu Wolnego", które się ukazały.
3. List z redakcji „Ojczyzny".
4. W papierach znalazłem notatki Polaków — studentów uniwersytetu moskiewskiego. 
Część została przesłana do Warszawy. Wprawdzie jest to tylko wycinek z ich 
literatury propagandowej, którą udało mi się skopiować, jednakże rzuca on jasne 
światło na działalność studentów moskiewskich.
5. Portrety: Dołgorukowa, Karola Bayera (fotografa i członka komitetu 
rewolucyjnego z podpisem własnoręcznym).
6. 2 wizytówki osób spotkanych w Szwajcarii, o których pisałem. Pozostałe 
papiery i informacje zostaną wysłane na Nowy Rok. W tych dniach A. Skworcow 
przysłał mi podarunek i wyraził życzenie poznania mnie. Skworcow gra tutaj rolę 
patrioty polskiego.
30 listopada [1865]
Uroczystość 29 listopada odbyła się w hotelu Grzeszkowskiego (Nas-sau street, 
Gerrard street). Zebrało się hołoty około 60 osób, w tym samym dniu z Paryża 
przyjechali specjalnie agenci Czartoryskiego — Wierciński (pseudonim 
„Pułkownik") i [Jan] Czyński. Po kolacji i pijatyce Werecki — nowy sekretarz 
Towarzystwa Demokratycznego, wy-
głosił przemówienie poświęcone wspomnieniom z rewolucji 1831 roku i omówieniu 
zasług starej emigracji. Po nim mówił [Ludwik] Oborski i Bobczyński — były to 
przemówienia półdemokratów, napisane przez Żabickiego, i nie zrobiły żadnego 
wrażenia. Nasi dwaj agenci w porę zdążyli przygotować opozycyjną większość, w 
związku z czym Żabicki w ogóle nie zabrał głosu w obronie Mierosławskiego. Po 
tych osobach mówili Czyński, Wierciński, a jakiś młodzieniec odczytał bzdurę w 
stylu Mierosławskiego, która wywołała śmiech. Zebrano na rzecz biednych około 
100 franków. O godzinie 12-ej w nocy zakończył się wiec, który można uważać za 
nieudany.
Otrzymałem list od Tchórzewskiego z Genewy — pisze, iż sprawy ich idą marnie, 
gdyż przebywający tam Polacy nic nie kupują, a dochody pokrywają zaledwie koszty 
druku „Kołokoła". Czerniecki drukuje również broszury polskie.
Wczoraj rano przekazaliśmy panu Sab[urowowi] przesyłkę do wysłania na nazwisko 
Jaśnie Wielmożnego Pana. Załączam niniejszym ogłoszenie.
Dzikowskiego wysłano z Genewy.
Londyn, 12 grudnia 1865
List i 2 akredytywy otrzymałem, przesyłam słowa bezgranicznej wdzięczności za 
wyświadczoną przysługę. Załączam niniejszym wycinek z gazety [„Dziennik 
Poznański"] z artykułem moim, którego streszczenie warto by przedrukować w 
„Dzienniku Warszawskim" i innych gazetach. Tendencja wymienionego artykułu jest 
analogiczna do poprzednich. Przeciwstawiając się niejako oskarżeniom wysuwanym 
pod adresem naszego rządu, dowodzę, iż Anglia i Francja postępują bardziej 
surowo z buntownikami.
5 grudnia odbyło się nowe zebranie członków Towarzystwa Demokratycznego na St. 
Martin Lane. Zebrało się zaledwie 4 osoby — Oborski, Żabicki, Werecki i 
Szumlański. To niepowodzenie bardzo ich zasmuciło. Żaba został wezwany do 
Paryża. Kilku nowych emigrantów przyjechało do Londynu.
Będę postępował z całą gorliwością według Pańskich wskazówek i dokażę 
równocześnie, iż nasz udział w gazetach polskich nie pozostanie bez znaczenia 
dla ogólnego rozwoju wydarzeń.
W związku ze świętami panuje cisza i brak wiadomości, w dodatku mój agent w 
Paryżu jeszcze nie wyzdrowiał całkowicie.
22 grudnia [1865]
Wczoraj zakończył się proces fałszerzy banknotów. Większość tutejszych 
emigrantów ze strachem oczekiwała na wyniki. Współuczestnicy uciekli z Londynu, 
ale wkrótce na pewno powrócą.
Artykuł O Komitetach Litewskich, zamieszczony w „Dzienniku Warszawskim", zrobił 
duże wrażenie. Jest to nam bardzo na rękę — należy walczyć z nimi ich własną 
bronią.
Otrzymałem list od redaktora „Dziennika Poznańskiego". Wyślę go również wiadomym 
sposobem.
Przybył tutaj Jeleński. Kilka osób spośród młodej emigracji wyjedzie do Ameryki.
W związku z ciężką chorobą naszego współpracownika w Paryżu nie jestem w stanie 
przed styczniem dostarczyć dodatkowych informacji; pozostałe papiery zostaną 
wysłane.
Towarzystwo Demokratyczne ułożyło idiotyczną pieśń Bałakława z przeznaczeniem 
dla Oxford Hallu. Pieśń ta nie podoba się wcale publiczności. Natomiast w 
„Alhambrze", gdzie zbierają się dziesiątki tysięcy widzów, balet rosyjski 
wywołuje zachwyt. „UInternationale" odmówił zamieszczania artykułów 
antyrosyjskich.
22 grudnia [1865]
Dane, jakimi rozporządzamy, każą przypuszczać, iż w przyszłym roku partia 
rewolucyjna rozpocznie nowe intrygi. Jeleński, który przyjechał tutaj z Francji, 
doniósł mi o przygotowaniach czynionych przez Mierosławskiego i towarzystwo 
literackiej propagandy, członkami którego są: Wolski, Amborski, Malewicz, 
Radomiński, Lenartowicz i wiele innych osób. Z pomocą duchowieństwa polskiego we 
Francji i przy udziale kobiet polskich zebrano znaczne sumy pieniężne. W 
przyszłym roku rozpocznie się wydawanie proklamacji i literatury propagandowej 
dla ludu; część wydana zostanie przez Czernieckiego w drukarni „Kołokoła" w 
Genewie. Jeleński razem z Gilewiczem, znanym pod imieniem Stanisława, pełni 
funkcję agenta w tutejszym hotelu Charing Cross. Znam obu i roztoczyłem nad nimi 
nadzór.
Przyjeżdżający tutaj podróżnicy rosyjscy wpadają w ich ręce; osobnicy ci 
uzyskują od przyjezdnych wszelkie informacje o posunięciach rządu i przekazują 
je następnie do tutejszego komitetu.
Jeleński jest średniego wzrostu, ma jasne wąsy i przystrzyżoną brodę, ma lat 
około 40, dobrze włada językami i z łatwością wkrada się w zaufanie. Gilewicz 
jest średniego wzrostu, chudy, ma czarne włosy przyprószone siwizną, nosi wąsy. 
Obaj są złymi politykami, chciwi na pieniądze i dlatego dzięki dawanym od czasu 
do czasu zapomogom stosunkowo łatwo udaje się mi korzystać z ich usług. Ponieważ 
jednak w chwili obecnej dużej agitacji nie ma — nie wykorzystuję ich do naszych 
celów.
Trzy tygodnie temu przyjechał tutaj z Prus starzec przeszło 
sześćdziesięcioletni, wysoki, z siwymi włosami, bez wąsów i brody, głuchy, 
używający w czasie rozmowy trąbki. Starzec ten — Żyd polski, kupiec,
prowadził się bardzo podejrzanie, utrzymywał stosunki z Michalskim, opowiadając, 
że w czasie buntu dostarczał broni, dodał, iż Komitet Europejski [?] w Warszawie 
gotów jest prowadzić propagandę wśród chłopów na rzecz przyszłej rewolucji, 
wspominał o Tugenholdzie i niejakim Hurwiczu. Ten ostatni donosił mu o wielu 
sprawach związanych z rozporządzeniami rządu. Żyd ten wyjechał do Paryża 
obiecując znowu przyjechać do Londynu na wiosnę.
W styczniu przyszłego roku księgarz Trabner zamierza przesłać Tchórzewskiemu do 
Genewy kilka pak broszur rewolucyjnych, wiele wydań Mazziniego; dlatego też 
wysłałem list do sekretarza prefekta, ażeby w razie wysłania transportu przez 
Francję — skonfiskowano go. Warto by również inną drogą poinformować o tej 
sprawie rząd francuski.
Ze Szwajcarii wysłano Kalendarz Polski za rok 1866 — dostarczę go Panu wiadomym 
sposobem. Zebrano w nim interesujące wiadomości o rozwoju buntu i pomieszczono 
wiele oszczerstw na Rosję. Zresztą samo wyliczanie wydarzeń pokazuje całe 
szaleństwo i niewdzięczność młodzieży za dobrodziejstwa świadczone jej przez 
cesarza.
A. Giller przebywa jeszcze w Paryżu, ale na Nowy Rok wróci do Zurychu.
30 grudnia [1865]
W związku z przesłanym przeze mnie do [„Dziennika Poznańskiego"] numerem „Głosu 
Wolnego", w numerze 295 [„Dziennika"] wydrukowano odpowiedź. Artykuł ten jest 
nam bardzo na rękę, po otrzymaniu przekazałem go tutejszym demokratom. Trudno 
opisać ich wściekłość na gazetę. W związku z tym ma się jutro, 31 grudnia, odbyć 
zebranie u Mierosławskiego. Redaktor gazety zadał silny cios Towarzystwu 
Demokratycznemu — tylko w ten sposób i przy pomocy opinii publicznej będzie 
można zniszczyć tę szkodliwą organizację, podobnie jak udało się nam rozbić 
agenturę Kurzyny i komitet paryski Bosaka.
W czasie katastrofy statku płynącego do Calais utonął kupiec Bie-lajew, 
przyczyną jego zguby była szczelnie wypełniona sakiewka i długie buty.
W katastrofie kolejowej koło Londynu zginął emigrant Bajnicki. Stolzman — Żyd, 
którego podejrzewano tutaj, iż jest głównym fabrykantem fałszywych banknotów, 
wyjechał do New Yorku.
Do gazety wysłałem wczoraj artykuł podpisany znakiem A.
18661
[Londyn] 2 stycznia 1866
Dwa dni temu hrabia Zamoyski wyjechał z Londynu do Paryża. W ciągu swego pobytu 
utrzymywał stosunki z Bobczyńskim i Wali-górskim. Przybył tutaj adiutant 
Mierosławskiego — Kraczkiewicz2, ponoć z pieniędzmi dla pozyskania sobie 
zwolenników w środowisku emigrantów.
Odpowiedź gazety mocno ugodziła w tutejszych emigrantów.3 Wodzirej Michalski 
zamierza ogłosić bankructwo . Wiec wyznaczony został na 14 stycznia.
[Londyn] 7 stycznia [1866]
Agentura Czartoryskich, choć została unicestwiona i działalność jej utraciła 
zaufanie powszechne, nie poniechała zamieszczania różnych plotek o Rosji w 
gazetach zagranicznych. Załączam niniejszym wycinek z „Gazety Narodowej" 
przekazany do „L'Internationale" przez Żabę [Napoleona Feliksa]; Waligórski 
również przesłał go do „The Daily Telegraph", lecz redakcja nie przyjęła. Od 
jakiegoś czasu Czartoryski starał się o korespondentów londyńskich do „Dziennika 
Poznańskiego". Wydrukowano dwa czy trzy wrogie artykuły, korespondentem był 
Szumlański. Dowiedziawszy się o tym, napisałem do redakcji gazety, iż 
Sz[umlański] należy do partii czerwonych itp., i jeśli artykuły jego będą się 
ukazywać, przestanę dostarczać wiadomości. W odpowiedzi redaktor przysłał mi 
uprzejmy list wraz ze swym zdjęciem5, i od tego czasu nie ukazał się żaden 
artykuł Sz[umlańskiego]. Co się zaś tyczy korzyści płynących z tej 
korespondencji, jest to sprawa aż nadto oczywista, nie upłynęło bowiem więcej 
niż dwa lata od czasu, kiedy zacząłem współpracować z gazetą, i przy jej pomocy 
wiele dokonaliśmy spustoszeń w szeregach wroga. Dzięki swej wyjątkowej sytuacji 
stała się ona organem partii umiarkowanej, obejmując trzy punkty skupienia 
emigracji — Francję, Szwajcarię i Anglię. Gdyby w każdym z tych krajów znajdował 
się korespondent wierny naszemu progra-
mówi, osiągnęlibyśmy bez wątpienia jeszcze większe efekty. Wobec braku 
korespondencji przesyłam gotowe artykuły do Szwajcarii i do Paryża i tym 
sposobem radzę sobie bez nich. Gazeta ta osiągnęła tak przemożne wpływy, iż 
wszystkie gazety wydawane w Galicji utraciły wszelkie znaczenie, mimo pomocy 
jezuitów i Czartoryskich. Wkrótce wyślę Panu niezwykle rzadką kopię rękopisu 
Polacy w Egipcie. Jedyny oryginał znajduje się w moich rękach, stosownie do 
Pańskiego życzenia prześlę go do Zurychu, by go tam wydrukować, lub odłożymy ad 
acta. Moim zdaniem, wydrukowanie [tego rękopisu] byłoby nam bardzo na rękę. Jest 
to praca jednego ze wspólników pułkownika Or..., który zmarł dwanaście lat temu 
w Paryżu.
Werecki udaje się do Paryża na konferencję z Mierosławskim. Towarzystwo 
tutejszych demokratów spodziewa się, iż zorganizowanie paryskiego Klubu 
Demokratycznego6 przyniesie duże rezultaty; dotychczasowa liczba członków — 20. 
Ze względu na święta agitacja nieco zmalała.
List Pański otrzymałem.
Mam zaszczyt złożyć Panu życzenia z okazji Nowego Roku.
P.S. Korzystając z moich znajomości w wyższych sferach, krzewię miłość do 
wyrobów sztuki staroruskiej. Niektórzy dzięki mojej pomocy zebrali sobie pokaźną 
kolekcję rosyjskich monet i medali. Wśród kupców, którzy przedtem nie 
interesowali się rosyjskimi monetami, cena na te wyroby wzrosła dwukrotnie. Na 
licytacji, która ma się w tych dniach odbyć, monety rosyjskie wystawiane będą 
jako rzadkie okazy. Oczywiście nie jest to wielkie wydarzenie, lecz od ziarnka 
do ziarnka zbierze się miarka.
Właśnie otrzymałem numer gazety, zawierający mój artykuł, który załączam, 
wymierzony przeciwko Mierosławskiemu i podpisany znakiem =. Nie wiem, czemu 
redakcja zamieniła znak A na =, do artykułu nie wprowadzono jednak żadnych 
zmian.
[Londyn] 9 stycznia [1866]
Dwa dni temu w kawiarni Nicolsa znaleźli się nasz agent i Jakub Schneur. Trzech 
emigrantów, siedzących przy sąsiednim stoliku, zauważyło, że Schneur rozmawia z 
naszym [agentem]. Jeden z nich, blondyn, zwrócił się do niego po angielsku i 
nazwawszy go szpiegiem zaczął namawiać swoich współtowarzyszy do bicia Schneura. 
Schneur wyszedł więc z kawiarni, emigranci zaś chcieli pójść w jego ślady, lecz 
agent nasz zagrodził im drogę i zwróciwszy się do blondyna zagroził, że 
spoliczkuje go, jeśli się ruszy z miejsca. W ten sposób nie doszło do awantury. 
Sprawcą tego zajścia okazał się Żyd Bromberg, jeden z głównych fałszerzy 
banknotów, który po dziś dzień bezkarnie mieszka w Londynie. Wraz z Iwanowem (o 
którym pisałem już) trud-
nił się rozsyłaniem banknotów [rosyjskich] do Księstw Naddunajskich i jeździł do 
Francji. Po tej podróży Iwanów zniknął mi z oczu.
Należy koniecznie zwrócić uwagę policji na Bromberga, a z pewnością i innych 
jeszcze. Znaleźć go można u Nicolsa i Michalskiego. Ci szubrawcy zarzucają 
Schneurowi, że nakrył fałszerzy w Paryżu. Nie wiem, ile w tym prawdy, w każdym 
razie trzeba się strzec Schneura. Tutejsi demokraci domyślają się, że rozwinięta 
przeciwko nim nagonka w gazetach (w numerze załączonym do niniejszego) jest 
naszym dziełem, a ponieważ nie mogą nas osobiście zaatakować, lżą nieobecnych. Z 
pomocą oddanych nam osób niweczę ich działalność.
[Londyn] 12 stycznia [1866]
Kilka dni temu zmarł w Londynie ordynat hr. Zamoyski [Konstanty], przy łożu 
śmierci znajdował się Władysław Zamoyski. Zaufany jego i zarządca jego dóbr, 
Hubicki, przebywa w Londynie razem ze swoim synem, który ukończył studia w 
Liege. Podobno syn Hubickiego brał udział w powstaniu i szablą został raniony w 
twarz. Obaj utrzymują stosunki z tutejszym emigrantem Jeleńskim i innymi — 
zresztą nic szczególnego dotychczas nie zauważono. Ponieważ syn Hubickiego wraca 
do Polski, uważałem za swój obowiązek donieść Panu o tym.
Wiadomo ze źródeł pewnych, że syn Zamoyskiego7 brał czynny udział w powstaniu i 
po dziś dzień nie ukrywa swego wrogiego stosunku do Rosji. Aby uratować majątek 
hrabiego przed konfiskatą, były jego zarządca — [Domański] (nazwiska 
zapomniałem) uciekł za granicę. Za ten wyczyn otrzymał od hrabiego 150 000 fr. 
Podobno ostatnio zmarł w Szwajcarii. Z relacji osób bliskich hrabiemu wynika, iż 
udział jego w powstaniu nie podlega wątpliwości.
Giller nie powrócił jeszcze z Genewy. Jego zabiegi o wznowienie gazety nie dały 
rezultatów. Niniejszym załączam list ze Szwajcarii.
Spodziewane jest tutaj przybycie Kosteckiego [Alberta Jana Kantego] — sekretarza 
Mierosławskiego.
[Londyn] 19 stycznia [1866]
[...] W tych dniach poznałem Mr Joberta — współpracownika „L'In-ternationale", 
gazety finansowanej przez rząd francuski w Anglii. Obiecał on wpłynąć na 
redakcję, by powstrzymała się od wszelkich ataków na nasz rząd, jednocześnie 
zakomunikował mi, iż Żaba — agent Czartoryskiego — proponował redaktorowi 40 
funtów za umieszczenie artykułów wymierzonych przeciw Rosji, lecz redaktor 
odrzucił jego ofertę.
Przybyli tutaj: Klimaszewski, Woronicz, Kostecki, i stale spędzają wieczory u 
Grzeszkowskiego; według ich słów Mierosławski zamierza
wysłać emisariuszy do Polski, przede wszystkim do Płocka, w celu zorganizowania 
komitetu rewolucyjnego. Przyjeżdżający tutaj osobnicy zbierają szczegółowe 
informacje o przebywających w Anglii emigrantach, o ich sposobach zarobkowania i 
pracy.
A. Baraniecki zorganizował w grudniu w Glasgow sprzedaż podolskich darów. Z 
uzyskanej sumy, wynoszącej 746 funtów szterlingów, część zachował u siebie, 
część zaś przesłał do Paryża przeznaczając na rozwój propagandy politycznej. 
Szkodliwy ten agitator, jezuita, machinacjami swoimi przynosi niemałe szkody, 
wydaje się jednak, iż uczucia filantropijne Anglików w stosunku do obcego im 
narodu szybko wygasną.
Załączam do niniejszego otrzymany przeze mnie z Paryża ciekawy list A. D. 
Bartoszewicza, dotyczący kapitałów litewskich.8 Tutejsi demokraci urządzają 
pijatyki i grają w karty u Michalskiego.
Na 22 stycznia wyznaczono wiec i obchód rocznicy rewolucji. Zebranie tych 
włóczęgów ma się odbyć w St. Martins Hali, Long Acre, o godz. 8 wieczór. 
Szczegóły przekażę. Jeleński pełni funkcję agenta w znanym hotelu Charing Cross. 
[...]
[Londyn] 23 stycznia [1866]
Obchody rocznicy buntu z 22 stycznia zarówno ze względu na złą pogodę, jak i na 
nieporozumienia i zatargi pomiędzy emigrantami minęły niepostrzeżenie. Agenci 
Mierosławskiego przeciągnęli na swą stronę, przy pomocy pieniędzy i obietnic, 
Lubińskiego, Jabłońskiego i Żyda Sztorcha, który niedawno uciekł z Polski. 
Sprawą, która najbardziej absorbuje uwagę emigracji, jest niezgoda istniejąca 
pomiędzy Rusinami a Polakami w Galicji. Przemówienie archimandryty [Antoniego] 
Pietruszewicza na sejmie lwowskim, w którym opowiedział on o prześladowaniach, 
jakie przecierpiał naród ruski i wiara [prawosławna] pod polskim panowaniem, 
wywarło, jak się można było spodziewać, głębokie wrażenie. Podział Galicji na 
część wschodnią i zachodnią oraz wprowadzenie języka ruskiego do administracji 
byłoby decydującym ciosem dla rewolucji polskiej. Zerwanie naszego rządu z 
Rzymem nie zrobiło szczególnego wrażenia, wiara w papieża nie istnieje bowiem na 
emigracji. Otrzymano tutaj wezwanie Towarzystwa Literacko-Naukowego w Paryżu 9. 
[...]
W celu utrudnienia rewolucyjnej agitacji w Paryżu wymyśliłem sposób, który, 
żywię nadzieję, nie pozostanie bez rezultatów.
[Londyn] 27 stycznia [1866}
Agenci Mierosławskiego wyjechali wczoraj z Londynu do Paryża. Żadna z ich intryg 
nie została uwieńczona powodzeniem. Delegacja demokratów, wysłana do Bealesa i 
innych członków Towarzystwa
Przyjaciół Polski z prośbą o pomoc finansową, spotkała się z odpowiednią odmową. 
Nowy projekt utworzenia czytelni w Hotel de la Pologne (Grzeszkowskiego) z 
pewnością upadnie wskutek braku książek i gazet. Z Paryża donoszą, iż agitacja, 
prowadzona obecnie przez stowarzyszenie księży polskich [Stowarzyszenie Kapłanów 
Polskich], przyciąga młodych emigrantów do stanu duchownego schlebiającymi im 
obietnicami. Wielu wyjeżdża do Księstw Naddunajskich i Turcji; Borkowski, 
Kamiński, Hryniewicz wyjeżdżają w tych dniach do Bukaresztu.
[Otrzymałem list] z Genewy od Tchórzewskiego. Opisując zbawienny klimat mówi, że 
życie tam wre, emigranci zamiast agitacji politycznej poświęcają się pracy i 
zajęciom handlowym; powstały tam: polska drukarnia, litografia, sklepiki 
tytoniu, wyrobów zegarmistrzowskich, fabryka papieru. Żychoń również otrzymał 
pracę, jednym słowem, wszyscy dążą do pracy na polu przemysłu. Tchórzewski 
również szuka pracy i przy pierwszej okazji porzuci firmę Hercen i Spółka, w 
której nie widzi żadnego celu.
A. Giller znalazł się w bardzo trudnej sytuacji z powodów finansowych, z 
pewnością drukarnia jego w Bendlikonie sprzedana zostanie na licytacji za długi. 
W związku z planem zorgcnizowania drukarni polskiej w Paryżu i wydawania gazety 
emigracyjnej jestem bardzo zajęty. Należy uczynić wszystko, ażeby plan ten nie 
doszedł do skutku.
Załączam niniejszym sprawozdanie Towarzystwa Podatkowego, które z czasem może w 
znacznym stopniu zaszkodzić sprawie utrzymania spokoju w Polsce10.
Moje artykuły w gazecie podpisano znakiem =. Jest to sprawa redakcji.
[Londyn, 1 lutego 1866]
Wczoraj ukazał się drugi protest sformułowany w Paryżu, wyraźnie na wzór 
kapłanów rzymskich. 1
[Londyn] 9 lutego [1866]
Wiadomość o mityngu 22 stycznia.
W poniedziałek o godzinie 8 wieczorem zebrało się w St. Martins Hali około 40 
osób, emigrantów różnych narodowości i Anglików — wśród nich było 23 Polaków, 
reszta składała się z rzemieślników francuskich, niemieckich i angielskich.12 
Słotna pogoda oraz obojętny stosunek Anglików do sprawy polskiej przeszkodziły 
[liczniejszemu] zebraniu. Starzec L. Oborski — marionetka Towarzystwa 
Demokratycznego, objął miejsce przewodniczącego. Przemówienie jego nie spotkało 
się z uznaniem; następnie M. Werecki — malarz (sekretarz Towa-
rzystwa Demokratycznego), odczytał adres Polaków przebywających w Londynie Do 
przyjaciół Polski w Wielkiej Brytanii. [...] Adres, ułożony przez Żabickiego, 
przetłumaczony przez Szumlańskiego, został wręczony A. Foxowi.
Po odczytaniu adresu wystąpił Mr Fox, z następującym oświadczeniem: 
„Jakiekolwiek mogą nastąpić zawikłania na stałym lądzie Europy, pomimo 
najgorętszych sporów, jakie mogą nas wewnątrz skłócić, zobowiązujemy się 
pozostać na zawsze wiernymi wielkiej i sprawiedliwej sprawie Polski." 13
Pan Fox proponował zorganizowanie towarzystwa literackiego, które zajęłoby się 
wyłącznie podawaniem do czasopism angielskich świeżych wiadomości politycznych o 
Polsce.
Dr Marks poparł tę propozycję wykazując, iż opublikowanie w gazetach informacji 
o działalności rządu rosyjskiego zmieni poglądy narodu angielskiego. Propozycję 
oczywiście przyjęto, ale o utworzeniu towarzystwa literackiego nie ma mowy 
(dawne towarzystwo, założone przez Czartoryskiego i składające się z Żaby i 
Spółki, już się rozpada).
W każdym razie zatroszczymy się o to, ażeby projekt ten nie został zrealizowany. 
M[ichał] Werecki przekazując mi kopię postanowień, a także inne [papiery], 
oświadczył, że Mierosławski wysłał od siebie 800 franków na zorganizowanie 
czytelni, lecz pieniądze te zostały już roztrwonione przez Żabickiego.
Propozycje Le Lubeza14 i Cremera, wysunięte w imieniu członków stowarzyszenia 
robotników, nie zasługują na uwagę. W ogóle wszystkie rachuby demokratów spełzły 
na niczym.
Wysłanie przez nas paczek [z proklamacjami] do Paryża przyniosło rezultaty. 
Wskutek znalezienia proklamacji policja francuska podwoiła nadzór nad 
emigrantami polskimi i z dnia na dzień bardziej ich krępuje; może Pan być 
pewien, iż wcześniej lub później dopniemy celu.
Przyjechał tu Żyd z Polski i stara się o uzyskanie obywatelstwa angielskiego. 
Kiedy Jeleński zapytał go, po co mu to potrzebne — [odparł] „polecono mi kupić 
majątek na Litwie".
W tych dniach wyślę przez pocztę broszury.
[Londyn] 10 lutego [1866]
Z Paryża.
Rocznica rewolucji 22 stycznia była długo przedmiotem przygotowań. Zebrano 
pieniądze, przygotowano przemówienia i rozdzielono role, kiedy nagle w 
przeddzień obchodu policja surowo zakazała publicznych uroczystości i agitacji. 
O godzinie 11 duchowieństwo polskie odprawiło sumę w kościele jezuitów na rue 
St-Honore i kościele Św. Marcina na rue St-Martin. Kazania jednak nie wygłoszono 
ze względu na zakaz policji. O godzinie 2 po południu w czytelni na rue Bona-
parte nr 82 zebrała się niewielka liczba członków Towarzystwa Literackiego, 
odczytano sprawozdanie o reformie i perspektywach, które są jednakże bardzo 
mizerne z powodu braku pieniędzy, gdyż ofiary zmniejszają się z każdym dniem.
Wolski i Przewłocki wysunęli m. in. projekt „utworzenia w różnych miastach 
Francji agencji, których zadaniem byłoby zarówno zbieranie pieniędzy, jak i 
szerzenie propagandy na rzecz rewolucji. Najlepszym sposobem [propagandy] jest 
zamieszczanie artykułów o Rosji i Polsce w gazetach prowincjonalnych; 
równocześnie w celu zainicjowania zbiórki ofiar pieniężnych agent może od czasu 
do czasu przesłać do redakcji niewielką sumę pieniędzy zaznaczając, iż są one 
ofiarowane dla Towarzystwa Literackiego w Paryżu. Oczywiście przekaz ten winien 
być wysłany pod nazwiskiem jakiegoś Francuza — może to podziałać na 
społeczeństwo. Zebrane pieniądze dzielone będą na dwie części — połowa idzie na 
rzecz agenta, druga do funduszu towarzystwa." (Jest to plan nienowy, w czasie 
minionego buntu w podobny sposób postępował Czartoryski.)
Następnie Amborski wystąpił z projektem wydrukowania ludowego katechizmu 
rewolucyjnego w formie kieszonkowej w celu wysłania do Polski, Galicji itd. 
Radził on wydać go nie w Paryżu, lecz w Genewie lub w Belgii, aby uniknąć intryg 
rządu rosyjskiego.
[Dopisek na marginesie:] (Odpowiedź L. P. z Galicji zamieszczoną w 31 numerze 
„Dziennika Poznańskiego" warto przedrukować z komentarzami.) 15
Rewizję projektu stowarzyszenia słowiańskiego mają przeprowadzić Józef Frić, 
Adolf Pieńkowski, Siwiński, Młodecki, Giedroyć i Nowicki (Amborski jest 
sekretarzem). Celem stowarzyszenia jest zjednoczenie emigrantów ze wszystkich 
ziem słowiańskich, tzn. Czechów, Serbów, Bułgarów i innych; mimo nadziei, jakie 
wiążą z tym projektem — nic z niego z pewnością nie wyjdzie, chociaż wielu 
agentów wysłano do różnych krajów, a w Bukareszcie powstał komitet centralny.
Środki materialne, jakimi dysponuje w tym roku Towarzystwo Literackie, są 
zupełnie znikome.
Mierosławski zebrał również 75 osób spośród rozmaitej hołoty;16 aby je 
przyciągnąć, Kraczkiewicz, Grochowski i inni dawali po 2 franki; w ten sposób 
udało im się skaptować wielu ubogich. Przemówienie Mierosławskiego, napuszone 
jak zawsze, skierowane było przeciwko partii umiarkowanej oraz „Dziennikowi 
Poznańskiemu"; z pewnością wkrótce ukaże się w druku.
Z Nancy donoszą, iż dzięki gorliwości ojca kapucyna, Jana Majew-skiego, który 
przyjechał ze Strasburga, zorganizowano rocznicę powstania. Mnich ten stara się 
zjednoczyć stowarzyszenia ze Strasburga, Metzu i Nancy. Za poradą tego mnicha 
zorganizowano w Metzu sekcję rewolucyjną pod nazwą Towarzystwa Pomocy Wzajemnej.
Wykłady polityczne, organizowane przez Towarzystwo Literackie w Paryżu, zwróciły 
w końcu uwagę policji. Na skutek zarządzenia prefekta wygłaszanie odczytów 
zostało zakazane. Emigracja stara się o zezwolenie — byłoby dobrze, gdyby 
policja francuska odmówiła.
Przybyli tutaj wczoraj Kosowski i ksiądz Moszyński. Celu przyjazdu jeszcze nie 
znamy.
[Dopisek na marginesie:] Żywię nadzieję, iż dzięki podjętym środkom rząd 
francuski ograniczy rozwydrzenie i spiski emigrantów.
[Londyn, luty 1866]
Niedawno z polecenia Czartoryskiego Żaba i Waligórski w dowód wdzięczności 
ofiarowali Pope Hennessy'emu i innym członkom parlamentu znaną publikację w 
języku francuskim aktów związanych z buntem polskim, zgromadzonych przez 
Czartoryskiego — oprawa została ozdobiona galwanoplastycznym medalionem ku czci 
powstania. Jako curiosum załączani dwa medaliony — wyrób Sobolewskiego w Paryżu.
List Jeleńskiego, działającego przy hotelu Charing Cross, agenta tutejszego 
klubu [przesyłam] w celu kompletowania autografów emigrantów i konfrontowania 
charakterów pisma.
List od A. Gillera jest dość interesujący — wynika z niego, iż drukarnia w 
Bendlikonie wkrótce przestanie istnieć.
Skworcow niedawno powrócił z Warszawy, utrzymuje tutaj stosunki z wieloma 
emigrantami. Sosnowski — zwolennik Mierosławskiego, wpadł w obłęd w Londynie na 
skutek pijaństwa. Podróżnych rosyjskich nie ma.
[Londyn] 14 lutego [1866]
Dziś otrzymałem list od pana Sab[urowa]. Korzystając z okazji, o której mnie 
powiadomił, przesyłam:
1. List od A. Gillera, dość interesujący.
2. Dwie broszury: Kalendarz Polski, Galicja i Austria. Obie zasługują na uwagę.
3. Rękopis Polacy w Egipcie — wielka rzadkość. Proszę łaskawie o polecenie 
przetłumaczenia go na język rosyjski. Sprawę wydania go lub przetłumaczenia 
pozostawiam Pańskiej decyzji — przekonany jestem, iż zapoznanie się z tym 
rękopisem sprawi cesarzowi i Jaśnie Wielmożnemu Panu przyjemność.
Rękopis ten, jedyny w swoim rodzaju, rzuca jaskrawe światło na intrygi 
emigrantów na Wschodzie i tym bardziej zasługuje na uwagę, że żaden z hersztów 
emigracji nie posiada jego kopii. Zdobyłem go przypadkiem i oddaję w Pana ręce 
niczym skarb. Warto by go wydać
za granicą, po francusku, oczywiście dokonując wielu zmian, pozostawiając 
jedynie fakty. Byłoby to ciosem dla emigrantów, wydobyłoby bowiem na światło 
dzienne ich nikczemne intrygi.
19 lutego [1866]
Załączam niniejszym gazetę, która, mamy nadzieję, wkrótce przestanie się 
ukazywać.
Przekazaliśmy panu S[aburowowi] dwie paczki do wysłania.
Przyjechał tutaj niejaki Arnaud (Polak) z Petersburga.
Demokraci tutejsi usiłują utworzyć klub robotniczy działający na rzecz rewolucji 
polskiej, lecz ich nadzieje nie zostały dotychczas urzeczywistnione.
[Londyn] 25 lutego [1866]
Zapewne otrzymał Pan paczki, które przekazałem panu S[aburo-wowi].
[...] Jak Panu wiadomo, policja aresztowała tutaj dwóch emigrantów należących do 
szajki fałszerzy banknotów. Krążą pogłoski o fałszowaniu banknotów 25-rublowych; 
znaczną ich ilość wysłano podobno do Galicji. Okrywa to hańbą emigrację i z 
każdym dniem wyraźniej pokazuje jej prawdziwe oblicze.
W związku z tym aresztowaniem rozwinięto tak wielką agitację, iż wielu Polaków, 
którzy nie zatracili poczucia wstydu, wyrzeka się swego pochodzenia; mieszkający 
tutaj dwaj bracia Arnaud, polskiego pochodzenia, podają się za Rosjan i unikają 
emigrantów jak obcych.
W tych dniach poznałem Skworcowa, który ma swój kantor na 24 Leadenhall street, 
City. Starzec ten całkowicie spolonizował się, kantor jego pełen jest 
emigrantów, podaje się za patriotę polskiego, przy tym wszystkim nie jest jednak 
szkodliwy i potępia surowo ostami bunt.
Pod nazwiskiem Stanisława Gilewicza mieszka tutaj uciekinier z Polski (pisałem 
już o nim). Człowiek ten pełni funkcję agenta na kolei i utrzymuje stałe 
kontakty z przyjeżdżającymi Rosjanami, zna wszystkich zwolenników Hercena i może 
nam być potrzebny. Utrzymuję z nim dobre stosunki. Prawdziwe jego nazwisko brzmi 
Tchórzewski —jest on krewnym byłego księgarza. Tutejsi [emigranci] nie lubią go 
i nazywają agentem rosyjskim. Według jego informacji znany pisarz, A. Pisemskij, 
w czasie swego pobytu w Londynie utrzymywał prywatne stosunki z Hercenem i 
uważany był za jego zwolennika. [...]
Nasze listy do Paryża odniosły skutek. Gazeta „Dziennik Poznański" została 
skonfiskowana przez policję, oszczerstwa na Rosję nie znajdują żadnego 
oddźwięku. Z trzech listów wysłanych do redakcji
wydrukowano z opuszczeniami tylko ostatni, o sytuacji we Francji i wśród 
emigracji — w numerze 45". Redakcja jest ogromnie zaniepokojona konfiskatą.
Korespondencje z guberni zachodnich, zamieszczone w gazecie, są oburzające, bez 
wątpienia pisano je w Wilnie i wysłano za pośrednictwem konduktorów kolejowych. 
Emigracja tutejsza oczekuje na wiosnę rozruchów w Europie; zarówno tutejsi, jak 
i paryscy agitatorzy radzili wysłać emisariuszy do Polski, ale nie znaleziono 
chętnych do tego przedsięwzięcia.
Emigracja z każdym dniem bardziej się rozpada, a nienawiść, jaką darzą ją w 
Polsce, jest zbyt jawna, ażeby należało obawiać się nowych wstrząsów.
Drugi wiec robotników, zwołany 18 lutego, nie udał się. Spośród zaproszonych 
osób zjawiło się zaledwie pięciu ludzi, dlatego też po wypiciu piwa całe 
zebranie emigrantów rozeszło się, przeklinając obojętność Anglików.
Komitet Czartoryskiego w Londynie przestaje istnieć od 1 marca.
Mr Perron — redaktor gazety „L'Internationale", autor licznych artykułów 
antyrosyjskich pisanych na zamówienie Czartoryskiego, został usunięty z redakcji 
za kradzież.
[Londyn] 2 marca [1866]
Przyjechał tu z Księstwa Poznańskiego hrabia Mycielski i był z wizytą u Pope 
Hennessy'ego. Żaba, agent Czartoryskiego, stale go odwiedza. Przyjazdowi jego 
przyświeca cel polityczny. Mieszka on w hotelu Charing Cross.
Aresztowanie Kocha i Wincentego Frankowskiego z fałszywymi banknotami jest nam 
bardzo na rękę. Rodzikowski, należący do ich szajki, uciekł z Londynu do New 
Yorku. Mówią, iż w Genewie istnieje również organizacja fałszerzy. Akielewicz — 
członek wileńskiego komitetu rewolucyjnego, który zbiegł za granicę, mieszka w 
chwili obecnej w Paryżu — Passage du Commerce, Hotel Molinie. Należy na niego 
zwrócić uwagę.
Werecki otrzymał list z Waszyngtonu o sytuacji Polaków w Ameryce18.
„Projekty Kronberga i [Józefa] Smolińskiego kolonizowania Ameryki przez 
emigrantów nie udały się; jednakże za ich namową przyjechało tutaj około 80 
ludzi spośród młodej emigracji. Znajdują się oni w skrajnej nędzy. Wśród 
tutejszej emigracji, która nie korzysta z opieki rządu amerykańskiego, panuje 
całkowita demoralizacja. Towarzystwo Wzajemnej Pomocy liczy zaledwie 20 
członków, nie posiada ani wpływu, ani pieniędzy. Organizacja plemion 
słowiańskich, założona przez Jaworowskiego, nie istnieje obecnie. Gazeta 
«Echo»19 nie
mając poparcia przestała wychodzić. Bez gazet z Polski i własnego organu 
wszystko chyli się ku upadkowi.
Emigranci, Downarowski i Moliński, którzy przyjechali z Anglii, zhańbili nas 
złodziejstwem. Oprócz tego około 500—600 emigrantów polskich zajmuje się 
rolnictwem w okręgu Minnesota. Są oni skazani na zgubę, bowiem za kilka lat 
kolonia ta utonie w elemencie niemieckim stracona bezpowrotnie dla Polski."
Towarzystwo Wzajemnej Pomocy20 w Nancy do tej pory trzyma się z dala od 
agitacji, jednakże J. Kwiatkowski i Jurkiewicz, jego członkowie, proponują 
utworzenie partii politycznej. W tej sprawie wysłano [J.] Kokowskiego do Paryża. 
[...]
Arnaud, który przyjechał tutaj, służył w gwardii; zamierza obecnie zamieszkać w 
Londynie; zapoznał się ze Skworcowem i zamierza zająć się handlem. R. J. 
Jaworowski mieszka w Dijon, rue Petit Potet (Cóte d'or).
[Londyn] 10 marca [1866]
Hrabia Mycielski, który przyjechał tutaj, mieszka tymczasowo w hotelu Charing 
Cross i utrzymuje stale stosunki z emigrantami polskimi. Czy nie zamierzają oni 
rozwinąć nowej agitacji w Księstwie Poznańskim w związku z ewentualnością wojny 
pomiędzy Austrią i Prusami? Niejaki Żurawlew, podróżnik rosyjski, odgrywa tutaj 
rolę liberała. Przybyły niedawno emigrant — Żyd Frankenstein, ranny w czasie 
buntu, podejrzewany jest przez tutejszych emigrantów o to, iż jest jakoby 
agentem rządu dla wykrycia fałszerzy banknotów, i bacznie przez nich śledzony.
Równocześnie spieszę powiadomić Pana, iż w tych dniach zostanie wysłany przez 
Prusy do Królestwa Polskiego Żyd tutejszy, uciekinier z Polski — Lubliński, z 
paszportem angielskim. Podejrzewają go o udział w fabrykowaniu fałszywych 
banknotów. W ostatnim okresie zaprzyjaźnił się on z Mierosławskim i zapewne 
otrzymał od niego instrukcje. Mieszka on obecnie w Sheffieldzie i bywa w 
niedziele u Ża-bickiego. Liczy około 35 lat, jest średniego wzrostu, brunet, z 
ciemnymi oczami i niewielką bródką. Ojciec jego mieszka w Warszawie lub Łowiczu. 
(Gazeta została wysłana.)
Jeżeli zbiorę więcej wiadomości o tym emisariuszu — natychmiast doniosę Panu.
Członek stowarzyszenia „Mariannę" — francuskiego klubu rewolucyjnego, który tu 
mieszka, mówił nam, że siły partii republikańskiej we Francji znacznie wzrosły i 
przygotowuje ona rewolucję, która, być może, wybuchnie wkrótce. Głównymi 
agentami wśród klasy kupieckiej są: Robert Schmidt, który mieszka na Quai 
Malaąuaie, i Joyeau, 16 rue
de la Grandę Bateliere — szczególnie ten ostatni jest przywódcą spiskowców.
Aresztowanie Jankowskiego w Londynie za fałszowanie banknotów wywołało dużą 
panikę.
[Londyn] 13 marca [1866]
Spieszę powiadomić Jaśnie Wielmożnego Pana, że z radością gotów jestem przenieść 
się do Szwajcarii i być tam Panu pożytecznym, jednakże w chwili obecnej moje 
nadwątlone zdrowie nie pozwala na odbycie takiej podróży, a przerwanie leczenia 
mogłoby mi ostatecznie zaszkodzić. Obecna zima była w Londynie zabójcza. Od 
dwóch miesięcy cierpię na reumatyzm nóg i z trudem pokonuję niewielkie 
odległości. Mam jednak nadzieję, iż w kwietniu będę już w stanie odbyć podróż. 
Niezależnie od tego muszę przygotować Tchórzewskiego i inne osoby na swój 
przyjazd, ażeby nie wzbudzić ich podejrzeń; z chwilą, gdy wszystko ułoży się, 
natychmiast powiadomię Jaśnie Wielmożnego Pana, aby otrzymać szczegółowe 
instrukcje. Jeżeli chodzi o moją osobistą wygodę — to zawsze rezygnuję z niej 
dla dobra ogólnego.
16 marca Lubliński wyjeżdża do Paryża. Artykuł mój ukazał się w 59 numerze 
gazety [„Dziennika Poznańskiego"].
[Londyn] 18 marca [1866]
Cały czas trwa agitacja partii demokratycznej wśród robotników. Delegatami 
wybrano Wereckiego i Bobczyńskiego, Beales obiecał im pomoc.
W kwietniu ma się odbyć zjazd delegatów z Paryża i Brukseli w celu zjednoczenia 
w jedną organizację rozbitych sekcji demokratycznych.
Niedorzeczne pogłoski o bliskiej wojnie Prus z Austrią budzą w nich nadzieje na 
nowe rozruchy.22 Przybyło tutaj kilku Rosjan, którzy mając pieniądze wesoło 
spędzają czas, należą jednak do zwolenników H[ercena].
Bankier Jackowski, który dysponuje kapitałami włożonymi do jego banku przez 
emigrantów, ogłosił bankructwo. Przepadnie około 40 000 franków, które przekazał 
mu Guttry. W spółce z Jackowskim był Potocki w Paryżu (rue Michodier) i 
Skworcow. Dwaj bracia Arnaud, którzy przyjechali tutaj z Polski, budzą 
podejrzenia, ponieważ zbierają informacje. Jeden z nich, blondyn, średniego 
wzrostu, mówi, że służył w gwardii i opowiada różne plotki na temat rządu.
W związku z niespokojną sytuacją w Europie agitacja wzrasta, prawie codziennie 
przyjeżdżają do Paryża agenci Mierosławskiego. Kry-piakiewicz przywiózł ze sobą 
2000 franków w celu rozdania pomiędzy potrzebujących.
Ponieważ w chwili obecnej gubernie zachodnie stanowią przedmiot szczególnej 
troski naszego rządu, spieszę przekazać pewne informacje, które otrzymałem od 
wychodźców z Białorusi. W Wilnie przed wybuchem buntu istniało tajne 
stowarzyszenie, składające się z wielu osób, wśród których byli: Romer, 
Zienkowicz (malarz), Akielewicz, Koro-tyński, Tyszkiewicz, Syrokomla-
Kondratowicz, Pożarski, Jasiński, Plater i inni. Było również wiele kobiet. 
Sekretarz wileńskiego zgromadzenia delegatów (Słotwiński?), Konopacki i jeszcze 
kilku w ciągu wielu lat fałszowali dokumenty o szlachectwie. Kilkaset rodzin 
niskiego stanu otrzymało dzięki nim dyplomy szlacheckie. Fabryka fałszerzy 
znajdowała się na przedmieściu Antokol. W ten sam sposób zrobił majątek Ejsmont 
— urzędnik Mińskiego Gubernialnego Zgromadzenia. Do uczestniczących w agitacji 
poprzez swoje wpływy lub pieniądze należą w guberni mińskiej: Lipski, Grabowski, 
Dowmont, Chmara, Jan Zawisza i jego zaufany Klementowicz — przeor bernardynów w 
Mińsku. Oczyszczenie guberni mińskiej od polskiej szlachty będzie kamieniem 
węgielnym dla [akcji stworzenia przewagi] narodowości rosyjskiej w guberniach 
zachodnich.
Londyn, 2 kwietnia 1866 St. Bloomsbury, W.C.
27 marca wyjechał do Paryża Bobczyński — w celu spotkania siq z Mierosławskim. 
Trzy tygodnie temu powstało tutaj Towarzystwo Pomocy Wzajemnej, w rozwoju 
którego brałem aktywny udział, wyłączając z kręgu naszej działalności politykę i 
spiski. Do stowarzyszenia tego należą po większej części osoby znające 
rzemiosło, toteż zamierza ono zająć się wyłącznie organizowaniem swego bytu. 
Towarzystwo Demokratyczne, które powstało jako przeciwwaga do tego pokojowego 
stowarzyszenia, stara się rozbić je intrygami. Pierwsze próby nie udały się — w 
celu otrzymania instrukcji Bobczyński pojechał do Paryża. Uprzedziliśmy 
prefekturę o wyjeździe Bobczyńskiego oraz przebywaniu w Londynie jednego z 
hersztów szajki Mazziniego — niejakiego Guastallo z Florencji, którego od 
dłuższego czasu poszukuje policja francuska. Doktor Bernadet — agent rządu 
francuskiego, widział się ze mną i dziękował za informacje, prosił o 
przekazywanie mu wiadomości na przyszłość, obiecując ze swej strony być 
użytecznym.
Finkensteina [poprawnie: Frankensteina] śledzą, ponieważ uważają że jest on 
agentem rządu.
W związku z nieporozumieniami pomiędzy Prusami i Austrią tutejsi demokraci snują 
plany nowej rewolucji, wybierając jako pole działania Księstwo Poznańskie — 
oczywiście w wypadku wojny Prus z Austrią; nie mówiąc już o przybywających tutaj 
osobach z Poznańskiego — Żabicki i Stamirski zbierają pieniądze na wysłanie tam 
emisa-
riuszy. Prawie codziennie zbierają się wieczorami u Michalskiego i 
Grzeszkowskiego w celu omówienia spraw nowej rewolucji. Mimo wysiłków i pomocy 
pieniężnej zjednoczenie sekcji Towarzystwa Demokratycznego nie doszło do skutku.
Franciszek Brzozowski, emigrant, popełnił samobójstwo w Londynie.23 Demokraci 
zbierają pieniądze na obronę Jankowskiego przyłapanego na fałszowaniu, a 
właściwie sprzedaży fałszywych banknotów. Tego rodzaju sprawy ostatecznie 
unicestwią emigrację.
[Londyn] 7 kwietnia [1866]
Święta Wielkanocne uspokoiły nieco agitację, która wkrótce rozwinie się jednak z 
nową siłą. Towarzystwo Pomocy Wzajemnej powstało pod naszym wpływem i w ten 
sposób rozbiliśmy siły wrogów. Demokraci są ogromnie niezadowoleni z powstania 
tej spokojnej organizacji i używają wszelkich intryg, aby ją zniszczyć. Spośród 
28 członków, którzy należą obecnie do stowarzyszenia, szesnastu udało się nam 
umieścić w warsztatach rzemieślniczych, zaś Strawińskiego i Molinariego, którzy 
propagowali zabójstwa polityczne i snuli inne tego rodzaju plany — wysłano do 
Sheffieldu. Dzięki pomocy Wysockiego pozbyliśmy się tych łotrów.
Podjęto ostateczną decyzję wysłania emisariuszy do Prus i Galicji, zebrano na 
ten cel około 150 funtów szterlingów. Wszystkie te przygotowania czynione są w 
głębokiej tajemnicy. Agenci Mierosławskiego jeżdżą z Paryża do Londynu i z 
powrotem. Kostecki był tu dwa razy, oczekują przyjazdu Kraczkiewicza. Werecki 
skarżył mi się na ograniczone środki finansowe i trudność znalezienia zdolnych 
agentów. Zebrania spiskowców odbywają się wieczorami u Bobczyńskiego. Jeżeli 
chodzi o partię Czartoryskiego — zniknęła ona niemal zupełnie z Londynu.
W tych dniach poznałem byłego zarządcę Triibnera, który jest dobrze 
poinformowany, ponieważ utrzymywał bliskie stosunki z Hercenem i Tchórzewskim; 
działając ostrożnie postaram się go wybadać i o rezultatach powiadomię. W Paryżu 
Amborski i Przewłocki opracowali statut na podobieństwo statutu karbonariuszy. 
Ci dwaj osobnicy są bardzo niebezpieczni; zresztą zajęci są oni, podobnie jak 
demokraci w Londynie, wyłącznie sprawą rewolucji w Prusach.
Artykuły ze Szwajcarii pod tytułem Spod Alp pisze A. Giller24.
P.S. Stan mego zdrowia nie uległ zmianie. Do tej chwili lewa noga budzi obawy 
lekarzy, mam nadzieję, że wiosna uleczy męczącą chorobę.
[Londyn] 17 kwietnia [1866]
Ogólne zebranie ma się odbyć w przyszłym miesiącu w hotelu Cha-ring Cross — nie 
omieszkam Pana powiadomić o decyzjach i dalszych planach zamachu. W wypadku 
zdecydowanej akcji postaramy się uczynić wszystko, aby [sprawca] nie umknął 
przed prawem. Mimo licznych zabiegów nie udało się nam dowiedzieć o miejscu jego 
pobytu, zresztą można go często spotkać u kucharza księcia d'Aumale.
Jeżeli chodzi o Arnaud (który podaje się za zwolennika Hercena i byłego oficera 
gwardii) — mieszka on w chwili obecnej w Manchesterze — Queen Hotel, Oxford 
street. Za pośrednictwem tych osób dowiedzieliśmy się, że Bohdan Zaleski, 
Królikowski i inni agitatorzy razem z duchowieństwem polskim zamierzają 
przygotowywać siły do nowego buntu. Zgodnie z ich planem powstało Towarzystwo 
Podatkowe. Wszystkie osoby wstępujące doń stają się równocześnie członkami klubu 
rewolucyjnego, z wyjątkiem nielicznych nie przyjmowanych ze względu na podeszły 
wiek lub sytuację. Celem tego stowarzyszenia jest zjednoczenie [emigracji].
20 kwietnia [1866]
Spieszę powiadomić Pana, że powstał spisek szykujący zamach na życie Napoleona i 
wybrano już nawet zabójcę. Dziwny przypadek dał mi możność poznania tajemnicy.
Wygnany z Francji za udział w spisku i walkach na barykadach kapitan armii 
polskiej Makowski (podejrzewam, iż jest to nazwisko przybrane, prawdziwe mam 
nadzieję odkryć), oddany rodzinie Orleanów, mieszkał od 1855 roku na wyspie 
Jersey, w Sheffieldzie i Londynie, otrzymując zapomogę od zmarłej królowej Marii 
Amalii. Z chwila jej śmierci przerwano wydawanie zapomogi. Pod wpływem 
niektórych emigrantów, a w szczególności swego przyjaciela — kucharza księcia 
d'Aumale. i przybyłego z Rosji niejakiego Arnaud25, polskiego Dochodzenia po 
którym pisałem) — postanowił uśmiercić Napoleona. Otrzymał na ten cel od pewnego 
Polaka pieniądze, odzież itd. Codziennie ćwiczy się w celnym strzelaniu. Sadząc 
z jego nienawiści i determinacji, należy przypuszczać, iż ten plan zabójstwa 
dojdzie do skutku. W chwili obecnej wyjechał on do Richmondu, a jego protektor — 
niejaki Molinet, przyjaciel Mazziniego i demokratów polskich, wyznaczył mu 
spotkanie w przyszłym miesiącu. Arnaud jeździł w tym celu do Paryża i spędził 
tam dwa tygodnie, odwiedzając Lasek Buloński, śledząc przejażdżki Napoleona. 
Wyniki wszystkich tych obserwacji przekazywano Makowskiemu, który nieodwołalnie 
postanowił poświęcić się dla dobra ogółu. Zanim zbierzemy wszystkie szczegóły 
dotyczące tej sprawy i dalszych planów zabójcy, uważam za niezbędne opisać 
wygląd zewnętrzny Makowskiego. Jest wzrostu średniego, ma
około 60 lat lub więcej, szczupły, twarz podłużna, pokryta starczymi 
zmarszczkami i czarnymi plamami przypominającymi piegi, włosy rzadkie, 
przyprószone siwizna, nie nosi wąsów ani brody, przyjaźni się z Chodźką i innymi 
awanturnikami — obecnie jest członkiem organizacji demokratów. [...]
[Londyn] 5 maja [1866]
Po wielu poszukiwaniach udało się nam poznać prawdziwe nazwisko spiskowca. Jest 
nim Kochanowski (wygnany z Francji) — mieszka on tutaj pod podwójnym nazwiskiem, 
Makowskiego i prawdziwym. Do tej pory nie widziałem go, zdaje się, że wyjechał 
do Manchesteru, gdzie mieszka jeden z hersztów, którego adres niniejszym 
załączam. O ile nam wiadomo, jest to sprawa poważna i zamach ma być wykonany w 
bieżącym roku; wprawdzie Kochanowski zna Mazziniego i bywa u niego, otrzymując 
zapomogę, ale bez wiarygodnych danych nie możemy stwierdzić, czy jest wmieszany 
w tę sprawę. Szczegółowe informacje uzyskam w połowie lub w końcu maja.
Z Rosjan przebywa tutaj oficer marynarki, który podaje się za zwolennika Hercena 
i prorokuje, iż w niedługim czasie wybuchnie w Rosji rewolucja Jest to mężczyzna 
lat około 30, wysoki, z bujną, ciemno-blond brodą. Utrzymywał on stosunki ze 
Skworcowem i emigrantami polskimi. W chwili obecnej mieszka w Liverpoolu.
Bobczyński i Werecki — członkowie Klubu Demokratycznego wezwani zostali do 
Paryża na konferencję z Mierosławskim.
Wielu emigrantów zamierza wyjechać do Włoch do legionu Garibaldiego.
[Londyn] 12 maja [1866}
Wczoraj wieczorem Arnaud wyjechał stąd do Berlina przez Frankfurt [Dopisek 
adresata: Prawdopodobnie chodzi o Arnolda]. Ponieważ nie posiada paszportu — 
wziął paszport amerykański swego brata. Arnaud należy do szajki czerwonych, 
służył on w kawalerii rosyjskiej. W czasie buntu zaprzedał się on w Płocku 
Polakom, przebywał u Langiewicza, następnie uciekł do Ameryki, gdzie służył w 
armii. Cała jego działalność świadczy o jego udziale w nowo powstałej szajce 
spiskowców Nienawidzi on Bismarcka i Prus i, jak mówią, jest oddany Austrii za 
ustępstwa poczynione Polakom. Równocześnie z wyjazdem Arnaud wyjechali stąd 
Dąbrowski, Zaleski, Puzyna; niektórzy z tutejszych emigrantów zbierają pieniądze 
na wyjazd do Włoch do armii Garibaldiego, inni przygotowują się do wyjazdu w 
charakterze emisariuszy do Prus i Galicji. Krążą pogłoski, że w Paryżu powstał 
już komitet mający na celu
wysyłanie ludzi. Należą doń Akielewicz, Wolski i Przewłocki. Miero-sławski 
również przygotowuje swoich zwolenników. Z Warszawy przyjechał tutaj Lemański, 
który nawiązał już kontakt z emigrantami i przekazuje im różne szkodliwe 
informacje.
O Kochanowskim nie mam do tej chwili ścisłych wiadomości, z całej sprawy wynika, 
iż planu zabójstwa Napoleona nie porzucono. Kilka dni temu nasi widzieli go 
przebywającego parę dni w towarzystwie emigrantów francuskich w kawiarni, 
ubranego przyzwoicie, z zegarkiem, podczas gdy jeszcze miesiąc temu ten łajdak 
był nędzarzem. Nie pisałem do tej chwili do Paryża, pozostawiając tę sprawę 
Pańskiej decyzji.
Arnaud jest średniego wzrostu, ma niewielkie jasne wąsiki, blond włosy, znaki 
szczególne — duże uszy o dziwnym stożkowatym wykroju. Zna języki: francuski, 
niemiecki, angielski, polski i rosyjski.
[Londyn, maj, 1866]
Brat wspomnianego Arnaud wyjeżdża jutro do Berlina — nie wiadomo w jakiej 
sprawie.
Londyn, 16 maja 1866
Zwracam się do JWPana, jako do pośrednika i protektora mego z najpokomiej szą 
prośbą o poinformowanie pana naczelnika głównego26, któremu, jak sądzę, znana 
jest moja gorliwość, że ze względu na opłakany stan zdrowia, co może poświadczyć 
pan S., mimo najszczerszych chęci nie mogę się przenieść do Genewy. Poza tym 
uważam za konieczne dodać, że w Genewie mieszkają obecnie: Kostecki, Dąbrowski i 
jeszcze kilku zwolenników Mierosławskiego, którzy są do mnie bardzo wrogo 
usposobieni ze względu na głośne artykuły w gazetach oraz inne sprawy. Wyjazd 
mój do Genewy w chwili obecnej nie tylko nie przyniósłby oczekiwanych korzyści, 
lecz mógłby zaszkodzić sprawie i nie uniknąłbym niebezpieczeństwa. Zebrałem 
wszystkie informacje i wszystko świadczy o tym, iż nie mogę wspólnej sprawy 
narażać na niebezpieczeństwo. Jak widać, w chwili obecnej pobyt mój w Londynie 
nie przynosi pożytku. Nie chcąc obarczać rządu bezcelowymi wydatkami, mam honor 
najpokomiej prosić JWPana o wyjednanie mi u nowego zwierzchnika, z uwagi na 
wyświadczone usługi oraz zgodnie z umową, wynagrodzenia za cztery miesiące, tzn. 
160 funtów szterlingów. Będzie to ostami zasiłek od rządu w ciągu 6 lat pełnych 
trudów i niebezpieczeństw. Przed odjazdem moim z Warszawy Jego Cesarska Wysokość 
w obecności p. Tęgoborskiego obiecał, że w wypadku zwolnienia mnie — otrzymam 
zasiłek. Prośba moja świadczy o skromnych wy-
ganiach. Nie chcąc wszelako pozostać w Londynie bezużytecznym, załączani przy 
niniejszym deklarację na piśmie, która stanowić będzie gwarancję mej wierności. 
Polecając się łaskawej pamięci JWPana, proszę najpokorniej o wyjednanie mi 
wynagrodzenia za 4 miesiące — uwolni to rząd od wydatków, a mnie pozwoli w 
przyszłości urządzić sobie życie.
Ośmielam się zapewnić JWPana, że wszystkie moje poczynania przyniosą korzyść; z 
czasem przekona się Pan, że mówiłem prawdę. Na zakończenie mej służby pragnę 
zapewnić JWPana o mym bezgranicznym oddaniu Jego Wysokości i JWPanu za wszystkie 
dobrodziejstwa, którymi mnie obsypano. Po otrzymaniu odpowiedzi od JWPana 
przekażę panu Saburowowi wszystkie dokumenty oraz kopie, które przechowuję dla 
informacji. Proszę mi pozwolić w przyszłości być częstym korespondentem JWPana i 
przesyłać tą samą drogą informacje o tutejszych intrygach; być może niejedna się 
jeszcze przyda. Wszelkie polecenia JWPana będę się starał niezwłocznie wykonać.
Proszę mi wielkodusznie wybaczyć natrętne epistoły, którymi niejednokrotnie 
nękałem JWPana, lecz „przeżyć życie to nie pole przebyć", niekiedy okoliczności 
tak się składały, ze zmuszony byłem niepokoić JWPana.
Polecając się łaskawej pamięci łączę wyrazy najgłębszego szacunku i oddania, 
uniżony sługa JWPana
Bałaszewicz
Londyn, 16 maja 1866
Za okazane mi względy i protekcję obiecuję w ciągu całego okresu mego pobytu za 
granicą, w Anglii czy też w innych państwach, informować rząd o wszystkich 
intrygach spiskowców, każdego miesiąca lub zależnie od okoliczności. Za 
wszystkie me trudy w przyszłości przyrzekam nie prosić o żadne nagrody oprócz 
zasiłku, o jaki proszę w chwili obecnej. Jeżeli powrócę do zdrowia i rząd uzna 
za właściwe polecić mi cokolwiek, zobowiązuję się niezwłocznie udać do celu 
przeznaczenia i z tą samą gorliwością dowieść mego przywiązania.
[Londyn, 22 maja 1866]
Powstał tutaj komitet, którego celem jest wysyłanie ochotników na wojnę we 
Włoszech. Inni członkowie komitetu — Bobczyński i Żabic-ki, zaproponowali, ażeby 
najbardziej zdolnych i energicznych wysłać do Austrii i Galicji w celu 
utworzenia tam szajki buntowników, której zadaniem byłoby, w wypadku klęski 
Austrii, wywołanie powstania na Węgrzech, Galicji i innych [terenach]. Wprawdzie 
plany te wydają się na pierwszy rzut oka śmieszne, jednakże wystarczy 
przypomnieć 1848 rok, by uświadomić sobie osiągnięcia i niepowodzenia 
demokratów.
W Paryżu w chwili obecnej agitacja przyjęła ogromne rozmiary; według planu 
tamtejszych demagogów postanowiono utworzyć legion we Włoszech pod dowództwem 
Garibaldiego. Legion ten stałby się punktem zbornym dla ściągających tam ze 
wszystkich krajów emigrantów, a następnie przekształciłby się w armię. O tym 
marzy Mierosław-ski i inni. Utworzenie legionu polskiego we Włoszech mogłoby 
doprowadzić do odrodzenia planów Dąbrowskiego i Kniaziewicza, toteż w miarę 
naszych możliwości atakujemy tę szajkę na łamach gazet; dziś wysłaliśmy do 
gazety ostry artykuł, w ten sposób można ich osłabić.
Przybył tutaj Jeleński, zaufany Mierosławskiego, i przywiózł wiele rękopisów, 
całe archiwum, jak się wydaje, z obawy przed konfiskatą w Paryżu. Tu porozumiał 
się już z klubami polskimi i pieniądze Towarzystwa Kredytowego (sumy litewskie) 
mają być przeznaczone na pomoc dla ochotników. [Sprawa] zjednoczenia emigracji 
szybko postępuje naprzód. Komitet Centralny ma mieć siedzibę w Londynie.
Partia arystokratyczna wiąże wszystkie nadzieje z Austrią. W tym celu wyjednali 
amnestię dla Sapiehy i zorganizowali wyjazd agentów Czartoryskiego do Wiednia.
[Londyn] 28 maja [1866]
Od czasu buntu nie było takiej agitacji w środowisku emigracyjnym; prawie 
codziennie wyjeżdżają agenci z Paryża do Londynu i z powrotem. Wczoraj u 
Bobczyńskiego odbyło się zebranie demokratów; na szczęście odczuwają brak 
środków pieniężnych, w przeciwnym wypadku już istniałby legion.
Agenci Czartoryskiego radzą, by poczekać na wybuch wojny i wówczas zaproponować 
swoje usługi Austrii. Zamoyski, rozpatrując politykę Austrii, oświadczył, że 
wszystkie nadzieje swe Polacy pokładają w Austrii, i wezwał emigrację, aby 
zaproponowała jej swą pomoc. Obiecał także wydawanie zapomóg tym, którzy 
zapragną dopomóc Austrii. Wiele komitetów zaaprobowało projekt Zamoyskiego, z 
wyjątkiem demokratów, którzy popierają plan utworzenia legionu polskiego we 
Włoszech27. Ambasador włoski, do którego zwrócili się emigranci polscy, odmówił 
wydania im zapomóg.
Dwa dni temu Arnaud wrócił z Niemiec, a po spotkaniu z niektórymi emigrantami 
wyjechał do Manchesteru.
Artykuł nasz, wprawdzie okrojony, ukazał się w 118 numerze gazety. Z pewnością 
wywoła konsternację w partii czerwonych.
Załączam mniejszym oryginał listu Arnaud, który przyda się dla konfrontacji 
charakteru pisma.
[Londyn] 5 czerwca [1866]
Zjednoczenie emigracji, mimo hałasu w gazetach, nie udaje się. Jedność rozbijają 
trzy wrogie sobie partie. Demokratyczna — czyli Mie-
rosławskiego, w ostatnim okresie wzmocniła się i stara się przyciągnąć 
Towarzystwo Pomocy Wzajemnej. Dyplomatyczna partia Czartorys-kiego stara się 
popierać Austrię i obiecuje zapomogi ochotnikom zgłaszającym się do Legionu 
Galicyjskiego, który według ich planów sta-nowić ma jądro armii polskiej . 
Komitet w Zurychu [A. Gillera] pragnie skupić całą emigrację i w określonym 
momencie zebrać ją w Szwajcarii. Działalność tych partii jest nam bardzo na 
rękę, ponieważ nie dopuszcza do zjednoczenia.
Paryski komitet młodej emigracji zwołał na 8 czerwca [zjazd] delegatów z różnych 
miast w celu omówienia sprawy zjednoczenia.
Wskutek ogólnego protestu przeciwko formowaniu legionów we Włoszech— agitatorzy 
zamilkli i ochotnicy wyjeżdżają tylko pojedynczo.
[Londyn] 14 czerwca [1866]
Spieszę powiadomić Pana o tym, czego udało mi się dowiedzieć z wiarygodnych 
źródeł. Agitacja antyrządowa w Moskwie przygotowana była od dawna przez 
marszałka szlachty Mikołaja Gołowina, który w czasie swego pobytu w Paryżu mówił 
wobec wielu osób publicznie, że liczy na to, iż w najbliższym czasie uda się 
obalić rząd. Gdyby przeprowadzić [u niego] dokładną rewizję, z pewnością 
znajdzie się wiele papierów, które wyjaśnią tę sprawę. Gołowin pierwszy utworzył 
wrogą ligę antycarską, do której należał zmarły generał Jermołow i jego 
przyjaciel Czertkow — były adiutant gubernatora, i wiele innych osobistości.
Przypuszczam, iż osoby te zna A[leksander] Butkowski, za jego pośrednictwem 
można będzie łatwo zebrać bardziej szczegółowe informacje. Proszę zwrócić na tę 
osobę uwagę, z pewnością odnajdzie Pan nić Ariadny.
W Jarosławiu istniał w ostatnim czasie klub nihilistów; znajduje się tam znaczna 
ilość utworów Hercena, drukowanych i rękopiśmiennych. Przybył tutaj emigrant 
podający się za hrabiego Węgierskiego i członka nowego tajnego komitetu 
polskiego w Galicji. Obecnie wszyscy zajęci są wyborami przedstawicieli 
emigracji. Zgłosiło się tutaj około 40 osób na ochotników w wypadku formowania 
legionu.
Do tej chwili nie otrzymałem akredytywy, którą mi Pan obiecał przysłać.
[17 czerwca 1866]
Załączam niniejszym proklamację [Zjednoczenia], Pokornie proszę wysłać mi 
łaskawie obiecaną [akredytywę], gdyż w związku z nawałem spraw znajduję się w 
dużej potrzebie. [Dopisek adresata: „została już wysłana".]
Szczegółowe informacje o tutejszych knowaniach i wysłaniu Toma-szewskiego do 
Galicji zostały wysłane 12-go bieżącego miesiąca.
W Krakowie zorganizowano nowy Centralny Komitet rewolucyjny składający się z 5 
osób.
[Londyn] 21 czerwca [1866]
W tych dniach przysłano z Paryża odezwę dość dziwnej treści: „Niżej podpisany 
najuprzejmiej prosi wszystkich księży (duchownych) — emigrantów polskich, aby 
raczyli piśmiennie powiadomić mnie o swym miejscu pobytu w celu wzajemnego 
naradzenia się w sprawie wielkiej wagi, dotyczącej wszystkich księży na 
emigracji. Po otrzymaniu adresu — natychmiast ich powiadomię.
Oprócz tego proszę wszystkich współziomków przebywających na emigracji, którzy 
posiadają wiadomości o przebywaniu księży we Francji lub innych państwach — by 
raczyli poinformować mnie o ich adresach.
Ksiądz Jan Tański 48, rue Benard, Batignolles, Paris"
Mam nadzieję uzyskać informacje o celach i sprawie tego księdza i natychmiast 
powiadomić o tym Pana.
[czerwiec 1866]
Wojna w Niemczech obudziła nowe nadzieje Polaków. Wielu liczy na interwencję 
Francji. Do chwili obecnej Sekcja Paryska stara się zjednoczyć wszystkie rozbite 
organizacje emigracyjne w jedną całość i sporządzić szczegółową listę wszystkich 
zdolnych do noszenia broni. Żelazny kapitał Towarzystwa Pomocy Wzajemnej wraz z 
sumami litewskimi wynosi około 200 000 franków — ma on być w razie potrzeby 
użyty na uzbrojenie. Wprawdzie nie ma wielkiej nadziei na powodzenie, jednakże 
dążenia hersztów są dość interesujące. Wielu emigrantów już od miesiąca 
wyjechało do Galicji, mając nadzieję w chwili ogólnego zamętu wywołać rozruchy. 
Nawiasem mówiąc, są to emisariusze Czartoryskiego i arystokracji polskiej, a 
także duchowieństwa, którzy widzą w Austrii ocalenie Polski. Dalsze plany 
odłożono do tego czasu, kiedy Napoleon wypowie wojnę Austrii, o czym nikt tutaj 
nie wątpi. List Czartoryskiego o formowaniu legionu Krakusów wywołał wśród 
demokratów ogromne oburzenie. Waśnie te są nam bardzo na rękę. A[kredytywę] dziś 
otrzymałem.
Londyn, 30 czerwca 1866
W związku z rozwijającą się agitacją zwolenników reform wielu demokratów 
nawoływało do rozruchów, zarówno w Hyde Parku, jak
i innych miejscach. Oprócz rannych — Żabickiego, Helbicha i Werec-kiego 
aresztowano Morawskiego i Jabłońskiego; obaj oni podali się za Niemców i po 
zapłaceniu 2 funtów szterlingów kary — zostali zwolnieni Niedawno jeden z 
tutejszych uciekinierów, który podawał się za hrabiego rosyjskiego, został 
przyłapany na kradzieży, a następnie w sądzie okazało się, że emigrant ten 
podawał się za hrabiego Sobies-kiego. Skazany został na 7 lat ciężkich robót w 
koloniach.
18 sierpnia zbierają się w Paryżu wszyscy delegaci komitetów polskich w celu 
uzyskania zgody na utworzenie jednej centralnej organizacji. Trudno jednak 
przypuszczać, aby plan ich został zrealizowany.
Ze Szwajcarii donoszą nam, że znany rewolucjonista, Jan Milewski, który 
zaciągnął się jako ochotnik do oddziału Garibaldiego, został zabity w potyczce z 
Austriakami.
Tutaj panuje spokój — zwycięstwa Prus i cholera ostudziły zapały emigrantów. 
Oczekujemy interesujących wiadomości z Paryża, po ich otrzymaniu nie omieszkam 
zawiadomić Pana.
O tym oszuście — hr. Sobieskim, warto napisać w gazetach. Jego prawdziwe 
nazwisko brzmi Dąbrowski, jest emigrantem 1864 roku.
[Londyn] 1 lipca [1866]
Komitet główny emigracji nie został do tej chwili utworzony, wysiłki demokratów 
i Mierosławskiego zarówno w Paryżu, jak i w Londynie nie zostały uwieńczone 
powodzeniem. Do chwili obecnej zebrano 150 podpisów, natomiast partia czerwonych 
— Amborskiego, Wolskiego i innych, opracowała razem z Towarzystwem Pomocy 
Wzajemnej w Brukseli plan zjednoczenia emigracji na wzór konspiracji 
warszawskiej, z wyborami setników i dziesiętników. Składki miesięczne mają być 
użyte na zakup broni. Wielu członków w nadziei na rozwój przyszłych wydarzeń 
porzuciło swą pracę, oczekują z dnia na dzień rozkazu komitetu. Zbiórki 
wyznaczono w Paryżu, Brukseli i Genewie.
Kaczkowski pod nazwiskiem jakiegoś kupca, Francuza, wyjechał do Krakowa z 
poleceniami od Komitetu. Ma przy sobie wszystkie papiery dotyczące tej sprawy. 
Istnieją przypuszczenia, iż Adam Sapieha uczestniczy w spisku i utrzymuje 
stosunki z rewolucjonistami w Paryżu.
Klęska armii włoskiej nie pozostała bez następstw. Część emigrantów 
przygotowujących się do wyjazdu do Włoch pozostała na miejscu, niektórych rząd 
szwajcarski aresztował.
Plater jest w chwili obecnej głównym prowodyrem partii arystokratycznej i 
klerykalnej — do niego wysyłają pieniądze i ludzi. Lan-giewicz i Bosak są jego 
współpracownikami. Jeżeli chodzi o Gillera — Przeszedł on również w ostatnim 
okresie na stronę Czartoryskiego i otrzymuje zapomogę. Czartoryski oświadczył 
Żabie, iż wiadomo mu
z wiarygodnych źródeł, że Napoleon zamierza zająć się sprawami Polski. Dlatego 
emigranci nie powinni występować do określonego momentu.
Odwiedził nas pewien Polak — członek komitetu centralnego, mieszkający tutaj pod 
różnymi nazwiskami, i oświadczył, że powstaje specjalny komitet zabójców 
politycznych, który wkrótce rozpocznie działalność. Podaje się on za księcia 
Henryka — jednego z głównych uczestników rozruchów w Warszawie. Wielu zna go 
tutaj z widzenia. Jednakże jego stosunki i środki egzystencji nie są znane. 
Skoro tylko zbierzemy informacje, powiadomimy Pana.
Londyn, 13 lipca 1866
W związku z niepomyślnymi dla Austrii wynikami wojny runęły nadzieje 
arystokracji polskiej w Paryżu, porzucono plan utworzenia spośród emigrantów w 
Szwajcarii korpusu ochotników pod dowództwem Platera. Partia demokratyczna 
również upadła na duchu. Obecnie rozpoczyna znowu działalność licząc na 
interwencję Napoleona. Aktualnie emigracja wierzy w jego pomoc.
Chlebnikow — agent Hercena, który przyjechał tutaj z Genewy, zajęty jest 
organizowaniem agentury do spraw sprzedaży „Kołokoła" i utrzymywania stosunków z 
Rosjanami. Jak się wydaje, agentura zostanie zainstalowana u księgarza Bendera 
na 8 Little Newport street. Chlebnikow narzeka na obojętność Rosjan wobec 
Hercena. Oczekują tutaj marynarzy rosyjskich.
24 lipca [1866]
Wczoraj, 23 lipca, miało w Londynie miejsce bezprzykładne w naszym stuleciu 
wydarzenie. Jak wiadomo, partia reform wyznaczyła dnia wczorajszego wielki wiec 
w Hyde Parku. Minister policji zgodnie z zarządzeniem nowego gabinetu wydał 
rozkaz zamknięcia wszystkich bram do parku i wezwał na pomoc policję konną i 
pieszą.
O godzinie wpół do piątej zebrał się pod ogrodzeniem parku ogromny tłum, 
składający się przeważnie z robotników i włóczęgów ulicznych. Przed główną 
bramą, koło łuku Wellingtona, o godzinie piątej nieprawdopodobny krzyk 
kilkutysięcznego tłumu towarzyszył jadącym karetom. O godzinie siódmej wieczorem 
nieprzebrane tłumy robotników ruszyły ze sztandarami przez centralne ulice, a o 
godzinie siódmej trzydzieści zaatakowały policję w Hyde Parku. Na przestrzeni 
dwóch mil wyłamano żelazne kraty aż do fundamentów i tłum wdarł się przez wyłom 
w ogrodzeniu do parku. Wezwane oddziały kirasjerów i policji nie potrafiły 
powstrzymać fali ludu. W niektórych punktach doszło do rękoczynów, raniono wielu 
mieszkańców i policjantów,
a kilku zabito. Hyde Park został opanowany przez stupięćdziesięcio-tysięczny 
tłum ludzi różnych stanów. Na prowizorycznych trybunach pokazali się mówcy, 
wśród nich nawet kobiety. Tłum przebywał w parku do godziny 12, a nawet i 
później. Byli tam również przedstawiciele Polskiego Towarzystwa Demokratycznego. 
Jednakże ich plan poruszenia kwestii polskiej spełzł na niczym — Żabicki został 
spoliczkowany przez policjanta, Werecki został lekko ranny, a Mikulski — 
aresztowany. Zdaje się, że to Beales zaprosił emigrantów polskich na wiec. 
Aresztowano około osiemdziesięciu osób, wiele raniono.
Dziś wieczorem również ma się odbyć zebranie w Hyde Parku. Jeżeli agitacja taka 
potrwa koło tygodnia — należy przypuszczać, iż obecny gabinet nie utrzyma się 
przy władzy.
Emigranci polscy zamierzali wystąpić ze sztandarem, ale policja odebrała go. 
Oprócz kirasjerów wezwano piechotę, jednakże wojsko przyczyniło się niewiele do 
przywrócenia porządku. Lud rzucał kamieniami w policję, a wielu żelaznymi 
prętami z wyłamanego ogrodzenia poraniło policjantów. Wszędzie rozbrzmiewało: 
niech żyje wolność, precz z rządem!
Cholera w Londynie wzmaga się.
[Londyn] 3 sierpnia [1866]
Niektóre informacje przesłaliśmy p. S. do Szwajcarii — w uzupełnieniu mam 
zaszczyt donieść, co następuje:
Niedawno ukazała się odezwa (litografowana) szwajcarskiej sekcji Towarzystwa 
Demokratycznego. Odezwa ta napisana przez agenta Mie-rosławskiego — J. 
Kosteckiego, jest wymierzona przeciwko Komitetowi Głównemu Zjednoczenia. [...] 
Wysłano ją ex post z Zurychu 14 czerwca.
Do Londyńskiego Towarzystwa Demokratycznego [skierowano] odezwę od delegacji 
litewskiej w Paryżu, składającej się z 9 osób (wybranych spośród 223 uchodźców z 
guberni zachodnich). Delegacja wzywa do wybrania nowej komisji, której 
obowiązkiem będzie ściągnięcie kapitałów narodowych znajdujących się w 
prywatnych rękach (Bonoldi). Ma ona zażądać od Świętorzeckiego i Wróblewskiego 
zwrotu długów i przekazać wymienione kapitały na przechowanie na wypadek 
przyszłej rewolucji.
Według informacji z 400 000 franków zebranych w czasie buntu na zakup broni w 
guberniach zachodnich pozostało w gotówce nie więcej aniżeli 75 000 franków. 
Waśnie i kradzieże wśród emigrantów wzrosły do tego stopnia, iż do końca roku 
nie pozostanie nawet połowa. Świę-torzecki i Wróblewski namówili skarbnika 
Glindzicza i sprytnie wydostali 13 000 franków w formie pożyczki. Protestowali 
przeciwko temu: ksiądz Gorbaczewski, K. Gedymin i A. Giedroyć, ale pieniędzy nie
zwrócono. Delegacja, a w szczególności A. Bartoszewicz, rozesłała odezwę 
wzywającą do nowych wyborów i oddania pod sąd Świętorzeckie-go.30 Małachowski i 
Reutt, przekupieni przez Świętorzeckiego, nie wzięli udziału w proteście. 
Komitet Główny Zjednoczenia intryguje obecnie wśród emigrantów z guberni 
zachodnich, aby większością głosów zmusić Świętorzeckiego i innych do zwrócenia 
kapitałów zarządowi głównemu Bosaka i Sp. Jest to bardzo interesujący spór, gdyż 
obnaża wszystkie ciemne strony działalności emigracji i prowadzi do nowych walk 
wewnętrznych.
Wyprzedaż klejnotów i innych rzeczy ofiarowanych na rzecz emigracji polskiej, 
zorganizowana [w końcu lipca] w sali Willis Rooms, King street, St. James przez 
Baranieckiego — spełzła na niczym. Obojętność Anglików wobec Polaków przeszła 
wszelkie oczekiwania. Nie tylko nie zebrano pieniędzy, lecz w związku z 
organizacją sprzedaży poniesiono straty na sumę 2000 franków.31 W grudniu ma się 
odbyć w Londynie loteria na rzecz emigracji — mam nadzieję, iż nie będzie się 
cieszyła powodzeniem.
Sprzedażą zajmowały się panie — Giełgud, [A.] Buxton, Bobczyńska, [i panny] 
Żaba, [M.] Roberts i [M.] Kryńska.
Na skutek nadwątlonego zdrowia, mimo szczerej chęci wykonania mej pracy 
dokładnie, nie starczyło mi na wszystko sił. Obecnie wyleczywszy się po długiej 
chorobie postaram się w miarę możności systematycznie przesyłać wszelkie 
wiarygodne informacje o działalności emigracji. Jest jednak godnym ubolewania 
fakt, iż mnie, poświęcającemu najlepszy okres mego życia tak trudnej służbie, 
dającemu liczne dowody wierności i doświadczenia, obecnie, na skutek 
okoliczności niezależnych ode mnie — zmniejszono o połowę wynagrodzenie.32 
Starać się będę zasłużyć na najwyższą pochwałę mego Głównego Naczelnika — Jaśnie 
Wielmożnego Pana, i mam nadzieję, iż praca moja zasłuży sobie na łaskawe 
uznanie. Wiadomości będą Panu wysyłane w cotygodniowych raportach, z wyjątkiem 
najważniejszych. Wszystkie dokumenty przekazane zostaną w tych dniach panu 
Sab[urowowi] w celu przesłania do Petersburga.
[Londyn] 4 sierpnia [1866]
List Pana otrzymałem. Zgodnie z poleceniem wysyłam dziś do Petersburga pewne 
informacje. W przyszłości mam nadzieję dostarczać w porę informacji, ponieważ 
choroba moja ma się ku końcowi.
Niezmiernie wdzięczny jestem Panu za okazaną przyjaźń i ostrzeżenie mnie. Od 
dawna już wiem o zdradzie Schmidta. Spowodował ją A. Butkowski, który wskutek 
braku charakteru, a być może pod wpływem napojów wyskokowych, zdradził K. 
Schmidtowi moje nazwisko. Już od przeszło 4 lat znajduję się w tak nieprzyjemnej 
sytuacji —
Schmidt był agentem Branickiego i Czartoryskiego, obecnie jego wpływy wśród 
emigrantów znacznie zmalały. W każdym razie bacznie go obserwuję i utrzymuję z 
nim haniebnie przyjacielskie stosunki. Na skutek zdrady A. Butkowskiego, o 
której w swoim czasie miałem aszczyt niejednokrotnie Panu donosić, jego intryga 
z K. Schmidtem kosztowała mnie kilka tysięcy franków; zresztą Schmidt nie 
dysponuje żadnymi danymi, nie zna ani mojej działalności, ani stosunków. Proszę 
być spokojnym: póki żyję, nic nie jest w stanie zaszkodzić ani mojej osobie ani 
rządowi, a wszystkie nieszczęścia i niepowodzenia były skutkiem słabego 
charakteru Butkowskiego. Jeżeli chodzi o list anonimowy do Petersburga [autor 
obiecywał dostarczyć informacji o kupcu, sympatyku Hercena], dowiadywaliśmy się 
na Parliament street, ale od urzędników nic nie mogliśmy się dowiedzieć. Obawiam 
się, czy nie jest to jakaś mistyfikacja.
Co się tyczy Skworcowa, zarówno on, jak i Bielajew utrzymują od czasu do czasu 
stosunki z Hercenem i Tchórzewskim i niedawno otrzymali listy z Genewy. Oprócz 
wymienionych osób mieszka tutaj, na 46 Russel Sąuare, niejaki Papengouth, 
rosyjski oficer marynarki — zresztą dokładnie nie wiem — utrzymuje on stosunki 
ze Skworcowem. W ubiegłym roku był bardzo ubogim człowiekiem, obecnie trzyma 
karetę, konie, wielki dom na pańskiej stopie. Jest żonaty i stara się uchodzić 
za liberała.
Oprócz wymienionych osób, nie licząc Slepcowa i Niewielskiego w Sheffieldzie 
przebywa jeszcze dwóch Rosjan, ale sądząc z ich sytuacji, należy wątpić, aby 
znali Hercena.
[Paryż, 16 sierpnia 1866]
W Paryżu doniesiono mi o sprawie wiadomego Arnaud, co następuje: o jego pobycie 
powiadomiona została policja, ale podjęte środki ostrożności wykazały jedynie 
całą nieudolność agentów. Nieomal na trzeci dzień po przybyciu Arnaud u 
znajomego jego — Schmidta, zjawił się młody człowiek, agent, i zaczai rozpytywać 
o niego [Arnaud], po upływie dwu dni ten sam agent oświadczył Schmidtowi, iż 
Arnaud jest śledzony, będąc podejrzewanym o zamiar dokonania zabójstwa. Tego 
rodzaju niezręczność oczywiście miała inne następstwa. Schmidt bez wątpienia 
powiadomił Arnaud o środkach podjętych przez rząd francuski i Arnaud wyjechał do 
Londynu. Niezależnie od młodego agenta podobną niezręcznością wyróżnił się 
starzec noszący złote okulary. Jednym słowem, zanim Arnaud zdążył przystąpić do 
dzieła i wezwać z Londynu znanego włóczęgę, Kochanowskiego, co z pewnością w 
krótkim czasie by nastąpiło, już wszyscy znajomi Arnaud i on sam wiedzieli o 
nadzorze ze strony policji i oczywiście cała sprawa pozostała tajemnicą. 
Niedawno widzieliśmy Kochanowskiego — obecnie
wałęsa się on po Londynie, szukając pana Arnaud, od którego otrzy, mywał 
zapomogi i któremu obiecał pomóc w wiadomej sprawie. Jeżeli chodzi o Arnaud — po 
jego wyjeździe do Berlina i szybkim powrocie — nic mi o nim nie wiadomo. 
Prawdopodobnie obaj Arnaudowie ukryli się w Ameryce.
Oprócz kontaktów z wieloma emigrantami polskimi Skworcow utrzymywał stosunki z 
Arnaud. Według słów starego Kochanowskiego młodszy Arnaud dwukrotnie spotykał 
się z osobami wysoko postawionymi w Orlean House i wyjeżdżając do Paryża starał 
się wstąpić do francuskiej służby wojskowej, ażeby doprowadzić do skutku spisek. 
Niewątpliwie dziesiątki tysięcy, którymi dysponował, nie były jego własnością. 
Krążą pogłoski, iż starszy Arnaud okradł w Manchesterze kupców na sumę 75
000 franków i ukrył się. Oto wszystko, czego udało mi się dowiedzieć o tych 
dwóch emigrantach. Jeżeli chodzi o obrazy, które sprzedał on w Paryżu — są one 
warte dwa razy więcej, aniżeli wynosi suma, za którą zostały sprzedane. Cenę tę 
dał mu jeden ze stronników domu Orleanów w celu zamaskowania całej sprawy. Na 
młodego Sch[midta] policja winna zwrócić uwagę, ponieważ znał on plany Arnaud i 
z jego winy sprawa ta została zaprzepaszczona.
Sprawy emigracji przedstawiają się następująco: agitacja wzrasta. We Francji i 
Szwajcarii powstał komitet składający się z 7 delegatów głównych i 1250 
członków. Należą do niego Bosak, Różycki i inni. Mie-rosławski i Wysocki nie 
przyjęli mandatu członków komitetu i w dalszym ciągu organizują na własną rękę 
Towarzystwo Demokratyczne, które liczy już około 500 osób. Ponieważ partia 
Czartoryskiego również działa, należy przypuszczać, że wkrótce powstaną trzy 
odrębne organizacje i powrócą dawne waśnie.
Mieszka tutaj niejaki Henryk z Warszawy — były agent Zamoyskiego
1 Czartoryskiego, osobistość bardzo zagadkowa. Oświadczył nam, że emigracja 
przygotowuje się do nowej rewolucji, która prześcignie poprzednią.
[Londyn] 19 sierpnia [1866]
Wczoraj, po powrocie z Paryża, otrzymałem list Pana. Spieszę wyjaśnić, iż 
powolność w przesyłaniu informacji była rezultatem bardzo złego stanu mego 
zdrowia. Jak Panu wiadomo, od lutego cierpię na silny reumatyzm, a obecnie od 3 
miesięcy dokucza mi gorączka gastryczna. W tych dniach zaniemogłem tak 
niebezpiecznie, iż lekarze powątpiewali, czy kuracja uda się, jednak choroba ma 
się ku końcowi. Klimat londyński jest zabójczy, wszystko wskazuje na to, iż 
przeniosę się na kontynent — o czasie i miejscu nie omieszkam natychmiast Pana 
powiadomić. Proszę przyjąć wyrazy głębokiej wdzięczności za okazaną łaskę —
postaram się dowieść, iż potrafię ocenić przysługę, jaką mi Pan okazał. Jeżeli 
chodzi o pana Sab[urowa] i ambasadę — nie jest to moja wina -dawno temu wysłałem 
list do pana Sab[urowa] i prosiłem wyznaczenie dnia, w którym mógłbym przekazać 
dokumenty posiadane od dawna, ale do tej chwili nie otrzymałem odpowiedzi. Z 
chwilą gdy stan mego zdrowia ulegnie poprawie, postaram się dostarczyć Panu 
wszelkich informacji pod wskazanym adresem, dokąd w tych dniach wysłane zostały 
dwie paczki. Jedna zawiera nazwiska i blankiet nowego komitetu. Postaram się w 
przyszłości dostarczać informacji regularnie — na adres Pana, czy po dawnemu do 
Petersburga? Zależy to od Pana — los mój powierzam Pańskiej opiece.
[Londyn] 25 sierpnia [1866]
[...] Bawił tutaj Kostecki, by przeszkodzić wyborom do Komitetu Głównego.
Od pana Sab[urowa] do tej chwili nie ma odpowiedzi, dlatego też papierów nie 
przekazałem. Niebezpieczeństwo choroby minęło, nabieram sił i mam nadzieję być 
Panu pożytecznym. List nr 1 zapewne otrzymał Pan w porę? W wypadku wyjazdu Pana 
proszę uprzejmie o łaskawe powiadomienie mnie, gdzie wysyłać [listy]?
[Londyn] 7 września [1866]
W Paryżu zorganizowano dwie tajne drukarnie emigracji polskiej. Jedną kieruje 
Akielewicz, drugą Tymkowski. Jeżeli chodzi o drobne proklamacje — w końcu lipca 
ukazało się wezwanie do emigracji w imieniu powstającego legionu polskiego. 
Proklamacja ta, podobnie jak wiele innych, wydrukowana została bez adresu i 
podpisu autora. Policja francuska przechwyciła kilka, a w czasie przesłuchania 
emigranci zeznali, że otrzymali te odezwy z Belgii. [...]
Proklamacja ta, napisana nieudolnie według wskazówek Mierosław-skiego i 
rozrzucona w Paryżu, nie przyniosła żadnych rezultatów. Obecnie przygotowano 
nową odezwę — do chłopów guberni zachodnich, napisaną w języku litewskim. 
Autorem jest Mikołaj Akielewicz, emigrant z Wilna, znany autor piszący pod 
pseudonimem („Chłop z Mariampola"). Do tej pory, mimo obietnic, nie dostarczono 
nam kopii. Ma to być coś w rodzaju katechizmu rewolucyjnego, który drukować mają 
w Szwajcarii, a następnie egzemplarze będą przewiezione do Prus, ażeby stamtąd 
za pośrednictwem kontrabandzistów i mieszkańców okolicznych miejscowości 
pogranicznych przewieźć je w głąb kraju. Sprawę tę utrzymuje w tajemnicy komitet 
rewolucyjny, znany pod nazwą "Bratniej Pomocy", składający się z samych 
czerwonych, na których czele stoją: M. Akielewicz, M. Gralewski, Z. Gawarecki. 
Ponieważ Akielewicz był głównym agentem wileńskiego klubu rewolucyjnego
i członkiem komisji archeologicznej, zna doskonale nastroje mieszkańców i 
prowadzi z powodzeniem propagandę w języku litewskim — wszystko, co wychodzi 
spod jego pióra, może mieć zgubny wpływ.
Najlepszym sposobem położenia kresu wywożeniu literatury propagandowej i 
przechodzeniu emisariuszy przez granicę byłoby wysiedlenie mieszkańców 
pogranicznych miejscowości w głąb kraju i utworzenie na ich miejscu czysto 
rosyjskich osiedli, które stopniowo rozszerzając się na wschód, stanowiłyby 
ostoję rządu przeciwko zamachom ze strony emigracji i mieszkańców Księstwa 
Poznańskiego. Wszelkie osiedlanie w obrębie guberni nie przyniesie oczekiwanej 
korzyści, jeżeli granica otwarta będzie dla intryg emigracji.
Ponieważ znam dokładnie kraj zachodni, mam zaszczyt zwrócić uwagę na miasta, w 
których zawsze dojrzewa rewolucja. Dopóki miasta nie zostaną zaludnione przez 
Rosjan, dopóki Żydzi będą trzymać w swym ręku monopol na handel i stanowić 
większość właścicieli kamienic, dopóty wszelkie wysiłki w kierunku 
przeprowadzenia reform pójdą na marne. Doświadczenie wykazuje niezbicie, iż 
wszelkie spiski i bunty przygotowywano w miastach, a Żydzi byli zawsze głównymi 
ich inicjatorami.
Jeżeli skład ludności w miastach będzie czysto rosyjski, jeżeli handel w 
guberniach zachodnich przejdzie w ręce Rosjan, wówczas mieszkańcy okolic i 
chłopi bez wszelkiego trudu zespolą się [z Rosjanami]. Miasta stanowić będą siłę 
dośrodkową i ośrodki rozwoju prawosławia.
Przekazanie majątków ziemskich w ręce Rosjan nie odniesie pożądanego skutku, 
ponieważ obszarnik w środowisku obcej mu ludności będzie z konieczności zmuszony 
do korzystania z usług zarządcy pochodzącego z tamtejszych okolic, znającego 
język i kraj. Tymczasem zaś zaludniając miasta przez Rosjan i przekazując w ich 
ręce handel tego kraju [osiągniemy to, że] wszyscy mieszkańcy, chcąc nie chcąc, 
zaczną mówić po rosyjsku. Przykładem może być sklepik Popowa. Popów, który 
osiedlił się w Wilnie wraz z rosyjskimi sprzedawcami, zmusił tamtejszych 
mieszkańców do mówienia po rosyjsku.
Żydzi z wyrachowania podtrzymują nienawiść do rządu i służą jako agenci 
rozpowszechniający propagandę. Celem ich jest poróżnienie obu plemion, ażeby w 
odpowiedniej chwili w czasie zaburzeń zebrać owoce.
W związku ze zbliżającą się zimą uważam za swój obowiązek donieść, co następuje: 
w czasie swego pobytu w guberniach zachodnich zauważyłem braki w wychowaniu 
tamtejszej młodzieży. Do głównych niedostatków zaliczam zabawy lub gry w okresie 
zimowym.
We wszystkich miastach prowincjonalnych guberni wileńskiej i kowieńskiej 
istnieje od dawna obyczaj wypuszczania uczniów za miasto na zabawę w śnieżki. 
Zabawy te noszą uroczysty charakter, ponieważ uczestniczy w nich dwustu, a nawet 
więcej uczniów, często przy udziale nauczyciela. W czasie marszu na zabawę 
śpiewają buntownicze
pieśni. W Wiłkomierzu i Poniewieżu zdarzało mi się usłyszeć rozlegającą się z 
tłumu przebranych uczniów następującą przyśpiewkę:
Nasz Kościuszko sławny był,
Że Moskali mocno bił.
Nasza pani Ploterowa
Uciekała do Janowa Ud.
Było to wiele lat temu, zapomniałem już kiedy, ale wiedząc z doświadczenia, że 
pieśni zwycięskie przekazywane są z jednego pokolenia na drugie, mam zaszczyt 
donieść Panu, iż śpiewano je właśnie w Poniewieżu i Wiłkomierzu.
Partia uczniów wychodząc za miasto dzieliła się na dwa oddziały, jeden 
reprezentował Rosjan, drugi Polaków. Bitwa rozpoczynała się śnieżkami, a 
kończyła kijami i ciskaniem kamieniami. Dopóki Nil Dawydow był inspektorem 
szkoły w Poniewieżu — panował tam duch rosyjski, ale od chwili mianowania w roku 
1848 jakiegoś byłego unity, Zajączkowskiego [Dopisek na marginesie: Zajączkowski 
mówił zawsze po polsku], tęgiego mężczyzny, Polaka duszą i ciałem, wszystko się 
zmieniło. Pod kierunkiem tego wieprza wyrosło pokolenie buntowników. Jak 
wykazuje doświadczenie, okręg poniewieski dostarczył znaczną liczbę [powstańców] 
w minionej rewolucji. Zdarzyło mi się przeglądać w Wilnie statystykę sporządzoną 
przez Zienkowicza, w której pierwsze miejsce w przygotowywanej rewolucji 
zajmowały miejscowości: Poniewież, Szawle, Telsze, Taszkuny, Wiłkomierz i 
Rosienie. Należy zabronić zabaw w śnieżki zimową porą, gdyż przygotowują one 
młodzież do lekceważenia niebezpieczeństwa oraz rozwijają nienawiść do rządu.
Najbardziej zepsuci moralnie są uczniowie mieszkający na prywatnych stancjach. W 
godzinach wieczornych oprócz wynaturzonych zabaw — onanizmu i sodomii, przez 
opowiadania wlewają oni w młode serca jad nikczemności. Zazwyczaj mieszkając 
poza kontrolą władz, przechowują utwory o przestępczej treści, pieśni 
buntownicze, paszkwile, otrzymane w spadku od byłych mieszkańców, i w klasach 
przekazują je kolegom. W Wilnie uczniowie nie stanowią tak zwartych grup i nie 
sieją zepsucia jak w miasteczkach prowincjonalnych. Nawet mieszkając w 
prywatnych domach podporządkowani są surowej kontroli ze strony władz. Całe 
zepsucie pochodzi z tego, iż bywają na zabawach publicznych, w cukierniach, 
knajpach itp. instytucjach, gdzie zazwyczaj rodzą się namiętności i rozpusta; 
ale obowiązkowy mundur i zakaz noszenia ubrania cywilnego umożliwią śledzenie 
ich zachowania. W ogóle wileńskie kawiarnie, knajpy i sale gry w bilard stanowią 
spelunki dla wszystkiego, co przynosi szkodę. Spośród dzielnic, gdzie w ogóle 
zbierają się szkodliwe stowarzyszenia, wymienić należy: Św. Jana, Antokol, 
Snipiszki i Ostrą Bramę, a także cmentarze i okolice podmiejskie.
[Londyn] 10 września [1866]
W tych dniach wyjechał z Londynu do Paryża niejaki Tabarow, kupiec moskiewski. W 
czasie swego pobytu miał on kilkakrotnie spotkania z Trubnerem i kupił większą 
ilość „Kołokoła"; o rządzie wyrażał się niepochlebnie. Doniósł mi o tym jego 
tłumacz z hotelu Charing Cross.
Artykuł gazety „Moskowskije Wiedomosti" mimo wielu błędów, jakie wkradły się do 
sprawozdania o emigracji polskiej (nr 21 z 24 lipca), wywołał ogromne 
zamieszanie wśród emigrantów. Tego rodzaju artykuły są niezmiernie pożyteczne, 
należy jednakże unikać anachronizmów.
[Adnotacja:] Przysłać artykuł.
[Wyjaśnienie:] Nie ma tego numeru.
Informacja:
Kilka miesięcy temu uciekł z Paryża skarbnik pewnego banku zabierając ponad 
milion. Nazywał się Lammerre czy coś w tym rodzaju. Złodziej ten przyjechał do 
Londynu, ażeby przedostać się następnie do Ameryki. W ślad za nim wysłano agenta 
policji. Złodziej po przyjeździe, nie znając języka i miejscowości, wziął za 
tłumacza emigranta polskiego
— Stanisława (Gilewicza), pracującego w hotelu Charing Cross, który za 5000 
franków przewiózł go do Liverpoolu i zorganizował mu możliwość ucieczki do 
Ameryki. Obecnie agent odnalazł tego oszusta w Ameryce i przywiózł go do Paryża, 
jednakże policja nie zna jego współpracownika
— Stanisława. Czy nie należałoby poinformować o nim policji? Odnaleźć jego 
miejsce zamieszkania możemy w każdej chwili, zresztą bywa on stale w hotelu 
Charing Cross. Emigrant ten był przez dłuższy okres czasu agentem partii 
rewolucyjnej i współdziałał w fabrykowaniu banknotów.
[Londyn] 26 września [1866]
Papiery zostały przekazane panu Sab[urowowi] w celu przesłania do Petersburga. 
Wśród dokumentów tych znajduje się prowadzony przez Al. Butk[owskiego] notes z 
adresami, który był przyczyną wielu nieprzyjemności w Paryżu. Pokornie proszę 
przekazać Jego Ekscelencji na znak wdzięczności mój notatnik korespondencji 
rewolucyjnej, zawierający ważne materiały dotyczące historii buntu.
Od Jakubowskiego — byłego agenta Hercena, udało mi się uzyskać informacje, iż w 
czasie swego pobytu w Londynie Pisemski (pisarz) i Sołdatienkow (kupiec 
moskiewski) nie tylko utrzymywali systematyczne stosunki z Hercenem, ale 
przekazywali jemu i Ogariewowi wszelkie informacje o Rosji i raskolnikach. 
Szczególnie wyróżniał się Sołdatienkow. W tym czasie przebywał tutaj zbiegły z 
Saratowa złodziej
— Dorożyński.
10 października [1866]
Zebranie polskich sekcji demokratycznych odbędzie się 15 października w 
Brukseli. Z Londynu wyjechały dwie osoby: Gilewicz i Janowski. W Belgii agentem 
wybrano Feliksa Jastrzębskiego, który mieszka na Boulevard de Waterloo nr 25. W 
wielu miastach Anglii zamierzają zorganizować komitety — do Birmingham wysłano 
Konstantego Bobczyńskiego, współuczestnika fałszowania banknotów, który mieszka 
na Queen street 1, naprzeciwko Market Hali.
Malarz Tytus Bajewski, który mieszka na 13 Everrett street, Russell Sąuare, 
został członkiem Towarzystwa Demokratycznego.
Do Bukaresztu wyjechali Suchodolski, Woronicz i Masłowski — zwolennicy 
Mierosławskiego.
[Londyn] 13 października [1866]
Komitet Główny wyznaczył [27 IX 1866] komisję sądową w celu rozpatrzenia 
oskarżeń przeciwko Świętorzeckiemu, wydrukowanych w „Głosie Wolnym".33 Do 
Londynu przysłano Jana Mikulskiego w celu zbadania sprawy.
Skład Komitetu: Aleksander Biernawski, Jarosław Dąbrowski, Józef Hauke, 
Stanisław Jarmund, ksiądz Kazimierz Żuliński.
Wybory34 rozpoczną się w końcu października.
Załączam niniejszym oryginał listu Hercena do Wienera — grawera słynnych medali 
10-lecia. Dokument ten może się przydać.
Norwich, 17 października [1866]
Powiadomiono mnie, iż do Norwich przyjechał Jasiński, były członek wileńskiego i 
warszawskiego komitetu rewolucyjnego, którego znam osobiście. Ponieważ w 
ostatnim okresie przebywał on w Ameryce, gdzie organizował stowarzyszenie 
polityczne, w związku z tym miałem nadzieję zdobyć jakieś informacje o 
działalności i planach stowarzyszenia. Po dwudniowych poszukiwaniach udało mi 
się odnaleźć go na Pitt street. Od roku 1862 nie widziałem go; zmienił swe 
poglądy i jest bardzo ostrożny. Przebywa tutaj z paszportem amerykańskim [na 
nazwisko] Johna Robertsona. Zamierza odwiedzić Zurych, ażeby spotkać się i 
pertraktować z Dąbrowskim [Konradem], i powróci do Nowego Jorku w celu 
ostatecznego zorganizowania stowarzyszenia.
Wszyscy emigranci w Ameryce utracili nadzieję na bliską rewolucję w Polsce — 
troszczą się bardziej o swe potrzeby materialne, zresztą gabinet waszyngtoński 
bacznie śledzi i ogranicza ich działalność. Zjednoczenie ich z Czechami nie 
udało się.
Niejaki Ryk znajduje się w Nowym Jorku. Czy nie jest to ten, o którego Pan 
pytał?
[Londyn] 30 października [1866]
Wśród całej emigracji panuje niezwykłe poruszenie. Rząd austriacki ostatecznie 
wzburzył Polaków, partia Czartoryskiego triumfuje, wkrótce nastąpi wyjazd 
Władysława Czartoryskiego. Łepkowski i Sawicki wyjechali do Krakowa, Żaba 
wybiera się również. Jednym słowem, Galicja staje się punktem zbornym wszystkich 
ruchów rewolucyjnych. Partia demokratów do tej pory nie dowierza Austrii i 
przeciwdziała, ale siły jej są niezmiernie nikłe.
Wyborów członków Komitetu Reprezentacyjnego nie zakończono jeszcze; partia 
Czartoryskiego i Haukego stara się, by nowa organizacja działała na korzyść 
Austrii. Rząd francuski od niedawna zaczyna popierać idee rewolucyjne Polaków. 
Na wiecu w Londynie tajny agent rządu francuskiego — Jean Louvin, wyraził w 
gronie Polaków nadzieję odbudowania Polski przy pomocy Napoleona. W roku 
przyszłym należy oczekiwać nowych rozruchów i ofiar szaleństwa. Wszyscy 
uczestnicy wyborów do Komitetu Reprezentacyjnego, w liczbie 1650 ludzi, 
obowiązani są, według nowego statutu, poznać służbę wojskową i zjawić się na 
pierwsze wezwanie na polu walki. Zamierzają oni zorganizować według planu 
Haukego związek liczący około 5000 osób, którego członkowie będą znać doskonale 
statut wojskowy i będą mogli pełnić funkcję instruktorów.
Reformy w Austrii zawróciły emigrantom w głowach. Należy podjąć środki 
[ostrożności], ponieważ wielu agitatorów zamierza osiedlić się w Galicji, ażeby 
stamtąd rozwinąć znowu działalność.
[Londyn] 4 listopada [1866]
Z Zurychu donoszą nam, że organizacja Komitetu Reprezentacyjnego idzie pomyślnie 
— przystąpiło znowu około 250 emigrantów, zobowiązując się płacić składki i być 
gotowymi na każde wezwanie.
Emigracja liczy na pomoc Austrii. Kapitały delegacji litewskiej przekazano do 
dyspozycji Komitetu — wynoszą one wszystkiego około 70 000 franków. O sprawie 
tej zadecydowało głosowanie — większość opowiedziała się po stronie Komitetu 
Głównego; spośród 112 ludzi tylko 22 osoby wypowiedziały się przeciwko i 
protestowały. Osoby te przeszły na stronę Mierosławskiego — oto ich nazwiska: 
Bartoszewicz Adam, Bartoszewicz Wacław, Burba Ferdynand, Girtowicz Mikołaj, 
Girtowicz Leon, Jumaszew Wincenty, Krasowski Aleks[ander], Klecz-kowski 
Saturnin, Kuszlejko Tomasz, Mujżel Gustaw, Narwojn, Pożers-ki Edward, 
Proszkowski Michał, Sipowicz, Sosnowski, Suszczycki Zenon, Szybiński, Wiernicki 
Aleks[ander], Wejdę Ludwik, Wismontt Wincenty, Wyszomirski Ignacy, Zdanowicz 
Wiktor. Wszystkie te osoby opowiadają się po stronie Mierosławskiego i w czasie 
buntu stanowiły jądro szajki wileńskiej. Wyszyński i ksiądz Wołowski nie 
przystąpili
do związku, ponieważ zaliczają się do partii Czartoryskiego. Krasows-ki 
Wandalin, Daszkiewicz Julian, Łukaszunas Kazimierz i Szemiot nie zgodzili się 
również.
W związku z procesem wytoczonym redakcji „Głosu Wolnego" zostali wybrani do 
komisji: Kamieński (pułkownik), Korabiewicz (doktor), Krukowiecki (pułkownik z 
okresu buntu), Juriewicz Antoni, Kamiński Wincenty.
Pytania przesłano Żabickiemu.
Wróblewskiego i Świętorzeckiego przyłapano na kradzieży pieniędzy delegacji 
litewskiej. Pożyczyli oni od Platera 12 000 franków i zwrócili do kasy Komitetu 
Reprezentacyjnego, powiadają, że deficyt wynosi około 40 000 franków.35
W Paryżu organizacja rewolucyjnego stowarzyszenia polskiego rozszerza się coraz 
bardziej — cały Paryż podzielony został na okręgi, spisek dojrzewa. Rząd 
francuski jawnie popiera tę działalność i okazuje im pomoc materialną.
W Anglii wybory nie udały się — zaledwie 14 osób przystąpiło do Komitetu 
Reprezentacyjnego.
Agentem Komitetu Galicyjskiego w Belgii wybrano hr. Zawadzkiego (żonatego z 
Radziwiłłówną) — utrzymuje on systematycznie stosunki z Czartoryskim, a nawet z 
rządem francuskim; obecnie wyjechał do Galicji. Gerlach jest w Rotterdamie — 
uczestniczył również w agenturze.
Towarzystwo Wzajemnej Pomocy (w Paryżu) na skutek opinii wyrażonej 13 sierpnia 
przez Komitet Reprezentacyjny postanowiło, za ogólną aprobatą swoich członków, 
rozwiązać się i wszystkie papiery oraz pieniądze przekazać do Komitetu 
Reprezentacyjnego; w związku z tą sprawą wybrano na delegatów: Eustachego 
Klukowskiego, Okiń-czyca, Teodora Jełczaninowa, Karola Witkowskiego, Tabeńskiego 
i Juszkiewicza.
Plater przekonał Haukego, iż należy działać zgodnie z planem przemyślanym 
wspólnie z Czartoryskim, który wyjeżdża do Galicji, aby Przy pomocy tamtejszej 
szlachty przygotować ludzi i kapitały do przyszłego powstania. Emigracja polska 
liczy około 18 000 wychodźców, spośród których około 12 000 zdolnych do noszenia 
broni. Obecnie dążą oni do zjednoczenia wszystkich stowarzyszeń w jedną całość 
oraz przygotowania się do współpracy z Austrią w razie przyszłej wojny z Prusami 
lub Rosją. Tym, którzy pragną poznać rzemiosło wojskowe, obiecano zapomogi od 
Komitetu Reprezentacyjnego. Partia Mierosław-skiego liczy około 240 osób.36 
Stara emigracja działa na rzecz Czartoryskiego
[Londyn] sobota [17 listopada 1866]
Spieszę przesłać Panu bardzo interesujący dokument, wyjaśniający przyczyny 
zerwania emigracji polskiej z Hercenem i Spółką. Opierając się na konkretnych 
danych, postaram się wydobyć na światło dzienne te fakty i przeszkodzić ich 
rozwojowi w przyszłości.
14 listopada otrzymano w Londynie protest emigracji polskiej w Genewie, która 
komunikuje o zerwaniu z Hercenem i emigrantami rosyjskimi.37 [...] Ogólne 
zebranie Centralnej Gminy Londyńskiej ma się odbyć w niedzielę 18 listopada o 
godzinie 7 wieczorem w hotelu „White Horse" na Theobald's Road. [Dopisek na 
marginesie: Zebrało się około 40 półpijanych osobników i rozpoczęli bójkę — 
potłukli nawet Żabickiego — niczego w rezultacie nie osiągnięto.]
Bobczyński przyjechał do Londynu i został wybrany skarbnikiem stowarzyszenia.
17 listopada [1866]
Aresztowanie agenta Mierosławskiego w Krakowie wywołało ogromne zamieszanie w 
Towarzystwie Demokratycznym — obawiają się, ażeby pozostałych agentów nie 
spotkał ten sam los, nie mówiąc już o agentach partii umiarkowanej, wysłanych w 
sierpniu przez Czartoryskiego z Paryża. Mierosławski jest w tarapatach 
pieniężnych, oprócz Jeleńskiego, Downarowicza i Lublińskiego (z Londynu) wysłał 
Niewiarowskiego i jeszcze innych, których nazwisk nie znam. Zadaniem ich było 
nie tylko objechać Galicję, ale również zawitać do Królestwa Polskiego. [Należy 
sądzić, iż] Lubliński przebywa do tej pory we Lwowie, ponieważ w tych dniach 
brat jego otrzymał stamtąd list. Demokraci w związku z aresztowaniem S. 
oskarżają, jak zawsze, partię Czartoryskiego o zdradę, twierdząc, iż rzekomo 
wskutek wskazówek otrzymanych z Paryża aresztowano agenta Mierosławskiego.
Wiadomość, którą otrzymałem o wysłaniu emisariuszy do Galicji, potwierdziła się. 
W chwili obecnej należałoby odszukać Downarowicza, jednego z gorliwych 
stronników Mierosławskiego. Według przypuszczeń Żabickiego Downarowicz przebywa 
w Warszawie lub w okolicy. Cechy szczególne: wysoki, włosy ciemnoblond, 
przyprószone siwizną, lat 45, chudy, typ semicki, swobodnie mówi po niemiecku, 
nosi okulary, farbuje wąsy i brodę. Wyjechał w charakterze agenta handlowego pod 
fałszywym nazwiskiem.
Termin zjazdu delegatów Towarzystwa Demokratycznego w Londynie wyznaczono na 29 
listopada.
[Londyn, listopad 1866]
W tych dniach Żabicki otrzymał bardzo interesującą odezwę Mierosławskiego 
przeciwko Biernawskiemu — głównemu agentowi korni-
tetu szwajcarskiego. Dokument ten, napisany własnoręcznie przez Mierosławskiego, 
przesłany został w celu przedyskutowania na ogólnym zebraniu emigracji, 29 
listopada39. [...]
Odezwę tę z napisem „tajne" dostarczono nam w celu dokonania odpisu przez 
Wereckiego. Na wiecu 29 listopada Ż[abicki] odczyta ją swoim zwolennikom, a 
ksiądz Podolski, kapelan Towarzystwa Demokratycznego, przyjmować będzie 
przysięgę od nowo wstępujących. Nadzieja na przyszłą rewolucję nie znika. 
Wszystkie partie przygotowują się do działania.
[Londyn] 1 grudnia [1866]
W tych dniach na wezwanie Czartoryskiego wyjeżdżają do Galicji Żaba i Sawicki. 
Wszystko wskazuje na to, iż szlachta galicyjska postanowiła pod pozorem 
posłuszeństwa wobec rządu austriackiego przygotować siły na przyszłą wojnę z 
Rosją, którą zarówno tutaj, jak i w Galicji uważają za nieuniknioną. Nie ulega 
wątpliwości, iż rząd francuski robi nadzieje Czartoryskiemu, ponieważ przed 
wyjazdem odbył on spotkanie z Lavalette'em i otrzymał list do ambasadora 
francuskiego w Wiedniu.
W chwili obecnej Galicja będzie ogniskiem wszelkiej agitacji. Polacy postanowili 
za wszelką cenę wywołać waśnie i wojnę pomiędzy Austrią i Rosją, licząc na pomoc 
Napoleona. Przypuszcza się, iż zerwanie nastąpi po zakończeniu wystawy światowej 
w Paryżu. Niezależnie od reorganizacji armii polecono we wszystkich miastach 
Francji wzmocnić gwardię narodową; nowy pobór rekruta rozpocznie się w kwietniu 
roku przyszłego. Wszystkie partie emigracyjne starają się przygotować pieniądze 
i broń. Plater dysponuje dostateczną ilością broni, Sawicki mówił nam, że 
wysłano mu około 5000 rewolwerów, zakupionych w Lyonie za pieniądze zebrane 
przez Czartoryskiego od arystokracji polskiej za granicą. Należy przypuszczać, 
że w Galicji również przygotowują broń, gdyż Roszkowski, rusznikarz z Londynu i 
krewny agenta brukselskiego, wyjechał do Krakowa wezwany przez Wodzickiego.
Emigracja polska zerwała stosunki z Hercenem — za naszą namową "Dziennik 
[Poznański]" zamieścił na ten temat artykuł. Zerwanie to jest nam w chwili 
obecnej bardzo na rękę.
[Londyn] 2 grudnia [1866]
Rocznica 29 listopada, mimo zabiegów partii rewolucyjnej, nie udała się — 
Demokraci mieli nadzieję zebrania większości emigrantów, tymczasem udało nam się 
przy pomocy niewielkiej sumy pieniędzy zorganizować odrębne zebranie; ażeby 
skuteczniej dopiąć celu, przekażą-
liśmy za pośrednictwem naszego agenta zawiadomienie, iż napoje i zakąska będą za 
darmo. Wydając nie więcej aniżeli 2 funty, zebraliśmy około 50 osób i w ten 
sposób podzieliliśmy tutejszą emigrację na dwa obozy. Demokraci zebrani na St. 
Martin Lane, dowiedziawszy się o tym, wysłali do nas dwóch delegatów proponując 
nam zjednoczenie się w jednym stowarzyszeniu — nasi odpowiedzieli obelgami, 
przeklinając Mierosławskiego i jego zwolenników. Demokraci postanowili 
protestować, ale wyrzucono ich za drzwi. Zebranie nasze zostało upamiętnione 
przyjętym przez wszystkich obecnych postanowieniem nie-przyjmowania udziału w 
intrygach Mierosławskiego, ale troszczenia się o środki egzystencji dla ubogich 
i okazywania sobie wzajemnej pomocy.
W ten sposób niewielkim kosztem udało się nam założyć nową organizację, której 
sekretarzem został za moją sprawą wybrany Jeleński. Utworzywszy stowarzyszenie 
postanowiliśmy informować się wzajemnie o działalności demokratów. Sformułowanie 
statutu i sprawy organizacyjne powierzono mnie, na 15 grudnia wyznaczono termin 
drugiego zebrania, na którym przystąpi się do wyboru członków, złożenia 
przysięgi i określenia obowiązków. O wszystkich szczegółach zostanie Pan 
poinformowany. Mam nadzieję przy pomocy tej hołoty zniszczyć sekcję londyńską. 
Na wiecu demokratów Żabicki odczytał przemówienie Mierosławskiego, akt 
oskarżenia przeciwko Babińskiemu i innym członkom, w końcu wyraził życzenie 
zorganizowania w Londynie szkoły wojskowej dla młodej emigracji. Wskutek zimna 
zebranie przeniesione zostało do knajpy polskiej Grzeszkowskiego, gdzie przy 
kolacji, zgodnie z przyjętym zwyczajem, rozpoczęto pijatykę, a następnie bójkę. 
Jakubowski i Szadurski zostali ciężko ranni, Żabickiego spoliczkowano, lampy 
gazowe i krzesła połamano.40 Warto by napisać o tym w gazetach, podając to jako 
przykład zachowania się emigrantów.
Komitet wyborców, którego zadaniem będzie wybranie głównych członków — hersztów 
emigracji, zakończył 12 listopada wybory i przekazał papiery Okińczycowi. 
Wybrani większością głosów (oprócz dawnych członków — Bosaka i Dąbrowskiego)41:
Walery Wróblewski (pułkownik w okresie buntu) 1014 głosami, Żuliński Kazimierz, 
ksiądz, 962 głosami.
Głosowało 1450 osób.
Kandydaci:
Biernawski Aleksander— 690 głosów Jarmund Stanisław — 664 „ Świętorzecki 
Bolesław — 621 „ Heltman Wiktor — 430 „
Mazurkiewicz Wincenty —313 „ Korabiewicz Edmund —192 „
Działyński Jan — 191 „
Miłkowski Zygmunt — 155 „ Różycki Edmund — 141 „ Ruprecht Karol — 103 „
Komitet składać się będzie z 5 członków. Szczegółowego sprawozdania z wyborów i 
statutu jeszcze nie otrzymałem z Paryża.
Emigracja znowu liczy na wojnę pomiędzy Francją a Rosją — w każdym razie agenci 
rządu francuskiego robią jej nadzieje na nieunikniony wybuch wojny w końcu 
przyszłego roku.
[Londyn] 10 grudnia 1866
23 listopada o godzinie 6 wieczorem dwaj emigranci polscy, Fryderyk Gardner 
alias Downarowicz i Stanisław Wilhelm Bandrowski — agent tutejszego klubu 
demokratycznego, przyjaciel Zabickiego, podrobiwszy klucz dostali się do domu 
pani Corbett (23 Alfred Place) i dokonali grabieży. Na szczęście służąca zdążyła 
zawiadomić policję i złodziei aresztowano. (Warto by o tym napisać do gazet 
rosyjskich, aby pokazać, jak prowadzą się emigranci.)
Stanisław (Gilewicz), wspomniany wyżej tłumacz przy hotelu Charing Cross, który 
zorganizował ucieczkę Lamiranda do Ameryki, za co otrzymał 7000 franków — 
wyjechał do Brukseli na wezwanie S. Frankowskiego.
W Londynie znowu przystąpiono do fałszowania banknotów.
Miłkowski w tych dniach wyjeżdża do Krakowa pod angielskim nazwiskiem.
[Londyn, grudzień 1866]
Emigracja polska, rozproszona po miastach Wielkiej Brytanii, zjeżdża się do 
Londynu w określonych porach roku. Spośród emigrantów niewielu zajmuje się 
handlem lub rzemiosłem, większość zasila proletariat wałęsający się bez celu i 
środków do życia. Rząd angielski świadomy tego, jaką szkodę i upadek moralności 
przynoszą narodowi emigranci polscy napiętnowani przez występki i przestępstwa — 
zorganizował w Londynie specjalny oddział policji składający się z 4 kon-
stablów, który będzie bacznie śledził działalność emigracji polskiej. Codziennie 
do Scotland Yardu dostarczane są sprawozdania o zachowaniu emigrantów. Dzięki 
temu wykryto wiele przestępstw, ujawniono fabrykowanie banknotów i obligacji, 
wielu osobnikom udało się jednak zbiec do Ameryki i do Belgii; innych skazano na 
więzienie i zesłanie. Niezależnie od fałszowania banknotów wielu emigrantów 
przyłapano na kradzieży i napadach; na podstawie danych liczbowych można 
udowodnić, że 20% z niewielkiej liczby emigrantów polskich
znajdowało się pod sądem i w śledztwie. Ogólna liczba emigrantów polskich w 
Anglii dochodzi do 260 ludzi.
Większość mieszka w Londynie, Newcastle, Liverpoolu, Manchesterze i 
Sheffieldzie, wysyłając od czasu do czasu delegatów do Londynu w celu wspólnego 
omówienia spraw konspiracji. Trudno sobie wyobrazić bardziej ohydne środowisko 
od grupy polskiej w Londynie, która składa się z pijaków, graczy i włóczęgów. 
Wystarczy pobywać w knajpach w City na Whitechapel, dokąd ściągają 
przedstawiciele emigracji polskiej i Żydzi — uciekinierzy z Polski, w sklepiku 
tytoniowym Michalskiego, gdzie zbierają się demokraci i fałszerze, by w tej 
spelunce ogrywać jeden drugiego w karty, u Grzeszkowskiego w garkuchni. 
Wrażenie, jakie się stamtąd wynosi, uwalnia od jakiejkolwiek ochoty stawania w 
obronie emigracji polskiej.
Emigracja londyńska dzieli się na stowarzyszenia. [Głównym jest] Towarzystwo 
Demokratyczne, założone przez Worcella i Darasza, zlikwidowane na początku buntu 
polskiego 1863 roku i na nowo odbudowane przez L. Mierosławskiego. Towarzystwem, 
które przyjęło nazwę sekcji londyńskiej, kieruje Antoni Żabicki, agent 
Mierosławskiego, redaktor „Głosu Wolnego". Aby jednak ukryć swą działalność i 
dodać organizacji powagi, Żabicki wybrał prezesem 71-letniego starca, Ludwika 
Oborskiego, zbiegłego kapitana byłej armii polskiej, którego dla dodania 
splendoru tytułują pułkownikiem. Starzec ten, pozbawiony jakiegokolwiek 
wykształcenia i woli, otrzymujący niewielką sumę pieniędzy z Księstwa 
Poznańskiego, jest automatem w ręku Żabickiego i Spółki i na wiecach mówi to, co 
mu kazano. W jego ślady poszedł Konstanty Bobczyński, zbankrutowany kupiec, 
który żyje na koszt propagandy polskiej i rości sobie pretensje do mądrości i 
krasomów-stwa. W czasie minionego buntu osobnik ten aktywnie uczestniczył w 
zaburzeniach i był członkiem ekspedycji Łapińskiego, jednakże w czasie pożaru na 
okręcie w Malmó okazał się tchórzem, a następnie był wmieszany w haniebną sprawę 
kradzieży srebrnych łyżek z kajuty kapitana. Józef Werecki, mierny malarz, pełni 
obowiązki sekretarza Towarzystwa. Jest to jeden z najbardziej uczciwych członków 
Towarzystwa.
Członkami i agentami Towarzystwa są: R. Lubliński — Żyd, kontra-bandzista, 
przemytnik; Józef Michalski — handlarz tytoniu w Ryders Court koło Cranbourn 
street, osobnik lubieżny, przesiąknięty egoizmem i chciwością, który zrobił 
ogromny majątek na kontrabandzie tytoniu, podpaleniu sklepu i podjęciu polisy 
ubezpieczeniowej (był to słynny w Londynie proces) oraz dzięki stosunkom z 
fałszerzami banknotów rosyjskich, wreszcie właściciel potajemnego domu gry — 
obecnie w jego sklepiku zbiera się cała hołota, by się wzajemnie oszukiwać. W 
sklepiku tym przy kartach Żabicki i Bobczyński wraz ze swoimi zwolennikami 
obmyślają nowe intrygi i werbują do swego obozu; Jan Tol-
kemit — członek byłego klubu demokratycznego; Stanisław Szumlań-ski — istota 
sprzedajna, do niedawna stronnik partii klerykalnej i Czartoryskiego, Marian 
Skulimowski — z falangi poszukiwaczy przygód, Moryc Fordoński, M. Kirschbaum — 
Żyd, Jakub Lubelski — Żyd, chodźca z Królestwa Polskiego, Adam Machaj, Michał 
Chulawski, Piotrowski, G. Rogulski, Stankiewicz, L. Baumberg, Jakub Cherubin — 
Żyd z Galicji, major Beniowski, znany w czasie ekspedycji emigracji polskiej w 
Egipcie w 1833 roku (Żyd z pochodzenia), Gustaw Gum-prycht — Żyd, W. Kaczkowski, 
Roman Sierosławski, Heltman (pisarz, obecnie przebywa w Belgii), J. Jankowski, 
Fr. Welke, Brzozowski, ksiądz Podolski, Dawid Furmański, L. Krzyżanowski oraz 
kilku innych stanowią jądro Towarzystwa Demokratycznego w Londynie.
Większość stanowią Żydzi, którzy zdezerterowali przed poborem rekruta, i 
przestępcy zbiegli z więzień. Przyłącza się do nich tłum włó-częgów-żebraków: 
Kochanowski, Dąbrowski, Kunder, Płachecki, Wol-nerski — Żyd, który mieszka tu 
pod różnymi nazwiskami, Fr. Gardner alias Downarowicz i Wilhelm Bandrowski, 
znajdujący się obecnie w więzieniu za napad i kradzież dokonane w domu pani 
Corbett [...]. Zazwyczaj zebrania demokratów odbywają się w knajpie na St. 
Martin Lane u Michalskiego, u Żabickiego na Burton Crescent i u Grzeszkow-skiego 
w jego garkuchni. Organem ich jest „Głos Wolny". Żabicki, który jest 
przeciwnikiem Mierosławskiego i drukował przeciwko niemu artykuły w „Demokracie 
Polskim", skorzystał z okoliczności towarzyszących upadkowi Towarzystwa 
Demokratycznego i zagarnął drukarnię tego stowarzyszenia — i mimo protestów 
Ludwika Bulew-skiego przystąpił do wydawania „Głosu Wolnego"; nie mając jednak 
dostatecznych środków, zaproponował swe usługi Mierosławskiemu, toteż 
Mierosławski wysłał mu na pierwsze wydatki 600 franków i zorganizował do pomocy 
specjalny komitet opiekuńczy w Paryżu, składający się z następujących osób: 
Wincentego Grochowskiego, Karola Borkowskiego i Mazurkiewicza. Ale i te środki 
okazały się znikomymi, wobec czego redakcja zwróciła się z prośbą o zbiórkę 
rzekomo na poparcie pisma. Datki nie pokrywają jednak rozchodów i bankructwo 
jest nieuniknione. Jak wiadomo, dawniej jezuita Żabicki utrzymywał stosunki z 
Hercenem i był uważany za jego zwolennika; obie drukarnie rewolucyjne mieściły 
się w jednym domu, ale demokraci polscy prześcignęli Rosjan w zakresie oszustw, 
zaciągnęli ogromne długi i zmusili Hercena do zapłacenia ich — widząc zaś, iż 
więcej z niego nie wyciągną — zerwali z nim stosunki. Jeden z demokratów 
opowiadał mi różne ciemne szczegóły z życia Hercena w Londynie, dowodził, iż to 
nie oni jego, lecz Hercen ich zrujnował i pieniądze przekazane do jego funduszu 
rewolucyjnego przepadły bezpowrotnie. Ludzie niedo-świadczeni, wciągnięci na 
błędną drogę życia przez soflzmaty Hercena i Spółki, przysyłali na tzw. fundusz 
rewolucyjny znaczne sumy pie-
niędzy, które Hercen zużywał na własne zachcianki i utrzymanie popleczników. 
Wiele sprawek Hercena wydobył na światło dzienne niedawno Kasatkin — co 
ostatecznie poderwało zaufanie, jakim darzyli go liberałowie. Znaną, historię 
narodzin Kastora i Polluksa przypisują gorliwości Hercena. Co się tyczy Ogariewa 
— tutaj wszyscy Polacy żywią doń pogardę, nazywając go rogaczem. W związku z 
dziesięcioleciem przebywania Hercena w Londynie i wybitego z tej okazji medalu 
pewien tutejszy mieszkaniec opowiedział mi dość interesujący szczegół: Hercen, 
pełen żądzy sławy i wpływów, spotkał u Triibnera młodego artystę — grawera 
medali, i polecił mu wykonanie medalu na cześć swego jubileuszu. Na jednej 
stronie widnieje głowa z brodą, na drugiej emblemat próżności — dzwon (kołokoł) 
oraz inskrypcja pióra Ogariewa. Artysta po wykonaniu medalu zgłosił się do 
Hercena, który wbrew obietnicy wziął kilkadziesiąt sztuk miedzianych medali po 3 
szylingi, mimo umowy nie płacąc za wykonanie medali i cyzelowanie. Medale 
zakupione przez Hercena po 3 szylingi były następnie sprzedawane po 6 szylingów, 
a więc Hercen zarobił 100% nie tracąc ani kopiejki na przedsięwzięciu. Cała jego 
działalność pełna jest tego rodzaju spekulacji. Ale przejdźmy do spraw emigracji 
polskiej.
Obok demokratów istnieje partia klerykalno-arystokratyczna Czar-toryskiego. 
Należą do niej: Adam Koźmian, ksiądz Podolski — kapelan wszystkich partii, 
Franciszek Żaba, Al. Waligórski, Hr. W. Tyszkiewicz (agent), D. Rusiecki, Tomasz 
Czajkowski, St. Sobolewski, Burzyński (uciekinier z Wilna), Giełgud (zmarły 
niedawno), Kacper Nagiel (doktor), I. Ostrowski, I. Sawicki, F. Sadowski, 
Milkiewicz, Lenkawski, Prusinowski, Jabłoński, Kryński42, Mikołaj Koziełł, 
Lenkiewicz, Władysław Kossak i kilku innych. Zebrania odbywają się u Żaby, u 
wdowy Giełgudowej, czasami u Zamoyskiego, jeżeli jest tu obecny. Partia ta 
gardzi demokratami, nazywając ich żebrakami, pijakami, oszustami, unika ich 
towarzystwa. Zajmuje się wyłącznie drukowaniem artykułów antyrosyjskich w 
angielskich i innych gazetach, artykułów wysyłanych z Paryża z Hotelu Lambert 
lub pisanych przez Waligór-skiego.
Trzecią grupę emigracji stanowi stowarzyszenie umiarkowanych, do którego należą 
handlowcy i rzemieślnicy, utrzymujący się z uczciwej pracy, starzy emigranci z 
1831 roku i niewielkie koło młodzieży, która zorganizowała niedawno Towarzystwo 
Wzajemnej Pomocy, dążące do tego, by położyć kres intrygom demokratów, którzy 
wywołują zaburzenia i niepotrzebne ofiary.
Oprócz tych trzech różnorodnych stowarzyszeń istnieją w Londynie dwie 
organizacje ukrywające swoje istnienie:
Rewolucyjna — kierowana przez Ludwika Bulewskiego, Zambrzyc-kiego oraz 
Bobrownickiego, utrzymująca od dawna stosunki z lożą „Mariannę", Louis Blankiem 
i Mazzinim;
Masonów — której członkowie są mało znani; zebrania ich odbywają się u 
Grzeszkowskiego i w garkuchni na Euston Road. Utworzona przez Zamoyskiego w 
Londynie spośród Anglików Liga Polska obecnie nie istnieje mimo wysiłków ze 
strony Czartoryskiego, zmierzających do utrzymania jej przy życiu. Beales, 
Sutherland, Pope Hennessy wystąpili z Ligi i zerwali stosunki z Polakami. Adres 
napisany przez Polaków do Bealesa, wyrażający gorycz z powodu wyrzucenia Bealesa 
z pracy za agitację, zakończył się fiaskiem.
Oto wszystko, co udało mi się dowiedzieć od patriotów tutejszych w czasie mego 
pobytu w Londynie.
[Londyn] 22 grudnia [1866]
Wskutek intryg demokratów postanowiliśmy odroczyć zebranie członków Towarzystwa 
Pomocy Wzajemnej do stycznia. Żabicki i Spółka chcąc zniweczyć nasze 
przedsięwzięcie zwołali na 16 bieżącego miesiąca wiec w traktierni „White Horse" 
(Zambrzyckiego). Zebrało się około 40 osób — włóczęgów, nikt z porządnych ludzi 
nie stawił się na ich wezwanie. Na wiecu tym Bobczyński oświadczył, że „w końcu 
przyszłego roku wybuch wojny pomiędzy Francją i Rosją jest nieunikniony, że 
obowiązkiem emigracji jest zjednoczenie swych sił, aby móc w tym czasie rozwinąć 
skuteczną działalność".
Według statystyki Mierosławskiego emigracja liczy ogółem około 24 000 osób, z 
których łatwo stworzyć dywizję liczącą 12 000 ludzi, drużynę doborową itp. 
Głównym zadaniem, jakie stawia sobie Miero-sławski, jest nawiązanie łączności z 
Polską — dlatego też wszyscy ci, którzy pragną osobiście wziąć udział lub 
wskazać dogodną drogę nawiązania tych stosunków, winni zwracać się do Komitetu 
Opiekuńczego w Paryżu — do Mazurkiewicza i Kraczkiewicza, a w Londynie do 
Żabickiego. Równocześnie przekazano kopię listu Frankowskiego do Bobczyńskiego, 
w którym Frankowski oddaje się do dyspozycji Towarzystwa Demokratycznego. Po 
zakończeniu odczytywania przystąpiono znowu do pijatyki i wymyślania na 
arystokrację. Spośród nowych zwolenników zgłosiło się dwóch młodych emigrantów 
przybyłych z Belgii — Franciszek Demkowski (z Księstwa Poznańskiego) i Stanie-
wicz (z Polski).
Notatkę o stowarzyszeniach w Londynie przesłałem pod wskazanym adresem.
[Londyn] 29 grudnia [1866]
Zarówno w Londynie, jak i w innych miastach, gdzie przebywa emigracja polska, 
odbywały się publiczne lub prywatne zebrania z okazji świętowania 29 listopada. 
W Paryżu wobec kontaktów, jakie
Polacy nawiązali z robotnikami przedmieścia St-Antoine i studentami, policja 
zabroniła zebrań publicznych. Minister Lavalette złożył nawet Napoleonowi 
projekt, by wysiedlić emigrację polską do Algieru i Ameryki. Demokraci są 
ogromnie oburzeni na Napoleona. Na wiecach 29 listopada, jak nam doniesiono, 
rozpatrywano projekt zespolenia całej emigracji w jednolitą całość organizacyjną 
przy pomocy starego planu wykorzystanego w czasie buntu 1863 roku — pośrednikami 
mają być dziesiętnicy i setnicy.
Obecnie od Nowego Roku we wszystkich miastach sporządzane będą listy emigrantów, 
z zaznaczeniem wieku, wykształcenia, środków egzystencji i cech charakteru. 
Listy mają być ukończone do marca i wysłane do Zurychu do Bosaka.
Po zakończeniu tej akcji komitet żądać będzie od każdego emigranta własnoręcznej 
deklaracji o gotowości działania zgodnie z ogólnym planem, a od mających środki 
— wniesienia podatku.
Nadzieje na możliwą wojnę między Francją i Rosją do tego stopnia poruszyły 
umysły, że Czernieckiemu polecono zawrzeć umowę z rusznikarzami w Belgii. 
Bankier polski z Interlaken wyjechał do Brukseli dwa dni temu. Wezwał on 
telegraficznie z Londynu Gilewicza i Jan-kowskiego — obaj oni tego samego dnia 
wyjechali do Brukseli. Jak się wydaje, Frankowski również należy do tej szajki.
W tych dniach udało mi się zobaczyć z Kochanowskim — osobnikiem znanym w związku 
ze sprawą Arnauda; włóczęga ten oświadczył, że wyjeżdża do Paryża i za pierwsze 
pieniądze, jakie otrzyma, dokona zamierzonego zamachu, ażeby imię jego przeszło 
do historii. W chwili obecnej znajduje się on w sytuacji krytycznej, wszystko, 
co otrzymał od Arnauda — roztrwonił. Należałoby o tym powiadomić [policję 
francuską], ponieważ jego najszczerszym pragnieniem jest pozbawienie życia 
Napoleona. Poznać go nietrudno po znakach szczególnych, o których pisałem. Gdyby 
udało się nam dowiedzieć o dniu wyjazdu Kochanowskiego do Paryża — natychmiast 
powiadomimy Pana. Znając jednakże charakter tego włóczęgi, który jest 
zdecydowany na wszystko — uważałem za swój obowiązek powiadomić Pana o tej 
sprawie.
Artykuł mój o emigracji londyńskiej ukazał się w 295 numerze gazety43 w znacznym 
skrócie. Na przyszły rok przygotowuję obszerne materiały do opublikowania. Moje 
stosunki z redakcją są bardzo dobre.
18671
9 stycznia [1867]
Obaj agenci Towarzystwa Demokratycznego powrócili wczoraj z Brukseli — na 22 
bieżącego miesiąca wyznaczono termin zjazdu w Paryżu. Branicki ofiarował 
Komitetowi Głównemu sumę 25 tys. franków. Plater wybrany został skarbnikiem i 
będzie sprawował pieczę nad kapitałami. Jeżeli chodzi o Bosaka, znajduje się on 
całkowicie pod wpływem Gillera.
Kochanowski, o którym donosiłem, przebywa jeszcze w Londynie; mówił mi, że skoro 
tylko zbierze pieniądze na podróż, pojedzie do Paryża, ażeby zrealizować swój 
projekt. W Paryżu ma on przyjaciela, znanego publicystę L[eonarda] Chodźkę.
Przybyli tutaj rosyjscy kupcy z Kronsztadu, należący do partii liberalnej.
Mam zaszczyt niniejszym zawiadomić Pana, że kamień rżnięty roboty Pichlera, w 
sprawie którego niepokoiłem Pana prośbą, został już niemal sprzedany lordowi 
Douglasowi.
Londyn, 16 stycznia 1867
Po wielu staraniach udało mi się utworzyć Towarzystwo Pomocy Wzajemnej, którego 
zadaniem będzie przeciwdziałanie agitacji Towarzystwa Demokratycznego.2
Wczoraj odbyliśmy zebranie, na którym jednomyślnie przyjęto następujące zasady 
określające:
1. [Zarząd] Towarzystwa Pomocy Wzajemnej składa się z trzech członków 
zarządzających, sekretarza i skarbnika;
2. Każdy emigrant, który zgłosi swój akces do Towarzystwa, nie ma Prawa być 
członkiem innej organizacji politycznej ;
3. Każdy członek obowiązany jest wybrać sobie pracę stosownie do tego sił i 
wykształcenia, ażeby uczciwym sposobem zdobywać środki do życia; osoby, które 
przyłapano na przestępstwie, pijaństwie, grze w karty lub włóczęgostwie, zostają 
wykluczone z Towarzystwa;
4. Przy wstąpieniu do Towarzystwa należy przedstawić rekomendacje dwóch członków 
lub osób zasługujących na zaufanie;
5. Każdy członek obowiązany jest płacić miesięczną składkę w wysokości 2 
[pensy], biedni nie płacą składek, dopóki nie znajdą pracy;
6. Zebrania odbywają się 15 każdego miesiąca, sekretarz zdaje sprawozdanie o 
rezultatach działalności Towarzystwa, nowo przybyłych członkach i środkach, 
jakimi dysponuje;
7. Wszyscy członkowie obowiązani są troszczyć się wzajemnie o znalezienie pracy 
dla ubogich i baczyć na ich zachowanie;
8. Chorzy i znajdujący się w skrajnej nędzy otrzymują od Towarzystwa zapomogi 
stosownie do środków i sytuacji potrzebujących;
9. Otrzymanie pożyczki uzależnione jest od poręczenia dwóch osób majętnych;
10. Towarzystwo wyklucza ze swej działalności wszelką politykę — zadaniem jego 
jest wyłącznie chrześcijańskie niesienie pomocy bliźnim. O politycznych 
przemówieniach, dyskusjach i działalności nie może być mowy;
11. Członkowie organizatorzy (założyciele) stosownie do środków, jakimi 
rozporządzają, winni utworzyć trwały fundusz, w związku z czym wyznacza się 
składkę miesięczną w wysokości nie mniej niż 1 L;
12. Przysięgi nie składa się, słowo honoru i wpłacenie składki wystarczają dla 
przyjęcia do Towarzystwa.
Ostateczne zorganizowanie Towarzystwa i opracowanie statutu postawione zostanie 
na porządku dziennym następnego zebrania.
Na członków zapisały się 23 osoby, mamy nadzieję, że liczba ich wkrótce podwoi 
się.
13 bieżącego miesiąca odbyło się zebranie demokratów w tawernie „White Horse" 
Zambrzyckiego. Na wezwanie Żabickiego przybyło bardzo niewiele osób. Głównym 
celem zebrania było zorganizowanie uroczystości w rocznicę buntu 22 stycznia. 
Nasi zobowiązali się nie brać udziału w tej uroczystości.
Kochanowski przebywa jeszcze w Londynie.
W liczbie tych, którzy utonęli 15 w Regent Park, znajdował się emigrant, członek 
Towarzystwa Demokratycznego — Władysław Dem-kowski.
21 stycznia [1867]
Kochanowski, o którym donosiliśmy w czasie pobytu Arnaud w Londynie, należy do 
stowarzyszenia włóczęgów i tutejszej ligi. W roku 1848 przebywał on we Francji, 
zajmował jakieś stanowisko, przyjaźnił się ze znanym pisarzem Chodźką i 
Czartoryskim, ale wskutek postawy opozycyjnej wobec rządu Napoleona i udziału w 
tajnych organi-
zacjach został wygnany z Francji. W Londynie współpracował z Maz-zinim i 
otrzymywał od niego zapomogę, obecnie znajduje się w sytuacji niemal krytycznej, 
co opóźniło jego wyjazd do Paryża.
Kochanowski należy do emigracji 1831 roku. Służył w wojsku polskim pod 
dowództwem Skrzyneckiego.
Ma lat około 57 lub 60, jest wzrostu powyżej średniego, twarz podłużna, chuda, 
opalona, poorana ciemnymi zmarszczkami, wyraz dziki, włosy krótko ostrzyżone, 
oczy niewielkie, szare, twarz ogolona, bez wąsów, niewielkie bokobrody, ubiera 
się po wojskowemu, chód szybki, ruchy i sposób mówienia pełne energii i 
zdecydowania (włosy ciemno-blond, przyprószone siwizną). Ponieważ odwiedza mnie 
od czasu do czasu, postaram się sfotografować go i przesłać Panu zdjęcie. Jeżeli 
chodzi o jego projekty, to nie ulega wątpliwości, że przy pierwszej okazji 
zrealizuje je, niechby tylko znalazły się pieniądze na przejazd i inne wydatki. 
Niejednokrotnie już proponował on swe usługi Mazzi-niemu, ale jak widać, Mazzini 
nie skorzystał z jego propozycji. Nie znam jego miejsca zamieszkania, należy 
przypuszczać, że mieszka blisko Whitechapel, przy pierwszej sposobności postaram 
się przesłać do-dodatkowe informacje.
Dziś ma się odbyć wielki wiec demokratów u Zambrzyckiego; nasi nie wezmą w nim 
udziału, w dodatku silny mróz przeszkodzi wielu wyjść z domu.
Powiadomiono mnie, że z inicjatywy znanego muzyka-kompozytora St. Moniuszki (z 
Wilna), który mieszka w Krakowie, powstało tajne stowarzyszenie propagandowe, do 
którego przystąpiły wszystkie najbardziej znane osobistości Lwowa i Krakowa — L. 
Skorupka, Fredro, Sapieha, Wodzicki, Potocki i około 40 innych osób. Moniuszko 
był duszą agitacji w guberniach zachodnich, jego przyjaciel Tyszkiewicz wydał 
ogromne sumy na ten cel. Stowarzyszenie to postawiło sobie za zadanie 
przeciwdziałać sympatiom Rusinów z Galicji do swych braci w Rosji i 
przeprowadzić unię z Rzymem.
W celu ostatecznego zorganizowania się w tych dniach jadą do Księstwa 
Poznańskiego delegaci tego stowarzyszenia.
26 stycznia [1867]
22 stycznia o godzinie 8 wieczorem odbyło się zebranie sekcji Towarzystwa 
Demokratycznego, czyli londyńskiej sekcji Zjednoczenia w ta-wernie „White Horse" 
na Theobald's Road u Zambrzyckiego. Zebrało się około 40 osób, przeważnie 
włóczęgów, nasi udziału nie wzięli.
Członek magistratu, który miał przewodniczyć, na skutek naszego listu — odmówił. 
Oborski wygłosił napisane przez Żabickiego przemówienie o konieczności 
zjednoczenia wszystkich emigrantów pod wspólnym sztandarem demokracji, 
zapowiadając bliską chwilę rozstrzygnięcia
losów Polski. Jednakże wskutek otrzymanych z Paryża wiadomości — nadzieje 
tutejszych rewolucjonistów zmalały. Proces p. Cziczer[ina] z L. Dupontem był 
tematem debat. Z inicjatywy Zabickiego postanowiono napisać w związku z tym 
odezwę do emigracji. Ubolewać należy, że sprawa ta dała niegodziwcom możność 
intrygowania. Następnie Bob-czyński odczytał sprawozdanie o sile i środkach, 
jakimi dysponuje Towarzystwo Demokratyczne, z którego [sprawozdania] widać 
wyraźnie, że w Anglii, a szczególnie w Londynie, demokraci ponieśli straty, 18 
osób wystąpiło (przeszli do Towarzystwa Pomocy Wzajemnej). Bob-czyński 
przypisuje to intrygom agentów rosyjskich. W Paryżu liczba członków wzrosła do 
245 osób, w Belgii — 35 osób, w Genewie i Szwajcarii — 58, w Monachium — 14, w 
Dreźnie — 8, w Galicji — 67, oprócz tego in partibus — 45.
O Księstwie Poznańskim i Polsce nie było mowy, chociaż według słów Bobczyńskiego 
stowarzyszenie demokratów odradza się. Środki materialne, jakimi dysponowali 
demokraci w roku ubiegłym, były bardzo mizerne; w Paryżu zebrano na agitację i 
pomoc dla członków około 25 tys. fr., w Londynie zaledwie 3200 fr., przy czym 
część tego dostarczył Branicki. O wysłaniu Lenkowskiego do Galicji mówiono 
bardzo niewyraźnie. Przemówienia o konieczności ofiar ze strony ogółu i 
gotowości do obrony wygłosili Lubliński, Werecki, Aleksandrowicz. Wszystkie te 
brednie zagłuszał pijany motłoch. Po zebraniu wszyscy poszli na ogólną kolację 
do Grzeszkowskiego po 18 pensów od gęby. Przy kolacji, kiedy napoje rozwiązały 
języki, Aleksandrowicz, który przybył tutaj w charakterze delegata 
Mierosławskiego, powiedział, że „w Paryżu przygotowuje się rewolucja przeciwko 
Napoleonowi, że wszyscy lojalni Polacy biorą aktywny udział w pracach nad 
zorganizowaniem tajnych organizacji i spotkań. Paryż podzielony został według 
programu Aleksandrowicza i Mierosławskiego na okręgi, gdzie odbywają się 
spotkania z klasą robotniczą."
Jak się wydaje, policja francuska nie wie o tym, co emigranci przygotowują w 
Paryżu.
P.S. Dziś rano powiadomiono mnie, że Kochanowski został w piątek wieczorem 
niebezpiecznie ranny podczas bójki z włóczęgami polskimi. Równocześnie 
powiadomiono mnie o jego adresie: 17 Newton street, High Holborn. Nie bacząc na 
rany oświadczył kategorycznie, że zamierza wyruszyć do Paryża, gdy tylko stan 
jego zdrowia ulegnie poprawie.
7 lutego [1867]
Z powodu mej choroby dopiero teraz przesyłam sprawozdanie o działalności 
tutejszego rewolucyjnego Towarzystwa Demokratycznego. Rocznica 22 stycznia nie 
była w Paryżu święcona publicznie na sku-
tek zakazu policji. Stowarzyszenie kapłanów polskich w Paryżu rozesłało 
następującą odezwę „do współbraci wychodźców" [...]3.
Londyn [luty 1867]
Towarzystwo Demokratyczne pod nową nazwą „Centralizacja Londyńskiego 
Zjednoczenia"4 zebrało się w sali Cambridge Hali w liczbie około 40 osób, 
włóczęgów-emigrantów. Ażeby powiększyć liczbę zwolenników i wywołać publiczną 
manifestację, Żabicki udał się do Junga, byłego przewodniczącego kongresu 
Międzynarodówki w Genewie. Jung, członek i sekretarz „Wschodu" — loży 
masońskiej, zaprosił około 30 robotników i kilku muzykantów. Przy herbacie 
improwizowana orkiestra grała polskie melodie, następnie chór chłopców i kilka 
polskich kobiet, w tej liczbie żona Bobczyńskiego, śpiewali hymn rewolucyjny 
Boże, coś Polskę. Po krótkim przemówieniu Oborskiego miejsce jego zajął Jung i 
wygłosił przemówienie o nieszczęściach, jakie spotkały Polskę, i konieczności 
ścisłego przymierza z klasą robotniczą, albowiem tylko ona może zmienić losy 
narodów.
Następnie złożono akt przysięgi [właściwie: uchwalono rezolucję]: „Polacy 
zebrani dla uczczenia rocznicy ostatniego powstania oświadczają, że wierni 
pozostają manifestowi Rządu Narodowego, który zniósł wszystkie przywileje, 
uwłaszczył włościan i ogłosił wszystkich mieszkańców bez różnicy za wolnych i 
równych wobec prawa."
Następnie Żabicki wygłosił długie przemówienie w języku angielskim, jednakże 
mimo krasomówstwa autora nie zrobiło ono żadnego wrażenia. Z pewnością zostanie 
ono wydrukowane — wówczas od razu je wyślę.5 W tych dniach widziałem 
Kochanowskiego, czuje się lepiej i w maju wybiera się do Paryża. 30 stycznia 
zmarł w Londynie znany agent Czartoryskiego — Jan Czyński.
[luty 1867]
Jeżeli chodzi o korespondencję z p. M[arseille] w Paryżu, mam zaszczyt donieść 
Panu, że przerwaliśmy korespondowanie w maju 1866 roku, w czerwcu agent 
tutejszej ambasady Mr Louis Sauvaget miał ze mną spotkanie i proponował mi, bym 
wziął udział w wyszukiwaniu orleanistów, obiecując za trudy te nagrodę od rządu 
francuskiego. Nie widząc w tym korzyści dla naszej sprawy, odmówiłem. Stosunki 
moje z p. Marseille i Boittelle, utrzymywane za pośrednictwem jego sekretarza 
Sirot, ograniczały się wyłącznie do informacji o wyjeżdżających polskich 
emigrantach i wysyłaniu przez francuską partię rewolucyjną agentów do Calais i 
Strasburga, za co oprócz wdzięczności słownej niczego nie otrzymałem. Zresztą 
sprzyjałem poszukiwaniom p. M. wyłącznie w celu przynie-
sienią pożytku naszemu rządowi, będąc przekonany, że p. M. będzie sprzyjał 
równocześnie stłumieniu agitacji Polaków w Paryżu. Kiedy jednakże dowiedziałem 
się z wiarygodnych źródeł o zmianie polityki, uważałem za swój obowiązek zerwać 
stosunki. Na prośbę p. S[auvaget] w grudniu podałem mu nazwisko emigranta 
polskiego Gilewicza i adres Lamirandeta, złodzieja biorącego udział w 
kontrabandzie do Ameryki. Oto wszystko, co mogę powiedzieć o tej sprawie, 
niczego nie tając. Jeżeli chodzi o tłumaczenie papierów Jakuba Schneura, to 
sprawy tej L. Mier. mi nie zlecał, opinia była dana i zjawił się u mnie pewien 
nieznajomy osobnik prosząc, abym dokonał tłumaczenia papierów z rosyjskiego, ale 
obawiając się nieprzyjemności ze strony tutejszej emigracji — odmówiłem. Z 
pewnością tłumaczenia papierów związanych ze sprawą Schneura dokonano w kantorze 
Skworcowa albo w biurze międzynarodowym na Marclesfield street.
Wszystkie papiery Komitetu Dyplomatycznego Zamoyskiego i Czar-toryskiego 
przewieziono z Londynu do Zurychu do zamku Platera.
Kochanowski powraca do zdrowia i w maju wybiera się do Paryża; w tych dniach był 
on w jakiejś sprawie u ambasadora włoskiego, ale służba go nie wpuściła.
Emigrant Michałowski wydał tutaj broszurę pt. Lettres intimes de haute 
politiąue. Dostarczę z następną pocztą.
18 lutego [1867]
W Zurychu powstał pod kierunkiem Platera komitet propagandy religijnej, którego 
celem jest przygotowanie emisariuszy na Wschód, szczególnie do Serbii i 
Bułgarii. W tych dniach widziałem księdza Podolskiego, który mieszka w Londynie. 
Oświadczył mi, że otrzymał list od Platera, który proponuje mu, by przystąpił do 
stowarzyszenia oraz zajął się wyszukiwaniem zdolnych ludzi, których można by 
wysłać do Turcji.
Większa część księży polskich we Francji wstąpiła do stowarzyszenia. Zdaniem 
Platera kwestię polską należy ściśle związać z problemem wschodnim, by w wypadku 
wojny Rosji z Turcją wykorzystać siły emigracji na gruncie tureckim. Emigracja 
polska wierzy w nieuchronność wojny na wschodzie i zamierza szukać przygód, 
podobnie jak w Egipcie (byłoby pożyteczne wydać broszurę Polacy w Egipcie, którą 
miałem zaszczyt przesłać Panu w roku ubiegłym).
Ksiądz Podolski, którego poznałem niedawno, jest wzrostu średniego, tęgi, z 
osobliwie wielką głową, twarz okrągła, lat około 55, dość wykształcony.
Tutejszy Londyński Komitet Centralny Mierosławskiego wysłał petycję do Głównego 
Komitetu Zjednoczenia Emigracji, w której proponuje swą współpracę, jeżeli 
zostaną przyjęte pewne zmiany w sta-
tucie, jeżeli Mierosławski zostanie wybrany członkiem Komitetu i jeżeli w 
Londynie zostanie założona agencja pod kierunkiem Żabickiego - w zamian za co 
proponował udział swych zwolenników (demokratów) w liczbie 400 osób. W tych 
dniach dowiem się o decyzji Komitetu. Kontakty emigracji polskiej w Londynie z 
republikanami francuskimi zmusiły rząd francuski do śledzenia przybywających z 
Anglii emigrantów; kilka osób pojechało do Paryża w grudniu i do tej pory nie 
mogą uzyskać zapomogi. Tutejsi Polacy żywią ogromną nienawiść do Napoleona.
Mam nadzieję, że na wiosnę wielu spośród tutejszych polskich włóczęgów wyjedzie 
do Ameryki. Komitet Czartoryskiego, Waligórski i Żaba przerwali wydawanie 
zapomóg; około 50 osób pozbawionych zostało środków do życia. Nowo powstały 
komitet, w skład którego wchodzą Masłowski i Hryncewicz, zbiera ofiary na 
wysłanie ich do Ameryki.
11 marca [1867]
Z wiadomości, jakie udało mi się zebrać, wynika, że emigracja polska 
przygotowuje przeciwko nam manifestację w Paryżu w czasie wystawy. Obie wrogie 
partie — Czartoryskiego i Demokratyczna rozesłały cyrkularz wzywając delegatów 
na 25 maja. Rząd francuski zorganizował w ostatnim okresie ścisły nadzór nad 
przybywającymi Polakami; zebranie ich, które odbyło się w lutym na bulwarze 
Sewastopolskim w związku z wyborami członków do komitetu Zaleskiego, zostało ro-
zegnane. Głównym inicjatorem manifestacji jest Mikołaj Akielewicz z Wilna i jego 
adept Płoński. Należy koniecznie powiadomić rząd francuski, ażeby roztoczył 
ścisły nadzór, polska partia klerykalna nawiązała bowiem bliskie kontakty z 
orleanistami i obiecała znaczną współpracę w przygotowywanym w bieżącym roku w 
Paryżu przewrocie. Jeden z agentów Czartoryskiego — Dąbrowski, poinformował mnie 
wczoraj, że „dni panowania Napoleona są policzone i Polakom przypadnie w udziale 
rola wyzwolicieli Francji od jarzma". W Paryżu przebywa około 5600 Polaków; cała 
ta hołota ma kontakty z klasą robotniczą i studentami, nietrudno im więc wywołać 
rozruchy. Wystarczy prześledzić w „Dzienniku Poznańskim" korespondencje 
Akielewicza i Amborskiego podpisywane znakiem A, ażeby pojąć całą ich nienawiść 
do Napoleona. Tutaj zbierają składki na wysłanie ośmiu delegatów. Klerykałowie 
przekazali zarząd główny Platerowi, pod którego wpływem rozwija się 
Stowarzyszenie Zjednoczenia.6 Żabicki od dwóch tygodni przebywa w Paryżu mając 
paszport angielski; jak się wydaje, Mierosławski pragnie wyprzedzić klerykałów; 
jeżeli policja przeprowadzi teraz u niego rewizję, na pewno odkryje nić spisku. 
Należy jednak koniecznie dowiedzieć się, gdzie przechowuje on swe papiery, 
ponieważ, jak wiadomo, ma on w Paryżu dwa lub trzy mieszkania.
Postanowienie sejmu galicyjskiego przyjęte według wskazówek Go-łuchowskiego o 
wysłaniu deputatów do Reichsratu spadło jak grom z jasnego nieba na emigrację: 
wszyscy są w rozpaczy, nadzieje na zjednoczenie z Czechami zawiodły, plany 
słowiańskie upadły.
Jak to zwykle bywa, oskarża się arystokrację, a Gołuchowskiego w szczególności, 
o zdradę. Teraz kolej na nas — należy działać, by ostatecznie zniweczyć wpływy 
Polaków w Czechach.
Członkiem-agentem tutejszego klubu demokratycznego w Krakowie wybrany został 
jeden z czerwonych — Franciszek Trzecieski.
16 marca [1867]
Żabicki powrócił z Paryża, mając nie tylko nowe plany, lecz także pieniądze. 
Według słów jego zwolenników Komitet Paryski wyasygnował 3500 franków na 
zapomogi dla emigrantów londyńskich. Jest to nowa pułapka, która ma na celu 
przeciągnięcie tych osób, które udało się nam wciągnąć do Towarzystwa Wzajemnej 
Pomocy. Wczoraj rozesłano zaproszenia na wiec, na którym omówiona zostanie 
sprawa wydawania zapomóg.
Komitet Szwajcarski przysłał tutaj dwóch komisarzy, Święcickiego i Dąbrowskiego, 
ażeby odbierać przysięgę od wstępujących do związku „Zjednoczenia" i zebrać 
składki. Nie bacząc na prośby i groźby [emigranci] nie płacą składek, składanie 
przysięgi także idzie źle mimo namów ze strony księdza Podolskiego, który, jak 
widać, jest opłacany przez Komitet.
W tych dniach ma się odbyć loteria na rzecz emigrantów polskich. Jednakże 
społeczeństwo angielskie nie okazuje najmniejszego zainteresowania i niedawne 
patronki przysłały formalną odmowę. Markiz Townshend przysłał 25 L i obiecał 
pomóc. Jest to jednak odosobniony lunatyk, który związał swoje nazwisko z 
patriotami polskimi.7
Na skutek rozruchów w Galicji demokraci znowu liczą na wywołanie niezadowolenia 
i spisków. Szajka czerwonych, która powstała we Lwowie, a której bożyszczem jest 
hrabia Leszek Borkowski, utrzymuje stałe kontakty z londyńskimi i paryskimi 
emigrantami. Należy koniecznie zwrócić uwagę rządu austriackiego i z pewnością 
wykryje się źródło spisku dojrzewającego w Galicji. Przygotowaliśmy nowy plan 
osłabienia agitacji emigrantów we Francji, pierwsze próby dały znaczne 
rezultaty, mamy nadzieję w pełni dopiąć celu i zasłużyć na Pańską wdzięczność.
20 marca [1867]
Załączając niniejszym korespondencję, mam zaszczyt donieść Panu, że wpływy nasze 
na dział polityczny gazety wzrosły. Wczoraj H. Ben-der — agent czasopisma, 
dostarczając nam numer gazety przekazał
prośbę redakcji, by dostarczać im co tydzień wiadomości o rewolucji w Niemczech, 
a także o innych wydarzeniach, obiecując za współpracę rzyzwoite honorarium. Na 
podstawie wszystkich tych licznych korespondencji w ciągu 3 lat może się Pan 
przekonać, że ani na krok nie odstąpiliśmy od naszego programu i jak dotąd 
działaliśmy pomyślnie — nadzieje na Zachód zostały całkowicie zniweczone. 
Omawiając rewolucję w Irlandii przedstawialiśmy działalność rządu angielskiego w 
taki sposób, by po tego rodzaju informacjach przedsięwzięcia naszego rządu 
nabrały zupełnie innego kolorytu. Mam nadzieję, że na tym polu okażę Panu 
niejednokrotnie usługę i zasłużę na wdzięczność Pana.
Załączam niniejszym prospekt loterii [napisany przez] Baranieckiego, jednego z 
niebezpiecznych agentów komitetu rewolucyjnego. Rezultaty są do tej pory 
nieznane, zebrano około 800 L, nie wiem, czy uda się zebrać 2000 L.
Celem osłabienia działalności Baranieckiego należałoby wydrukować o nim artykuł 
zarówno w gazetach rosyjskich, jak i zagranicznych
Q
przedstawiwszy go we właściwym świetle — jako oszusta. Loteria ta jest 
złodziejstwem, wszystkie drogocenności zostaną wypożyczone ze sklepów dla 
wystawienia na pokaz — nikt wielkich numerów nie wygra, uzyskane pieniądze 
przehula Baraniecki ze swymi agentami na różne zachcianki i utrzymanie kochanek, 
nieznaczna tylko część przeznaczona zostanie na zapomogi. Spekulację tę należy 
wydobyć na światło dzienne, ażeby pozbawić ich środków oszustwa.
W artykule naszym redakcja według swego zwyczaju przepuściła porównanie 
działalności Irlandczyków i Polaków.
30 marca [1867]
Agitacja prowadzona przez emigrację polską we Francji wzmogła się do tego 
stopnia, że zwróciła uwagę rządu francuskiego, który zabronił organizowania 
wieców w kawiarniach. Demokraci londyńscy nawiązali ścisły kontakt z tutejszymi 
uciekinierami francuskimi i utworzyli wspólny klub w New York Hotel koło Lester 
Sąuare. Członkami klubu są po większej części masoni z loży „Wschód" i 
„Mariannę", zebrania odbywają się w środy i soboty. Według ich przypuszczeń w 
bieżącym roku należy oczekiwać rewolucji w Paryżu i jak zawsze wznowienia 
kwestii polskiej. Do tej chwili działalność tego nowego klubu ograniczała się do 
przesyłania odezw rewolucyjnych i karykatur Napoleona do Paryża i innych miast.
26 marca został wysłany stąd do Paryża agent demokratów Lubliński z różnymi 
papierami; dowiedziawszy się o tym, natychmiast powiadomiliśmy o tym osobniku 
prefekta i z całą pewnością sprawa zostanie wykryta. Niezależnie od tego 
donieśliśmy tutejszemu agentowi
francuskiemu adres Droueta, który mieszka w Hampstead i drukuje rewolucyjne 
proklamacje.
Rozjątrzenie Polaków przeciw Austrii i częściowo Prusom odsunęło na drugi plan 
nienawiść do Rosji. W Galicji panuje silny ferment umysłów: postanowiono 
utworzyć komitet narodowy, ażeby przeciwdziałać umiarkowanym; znając chwiejność 
umysłów i nierozważność tutejszej młodzieży, nietrudno przewidzieć rozruchy.
Dyplomatyczna partia — Czartoryski, Branicki i Zamoyski, stara się za 
pośrednictwem prasy europejskiej oraz innymi sposobami przeszkodzić sprzedaży 
skonfiskowanych majątków w guberniach zachodnich. Gdyby się im to udało — 
rozpoczęłyby się nowe rozruchy. Do rzędu szkodliwych działaczy, 
przeszkadzających zespoleniu prowincji zachodnich z Rosją, należy zaliczyć także 
Żydów; mieszkający w Brighton bogaty Żyd, uchodźca z Warszawy i główny rabin 
Żydów polskich w Londynie, Lipman, osobiście oświadczył nam, że zarówno w 
Królestwie Polskim, jak i w guberniach zachodnich Żydzi nienawidzą rządu i są 
oddani Polakom, oni to dostarczają wszelakich wiadomości, w założeniu 
fałszywych, za granicę, [twierdzą też] że w chwili wybuchu rewolucji poświęcą 
wszystkie kosztowności, by odbudować Polskę. Wprawdzie jest to bzdura, jednakże 
stwierdzić należy, że Żydzi w Polsce stanowią element szkodliwy, w znacznej 
mierze sprzyjający powstaniu zamieszek. Lipman posiada kontakty z Żydami 
warszawskimi i często jeździ do Berlina. Wspomaga także zapomogami tutejszych 
polskich Żydów — uchodźców.
Lipman jest wzrostu wysokiego, lat około 50, ma ryżą brodę, bardzo wykształcony, 
mówi po francusku, angielsku, niemiecku, zna polski i trochę rosyjski i, według 
jego słów, był w przyjacielskich stosunkach z bankierem Garfunklem i 
Kronenbergiem.
10 kwietnia [1867]
W związku z kłopotami i trudnościami, jakie nastręczyło uzyskanie szczegółowych 
wiadomości, spóźniłem się nieco z podaniem informacji o wiecu. Jak Panu wiadomo 
z poprzedniego listu, przybyło tutaj wiele osób: Frankowski z Belgii, 
Mierosławski z Kraczkiewiczem z Paryża, ażeby ostatecznie utworzyć 
stowarzyszenie. Jeszcze przed ich odjazdem Bobczyński z Żabickim utworzyli 
komitet, którego zadaniem było wydawanie zapomóg. Stu włóczęgów otrzymawszy po 
funcie zobowiązało się na piśmie popierać stowarzyszenie; podpisy te schlebiły 
próżności Mierosławskiego i przybył on tutaj ze swym adiutantem. Równocześnie 
przywieziono z Paryża całe archiwum Towarzystwa Demokratycznego. Obawa przed 
rewizją ze strony policji francuskiej zmusiła ich, jak się wydaje, do podjęcia 
tego kroku. Archiwum to mieści się obecnie u Żabickiego, ale wkrótce zostanie 
przewiezione na Soho Sąuare,
gdzie zamierzają oni wynająć dom dla zebrań. Następnego dnia po przybyciu 
Mierosławskiego zebrała się cała wataha, by go przywitać i tego samego wieczoru 
odbył się wiec, na który jednakże zaproszono nielicznych, najwierniejszych 
adeptów. Należy podkreślić, że wśród uczestników był także ksiądz Podolski. W 
ciągu dwudniowego pobytu Mierosławskiego trudno było dowiedzieć się o istocie 
sprawy. 6 bm. pojechał on, jak się wydaje, do Brukseli w towarzystwie Franko 
wskie-go. Sekretarz Towarzystwa doniósł mi pokrótce, że tematem obrad była 
sprawa wojskowej organizacji towarzystwa. Sporządzono listy wszystkich zdolnych 
do noszenia broni i wybrano kilku emisariuszy, w tej liczbie Buczyńskiego i 
Lublińskiego do Księstwa Poznańskiego, Lenkowskiego, Jabłońskiego i Tyszkiewicza 
do Galicji, a Żyda Łobko-wicza do Warszawy. Zdaniem Mierosławskiego wojna 
pomiędzy Francją i Prusami jest nieunikniona i wszyscy emigranci polscy winni w 
niej wziąć udział. W stowarzyszeniach panuje duży ruch i agitacja. Ksiądz 
Podolski, jezuita, jest wierny partii Czartoryskiego, ale równocześnie jest 
członkiem Towarzystwa Demokratycznego. W jego ręku znajdują się pokaźne środki i 
niezależnie od agitacji politycznej zamierza on zorganizować tutaj polską 
kaplicę dla emigrantów.
Loteria Baranieckiego przyniosła około 1200 funtów, z których część odesłano na 
zapomogi dla uczących się, a znaczną część do komitetu głównego na przygotowania 
wojenne. Wiara w możliwość wybuchu nowej rewolucji do tego stopnia wzrosła, że 
wielu zaopatruje się w broń. Można twierdzić stanowczo, że jeżeli wybuchnie 
wojna, Polacy bez wątpienia zaofiarują swe usługi Francji.
Przebywa tutaj Kochanowski, jest w tak krytycznej sytuacji finansowej, że nie 
może pojechać do Paryża, gdzie go zaprasza Arnaud.
Jeden z członków Towarzystwa Demokratycznego, Żyd z Królestwa Polskiego, Samuel 
Runkowski, został przyłapany na kradzieży i przebywa w areszcie w dzielnicy 
Hammersmith.
Przerwałem korespondencję do gazet, ponieważ zaproponowano mi pisanie przeciwko 
Rosji. Jak się wydaje, Waligórski nosi się z zamiarem przekazania wkrótce 
redakcji jednemu z naszych przyjaciół.
20 kwietnia [1867]
18 kwietnia w tawernie „White Horse" odbyło się walne zebranie całej emigracji w 
Londynie. Obecni byli także delegaci z Sheffield, Liverpoolu i Newcastle. 
Powodem zwołania zebrania była wiadomość z Paryża o nieuniknionej wojnie 
pomiędzy Francją i Prusami. [K.] Dąbrowski, który przybył tutaj w roli delegata 
nowego komitetu rewolucyjnego, jaki powstał w tych dniach w Paryżu, oświadczył, 
że jedynym pragnieniem całej emigracji jest uczestniczenie w wojnie i że rząd 
francuski obiecał pomagać Polakom pieniędzmi i orężem; na skutek
tego komitet paryski postanowił sporządzić szczegółowe listy wszystkich zdolnych 
do noszenia broni i w dogodnej chwili przedstawić je francuskiemu ministrowi 
wojny. Krążą pogłoski, iż wiadomość ta wywołała niesłychany entuzjazm wśród 
emigracji i na wiecu 180 osób złożyło swe podpisy zgłaszając gotowość wzięcia 
udziału w wojnie, z nich 20 wyraziło chęć poniesienia kosztów ekwipunku oraz 
innych wydatków związanych z własnym utrzymaniem. W celu ulepszenia organizacji 
cała emigracja zostanie podzielona na 5 głównych obozów: Francja, Belgia, 
Szwajcaria, Włochy i Anglia. Specjalni komisarze z Paryża zajmą się 
zjednoczeniem partii; w każdym mieście, gdzie liczba emigrantów przewyższa 10 
osób, zorganizowane zostanie biuro werbunkowe. Dąbrowski wyznaczony jest 
[komisarzem] w Anglii, Czapski i Frankowski w Belgii, Bosak czy Giller w 
Szwajcarii. W razie wybuchu wojny na pewno cała agitacja skupi się w Księstwie 
Poznańskim.
Sikorski, o którym już donoszono Panu z Paryża, mieszka na stałe w Berlinie i 
Poznaniu i pełni funkcję pośrednika pomiędzy tamtejszymi rewolucjonistami i 
emigrantami londyńskimi. Gdyby policja pruska zwróciła uwagę na tego pana, z 
pewnością odnalazłaby główne nici przygotowującego się ruchu.
Dwaj Rosjanie, o których wczoraj został Pan poinformowany, opuścili wczoraj 
Londyn. W chwili obecnej należy przede wszystkim zwrócić uwagę na emigrantów 
paryskich, w których środowisku dojrzewają plany przestępstw, i jak się wydaje, 
sprzyjają oni rządowi francuskiemu.
Doktor Baraniecki wyjechał z Londynu do Edynburga, pozostawiwszy 100 L na 
wydanie zbioru utworów rewolucyjnych. Mają się one ukazać w języku angielskim i 
przeznaczone są w przeważnej większości dla motłochu londyńskiego, mają 
kosztować nie drożej niż 6 pensów. Wereckiemu polecono znaleźć tłumacza.
24 kwietnia [1867]
Komitet główny (Reprezentacyjny) wydał pismo wymierzone przeciwko tym, którzy 
rozpowszechniają fałszywe wiadomości o emigracji.
Równocześnie z wysłaniem tego pisma do Londynu Komitet Reprezentacyjny polecił 
Dąbrowskiemu zorganizowanie tutaj policji, składającej się z jednego 
dzielnicowego i dwóch kontrolerów, którym komitet obiecał zapomogi. Wybór tych 
osób zachowany zostanie w tajemnicy, ich obowiązkiem będzie śledzić zachowanie i 
kontakty emigrantów.
W Paryżu policja taka została zorganizowana według projektu Am-borskiego już w 
grudniu [18]66 roku. Członkowie jej znani byli rządowi francuskiemu i jeżeli 
zaszła potrzeba, używano ich do przeprowadzania poszukiwań według wskazówek 
prefekta.
26 kwietnia [1867]
Spieszę przesłać niezwykle interesujący dokument, byłoby rzeczą pożyteczną 
przesłać go do opublikowania we wszystkich gazetach.
Emigranci, którzy studiują w Zurychu, przesłali protest do Komitetu Paryskiego i 
in. przeciwko osobie wiceprezesa komisji hr. Władysława Platera. Powodem do 
protestu było to, że hr. Plater zwrócił się z prośbą do cesarzowej Austrii o 
zapomogę dla nieszczęsnych emigrantów. Postępek Platera wywołał niezadowolenie 
wśród studiujących w Zurychu. Niezależnie od protestu otrzymaliśmy od Gillera 
kopię listu wysłanego przez emigrantów z Zurychu do Platera. [...] Ręcząc za 
zgodność z oryginałem dostarczonego nam z Zurychu protestu i listu, zapytujemy, 
czy nie można by ich zamieścić w „Dzienniku Warszawskim" i innych gazetach.10
Termin zebrania Gminy Londyńskiej wyznaczono na godzinę 7 wieczorem 28 kwietnia 
w hotelu „White Horse", Theobald's Road.
1 maja [1867]
Zebranie Gminy Londyńskiej, które odbyło się 28 kwietnia, było pożałowania 
godnym widowiskiem; na wezwanie Zabickiego zebrało się około 140 osób podpitej 
hołoty; po przemówieniu Oborskiego i Bob-czyńskiego „o konieczności zjednoczenia 
i wzięcia udziału w nieuniknionej wojnie pomiędzy Prusami i Francją" wznowiono 
pijatykę, a około godziny 11-ej wieczorem rozpoczęła się taka bijatyka, że 
gospodarz musiał wezwać policję; wielu pokrwawionych odprowadzono do 
komisariatu, inni uciekli do domu. Żabicki i Werecki, którzy starali się 
przerwać bijatykę, zostali spoliczkowani. Być może, wydarzenie to odbierze im 
chęć zwoływania zebrań; jeżeli zaś chodzi o właściciela tawerny „White Horse", 
oświadczył on, że dłużej nie zamierza ich tolerować. W ostatnim okresie 
emigracja londyńska straciła autorytet i wszyscy unikają kontaktów z uchodźcami 
polskimi.
Organizowanie Komitetu Reprezentacyjnego posuwa się powoli na skutek różnicy 
zdań i waśni między przywódcami. Projekt organizacji, ułożony przez Dąbrowskiego 
[Jarosława], Wróblewskiego [Walerego] i Jarmunda, spotkał się z silnym 
sprzeciwem ze strony Świętorzeckiego i księdza Żulińskiego, którzy przedłożyli 
pokrywający się całkowicie z zasadami organizacyjnymi Warszawskiego Komitetu 
Centralnego projekt11, żądający nieograniczonej władzy nad wszystkimi 
emigrantami. Na skutek tego panuje niezgoda i można mieć nadzieję, że 
zjednoczenie emigracji długo jeszcze nie da żadnych rezultatów. Jak Panu 
wiadomo, według nowego planu cała emigracja podzielona została na gminy, każda 
gmina ma swego przedstawiciela, który komunikuje się z członkami Komitetu 
Głównego, wszystkie projekty przekazywane są
do przedyskutowania przez gminy i zatwierdzane są większością głosów.
Demokraci występują przeciwko Świętorzeckiemu i przygotowują opozycję. Bosak i 
Plater starają się wzmocnić kontakty i jedność Polaków ze Słowianami, w 
szczególności Czechami; wielu emisariuszy wyruszyło tam z Zurychu wioząc 
instrukcje. Jedni żądają, ażeby kierownictwo przekazać Czechom, inni — Polakom. 
Rząd austriacki winien uświadomić sobie znaczenie polskiej intrygi, przymykanie 
oczu na ten fakt może oznaczać wybuch rozruchów.
Plater obawia się skutków protestu zorganizowanego przez uczniów w Zurychu, 
prosił Haukego o wstawiennictwo, w związku z czym Bosak wysłał do uczniów list 
pełen oburzenia, potępiając ich postępowanie wobec Platera . Sprawa jednakże nie 
skończy się na tym i należy oczekiwać, że nie pozostanie bez następstw.
29 marca zmarł w Londynie znany ze swych przygód w Egipcie i na emigracji major 
Beniowski (z Żydów), jeden z wybitnych obrońców Żydów w Polsce. Kilka tygodni 
przed śmiercią Czartoryski polecił mu misję na Wschodzie i poczyniono już 
przygotowania do odjazdu, jednakże zmarł nagle na gruźlicę płuc. Mimo podeszłego 
wieku Beniowski był wielce niebezpiecznym dla nas działaczem.
W Zurychu wydano w drukarni Gillera13 Listy do gromady o zmowie ludowej Polski, 
Litwy i Rusi, utwór pióra Bosaka14 o treści bardzo niebezpiecznej. Zamierzają 
znaczną część nakładu przesłać przez Austrię i Prusy do Polski, część wysłano 
już do Lipska i Wrocławia.
Redakcja „Dziennika Poznańskiego" przeszła w ręce nowego redaktora — Józefa 
Żurawskiego, który przysłał nam propozycję uczestniczenia w korespondencji. Nie 
znając zapatrywań nowego redaktora, oczekujemy wyjaśnień naszego współpracownika 
w Paryżu.
5 maja [1867]
Wczoraj wieczorem odbyło się zebranie Londyńskiej Gminy Centralnej. Powodem 
zebrania była wiadomość, jaką otrzymano z Paryża o pokojowym rozwiązaniu kwestii 
luksemburskiej15; w związku z tym runęły nadzieje, jakie emigracja wiązała z 
możliwością wzięcia udziału w oczekiwanej wojnie. Jednocześnie zaufany 
Czartoryskiego — Szul-czewski (major), kierujący tutejszą Ligą16, oświadczył, że 
od maja przerwane zostanie wydawanie wszelkich zapomóg, i radził wszystkim 
przenieść się do Paryża, obiecując po 10 fr. i bilet na podróż. Wiadomość ta 
spadła na tutejszy proletariat jak grom z jasnego nieba, ponieważ przywykł on 
żyć na cudzy koszt. Falanga licząca blisko 80 osób, będąca na utrzymaniu Ligi, 
zebrała się w tawernie na St. Martins Lane, ażeby rozważyć, co robić; 42 osoby 
zgłosiły gotowość wyjechania do Paryża, wśród nich Jackiewicz wraz z innym 
oszustem — Lipiń-
kim. Osobnicy ci utrzymywali kontakty z masonami francuskimi i brali udział w 
wysyłaniu do Francji zakazanej literatury. Oburzenie emigracji na Czartoryskiego 
i Szulczewskiego wzrosło w najwyższym topniu. Postanowiono żądać publicznych 
wyjaśnień, a także zmusić garanieckiego, by przerwał kontynuowanie loterii, 
sprzedał drogocen-ności, a pieniądze przekazał do Komitetu Londyńskiego. 
Ponieważ żądania ich są niewykonalne, należy wkrótce oczekiwać skandalu, [...] 
12 marca zmarł w Rire de Gier — w domu doktora Lemańskiego — Aleksander Laski, 
jeden z emisariuszy 1861 roku, który niegdyś służył w armii tureckiej.
W końcu maja wyjeżdżam na kilka dni do Francji, nie jest wykluczone, iż podróż 
ta przyniesie rezultaty.
16 maja [1867]
Zgodnie z życzeniem Pana pozostaję w Londynie i staram się być pożytecznym. 
Wiadomość o zamiarze Monarchy odwiedzenia wystawy w Paryżu wywołała, jak 
należało oczekiwać, wielkie wrażenie wśród emigracji. Na wiecu, który odbył się 
w ubiegłą sobotę, o którym szczegółowy raport wysłany został w ubiegłą sobotę do 
Petersburga, mówiono również na ten temat, nie dając wiary pogłoskom z gazet. 
Nie wiadomo dlaczego, Paryski Komitet Główny zażądał, by delegaci sekcji -
londyńskiej przybyli do Paryża 27 maja, i polecił Szulczewskiemu zaopatrzyć ich 
w pieniądze i bilety na przejazd. Z sekcji wybrano Lipiń-skiego, jest wzrostu 
wysokiego, ma 45 lat, ciemnoblond brodę, chudy. [Wyjeżdża także] Jankowski, lat 
30, blondyn, z Brukseli, i dwaj jeszcze osobnicy, których nazwisk nie znam; 
ponieważ nie zdecydowano się na wybór delegatów, m. in. mnie również proponowano 
mandat delegata, ale odmówiłem, chociaż dopiero wczoraj otrzymałem list Pana; 
zamiast mnie pojedzie, jak się wydaje, sekretarz Towarzystwa, Werecki. W tej 
sytuacji należałoby zachować środki ostrożności, gdyż w Paryżu szajka 
Mierosławskiego znacznie wzmocniła się, a po tej hołocie wszystkiego się można 
spodziewać. Obawy wzbudza szczególnie sekcja Batignolles, którą kierują Amborski 
i Akielewicz. W ich środowisku dojrzewają wszystkie złe projekty.
Termin następnego zebrania naznaczono na sobotę, o rezultatach zebrania nie 
omieszkam natychmiast Pana powiadomić.
19 maja [1867]
Wczoraj odbyło się ogólne zebranie sekcji londyńskiej, zebrało się około 120 
osób, w wyniku ogólnych wyborów miejsce prezesa zajął Żabicki i pokrótce 
wyjaśnił cel zebrania: „Obywatele, otrzymaliśmy
wiadomość z Paryża o przygotowaniach tamtejszej emigracji do wyboru Komitetu 
Reprezentacyjnego, skład którego winien pozostać tajemnicą dla większości, a 
działalność będzie znana jedynie kierownikom sekcji. Postanowiliśmy zaprosić 
Was, by w sposób dojrzały omówić tę sprawę i otrzymać waszą zgodę na wysłanie 
tam delegatów." Ponieważ jednak statut Towarzystwa Demokratycznego zabrania swym 
członkom uczestniczenia w zebraniach, na których obecni będą nieznani ludzie, 
Żabicki zaproponował, by problem ten rozstrzygnąć większością głosów.
Będąc w przeddzień powiadomiony o celu zebrania, wraz ze swymi zwolennikami 
skierowałem wszystkie wysiłki, by udaremnić wysłanie delegatów i w ogóle nie 
wziąć udziału w restytuowaniu tajnej władzy. Kilka butelek rumu bardziej 
podziałało na umysły tutejszych demokratów aniżeli przekonywające argumenty 
delegata Sikorskiego. W głosowaniu uzyskaliśmy większość głosów, wskutek czego 
sekcja londyńska postanowiła nie brać udziału w planach komitetu paryskiego i 
nie wysyłać tam delegatów.
Znamy już nazwiska niektórych osób, które wybierają się do Paryża, i wiadomość w 
tej sprawie przesłana została już panu A. Sz[ulcowi] w Paryżu.
23 maja [1867]
Z powodu waśni, jaka miała miejsce w Zurychu w związku z prośbą Platera o 
zapomogę, wysłaną do cesarzowej austriackiej, prezes komisji Walder wysłał do 
emigracji list następującej treści:
„Panowie! w odpowiedzi na wasze kilkakrotne żądania poinformowania Was w sprawie 
prośby przekazanej cesarzowej austriackiej przez hr. Platera o zapomogę dla 
młodzieży studiującej, donoszę Warn, że hr. Plater samowolnie, bez porozumienia 
z członkami komisji, powyższą prośbę przekazał cesarzowej Austrii, i że na 
skutek interwencji ze strony członków komitetu — prośba została wycofana.
Ażeby zapobiec tego rodzaju nadużyciom w przyszłości, do komitetu 
dokooptowaliśmy profesorów Landolta i Orellego, a także dyrektora prof. G. 
Zeunera. 5 maja. Walder"
Na skutek prześladowań ze strony policji francuskiej i z innych przyczyn 
stowarzyszenie rewolucyjne w Nancy przestało istnieć od 9 maja. Jego członkowie: 
Teofil Jurkiewicz, Ignacy Kokowski i Schmidel przeszli do Towarzystwa 
Demokratycznego.
Zjazd towarzystwa etnograficznego z ziem słowiańskich i wystawa etnograficzna, 
która odbywa się w Moskwie17, wywołują ogromne nie-
zadowolenie emigrantów.Emigracja uważa to za przeszkodę dla projektowanego 
sojuszu Czechów z Galicją.
29 maja [1867]
Mimo wiadomości podawanych przez gazety emigracja niezbyt wierzyła w przyjazd 
Monarchy. Kiedy przekonano się o ich prawdziwości, ponowiono agitację. 25 maja, 
w związku z wezwaniem komitetu paryskiego do wysłania delegatów, odbyło się 
zebranie Centralnej Gminy Londyńskiej. Tydzień temu przy udziale pewnych osób 
udało się nam przeciwstawić wysłaniu delegatów, postanowiono wówczas ich nie 
wysyłać. Na skutek powtórnego wezwania komitetu paryskiego postanowiono wysłać 
dwie osoby zamiast pięciu, mianowicie Lipińskiego i Su-chodolskiego. Wyjeżdżają 
oni 2 lub 3 czerwca przez Boulogne okrętem; ponieważ według wiarygodnych 
wiadomości agitacja emigracji paryskiej wzrasta, należy przedsięwziąć środki 
ostrożności w czasie zamierzonego przeglądu wojsk w Lasku Bulońskim i w ogóle 
podczas wszelkich podróży.
Zjazd delegatów do Paryża jest sprawą wielce podejrzaną.
Zebrania, które odbywały się dotąd u Michalskiego, zostały przerwane, nowy klub 
otworzono koło Cranburn street.
Ksiądz Podolski wybrany został honorowym opiekunem klubu i ofiarował 45 L na 
pierwsze potrzeby.
Gałecki został również wysłany do Paryża.
7 czerwca [1867]
Chwała Najwyższemu, że ojciec nasz, cesarz, wybawiony został przez Stwórcę z rąk 
zabójcy. Przypuszczenia moje sprawdziły się. Jak Panu wiadomo z poprzedniego 
listu mego, określiłem miejsce, gdzie należało oczekiwać nieszczęścia. Zamach 
nie jest wynikiem zemsty osobistej, dojrzał on w łonie emigracji paryskiej i 
łotr, który podniósł rękę na Monarchę, jest jedynie sprężyną ogólnego spisku. 
Jeżeli policja francuska zwróci uwagę na Amborskiego, Akielewicza, Kraczkiewicza 
i in. kompanów sekcji batignolskiej — niewątpliwie dotrze do źródła. Wysłanie 
delegatów londyńskich bez wątpienia miało związek z zamachem. Należałoby zwrócić 
baczną uwagę na przyszłe podróże Monarchy, ponieważ należy oczekiwać powtórnego 
zamachu. Z chwilą kiedy dotarła tutaj wiadomość o niepomyślnym zamachu — od razu 
zwołano zebranie członków Centralnej Gminy Londyńskiej.
Kochanowski, który przygotowywał się do zamachu na życie Napoleona, na skutek 
choroby pozostał w Londynie.
10 czerwca [1867]
Chwała Najwyższemu, że ręka zabójcy chybiła celu i życie naszego ojca, Monarchy, 
zostało uratowane.
Na podstawie rozmów, jakie toczyły się wśród tutejszych emigrantów na kilka dni 
przed przyjazdem cara do Paryża, dowiedziałem się o projekcie zamachu na życie 
cara, a znając miejsce [gdzie miał on nastąpić], natychmiast wysłałem wiadomość 
do Paryża panu A. Sz[ulcowi] podkreślając, iż miejscem zamachu będzie Lasek 
Buloński w czasie przeglądu wojskowego. Przypuszczenia moje sprawdziły się.
Rozmowy o zamierzonym zamachu prowadzone były wśród członków tutejszego 
Londyńskiego Centralnego Komitetu tak ostrożnie, że mimo czynionych starań udało 
mi się jedynie dowiedzieć, że zamach nastąpi przed przeglądem wojskowym w Lasku 
Bulońskim, o czym natychmiast napisałem do Paryża, ażeby przedsięwzięto środki 
ostrożności. Zamach ten pozostaje w związku ze zjazdem delegatów w Paryżu, trzy 
dni przed zamachem trzej tutejsi emigranci wyjechali do Paryża (o nich 
informowaliśmy także). Należy obawiać się, by zamach nie powtórzył się, ponieważ 
agitacja w najwyższym stopniu wzrasta. Szczególnie w drodze powrotnej [cesarza]. 
Jeżeli policja francuska weźmie się porządnie do tej sprawy, z pewnością wykryje 
cały spisek i jego uczestników.
Wczoraj odbyło się zebranie Gminy Londyńskiej, zaproszono tylko członków do 
mieszkania Żabickiego, debatowano nad nieudanym zamachem i postanowiono wysłać 
Żyda Jakubowskiego w celu dokładnego zbadania sprawy, czy w zamachu tym brała 
udział cała emigracja paryska, czy tylko gmina batignolska.
Oburzenie prasy francuskiej i angielskiej ogromnie ich zaniepokoiło. W tych 
dniach wyjadę do Paryża, ażeby zebrać potrzebne informacje, i postaram się 
natychmiast przesłać wiadomości.
Przybył tutaj Gromów i kupił od Triibnera wszystkie wydania Her-cena — czy aby 
nie w celu wysłania do Rosji? — Poinformował mnie o tym tłumacz.
Tutejsza emigracja rozpuszcza pogłoski o nieuniknionej wojnie po zamknięciu 
wystawy i wzywa do gotowości na pierwsze wezwanie komitetu.
Zjednoczenie emigracji znowu nie doszło do skutku z powodu opozycji mniejszości, 
której przedstawicielami są Świętorzecki i Żuliński.
[Paryż] 9 lipca [1867]
Wkrótce po wyjeździe Monarchy pojechałem do Paryża, ażeby zebrać jakie takie 
wiadomości. Jak wynika z rozmów, niewielu emigrantów okazywało oburzenie z 
powodu zamachu, wielu, a w tej liczbie również Czartoryski, usprawiedliwiało 
zabójcę. Wielu Polaków, którzy
publicznie w kawiarniach wyrażali swój żal z powodu nieudanego zamachu, zostało 
aresztowanych przez policję, dwóch — Bańkowskiego i Jeleńskiego, deportowano z 
Francji. Jeżeli chodzi o zamach Berezow-kiego, to projekt jego był znany 
Rembielińskiemu i innym, wielu nie wierzyło jednak słowom Berezowskiego; mówią, 
że w czasie zamachu kilku uczestników znajdowało się koło niego, ale zobaczywszy 
wściekłość ludu ukryli się. Zeznania przestępcy o tym, że nie miał wspólników, 
są fałszywe. Plan zamachu wprawdzie nie był w pełni znany emigracji londyńskiej, 
jednakże pogłoski na ten temat krążyły i była mowa o tym, że przestępstwo będzie 
dokonane w Lasku Bulońskim w czasie przeglądu wojskowego. Mówili mi o tym 
Jankowski i Werecki, ja zaś natychmiast przesłałem wiadomość do Paryża. Zresztą 
cała emigracja przekonana była, że zabójstwo dokonane zostanie w Paryżu. Po 
zamachu stosunek rządu francuskiego [do emigracji] zmienił się. Polecono 
prefektowi ułożyć imienne listy wszystkich włóczących się bez pracy i w ogóle 
osób podejrzanych, a następnie stopniowo wygnać ich do prowincjonalnych miast 
Francji. Osoby przybywające z Londynu policja wysłała z powrotem.
W Paryżu spotkałem A. P. Butkowskiego18 — przybył on z Heidelbergu obejrzeć 
wystawę. [Dopisek adresata:] (to bzdura). Ponieważ oświadczyłem mu, że już nie 
mam z Panem kontaktu — szczerość jego była bez granic. Przekazał mi różne 
szczegóły o swym pobycie w Moskwie i we Włoszech, o różnych oszustwach i o 
Chłudowie. Z jego opowiadań doskonale mogłem wywnioskować, że oskarżenie 
Chłudowa o kontakty z Hercenem jest niesłuszne — zgodnie ze swym zwyczajem widzi 
on wszystko przez szkło powiększające swych okularów i lubi przypisywać 
wszystkiemu niebezpieczny charakter. Wysłanie go za granicę może być przyczyną 
wielkich nieprzyjemności.
„Nie zwabią mnie więcej do Rosji, a jeżeli mnie zostawią bez kawałka chleba — 
wówczas ogłoszę publicznie wszystkie sekrety itp.; mam w swym ręku wiele 
dokumentów i plik listów p. Sz[ulca]." [Dopisek na marginesie:] (słowa A.P.B.)
W ogóle znając jego charakter należy go śledzić, wysłanie go na Wschód, do 
Mołdawii, w charakterze tłumacza w konsulacie byłoby bardziej pożyteczne, tym 
bardziej że w Bukareszcie lub Stambule mógłby swobodnie obserwować Rosjan i 
innych emigrantów. Na wystawie Butkowski spotkał się z Kolbem. Podejrzewa on, że 
Kolbe zajmuje jego miejsce w Paryżu.
Amnestia zadała cios sprawie zjednoczenia emigracji, wielu wyraziło życzenie 
powrotu do Rosji; starsza emigracja zahartowana w intrygach obawia się, że 
sprawa zjednoczenia runie bezpowrotnie.
Ażeby przyśpieszyć wyjazd Butkowskiego z Paryża, dałem mu pieniądze na drogę 
powrotną: w ciągu czterodniowego pobytu przebywał on stale na wystawie i żadnych 
kontaktów poza Kolbem nie miał.
[Paryż] 20 lipca [1867]
Zaledwie tylko wiadomość o zamachu Berezowskiego na Monarchę dotarła do Londynu 
— członkowie Centralnej Gminy Londyńskiej zebrali się u Zabickiego. Postanowiono 
następnego dnia wysłać do Paryża Jaworskiego w celu zebrania szczegółowych 
informacji. Oburzenie narodu francuskiego na Polaków znalazło duży oddźwięk, w 
ciągu tygodnia Żabicki i Spółka byli w najwyższym stopniu zaniepokojeni, 
obawiając się zdrady Berezowskiego. Wszystko wskazuje na to, że Be-rezowski miał 
bez wątpienia wspólników i jedynie łatwowierność policji francuskiej sprawiła, 
że zgubiono nić spisku.
W związku z pełnymi oburzenia adresami, wysłanymi przez emigrację paryską do 
Napoleona, przybył tutaj agent Czartoryskiego i Za-moyskiego z wezwaniem 
nawołującym do wysłania z Londynu wspólnego adresu19 — Centralna Gmina Londyńska 
odrzuciła tę propozycję i nie zezwoliła swym członkom na uczestnictwo. Jedynie 
sekcja Czartoryskiego — Karol Szulczewski i Adam Giełgud — wysłała adres o 
treści podobnej do protestu Zamoyskiego . Protest Zamoyskiego wywołał ogromne 
oburzenie demokratów i Mierosławski wystąpił z protestem, którego gazety 
francuskie nie ośmieliły się opublikować; został on odlitografowany i rozesłany 
tylko kierownikom sekcji.21 [...] Władysław Mickiewicz także wysłał protest. 
[...]
Po przyjeździe tutaj w ciągu kilku dni zebrałem pewne wiadomości o naszych.
Zjawił się tu również Butkowski z Heidelbergu, bawił tu 4 dni i dziś wyjechał do 
Bozaine. Szczegóły dostarczę z Londynu.
[Londyn] 5 sierpnia [1867]
Dzięki środkom przedsięwziętym przez policję francuską agitacja emigracji 
zmniejszyła się. Wedle nowych zarządzeń wszyscy emigranci przebywający na 
terenie Francji i otrzymujący zapomogi obowiązani są do znalezienia sobie 
jakiegoś zajęcia i przedstawienia zaświadczeń od swych pracodawców. Wielu 
wałęsających się bez pracy wysłano z Paryża do południowych departamentów, a 
kilku do Belgii.
Walne zebranie Centralnej Gminy Londyńskiej, które wyznaczono na 4 sierpnia — 
nie odbyło się, ponieważ markiz Townsend odmówił objęcia funkcji 
przewodniczącego. Markiz został w tych dniach na ulicy High Holborn 
spoliczkowany przez rzemieślnika tak mocno, że ślady uderzenia zmusiły go do 
pozostania w domu. Przybyli tutaj Wołłowicz i Kraczkiewicz — pierwszy przysłany 
został przez Czartoryskiego, ażeby zorganizował w Londynie Towarzystwo 
Literackie, którego celem byłoby rozpowszechnianie w gazetach bzdurnych 
wiadomości o Rosji.
Kraczkiewicz jako agent Mierosławskiego stara się sparaliżować dzia-
Iność Wołłowicza. Od A. But[kowskiego] nie mam wiadomości. Załączam niniejszym 
dodatki W.G.
Z pewnością otrzymał Pan list mój dotyczący A. But[kowskiego]. Uniżenie proszę 
powiadomić mnie o jego losie, ażebym w wypadku jego zdrady i ucieczki do Genewy 
miał czas przedsięwziąć niezbędne dla mego bezpieczeństwa środki ostrożności.
Obserwowałem kilku Rosjan przebywających w Londynie, niczego szczególnego nie 
zauważyłem — prowadzą się poprawnie i nie mają nic wspólnego z propagandą 
Hercena; dwaj z nich podróżowali po Szkocji w towarzystwie polskiego agenta 
Gilewicza.
Dyrekcja Muzeum Brytyjskiego poleciła mi zorganizować i uzupełnić kolekcję 
rosyjskich monet i medali.
12 sierpnia [1867]
Główny Komitet Zjednoczenia wysłał list do adwokata Emanuela Aragona w związku z 
prowadzoną przezeń obroną przestępcy Bere-zowskiego.22 [...]
Obrona Berezowskiego przygotowana została w Hotelu Lambert i przekazana 
Aragonowi. Na podarunek dla niego Branicki przesłał 500 fr., Czartoryski i 
Zamoyski 200 franków. Mimo wysiłków zebrano tutaj do dziś zaledwie 70 franków. 
Pod pretekstem zbierania pieniędzy na podarunek dla Aragona, członkowie Komitetu 
Głównego planują kradzież i połowa zebranych pieniędzy zostanie roztrwoniona na 
rozpustne uciechy w knajpach paryskich.23
Trzy lata temu Plater utworzył tak zwaną Komisję Zapomóg w Zurychu. W Galicji i 
Poznańskiem zebrano znaczne sumy. Jednakże Plater, wiodąc rozpustne życie i 
utrzymując kochanki, roztrwonił znaczne sumy, szczególnie na intrygę z 
Pustowójtówną. Obecnie obawiając się zdrady wysłał agentów do Galicji, ażeby 
przy pomocy duchowieństwa zebrać pieniądze na pokrycie deficytu. Jeden z 
oddanych mu agentów — kupiec Juliusz Frydberg, któremu przekazał on znaczne sumy 
skradzione z funduszu komitetu, zbankrutował i kilka dni temu popełnił 
samobójstwo w Londynie. Plater będąc w kłopotach finansowych wysłał 1 sierpnia 
nowego agenta do Galicji w celu zebrania środków pieniężnych.
Towarzystwo Demokratyczne jest ogromnie oburzone na prowodyrów protestu w 
związku z zamachem Berezowskiego. Jednakże oburzenie adeptów Mierosławskiego 
wywołał przede wszystkim list L. Bu-lewskiego do Berezowskiego2 . W liście tym 
Bulewski, prezes Gminy Centralnej, ostro potępia zamach na życie cara. Na liście 
tym wydrukowano następujący tytuł:
Uniwersalny Republikański Alians — Wydział Polski. Ognisko Rewolucyjne Polskie. 
Centrum Republikańskie Polskie. W imieniu Centrum Republikańskiego Polskiego
Ludwik Bulewski
Ze względu na to, iż towarzystwo, które powstało w okresie buntu i zostało 
rozgromione przez nas przy współudziale policji francuskiej, znowu odradza się w 
Londynie — należałoby znać tytuły ich odezw. Bulewski z polecenia Mazziniego 
jeździł do Włoch i w czasie pobytu swego w Genewie w czerwcu zawarł z Hercenem 
pisemną umowę dotyczącą ponownego utworzenia tajnej organizacji. Zbiorę w tej 
sprawie informacje.
18 sierpnia [1867]
Ksiądz Podolski, który przebywa w Londynie, z polecenia Czarto-ryskiego zebrał 
przy pomocy arcybiskupa Westminsteru Manninga 120 tys. franków na założenie 
kaplicy polskiej. Z sumy tej ponad połowę roztrwonił na budowę domu swej 
kochanki w Bromptonie — za pozostałe pieniądze wynajął dom na ulicy Gower nr 
110, gdzie ma powstać kaplica emigracji polskiej.
25 sierpnia odbędzie się uroczyste otwarcie. Arcybiskup Manning i biskup, doktor 
Morris, wygłoszą kazania — pierwszy o godz. 11 rano, drugi o godz. 7 wieczorem. 
Gmina Londyńska zobowiązała wszystkich do przybycia, wyznaczając dla ubogich po 
5 franków na przyzwoitą odzież. Ażeby przyciągnąć wszystkich, ksiądz Podolski 
obiecał ugościć ich kolacją. Otwarcie kaplicy ma na celu zespolenie emigracji. 
Jednakże wątpić należy, by ta impreza przyniosła pożytek organizatorom.
W ostatnim okresie emigracja w Londynie znacznie powiększyła się dzięki 
przybywającym z Francji. Panuje powszechna nędza. W związku z listem Gminy do 
Hercena (Gmina Polska w Genewie) tutejsza gmina wysłała w tych dniach list. 
[...]
Kopię tego listu posłano do Hercena. List ten wysłano 25 czerwca. Być może, iż 
był on przyczyną, dla której przerwano wydawanie „Ko-łokoła". Hercen bowiem nie 
odpowiedział i, o ile nam wiadomo, nie znosi emigracji londyńskiej.
Zaprzestanie wydawania „Kołokoła" nie zrobiło żadnego wrażenia ani w Londynie, 
ani w Paryżu. Amoralne życie Hercena, pijaństwo i fiasko prób przeciągnięcia 
większości emigracji na swoją stronę położyły kres propagandzie. Rosjanie, 
którzy przebywają w Londynie, prowadzą się dobrze, unikają jego agentów. W 
Paryżu na wystawie kilku jego adeptów całą dobę spędziło w rosyjskiej knajpie 
Kreszczenki, ale mimo wysiłków nie udało im się zdobyć ofiar.
Z Paryża donoszą, że sytuacja materialna emigracji pogarsza się.
Komitet Główny Zjednoczenia zupełnie nie zajmuje się wspomaganiem emigrantów, a 
komitet do wydawania zaświadczeń niemal już nie istnieje. Komitety Francusko-
Polski i Duchowieństwa Francuskiego wyczerpały wszystkie zasoby pieniężne; rząd 
francuski z największym trudem wydaje zapomogi tym, którzy obecnie przyjeżdżają. 
Wszystkie zebrania publiczne i kawiarnie podporządkowano nadzorowi policji.
Kolonia w stanie Wirginia w Ameryce założona przez Tochmana pod nazwą Nowa 
Polska stacza się ku upadkowi. Spośród 20 kolonistów pozostało zaledwie 13, a i 
ci pozostają bez środków do życia — należy powątpiewać, czy przetrzymają zimę. 
Nienawiść i stałe bójki wśród emigrantów do tego stopnia zbrzydły Amerykanom, że 
żaden z nich nie chce przyjmować Polaków do roboty.
Czasopismo „Harper's Magazin" umieściło ostry artykuł, w którym oskarża Polaków 
w Turcji, że są gorsi od Turków i przeszkadzają narodowemu rozwojowi Serbów.
W tych dniach zmarł w Londynie Franciszek Zieliński, były emisariusz w Galicji, 
uczestnik buntu Węgrów w roku 1849.
27 sierpnia [1867]
Skworcow wczoraj pojechał do Niemiec i Rosji w sprawach handlowych. Jak wiadomo, 
w latach ubiegłych utrzymywał on stałe kontakty z Hercenem i Tchórzewskim. W 
chwili obecnej kontaktował się z przybywającymi tu Rosjanami. W swoim kantorze 
zatrudnia wyłącznie polskich emigrantów i jest dobrze widziany przez polskich 
patriotów. Bobczyński — jeden z głównych członków Londyńskiego Centralnego 
Towarzystwa Demokratycznego, otrzymał amnestię i jedzie do Galicji. Wielu 
tutejszych i francuskich emigrantów złożyło prośby o amnestię i zezwolenie na 
powrót do Galicji. Według wszelkich danych zamierzają oni uczynić Galicję 
ośrodkiem spisku. Liga Polska i Czartoryski wydają wszystkim jadącym do Galicji 
zapomogi.
Otwarcie i poświęcenie kaplicy polskiej na Gower street przeszło 
niezauważenie25; z planów zorganizowania manifestacji nic nie wyszło. Centralna 
Gmina wyznaczyła na ten dzień ogólne zebranie, wynajęła dziesięć karet, ale z 
przyczyn nie wyjaśnionych Sheffield i Manchester nie przysłały delegatów. Jeżeli 
biskupi angielscy Manning i Morris nie zaczną wydawać zapomóg — kaplica ta nie 
utrzyma się długo. Ksiądz Podolski częstując emigrantów zakąską i winem 
powiedział: „nasza polska kaplica będzie ośrodkiem propagandy religijnej i 
politycznej". Wieczorem wielu z zaproszonych rozpoczęło w mieszkaniu Podolskiego 
grę w karty, w której aktywny udział wzięło także duchowieństwo emigracyjne. O 
godzinie jedenastej wieczorem podpici goście otworzyli okna, zaczęli śpiewać 
Boże, coś Polskę i inne pieśni. Niewiarygodne wrzaski rozlegające się z domu, 
gdzie otwarto kaplicę polską, zmusiły
sąsiadów do wezwania policji, która rozpędziła emigrantów do domów. Wątpliwe, by 
tego rodzaju naruszenie obyczajów londyńskich przyniosło pożytek.
Bulewski, prezes polskiego Ogniska Rewolucyjnego, wyjechał do Paryża, ażeby przy 
pomocy L. Zienkowicza utworzyć podobną sekcję w Paryżu.
W chwili obecnej wszyscy hersztowie emigracji zwracają uwagę szlachty, zarówno w 
Galicji, jak i Poznańskiem, na oświatę ludu, oczywiście w duchu wrogim (dla 
nas). Działyński wyznaczył nagrodę w wysokości 2000 fr. za najlepszy samouczek 
dla ludu, stowarzyszenie duchowieństwa w Paryżu postanowiło również wydawać 
„Głos dla Ludu".
P.S. W następnym miesiącu przenoszę się do dzielnicy polskiej — natychmiast 
przyślę nowy adres. Mam nadzieję, że na nowym miejscu zamieszkania będzie mi 
wygodniej zbierać informacje.
W Paryżu zmarł Wincenty Słubicki — były major 4 pułku liniowego, były agent 
Zamoyskiego w czasie wojny krymskiej.
Szulczewski powrócił do Londynu, mieszka na Duke street 10, St. James.
Ukazało się nowe dzieło L. Mierosławskiego — czwarty tom Rewolucji 1831 roku. 
Piąty tom znajduje się w druku w Księgarni Luksemburskiej w Paryżu. Pianista 
Sowiński, który podróżuje po Europie i daje koncerty na rzecz emigracji 
polskiej, przybył do Sable d'Olonne i ogłosił na afiszach koncert na rzecz 
wychodźców polskich. Jednakże mer miasta, pan Petiteau, wydał zarządzenie, by 
zerwano afisze, i zezwolił tylko na umieszczenie napisu: „na rzecz biednych". 
Emigracja jest niezmiernie oburzona na mera.
W Poznaniu rozwinięto wielką agitację w związku z wyborami do Północnego 
Parlamentu. Pilaski, Radoński i Śląski [z Trubcza] zorganizowali wyborczy 
komitet centralny.
2 września [1867]
W chwili obecnej zarówno emigracja, jak i główni działacze w Galicji i 
Poznańskiem gorliwie pracują nad rozwiązaniem następującego zadania: jakim 
sposobem oświecić naród (tzn. następne pokolenie)? Wszystkie niepowodzenia 
minionego buntu przypisują oni niedostatecznemu oświeceniu ludu. Nie jest nam 
zupełnie wiadome, co wymyśliła szlachta galicyjska i poznańska. Przytoczymy 
tutaj jedynie myśl przewodnią emigracji, którą sformułował delegat [K.] 
Dąbrowski na walnym zebraniu 27 sierpnia:
„W chwili obecnej, aby uzyskać niepodległość, należy cały naród powołać pod 
broń, dla osiągnięcia zaś tego celu należy masy oświecić w duchu polskości. 
Wychowanie książkowe nic nie jest warte, żywe słowo wypowiedziane z miłością 
braterską szybciej oświeci umysły
ludu. Kto podejmie się roli nauczyciela ludowego, musi przygotować się na to, że 
uczeń jego ma wiele braków, musi zdobyć jego zaufanie i wykładać swój przedmiot 
według systemu zrozumiałego dla wszystkich. Pod czujnym okiem wrogów żadna 
książka nie może dotrzeć do najbardziej skrytych zakątków życia domowego. 
Tymczasem słowo, szczególnie z ust duchownego, dotrze, gdzie trzeba, i 
przyniesie pożytek. Książkę może przynieść przyjaciel i wróg, książkę nie każdy 
zrozumie. Tymczasem za słowo wypowiedziane przez człowieka cieszącego się 
szacunkiem, który dzieli ze swymi smutek i radości, można ręczyć. Jeżeli mozolną 
pracą wprowadzimy ten system wychowania w Polsce — wówczas możemy oczekiwać w 
pełni dojrzałych owoców. Do tej chwili nie mieliśmy nauczycieli ludu, z 
wyjątkiem Konarskiego, Zawiszy, Wołłowicza i kilku innych. Wszystkie wysiłki 
nasze były tymczasowe i bezpłodne. Duchowieństwo zajmując się inspiracjami 
religijnymi, otwierając drogę do wiecznego królestwa, zapominało o ziemskim. 
Obecnie wzięto się do rzsczy, jednakże przeszkody są tak ogromne, iż wątpić 
należy, aby bez wspólnego wysiłku cokolwiek osiągnąć. Nikt nie może zaprzeczyć, 
że w chwili obecnej szerokie pole do działania otwarto dla nas w zaborze pruskim 
i austriackim. Jeżeli powołania naszego nie wypełnimy w tych dwóch częściach 
starej Polski — będzie to równe samobójstwu. Oświecenie tych dwóch części wleje 
nowe życie także w pozostałą część znajdującą się pod władzą Rosji. Promień 
wolności jest tak silny, że przenika mrok despotyzmu i triumfuje.
Podczas przyjacielskich rozmów, spacerów, wśród wesela do wszystkich zakątków 
ogniska domowego przeniknie ta myśl zasadnicza i przygotuje do dzieła 
podrastające pokolenie. My, a w szczególności młodsi nasi bracia, zobowiązani 
jesteśmy, w miarę naszych sił, z poświęceniem pojechać tam, gdzie żywe słowo 
znajdzie gościnę i przyniesie pożytek. Komitet główny, który wysłał mnie w celu 
zbadania sił emigracji, proponuje każdemu, kto czuje się na siłach, by wykonać 
tę misję, opłacenie podróży i wydanie zapomogi. Mam nadzieję, że Gmina Londyńska 
znajdzie w gronie synów swych nauczycieli podrastającego pokolenia."
Następnie Żabicki wysunął propozycję listy emigrantów. Wybór emisariuszy 
odbędzie się w październiku.
P.S. Należy szczególnie uważać w porze wiosennej, ponieważ bez wątpienia nastąpi 
wówczas wysyłka emisariuszy do Galicji i Poznań-skiepo, a stamtąd nietrudno 
przedostać się do Polski razem z kontra-bandzistami.
Sztab Generalny polskiej emigracji jeszcze się nie uformował; [do chwili 
obecnej] wybrano następujące osoby26: ze Szkoły Wojskowej St. Cyr: Seweryn 
Karpuszko, Ignacy Kurniewicz, Joachim Żeleszkiewicz. Byli studenci uniwersytetu 
w Petersburgu i Dorpacie: August
Reutt (instruktor artylerii), Uderski (inżynier) z uniwersytetu kijowskiego, 
Kinel z Instytutu Łączności.
Starają się wysłać do Prus i Austrii na służbę wszystkie osoby mające specjalne 
wykształcenie wojskowe. Wysłani znajdować się będą na listach tzw. sztabu 
emigracji.
Kongres pokoju w Genewie przysłał do Centralnej Gminy Londyńskiej odezwę 
wzywającą do wysłania delegatów do Genewy na dzień 9 października. Jednakże 
emigracja tutejsza jest ogromnie zawzięta na prowodyrów pokoju międzynarodowego 
i żaden delegat nie zostanie wysłany. Card [Ćwierczakiewicz] — były członek i 
agent ogniska rewolucyjnego, objął funkcję sekretarza w komitecie genewskim; 
demokracja jest tym rozwścieczona. Zabroniono zbierania składek na rzecz 
komitetu genewskiego.
12 września [1867]
Załączam niniejszym szczegółowe sprawozdanie o otwarciu kaplicy polskiej w 
Londynie.
Otwarcie i poświęcenie kaplicy polskiej na ulicy Gower street nr 110 odbyło się 
25 sierpnia. Mszę odprawiał ksiądz Rafael w asyście księży Folly'ego i Ballarda. 
Kazanie wygłaszał arcybiskup Westminsteru Man-ning. Kazanie to pozbawione było 
znaczenia politycznego. Śpiewaczki: panna Novello i pani Holden, przy 
akompaniamencie księdza Dolana na organach, wykonały utwory Mozarta. Na koniec 
mszy emigranci odśpiewali Boże, coś Polskę. Po zakończeniu ceremonii ksiądz 
Podolski zaprosił arcybiskupa na otwarcie biblioteki polskiej założonej przez 
Baranieckiego. Arcybiskup po raz drugi wygłosił przemówienie i radził wzmocnić 
religijne wychowanie młodej emigracji. Dziękując za uczestnictwo, Baraniecki 
wręczył arcybiskupowi upominek.
Projekt założenia kaplicy polskiej wysunął Podolski. Ksiądz Emeryk Podolski był 
duszą spisku na Wołyniu i razem z Baranieckim zamierza założyć szkołę dla dzieci 
emigracji. Dwa lata temu Jażdżewski, przysłany tutaj z Poznania, zebrał około 70 
włóczących się po ulicach dzieci emigrantów polskich i wysłał do Francji, gdzie 
umieszczono je w szkołach. Obecnie rodzice starają się sprowadzić je do Londynu 
i umieścić w mającej powstać szkole Podolskiego. Jednakże zrealizowanie zamiaru 
założenia szkoły polskiej w Londynie zostanie na długo zahamowane z powodu 
trudności finansowych i niepowodzenia prób otrzymania pieniędzy z Galicji. 
Żabicki, jak chodzą słuchy, ma być dyrektorem tego zakładu. Tarnowski i 
Jakubowski wyjeżdżają w tych dniach do Księstwa Poznańskiego w charakterze 
emisariuszy dla zbierania datków.
Emigracja polska w Londynie znalazła się w sytuacji bardzo krytycznej. Rząd już 
całkiem nie wydaje zapomóg, a Liga Polska Czarto-ryskiego zaprzestała datków. 
Londyński Komitet Centralny debatuje
nad tym, jak rozwiązać sprawą przesyłania druków propagandowych do Polski i 
jakie punkty są najbardziej dogodne dla wysyłania emisariuszy. W Paryżu 
Mierosławski obiecał 1000 franków nagrody za najlepszy katechizm ludowy.
21 września [1867]
Nowy projekt statutu Zjednoczenia Emigracji.
Jarmund, Dąbrowski i Wróblewski ułożyli nowy projekt pod tytułem Sprawozdanie o 
zasadach organizacyjnych emigracji polskiej. Mniejszość Komitetu Szwajcarskiego 
pragnie założyć coś w rodzaju warszawskiej organizacji tajnej i skupić władzę w 
swoim ręku, ale na skutek niedawnej opozycji plan ten nie zostanie zrealizowany. 
Plan większości polegający na tym, ażeby każdy emigrant miał swobodę decyzji, 
czy chce być członkiem zjednoczenia, czy też nie — został przyjęty życzliwie. W 
celu ostatecznego sformułowania statutu wybrano delegatów z trzech gmin 
paryskich, po jednym mają wysłać Anglia i Belgia. Podstawowe zasady statutu 
noszą charakter demokratyczny, ażeby pozyskać członków gminy demokratycznej.
Te dwie główne zasady nowego statutu przyjęte zostały przez Towarzystwo 
Demokratyczne życzliwie.
Jeżeli mieliśmy do tej pory spokój i nie było złośliwych zamachów ze strony 
emigracji, zawdzięczaliśmy to wyłącznie temu, że panowała wśród nich niezgoda. Z 
chwilą gdy projekt ten zostanie przyjęty i zjednoczenie dojdzie do skutku — 
będziemy mieli z nimi wiele kłopotu. Ostateczny termin nadsyłania głosów za 
projektem lub przeciwko niemu wyznaczony został na 30 września br. Rozwinięto tu 
ożywioną agitację, w której prym wodzą demokraci, którzy pragną otrzymać 
większość w komitecie i przeforsować do nowego komitetu Mierosławskiego.
Następne zebranie emigrantów Gminy Londyńskiej wyznaczono na jutro — 22 września 
o godzinie 7 wieczorem w tawernie „White Horse" na Theobald's Road, w celu 
ostatecznego przegłosowania kwestii nowego zjednoczenia.
Apolinary Pożerski wyjechał nagle z Londynu do Francji; uważają, że nadaje się 
on na emisariusza do guberni zachodnich.
NB. Załączam niniejszym list A. But[kowskiego],28 na który wysłałem odpowiedź.
26 września [1867]
W tych dniach miałem zaszczyt wysłać sprawozdanie o nowej organizacji głównego 
stowarzyszenia „Zjednoczenie" i równocześnie orygi-
nał listu A. But[kowskiego], do których załączona została kopia listu do A.F. 
[Szulcowi] z własnymi uwagami dotyczącymi powrotu do Rosji.
W ubiegłą niedzielę odbyło się walne zebranie Centralnej Gminy Londyńskiej w 
tawernie „White Horse", na którym większością głosów postanowiono przystąpić do 
ogólnego zjednoczenia i uznać władzę komitetu pod jednym warunkiem: ażeby 
podczas nowych wyborów Mierosławski wybrany został członkiem i przedstawicielem 
partii demokratycznej.
Ognisko Rewolucyjne L. Bulewskiego nie wysłało delegatów i wyznaczyło termin 
zebrania swych członków w Greenwich na 29 września. Charakter tego 
stowarzyszenia znany jest z proklamacji — jego celem jest wywołanie zaburzeń w 
Polsce. Środki, jakimi dysponuje Ognisko, są minimalne i jedynie w ostatnim 
okresie na prośbę [Leona] Zienkowicza Działyński dał zapomogę w wysokości około 
2000 franków.
W najbliższym czasie zapadnie decyzja dużej wagi: czy odbędzie się głosowanie w 
sprawie nowego projektu? Rzecz zostanie wyjaśniona na początku przyszłego 
miesiąca. Jeżeli wybory przejdą pomyślnie — należy oczekiwać wzmożonej agitacji.
Czartoryski i Zamoyski nie próżnują i przy pomocy księży starają się przenieść 
działalność emigracji do Turcji, ażeby odnowić kwestię wschodnią i wywołać wojnę 
Rosji z Turcją. Około 20 emigrantów wysłano z Paryża do Mołdawii i na 
Wołoszczyznę.
2 października [1867]
Kongres pokoju w Genewie niezmiernie przestraszył emigrację polską, tym bardziej 
iż wzięło w nim udział wielu liberałów, a Komitet Główny Zjednoczenia wysłał 
swego delegata w osobie Bosaka, ażeby przy okazji poruszył sprawę Polski.
Zwolennikom rewolucji udało się podburzyć obywateli genewskich i wywołać waśnie 
w środowisku obradujących. Wyjazd Garibaldiego położył koniec obradom kongresu — 
wkrótce potem Hauke również wysłał do komitetu list. [...]
A. Giller wydał Historię powstania polskiego, w której zaatakował 
Mierosławskiego. Demokraci są ogromnie niezadowoleni i starają się szkodzić 
Gillerowi.
W tych dniach zmarł w Paryżu Leon Mazurkiewicz, agent Mierosławskiego i były 
alter ego w wyprawie Łapińskiego. Należał on następnie do stowarzyszenia 
kolonizacyjnego emigracji polskiej w Ameryce.
29 września o godzinie 5 po południu odbyło się półgodzinne zebranie 
Zjednoczenia Robotników Polskich w sali stowarzyszenia na Tol-
mers Sąuare nr 4, na którym postanowiono zjednoczyć wszystkie organizacje 
emigracyjne, masonów, demokratów i rewolucjonistów Bulew-skiego w jedno 
centralne stowarzyszenie. Równocześnie postanowiono pobierać od członków 
miesięczną składkę.
Artykuł o Bułgarii i polskich renegatach w Turcji zamieszczony w „Inwalidzie" 
zrobił duże wrażenie. Artykuł, który ukazał się w „Wiestniku" o obaleniu 
drewnianych figur w Grodnie i klasztorze karmelitów, spotkał się z aprobatą 
emigracji. Tego rodzaju artykuły są bardzo szkodliwe i dają wrogom możność 
przedrukowywania ich w gazetach zagranicznych.
15 października [1867]
W sobotę 12 października odbyło się walne zebranie zwolenników Czartoryskiego, 
na które zaproszono dwóch członków Towarzystwa Demokratycznego — Wereckiego i 
Dowmonta. Celem zebrania było sformułowanie projektu ogólnego zjednoczenia bez 
względu na przekonania polityczne i religijne. Funkcję prezesa sprawował 
Szulczewski. Po zreferowaniu przyczyn, które doprowadziły do szybkiego 
zjednoczenia całej emigracji, Szulczewski w imieniu Czartoryskiego wyraził chęć 
porzucenia waśni i dążności arystokratycznych oraz obiecał sprzyjać Komitetowi 
zarówno moralnie, jak i materialnie. W zamian za to Czartoryski pragnie, aby 
jeden z jego zwolenników wybrany został członkiem Komitetu. Większość emigracji 
paryskiej wyraziła zgodę, obecnie wszystko zależy od komitetów prowincjonalnych, 
a w szczególności od partii Mierosławskiego. Jeżeli i te przeszkody zostaną 
usunięte — wówczas zjednoczenie stowarzyszenia dojdzie do skutku i należy 
oczekiwać nowych zaburzeń.
Z Londynu wysłany został do Galicji w celu zebrania składek, a także w sprawach 
politycznych Mańkowski alias Maniewski, który mieszka w Anglii pod podwójnym 
nazwiskiem. Ma przy sobie instrukcje i adresy osób, które z nim współpracują.
Ksiądz Podolski napisał razem z Matusiewiczem broszurę Katechizm ludowy, którą 
wysłano do Zurychu w celu wydrukowania. Książka ma format 16°, całe wydanie 
przeznaczono na wysłanie do Polski. Bara-niecki ofiarował na ten cel 800 
franków.
Jeżeli chodzi o fabrykowanie banknotów — postaram się zebrać informacje. U 
Michalskiego nie odbywają się już wieczorne zebrania demokratów, całe 
Towarzystwo przeniosło się do swego klubu.
Fabrykowaniem fałszywych banknotów zajmują się wyłącznie Żydzi z Polski, którzy 
mieszkają w City lub na Whitechapel. Są oni obecnie bardzo ostrożni, a fałszywe 
banknoty wywożą do Belgii i do Niemiec. Mieszka tutaj niejaki Grinberg, który 
niewątpliwie jest członkiem szajki. Mówili mi o nim emigranci.
22 października [1867]
Pogłoski o możliwości wybuchu wojny europejskiej wzburzyły do tego stopnia 
emigrację, iż na ubiegłym zebraniu wieczornym, które odbyło się w niedzielę 20 
października, postanowiono doprowadzić do końca wybory i przyjąć warunki 
Komitetu Zuryskiego bez poprawki; następnie wybrano członków-korespondentów 
Centralnej Gminy Londyńskiej — Żabickiego, Marcinkiewicza i Pusłowskiego.
Na początku przyszłego miesiąca, mianowicie 12 lub 15 listopada, każda gmina lub 
sekcja emigracji wybierze spośród swych członków osobę energiczną, która 
zostanie wysłana do Paryża, gdzie wybrani złożą pod przewodem księdza 
Żulińskiego przysięgę, otrzymają pieniądze i instrukcje. Na podstawie wszelkich 
danych, jakie otrzymujemy z Paryża, okazuje się, iż tamtejsza emigracja rozwija 
niezwykle ożywioną działalność. Wszystkie wybrane osoby wysłane zostaną do 
Galicji i Prus, a stamtąd obowiązane są przedostać się do Polski. W Londynie na 
pewno wybiorą Lipińskiego, któremu Szulczewski dał 100 franków na wyekwipowanie 
się. Kochanowski, o którym pisaliśmy, proponował swoją kandydaturę i żądał od 
Szulczewskiego zapomogi na podróż do Paryża, ale wskutek interwencji policji 
francuskiej Szulczewski nie tylko odmówił wydania mu zapomogi, lecz polecił swym 
agentom śledzić Kochanowskiego.
Według słów Żabickiego z Paryża wysłani zostaną do Polski Akie-lewicz, Zaborski 
i, być może, Giedroyć. Agent Towarzystwa Demokratycznego — Konstanty Bobczyński, 
przebywa w chwili obecnej w Galicji. Policja austriacka może wydobyć od niego 
wszystkie tajemnice przyszłego buntu.
Kraczkiewicz — agent Mierosławskiego, wyjechał obecnie do Liege, gdzie zamówił 
partię rewolwerów kieszonkowych.
U Michalskiego znowu odbywają się wieczorami zebrania.
30 października [1867]
Pochód Garibaldiego na Rzym wzburzył emigrację. W oczekiwaniu na wybuch wojny 
europejskiej polecono sporządzić listy ochotników. Wszystko wskazuje na to, że 
emigracja rozwija niezwykle ożywioną działalność, a Ognisko Rewolucyjne 
Bulewskiego poleciło swym zwolennikom popierać Mazziniego. Należy powiadomić 
rząd francuski, że w Londynie dojrzewa spisek przygotowujący zamach na życie 
Napoleona i być może wkrótce zamach dojdzie do skutku. Agenci Mazziniego w 
Londynie — Olivieri i Calvetti, utrzymują stały kontakt z Bulew-skim, który w 
ich sprawach często jeździ do Paryża. Z pewnością policja francuska wie o 
istnieniu spisku, ale nie wie, kto w nim uczestniczy. Oprócz wyżej wymienionych 
Włochów i Bulewskiego do spisku należą jeszcze Bernard, czyli książę Heindrich 
[Henryk?], który podaje
się za członka warszawskiego klubu rewolucyjnego, Downarowicz, Kraczkiewicz i 
Borkowski. Z pewnością liczba ich jest znacznie większa ale właśnie za 
pośrednictwem tych spiskowców można by dowiedzieć się o tajnych przygotowaniach.
9 listopada [1867]
Nowy statut „Zjednoczenia", przedyskutowany przez ogół członków, otrzymał 580 
głosów29, większość członków nie wypowiedziała swego zdania lub opowiedziała się 
po stronie mniejszości. Gmina La Villette przysłała następującą odezwę do 
emigracji:
1. Wybory do Komitetu winny być przeprowadzone przez głosowanie powszechne całej 
emigracji;
2. Równocześnie z wyborami należy wybrać Komitet (tymczasowy), który rozpatrzy 
nowy statut i wniesione doń poprawki;
3. Nazwy stowarzyszenia „Zjednoczenie" nie należy używać, lecz pozostawić 
prawdziwą nazwę — Komitet Reprezentacyjny lub Organizacja Emigracji.
Z wszystkich danych wynika, że projekt organizacji przygotowany przez 
Mierosławskiego w duchu czysto demokratycznym nie otrzymał większości głosów i z 
pewnością nie utrzyma się, gdyż 500 głosów nie stanowi jednej trzeciej. 
Demokraci są ogromnie oburzeni i z pewnością wystąpią z protestem 29 listopada.
Ksiądz Żuliński, który pragnął wprowadzić do statutu despotyzm religijny, 
spotkał się z tak silnym protestem, że postanowił wyjść z pokoju. Trwają tu 
przygotowania do rocznicy 29 listopada. Wszystkie sekcje wyślą delegatów do 
Londynu. Oczekują Mierosławskiego.
Załączam niniejszym „Głos Wolny".
[listopad, 1867]
Na walnym zebraniu Centralnej Gminy Londyńskiej A. Suchodolski, nowy agent 
Mierosławskiego, odczytał urywek pisma E. Petyona — b. adiutanta Mierosławskiego 
— o udziale Mierosławskiego w buncie 1863 roku. Mając możność otrzymania 
stenogramu — przesyłam teraz streszczenie, które, być może, przyda się Panu w 
przyszłości. [...]30
26 listopada [1867]
Partia Zjednoczenia, czyli tzw. Komitet Główny Reprezentacji znowu znajduje się 
na skraju przepaści i być może nastąpi ogólna dezorganizacja.
W ubiegłym roku Komitet obejmował 1658 osób. Pod koniec roku siły Komitetu 
osiągnęły cyfrę 2000, kiedy nagle, na skutek waśni wśród
kierownictwa i agitacji Mierosławskiego, w obecnych wyborach zaledwie 565 czy 
570 emigrantów wyraziło chęć poparcia istniejącego Komitetu. Można być teraz 
zupełnie spokojnym, że zjednoczenie ogólne całej emigracji nie dojdzie do 
skutku. Natomiast we Francji i Anglii powstały nowe sekcje, składające się z 
osób bardzo niebezpiecznych.
W Paryżu dwie gminy — La Villette i Montparnasse, które są słabo śledzone przez 
policję francuską — starają się przeciągnąć na swoją stronę energiczną młodzież 
i wysłały już na swój koszt 8 agentów do Turcji. W tych dniach wysłani zostaną 
do Bukaresztu Sieńkowski i Pu-słowski z paszportami francuskimi, ażeby utworzyć 
w księstwach polską lożę masońską na wzór londyńskiej. Pomiędzy gminami La 
Villette i Montparnasse a Komitetem Głównym w Zurychu toczy się walka, która 
jest dla nas bardzo korzystna. Jarosław Dąbrowski, Jarmund i Wróblewski wysłali 
z Paryża 2 listopada odezwę do gmin emigracyjnych, protestując przeciwko 
działalności gminy La Villette. Odezwa ta przyniosła im jeszcze większe szkody. 
Wybory zakończą się w grudniu i nie ulega wątpliwości, że niepomyślnie.
Ksiądz Żuliński wstąpił do zakonu jezuitów i porzucił Komitet; przeciwko 
Swiętorzeckiemu zorganizowała się silna opozycja. Od wyborów do zarządu Komitetu 
zależeć będzie spokój kraju.
Encyklika papieża z 17 października przeciwko naszemu rządowi wywołała śmiech i 
oburzenie emigracji.
Gruczyński wybrany został przez demokratów zarządzającym wszystkimi ich 
sprawami.31 W roku 1862 bywał on niejednokrotnie w Warszawie z proklamacjami 
Mierosławskiego.
Wszystkie gminy przygotowują się do uroczystości 29 listopada. Ksiądz Podolski 
ofiarował 200 franków i obiecał wziąć udział [w uroczystości].
Do Londynu przybyło wielu emigrantów z Sheffieldu i Manchesteru.
3 grudnia [1867]
W tych dniach przebywało tu dwóch Rosjan z Genewy — niejaki Łapin, człowiek 
zamożny (kupiec!) i razem z nim jakiś marszałek szlachty, wzrostu więcej niż 
średniego, gruby, z niewielkimi wąsikami. Obaj ci panowie w czasie swego pobytu 
w Genewie (gdzie mieszka małżonka jednego z nich) utrzymywali systematycznie 
stosunki z Her-cenem i Tchórzewskim; obaj są przekonań bardzo liberalnych i 
niezadowoleni z rządu. Nie znając ich działalności w Genewie, nie mogę 
dostarczyć szczegółowych informacji, oceniając jednak na podstawie doniesień 
mego agenta, uważam za swój obowiązek zwrócić na nich uwagę Jaśnie Oświeconego 
Pana.
Święto 29 listopada minęło stosunkowo spokojnie, zebrało się około 120 
emigrantów, przemówienia i program nie zasługują na uwagę. Za-
łączam niniejszym „Głos Wolny", który ukazał się po dłuższej przerwie. Ksiądz 
Podolski nie wziął udziału w uroczystościach 29 listopada.
14 grudnia [1867]
Agitacja prowadzona przez Polaków nareszcie zmusiła rząd francuski do podjęcia 
radykalnych środków. W końcu listopada policja przechwyciła dwa listy 
Bulewskiego z Sheffieldu i odkryła istotę spisku, o którym już powiadamialiśmy 
Pana i prefekta paryskiego, jednakże ze względu na to, iż spiskowcy przebywają 
poza granicami Francji, nie można ich ścigać drogą sądową.
8 grudnia przybył tutaj agent francuski Eugene Drouville, odwiedził mnie, ażeby 
zebrać szczegółowe informacje o spisku, prawdopodobnie z polecenia p. Marseille 
lub byłego prefekta. Przekazałem mu pewne szczegóły oraz podałem miejsce ich 
spotkań sobotnich, które się odbywają w tawernie masonów francuskich na Dean 
street. Niezależnie od przedsięwziętych środków i zakazu świętowania rocznicy 29 
listopada rząd francuski postanowił wysłać emigrantów do odległych miast 
południowych departamentów. Wiśniewski i Sokulski, którzy przybyli z Londynu do 
Paryża, zostali wysłani do Marsylii. Prefekt oświadczył Czartoryskiemu, że 
jeżeli emigranci nie uspokoją się i nie porzucą spisków — rząd francuski 
ostatecznie skreśli z budżetu zapomogi dla emigrantów polskich. Czartoryski 
wezwał Szulczewskiego, polecił mu obserwować Polaków w Londynie i nie wydawać 
paszportów osobom podejrzanym. Zarówno Czartoryski, jak i partia rewolucyjna 
posiadają swoją tajną policję, dwaj tajni agenci pracują w hotelu Charing Cross 
w charakterze przewodników. Obaj są nam znani i wiernie nam służą. Agent 
Bulewskiego — Piotrowski, utrzymuje stałe kontakty z masonami francuskimi i żyje 
na ich koszt; Bulewski mieszka w Sheffieldzie, czasami również w Londynie.
Zamach zostałby dawno urzeczywistniony, gdyby Partia Demokratyczna, a w 
szczególności Mierosławski, zdecydowała się połączyć z Ogniskiem Rewolucyjnym. 
Ponieważ jednak ani Bulewski, ani Mierosławski nie chcą ustąpić pierwszeństwa w 
komitecie, więc panująca [między nimi] wrogość trwa od czasu buntu polskiego.
Jeżeli chodzi o Langiewicza — mogę Pana całkowicie zapewnić, że pogłoska o jego 
wyjeździe do Londynu nie ma żadnych podstaw. Od czasu ostatnich odwiedzin w roku 
ubiegłym istnieje pomiędzy nim i demokratami ogromna niechęć i wszyscy go tutaj 
nienawidzą. Co się tyczy jego zamiaru zaciągnięcia się na służbę turecką, 
wiadomo nam, iż Czartoryski stara się go tam umieścić, ażeby z czasem mieć 
narzędzie w rodzaju Czajkowskiego.
Iwanów, o którym donosiliśmy poprzednio jako o osobie tajemniczej, Utrzymującej 
kontakty z Tchórzewskim, która następnie zniknęła
z Londynu i znalazła się w Galicji — obecnie przebywa w Londynie i razem z Żydem 
Baumbergiem, synem bankiera z Warszawy, otworzył office w City. Iwanów ożenił 
się tutaj z córką adwokata i mieszka na letnisku w Norwood Junction, gdzie, być 
może, drukują banknoty rosyjskie. Donoszono nam o nim uprzednio, iż razem z 
Żydami przewoził on fałszywe asygnacje. Widziałem go — zgolił brodę, nosi wąsy i 
ma mnóstwo pieniędzy. Myślę, że konsulowi naszemu będzie nietrudno zdemaskować 
sprawki tego pana.
Przebywa tutaj niejaki Marków — lub Makarow — współpracownik gazety „Russkij 
Inwalid" — wzrostu średniego, bardzo chudy, z niewielkimi czarnymi wąsami, 
poglądów dość liberalnych, wielbiciel Hercena.
Agitacja fenian i wybuch prochu koło muru więziennego w Clerken-well 
przypominają bardzo działalność buntowników w Polsce. Anglicy jawnie żądają 
wprowadzenia rosyjskiego systemu sądowego i ukarania śmiercią winnych. Wielu 
emigrantów, utrzymujących kontakty z fenianami, jest w strachu.
27 grudnia [1867]
Wybory do Komitetu Głównego Zjednoczenia jeszcze nie zostały zakończone i 
wątpliwe, by komitet ukonstytuował się do 15 stycznia. Spośród wielu kandydatów 
wystawiona została kandydatura Józefa Tokarzewicza — herszta emigrantów w 
Poitiers. Podstawową jego idea jest sojusz z partią Hercena i demagogami 
rosyjskimi, których nazywa on przedstawicielami powstającej Młodej Rosji. 
Przeciwko niemu wypowiadają się jedynie demokraci. B. Swiętorzecki wycofał swoją 
kandydaturę i wstąpił do szkoły wojskowej w St. Cyr, ażeby po jej skończeniu 
wyjechać do armii tureckiej.
Niezgoda panująca w czasie wyborów znowu wzmogła się w związku z propozycją 
[Jarosława] Dąbrowskiego, ażeby „wszystkim Rusinom dać pełną swobodę 
opowiedzenia się za przyłączeniem do Polski lub do Rosji". Dąbrowski wywołał 
wielką burzę w środowisku emigracyjnym i z pewnością nie utrzyma się w 
komitecie, chociaż jest uważany za człowieka bardzo zdolnego.32 Wszystko 
wskazuje na to, że nowy komitet rozpocznie agitację i spiski znowu się rozwiną. 
W ogóle wszystkie plany opierają się na możliwości wybuchu wojny pomiędzy Rosją 
i Turcją. Zarówno umiarkowana partia Czartoryskiego, jak i czerwoni demagodzy 
zgodni są co do tego, że jedynym polem dla działania emigracji jest Turcja. 
Wielu emigrantów polskich zamieszanych w spisek uciekło z Francji. Kilku z nich 
przybyło tutaj.
Święto Bożego Narodzenia przerwało na chwilę agitację.
Do szkoły wojskowej w St. Cyr wstąpili Kaczkowski, Pety on, Swiętorzecki i 
Rydzewski, a także Koszutski. Po zakończeniu kursu wyślą ich do Turcji.
18681
3 stycznia [18]68
Na wiecu 1 stycznia Żabicki odczytał urywek dotyczący ostatnich dni ekspedycji 
Mierosławskiego do Polski. Załączam niniejszym krótkie streszczenie.2 [...]
P.S. Będę od czasu do czasu wysyłać takie sprawozdania dotyczące ich 
działalności, których dostarcza nam komitet londyński, ponieważ mogą one 
posłużyć jako nić przewodnia dla odkrycia winnych mieszkających dotąd bezkarnie 
w Polsce.
Bulewski wyjechał na Jersey, dokąd zjechali się demagodzy francuscy na spotkanie 
z Wiktorem Hugo. Obawa przed ewentualną wojną pomiędzy Francją i Prusami z 
udziałem Rosji wywołuje paniczny strach.
Mam zaszczyt przesłać Panu z okazji Nowego Roku życzenia wszystkiego 
najlepszego.
11 stycznia [1868]
Agitacja w środowisku emigracji polskiej wzrasta. Agenci Czartoryskiego i 
Mierosławskiego jeżdżą z miasta do miasta zbierając podatki. W tych dniach do 
Londynu przyjechali Klimaszewski, Akielewicz, Sa-wicki, Romer i jeszcze jeden 
osobnik, którego nie znam. Wszystkie swoje nadzieje wiążą oni z kwestią 
wschodnią i ewentualnością wojny pomiędzy Rosją i Turcją. W lutym zamierzają 
wysłać z Paryża wielu agentów do Księstw Naddunajskich i Stambułu. Sułtan 
zaaprobował projekt Sadyka Paszy, a właściwie Czartoryskiego, aby przyjąć 
Polaków do tajnej policji. Wybrano w tym celu około 40 osób. Wyślą ich na koszt 
rządu tureckiego z Paryża i Londynu do Triestu, stamtąd do Konstantynopola, a 
następnie do Księstw [Naddunajskich] w celu śledzenia i przeciwdziałania agentom 
rosyjskim. Jest to sprawa postanowiona. Obecnie wybierają potajemnie spośród 
starej i nowej emigracji ludzi zdolnych i władających językami obcymi, w 
szczególności rosyjskim. Od czasu wojny krymskiej wielu Polaków z legionu 
Zamoyskiego
wstąpiło na służbę do policji tureckiej, ale ich działalność nie przynosiła 
owoców na skutek ich złego prowadzenia się i pijaństwa. Obecnie, według planu 
Czartoryskiego, organizacja policji tajnej, w szczególności w Mołdawii i Serbii, 
spoczywać będzie w ręku Polaków. Rząd francuski nie tylko zaaprobował ten 
projekt, lecz obiecał także pomoc materialną. Osoby przyjeżdżające tutaj w celu 
werbowania ludzi zdolnych zachowują wszystkie środki ostrożności, by utrzymać 
ten plan w tajemnicy przed agentami rosyjskimi; dopiero wczoraj dzięki dziwnemu 
zbiegowi okoliczności udało mi się uzyskać konkretne informacje.
Wielu emigrantów z sekcji paryskiej i belgijskiej wyjeżdża do Galicji rzekomo w 
celu zamieszkania i znalezienia środków do życia, w rzeczywistości zaś po to, by 
pełnić rolę agentów emigracji i usposabiać wrogo do rządu rosyjskiego. W 
Londynie werbunek rozpocznie się 15 lub 16 stycznia. W tym celu naznaczono 
zebranie w mieszkaniu Szulczewskiego. Wybrane osoby zostaną wysłane do Turcji 
pod pretekstem formowania nowego oddziału kozaków sułtańskich, ale po przybyciu 
na miejsce przeznaczenia dowiedzą się o celu podróży i wstąpią w szeregi agentów 
policji tureckiej.
Szczególnie aktywny udział w tej akcji bierze ksiądz Podolski — prawie 
codziennie odbywają się u niego narady. O dalszym biegu wydarzeń nie omieszkam 
powiadomić Pana.
Ułożony przez Mazziniego plan zamachu na Napoleona, przy współuczestnictwie 
Bulewskiego i innych — porzucono. Jak się wydaje, rząd włoski, dowiedziawszy się 
o istocie tej sprawy, podjął wszystkie środki, by zapobiec katastrofie, a 
policja francuska, aresztując wielu spiskowców i przechwyciwszy korespondencję, 
zażegnała niebezpieczeństwo.
Agitacja fenian zmniejszyła się, ale na wiosnę oczekuje się zbrojnych wystąpień.
27 stycznia [1868]
Śmierć Władysława Zamoyskiego nie wzbudziła smutku wśród emigracji. Mimo ofiar z 
jego strony i usług nienawidzono go jako przedstawiciela arystokracji. Ciekawym 
jest natomiast fakt, iż śmierć jego położyła kres istnieniu Ligi Polskiej w 
Londynie, której wiceprezydentem był znany agitator Beales (Edmund), a 
sekretarzem Szulczewski. Na poparcie Ligi tej Zamoyski przeznaczał rokrocznie 12 
000 franków, niezależnie od datków osób prywatnych. Waligórski, Szulczewski, 
Beales i Richardson pisali jadowite artykuły antyrosyjskie. Obecnie skończyła 
się ta tragikomedia i o odbudowaniu jej nikt nie myśli.
Partia Mierosławskiego czyni wszystkie starania, by osłabić wpływ Bulewskiego. W 
końcu lutego dowiemy się o rezultatach działalności Towarzystwa Demokratycznego. 
Marcinkiewicz wyjeżdża do Lwowa
i Krakowa z polecenia Mierosławskiego. Wyjedzie z Londynu do Belgii 12 lutego z 
paszportem angielskim.
Iwanów, o którym pisałem, przebywa w Manchesterze, gdzie ma agentów. Jego 
współpracownik i zwolennik Mierosławskiego — niejaki Baumberg — jest tutaj. 
Wszystko świadczy o tym, iż zajmują się fałszowaniem banknotów, ale w ostatnich 
czasach ich sprawy przybrały bardzo kiepski obrót.
Bulewski wyjechał na spotkanie z Wiktorem Hugo na Jersey, dokąd wyjechało 
również wielu emigrantów francuskich. Oczekują tutaj gwałtownego przewrotu we 
Francji i w Anglii. Rząd w znacznym stopniu sprzyja tym pogłoskom. Szczególnych 
nowin politycznych nie ma. Emigracja czeka na wojnę powszechną lub rewolucję. 12 
lutego mam nadzieję przesłać Panu bardziej interesujące wiadomości.
8 lutego [1868]
Ognisko Rewolucyjne3 założone przez Bulewskiego przystąpiło do wyboru członków 
zarządu i agentów [w celu wysłania ich] poza granice Anglii. Prezesem wybrany 
został Bosak (Hauke), wiceprezesem — Bulewski, sekretarzem — Karpiński, 
skarbnikiem — Mikulski. Pomiędzy Towarzystwem Demokratycznym Mierosławskiego i 
Ogniskiem Bulewskiego rozgorzała walka. Postanowiono utworzyć dwie sekcje 
Ogniska Rewolucyjnego — jedną w Londynie pod kierunkiem Bulewskiego, drugą w 
Genewie — pod kierunkiem Bosaka. Agent Mazzinie-go — doktor Olivieri, który 
zbierał składki na rzecz garibaldczyków, przekazał Bulewskiemu 14 000 franków na 
pierwsze potrzeby stowarzyszenia. Zasady organizacyjne Ogniska przypominają 
tajne związki karbonariuszy4: „cel uświęca środki", zabójstwa osób koronowanych 
i kradzieże — oto podstawowe dogmaty ich wiary. Hauke nie tylko przyjął funkcję 
członka, lecz obiecał wszystkie wysiłki skierować na powiększenie organizacji. W 
jego miejscu pobytu — w Carouge koło Genewy, ma się odbyć 16 lutego walne 
zebranie — dwaj delegaci, Mikulski i Rusiecki, wyjechali wczoraj z Londynu do 
Genewy.
Bosak i Bulewski jawnie propagują carobójswo i głównym zadaniem ich związku 
będzie wyszukiwanie zdecydowanych na wszystko niegodziwców, którzy pomogą im 
osiągnąć zamierzony cel. Obaj oni żądają, by zgładzono cesarzy Francji, Prus i 
Austrii, ażeby następnie utworzyć republikę europejską. Bosak nie zgodził się z 
żądaniem Towarzystwa Demokratycznego, by ujawnić nazwiska członków Ogniska 
Rewolucyjnego — będą one trzymane w tajemnicy. W Genewie do Ogniska przystąpili: 
S. Tchórzewski, Czerniecki, Zawisza, Źychoń, Ćwierczakiewicz, Danilewski i wiele 
innych osób; z chwilą gdy dowiem się ich nazwisk, nie omieszkam Pana powiadomić. 
Niewątpliwie obecny rok upamiętniony zostanie ich działalnością skierowaną ku 
powiększeniu liczby
zwolenników. W tych dniach Bulewski oświadczył stanowczo, iż siły i środki, 
jakimi dysponuje Ognisko, wystarczą do rozpoczęcia działań i że wiosna będzie 
pamiętna.
Oprócz Włochów i [członków] byłego francuskiego stowarzyszenia demokratycznego 
Mazziniego postanowiono przyjmować emigrantów wszelkich nacji; z chwilą gdy 
liczba nowych zwolenników będzie wystarczająca dla utworzenia nowej sekcji — 
Ognisko mianuje jednego członka — Polaka, który by asystował na zebraniach. Na 
tajne zebrania Polskiego Ogniska Rewolucyjnego członkowie sekcji zagranicznych 
nie będą dopuszczani, z wyjątkiem osób znanych.
Wiktor Hugo zrezygnował z tytułu członka rzeczywistego i przyjął jedynie 
członkostwo honorowe. Oto wszystkie informacje, jakie dzięki usilnym 
poszukiwaniom udało mi się uzyskać.
W związku z protestem Towarzystwa Demokratycznego Hauke przysłał list do 
Żabickiego — odpis prześlę w tych dniach.
Przybył tutaj znany intrygant ksiądz Karol Mikoszewski z Ameryki Południowej i 
jutro wyjeżdża do Paryża. Zbierał on datki na rzecz emigracji polskiej i 
przywiózł ponad 100 000 franków.
Towarzystwo Demokratyczne wysłało adres do znanego agitatora Ed. Bealesa, 
prosząc go o wzięcie udziału w rocznicy buntu 22 stycznia, ale Beales odmówił 
prosząc, by nie obchodzono rocznicy, ażeby nie drażnić umysłów mieszkańców 
Londynu rozwścieczonych agitacją fenian. W związku z tym postanowiono nie 
święcić rocznicy.
16 lutego [1868]
Wybory do Komitetu Głównego5 nie zostały jeszcze zakończone wskutek panującej 
niezgody. Większość głosów otrzymał Wróblewski [Walery] i Jarmund [Stanisław], 
po nich następowały kandydatury: Mazurkiewicza [Wincentego], Dąbrowskiego 
[Jarosława], Juriewicza [Antoniego], Miłkowskiego [Zygmunta], Ruszczewskiego 
[Hieronima] i Pogorzelskiego [Władysława]6. Bosak-Hauke, mimo usilnych zabiegów, 
nie otrzymał większości głosów.7
Werbowanie ochotników do legionów tureckich przybrało ogromne rozmiary: we 
Francji zgłosiło się około 150 Polaków, w Belgii— 20. W Anglii — Marczewski i 
Skotnicki zamierzają wyjechać do Stambułu w celu porozumienia się z Sadykiem 
Paszą.
26 lutego [1868]
Werecki przekazał mi wczoraj bardzo interesującą wiadomość: w końcu marca lub na 
początku kwietnia Mierosławski wysyła kilku emisariuszy do Polski w celu 
przygotowania nowego buntu. Żabickie-mu polecono wybranie kandydatów. Z sekcji 
londyńskiej, zdaniem
Wereckiego, będą wybrani: Jakubowski (Żyd), Ciesielski Jakub, Pus-łowski, Karp i 
Kryński — z nich Mierosławski wybierze najbardziej doświadczonych, by wysłać ich 
do Polski. Wysyłać będą również z Paryża, Belgii i Szwajcarii. Szybki rozwój 
tajnych stowarzyszeń zmusił Mierosławskiego, jak się wydaje, do wysłania agentów 
do Polski, aby zwiększyć swe wpływy. Wszystko przemawia za tym, iż zwolennicy 
jego zostaną wysłani do Galicji, a stamtąd przenikną do Polski. Mam nadzieję, iż 
przy pomocy Wereckiego, z którym utrzymuję dobre stosunki, uda mi się dowiedzieć 
o wszystkich szczegółach i celu, jaki przyświeca wysyłaniu emisariuszy, oraz 
będę mógł przesłać rysopis uczestników.
Bulewski wyjechał do Brukseli wraz z Marcinkiewiczem.
Na dowód tego, jak zachowują się dzieci emigrantów polskich, załączam wycinek z 
gazety policyjnej. Niemal codziennie uciekinierzy polscy notowani są w sądach 
policyjnych wśród przestępców.
4 marca [1868]
2 marca zjawili się w kantorze wymiany Smarta (na Princess street, Leicester 
Sąuare) dwaj Żydzi polscy i wręczyli mu dziesięć banknotów 50-rubiowych, ale 
doświadczony wekslarz spostrzegł, iż są to podrabiane pieniądze. Przestępcy 
widząc to uciekli, zostawiając w jego ręku fałszywe banknoty. W tych dniach 
zarządca jego wymienił dwie 10-ru-blówki, które również okazały się fałszywe. 
50-rublowe banknoty podrabiane są znakomicie, jedynie orzeł na odwrocie jest 
trochę niewyraźny. [...]
Oświadczyłem Smartowi i innym właścicielom kantorów wymiennych w Londynie, że w 
przyszłości, jeżeli któryś z nich aresztuje przestępców — otrzyma od naszego 
konsula 20 L nagrody. Jestem głęboko przekonany, że jeżeli konsulowie w innych 
miastach obiecają nagrody za pojmanie przestępców — środek ten da pomyślne 
rezultaty. Właściciele kantorów bowiem częściej aniżeli ktokolwiek inny padają 
ofiarą przestępców. Jeżeli rząd zaaprobuje ten sposób — wówczas poinformuję 
poufnie właścicieli kantorów wymiany i proszę mi wierzyć, że wyznaczenie 
niewielkiej nagrody położy kres oszustwu.
10 marca [1868]
Przypuszczam, iż wie Pan o nowej manifestacji zorganizowanej przez emigrację 
polską w Paryżu. 29 lutego księżna Giedroyć, L. Chodźko, S. Elżanowski, Wł. 
Mickiewicz i A. Skotnicki zorganizowali uroczystość z okazji stulecia 
konfederacji barskiej. Rano w kościele Św. Magdaleny nabożeństwo odprawił ksiądz 
prałat Deguerry i wygłosił po francusku kazanie, wspominając cierpienia Polski. 
Mierosławski widząc, iż występują przeciwnicy jego zasad, oburzył się i posta-
nowił zorganizować analogiczną uroczystość w Londynie. Na jego wezwanie 
Centralna Gmina Londyńska ze swym niezmiennym prezydentem Oborskim zebrała się w 
knajpie „White Horse", gdzie po przemówieniu Oborskiego rozpoczęło się pijaństwo 
i bijatyka do tego stopnia, że trzeba było wezwać policję i wielu aresztowano. 
Jeżeli chodzi o konfederatów8 paryskich, postanowiono, o ile nam wiadomo, 
utworzyć nowe stowarzyszenie pod kierownictwem Elżanowskiego i Chodźki w oparciu 
o nazwisko i pomoc księżnej Giedroyć.
Demokraci tutejsi opowiadają, co następuje: po mszy w kościele Sw. Magdaleny 
dwie młode Polki Rosochackie w towarzystwie Wrób-lewskiego zbierały ofiary na 
rzecz biednych Polaków — pour les pauvres Polonais — zebrano 1200 franków. 
Księżna Giedroyć, otrzy-mawszy zebraną sumę, pojechała w towarzystwie 50 
emigrantów do Grand Hotel i zamówiła wspólny obiad z szampanem (warto by 
wspomnieć w gazetach rosyjskich o tym, jak zebrane w kościele pieniądze 
trwonione są na hulanki w Grand Hotel).
Hr. Michał Tyszkiewicz przekazał Czartoryskiemu 40 000 franków na potrzeby 
emigrantów i poparcie propagandy.
W Londynie zmarł Alojzy Krasiński — adiutant Wysockiego.
11 marca [1868] Listu od Pana, zawierającego akredytywę, nie otrzymałem.
18 marca [1868]
Centralna Gmina Londyńska postanowiła na wczorajszym zebraniu wysłać do Warszawy 
delegatów w celu rozpatrzenia warunków, w jakich możliwy jest wybuch przyszłej 
rewolucji. Postanowienie to przyjęte zostało z inicjatywy Mierosławskiego, który 
obawiając się utraty wpływów postanowił wysłać emisariuszy wcześniej, aniżeli to 
uczynią Bosak i liga rewolucyjna.
Wysunięto kandydatury obu Jakubowskich i Lewiego — Żydów, którzy zajmują się 
fałszowaniem banknotów. Wyjeżdżają oni z Londynu do Brukseli, a stamtąd przez 
Austrię do Warszawy. Mierosławski wydał im po 500 franków na podróż. 
Doświadczenie wykazuje, iż Żydzi są bardziej zdolni do tego rodzaju wywiadów. 
Dla dokładniejszej informacji podaję rysopis tych delegatów. Jakubowski ma lat 
35, jest wysoki, tęgi, nosi czarną brodę, twarz podłużna, oczy ciemne, nos orli, 
mówi swobodnie po niemiecku i po polsku, przebywał w City jako agent Skworcowa. 
Lewi (którego wielu nazywa tutaj Lewickim) jest średniego wzrostu, nosi 
ciemnoblond bródkę, ma lat 40 lub trochę więcej, włosy przyprószone siwizną, 
chudy, zawsze uśmiechnięty, mówi przeciągając.
Należy oczekiwać, iż wkrótce również pozostałe wymienione w poprzednim liście 
osoby wyjadą do Polski. Jednakże przed zakończeniem wyborów członków Komitetu 
Zjednoczenia Emigracji trudno odgadnąć, w jakim kierunku rozwinie się agitacja. 
W końcu marca oczekują tutaj przybycia Mierosławskiego.
23 marca [1868]
Dziś wyjechali do Paryża pociągiem wieczornym Lewi i Jakubowski — będą tam kilka 
dni w celu przeprowadzenia rozmów z Miero-sławskim.
Bulewski przebywa w Londynie i bacznie śledzi działalność Mierosławskiego i 
Żabickiego. Równocześnie z wyjazdem przez Boulogne Lewiego i Jakubowskiego 
Bulewski wysyła Tomkiewicza przez Calais i Paryż.
Ostateczne przyłączenie Królestwa Polskiego do Rosji wywołało tutaj wielkie 
niezadowolenie; agitacja przybiera ogromne rozmiary. Czartoryski i Plater 
starają się rozniecić agitację na Wschodzie i wysyłają tam swoich agentów. 
Starania czynione przez Langiewicza, aby otrzymać stanowisko w armii tureckiej i 
uformować legion na wzór Sadyka Paszy, do chwili obecnej nie zostały uwieńczone 
powodzeniem.
Demokraci starają się wywołać zaburzenia w Polsce — Komitet Zjednoczenia 
przygotowuje agitację w Galicji. Wszystkie nadzieje ich wiążą się z 
ewentualnością wojny pomiędzy Rosją i Prusami oraz Francją i Austrią.
Na wczorajszym zebraniu Centralnej Gminy Londyńskiej Szulczewski oświadczył, iż 
w przyszłości londyńska Liga Polska (która składa się z kilku osób) nie będzie 
wydawać biletów na przejazd na kontynent europejski, z wyjątkiem [biletów dla] 
tych, którzy pragną wyjechać do Turcji. Oświadczenie te wywołało wielkie 
oburzenie demokratów, wymysły i groźby, które zmusiły Szulczewskiego do 
opuszczenia zebrania. Po jego wyjściu stary Oborski zaproponował utworzenie 
funduszu ze składek dobrowolnych. Skarbnikiem wybrano Szkulteckiego, a 
sekretarzem Nowińskiego.
Stanisław Gilewicz (alias Tchórzewski), krewny Stanisława Tchó-rzewskiego z 
Genewy, w ostatnim okresie aktywny agent komitetu szwajcarskiego, wydalony 
został z pracy w Charing Cross Hotel. Miejsce jego zajął Arab z Malty, który zna 
wiele języków, wśród nich również rosyjski, oraz emigrant polski z Włoch — 
Jeleński.
Artykuł o Polsce zamieszczony w „Evening Express" (25 marca) wywołał nowe 
poruszenie w środowisku emigrantów polskich. Znowu budzą się nadzieje na pomoc 
Napoleona w dziele poruszenia kwestii polskiej. Uważają tu, że podróż księcia 
Napoleona do Berlina ma związek ze sprawą odbudowy Polski. Anglia do tej chwili 
nie uczestniczy w tym spisku przeciwko Rosji. Centralna Gmina Londyńska nazna-
czyła na 30 marca termin zebrania, na którym omówione zostanie, w jaki sposób 
przekazać do parlamentu petycję w sprawie odbudowania Polski. Delegacja wysłana 
do lorda Disraeliego niczego nie osiągnęła; wątpić należy, aby ministrowie 
angielscy zwrócili uwagę na petycję emigrantów polskich, najprawdopodobniej 
należy oczekiwać interpelacji w Izbie Gmin, gdzie Polacy mają kilku zwolenników.
Na delegatów wybrano: L. Oborskiego, Szulczewskiego, Łopaciń-skiego i 
Żabickiego. Załączam niniejszym oryginał listu grawera Wie-nera dotyczący medali 
Hercena. Być może, przyda się Panu.
2 kwietnia [1868]
W ciągu ostatnich dni marca miało miejsce wiele mało ważnych wydarzeń, które 
jednakże nie pozostały bez wpływu na przyszłość. Ludwik Zaleski — agent 
Towarzystwa Demokratycznego, którego niejednokrotnie wysyłano do Galicji i 
Warszawy, przebywa obecnie w areszcie, oskarżony o fałszowanie weksli na dość 
znaczne sumy. W tych dniach przesłuchiwano go w policji na Broad street, City. 
Wysiłki demokratów zmierzające do uwolnienia go — spełzły na niczym. Wszystko 
wskazuje na to, że zostanie on skazany na kilka lat ciężkich robót. Prawie 
równocześnie znany Panu Iwanów ogłosił bankructwo, jego office w City zamknięto 
i cały majątek ruchomy sprzedano na licytacji. Fakt ten zasługuje tym bardziej 
na uwagę, że w końcu grudnia Gilewicz, Święcicki, Werecki i inni dali mu na 
przechowanie około 400 L, które oczywiście należy uważać za stracone. Iwanów 
ukrywa się w Londynie — utrzymywał on również stosunki ze Skworcowem. Z Paryża 
donoszą nam, że delegacja, w skład której wchodzą Branicki, Działyński i 
Czartoryski, uzyskała audiencję u księcia Napoleona, prosząc go o poparcie 
sprawy polskiej. Podobną manifestację przygotowują również w parlamencie 
angielskim. Lord Disraeli odmówił pomocy. Partia orleanistów w Londynie 
rozwinęła ożywioną agitację — drukowana literatura propagandowa przeciwko 
Napoleonowi krąży w znacznych ilościach. Na wiecu na Soho Sąuare niektórzy 
agenci orleanistów wystąpili z projektem przyłączenia się do Centralnej Gminy 
Londyńskiej, ale większość ustosunkowała się negatywnie do zjednoczenia z 
emigrantami polskimi, oskarżając ich o sympatie do Napoleona. Partia ta 
wzmocniła się dzięki przypływowi nowych uciekinierów z Francji i budzi duży 
niepokój w Paryżu.
Ksiądz Podolski stale organizuje wieczorne zebrania i radzi wysyłać 
[emisariuszy] do Księstwa9, aby wzniecać niezadowolenie i zaostrzać kwestię 
wschodnią. Jest on całkowicie na utrzymaniu Czartoryskiego i przesyła mu 
informacje. Bulewski wyjechał do Szwajcarii, podróż jego pozostawała w związku z 
wysyłaniem emisariuszy do Polski. Załączam niniejszym korespondencję o podróży 
następcy tronu do Nicei.
14 kwietnia [1868]
Znowu mówią tutaj o możliwości wojny pomiędzy Francją i Prusami; liczą na to, iż 
będzie w niej uczestniczyć Rosja. Emigracja jak zwykle buduje zamki na lodzie i 
agitacja systematycznie wzrasta. Wczoraj dowiedzieliśmy się, że (hrabia) 
Cielecki10, który uczestniczył w buncie i dowodził razem z Taczanowskim — 
wyjeżdża do Galicji. Cielecki mieszkał tutaj pod nazwiskiem Nittmanna — uzyskał 
amnestię dzięki wstawiennictwu banku Cutts i jedzie do Galicji, gdzie ma 
rodzinę. Ponieważ prowadził w Londynie dość zakonspirowany tryb życia, uważam za 
konieczne załączyć informacje, które mi o nim dostarczono. Cielecki objął 
dowództwo po Taczanowskim, koło Częstochowy rozpuścił bandę, ukrył w ziemi 
znaczną ilość broni i pieniędzy, a z tym, co mu pozostało, uciekł za granicę. W 
każdym razie tak mówią. Po powrocie do Galicji z pewnością dotrze do Warszawy, 
gdzie ma swoich zwolenników. Jego rysopis: lat około 45, średniego wzrostu, 
chudy, jasny blondyn, rzadkie włosy na głowie, jasnoblond wąsy, oczy szare, nos 
prosty, wydłużony, ruchy szybkie. Wyjeżdża pod nazwiskiem Nittmanna; 
przypuszczam, iż nastąpi to w końcu kwietnia lub w maju. Utrzymywał stosunki z 
demokratami, z Szulczewskim był w bardzo złej komitywie. Oprócz buntu 
uczestniczył w wojnie węgierskiej. Prawie równocześnie, a być może razem z nim, 
wyjeżdża do Galicji Kalinowski — były agent Czartoryskiego, a następnie 
zwolennik Bulewskiego. Jego pośpieszny wyjazd związany jest z pewnością z nowym 
spiskiem w Galicji. [Rysopis Kalinowskiego]: wysoki, broda ciemno-blond, chudy, 
oczy ciemne, typ raczej semicki, mówi przeciągle, jąkając się. Lat około 40. 
Mówi swobodnie po niemiecku i po francusku. W Londynie prowadził razem z Turem 
korespondencję w [firmie w] City.
Iwanów ukrywa się w Londynie, ogłoszono tu jego bankructwo na sumę 3000 L, nie 
licząc długów prywatnych.
Ksiądz Podolski zaprosił tutejszych emigrantów na Wielkanoc i radził im jechać 
na Wschód, gdzie, jak mówi, budzi się nadzieja odrodzenia Polski; widać więc, że 
Czartoryski dostarczył mu nie tylko instrukcji, lecz i pieniędzy, bowiem 
ochotnikom wydaje on zapomogi — jednakże jest ich niewielu.
W Londynie zmarł znany emisariusz A. Krasiński — przyjaciel Szul-czewskiego.11
Chrystus Zmartwychwstał!
23 kwietnia [1868]
Od czasu wysłania ostatniego listu w działalności emigracji nastąpiły pewne 
zmiany — ucichły pogłoski o nieuniknionej wojnie między Francją i Prusami, a 
równocześnie agitacja zmniejszyła się. Bulewski
za pośrednictwem Zienkowicza wznowił pertraktacje z Mierosławskim
— tutejsi demokraci wątpią jednak, by zakończyły się one pomyślnie. Bosak 
zrezygnował z proponowanego mu stanowiska prezesa Ogniska Rewolucyjnego, ale 
pozostał członkiem rzeczywistym. Przypuszcza się, że liczba członków Ogniska 
Rewolucyjnego wynosi około 150 osób, po większej części jest to młodzież spośród 
nowej emigracji. Giller (Agaton) wybrany został kierownikiem sekcji 
szwajcarskiej. Zgodnie ze statutem utworzono okręgi w Belgii, Szwajcarii i 
Francji, kierowane przez dziesiętników, podobne okręgi zostaną od maja 
zorganizowane w Galicji i Poznańskiem. W tym celu wysłano tam ludzi z Londynu.
W chwili obecnej ośrodkiem agitacji jest Galicja.
Cielecki alias Nittmann przebywa jeszcze w Londynie i wyjeżdża nie wcześniej niż 
na początku maja. Jeżeli chodzi o zakopane w ziemi broń i pieniądze, mimo 
usilnych starań nie udało mi się dowiedzieć o miejscu
— zostały one zakopane gdzieś koło Częstochowy. Wkrótce po ucieczce 
Taczanowskiego Cielecki objął dowództwo, a napierające wojska zmusiły go do 
zakopania broni i drogocenności. Spośród jego współpracowników mieszka z nim 
razem w Londynie Kosiłowski — obaj oni wyjeżdżają do Galicji. Komitet Paryski 
oskarżył go w ubiegłym roku o kradzież znacznej sumy pieniędzy i drogocenności 
przekazanych mu przez szlachtę.
Przyjechał tutaj młody Ignacy Potocki, który zamierza nawiązać kontakty z 
emigrantami. Fałszowanie banknotów trwa nadal.
4 maja [1868]
Dziś wydano Nittmannowi papiery i paszport na wyjazd do Austrii. W końcu 
tygodnia otrzymał pieniądze i instrukcje od gminy demokratycznej, więc wyjazd 
jego nastąpi około 15 maja. Werecki doniósł mi, że Jakubowski (przechrzczony 
Żyd) dojechał do Warszawy i przysłał wiadomość.12 Przypuszczenia demokratów 
potwierdziły się, utworzenie nowego komitetu centralnego posuwa się bardzo 
powoli i wpływy z datków są bardzo nikłe. Jeżeli policja warszawska złapie Jaku-
bowskiego, będzie to silny cios dla partii Mierosławskiego i zapobiegnie 
dalszemu wysyłaniu agentów.
Był tutaj hr. M. Tyszkiewicz w sprawach handlowych. Jego sposób myślenia i 
zachowania uległ całkowitej zmianie. Jak się wydaje, zerwał on stosunki z partią 
polityczną.
6 maja [1868]
W poniedziałek przyjechał tutaj ks. Władysław Czartoryski i zatrzymał się w York 
Hotel. Natychmiast po jego przybyciu udali się do
niego Szulczewski i Lenkowski, a wczoraj był z nimi ksiądz Podolski, Markowski i 
kilku innych. Cały wieczór spędzili oni na naradzie. Z kobiet była tylko pani 
Giełgud. Zebranie zakończyło się około godziny 11 wieczorem. Dziś rano 
Czartoryski przyjmował wiele osób wpływowych, wśród których byli W. E. Gladstone 
— członek parlamentu i Ed. Beales. Przypuszcza się, iż celem przybycia 
Czartoryskiego do Londynu jest chęć postawienia kwestii polskiej w parlamencie 
angielskim. O godzinie 2 był u niego Nittmann — podpułkownik armii austriackiej 
— termin ważności jego paszportu mija 20 marca. Czartoryski wyznaczył mu 
spotkanie na piątek, obiecał zaopatrzyć w pieniądze i wystarać się o nowy 
paszport. Według słów przyjaciela Nittmanna (alias Cieleckiego) koło Częstochowy 
zakopano około 50 000 rubli srebrem w monecie i kosztownościach. Nittmann i dwaj 
inni zamierzają je odkopać w najbliższym czasie. Demokraci również przygotowują 
petycję do parlamentu.
11 maja [1868] W czasie pobytu w Londynie książę Czartoryski zajęty jest ciągle
korespondowaniem z członkami parlamentu oraz pisaniem do gazet europejskich. 
Przemówienie jego w Towarzystwie Literackim Ligi Polskiej13 nie zrobiło 
wrażenia. Jego sympatie do Austrii wywołały oburzenie w środowisku 
demokratycznym. W ubiegłą sobotę Czartoryski był w British Museum, wieczorem zaś 
zaprosił księdza Podolskiego, Łukaszewicza i kilku Anglików. Cielecki alias 
Nittmann miał spotkanie z Czartoryskim i, jak się wydaje, wyjeżdża w tych dniach 
do Galicji. Kochanowski przebywa w Londynie pod nadzorem policji francuskiej i 
angielskiej, dziś był on u Czartoryskiego, ale nie został przyjęty. W środę ma 
się odbyć zebranie u Szulczewskiego i z pewnością wyjaśni się cel przyjazdu 
Czartoryskiego. Wysocki, Sawicki, Dąbrowski i Waligórski zostali wezwani 
telegraficznie do Londynu.
12 maja [1868] Dzisiaj wieczorem Czartoryski wyjechał z Londynu z powrotem do
Paryża. Nagły wyjazd nastąpił wskutek telegramu. Wysocki i Giełgud wyjeżdżają 
dzisiaj. Podjęta przez nich próba postawienia kwestii polskiej w parlamencie 
angielskim nie dała rezultatów. Gladstone obiecał postawić tę sprawę, jeżeli 
zajdą zmiany na jego korzyść.
Odjazd Czartoryskiego przyspieszyły również manifestacje organizowane przeciwko 
niemu przez demokratów. Nittmann wyjeżdża do Paryża. Czartoryski wziął jego 
córki pod swoją opiekę. Z wiarygodnego źródła doniesiono mi, iż pieniądze 
znajdują się u jego przyjaciela Wężyka w Kaliszu, i Nittmann tam właśnie jedzie. 
Jutro wyjeżdża on
do Dover. Być może, za pośrednictwem Wężyka można będzie łatwo dowiedzieć się 
nazwisk innych emigrantów. Listu od Jaśnie Wielmożnego Pana nie otrzymałem.
25 maja [1868]
Przesłana gazeta przekona Pana całkowicie o fiasku podróży Czar-toryskiego do 
Londynu. Przemówienie jego nie zrobiło żadnego wrażenia i mimo wielkich usiłowań 
gazety tutejsze przemilczały je zupełnie. Udało mu się jednak zebrać około 1200 
funtów na rzecz emigrantów polskich.
Według informacji z Paryża Michał Tyszkiewicz, który w towarzystwie aktorek 
prowadzi żywot epikurejski, ofiarował Czartoryskiemu 25 000 franków na rzecz 
propagandy.
Wiec Centralnej Gminy Londyńskiej przeszedł stosunkowo spokojnie, nadzieje na 
wojnę europejską upadły. Postanowiono użyć wszystkich sił na rozpowszechnienie 
drukowanej literatury propagandowej. Bosak-Hauke podjął się wydawania na swój 
koszt wszystkiego, co może sprzyjać wywołaniu nowego buntu. [Wśród emigrantów] w 
Szwajcarii nie ma pisarzy, z wyjątkiem Gillera, w Paryżu zaś Czartoryski 
przekupił najzdolniejszych, niewielka liczba pozostałych stanowi falangę 
Mierosławskiego. W Londynie Żabicki i Werecki propagują własne idee. List 
Czartoryskiego przedrukowany w tutejszych gazetach wywołał burzę wśród 
demokratów. Wszystko zdaje się wskazywać na to, że podróż jego nie przyniosła 
rezultatów i wykazała zupełną obojętność Anglików wobec kwestii polskiej. Beales 
— prezydent Ligi Reform nie przyjął zaproszenia na wiec i prosił, aby go więcej 
nie niepokojono intrygami polskimi. Jedynie Austria stała się schronieniem 
emigrantów polskich i wysyłanie tam [emisariuszy] nie ustaje.
Przybyli tutaj z Paryża zwolennicy Mierosławskiego: Nowiński, Za-remba, 
Wańkowicz, Dąbrowski i kilku innych.
28 maja [1868]
Wykrycie spelunki fałszerzy banknotów państwowych wywołało oburzenie w 
środowisku emigracji. Aresztowano zaledwie 5 włóczęgów — przypuszcza się, iż 
liczba uczestników była dwukrotnie większa. Główni agenci — Miłkowski, Haubitz i 
Szmul, uciekli do Belgii. Centrala ich znajdowała się na New Compton street, 
Soho — o czym pisałem jeszcze w kwietniu do naczelnika policji, pana Meina. W 
tym domu zamierzano zorganizować klub polski. O ucieczce Miłkowskiego i innych 
powiadomiłem tutejszą policję i z pewnością znajdą winnych. Aresztowano Mosesa 
Cohena i Frankla. Wielu właścicieli kantorów wymiany w Londynie padło ofiarą 
oszustw.
Bankierzy tutejsi zadowoleni są z nowych banknotów z portretem Michała 
Fiodorowicza.
1 czerwca [1868]
W odpowiedzi na opozycję Towarzystwa Demokratycznego i intrygi Mierosławskiego w 
Paryżu Czartoryski polecił tutejszemu komitetowi nie wydawać zapomóg i 
paszportów członkom Towarzystwa Demokratycznego.
31 maja odbył się wiec w Greenwich, w wielkim parku, w którym zebrało się około 
50 emigrantów. Postanowiono wysłać do Galicji wszystkich emigrantów, którzy mają 
tam krewnych; na drogę komitet wydaje 200 franków i pismo do stowarzyszenia 
polskiego w Bawarii i Saksonii. W czwartek lub w piątek wszyscy ochotnicy winni 
przedstawić swoje papiery w komitecie, a po rozpatrzeniu ich komitet postara się 
o uzyskanie paszportów. We Lwowie organizacja Towarzystwa Demokratycznego 
rozwija się pomyślnie i jeżeli rząd austriacki nie przedsięweźmie radykalnych 
środków — należy wkrótce oczekiwać zaburzeń.
Iwanów uciekł z Londynu wraz ze swym zarządcą — Żydem, wielu emigrantów straciło 
na skutek tego powierzone mu kapitały. Skworcow również stracił około 100 
funtów.
5 czerwca [1868]
Spieszę powiadomić Pana o bardzo interesującym projekcie emigracji. Różycki, 
Janowski i kilku innych wystąpili z projektem utworzenia grupy i wyjazdu do 
Turcji do osiedli Czerkiesów, by, jeżeli to możliwe, wywołać wśród nich rozruchy 
i wtargnąć na Kaukaz. Ten dziki projekt nie jest pozbawiony realnych podstaw. 
Przybył tu z Paryża pewien Czerkies, który był żołnierzem w Meksyku i mówi 
swobodnie po francusku. Ma on pełnomocnictwa od Różyckiego i utrzymuje stosunki 
z emigrantami. Jest średniego wzrostu, ma około 40 lat, rudy, nosi wąsy, ma 
ogoloną głowę, ubiera się po kaukasku. Mówi swobodnie po rosyjsku, służył pod 
dowództwem ks. Bariatyńskiego. Po przybyciu do Londynu był u konsula tureckiego 
i cieszy się specjalnymi względami emigracji polskiej.
7 czerwca, w najbliższą niedzielę, ma się odbyć wiec dotyczący wysłania 
emigrantów do Austrii; jest około 25 kandydatów. Z Paryża wysłano środki na 
wyprawienie tylko 12 lub 15 ludzi. Żabicki zaproponował zebranie odpowiedniej 
sumy ze składek dobrowolnych, aby wysłać wszystkich, którzy się zgłosili.
Z Sheffieldu przyjechał do Londynu znany agitator Milewski; wyjeżdża on w tych 
dniach do Turcji — cel jego podróży nie jest wiadomy, ponieważ zerwał on 
stosunki z tutejszymi demokratami.
10 czerwca [1868]
Po długich wysiłkach udało się Mierosławskiemu utworzyć we Lwowie Towarzystwo 
Demokratyczne.14 Rząd austriacki widocznie nie zwraca uwagi na rozwój 
szkodliwych kierunków — być może, wkrótce zbierać będzie owoce. Galicja, zgodnie 
z przekonaniem emigracji, jest głównym schronieniem agitatorów i ośrodkiem, z 
którego rozwinie się nowy bunt. Cała działalność i wszystkie nadzieje związane 
są i opierają się na Galicji; nie ustają codzienne wyjazdy emisariuszy. Z 
Londynu postanowiono wysłać 14 najgorliwszych zwolenników Mierosławskiego — 
wyjadą oni w końcu czerwca, różnymi drogami zmierzając do jednego celu. Polecono 
im prowadzenie propagandy na wsi i unikanie miast i nadzoru policji. Nowo 
powstałe Towarzystwo Demokratyczne przyjęło następujące zasady:
Programem Towarzystwa jest: równość wszystkich stanów, moralne i materialne 
polepszenie bytu klasy robotniczej, wolność sumienia i słowa, obrona narodowości 
przed zamachami i ogólna autonomia w duchu narodowym. Na porządku dziennym stały 
następujące sprawy:
1. Odezwa do kraju;
2. Rozpatrzenie [roli] Galicji w stosunku do pozostałych ziem polskich z 
częściowym zaakceptowaniem programu ks. Czartoryskiego;
3. Reforma prawa wyborczego;
4. Reforma statutu gminnego;
5. Rozpatrzenie [sprawy] banku gminnego i kredytu narodowego;
6. Protest przeciwko sprzedaży przez rząd austriacki majątków w Galicji;
7. Propozycje poufne dotyczące organizacji zarządów głównych. Towarzystwo liczy 
już 145 członków.15
Widzi Pan więc, iż wszystko, o czym pisaliśmy w roku bieżącym o powstaniu silnej 
organizacji rewolucyjnej w Galicji, potwierdziło się. Jeżeli rząd austriacki nie 
stłumi ruchu w zarodku — wkrótce zbierać będzie owoce swego nierozsądnego 
postępowania.
23 czerwca [1868]
Zebranie Centralnej Gminy Londyńskiej odbyło się u Grzeszkow-skiego. Schmidt, 
który przyjechał tutaj z Paryża, wygłosił długie przemówienie o konieczności 
uznania Czartoryskiego za przywódcę emigracji. Jak wiadomo, londyńskie 
Towarzystwo Demokratyczne zorganizowało silną opozycję i poprzez swoje artykuły 
w gazetach poderwało zaufanie do Czartoryskiego. K. Schmidt, który przyjechał 
tutaj pod pretekstem operacji handlowych, stara się poróżnić demokratów i 
osłabić ich. Codziennie wieczorami zaprasza on do siebie na Pauson Sąuare po 
kilku emigrantów i każdego z osobna stara się obietnicami prze-
ciągnąć na stronę Czartoryskiego. Zwolennikom [Czartoryskiego] obiecano zapomogi 
i bilety na wyjazd za granicę. Bardziej uzdolnionych starają się ściągnąć do 
Paryża. Kilku emigrantów przysięgło wierność Czartoryskiemu. Schmidt zabawi 
tutaj około trzech tygodni.
Czerkies, o którym donosiłem, wyjechał do Sheffieldu, ale wkrótce wyślą go do 
Paryża. Autorem projektu zorganizowania spisku wśród górali mieszkających w 
Turcji jest Różycki, jednakże plan ten nie znalazł, jak się wydaje, wielu 
zwolenników w Londynie.
Partia Mierosławskiego czyni wszystkie wysiłki, by rozwinąć działalność 
propagandową i zorganizować nowy spisek w Galicji, jednak [jej] fundusze są już 
okropnie nadszarpnięte. Żabicki miał nadzieję, iż otrzyma kilka tysięcy od 
księdza Mikoszewskiego, ale przeliczył się — zamiast tysięcy Mikoszewski dał 
około 200 franków. Obecnie Żabicki i Spółka żądają, by oddano Mikoszewskiego pod 
sąd; w czasopiśmie, które Panu wczoraj posłałem, ukazał się ostry artykuł 
przeciwko Mikoszewskiemu16, który wyjechał do Brukseli i prowadzi rozpustny tryb 
życia w towarzystwie kobiet lekkich obyczajów. W ogóle duchowieństwo katolickie 
na emigracji zachowuje się bezwstydnie. Tutejszy kapelan mimo podeszłego wieku 
utrzymuje kochankę w Brompton i spędza wieczory na pijatykach.
W tych dniach były tutaj trzy osoby z Ukrainy — z okolic Kamieńca Podolskiego — 
wśród nich tęgi isprawnik, z wąsami, który prowadził sprawę Fokina, podawał się 
za liberała i mówił, że radził Fokinowi zmienić zeznania, ale ów nie zgodził się 
na to. Jegomość ten zarządza jakimiś majątkami w Kamieńcu Podolskim.
Smutne wydarzenia w Serbii wywołały niemałe poruszenie wśród emigracji, ale gdy 
powstanie nie wybuchło — wszystkie namiętności ucichły. W ogóle można 
powiedzieć, iż emigracja znajduje się w okresie przejściowym.
30 czerwca [1868]
Agitacja przeciw księdzu Mikoszewskiemu trwa nadal, przypuszcza się, iż zebrał 
on w Ameryce ponad 300 000 franków. Do Brukseli wyjechali Werecki i Tomkowicz z 
poleceniem zażądania, od niego sprawozdania, ponieważ jednak jest to samowola 
Centralnej Gminy Londyńskiej, wątpić należy, by Mikoszewski wykonał żądanie.
Podróż księcia Napoleona do Turcji wywołała, jak się wydaje, silne poruszenie 
wśród emigracji. Mówią, że książę Napoleon przed odjazdem odbył długą naradę z 
hersztami emigracji i otrzymał listy sympatyzujących z Austrią. Niewątpliwie 
podróż księcia będzie miała szkodliwy wpływ na nastroje panujące wśród Polaków w 
Galicji.
Mimo iż złoczyńcy, którzy fałszują banknoty, są tropieni sądownie, do Smarta i 
Rummela przyszło w tych dniach kilku Żydów z fałszy-
wymi banknotami. Gdyby rząd obiecał właścicielom tutejszych kantorów wymiany 
nagrodę za pojmanie osób zajmujących się tym haniebnym procederem — szybciej by 
ujawniono źródło zła. Jeden tylko Smart na Princess street, Leicester Sąuare 
odbierał fałszywe banknoty, inni wekslarze, z właściwą im angielską flegmą, 
ograniczali się do gróźb, wypuszczając z rąk złodziei i banknoty.
Nowości jest niewiele, niezwykle upalne lato odbiera siły i bez tego wyczerpanej 
już emigracji polskiej. Na sierpień naznaczono termin zjazdu delegatów w Paryżu. 
Jeżeli natkną się na trudności ze strony policji francuskiej — przeniosą się do 
Genewy.
14 lipca [1868]
Podróż cesarza [Aleksandra II] za granicę, o której dopiero w tych dniach 
dowiedziano się w Londynie, zrobiła, jak należało oczekiwać, ogromne wrażenie 
wśród emigrantów. L. Oborski — prezes tutejszej Gminy Centralnej, naznaczył 
zebranie na 19 lipca. Wszystkie dane świadczą o tym, że mimo nienawiści, jaką 
londyńska emigracja żywi do naszego rządu — nie myśli ona o nowym zamachu. Na 
wiec zaproszono tylko naczelników okręgów — jeden z nich jest nam oddany — i 
jeżeli wyniknie jakieś niebezpieczeństwo, nie omieszkam Pana powiadomić.
Proces Frankla o fałszowanie banknotów jest szczególnie interesujący. Raczy Pan 
zwrócić uwagę konsula na to, iż w Liverpoolu i Manchesterze przebywa szajka 
Żydów polskich, którzy zadają się z niemieckimi przemytnikami. Jeden z tej 
szajki — niejaki Solm (czy Szloma), bywa często w Londynie i z pewnością Frankel 
go zna.
Niezwykle upalne dni wygnały emigrantów na letniska i wsie, toteż na ostatnie 
zebranie przyszło zaledwie 14 osób.
20 lipca [1868]
Spieszę powiadomić Pana, iż wiadomość o podróży cesarza wywołała ogromne 
poruszenie wśród tutejszej emigracji. Nienawiść, jaką żywią do naszego rządu, 
wystąpiła w całej pełni. Za poradą Żabickiego Lewiński przygotował zuchwałe 
artykuły, jednak mimo dużych starań wydawcy odmówili umieszczenia ich w 
gazetach. W czwartek Oborski wysłał zaproszenie na zebranie na Gainer street, w 
mieszkaniu księdza Podolskiego, po mszy; zaproszono tylko 6 osób: Lenkowskiego, 
Morozowicza, Jakubowskiego, Wereckiego, Żabickiego i Oborskiego.
W niedzielę wieczorem Werecki poinformował mnie o szczegółach tej narady: 
„Ksiądz Podolski we właściwy mu jezuicki sposób przedstawił wszystkie cierpienia 
kościoła katolickiego itd., prorokując bliski dzień pomsty — ale, jak widać, 
malując mroczne obrazy, zamierzał po-
znać sposób myślenia dwóch nowych zwolenników — szczególnie Mo-rozowicza, który 
uważany jest za zdolnego do wszelkich podłości. Kazanie ciągnęło się długo. 
Oborski, znudziwszy się, oświadczył Podolskiemu i członkom, iż celem zebrania 
jest zapoznanie się z opinią członków na temat zamierzonej manifestacji. W 
Paryżu gmina demokratyczna postanowiła nie brać udziału w manifestacji i potępia 
ideę zamachów. Gmina londyńska podziela ich zdanie, że «zabójstwa polityczne 
przynoszą więcej szkody niż pożytku», i dlatego pragnie, aby wszyscy jej 
członkowie pozostali jedynie widzami. Pogłoski o manifestacji krążyły po 
mieście, ale ich autorzy są nieznani, i on (Oborski) przypuszcza, iż jest to 
nowy wyskok L. Bulewskiego, dlatego też polecił Lenkowskiemu i Morozowiczowi 
zbadanie w City tej sprawy, by wykryć nić wiodącą ku organizatorom manifestacji. 
Na zakończenie Oborski rzekł: «Obywatele, przekonany jestem, że żaden z was nie 
weźmie udziału w haniebnych zamachach, nasza chwila jeszcze nie nadeszła, ale 
poczekajcie, a godzina zemsty wybije z pewnością. Generał Mierosławski radził 
nam nie uczestniczyć w zuchwałych zamachach, które mogą zniweczyć nasze plany i 
okryć nas hańbą.»"
Bulewski i Frankowski zdolni są do wszelkich podłości, ale mamy w ręku siłę 
zdolną ich unicestwić.
Zaledwie wiadomość o podróży cesarza dotarła tutaj — Bulewski lub ktoś inny z 
jego partii rozpuścił w mieście pogłoski o nowym spisku i wysyłaniu agentów. Z 
tego, co się nam udało dowiedzieć od Werec-kiego i innych osób, wynika, iż ze 
strony emigracji londyńskiej nie grozi naszemu cesarzowi niebezpieczeństwo. 
Antagonizm pomiędzy Miero-sławskim i Bulewskim obezwładnia ich obu. W każdym 
razie mam nadzieję otrzymać sprawdzone informacje i w wypadku rzeczywistego 
niebezpieczeństwa nie omieszkam powiadomić Pana i wskazać winowajców. Wereckiemu 
obiecałem nagrodę, jeżeli będzie śledzić uważnie. Daj Boże, ażeby z pozostałych 
spelunek emigracyjnych, szczególnie ze Szwajcarii, przekazywano Panu podobne 
wiadomości.
24 lipca [1868]
Na zakończenie zebrania, o którym miałem zaszczyt powiadomić Pana, nic 
szczególnego nie wydarzyło się, i jeżeli chodzi o tutejszą emigrację — może Pan 
być najzupełniej spokojny. Morozowicz, który przyjechał tutaj ze Szwajcarii, 
wyjechał do Brukseli, prawdopodobnie w celu zorientowania się w panujących tam 
nastrojach. Do wiadomości mojej doszedł jedynie projekt Jakubowskiego, aby w 
czasie przejazdu rodziny carskiej położyć na torze jakąś przeszkodę — projekt 
ten Żabicki przyjął z entuzjazmem, ale wątpliwe, by ośmielili się go 
urzeczywistnić. Niezależnie od tego posłałem o tym wiadomość panu A. Sz.17
Przybył tutaj Jastrzębski z guberni wołyńskiej; roztoczono nad nim nadzór.
28 lipca [1868]
[...] Morozowicz wyjechał do Brukseli w charakterze delegata Centralnej Gminy 
Londyńskiej. Gdyby z jakichś względów zamierzał on pojechać do Kissingen — 
załączam na wszelki wypadek jego rysopis; podróżuje on z paszportem szwajcarskim 
pod nazwiskiem Karola Me-iera. Ma około 40 lat, wysoki, chudy, z ciemnoblond 
brodą, nosi okulary oraz płaszcz koloru ciemnotabaczkowego, mówi swobodnie po 
francusku i niemiecku. Żądał on, by zorganizowano manifestację i, być może, 
pomyśli o przyjeździe do kraju.
25 sierpnia [1868]
Mam zaszczyt przekazać Panu pewne informacje dotyczące przebywających tutaj 
Polaków. Z Paryża przyjechał tutaj Fiszer, który popełnił tam złodziejstwo; 
przed odjazdem przyszedł on do sekretarza ambasady portugalskiej, Peira, 
przedstawił się jako rotmistrz wojska rosyjskiego, wziął od niego weksel do 
zdyskontowania na sumę 25 000 franków i po sprzedaniu uciekł do Londynu. Nie 
uregulował tu rachunku w hotelu i przeniósł się pod innym nazwiskiem do drugiej 
dzielnicy miasta. Jego przyjaciel i pomocnik w kradzieżach, podający się za 
hrabiego Dzierżbka, przyjechał do Londynu — działają więc we dwójkę, utrzymując 
stałe stosunki z tutejszymi emigrantami. Jastrzębski — marszałek szlachty z 
guberni wołyńskiej, który brał aktywny udział w buncie 1848 roku, przyjaciel 
Mierosławskiego, wydał bankiet w hotelu znanego emisariusza — Zambrzyckiego, 
gdzie wśród emigrantów wygłosił ziejące nienawiścią do rządu przemówienie i 
mówił o gotowości chłopów do nowej rewolucji. Mierosławski, jak wiadomo, 
zawdzięcza swe uwolnienie w 1848 roku przede wszystkim Zambrzyckie-mu.
Wojnowicz, Jakubowicz, Milewski, Dankowski i jeszcze dwóch osobników, 
ukrywających się pod imionami Andrzeja i Józefa, zorganizowali szajkę oszustów, 
którzy spędzają noce na pijatykach i wybrykach. Odwiedza ich Żabicki, zbierając 
wszelkie możliwe oszczerstwa dotyczące rządu rosyjskiego.
29 sierpnia odbędzie się u Podolskiego zebranie zwolenników Czar-toryskiego. 
Kochanowski wyjeżdża z Londynu.
26 sierpnia [1868]
Wybory do Komitetu Głównego Zjednoczenia i organizowanie Ogniska Rewolucyjnego 
(Bulewskiego) nie zostały do tej pory zakończone,
w związku z tym nie chciałem zawracać Panu głowy błahymi informacjami.
Według wiadomości otrzymanych z Krakowa spisek został tam w pełni przygotowany i 
w mieście przebywa kilku emisariuszy Mie-rosławskiego — Siwiński, Płoński, 
Mroziewicz, którzy utrzymują kontakt z klubem. Mimo fałszywych pogłosek w 
gazetach nowo powstałe Towarzystwo Demokratyczne w Galicji rozwija się coraz 
pomyślniej na tych samych zasadach co Warszawski Komitet Centralny. Wysunięto tu 
projekt, aby każdy emigrant należący do Towarzystwa Demokratycznego zaopatrzył 
się w rewolwer i sztylet — ubodzy otrzymywać będą broń bezpłatnie. Zdziwienie 
wywołuje fakt, iż projekt ten wysunął ksiądz Podolski — ale jest to cecha 
charakterystyczna polskich jezuitów.
Przyjechali tu: Fiszer z Warszawy — młodzieniec o bardzo niebezpiecznych 
zapatrywaniach; Jastrzębski z południowych guberni [Ukrainy], rewolucjonista 
stale związany z emigrantami, w szczególności ze zwolennikami Mierosławskiego; 
Jakubowicz, Zajcewski i kilku innych. W ogóle szlachta polska podróżując za 
granicą przywozi następnie bardzo szkodliwe tendencje do kraju.
Oczekuje się tutaj przyjazdu Mierosławskiego i Jankowskiego — sekretarza klubu 
rewolucyjnego, ponieważ Bosak-Hauke zrezygnował z tego stanowiska, licząc na 
stanowisko prezesa.
7 września [1868]
W ostatnim czasie zajmowałem się wraz z innymi zaufanymi ludźmi obserwowaniem 
działalności emigracji. Pobyt cesarza za granicą wywołał, jak wiadomo, silne 
poruszenie, ale wiedząc z doświadczenia, iż zamach na jego życie szkodzi sprawie 
i nakłada niezatarte piętno przestępstwa nie tylko na zabójcę, lecz w pewnej 
mierze także na cały naród — postanowiono dać wyraz całej nienawiści jedynie na 
łamach czasopism, na wiecach i w kościołach. Można z całą pewnością twierdzić, 
iż drugi Berezowski nie znajdzie się szybko.
Niezwykłe, prawie tropikalne upały trwające od maja sprzyjają w znacznej mierze 
uśmierzeniu namiętności — wszyscy stęsknieni świeżego powietrza przenoszą się w 
podmiejskie okolice Londynu i jedynie nieliczni zbierają się wieczorami w 
niedzielę u Żabickiego i księdza Podolskiego.
Nowości jest niewiele. Jedynie znany włóczęga Kochanowski, obserwowany przez 
agenta policji francuskiej, umknął z Londynu. W ciągu prawie dwu lat, w związku 
z koniecznością obserwowania go, dawałem mu co tydzień niewielką zapomogę, o 
czym był poinformowany agent francuski. Dwa tygodnie temu Kochanowski przyjechał 
bardzo wcześnie, by podziękować za zapomogę, i oświadczył memu zaufanemu
człowiekowi, że jakiś ksiądz (czy nie Podolski?) wysyła go za granicę. Od tej 
chwili ślad po nim zaginął. Jak wiadomo, należał on do grupy spiskowców 
zamierzających zabić Napoleona w 1852 roku i po sześciomiesięcznym pobycie w 
twierdzy w Mazas wyjechał do Anglii; w czerwcu jeździł do Calais, ale został 
rozpoznany i odesłano go z powrotem do Anglii.
Iwanów ukrywa się tutaj. Rosjan jest niewielu i prowadzą się przyzwoicie.
17 września 1868
Powstała tu znowu loża masonów pod kierunkiem Tura [Wojciecha] i Zambrzyckiego; 
członkom loży wydają krzyże srebrne z orłem z rozpostartymi skrzydłami. Loża 
liczy już około dziesiątka członków — w tych dniach był u mnie Tur i proponował 
mi, bym przystąpił do bractwa. Nie dałem mu ostatecznej odpowiedzi, ale postaram 
się wywiedzieć na temat organizacji tego stowarzyszenia i jeżeli będzie to 
sprawa poważna — przystąpię doń. Według jego słów stowarzyszenie to liczy już w 
Paryżu i Szwajcarii dziesiątki członków; liczą oni na to, iż tą drogą osiągną 
zjednoczenie emigracji. Stowarzyszenie to przejęło z niewielkimi zmianami statut 
loży wolnomularzy.
Jest to plan i rezultat wysiłków Platera, który po odsłonięciu znanego obelisku 
ku czci rewolucji18 nawiązał kontakty i zawarł umowę z przedstawicielami partii 
demokratycznej i republikańskiej. Plater wysłał tutaj Turowi i innym niewielką 
sumę na niezbędne wydatki. O następnych wydarzeniach nie omieszkam Pana 
powiadomić.
25 września [1868]
Nie posyłam Panu szczegółowych informacji o nowo powstałym stowarzyszeniu 
masonów, ponieważ mimo usilnych wysiłków nie udało mi się wykryć tajemnicy. 
Nieoczekiwane odrodzenie nie istniejącego już stowarzyszenia zaskoczyło 
wszystkich, a środki, jakimi dysponuje zarząd, pozwalają przypuszczać, iż 
winowajcami tej zarazy są osoby posiadające znaczne zasoby materialne. Mają oni 
tutaj około pięćdziesięciu zwolenników, którym obiecano zapomogi pieniężne. 
Osoby majętne obowiązane są wpłacać miesięcznie 10 franków, członkowie otrzymują 
krzyże z numerem. Uważając za konieczne poznać to stowarzyszenie, wstąpiłem do 
nowicjatu i otrzymałem krzyż z numerem, który prześlę przy pierwszej okazji jako 
wzór, gdyż w Birmingham zamówiono kilkaset srebrnych krzyży, które będą wysyłać 
do Polski, Prus i Galicji dla swych członków. Każdy krzyż kosztuje 12 szylingów 
— osoba majętna przystępując do stowarzyszenia płaci 1 funta. Nadwyżka pokrywa 
koszty wydawania krzyży biednym; osób znanych z pijaństwa i rozwiązłego trybu 
życia nie przyjmuje się do stowarzyszenia.
Na odwrotnej stronie krzyża wyryto:
Nr
LRWM
w Londynie
1868
tzn. Loża Rewolucyjna Wolnych Masonów w Londynie.
W specjalnej księdze pod każdym numerem wpisywany jest brat wraz ze świadectwem 
o jego pochodzeniu, środkach, zdolnościach, charakterze itp. Nowość ta sprawiła 
kłopot wszystkim, a wielu właśnie przyciągnęła — cudzoziemcy nie będą 
dopuszczani na prywatne zebrania, z wyjątkiem rocznic. Po upływie 3 miesięcy 
próby — nowo przyjęty przechodzi do nowicjatu, a stamtąd wychodzi jako 
czeladnik, a czasami, jeżeli czymś się wyróżni — jako mistrz. Spośród 
najbardziej doświadczonych będzie zorganizowana policja. 15 października 
odbędzie się pierwsze zebranie i odczytanie statutu, na które zaproszono 
niewiele osób — po zakończeniu prac komisji członkowie otrzymają instrukcje. 
Zajęci są również opracowywaniem katechizmu. Jeżeli nie będzie lepszej okazji — 
prześlę krzyż pocztą, a sam postaram się o nowy pod pretekstem, iż poprzedni 
zgubiłem. Członkowie obowiązani są tutaj przychodzić na zebranie z krzyżem na 
wstążeczce Virtuti Militari na piersi po lewej stronie — w Polsce z pewnością 
będą go nosić pod koszulą. Oto wszystko, co mogę Panu donieść.
Ażeby wstąpić do tego stowarzyszenia, trzeba poręki trzech osób. Główna siedziba 
jest tymczasem u Żabickiego.
W tych dniach w Soho święcono rocznicę rewolucji francuskiej.19 Ze strony 
polskiej Gminy Centralnej byli: Jakubowski, Werecki i Da-niewski, a także 
Schmidt (Konstanty) z Paryża, którego wybrano mistrzem masonów.
W Paryżu trwa silna agitacja — wydawca „La Lanterne" przebywa w Londynie.
12 października [1868]*
Wczoraj, po dwumiesięcznym pobycie w Londynie, Schmidt wyjechał do Berlina. 
Przez cały czas był on wraz z Turem zajęty organizowaniem związku masońskiego, 
który liczy już około 40 członków w Londynie, 8 — w Newcastle, 12 — w Sheffield 
i 2 — w Oxford. Ksiądz Podolski również zapisał się do nowicjatu. Statut nie 
jest jeszcze gotowy. Stowarzyszenie to postawiło sobie za cel znalezienie 
środków dla przygotowania nowej rewolucji.
Należy podkreślić, iż powodzenie rewolucji w Hiszpanii podniosło emigrację na 
duchu.20
Mistrzem loży londyńskiej wybrany został tymczasem Lenkowski, mistrzem 
propagandy Schmidt. Na jego podróż do Niemiec i inne wydatki zebrano około 25 
000 franków — sumę bardzo dużą, jeżeli wziąć pod uwagę środki emigracji. Pomysł 
założenia i środki płyną z Paryża, przypuszczalnie Michał Tyszkiewicz lub inny 
podobny do niego zwariowany arystokrata ofiarował na ten cel jakieś znaczne 
sumy. Tyszkiewicz utrzymywał w Paryżu stosunki ze Schmidtem. Wśród emigrantów 
polskich niewielu jest tak przebiegłych i chytrych jak Schmidt. Pod pozorem 
spekulacji handlowych pełnił on funkcję agenta u Branickiego i Czartoryskiego. 
Oczekuje się tutaj przyjazdu Mierosławskiego, który, jak wiadomo, stara się 
unieszkodliwić Bosaka i stanąć na czele emigracji. Wszystkim członkom loży 
rozdano krzyże. 29 listopada odbędzie się w Londynie zebranie wszystkich 
członków z całej Anglii, odczytanie statutu, a dopiero potem przystąpią do 
działania.
Załączam przy niniejszym krzyż na wzór, ponieważ wiele podobnych egzemplarzy 
wysłano do Polski, Galicji i Księstwa Poznańskiego.
22 października [1868]
W tych dniach miałem zaszczyt przesłać do Petersburga list polecony ze 
znajdującym się tam krzyżem masońskim. W chwili obecnej nie zakończono prac 
organizacyjnych, wybrano jedynie sekretarza i agentów. Z nowych osób wstąpili: 
I. Merecki — krawiec, 42 North street, Pentonville Road, Koplik, 56 Wenlock 
street, New North Road. Niewątpliwie stowarzyszenie to będzie źródłem nowych 
zaburzeń, jeżeli rząd austriacki i pruski nie położą temu kresu. Mówią, że w 
Galicji rozwija się ono szybko. Mam zaszczyt zwrócić uwagę Pana na Koplika, 
który w roku ubiegłym był w Warszawie z polecenia Centralnej Gminy Londyńskiej. 
Jest to młody człowiek, ma około 26 lat. W końcu listopada, a ściślej mówiąc, w 
rocznicę rewolucji, nie należy oczekiwać specjalnych przedsięwzięć ze strony 
emigracji. Massalski wysłany został przez Mierosławskiego do Galicji.
2 listopada [1868]
Nowy ambasador amerykański w Londynie, Reverdy Johnson, cieszy się ogromnym 
szacunkiem emigracji polskiej. Przyczyną tego jest fakt, iż tylko on jeden w 
Senacie amerykańskim odważył się przyjąć w 1864 r. prośbę polskich emigrantów 
skierowaną do Kongresu, aby nie wydawać [rządowi rosyjskiemu] dezerterów z floty 
rosyjskiej. W 1850 roku czynił on starania na rzecz sukcesji o spadek po 
generale Kościuszce i przekazał znaczne sumy eks-kapitanowi R.W. [wojsk 
rosyjskich] — Władysławowi Wańkowiczowi, które ten przegrał wkrót-
ce w karty — pozostałe pieniądze przekazał w ręce p. [G.] Tochmana. Tutejsi 
emigranci przygotowują adres na jego ręce.
Przesłano tutaj korespondencję Mierosławskiego z E. Malinowskim — prezesem 
komitetu brukselskiego [...]22. Mierosławski przysłał odpowiedź, w której 
oskarża Guttry'ego o kradzież 180 000 franków wziętych z zasobów Bonoldiego oraz 
120 000 franków z komitetu zbrojeniowego.
Sprawa ta obnaża wszystkie zakulisowe intrygi i ciemne strony obu [obozów 
emigracyjnych]. Mierosławski jest oskarżony o kradzież 75 000 franków 
przesłanych z Galicji.
12 listopada [1868]
Kochanowski zniknął z Londynu i nikt nie wie, gdzie się podział. Jedni mówią, iż 
wysłano go do Galicji, inni, że aresztowany został przez policję francuską w 
Dieppe. Od czasu ostatniej manifestacji republikanów francuskich w Soho, w 
której aktywny udział wzięli delegaci polscy — policja francuska bacznie śledzi 
osoby przyjeżdżające do Londynu, a prefekt odmawia im zapomóg. Nastroje 
antynapoleoń-skie wzrosły. Aresztowano na granicy byłego agenta Komitetu 
Krakowskiego — Tarnowskiego, i zamknięto w Mazas za przewożenie znacznych ilości 
zakazanej gazety „Lanterne". Agent Towarzystwa Demokratycznego — Stanisław 
Tchórzewski alias Gilewicz, alias Stanislas, wyrzucony został z agentury 
kolejowej Charing Cross. Miejsce jego zajął Julian Jeleń czy Jeleński, który 
zajmuje się [sprzedażą] wydawnictw Hercena. Poczyniono tu wielkie przygotowania 
do 29 listopada. Wszystkie gminy w Anglii zobowiązano do wysłania delegatów, z 
Paryża przyjadą zwolennicy Mierosławskiego. W związku z rozbieżnością zdań i 
stanowiskiem, jakie zajął Tur, statut loży masońskiej nie został ukończony i 
wątpliwe, by zdążono go opracować do 29 listopada. Zdaje się, że książę Napoleon 
bierze aktywny udział w dziele rozwoju masonerii polskiej i dostarcza jej 
pieniędzy. Mierosławski jest głównym pośrednikiem w tej sprawie.
Załączam niniejszym dziwaczną publikację, która wywołała niemały popłoch w 
Londynie.
17 listopada [1868]
Polacy, którzy przyjechali wczoraj z Paryża, roznieśli pogłoskę, że we Francji 
powstał komitet rewolucyjny i wkrótce należy oczekiwać powszechnej rewolucji. 
Panuje mniemanie, że głównym prowodyrem jest książę d'Aumale, którego agent — 
Berin, ukrywa się w Paryżu. Wśród tutejszych orleanistów panuje ogromne 
poruszenie, a drukarnia w Park Lane pracuje bez przerwy. Tutejsza Gmina 
Centralna, wy-
łącznie demokratyczna, utrzymuje stały kontakt z republikanami francuskimi i 
gotowa jest sprzyjać rewolucji. W Paryżu emigranci otrzymują zapomogi od rządu 
francuskiego i w związku z tym działają ostrożnie, obawiając się utraty środków 
egzystencji. Z pewnością Pietri dowiedział się o tutejszych spiskach, jakie 
organizują Polacy wraz z Francuzami. W ubiegłą sobotę przyjechał tu jego agent — 
Dumouline, aby rozejrzeć się w sytuacji, ale jeszcze przed jego przybyciem 
tutejsi demokraci dowiedzieli się o jego delegowaniu, zapewne za pośrednictwem 
Ostrowskiego23, który jest tłumaczem w policji; toteż kiedy Dumouline zjawił się 
w poniedziałek u Żabickiego, prosząc o zaproszenie na wiec, Żabicki otwarcie 
powiedział, że osób tego pokroju nie dopuszcza na prywatne zebrania polityczne.
Do 29 listopada nie należy oczekiwać specjalnych nowin. Sądząc z przygotowań, 
przypuszczać należy, iż w czasie obecnej rocznicy emigranci odsłonią swoje 
projekty dotyczące działalności na przyszłość.
Mazzini jest niebezpiecznie chory w Lugano — wyjechali stąd jego włoscy 
zwolennicy i delegat Towarzystwa Demokratycznego.
30 listopada [1868]
Mimo usilnych starań Centralnej Gminy Londyńskiej tegoroczny obchód rocznicy 29 
listopada nie udał się. Powodem były rozbieżności, jakie powstały w tych dniach 
pomiędzy demokratami i nową organizacją masońską. Tur, jeden z założycieli, w 
ostatnim okresie zbliżył się do mnie i, jak się to mówi, zawarł ze mną przyjaźń. 
Znając jego wpływy w środowisku emigracyjnym, poczyniłem wszelkie starania, by 
przygotowane walne zebranie wszystkich partii spełzło na niczym. Przypadek mi 
sprzyjał i za pomocą intryg posiałem niezgodę pomiędzy masonami i demokratami. 
Aby pozbawić demokratów większości, zaproponowałem Turowi kilka funtów na 
opłacenie kolacji dla niezamożnych. Demokraci — przeciwnie — zobowiązali 
wszystkich pragnących wziąć udział w uroczystości z okazji rocznicy do wpłacenia 
do kasy po 2 szylingi. Oczywiście większa część robotników wolała skorzystać z 
bezpłatnej kolacji. Toteż u Grzeszkowskiego było zaledwie 40 osób.24 Nasza 
partia w hotelu „White Horse" zebrała 98 osób. Po krótkim przemówieniu 
wygłoszonym przez Tura zabrałem głos i wyjaśniłem zebranym, iż w chwili obecnej 
utopie głoszone przez Mierosławskiego nie mogą być realizowane, że słowo „mason" 
— „mularz" oznacza istotę rozumną, pragnącą budować, a nie burzyć, że 
rzeczywistym motorem wszystkiego są pieniądze, dla których zdobycia należy 
pracować. Każdy członek stowarzyszenia obowiązany jest znaleźć sobie pracę, 
która zapewni mu chleb powszedni, nadwyżka dochodów winna iść do kasy ogólnej, z 
której będą otrzymywać pożyczki członkowie chorzy lub biedni. Celem 
stowarzyszenia będzie wychowanie etyczne i polepszenie
bytu materialnego, a następnie rozwój myśli politycznej. Przemawiałem w tym 
duchu i spotkałem się z ogólną aprobatą. Należy popchnąć emigrację na drogę 
zainteresowań materialnych — a z chwilą gdy ludzie porosną w pióra — patriotyzm 
uleci z dymem. Głównymi rzecznikami idei demokratycznej są wyłącznie biedni 
anachoreci, którzy obracając się w tych kołach, starają się rujnować dobrobyt 
bliźnich. Jeżeli uda się nam przez pewien czas utrzymać większość za sobą — 
demokraci załamią się.
Na uroczystości rocznicowej, organizowanej przez Centralną Gminę Londyńską, byli 
obecni: ksiądz Podolski, Żabicki, Oborski, Mazurkie-wicz z Paryża, Kaniewski i 
Moszyński z Sheffieldu, Bilski z Chester, Daniłowicz z Newcastle, Lasocki i 
Frankowski; oprócz tego około dziesięciu osób z innych miast. Oczekując na 
przybycie większej ilości osób, całe zebranie przesiedziało do 10 godziny; 
widząc, iż plan się nie udał — Oborski i Podolski zaczęli wygłaszać przemówienia 
pełne nienawiści do Rosji; następnie Moszyński odczytał długie sprawozdanie o 
działalności rządu w guberniach zachodnich oraz wycinki z gazet galicyjskich. 
Przystąpiono do wyboru nowych członków. Okazało się, że wszyscy obecni są 
starymi przyjaciółmi i jedynie Kościałkowski i Górecki — dwaj młodzi uchodźcy, 
zgłosili się pod opiekę gminy demokratycznej.
Plany organizacji masońskiej znajdują się w naszym ręku — obserwujemy bacznie 
całą działalność Tura i jeżeli dojdzie do skutku zamierzone wysyłanie agentów, 
nie omieszkam Pana powiadomić.
Policja austriacka aresztowała już wiele osób w Krakowie.
Załączamy niniejszym fotografię T[ura].
18691
11 stycznia [1869]
Spieszę powiadomić Pana, iż na dzień 25 stycznia wyznaczono w Paryżu zebranie 
polskich masonów. W Londynie zostali wybrani: Klima-szewski, Dowmont, Jakubowicz 
i Tur, który wyjeżdża z papierami w niedzielę 17 stycznia. Dzięki jego staraniom 
otrzymałem bilet na drogę oraz kartę wstępu do loży — w związku z tym 18 lub 19 
stycznia wyjadę do Paryża, aby zaznajomić się ze wszystkimi uchwałami 
stowarzyszenia.
Kwiatkowski, Chodźko i Łukaszewicz zostali wybrani delegatami sekcji paryskiej, 
ich agentem jest K. Schmidt — jeden z najbardziej niebezpiecznych szubrawców, z 
jakimi mamy do czynienia; ksiądz Mi-koszewski, przekazawszy pieniądze Chodźce, 
dostarczył im środków dla nowych intryg. Demokraci czynili wszystko, by Wielkim 
Mistrzem obrany został Mierosławski; nie udało im się to jednak, wskutek czego 
antagonizm pomiędzy stowarzyszeniami wzmógł się. Nie wiadomo, kto zostanie 
wybrany na Wielkiego Mistrza. Kandydatów jest niewielu: Hauke, Plater, L. 
Chodźko i Bulewski. Stowarzyszenie to jest całkowicie czerwone.
Fiszer wyjechał na kilka dni do Brukseli, stoi on na czele szajki oszustów. 
Jezierski, Frankowski, Lasocki, Zabiełło i kilku innych znajdują się całkowicie 
w jego władzy. Mieszka na stałe w Londynie pod przybranym nazwiskiem i nie płaci 
długów.
Nieoczekiwany finał konfliktu pomiędzy Grecją i Porta zaskoczył wielce partię 
Czartoryskiego. Ogromne sumy pieniężne wydano na wysłanie emisariuszy do Turcji, 
licząc na to, że Rosja weźmie udział w konflikcie.
Przemysław Tchórzewski, agent stowarzyszenia demokratycznego, oddany został pod 
sąd za targnięcie się na życie swej żony.
Paryż, 23 stycznia [1869]
Zebranie delegatów odbyło się wczoraj u Nowakowskiego w dzielnicy Batignolles. 
Obecnych było zaledwie 8 osób, każdą sekcję reprezentował jeden tylko 
przedstawiciel; narada trwała od godziny 7 wieczo-
rem do 12. Wybrano następujące osoby: Hauke, Plater i Sawicki na Szwajcarię; (z 
czerwonych) — Dobrzański, K. Schmidt i Chodźko — na Francję; Lasocki, ja i 
Werecki na Anglię; Frankowski, Grocholski — na Belgię. Pozostałych wybrano dla 
Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Galicji i innych [rejonów]; z partii 
Mierosławskiego wybrano zaledwie 3 osoby, i to z wielkim trudem. Kandydaci, 
których nie wybrano, pozostaną w Paryżu do 29 stycznia. W oczekiwaniu na wojnę 
Grecji z Porta rozwinięto tutaj usilną agitację.
Specjalne wiadomości zostaną przekazane, ponieważ instrukcje zostaną wysłane do 
miejsca przeznaczenia.
[Dopisek adresata:] Od przebywającego chwilowo w Paryżu Potockiego.
2 lutego [18]69
Po powrocie z Paryża zastałem tutejsze Towarzystwo Demokratyczne w tarapatach. 
Partia Mierosławskiego jest zaniepokojona nowo powstałą organizacją masońską. 
Nie będąc w stanie szkodzić, starają się wziąć w swe ręce inicjatywę 
rewolucyjną.
Postanowiono wysłać do Warszawy na początku kwietnia doświadczonych emisariuszy 
w celu wybadania gruntu. Przygotowania te świadczą o tym, że knują oni nowy 
spisek. W drukarni „Głosu Wolnego" drukują proklamacje; polecono trzymać [je] w 
tajemnicy i wydawać tylko emisariuszom. Chętnych na wyjazd do Polski jest 
wszakże niewielu, zgłosiło się paru włóczęgów — Klimaszewicz, Jurewicz, So-
bolewski, lecz kandydatury ich odrzucone zostały większością głosów. Przebywa tu 
tak wielu włóczących się bez pracy emigrantów, że hersztowie nie wiedzą, co 
robić z przybywającymi; nie jest wykluczone, że na wiosnę wielu wyjedzie do 
Ameryki; gdyby więc rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki roztoczył opiekę nad 
emigrantami polskimi, większość przeniosłaby się w krótkim czasie za ocean, skąd 
już powrócić niełatwo. Demokraci obawiają się akcji osiedleńczej wychodźców 
polskich w Ameryce i używają wszystkich środków, ażeby temu przeszkodzić. Rząd 
nasz za pośrednictwem konsula i agentów mógłby przyśpieszyć ich przesiedlenie, 
co w przyszłości dałoby owocne rezultaty.
Frankowski jest znowu w Londynie, szuka sposobu sprzedaży swych obrazów. Spośród 
nowych agentów najbardziej niebezpieczny i szkodliwy dla naszego rządu jest K. 
Schmidt, mieszkający w Paryżu, 1 rue Godot de Mauroy, pres Boulevard Ste- 
Madeleine. Został on, jak wiadomo, mistrzem paryskiej loży polskich masonów.
10 lutego 1869
8 lutego zmarł Józef Michalski. Tak oto jedna z głównych spelunek wszystkich 
łotrów emigracyjnych została zlikwidowana. Sklepik jego
był bowiem punktem zbornym wszystkich spiskowców i rzezimieszków. Przybył tutaj 
z Warszawy Pfeifer z żoną, były agent tajnej drukarni. Istnieją przypuszczenia, 
iż Iwanów ukrywa się w Liverpoolu, Tura jeszcze nie widziałem, gdyż przebywa w 
Szwajcarii. Historia księcia Bereford, w którą zamieszani zostali oskarżeni o 
trucicielstwo dwaj emigranci polscy, wywołuje ogromne oburzenie. O Iwanowie 
postaram się uzyskać informacje.
24 lutego [1869]
Wczoraj widziałem Tura. Ze względu na swą chorobę nie uczestniczył on w ostatnim 
zebraniu masonów, dlatego też wszystkie sprawy wstrzymano do chwili jego 
ostatecznego powrotu do zdrowia. Poinformował mnie, że Iwanów jest rdzennym 
Rosjaninem pochodzącym z guberni moskiewskiej, jego matka i babka mieszkają w 
Moskwie; pokazywał nam list od Iwanowa z Moskwy pisany w listopadzie 1868 roku 
po angielsku. Utrzymywał on bardzo bliskie stosunki z Dubrowskim, Hercenem, 
Tchórzewskim i innymi. Ożenił się tutaj z córką adwokata, a w grudniu żona jego 
zniknęła z Londynu. Iwanów trwonił tu ogromne sumy i wszystko wskazuje na to, iż 
zajmował się drukowaniem fałszywych banknotów. Trzy lata temu mieszkał w 
Księstwach Naddu-najskich i w Brajłowie i był agentem Hercena. Wiadomości o nim 
znajdzie Pan w moich poprzednich doniesieniach. Zarówno Tur, jak i inni jego 
przyjaciele przypuszczają, iż przebywa on w Moskwie. Ujęcie tego osobnika 
stanowiłoby nader ważkie osiągnięcie, gdyż w ciągu dwóch lat był on zagorzałym 
agentem Hercena.
Co się tyczy działalności emigracji — panuje chwilowo spokój, nadzieje, jakie 
wiązano z zerwaniem pokoju i wojną pomiędzy Turcją a Grecją, upadły i wszystkie 
starania i koszty poniesione przez Czar-toryskiego poszły na marne.
Codziennie śmierć kosi naszych przeciwników i szeregi starej emigracji 
przerzedzają się: wczoraj umarł w Manchesterze I. Malinowski, jeden z 
zagorzałych szubrawców, eks-ksiądz, który gorliwie namawiał do carobójstwa, i 
gdyby tylko dysponował środkami, partia jego bez wątpienia stałaby się 
niebezpieczną. Był on członkiem-założycielem organizacji „Mariannę", z której 
wywodził się Orsini.
28 lutego 1869
Emigracja pozbawiona ośrodka centralnego znowu przeżywa okres przejściowy. 
Komitet Główny jest na poły zlikwidowany, nowe zaś wybory wyznaczone zostały na 
14 marca br.; przyczyną nowych wyborów jest usunięcie się jednego z głównych 
działaczy, Jarmunda, który
zdobywszy łatwiejsze sposoby zarobkowania porzucił Francją i sprawy Komitetu — a 
także pobyt Miłkowskiego w Brukseli. Pozostali członkowie pozbawieni są energii 
i rozumu. Poprzedni skład Komitetu zaledwie osiągnął liczbę 820 osób 
[głosujących]. Obecnie wszystkie partie, bez względu na różnicę przekonań, 
starają się zjednoczyć i stworzyć Komitet Główny w pełnym tego słowa znaczeniu. 
Lecz i tutaj kością niezgody jest Towarzystwo Demokratyczne. Jeżeli Mierosławski 
lub jego zwolennicy zostaną członkami Zarządu, wówczas przyłączy się także 
Towarzystwo Demokratyczne, w przeciwnym wypadku użyją wszystkich sił, by 
przeszkodzić [jeg°] rozwojowi. Jest to moment bardzo ważny — toteż staramy się 
temu przeciwdziałać.
Z Paryża donoszą nam, że tamtejsza delegacja gmin paryskich wysunęła 
następujących kandydatów:3
Frankowski Aleksander, Morawski Aleksander, Tokarzewicz Józef, Rydzewski 
Euzebiusz, Bieńkowski Feliks, Kamiński Wincenty, Wer-nicki Aleksander, 
Horodyński Józef.
Oprócz tego podano na delegatów następujące osoby: Korabiewicza Edmunda, 
Mazurkiewicza Wincentego, Grochowskiego Wincentego i naszego zażartego wroga — 
Dąbrowskiego Jarosława.
11 marca 1869
Spieszę powiadomić Pana, iż Hauke-Bosak ostatecznie zerwał wszelkie stosunki z 
założonym przez L. Bulewskiego Ogniskiem Republikańskim [Rewolucyjnym]. 
Przyczyną tego było wybranie Haukego na członka masonerii, Bulewskiego natomiast 
nie wybrano, choć bardzo się o to starał. Od tego też czasu datują się waśnie 
pomiędzy Bulewskim i Haukem.4 W końcu stycznia Bulewski zwołał zebranie swych 
zwolenników w Genewie i przedłożył nowy projekt zjednoczenia wszystkich 
odgałęzień organizacji republikańskich pod egidą jednego Komitetu Centralnego.
Ażeby dopiąć tego celu, Gminy Zjednoczenia Genewska i Lozańska utworzyły Komisję 
Pomocniczą na Szwajcarię dla Komitetu Zjednoczenia w Paryżu. Wszystkie te 
intrygi prowadzono bez wiedzy i zgody Bosaka, dlatego też Hauke dowiedziawszy 
się o tym, zażądał wyjaśnień od stowarzyszenia i Bulewskiego w terminie 
dwutygodniowym. Sekcja bazylejska i inne za namową Bulewskiego pozostawiły 
żądanie Haukego bez odpowiedzi i zmusiły go do wyrzeczenia się na zawsze udziału 
w pracach Ogniska. Fakt ten posiada wielkie znaczenie, gdyż pozbawia 
stowarzyszenie bardzo pożytecznego sojusznika.
Tutejsi stronnicy Bulewskiego są poważnie zmartwieni. Stowarzyszenie 
republikańskie umocniło się ogromnie w ostatnim okresie i jedynie brak środków 
materialnych pozbawia ich możności działania. W ostatnim czasie (przypuszczam, 
iż wiadomo Panu o tym) aresztowa-
no [w Paryżu] dwóch członków tego stowarzyszenia — Rudnickiego i Sienkowskiego, 
i wysłano do Mazas. Policja francuska podejrzewa ich o przygotowywanie zamachu 
na życie Napoleona. Nie wiadomo nic o ich losie, wszystkie zaś starania 
Czartoryskiego spełzły na niczym. Rezultatem tego aresztowania było to, iż 
prefekt wystąpił z projektem zmniejszenia o połowę zapomóg dla emigrantów i 
wielu z nich wysłał do prowincjonalnych miast francuskich.
Krążą także pogłoski, iż plan ten ujawniony został policji przez zwolennika 
Mierosławskiego, co jest wielce prawdopodobne, zważywszy wzajemną nienawiść 
Mierosławskiego i Bulewskiego.
Z Paryża donoszą, iż znany emigrant z Wilna M. Akielewicz razem z Ruprechtem, 
Gillerem, Józefem Żulińskim i L. Nabielakiem utworzyli komisję obchodu 
przypadającej 11 sierpnia bieżącego roku trzechsetnej rocznicy zjednoczenia 
Litwy, Polski i Rusi, i dla uczczenia tego faktu zostanie wybity medal. 
Oczywiście jest to pretekst do nowych manifestacji i propagandy.
Wśród tutejszych masonów panuje ogromny rozgardiasz z powodu bezczynności Tura.
19 marca 1869
Otrzymano tutaj z Paryża odezwę treści następującej: „Dzień 11 sierpnia jest 
trzechsetletnią rocznicą Sejmu Unii Lubelskiej. Akt połączenia Litwy, Polski i 
Rusi w jeden naród jest niewątpliwie najpiękniejszym i najważniejszym w naszej 
historii. Wspomnienie zasady dobrowolnych unii, przy rozpamiętywaniu dzieła 
dokonanego, ma wielkie znaczenie, mianowicie też dzisiaj, gdy bardziej niż 
kiedyś siłę uznano za prawo człowieka... Przypomnienie to jest więc dobrym 
dziełem i, aby je uczynić powszechnym, niżej podpisani zamierzyli jej pamięć 
uświęcić medalem. Z jednej jego strony będzie widniał herb połączonych narodów 
Polski, Litwy i Rusi z napisem «Wolni z wolnymi, równi z równymi». Z drugiej 
strony medalu napis w dębowym wieńcu: «300-letnia rocznica połączenia Polski, 
Litwy i Rusi na Sejmie Lubelskim, 11 sierpnia 1569 r.»
Medal o średnicy 63 mm kosztować będzie 5 franków (z brązu) takiż medal ze 
srebra „ „ 40 „
takiż medal srebrny pozłacany „ „ 50 „ takiż medal złoty „ „ 890 „
Ci, którzy pragną go posiadać, proszeni są o wczesne złożenie odpowiedniej sumy.
Mikołaj Akielewicz
Paryż, 30 Passage de Commerce, 21 lutego 1869."5
Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Polaków w New Yorku w Ameryce osiągnęło liczbę 
250 osób i zamierza wydawać czasopismo rewolucyjne nie tylko w języku polskim, 
lecz również po angielsku. Stowarzyszenie to przyjęło nazwę im. Kościuszki i 
utrzymuje stałe kontakty z tutejszym komitetem demokratycznym. Rząd Stanów 
Zjednoczonych śledzi ich bacznie i czasopisma waszyngtońskie odmówiły drukowania 
ich niedorzecznych proklamacji, jedynie tylko czasopismo „Daily Mil-waukee News" 
zamieszcza urywki tych proklamacji.6 W maju zostaną stąd wysłani Lubliński, 
Grygorowicz i Wysocki do Ameryki celem zorganizowania związku wśród tamtejszych 
emigrantów. Zgłosił się również Jabłoński. Byłoby pożyteczne, gdyby powiadomić o 
tym rząd [amerykański], gdyż tajna organizacja wśród Polaków może być 
przedmiotem niepokoju i rozruchów wśród osiedleńców. Sprawa ich wyjazdu nie 
ulega żadnej wątpliwości. Grygorowicz i Wysocki sprzedali swój majątek ruchomy i 
przygotowują się do czekającej ich wyprawy.
Na Wielki Piątek przed Wielkanocą przygotowywana jest tutaj ogromna manifestacja 
demokratyczna ku czci zmarłego Ernesta Jonesa. Udział wezmą wszyscy członkowie 
polskiego Towarzystwa Demokratycznego. Z Paryża przybyli agenci policji 
francuskiej, aby ich śledzić.
29 marca [1869]
Wybory do nowego komitetu jeszcze nie zakończyły się, ale na podstawie 
[niepełnych] danych można przypuszczać, iż w skład jego wejdą ludzie energiczni, 
i na wiosnę należy oczekiwać rozruchów. Partia demokratyczna, która do tej pory 
nie brała udziału w wyborach, w dzień Wielkanocy przystąpiła do Zjednoczenia. 
Fakt ten posiada ogromną wagę, gdyż partia ta w ciągu wielu lat stanowiła 
opozycję, zamierzając działać na własną rękę. 160 członków Towarzystwa 
Demokratycznego przesłało swe głosy do Zurychu pod warunkiem, iż do propagandy 
rewolucyjnej w granicach Rosji przystąpi się na wiosnę.
Mroziewicz, który przybył tutaj z Paryża, miał spotkanie z Żabickim i 
postanowiono wybrać kilku doświadczonych agitatorów w celu wysłania ich do 
Polski i guberni zachodnich. Równocześnie wysłani zostaną emisariusze na Litwę i 
do Polski. Emigranci z guberni zachodnich polecili Akielewiczowi wytypowanie 
emisariuszy. Uważa się go za człowieka zdolnego i znającego język litewski. 
Donosząc o tym, mam zaszczyt zawiadomić Pana, iż wysyłanie emisariuszy 
rozpocznie się na początku maja — przez Rygę, Berlin i Galicję. Na cel ten 
przeznaczono około 20 000 franków z funduszu głównego, nie licząc ofiar 
prywatnych. Tutejsi emigranci oczekują z niecierpliwością wysłania emisariuszy, 
których zadaniem będzie wybadanie obecnej sytuacji kraju i panujących nastrojów.
Osoba Bulewskiego wzbudziła silne podejrzenia policji francuskiej i prefekt 
Paryża wydał rozkaz bacznego śledzenia jego stronników. Na wiecu w Paryżu jeden 
z jego [Bulewskiego] zwolenników, Janowski, powiedział, iż wkrótce element 
polski wybawi Francję od tyranii i doda narodowi francuskiemu sił do wyzwolenia 
Polski. Janowski uciekł do Genewy, aresztowano jednak dwóch spośród obecnych 
[tam] Polaków. W chwili obecnej rząd francuski zaczyna pojmować rozmiary 
przestępstw dokonywanych przez polskich emigrantów, odmawia zasiłków nowo 
przybyłym i wysyła ich do miast prowincjonalnych.
Wielkanoc tutejsi emigranci świętowali w kaplicy na Gower street.7 Ksiądz 
Podolski wygłosił kazanie o odrodzeniu Polski i konieczności połączenia się 
duchowieństwa z narodem przeciwko rządowi; po odśpiewaniu hymnu Boże, coś Polskę 
Podolski zaprosił wszystkich obecnych na śniadanie. Czartoryski przysłał na ten 
cel pieniądze z Paryża, a Giełgud—jego agent, wydawał zasiłki.
14 kwietnia [1869]
Wczoraj odbył się tutaj w mieszkaniu księdza Podolskiego wiec polskich jezuitów. 
Z Paryża przybyły dwie osoby: Mroziewicz i Święcicki, z Dublina — Jaworski, z 
Belgii — Jamont. Celem zebrania było przeszkodzenie rozwojowi prawosławia w 
zachodnich guberniach Rosji. Mroziewicz wysunął projekt wydrukowania katechizmu 
w języku litewskim i kolportowania go na wsi przy pomocy oddanych ludzi. Cały 
katechizm przesiąknięty jest nienawiścią do prawosławia i zawiera nie więcej 
aniżeli 14 stron drobnym drukiem w formacie 12°. Epigraf w języku litewskim 
brzmi następująco:
„Perkunas devajtis
Ne musa łemajtis
Sed Musza Gudu
Kęp Shuni Rudu."
Jak mnie poinformował jeden z obecnych — katechizm zawiera pytania i odpowiedzi, 
które wpajają nieposłuszeństwo wobec cesarza i władzy, nawołuje do wyrzeczenia 
się prawosławia, krzewi nienawiść do wszystkiego, co rosyjskie. Jamontowi 
polecono wydrukować kilka tysięcy odbitek w prywatnej drukarni berlińskiej. 
Niezależnie od tego, zebranie postanowiło wybrać agentów w Wielkim Księstwie 
Poznańskim, których zadaniem byłoby nawiązanie stosunków z duchowieństwem 
litewskim. Pożegnalny obiad odbyć ma się 16 bm. u księdza Podolskiego; 
zaproszono Giełguda, Żabickiego, Stępkowskiego i kilku innych. Zjazd w Londynie 
zamierzał założyć filię jezuitów i z pewnością wkrótce idea ta doczeka się 
realizacji, gdyż arcybiskup Manning obiecał pomoc pieniężną. Jeżeli chodzi o 
inne nowiny, Kochanowski, o którym w swoim cza-
sie donosiłem, próbował dwukrotnie przedostać się do Francji, za każdym jednak 
razem był aresztowany i wysyłany z powrotem do Londynu. W chwili obecnej jest on 
ciężko chory i wszystko wskazuje na to, że wkrótce umrze. W ostatnim okresie 
widziałem go w towarzystwie Francuzów, być może, dano mu jakiś proszek. 
Janowski, dawny agent Mierosławskiego, został wysłany do Bukaresztu.
[po 21 kwietnia 1869]
Po długich wysiłkach udało się nam przez Gillera zniweczyć plan zjednoczenia 
demokratów z Głównym Stowarzyszeniem i odrodzić starą walkę z Mierosławskim. Za 
dowód może służyć załączona niniejszym gazeta.8 Mierosławski w przystępie gniewu 
odsłania tajemnice spisku i szalbierstwa i równocześnie kładzie fundament 
długotrwałej wrogości. Tylko w ten sposób poznaliśmy ich intrygi i 
unicestwiliśmy zjednoczenie. W tych dniach wyślę kilka interesujących 
szczegółów. Przybyła tu grupa Żydów z Polski.
18 maja 1869
Wczoraj rano przyjechał z Ostendy Fr. Jaworowski i natychmiast zwołał u księdza 
Podolskiego naradę, na której byli obecni: Tur, Jar-mund, Żabicki, Giełgud, 
Jakubowski. Celem narady było zorientowanie się, jakimi siłami i środkami może 
dysponować tutejsza emigracja w związku z mającymi nastąpić wypadkami. Osoba 
godna zaufania poinformowała mnie, iż Jaworowski (były agent krakowski) mówił w 
sekrecie Żabickiemu i Podolskiemu o powstaniu w Szwajcarii komitetu złożonego z 
emigrantów różnych narodowości, którego celem jest organizowanie zamachów na 
osoby koronowane. Ideę tę rozwija Maz-zini, Bulewski i inni. Na ostatnim 
zebraniu w Lugano Mazzini otwarcie oświadczył delegatom polskim, iż drogą 
carobójstwa mogą osiągnąć zamierzony cel. Aresztowanie jego agenta i 
przechwycenie pewnych papierów we Włoszech zmusiły go do opuszczenia Lugano, 
otrzymane wszakże tutaj od niego wiadomości przemawiają za tym, iż skrył się w 
Szwajcarii i utrzymuje stałe kontakty z Polakami. Jego pragnieniem jest 
zakończyć stare porachunki z Napoleonem, o czym wie policja francuska, która 
posiada dokumenty dotyczące tej sprawy.
Z opowiadań Jaworowskiego wynika, iż w Galicji i w Warszawie istnieje komitet 
składający się po większej części z młodzieży i rzemieślników i że wysłano tam 
ze Szwajcarii kilku emisariuszy. Wszystkie nowiny i fałszywe pogłoski przychodzą 
tutaj za pośrednictwem Żydów. Do Londynu przybyło w ostatnim okresie wielu 
młodych Żydów, którzy uciekli z Polski. Wszyscy oni mieszkają w dzielnicy 
żydowskiej, w okręgu Whitechapel i unikają kontaktów z emigrantami.
Co się tyczy fałszerstwa banknotów, od czasu emisji nowych nic o tym nie 
słychać. Zasięgnęliśmy informacji u tutejszych wekslarzy i bankierów, żaden z 
nich jednakże w ciągu ostatniego roku nie widział fałszywych banknotów, z 
wyjątkiem Smarta, mieszkającego na Princess street, Leicester Sąuare — o którym 
już donosiliśmy. Ukaranie winnych odstraszyło wielu i jeżeli nawet trudnią się 
tutaj fałszerstwem banknotów, to jedynie w celu wywożenia ich za granicę, 
szczególnie do Niemiec oraz do guberni zachodnich i Polski za pośrednictwem 
Żydów-kontrabandzistów. Dołożę wszelkich starań, żeby być pożytecznym w tym 
względzie.
24maja[18]69
Spieszę powiadomić Pana, że za kilka dni wyjeżdża stąd, przez Belgię i Prusy do 
Petersburga, Józef Jakubowski9, który otrzymał jakieś ważne polecenie od 
tutejszego komitetu; Jakubowski jest stronnikiem Towarzystwa Demokratycznego i 
cieszy się całkowitym zaufaniem polskich jezuitów w Paryżu. Przeszłość jego 
usiana jest przestępstwami, dwa razy siedział w londyńskim więzieniu Newgate za 
oszustwo i gwałt, cieszy się opinią jednego z najbardziej zuchwałych. Udało mi 
się dowiedzieć o jego odjeździe od służącego w hotelu Cavour, gdzie mieszkał. 
Wczoraj uregulował on rachunki z właścicielem i oświadczył, iż jedzie do Dover, 
a stamtąd do Rosji. Jest to tym bardziej prawdopodobne, iż w tym samym dniu 
wymienił on rosyjskich banknotów na około 200 rubli srebrem. Zebrawszy te 
informacje, pojechałem do We-reckiego i usiłowałem go wybadać, ale nie wie on o 
niczym; zauważył jedynie, iż Jakubowski z pewnością otrzymał pieniądze od 
Podolskiego i jedzie do księży katolickich w Petersburgu. Wszystkie nowiny z 
Petersburga Podolski otrzymuje od księży z kościoła Św. Katarzyny w Petersburgu. 
Policji nietrudno będzie odnaleźć go [Jakubowskiego] w tym schronieniu. Józef 
Jakubowski jest wzrostu średniego, liczy około 45 lat, ma ciemnoblond brodę, 
jest korpulentny. Z pewnością posiadać będzie paszport angielski.
Iwanów, jak mówią, ukrywa się w Manchesterze. Kochanowski wyzdrowiał i odwiedza 
Podolskiego.
30 maja [1869]
Spieszę zawiadomić Pana, iż Jakubowski razem z Dobrowolskim, przechrzczonym 
Żydem, który podczas bytności Hercena zajmował się transportem „Kołokoła", 
wyjeżdżają pojutrze do Ostendy, a stamtąd przez Berlin do Petersburga. 
Dobrowolski ma wspólnika w Dynaburgu — żydowskiego kupca, za pośrednictwem 
którego wysyła druki. Jutro po południu ma się odbyć zebranie u księdza 
Podolskiego, na które
zaproszeni zostali tylko Jakubowski, Dobrowolski, Szulczewski, Gieł-gud i 
Żabicki. Odjazd obu trzymany jest w tajemnicy.
21 czerwca [1869]
Codziennie przybywają tutaj polscy uchodźcy z Francji, którzy uczestniczyli w 
zaburzeniach paryskich. Aresztowano około 100 Polaków w Bicętre, ale hersztowie, 
jak to zwykle bywa, uciekli do Belgii i Anglii. Według opowiadań przybyłych w 
Paryżu istnieją trzy partie: Mierosławskiego, związek republikański, składający 
się z adeptów Bu-lewskiego, masonów i rozmaitej hołoty, oraz Stowarzyszenie 
Zjednoczenia kierowane przez Akielewicza i Amborskiego. Ta ostatnia partia jest 
najbardziej niebezpieczna, gdyż działa po cichu za pośrednictwem propagandy 
drukowanej. Polacy żarliwie pragną wybuchu rewolucji w Paryżu: ci, którzy tu 
przybyli, mają na celu zbliżenie się do szajki republikanów francuskich, 
zamieszkujących w okolicach Leicester Sąuare. Obecnie cały ten tłum żyje jak w 
gorączce i pierwsze zebranie ma się odbyć w następną sobotę. Mam nadzieję 
dowiedzieć się wielu interesujących rzsczy, o czym natychmiast Panu doniosę.
Według sprawdzonych informacji w Paryżu powstał polski komitet centralny i 
dojrzewa spisek wymierzony przeciwko Napoleonowi. Jeżeli policja francuska 
dokona rewizji w mieszkaniach Mierosławskiego, Amborskiego, Akielewicza, 
Kraczkiewicza, Muszyńskiego, Giedroycia i Kwiatkowskiego, z całą pewnością 
dotrze do źródła przygotowywanego zamachu.
Emigranci francuscy wierzą tutaj w nieuchronny wybuch rewolucji.
Schmidt, mistrz masonów polskich, przybył tutaj z Paryża i zamieszkał na Arundel 
street, Haymarket. Syn jego jest w Paryżu członkiem partii rewolucyjnej, której 
zebrania odbywają się u Janyeau, handlarza antykami, w okolicach rue Bonaparte.
28 czerwca [1869]
Kopia listu z Zurychu:
W chwili obecnej bez wątpienia cała emigracja zajęta jest wyborami do Komitetu 
Zjednoczenia. Wybory wyznaczone na 14 marca nie odbyły się na skutek intryg 
Mierosławskiego i sekcji londyńskiej. Dopiero w końcu maja sekcja paryska 
wyznaczy kandydatów. Zygmunt Miłkowski jawnie wystąpił przeciwko Mierosławskiemu 
i oświadczył, iż wystąpi z komitetu, jeżeli chociażby jeden z jego adeptów 
wybrany zostanie członkiem komitetu. Inny członek, [Emilian] Bednarczyk, wysunął 
na ogólnym zebraniu projekt, ażeby w Polsce wprowadzić W przyszłości ustrój 
monarchii konstytucyjnej i księcia Napoleona wy-
brać królem. W wyborach wzięło udział zaledwie 582 emigrantów wedle 
następującego zestawienia:
Francja — 248 Turcja— 229
Anglia — 3 8 Belgia — 15
Niemcy — 28 Szwajcaria — 13
Księstwa Naddunajskie — 8 Włochy — 3
Widać z tego wyraźnie, że główni działacze Zjednoczenia przebywają w Turcji. 
Niezależnie od tego dwie gminy oddane Czartoryskiemu — Adampolska i Stambulska, 
liczą około 300 osób i nie uczestniczą w pracach komitetu.
Większość głosów otrzymali: Wróblewski — 270, redaktor Tokarze-wicz — 261, 
Frankowski — 220, Aleks. Wernicki — 128, Mazurkiewicz —127 itd. Według nowych 
sprawozdań: Wróblewski — 498
Tokarzewicz — 486 zostali wybrani
Frankowski — 448 Rydzewski — 325 (zrezygnował) Morawski — 298 (zrezygnował) 
Kandydaci:
Miłkowski
Ruszczewski
Korabiewicz
Na skutek nieporozumień z Bulewskim Bcsak ostatecznie zerwał stosunki z 
Ogniskiem Rewolucyjnym i pozostał tylko członkiem Ligi Wolności i Pokoju.10
W sobotę i niedzielę odbyło się zebranie przybyłych tutaj z Paryża Polaków, ale 
jak zwykle nie dało rezultatów i zostało odłożone na 2 lipca.
W Pałacu Kryształowym [Cristal Pałace] odbyło się zebranie Misji Polskiej w 
Londynie, na którym prałat Oakley wygłosił przemówienie przeciwko Rosji i 
zbierał datki na rozpustne życie księdza Podolskiego.
2 sierpnia [1869]
Smutne zdarzenie w żeńskim klasztorze karmelitek w Krakowie, w którym odkryto 
nową ofiarę inkwizycji katolickiej, a równocześnie wszystkie ciemne strony 
polskiego duchowieństwa11, wzburzyło ogromnie emigrację. Nie jest im wstyd za 
zbrodnię, ale dręczy ich to, że w opinii wykształconego świata bledną surowe 
środki przedsięwzięte przez nasz rząd i usprawiedliwioną staje się działalność 
naszego Monarchy dotycząca likwidacji klasztorów katolickich, w których ukrywały 
się czyny haniebne i przestępstwa. Po ukazaniu się w gazę-
tach pierwszej wiadomości o znalezionej ofierze w klasztorze karme-litek Giełgud 
i Szulczewski wysłali protest, ale wkrótce gazety angielskie podały wszystkie 
szczegóły i zmusiły ich do milczenia. Partia katolicka jest w wielkim ambarasie. 
Byłoby pożądane, ażeby gazety francuskie poruszyły tę sprawę. Od czasu ostatniej 
podróży następcy tronu angielskiego do Rosji sympatie do Rosji znacznie wzrosły. 
Tutejsza arystokracja zaczyna zbierać rosyjskie starożytności, rozpocząłem więc 
sprzedaż monet i starożytnych przedmiotów sztuki rosyjskiej, ażeby w ten sposób 
zawrzeć bliższe znajomości. W Muzeum w Kensington niejaki Okoczyński wystawił 
doskonałą kolekcję krzyżów rosyjskich, ikon i ozdób od X wieku do XVII. Kolekcja 
ta zwróciła uwagę społeczeństwa angielskiego. Tutejsi demokraci, widząc znaczny 
wzrost zainteresowań prorosyjskich, są ogromnie niezadowoleni, ale wszystkie ich 
wysiłki [osłabienia tych wpływów] są daremne. Gladstone wykreślił z budżetu 
fundusz na zapomogi dla emigrantów z 1833 roku. Znam go osobiście i mogę 
zapewnić, że nie cierpi on polskiej hołoty przebywającej w Londynie.
Żabicki i jego zwolennicy przygotowywali się do zorganizowania w Pałacu 
Kryształowym manifestacji na rzecz emigrantów, ale dyrekcja odmówiła.
Złośliwą plotkę o cesarzewiczu drukują oni dziesiątki razy w prowincjonalnych 
gazetach, załączani przy niniejszym wycinek z gazety edynburskiej, dokąd 
Szulczewski posyła swe artykuły.
Sprawy zamierzonego w Genewie kongresu idą źle, odczuwa się brak środków 
materialnych i poparcia moralnego; z Londynu posłano tylko dwóch — Mackiewicza i 
Strzeleckiego.
O fałszowaniu banknotów nic w Londynie nie słychać. Od niemal wszystkich 
właścicieli kantorów wymiany słyszymy tę samą opinię, że obecne banknoty 
rosyjskie, wyróżniające się nadzwyczajnym kunsztem [wykonania], położą kres 
przestępstwu. Niektórzy Anglicy do tego stopnia zachwycili się pięknem rysunku, 
że skupują drobne banknoty do kolekcji sztychów.
10 sierpnia [1869]
W tych dniach poznałem bliżej osobistość podającą się za pułkownika Romana 
[Romanowa]. Prawdopodobnie jest po czterdziestce, chudy, nosi wąsy i bokobrody, 
oczy szare, włosy ciemnoblond. Mówi dobrze po francusku, włosku, niemiecku i zna 
dobrze język polski. Ukrywa on swe prawdziwe nazwisko; na pierścieniu, który 
nosi, wygrawerowana jest baronowska korona. Mówi, że w Rosji obracał się w 
najwyższych sferach i z jakichś powodów jest niezadowolony z hr. Adlerberga. 
Źródło jego dochodów nie jest nikomu z jego najbliższych znane, ale chyba 
posiada dużo pieniędzy, ponieważ w ciągu kilku miesięcy
zakupił za tysiąc funtów szterlingów brylanty, które nosi przy sobie w kieszeni. 
Na palcach nosi dwa pierścienie z brylantami i rubinami wartości ponad 200 
funtów. Uciekł z Rosji w roku 1862 lub 1863, jak się wydaje, z przyczyn 
politycznych. Według własnych słów jego zna wiele angielskich rodzin 
arystokratycznych, ale o swych stosunkach i znajomych w Rosji nic nie mówi. 
Mieszkanie jego znajduje się koło Cavendish Sąuare, Castle street, na I piętrze, 
składa się z dwóch przyzwoitych pokojów.
Rano zajmuje się korespondencją. Sądząc po ilości papieru, prowadzi obszerną 
korespondencję. Na kopercie jednego z listów zauważyliśmy adres: do pana 
Nelsona. Wieczory spędza on w restauracji Cafe d'Etoile, gdzie gra w bilard i w 
domino ze Schmidtem, polskim masonem z Paryża, jego agentem Brunswikiem i z 
jakimś kupcem francuskim ze wstążeczką w klapie. Widzieliśmy u niego na stole 
dwa polskie medale rewolucyjne, 1831 i 1863 roku. Cały dzień spędza poza domem. 
Do korespondencji prywatnej używa niewielkiej pieczęci, na której wygrawerowany 
jest Kupidyn i motylek czy też Psyche. Pokazując mi sygnet z tą pieczęcią 
zaznaczył, że wiele sekretów posiadł ten Kupidyn. Nie lubi mówić po rosyjsku i 
używa rosyjskiego bardzo rzadko. Ze Schmidtem stale mówi po francusku. Oto 
wszystko, co mogę powiedzieć w chwili obecnej. Muszę podkreślić, że Roman[ow] 
jest bardzo przebiegły i ostrożny.
12 sierpnia [1869]
Wczoraj odbyło się wielkie zebranie Centralnej Gminy Londyńskiej z okazji święta 
ku czci 300-lecia zjednoczenia Litwy i Polski — Unii Lubelskiej. O godzinie 11 w 
kaplicy polskiej zebrało się około 150 osób, ksiądz Podolski wygłosił krótkie 
kazanie, wzywając do obrony religii przed prawosławiem, widząc w niej jądro siły 
i narodowości. O godzinie 8 wieczorem cały tłum zebrał się ponownie w sali 
Cleveland Hali koło Charles street, gdzie zaproszono Anglików i Francuzów. 
Podchmieleni emigranci narobili hałasu, wszczęli bójkę, więc przygotowane 
przemówienia i manifestacje nie miały powodzenia.
21 sierpnia [1869]
Wczoraj otrzymano tutaj wiadomość, że wypuszczono na wolność sześciu polskich 
emigrantów przebywających w Mazas za przestępstwa polityczne. Spośród nich 
Moszyński przybył do Londynu. Według jego słów starzec Kochanowski zmarł w 
więzieniu. W jego pogrzebie Polakom zabroniono brać udziału. Przeklina się rząd 
francuski i mówi, że morzy on głodem [więźniów]. Pułkownik Roman[ow] zniknął z 
Londynu, jego przyjaciel Schmidt
mówi, że wyjechał na wieś. Do Londynu przybyło wielu polskich emigrantów z 
zamiarem przesiedlenia się do Ameryki. Byłoby dobrze, gdyby wszyscy się tam 
wynieśli, jednakże partia demokratyczna i ksiądz Podolski powstrzymują ich od 
przesiedlenia. W ubiegłą niedzielę [Podolski] wygłosił długie kazanie wymierzone 
przeciwko wyjazdom z Europy obiecując szybkie odrodzenie Polski. Jednakże mimo 
przeszkód w tych dniach około 30 osób wyjedzie do Ameryki, wśród nich znalazł 
się jeden złodziej — Hryncewicz, który został aresztowany i znajduje się w 
więzieniu.
Schmidt utrzymuje stale stosunki z tutejszymi masonami i zajmuje się 
reorganizacją stowarzyszenia. Przyjaźni się on z Michałem Tysz-kiewiczem i 
Czartoryskim i uważa ich za najlepszych polskich patriotów. W przejeździe byli 
tutaj: Antoni Kątski, Kóne z Petersburga, Su-chołkin, który szukał medali 
Hercena, Szczerbatow i inni.
W związku z nowymi odkryciami narzędzi tortur w klasztorze karmelitanek w 
Krakowie, gazety angielskie wychwalają naszego cesarza za zlikwidowanie 
klasztorów katolickich i z każdym dniem wzrastają sympatie do Rosji.
Emigracja rozbita na partie nie potrafi niczego wymyślić, komitet główny nie 
został jeszcze zorganizowany i ostateczne zjednoczenie ma nastąpić dopiero w 
październiku.
Zamierzony kongres, na którym ma być obecny Hauke, nie ma żadnego znaczenia.12
Przebywa tu od kilku lat Rożniecki, mówią, że jest synem znanego generała. Jest 
to mężczyzna lat około 40, wzrostu wysokiego, nosi wąsy i czarną bródkę, twarz 
wstrętna, oddaje się pijaństwu, uczestniczył w rewolucji rzymskiej w 1849 roku. 
Jego tryb życia i źródła dochodów nie są znane, nie utrzymuje on stosunków z 
Polakami, wieczorami bywa w Cafe d'Etoile, Windmill street.
Pan Roman[ow] mieszka na 21 Great Castle street, Cavendish Sąuare.
11 września [1869]
9 września 16 polskich emigrantów wyjechało z Liverpoolu do Ameryki. W ich 
liczbie byli — Chodzyński, Niezabytowski, Narwojn, Ma-kiewicz, Malinowski, 
Jaworowski. Londyńska Centralna Gmina demokratyczna wysłała do Nowego Jorku 
Naruszewicza i Jakubowskiego w celu pertraktacji z tamtejszymi uchodźcami 
polskimi i zorganizowania w Nowym Jorku centralnej gminy, która by, tak jak 
londyńska, miała swój organ i utrzymywała stosunki z przebywającymi w Ameryce 
(Polakami). Tutejszy ksiądz Podolski odprawił mszę po znanym Panu Berezow-skim. 
Obecni byli wszyscy członkowie Towarzystwa Demokratycznego.
Ze śmiercią Napoleona należy oczekiwać silnych rozruchów wśród emigracji. 
Obecnie są oni ogromnie zajęci zjednoczeniem wszystkich stowarzyszeń pod 
dyktaturą Mierosławskiego. Konspiracyjny organ Bulewskiego13 znowu propaguje 
carobójstwo jako jedyny środek powszechnej anarchii.
Policja francuska czujnie śledzi uchodźców polskich i mimo powszechnej amnestii 
trzyma ich w Mazas. Aresztowany został Nabielak, przyjaciel i zaufany 
Frankowskiego, znaleziono przy nim listy Mazzi-niego. Należy się dziwić, że 
Mierosławski uniknął tego losu, mimo iż utrzymywał stale stosunki z Ledru-
Rollinem, Mazzinim i stowarzyszeniem „Mariannę", którego zarząd jest na wyspie 
Jersey. Jak widać, policja francuska nie jest zbyt przewidująca.
Partie republikańska i orleanistów są bardzo zajęte chorobą Napoleona i do 
Londynu przybyło wielu Francuzów. K. Schmidt przebywa jeszcze w Londynie i 
utrzymuje stały kontakt z tutejszymi demokratami.
Mam zaszczyt powiadomić Pana, że do tej pory nie wysłano mi weksla. Czy nie 
zgubił się on na poczcie? bo listy często tu przepadają na skutek niedbalstwa 
urzędników pocztowych.
21 września [1869]
W chwili obecnej cała uwaga emigracji zwrócona jest na Wschód, gdzie wyjechało 
około 200 osób z tzw. szkoły wojskowej. Rząd turecki, oczekując bez wątpienia 
wcześniej czy później zerwania stosunków z Rosją, daje schronienie i zapomogi 
buntownikom polskim, mając zamiar za przykładem mocarstw zachodnich użyć ich, 
gdy zajdzie potrzeba. Rutkowski, jeden z zauszników Czartoryskiego, mówił tutaj, 
że sułtan za pośrednictwem swego ambasadora w Paryżu wysłał Czartoryskiemu około 
300 tysięcy fr. na wydatki związane z podróżą polskich uchodźców do Turcji; i 
chociaż pod czujnym okiem ambasadora rosyjskiego w Stambule rząd turecki nie 
okazuje Polakom swych sympatii, jest wiele osób podstawionych, w rodzaju Sadyka 
Paszy, które rozwijają działalność. Oczekuje się, iż na początku roku następnego 
sformowana zostanie nowa brygada dragonów lub kozaków wyłącznie z uchodźców 
polskich. Rutkowski i Korecki, którzy niedawno przybyli do Londynu, zwoływali 
ochotników i obiecali wydać im zapomogi pieniężne. Jednakże w Anglii emigranci 
nie żywią zbyt wiele sympatii do rządu tureckiego i zgłosiło się zaledwie 
dziesięciu włóczęgów. Widać z tego, że Polacy wierzą w bliską wojnę Rosji z 
Turcją. Na kongresie wszystkich narodów w Szwajcarii Liga Pokoju przelewa z 
pustego w próżne. Przemówienia W. Hugo, Gessnera i Bosaka-Haukego znalazły 
zaledwie słaby oddźwięk w gazetach angielskich. Wszyscy polscy delegaci już 
odjeżdżają i sekretarz Bulewskiego — Masłowski, wyjechał z Londynu, ale na 
skutek burzy spędził kilka dób w Dover.
Schmidt otrzymał dziś jakiś ważny telegram z Paryża i przygotowuje się do drogi. 
Pułkownik Roman[ow] zniknął z Londynu i nikt nie wie, dokąd pojechał. Zaufany 
jego — Żyd Bruniewicz, mówi, że przebywa on na wsi.
W Galicji, a ściślej w Krakowie, powstało stowarzyszenie rewolucyjne stawiające 
sobie za zadanie prowadzenie ustnej propagandy. Członkowie jego mają obowiązek 
wędrować po wsiach i na zebraniach publicznych propagować wśród ludu teorie 
jakobińskie, a także powszechny ateizm.
Prima weksel na Londyn z powodu burzy otrzymałem dopiero 15.
27 września [1869]
Z Genewy donoszą nam, że kongres powszechny nie udał się i Liga Pokoju, można 
powiedzieć, zakończyła swoje istnienie. Delegaci polscy ze swymi pretensjami nie 
znaleźli oddźwięku w kręgu kosmopolitów, oskarżają Haukego i Wiktora Hugo o 
gadulstwo.
Delegat Gilewicz alias Tchórzewski przebywa w Genewie, inni wrócili do Paryża. 
Gilewicz utrzymuje stałe stosunki z Czernieckim. Książę Dołgorukow zmarł. 
Zostawił w spadku 20 000 franków i wszystkie ruchomości Stan. Tchórzewskiemu, 
byłemu księgarzowi, alter ego Hercena.
Polacy w rozpaczy, że Napoleon wyzdrowiał. Wierzyli w wybuch rewolucji we 
Francji i marzyli o przeforsowaniu swoich kandydatów w rodzaju Jules Favre'a. 
Zarówno w Londynie, jak i w Szwajcarii werbują ochotników do służby tureckiej i 
liczba chętnych do wyjazdu na Wschód dochodzi do 120 osób. Wielu z nich 
otrzymało od Czartoryskiego zapomogi miesięczne. Jezuici również namawiają 
młodzież do stanu kapłańskiego i wyjeżdżania do Serbii i Bułgarii, ażeby szerzyć 
zarazę wśród ludności prawosławnej.
Komitet Zjednoczenia postanowił zorganizować w Paryżu centralny zarząd, archiwum 
zaś przechowywać w Szwajcarii z obawy przed rewizjami domowymi.
Mierosławski był w Genewie, ale przyjęto go bardzo chłodno.
Ryde, 2 października [1869]
Wczoraj wieczorem przyjechałem razem z Jabłońskim do miasta Ryde (lis of 
Wright). Zbiegły Żyd Jakubowski przybył do Londynu; pieniądze nie zostały 
naruszone, a nieobecność jego spowodowana była chorobą brata w Newport, dokąd 
wyjechał. Jabłoński otrzymawszy telegram o jego przybyciu ogromnie się ucieszył 
i jutro wieczorem wyjedzie do Londynu. Dziś rano poszedł na spotkanie z księciem 
Persigny, który mieszka tutaj z żoną. Nie wiem, jakiego rodzaju były per-
traktacje, ale Jabłoński przebywał tam od godziny 10 do 2.30 po południu i 
wrócił bardzo zadowolony. Na próżno starałem się coś wyciągnąć z niego, odmówił 
kategorycznie. Podejrzewam poważnie, że Polacy i Francuzi — demokraci, starają 
się zgładzić nie tylko Bismarc-ka, lecz również króla, kronprinca, Moltkego i 
innych. Na podstawie słów Jabłońskiego wywnioskowałem, że jego powiedzenie 
„przeciąć węzeł gordyjski" oznacza carobójstwo.
Powiedział on mi, że Powszechne Stowarzyszenie Międzynarodowe jest najzupełniej 
pewne, że republika zostanie proklamowana we Włoszech, Hiszpanii i Belgii, ale 
dla dobra powszechnego należy również wprowadzić ustrój republikański w Rosji i 
Prusach, wówczas dadzą sobie już radę z Austrią; osiągnięcie zaś tego celu 
spiskowcy upatrują tylko w zabójstwie osób koronowanych. Idea ta rozwija się tak 
szybko, że nawet najbardziej obojętni przyjmują ją za zasadę działania i symbol 
wiary.
Jabłoński wyjeżdża z Londynu do Newcastle i stamtąd do Brukseli, gdzie ma się 
spotkać z wielu Polakami i Francuzami. Jeździ pod fałszywym nazwiskiem. 
Wojciechowski wyjechał do Londynu za szwajcarskim paszportem.
Powszechne Stowarzyszenie Międzynarodowe znajduje się do tej chwili w Paryżu, 
ale wielu członków przeniosło się do Lyonu, gdzie, jak wiadomo, przebywają także 
polscy agitatorzy. Dąbrowski, Wołowski, Jezierski, Tyszkiewicz, Chłapowski, 
Skotnicki, Łapa, Domagalski i wielu innych (wspomnianych przez Jabłońskiego) 
organizują legion zabójców i jeżeli okażą się zdolnymi, Powszechne 
Stowarzyszenie Międzynarodowe użyje ich do wiadomej sprawy.
Aresztowanie Jakoby — członka „Internationale" — bardzo przestraszyło 
[emigrantów]. Epoka nasza bogata jest w wydarzenia, a sytuacja obecna bardzo 
sprzyja ujarzmieniu Turcji. Jeżeli Rosja rozwiąże tę kwestię — rewolucja nigdy 
nie przekroczy jej granic.
2 października [1869]
Wczoraj dopiero powrócił nasz agent z Genewy, ale na skutek choroby jeszcze go 
nie widziałem.
Przybyła tutaj grupa Żydów polskich z Belgii, dwaj z nich byli u Źabickiego z 
prośbą, by zapisać ich do Towarzystwa Demokratycznego, ale Żabicki, 
podejrzewając ich o sympatię dla rządu, odmówił. Wszystko wskazuje na to, że 
Londyn staje się ośrodkiem emigrantów Żydów, którzy w okolicach Commerciale Road 
i Whitechapel utworzyli już całą kolonię. Fałszywych banknotów nie spotyka się w 
Londynie, właściciele kantorów wymiany przedsięwzięli środki przeciwko oszustom. 
K. Schmidt wyjechał z Londynu do Berlina. Ksiądz Podolski wyjeżdża do Rzymu na 
naradę z jezuitami.14
Spisek w Krakowie przybiera wielkie rozmiary. Książę Sapieha wybrany został 
prezesem komitetu centralnego. Mierosławski również przystąpił [do organizacji] 
i został wybrany członkiem. Stowarzyszenie „Sokół" liczy 800 osób. Wszyscy 
członkowie ćwiczą się w rzemiośle wojskowym, w miastach utworzono także szkoły 
gimnastyczne; ich wspólnym celem jest przygotowanie młodzieży do przyszłej 
rewolucji.
Do Turcji znowu wyjechało z Francji 45 emigrantów. Rząd turecki otacza ich 
opieką. Czartoryski dostarcza pieniędzy.
Krasiński15, wysłany z Londynu do Poznania, przepadł bez wieści; miał przy sobie 
papiery i list od komitetu.
Londyn, 7 października [1869]
List Pana otrzymałem, ale o przebywaniu Hercena w Londynie nic nam nie wiadomo. 
Z pewnością jeszcze nie przyjechał i znajduje się przejazdem w Niemczech.
Pułkownik Roman[ow] przebywa w Paryżu, dokąd dawno już wyjechał, i oczekuje 
przyjazdu matki z Petersburga. Jest to postać bardzo zagadkowa, ale przed jego 
powrotem do Londynu nie możemy dowiedzieć się szczegółów. K. Schmidt znowu 
przybył do Londynu, by zakończyć formowanie polskiej loży masońskiej, stracił on 
w Paryżu syna i przez pewien czas nie chce się zajmować sprawami emigracji.
Wyjazd wychodźców polskich do Ameryki przerwany został na skutek opinii Komitetu 
Demokratycznego, wyjazd do Turcji trwa nadal. Z przyjemnością donoszę, że w 
Londynie są od czasu do czasu organizowane wystawy, które zapoznają 
społeczeństwo z Rosją. Niezależnie od wystawy sztuki staroruskiej w 
kensingtońskim muzeum, Instytut Politechniczny wystawia serię fantasmagorycznych 
widoków Holandii, wśród których znajdują się Saardam i domek Piotra Wielkiego, a 
portret cesarza zajmuje pierwsze miejsce. Publiczność angielska z 
zainteresowaniem słucha przewodnika opowiadającego o życiu Piotra Wielkiego.
Załączam przy niniejszym autograf jakiegoś greckiego księcia, który mieszka koło 
Manchesteru.
21 października [1869]
Oczekujemy wkrótce dokładnych wiadomości ze Szwajcarii o zamiarze Hercena 
przeniesienia się do Londynu. Również tutejsi demokraci mówią o tym projekcie i 
niezbyt go sobie życzą. Znowu rozpoczął się wyjazd emigrantów do Galicji, około 
500 emigrantów znajduje się już na jej obszarze, a w samym Krakowie przebywa 
ponad 200 osób. Dziwne, że rząd austriacki tak mało uwagi zwraca na ten fakt. 
Emigranci, z których większość stanowią słuchacze szkoły wojskowej, włóczą się
po Galicji, buntują naród i utrzymują stosunki ze swymi zwolennikami w Warszawie 
i okręgach. W Krakowie został ostatecznie utworzony komitet centralny, za 
członka którego uważany jest doktor Adrian Bara-niecki, znany z loterii i 
bazarów organizowanych w Londynie i we Francji. Jest on niewątpliwie jednym z 
głównych prowodyrów przyszłej rewolucji i przebywanie jego w Krakowie jest 
bardzo niebezpieczne, [do komitetu należą też:] doktor Majer, Czerkawski, 
Dobrowolski i inni. Duszą tego komitetu jest znany Franciszek Smolka. Aleksander 
Wernicki, Michałowski i Domejko są agentami za granicą. Nie wiemy, czy rząd 
austriacki jest o tym powiadomiony, ale tutaj znają wszystkie szczegóły, 
spiskowcy odbywają niemal publicznie swoje zebrania, wygłaszają przemówienia i 
organizują sieć kółek na całym obszarze Galicji. Członkowie Ogniska 
Rewolucyjnego — Bulewski, Mackiewicz i inni mają tu swoich zwolenników, jednym 
słowem, przygotowuje się powtórzenie krwawych scen minionego buntu. Plan ich 
jest bardziej głęboki i ściśle tajny. Wyjeżdżają stąd do Galicji dziesiątki 
emigrantów, a ze Szwajcarii i Francji — setki. Szlachta galicyjska przyjmuje ich 
gościnnie, zatrudniając w charakterze służby domowej i osób zaufanych.
Tadeusz Romanowicz, sekretarz krakowskiego Towarzystwa Demokratycznego, przysłał 
tutaj pozdrowienie dla sekcji londyńskiej, zakończone słowami, iż „wkrótce 
wzejdzie nasza gwiazda i wszystkie gminy demokratyczne winny być w pogotowiu".
Broszura Austria i Rosja wydana została w Paryżu (utwór Stanisława Konwickiego, 
nauczyciela szkoły batignolskiej)16 — za pieniądze Władysława Czartoryskiego.
12 listopada [1869]
Po śmierci Dołgorukowa Stanisław Tchórzewski otrzymał w spadku 25 000 franków, 
srebro, meble i inne rzeczy. Równocześnie obiecał on Dołgorukowowi wydać jego 
zapiski polityczne Memuary o Rosji, które Hercen ocenił na 50 000 franków. 
Mówią, że zawierają one jadowite wymysły na temat naszego rządu. Hercen obiecał 
pomagać przy wydaniu, jeździł do Londynu na naradę z Triibnerem na temat 
publikacji. Jednakże Triibner stracił w ubiegłym roku znaczne sumy pieniędzy w 
związku z kradzieżą w jego magazynie i wątpić należy, by zdecydował się wziąć na 
swój koszt tak ogromne wydanie. Sprawa przeniesienia się Tchórzewskiego do 
Londynu jeszcze nie została zdecydowana i tylko wtedy dojdzie do skutku, jeżeli 
Triibner weźmie udział w wydaniu. Zapiski te są, według słów naocznego świadka, 
bardzo szkodliwe, szczególnie dla młodzieży. Znając doskonale charakter 
Tchórzewskiego i jego chciwość na pieniądze, uważam, że nie będzie trudno kupić 
za pośrednictwem doświadczonego agenta
wszystkich papierów Dołgorukowa. Wysłałem specjalnie z Londynu do Genewy 
krewniaka Tchórzewskiego, ażeby dowiedzieć się o wszystkich szczegółach; jego 
podróż kosztowała mnie około 25 funtów, czyli prawie 600 franków, ale zebrał on 
bardzo niewiele wiadomości, nie umiejąc wziąć się do rzeczy, i z niewiadomych 
przyczyn powrócił do Londynu 1 listopada; nie czekając na pieniądze na podróż 
ode mnie, pożyczył je od Czernieckiego. Poleciłem mu zebrać wiadomości o Bulew-
skim i Wołodkiewiczu, którzy razem z Jakubowskim wyjechali do Szwajcarii i 
zajmowali się tam fałszowaniem banknotów.
8 listopada miał się odbyć wiec adeptów Bulewskiego w Genewie, ale niestety, 
dureń nie umiał wykonać tego, co mu polecono. Czerniecki zwrócił do Londynu 
wysłane mu pieniądze. Poznałem tutaj spryciarza Zakrzewskiego, który w grudniu 
przenosi się na stałe do Genewy —jest dobrym zegarmistrzem i obiecał przekazywać 
mi szczegółowe informacje, dałem mu listy polecające do Tchórzewskiego i 
Czernieckiego. Załączam przy niniejszym oryginał listu Czernieckiego dotyczący 
poniesionych przeze mnie wydatków. Żywię nadzieję, że dobre serce każe Panu 
niewielką tę sumę zwrócić mi choćby jako podarunek na Nowy Rok.
Pułkownik Roman[ow] powrócił z Paryża do Londynu. Jeżeli to będzie możliwe, 
postaramy się zdobyć jego fotografię. Czartoryski prosił biskupa Doupanloup, 
ażeby postawił kwestię polską na wiadomym Panu zebraniu jezuitów w Rzymie.
24 listopada [1869]
W sobotę 27 oczekują tu przyjazdu Mierosławskiego i Kraczkiewicza; Majewski 
wyjechał do Sheffield, a Buczyn ski do Brukseli z zaproszeniem dla wszystkich 
emigrantów na dzień 29 bm. Na Dean street, a także w City u Zambrzyckiego 
wynajęto kilka pokojów dla biednych. Zebranie tegoroczne będzie się cieszyło 
dużą frekwencją i należy oczekiwać radykalnych posunięć. O szczegółach zebrania 
29 listopada i o nowych spiskach powiadomię w następnym liście.
1 grudnia [1869]
27 Mierosławski i Kraczkiewicz wyjechali z Londynu do Paryża. Przybyli oni tutaj 
w celu naradzenia się z Żabickim i innymi adeptami.
Mimo niepogody 29 listopada zebrało się około 100 emigrantów;17 było wśród nich 
kilku Francuzów z gminy republikańskiej i dwóch Anglików. Bardzo wielu 
przyjechało z Sheffield i Manchesteru, z New-castle przyjechał tylko 
Wojciechowski. O godzinie 8 wieczorem prawie cała emigracja zebrała się w 
polskiej knajpie Newport Market.18
Żabicki odczytał ogólne sprawozdanie o spiskach polskich od roku 1830, 
rozpatrywał przyczyny niepowodzeń, po czym oddał głos następnym mówcom. 
Przemówienia, jak zwykle, nie miały żadnego znaczenia. Rozpoczęła się popijawa i 
koło godziny 10 wieczorem większość urżnęła się i rozpoczęła bójkę, którą 
przerwała jedynie interwencja gospodarza. Następnie Żabicki, Oborski, Werecki i 
Wojciechowski przeszli do dalszej części domu, dokąd po jednemu zapraszali 
najbardziej pewnych i zaufanych członków stowarzyszenia. Należy podkreślić, że 
zwolennicy Mierosławskiego bardzo mało pili. Żabicki oświadczył tym, których 
wezwał, co następuje: wieści z Galicji wskazują na to, że partia czynu jest 
doskonale zorganizowana, a w Europie zachodzą tego rodzaju wydarzenia, że należy 
niewątpliwie oczekiwać wkrótce wybuchu wojny europejskiej; w związku z tym 
emigracja nie powinna siedzieć z założonymi rękoma, korzystając zatem z ogólnego 
zebrania członków Mierosławski wzywa wszystkich, którzy są mu wierni, by 
oświadczyli, czy są gotowi do działania i czy pójdą za nim, gdzie rozkaże. Wielu 
emigrantów odmówiło, powołując się na obowiązki rodzinne, ale około 30 osób 
zgłosiło się i złożyło przysięgę na ręce księdza Podolskiego. Po zakończeniu tej 
ceremonii Żabicki i ksiądz Podolski powrócili do ogólnej sali i wzywając 
wszystkich do zachowania tajemnicy — Podols-ski odczytał, co następuje:
„Obywatele, 11 sierpnia w Nowym Jorku zebrali się wychodźcy polscy przebywający 
w Stanach Zjednoczonych Ameryki w liczbie około 500 osób w celu uczczenia 
trzechsetnej roczniczy zjednoczenia Litwy z Polską i przyjęli następujące 
postanowienia: «Zważywszy, że 5 sierpnia 1872 roku nadejdzie pierwsza stuletnia 
rocznica wielkiej zbrodni — I rozbioru Polski; zważywszy, że tak Polaków jak i 
przyjaciół Polski obowiązkiem jest protestowanie przeciwko tej wielkiej zbrodni, 
która zapoczątkowała w naszym kraju pasmo spustoszeń i męczeństw — postanawiamy 
rocznicę tę święcić uroczyście.
Zebranie Polaków wzywa wszystkich uznanych przez ogół kierowników partii 
polskich oraz wszystkich innych, by zwołać powszechny kongres międzynarodowy, na 
który obowiązani są przybyć delegaci wszystkich gmin polskich w Europie i 
Ameryce, a także wszyscy delegaci stowarzyszeń zagranicznych; celem kongresu 
będzie rozpatrzenie najbardziej skutecznych środków propagandy i utworzenie 
trwałej organizacji, która w warunkach sprzyjających dokona wyzwolenia Polski.»"
Na zakończenie ksiądz Podolski zapytał obecnych, czy gotowi są współdziałać w 
urzeczywistnieniu opracowanego w Nowym Jorku programu — propozycja spotkała się 
z ogólną aprobatą. [Następnie oświadczono, że] „przystępując obecnie do 
rozpowszechnienia tej potężnej idei, proponujemy, aby w każdym mieście, gdzie 
znajdują się Polacy, utworzyć centralne ośrodki i nawiązać stosunki z 
przyjaciółmi. O rezul-
tatach powiadomić Londyn. Nie wątpimy w to, że zarówno Galicja, jak i 
Wielkopolska (Księstwo Poznańskie) przystąpią do naszej ligi."19
Na tym zebranie zakończono.
Żyd Krongold zaproponował wydanie odezwy do Żydów polskich obiecując, iż spotka 
się ona z powodzeniem i sympatią.
17 grudnia [1869]
Według ostatnich wiadomości z Ameryki w Nowym Jorku powstał centralny komitet 
polski oparty na zasadach demokratycznych według planu księdza Kalinowskiego. 
Emigranci amerykańscy zapraszają emigrantów tutejszych i paryskich do Ameryki, 
gdzie zamierzają zorganizować szkołę wojskową. W Londynie wielu przygotowuje się 
do wyjazdu do Ameryki.
Przebywają tutaj setki Żydów polskich; wielu z nich zajmuje się fałszowaniem 
banknotów, które wysyłają do Galicji, gdzie mają zorganizowaną agenturę. W 
Krakowie Krongold, Mej er i niejaki Wojnicki utrzymują stałe stosunki z Żydami w 
Warszawie i chodzą słuchy, że w tym procederze uczestniczą bardzo zamożni kupcy 
warszawscy. Doniósł nam o tym Żyd polski Icek Kohen, zajmujący się kontrabandą 
tytoniu. Główną rolę gra przede wszystkim Józef Krongold. W ubiegłych latach 
Żydzi zbiegli z Polski nawiązywali stosunki z emigrantami, teraz utworzyli oni 
własną dzielnicę w okolicach Whitechapel i utrzymują stosunki tylko pomiędzy 
sobą.
Od Nowego Roku, według nowego statutu, cała emigracja podzielona zostanie na 
okręgi, z oddzielnymi komitetami centralnymi. We Francji istnieć będą dwa okręgi 
— Paryż i Marsylia, w Belgii — Bruksela i Liege, w Szwajcarii — Zurych i Genewa, 
w Anglii — Londyn, Zarząd sprawować będą okręgowi naczelnicy pod kierunkiem 
komitetu głównego, czyli centralnego, którego miejscem pobytu będzie Zurych; 
ponieważ jednak w Paryżu przebywa większość emigracji, postanowiono zorganizować 
tam specjalny zarząd główny, składający się z osób wchodzących w skład komitetu 
głównego. Wszystko to świadczy o tym, że w roku przyszłym emigracja rozwinie swą 
działalność, chociaż jej sytuacja materialna jest bardzo trudna. Mimo wielkich 
starań wybór Platera do komitetu głównego nie doszedł do skutku.
Załączam przy niniejszym interesującą wzmiankę z angielskiej gazety „The Daily 
Telegraph". Jeden artykuł napisany jest przez Czar-toryskiego.
19 grudnia [1869]
Londyński komitet centralny otrzymał następującą korespondencję Z Wilna 
podpisaną pseudonimem „Chłop białoruski": „Od chwili mia-
nowania generała Potapowa sprawy na naszej Litwie przyjęły bardzo niepokojący 
obrót. Zakusy i prześladowania Murawiewa przynosiły wprawdzie szkody materialne 
i opróżniały kieszenie, ale w istocie odradzały ducha niepodległości i 
nienawiści do wszystkiego, co rosyjskie. Służąc przy Murawiewie Potapow nie 
tracił czasu na rozpustne życie, ale ustawicznie badał nasze słabości, a teraz 
objąwszy władzę zadaje naszej narodowości śmiertelne ciosy. Jego uprzejmość jest 
o wiele niebezpieczniej sza aniżeli tortury murawiewowskie. W ostatnich czasach 
w środowisku naszych satrapów zapanowała niezgoda, z której obywatele nasi 
czerpali nadzieję na lepszą przyszłość. [Istnieje] partia, Komisja Włościańska, 
składająca się z elementów zdecydowanych na wszystko — pod kierunkiem Kaufmana, 
Timaszewa, ministra Zielenoja, Czerkaskiego i Milutina. Wykonawcami ich woli są: 
gubernator Szestakow, kurator okręgu szkolnego Batiuszkow. Adherentami: Oża-
rowski, Józef Tyszkiewicz, który dostarcza pieniędzy i daje recepty, w jaki 
sposób podburzyć Potapowa. Gazety «Moskowskije Wiedomosti» i «Gołos» nienawidzą 
Polaków i Niemców. Po stronie Potapowa, czyli partii konserwatywnej, opowiada 
się Wałujew, szef żandarmów Szu-wałow i kilka jeszcze osób mi nie znanych.
Umiarkowany charakter działalności Potapowa, a przede wszystkim jego uczciwość 
jest nie na rękę zwolennikom reform — liberałom, którzy postanowili obalić 
Potapowa i wybrać namiestnika spośród swoich.
Na wieczorze u Batiuszkowa książę Urusow zaproponował zorganizowanie koalicji 
przeciwko Potapowowi; Szestakow ułożył cyrkularz przeciw zarządzeniom generał-
gubernatora i rozpoczęła się jawna walka. Przyznać musimy, że cieszyła nas ta 
wrogość, mianowanie nowego generał-gubernatora w rodzaju Kaufmana lub Murawiewa 
stanowiłoby dla nas nowy pretekst do spisków, odżyłaby przygasła nienawiść, 
jednym słowem, byłoby to nam bardziej na rękę, aniżeli przebywać pod pieczą 
obłudnego i uprzejmego Potapowa, który w sposób bezkrwawy, bez hałasu wykorzenia 
narodowość polską.
Lecz w Petersburgu widocznie zrozumieli znaczenie Potapowa na Litwie. Szestakow 
i Batiuszkow otrzymali dymisję. Potapowa pozostawiono, aby zmoskwiczył Litwę, a 
partia rewolucyjna, której istnienie rokowało nam lepszą przyszłość, upadła.
Następca tronu i Kaufman działali przeciwko Potapowowi.
Szlachta zagrodowa i żywioł chłopski są dla nas stracone; pierwsi na skutek 
lichego wykształcenia, przywiązania do życia na wsi i strachu przed władzą 
zupełnie wyzbyli się patriotyzmu i płaszczą się przed starszyzną; chłopi jak 
błędne owce, pozbawione światła, pod pieczą komisarzy i nauczycieli szkolnych, 
nie chcą słuchać o Polsce, kojarząc Polskę z panami i niewolą. Duchowieństwo, 
które do tej pory działało w kościołach na naszą korzyść, na skutek 
przebiegłości Potapowa pozbawione zostało władzy i wpływów i przekształciło się 
w bezmyślny
proletariat nie mający żadnego celu przed sobą. Nieustannie pojawiają się 
apostaci-odstępcy: nikczemny ksiądz Kułakowski z Kowrów w powiecie lidzkim, 
który porzucił nasz język i wprowadza język rosyjski. Obecnie odrodziło się 
założone za czasów Murawiewa i wegetujące stowarzyszenie krzewienia prawosławia, 
a arcybiskup Makary święcił jego otwarcie. Szkoły ludowe rozwijają się bardzo 
źle na skutek pijaństwa i upadku moralności."
27 grudnia [1869]
Ksiądz Podolski wyjechał z Londynu do Księstwa Poznańskiego i Galicji, wysłano 
go razem z emisariuszami z poleceniem utworzenia partii szerzącej propagandę. 
Czartoryski dostarczył mu pieniędzy i zaopatrzył go w listy polecające. 
[Napoleon] Żaba, agent Czartoryskiego, zaciągnął w Londynie pokaźny dług i 
uciekł do Galicji. Moszyński, Sułkowski, Przeździecki, Jaworowski wybierają się 
na początku stycznia do Krakowa. Ferment szerzony przez elementy rewolucyjne pod 
kierownictwem Smolki w Galicji, a Mielżyńskiego w Poznańskiem nie ustaje i w 
przyszłym roku należy oczekiwać zaburzeń, jeżeli rząd austriacki będzie 
kontynuować dotychczasową politykę.
Tchórzewski stale przebywa w towarzystwie Ogariewa. Od chwili kiedy Ogariew 
złamał nogę, Tchórzewski zarządza jego sprawami. Na początku wiosny zamierza on 
przyjechać do Londynu i zawrzeć z Trii-bnerem umowę, dotyczącą wydania zapisków 
i dokumentów Dołgoru-kowa. Ksiądz Mikoszewski obiecał swoją współpracę w wydaniu 
i w ogóle cała emigracja jest zainteresowana tym projektem.
Ksiądz Nowicki, który przyjechał w tych dniach z Rzymu, miał przed odjazdem 
spotkanie z arcybiskupem poznańskim Ledóchowskim, który oświadczył mu w 
tajemnicy, że papież powiedział mu, ażeby wszystkie postanowienia rady duchownej 
dotyczące duchowieństwa katolickiego w Polsce i przeciwdziałania rozwojowi 
prawosławia zakomunikował za pośrednictwem zaufanych ludzi wszystkim katolickim 
biskupom w Rosji, co też Ledóchowski po powrocie z Rzymu wykona. [Oświadczył mu 
także], że w tajnej drukarni w Rzymie zostaną wydrukowane wyłącznie dla 
polskiego duchowieństwa specjalne postanowienia i przekazane biskupowi 
Tarnowskiemu i Ledóchowskiemu.
Donosząc o tym, mam zaszczyt Tyziyb Panu z okazji Bożego Narodzenia zdrowia i 
pomyślności.
18701
[Londyn] 6 stycznia [1870]
Z Galicji nadchodzą wiadomości o znacznym rozwoju propagandy rewolucyjnej. 
Partia czynu, która powstała w Krakowie w roku 1868, liczy obecnie 15 000 
członków rzeczywistych i tyluż zwolenników.2 Postanowiono nie prowadzić żadnej 
korespondencji z wyjątkiem artykułów w gazetach i propagandy katolickiej po 
wsiach. Lista członków i inne notatki wysyłane są do Paryża i Zurychu, gdzie 
zorganizowano główne archiwum spiskowców pod nadzorem Platera. Każdy członek 
obowiązany jest działać we własnym kręgu i niezależnie od Komitetu Centralnego 
werbować sojuszników i gromadzić broń.
Stowarzyszenie „Sokół"4 odgrywa rolę szkoły wojskowej. Demokraci tutejsi liczą 
na to, iż w ciągu dwóch lat zdołają uformować armię liczącą koło 100 000 osób, 
włączając Księstwo Poznańskie, Królestwo Polskie i Galicję. Emigranci zwerbowani 
do wojska obowiązani są ćwiczyć regularnie. Na utrzymanie uczących się 
postanowiono użyć kapitału emerytalnego, znajdującego się w ręku Chodźki, 
Branickiego i innych. Jednym słowem, znowu przebudziła się energia, i jeżeli 
minister Beust będzie kontynuować w stosunku do Galicji obecną politykę, w 
szybkim czasie ujrzymy tego owoce. Emigranci liczą na to, że w wypadku rewolucji 
uda im się wywołać wojnę europejską i naród francuski będzie im sprzyjać. Tego 
rodzaju iluzje zgubnie oddziaływają na lekkomyślnych i prowadzą naród do 
ostatecznej zguby.
Michałowski, który przybył tutaj z Galicji z poleceniami od krakowskiego 
Towarzystwa Demokratycznego5, wyjeżdża do Ameryki na naradę z tamtejszymi 
konspiratorami.
Donosząc o tym mam zaszczyt przesłać JWPanu z okazji Nowego Roku życzenia 
szczęścia, zdrowia i długich lat życia.
Londyn, 12 stycznia [18]70
W końcu listopada ubiegłego roku londyński Centralny Komitet Demokratyczny 
otrzymał doniesienie z Wilna, w którym korespondent donosząc o różnych reformach 
rządowych pisze, co następuje: „Ko-
misja Włościańska Wileńska wystąpiła przeciwko rozporządzeniom ge-nerał-
gubernatora [Potapowa]. Pierwsze zebranie członków odbyło się w mieszkaniu 
kuratora okręgu szkolnego Batiuszkowa, gdzie książę Urusow i gubernator 
[wileński] Szestakow postanowili użyć wszystkich możliwych środków, aby 
obezwładnić wpływy generał-gubernatora i przygotować grunt dla nowej władzy 
zwierzchniej6. Na czele tego spisku stoją zwolennicy [generała] Kaufmana albo 
też on sam, minister Zielenoj, minister Czerkaski, Milutin, Szestakow, Urusow i 
Batiusz-kow. Ich tubami są: Katkow i Krajewski7. Po stronie generała Potapowa 
opowiadają się: były minister Wałujew, szef żandarmerii hr. Szuwałow, cesarz, a 
po części także Adlerberg. Organami [ich są]: «Wiest'» i «Nowoje Wriemia»8.
W ciągu kilku miesięcy rozpuszczano w salonach petersburskich denuncjacje na 
generał-gubernatora, a kiedy nadeszła sposobna chwila, Szestakow pojechał do 
Petersburga z oskarżeniem.
Wieczorem Moncrcha wezwał hr. Szuwałowa i innych i wyjaśnił sprawę. Hrabia 
Szuwałow oświadczył, że to kłamstwo, i kiedy sprawa została wyjaśniona 
ostatecznie, Szestakow i Batiuszkow dostali dymisję. Ale agitacja przeciwko 
generałowi Potapowowi w Petersburgu nie ustaje i mówią, że następca tronu 
popiera zwolenników Kaufmana.
Nie cieszymy się ani nie smucimy z tego powodu. Generał Potapow wyróżnia się 
niezwykłą uczciwością i poczuciem sprawiedliwości, ale równocześnie jest on 
prawdziwym patriotą rosyjskim i troszczy się o umocnienie elementu rosyjskiego 
na Litwie, a działalność jego jest dla nas tym bardziej niebezpieczna, ponieważ 
ma charakter roztropny i trwały. Mówiąc o zwolennikach Szestakowa należy 
wspomnieć o naszych renegatach, Ożarowskim i hr. Józefie Tyszkiewiczu, którzy o 
najdrobniejszych szczegółach, jakich dowiedzieli się w pałacu generał-
gubernatora, donosili Szestakowowi i Batiuszkowowi, a Tyszkiewicz dostarczał im 
pieniędzy."
Przekazując Jaśnie Wielmożnemu Panu pokrótce treść tajnej korespondencji 
przesłanej z Kraju Zachodniego do Londynu, uważam za swój obowiązek dodać, iż 
zarówno w Kraju Zachodnim, jak i w Polsce zorganizowano agentury w celu 
przesyłania korespondencji. Korespondencja przeważnie przesyłana jest przez 
Żydów-kontrabandzistów do Królewca, a stamtąd wysyłana do Paryża i Londynu.
Przy okazji pragnę przesłać Jaśnie Wielmożnemu Panu i Dobroczyńcy memu 
pozdrowienia z okazji Nowego Roku i życzenia długich lat zdrowia i pomyślności. 
Polecam Jaśnie Wielmożnemu Panu wszystkich moich bliskich.
Z głębokim poważaniem oddany Jaśnie Wielmożnemu Panu
najpokorniejszy sługa A. P[otocki]
P.S. Jestem do chwili obecnej na służbie, staram się ze wszystkich sił, lecz 
dziwnym trafem zmniejszono mi pensję o połowę.
[Londyn] 19 stycznia [1870]
Co się tyczy planów Tchórzewskiego9 i papierów pozostawionych mu przez zmarłego 
Dołgorukowa, przekazałem Panu informacje, których dostarczył mi jego krewny, 
wysłany przeze mnie do Genewy dla zasięgnięcia języka. Według jego słów 
Tchórzewski zamierza przenieść się do Londynu, ale wypadek, który miał Ogariew 
(złamał nogę), zatrzymał go w Genewie. Tchórzewski zajmuje się sprawami Ogariewa 
i jest na jego utrzymaniu.
Ksiądz Mikoszewski, Galewicz i Wojnicki utworzyli stowarzyszenie, które ma na 
celu zjednoczenie Rusinów i Polaków w Galicji. Czarto-ryski, Sapieha i inni 
arystokraci pochlebstwem i pieniędzmi zdobywała sobie zwolenników wśród 
Rusinów.10 Władysław Czartoryski i Sapieha wyjechali na Węgry, ażeby naradzić 
się z magnatami w sprawie pełnego sojuszu. Agent Branickiego I. Sobolewski 
oświadczył nam, iż arystokracja polska doszła do wniosku, że w chwili obecnej 
wybuch rewolucji w Rosji jest niemożliwy i dlatego Galicja stanie się ośrodkiem 
agitacji; liczą oni na to, że przy pomocy Węgier, Czech i Turcji uda się 
postawić na porządku dziennym kwestię wschodnią i co się zazwyczaj z tym łączy — 
sprawę polskiej rewolucji. Jeżeli partia rosyjska w Galicji nie utworzy 
opozycji, spisek przybierze wkrótce na sile.11
Wiara w przyszłą rewolucję jest tak silna w środowisku emigracji polskiej, że 
młodzież zamiast szukać zarobku, ćwiczy się w celnym strzelaniu i studiuje 
regulamin wojskowy. Magnaci węgierscy do tej pory unikali sojuszu z Galicją, nie 
wiadomo jednak, czym zakończą się obecne pertraktacje. Baron Beust popiera 
pretensje Polaków.
Od pewnego czasu przebywa w Londynie niejaki Mansurow, który mieszka w hotelach 
zaciągając długi i robi wynalazki. Obecnie zbliżył się on do znanego Panu 
[Wojciecha] Tura i mieszka z nim razem w hotelu New York koło Leicester Sąuare.
[Aleksander] Frankowski przyjeżdżał tutaj z Paryża, ażeby zebrać informacje o 
liczebności emigracji polskiej w Londynie i środkach, jakimi ona dysponuje.
[Londyn] 22 stycznia [1870]
W ciągu dwóch miesięcy, które upłynęły od chwili odkrycia w Paryżu fałszywych 
banknotów i aresztowania Jarosława Dąbrowskiego, głównego spiskowca i herszta 
emigracji polskiej, emigracja jest ogromnie zaniepokojona.12 Cała ich uwaga 
zwrócona jest na prowadzone
śledztwo i jeżeli Dąbrowski okaże się winnym, będzie to bardzo celny cios, który 
sympatykom sprawy polskiej otworzy oczy na to, z jakich elementów składa się 
polski komitet główny. Trzy tygodnie temu Kró-likowski, o ile nam wiadomo, 
przyjaciel i zaufany Dąbrowskiego, wyjechał do Ameryki, o czym już donosiłem.
Jeżeli policja francuska nie będzie działać pod naciskiem Polaków, którzy chcą 
sprawę zatuszować, śledztwo niewątpliwie wydobędzie na jaw wiele ciemnych stron 
[działalności] emigracji.
Otrzymana telegraficznie wiadomość o śmierci A. Hercena nie wywarła żadnego 
wrażenia ani na społeczeństwie, ani na emigracji. Londyńska Gmina Centralna 
zawsze zajmowała stanowisko opozycyjne wobec dążeń Hercena do zawarcia sojuszu z 
Polakami i teraz jego śmierć ucieszyła jej członków.13
Przemianowanie w Polsce miasteczek na wsie bardzo się nie podoba emigrantom. W 
miasteczkach prowincjonalnych i powiatowych mieszczaństwo wyróżniało się 
nienawiścią do rządu i w czasie zaburzeń dostarczało buntownikom znacznych 
rezerw. Zlikwidowanie tych siedlisk sparaliżuje wiązane z nimi nadzieje na 
przyszłość.14
Krążą tutaj niedorzeczne pogłoski o odkryciu w Rosji spisku, stawiającego sobie 
za cel zgładzenie obszarników i wprowadzanie powszechnej wolności; mówią tutaj, 
że zwolennicy Hercena zwący się Młodą Rosją mieli 19 lutego wzniecić 
pugaczowszczyznę.
Przywódcami tego spisku mieli być Czerkasow i Dawydow, głównym ośrodkiem — 
Moskwa. Aresztowano wielu studentów Petersburskiej Szkoły Rolniczej. Niejaki 
Iwanów, stypendysta rządowy, wydał wiele osób i odkrył cel spisku, ale w kilka 
dni potem znaleziono go zamordowanego.15 Spiskowcy mieli pieczęć: skrzyżowane 
dwa topory i napis „Narodnaja Rasprawa".16
Emigracja wierzy, że nihiliści i zwolennicy Młodej Rosji są bardzo silni i że 
rewolucja jest wcześniej czy później nieunikniona. Mówiąc o tym na ostatnim 
zebraniu Wojciechowski podkreślił, że emigracja winna za wszelką cenę nawiązać 
kontakt ze spiskowcami rosyjskimi.
[Londyn] 28 stycznia [1870]
Z Ameryki nadeszła wiadomość o projekcie założenia kolonii polskiej stanowiącej 
coś w rodzaju osadnictwa wojskowego rekrutującego się w większości spośród 
młodej emigracji.
Zrealizowaniem tego projektu zajmuje się doktor Smoliński, który z pomocą 
bogacza Caleba Cushinga utworzył Polsko-Amerykańskie Towarzystwo Emigracyjne w 
celu sformowania legionu, który zostanie osiedlony w Wirginii, w rejonie Amhurst 
nad rzeką James u stóp Gór Niebieskich — Blue Ridge.17 W celu rozpowszechnienia 
tej idei wydawane będzie wkrótce czasopismo w języku polskim i angielskim.
Kolonie chłopów z Księstwa Poznańskiego i Galicji istniejące w Wis-consin 
zostaną przeniesione do Wirginii. Smoliński liczy na to, że tysiące chłopów 
polskich z Rosji, Prus i Galicji wyemigrują do Ameryki, a kiedy liczba ich 
stanie się pokaźna, co jego zdaniem nastąpi za lat pięć, wówczas emigranci, 
którzy otrzymali wykształcenie w zakresie sztuki wojennej, obejmą dowództwo w 
okręgach i w ten sposób przygotowane zostaną siły dla przyszłej rewolucji. Wbrew 
tęczowym snom Smolińskiego i jego współpracowników dla spokoju całej Europy 
byłoby błogosławieństwem przesiedlenie emigracji polskiej do Ameryki, skąd nie 
ma już powrotu; nieliczne kolonie utoną w obcoplemiennym oceanie i oprócz 
papierowej wojny, żadnej szkody nie przyniosą. Mierosławski i demokraci zdają 
sobie sprawę ze szkodliwych skutków kolonizacji w Ameryce i wszystkimi siłami 
przeciwstawiają się odjazdowi emigrantów, jednakże wielu z nich wyjedzie tam na 
wiosnę.
Przygotowują wysłanie do Polski znacznej ilości medali ku czci unii Litwy z 
Polską. Przesyłką zajmuje się Akielewicz, który również przekazuje wszystkie 
wiadomości o zarządzeniach rządu do gazet francuskich.
W Rapperswyll koło Zurychu Plater organizuje muzeum polskie; przewieziono tam 
tajną bibliotekę Czartoryskiego.18
Agent Towarzystwa Demokratycznego J. M. Zaleski19 mieszka w Ameryce: 20, City 
Hali Place, Duane street, New York.
[Londyn] 6 lutego [1870]
Emigracja jest bardzo przejęta wiadomościami z Rosji o jakimś spisku nihilistów 
na życie cesarza, Organizowanym przez tzw. partię „ka-tkowców". Uważają oni, że 
są to owoce agitacji Hercena i jego zwolenników.20
5 lutego u Żabickiego odbyło się zebranie członków Gminy Centralnej 
Londyńskiej.21 Postanowiono wysłać do Rosji doświadczonych agentów w celu 
zebrania szczegółowych informacji i jeżeli pogłoski okażą się prawdziwe, 
emigracja weźmie także udział [w spisku]. Jest to nowa sprawka Mierosławskiego, 
który odnosił się obojętnie do Hercena za jego artykuły o sobie, ale po jego 
śmierci znowu myśli o zjednoczeniu z nihilistami. Żabicki oświadczył, że każdy 
emigrant, który zechce wyjechać do Rosji, musi przedstawić poręczenie podpisane 
przez trzy osoby, że jest człowiekiem godnym zaufania, i wówczas otrzyma 
instrukcje, pieniądze i marszrutę. Komitet Paryski i Szwajcarski również będą 
wysyłać [swych członków] do Moskwy i na Ukrainę, gdzie według nich znajduje się 
ośrodek spisku. Spisek dojrzewa wśród studentów uniwersytetu moskiewskiego. 
Niejaki Iwan Nieczajew z Mosk-
wy przebywał w Londynie, a obecnie znajduje się w Paryżu podając się za agenta 
stowarzyszenia Młoda Rosja.
Pułkownik Romanów zamieszkał w Londynie i bywa od czasu do czasu w kawiarni 
d'Etoile Giovanniego. Mansurow mieszka razem z Turem.
[Londyn] 12 lutego [1870]
Pogłoski o spisku nihilistów w Rosji ogromnie poruszyły emigrację. Czerwonym 
demokratom podobają się ich proklamacje wzywające do obalenia władzy i 
unicestwienia obszarników, spalenia miast i strącenia oświeconego państwa 
rosyjskiego do poziomu wspólnoty pierwotnej. Gmina Centralna Londyńska i 
szwajcarskie Ognisko Rewolucyjne Bulewskiego22 starają się sprawdzić, czy partia 
rosyjska rzeczywiście istnieje i jakimi siłami dysponuje, ażeby działać 
wspólnie. Zadaniem naszym jest nie dopuszczać do zjednoczenia emigracji z 
demagogami rosyjskimi. Hercen w czasie pobytu swego w Londynie i Genewie zawsze 
dążył do zjednoczenia obu tych partii i gdyby warunki mu sprzyjały, rozruchy 
mogłyby powstać w samym sercu Rosji. Emigracja, świadoma swej bezsilności, 
rozdzierana waśniami wewnętrznymi, stara się znaleźć sojuszników. Tajne 
stowarzyszenie, które powstało w Rosji na zasadach komunistycznych, ma duży 
wpływ na umysły tutejszych demagogów. Mierosławski i Bulewski23 starają się 
poznać wszystkie szczegóły i jeżeli pogłoski sprawdzą się — nawiązać stosunki ze 
spiskowcami.
Postanowiono wysłać emisariuszy; dotychczas z Centralnej Gminy Londyńskiej nie 
zgłosili się ochotnicy z wyjątkiem dwóch hultajów, którzy nie cieszą się 
zaufaniem.
Załączam niniejszym dwa wycinki z „Głosu Wolnego" o Hercenie24 i artykuły z 
czasopisma „Les Etats Unis d'Europe", a także odezwę Ligi Pokoju i Wolności.
[Londyn] 23 lutego [1870]
Przyjechał tutaj Laskowski i oświadczył, że w Batignolles aresztowano kilku 
polskich emigrantów zamieszanych w sprawę spisku na życie Napoleona. 
Mierosławski i Bulewski nie tylko sympatyzowali z tym spiskiem, ale obiecali 
współpracę. Nie jest nam wiadome, czy dokonano rewizji w mieszkaniu 
Kraczkiewicza i Mierosławskiego, ale w tych dniach Żabicki otrzymał z Paryża za 
pośrednictwem Rutkowskiego ogromny plik papierów, zawierających korespondencję 
Mierosławskiego; tak więc w ręku Platera i Żabickiego znajdują się wszystkie 
papiery emigracji z wyjątkiem partyj Bosaka i Bulewskiego. Emigracja żarliwie 
pragnie rewolucji we Francji i członkowie tu-
tejszej Centralnej Gminy Londyńskiej stale odwiedzają klub francuski w Soho, 
który utrzymywany jest przez księcia d'Aumale. W tych dniach francuscy masoni 
(którzy rekrutują się z emigrantów) przygotowują wielki wiec w St. James, na 
który zaproszono masonów polskich. Liczba tych ostatnich, mimo starań Tura i K. 
Schmidta, wynosi zaledwie 28 osób. Wiec ma mieć charakter czysto polityczny; 
przybyli tutaj agenci francuscy w celu uzyskania informacji dotyczących spisku 
przeciwko Napoleonowi; ośrodek spisku znajduje się, jak wiadomo, w Londynie.
W Galicji agentem Mierosławskiego wybrany został Bobczyński, wyjazd emigrantów 
do Galicji trwa nadal. Stanisław Tchórzewski alias Gilewicz, krewny byłego 
księgarza, usunięty został z Gminy Centralnej za kradzież.
Przybył tutaj kupiec Aleksander Fiodorow, Askoczyński i jeszcze kilku Rosjan. 
Tur mieszka w dalszym ciągu z Mansurowem w hotelu New York; w życiu emigracji 
nie bierze udziału.
[Londyn] 27 lutego [1870]
Pobyt Nieczajewa w Szwajcarii, jego odezwy do Polaków, opublikowanie wezwania do 
ludu: „Bracia, wyczerpała się nasza cierpliwość. Życie z każdym dniem staje się 
bardziej ciężkie. Oszukano nas obietnicami itd." — wszystko to zajmuje ogromnie 
emigrację i tylko brak rozeznania, jakimi siłami dysponuje partia demagogów 
rosyjskich, powstrzymuje emigrantów od ostatecznego zjednoczenia.25
Kwiatkowski, Piasecki i inni mieli spotkanie z Nieczajewem w Genewie, ale, jak 
się wydaje, otrzymane wiadomości ich nie zadowoliły. Nie uwierzyli zapewnieniom 
Nieczajewa, iż cała Ukraina i okręgi wiel-koruskie gotowe są rozpocząć nową 
pugaczowszczyznę, żądają jasnego określenia sił i środków [jakimi dysponują 
Rosjanie]. Komitet Reprezentacyjny nie aprobuje planu wysłania emisariuszy do 
Rosji podejrzewając, iż sprawa ta ma charakter czysto rosyjski, ale 
Mierosławski, Bosak i Bulewski radzą, by wziąć w tej akcji udział. Pobyt 
Nieczajewa i Fiodorowa w Szwajcarii może mieć szkodliwe następstwa.
Szlenkier z Warszawy, żarliwy zwolennik rewolucji, przysłał 500 franków na 
zamierzone wysyłanie emigrantów do Rosji; analogiczną sumę przekazał on 
Komitetowi Paryskiemu,
Z Manchesteru, Sheffieldu i Newcastle przybyło wielu Polaków na mający się odbyć 
wiec polskich i francuskich masonów. Wielu przybyło w celu przyłączenia się do 
masonerii.
Zbiegły z Polski Żyd Berkowicz, rabin w Gravesend koło Londynu, wybrany został 
delegatem polskich Żydów-masonów, których przebywa tutaj kilka tysięcy. W latach 
ubiegłych Berkowicz zajmował się
fałszowaniem banknotów i zrobił na tym majątek. Obecnie zaopatruje w paszporty i 
udziela wskazówek Żydom zbiegłym z Polski.
Piotr Askoczyński był tutaj kilka dni, mieszkał w hotelu Italy Prew Italy [?] i 
zajmował się sprawami handlowymi; niczego podejrzanego nie zauważono.
[Londyn] 16 marca [1870]
W związku z odkryciem spisku na życie Napoleona emigracja poddana została 
surowemu nadzorowi ze strony policji.26 Z liczby ośmiu Polaków aresztowanych w 
Paryżu wypuszczono tylko dwóch dzięki interwencji Chojeckiego, a ściślej mówiąc 
księcia Napoleona. Przybyło tutaj kilku agentów policji w celu śledzenia 
francuskich i polskich uchodźców. Wczoraj, 15 marca, odbyło się pierwsze 
zebranie „partii republikańskiej" masonów, a w istocie [osobników] będących na 
utrzymaniu księcia d'Aumale. Spośród członków polskich zaproszono jedynie Tura, 
Jastrzębskiego, Jakubowskiego i [Karola] Szulczewskiego.
Z wszystkich przygotowań widać, że partia republikańska postanowiła za wszelką 
cenę obalić Napoleona; Le Maut, agent Ledru-Rollina, oświadczył na wiecu, że 
„wątpliwe, by dynastia dotrwała do rocznicy, ponieważ wszystko jest przygotowane 
do wykonania zadania". Rząd francuski jest w pełni przekonany o tym, że spisek 
dojrzewa w Londynie i celem jego jest zabójstwo.
Od pewnego czasu nie tylko żyjący w nędzy emigranci francuscy, lecz również i 
wychodźcy polscy trwonią pieniądze w knajpach, wielu z nich jeździ do rezydencji 
księcia w Twickingham.
Jeleński, jeden z członków Gminy Centralnej, kupił wielki hotel na Gerard 
street, Soho, Hotel de Versailles i pod nazwiskiem J. Frezela otworzył go dla 
gości, wyłącznie dla Polaków, Rosjan i republikanów francuskich.
Bulewski obiecał Mazziniemu, w wypadku powodzenia, współpracę ze strony 
wszystkich swych zwolenników; Mierosławski, który nienawidzi Bulewskiego, pisał 
do Mazziniego, radząc mu zerwać wszelkie stosunki z Bulewskim i obiecując ze 
swej strony współpracę całej demokracji polskiej. Książę Napoleon, który zebrał 
wiadomości o tych intrygach, wyzyskuje Czartoryskiego i innych, by przeszkodzić 
ich planom. Jednym słowem, obecna sytuacja przedstawia się jako zupełny chaos. 
Przybył tutaj ksiądz Baranowski, jezuita, sługa Czartoryskiego, ażeby wysłuchać 
spowiedzi i udzielić komunii świętej z okazji Wielkiejnocy — w istocie jednak w 
celu rozeznania się w projektach tutejszych demokratów. Wątpić jednak należy, by 
mu się powiodła jego misja.
[Londyn] 24 marca [1870]
Spieszę powiadomić Pana o bardzo ważnym wydarzeniu, mianowicie na skutek 
opozycji ze strony Towarzystwa Demokratycznego i intryg Mierosławskiego Komitet 
[Reprezentacyjny] Zjednoczenia, czyli główne kierownictwo emigracji, wkrótce 
zakończy swe istnienie. Spośród 2000 członków zebrano z trudem zaledwie około 
300 osób i liczba ta zmniejsza się na skutek nowej proklamacji, żądającej od 
członków absolutnego posłuszeństwa. Na 16 kwietnia wyznaczono ostateczny i 
decydujący wybór delegatów. Wszystko świadczy o tym, że likwidacja komitetu jest 
nieunikniona. Jeżeli dojdzie do tego, o czym nie można wątpić, wówczas 
emigracja, pozbawiona punktu oparcia i zespolenia, straci siłę i znaczenie. 
Podejrzewają, że Mierosławski po zlikwidowaniu Komitetu Reprezentacyjnego 
utworzy komitet demokratyczny, ale na to potrzebne są pieniądze, których nie ma. 
Z Galicji donoszą, że zwolennicy Mierosławskiego nie cieszą się popularnością. 
Leon Zien-kowicz i Bulewski rozwijają ożywioną działalność przeciwko Miero-
sławskiemu i w liście otwartym do emigracji mocno go uderzyli, demaskując jego 
intrygi i kradzież pieniędzy w czasie ostatniego buntu. Według świadectwa 
Guttry'ego i Bulewskiego Mierosławski przywłaszczył sobie około 200 000 franków.
Markowski, Danilewicz, Sikorski i dwaj inni wyjechali do Belgii, być może 
również do Rosji.
[Londyn] 19 kwietnia [1870]
W związku z wypowiedzią rządu francuskiego wymierzoną przeciwko Societe 
Internationale28, na czele którego stoją Mazzini i Ledru-Rollin, stowarzyszenie 
to przedsięwzięło szereg środków, które utrudniają poszukiwania Nieczajewa. 
Zebrania odbywały się do niedawna na Gerard street, Soho, obecnie zarząd główny 
przeniósł się na Strand. Członków stowarzyszenia zna jedynie zarząd główny, 
zebrania odbywają się rzadko i za każdym razem w innej dzielnicy Londynu, pod 
pozorem zebrań masonów, na które wszelako dopuszczani są wyłącznie członkowie 
stowarzyszenia. Mając dwóch doświadczonych agentów poleciłem im poszukiwanie 
Nieczajewa, którego nazywam Niewierowem, ażeby nie wzbudzać podejrzeń. Dałem im 
kopie z przysłanej fotografii ze szczegółowym opisem mówiąc, że osoba ta jest 
zamieszana w kradzież wielkiej sumy pieniędzy.
Zebranie członków stowarzyszenia „Internationale" odbędzie się 5 maja; 
postaraliśmy się umożliwić wejście na nie jednemu z doświadczonych agentów, do 
którego można mieć zupełne zaufanie. Jeżeli Nie-czajew przebywa tutaj, bez 
wątpienia dostarczymy szczegółowych informacji o jego pobycie. Niezależnie od 
podjętych środków byłoby wskazane, aby rząd raczył polecić tutejszemu konsulowi 
użyć do spra-
wy detection policji londyńskiej i pana Pollacky'ego — private in-ąuiry29. To 
bardzo zdolny człowiek, ma ogromne stosunki w całej Europie; konsul może 
zupełnie jawnie nawiązać kontakt z tymi osobnikami i za niewielką sumę wysłać 
ich na poszukiwania. Tutejsi detektywi policji londyńskiej wyróżniają się 
wielkim taktem i rząd wysyła ich do wszystkich krajów, zawsze z powodzeniem. Mam 
nadzieję, że wkrótce dostarczę konkretnych wiadomości o Nieczajewie, jeżeli ten 
przestępca przebywa w Londynie.
Przebywający tutaj pianista Antoni Kątski z Petersburga utrzymuje systematyczne 
stosunki z emigrantami i przekazuje im fałszywe wiadomości o rządzie. W tych 
dniach w Alhambra Music-Hall Kątski wykonał fantazję ku czci buntu polskiego, 
skomponowaną z hymnów rewolucyjnych.
[Londyn] 4 maja [1870]
Jutro miało się odbyć zebranie członków stowarzyszenia „Internationale", a 
równocześnie miał być wykonany zamach na życie Napoleona. Równocześnie z 
aresztowaniem niektórych spiskowców w Paryżu do Londynu przyjechało 20 agentów 
paryskiego stowarzyszenia „Internationale" i Ledru-Rollin. Jednakże agent tajnej 
policji Feliks Duval, który był wysłany w celu śledzenia Flourensa, wkradł się w 
zaufanie spiskowców i zapobiegł zabójstwu. Pomagała mu w znacznej mierze również 
policja angielska. Ponieważ Anglików łączą z Napoleonem wspólne interesy 
handlowe i polityczne, nienawidzą więc nowych republikanów i gotowi są wydać ich 
wszystkich w ręce sądu. Z powodu fiaska swych planów demagodzy tutejsi, którzy 
stanowią kwiat stowarzyszenia „Internationale", a w istocie są włóczęgami i 
przestępcami, zebrali się na wiec w tawernie na Wellington street, ale policja 
ich rozpędziła; jutro nie odbędzie się zebranie ogólne, gdyż policja 
przedsięwzięła odpowiednie środki, by do tego nie dopuścić.
Ze wszystkich źródeł, do jakich udało się nam dotrzeć, wynika, że Nieczajew nie 
przebywa w Londynie. Tutejsi demokraci zgubili jego ślad. Bulewski i Zienkowicz 
z pewnością znają miejsce jego pobytu i w Genewie na pewno można zdobyć 
dokładniejsze informacje. Wczoraj zebrali się stronnicy Czartoryskiego, by 
obchodzić uroczyście rocznicę Konstytucji 3 Maja. Ponieważ jednak ani liczba 
zebranych, ani waga przemówień nie miały żadnego znaczenia, nie warto o tym 
pisać. Biednym wydano po 5 szylingów.
Spiskowcy francuscy są zdania, że w maju rozstrzygną się losy Napoleona. Wśród 
przybywających z Paryża zjawił się tutaj K. Schmidt — członek Londyńskiej Gminy, 
paryskiej „Internationale" oraz loży masońskiej.
Podniecenie na giełdzie i w społeczeństwie jest ogromne. Minister
Gladstone jest bardzo niezadowolony z polityki Anglii, która daje schronienie 
spiskowcom. Emigracja polska w Londynie zachowuje neutralność. Spłonęła 
spelunka, w której zbierali się wychodźcy polscy, miejsce wieców emigracyjnych — 
hotel wiadomego Grzeszkowskiego na Newport street; podejrzewają, że sprawcą 
pożaru był sam właściciel tego brudnego hotelu, który chciał otrzymać 
asekurację.
Ze strony demagogów francuskich należy oczekiwać nowych zamachów.
[Londyn] 6 maja [1870]
Wczoraj, mimo środków przedsięwziętych przez policję, wielki tłum rzemieślników, 
składający się wyłącznie z cudzoziemców, zebrał się w Lion Taverne, Holborn, w 
tym samym domu, gdzie odbył się pierwszy wiec 3 maja. Ponieważ wszyscy 
uczestnicy przychodzili pojedynczo, policji trudno było im przeszkodzić. O 
godzinie 8 wieczorem w dwóch salach był wielki ścisk, gdyż obecnych było do 180 
osób. Doktor Marks wygłosił przemówienie, radząc członkom [„Internationale"] 
powstrzymywać się od wyjazdu do Francji, gdzie wszystkich przyjeżdżających 
członków aresztują i posyłają do Mazas30. Następnie Żyd Levison i Dupont 
wygłosili jadowite przemówienia wyrażające pragnienie zemsty i zgładzenia 
dynastii Napoleonidów. O godzinie 9 wieczorem przyszedł Andre Fazioli i Gustaw 
Flourens, znany ze swego udziału w spisku. Obaj jednak powstrzymali się od głosu 
w związku z obecnością agenta policji londyńskiej. Zebranie zakończyło się o 
godzinie 11.30 w nocy. Dr Marks, Flourens, Calvetti, Dupont i jeszcze dwaj inni 
pojechali karetami do hotelu na Strand. Do Pana wiadomości podaję spis członków 
stowarzyszenia: Zarząd stowarzyszenia „knternationale": ! Joseph Mazzini, Ledru-
Rollin, Edm. Langlier, Edm. Dupont.
Rada: W. Townshend, J. Hales, C. Plondes, R. Applegarth, A. Gio-vanni 
(właściciel hotelu), B. Gissoni, A. Rietti, F. Lessner, G. Murray, Edm. Beales, 
J. Weston, G. Harris, B. Lucraft, A. Levison, William Levy (kompozytor), 
Berkowicz (Żyd-rabin, Gravesend), A. Meyers — Żyd, R. Donald i inni, A. Liepman 
— polski Żyd.
Delegaci: Antoni Żabicki — emigracja polska, Herm. Jung — szwajcarska, A. 
Serailler — belgijska, Edm. Dupont — francuska, Dr Marks
— niemiecka, J. Cohn — duńska, G. Calvetti — lombardzka, B. Rietti
— wenecka, W. Lieberecht — austriacka, Gomez Cornarius — hiszpańska, Antonio 
Pascale — portugalska, J. Searse — amerykańska, Patrick Owen — irlandzka.
Jest to najdokładniejszy spis, proszę go więc zachować. Jeżeli uzyskam 
szczegółowe informacje, poinformuję Pana.
[Londyn] 20 maja 1870
Pomyślne wyniki plebiscytu we Francji32 zadały partii rewolucyjnej śmiertelny 
cios; zamierzony kongres Stowarzyszenia Międzynarodowego nie dojdzie do skutku. 
Policja przedsięwzięła surowe środki i wielu łotrów wysłano z Londynu. Obecnie 
głównym siedliskiem spiskowców jest Szwajcaria, gdzie ukrywa się również 
Nieczajew. Według słów jednego z członków we wrześniu ma nastąpić zamach na 
życie Napoleona, Flourens bowiem wyjeżdżając z Londynu powiedział, że postara 
się zakończyć swoje porachunki z wrogami. Tutejsi emigranci wręczyli mi adres 
podpisany m. in. przez Żabickiego, Wereckiego i Jakubow-skiego.
Mam zaszczyt donieść niniejszym, że wprawdzie przyjazd naszego cesarza nie 
wywołał żadnych specjalnych nastrojów wśród emigrantów, jednakże przedsięwzięcie 
środków ostrożności nie zawadzi, gdyż, jak nam wiadomo, w tych dniach wyjechał 
do Niemiec niejaki Rutkowski, agent Ogniska Rewolucyjnego, uważany tutaj za 
współpracownika Flourensa i Spółki. Średniego wzrostu, lat około 45, trochę 
łysawy, nosi nieduży jasnoblond wąsik, mówi dobrze po niemiecku, pochodzi z 
Galicji. Ubiera się w szare palto, często nosi okulary. Siedział kilkakrotnie w 
więzieniach niemieckich za oszustwo.
[Londyn] 29 maja [1870]
O wyjeździe Rutkowskiego i innych donieśliśmy pod wskazany adres wEms.
Sytuacja emigracji od czasu zmiany gabinetu w Austrii ogromnie się zmieniła. 
Propaganda sojuszu Polski z Austrią prowadzona przez Czartoryskiego z każdym 
dniem zyskuje nowych zwolenników i w ostatnim okresie wyjazdy emigrantów do 
Austrii wzmogły się33. Plater nosił się z zamiarem utworzenia w Szwajcarii 
batalionów strzelców spośród emigrantów; pomysł ten nie został zrealizowany na 
skutek braku środków materialnych.
Przebywa tu obecnie Schmidt, mistrz masonów polskich, i niejaki baron Hernsdorf 
z Rosji, osobistość bardzo podejrzana, zajmująca się fałszowaniem banknotów. 
Mieszka on w hotelu Cavour na Leicester Sąuare. Bohdanowicz, znany przemytnik z 
zachodnich guberni, przewożący broń dla buntowników, wyjechał do Ameryki; ma 
przy sobie dokumenty i listy polecające od Bulewskiego.
[Londyn] 20 czerwca [1870]
W chwili obecnej ze wszystkich wydarzeń na największą uwagę Wszystkich rządów 
zasługuje rozwój Stowarzyszenia Międzynarodowego 34. Od czasu zamachu na życie 
Napoleona siły tego stowarzyszenia
znacznie wzrosły. Można rzec, że jedna trzecia emigrantów polskich wstąpiła do 
szeregów rewolucyjnego Międzynarodowego Stowarzyszenia. W Londynie do tej chwili 
wstąpiło doń 165 emigrantów polskich. Żabicki, Jakubowski, Płoński wybrani 
zostali na delegatów. Zwłaszcza demokraci czynią duże starania, ażeby 
przyciągnąć więcej członków, przyświeca im sprytnie maskowany cel: Hauke, 
Mierosławski i inni od dawna są członkami stowarzyszenia i liczą na to, że z 
chwilą, gdy przystąpi doń większość emigracji, Mierosławski bez wątpienia 
mianowany zostanie kierownikiem sekcji [polskiej], podobnie jak Mazzini sekcji 
włoskiej. Stowarzyszenie to rozwija się w miastach zupełnie tak, jak masoneria. 
Członek, który przystępuje do stowarzyszenia, przysięga posłuszeństwo starszym, 
przedstawia organizacji swoje idee, które często nie mają żadnego sensu, 
stowarzyszenie jednak obowiązane jest rozpatrzyć je; jeżeli jest zamożny, płaci 
składkę, jeżeli znajduje się w potrzebie, otrzymuje zapomogę, w wypadku choroby 
korzysta bezpłatnie z pomocy lekarskiej i ma zapewnione utrzymanie; członkowie 
kolejno obowiązani są odwiedzać chorych.
W soboty biedni otrzymują zapomogi, odzież, bieliznę. Sprawa przynależności 
religijnej nikogo nie interesuje, każdemu pozostawiono swobodę myśli i słowa. 
Stowarzyszenie to bez wątpienia rozrośnie się ogromnie i dokona przewrotu w 
Europie. Nie wiem, czy wiadomo Panu, że bierze ono swój początek oraz czerpie 
środki materialne z Ameryki. Najważniejsze komitety centralne istnieją w Nowym 
Jorku, Londynie, Liverpoolu, Corku, w Paryżu, Lyonie i Genewie, a teraz nowy 
komitet powstał w Brukseli. Obecnie zajęci są tutaj ułożeniem statutu i w 
związku z tym do Londynu zjechało się bardzo wielu członków stowarzyszenia. Rząd 
angielski w obawie przed zjednoczeniem „Internationale" z fenianami patrzy na to 
przez palce. Agentami są Żydzi niemieccy i francuscy. We wrześniu odbędzie się 
wybór delegatów i stowarzyszenie zostanie zreformowane. Na miejsce zebrań obrano 
Genewę, w tym roku działania ograniczą się zapewne do manifestacyj w Paryżu. Żyd 
czeski — Schwarc, który przyjechał tutaj z Pragi, wstąpił do tego 
stowarzyszenia. Wiadomości te uzyskałem od Żabickiego.
[Londyn] 17 lipca [1870]
W tej chwili przyszła tu wiadomość, że Kochanowski został aresztowany w Calais i 
wysłany do Mazas; znaleziono przy nim dwa listy i rewolwer. Doniósł mi o tym 
agent francuski Dupre, który śledzi w Londynie wyjeżdżających do Francji 
emigrantów. Książę Sapieha, który mieszka w Londynie, odbył naradę z Sobo-
lewskim, agentem Branickiego, i Szulczewskim. Sobolewski wyjechał do Paryża. 
Emigranci polscy, którzy przyjechali tutaj na naradę z francuskim
stowarzyszeniem republikańskim, przygotowują się do odjazdu; podaliśmy ich 
nazwiska agentowi francuskiemu. Ksiądz Podolski zamierza wydawać czasopismo 
katolickie dla klasy robotniczej, Towarzystwo Biblijne obiecało mu swą 
współpracę.
[Londyn] 2 sierpnia [1870]
Było tutaj kilku Rosjan, z których Świerczkow i Butakow wyjechali do Paryża, 
Sumów i Jewreinow mieszkają w Londynie; ostatni wydaje się bardzo podejrzany i 
poleciliśmy zebrać o nim wiadomości. W związku z raportem Moroziewicza 31 lipca 
odbył się tu zwołany przez Koziełła wiec wszystkich członków polskiej emigracji, 
na którym postanowiono wysłać delegację do Napoleona, ażeby zaproponować mu 
usługi emigracji polskiej. Zaproponowano kandydatury Frankowskiego, Alberta 
Potockiego, Fr. Niewęgłowskiego; dwaj pierwsi od razu odmówili wykazując 
niecelowość wysyłania delegacji na początku wojny; w następną niedzielę odbędzie 
się ponownie zebranie. Przed odjazdem do armii Napoleon przyjął delegację polską 
i obiecał spełnić ich życzenia, gdy tylko będzie to możliwe. Wielu Polaków 
zaciągnęło się do Legii Cudzoziemskiej, niektórzy zaś towarzyszą armii w 
charakterze agentów; wszystkie informacje o sytuacji armii pruskiej dostarczane 
są za pośrednictwem emigrantów i ich współpracowników w Prusach. Polacy liczą na 
to, że w Korpusie Poznańskim Steinmetza wielu pragnie przejść na stronę 
Francuzów.
W chwili obecnej większość nie zdecydowała się jeszcze na aktywne wystąpienie, 
ale z chwilą gdy wojna się spotęguje, należy oczekiwać zdecydowanych działań ze 
strony emigracji polskiej.35
W Paryżu zebrano około 40 000 franków na uzbrojenie legionu polskiego. Agenci 
polscy rozproszeni w Niemczech przynoszą wielkie szkody armii pruskiej.
Załączam przy niniejszym drukowane wezwanie na wiec.36
[Londyn] 17 sierpnia [1870]
Z chwilą obalenia dynastii Napoleona rozwiały się ostatnie nadzieje emigracji. 
Mimo półśrodków i obłudnej sympatii Napoleona do Rosji emigracja polska wierzyła 
w możliwość odrodzenia Polski przy pomocy Francji. Napoleon niejednokrotnie 
zapewniał Czartoryskiego i delegatów [polskich], że jego szczerym pragnieniem 
jest przywrócenie Polsce niepodległości, ale warunki ku temu są niesprzyjające. 
Książę Napoleon marzył o koronie polskiej dla siebie lub swych następców, zawsze 
otaczał się Polakami i podtrzymywał ich roszczenia pieniędzmi i radą. 
Nadzwyczajne zwycięstwa Prus położyły kres nadziejom Polaków i obudziły obawy 
rządu francuskiego. Nie widząc możliwości
osiągnięcia celu, jakim był Ren, przez intrygi dyplomatyczne, Napoleon 
przystąpił do zbrojenia Francji. Niewątpliwie wojna była jedynym wyjściem, ale 
Napoleon w chwili obecnej nie pragnął wojny i chciał ją odroczyć. Następujące 
przyczyny spowodowały wybuch wojny:
1. Szybki rozwój spisków nie tylko w Paryżu, ale również w Lyonie, Marsylii. 
Genewska liga „Internationale" oświadczyła, że we wrześniu ma nadzieję wypędzić 
Napoleona z Francji.
2. Opozycja armii w czasie plebiscytu: około 70 000 opowiedziało się przeciwko 
Cesarstwu. Ogólne niezadowolenie w wojsku i wśród oficerów pragnących wybuchu 
wojny z Prusami.
3. Intrygi partii republikańskiej i orleanistów.
Wszystko to razem wpłynęło na decyzję Napoleona wywołania wojny. Marszałek 
Leboeuf i agenci dyplomatyczni w Prusach przyczynili się w niemałym stopniu do 
przyśpieszenia wojny. Emigranci polscy odegrali również pewną rolę i wielu 
spośród nich wysłano do Księstwa Poznańskiego, do Berlina i Bawarii, aby zbadali 
na miejscu siły i dyslokację wojska pruskiego, ale jak to zwykle bywa, większość 
otrzy-mawszy pieniądze z rąk Pietri'ego pojechała do Prus, by hulać w 
kawiarniach, i wszystkie podawane przez nich wiadomości o stanie armii itp. były 
fałszywe; celem ich wszystkich było zmuszenie Napoleona do wojny. Jak się 
następnie okazało, Napoleon po przybyciu do Metzu znalazł armię w skrajnym 
nieporządku: brak prowiantu i furażu nie pozwalał rozpocząć działań ofensywnych, 
co dało Prusom czas na skoncentrowanie sił i rozpoczęcie kampanii. Nie ulega 
wątpliwości, że za dwa tygodnie wojska pruskie znajdą się w Paryżu i rewolucja 
proklamuje republikę. Bonapartyści zjawiają się już w Londynie, wywożąc znaczne 
sumy pieniędzy, ich rodziny także szukają tu schronienia.
Prusy, jak widać, zamierzają zająć Alzację i Lotaryngię. Większość Anglików 
sympatyzuje z Prusami i tylko Irlandia, jako kraj katolicki, jest po stronie 
Francji. Wygnanie obywateli pruskich z Paryża zaszkodziło najbardziej sprawie i 
wywołało w Anglii ogromne oburzenie. Ministerstwo angielskie sympatyzuje z 
Francją, obawiając się rozwoju morskiej potęgi Prus. Jednakże w chwili obecnej 
Anglia nie zerwie neutralności, gdyż siły jej są zbyt słabe dla działań na 
kontynencie.
Polacy są w zupełnej rozpaczy i wielu z nich przyłączyło się do ruchu 
narodowego.
[Londyn] 20 sierpnia [1870]
W tym czasie, gdy wojna dobiega końca i klęska Francji jest nieunikniona, 
agitacja demokratyczna i republikańska przybiera niebywałe rozmiary. Wczoraj 
opuściło Londyn około 120 osób spośród najbardziej zdecy-
dowanych na wszystko spiskowców, jedna partia jedzie przez Belgię, druga prosto 
do Boulogne pod pretekstem werbunku do gwardii narodowej dla obrony Paryża. Są 
to wszystko czerwoni i wrogowie monarchii. Od samego początku wojny aż do chwili 
obecnej Anglia, mimo proklamowanej neutralności, dostarcza Francuzom 
zaopatrzenia wojskowego: prochu, ołowiu i broni, które są systematycznie 
wysyłane z Dover i Portsmouth; wprawdzie są to spekulacje osób prywatnych, ale 
rząd z pewnością jest o nich poinformowany. Od dwóch prawie tygodni wszystkie 
główne piekarnie w Londynie i innych miastach zajęte są wypiekaniem sucharów dla 
armii francuskiej i Paryża. Furaż itp. wysyła się codziennie.
Ogromne skarby należące do Napoleona i jego rodziny, a także do jego stronników, 
przywiezione zostały do Londynu. Wiele rodzin przyjechało z Paryża, by znaleźć 
tu schronienie; według opowiadań naocznych świadków w Paryżu panuje straszny 
głód, tysiące rodzin znalazło się w skrajnej nędzy na skutek zamknięcia fabryk i 
przerwania handlu. Podejrzewają, iż przywódcą rewolucji jest generał Trochu. 
Wielu zwolenników Napoleona skazano na śmierć, bardziej przewidujący, jak 
Olivier, ratują się ucieczką. W obronę Paryża nikt nie wierzy, około 2500 
uchodźców polskich wstąpiło w szeregi Gardę Mobile. Napoleon przebywa w Reims i 
z dnia na dzień oczekuje się, że popełni samobójstwo albo ucieknie do Belgii; 
wyjazd Eugenii jest również bliski. Paryż jest w nieprawdopodobny sposób 
rabowany przez generałów francuskich i rząd. W banku znajduje się, jak 
obliczają, złota nie więcej aniżeli 15 milionów. Upadek kredytu i bankructwo 
jest nieuniknione; wysyłanie polskich uchodźców z Londynu ustało; wśród osób 
aresztowanych w czasie rozruchów w Paryżu znajduje się 25 Polaków. Dumoulin — 
agent orleanistów, systematycznie wysyła emigrantów francuskich i bardzo 
gorliwie sypie pieniędzmi. Krążą pogłoski, iż partia czynu i Komitet 
Międzynarodowy postanowiły proklamować republikę; w Hiszpanii prezydentem byłby 
Prim, we Francji — Trochu, Wiktor Hugo, Jules Favre, we Włoszech — Mazzini, 
Garibaldi i Spółka. Zwycięstwo pod Chalons zadecyduje o przyszłości.37
(Zapewne otrzymał Pan pięć poprzednich listów i dwa dokumenty?)
[Londyn] 21 sierpnia [1870]
Jutro wyjeżdża z Londynu około 200 emigrantów francuskich, aby bronić Paryża — 
przyjęli oni nazwę „wolnych strzelców"38. W rzeczywistości jest to banda 
zażartych wrogów porządku i zwolenników rewolucji; jedzie z nimi tylko trzech 
Polaków — Bańkowski, Lenkiewicz i Wyszomirski. Oczekuje się tutaj wielkich 
wydarzeń, mówią, że w Chalons znajduje się armia licząca 250 000 ludzi, że 
korpus lyoński pod dowództwem Douai wyruszył, by odciąć Prusakom drogę, i że Ba-
zaine zacznie wkrótce działania ofensywne. Są to paryskie pogłoski; wszystko 
wskazuje na to, że nie ma nadziei na lepsze wyniki, do Londynu przybywa wielu 
Francuzów, wyłącznie bonapartystów. Przybyli tutaj dostawcy w celu skupu bydła, 
ale minister handlu wydał zakaz wywozu do Francji.
Załączam przy niniejszym kopię opinii tutejszego komitetu.
19 sierpnia został wysłany list do Pana.
Londyn, 28 sierpnia [1870]
Wszystkie plany emigracji polskiej spełzły na niczym.
Od momentu wybuchu wojny do chwili obecnej Polacy liczyli na to, że rząd 
francuski zezwoli na sformowanie polskiego Legionu Cudzoziemskiego, nad którym 
dowództwo spodziewali się otrzymać Bosak-Hauke, Mierosławski i inni. Książę 
Napoleon obiecał spełnić ich życzenie. Jednakże my i nasi sojusznicy przy pomocy 
zagadkowej korespondencji z Londynu, która wpadła w ręce rządu francuskiego, do 
tego stopnia zaniepokoiliśmy rząd, że hr. Palikao, a następnie Trochu nie tylko 
przerwali werbowanie Polaków, lecz nawet wysłali z Paryża do Lyonu około 400 
zagorzałych demokratów polskich. Około 250 osób wcielono, na skutek zabiegów 
Czartoryskiego, do Gwardii Narodowej, ale większość całkowicie rozbrojono i 
wyjazd Polaków z Anglii ustał.39 Obecnie Polacy pozbawieni zapomóg, które 
otrzymywali od rządu francuskiego, wyjeżdżają do Szwajcarii i Anglii, licząc na 
bliskie proklamowanie republiki w Paryżu.
Powstał tu komitet, o którym donosiliśmy przysyłając nazwiska członków. Na dwóch 
zebraniach, które się odbyły, nie było nic interesującego, zebrano trochę 
pieniędzy i postanowiono na wzór spiskowców warszawskich utworzyć silną 
organizację. Agitacja i nienawiść Polaków do Prus nie mają granic.
Sytuacja armii francuskiej, mimo wielkich nadziei, jakie żywili pa-ryżanie, 
przedstawia się w dość ciemnych barwach. Mówią, że armia wyruszyła z Lyonu 
również w kierunku Strasburga, tymczasem zaś Mac-Mahon stara się uwolnić 
Bazaine'a otoczonego pod Metzem. Jeżeli armia francuska zostanie rozbita — 
należy oczekiwać rewolucji w Paryżu. Oddział „wolnych strzelców" znowu formuje 
się w Londynie i w środę wyjeżdża do Calais.
Do Londynu przewieziono ogromne bogactwa i około 15 milionów funtów w złocie 
stanowiących własność prywatną. Wiele osób z otoczenia Napoleona szuka tutaj 
schronienia. Na sobotnim wiecu Polacy oświadczyli wręcz, że wolą podlegać 
rządowi rosyjskiemu aniżeli niemieckiemu.
Z Rosjan przebywa tutaj jakiś oficer marynarki, ma lat około 50, jest trochę 
łysy, w okularach, wałęsa się z nim stale emigrant polski
Wołłowicz, wysokiego wzrostu,z wąsami i w okularach; obaj nienawidzą rządu.
Archiwum Mierosławskiego i Towarzystwa Podatkowego przewieziono do Londynu.
Legion Cudzoziemski formuje się w Tours; zgłosiło się około 200 Polaków; około 
100 osób wyruszyło do francs-tireurs [wolnych strzelców].
Gazety angielskie, z wyjątkiem „The Evening Standard"40, który jest na 
utrzymaniu rządu francuskiego, opowiadają się przeciwko Napoleonowi i jawnie 
cieszą się z jego upadku.
Niedawno krążyły pogłoski, że rząd rosyjski opowie się po stronie Francji. 
Chwała Bogu, pogłoski te nie sprawdziły się.
Korpus lyoński połączył się z Mac-Mahonem, siły Francuzów określa się na 300 000 
różnej zbieraniny. Grabieże i dezercje zdarzają się na każdym kroku; w ciągu 5 
dni zdezerterowało około 5000 ludzi, wielu wpadło w ręce Prusaków. Po pierwszym 
niepowodzeniu, jeżeli Mac-Mahon zostanie rozbity, Napoleon zamierza popełnić 
samobójstwo albo uciec do Belgii. Francuzi zapowiadają, że Paryż stanie się 
Saragossą, ale jest to wątpliwe, brak im Palafoxa. Oczekuje się wkrótce 
decydującej bitwy koło Montmedy.41
Zbrojenia przybrały w Anglii ogromne rozmiary. Widziałem w tych dniach 
Gladstone'a. Z jego słów wynika, iż rząd angielski obawia się, iż zostanie 
wciągnięty do wojny w obronie Belgii. Arsenały pracują dzień i noc, w Woolwich 
przygotowują nowego typu mitrailleuse [karabin maszynowy].
Wysyłanie broni do Francji trwa nadal. Wyjechało wielu Irlandczyków, by wziąć 
udział w wojnie z Prusami. W ogóle katolickie duchowieństwo podtrzymuje 
nienawiść do Prus.
Rząd angielski pragnie zawrzeć sojusz z Rosją, wierzą tutaj, że upadek Napoleona 
pociągnie za sobą zdobycie przez Rosję europejskiej Turcji. Podniecenie ogromne.
[Londyn] 16 września [1870]
Rosjanin, o którym miałem zaszczyt donieść, utrzymuje stałe stosunki z 
Wołłowiczem, Schmidtem i innymi; nazywają go Dawydowem, jest on oficerem floty 
rosyjskiej, krewnym Szczebalskiego z Ukrainy. Wzrostu średniego, ma około 50 
lat, nosi okulary, trochę łysawy, z brodą. Zna języki: francuski, włoski i 
angielski. Zagorzały republikanin, mówi często o jakiejś partii w Rosji, która 
przygotowuje rewolucję. Wszystko wskazuje na to, że jest on członkiem tej 
organizacji, mówi o nieuchronnym przewrocie w Rosji.
W emigracji polskiej kompletny zamęt: Około 500 ludzi wstąpiło w szeregi 
obrońców Paryża, około 200 do francs-tireurs, ale większość
przeniosła się na południe Francji, do Londynu i Szwajcarii. Hauke-Bosak i 
Mierosławski proponowali Trochu utworzenie korpusu partyzanckiego z emigrantów 
polskich, lecz z powodu braku broni i innych przyczyn Trochu odmówił.42 Francuzi 
oczekują teraz interwencji Rosji, ale wątpić należy, by nasz rząd zdecydował się 
odbudowywać siły upadającego mocarstwa, które zawsze było schroniskiem 
przestępców politycznych, źródłem rewolucji i wrogiem Rosji. Mimo rzekomej 
sympatii angielskich demokratów i wysyłania broni do Francji naród angielski 
cieszy się z upadku Francji. Londyn pełen jest Francuzów, uważa się, że z samego 
Paryża przyjechało 50 000 ludzi. W związku z wezwaniem Komitetu Ocalenia 
Publicznego wszystkie męty republikańskie i ogromna liczba przestępców 
ukrywających się w Anglii wyjechały do Paryża, ażeby podczas pierwszych 
zamieszek rabować dobytek spokojnych obywateli. Ogromne skarby Paryża pochowano 
po części w piwnicach domów, po części zaś w znanych katakumbach.
Tutejsi Francuzi nie wierzą w bohaterską obronę Paryża, pierwszy szturm 
rozstrzygnie o losach Francji. Przyjazd Thiersa nie miał powodzenia w Londynie.
Polska emigracja w Londynie pracuje gorliwie w stowarzyszeniu „Internationale" w 
nadziei ustanowienia republiki we Francji, Hiszpanii, Włoszech i Belgii, a 
następnie w Prusach, Austrii i Rosji. Nowo powstałe stowarzyszenie pod nazwą 
Liga Centralna postawiło sobie za zadanie wprowadzić powszechną republikę za 
pomocą organizowania zamachów; wszystko to progenitura Mazziniego. Mają około 40 
członków w Londynie, wybranych spośród najbardziej zagorzałych przestępców. 
Dowiedziałem się o tym stowarzyszeniu dopiero wczoraj, zupełnie przypadkowo, od 
Żyda Elkana, który ma w tej organizacji przyjaciela. Rząd angielski patrzy przez 
palce na szkody [jakie ono przynosi], zapominając, że w samej tylko Irlandii 
znajduje się 300 członków — terrorystów. Gdy tylko uzyskamy więcej informacji, 
powiadomimy Pana.
Załączam oryginał listu do A[lberta] P[otockiego] od nowego komitetu, jako 
uzupełnienie dokumentów wysłanych na początku września.
Ventnor, Isle of Wight, 29 września [1870]
Zgodnie z informacjami Dąbrowskiego [Konrada] o pobycie na Isle of Wight 
Jabłońskiego, obecnie sekretarza tajnego stowarzyszenia w Genewie, którego dawno 
temu poznałem w Paryżu, natychmiast wyruszyłem na poszukiwania. Od 23 września 
do chwili obecnej włóczyłem się z miasta do miasta, chodziłem po promenadach, aż 
dopiero po przyjeździe do Ventnor przypadkiem spotkałem go nad brzegiem morza. 
Mimo iż zapuścił brodę i zmienił powierzchowność, poznałem go natychmiast i 
spotkanie nasze upłynęło na przyjemnych niezmiernie
wspomnieniach. Przyjechał on tutaj z Janem Wojciechowskim, byłym agentem 
Komitetu Warszawskiego w Londynie, w celu odszukania Żyda Jakubowskiego, który 
uciekł z Sheffieldu z pieniędzmi stowarzyszenia do Portsmouth, a stamtąd 
przypuszczalnie na Isle of Wight.
Jabłoński zatrzymał się w Royal Hotel w Ventnor, dokąd również natychmiast się 
przeniosłem. Dziś rano poszliśmy razem na długi spacer. Mimo iż zachowuje on 
dużą ostrożność, powiedział mi, co następuje:
Jeszcze przed upadkiem Napoleona w Paryżu powstało stowarzyszenie „wolnych 
republikanów" albo po prostu „czerwonych". Stowarzyszenie to postawiło sobie za 
zadanie utworzenie we wszystkich państwach europejskich republiki, bez podziału 
na federacje, bez określenia granic itp. Nie bacząc na absurdalność idei, 
stowarzyszenie to uzyskało licznych zwolenników. Rochefort, Flourens, Gambetta, 
Pyat, Ledru-Rollin, Mierosławski, Mazzini i wielu innych agitatorów wzięło 
czynny udział [w pracach stowarzyszenia]. Celem stowarzyszenia było i jest 
uśmiercenie wszystkich koronowanych osobistości i poprzez ogólny terror 
wywołanie anarchii, a następnie wprowadzenie republiki. Pierwsza próba i 
początek miały być przeprowadzone w Paryżu, ofiarą miał być Napoleon. Jednakże 
Pietri, dowiedziawszy się o tym, aresztował wielu spiskowców, których proces 
jest ogólnie znany. Na drugi dzień po ogłoszeniu plebiscytu książę Napoleon, za 
pośrednictwem oddanego sobie Polaka, dowiedział się, że spisek w najmniejszym 
nawet stopniu nie osłabł, że aresztowanycn zastąpili już nowi ludzie i że 
wkrótce stowarzyszenie rozpocznie działalność. Te właśnie przyczyny wywołały 
trwogę i spowodowały przedwczesną wojnę z Prusami. Proklamowanie republiki we 
Francji miało być sygnałem do wymordowania lub wygnania dynastii Sabaudzkiej i 
proklamowania republiki we Włoszech. Zwolennicy króla uprzedzili go o 
niebezpieczeństwie i dokonawszy aresztowania Mazziniego, Calvettiego, 
Ferrariego, którzy przyjechali do Londynu, aby jednym posunięciem zadecydować o 
przyszłości Włoch, zmusili króla do zajęcia Rzymu i w ten sposób ocalili mu na 
pewien czas życie.
Główny zarząd stowarzyszenia znajduje się w Paryżu, a jego filie w Londynie, 
Brukseli, Genewie, Neapolu, Wiedniu, Frankfurcie, Madrycie i in. Członkowie 
rekrutują się spośród najbardziej zaciekłych przestępców politycznych wszystkich 
narodów. Każdy członek otrzymuje od stowarzyszenia utrzymanie itd. Z chwilą gdy 
stowarzyszenie to zostanie założone w Paryżu, wszystkie komitety zagraniczne 
zostaną zjednoczone w jeden zarząd centralny z siedzibą w Paryżu. Wojna, a w 
szczególności oblężenie Paryża, przerwały tę działalność, ale komitety 
zagraniczne osiągają pełny rozwój. W Genewie działa polski komitet pod 
kierunkiem Bosaka, Bulewskiego i Mierosławskiego. Jabłoń-
ski przyjechał do Sheffieldu z polecenia Bulewskiego w celu zwerbowania kilku 
oddanych mu łotrów.
[Londyn] 30 września [1870]
19 sierpnia o godzinie 7.30 wieczorem na Trafalgar Sąuare zebrało się około 2000 
republikanów, by wyrazić swą sympatię dla republiki francuskiej i okazać jej 
gorliwą pomoc. Większość stanowili Francuzi i Włosi, prawie cała emigracja 
polska w Anglii, Szwajcarzy, Hiszpanie i wielu Belgów oraz około dziesięciu 
Niemców. Celem wiecu było wygłoszenie przemówień pełnych nienawiści do monarchów 
europejskich i wyrażających pragnienie obalenia wszystkich prawowitych rządów. 
Wołłowicz, Dawydow, Schmidt i jeszcze kilku Rosjan wzięło także udział w wiecu. 
O wpół do ósmej tłum podzielił się na niewielkie grupki i poszedł do pobliskich 
kawiarń na Soho Sąuare, ażeby podjąć konkretne decyzje. Postanowiono:
Wysłać w końcu tygodnia do Orleanu nowy oddział liczący około 300 dobrze 
uzbrojonych ludzi; ułożyć i wysłać odezwę do masonów niemieckich, wzywając ich 
do współpracy w dziele proklamowania republiki niemieckiej; starać się również 
proklamować republikę we Włoszech i Hiszpanii.
Mr Leclerc z Paryża oświadczył publicznie, iż jedynie drogą zabójstw 
politycznych (osób koronowanych) narody będą mogły zdobyć upragnioną wolność i 
urzeczywistnić ideę ogólnoświatowej republiki. Słowa jego nie tylko nie spotkały 
się ze sprzeciwem, lecz przeciwnie, wiele osób klaskało, w tej liczbie wielu 
Polaków. Trwa nadal ogromne podniecenie, przyjazdy i wyjazdy agentów ustawiczne. 
Na 27 naznaczono termin tajnego zebrania masonów francuskich, na którym omawiana 
będzie sprawa podjęcia radykalnych środków działania.
Krążą pogłoski, iż z Londynu wyjechało dwóch Francuzów z zamiarem dokonania 
zamachu na Bismarcka i króla [pruskiego]. Wielu mówi o tym publicznie. Nie 
zawadziłoby powiadomić o tym.
Wołłowicz (hrabia?) jest w służbie angielskiej w charakterze lekarza szpitala 
wojskowego w Southampton, wraz ze Schmidtem i Dawydo-wem bywa on systematycznie 
na polskich zebraniach. Michał Tyszkie-wicz był w Londynie i wyjechał do 
Brighton. Przyjechał tu Kraczkie-wicz, adiutant Mierosławskiego, aby werbować 
ochotników do legionu polskiego.
[Londyn] 15 października [1870]
Wczoraj wysłałem pocztą litografowaną odezwę komitetu43 wraz z notatką o 
wyjeździe Dawydowa do Francji itd. Dziś rano miałem spotkanie z [K.] Dąbrowskim 
i Paluszkiewiczem, agentem Bulewskie-
go i członkiem tutejszego komitetu; powiedział nam on, że powstaje tutaj komitet 
rewolucyjny oparły na zasadach Bulewskiego. Celem komitetu będzie 
urzeczywistnienie idei republiki europejskiej, a środkiem — zabójstwa osób 
panujących. Nazwisko Paluszkiewicza lub Pa-luszewicza — znajdzie Pan w odezwie; 
pokazywał on mi list od Józefa Mazziniego i maleńką kartkę napisaną w języku 
francuskim, otrzymaną od komitetu Bulewskiego, na której była wydrukowana 
niebieska pieczęć Ogniska Rewolucyjnego — wizerunek dwu połączonych rąk. 
poinformował on mnie, że doktor Kaczorowski, członek tutejszego komitetu, jest 
uchodźcą z Petersburga i przyjacielem Nieczajewa oraz że Nieczajew przebywa w 
Londynie i wydaje czasopismo „Obszczina"44; nie zna jednak miejsca jego 
zamieszkania. Mówił również o agencie Bakunina w Lyonie nazywając go wariatem. 
Zadaniem komitetu jest wysyłanie broni i utworzenie komitetu polskiego, który ma 
wystąpić osobno, pod polskim sztandarem, wyłącznie dla współdziałania z 
republiką francuską. W celu ostatecznego uformowania legionu wyjechali z Lyonu 
do Tours: Frankowski, Dąbrowski45, Wołowski i inni. Wysyłają stąd około 40 
uzbrojonych od stóp do głów ludzi spośród emigrantów.
Żabicki przerwał wydawanie „Głosu Wolnego" i wyjeżdża do Ga-
1• • • 46 llCJl.
Na wtorek wyznaczono termin następnego spotkania ze mną, o którym nie omieszkamy 
Pana powiadomić. Żądają ode mnie udziału w komitecie; nie mówiąc o 
niebezpieczeństwie, udział mój pociągnie za sobą znaczne wydatki, do tej chwili 
podróż na Isle of Wight w celu spotkania z Jabłońskim oraz różne datki na 
komitet itp. kosztowały mnie około 30 L. Moje środki egzystencji są do tego 
stopnia ograniczone, że w tej sytuacji nie jestem w stanie wziąć udziału [w 
pracach komitetu]. Moglibyśmy wiele skorzystać z udziału w komitecie, ale 
potrzebne są na to środki materialne. Załączony przy niniejszym pierwszy 
oryginał listu komitetu dotyczy wybrania mnie, odmówiłem jednak w związku z 
nieuniknionymi wydatkami.
Hr. Wołłowicz wyjechał do Southampton. Dawydow kilka dni temu wyjechał do 
Francji, ale oczekuję go w Londynie w końcu października.
W Londynie powstał nowy komitet, ponieważ ja oraz wiele innych osób odmówiło 
udziału w poprzednim. Postaram się zlikwidować i ten komitet. Na moje miejsce 
wybrano Kosteckiego i Kaczorowskiego, dwóch demagogów, stronników Bulewskiego.
K. Schmidt również wstąpił do stowarzyszenia „Internationale".
Wysyłanie broni z Londynu przez Belgię do Francji trwa nadal.
18 października [1870]
Przybyli tutaj Mackiewicz, Tarnowski, Giedroyć, Szwejkowski i inni. Od kilku dni 
przebywa w Londynie znany generał Rybiński z żonąj zajmuje duże mieszkanie na 
Berner's street, Oxford street.
Wczoraj koło godziny 3 po południu Rybiński był u mnie z wizytą. Od Wołłowicza 
otrzymałem list, którego oryginał załączam;47 list ten potwierdza wiadomość o 
wyjeździe Dawydowa do Francji (według najświeższych wiadomości w celu spotkania 
z Garibaldim i Spółką). Krążą pogłoski, że Nieczajew znajduje się w Londynie, do 
tej pory nie udało mi się go odszukać.
Pułkownik Romanów, o którym pisałem, powrócił do Londynu i jest stałym bywalcem 
Cafe d'Etoile.
Wczoraj, 17 października, odbył się wiec rewolucyjny; pogoda była paskudna i 
ulewny deszcz bardzo im przeszkodził.
28 października [1870]
Na podstawie uzyskanych informacji okazuje się, że Nieczajew przebywał w 
ostatnim okresie w Lyonie, skąd odjechał do Genewy razem z Iwanowem i 
Jaworowskim, byłym członkiem komitetu polskiego w Nowym Jorku.
Sporo Francuzów i Polaków, członków stowarzyszenia „Internationale", wyjechało w 
tych dniach z Londynu do Jersey, gdzie 5 listopada ma się odbyć zjazd delegatów.
K. Schmidt wraz z wielu Polakami zapisał się do stowarzyszenia „Internationale".
Przybyły tutaj generał Radwan Rybiński, znany działacz w ostatnim buncie, 
zamieszkał na Charles street, Regent Park, gdzie zbierają się jego stronnicy. 
Proponował on swe usługi rządowi francuskiemu, ale spotkał się z odmową. W 
Londynie pełno polskich emigrantów z Francji; prawie codziennie odbywają się 
wiece, jednakże żadnych radykalnych decyzji nie podejmują.
„Głos Wolny" zakończył swe istnienie, Żabicki wyjeżdża do Galicji, gdzie 
skupiają się wszystkie nici przyszłej agitacji polskiej.
1 listopada [1870]
Dawydow powrócił do Londynu, widziałem się z nim i ostrożnie starałem się 
dowiedzieć czegoś o Nieczajewie i Sieriebriannikowie; mimo jego skrytości nie 
ulega wątpliwości, że jest on tą samą osobą, którą polecił Pan odszukać. Zna on 
Nieczajewa, ale nie mówi o miejscu jego pobytu. Jego najskrytszym marzeniem jest 
wprowadzenie republiki w Rosji. Przebywa stale w towarzystwie Schmidta. Mówił, 
że jest zajęty swoimi sprawami, ale do końca wojny sytuacja jego jest bardzo
skomplikowana. Jeździł do Francji na spotkanie z przyjaciółmi, ale wojna stanęła 
na przeszkodzie jego zamiarom. Z jego słów można wywnioskować, że zajmuje 
poważne stanowisko wśród spiskowców. Krewni jego mieszkają na Ukrainie. W końcu 
tego miesiąca lub na początku przyszłego oczekuje on przyjazdu Wołłowicza, z 
którym utrzymuję przyjazne stosunki, a więc będzie źródłem pożytecznych 
informacji. Załączam przy niniejszym oryginał listu komitetu do A[lberta] 
Potockiego], z chwilą gdy otrzymam zgodę Pana oraz pomoc materialną, przystąpię 
do stowarzyszenia.
11 listopada [1870]
Wczoraj wieczorem Dawydow wyjechał na kilka dni do Brukseli — jak powiedział 
Schmidtowi — w bardzo ważnej sprawie.
(Pseudogenerał) Radwan Rybiński był w komitecie i obiecał swój udział.48 Około 
czterdziestu ludzi — Francuzów i Polaków wyjechało, aby wstąpić do oddziału 
Garibaldiego; tutejszy komitet republikański zaopatrzył ich wszystkich w 
pieniądze i broń. Z pewnością wie Pan o odezwie Haukego-Bosaka — załączam przy 
niniejszym [wycinek] z czasopisma angielskiego.49 Wszystkie sprawy emigracji i 
agitacja przerwane zostały aż do zakończenia wojny francusko-pruskiej.
Przygotowują tutaj publikację dokumentów demaskujących generała Bazaine'a jako 
zdrajcę. Oburzenie na Napoleona nie ma granic i wiele osób oświadczało 
publicznie na wiecu 5 listopada, że całą rodzinę Bonapartów należy zgładzić.
Mam nadzieję, że wszystkie moje listy oraz dokumenty tutejszego komitetu 
docierają w porę do Pana. Liczę na to, iż w końcu miesiąca będę mógł przekazać 
Panu więcej informacji, bowiem na 29 listopada naznaczono termin ogólnego 
zebrania emigracji w Londynie.
15 listopada [1870]
Spieszę powiadomić Pana, że Dawydow powrócił do Londynu i mieszka na Portland 
street, Oxford street — jest to ta sama osoba, o którą Pan pytał. Przyjaźni się 
on z Sieriebriannikowem i jest członkiem komitetu rewolucyjnego „Republiki 
Uniwersalnej". Dziś rano byli u mnie: Julian Paluszkiewicz, agent Bulewskiego, 
Jan Kostecki, znany agent Mierosławskiego, a później Komitetu Krakowskiego, i 
[K.] Dąbrowski, sekretarz tutejszego komitetu rewolucyjnego. Jako członkowi, 
powiedzieli mi oni o wysyłaniu emigrantów do obozu Garibaldiego. Widziałem pismo 
od Garibaldiego, Haukego i prefekta w Havre, a także z Tours. Tutejszy komitet 
obrony dostarcza im pieniędzy i broni. Równocześnie powiedzieli, że 
stowarzyszenie szybko się rozwija i że postanowiono przyjmować do niego 
cudzoziemców; mówiłem im o Niecza-
jewie, gotowi są go przyjąć, ale w chwili obecnej nie wiedzą o miejscu jego 
pobytu. Z ich słów i dokumentów wynika, że kroi się poważna sprawa. Radziłem im 
wysłać całą młodzież do obozu Garibaldiego, ażeby przelaną krwią wzmocnić wiązy 
łączące ich z republiką francuską, licząc na to, iż połowa ich wyginie. Po 
zakończeniu rozmowy przekazałem im kilka funtów składki.
Byłoby pożądane, gdyby Pan raczył zwrócić uwagę na moje wydatki; środki, które 
otrzymuję, zaledwie wystarczają na jakie takie przyzwoite utrzymanie.
Spodziewam się wkrótce zobaczyć Dawydowa, jednakże poznanie jego sekretów muszę 
odłożyć na pewien czas, gdyż jest niezwykle ostrożny i nietowarzyski. Mam zamiar 
wybadać go systematycznie. Oprócz osób wyżej wymienionych, wczoraj wieczorem 
spotkałem w towarzystwie pewnego bogatego kupca oraz kilku dyplomatów: Carlosa 
Gutierreza, pełnomocnego ministra Hondurasu, ministra Salwadoru, konsula 
greckiego i agenta hiszpańskiego50, krewnego znanego generała. Wypytywali mnie o 
Rosję i wyrazili zdanie, iż w chwili obecnej Rosja nie spotka żadnego rywala na 
drodze do Stambułu. Mówili, że Anglia starała się zawrzeć przymierze z Włochami, 
Austrią i Hiszpanią w celu przeciwdziałania, ale wszystkie wysiłki spełzły na 
niczym, gdyż tylko Austria wyraziła gotowość przystąpienia do przymierza.
Depesza o rewizji Traktatu Paryskiego51 spowodowała panikę na giełdzie w 
Londynie. Jest to moment wielkiej wagi dla Rosji i mamy nadzieję, iż Cesarstwo 
Wszechsłowiańskie zostanie wskrzeszone.
Londyn, 21 listopada [1870]
Odezwa księcia Gorczakowa wywołała panikę na giełdzie i w wyższych sferach. 
Większość zdrowo myślących Anglików w pełni zdaje sobie sprawę z bezsilności 
rządu i niemożności obrony Turcji. Jeszcze w czasie pobytu cesarza w Ems wielu 
tutejszych dyplomatów podejrzewało, iż dojdzie do zawarcia sojuszu odpornego 
pomiędzy Rosją i Prusami na wypadek wojny z Francją oraz konfliktu na Wschodzie. 
Gazety angielskie gorliwie protestują, ale naród nie darzy Turcji sympatią i 
niczego poważnego ze strony Anglii nie należy się spodziewać, ponieważ absorbują 
ją sprawy w Kanadzie, Indiach, Chinach, Australii, a zwłaszcza w Irlandii, gdzie 
rozruchy powodowane przez fenian przybierają poważne rozmiary, a na wiosnę 
oczekuje się przybycia spiskowców z Ameryki.
Rząd włoski jak na wulkanie. Klerykałowie, terroryści, burboniści, a w 
szczególności zwolennicy Mazziniego i Garibaldiego, którzy snują marzenia o 
republice uniwersalnej, stale podkopują siły rządu. Jedynie Austria sympatyzuje 
z Anglią, jednakże wątpić należy, by zdecydowała się postawić na kartę swe 
istnienie. Odo Russel pojechał do
Wersalu wybadać Bismarcka, jednakże misji jego nie przypisują tutaj znaczenia. 
Kilku agentów wysłano w ubiegłą sobotę do Księstw Nad-dunajskich w celu 
prowadzenia propagandy, w ich liczbie był jeden Polak z polecenia Szulczewskiego 
— Sokulski.
Ambasada angielska w Stambule otrzymała polecenie, by radzić sułtanowi zawarcie 
sojuszu z Persją oraz [obiecać], iż w wypadku wtargnięcia wojsk rosyjskich do 
Persji Anglia wyśle w jej obronie część armii z Indii. Mimo wszystko nie widać 
tu specjalnych zbrojeń, brak też dostatecznych rezerw, werbunek na Przylądek 
Dobrej Nadziei i do garnizonu indyjskiego nie udał się; w ciągu dwóch tygodni 
zgłosiło się zaledwie trzech ochotników. W ogóle wśród pospólstwa panują 
nastroje antywojenne i niechęć do zerwania z Rosją; wiele wpływowych osobistości 
posiada znaczne sumy w pożyczce rosyjskiej i akcje kolei żelaznych. Oczywiście 
osoby te przeciwdziałają wojennym projektom lorda Granville'a. Polacy, a 
szczególnie kolonia w City, agitują za wojną, licząc na to, że będą łowić ryby w 
mętnej wodzie. Ale głos ich nie znajduje żadnego oddźwięku. Wojna krymska, która 
naraziła Anglię na ogromne wydatki, spotkała się jedynie z potępieniem narodu, 
który wszystkie podatki kładące się brzemieniem na barki ludu angielskiego 
przypisuje Peelowi i Palmerstonowi. Obecne niezadowolenie panujące w Anglii nie 
wywoła sympatii dla wojny z Rosją. Alabama i Kanada z pewnością będą w stanie 
zmienić wojownicze pogróżki konserwatystów angielskich.
W City powstał komitet angielski zajmujący się wysyłaniem Francuzów i Polaków na 
pole bitwy. Wysyłanie broni do Cherbourga trwa nadal zupełnie jawnie, mimo 
protestów w gazetach.
[Londyn] 27 listopada [1870]
Dziś o godzinie 3 po południu odbyło się zebranie wielu członków tutejszego 
komitetu [Ogółu Emigracji Polskiej] u (generała) Rybińskie-go. Wiele osób 
wpływowych, które otrzymały zaproszenie do wzięcia udziału w rocznicy 29 
listopada, odmówiło, prócz kilku poszukiwaczy przygód; Anglicy na ogół stracili 
sympatię do emigrantów polskich. Na ogólnym zebraniu 29 listopada mają być 
wybrani członkowie zarządu i ostatecznie ukonstytuowany komitet; zaproszono mnie 
na członka.
Przewidywana wojna z Turcją budzi wielkie nadzieje wśród Polaków, jednakże naród 
angielski i wiele osób wpływowych opowiada się przeciwko zerwaniu z Rosją; jako 
przykład załączani list T.G. — członka parlamentu ze Szkocji; list jego zrobił 
duże wrażenie i warto by go przedrukować w gazetach rosyjskich.
Wysyłanie broni i robotników do Turcji trwa nadal. W piątek wysłano 45 
doświadczonych majstrów z fabryki zbrojeniowej (rządowej)
do Enfield i do Stambułu w celu przerabiania broni według systemu Snydera. 
Wiadomość ta nie ulega wątpliwości: uzyskałem ją od jednego z członków zarządu. 
Z Malty wysłano do Turcji wiele armat i broni mniejszego kalibru.
[Londyn] 14 grudnia [1870]
Prawie dwa tygodnie byłem niebezpiecznie chory na zapalenie płuc, dlatego też 
spóźniłem się z przekazaniem nowin.
c/f
Rocznica 29 listopada nie miała specjalnego powodzenia; za moją radą generał 
Rybiński w przeddzień wiecu odmówił wzięcia w nim udziału i ta okoliczność była 
przyczyną niepowodzenia. Koziełł, który wziął na siebie obowiązki 
przewodniczącego, jeszcze bardziej zaszkodził sprawie, a wielu wpływowych 
Anglików, którzy zebrali się, by wziąć udział w uroczystości, nie widząc 
Rybińskiego i innych, rozeszło się.
Udało mi się całkowicie usidlić Rybińskiego, a także jeszcze dwóch innych 
członków.
18711
4 stycznia [18]71
Członek Komitetu [Ogółu] powiadomił nas dzisiaj o przybyciu do Londynu 
Nieczajewa, który przebywał kilka miesięcy na wyspie Jersey. Poleciliśmy mu 
wybadać, gdzie zamieszkał, i zaprosić do Komitetu Polskiego. Jeżeli się to uda — 
wówczas Nieczajew będzie w naszym ręku. Przez pewien czas przebywał w Londynie 
niejaki Wieretennikow z jeszcze jednym Rosjaninem i rzucali pieniądze na prawo i 
lewo, głosząc poglądy rewolucyjne. Obaj wyjechali do Belgii, ale oczekują ich w 
marcu z powrotem. Dawydow jest tutaj, ale mieszka incognito, w tym samym domu na 
Langham street. Krążą pogłoski o spisku Polaków przygotowujących zamach na życie 
króla pruskiego — uczestniczy w nim wielu wojskowych z Księstwa Poznańskiego. 
Zabójstwo generała Prima, którego znałem osobiście i z którego krewnym, tajnym 
agentem, zamieszkałym w Londynie na 7 Bedford street, Bedford Sąuare, 
utrzymywałem stosunki, przypisuje się agitacji francuskich agentów 
Międzynarodówki. Mówią, że nowemu królowi [hiszpańskiemu] grozi podobne 
niebezpieczeństwo. 31 grudnia odbyło się nieliczne zebranie członków 
stowarzyszenia „Internationale" na Fitzroy Sąuare. Do Londynu przybyło wielu 
spiskowców z Niemiec. Polski Komitet przerwał działalność z powodu braku środków 
materialnych.
15 stycznia [1871]
Wszystkie moje poszukiwania miejsca pobytu Nieczajewa do tej pory nie przyniosły 
żadnych rezultatów. Według słów Kosteckiego — członka tutejszego komitetu, 
Nieczajew był w Londynie przed Bożym Narodzeniem, ale następnie wyjechał z 
jakimiś Rosjanami Sołowie-wami na Jersey. Poleciłem Kosteckiemu i innym, aby 
postarali się dowiedzieć o miejscu pobytu Nieczajewa i zaproponowali mu 
przystąpienie do komitetu w charakterze członka. Dawydow mieszka lu w starym 
mieszkaniu — na Nowy Rok zebrało się u niego kilku Rosjan
i Schmidt częstując ich szampanem oświadczył, iż wkrótce cesarz niemiecki i nasz 
cesarz wysłani zostaną ad patres. Zresztą nie ukrywa on wcale głębokiej 
antypatii do rządu; przy obiedzie w restauracji Oxford Musie Hali, którą często 
odwiedza, a także w hotelu d'Etoile publicznie wymyślał na rząd. Całą uwagę 
Polaków przykuwa sprawa klęski Garibaldiego, w armii którego zginęło wielu 
Polaków, oraz bombardowanie Paryża, w związku z czym do końca wojny nie należy 
się spodziewać większych wydarzeń. Z chwilą jednak gdy zostanie zawarte 
zawieszenie broni, życiu dowódców pruskich może zagrażać niebezpieczeństwo, 
bowiem istnieje wielki spisek. Około czterdziestu Polaków przygotowuje się do 
wyjazdu do Francji — wszyscy oni należą do Towarzystwa Demokratycznego. A. 
Żabicki przebywa w Galicji i razem z Bobczyńskim organizuje nowy spisek.
14 lutego [1871]
Ostatnio w Soho w tawernach w okolicach Leicester Sąuare odbyło się wielkie 
zebranie członków stowarzyszenia „Internationale". 11 lutego do późna w nocy w 
tawernie „White Horse", Theobald's street, trwało posiedzenie delegatów 
wszystkich narodowości. Z Rosjan byli obecni: Mansurow, Dawydow, Jakowlew i 
jeszcze dwaj nieznajomi. Z Polaków: Kostecki, K. Szmidt, [K.] Dąbrowski, 
Parisot, Szapira i inni. Z Niemców: Fischer, Hans Miiller, Levenstein i inni. Z 
Włochów: Calvetti Giovanni, Perrochi i jeszcze kilku innych mazzinistów. 
Francuzów było bardzo niewielu. Celem tego zebrania, na które zaproszono bardzo 
niewielką liczbę członków, było znalezienie sposobu wyzwolenia Europy spod 
jarzma despotyzmu. Włosi, a ściślej mówiąc, Giovanni pierwszy zaproponował 
carobójstwo, poparli go Dawydow i Kostecki z frakcji polskiej. Niemcy stanowili 
opozycję. Obfitość napojów wyskokowych i krzyki opozycji spowodowały interwencję 
policji, która rozpędziła dyskutantów około godziny 1 w nocy. Postanowiono 
wysłać do Garibaldiego delegację, w skład której wchodziłoby po jednym 
przedstawicielu każdej narodowości. Z Polaków wybrano Paluszkie-wicza, z Rosjan 
— Mansurowa. Paluszkiewicz wyjechał następnego dnia, wydatki pokryto z kasy 
stowarzyszenia. Kostecki wybrany został sekretarzem Komitetu Polskiego „Ogółu". 
Trudno opisać agitację, jaka się tu rozwinęła. Należy liczyć się z możliwością 
zastosowania środków przemocy przez Polaków i Francuzów. Na zebraniu tym 
Kostecki odczytał rozkaz Garibaldiego dotyczący śmierci Bosaka-Haukego. 
Członkowie stowarzyszenia zobowiązali się wzmocnić podstawy istnienia komitetu 
polskiego w Londynie. Na członków Komitetu wybrano Działyńskiego, Branickiego i 
Parisota. Generał Rybiński został usunięty ze stowarzyszenia.
15 lutego [1871]
Bosak-Hauke poległ w bitwie z wojskami pruskimi. Śmierć jego zrobiła tutaj 
wielkie wrażenie; istnieje obawa, iż papiery jego oddane na przechowanie jednemu 
z jego zwolenników — Proniewskiemu, wpadły w ręce Prusaków. Jeżeli wiadomość ta 
potwierdzi się — wówczas wykryte zostaną wszystkie nici wielkiego spisku 
przygotowującego zamachy na monarchów. 4 lutego Danilewski wyjechał do Francji w 
celu sprawdzenia tej wiadomości. Upadek Paryża wstrząsnął do głębi partią 
republikańską, zaniechano zbrojeń. Wielu uciekinierów polskich — Ksawery 
Branicki, Suchodolski, Potocki i inni wybierają się do Paryża po zakończeniu 
wojny. Przygotowywany jest zamach na życie króla pruskiego i Bismarcka.
Wiele osób wyjechało stąd do Saint-Malo i Jersey. Kilka dni temu przysłano 
sprawozdanie o działalności tutejszego komitetu. Kostecki i [K.] Dąbrowski 
zajęci są reorganizacją. Dawydow znajduje się tutaj, pogrążony jest w głębokiej 
rozpaczy z powodu upadku republiki francuskiej. Odwiedza on systematycznie Cafe 
d'Etoile w towarzystwie jakiegoś Rosjanina. Usiłowałem zawrzeć znajomość z tym 
panem, ale dotychczas nie zauważyłem nic podejrzanego, nie licząc zwykłych obelg 
pod adresem rządu. Osobnik ten używa nazwiska Siergiejew, podejrzewam jednak, że 
jest to pseudonim. Nie omieszkam powiadomić Pana o tym, co nastąpi. Nieczajew 
znajduje się w Szwajcarii.
17 lutego [1871]
Załączam niniejszym wycinek z gazety, na podstawie którego będzie się Pan mógł 
przekonać, iż A[lberta] P[otockiego] wybrano prezesem.2 Aby działalność moja 
uwieńczona została powodzeniem, potrzebne są środki materialne dostarczone w 
najszybszym tempie. Od bazy materialnej uzależnione jest powodzenie — wydatki 
moje wzrosły, i jeżeli nie okaże mi Pan poparcia — wątpić należy o rezultatach. 
Oczekuję szybkiej odpowiedzi.3
21 lutego [1871]
17 lutego wysłałem Panu wycinek z gazety „Evening Standard", donoszący o 
wyborach członków tutejszego komitetu i wybraniu A. P. prezesem komitetu4. [...] 
Wczoraj komitet postanowił wysłać delegata na Caprerę5 (do Garibaldiego z 
propozycją przystąpienia do komitetu) oraz do Francji, aby wezwać wielu 
czerwonych republikanów do aktywnego udziału w pracy różnych sekcji. Wysłano do 
Anglii i Irlandii rozkaz formowania „dziesiątek" i zbierania kontrybucji. 
Agentem wybrany został K. Schmidt; Tur, Jakubowski i Werecki — tłumaczami. 
Schmidt zaproponował przyjęcie Dawydowa w poczet agentów, ale
nie podjęto jeszcze w tej sprawie decyzji. Do Branickiego i Działyń-skiego 
wysłano [delegatów] z poleceniem zebrania datków.
Z Paryża przyjechało wielu Polaków. Mimo podjętych środków ostrożności należy 
obawiać się zamachów ze strony czerwonych na życie cesarza pruskiego6 i innych 
osób; zamachy mogą mieć miejsce w czasie triumfalnego wjazdu do Paryża.
Rybiński wyjeżdża do Francji.
Sobota, 25 lutego 1871
W rezultacie ogólnych wyborów emigracji w Anglii powstał komitet, którego 
członkami wybrani zostali: Paluszkiewicz, Koziełł, Szapira i inni. Obecność 
Paluszkiewicza i Szapiry jest mi nie na rękę. Obejmując prezesurę w tym 
komitecie zaproponowałem Paluszkiewiczowi wyjazd do Bordeaux, a od Koziełła 
zażądałem usunięcia się od prac komitetu. Dopiąłem swego — obaj ci osobnicy 
przeszli do Bulewskiego i jezuitów. Obecnie skupiłem w swym ręku władzę 
absolutną. Aby uzyskać pomyślne rezultaty i działać, potrzebne są mi środki 
materialne. Do tej pory wydałem koło dziesięciu funtów na wydatki kancelaryjne, 
przesyłki, zapomogi dla biednych, ale w przyszłości czekają mnie dużo większe 
wydatki. Dziwnym zbiegiem okoliczności przyjechał tu z Paryża hrabia Jasieński 
(lub Jasiński), były agent rewolucyjny w Ameryce, obecnie członek Ambulansu 
Amerykańskiego7 pod zarządem Lampsona. Jest on obecnie obywatelem Stanów 
Zjednoczonych (dostarczę o nim szczegółowych informacji) i otrzymał od Lampsona 
i ambasadora Stanów Zjednoczonych polecenie zbierania w Londynie datków na 
Ambulans Amerykański. Odwiedził mnie jako prezesa i oświadczył, że część 
zebranych pieniędzy przekazana zostanie na rzecz Komitetu Polskiego w Londynie 
(ale to jest tajemnica!). Jeżeli więc sprawy przyjmą pomyślny obrót, będziemy 
mieli środki na rozwinięcie działalności. Jednakże w chwili obecnej bardzo 
proszę, aby był Pan łaskaw jak najszybciej wystarać się o zasiłek — a ręczę za 
powodzenie. W piątek, 24 lutego, odbyło się zebranie głównych członków w hotelu 
Versailles, którego właścicielem jest Polak — Jeleń. Na zebraniu tym 
postanowiono sformować dziesiątki i za pośrednictwem dziesiętników sporządzić 
listę wszystkich emigrantów w Wielkiej Brytanii. Ostateczne wybory do Komitetu 
Głównego zostaną przeprowadzone po sporządzeniu tej listy. Niczym Sykstus V 
odmawiam przyjęcia władzy zwierzchniej, ale większość skłania mnie do tego, 
obiecując całkowite posłuszeństwo. Jeżeli projekt Jasieńskiego dojdzie do skutku 
i dysponować będziemy znacznymi środkami — wówczas podporządkuję sobie całą 
emigrację i nadając jej należyty kierunek, nie będę niepokoić Pana prośbami. Z 
pewnością otrzymał Pan wycinek z gazety „Standard" donoszący o wybraniu mnie 
preze-
sem emigracji — jeżeli nie dotarł on do Pana — wyślę pocztą przy następnej 
okazji. Branicki i Działyński obiecali pomoc, ale odmówili jawnego przystąpienia 
do komitetu ze względów politycznych. Sekretarz Kostecki jest okropnym łobuzem, 
ale potrafię trzymać go krótko, jest on mistrzem masonów i członkiem 
stowarzyszenia „Internationale", za iego pośrednictwem dowiem się o wszystkim. 
Celem komitetu jest zjednoczenie z demagogami rosyjskimi — z Bakuninem, 
Nieczajewem, Da-wydowem, Sieriebriannikowem i innymi, aby ich wszystkich mieć 
pod ręką. Dziś, według wskazówek naszego agenta, poszedłem do hotelu Mme Robert 
na Golden Sąuare, koło Regent street i ku mojemu zdumieniu ujrzałem Nieczajewa, 
który od dziesięciu dni przychodzi tam na obiady. Jest to mężczyzna około 25 lub 
27 lat, chudy, z przedziałkiem na głowie i szramą na twarzy, z ochrypłym głosem, 
ma ponury i nieprzyjemny wyraz twarzy, nosi niewielkie ciemne wąsiki, uśmiecha 
się rzadko; obok niego siedział mężczyzna w średnim wieku z czarną brodą. 
Nieczajew był ubrany bardzo porządnie, mówił niewiele. Jest on stałym gościem 
Mme Robert; na podstawie rysopisu i in[nych danych] przypuszczam, że był to 
Sergiusz Nieczajew — agent mój poinformował mnie, że jest to Rosjanin. Jadalnia 
pełna była Francuzów, Amerykanów i Polaków, toteż trudno było znaleźć miejsce 
koło niego. Ale nie popełniłem błędu — ponieważ w chwili obecnej Nieczajew 
znajduje się w Londynie. Poleciłem moim [agentom] odszukać go i zaprosić do 
stowarzyszenia. Jak Panu wiadomo na podstawie długoletniego doświadczenia, w 
podobnych wypadkach należy postępować ostrożnie; dałem właśnie dowód 
przenikliwości. Zauważyłem tylko, że kiedy Nieczajew uśmiecha się — szrama staje 
się bardziej widoczna i widnieje na czole stanowiąc przedłużenie nosa — twarz ma 
śniadą, usta niewielkie, zęby prawidłowe. Podobieństwo niezwykłe. Wydaje on 
czasopismo „Obszczina" — poleciłem, by mi dostarczono to wydawnictwo.
Niezwykle paskudna pogoda do tego stopnia nadwerężyła moje zdrowie, że lekarz 
zabronił mi wychodzić z domu, z wyjątkiem dni pogodnych, jednakże nie powstrzyma 
to mnie od kroczenia po drodze służby dla ogółu. Przyjechał tu z Warszawy 
Bieńkowski — ma około 25 lat.
Przystępując do pisania pod wrażeniem tylu wypadków i wiadomości zdaję sobie 
sprawę z niemożności opisania wszystkiego na papierze. Od dnia dzisiejszego będę 
numerować każdy list, aby móc uzgodnić, czy dotarł on do miejsca przeznaczenia. 
Wszystkie listy wysyłać będę co sobota, z wyjątkiem szczególnie ważnych albo 
zawierających druki i inne papiery komitetu. Czy otrzymuje Pan „Gazetę Narodową" 
wydawaną w Galicji we Lwowie?8 Znajdzie Pan tam wiadomość o moim wybraniu i inne 
sprawozdania komitetu.
Łotr Żabicki — były redaktor „Głosu Wolnego", mieszka obecnie w Galicji i 
zapewne będzie działał na nasza szkodę, ale posiadam wiele
wiadomości o ciemnych stronach jego życia. Werecki również wyjechał do Galicji i 
zakłada razem z księdzem Moszyńskim klub rewolucyjny. W tych dniach mam się 
spotkać z przewodniczącym stowarzyszenia „Internationale" — i wstąpić w poczet 
jego członków — oraz z głównym mistrzem masonów francuskich. Z chwilą gdy 
zdrowie moje oraz pogoda poprawią się, przystąpię do aktywnej pracy i postaram 
się rozplatać ten węzeł gordyjski. Potrzebne są mi środki na następujące sprawy:
1. Wynajęcie przyzwoitego mieszkania na kancelarię i na zebrania członków w 
niedzielę, światło itd.,
2. Na pensję dla sekretarza, tłumacza, a także dla gońca,
3. Na wysyłanie pocztą artykułów i listów,
4. Na okresowe niewielkie zapomogi dla najbardziej potrzebujących.
Z czasem wydatki te pokrywane będą z dochodów organizacji, zbieranych w formie 
podatków i ofiar od osób prywatnych. Jednakże w chwili obecnej musimy umocnić 
podstawy istnienia stowarzyszenia, gdyż w przeciwnym razie stanie się ono 
narzędziem w ręku jezuitów lub dyplomatów, i wówczas bezpowrotnie wszystkie 
nasze wysiłki pójdą na marne. „Kuj żelazo, póki gorące" — z pomocą tego 
stowarzyszenia wszystkie frakcje wpadną w nasze ręce. Pracą, handlem i 
oszczędnością zapewniłem sobie mocną pozycję, jednakże nie posiadam 
dostatecznych środków dla tego rodzaju przedsięwzięcia. Pozostawiając tę sprawę 
Pańskiej decyzji — oczekiwać będę szybkiej i stanowczej odpowiedzi.
Wołłowicz [Cyprian], przyjaciel Dawydowa, lekarz w szpitalu wojskowym w Nettey, 
umarł w ostatnich dniach. Dawydow mi o tym sam powiedział.
Sobota [4 marca] 1871
Spieszę powiadomić Pana, iż widziałem się z Dawydowem; korzystając z jego 
zaproszenia poszedłem do jego mieszkania na 18 Langham street. Mieszka on na 
parterze razem ze znanym spiskowcem [Louis] Blanc, jednym z założycieli 
stowarzyszenia „Internationale". L. Blanc przyjechał w tych dniach z Paryża, aby 
wziąć aktywny udział w pracach stowarzyszenia. Przyjęto nas serdecznie. Przy 
kieliszku szampana języki rozwiązały się i Dawydow oświadczył, że mając na 
względzie najlepsze siły w Rosji zerwał stosunki z Bakuninem i Gminą. Był on w 
Genewie i brał aktywny udział w wydawaniu „Kołokoła" — pokazywał nam akcje na 
200 franków, które wykupił, aby poprzeć wydawanie „Kołokoła". Następnie 
opowiadał o Tchórzewskim i papierach ks. Dołgorukowa: kiedy pewien Rosjanin 
ofiarował Tchórzewskiemu 7000 rubli za papiery ks. Dołgorukowa9 — wówczas 
wyjmując listy
i inne papiery posiadające jakieś znaczenie postanowili razem z Her-cenem 
sprzedać wszystko. Mówił on następnie o spisku na życie Monarchy, o tym, że 
aresztowano około 50 osób, że obawia się, czy nie dotknęło to jego przyjaciół. 
Następnie on i Blanc radzili, by Rosjanie mając na względzie dobro sprawy 
połączyli się z Polakami i działali za pośrednictwem członków „Internationale". 
S. Nieczajew jest tutaj, przebywa on u Mme Robert, ale z nikim nie zamienia 
słowa, nie zawiera znajomości, jest bardzo ostrożny; do chwili obecnej nie udało 
się nam dowiedzieć, gdzie on mieszka, zapewne koło Regent street. Ubiera się 
przyzwoicie, mówi źle po francusku.
Choroba bardzo mi przeszkadza w poszukiwaniach — posługiwanie się innymi osobami 
jest niebezpieczne. W każdym razie nie wydaje mi się, by Dawydow utrzymywał 
stosunki z Nieczajewem. Na pogrzebie Wołłowicza był obecny Dawydow wraz z dwoma 
Rosjanami i Blanc. Jest on ogromnie zmartwiony tą śmiercią, uważał go za 
człowieka potrzebnego dla sprawy. Nie szczędzimy wysiłku i pieniędzy na 
zbieranie informacji.
O rezultatach działalności i planach hrabiego Jasieńskiego powiadomię Pana. Był 
on wczoraj u księcia Walii i przyjęty został bardzo serdecznie.
Ksiądz Podolski i Szulczewski intrygują przeciwko komitetowi polskiemu w 
Londynie; wielu osobom proponują pieniądze, aby nam szkodzić.
Sobota, 11 marca [1871] [list omyłkowo datowany 10 marca]
Hrabia Jasieński wyjechał wczoraj rano do Paryża; na ogólnym zebraniu komitet 
polski postanowił wydać mu następujące upoważnienie:
„Autorisons par la presente le citoyen comte Antoine Ladislas Ja-sienski f 
former une societe des hommes connus par leurs position et leurs devouements au 
bien public de la societe au bien de laąuelle on formera un comite Slavon 
International pour soigner et veiller aux affaires de ces nationalites.
Le President A. Potocki Secretaire Kostecki"
Oprócz tego dokumentu otrzymał on upoważnienie do zbierania pieniędzy. Plan 
Jasieńskiego dotyczy kolonizacji emigrantów polskich w Brazylii — otrzymał on 
upoważnienie od cesarza Brazylii i Rady Państwa, a także wyznaczono sumę 300 000 
dolarów na pierwsze potrzeby kolonistów. Postanowiliśmy poprzeć ten plan ze 
wszystkich sił i jeżeli tylko znajdą się środki — zostanie on urzeczywistniony. 
Wiel-
kie intrygi rozwija tutaj partia jezuitów — przyjechał Władysław Czar-toryski i 
odbywa narady razem z Działyńskim, Branickim i Michałem Tyszkiewiczem. Ksiądz 
Podolski i Szulczewski czynią wszystko, by obezwładnić komitet. Wykosztowałem 
się już ogromnie i odmowa, jaką otrzymałem od Pana, ogromnie mnie zasmuciła. 
Jakieś 80 funtów wystarczyłoby na pierwsze potrzeby, a rezultaty byłyby nader 
ważne. Będę nadal działać, oczekując od Pana pomocy.
11 marca Działyński wyjechał do Paryża. Odmówił on udziału w pracy komitetu, 
powołując się na to, iż sprawy jego tak się skomplikowały, iż obawia się 
ostatecznie rozdrażnić Prusy. Jest to jednak tylko pozór, ponieważ należy on do 
Centralnego Komitetu Krakowskiego. Czar-toryski i jezuici pokładają wszystkie 
nadzieje w Turcji. K. Schmidt wybrany został agentem komitetu.
Termin wyborów wyznaczono ostatecznie na 26 marca. Nieczajew dwa dni temu 
wyjechał do Paryża.
Do Leona Gambetty, do Bordeaux, wysłano list od komitetu z prośbą o wzięcie w 
obronę Polaków przebywających w niewoli u Prusaków. O ile nam wiadomo, w ręku 
Kosteckiego znajdują się ważne dokumenty, ale zostawiono je w Paryżu.
Do tej chwili nie otrzymałem pieniędzy.
Sobota, 18 marca [1871]
Hrabia Jan Działyński przed odjazdem do Paryża spotkał się ze mną i oświadczył, 
że jako obywatel pruski nie może brać udziału w pracach komitetu, przekazał 
natomiast 10 funtów na pomoc dla biednych. Nazajutrz otrzymałem list od hr. 
Ksawerego Branickiego zawierający 20 L na rzecz biednych. Branicki oświadczył 
również, że jako obywatel francuski, mieszkający we Francji, nie może brać 
udziału [w komitecie]. Termin wyborów powszechnych wyznaczono na 9 kwietnia. W 
Paryżu przygotowuje się rewolucja; z pewnością dojdzie do przelewu krwi i wojska 
pruskie powrócą do Paryża, gdyż celem insurgentów jest kontynuowanie wojny do 
ostatka. Przyjechał tutaj Menotti Garibaldi. W niedzielę 19 marca ma się odbyć 
ważne zebranie sekcji londyńskiej, o którego rezultatach nie omieszkam Pana 
powiadomić. Załączam karykaturę Napoleona wydaną w Londynie.
22 marca [1871]
Nareszcie udało mi się wkroczyć na drogę niezwykle ważnych dla naszej sprawy 
odkryć. Trzy dni temu mieliśmy spotkanie z hr. A., o którym będę jeszcze miał 
okazję wiele pisać; jest on członkiem „Internationale" i człowie-
kiem bardzo aktywnym. Otrzymałem od niego szczegółowe i bardzo ważne informacje.
Dziś rano miałem spotkanie z Menottim Garibaldim, który mieszka w domu 
pułkownika Chambersa. M. Garibaldi przyjął mnie bardzo serdecznie i obiecał 
pełne poparcie.10 Mogę Pana zapewnić z całym przekonaniem o tym, że dojrzewa 
ruch o wielkiej sile. Jutro zaproszono mnie na obiad z Garibaldim.
Niniejszym zawiadamiam Pana, iż 20 marca na walnym zebraniu emigracji w Londynie 
A[lbert] P[otocki] wybrany został prezesem z nieograniczonymi pełnomocnictwami. 
O tym, co nastąpi, nie omieszkam powiadomić Pana.
Skalski wyjeżdża do Paryża.
Sobota, 25 marca [1871]
Wczoraj o godzinie 7 wieczorem byłem na obiedzie u pułkownika Chambersa — 
członka parlamentu, u którego mieszka Menotti Garibaldi, w Putney. Do godziny 10 
wieczorem naradzaliśmy się długo nad sprawami powszechnej republiki. Hrabia A., 
o którym pisałem w poprzednim liście, jest to pułkownik Cesare d'Albecan z 
Księstw Nad-dunajskich Rumunii; jest on przewodniczącym tajnego stowarzyszenia, 
które powstało niedawno pod nazwą Brygady Karpackiej , w której organizowaniu 
brał aktywny udział Bosak-Hauke. Stowarzyszenie to posiada wielu członków we 
wszystkich Księstwach Naddunajskich, a szczególnie w armii rumuńskiej — przyjęło 
ono nazwę Ligi i włączone zostało do drugiej sekcji Słowiańskiej Gminy 
Międzynarodówki13. Celem jego jest werbowanie sojuszników wśród Polaków, Czechów 
i Rosjan, aby dokonać obalenia istniejących rządów. Na wydatki stowarzyszenia i 
podróże d'Albeca wyasygnował 20 000 fr. Mieszka on tutaj na Princess street, 
Cavendish Sąuare nr 13 pod nazwiskiem hrabiego d'Albeca i bywa we wszystkich 
stowarzyszeniach. Wczoraj był on na wieczorze u pułkownika Chambersa i odbył 
długą naradę z Garibaldim.
Komitet polski przekazał w moje ręce władzę nieograniczoną, uznał za konieczne 
nawiązanie stosunków z Ligą Karpacką, aby utworzyć federację powszechną. W moim 
ręku skupiać się będą wszystkie nici tego przedsięwzięcia. Spośród członków Ligi 
w Paryżu należy wymienić następujące osoby: Hr. Havigny, przewodniczący 
Międzynarodowego Stowarzyszenia Ambulansów, Hr. Serurier, Montesmy, St-Aignan, 
Louis Blanc, D. de Mądre, Belphore.
Doktor Kaczorowski z Petersburga, znany działacz spiskowy, oświadczył, iż 
Nieczajew powrócił do Londynu i mieszka blisko niego, ale nie uważa on go za 
człowieka przydatnego; są o wiele bardziej poważni spiskowcy, z którymi obiecał 
mnie poznać. „Obszczina" nie istnieje —
Nieczajew wydał tylko jeden numer. Wczoraj był u mnie Kaczorowski i oświadczył, 
że z chwilą gdy zostanie zorganizowany komitet — zapozna mnie ze spiskowcami 
rosyjskimi. Jednym słowem, jestem na drodze wielkich odkryć.
Postanowiono zorganizować silny komitet centralny w Górach Karpackich w Rumunii 
i w Galicji. W przyszły wtorek lub środę Garibaldi przyjmie członków loży 
masońskiej „Filadelfia". O tym, co nastąpi — powiadomię Pana.
P.S. Uprzejmie proszę, aby był Pan łaskaw postarać się o wysłanie choćby 25 L na 
następny miesiąc. Wydałem już dosyć swych pieniędzy i jeżeli nie zamierza Pan 
pomóc, proszę sobie lepiej znaleźć kogoś innego.
27 marca 1871
[Adnotacja adresata:] Omówić sprawę.
Jesteśmy u progu wielkich odkryć. Z każdym dniem odkrywają się przed nami nowe 
możliwości, ale aby dopiąć celu, potrzebne są środki. Dziś odbyłem dłuższą 
naradę z doktorem W. F. Kaczorowskim, jednym z głównych działaczy partii 
Karakozowa. Opowiadał on, że w czasie zamachu partia czynu wysłała go, aby 
przeszkodził temu, ale przybył on o kilka minut za późno i był jedynie naocznym 
świadkiem wydarzeń. Obecnie jest on jednym z działaczy i otrzymuje od nich 
zapomogę. Kiedy zmuszony został do opuszczenia Petersburga (o tym, że ma być 
aresztowany, otrzymał wiadomość od jednego z urzędników kancelarii generała 
Trepowa) — udał się do Żyda Engelsona, który za 250 rubli srebrem zorganizował 
mu ucieczkę za granicę. Nie mając odwagi powrócić do domu, znalazł schronienie w 
klasztorze dominikanów, a przeor Łukaszewicz dostarczył mu pieniędzy. Mnich ten 
w czasie buntu zebrał na rzecz powstania około 200 000 rubli srebrem.
Mówił on, że przyjechał do Rygi z żydowskim paszportem, a stamtąd udał się przez 
Jurborg za granicę. Po przybyciu do Paryża dostarczał on redaktorowi „Siecle" 
szkodliwych artykułów o sojuszu Prus z Rosją oraz przesłał artykuły Hercenowi do 
Genewy. O partii czynu mówił, że jest to bardzo silne ugrupowanie, które wkrótce 
przystąpi do decydujących akcji. Cios ma być wymierzony Niemcom, którzy znajdują 
się na służbie rosyjskiej. Równocześnie obiecał mi przedstawić wielu członków 
tej partii.
Nieczajew jest tutaj, mieszka koło niego [tj. Kaczorowskiego] i pracuje w 
drukarni angielskiej. Otrzymuje zapomogę z kasy partyjnej. Mówiąc o niedawnych 
aresztowaniach stwierdził, że partia jest tak liczna, że nic nie może jej 
zniszczyć. Pozostaje z nimi w stałym kontakcie. Przyjechał tutaj Paluszkiewicz z 
Tours — przebywał on stale
w towarzystwie Bosaka i przywiózł jego portret, projekty oraz wiele innych 
dokumentów. Był jednym z członków Warszawskiego Komitetu Centralnego.14 Wszyscy 
oni podlegają mojej władzy.
„La Gironde" opublikowała 25 marca komunikat o wybraniu mnie [prezesem]. 
Komunikat ten umieściły wszystkie gazety angielskie. Jutro u pułkownika d'Albeca 
na śniadaniu będzie Menotti Garibaldi ze świtą, ja i Dawydow. Sprawy przyjmują 
poważny obrót — potrzebne są pieniądze i jeszcze raz pieniądze, albo zmuszony 
będę zrezygnować ze stanowiska prezesa. Niech Pan zachowa ostrożność przy 
przekazywaniu informacji, ażeby nie wpadły one w ręce naszych przeciwników, jak 
to miało miejsce w okresie działalności Hercena. W sobotnim liście prosiłem Pana 
o 25 L. Obecnie proszę o 50 L, a być może okaże się, że i to nie wystarczy. 
Bardzo proszę, aby się Pan o nie postarał, ponieważ nie mogę działać bez 
Pańskiej pomocy — wydałem już około 30 L na pierwsze potrzeby.
29 marca [1871]
Wczoraj wysłałem do Pana list polecony — dziś spieszę powiadomić, że byłem w 
mieszkaniu pułkownika d'Albeca na spotkaniu z Menottim Garibaldim, na które 
zaproszono członków stowarzyszenia „Internationale" oraz Dawydowa. Postanowiono 
w najbliższym czasie rozwinąć działalność w kierunku obudzenia świadomości 
narodowej mas ludowych. W Rosji — szerzyć agitację, w szczególności przeciwko 
Niemcom. Wszystkie narody słowiańskie mają stworzyć poszczególne gminy lub 
królestwa pod egidą powszechnej konfederacji — plan ten przyjęto i zatwierdzono. 
Cała działalność członków winna zmierzać ku zrealizowaniu tego celu. W celu 
zapewnienia lepszych rezultatów postanowiono zjednoczyć loże masońskie pod nowym 
zarządem z siedzibą w Londynie według systemu iluminatów.15 W tych dniach 
odbędzie się walne zebranie, na którym omówiony zostanie ten program. 
Organizacja polska jest w moim ręku i będę sprawował władzę zgodnie z Pańskim 
planem, ale muszę znać dokładnie Pańskie zdanie na ten temat. A. Dawydow okazał 
się bardzo aktywnym członkiem i, jak widać, bardzo starym konspiratorem. Plan 
jego polega na tym, aby oddziaływać na masy ludowe za pośrednictwem młodego 
pokolenia oraz krzewienia idei przebudowy świata. Menotti Garibaldi cieszy się 
ich szacunkiem jako żywy symbol rewolucji.
Pułkownik d'Albeca posiada dar słowa — jest to energiczny młodzieniec, 
poszukujący rozgłosu, a równocześnie niezwykle aktywny. Pa-luszkiewicz z 
Warszawy jest bardzo doświadczonym i przebiegłym agentem.
Po długim namyśle zdecydowałem się stanąć na czele zarządu, by pokierować tą 
siłą i usunąć chętnych, których było bardzo wielu. Uda-
ło mi się wyrzucić ze stowarzyszenia dwóch bardzo niebezpiecznych działaczy i 
jeżeli środki pozwolą — obezwładnię jeszcze wielu innych. Londyn niewątpliwie 
stanowi w chwili obecnej jedyne schronisko dla niezadowolonych, którzy pod 
osłoną stowarzyszeń międzynarodowych przygotowują siły dla przyszłych 
przewrotów. K. Dąbrowski, którego adres załączam, jest jedynym korespondentem 
gazet polskich wysyłającym artykuły antyrosyjskie. Przekazuje on również notatki 
z gazet polskich do czasopism angielskich i tłumaczy dla czasopism angielskich 
artykuł z pracy Hansa Prusy i Anglia — o konieczności zdobycia Hel-golandu — 
oraz artykuł o udziale Polaków z zaboru pruskiego w wojsku pruskim w czasie 
wojny z Francją.
Do Londynu przyjechało wielu Polaków, którzy zdezerterowali z armii pruskiej; 
przysparzają oni kłopotu komitetowi, ponieważ nie wiadomo, co z nimi robić. 16 
osób wysłano w tych dniach do New Yorku.
Zakon dominikanów w Petersburgu stanowi niewątpliwie schronisko dla wszelkich 
niezadowolonych elementów [...]. Należałoby zlikwidować tę spelunkę.
Siły partii republikańskiej w Londynie wzrastają z każdym dniem. Jej przywódcą 
jest znany Bradlaugh, wydawca „Reformer" i „Reynolds"16; jeżeli sprawy potoczą 
się tak dalej — należy oczekiwać przewrotu.
[Dopisek na marginesie:] Zebranie polityczne loży masońskiej „Filadelfia" odbyło 
się na Charles street, Fitzroy Sąuare, A. P. wybrany został mistrzem. Menotti 
Garibaldi przyjął tytuł członka honorowego naszego komitetu. W gazecie 
„Standard" i innych gazetach angielskich umieszczono komunikat o mianowaniu 
hrabiego A. P. pełnomocnikiem emigracji.
3 kwietnia [1871]
Proszę przysłać jak najszybciej środki finansowe.
Przyjechał tutaj z Lyonu główny agent stowarzyszenia „Internationale" — Julian 
Paluszkiewicz, z zamiarem przyłączenia do tego stowarzyszenia całej emigracji 
polskiej w Anglii. Przywiózł ze sobą statut i listy przedśmiertne Bosaka-Haukego 
w tej sprawie. Poznaję nieustannie nowych ludzi z różnych stowarzyszeń i 
wnioskuję na podstawie danych, jakimi dysponuję, że stowarzyszenie 
„Internationale" zapuściło korzenie w Austrii, Prusach i Rosji. System 
organizacyjny tego stowarzyszenia jest bardzo skomplikowany i przypomina związek 
iluminatów istniejący w końcu ubiegłego stulecia w Bawarii pod kierunkiem 
Weisshaupta.
Pułkownik d'Albeca jest przywódcą partii w Rumunii i posiada znaczną ilość 
wyznawców zarówno w armii, jak i w miastach. Obecnie
dąży on do zjednoczenia z Polakami pod egidą tej federacji. Aby osiągnąć cel, 
nie cofnie się przed niczym. Nie ulega wątpliwości, iż d'Albeca jest bardzo 
energicznym człowiekiem i posiada dar słowa. Castelaro — przywódca hiszpańskiej 
demokracji „Internationale", a także Mazzini Garibaldi oraz Wolf, znany agent 
Mazziniego obecnie przebywający w Paryżu przy Assi, obiecali mu pomoc. Wszystkie 
wysiłki skierowali oni na Rosję i Prusy. Na ostatnim zebraniu postanowiono 
uczynić wszystko, aby wygnać z Rosji Niemców, w szczególności urzędników. We 
wszystkich miastach Rosji mają oni swoich agentów, szczególnie zaś na Ukrainie, 
gdzie, jak widać, noszą się z zamiarem wywołania rozruchów w pierwszej 
kolejności. Do chwili obecnej skierowali swe wysiłki w kierunku proklamowania 
republiki we Francji; z chwilą gdy dobiegnie końca wojna z Prusakami — Liga 
Karpacka rozwinie działalność w Księstwach Naddunajskich. Menotti Garibaldi jest 
tutaj i przebywa stale w ich towarzystwie, nosząc się z zamiarem utworzenia we 
Włoszech takiegoż. Ażeby dowiedzieć się szczegółów, zaproponowałem Garibaldiemu 
honorowe członkostwo i przyjął on ten tytuł. O dalszym rozwoju spisku i jego 
głównych uczestnikach wiedzieć będą jedynie naczelnicy lub przewodniczący każdej 
sekcji. A. Dawydow przystąpił również i odbył naradę z d'Albeca.
Bardzo proszę, aby zachował Pan to wszystko w głębokiej tajemnicy, ponieważ 
najmniejszy rozgłos zaszkodzi całej sprawie. W Rosji, jak nam doniesiono, 
powstały już gminy nie tylko na wyższych uczelniach, lecz również w fabrykach — 
szczególną uwagę zwrócono na sprawę przyciągnięcia klasy robotniczej. Z chwilą 
kiedy wszystkie sekcje Międzynarodówki zostaną połączone, przystąpią oni do 
wysyłania agentów i odezw do różnych krajów. Wszyscy członkowie gorączkowo 
przystąpili do pracy. Bradlaugh, wydawca „Reformer" w Londynie, obiecuje 
proklamowanie w ciągu dwóch lat republiki w Anglii.
[Dopisek na marginesie:] Załączam wizytówkę d'Albeca i artykuł o Mazurowskim, na 
który komitet przygotowuje odpowiedź, byłoby dobrze, gdyby wydrukowano go w 
Pańskich gazetach.17
Sobota, 8 kwietnia [1871]
Widuję się stale z Dawydowem i Kaczorowskim — w ich towarzystwie przebywa zawsze 
młody lekarz z Charkowa, średniego wzrostu, szczupły, z niewielkimi wąsikami, 
jasny blondyn, w okularach; jest on, jak się wydaje, członkiem partii. Wczoraj 
mówiono o Karakozowie, który był członkiem stowarzyszenia. Przygotowywał on 
zamach na cesarza od dłuższego czasu i w oznaczonym dniu, kiedy stowarzyszenie 
dowiedziało się, że poszedł wykonać swój plan — wysłano za nim dwóch ludzi — w 
tej liczbie Kaczorowskiego, który przybył jednak za późno, by powstrzymać go, i 
był jedynie świadkiem tego, co nastąpiło. Kaczo-
rowski widział się następnie z Karakozowem w więzieniu. Jednakże stowarzyszenie 
to nie zostało zlikwidowane, lecz, przeciwnie, wzmocniło się dzięki 
przystąpieniu doń nowych członków i stara się ono obecnie dokonać rewolucji przy 
pomocy klasy robotniczej. Nieczajew znajduje się tutaj — mieszka na Totenham 
Court Road i pracuje w drukarni. Kaczorowski nie uważa go za wybitną 
indywidualność i obiecał mi przedstawić osoby odgrywające o wiele bardziej 
poważną rolę w przygotowaniach przyszłej rewolucji; powoli w moim ręku skupiają 
się nici spisku i ich tajemnice, ale dla pełnego ich poznania potrzebne są 
środki i czas. Byłoby wskazane, aby pan A. Sz[ulc] przyjechał tego lata do 
Londynu, bo nie mam pełnego zaufania do innych osób — wówczas
1 Q
przekazałbym papiery i inne rzeczy. Właśnie tutaj powstaje Centralny Komitet 
Republiki Europejskiej. Wystawa światowa przyciąga wiele osób i w tym właśnie 
czasie odbędzie się zjazd członków różnych sekcji. Stowarzyszenie 
„Internationale" żąda od Komitetu Polskiego całkowitego zjednoczenia, obiecując 
ze swej strony pomoc. Przypuszczalnie w samym Londynie liczy ono około 180 000 
członków, niezależnie od masonerii.
Rattazzi zorganizował tutaj nową lożę „Filadelfia" pod kierunkiem Mazziniego, 
który ukrywa się w Genui. Główną ich troską jest utrzymanie republiki we Francji 
— wielu czerwonych wyjechało do Paryża, aby kontynuować tam działalność. Na 
pierwszym planie stawiają obalenie za jednym zamachem wszystkich monarchów. Na 
ostatnim tajnym zebraniu wielu członków sprzeciwiło się temu, ale należy 
przypuszczać, że przystąpią jednak do tej akcji, bowiem ogół żąda 
przedsięwzięcia radykalnych środków. Napoleona w jego własnym domu w Campden 
House prześladują paszkwilami i listami. Mam nadzieję, iż konsul rosyjski w 
Londynie nie jest powiadomiony o moim pobycie i innych sprawach, bowiem w 
konsulacie znajduje się niejaki Gert, sekretarz, który utrzymuje stosunki z 
naszymi przeciwnikami, i jeżeli konsul nie jest poinformowany, Gert może nam w 
wielu sprawach okazać usługi. Obecny Komitet Polski w Londynie składa się ze 
zdecydowanych na wszystko awanturników i potrzebne są ostre środki, aby trzymać 
ich krótko. Codziennie przyjeżdżają nowi ludzie z Francji.
Oprócz Nieczajewa w zabójstwie Iwanowa uczestniczyły jeszcze dwie osoby, ale 
nazwisk ich dotąd nie znam. Żona i córka Kaczorowskiego przebywają w 
Petersburgu. Pragnie on sprowadzić je do Londynu — proszę nie robić jej 
trudności przy odjeździe ani w trakcie załatwiania spraw handlowych, bowiem z 
czasem za jego pośrednictwem poznamy wszystkich członków stowarzyszenia.
Praca i zmienny klimat londyński nadszarpnęły moje zdrowie. Dziesięć lat pracy i 
nieodłącznych od niej niepokojów nadwątliły me siły, choroba płuc, trwająca 
blisko rok, wyczerpała mnie zupełnie. Dla ogólnego dobra byłoby wskazane, aby 
raczył Pan znaleźć człowieka do-
świadczonego i szczerze oddanego, któremu można by powierzyć rozpoczęte przeze 
mnie dzieło. Zna Pan moje bezgraniczne oddanie — uczyniłem wszystko, co było w 
ludzkiej mocy, całkiem bezinteresownie - i gdyby nie handel, któremu poświęcam 
każdą wolną chwilę, środki, jakie otrzymuję na utrzymanie, mogą starczyć tylko 
na to, by nie umrzeć śmiercią głodową. Nie mówiąc o wydatkach związanych z naszą 
sprawą, dom, w którym mieszkam, kosztuje około 200 funtów. Sumy, które otrzymuję 
od Pana, nie pokrywają nawet wydatków związanych z samą sprawą — jeżeli 
przyjedzie Pan do Londynu, łatwo będzie się Pan mógł przekonać o prawdziwości 
moich słów. W chwili obecnej należy jedynie do końca roku znaleźć człowieka, 
któremu mógłbym przekazać kontynuowanie tej tak ważnej, jeżeli wziąć pod uwagę 
rezultaty, sprawy.
Załączam niniejszym wycinek z gazety — list A. P. do Garibaldiego, napisany z 
polecenia Komitetu.
[Dopisek na marginesie:] Równocześnie muszę Pana powiadomić, że admiralicja 
angielska zajęta jest kopiowaniem map geograficznych brzegów Rosji i wiele 
wysłano do konsulatu, do Gerta, dla dokonania tłumaczeń; zbrojenia trwają nadal. 
Komitet wysłał list do wydawcy „The Jewish Chronicie" w Londynie w sprawie 
zbliżenia się z polskimi Żydami. Drukuje się tutaj utwory w języku żydowskim, 
które następnie wysyłane są do Polski.
10 kwietnia [1871]
Zapewne otrzymuje Pan „Gazetę Narodową" ze Lwowa (Galicja). W numerze 127 i 128 
znajdzie Pan bardzo interesujące artykuły o komitecie w Londynie i jego prezesie 
A.P.19 Na tej podstawie może Pan przekonać się, że sprawy nasze są na dobrej 
drodze. Dopóki jednak nie znajdziemy innego źródła, potrzebna jest nam pomoc 
pieniężna. Prosiłem Pana w poprzednim liście o jednorazową zapomogę w wysokości 
50 funtów, proszę, by Pan był łaskaw postarać się o jak najszybsze ich wysłanie, 
aby nie wstrzymywać naszych spraw. W ręku moim skupiają się nici przedsięwzięcia 
na wielką skalę, ale przed osiągnięciem ostatecznych wyników czeka mnie wielka 
praca i wydatki. Byłoby wskazane, aby pan A. Szulc przybył na wiosnę do Londynu 
— spotkanie to byłoby bardzo pożyteczne dla dobra sprawy.
Powstaje tutaj Centralny Komitet Europejski i sprawy przybierają poważny obrót. 
Należy obecnie pracować, bowiem nie nadrobimy już straconego czasu i potem 
trzeba będzie żałować, żeśmy temu nie przeszkodzili w porę. Niepowodzenia 
uczyniły ich ostrożnymi i plany ich są dokładnie przemyślane.
W stosunku do Gerta, o którym pisałem w uprzednim liście, proszę niczego nie 
przedsiębrać, bowiem za jego pośrednictwem postaram się
zapoznać bliżej z Rosjanami. Kaczorowski oczekuje przybycia wielu osób tego lata 
i obiecał przedstawić mnie, jednakże osiągnięcie pomyślnych wyników wymaga 
odpowiedniej taktyki i rozsądku. Nieczajew pracuje w drukarni w City jako zecer 
— podobnie jak Kaczorowski otrzymuje on od czasu do czasu zapomogi od Komitetu 
Centralnego w Rosji. Sekcje [stowarzyszenia] zorganizowano w Petersburgu, 
Moskwie, Charkowie i innych miastach. Obecnie zajęty jestem organizowaniem 
Komitetu. W końcu kwietnia zakończę te sprawy i wówczas przystąpię do zbadania 
organizacji sojuszników. Partia socjalistów i republikanów w Anglii wzmacnia się 
z każdym dniem i jeżeli wszystko tak dalej pójdzie, należy przed upływem dwóch 
lat oczekiwać potężnego przewrotu w Anglii. Agitację tę popiera wielu Amerykanów 
i Irlandczyków. Komitet Międzynarodowy w Londynie jest tak silny, że rząd obecny 
nie ośmiela się nic mówić. Masoni, którzy zajmowali się dotychczas filantropią, 
połączyli się z republikanami w celu obalenia monarchii. O rozwoju tego 
stowarzyszenia i celach, jakie sobie stawia, może Pan sądzić na podstawie 
załączonego wycinka z gazet zawierającego opis publicznych zebrań republikanów.
Żaden wiec Polaków w Londynie nie może obyć się bez bijatyki. W ubiegłą 
niedzielę, w święto Wielkiejnocy, A.P., prezes stowarzyszenia, zorganizował na 
własny koszt obiad dla stu emigrantów polskich. Po opuszczeniu zebrania wśród 
niektórych uczestników wywiązała się dyskusja i bójka: Paluszkiewicza, oficera 
armii Garibaldiego, trafiono w oko i, jak się wydaje, utraci on wskutek tego 
wzrok, gdyż rana jest głęboka. Menotti Garibaldi przyjął tytuł członka 
honorowego i przysłał plan organizacji.
Sobota [15 kwietnia 1871]
Jutro, 16 kwietnia, odbędzie się potężna manifestacja komunistów i 
„Internationale" w Hyde Parku. Emigracja polska ze sztandarem weźmie również 
udział w manifestacji. Udział Polaków wywoła bez wątpienia oburzenie w sferach 
rządowych, a także wśród wielu Anglików i przeszkodzi dalszemu rozwojowi 
[emigracji].
Wieczorem w wiadomej Panu tawernie odbędzie się pierwsze obliczanie głosów, 
jakie padły na członków Komitetu Centralnego mającego się składać z 3 osób. 
Żydzi również brali udział, a na ostatnim zebraniu był także Mazurowski, 
wmieszany w sprawę fałszowania banknotów, który obiecuje współpracę Żydów 
warszawskich.
Kapitan Paluszkiewicz, z armii Garibaldiego, agent Mazziniego i Bu-lewskiego 
oraz jeden z najbardziej energicznych członków komitetu, poważnie zachorował. Na 
ostatnim zebraniu w okresie świąt Wielkiejnocy zorganizowano przeciwko niemu 
spisek z zamiarem zamordowania go. Najęty w tym celu Anglik poszedł za 
wychodzącym z zebrania i w zaułku uderzył go kamieniem czy też żelaznym prętem w 
czoło,
jednakże cios nie był śmiertelny — uszkodził mu jedynie oko i złamał kość. Dwóch 
podejrzanych osobników rzuciło się z kijami na jego kolegę Bieńkowskiego i 
pobili go, ale nie grozi mu niebezpieczeństwo, Świadczy to dostatecznie jasno, z 
jakich elementów składa się emigracja.
Pomiędzy Garibaldim, pułkownikiem d'Albeca i Komitetem Polskim podpisana została 
umowa o sojuszu i zasadach współdziałania. Dawy-dow, Kaczorowski, Nieczajew i 
inni postanowili, z chwilą kiedy komitet zostanie ostatecznie zorganizowany, 
połączyć go z organizacją rosyjską — wówczas poznamy wszystkich głównych 
działaczy. Podziwiać należy ostrożność, z jaką działają rosyjscy spiskowcy — 
trzeba wiele wysiłku i czasu, aby wszystkich ich zdemaskować.
Zapewne otrzymał Pan wszystkie nasze raporty, a także drukowane proklamacje? 
Bardzo proszę, by postarał się Pan jak najszybciej o dostarczenie mi środków 
pieniężnych, już za kilka tygodni komitet mieć będzie dostateczne fundusze, nie 
będę więc niepokoić Pana. A. P. objął funkcję w zarządzie wyłącznie po to, aby 
usunąć z niego członków Komitetu Centralnego z Galicji, którzy przybyli tu, by 
zorganizować komitet. Gdyby nie wysiłki A.P. sprawy potoczyłyby się w kierunku 
bardzo niekorzystnym dla nas. Stopniowo poznamy ową pajęczynę, która oplata 
wszystkie państwa europejskie. Pragnąłbym, aby ktoś z naszych, a w szczególności 
A. Szulc, zawitał do Londynu; wówczas oceniłby to wszystko, co zostało dokonane.
22 kwietnia [1871]
Jutro odbędą się ostateczne wybory do komitetu.20 W Londynie zebrało się około 
400 osób. Wiec zapowiada się potężny. W ubiegłym tygodniu manifestacja 
komunistów w Hyde Park niezupełnie się udała z powodu paskudnej pogody. Mimo to 
jednak zebrało się około 20 000 ludzi. Policja nie wtrącała się i manifestacja 
przeszła spokojnie.
Załączam mniejszym bardzo dokładny [odpis] odezwy Komitetu „Internationale" w 
Londynie do Komitetu Polskiego, wzywającej do utworzenia wspólnej ligi. 
Większość członków opowiada się za połączeniem. O dalszym biegu wydarzeń — 
powiadomię Pana.
P.S. Prosiłem o możliwie szybkie wysłanie jednorazowej zapomogi — prośba moja 
nie znajduje poparcia — proszę więc, by raczył Pan znaleźć na moje miejsce kogoś 
innego spośród oddanych Panu osób, ponieważ bez określonych środków nie można 
rozwijać działalności.
24 kwietnia [1871]
Wybory powszechne zakończono; obecnych było około 400 osób. Albert Potocki 
otrzymał około 400 głosów; Aleksander Parisot — około 370; Władysław Jasieński — 
około 370.
Sekcja demokratyczna również przyłączyła się do nas — dlatego też cały ruch 
emigracyjny znajdować się będzie w moim ręku.
Oczekuję od Pana kategorycznej odpowiedzi na moje listy, zawierające prośbę o 
zapomogę, oraz na pytanie, czy znalazł już Pan człowieka, który mógłby zająć 
moje miejsce, ponieważ zdrowie moje ogromnie podupadło ostatnimi czasy.
Mr. Bradlaugh zorganizował w Edynburgu ogromny wiec, na którym przemawiał na 
temat bliskiej rewolucji w Anglii. W czwartek odbyła się druga narada w New 
Waverley Hali Edinburgh i powstał klub re-publikański . Wyjedzą on [Bradlaugh] w 
tych dniach do Paryża.
Przyjechał tutaj Tibaldi — przyjaciel Garibaldiego, i powiedział Da-wydowowi, że 
znany agent Mazziniego, Wolf, który w ciągu 20 lat był jego alter ego, okazał 
się agentem rządu francuskiego. W prefekturze znaleziono papiery, na których 
figurowały notatki o raportach Wolfa i o wydawaniu mu pensji. Tibaldi wezwał do 
siebie Wolfa, który przyznał się do wszystkiego. Obecnie podejrzewają go, iż 
jest agentem Bis-marcka i tutejsza Liga Międzynarodowa posłała polecenie 
zgładzenia Wolfa. W sobotę wysłałem Panu drukowaną odezwę ligi republikańskiej — 
jest to bardzo ważny dokument. Polacy żądają połączenia się, my zaś występujemy 
przeciwko temu. Menotti Garibaldi wyjechał wczoraj do Włoch, odprowadzali go do 
Dover pułkownik Chambers i pułkownik d'Albeca.
Sobota, 29 kwietnia [1871]
Jak Panu wiadomo z poprzedniego listu, odbyły się już wybory do Komitetu 
Głównego, a ściślej Centralnego. A. Potocki otrzymał 400 głosów, a hr. Władysław 
Jasieński — członek [stowarzyszenia] Amerykańskich Międzynarodowych Ambulansów w 
Paryżu — 370 głosów. Przyłączyła się również w całości partia demokratyczna. 
Obecnie, przed przyjazdem Jasieńskiego z Paryża, wszyscy zajęci są wyborami 
dzie-siętników, setników i w ogóle sprawami organizacyjnymi.
Liga Karpacka, czyli spiskowcy rumuńscy, których przedstawicielem jest pułkownik 
d'Albeca, zawarła już sojusz i złożyła na moje ręce umowę, podpisaną przez 
Menottiego Garibaldiego. Z chwilą kiedy komitet zostanie zorganizowany — nastąpi 
zjednoczenie z Rosjanami i tutejszym „Internationale". Odbyło się już spotkanie 
obu delegacji, jednakże sprawę odłożono do chwili zakończenia organizowania 
komitetu. Sporządzona została lista większej części przebywających w Londynie 
emigrantów i zostanie wydrukowana w niewielkiej liczbie egzemplarzy. 
Dziesiętnicy i setnicy otrzymali polecenie śledzenia działalności wszystkich 
razem i każdego oddzielnie.
Z chwilą kiedy zostaną zdobyte fundusze — delegaci zostaną wysłani do Francji, 
Belgii i Szwajcarii, aby zjednoczyć wszystkie [stowarzyszę-
nia emigracyjne] — w ten sposób będę znać dokładnie wszystko, co zostanie 
przedsięwzięte. Partia klerykalna i Czartoryskiego starała się wszelkimi siłami 
zapobiec zjednoczeniu, ale wszystkie ich wysiłki spełzły na niczym.
Wydarzenia, jakie miały miejsce w Paryżu, Londynie i innych miastach, świadczą o 
tym, że stowarzyszenie „Internationale" zatoczyło szerokie kręgi. Celem tego 
stowarzyszenia jest obalenie rządów mo-narchicznych. Według ostatnich wiadomości 
liczą oni na powodzenie we Włoszech, Hiszpanii, w Rumunii, częściowo w Anglii i 
Austrii. Główną ich uwagę przyciągają Rosja i Niemcy. Na ostatnim zebraniu jeden 
z głównych działaczy Lubez22 wzywał do zjednoczenia z Polakami, aby za ich 
pośrednictwem zarzucać swe sieci. Należy oczekiwać bardzo poważnych zaburzeń, 
ponieważ pracują oni bez odpoczynku. Do tej pory zarówno tutejsi, jak i rosyjscy 
socjaliści szerzą swe ideały wśród robotników i korzystają ze wszystkich okazji, 
aby wbić klin pomiędzy rząd i naród. Tutejszy minister finansów wniósł w 
parlamencie projekt wprowadzenia podatku na zapałki — członkowie Międzynarodówki 
wykorzystali powszechne wzburzenie i zorganizowali na koszt własny potężną 
manifestację, która zakończyła się walką z policją i spowodowała upadek projektu 
— a sztandar czerwony widniał pod ścianami gmachu parlamentu, i gdyby nie 
pojednawcze zachowanie się policji, mogłoby dojść do bardzo opłakanych 
rezultatów. Siły tutejszych republikanów rosną z każdym dniem i jeżeli wypadki 
rozwiną się w tym tempie, to przed upływem 2 lat wybuchnie w Anglii potężna 
rewolucja, tym bardziej że noszą się oni z zamiarem rozpoczęcia powstania 
zbrojnego.
2 maja [1871]
Tutejsi republikanie wysłali do Paryża około 120 000 funtów na pomoc dla 
komunistów. Na tej podstawie można sądzić o sympatiach, jakimi darzą komunistów 
tutejsi demagodzy. Sam tylko Richardson, który wsławił się swymi przemówieniami, 
ofiarował około 15 000 funtów.23 Podróż znanego wydawcy „Reformera" i 
zagorzałego komunisty — Bradlaugha, do Paryża nie doszła do skutku.24 
Aresztowano go w Dieppe i odesłano z powrotem do Anglii. Masoni wysłali swych 
delegatów do Paryża z propozycją zaprzestania walk wewnętrznych.
Tutejszy Komitet Polski nie został jeszcze zorganizowany. Wybrany na członka 
Aleksander Parisot zrezygnował ze swej funkcji, uważając, iż nie potrafi jej 
wykonywać. Hr. Jasieński ciągle jeszcze przebywa w Paryżu, ale do 10 maja 
wszystko zostanie zorganizowane. Lista osób należących do stowarzyszenia została 
już sporządzona; liczy ono około 450 członków — przeważnie Żydów polskich. 
Wszyscy zobowiązali się płacić składki. Głównym naszym zadaniem było przyciąg-
nięcie do stowarzyszenia oprócz Żydów również członków Towarzystwa 
Demokratycznego. Po wyjeździe Żabickiego do Galicji i po upadku Cesarstwa 
Towarzystwo Demokratyczne w Anglii rozpadło się i liczyło zaledwie około 40 
członków — zależało nam na wciągnięciu ich do naszego komitetu, aby w ten sposób 
nie dopuścić do rozwoju innych organizacji i roztoczyć nad nimi należyty nadzór. 
Pułkownik Oborski, Kryński i inni, a za nimi pozostali członkowie, uznali naszą 
władzę zwierzchnią. W związku z rezygnacją Parisota, który był zwolennikiem 
Czartoryskiego, postanowiliśmy dokooptować na trzeciego członka d'Al-beca, co 
umożliwi nam nawiązanie stosunków z angielskimi, włoskimi i innymi 
konspiratorami. Obecnie jestem ogromnie zajęty ostatnimi sprawami 
organizacyjnymi oraz załatwianiem próśb o zapomogi, gdyż około 100 osób żąda 
natychmiastowej pomocy pieniężnej. Staram się wysłać wielu włóczęgów i 
wichrzycieli z Anglii z powrotem do Belgii i Francji — wczoraj wysłano morzem 
trzy osoby. W przyszłym tygodniu zostanie wydrukowana lista członków 
stowarzyszenia (zaledwie w około 100 egzemplarzach) w celu rozdania wśród 
setników i dziesiętników. Wielu członków sprzeciwiło się drukowaniu obawiając 
się, iż listy wpadną w ręce rządu rosyjskiego. Z chwilą gdy komitet zostanie 
zorganizowany, doktor Kaczorowski obiecał przedstawić nas działaczom rosyjskim. 
Dawydow również zamierza wstąpić do naszego stowarzyszenia. W ten sposób poznamy 
wszystkie sprężyny i działania partii.
W samym Komitecie Polskim nikt nie ma prawa działać samowolnie, bez zezwolenia 
ze strony zarządu komitetu.
Sekretariat już pracuje i komitet został zorganizowany w tak rozumny sposób, że 
w jednej chwili można go zburzyć od góry do dołu.
W tej chwili nadeszła wiadomość, że A. Parisot obejmie, być może, swą funkcję w 
komitecie.
5 maja [1871]
Mieszka tu, jak Panu wiadomo, znany Faucher — ojciec uczestnika buntu 1863 roku. 
Był on wmieszany w aferę Frankowskiego związaną z obligacjami banku 
warszawskiego. Dzisiaj był w komitecie i oświadczył, że posiada obligacje na 
sumę 200 000 rubli srebrem i zamierza je zrealizować tutaj lub w Ameryce, w 
momencie kiedy dowie się, iż kontrybucja na pokrycie wydatków wojennych i innych 
została zebrana. Oprócz tych obligacji w ręku jego znajduje się korespondencja 
[Leona] Frankowskiego i organizacji Warszawskiego Komitetu Centralnego. Według 
jego słów niejaki Kamieński, agent rządu rosyjskiego, proponował mu 
niejednokrotnie za papiery Frankowskiego znaczne sumy pieniężne, ale ten nie 
chciał ich sprzedać — obecnie zaś będąc w po-
trzebię gotów jest ustąpić je Komitetowi Polskiemu za określoną zapłatą.25
O godzinie 4 tego samego dnia Faucher spotkał się ze znanym Panu Julianem 
Paluszkiewiczem (osobnik bardzo niebezpieczny, zepsuty do gruntu i niezmiernie 
przebiegły). Paluszkiewicz został, jak wiadomo, raniony przez członka tutejszej 
opozycji i nieomal nie stracił wzroku i życia. Był on stałym członkiem 
Centralnego Komitetu Międzynarodowego w Lyonie i współpracował z Bosakiem do 
chwili jego śmierci. Handlował fałszywymi banknotami (brat jego Józef, były 
emigrant, mieszka w Łęczycy). W czasie spotkania Faucher i Paluszkiewicz 
porozumieli się i Paluszkiewicz obiecał mu pomóc. Wysłał list do Łęczycy czy też 
Warszawy, aby mu dostarczyć informacji o zebranej kontrybucji. Wszystkie jego 
listy adresowane są na nazwisko hrabiego A. Potockiego (aby przekazywał je 
Julianowi). Byłoby wskazane, aby cenzura na poczcie w Łęczycy lub Warszawie 
przeglądała tę korespondencję.
Aleksander Parisot zrezygnował ostatecznie z udziału w Komitecie, ponieważ 
wyjeżdża na kilka miesięcy do Hiszpanii, obiecał natomiast pomoc materialną. Na 
jego miejsce wybrano pułkownika d'Albeca. Od 14 maja komitet rozpocznie 
wydawanie zapomóg. Działalnością polityczną zajmować się będzie tylko trzech 
członków komitetu — nawet sekretarz nie będzie informowany o tajnych naradach.
Hrabia Jasieński przebywa w Paryżu — słuch o nim zaginął. Doktor Kaczorowski 
znalazł się w trudnej sytuacji, pożyczyłem mu za pokwitowaniem 20 funtów, ale 
wątpliwe, by mi je zwrócił. Nieczajew jest tutaj nadal, ale „Obszczina" nie 
wychodzi już od dawna. Otrzymuje on od czasu do czasu, podobnie jak Kaczorowski, 
zapomogi od współ-ideowców z Petersburga i Moskwy.
Polacy uciekają z Paryża do Londynu. Dopóki są w naszej władzy, nie ma się czego 
obawiać — organizacja rozwija się powoli i opiera się na bardzo niepewnym 
gruncie — jeden nasz cios zniweczy wszystko bezpowrotnie. Będzie to miało dla 
nas tę korzyść, że dzięki sporządzeniu listy członków poznamy podstawy, na 
których się opierają. D'Albeca zobowiązał się płacić rocznie 50 funtów (A. P. — 
25 L i 14 L dla Tura, a także na potrzeby kancelarii — 16 L, Paluszkiewicz — 4 L 
— w sumie zbierze się około 80 do 100 L). Szulczewski robi wszystko, aby wejść w 
skład komitetu, jednakże nie udaje mu się to.26
[8 maja 1871]
Wszyscy agenci tutejszego komitetu składają następującą przysięgę: N. N. 
przysięgam przed Bogiem Stwórcą i Sędzią moim, że ujawnionych mi planów 
niezależnie od tego, czy będę, czy nie będę uczestniczył w ich realizacji, nigdy 
nie odkryję nikomu ani bezpośrednio, ani
pośrednio, nie zdradzę sprawy i nie będę stawiał przeszkód żadnym 
przedsięwzięciom. Gdybym przysięgę tę naruszył — niechaj Bóg ukarze me ciało i 
duszę, niechaj imię moje na wieki zostanie przeklęte, niechaj kości moje nigdy 
nie zaznają spokoju na ziemi ojczystej, niechaj prochy moje rozwieją się po 
świecie, a rodzinę moją niech spotka śmierć nagła. Tak mi dopomóż Bóg dotrzymać 
tej przysięgi w imię mąk Chrystusa. Amen.
Przysięga ta dostarczona przez [K.] Dąbrowskiego przypomina przysięgę Komitetu 
Centralnego w Warszawie.
Sobota, 10 maja [1871]
Otrzymałem listy od Jasieńskiego, w których zgłasza on gotowość wzięcia udziału 
w pracach komitetu, z chwilą gdy ustaną walki wewnętrzne w Paryżu. Do chwili 
obecnej A. P. pozostaje przywódcą emigracji. Korzystając z wolnych chwil 
sporządzam pełną listę emigracji na podstawie spisów wszystkich najważniejszych 
członków, ażeby w razie potrzeby mogła stać się nicią przewodnią w labiryncie.27 
Przekonany jestem, że praca ta przyniesie Panu wielki pożytek, ułatwi poznanie 
tych osób, cech ich charakteru, przeszłości i przyszłości. Z Paryża przyjeżdżają 
ciągle nowi ludzie — Londyn staje się ośrodkiem emigracji, bowiem rząd francuski 
po zakończeniu wojny przystąpi do wysiedlania Polaków.
Przebywa tutaj Ksawery Branicki, zwariował on zupełnie i znajduje się pod opieką 
Wołowskiego.28 Czartoryski jest również tutaj. Antoni Kątski i rzekomy generał 
Rybiński prowadzą propagandę na rzecz emigracji polskiej.
Mimo powszechnego poparcia komitet nie stoi na twardym gruncie. Główną naszą 
troską jest nie pozwolić mu zebrać siły i utrzymywać stan stałej dezorganizacji 
i podziału na partie, ażeby w czasie tej walki poznawać wszystkie tajniki 
emigracji, a z chwilą gdy osoba jakaś zyska rozgłos — usuwać ją do obozu 
przeciwnika. W ten sposób roznieca się walkę wewnętrzną i stłumione namiętności, 
a działania polityczne toną w walce osobistej i rozniecanej na nowo starej 
nienawiści. Od dawna analizując nastroje i działalność emigracji przyszedłem do 
przekonania, że nic nie zadaje im takiego ciosu, jak niesnaski pomiędzy 
partiami, zaś poprzez zorganizowanie komitetu osiągnęliśmy cel, jakim jest 
właśnie rozniecanie tych niesnasek. Z komitetu zostali usunięci lub pozbawieni 
władzy wszyscy działacze zdolni i energiczni jak np. [K.] Dąbrowski — jeden z 
najzdolniejszych, podły jezuita, Koziełł, Kostecki, Paluszkiewicz, Tur, 
Kaczorowski, Fedecki, Gonzawa, Oborski i inni. Wszystkie te osoby, pracując w 
zarządach i dysponując środkami, mogłyby sprawić wiele kłopotu wszystkim rządom. 
Poznawszy ich tendencje polityczne i pragnienie krwawej zemsty, przy pomocy 
oddanej
mi większości obezwładniłem ich i postawiłem na skraju przepaści. Wszystkie te 
osoby, znajdując się w zarządach, korzystały z określonych dochodów, których 
obecnie zostały pozbawione. Żyjąc wyłącznie z polityki, bez określonego zawodu — 
znaleźli się oni obecnie bez środków do życia i bez władzy. Toteż ich oburzenie 
na mnie jest niezmierne ale popiera mnie większość składająca się z około 400 
ludzi.
Obecnie zamiast pisania szkodliwych artykułów do gazet i wysyłania emisariuszy 
do Galicji i Rosji, odbywają oni zebrania w niewielkim gronie i wyciągają na 
światło dzienne stare grzechy, obrzucając się wzajemnie błotem. Stopniowo 
rozgorzeje na nowo walka przeciwko komitetowi, którą podsycają gorliwie 
Dąbrowski, Koziełł i ksiądz Podolski, którego wyrzuciliśmy ze stowarzyszenia, 
zakazując naszym członkom odwiedzać jego kaplicę. Byłoby wskazane, gdyby 
przysłał nam Pan oddanego naszej sprawie księdza — zapewnilibyśmy mu wpływy i w 
ten sposób moglibyśmy ostatecznie zniweczyć wpływy Czarto-ryskiego i jezuitów, 
którzy przygotowują obecnie w Austrii broń przeciwko Rosji. Kaczorowskiemu dałem 
na weksel pożyczkę 20 L, wszystko jednak wskazuje na to, że nie będzie ich w 
stanie spłacić, toteż jeżeli sprawę oddać pod sąd — będzie zrujnowany. 
Pragnąłbym znać Pańskie stanowisko w tej sprawie. Chciałbym polecić sprawę 
organizowania emigracji Bieńkowskiemu, człowiekowi o dużych zdolnościach, 
sekretarzowi warszawskiego komitetu tajnego29, który jest mi głęboko oddany. 
Paluszkiewicz wykaraskał się z rany, ale kość jeszcze się nie zrosła.
A. P. przerwał działalność komitetu do przyjazdu Jasieńskiego z Paryża.
11 maja [1871]
Kostecki, Paluszkiewicz i kilku innych postanowili zorganizować spisek przeciwko 
mnie i przekazać władzę nad komitetem w ręce d'Al-beca, który wybrany został na 
członka na miejsce Parisota. Świadomy niebezpieczeństwa postanowiłem jednym 
ciosem zniweczyć ich plany, które mogłyby mieć bardzo zgubne następstwa. 
Wezwawszy setników wydałem im rozkaz zagarnięcia wszystkich papierów 
znajdujących się w ręku Kosteckiego, a następnie pozbawiłem go stanowiska 
sekretarza, a Paluszkiewicza — funkcji agenta; d'Albeca, jako niebezpiecznego, 
usunęliśmy z komitetu i obecnie cała władza nad emigracją w Anglii skupiona jest 
w moim ręku, gdyż spośród trzech osób, które wybrano — Parisot zrezygnował w 
związku z wyjazdem, a Jasieński przebywa w Paryżu. Korzystając z 
nieograniczonego zaufania, jakim darzy mnie większość, postaram się zatrzymać 
ich w kręgu, z którego nie będzie wyjścia. Wszystkie tak szkodliwe do niedawna 
spiski będą spa-
raliżowane, ponieważ za pośrednictwem dziesiętników i setników wiedzieć będę o 
działalności każdego osobnika.
Dziś —12 maja, otrzymałem z Paryża list od Jasieńskiego, w którym pisze, że 
przyjmuje stanowisko członka komitetu, ale w związku z pracą w Ambulansie i 
sprawami „Internationale" w Paryżu nie obiecuje przyjechać wcześniej niż za 
miesiąc. K. Dąbrowski, agent partii demokratycznej w Galicji, przekazał mi 
artykuł przeciwko Niemcom w Rosji, który pragnie on w imieniu komitetu umieścić 
w gazetach angielskich. Uważając, iż jest to bardzo szkodliwy artykuł, 
wstrzymałem jego opublikowanie i prześlę oryginał z następną pocztą.
Utrzymuję nadal stosunki z d'Albeca, gdyż liczę, iż za jego pośrednictwem uda mi 
się poznać członków Ligi Karpackiej, która przygotowuje powszechną rewolucję 
wśród ludów słowiańskich w Księstwach Naddunajskich i Galicji.
25 maja [1871]
Przebywający tutaj komuniści polscy są ogromnie radzi z powodu obalenia kolumny 
Vendóme i pożarów gmachów publicznych.
28 maja odbyć się ma wiec w celu wyrażenia pełnej solidarności; oprócz gminy 
polskiej wezmą w nim udział Dawydow, d'Albeca i inni. Wiedzą oni o podróży 
Monarchy oraz o przyjeździe cesarza niemieckiego. Wbrew ich przemówieniom mogę 
zapewnić Pana, iż roztoczony zostanie nad nimi surowy nadzór, i ręczę, że o 
wyjeździe każdego z nich zostanie Pan natychmiast powiadomiony. Staram się 
stopniowo wysyłać ich do Ameryki; wczoraj wysłano 6 osób na osiedlenie, w tej 
liczbie setnika Tomaszewskiego.
To, o czym pisałem w sprawie zdrady Wolfa, znalazło potwierdzenie i wiadomość tę 
opublikowano w gazetach francuskich. Hrabia Jasieński przebywa jeszcze w Paryżu. 
Książę Czartoryski, Branicki i Wołowski [Ludwik] są w Londynie.
Do Napoleona wysłano list o zamachu na jego życie. Bardzo wielu policjantów 
strzeże miejsca jego pobytu.
Do Londynu przybyło wielu polskich komunistów — uciekinierów z Paryża; 
oczekujemy przybycia ponad stu ludzi. Krążą pogłoski, że zmarł Kwiatkowski 
[Józef].
Niniejszym mam zaszczyt prosić Pana o przysługę. Jak Panu wiadomo, wraz z 
przyjęciem wiadomej Panu funkcji i tytułu wydatki moje wzrosły — obiecano mi 
podwyższyć wynagrodzenie do 25 L. Tymczasem za ubiegły miesiąc otrzymałem tylko 
20 L. Mogę udowodnić, iż wydałem z własnych zasobów ponad 50 L. Proszę bardzo, 
by był Pan łaskaw wystarać się o przyznanie mi przynajmniej 25 L miesięcznie. 
Gdybym nie posiadał innych dochodów — suma ta z trudem starczyłaby mi na życie, 
nie mówiąc już o wydatkach na sprawy społeczne.
2 czerwca [1871]
Dziś był u mnie Dawydow razem z pułkownikiem Ławrowem, profesorem w Szkole 
Artyleryjskiej, który jest zagorzałym komunistą. Jest to człowiek wysoki, nosi 
wąsy i bokobrody, długie rozczochrane włosy, ma czerwony nos. Jedliśmy razem 
obiad i spędziliśmy wieczór u Dawy-dowa, gdzie zebrało się wielu członków 
stowarzyszenia „Internationale", w tej liczbie Tibaldi, Blanc, Dumond i wielu 
innych. Są oni zrozpaczeni z powodu upadku Komuny i przewidują smutny koniec. 
Popiera ich jeden tylko Ławrow. W ciągu całego okresu oblężenia przebywał on w 
Paryżu, zajmował się sprawami organizacyjnymi „Internationale", a w ostatnim 
Komitecie Centralnym należał do sekcji Therme, a następnie Batignolles. Jest to 
człowiek bardzo mądry, energiczny i ogromnie niebezpieczny — poznałem go 
doskonale i mam nadzieję dowiedzieć się o wielu sprawach. Szczegółowy raport 
wyślę jutro do Petersburga. Członkowie „Internationale" — Ławrow, Blanc i inni 
występują z żądaniem zaakceptowania teorii zabójstw politycznych jako 
niezbędnego środka walki; w tym miesiącu ów projekt zostanie rozpatrzony przez 
najważniejszych członków; w związku z wypowiedziami rządów Centralna Rada 
„Internationale" zostanie przeniesiona do Londynu.
Wypadki w Paryżu odsunęły na plan dalszy sprawę przyjazdu do Londynu Wielkiego 
Księcia Włodzimierza i podróży cesarza do Ems30. Chwała Bogu.
Pogrążyliśmy Komitet Polski w stan letargu dzięki reorganizacji i usunięciu 
Dąbrowskiego, niebezpiecznego i aktywnego członka.
Równocześnie proszę bardzo o dopomożenie mi w uzyskaniu podwyżki począwszy od 
następnego miesiąca przynajmniej do kwoty 30 L. Bez tego nie jestem w stanie 
kontynuować pracy jak należy. Z każdym dniem krąg działań rozszerza się, a 
równolegle rosną wydatki. Jeżeli uważa to Pan za niemożliwe, proszę znaleźć 
sobie innego oddanego człowieka, który by mógł zająć moje miejsce. Na podstawie 
faktów mogę udowodnić, iż wydaję więcej, aniżeli otrzymuję, mając na względzie 
wyłącznie dobro naszej ojczyzny; zapewniwszy sobie dzięki obrotom handlowym 
niezależną sytuację — nie potrzebuję żadnych nagród, ale proszę mi nie odmawiać 
tego, co jest niezbędne, by wykonywać należycie nasze obowiązki i wypłacać 
wynagrodzenie osobom, które nam służą. Jeżeli będzie Pan w Londynie, przekona 
się Pan o tym osobiście.
Piątek, 2 czerwca [1871], godzina 12 w nocy
Przyjechał tutaj z Paryża pułkownik Ławrow i dziś jedliśmy razem obiad w hotelu 
cTEtoile. Mieszka on tymczasem z Dawydowem w La-ugham. Dziś wieczorem w 
mieszkaniu Dawydowa odbyło się ważne
zebranie członków i agentów „Internationale". Blanc i Ławrow, którzy brali 
udział w organizowaniu paryskiego Komitetu Centralnego31, a następnie Komuny, 
uciekli 18 bm. i przez St.-Denis przedostali się do Hawru, a stamtąd do Londynu. 
Ławrow jest wysoki, nosi wielkie wąsy i faworyty, ma długie rudawe włosy i 
czerwony nos — był profesorem w Wojskowej Akademii Artyleryjskiej, a obecnie 
jest jednym z najzagorzalszych wyznawców socjalizmu i komunizmu. Dawydow 
widocznie utrzymuje stosunki ze wszystkimi spiskowcami i werbuje nowych. Z 
nowych należy zwrócić uwagę na doktora Soczewo z Charkowa i, jak się wydaje, nie 
bez przyczyny. Nie możemy o nim powiedzieć tego, co o Dawydowie i Ławrowie, 
jednakże baczna obserwacja na pewno przyniesie wyniki — musi on pozostawać pod 
wpływem Dawy-dowa, ponieważ często go odwiedza. Wszyscy oni są w ogromnej 
rozpaczy z powodu rozgromienia komunistów. Szczególnie Ławrow jest zwolennikiem 
utworzenia tajnej organizacji i wymordowania wszystkich dzierżących ster rządów 
we Francji. Jest on człowiekiem bardzo mądrym, dalekowzrocznym i energicznym. 
Przeżył całe oblężenie Paryża pracując w stowarzyszeniu „Internationale". Mimo 
przedsięwziętych środków do Londynu przybyło już około stu komunistów. Obecnie 
wszystkie swe nadzieje wiążą z Anglią — ich jedynym schroniskiem, gdzie będzie 
zorganizowany Komitet Centralny „Internationale".
Dziś wieczór odbyło się bardzo interesujące posiedzenie u Dawydowa — 
dowiedziałem się bardzo ciekawych rzeczy, mimo iż ze względu na dużą ilość 
obecnych i przemawiających wszystko mi się plącze w pamięci. Wiele wydaje się 
wskazywać na to, że utracili oni nadzieję na pomyślne rezultaty i że upadek 
Komuny w Paryżu, pożary i zabójstwa zadały straszny cios stowarzyszeniu 
„Internationale". Jeden tylko Ławrow nie upada na duchu i ma nadzieję, iż sprawy 
przybiorą jeszcze pomyślny obrót. Zamierzają oni przygotować petycję do 
Gladstone'a i na łamach gazet usprawiedliwiać działalność komunistów i odpierać 
zarzuty Thiersa i innych. Niezależnie od tego noszą się z zamiarem wydawania 
własnego czasopisma. W związku z listem A. Wolfa, wydrukowanym przed trzema 
dniami w „Daily News" — Tibaldi, Marocco i inni przygotowali odpowiedź, w której 
udowadniają, iż Wolf będąc agentem Mazziniego był na służbie policji francuskiej 
i otrzymywał znaczne kwoty pieniężne od Pietri'ego.32
Jeżeli wypadki potoczą się dalej w tym kierunku i będzie się rozstrzeliwać bez 
sądu setki przestępców politycznych i jeńców — należy się obawiać, by życiu 
Thiersa i jego współpracowników nie zagrażało niebezpieczeństwo. W celu 
omówienia sprawy zamachów politycznych zwołane zostanie w tym miesiącu ogólne 
zebranie wszystkich najwybitniejszych członków znajdujących się w Londynie. 
Udało się nam całkowicie wkraść w ich zaufanie i uzyskać wszelkie informacje — 
proszę więc, by Pan ze swej strony był łaskaw podwyższyć mi wysy-
łane sumy pieniężne, gdyż wydatki przekraczają moje dochody, przyjmowanie niemal 
codziennie poczęstunkiem wielu ważnych osób kosztuje tu bardzo drogo. 
Pozostawiając sprawę tę Pańskiej decyzji, mam zaszczyt powiadomić Pana, że 
kontynuowanie rozpoczętej pracy jest niemożliwe bez podwyższenia mego 
wynagrodzenia miesięcznego przynajmniej do wysokości 30 funtów. Jeżeli ma Pan na 
uwadze jakiegoś bardziej zdolnego i oddanego człowieka — proszę polecić mu tę 
pracę — zobaczy Pan wówczas, jakie wynikną w związku z tym kłopoty i wydatki. 
Nie chcę Pana niepokoić wciąż prośbami o zapomogi. Należy wybrać jedno z dwóch — 
albo zapewnić mi takie warunki, bym mógł przynosić swą pracą pożytek, albo 
zaangażować na moje miejsce kogoś innego. Do przyjazdu Jasieńskiego z Paryża 
wstrzymałem całą działalność Komitetu Polskiego. Oczywiście jest to tylko 
pretekst — obecnie sporządzam listy głównych działaczy — odpisy zostaną Panu 
przesłane.
Z Paryża przyjeżdża wielu Polaków.
Czekam na odpowiedź w sprawie powiększenia funduszów.
Tibaldi w Londynie.
W przyszłym tygodniu wyślę listę osób należących do Towarzystwa Pomocy Wzajemnej 
w Londynie — bardzo ważny dokument.
8 czerwca [1871]
Co się tyczy spraw komitetu — utknęły one na martwym punkcie. Skupiwszy całą 
władzę w swym ręku mam nadzieję zdobyć środki potrzebne nam do akcji 
przesiedlenia najbardziej niespokojnych elementów do Ameryki i zapoczątkowania w 
ten sposób kolonizacji. Jeden z naszych członków uzyskał wczoraj audiencję u 
cesarza Brazylii i otrzymał od niego zapewnienie, iż okaże kolonistom polskim 
pomoc materialną. Emigracja nic o tym nie wie. Agitacja przeciwko nam nie 
ustaje. Jestem w posiadaniu bardzo ważnych papierów — komu je przekazać? Pocztą 
nie chciałbym ich wysyłać.33
Kaczorowski Władysław — rodem z guberni warszawskiej, kształcił się na 
uniwersytecie w Dorpacie; według jego słów był wykładowcą w Klinice Wojskowej 
Medycyny Sądowej. Przetłumaczył z niemieckiego pracę O sztuce akuszeryjnej i 
wydał w Petersburgu. Rysopis: niski, około 37 lat, włosy czarne, długie, 
zaczesane na uszy, wąsy niewielkie, oczy czarne załzawione, ale przenikliwe, 
czoło wysokie, nos orli, typ semicki. Lewe ramię wyższe, chód szybki, 
nieprawidłowy. Należał do znanego stowarzyszenia „Ziemia i Wola" i uczestniczył 
we wszystkich zebraniach, na których bywał Karakozow, Iwanów i inni. 
wtajemniczony w plany Karakozowa.
Przyjechał do Londynu jednocześnie z Nieczajewem i zarządzał agencją Parisota, 
która zamawiała i wysyłała towary z Anglii do Rosji i odwrotnie. Wkrótce przejął 
zupełnie tę agencję, do której przystąpili następnie Paluszkiewicz, Świerczewski 
i inni oszuści. W chwili obecnej Kaczorowski przebywa pod fałszywym nazwiskiem 
Polana i zamawia towary, za które nigdy nie zapłaci. Licząc na to, iż wydobędę z 
niego pewne informacje — pożyczyłem mu 25 L. Oczywiście pieniądze te przepadną, 
mimo iż mam weksel. [...]
Leon Skalski — lat około 56, wzrostu średniego, tęgi, twarz okrągła, włosy i 
wąsy rudawe, przyprószone siwizną, oczy szare nieduże, nos i usta nieduże. 
Żonaty, ma dzieci. Należał do Towarzystwa Demokratycznego i stowarzyszenia 
„Mariannę" (F. Pyat), był na usługach Czar-toryskiego, w czasie powstania 
przebywał w Warszawie i uczestniczył w walkach, był następnie agentem Komitetu 
Centralnego i wreszcie przybył z polecenia Komitetu Paryskiego do Austrii, aby 
werbować ochotników i organizować transporty broni — o czym wspominają 
członkowie Komitetu: A. Guttry, Kotkowski (ksiądz) i Władysław Dani-łowski. W 
Krakowie otrzymał on 20 000 fr. na zbrojenia, ale pieniądze te roztrwonił i 
rzucił podejrzenia na towarzyszącego mu Sandowskiego, którego członkowie 
Kr[akowskiej organizacji] pobili za to śmiertelnie.
25 lutego 1865 roku Skalski wysłany został z Paryża w charakterze emisariusza do 
Galicji i Królestwa Polskiego, aby szerzyć propagandę i przekazać instrukcję (nr 
34) — z polecenia A. Guttry'ego, Kotkowskie-go i Daniłowskiego wydano mu na 
podróż 1200 fr. Był w Warszawie, Lublinie, Płocku i innych miastach, jednakże 
mimo starań nie udało mu się zebrać większych sum pieniędzy ani utworzyć nowej 
organizacji. W chwili obecnej razem z Paluszkiewiczem stara się znaleźć okazję 
zarobienia na fałszywych banknotach.
15 czerwca [1871]
Oczekuje się dziś przyjazdu hrabiego Jasieńskiego.
Załączam niniejszym trzecią stronę spisu emigrantów sporządzonego przez Komitet 
Londyński (dwie poprzednie były wysłane w poniedziałek, 12 czerwca); mam 
zaszczyt donieść, że pułkownik Ławrow był również członkiem delegacji tutejszych 
komunistów do Gladstone'a i wybrany został przedstawicielem komunistów 
rosyjskich przy Centralnym Komitecie w Londynie. Paluszkiewicz, Dąbrowski i 
Kostecki są przedstawicielami [komunistów] polskich. (Paluszkiewicz, Skalski, 
Marks, Rosenberg, Lesser [Zygmunt] i inni starają się utworzyć organizację 
fałszerzy banknotów.) Nirnstein34, o którym pisałem, wy-
ieżdża wkrótce do Paryża w charakterze przedstawiciela Komitetu Londyńskiego.
Czy wysłano mi akredytywę za czerwiec? Do tej chwili nie otrzymałem jej.
Dziś widziałem Ławrowa — mówił mi, że w marcu przyjedzie z Petersburga do 
Szwajcarii i Londynu niejaki Wasyl Pietrowicz Kołosow — akuszer, w poszukiwaniu 
Nieczajewa. Wiadomość o tym przesłano wszystkim Rosjanom za granicą.
Oczekuje się tutaj przyjazdu Sieriebriannikowa z Belgii. [...]
Ławrow utrzymuje stale stosunki z tutejszymi członkami „Internationale". Petycja 
przekazana Gladstone'owi nie dała rezultatów. Lista członków stowarzyszenia 
zostanie wysłana.
N. A. Soczewo — lekarz-akuszer z Charkowa, przyjaciel Dawydowa, nie zechciał 
przystąpić do stowarzyszenia „Internationale".
17 czerwca [1871]
Czy wysłano już akredytywę za czerwiec? I kiedy?
Jasieński przyjechał.
Wczoraj wysłano do członków książkę in 8° The dvii War in France — Adress of the 
General Council of the International Working-men Association —printed by order 
ofthe council35. Postaram się wysłać ją Panu.
Ławrow bywa stale na zebraniach Międzynarodówki.
Z Paryża i Belgii przyjechało tutaj wielu członków Międzynarodówki.
Pogoda od lutego jest paskudna.
22 czerwca [1871]
Wczoraj o godzinie 9 wieczorem odbyło się walne zebranie tutejszego Komitetu 
Centralnego „Bratniej Pomocy", w wielkiej sali na Manswell street Whitechapel, w 
hotelu „Wilno", gdzie przybyło około 300 emigrantów. Zebranie otworzył A[lbert] 
Potocki, który wygłosił duże przemówienie, a następnie przedstawił obecnym 
przybyłego z Paryża hrabiego Władysława Jasieńskiego. Zaledwie skończono 
przemawiać — kilka osób zgłosiło sprzeciw i zapanował bałagan. Dąbrowski, 
Koziełł i kilku innych wystąpiło przeciwko przemówieniu A. Potockiego, w którym 
oświadczył on, że będzie trzymał emigrację krótko i żąda od niej wojskowego 
posłuszeństwa, bez słowa sprzeciwu. Widząc nieustanny bałagan i sprzeciwy A. 
Potocki rozkazał usunąć z zebrania wszystkich niezadowolonych; większość rzuciła 
się na protestujących i po krótkiej walce wyrzucono jednych za drzwi, pozostali 
zaś uczestnicy opozycji wycofali się z niej.
Zebranie to pozostanie pamiętnym wydarzeniem, bowiem zapoczątkuje nową walkę 
wewnętrzną. Partia, która pragnie zajmować się polityką i spiskami, posiada 
niewielką liczbę członków, partia A. Potockiego — ogromnie liczna, postanowiła 
utworzyć stowarzyszenie wyłącznie filantropijne. Prezesem wybrany został A. 
Potocki, wiceprezesem — Władysław Jasieński. Dąbrowski i Koziełł wystąpili z 
żądaniem zorganizowania manifestacji przeciwko Wielkiemu Księciu Włodzimierzowi, 
ale A. Potocki zabronił nawet myśleć o tym wykazując, iż mogłoby to przynieść 
niepożądane skutki dla stowarzyszenia — dlatego też projekt ten odrzucono raz na 
zawsze.
W tych dniach przystąpi się do ostatecznej reorganizacji stowarzyszenia i 
wszyscy demokraci i komuniści zostaną z niego wyrzuceni. Należy oczekiwać, iż 
wywoła to bardzo brudne intrygi i artykuły w gazetach, jednakże właśnie ta droga 
umożliwi nam swobodne sprawowanie władzy nad większością emigracji.
Obóz przeciwników liczy około 50 osób — naszą siłę stanowi około 400 ludzi.
Dzięki sytuacji, w jakiej znalazła się opozycja, osiągniemy zamierzony cel, 
jakim jest odciągnięcie emigracji od spisków politycznych — mogę ręczyć, iż 
organizacja londyńska nie przedsięweźmie niczego, co by wywołało zaburzenia, 
jakie miały miejsce dawniej, ani nie będzie wysyłać emisariuszy do Polski.
[Aleksander] Nirnstein, którego wysłaliśmy do Paryża z poleceniem do Mickiewicza 
i innych, jak wynika z listu, który załączani w oryginale, znajduje się w 
sytuacji krytycznej i zagraża mu niebezpieczeństwo. Wydano mu 150 fr., ale jest 
on znowu bez grosza. Ponieważ jest to energiczny i gorliwy działacz, niechaj 
wegetuje w Paryżu.
Stopniowo będziemy wysyłać różnych osobników do Ameryki i innych miejsc, ażeby 
wyniszczyć siły polityczne tutejszej, siejącej niepokój, emigracji. Z chwilą 
kiedy zostanie wydany statut i założone zostaną podstawy organizacji — 
przystąpimy do zbierania funduszu, ażeby w dogodnym momencie wysłać większość 
osób do Brazylii, gdzie istnieje już komitet do spraw kolonizacji.
[Dopisek na marginesie:] Prawie wszyscy Polacy w Paryżu brali udział w 
Komunie36, zamordowano i aresztowano bardzo wiele osób, ci, którzy pozostali na 
wolności, przygotowują nową rewolucję. Dotarła tutaj wiadomość o wykryciu w 
Szwajcarii szajki fałszerzy banknotów — należały do niej 3 osoby, przywódcą był 
Małagowski.
23 czerwca [1871]
Pełna lista członków Komitetu Polskiego w Anglii została wysłana i zapewne już 
ją Pan otrzymał. Wkrótce potem wysłałem inne wiadomości, charakterystyki 
członków stowarzyszenia, które zgodnie z mo-
żliwościami będę nadal prowadzić, sprawozdanie z potężnego wiecu 21 czerwca, na 
którym wiele osób protestowało przeciwko usunięciu polityki z prac naszego 
komitetu i przyjęciu nazwy Komitetu „Bratniej Pomocy", zamiast starej nazwy 
Zjednoczenie Emigracji Polskiej [...] Przyczyny tej reformy są następujące: do 
stowarzyszenia pod dawną nazwą Zjednoczenie Emigracji Polskiej przychodziło na 
zebranie mnóstwo członków opozycji i prowadziło dyskusje, które często kończyły 
się bijatyką i interwencją policji. Aby wyplenić to zło, postanowiono wpuszczać 
na zebrania tylko członków stowarzyszenia „Bratniej Pomocy" za okazaniem biletów 
wstępu. Wszyscy czerwoni demokraci, pijacy i oszuści zostaną raz na zawsze 
wyrzuceni ze stowarzyszenia. Doprowadzi to do walk w środowisku emigracyjnym i 
do powstania nowego związku występującego przeciwko mnie. Właśnie tego pragnę, 
gdyż posiadając przewagę moralną i materialną, będziemy niweczyć ich plany, a 
kontynuując walkę odciągniemy ich z drogi intryg politycznych i spisków.
Trudno opisać, ile kosztuje mnie to trudu, kłopotów i przykrości — proszę 
wierzyć, że rezultaty będą znakomite i jeżeli osiągniemy znaczne fundusze ze 
zbiórek publicznych, wówczas połowę najbardziej niebezpiecznych członków wyślemy 
do Ameryki, przede wszystkim do Brazylii. W tym kierunku podjęte już zostały 
pierwsze kroki. Walne zebrania będą się odbywać bardzo rzadko — trzy lub cztery 
razy w roku, zebrania setników będą się odbywać raz w tygodniu pod 
przewodnictwem Bieńkowskiego — sekretarza komitetu. Zadaniem komitetu będzie 
śledzenie moralności członków stowarzyszenia, niezezwalanie im na zajmowanie się 
fałszowaniem banknotów, przesyłanie artykułów do gazet, wstępowanie do 
stowarzyszenia „Internationale" i udział w innych stowarzyszeniach próżniaków. 
Każdy członek obowiązany jest płacić składkę według swych możliwości. Ludzie 
napiętnowani przez występki, pijaństwo, zawodowi żebracy będą usuwani ze 
stowarzyszenia. Wszyscy członkowie zgodnie ze statutem podlegać będą regułom 
wojskowym. Zapomogi komitet wydawać będzie tylko starcom, chorym, a ci, którzy 
pragną wziąć się do pracy, otrzymywać będą na pierwsze wydatki pewne kwoty w 
formie pożyczki, którą spłacać będą następnie według swych możliwości.
Najgorętsze głowy z emigracji polskiej zginęły we Francji, w szczególności w 
Paryżu w czasie bitew na barykadach lub zostały rozstrzelane albo pójdą na 
zesłanie do Nowej Kaledonii — pozostali wygnani zostaną poza granice Francji. 
Przyjechało tu wielu, ale oczekuje się przyjazdu jeszcze większej ilości osób. 
Przyjechała tu żona słynnego Jarosława Dąbrowskiego z dziećmi, jest w ostatnim 
miesiącu ciąży, zwracała się do nas o pomoc, ale odmówiliśmy37 ze względu na 
udział jej męża w Komunie. Teofil Dąbrowski został zabity38, Józef Kwiatkowski z 
Warszawy — ranny i bliski jest śmierci. Jednym słowem,
okoliczności sprzyjały rozbiciu emigracji i zapobiegły nieszczęściom nowego 
buntu. Pozostali tylko Amborski, Akielewicz, Giller, Miero-sławski i wielu 
innych, ale i oni zostaną zgnieceni.
25-go wyślemy do Ameryki trzech komunardów — Polaków, którzy przyjechali tutaj, 
i to pod pretekstem, że Anglia wyda ich Francji. Zgodzili się oni wyjechać i 
wykupiliśmy już bilety na podróż — 24-go wyślemy ich do Liverpoolu.
D'Albeca ostatecznie usunęliśmy z komitetu. Trzeci członek wybrany zostanie 
spośród Żydów, setnik Niedbalski — Żyd, wyjechał już z listem do rabina 
Berkowicza do Gravesend.
Kancelaria komitetu przeniesiona została na 534 Oxford street do mieszkania 
Wład[ysława] Jasieńskiego. Wczoraj wieczorem wysłano Panu pocztą bardzo ważną 
broszurę The dvii war in France wydaną z polecenia tutejszej Rady Generalnej 
Międzynarodówki. W broszurze tej znajdzie Pan informację o tym, że Antoni 
Żabicki, były redaktor „Głosu", obecnie mieszkający w Galicji, jest delegatem 
Międzynarodówki. Należy powiadomić o tym rząd austriacki, ażeby roztoczono nad 
nim nadzór — wysłanie go za granicę będzie bardzo szkodliwe, niech lepiej 
mieszka w jakiejś prowincji austriackiej.
Przedstawicielami Rosji wybrano pułkownika Ławrowa, Dawydowa i 
Sieriebriannikowa.
Gonzawa Henryk — lat około 60, wzrostu średniego, krępy, twarz szczupła, nosi 
brodę, włosy czarne, wyraz twarzy ponury, nieprzyjemny. Żyd warszawski. Trudnił 
się fałszowaniem banknotów, był właścicielem dużego hotelu w Londynie, jednakże 
pod koniec okradł wszystkich, pozaciągał długi i ukrył się. Następnie 
udoskonalił on sposób produkcji stalówek i otworzył fabrykę, lecz i tu mu się 
nie powiodło.
W roku 1863 zajmował się on przewozem broni z Galicji do Polski i z polecenia 
Guttry'ego jeździł do Poznania z dostawami prochu, jednakże zamiast prochu wiózł 
razem z Żydami kontrabandę i wpadł do niewoli na granicy, ale dzięki interwencji 
Żydów udało mu się zbiec. W roku 1865 utworzył on żydowską filię masonów 
wyłącznie spośród emigrantów z Polski i uważany jest za ich mistrza. Bardzo 
przebiegły i podły, za pieniądze gotów na wszystko.
28 czerwca [1871]
Z załączonego ogłoszenia w „Times" przekona się Pan, że Komitet Polski został 
ostatecznie zorganizowany. Na trzeciego członka sekcja żydowska wybrała rabina 
G. Berkowicza z Gravesend (z głosem doradczym). Całą władzę skupiliśmy w swym 
ręku.
Centralna sekcja demokratów, pod kierunkiem pułkownika Ludwika Oborskiego, 
została już skreślona z listy, ponieważ żądali oni, aby komitet natychmiast 
przejawił działalność polityczną, wydawał pro-
klamacje i wysyłał emisariuszy. Frakcja ta liczy około 35 osób. Drugie 
ugrupowanie, które usunięte zostało z naszego stowarzyszenia, składa się z 
najbardziej zagorzałych działaczy, którym przewodzą Koziełł, Dąbrowski i inni. 
Jest to partia najbardziej niebezpieczna i niespokojna; liczy ona około 20 osób. 
Roztoczono nad nimi nadzór policyjny i zostaną podjęte środki, aby pozbawić ich 
możności szkodzenia naszemu stowarzyszeniu i utrzymywania stosunków z Galicją i 
in. O Dąbrowskim pisałem do redaktora „Gazety Narodowej" we Lwowie. Czwarta 
frakcja39 składa się wyłącznie z klerykałów, którym przewodzi ksiądz Podolski. 
26 czerwca odbył się ich wiec w sali, gdzie przyjmowano Wielkiego Księcia 
Włodzimierza. Przewodniczył biskup Morris, obecni byli: prałat Oakley, Mr Zane, 
ksiądz Podolski. Zebrano około 150 funtów. Frakcja klerykałów jest bardzo słaba 
i nie zasługuje na specjalną uwagę.
Do piątej frakcji emigracji londyńskiej należą masoni i członkowie 
stowarzyszenia „Internationale" — jest to grupa bardzo szkodliwa, ale nieliczna; 
agentami są Gonzawa, Paluszkiewicz, Kostecki, Dobrzański i inni. Znajdują się 
oni stale pod nadzorem.
Do szóstej frakcji należą „dyplomaci", którym przewodzi (major) Szulczewski, 
agent Czartoryskiego. Ich silną stroną są duże zasoby materialne, słabą— mała 
liczba członków i niewielkie wpływy.
Celem naszego związku „Bratniej Pomocy" jest zmuszenie emigrantów do pracy i 
znalezienia sobie środków do życia, przeszkodzenie rozwojowi intryg politycznych 
i innych knowań oraz wysłanie wszystkich włóczęgów i spiskowców do Ameryki 
Południowej, aby stworzyć warunki niezbędne dla utrzymania spokoju w kraju.
Hr. Jasieński utrzymuje bliskie stosunki z wszystkimi najważniejszymi 
działaczami politycznymi zarówno w Paryżu, jak i w Londynie i jest mi całkowicie 
oddany.
Jeżeli chodzi o fotografie D[awydowa] — postaram się je wydostać i natychmiast 
przesłać. Załączam niniejszym bardzo interesujący dokument, podpisany przez 
wiele różnych osób.
12 lipca [1871]
Czartoryski, Szulczewski i ksiądz Podolski występują przeciwko naszemu 
stowarzyszeniu i szkodzą nam, jak mogą. [...]
Wielu zamożnych Anglików obiecało pomoc naszemu stowarzyszeniu, jednakże nie 
mamy zamiaru organizować się; celem naszym jest Przesiedlenie niespokojnych 
elementów do Ameryki. Doprowadzimy do skutku dzieło zniszczenia. Masoni 
zaprzestali swych zebrań, wielu spośród nich usunięto już ze stowarzyszenia.
Załączam przy niniejszym korespondencję doktora Kaczorowskie-go40, agenta 
związku Młoda Rosja. Z korespondencji tej wynika, że
pożyczył on od A. Potoc[kiego] 20 L dla siebie i 9 L dla innych, nie zwraca ich 
już trzy miesiące i oczywiście nie zwróci, chcę go jednak mieć w ręku i dlatego 
wczoraj wziąłem od niego weksel na 29 L, który w danej chwili stanowić będzie 
broń przeciwko niemu, gdyby zamyślał rozwijać, tak jak dawniej, sojusz z 
demagogami rosyjskimi.
Przebywa tutaj pisarz Turgieniew i pragnie uchodzić za liberała. Opowiada 
wszystkim, że St. Tchórzewski, znany księgarz i alter ego Hercena, był na 
służbie III Oddziału i sprzedał wszystkie sekrety Doł-gorukowa.41
Oczekują tu przyjazdu znanego Iwanowa, o którym pisałem. Kłopotów mam co 
niemiara. Spośród Rosjan przebywających w Londynie bardzo nieliczni utrzymują 
stosunki z Polakami.
W związku z wakacjami wszystkie ważniejsze sprawy komitetu odłożono do 20 
sierpnia.
Dawydow wyjechał na pewien czas do Liverpoolu. Ławrow i Socze-wo spędzają czas 
razem.
17 lipca [1871]
Pomiędzy agenturą Czartoryskiego w Londynie, którą kieruje Szul-czewski, i 
naszym komitetem rozgorzała obecnie walka. Czynią oni wszystko, aby przedstawić 
nasz komitet w najczarniejszych barwach, my ze swej strony robimy to w stosunku 
do nich; doprowadzi to do tego, iż społeczeństwo straci ostatecznie sympatię i 
zaufanie do obu. Liczę na to, że do końca tego roku uda mi się doprowadzić 
emigrację do takiego stanu, iż na dłuższy czas ustaną intrygi polityczne i 
spiski.
Z Warszawy przyjechał tutaj syn Andrzeja Zamoyskiego [Władysław] i utrzymuje 
systematyczne stosunki z dyplomatami Czartoryskiego, rozdaje im przywiezione z 
Warszawy pieniądze, które zebrał jego ojciec i inni. Twierdzi on, że w Warszawie 
istnieje partia czynu, ale głównym jej ośrodkiem jest Kraków. Należy go śledzić, 
ponieważ jest on członkiem Komitetu Krakowskiego razem z Sapiehą i Smolką.
Niejednokrotnie otrzymywaliśmy z Galicji i Poznańskiego propozycje, by przysyłać 
im artykuły polityczne do gazet. Wydałem jednakże członkom zakaz pisania do 
gazet, toteż gazety polskie nie mają korespondentów, prócz Dąbrowskiego i 
Szulczewskiego. Cyrkularz, statut i nowa pieczęć są już gotowe i będą one w tych 
dniach rozsyłane.
Pułkownik d'Albeca wyjechał do Paryża na spotkanie ze spiskowcami rumuńskimi. W 
sierpniu oczekuje się przyjazdu Menottiego Garibaldiego do Londynu.
Dawydow i Ławrow mieszkają za miastem, obaj działają w Stowarzyszeniu 
Międzynarodowym; jutro oczekuje się ich przyjazdu.
Przyjechał tutaj Grigorowicz, który podaje się za dyrektora Ermitażu, chociaż 
jego wiedza w dziedzinie archeologii jest bardzo mierna.
Nad wielu Rosjanami przebywającymi w Londynie roztoczono nadzór, jednakże do tej 
chwili nie zauważono nic podejrzanego. Załączam przy niniejszym cyrkularz i wzór 
kwitów.
21 lipca [1871]
Dziś w środowisku londyńskiej emigracji miało miejsce bardzo ważne wydarzenie. 
Hrabia Władysław Jasieński, cieszący się poparciem Washburna, ambasadora 
amerykańskiego w Paryżu, i innych wpływowych osobistości, został po przyjeździe 
tutaj wybrany wiceprezydentem komitetu „Pomocy Biednym" (emigrantom). Zebrawszy 
znaczne sumy pieniężne od bogatych Anglików oraz składki miesięczne od 
emigrantów — uciekł on wczoraj nocą do Francji, pozostawiając długi i puste 
walizki w mieszkaniu. O wydarzeniu tym nie wszyscy jeszcze wiedzą, można jednak 
sobie wyobrazić, jaka się podniesie burza.
Ja również postanowiłem zrezygnować z kierowania tym stowarzyszeniem, 
pozostawiając sobie jedynie tytuł prezydenta wszystkich stowarzyszeń polskich w 
Anglii. W ten sposób nie występując publicznie na arenie będę wiedzieć o 
wszystkim i kierować. Aby zapewnić sobie osiągnięcie tego celu, zawarłem 
specjalną umowę z setnikami, zobowiązując ich do składania mi szczegółowych 
sprawozdań miesięcznych
0 zapatrywaniach i działalności poszczególnych członków stowarzyszenia oraz 
organizując specjalną policję we wszystkich sekcjach.
1 sierpnia odbędzie się ogólne zebranie i wybrani zostaną agenci policyjni, 
dałem im pieniądze na niezbędne wydatki i w ten sposób uniemożliwię zamiary 
partii czynu, która dąży do wplątania emigracji w spiski polityczne.
Prowadzimy w dalszym ciągu kolonizację do Ameryki i 28 lipca wysyłamy 2 Żydów i 
6 chrześcijan z guberni zachodnich do Nowego Jorku. Utrzymywanie ich w ryzach 
jest dla mnie olbrzymim wysiłkiem. Emigracja londyńska składa się z najbardziej 
niebezpiecznych elementów, ze zdecydowanych na wszystko oszustów, ale jak Pan 
widzi, w ciągu niespełna roku udało się mi odsunąć ich od polityki, stłumić 
namiętności
1 pozbawić ich możności zamieszczania w gazetach szkodliwych artykułów 
wymierzonych przeciwko Rosji oraz rozbudzić niechęć Anglików do demagogów 
polskich; to właśnie ja poleciłem stowarzyszeniu wystąpić w pełnym składzie w 
czasie manifestacji „komunistów" w Hyde Parku z czerwonym sztandarem i czapką 
frygijską. Właśnie to wystąpienie stało się przyczyną wzrostu niechęci Anglików 
do uchodźców polskich. Kostecki, Paluszkiewicz, Skalski, Kaczorowski i inni 
agitatorzy, którzy pragnęli skierować komitet na drogę intryg politycznych i 
żądali wysyłania emisariuszy do Polski, znaleźli się teraz w najkrytyczniejszej 
sytuacji i pozbawieni zostali środków do ży-
cia. Stowarzyszenie zjednoczonej emigracji powstało na takich zasadach, iż nie 
ma żadnego podłoża ani siły, i w zależności od mojej woli może być starte na 
proch. Liczyli oni na to, iż uda się im stworzyć tutaj ośrodek agitacji i 
zjednoczenia całej emigracji, ale pozbawiłem ich tej możliwości nie tylko w 
chwili obecnej, lecz i na przyszłość.
Otrzymano tutaj wiadomość, iż ambasada rosyjska w Paryżu wydaje paszporty i 
niewielkie zapomogi emigrantom zgłaszającym chęć powrotu do Rosji. Panuje z tego 
powodu radość wśród emigrantów. Byłoby dobrze, gdyby ambasada w Londynie 
przyjęła ten plan — wielu zapewne powróciłoby do Rosji, a byłoby o wiele lepiej 
mieć ich tam pod nadzorem policji aniżeli tutaj.
Wczoraj widziałem się z Dawydowem. On i Ławrow są entuzjastami idei 
komunistycznych. Mówił mi, że w Rosji wre praca i że w przyszłym roku wybiera 
się do Rosji, by spotkać się z wieloma współwyznawcami. Będzie on w Charkowie, 
toteż śledząc doktora Soczewo bez trudu go złapiecie. Mówił, że bywa stale na 
wystawie42 i przyciągnął wielu Rosjan do swojej partii. Nie ulega żadnej 
wątpliwości, że zarówno on, jak i Sieriebriannikow są agentami tajnego 
stowarzyszenia w Rosji. Bardzo proszę nie pisać do ambasady o moim pobycie, a 
jedynie proszę o powiadomienie mnie, komu przekazywać papiery. Należy napisać do 
konsula, p. Berga, aby wyrzucił z kancelarii swej rosyjskiego Anglika.43
[Dopiski na marginesach:] O ucieczce Jasieńskiego powiadomiono ambasadora 
amerykańskiego w Paryżu, wiadomość ta ukaże się we wszystkich gazetach. Załączam 
niniejszym 3 bilety wizytowe.
23 lipca [1871]
Z Petersburga przyjechał tutaj Aleksandrowski, młody człowiek, lat 20. Był w 
Szwajcarii, gdzie poznał się z agitatorami; spotykał się z L. Czernieckim, 
Bulewskim i przywiózł list od Leputina czy Iłputina44 do Ławrowa do Londynu. 
Według jego słów cała partia spiskowców zerwała stosunki z Sieriebriannikowem i 
Nieczajewem, a cała troską prawdziwych spiskowców w Rosji jest wcielenie w życie 
statutu Międzynarodówki i wywołanie rewolucji w środowisku robotniczym. 
Aleksandrowski jest wysokiego wzrostu, jasny blondyn, szczupły, trochę się 
jajca. Jak się wydaje, nawiązał on stosunki w środowisku agitatorów i, być może, 
jest ich agentem, gdyż dużo rozprawiał o rozwoju spisku, o udziale w nim 
Niekrasowa i innych wydawców. Po przybyciu do Londynu natychmiast wyruszył na 
poszukiwania Ławrowa i Dawydowa, odwiedzał w Clerkenwell zegarmistrza Junga, 
przyjaciela Ławrowa. Jednym słowem, nie ulega wątpliwości, że należy on do 
tajnego stowarzyszenia, mimo iż jest młody i niedoświadczony.
Mieszka on tutaj w hotelu Versailles, którego właścicielem jest Polak Jeleń, 
nasz agent; jego cicerone jest Paluszkiewicz, znany łotr, który kilkakrotnie 
uczestniczył w aferach fałszowania i przewożenia fałszywych banknotów. Po 
powrocie Aleksandrowski zamierza wstąpić na uniwersytet, widocznie dysponuje 
znacznymi środkami. W Genewie nawiązał on znajomości ze wszystkimi spiskowcami.
Co się tyczy Komitetu Polskiego w Londynie, to jego przyszłość pogrzebana 
została bezpowrotnie. Ucieczka Władysława Jasieńskiego z papierami i znaczną 
sumą pieniędzy zebranych na rzecz stowarzyszenia zadała cios śmiertelny. Cała 
emigracja jest wzburzona, żąda oddania go pod sąd. Listy dotyczące Jasieńskiego 
wysłano do prefekta policji, do ambasadora Stanów Zjednoczonych Ameryki 
Washburna i innych osób. Artykuł o tym wydarzeniu ukaże się w gazetach 
galicyjskich, mianowicie w „Gazecie Narodowej", a także w gazetach angielskich.
Zarząd główny znajduje się w moich rękach. Trosk i wydatków mam bardzo wiele, 
ale dopiąłem celu.
Przebywa tutaj książę Teodor Paskiewicz, Turgieniew i inni.
W sobotę ma się odbyć zebranie emigracji w sprawie Jasieńskiego.
28 lipca [1871]
Dziś wieczór miałem spotkanie z Dawydowem, zjedliśmy razem obiad i do godziny 12 
spędziliśmy czas w moim mieszkaniu.
24 lipca Ławrow wyjechał do Paryża, gdzie zamierza spędzić 3 miesiące, aby 
dopomóc organizacji „Internationale" i pisać korespondencje do gazet rosyjskich, 
do których systematycznie wysyła artykuły pod pseudonimami, za co otrzymuje 
wysokie honoraria.
Soczewo wyjechał do Szkocji, ale Dawydow wzywa go z powrotem do Londynu, ma 
bowiem być obecny przy porodzie żony znanego bandyty [Jarosława] Dąbrowskiego. W 
Londynie przebywa brat zabitego Dąbrowskiego [Teofil] i otrzymuje zapomogę od 
Dawydowa, który, sądząc z jego opowiadań, jest agentem partii rewolucyjnej i 
otrzymuje od niej pieniądze.
Przebywa tutaj niejaki hrabia Iliński, członek stowarzyszenia „Internationale" i 
przyjaciel Dawydowa. Napomknęliśmy mu o Nieczaje-wie, ale Dawydow nie chce o nim 
nawet słyszeć, nazywając go niegodziwcem i tchórzem. Wspominał o wizycie, jaką 
złożyli mu w roku ubiegłym Niekrasow i Makarow, którzy uciekli z Akademii 
Medyczno-Chirurgicznej i przyjechali tu z listem od Ogariewa. Zamierzali oni 
drukować zapiski o rządzie rosyjskim, ale z projektu tego nic nie wyszło. 
Wspomniał także o Jeroszynie, nic jednak szczególnego o nim nie mówił. Według 
jego słów, sprawy rewolucji w Rosji posuwają się naprzód powoli, ale w sposób 
pewny, nie będzie to krwawy bunt, lecz
przewrót moralny i obalenie rządu. Należy jednak rozwinąć propagandę na 
południu, z daleka od Petersburga, zwłaszcza w środowisku chłopskim. Agitatorzy 
obawiają się, że rząd, z chwilą gdy zrozumie ich cele i nastrój umysłów nowego 
pokolenia, zapobiegnie wybuchowi rewolucji poprzez wprowadzenie reform 
liberalnych i konstytucji na wzór angielskiej. Zaznaczył przy tym, iż głównym 
zadaniem jest wyszukiwanie niezadowolonych i tworzenie wśród nich stowarzyszeń, 
a więc wśród Polaków, Tatarów, czy Żydów, a następnie rozszerzenie kręgu 
działalności. Troszczy się on szczególnie o pomyślne rezultaty działalności 
„Internationale" i wysoko ceni „Reformer", wydawany przez Bradlaugha, z którym 
utrzymuje bardzo bliskie stosunki. Dziadek jego był admirałem floty rosyjskiej, 
Dawydow często opowiada o nim. Co się tyczy jego portretu, prosiliśmy, żeby 
zamówił go, gdyż zamierzamy podarować Menottiemu Garibaldiemu album z portretami 
jego przyjaciół, w tej liczbie również i jego; obiecał nam, i gdy tylko 
Garibaldi przyjedzie do Londynu, postaramy się tego dopilnować. Nie można mu 
pozazdrościć powierzchowności. Średniego wzrostu, krępy, z długą jasnoryżą (nie 
blond), przyprószoną siwizną brodą, łysawy, nos czerwonawy, twarz obrzękła, nosi 
okulary, typ mnicha. Oczekuje on dziś niejakiego Oswalda.
Papiery stowarzyszenia znajdują się u mnie, a sekretarz B[ieńkowski] mieszka w 
moim domu i jest na moim utrzymaniu. W przyszłym tygodniu weźmiemy wariant 
artykułu o kradzieży dokonanej przez Ja-sieńskiego, o czym posłano już wiadomość 
do „Gazety Narodowej" w Galicji, którą Pan zapewne otrzymuje.
Przebywa tutaj Wielki Książę Konstanty Nikołajewicz. Panuje całkowity spokój, 
jutro odbędzie się zebranie. Praca ponad siły nadwerężyła ogromnie moje zdrowie, 
ale będę kontynuować dzieło, dopóki pozwolą możliwości i póki starczy sił.
Londyn, 30 lipca [1871]
[Obraz sytuacji emigracji londyńskiej złożony W. Ks. Konstantemu 
Nikołajewiczowi.]
W końcu 1867 roku przyjechali tutaj delegaci z Paryża, Genewy i Brukseli, aby 
utworzyć Centralny Komitet „Internationale". Assy, Pyat, Rossel, Berger i inni 
razem z demagogami paryskimi zdołali tu utworzyć klub robotników na High Holborn 
i Clerkenwell, do którego przyłączyli się spiskowcy irlandzcy znani pod nazwą 
fenian. W ciągu dwóch lat klub ten znacznie się rozwinął, przyłączyli się doń 
wszyscy przeciwnicy władzy monarchicznej i członkowie stowarzyszenia 
reformistów, którym kieruje pułkownik Dickson i Ed. Beales, z drugiej zaś strony 
czerwoni pod wodzą Bradlaugha, których organ „Reformer" zdołał przeniknąć do 
wszystkich warstw społeczeństwa i stworzyć sil-
ną opozycję. Rząd angielski, który początkowo nie zwracał baczniejszej uwagi, 
obecnie zdając sobie sprawą z siły, jaką dysponuje przeciwnik, patrzy na to 
przez palce, starając się jednakże odciągnąć najbardziej aktywnych, proponując 
im wygodne posady w administracji. Rewolucja 'moralna, a w szczególności idee 
komunistyczne rozwijają się w stosunkowo szybkim tempie i zademonstrowały już 
publicznie swą siłę podczas słynnego zebrania przed parlamentem, w czasie 
ogromnej manifestacji komunistów w Hyde Parku, gdzie wysłaliśmy setkę emigrantów 
polskich z czerwonym sztandarem i w ten właśnie sposób zniweczyliśmy resztki 
sympatii dla Polaków, następnie w czasie wielkiej manifestacji (w której 
uczestniczyło około 40 000 osób) w związku z wprowadzeniem podatku na zapałki, w 
czasie której trzeba było wezwać na pomoc wojsko, ale równocześnie musiano 
cofnąć podatek. We wszystkich tych rozruchach rej wodzili członkowie Komitetu 
„Internationale" w Londynie. Przyjazd Menottiego Garibaldiego wywołał nowe 
wydarzenia: powstanie Ligi Karpackiej, założonej przez Bosaka-Haukego i Rumunów.
27 listopada ubiegłego roku na potężnym wiecu w City emigracja polska 
jednomyślnie wybrała Alberta Potockiego swoim przedstawicielem, jednakże zażądał 
on, aby wybór ten dokonany został przez głosowanie powszechne nie tylko w 
Londynie, lecz również we wszystkich pozostałych miastach, w których mieszkają 
uchodźcy polscy. W lutym bieżącego roku głosowanie dobiegło końca i A[lbert] 
P[otocki] wybrany został prezydentem z nieograniczonymi pełnomocnictwami, o czym 
świadczą załączone gazety. Z chwilą kiedy ogłoszono ten fakt, przybyła delegacja 
od masonów loży „Wschód" i Centralnego Komitetu „Internationale" z propozycją, 
ażeby przyłączyć wszystkich emigrantów polskich do stowarzyszenia 
„Internationale". Wielu Polaków zaliczono już do szeregów adeptów; czynią 
wszelkie wysiłki, by skłonić A. Potockiego do zjednoczenia, ale wszystko na 
próżno; Komitet Polski pozostanie poza obrębem wpływów komunistów, z wyjątkiem 
pięciu ludzi, którzy w czasie bytności w Bordeaux zapisali się w szeregi 
Komitetu „Internationale". Zaraz po przyjeździe Garibaldiego do Londynu spotkali 
się z nim masoni i członkowie „Internationale" i prosili go o zajęcie się sprawą 
zbliżenia z Komitetem Polskim. Trzeciego dnia po Przyjeździe Garibaldi prosił o 
spotkanie z prezydentem A. Potockim, które odbyło się w Putney House, w Putney, 
w domu pułkownika Chambersa, przyjaciela Garibaldiego i byłego członka 
parlamentu. Na spotkaniu tym byli obecni Andreoli i Tibaldi, pułkownik d'Albeca 
— agent tajnego stowarzyszenia rumuńskiego, członek Komitetu „Internationale", 
Paluszkiewicz, i Kostecki — sekretarz Komitetu Polskiego i mistrz masonów. 
Następnie d'Albeca wydał bankiet, na który przyszedł Garibaldi ze swymi 
zwolennikami, Dawydow z floty rosyjskiej, agent tajnego stowarzyszenia w Rosji i 
wyznawca socjalizmu, Zęba-
lios — redaktor „America Latina", Andreoli, Giovanni i kilku masonów z loży 
„Wschód". Wszyscy oni jednogłośnie prosili A. Potockiego, by wraz ze swoimi 
zwolennikami wziął udział we wspólnym dziele „odrodzenia narodów", i na zebraniu 
tym sporządzono akt (oryginał poniżej załączam) podpisany przez Menottiego 
Garibaldiego, którego wybrano honorowym członkiem Polskiego Komitetu 
Centralnego. Następnie d'Albeca i jego zwolennicy starali się, aby wybrano go 
członkiem Komitetu, ale A. Potocki odmówił kategorycznie, nie bacząc na 
pieniądze i obietnice, którymi szafował d'Albeca wśród Polaków. Władza pozostała 
w ręku A. P. i d'Albeca widząc całkowitą klęskę opuścił Londyn.
Projekt organizacji ma ogromne znaczenie, ponieważ odsłania ich plany i 
wskazuje, w jakim miejscu gromadzone będą środki przygotowujące nową rewolucję. 
Ze względu na położenie geograficzne i liberalne instytucje Londyn pozostanie 
ośrodkiem wszystkich spisków, które prowadzą do zaburzeń na kontynencie. 
Zniweczyć lub zdemaskować ich plany można bardzo łatwo, jeżeli dysponuje się 
energicznymi ludźmi i dostatecznymi środkami materialnymi. Połowa emigrantów 
polskich we Francji zginęła w czasie wojny francusko-pruskiej, wielu poległo w 
Wogezach pod dowództwem Haukego, inni na barykadach w Paryżu, setki rozstrzelano 
i wygnano poza granice Francji; ci, którzy pozostali, pozbawieni są środków do 
życia i znajdować się będą pod nadzorem policji. Jedynie w Anglii i w Szwajcarii 
pozostały dwa silne ośrodki emigracyjne, składające się z najbardziej 
niespokojnych elementów, po większej części przestępców, przyłapanych na 
kradzieżach, fałszowaniu banknotów, zabójstwach itp.
Kierować tego rodzaju hołota jest bardzo trudno i niebezpiecznie, tylko głęboka 
znajomość charakteru emigrantów polskich umożliwiła A. Potockiemu utrzymanie ich 
w ryzach (zob. nr 128 „Gazety Narodowej", Lwów 8 kwietnia 1871). Emigracja 
londyńska liczy około 500 ludzi, podzielona jest na pięć setek pod zarządem 
pięciu centurionów. Wszyscy członkowie obowiązani są płacić niewysokie 
miesięczne składki przeznaczone na chwilowe zapomogi. Prezydent płaci około 100 
funtów szterlingów [rocznie].
Zebrania odbywają się co tydzień, polityka pozostaje poza obrębem działalności 
stowarzyszenia. Organizacja dysponuje danymi dotyczącymi każdego członka. Trzech 
setników wykonuje funkcję komisarzy policji, wie o nich tylko prezydent. 
Dziesiętnicy obowiązani są składać setnikom cotygodniowe raporty o zachowaniu 
się i potrzebach podwładnych. Za pijaństwo, bijatyki itp. wykroczenia członkowie 
stowarzyszenia płacą kary pieniężne, a za recydywę usuwani są ze stowarzyszenia. 
Załączam niniejszym kopię statutu.
Setnicy i sekretarz wybierani są spośród najbardziej aktywnych członków.45 Z 
wyjątkiem S. Bieńkowskiego wszyscy pozostali należą
do zdecydowanych na wszystko łotrów, którzy zajmowali się fałszerstwem banknotów 
i innymi przestępstwami. Ażeby mieć ich pod ręką, A. Potocki polecił zrobić 
fotografię grupową 5 setników, sekretarza i agenta policji. Wszyscy oni są na 
utrzymaniu A. Potockiego i są mu bezgranicznie oddani. Celem, jaki sobie 
postawił A. P[otocki], jest niedopuszczenie do zjednoczenia stowarzyszenia 
polskiego z Centralnym Komitetem „Internationale" oraz poznanie w miarę 
możliwości kanałów przenikania agentów tego stowarzyszenia do Rosji, a także 
obezwładnienie emigracji i poderwanie stosunków ze społeczeństwem angielskim i 
innymi organizacjami rewolucyjnymi. Właśnie w celu zajęcia umysłów, rozbudzenia 
namiętności i wywołania waśni wewnętrznych rozwinięto agitację przeciwko 
Towarzystwu Demokratycznemu, kierowanemu przez Oborskiego, partii klerykalnej 
księdza Podolskiego i literackiej, której przewodzą Szulczewski i Czartoryski.
Walka z tymi stowarzyszeniami wyczerpuje siły emigracji i odwraca uwagę od 
intryg politycznych i spisków. Trudno opisać wszystko, co uczyniliśmy dla dobra 
ogólnego; praca A. P[otockiego] przyniosła rezultaty, jakich nie oczekiwano. 
Gdyby środki, jakimi dysponujemy, były większe, można by połowę najbardziej 
czerwonych przesiedlić do Ameryki, skąd powrót jest bardzo utrudniony; około 25 
ludzi wysłano już do Nowego Jorku. Niestety, tak ciężka praca i bezsenne noce 
spędzane na korespondencji nadwątliły zdrowie A. P[otockiego] do ostateczności, 
choroba płuc w warunkach zmiennego klimatu londyńskiego z każdym dniem pochłania 
resztki sił.
Byłoby wskazane, aby rząd znalazł zdolnego agenta, który mógłby przejąć tę ważną 
funkcję na wypadek śmierci A. P[otockiego].
Od chwili śmierci Hercena wśród demagogów rosyjskich za granicą panuje 
dezorganizacja. Ogariew jest stary i schorowany, Bakunin nie cieszy się już 
zaufaniem, Nieczajew i Sieriebriannikow znajdują się w trudnej sytuacji 
materialnej i wykluczeni są już z koła spiskowców. Oskarżają ich o kradzież 
znacznych sum pieniężnych. Ławrow (pułkownik) przebywa w Paryżu i całą duszą 
oddany jest stowarzyszeniu „Internationale", nie ma jednak środków do życia i 
utrzymuje się z korespondencyj posyłanych do gazet rosyjskich oraz zapomóg 
otrzymywanych od Dawydowa.
Dawydow zajmuje się tutaj transakcjami handlowymi, pomaga emigrantom pieniędzmi 
i radą, ale bez dawnej energii. Inni w Genewie i Lugano żyją na koszt 
przyjeżdżających rodaków. Jednakże nie wynika z tego bynajmniej, iż wszystko 
chyli się do upadku, przeciwnie, idee komunistów znajdują podamy grunt wśród 
młodzieży uniwersyteckiej i szkolnej.
Z drugiej strony w środowisku robotników i chłopów rozwija się spisek 
przygotowujący powszechną rewolucję światopoglądową. Starają się oni zachwiać 
„wiarę wśród chłopów — nie mówiąc chłopu lub
robotnikowi, jak dawniej bywało, o nieistnieniu Stwórcy itp. Wszelako poprzez 
rozmowy o ewolucji w przyrodzie dążą oni do tego, aby doszedł on sam do takiego 
wniosku, że na świecie istnieje tylko materia, a świat duchowy jest wymysłem 
księży i władzy." Są to słowa Ławrowa i innych, które niedwuznacznie pokazują, w 
jaki sposób zamierzają spiskowcy zniweczyć więzy rodzinne i obywatelskie i 
pchnąć przyszłość i wielkość Rosji w otchłań anarchii i zguby. Całkowicie 
zniweczyć te podstępne zakusy można poprzez wprowadzenie reform liberalnych na 
wzór angielski.
P.S. W Londynie przebywają: Pyat, Bergeret, sekretarz Delescluze, brat i żona 
poległego Dąbrowskiego, Le Faucher — ojciec słynnego uczestnika buntu polskiego, 
zamieszany wraz z Frankowskim w sprawę banknotów i obligacji polskich, Konstanty 
Schmidt — agent masonów polskich i kolporter proklamacji, Wolf — były sekretarz 
Mazziniego, Aleksandrowski z Petersburga, agent tajnego stowarzyszenia, 
młodzieniec lat 20, który przyjechał tu z listem od Ogariewa do Ławrowa i 
Dawydowa, Iliński, Milowicz oraz Iwanów z Moskwy.
W związku z ciężką chorobą A. Potocki przekazał do 10 września władzę w 
Komitecie „Bratniej Pomocy" w ręce specjalnej delegacji.
3 sierpnia [1871]
Mam zaszczyt powiadomić Pana, że miałem audiencję u Jego Wysokości Księcia 
Następcy Tronu i dziś rano przekazałem na ręce Jego Cesarskiej Mości wszystkie 
dokumenty, które przedstawiały wartość, ponieważ przekazanie ich do ambasady 
było związane z dużymi trudnościami, a wysłanie pocztą niemożliwe.
W chwili obecnej z powodu choroby zarząd nad sprawami komitetu poleciłem 
specjalnej delegacji, która obowiązana jest zwracać się do mnie we wszystkich 
sprawach zasadniczych.46
Wł. Jasieński, o którego ucieczce do Paryża donosiłem, miał zamiar zjednoczyć 
emigrację polską z Komitetem Centralnym „Internationale"; gdyby projekt ten 
został urzeczywistniony, wówczas ani moje wpływy, ani kogokolwiek innego nie 
miałyby żadnego znaczenia. „Internationale" stara się użyć Polaków i Rosjan do 
rozwoju propagandy w Rosji, Galicji i Księstwach Naddunajskich. Do tej pory nie 
mają oni zwolenników w naszym stowarzyszeniu prócz kilku osób. Od ambasadora 
Stanów Zjednoczonych Washburna otrzymaliśmy z Karlsbadu odpowiedź w sprawie 
Jasieńskiego, obiecuje on ze swej strony pomoc w poszukiwaniu i ukaraniu go, 
dziś otrzymaliśmy analogiczny list Hoffmana, charge d'affaires ad interim.
Mam wiele kłopotów i korespondencji, nie bacząc więc na wyczerpanie fizyczne, 
pracuję po nocach, ażeby przynieść pożytek.
Aleksandrowski, uczeń 6 klasy gimnazjum petersburskiego, wysoki,
jasny blondyn, jąkała, wyjechał z Londynu do Paryża. Wszystko wskazuje na to, że 
jest on agentem tajnego stowarzyszenia zorganizowanego wśród uczącej się 
młodzieży; przyjechał tutaj z listem polecającym od Ogariewa do Ławrowa i Junga, 
członka szwajcarskiej sekcji „Internationale". Przykro, że tego rodzaju 
młodzieńcom wydaje się paszporty. Aleksandrowski miał przy sobie dużo pieniędzy, 
jest, jak się wydaje, rodem z guberni wołyńskiej.
Zasady organizacyjne naszego stowarzyszenia zabraniają wykonywania fotografii 
członków — udało mi się, pod pretekstem zrobienia podarunku Garibaldiemu, 
sfotografować grupę najważniejszych członków komitetu, którą [fotografię] 
prześlemy Panu natychmiast. Znajdujące się na niej osoby są to bardzo aktywni i 
niebezpieczni agenci rewolucyjni. [...]
Mam nadzieję, jeżeli wszystko pójdzie jak należy, zadać silny cios 
stowarzyszeniu „Internationale". Fotografie zostaną wysłane pocztą w liście 
poleconym — proszę powiadomić mnie o otrzymaniu przesyłki.
4 sierpnia [1871]
Zapewne otrzymał Pan list powiadamiający o przekazaniu dokumentów na ręce W. 
Księcia.
Dziś odbyłem dłuższą naradę z Dawydowem na temat przeglądu międzynarodowego. 
Wszystko wskazuje na to, że pragnie on żarliwie zjednoczenia naszego 
stowarzyszenia z nimi. Dawydow ma lat 49, krewni jego, Safranowowie, mieszkają w 
Rosji, sam on pochodzi z Ukrainy, ale nie żywi specjalnej sympatii do, jak się 
wyraża, chochłów. Miał on umówione spotkanie z Rozwadowskim i pytał, czy go nie 
znam. Mieszka tu jego przyjaciel Jeroszyn. Jest on [Dawydow] bardzo oględny w 
słowach i mimo dużych wysiłków z trudem udaje się cokolwiek z niego wydobyć, ale 
po nitce... Tak więc poinformował mnie, że z Londynu wysłano do Belgii, Włoch, 
Hiszpanii i Francji agentów Rady Generalnej Międzynarodówki, żałował przy tym, 
że nie ma pod ręką Rosjan i Polaków, których można by wysłać do Rosji. W 
Szwajcarii powstała silna sekcja.
Następnie odwiedził nas Kociołkowski, który zajmuje się wraz z Ja-nowskim 
procederem fałszowania banknotów, prosząc o paszport i rekomendacje, jednakże 
odmówiłem mu. Równocześnie poleciłem śledzić ich. K. Schmidt brał udział w 
zebraniach tutejszych komunistów i boi się wracać do Paryża.
Józef Kwiatkowski z Warszawy, znany agitator i współpracownik Wróblewskiego i 
Dąbrowskiego, został ranny na barykadach i znajduje się pod nadzorem policji; 
dziwne, że nie wywieziono go do tej pory z Paryża. Czy rząd francuski wie, że 
był on prawą ręką Dąbrowskiego?
Aresztowano także Proniewskiego, który był ich pośrednikiem. Robię wszystko, aby 
J. Kwiatkowski nie uniknął kary. Jest to jeden z niebezpiecznych spiskowców. 
Fotografie wykonano, wyszły znakomicie i w przyszłym tygodniu zostaną wysłane 
listem poleconym.
Wieczorem byłem na spotkaniu z agentem Napoleona, opatem, który, jak to zwykle 
bywa, połknął haczyk i wyśpiewał, że Napoleon wysłał agentów ze znacznymi sumami 
pieniędzy, aby agitowali na jego rzecz wśród chłopów. Mówił, że duchowieństwo 
prowadzi analogiczną działalność. Opat ten prosił nas o współpracę, obiecując 
złote góry, zapewniał mnie, iż gdybym znalazł odpowiednich ludzi, byłoby 
konieczne spotkanie z Napoleonem, o które by się postarał dla mnie. Czy chce Pan 
organizować szajkę dla Napoleona? Będzie to nowy akt tragikomedii. Opat zapewnia 
nas, że do końca 1872 roku cesarstwo odrodzi się niczym Feniks.
16 sierpnia [1871]
Zdjęcia zrobione i zostaną wysłane w tych dniach, podobieństwo jest 
zdumiewające. Papiery i umowa z Menottim Garibaldim przekazane zostały Wielkiemu 
Księciu. W tych dniach członkowie komitetu zażądali, by pokazać im tę umowę. 
Jedynie dzięki ucieczce Jasieńskie-go wykręciłem się mówiąc, że wszystkie 
papiery zabrał on ze sobą. O ucieczce jego i innych zamieszczono wiadomość w 
policyjnej gazecie niemieckiej, ale powstrzymaliśmy się na pewien czas z 
przedrukowaniem jej w gazetach angielskich. Wielu z naszych wyjeżdża 23 sierpnia 
do Irlandii w celu zebrania pieniędzy, a następnie do Polski. W październiku 
należy oczekiwać przybycia emisariuszy, wybrano trzech — Paluszkiewicza, 
Bieńkowskiego, Kosteckiego — fotografie ich wyślemy wraz z fotografiami dwóch 
pozostałych, którzy jadą do Krakowa, by stamtąd przedostać się do Polski. 
Paluszkiewicz i Kostecki należą do „Internationale". Dziś otrzymaliśmy 
wiadomość, że Anatol Dawydow należy do ambasady i pełnić ma funkcję agenta na 
następnej wystawie w Moskwie; czy to ten sam Dawydow, o którym pisałem? Takiego 
zdania są tutejsi emigranci.
Przyjechał tutaj z Odessy niejaki doktor T. Wdowikowski, przyjaciel Dawydowa. 
Spędziłem z nim trochę czasu, ale do tej chwili nic szczególnego nie zauważyłem.
21 sierpnia [1871]
Rozwadowski przystąpił do stowarzyszenia „Internationale" i Marks, członek tego 
stowarzyszenia, pisał o nim do Dawydowa. Do tej pory nie dopuszczamy, z 
nielicznymi wyjątkami, do zjednoczenia emigracji polskiej z „Internationale". 
Oliver był u nas kilkakrotnie w sprawie
zjednoczenia, ale odmówiliśmy mu, nie bacząc na zapomogi materialne które 
obiecywał dla nowo wstępujących. Polscy uchodźcy stanowią obecnie najlepszy 
materiał dla „Internationale", gdyż jest to proletariat, który nie ma nic do 
stracenia. „Internationale" skupia całą swą uwagę na Rosji i w czasie obecnej 
wystawy starali się oni zbliżyć do turystów rosyjskich, licząc na znalezienie 
zwolenników.
Skalski i Bieńkowski wyjechali do Irlandii, aby zbierać ofiary pieniężne i 
zapoznać się z poglądami fenian.
Julian Paluszkiewicz ciągle jeszcze jest tutaj, pracuje nad udoskonaleniem 
maszyny do fałszowania banknotów. Z chwilą gdy dowiem się, że praca została 
ukończona — postaram się powiadomić Pana, by podjęto niezbędne środki. Dawydowa 
widuję stale; prowadzi on hulaszczy tryb życia, w czwartki zaś i niedziele 
urządza zebrania, na które przychodzi do niego wielu komunistów. Wysłaliśmy 
fotografie listem poleconym, zapewne otrzymał je Pan?
Załączam niniejszym portret Jana Dobrowolskiego, żydowskiego pochodzenia, który 
brał udział we wszelkich fałszerstwach i przewożeniu fałszywych banknotów. W 
końcu ubiegłego roku wyjechał on do Galicji wioząc różne dokumenty, zamierzał 
przedostać się do Warszawy, gdzie ma krewnych. W roku 1864 służył w oddziale 
Bosaka i Kruka. Podejrzewają go o dokonanie wielu zabójstw. W Szwajcarii 
utrzymywał on stosunki z Nieczajewem i Sieriebriannikowem.
[Ryde] 28 sierpnia [1871]
Przyjechałem tutaj na kilka dni w celu podleczenia mego nadwerężonego przez 
klimat londyński zdrowia i dowiedziałem się o pobycie Wielkiego Księcia 
Konstantego Nikołajewicza w Ryde, dlatego też postanowiłem pozostać przez pewien 
czas w tych okolicach, aby zebrać informacje o przebywających tu Polakach i 
przedsięwziąć środki ostrożności. Okazało się jednak, że z wyjątkiem dwóch 
osobników zajmujących się drobnym handlem i jednej rodziny polskiej mieszkającej 
w hotelu Esplanade nie ma tu osób podejrzanych i Wielkiemu Księciu nic nie 
zagraża.
Osoby wysłane do Irlandii przyjechały do Dublina i spotkały się z przywódcą 
fenian — Sullivanem, wszystko jednak wskazuje na to, że stowarzyszeniu polskiemu 
nie uda się rozwinąć w Irlandii. Stowarzyszenie Międzynarodowe stara się 
wszystkimi siłami przyłączyć emigrację polską do Centralnego Stowarzyszenia 
Londyńskiego, które kieruje ruchem rozwijanym przez [swoich] zwolenników w całej 
Europie. Jednakże dopóki władza jest w moim ręku, o zjednoczeniu nie może być 
mowy. Z Belgii, Szwajcarii i Niemiec przyjechali delegaci „Internationale"
w celu ułożenia nowego statutu i podjęcia radykalnych środków, zgodnie z ich 
dewizą: „cel uświęca środki".
25 sierpnia polecono powiadomić wszystkich emigrantów, że A. Da-wydow, o którym 
pisałem, jest na służbie ambasady rosyjskiej i ma pełnić funkcję agenta na 
wystawie moskiewskiej. Dowiedziano się o tym z broszury, którą konsulat rosyjski 
polecił przetłumaczyć na język angielski. Doktor Kaczorowski w trakcie 
tłumaczenia przeczytał informację o Dawydowie i natychmiast powiadomił Polaków, 
w związku z czym polecono zerwać wszelkie stosunki z Dawydowem i roztoczyć nad 
nim specjalny nadzór.
4 września [1871]
Delegaci Centralnego Komitetu Emigracji Polskiej wysłani do Irlandii w celu 
zebrania ofiar pieniężnych i nawiązania kontaktów z tajną organizacją fenian 
wrócili z niczym. Znany pisarz Sullivan, stojący na czele komitetu fenian, 
początkowo obiecał pomoc, później jednak dał odpowiedź odmowną, oświadczając, że 
udział Polaków w rewolucji komunistycznej w Paryżu pogrzebał wszelkie sympatie 
Irlandczyków dla sprawy polskiej i Polaków; gdziekolwiek zwracali się delegaci, 
wszędzie spotykali się z tą samą odpowiedzią i antypatią do Polaków. Wysłanie 
delegatów do Irlandii oddało nam duże usługi, ponieważ w ten sposób Polacy, 
którzy darzyli dotąd głęboką sympatią Irlandczyków w ogóle, a fenian w 
szczególności, mieli możność przekonać się w pełni, że katolicy w Irlandii nie 
tylko nie sympatyzują z Polakami, ale nienawidzą ich z całego serca. Porzucono 
więc wszelkie plany zorganizowania sekcji w Dublinie i rozwinięcia tam 
propagandy na rzecz Polski.
Ze swej strony wydałem na wysłanie delegacji do Liverpoolu 6 L, na wyjazd z 
Dublina do Londynu itp. 7 L — razem 13 L, nie licząc drobnych wydatków. Mam 
nadzieję, że pieniądze te zechce mi Pan zwrócić, biorąc pod uwagę fakt, że 
podróż ta pokazała, jaki jest rzeczywisty stosunek Irlandczyków do uchodźców 
polskich. Korespondencję i rachunki dotyczące poniesionych kosztów dostarczę 
przy okazji. Załączam przy niniejszym portret Józefa Lewińskiego, byłego agenta 
Bosaka, który obecnie wybrany został agentem Międzynarodówki. Otrzymał on 
instrukcje od tutejszej Rady Generalnej i w tych dniach wyjedzie do Niemiec i 
Rosji. Jest wysokiego wzrostu, ma 37 lat, ciemny blondyn, mówi dobrze po 
niemiecku i zna język rosyjski.
Załączam przy niniejszym przedrukowany przez Richardsona tekst o Kaukazie, który 
rozesłał swoim znajomym. Zapewne otrzymał Pan portrety najważniejszych członków 
stowarzyszenia wysłane listem po-
leconym oraz dokumenty przekazane osobiście Jego Wysokości Wielkiemu Księciu. 
Pracą o Międzynarodówce wyślę od razu po otrzymaniu.
11 września [1871]
Delegaci wrócili z Irlandii. Musiałem im posłać pieniądze na drogę powrotną, 
gdyż podróż ich nie przyniosła rezultatów. Delegacja francuska pod wodzą hr. 
Havigny wyczerpała nikłe środki ligi rewolucyjnej Sullivana. Mimo wydatków, 
jakie ponieśliśmy, uważamy, iż przyszłość wykaże, jak wielkie znaczenie miała ta 
podróż delegatów, ponieważ dała odczuć emigracji polskiej całą antypatię, jaką 
żywią dla niej wszystkie stany w Irlandii, i położyła kres projektom 
zjednoczenia tutejszych demokratów z fenianami, które mogłoby nastąpić, gdyby 
podróż ta uwieńczona została powodzeniem.
Wczoraj, 10 września, odbył się potężny wiec emigracji polskiej, na którym 
postanowiono zerwać wszelkie stosunki ze spiskowcami irlandzkimi. Teraz kolej na 
Stowarzyszenie Międzynarodowe.
Pułkownik Romanów wyjechał do Petersburga, Bieńkowski i Pa-luszkiewicz wybierają 
się w październiku do Polski, portrety ich zostały wysłane. Paluszkiewicz 
zamierza zająć się produkowaniem banknotów. W chwili obecnej mieszka on na 39, 
Bloomsbury street, poleciłem go śledzić.
Wielu emigrantów polskich wyjechało do Paryża na zaproszenie Józefa 
Kwiatkowskiego, który mimo że brał udział w Komunie razem z Dąbrowskim i był 
ranny na barykadach, nie wiadomo jakim sposobem uniknął kary i obecnie znowu 
organizuje tajne stowarzyszenie. Gdyby powiadomić komisję wojskowo-sądową, z 
całą pewnością wydalono by go z Paryża.
Załączam przy niniejszym kartę tytułową broszury o Międzynarodówce; pierwsze 
wydanie wysłaliśmy pocztą, a egzemplarz razem z innymi papierami przekazałem 
Wielkiemu Księciu Konstantemu Niko-łajewiczowi.
Tutejsi księgarze nie wiedzą nic o wydaniu broszury o Międzynarodówce. Jeżeli 
zna Pan adres księgarza, proszę uprzejmie o powiadomienie mnie. Załączam przy 
niniejszym wycinek z czasopisma „Reynolds" — organu tutejszych republikanów. Mam 
nadzieję, że wszystkie papiery, które po wyjeździe Bieńkowskiego i innych 
znalazły się (w charakterze depozytu) w moim ręku, zostaną Panu dostarczone. Są 
to bardzo ważne dokumenty dla poznania stowarzyszeń polskich w Anglii.
Listu z akredytywą do tej pory nie otrzymałem, zapewne z powodu opóźnienia się 
poczty.
15 września [1871]
W czwartek, 14 września, wieczorem członek Stowarzyszenia Międzynarodowego 
poinformował mnie o zatwierdzeniu przez Radę programu przyszłych działań, który 
miał być wczoraj wysłany drogą konspiracyjną do Belgii, Francji, Hiszpanii, 
Niemiec, Austrii i Rosji [?]. Nie ulega wątpliwości, że w Rosji sekcja została 
już zorganizowana, bowiem sekretarz R. Applegarth oświadczył otwarcie, że w 
Rosji ziarno padło na podatny grunt. W ogóle w chwili obecnej przyjęto 
następujący program47:
1. Zastosowanie zasad federacyjnych do wszystkich republik.
2. Zniesienie tytułów i przywilejów szlacheckich.
3. Zniesienie wszystkich monopoli.
4. Zniesienie wielkich armii.
5. Przymusowe lub obowiązkowe bezpłatne wychowanie młodego pokolenia w duchu 
robotniczym.
6. Zobowiązanie rządów do znalezienia pracy i zajęcia dla wszystkich obywateli. 
Nikt nie śmie żyć kosztem cudzej pracy.
7. Nacjonalizacja ziemi.
8. Bezpośrednie sprawowanie władzy przez osoby wybrane przez naród.
9. Rozwiązywanie kwestii spornych drogą głosowania powszechnego.
10. Podporządkowanie Kościoła władzy narodowej i wprowadzenie świeckiego 
wychowania wśród Żydów.
11. Wszystkie dochody i wydatki poddać kontroli narodu.
12. Całkowite obalenie władzy monarchistycznej.
Aby zrealizować ten program, postanowiono jawnie i skrycie jednoczyć wszystkich 
zwolenników i organizować kluby republikańskie. Zamierza się także utworzyć 
areopag republikański, którego zadaniem będzie osądzanie wszystkich przestępstw 
królów, urzędników, senatorów, wydawanie wyroków i wymierzanie kar (chodzi więc 
o tajne zabójstwa). Załączając przy niniejszym ten dokument ręczę za jego 
zgodność z oryginałem.
Do tej chwili nie otrzymałem listu z akredytywą, czy został wysłany we właściwym 
czasie?
18 września [1871]
List Pana otrzymałem dziś rano. Dowiedziałem się z niego, że wszystkie moje 
wysiłki z dziesięciu lat, moja głęboka wierność wobec rządu — wszystko to nie 
zostało właściwie ocenione. Staram się przekazywać wszystkie informacje, jakie 
otrzymuję od moich agentów. Dokumenty, które przekazałem Wielkiemu Księciu, 
zawierają wiele materiału. W moich rękach znajduje się cała korespondencja i 
protokoły Komite-
tu Polskiego w Londynie, jednakże przed grudniem lub styczniem nie rnogę ich 
przesłać Panu, ponieważ trzeba uprzednio usunąć [z Komitetu] pewne osoby. 
Portrety najważniejszych działaczy Komitetu wysłane zostały już dawno listem 
poleconym i zapewne je Pan otrzymał? Trzej spośród nich — Paluszkiewicz, 
Bieńkowski i Kostecki wyjeżdżają do Polski w końcu bieżącego roku lub na 
początku następnego; Paluszkiewicz wiezie fałszywe banknoty, Kostecki jedzie 
razem z nim w tym samym celu, mają także zamiar utworzyć tajną organizację w 
Warszawie, Łęczycy i Suwałkach; obecnie zajęci są przygotowywaniem statutu 
organizacji i zbieraniem pieniędzy.
Sprawa podróży do Irlandii nie wyszła ode mnie, było to życzenie całego 
stowarzyszenia, któremu nie mogłem się sprzeciwić, ale zrobiłem ze swej strony 
wszystko, aby zniweczyć ich plany i nie dopuścić do zbliżenia z demagogami 
dublińskimi. Analogicznie postąpiłem w stosunku do internacjonalistów. Jeżeli 
wszystko to nie spotyka się z Pańską aprobatą, wówczas nie wiem doprawdy, co 
robić.
Na ostatnim zebraniu Międzynarodówki postanowiono rozwknąć sieć kółek w Austrii 
i Rosji i nie ulega żadnej wątpliwości, że w Petersburgu i w Moskwie wiele osób, 
szczególnie wśród młodzieży uniwersyteckiej i młodych urzędników, sympatyzuje z 
ruchem internacjonalistycznym. W każdym razie Applegarth — sekretarz 
stowarzyszenia, wyraził się, że „Rosja stanowi najpodatniejszy grunt dla naszej 
propagandy"; przyjęto jego projekt utworzenia areopagu, program zostanie Panu 
wysłany dziś, z chwilą gdy go otrzymam. Zupełnie jawnie opowiedziano się za 
carobójstwem i organizowaniem zamachów na osobistości polityczne.
Nie wiem, czy otrzymuje Pan stale wszystkie moje listy, ja w każdym razie 
wysyłam je bardzo regularnie.
W sprawie Dawydowa wysłałem szczegółowy raport.48 Służył on razem z obecnym 
admirałem Popowem, adiutantem Wielkiego Księcia, we flocie rosyjskiej, obecnie 
zaś pracuje w ministerstwie spraw zagranicznych. W czasie swego pobytu w Genewie 
utrzymywał bliskie stosunki z Hercenem i innymi. Wszystkie jego stosunki z 
Polakami zostały zerwane na skutek broszury o wszechświatowej wystawie w 
Moskwie; w broszurze tej napisano, że A. Dawydow pełni funkcję agenta Przy 
ambasadzie rosyjskiej. Utrzymuje się on tutaj z obrotów handlowych. Przez krótki 
okres czasu przebywał w Londynie Sieriebriannikow, obecnie wyjechał do Genewy. 
Nieczajew znajduje się w Londynie, polityką zajmuje się bardzo mało, miałem 
możność poznać go bliżej.
Proszę uprzejmie wystarać się o wysłanie następną pocztą 6 L za fotografie, 
które Panu wysłałem i musiałem przekazać wszystkim członkom stowarzyszenia. 
Zapewne nie uwierzy Pan, kiedy napiszę, że wy-
dałem w ciągu roku około 200 L dla ogólnej sprawy — mam na to dowody. Gdybym nie 
miał pobocznych dochodów, przy największej gorliwości nie można by kontynuować 
pracy.
4 października [1871]
Zgodnie z Pańskim życzeniem zrezygnowałem ze stanowiska prezesa, pozostając w 
dalszym ciągu honorowym członkiem i kontrolerem stowarzyszenia. W związku z tym 
powstała Komisja Reorganizacji Towarzystwa „Bratniej Pomocy", do której weszli: 
L. Skalski, K. Dąbrowski — delegat, sekretarz — J. Majewski, skarbnik — L. Iwon; 
dziś przekazałem im papiery i pieczęcie stowarzyszenia z wyjątkiem pewnych 
ważnych dokumentów, które zachowałem, aby przekazać Panu przy pierwszej dogodnej 
okazji. Komisja stawia sobie za cel utworzenie czysto politycznego 
stowarzyszenia, które rozwinęłoby działalność w duchu Międzynarodówki. Jest to 
plan Dąbrowskiego. W skład Komisji wchodzi 5 osób. Odbyli oni naradę z Oliverem 
i Odgerem — agitatorami Międzynarodówki. Przypuszczalnie w listopadzie nastąpi 
zjednoczenie emigracji polskiej z Międzynarodówką. Jeżeli plan ten dojdzie do 
skutku, wówczas poznamy wszystkie tajniki tego spisku. Przebywa tu Wróblewski, 
członek Komuny, Okołowicz również zbiegł z twierdzy. Tutejsi komuniści 
zamierzają wydawać czasopismo „Qui Vive!".
W związku z reorganizacją wszystkie sprawy wstrzymano do walnego zebrania, które 
odbędzie się na początku listopada.
Londyn, 12 października [1871]
Bieńkowski wyjechał statkiem do Hamburga, a stamtąd zamierza przedostać się do 
Polski. Wyjechał bez paszportu, ma jednak nadzieję dotrzeć do celu, ponieważ 
włada dobrze językiem niemieckim.
Tutejsza Komisja Reorganizacji zamierza połączyć się ze Stowarzyszeniem 
Międzynarodowym. Odwlekam sprawę tę na jakiś czas; zgodnie z moją propozycją 
omówienie kwestii zjednoczenia odłożono do 29 listopada.
Rząd podejmuje właściwe kroki, by zapobiec rozwojowi Międzynarodówki. Z 
inicjatywy inżyniera T. Russela, herszta robotników, powstał komitet, w skład 
którego weszło wiele wpływowych osobistości i członków parlamentu, w tej liczbie 
aktywny udział wzięli markiz Worn i Charles Derby. Celem komitetu jest dać 
robotnikom wykształcenie, zbliżyć ich do klas wyższych i w ten sposób położyć 
kres agitacji „Internationale". Na następnej sesji parlamentu zamierzają oni 
omówić dokładnie tę propozycję i jeżeli zostanie ona przyjęta, wówczas 
„Internationale" nie będzie miał pola działania. Agitacja wśród ro-
botników trwa nadal, w niektórych [zebraniach] uczestniczą emigranci polscy.
Paluszkiewicz również wyjechał do Niemiec w charakterze delegata Stowarzyszenia 
Międzynarodowego. Jego brat i krewni mieszkają w Łęczycy. Bieńkowski mieszka w 
Gzichowie. Jego krewnym, czy też znajomym, jest niejaki Dydyński.
Na skutek przeziębienia przez cały ten czas leżałem w łóżku i sprawy utkwiły w 
martwym punkcie, obecnie jednak powracam do zdrowia i wezmę się do roboty. O 
osobach zamieszkałych w Ameryce dowiem się za pośrednictwem tamtejszego komitetu 
w Nowym Jorku, Brood street. Papiery zostaną wysłane w grudniu przez ambasadę.
Londyn, 18 października [1871]
Wczoraj miałem spotkanie z agentem Stowarzyszenia Międzynarodowego, który 
wtajemniczony jest we wszystkie ich sprawy. Zapewnił mnie kategorycznie, że 
Anatol Dawydow, który pracuje w Odeskim Towarzystwie Żeglugi, jest członkiem 
Międzynarodówki i przekazuje Karolowi Marksowi i innym szczegółowe informacje. 
Mówił, że Ław-row (pułkownik artylerii) jest ich agentem w Paryżu.
W końcu września odbyła się pod przewodnictwem Marksa konferencja delegatów, na 
której postanowiono:
Zorganizować na terenie Rosji następujące sekcje: w Petersburgu, Moskwie, Niżnim 
Nowgorodzie i Kazaniu, w Witebsku, Wilnie i Grodnie, w Kijowie, Odessie i na 
Kaukazie, w Warszawie, Suwałkach i Płocku.
W sobotę wyślę dodatkowe informacje.
Spodziewam się, że w tych dniach uda mi się spotkać z Marksem.
Londyn, 23 października 1871
W ciągu prawie pięciu dni, od 18 października począwszy, odbywały się ustawiczne 
narady delegatów Stowarzyszenia Międzynarodowego z różnych państw, którzy 
przyjechali tutaj 17 września na konferencję, o której przesłałem szczegółowe 
informacje. Marks, Oliver, Dickson i inni rzeczywiści członkowie Rady Generalnej 
starają się utrzymać władzę i sprawy organizacyjne w swoim ręku, delegaci zaś 
żądają, by na członków Londyńskiej Rady Generalnej wybrano przedstawicieli 
każdej narodowości (po jednym lub dwóch). Richter, Blind i Tannenbaum, delegaci 
niemieccy, popierają Marksa i Olivera, Irlandczycy, Francuzi, Włosi i inni 
sprzeciwiają się centralizacji, nie życzą sobie, aby na czele ruchu i w 
zarządzie znajdowali się jedynie Anglicy i Niemcy, i żądają, aby Rada składała 
się z przedstawicieli wszystkich narodowości. Składkę członkowską, która miała 
wynosić 1 srebrny grosz
w Niemczech, 30 centymów we Francji, 1 1/2 pensa w Anglii, postanowiono podwoić, 
w Anglii zaś wyniesie ona 6 pensów.
Do 1 września liczba stronników [Międzynarodówki] w Anglii i Irlandii wynosiła 
180 520. Historia, jaka miała miejsce w fabryce Armstronga w Newcastle i in., a 
także późniejsze zmowy robotników we wszystkich przemysłowych miastach Anglii 
powiększyły liczbę zwolenników do 260 000. Marks ma nadzieję, że do końca roku 
osiągną liczbę 300 000.49
Międzynarodówka postanowiła utworzyć organizację według zasad Mazziniego, 
szczególnie jeżeli chodzi o Francję, Hiszpanię, Austrię i Rosję, gdzie rząd 
prześladuje (internacjonalistów). Postanowienie kongresu w Bazylei5 oraz statut 
przyjęty na tym kongresie zostaną wydrukowane. Pierwsze wydanie statutu Ligi 
zamierza się wydrukować we wszystkich językach europejskich. Noszą się także z 
zamiarem organizowania wykładów publicznych i przemówień, a także klubów, które 
kształciłyby klasę robotniczą. Postanowiono organizować w całej Europie sekcje 
żeńskie za przykładem tkaczy materyj jedwabnych z Lyonu i zegarmistrzów z 
Genewy. Uwagę Międzynarodówki przykuwać musi szczególnie Rosja i Prusy; 
wszystkie wysiłki członków Międzynarodówki będą zapewne szły w kierunku 
utworzenia w tych państwach regularnych organizacji. Postanowiono zorganizować 
komitet w Paryżu i sekcję główną w Lyonie. Rewolucję zbrojną i agitację 
polityczną odłożono do bardziej sprzyjającego momentu. W chwili obecnej 
członkowie obowiązani są troszczyć się wyłącznie o polepszenie bytu robotników, 
wychowywanie w duchu proletariackim i szerzenie idei socjalistycznych.
Rada Generalna ma otrzymywać raporty z sekcji. Walne zebrania odbywać się będą 
co trzy miesiące w Londynie, Paryżu i Genewie.51
Londyn, 3 listopada 1871
Dziś byli u mnie Skalski, Kostecki i Dąbrowski z wiadomością o otrzymaniu listu 
od Garibaldiego, w którym wzywa on emigrację polską do solidarnego 
współdziałania z Międzynarodówką i utworzenia w Polsce sekcji na wzór 
londyńskiej. W przyszły wtorek ma się odbyć spotkanie z Marksem; jeżeli stan 
mego zdrowia ulegnie poprawie, wezmę w nim udział. W związku z opozycją Ligi w 
Newcastle i niechęcią klasy robotniczej do polityki zasoby Międzynarodówki 
znajdują się w bardzo złym stanie, a zbiórka składek rozpocznie się dopiero po 
Nowym Roku. Spośród członków Izby Lordów wielu, zdając sobie sprawę z 
niebezpieczeństwa wpływu agitatorów Międzynarodówki, postanowiło utworzyć ligę, 
która zajmie się sprawami oświaty i poprawy bytu robotników. W akcji polepszenia 
bytu [robotników] wzięli
także udział najwięksi właściciele przedsiębiorstw przemysłowych, kracając dzień 
pracy oraz podwyższając zarobki. Było to wielkim ciosem dla rewolucji. Jednakże 
Marks, Odger i inni żywią nadzieję, iż nie zaspokoi to żądań robotników i przy 
pierwszej okazji agitacja przyniesie rezultaty. O tym, jak bardzo są pewni 
siebie, świadczy następujący fakt: od początku października w ujściu Tamizy stoi 
statek pod dowództwem przemytnika francuskiego i byłego członka Komuny, który 
kupuje proch, pistony i inną tego rodzaju amunicję. Statek ten ma podwójne 
ściany i inne skrytki i mimo nadzoru celników przeniesiono już i ukryto na 
statku około 50 pudów prochu. Sam widziałem kapitana statku i mam dokładne 
informacje, że zakup prochu itp. dokonywany jest z polecenia francuskiego 
Komitetu Międzynarodowego.52
Intrygi bonapartystów trwają nadal, dziś wieczorem w restauracji Charing Cross 
odbyło się pod przewodnictwem generała Fleury zebranie agentów. O godzinie 7 
wieczorem Fleury wyjechał koleją do Napoleona.
W ogóle jezuici i klerykałowie starają się o przywrócenie władzy Napoleona, 
licząc na to, że przy jego pomocy papież odzyska Rzym. Jest to ich główną 
troską. Jednakże, mimo wszelkich wysiłków księdza Podolskiego i innych 
klerykałów, emigranci polscy nie biorą udziału w intrygach Napoleona, z 
wyjątkiem dwóch — Sokołowskiego i Tomkowicza, którzy po przyjeździe do Paryża, 
gdzie znaleźli się bez środków do życia, zgodzili się za 500 franków na miesiąc 
przewozić do Paryża depesze bonapartystów.
Nawrót choroby płuc, spowodowany złą pogoda, pozbawia mnie możności bywania w 
klubach agitatorów, mam jednak nadzieję, że nie pozbawi mnie to możności 
okazywania Panu usług.
Kaczorowski i Nieczajew otrzymali po 500 rubli srebrem od Rosyjskiego Komitetu 
Rewolucyjnego w Petersburgu.
Kaczorowski, pod nazwiskiem Pomiana, nadal oszukuje ludzi. 18 października obito 
go na wiecu i jest do tej pory chory.
Londyn, 12 listopada 1871
Pertraktacje z K. Marksem dotyczące zjednoczenia emigracji polskiej z 
Międzynarodówką zostały odłożone do rocznicy 29 listopada, w czasie obchodu 
której zostanie podjęta ostateczna decyzja. Większość emigracji opowiada się za 
zjednoczeniem i nie ulega wątpliwości, że dojdzie ono do skutku.
Był u mnie dwukrotnie Oliver, sekretarz Rady Generalnej Międzynarodówki53, 
zapraszając na spotkanie z Marksem i innymi członkami [Międzynarodówki], 
jednakże ze względu na moją chorobę płuc spotkanie to odłożyliśmy.
Zrzeszeniem tutejszych robotników kieruje wyłącznie Rada Gene-
ralna Międzynarodówki. Nie ulega wątpliwości, że wie o tym tylko niewiele osób, 
i nawet p. Gladstone nie jest poinformowany, o czym miałem możność przekonać się 
osobiście przed jego wyjazdem do Niemiec. Mogę jednak Pana stanowczo zapewnić, 
że Międzynarodówka ma swoich agentów we wszystkich skupiskach robotniczych i 
miastach Anglii i kieruje ruchem [robotniczym]. Charles Dilke — poseł parlamentu 
wybrany przez Chelsea, otwarcie opowiedział się po stronie Międzynarodówki i 
wygłosił antymonarchistyczne przemówienie, przepowiadając nadejście republiki. 
Baron ten początkowo należał do umiarkowanych liberałów, a od niedawna przeszedł 
do obozu interna-cjonalistów. Jest to człowiek bardzo bogaty i krótkowzroczny; 
członkowie Międzynarodówki liczą na to, że uda się wyzyskać go do ich własnych 
celów.54
W gazetach rosyjskich i in. znajduje się wiele niewątpliwie pożytecznych 
informacji o rozwoju i działalności stowarzyszenia, których dostarczają Bakunin, 
Ławrow i inni w celu zaznajomienia młodzieży i robotników z zasadami i celem 
Stowarzyszenia Międzynarodowego. Żaden z księgarzy nie wie nic o wydanej w 
Londynie książce o Międzynarodówce, mimo że prowadziłem usilne poszukiwania. 
Zapewne była to pomyłka, chodzi widocznie o niewielką broszurę wydaną tutaj w 
związku z Komuną Paryską; broszurę tę przesłałem w swoim czasie, drugi 
egzemplarz znajduje się w papierach przekazanych Wielkiemu Księciu Konstantemu 
Nikołajewiczowi.
23 listopada [1871]
Od roku 1867 istnieje tutaj tajny Komitet Irlandzki w Clerkenwell pod wodzą 
Chaddocka i Murphy'ego, którzy postawili sobie za cel wywołanie powstania w 
Irlandii oraz zdobycie Kanady.
Znane Panu wydarzenia i niepowodzenia55 zmusiły ich do zmiany sztandaru i 
przyjęcia nazwy Powszechnej Ligi Republikańskiej zamiast fenian, ażeby przy 
pomocy zwolenników republiki urzeczywistnić swoje idee. Na początku sierpnia 
bieżącego roku na tajnym kongresie w Dublinie plan ten zaaprobowano i z 
inicjatywy Sullivana 15 września odbył się kongres w Londynie, w którym wzięli 
udział Francuzi, Niemcy i Polacy i po uchwaleniu statutu stowarzyszenie 
odrodziło się pod nazwą Powszechnej Ligi Republikańskiej. Szczególną uwagę 
zwrócono na Polaków i w końcu października znany demokrata K. Dąbrowski objął 
funkcję sekretarza do spraw Polski; za jego namową [do stowarzyszenia] 
przystąpiło około 60 emigrantów polskich. Marks starał się przekonać 
Dąbrowskiego, ale [ten] niezadowolony widocznie z powodu wybrania Żabickiego 
delegatem do spraw Polski, przeszedł do Ligi. W tych dniach na spotkaniu z 
Dawydowem dowie-
działem się o oburzeniu Marksa z tego powodu; Dawydow prosił mnie, abym napisał 
do Marksa i Dąbrowskiego. Załączam przy niniejszym odpowiedź Dąbrowskiego w 
oryginale56 oraz wydrukowany cyrkularz powszechnej Ligi Republikańskiej. 
Postaram się dostarczyć w przyszłości szczegółowych informacji.
Hr. Iliński został z rekomendacji Dawydowa przyjęty przez Marksa do jego 
kancelarii, aby prowadzić korespondencję z Rosjanami i Polakami.
Londyn, 27 listopada 1871
Załączając przy niniejszym oryginał listu K. Marksa57, mam zaszczyt prosić Pana 
o radę w sprawie przyszłego Stowarzyszenia Międzynarodowego, czyli Londyńskiej 
Rady Generalnej. Ode mnie zależy decyzja przyłączenia wszystkich emigrantów 
polskich do Stowarzyszenia Międzynarodowego lub Powszechnej Ligi 
Republikańskiej, która wprawdzie w chwili obecnej nie posiada szczególnego 
znaczenia, jednakże w przyszłości niewątpliwie je zdobędzie. Czy wyzyskać tę 
organizację przeciwko Międzynarodówce? Wpływy, jakie posiadani, dają mi możność 
nie tylko osiągnięcia tego celu, lecz nawet usunięcia Marksa z kie-rownictwa i 
ujęcia zarządu w swoje ręce , znam bowiem prawie wszystkich członków Rady, a nie 
są to ludzie dostatecznie przenikliwi. Muszę jednak znać ostateczną opinię Pana 
i zgodnie z nią postaram się działać. Cieszę się ogromnym szacunkiem A. M. 
Bradlaugha i innych, których głos w Radzie ma duże znaczenie. Zamiast uchodźcy z 
Paryża, komunisty Walerego Wróblewskiego, mogę wybrać człowieka bardziej nam 
oddanego i stopniowo przejąć władzę w swoje ręce. Oczywiście wymaga to dużego 
nakładu pracy i wydatków, ale pewien jestem, że wszystko to się opłaci. Proszę 
mnie łaskawie powiadomić, jaką wybrać drogę, aby obezwładnić naszych wrogów? 
Wpływy moje w Londynie rosną z każdym dniem i mam nadzieję, że mój udział 
przyniesie dużą korzyść.
Przy okazji uważam za konieczne powiadomić Pana, że szeregi partii 
republikańskiej w Anglii z każdym dniem rosną i jeżeli rząd nie przed-sięweźmie 
rozsądnych środków, za kilka lat ujrzymy republikę; kraj ten ze względu na swoje 
położenie geograficzne i bogactwo będzie schroniskiem dla wszystkich demokratów, 
socjalistów, komunistów i wszelkiego rodzaju obieżyświatów. Proszę mi wierzyć, 
że przewidywania moje oparte są na sprawdzonych danych. Od kilku tygodni 
„Internationale" wydaje czasopismo „Qui Vive!", o którym pisałem, załączam przy 
niniejszym wycinek. Niezależnie od organu francuskiego, noszą się oni z zamiarem 
wydawania [czasopisma] w języku angielskim i niemieckim. Bradlaugh wydaje 
„Reformer" oraz tygodnik „Reynolds Newspa-
per" — bardzo niebezpieczny ze względu na wpływy wśród klasy robotniczej.
We wszystkich większych miastach angielskich powstają kluby republikańskie, do 
których przystępują tysiące robotników. W. Gladstone i jego współpracownicy 
śmieją się z tego, ale są w wielkim błędzie. W roku 1861 w Corcku powstało 
stowarzyszenie fenian, a rząd dowiedział się o jego istnieniu dopiero po roku, 
kiedy cała prawie Irlandia pokryła się siecią spisku, którego ośrodki istniały 
już we wszystkich miastach. W tych dniach zamordowano w Dublinie jednego z 
najbardziej utalentowanych agentów policji, Talbota (który wykrył wiele tajemnic 
spisku), nie mówiąc już o innych sługach rządowych, których nie minęła śmierć. 
Jeżeli spisek irlandzki nie przeistoczył się w burzę, należy to przypisać 
jedynie temu, że w całej Irlandii w stowarzyszeniu fenian nie ma ani jednego 
mądrego i energicznego działacza. Nie chcę obarczać Pana szczegółowymi 
informacjami, które uzyskałem od centralnych naczelników okręgów londyńskich, 
uważam jednak za swój obowiązek zaznaczyć, iż są to osobnicy bardzo niskiego 
pochodzenia i prawie zupełnie bez wykształcenia. Uzupełnianie kadr, werbowanie 
rekruta i ćwiczenia policyjne trwają nadal, równocześnie jednak ani Gladstone, 
ani jego współpracownicy nie orientują się w sytuacji.
Londyn, 29 listopada 1871
Załączając przy niniejszym wycinek z czasopisma archeologicznego „Antiąuary", 
przedstawiający rysunek krzyża, który był własnością cesarzy bizantyjskich i św. 
Włodzimierza, mam zaszczyt prosić Pana o zaproponowanie Jego Cesarskiej Mości 
zakupienia tego skarbu. Krzyż ten nabyłem od krewniaka księcia Hamiltona. 
British Museum, W. Księżna Maria Nikołajewna i inne osoby wyrażały chęć 
odkupienia go ode mnie. Pan Grigorowicz również pragnął go nabyć, jednakże nie 
miał wystarczających środków, aby urzeczywistnić swe zamierzenia. Znajdując się 
w potrzebie, gotów jestem ustąpić go cesarzowi za 150 L. Sumę tę ofiarowywał mi 
p. Franks, naczelnik działu średniowiecznego w British Museum. Ponieważ krzyż 
ten ma ze względów religijnych ogromne znaczenie dla Rosji i stowarzyszenie 
archeologiczne „Antiąuary" opublikowało o nim wzmiankę, mam więc nadzieję, że 
Najjaśniejszy Pan raczy mi pomóc łaskawie i zakupi dla cerkwi wschodniej ten 
niezwykły klejnot.
W chwili obecnej pieniądze są mi bardzo potrzebne, ponieważ od Nowego Roku 
zmuszony będę zmienić mieszkanie, co wiąże się z wielkimi wydatkami. Miałem 
zaszczyt wysłać Panu dwa listy polecone z dokumentami. W tych dniach wyślę 
więcej szczegółów oraz sprawo-
zdanie z dzisiejszego zebrania, na którym zabiorą głos moi zaufani ludzie.
Oczekując Pańskiej odpowiedzi w sprawie krzyża św. Włodzimierza, mam zaszczyt 
pozostać
Pańskim uniżonym sługą.
P.S. Gdyby rząd pragnął zakupić krzyż, przekażę go do ambasady w celu przesłania 
przez kuriera. Pragnąłbym wiedzieć, komu przekazywać w ambasadzie papiery? Jest 
wśród nich wiele interesujących; proszę napisać o tym osobie zaufanej, nie 
podając mego adresu; jedynie w wypadku gdyby Mr Pierre lub ktoś taki przyniósł 
paczkę do wysłania do Petersburga — proszę ją przyjąć.
Równocześnie mam zaszczyt powiadomić, że 22 grudnia przenoszę się do nowego 
mieszkania i w związku z tym proszę listy wysyłać na adres: Mr P. A. 39, Great 
Russel street, Oxford street, W.C., London.
Przeprowadzka ta, spowodowana przebudową domu, kosztować mnie będzie ponad 100 
funtów, ponieważ trzeba będzie dokonać poważnego remontu, dlatego też będę Panu 
niezmiernie wdzięczny, jeżeli hr. P. A. Sz[uwałow] raczy zakupić krzyż 
bizantyjski dla Ermitażu lub cesarzowej, ponieważ Wielka Księżna M. N. 
zachwycała się nim i pragnęła go nabyć. Ustępuję go za cenę, którą ofiarowywało 
mi British Museum. Członkowie Komisji Archeologicznej ocenili go na 400 funtów. 
Jestem przekonany, że zakupienie go i wystawienie w Soborze zrobi furorę. Sam 
zapłaciłem ponad 100 funtów agentowi markiza.
Do 22 grudnia listy można adresować na stary lub nowy adres.
Z Krakowa wysłano Ignacego Maciejowskiego z tajnym poleceniem do Warszawy. Zdaje 
się, pisałem już o tym.
30 listopada [1871]
Wczoraj, 29 listopada, w tawernie w City odbył się obchód rocznicy powstania 
polskiego; zebrało się zaledwie około 50 osób i pułkownik Oborski zajął miejsce 
prezesa. W przemówieniu swoim wzywał on, by czyniono przygotowania do zbrojnego 
powstania, i radził wszystkim zapoznać się ze sztuką wojenną, bowiem, być może, 
już wkrótce wybije godzina powstania. Następnie wygłosił przemówienie W. 
Wróblewski (komunista), wzywając w imieniu Marksa wszystkich Polaków do 
zjednoczenia się z Międzynarodówką i wspólnego działania dla dobra ogółu. [K.] 
Dąbrowski wzywał także do połączenia się ze stowarzyszeniem republikańskim. 
Większość opowiedziała się jednak za połączeniem z ,,Internat[ionale]" i we 
wtorek, 5 grudnia, spotkam
się z polecenia stowarzyszenia z Marksem, o czym natychmiast Pana powiadomię. Na 
delegata wybrano Kosteckiego. Do działania nie przystąpię, póki nie otrzymam od 
Pana odpowiedzi na moje listy, ponieważ sprawa jest bardzo poważna.
6 grudnia 1871
W poniedziałek, 4 grudnia, wieczorem odbyło się walne zebranie członków 
Powszechnej Ligi Republikańskiej pod przewodnictwem Od-gera. Udział wzięło wielu 
emigrantów polskich i komunistów francuskich. Po nieudanym koncercie, 
zorganizowanym na rzecz klubu demokratycznego, który przyniósł bardzo niewielki 
dochód, wywiązała się kłótnia pomiędzy W. Osbornem, sekretarzem stowarzyszenia, 
i Odgerem, prezesem — z powodu pieniędzy. Od wymówek doszło do obelg, Odger 
zaczął wymawiać Osborne'owi skąpstwo i organizowanie spisku przeciwko 
demokracji. Osborne nazwał Odgera złodziejem itp.; wszystko to doprowadziło do 
ostatecznego zerwania i na życzenie większości termin śledztwa sądowego 
wyznaczono na 16 grudnia. Osborne, w chwili kiedy opuszczał salę, został 
kilkakrotnie uderzony, ale jako silny mężczyzna utorował sobie drogę pięściami. 
Wszyscy zwolennicy porządku cieszą się z tego powodu, gdyż Osborne był 
działaczem bardzo energicznym i środki, jakie podejmie przeciwko stowarzyszeniu, 
będą skuteczne. Gdyby rząd tutejszy potrafił wyzyskiwać sprzyjające warunki i 
postarał się wprowadzić zaufanych ludzi do wszelkich tajnych związków, a 
szczególnie do stowarzyszeń międzynarodowych, to z czasem miałby w ręku to 
skupisko włóczęgów; jeżeli natomiast nie podejmie skutecznych środków, za kilka 
lat w Anglii powstanie czerwona republika i wówczas Europa ujrzy skutki tych 
wydarzeń.
Spośród Polaków do Stowarzyszenia Republikańskiego wstąpili: K. Dąbrowski — 
sekretarz, L. Oborski — dymisjonowany pułkownik, M. Brzytwiński — felczer, N. 
Daniłowski — krawiec, A. Koziełł — żołnierz 1831 roku, Tomaszewski — krawiec, 
Gutkowski — złotnik z Warszawy, J. Cohen — Żyd z Płocka, Skalski — znany członek 
Komitetu, Poznański — z Królestwa Polskiego, i kilku innych; listę dostarczymy.
Do „Internationale" przystąpiły następujące osoby: Walery Wró-blewski — 
sekretarz, J. Kostecki — agent Komitetu Centralnego, były sekretarz, Konstanty 
Schmidt — handlarz starożytności, wybrany agentem, bardzo niebezpieczny, Julian 
Paluszkiewicz — agent, Kalk-stein — Żyd, L. Jakubowski — Żyd, krawiec, Jan 
Dobrzyński, Wysocki — zegarmistrz, hrabia Iliński, Turr, Janowski, Niedbalski — 
Żyd,
Biernacki, Salomon Mendelson — Żyd, Elżanowski, Zabiełło (?) z Paryża, nie znany 
nam, i wielu innych.
Przyjechał tutaj uchodźca z Paryża, niejaki Fontaine, agent Komuny Paryskiej, z 
listem od Polskiego Komitetu, prosząc, abym mu znalazł schronienie — odesłałem 
go do Marksa.
Proszę mnie łaskawie powiadomić, na czyje ręce przekazać listy i papiery, które 
pragnę wysłać w końcu grudnia.
8 grudnia [1871]
Zapewne wie Pan o tym, że Odger i inni agitatorzy przepowiadali we wrześniu na 
wielkim wiecu, że książę Walii nigdy nie będzie królem Anglii — smutna ta 
przepowiednia sprawdziła się, książę na łożu śmierci, a demokraci triumfują. 
Wprawdzie książę niewiele poświęcał czasu sprawom państwowym, prowadząc 
stosunkowo hulaszczy tryb życia, jednakże przyjaźniąc się z arystokratami, 
Wielkim Mistrzem Masonów, przy pomocy markiza Ripon i in. w razie konieczności 
znalazłby silnych sojuszników wśród masonów, których w Wielkiej Brytanii 
znajduje się około 7 milionów. Śmierć tego księcia stawia Anglię w sytuacji 
krytycznej, przybliża moment katastrofy i proklamowanie republiki 
demokratycznej. W wypadku śmierci królowej regencja stanowić będzie etap 
przejściowy do republiki, gdyż najwybitniejsi dostojnicy, jak Gladstone, 
Disraeli i inni — to staruszkowie, a nowe gwiazdy przechodzą jawnie lub po cichu 
do obozu republikańskiego.
W przyszły poniedziałek, 11 grudnia, wyznaczono termin walnego zebrania 
republikanów, na którym obecni będą Odger, Le Lubez, Marks, delegaci Powszechnej 
Ligi Republikańskiej, oraz emigranci polscy z [K.] Dąbrowskim i Kosteckim na 
czele. Tematem zebrania będzie omówienie statutu nowo powstałych sekcji 
republikańskich we wszystkich handlowych miastach i zakładach przemysłowych 
Anglii. Rząd nie potrafił skorzystać w swoim czasie z dogodnego momentu, by 
zniszczyć zło w zarodku, otworzył granice i dał schronienie zbiegłym komunistom, 
a obecnie stał się narzędziem w ręku agitatorów. Rewolucja dojrzewa w szybkim 
tempie mimo daremnych krzyków prasy konserwatywnej.
Pragnąc działać w miarę moich sił, postanowiłem utrzymać Dąbrowskiego na 
stanowisku sekretarza — delegata Powszechnej Ligi Republikańskiej, a Kosteckiego 
— Międzynarodówki;59 co się tyczy Wróblewskiego — wkrótce on również opowie się 
po naszej stronie. Z chwilą gdy siły obu partyj wyrównają się, wówczas wyzyskamy 
je dla rozniecenia wewnętrznych waśni; wprawdzie polscy emigranci na pewno nie 
uzyskają większości w Radzie, ale ich opozycja doprowa-
dzi nieuchronnie do waśni i walk wewnętrznych w łonie partii republikańskiej i 
utrudni im działanie. Bardzo szkodliwym apostołem stał się Schmidt, który obrany 
mistrzem masonów polskich całe dnie spędza nad rozpowszechnianiem zasad 
demokratycznych. Gdyby udało się ściągnąć go do Rosji, wówczas jego powrót 
stałby się niemożliwy. Zajmuje się on tutaj przekazywaniem najświeższych 
wiadomości do Paryskiego Komitetu Kwiatkowskiemu, Broniewskiemu i innym, 
używając sympatycznego atramentu. Zamierzam w przyszłym roku na początku wystawy 
uciec się do pewnego podstępu i jeżeli mi się to uda — wpadnie nam w ręce.
W przyszłą środę spotkam się z polskimi delegatami stowarzyszenia 
republikańskiego — szczegółowe informacje prześlę natychmiast.
12 grudnia 1871
Wpływy, jakimi się cieszę w środowisku emigrantów polskich i członków partii 
republikańskiej, a także moje wieloletnie doświadczenie i ostrożność w działaniu 
pozwalają mi kierować nimi bezpiecznie. [K.] Dąbrowski jest mi całkowicie oddany 
i wtajemnicza mnie we wszystkie sprawy; jest to bez wątpienia najmądrzejszy i 
najenergiczniejszy spośród wszystkich emigrantów. Co się tyczy Wróblewskiego, 
jest on nowicjuszem w tej sprawie, bezgranicznie oddany Marksowi, żyje na jego 
koszt, podobnie jak Iliński. Wysłałem do niego Dąbrowskiego i Kosteckiego i 
wyznaczyliśmy termin spotkania, jednakże w związku z chorobą musiałem je 
odłożyć. Nie byłoby mi trudno usunąć Wróblewskiego i zająć jego miejsce.60 
Jednakże rozważywszy skutki, jakie może to przynieść, odrzuciłem tę propozycję 
emigracji polskiej. Wróblewski pozostanie na swoim stanowisku pod warunkiem, że 
będzie kierował się moimi radami i przekazywał mi szczegółowe informacje.
Ze względu na to, że zajmuję się sprawami handlowymi i dzięki temu nawiązuję 
bliskie stosunki z arystokratami, udział mój w charakterze członka w Radzie 
Międzynarodówki przyniósłby dużą szkodę. O wiele wygodniej i pożyteczniej jest 
działać za parawanem. W ten sposób Powszechna Liga Republikańska i 
Międzynarodówka będą w miarę możliwości podporządkowane mojemu wpływowi.
Aby skuteczniej dopiąć celu, poleciłem Dąbrowskiemu przygotować artykuł, w 
którym zajmie on stanowisko opozycyjne wobec Marksa, ażeby usunąć go od 
kierownictwa sprawami polskimi i rosyjskimi. Artykuł ten ukaże się w nowym 
demokratycznym organie polskim, który zamierzają wydawać Drozdowski i 
Wierzbicki, i zbierają obecnie zgłoszenia prenumeratorów.61 W piśmie tym wezmę 
udział i postaram się odnowić stare waśnie, jak to robiłem w latach ubiegłych. 
Byli u mnie dziś Dąbrowski i Kostecki z raportem doty-
czącym wczorajszego zebrania republikanów w City na 142 Old street City, na 
którym Bradlaugh miał wykład o komunizmie, gromił Thiersa i wymyślał na rząd. 
Marks nie był obecny z powodu choroby, Wró-blewski również. Jutro Drozdowski i 
Dąbrowski wybierają się do City do Triibnera, aby pertraktować z nim o wydawanie 
polskiego pisma. Z całą pewnością im odmówi.
Jak mi się wydawało, ani Dąbrowski, ani większość ligi republikańskiej nie darzą 
sympatią Marksa, dlatego też postanowiono wprowadzić jak najwięcej członków 
spośród emigrantów polskich, ażeby przy współdziałaniu ich i komunistów 
francuskich zażądać od Marksa zrzeczenia się kierownictwa nad organizowaniem 
gmin w Rosji i Polsce. Na nieszczęście nie ma żadnego Rosjanina pod ręką. 
Nieczajew, jak Panu wiadomo, został razem z Sieriebriannikowem usunięty z 
Centralnego Komitetu Londyńskiego i klubu w Genewie, toteż w chwili obecnej 
znajduje się on w czarnej rozpaczy i nędzy. Gdyby więc udało się nam usunąć 
Marksa z Rady do Spraw Polski i Rosji, bowiem Wró-blewski jest jego alter ego — 
sprawy przybrałyby inny obrót i główne nici dostałyby się w nasze ręce.
Do chwili obecnej wszystkie te stowarzyszenia nie przedstawiają wielkiego 
niebezpieczeństwa. Panuje w nich ferment, nieład, agenci jeżdżą po miastach, 
tworzą gminy, kluby, rozciągają sieć na całą Anglię, podburzają robotników, by 
żądali podniesienia płacy i skrócenia godzin pracy, jednym słowem, przygotowują 
przyszłą rewolucję. Rząd, a raczej Gladstone, nie umiejąc zapobiec temu we 
właściwym czasie, teraz traci głowę i nie wie, co robić. W Szkocji markiz Lorn, 
a właściwie Morslay, Derby i markiz Salisbury utworzyli opozycję i starają się 
pozyskać robotników poprzez obietnice. Jednakże mające miejsce w całej Anglii 
spiski republikańskie robotników oraz strajki dały swe rezultaty i poczynając od 
Newcastle aż do Edynburga cały proletariat uległ wpływowi reformistów. Tutejsze 
duchowieństwo starało się również w kazaniach odstręczać od zjednoczenia z 
Międzynarodówką, ale nie udało im się to, a wielu księży ucierpiało za swą 
zbytnią gorliwość, ponieważ ich pobito. W tych dniach w Brompton tak pobito 
tamtejszego wikariusza za wygłoszenie kilku słów przeciwko republikanom, że 
życiu jego grozi niebezpieczeństwo. Jak Panu wiadomo ze statutu, członkowie 
obowiązani są donosić Radzie o wszystkich osobach i artykułach wymierzonych 
przeciwko Międzynarodówce; obecnie zorganizowano już policję w celu śledzenia 
przeciwników, a wkrótce ujrzymy na pewno zabójców, oczywiste bowiem jest 
przejście do metod karbonariuszy. Wszyscy członkowie Rady są to łotry 
zasługujące na szubienicę, akceptują oni wszelkie środki. Wielu młodych ludzi z 
bardzo porządnych rodzin przyłączyło się do nich i wzorem Ch[arlesa] Dilke, 
członka parlamentu, służą im słowem i kieszenią. Rok przyszły będzie bardzo 
ważny, bowiem wyznaczono w tym
terminie zjazd kongresu, aby dokonać ostatecznej organizacji i rozpocząć 
działania.
[Dopisek nadawcy na marginesie:] W związku z artykułem o zajściu, jakie miało 
miejsce pomiędzy Odgerem i Osborne'em, postanowiono na przyszłość usunąć 
dziennikarzy z wieców. W Londynie nie ma portretu Marksa w sprzedaży, ale 
postaram się zdobyć go za pośrednictwem jego przyjaciół.
28 grudnia 1871
Przeniosłem się na nowe mieszkanie, w związku z czym poniosłem ogromne wydatki. 
Mam nadzieję, iż do końca stycznia urządzę się jak należy. Mam duży pokój 
przeznaczony na ogólne zebrania z działaczami oraz wszystko, co jest ku temu 
niezbędne. Mam nadzieję, iż nie odmówi mi Pan pomocy w sprawie krzyża, będzie to 
dla mnie wsparciem w chwili obecnej i ucieszy cesarza, gdyż tego rodzaju 
klejnoty nabyć można ogromnie rzadko.
Spotkania z głównymi działaczami oraz korespondencję przerwałem aż do 
całkowitego urządzenia się. Nowości mało. W związku ze świętami Bożego 
Narodzenia i Nowego Roku wszystkie sprawy zawieszono. W. Wróblewski przysłał do 
mnie swego adiutanta Jakubowskiego przepraszając, że nie może mnie odwiedzić z 
powodu choroby, gdyż rany otrzymane w czasie bitew, jakie toczyli komunardzi, 
odnowiły się i leży w łóżku. Jan Kostecki został przez Marksa ostatecznie 
wybrany agentem do Galicji i byłego Królestwa Polskiego.62 Wyjazd jego 
wstrzymano do przyszłego roku. Jego portret jest Panu znany. Choroba księcia 
Walii, która według wiarygodnych informacji nie była niebezpieczna i w pewnej 
mierze została pomyślnie wyzyskana przez dwór w celu wzbudzenia sympatii do 
rodziny królewskiej, przyniosła nadspodziewane rezultaty. Demokraci i 
republikanie ponieśli klęskę, z której nie podźwigną się szybko, i zaprzestali 
wszelkich wieców. Dickson i Beales odbyli spotkania z demagogami polskimi. 
Kostecki również był u nich i u Richardsona i prowadził pertraktacje na temat 
wyjazdu do Polski w celu prowadzenia propagandy oraz utworzenia sekcyj 
republikańskich, a w istocie Międzynarodówki. Krążą pogłoski, iż w Galicji na 
czele Międzynarodówki stoi ks. Leon Sapieha.63 Proszę zwrócić na to uwagę rządu 
austriackiego; bez trudu mogę zdobyć na to dowody od Kosteckiego. Nowy adres 
przekazałem w poprzednim liście.
18721
Londyn, 12 stycznia 1872
Doktor Kaczorowski zlikwidował swe sprawy handlowe na Fenchurch street, oszukał 
wielu rosyjskich i angielskich kupców (w tej liczbie naciągnął także mnie na 25 
funtów) i zwiał z kantoru nie zapłaciwszy gospodarzowi domu. Przeniósł się 
następnie na 38 Broad street, Buildings, gdzie zamierza kontynuować swe 
złodziejskie machinacje. W „Timesie" ukazał się skierowany przeciwko niemu 
artykuł, ostrzegający kupców angielskich, by nie powierzali mu żadnych 
handlowych operacji. Domyślam się, iż właśnie ten artykuł spowodował jego 
ucieczkę z kantoru. On również wstąpił do Międzynarodówki.2 Ostami jego list 
zostanie w tych dniach przekazany p. Bartholomay celem przesłania. Z Warszawy 
wrócił do Galicji S. Bieńkowski, były sekretarz3, obecnie przebywa on we Lwowie 
w domu A. Kulwiecia — kontrolera rady miejskiej we Lwowie. Napisał on do 
Komitetu z prośbą o wydanie mu zaświadczenia, które zostało dziś wysłane do 
Lwowa, iż pełnił funkcję sekretarza.
A. Dawydow przebywa w Londynie i utrzymuje stały kontakt z Marksem i innymi4. 
Widziałem go ostatnio — jest bardzo zajęty sprawami rozwoju sekcji 
Międzynarodówki w Rosji. Obecnie organizują oni dwie kolonie rewolucyjne w 
Galicji, skąd mają zamiar rozsyłać ich do południowej Rosji — jest to główna 
idea Wróblewskiego. Liczą na wielu agentów na Ukrainie.
Wysłałem 1 numer organu emigracji londyńskiej5, który zawierał mój artykuł 
wymierzony przeciwko Marksowi6 oraz odpierający [moje zarzuty] artykuł 
Wróblewskiego7. Zamierzam wziąć aktywny udział we współpracy [z pismem] i liczę 
na to, iż artykułami naszymi zlikwiduję wpływ tego czasopisma i spowoduję jego 
upadek.
Należałoby dla dobra ogólnego wybrać osobę godną zaufania, pochodzenia czysto 
rosyjskiego, na stanowisko sekretarza przy tutejszymi konsulacie, gdyż obecny 
sekretarz, który jest na pół Anglikiem, przyjaźni się z Kaczorowskim i innymi 
emigrantami i często udziela im
informacji o tajnych papierach lub podaje adresy osób przyjeżdżających.8
2 stycznia odbyło się walne zebranie członków Międzynarodówki w sali rady, 256 
High Holborn, W.C. Przewodniczył obywatel Jung. Na zebraniu tym był również 
Marks. Odczytano sprawozdanie z manifestacji zorganizowanej w Nowym Jorku dla 
uczczenia pamięci ko-munardów. 17 grudnia zebrało się tam ponad 10 tysięcy 
członków Międzynarodówki, na ich czele szła orkiestra i oddział lekkiej 
kawalerii, sztandary różnych sekcji Międzynarodówki oraz batalion fenian. Z tyłu 
jechał katafalk z nazwiskami: Ferri, Rossell, Cremieux i in. Za nim w karetach 
jechali O'Donovan Rossa i generał Lyon, po nich szła procesja kobiet należących 
do Stowarzyszenia Międzynarodowego. Następnie odczytano sprawozdanie o rozwoju 
sekcji [Międzynarodówki] we wszystkich przemysłowych miastach Anglii i Szkocji. 
Sprawozdanie z Danii było zadowalające. Ostatnio przystąpiło do sekcji ponad 5 
tysięcy członków.9 Wywołało to duże zaniepokojenie w rządzie duńskim, który 
stara się wszelkimi sposobami zdławić powstające organizacje. Nowe instrukcje 
zostały wysłane do Kopenhagi.
Następnie [K.] Dąbrowski jako delegat-sekretarz Ligi Republikańskiej zwrócił się 
z prośbą o przyjęcie członków Ligi Republikańskiej do Rady Międzynarodówki, ale 
propozycja jego nie spotkała się z aprobatą i na życzenie Marksa [decyzja w tej 
sprawie] odłożona została do następnego zebrania w lutym. Obywatel Frankel 
złożył sprawozdanie o manifestacji socjalistycznej we Wiedniu; liczy [on] na to, 
że wkrótce cała Austria pokryta zostanie siecią sekcji Międzynarodówki.10 
Następnie Wróblewski zawiadomił obecnych o otrzymaniu wiadomości z Krakowa, iż 
tamtejsze organizacje demokratyczne opowiedziały się po stronie Międzynarodówki, 
a także o powstaniu tam trzech sekcji liczących około 400 członków. Arystokracja 
austriacka usiłuje przeszkodzić, ale nie uda się jej wstrzymać rozwoju ruchu. 
Następnie Marks zwrócił uwagę zebranych na Rosję, z którą wiąże nadzieje na 
obfite plony. Zebranie zakończyło się około pierwszej w nocy.
Londyn, 18 stycznia 1872
Papiery przekazane zostały p. Bartholomay. Część pozostawiona dla ułatwienia 
uzyskania koniecznych informacji i zawierania stosunków zostanie wysłana w 
terminie późniejszym. Odbyła się tu manifestacja partii konserwatywnej w maneżu 
księcia Wellingtona w dzielnicy Chelsea. Jednakże ten pomysł, inspirowany przez 
księcia Wellingtona, księcia Marlborough i innych, nie tylko nie przyniósł 
żadnej korzyści, ale jeszcze zaszkodził sprawie ogólnej. Tutejsi konserwatyści, 
podobnie jak francuscy, pozbawieni są zupełnie zdrowego rozsądku i zamiast tego, 
by za pomocą gazet i prasy niweczyć projekty demago-
gów, idą za ich przykładem i organizują wiece oraz rozruchy. Z załączonego 
poniżej wycinka dowie się Pan o dramatycznym epilogu całego tego 
przedsięwzięcia. Marks i Odger są ogromnie zadowoleni i rozesłali już 
zawiadomienie o tym wydarzeniu.
Ostatnio przybył tutaj znany awanturnik Rafał Tugenhold, Żyd warszawski, 
występujący pod nazwiskiem Polesa; uczestniczył on w ekspedycji Łapińskiego w 
Danii, a następnie w Szwecji, był agentem Komitetu Centralnego, działał w 
Komunie, a obecnie zamierza ogłosić w prasie londyńskiej tajemnice Thiersa. 
Słotna pora przerwała publiczne zebranie demagogów w Londynie, a klub polski do 
tej pory nie podjął decyzji o ostatecznym przyłączeniu się do Międzynarodówki. 
Uważam za swój obowiązek wymienić następujących nowych adeptów: doktora 
Wielobyckiego, Sadowskiego, Koziełła, Jaworowskiego, Cohena oraz jeszcze dwóch 
Żydów z Płocka.
Do tej pory za pośrednictwem naszych agentów udaje się nam powstrzymać większość 
[emigrantów] od zjednoczenia z Międzynarodówką, a to dlatego, iż Marks mówił 
Wróblewskiemu o swym zamiarze zorganizowania w Londynie sekcji [polskiej], z 
chwilą gdy stowarzyszenie liczyć będzie stu Polaków, a następnie wysłać 
emisariuszy do Galicji i Rosji. W Poznańskiem utworzono już dwie sekcje 
wyłącznie wśród robotników. Kaczorowski wstąpił do Ligi Republikańskiej i 
współpracuje z Dąbrowskim. Zamierzają oni wysłać agentów do Moskwy w czasie 
Wystawy Światowej. Wiem o tym z całą pewnością.
P.S. Pragnąłbym otrzymać wiadomość o sprawie krzyża bizantyjskiego.
Londyn, 29 stycznia 1872
Przybyli tutaj delegaci z Niemiec, Austrii, Włoch i Belgii w celu ostatecznego 
sformułowania statutu oraz innych ustaw Stowarzyszenia Międzynarodowego. W 
związku z tym we wtorek odbyło się walne zebranie rady generalnej w domu na High 
Holborn 256. Przewodniczył Serraillier, dawny członek Komuny Paryskiej. Karol 
Marks zawiadomił obecnych, iż w Chemnitz (w Saksonii) odbył się kongres, na 
którym było obecnych 120 delegatów reprezentujących 66 miast.11 Wszyscy 
jednomyślnie zaaprobowali założenia organizacyjne Stowarzyszenia 
Międzynarodowego oraz rezolucje Kongresu Londyńskiego.
Następnie odczytano sprawozdanie Wróblewskiego, który na skutek choroby nie mógł 
referować osobiście, o szybkim rozwoju sekcji [Międzynarodówki] w Krakowie, 
Lwowie i Wieliczce, a także w Poznańskiem. Engels powiadomił obecnych, iż 
otrzymał wiadomości z Turynu o pomyślnym rozwoju Międzynarodówki mimo 
przeciwdziałania ze
strony rządu i prasy. W Rzymie, jak dotąd, powstały tylko dwie sekcje. W Belgii 
wszystkie kopalnie i koleje stanowią ogniwa sieci tworzonej przez 
Międzynarodówkę. Obecnie zwrócono uwagę na sprawę utworzenia gęstej sieci [kół] 
w miastach. W Niemczech sprawy rozwijają się pomyślnie i w samym tylko Berlinie 
znajduje się około 5 tysięcy członków, natomiast we Frankfurcie utworzono 
dotychczas tylko dwie sekcje. Szczególną uwagę zwrócono na Alzację i Lotaryngię.
Delegaci, którzy się tu zjechali, obecni byli na tym zebraniu, ale nie zabierali 
głosu. W celu ostatecznego przedyskutowania poszczególnych zagadnień odbywały 
się u Marksa tajne zebrania.
Zamierzano tu zorganizować potężną manifestację dla uczczenia tysiąclecia 
Polski, ale przeszkodziliśmy temu.
24 stycznia przebywał w Londynie agent Międzynarodówki, Julian Paluszkiewicz12, 
i oświadczył, że na początku maja wyjeżdża na Ukrainę do majątku hr. Branickich 
— Białej Cerkwi, gdzie ma przyjaciół i skąd zamierza rozpocząć swą działalność. 
Nie ulega wątpliwości, że jest to jeden z najniebezpieczniejszych agitatorów. 
Przebywa obecnie w Sheffield i koresponduje z Marksem.
Stan mego zdrowia uległ poprawie i mam nadzieję, iż będę mógł wziąć udział w 
tajnych naradach u M[arksa], na które mnie zapraszano.
4 lutego 1872
Przyjechali tutaj polscy delegaci ze Szwajcarii i Paryża w celu ułożenia 
jednolitego statutu Międzynarodówki. W sobotę mieli oni spotkanie z Marksem i 
Wróblewskim. We środę będą u mnie. Pragnieniem wszystkich emigrantów jest 
zorganizowanie sekcji w zachodnich guberniach Rosji. Wielu wyraziło gotowość 
udania się tam, ale Marks nie dysponuje dostatecznymi kwotami pieniężnymi, 
potrzebnymi dla ich wysłania, toteż wszystko zostało odłożone do wiosny.
Czartoryski wezwał swoich zwolenników do Paryża, gdzie zamierza ich użyć dla 
propagandy na korzyść orleanistów. Mówią, iż pomiędzy nim i [ks.] d'Aumale 
zawarty został sojusz, którego celem jest wyzwolenie Polski13; zapewniają nas o 
tym Szulczewski i Podolski. Francuscy orleaniści również pojechali do Paryża. 
Dni Thiersa są policzone. Polacy również wiążą wielkie nadzieje z orleanistami.
Przebywa tutaj kapitan-inżynier Mikołaj Lewaczew, mówi trochę po polsku. Widywał 
się z niektórymi emigrantami polskimi i w rozmowach krytykował naszego Monarchę. 
Podając to do Pańskiej wiadomości uważam za swój obowiązek donieść, że jest on 
przekonań skrajnie czerwonych i wysyłanie tego rodzaju osób za granicę może mieć 
bardzo szkodliwe skutki. Jego słowa o Monarsze były do tego stopnia
zuchwałe, iż nawet właściciel hotelu, w którym on mieszka, Polak Jeleński, 
stanął w obronie cesarza. Przybył tutaj niejaki Pietrow z listem polecającym od 
Bakunina.
Londyn, 7 lutego [1872]
Komitet „Związku Ludu Polskiego"14 wraz z Centralizacją Komitetu Londyńskiego 
pod moim kierunkiem postanowił uczcić zebraniem wieczornym w White Horse na 
Theobald's Road rocznicę Kopernikowską; przybyć mają tu delegaci masonerii, 
prasy i Międzynarodówki — Marks i Wróblewski. Chcieli oni zorganizować pochód i 
zaprosić członków Geograficznego i Astronomicznego Towarzystwa, lecz odradziłem 
im. Postanowiono wysłać telegramy do Torunia i Poznania i najprawdopodobniej 
także artykuły do gazet. Artykuły te — wymierzone wyłącznie przeciwko Niemcom, 
zamieszczone będą w prasie angielskiej, polskiej i francuskiej. Nie wiadomo, 
jaką rolę odgrywać będzie Marks, obiecał jednak, że na wiecu będzie obecny. 
Przypuszczam, iż Panu wiadomo, że na kongresie w Hadze postanowiono przenieść 
centralny zarząd Międzynarodówki do Nowego Jorku, oraz że Marks usunięty został 
z kierownictwa. Utworzył on wobec tego tutaj osobny komitet i stara się 
przeciwdziałać komitetowi nowojorskiemu.15 Należy spodziewać się wkrótce 
konfliktu, gdyż komitet szwajcarski nie chce przyłączyć się do Marksa.16 Wojna z 
Chiwąpasjonuje emigrację.
14 lutego [1872]
Mimo naszego sprzeciwu partia starych demokratów postanowiła utworzyć komitet 
dla uczczenia setnej rocznicy rozbioru Polski. 8 lutego wysłano okólnik 
(załączony niniejszym w oryginale)17, a 10 lutego o godzinie 9 wieczór w 
mieszkaniu Wróblewskiego zebrało się około 120 osób.
L. Oborski odczytał przemówienie pióra [K.] Dąbrowskiego i wezwał do wybrania 
członków komitetu oraz sporządzenia listy sum ofiarowanych na rzecz zamierzonego 
przedsięwzięcia. Wróblewski również opowiedział się za zorganizowaniem 
uroczystości, obiecał pomoc ze strony Stowarzyszenia Międzynarodowego. Jedni 
żądali zorganizowania publicznego pochodu, inni opowiadali się za wiecem w 
tawernie i wydrukowaniem [artykułów] w gazetach. Przedstawiciel partii 
Czartorys-kiego — Jankowski, oświadczył, iż Polska odzyska niepodległość dzięki 
wstawiennictwu Francji i Anglii, ponieważ książę Czartoryski jest spokrewniony z 
francuską rodziną królewską, i radził wszystkim zjednoczyć się pod sztandarami 
Czartoryskiego. W odpowiedzi na to wezwą-
nie rozległy się okrzyki, złorzeczenia i Jankowskiego omal nie wyrzucono za 
drzwi.
Anglia zajęta konfliktem z Ameryką o „Alabamę"18 nie zwraca uwagi na ich wiece i 
wrzawa przez nich podniesiona nie da żadnych rezultatów.
Kapitan Mikołaj Lewaczew przebywa ciągle jeszcze w Londynie. Uwagę społeczeństwa 
przykuwa sprawa zabójstwa Bauera, który przybył tu z Moskwy na spotkanie z 
dyrektorem Kompanii Gazowej, szczegóły są Panu z pewnością znane z „Timesa"; nie 
jest to pierwszy wypadek niemal jawnego mordowania swych zwolenników przez 
tutejsze tajne organizacje, nie mówiąc już o fenianach. W tych dniach znaleziono 
w City człowieka zamordowanego, przy nim zaś pieniądze i papiery. Podejrzenia 
padły na stowarzyszenie „Buffalo", które rozwinęło się znacznie w ostatnim 
okresie i stosowało akty terroru wobec własnych adeptów.
Wiec, a właściwie manifestacja na Trafalgar Sąuare zorganizowana przez 
Międzynarodówkę nie udała się na skutek słotnej pogody. W zerwanie Anglii z 
Ameryką nikt nie wierzy.
Agent Komuny Paryskiej, były pułkownik, znany morderca Le Roux, otworzył tutaj 
sklepik z wyrobami zegarmistrzowskimi na 13 Mortimer street, Cavendish Sąuare.
Przybył tutaj niejaki Wierietiennikow — wielki demagog; obecnie wyjechał do 
Prus.
24 lutego [1872]
Dopiero wczoraj wróciłem z Sheffieldu, gdzie odbyło się zebranie delegatów Ligi 
Polskiej, mające na celu omówienie zorganizowania potężnej manifestacji w 
Londynie dla uczczenia setnej rocznicy rozbioru Polski.
Usiłowałem temu przeszkodzić wszelkimi siłami, lecz większość, a zwłaszcza 
sekcja demokratyczna oraz Międzynarodówka z Wróblew-skim na czele, zaprosiła 
wszystkich hersztów republikańskich. Zaproszenia dla baroneta Dilke, Bealesa, 
Dicksona, Richardsona, Odgera, Marksa i jeszcze wielu innych zostały już 
wysłane. Są to wezwania w sprawie restauracji Królestwa Polskiego. Nie 
postanowiono nic konkretnego w sprawie manifestacji. Jedni domagają się terminu 
majowego, inni sierpniowego. Reprezentanci poszczególnych guberni dawnej Polski 
mieć będą sztandary o charakterze alegorycznym i odpowiednie stroje. Powołano 
dwa komitety do zbiórki składek.
Usiłowałem zdobyć portret Marksa, lecz ten oświadczył stanowczo, że nie ma 
żadnego, widocznie boi się. Nie jest wykluczone, że z biegiem czasu uda mi się 
skłonić go do sfotografowania się.
Jestem teraz na tropie potężnego spisku, mającego na celu zabójstwo monarchów 
Rosji, Austrii i Prus. Plan spisku [powstał] w Paryżu, agenci wszakże byli już 
tutaj i usiłowali zwerbować łotrów wśród tutejszych emigrantów, obiecując 
chętnym 2000 franków za przejazd do określonego miejsca. Przybyli oni incognito 
z poleceniami od Komitetu Francusko-Polskiego w Paryżu dla [Teofila] 
Dąbrowskiego i [Klemensa] Wierzbickiego, odbyli spotkanie z Wróblewskim i 
starali się wyszukać odpowiednich ludzi. Dobrzański i Kostecki otrzymali po 120 
franków i wciągnięci zostali na listę kandydatów. Nie ulega wątpliwości, iż 
francuska partia paryskich komunistów w swym dążeniu do przewrotu w Europie i 
zrzucenia z siebie jarzma niemieckiego zamierza zorganizować bandę morderców. 
Kwiatkowski, Amborski i Mazurkiewicz przebywają w Paryżu; sądzę, że są 
wtajemniczeni w tę intrygę.
W sprawie osób znajdujących się w Ameryce:
Julian Drozdowski — agent Mierosławskiego;
Doktor Mackiewicz — [agent] partii Czartoryskich;
Antoni Giedroyć — również [agent] partii Czartoryskich;
Małachowski — agent zatrudniony początkowo przy przewozie wydawnictw Hercena, a 
później broni, podejrzewany jest tutaj o utrzymywanie kontaktów z naszym rządem;
Krzyżanowski — Żyd, wplątał się tutaj w sprawę fałszerstwa;
Krzemiński — nieznany tutaj.
28 lutego [1872]
Wspaniałość manifestacji z okazji powrotu do zdrowia księcia Walii przeszła 
wszelkie oczekiwania, partia konserwatywna nie szczędziła pieniędzy i rezultaty 
będą ogromne.
Tutejsi demagodzy otrzymali cios, który obezwładni ich na długo. Dziś rano 
wysłany został do wszystkich sekcji Międzynarodówki okólnik zabraniający 
organizacji wszelkich wieców publicznych do czasu, póki nie uspokoi się agitacja 
rojalistów. W dzielnicy Holborn koło Tamizy w czasie przejazdu królowej rozległy 
się wrogie okrzyki, jednakże policja i obywatele natychmiast zaprowadzili 
spokój. W ogóle choroba i powrót do zdrowia księcia wywarły niespodziewanie 
dobroczynny wpływ i obecnie republikanie starają się wszystkie wysiłki skierować 
na miasta przemysłowe i sprawę wyboru swych przedstawicieli do parlamentu. 
Emigranci polscy zamierzali posłać delegację z listem do księcia, ale odradziłem 
im, nie chcąc znowu występować na arenie publicznej, i projekt nie doszedł do 
skutku.
Pomiędzy [K.] Dąbrowskim i Wróblewskim zaszły nieporozumienia i jeżeli opowie 
się za tym większość — Wróblewski będzie zmuszony przekazać zajmowane dotąd 
stanowisko Dąbrowskiemu, mimo protekcji
doktora Marksa. Wróblewski dąży do tego, by podporządkować Londyńskiemu 
Centralnemu Komitetowi Międzynarodówki sekcje w Paryżu, Genewie i Liege, czemu 
sprzeciwiano się dotychczas. Celem ich jest stopniowe zorganizowanie sekcji w 
Poznańskiem i Galicji i w ten sposób przeniknięcie do Rosji z dwóch stron. 
Niepowodzenia w Lipsku19 oraz środki przedsięwzięte przez Bismarcka nie 
odstraszają ich .
Od pewnego czasu tutejsze gazety poświęcają wiele miejsca Rosji oraz szczegółom 
podróży Wielkiego Księcia Aleksego do Ameryki — w ogóle w wyższych sferach 
społeczeństwa sympatie do Rosji wzrosły. Wyroby rosyjskie, a w szczególności 
starorosyjskie znajdują tutaj wielu amatorów i szacowane są wysoko.
Załączam niniejszym dwa wycinki z czasopism.
2 marca [1872]
Zaniechano chwilowo wydawania tutejszego organu demokracji „Nowiny". Uczyniłem 
wszystko, aby osłabić wpływy tego pisma, a następnie je zlikwidować. Dla 
osiągnięcia tego celu przedsięwziąłem, co następuje:
Za pośrednictwem znajomego nam pracownika poczty głównej uzyskaliśmy zakaz 
rejestracji, bez której nie można wysyłać ani za granicę, ani [na terenie] kraju 
prasy periodycznej po taryfie ulgowej. Zmniejszyłem [w ten sposób] liczbę 
prenumeratorów i korespondentów, i wreszcie za pośrednictwem zarządzającego 
fabryki Parken uniemożliwiłem im otrzymywanie papieru na kredyt. W ten sposób 
zadany został decydujący cios. Jutro odbędzie się wiec, na którym omówione 
zostaną środki umożliwiające dalsze wydawanie gazety. Istnienie czasopism i 
wydawnictw na emigracji jest zjawiskiem wielce szkodliwym, stwarza bowiem więź 
łączącą, zbiegów i rodzi niebezpieczne nastroje wewnątrz kraju. Emigracja 
pozbawiona gazet i jawnie działających organizacji nie odgrywa żadnej roli 
zarówno w kraju, jak i poza jego granicami.
Ostatni numer tutejszej gazety przygotowany jest do druku i zawiera między 
innymi list Wł. Mickiewicza do Wł. Czartoryskiego w sprawie kozaków sułtańskich 
oraz Czajkowskiego ; doniesiono nam o treści tego listu — wznowi on stary zatarg 
z Czartoryskim, który korzystając z pokrewieństwa swego z Orleanami ogłasza się 
wyzwolicielem Polski, opowiada za sojuszem między Włochami, Austrią i Francją. 
Jego agenci, tacy jak Klaczko22 i inni, zajmują wysokie stanowiska w 
administracji cesarstwa austriackiego.
Otrzymaliśmy z Paryża wiadomość o wyjeździe wielu emigrantów do Galicji i Rosji, 
zarówno takich, którzy skorzystali z amnestii, jak i takich, którzy nie 
korzystają z niej; tutejsi emigranci są bardzo niezadowoleni, zmniejszenie 
bowiem liczebności emigracji osłabia ich siły.
Wielu tutejszych emigrantów zamierza również wyjechaćprzy pierwszej nadarzającej 
się okazji.
Staruszek Marks wyjeżdża do Sheffield na zjazd robotniczy. W następną niedzielę, 
10 marca, ma się odbyć potężna manifestacja w Hyde parku. Około 200 delegatów z 
różnych sekcji zebrało się w czwartek wieczorem w tawernie „White Horse" na 
Castle street pod przewodnictwem M. Odgera. Postanowiono zaprotestować przeciwko 
wprowadzeniu ustawy „Parks Regulation Bili". Ten pomysł Gladstone'a wielce im 
nie przypadł do smaku. Nie wiadomo, jakie środki zastosuje rząd; przeciwnicy 
jego postanowili siłą dopiąć swego celu.
Propaganda Odgera w Kingston nad Tamizą nie odniosła skutku, partia 
antyrepublikańska wybiła okna w sali posiedzeń i zmusiła republikanów do 
szukania ratunku w ucieczce.
Jan Kostecki w następnym miesiącu wyjeżdża z Londynu do Paryża, a stamtąd do 
Galicji i Warszawy.
Propozycja Marksa i Wróblewskiego mająca na celu utworzenie niezależnej Ligi 
Słowiańskiej23 nie spotkała się dotychczas z wielkim zainteresowaniem.
15 marca [1872]
Jan Kostecki wyjeżdża jutro, w sobotę 16 marca, do Paryża, a stamtąd do Galicji 
i Warszawy. Odbywał on niejednokrotnie narady z K. Marksem i został jego agentem 
dla organizacji sekcji w południowych guberniach Rosji. Dałem mu także pieniądze 
na drogę oraz mały złoty pierścień z wyrytym w granacie wizerunkiem cesarza 
Augusta. Załączam do niniejszego rysunek pierścienia — przy pomocy tego znaku 
szczególnego łatwo będzie go zdemaskować, zna Pan przy tym jego rysopis. Jest 
średniego wzrostu, ma pięćdziesiąt lat, włosy ciemnoblond, przyprószone siwizną, 
nos kaczy, małą szpakowatą bródkę, oczy szare, jest krótkowidzem i nosi okulary, 
zapalczywy i zdolny do wszelkich oszustw i zbrodni. W Krakowie i Paryżu był 
członkiem szajki żandarmów — zamaskowanych morderców, własnoręcznie zamordował 
kilka osób. Jest wielce niebezpieczny jako agitator, przebywał już 
niejednokrotnie w austriackich twierdzach. Na początku maja będzie z pewnością w 
Rosji, obecnie udaje się do Paryża w celu zorganizowania stowarzyszenia, którego 
członkowie pod pozorem skorzystania z amnestii udaliby się do Rosji i 
organizowaliby tam sekcje Międzynarodówki. Jeżeli prawdą jest, iż generał 
Lewaszew proponował emigrantom w Paryżu skorzystanie z amnestii oraz mianowanie 
Wielkiego Księcia Aleksego wicekrólem Polski, wówczas plan ten — pod warunkiem, 
że zostanie zrealizowany — stanie się źródłem nowych zaburzeń, gdyż emigracja 
zdecydowana jest wszelkimi siłami działać na rzecz powszechnej republiki. Należy 
zaznaczyć, iż niewielka liczba [emigrantów] skorzysta
z amnestii, najniebezpieczniejsi pozostaną za granicą i będą się posługiwać 
tymi, którzy do kraju powrócili, w celu łączności i spiskowania. Załączam do 
niniejszego portret Jeleńskiego, czyli Jelenia, właściciela hotelu de Versailles 
na Gerard street, London, który jest również agentem tajnego stowarzyszenia 
„Buffalo". K. Marks obiecał odwiedzić mnie w przyszłym tygodniu. Kilka dni temu 
był na wieczorze u Dawydowa.
21 marca [1872]
Przyjazd hr. Lewaszewa do Paryża oraz pogłoski o jego pertraktacjach z 
emigrantami w związku ze spodziewaną amnestią i mianowaniem Wielkiego Księcia 
namiestnikiem w Polsce wielce wzburzyły tutejsze społeczeństwo. Od rana do 
wieczora przychodzą do nas emigranci, by dowiedzieć się szczegółów. Jedni pragną 
wrócić do ojczyzny, by spokojnie pracować, drudzy zaś zamierzają skorzystać z 
amnestii jako pretekstu do propagowania związków międzynarodowych i 
przygotowywania gruntu dla przyszłej rewolucji.
Hr. Iliński, o którym była już mowa, i którego znam od siedmiu niemal lat, jest 
agentem Marksa. Wyraził on chęć powrotu [do Rosji], by krzewić tam zasady 
socjalistyczne. Wieczór spędziliśmy z Dawydowem, który jest bez wątpienia 
najgorliwszym rzecznikiem rewolucji i żarliwym sługą Marksa. Jest on tajnym 
członkiem rady Międzynarodówki i reprezentantem do spraw Rosji. Jak zwykle 
spotkałem u niego najbardziej żarliwych członków Komuny Paryskiej oraz znanego 
Blanca i jakiegoś Francuza z Kaukazu. W jego [Dawydowa] rękach znajdują się bez 
wątpienia wszystkie nici spisku i kontaktów z Rosją. Rozporządza zapewne 
znacznymi środkami pieniężnymi, gdyż zawsze hojnie częstuje gości szampanem i 
ofiarowuje pokaźne sumy rewolucjonistom.
[K.] Dąbrowskiego mam już w garści i wiem o wszystkich jego knowaniach. 
Organizują oni obecnie opozycję przeciwko Marksowi i Bradlaugh zamierza 
przyłączyć się do nich.
Komitet powołany do przygotowania obchodu [setnej] rocznicy działa opieszale, ja 
ze swej strony stosuję wszelkie możliwe środki, by ich ostatecznie osłabić.
Zakaz komunistycznej uroczystości w St. George Hali wielce ich zaskoczył i 
partia opozycyjna zamierza zwołać wiec w Hyde Parku. Jeśli się odbędzie, należy 
się spodziewać poważnego starcia wojsk z ludnością. Każdy z członków ma być 
uzbrojony w laskę.
Załączam do niniejszego nowy [okaz] propagandy Dilkego, wydrukowany potajemnie i 
kolportowany w knajpach.
Czy nie mógłbym uzyskać trochę szczegółów o misji hr. Lewaszewa?
4 kwietnia [1872]
K. Marks zatrzymał Kosteckiego do końca kwietnia, polecono mu zobaczyć się z 
członkami Paryskiego Komitetu Międzynarodówki, następnie pojechać do Genewy i 
Zurychu, a stamtąd do Austrii i Rosji.
Hr. Iliński pełni funkcję sekretarza prowadzącego korespondencję z Polakami i 
Węgrami. Artykuł o misji generała Lewaszewa i amnestii zamieszczony w 
„Monitorze" paryskim stał się powodem do organizowania wieców, na których 
rozpatrywana jest sprawa ewentualnego przyjęcia lub odrzucenia amnestii. 
Większość wypowiedziała się przeciwko przyjęciu amnestii uważając, iż jest to 
podstęp rządu, aby roztoczyć nad powracającymi nadzór policji oraz pozbawić ich 
wolności. Inni znów żądali, aby skorzystać z amnestii jako pretekstu do 
organizowania republikańskich stowarzyszeń i przygotowywania gruntu dla 
przyszłych zamieszek.
Nadal z niecierpliwością oczekiwany jest tutaj przyjazd hr. Lewaszewa, żeby 
wybadać zamierzenia rządu.
Na wystawie w Moskwie będzie wielu członków Międzynarodówki, ażeby zbadać grunt 
w Rosji, wielu zaś wyjedzie z angielskim paszportem podając się za kupieckich 
agentów przedsiębiorstw handlowych. Tutejszym emigrantom proponowano pieniądze i 
paszporty na wyjazd do Moskwy, dotychczas jednak nie było chętnych. Partia 
Czartorys-kiego znacznie powiększyła swe szeregi dzięki przybyciu tutaj 
emigrantów z Francji. Stronnicy jego żywią nadzieję, iż skoro tylko orle-aniści 
ujmą ster rządów w swe ręce we Francji, sprawa polska stanie znów na porządku 
dziennym. [...]
Przewidywany wiec i manifestacja w związku z rocznicą rozbiorów przejdą 
prawdopodobnie bez echa z uwagi na obojętny stosunek Anglików do sprawy 
polskiej.
Wróblewski wiecznie choruje i bardzo rzadko zjawia się na zebraniach komitetu, 
działa jeden tylko [K.] Dąbrowski, który znajduje się zresztą w moich rękach. 
Spodziewana jest tutaj potężna manifestacja przeciwko rządowi, ma się ona odbyć 
na placu Black Heat.
15 kwietnia [1872]
Razem z Dawydowem mieszka doktor chirurgii i profesor Akademii Pielechin; 
pozwala nam to wnioskować, iż Dawydow gorliwie pracuje na rzecz Stowarzyszenia 
Międzynarodowego i zbliża się do ludzi mających wpływ na młodzież. Doktor jest 
średniego wzrostu, włosy ma jasnoblond, jest liberalnych zapatrywań.
Mogę obecnie z całą stanowczością zapewnić Pana, iż wszystkie informacje, 
dotyczące naszego rządu oraz zarządu rosyjskiej sekcji Międzynarodówki, pochodzą 
od Dawydowa — jest on w ciągłym kontakcie z Marksem i przyjmuje go u siebie 
wieczorami.
Hrabia Iliński okazał się niewypłacalnym dłużnikiem i na jego mienie nałożono 
sekwestr. Doktor Kaczorowski, alias Pomian, przy pomocy swego adwokata wybawił 
Ilińskiego na jakiś czas z kłopotów.
[T.] Dąbrowski i [Bronisław] Wołowski zabiegają o pośmiertne wydanie papierów 
znanego przywódcy Komuny — Dąbrowskiego, wszystkie ich papiery i portret 
znajdują się w moich rękach, poleciłem, aby zrobiono zdjęcie Dąbrowskiego, wyślę 
je w przyszłym tygodniu. Za poradą Wróblewskiego utworzono tutaj polską sekcję 
Międzynarodówki, zapisało się około trzydziestu osób. K. Dąbrowski, jako członek 
Ligi Republikańskiej, został usunięty. Sekcję utworzono w celu zorganizowania 
kontaktów z Rosją i zachodnimi guberniami i szerzenia tara propagandy.
Przebywa tutaj od pewnego czasu doktor Iwan Gelstrom z Moskwy — wysłannik rządu; 
jest również liberalnych zapatrywań.
Zaniechano wszelkiej działalności do momentu ostatecznej stabilizacji Republiki 
Francuskiej, wielu sądzi, iż prezydentem zostanie Gambetta.
26 kwietnia [1872]
Załączając do niniejszego portret Jarosława Dąbrowskiego, wykonany pośmiertnie z 
polecenia Clusereta czy Delescluze'a, oraz litografowaną odezwę komitetu obchodu 
stulecia rozbiorów Polski, mam zaszczyt zawiadomić Pana, iż poczyniłem wszelkie 
kroki w celu udaremnienia ich planów, i żywię nadzieję, iż ich manifestacja 
spełznie na niczym. Marks oraz Liga obiecali swe moralne i materialne poparcie.
Co się tyczy Teofila Dąbrowskiego, brata zamordowanego, mogę z całą 
stanowczością zapewnić, że stale mieszka w Londynie, a nie w Manchesterze, i w 
Rosji nie był. Utrzymuje on stosunki ze znanym doktorem Kaczorowskim, czyli 
Pomianem, założył fabrykę papierosów pod nazwiskiem Jaff, na 14 Barnsburystreet, 
Islington, London.
W sprawie E. Szarbinowskiego pisałem do naszych w Manchesterze, nie znają go tam 
jednak, widocznie agent ten podróżował pod fałszywym nazwiskiem.
Należy się spodziewać, iż w czasie światowej wystawy w Moskwie z pewnością 
przybędzie wielu agentów Międzynarodówki.
Czy wiadomo Panu, iż A. Dawydow przesyła artykuły do gazet rosyjskich w 
Petersburgu?
28 kwietnia [1872]
Załączam drukowaną odezwę komitetu obchodu stulecia rozbiorów Polski24 oraz 
wizytówkę I.R., który zjawił się znów w Londynie, i to z pieniędzmi. Natomiast 
Skalski i Jankowski zniknęli z Londynu. Jak mnie poinformowano na podstawie 
pewnych danych, mieszkają oni na
letnisku w pobliżu Londynu i zajęci są grawerowaniem klisz do produkcji 
fałszywych banknotów. Należy koniecznie zawiadomić o tym naszego konsula, a przy 
pomocy agenta policji londyńskiej łatwo będzie odszukać ich miejsce pobytu i 
zdemaskować ich działalność. Wszyscy oni byli już przedtem zamieszani w sprawę 
fałszowania banknotów i nie ulega wątpliwości, że znów się tym zajmują. List z 
litografowaną odezwą oraz fotografią pośmiertną Dąbrowskiego wysłany został 
wczoraj.
Doktor Iwan Gelstrom wyjechał do Szkocji, jego osoba nie wzbudziła we mnie 
żadnych podejrzeń, a zachowanie jego w Londynie było przykładne. Hr. Michał 
Tyszkiewicz przebywa w Londynie, jest on jednak obecnie całkowicie oddany 
Czartoryskiemu i jezuitom. Hr. Iliński nawiązał bliższe stosunki z Kaczorowskim, 
obaj pracują na rzecz Marksa.
9 maja [1872]
Załączając zaproszenie komitetu dla A. P., mam zaszczyt zawiadomić Pana, iż 
zabiegi moje uwieńczone zostały sukcesem i projekt potężnej manifestacji w 
Londynie spełzł na niczym; ze swej strony komitet zawiadomił mnie o przyjeździe 
dwóch członków Komuny oraz o wysłaniu pewnego komunarda, Szyrmy, do Galicji z 
poleceniami od Paluszkie-wicza; wyrusza on dzisiaj okrętem do Hamburga.
18 maja [1872]
W związku z reorganizacją postanowioną większością głosów na ogólnym zebraniu 
członków Międzynarodówki, frakcja polska zamierza wystąpić ze stowarzyszenia i 
przyłączyć się do Ligi Republikańskiej, której sekretarz, K. Dąbrowski, jest mi 
oddany. Manewruję tak, aby projekt ten doszedł do skutku; pozbawiłoby to 
Międzynarodówkę i Wróblewskiego wpływów w Polsce. Żywię nadzieję, iż wysiłki 
moje będą owocne.
Dziś o godzinie 4 byłem na prywatnym wiecu zwołanym przez grupę opozycji. 
Przyjęta większością głosów rezolucja doprowadzi do rozłamu. Komitet obchodu 
stulecia rozbiorów Polski został, jak Panu wiadomo, rozwiązany; żywię 
przekonanie, iż Pan należycie oceni moje zabiegi wokół sprawy zapobieżenia 
manifestacji, która niczym iskra mogłaby spowodować szereg nieprzyjemnych 
wydarzeń i zamieszek. Raczy Pan wierzyć, iż wszystkimi swymi siłami i 
zdolnościami chcę być użyteczny rządowi, i w zależności od środków, jakimi będę 
rozporządzać, wcześniej czy później osiągnę zamierzony cel.
Kostecki i Paluszkiewicz są w Londynie, mieszkają razem i zamierzają wkrótce 
udać się do Galicji. Szyrmę wysłali do Krakowa z jakimiś poleceniami. Szyrma 
brał czynny udział w Komunie Paryskiej.
Wstrzymałem wydanie biografii znanego przywódcy [Komuny] Jarosława Dąbrowskiego 
i skłoniłem sprzedawcę książek Johnstona, by zwrócił rękopis Teofilowi 
Dąbrowskiemu.
Przebywał tutaj niejaki baron Dankwicz, który przyjechał z Warszawy w celu 
zakupienia rasowych owiec itp. Widział się on z niektórymi emigrantami, lecz 
jego sposób myślenia i wyrażania się jest jak najbardziej umiarkowany. 
Jednocześnie przekazał on wiadomość, iż były grodzieński gubernator, Skworcow, 
przywłaszczył sobie brylanty Walickiego i z jego poduszczenia złożono fałszywy 
donos w celu zamaskowania rabunku, na skutek czego Walicki skazany został na 
zesłanie. Znając Walickiego z dawnych lat, jestem głęboko przekonany, iż nie 
mógł on brać udziału w buncie, gdyż zawsze charakteryzowała go lojalność wobec 
rządu. Czy nie można by zwrócić uwagi władz na tę okoliczność?
Londyn, 28 maja 1872
Od pewnego już czasu przebywa w Londynie admirał Gartner, którego niedawno 
mianowano dowódcą na Amurze. Przez cały czas swego pobytu chodził on do znanego 
lokalu rozrywkowego — „Alhambra", gdzie schodzi się wielu cudzoziemców oraz 
niższe warstwy społeczeństwa londyńskiego. Admirał zwraca powszechną uwagę swą 
rozrzutnością i hulankami z prostytutkami — podając się publicznie za admirała 
rosyjskiego; wypija z obcymi ludźmi całe tuziny szampańskiego wina. W rezultacie 
nawiązał on bliskie stosunki z dziewczyną lekkich obyczajów sprzedającą wino za 
ladą w owym domu publicznym, podarował jej swą fotografię, złotą biżuterię, nie 
tylko pisał do niej listy, lecz także wysyłał jej telegramy z Hull, dokąd 
wyjechał 27 czy 26 maja. Zamierza on zabrać ją ze sobą nad Amur. Ponieważ 
Angielka niskiego urodzenia i kondycji przebywając w charakterze kochanki 
admirała w tak ważnej miejscowości może się okazać niebezpieczną pod względem 
politycznym, uważam za swój obowiązek donieść Panu o tym fakcie. Podobno zarobił 
on sporo pieniędzy za zamówienia statku czy też kilku statków.
Jeżeli jego listy wpadną w cudze ręce, może to wywołać skandal na łamach gazet.
Przybyło tutaj wielu Polaków z Paryża, prawie wszyscy brali udział w Komunie, 
przybycie ich spowodowało straszny zamęt. W Gravesend przy ujściu Tamizy jest 
zakotwiczona fregata „Hajdamak". Polacy udali się tam, aby nawiązać kontakty, 
nic z tego jednak nie wyszło. Spośród tutejszych emigrantów powstała szajka, 
która podrabiając podpisy zamożnych obywateli usiłuje skłonić innych do 
składania ofiar na rzecz sprawy polskiej. Zawiadomiłem o tym naczelnika policji 
i tajną policję.
Londyn, 5 czerwca [18]72
Załączam wezwanie komitetu, a ściślej Marksa i Wróblewskiego, na walne zebranie 
całej emigracji w celu omówienia środków niezbędnych dla zorganizowania potężnej 
manifestacji w Londynie dnia 5 sierpnia bieżącego roku25. Właśnie odbyłem naradę 
z członkami emigracji żydowskiej — obiecali oni, iż nie wezmą udziału w 
manifestacji. 9 czerwca w znanej z zebrań członków Międzynarodówki tawernie 
znajdą się wszyscy przedstawiciele emigracji; mam nadzieję, iż uda się nam temu 
przeszkodzić.
Przebywa tutaj dymisjonowany urzędnik Jemielian Jasinowski, człowiek czcigodny i 
oddany carowi.
Londyn, 12 czerwca [1872]
Walne zebranie członków emigracji odbyło się w tawernie „White Horse", gdzie 
zazwyczaj schodzą się spiskowcy wszystkich narodowości. Z uwagi na nieobecność 
Wróblewskiego wybrano na prezesa hr. Rozwadowskiego, Dąbrowskiego na sekretarza, 
a Kryńskiego i Koziełła na referentów, czyli sprawozdawców.
Żeby udaremnić ich zamiary, wysłałem oddanych nam Żydów wchodzących w skład 
silnej organizacji znanej w Londynie pod nazwą „[Związku] Robotników 
Warszawskich"26, którzy ostatecznie pokrzyżowali plany Rozwadowskiego i 
Wróblewskiego. Na wniosek Rozwadowskiego i Koziełła postanowiono utworzyć nowe 
dziesiątki i powołać do życia organizację agentów na wzór Warszawskiego Komitetu 
Centralnego. Agentów tych Rozwadowski zamierza wysłać do Rosji za pieniądze 
swoje lub Marksa. Żydzi uważani są za najbardziej nadających się do takiej 
misji, ale Żydzi znajdujący się pod wpływem oddanego mi Salomona Niedbalskiego 
odmówili wzięcia udziału. Wszystkie te sprawy odłożone zostały do 24 czerwca, w 
tym bowiem dniu ma przybyć wiele osób z Francji i okolicznych miast, a wśród 
nich dużo francuskich komunardów.
Członkowie Międzynarodówki działają bardzo gorliwie i wysyłają wielu swych 
agentów do Austrii, gdzie znajdują oni, jak widać, schronienie.
14 czerwca [1872]
Tutejsi przywódcy — L. Oborski i Rozwadowski, postanowili za wszelką cenę 
utworzyć organizację polityczną i podporządkować sobie emigrację. Na ogólnym 
wiecu, o którym informowałem, utworzono nowe dziesiątki i wybrano setników, lecz 
po upływie dwóch czy trzech miesięcy wszystko spełznie na niczym, gdyż jądro 
emigracji oraz gmina żydowska za moją namową odmówiły swego udziału. Plan 
Rozwadowskiego polega na przeciągnięciu na swą stronę większości, a następnie
przekazaniu kierownictwa w ręce Wróblewskiego, a ściślej Marksa, który nie 
szczędzi ani pieniędzy, ani wysiłków, by przeciągnąć Polaków na swą stronę. 
Przekupili oni już obu Dąbrowskich —jednego z Paryża, Teofila, a teraz Konrada, 
strasznego szubrawca, pijaka, lecz bardzo zdolnego spiskowca. Odjazd Kosteckiego 
z powodu pewnych przeszkód został odłożony do następnego miesiąca. Następne 
zebranie ogólne wyznaczone zostało na koniec czerwca, walne zaś na 15 lub 17 
czerwca. Spraw nie zaniedbuję i nie szczędzę środków, by osiągnąć cel. Jutro 
odbędzie się zebranie Żydów wyłącznie sekcji warszawskiej pod przewodnictwem 
Salomona Niedbalskiego mieszkającego na 4 Holloway street, Whitechapel (tak jak 
na załączonej kopercie). Niedbalski oddany jest mi całą duszą, otrzymuje ode 
mnie pieniądze oraz zapomogę. Liczy on na około 250 ludzi z Galicji i Warszawy, 
są to wyłącznie robotnicy. Stanowią oni organizację „Dzieci Warszawskich" i 
rozporządzają kapitałem wynoszącym około 500 funtów. Ugania się za nimi Marks ze 
swymi agentami, od ich zgody zależy przyszłość londyńskiej emigracji. Jeden z 
członków ich organizacji, wspomniany Brzytwiński przeszedł na stronę Marksa, 
jest to jednak znany szubrawiec i nie ma już żadnego wpływu. W tych dniach 
oczekujemy ukazania się drukowanej odezwy oraz proklamacji do Żydów polskich, 
którą oni przygotowują.
Jan Kostecki otrzymał pieniądze od Marksa i 25 czerwca wyjeżdża do Paryża, a 
stamtąd dalej.
19 czerwca 1872
Przygotowywany jest tutaj wielki przewrót — dzięki naszym staraniom powstała 
partia opozycyjna w stosunku do Marksa, składająca się z Francuzów, Włochów i 
Polaków; mamy nadzieję, iż zostanie on wkrótce zepchnięty z zajmowanego 
stanowiska. Wysuwana jest kandydatura pułkownika Beckera, znanego rewolucjonisty 
z Wielkiego Księstwa Badeńskiego z 1848 r. (któremu Mierosławski zawdzięcza swą 
karierę generała), Karola Blinda i jeszcze paru innych.
Uniżenie proszę o napisanie po otrzymaniu tego listu do księcia Orło-wa, naszego 
posła w Paryżu, aby w wypadku, gdyby zjawił się u niego wiadomy Jan Kostecki z 
zamiarem skorzystania z amnestii i otrzymania paszportu, nie odmówił mu i 
zaopatrzył go w pieniądze na drogę.27 Namówiłem Kosteckiego, aby udał się do 
Warszawy, gdzie zamierza zorganizować partię; ponieważ rysopis jego znany jest 
policji, nie będzie jej trudno śledzić jego ruchów, a w odpowiednim czasie 
aresztować. Należy on do liczby wielce aktywnych spiskowców i był jednym z 
najbardziej energicznych działaczy Mierosławskiego, Garibaldiego i Komitetu 
Centralnego. Sądzę, iż plan ten zostanie urzeczywistniony i Kostecki znajdzie 
się w Pańskich rękach.
Artysta Kompański z Ukrainy został agentem Międzynarodówki.
Przygotowania do manifestacji na dzień 5 sierpnia w [stulecie] rozbiorów Polski 
trwają w dalszym ciągu. Jedni domagają się, by manifestacja odbyła się ze 
sztandarami w Hyde Parku, inni proponują wydanie bankietu, na który zaproszeni 
zostaliby korespondenci gazet. Wypowiedziałem się za projektem bankietu. [...]
10 lipca [1872]
Na wniosek Wróblewskiego i innych zostałem wybrany pełnomocnym przedstawicielem 
[na zjazd mający na celu] zorganizowanie unii pomiędzy Londynem i Paryżem a 
polskimi komitetami w Brukseli. Sprawa ta ma charakter poufny i polecono mi 
działać w sposób jak najbardziej ostrożny. Spośród trzech kandydatów los wypadł 
na mnie, z czego jestem bardzo zadowolony, zastosuję bowiem odpowiednie środki, 
ażeby pokrzyżować ich zamiary. Przejazd oraz inne wydatki pokryłem z własnej 
kieszeni, co miało pozytywny wpływ na wybór mej osoby. Jutro będą u mnie 
Wróblewski, Kompański i Dąbrowski w celu przeprowadzenia ostatecznej narady oraz 
wyznaczenia terminu wyjazdu.
W sprawie Jana Kosteckiego wysłałem list polecony do naszego ambasadora — 
księcia Orłowa, nie wiem jednak, dlaczego nie otrzymałem odpowiedzi, aczkolwiek 
sprawa jest nader ważna. Mam nadzieję, iż list doszedł do rąk własnych, 
najmniejsza bowiem nieostrożność może ściągnąć na mnie zgubne następstwa.
Od Jana Kosteckiego otrzymałem list z Paryża z dnia 29 czerwca. Zatrzymał się 
on: 9 Passage Toscanier, Boulevard Mazas. Oczekuje on z niecierpliwością 
amnestii i wyjazdu [do Polski] i Rosji. Ponieślibyśmy wielką stratę, gdybyśmy go 
wypuścili z rąk.
Pojutrze zawiadomię Pana o spotkaniu i wyjeździe. Od miesiąca już nie otrzymuję 
listów od Pana. Tutejsze stowarzyszenie polsko-ży-dowskie opracowuje manifest w 
języku hebrajskim do wszystkich Żydów w Europie, zostanie on ogłoszony w końcu 
sierpnia lub września.
17 lipca [1872]
Byli dziś u mnie Wróblewski i Karol Marks. Spędzili koło dwu godzin na 
przeglądzie wydarzeń i radzili skierować wszystkie wysiłki na połączenie 
wszystkich organizacji emigracyjnych z Komitetem Londyńskim. Karol Marks jest 
średniego wzrostu, liczy sobie 60 lat, ma siwą brodę i ciemne wąsy, jest 
korpulentny, nos mięsisty, grube rysy twarzy. Wróblewski jest średniego wzrostu, 
ospowaty, nosi mały wąs. Spodziewają się, iż wkrótce wybuchnie wojna pomiędzy 
Prusami
i Rosją, i na tych marzeniach budują swe nadzieje. Plan ich polega na rozwoju 
[sekcyj] Międzynarodówki we wszystkich klasach i zdobyciu władzy przez klasę 
robotniczą. Są oni wielce niezadowoleni z działalności rosyjskich liberałów i 
zamierzają wyszukać ludzi zdolnych, których można by wysłać do Rosji. Otrzymałem 
zadanie rozejrzeć się wśród emigrantów i przedłożyć szczegółowy rejestr 
[kandydatów], 19 udam się do Paryża, a stamtąd do Belgii, Niemiec i Szwajcarii. 
Wielce spodobało im się to, iż nie domagam się pieniędzy na pokrycie kosztów 
podróży. Podano mi adresy polskich członków Międzynarodówki, do których trzeba 
będzie się zwracać. Józef Kwiatkowski zmarł, Jan Am-borski udał się do Galicji. 
Pozostał z bandy tylko Mikołaj Akielewicz w Paryżu. Podróż moja trwać będzie do 
15 sierpnia. Wraz ze mną pojedzie członek Angielskiego Stowarzyszenia Robotników 
— w analogicznym celu; taki towarzysz podróży nie jest niebezpieczny, gdyż nie 
zna języka polskiego.
Stowarzyszenie Żydów warszawskich przysłało mi list dziękczynny, którego 
oryginał przy niniejszym załączam. Słowem, aczkolwiek nie zajmuję już tak 
odpowiedzialnego stanowiska jak przedtem, wpływ mój nie zmniejszył się.
Przebywa tutaj pułkownik Ławrow, mieszka razem z A. Dawydowem i znajduje się w 
stałym kontakcie z Marksem. E. Kompański, były uczestnik Komuny i współpracownik 
Wróblewskiego, jest siostrzeńcem doktora Wielobyckiego z Odessy. Konstanty 
Schmidt wybrany został agentem Marksa.
Bruksela, 24 lipca [1872]
Dziś w nocy przyjechałem do Brukseli z Paryża, gdzie miałem spotkanie z Wł. 
Mickiewiczem, Janowskim i in. Powiedziałem im, w jakim celu przybyłem. Przyjęli 
mnie entuzjastycznie i z góry zgodzili się na wszystkie reformy oraz unię, lecz 
kiedy wyjaśniłem im, iż każdy z członków zobowiązany będzie płacić składkę i 
wykonywać rozkazy komitetu, zaczęli zaraz tłumaczyć się, że podobna organizacja 
istnieje w Paryżu28, że płacąc już w Paryżu nie widzą potrzeby wysyłania 
pieniędzy do Londynu; powiedziałem im wówczas otwarcie, iż jeśli nie chcą 
zgodzić się na nasze warunki, zjednoczenie będzie niemożliwe. Spędziliśmy dwa 
dni na pertraktacjach i debatach — tak manewrowałem, by wszystkie projekty 
połączenia oraz współdziałania spełzły na niczym. Zgodnie z określonym planem 
przybyłem dziś do Brukseli o szóstej rano, jutro zaś zwołam publiczne zebranie 
tutejszej emigracji. Z Brukseli trzeba będzie koniecznie pojechać do Szwajcarii. 
O szczegółach poinformuję. List polecony o Janie Kosteckim otrzymałem przed 
wyjazdem do Paryża.
Strasburg, 5 sierpnia [1872]
Wróciłem dziś ze Szwajcarii przez Genewę i Zurych i miałem spotkanie ze 
wszystkimi hersztami zarówno Polskiego, jak i Międzynarodowego Stowarzyszenia. 
Ponieważ cieszę się całkowitym zaufaniem M[arksa], przyjęli mnie bardzo 
życzliwie, manewrowałem więc w ten sposób, aby połączenie poszczególnych sekcji 
z Komitetem Londyńskim nie doszło do skutku. Mam w ręku wiele dokumentów i ich 
plany, a także listy wszystkich osób, czyli agentów Międzynarodówki. Powinienem 
być w Paryżu 8 sierpnia, by zobaczyć się z tamtejszymi agentami, i mam nadzieję, 
że misja moja uwieńczona zostanie całkowitym sukcesem. Wielu członków 
Stowarzyszenia Międzynarodowego, wyłącznie Polacy, zamierza wykorzystując 
amnestię przedostać się do polskich prowincji oraz Rosji południowej, by 
utworzyć tam sekcje. W ogóle wszyscy mają nadzieję, iż wkrótce wybuchnie wojna 
pomiędzy Rosją a Prusami, i budują zamki na lodzie. Niewiarowski, Markowski i 
dwóch innych jeszcze udało się do Galicji z szwajcarskimi paszportami, by 
stamtąd przedostać się do Rosji.
14 sierpnia [1872]
Wróciłem dziś i 16 przedłożę sprawozdanie komitetowi. Przedsięwzięcie moje 
uwieńczone zostało sukcesem, zjednoczenie organizacji jest rzeczą niemożliwą. 
Genewa, Zurych, Paryż i Bruksela zamierzają utworzyć jeden komitet pod nazwą 
Komitetu Szwajcarskiego, lecz i ten projekt nie dojdzie do skutku. Tutejsi 
demokraci będą niezadowoleni z tych wyników, działałem wszakże tak ostrożnie, iż 
nie dotrą do źródła. W oczekiwaniu dalszych wydarzeń kierują oni spojrzenia na 
Stowarzyszenie Międzynarodowe spodziewając się odeń pomocy. Wielu Polaków — 
uczestników Komuny Paryskiej uciekło z Paryża i ukryło się po wsiach 
znajdujących się w pobliżu Paryża i Amiens. Zastałem tutaj wszystko w najlepszym 
porządku, oprócz tego, że Osborne i Marks starają się przeciągnąć emigrantów na 
swą stronę. Osborne był u mnie i wyznaczył mi spotkanie na sobotę. Załączam do 
niniejszego jego memoriał i wezwanie Komitetu Warszawskiego. [...]
16 sierpnia 1872
Załączam do niniejszego oryginał listu Jana Kosteckiego . Uniżenie proszę o 
napisanie do hr. Orłowa w sprawie zezwolenia mu na korzystanie z amnestii, 
zmniejszy to liczbę wrogów. Opłata za przejazd do Warszawy jest niewielka, mam 
pewność, iż znajdzie się on wkrótce w naszych rękach.
Załączając urywek z czasopisma Międzynarodówki „The International Herald", 
drukowanego na George Hare 7, Red Lion Court — Head
street, London, mam zaszczyt zawiadomić Pana, iż knowania zmierzające do 
połączenia emigrantów polskich z Międzynarodówką nie dojdą do skutku. Mieliśmy 
dziś spotkanie z panem L Phillipsonem, ich prezesem, zgadza się on całkowicie 
kierować się naszymi wskazówkami. Najniebezpieczniejszym demagogiem jest Konrad 
Dąbrowski, który jest korespondentem „Gazety Narodowej" oraz innych gazet 
galicyjskich. Gdyby udało się nam usunąć go z Londynu, nietrudno byłoby wówczas 
uporać się z pozostałymi. Będzie on w moich rękach dopóty, dopóki będę mu 
dostarczać pieniędzy na picie. Oborski nie odgrywa żadnej roli, jest to 
siedemdziesięcioletni staruszek.
19 sierpnia [1872]
W ubiegłą sobotę był u mnie Osborne i prosił o wzięcie udziału w organizowaniu 
polskiej sekcji Stowarzyszenia Międzynarodowego, proponując ze swej strony 
całkowite współdziałanie w sprawie polskiej. Nie chcąc wzbudzać niezadowolenia 
obiecałem swój udział, prosiłem jednak, by poczekał do chwili, kiedy otrzymam 
wiadomości z komitetu genewskiego i paryskiego.
Agitacja przybrała tutaj na sile i stowarzyszenie, czyli Liga Pracy30 wciągnęła 
wielu Polaków, stowarzyszenie to jednak nie kieruje się tak anarchistycznymi 
zasadami jak Międzynarodówka.
[K.] Dąbrowski i Koziełł wybrani zostali agentami Ligi. Jeżeli rząd angielski 
nie zastosuje radykalnych środków, za kilka lat należy się spodziewać wielce 
krwawej rewolucji w Anglii. Rocznica [stulecie] rozbiorów Polski minęła cicho i 
niepostrzeżenie. Projekt Wróblewskie-go i Marksa sprowokowania publicznej 
demonstracji w Hyde Parku pod sztandarami wszystkich narodowości spełzł na 
niczym i stosownie do mej propozycji skończyło się na bankiecie i bezpłodnych 
przemówieniach. Członkowie Międzynarodówki są z tego wszystkiego wielce 
niezadowoleni. Przemówienie Dąbrowskiego zwrócone do Anglików ma być wydrukowane 
w najbliższym czasie.
Paluszkiewicz przebywa w Londynie i jest w stałym kontakcie ze Skalskim. Mieszka 
on na Waterloo Road 62. Sądzę, iż konsul nasz wie o jego pobycie. Wszyscy 
agitatorzy z Francji wyjeżdżają do Warszawy i Galicji, by przygotowywać nowe 
rozruchy; o wiele lepiej będzie, gdy rząd nasz będzie miał ich pod ręką. Z 
wyjątkiem niewielu osób wszyscy mają na celu przyszłą rewolucję. Znany 
spiskowiec Lada znajduje się w Warszawie, Celiński — w Krakowie. Julian 
Szuliński również zamierza wyjechać. Kostecki jest w Paryżu i zamęcza mnie bez 
końca korespondencją. Byłoby rzeczą pożyteczną, gdyby książę Orłów wysłał go do 
Warszawy, gdzie można by roztoczyć nad nim nadzór policji — nie jest wykluczone, 
że Paluszkiewicz wyjedzie za nim.
przyjechał tutaj pułkownik Parent, przewodniczący genewskiej sekcji 
Międzynarodówki. Służył on w oddziale Garibaldiego.
30 sierpnia [1872]
Kongres Międzynarodówki w Hadze pochłania bez reszty uwagę Londyńskiego Komitetu 
Centralnego. Liczą oni na realizację planów Weisshaupta polegających na 
zjednoczeniu wszystkich europejskich stowarzyszeń pod jednym zarządem na wzór 
iluminatów. W Londynie poczyniono wielkie przygotowania. Osborne i Marks 
widzieli się ze mną i proponują mi [mandat] delegata oraz sprawowanie zarządu 
nad emigracją polską w Międzynarodówce.31 Wymówiłem się z przyczyny swego 
zdrowia, miałem bowiem na względzie fakt, że Wróblewski niewielki ma wpływ, 
gdybym zaś zajął jego miejsce, cała emigracja połączyłaby się z Międzynarodówką, 
a wówczas trudno by tym wszystkim kierować. Marks zdaje sobie sprawę z wpływu, 
jaki wywieram na nastroje wśród emigracji polskiej, i stara się wszelkimi 
sposobami uczynić mnie swym sprzymierzeńcem.
Przyjechał tutaj niejaki Ejsmontowski, rodem z Ukrainy, jest on synem generała, 
Polacy podejrzewają, iż jest on naszym agentem. Pisałem o nim swego czasu, był 
on w Paryżu, Petersburgu i Moskwie i kilka dni temu przybył do Londynu. Jak 
twierdzi, oburzenie w Rosji z powodu udziału naszego cesarza w zjeździe 
berlińskim jest ogromne;32 siły partii rewolucyjnej znacznie wzrosły i w Moskwie 
w szynku na Morosiejce33 schodzą się malkontenci z wyższych sfer, gdzie 
podjudzani przez generała Zagriażskiego wygłaszają buntownicze przemówienia 
antyrządowe. Rozpowszechnia on tutaj wiele podobnych pogłosek. Ma on brata, 
który zajmował dość wysokie stanowisko i mieszka w guberni czernihowskiej. Jest 
to człowiek majętny, mówi swobodnie po francusku i niemiecku, i trochę po 
polsku. Jeżeli Pan sobie życzy, postaram się dowiedzieć o nich wszelkich 
szczegółów. [...]
Korzystając z tego, że wysyłano emigrantów do Ameryki Południowej, namówiłem 
wielu Polaków, by tam jechali. Sporo zapisało się już do Paragwaju i Brazylii (w 
tej liczbie kilku zdecydowanych spiskowców, jak Niemeksza, Broniec, Jankowski) i 
mamy nadzieję, iż uda się nam namówić Niedbalskiego, przewodniczącego sekcji 
żydowskiej.
Mielęcki jest tutaj, zajmuje się organizowaniem loży masońskiej o charakterze 
politycznym.
9 września [1872]
Osoba, o której donosiłem, to nie Ejsmontowski, lecz Jasimowski, służy on 
wiernie generałowi Timaszewowi i jest wrogo usposobiony
do hr. Szuwałowa. Celem jego pobytu w Londynie jest odebranie jakichś 
pożyczonych pieniędzy, mimo to jednak usiłuje on zawrzeć znajomość z emigrantami 
polskimi, dlatego też jego osoba budzi podejrzenia i nie cieszy się on 
zaufaniem. Kongres Międzynarodówki w Hadze nie był szczególnie owocny, mimo to 
jednak liczą tutaj na zjednoczenie pod zwierzchnictwem londyńskiej Rady 
Generalnej. Marks pisał o tym jako
0 fakcie niemal już dokonanym, by zaś tę sprawę ostatecznie już zakończyć, 
delegaci mają przyjechać do Londynu.
Tutejszy rząd zajęty jest zatargami pomiędzy poszczególnymi partiami
1 nie zwraca specjalnej uwagi na rewolucyjną propagandę, przyczyniając się w ten 
sposób do zagłady przyszłego pokolenia. Gdyby udało się nam wysłać wielu 
[emigrantów] do Paragwaju i Brazylii w październiku, wówczas liczba przeciwników 
zmniejszyłaby się, dotychczas jednak zwerbowaliśmy zaledwie 17 osób. Pacholder — 
Żyd z Warszawy, organizuje Stowarzyszenie Patriotów Żydowskich. Popierają go 
Falit i Jakubowski. Z Paryża donoszą, iż większość emigrantów zdecydowała się 
przyjąć amnestię; gdyby to nastąpiło, miałby Pan najważniejszych spiskowców pod 
ręką. Przyjeżdżają tutaj bezustannie Polacy oraz francuscy komunardzi. Napoleon 
III zaprzestał finansowania swych agentów w Londynie.
14 września [1872]
Jemielian Jasimowski, który przyjechał tutaj z polecenia generała Timaszewa w 
celu wykrycia sprawców fałszowania banknotów, pokierował sprawą w sposób wielce 
niezręczny i teraz wszyscy emigranci wiedzą, kim on jest i w jakim celu został 
tu przysłany. W czasie swego pobytu w Genewie i Zurychu, podczas spotkania z 
księdzem Mikoszewskim, Bakuninem i innymi, wykazał on wielki brak doświadczenia 
w tej sprawie i kiedy tylko przybył tutaj i zatrzymał się w znanym Hotel de 
Versailles, prawie jednocześnie otrzymano wiadomość z Genewy o wyjeździe J. 
Jasimowskiego, agenta rosyjskiego. Po przybyciu tutaj zgłosił się do mnie, 
podając się za turystę, który przyjechał w sprawach osobistych. Jego sposób 
myślenia i różne informacje ujawniły, iż znajduje się on w kontakcie z generałem 
Timaszewem i jest przeciwnikiem hr. Szuwałowa oraz jego urzędu. Dwa tygodnie 
temu odjechał on do Paryża, a stamtąd do Petersburga. Przyjechawszy znów z 
Petersburga zaczął nawiązywać stosunki z emigrantami polskimi i natrafił, nie 
wiedząc o tym, na agenta policji emigracji polskiej, któremu przekazał wiele 
szkodliwych informacji o posunięciach rządu oraz powiedział mu też o swojej 
znajomości z generałem Timaszewem. Oczywiście wiadomości te zostały natychmiast 
przekazane Komitetowi i ustanowiono nad nim nadzór policyjny. Zaczął mnie coraz 
częściej odwiedzać i trzykrotnie już Komitet ostrzegał
mnie przed nim, ponieważ jednak mam stosunki, potrafiłem zadać kłam wszelkim 
podejrzeniom. Pragnąc jednak przysłużyć się wspólnej sprawie, przekazałem mu 
niezbędne informacje dotyczące osób zamieszanych w sprawę fałszowania banknotów 
oraz ich adresy. Biorąc jednak pod uwagę jego brak doświadczenia oraz 
niezręczność, nie rokuję sprawie wielkiego powodzenia. Był on do tego stopnia 
nierozważny, iż pokazywał zegarek z wizerunkiem nieboszczyka cesarza Mikołaja I 
oraz serwetki z monogramem cesarza. Mimo całej mej troski, by polepszyć jego 
sytuację, nie udało mi się nic zrobić dla niego, do tego stopnia jest 
nierozważny. Sądzę, iż winien jak najprędzej wyjechać z Londynu.
Przyjechało tutaj wielu delegatów z Hagi, oczekują oni K. Marksa. 
Przekształcenie stowarzyszenia w organizację czysto polityczną już nastąpiło, 
termin zaś zebrania ogólnego został wyznaczony na koniec października lub 
początek listopada.
Jako centrum agitacji Stowarzyszenia Międzynarodowego obrano Londyn.
Zjazd cesarzy wielce zaniepokoił tutejszych demokratów. L. Czer-niecki, były 
drukarz Hercena, zmarł w Genewie. Przyjechał tutaj Na-zimow — konsul paryski i 
przyjaciel Jasimowskiego.
27 września [1872]
Pułkownik Ławrow jest tutaj, bywa u mnie dość często i nieustannie odbywa 
spotkania z Wróblewskim, dla którego chciałby zebrać pieniądze na zakup drukarni 
oraz wydawanie rewolucyjnej literatury propagandowej. A. Dawydow przebywa w 
Paryżu i przyjazd jego oczekiwany jest w tych dniach; liczy na niego zwłaszcza 
Ławrow, który żywi nadzieję, że Dawydow pomoże rozstrzygnąć sprawę Wróblew-
skiego. Tutejsi demagodzy za poradą Międzynarodówki zamierzają utworzyć nowy 
Polski Komitet Centralny w Londynie, który obejmowałby wszystkich Słowian, i 
zająć się gorliwie sprawą propagandy. Na niedzielę, 29 września, wyznaczono 
ogólne zebranie emigracji; widziałem już nowy statut organizacji i używam 
wszelkich środków, ażeby pokrzyżować ich plany. Rafał Tugenhold, alias Poles, 
znany z ekspedycji Łapińskiego, przebywa w Londynie. Pisuje on artykuły w 
„L'Union Democratiąue", organie komunistów francuskich w Londynie. Organizacje 
polskie nie przyjmują go, również każdy krok J. Jasimowskiego jest śledzony.
2 października [1872]
Pułkownik Ławrow, Wróblewski, a także [K.] Dąbrowski mieli ze mną spotkanie. 
Chcą, abym objął zarząd nad departamentem zagra-
nicznym nowego komitetu „Federacji Słowiańskiej". Mimo ich usilnych próśb nie 
dałem im wyraźnej odpowiedzi, póki nie otrzymam od Pana instrukcyj. Nowe to 
stowarzyszenie dopiero powstaje, staram się więc udaremnić ich knowania. 
Wróblewski, Dąbrowski, Rozwadowski i Oborski, a także Ławrow dążą ze wszystkich 
sił do zrealizowania tego planu, przyrzekając współpracę rosyjskich demagogów. 
Wszystko zależy od udziału Warszawskiego Stowarzyszenia Żydów, na które wywieram 
duży wpływ. Na następną niedzielę wyznaczono wiec. Ławrow wyjeżdża do Paryża i 
zamierza wydrukować swe prace o socjalizmie, skoro tylko je zakończy. Wróblewski 
przepisywał jego prace [przygotowując je] do druku. Wdowa po zabitym 
[Jarosławie] Dąbrowskim znajduje się z dziećmi w Londynie i wyjeżdża do Belgii, 
a stamtąd do Polski.
Marks zaczyna wydawać w Paryżu swe książki propagandowe — u wydawcy Maurice 
Lachatre et C°, 38, Boulevard Sebastopol. Otrzymałem 1 zeszyt z podpisem K. M.
List ten wysyłam z opóźnieniem.
6 października [1872]
Załączam portret K. Marksa, który dostałem od niego dziś rano. Pragnie on, 
zarówno jak i jego zwolennicy, abym przyjął aktywny udział w pracach 
Stowarzyszenia Wróblewskiego, bywa [moim] stałym gościem. Pobyt Jasimowskiego w 
Londynie nie będzie owocny, gdyż jest on śledzony. A. Dawydow wrócił z Paryża. 
Pułkownik Ławrow zamierza w początkach grudnia ostatecznie przenieść się do 
Londynu i rozpocząć wydawanie broszur socjalistycznych i politycznych.
21 października 1872
Tutejsi demokraci zajęci są organizowaniem silnego stowarzyszenia 
politycznego.34 Program litografowany przesłałem listem poleconym, dotarł on 
chyba punktualnie. Z mojej strony czynię wszystko, aby osłabić [jeg° 
działalność], i utworzyłem silną opozycję, dlatego też podczas ostatniego wiecu 
— 20 października, w niedzielę, wynikła bójka, podczas której wielu zostało 
rannych. Mimo to żywią oni nadzieję, iż do 29 listopada — do obchodu rocznicy — 
zapanuje zgoda. Marks i Wróblewski podtrzymują stowarzyszenie i pragną, abym 
wziął udział w zarządzaniu komitetem. Jeśli Pan sobie Tyvzy, zadeklaruję swój 
udział; w ich knowania będę jednak wtajemniczony niezależnie od tego, czy będę 
czynnie zaangażowany, czy też nie. Wczoraj Wróblewski przekazał mi w imieniu 
Marksa jego fotografię. Ta szczególna przychylność świadczy o tym, jak bardzo im 
na mnie zależy.
Żona [Jarosława] Dąbrowskiego opuściła Londyn wraz z dziećmi, zaopatrzyłem ją w 
pieniądze na drogę, aczkolwiek kosztowało mnie to sporą sumę pieniędzy. Nie 
przyniesie to mi jednak uszczerbku, a wpływ mój wzrósł. Wszyscy komunardzi 
polscy i francuscy, którzy uciekli z Paryża, znajdują się w niezwykle krytycznej 
sytuacji i bez środków egzystencji; utworzyli oni rewolucyjny klub na Dean 
street, Soho.
Załączam portret Marksa oraz adres Wróblewskiego napisany przez niego 
własnoręcznie.
2 listopada 1872
A. Dawydow wyjechał do Odessy, lecz jego rzeczy i papiery pozostały w Londynie. 
Najlepiej byłoby zostawić go w spokoju do wiosny, zamierza on wrócić do Londynu 
w maju i zabrać ze sobą papiery do Odessy, łatwo będzie wówczas przeprowadzić 
rewizję u niego w domu. Nie ulega wątpliwości, iż ma on stosunki z Marksem i 
innymi agitatorami, a także z pułk. Ławrowem. Został on wezwany przez 
towarzystwo żeglugi w Odessie do zarządzania biurem zamiast Sa-wicza. Jestem 
bardzo zajęty w związku z powstającym stowarzyszeniem politycznym. Przywódcami 
tego stowarzyszenia są Marks, Wróblewski, Osborne, Oborski i inni. Na 29 
listopada, w rocznicę rewolucji 1831 roku, wyznaczone zostało walne zebranie 
wszystkich delegatów — oszacuję wówczas siły przeciwnika i przystąpię do dzieła. 
Przebywa tutaj dwóch Rosjan: Szymański z Petersburga wraz ze swym przyjacielem 
Kosowskim, wysokiego wzrostu; obaj prowadzą rozwiązły tryb życia. Szymański jest 
średniego wzrostu, ciemny blondyn, liczy sobie 35 lat. Paluszkiewicz ciągle 
jeszcze przebywa w Londynie.
Przyjechało tutaj z Francji wielu komunardów polskich. Otrzymał Pan już zapewne 
dwa moje listy polecone, jeden ze statutem, drugi z portretem Marksa?
7 listopada 1872
Przyjechał tutaj z Belgii pułkownik Nitman, który służył w armii generała 
Bourbaki i wydalony został z Francji za udział w spisku oficerów w Lyonie, który 
miał na celu proklamowanie cesarzem syna Napoleona. Znam go od wielu już lat i 
pomagałem mu, kiedy znajdował się w nędzy. Przyjechawszy do Londynu otrzymał 
dobre stanowisko za protekcją Napoleona i jego przyjaciela, księcia Norfolk; 
został agentem Napoleona. Według jego słów przygotowano 400 milionów franków na 
następną ekspedycję, spiskowcy zaś działają skutecznie, by wprowadzić na tron 
syna Napoleona pod regencją odpowiednich
osób, jak książę Bassano, generał Fleury, doktor Conot i inni. Ciągle odbywają z 
nim narady i wysyłają go do różnych miast w Anglii i za granicę, niedawno 
wysłano go do Brukseli, gdzie również istnieje komitet bonapartystów, lecz na 
żądanie rządu francuskiego został on z Brukseli wydalony. Przeglądałem jego 
papiery, nie ulega wątpliwości, że spisek rozwija się, żywią oni nadzieję, iż w 
ciągu ośmiu miesięcy unicestwią Republikę i przywrócą rządy napoleońskie. Jeżeli 
życzy sobie Pan znać szczegóły, będę je Panu komunikował wraz z rozwojem 
wydarzeń.
A. Dawydow wyjechał do Odessy, myślę, że lepiej zostawić go w spokoju, aż do 
czasu kiedy przywiezie swe papiery z Londynu w maju — wszystkie znajdują się w 
rękach pewnego Francuza.
Karol Marks wręczył Wróblewskiemu pieniądze na zakup drukarni rosyjsko-polskiej 
i następnego miesiąca rozpoczną oni pracę.
12 listopada 1872
Mam zaszczyt zawiadomić Pana, iż osiągnęliśmy dobre rezultaty i plan tutejszych 
demokratów utworzenia silnej organizacji politycznej zostanie unicestwiony. 
Głównym organizatorem i sprężyną wszystkich powstałych w Anglii spisków był 
przedtem Żabicki, teraz zaś Konrad Dąbrowski; jest on [Dąbrowski] korespondentem 
poznańskich i galicyjskich gazet. Zarabiał nieźle rysując modele dla fabryki 
Lewis and C°, lecz skutkiem skłonności do zaglądania do kieliszka często był w 
potrzebie i pomagałem mu. Po długich staraniach udało się mi usunąć go z fabryki 
Lewisa i w ten sposób pozbawiłem go środków niezbędnych do ciągłego spiskowania. 
Mimo swej prostackiej powierzchowności jest to przebiegły i zdolny agitator. 
Udało mu się niejednokrotnie narzucić swą wolę emigracji. Wtrąciwszy go w 
skrajną nędzę, namówiłem go, by wyjechał do Galicji i tam szukał środków do 
życia, obiecując mu pomoc w podróży. Zgodził się i postaram się, by go jak 
najprędzej wysłać z Londynu35. Nie ma komu zająć jego miejsca i to doprowadzi do 
rozpadnięcia się powstającej organizacji.
27 listopada 1872
Otrzymano tutaj list od Dawydowa. Jest on w Odessie. Agitacja bonapartystów 
przyjęła tutaj olbrzymie rozmiary; z Paryża nieustannie przyjeżdżają agenci i 
Napoleon nie szczędzi pieniędzy. Cieszy się on specjalnym poparciem partii 
klerykalnej, ostatnio wysłano przez Belgię znaczną ilość proklamacji do 
Francuzów; konsul francuski w Londynie również należy do zwolenników cesarstwa. 
Myślą, że mar-
szałek Mac-Mahon zostanie wybrany na dyktatora; mają wówczas nadzieję dokonać 
przewrotu na rzecz Napoleona w oparciu o armię. Wiadomości tych dostarczył mi 
Nitman (emigrant polski) z armii generała Bourbaki, agent Napoleona.
Zbiórka ofiar na wysłanie [K.] Dąbrowskiego do Galicji postępuje bardzo powoli, 
mam jednak nadzieję, że uzbiera się potrzebne pieniądze i pozbędziemy się 
jednego z najbardziej niebezpiecznych agitatorów. Obchód rocznicy 29 listopada 
nie będzie miał w tym roku znaczenia politycznego. Proponowano mi stanowisko 
przewodniczącego, odmówiłem jednak. Pułkownik Oborski na pewno zostanie wybrany. 
Wróblewski przy współpracy Marksa zajęty jest organizowaniem drukarni, mają oni 
nadzieję rozpocząć w przyszłym roku wydawanie literatury politycznej i 
propagandowej.
Galicja stała się obecnie centrum propagandy politycznej, wyjeżdżają tam 
nieustannie. Klaczko i Czartoryski wraz z Sapiehą zorganizowali w Krakowie 
komitet klerykalny.
Załączam oryginał proklamacji komitetu republikańskiego.
Mam zaszczyt zawiadomić, że konferencja odbyła się i zjednoczenie klubów zostało 
na wpół dokonane. Zbliżamy się do wybuchu rewolucji socjalnej — krew i pożary 
upamiętnią jej narodziny.
Przez pięć niemal dni ulice londyńskie źle były oświetlone z powodu strajku 
robotników gazowni. Komitety rewolucyjne stają się z każdym dniem silniejsze i 
nawet urzędnicy policji ulegają ich wpływom.
Uroczystość ku czci 29 listopada zorganizowana przez emigrację polską nie miała 
w tym roku wielkiego powodzenia.
8 grudnia [1872]
Na konferencji delegatów republikańskich w Sheffield, dnia 2 grudnia, 
postanowiono:
Powołać do życia centralny związek pod nazwą: „Ludowe Republikańskie Bractwo".
1. Wszyscy członkowie zobowiązani są płacić składki wynoszące 1 szyling rocznie, 
członkowie klubu — 5 szylingów.
2. W skład zarządu wchodzi pięciu członków, sekretarz i skarbnik wybierani będą 
co sześć miesięcy.
3. Stanowisko przewodniczącego nie zostało przewidziane.
4. W ciągu pierwszego roku Rada zostanie zwoływana w Nottingham.
5. Trójbarwny sztandar koloru zielonego, białego i niebieskiego symbolizować 
będzie stałość, wierność i równość.
6. Członkowie zobowiązani są pomagać wszystkim sympatykom związku.
7. [Program przewiduje] wolność elekcji, lecz istnienie państwowej religii, 
wolność słowa i wychowania, podział ziemi pomiędzy ludzi pracy, wynagrodzenie 
dla członków parlamentu i ogłoszenie Republiki.
8. W tym celu uznano konieczność podzielenia kraju na dzielnice i zorganizowania 
klubów, które pozostawałyby w stałym kontakcie z Komitetem Centralnym. Zakazuje 
się publikacji wymierzonych przeciwko religii.
W celu ostatecznego zorganizowania [związku] wyznaczono termin walnego zebrania 
na czerwiec 1873 r. w Birmingham u Johna de Morgan. [...]
18 grudnia 1872
Po długich staraniach udało mi się rozbić Centralny Komitet w Londynie36, mam 
nadzieję uzyskać wkrótce wszystkie papiery oraz tajną korespondencj ę.
Konrad Dąbrowski wyjeżdża do Galicji, jest to najniebezpieczniejszy demagog. 
[E.] Kompański, który był adiutantem Wróblewskiego w czasie Komuny, dzięki moim 
staraniom przyjęty został do orkiestry teatru St. James, Niedbalski do fabryki 
Junga, Brzytwiński do przedsiębiorstwa handlowego Wolfa, kilku innych jeszcze 
członków otrzymało pracę. Wszyscy ci osobnicy stanowili tajną organizację 
Komitetu Centralnego i nieustannie podtrzymywali agitację. Kosztem niewielkiej 
sumy pieniędzy na początkowe zagospodarowanie ich i dzięki pomocy znajomych 
umieściłem ich w fabrykach pod warunkiem, że zaprzestaną bezpłodnych intryg 
politycznych. Obecnie pozostaje tylko skończyć z Marksem, Wróblewskim i 
Rozwadowskim. Liczą oni, że przy współdziałaniu grawera Wojciechowskiego wciągną 
do swej szajki niedoświadczonych, a zwłaszcza tych, którzy przyjeżdżają z 
Paryża. Noszą się oni z zamiarem wydrukowania statutu Stowarzyszenia 
Międzynarodowego i wysłania tysięcy takich egzemplarzy do Rosji i Polski.
Na 23 lutego wyznaczona została konferencja wszystkich Polaków należących do 
Międzynarodówki. Ze Szwajcarii, Francji i Belgii przybyć mają do Londynu na 
koszt Marksa, a następnie dokonany zostanie wybór agentów, którzy mają być 
wysłani do Rosji oraz guberni zachodnich. Krążą pogłoski, jakoby w Warszawie 
utworzono już stowarzyszenie pod kierownictwem sekcji krakowskiej. Z powodu 
słotnej pogody, która nastąpiła w Anglii, zawieszono wszelkie wiece na okres dwu 
miesięcy. Wróblewski liczy na powodzenie propagandy wśród staroobrzędowców i 
robotników.
Statystyka Rosji sporządzana jest pod kierownictwem pułkownika Ławrowa, który 
zamierza w styczniu przenieść się z Paryża do Londynu.
18731
1 stycznia [18]73
Ogólne zebranie polskiej sekcji Stowarzyszenia Międzynarodowego pod 
przewodnictwem Wróblewskiego odbyło się 30 grudnia w tawernie „Solferino" koło 
Leicester Sąuare. Zebrało się koło 40 osób, przeważali młodzi zbiegowie z 
Komuny, którzy znalazłszy się w Londynie bez środków do życia zmuszeni byli dla 
kawałka chleba uznać władzę Marksa i Wróblewskiego. Każdy z nich otrzymuje po 
dwa i pół szylinga na dobę od Marksa i za to obowiązany jest roznosić listy do 
członków stowarzyszenia, a najzdolniejsi spośród nich obowiązani są do 
prowadzenia korespondencji zagranicznej Wróblewskiego.2 Na zebraniu tym 
postanowiono posłać bardziej obrotnych do Galicji i Poznania w celu 
zorganizowania sekcji i nawiązania kontaktów z Londynem. Niejaki Michalski z 
guberni zachodnich, aktywny działacz Komuny, skierowany został do Petersburga — 
widziałem go, jest to brunet, średniego wzrostu, z czarną brodą, lat około 
trzydziestu, nie ulega wątpliwości, że jest Żydem — mówi dobrze po rosyjsku, 
niemiecku i francusku. Język zna dobrze. Był niejednokrotnie w Petersburgu i 
utrzymuje stosunki z Utinem i Bakuninem. Wyjeżdża do Petersburga na początku 
marca i Marks pokłada w nim duże nadzieje. K. Dąbrowski, Paluszkiewicz i Skalski 
są ciągle jeszcze w Londynie i odjazd ich został odłożony do wiosny. Burze i 
deszcze, jakie trwały w ciągu ostatnich trzech miesięcy, zahamowały działalność 
republikanów, ponieważ wszystkie wiece odłożone zostały do czasu bardziej 
pomyślnego. Należy oczekiwać w bieżącym roku nowych przedsięwzięć ze strony 
Stowarzyszenia Międzynarodowego, ponieważ na kongresie postanowiono przystąpić 
do utworzenia sekcji we wszystkich państwach europejskich.
Statystyka Austrii i Prus została ukończona, obecnie zajmują się Rosja i Polską. 
Pułkownik Ławrow komunikuje codziennie szczegółowe wiadomości o Rosji i oczekują 
go wkrótce w Londynie.
Stowarzyszenie Warszawskie stanowiące siłę emigracji pozostaje pod moim wpływem. 
Załączam do niniejszego raportu publikacje republikańskie.
11 stycznia [18]73
Śmierć Napoleona wywołała wielkie wrażenie w Anglii i środowisku polskiej 
emigracji; jedni martwią się, gdyż mieli go za podporę katolicyzmu i papieża 
oraz sojusznika Polski, inni cieszą się i złorzeczą mu. Z wiarygodnego źródła 
doniesiono mi, że nagła śmierć Napoleona nastąpiła na skutek nadmiernego użycia 
chloroformu, czyli, ściślej mówiąc, otruto go chloroformem. Poinformował mnie o 
tym znajomy doktor, który jeździł tam, by przeprowadzić sekcję zwłok. Burżuazja 
i [związane z nią] gazety angielskie niezmiernie smucą się jego zgonem, 
natomiast gazety radykalne zamieszczają o nim artykuły — załączam jeden z 
fragmentów.
Partia Czartoryskiego przyjęła z zadowoleniem śmierć Napoleona, Czartoryski 
bowiem wiąże swoje nadzieje z obietnicami księcia d'Au-male odbudowania Polski i 
zapewnienia Czartoryskiemu tronu, jak mówią tutaj jego zwolennicy.3
Przyjazd hr. Szuwałowa wzbudził zainteresowanie angielskiego społeczeństwa, w 
szczególności emigracji.4
Uważam za swój obowiązek zwrócić uwagę na agitację prowadzoną w Galicji, a w 
szczególności na przemówienie księdza Kaczały w Reichsracie wiedeńskim. 
Emigracja londyńska posłała list dziękczynny i otrzymała od niego odpowiedź, 
którą mam lada dzień otrzymać i wówczas wyślę dosłowną kopię.5 Emigracja wiąże 
wielkie nadzieje z Austrią, aczkolwiek jest niezadowolona z Andrassy'ego.
Wyjazd wiadomych osób został wstrzymany do wiosny. Nie wiadomo nam, gdzie się 
podział Kostecki;6 miał on przy sobie ważne dokumenty i upoważnienie od K. 
Marksa na reprezentowanie Stowarzyszenia Międzynarodowego. Jeżeli przebywa on we 
Francji, rząd może go aresztować i znaleźć wiele bardzo ważnych dokumentów.
21 stycznia [1873]
Nowo powstały Związek Ludu Polskiego pod przewodnictwem pułkownika Oborskiego 
razem z Centralną Gmina Londyńską wysłał zaproszenia na uroczystość poświęconą 
rocznicy powstania 1863 roku. Zebranie naznaczono na 8 godzinę wieczór w znanej 
tawernie „White Horse" na Theobald's Road, Red Lion Sąuare. Partia emigracyjna z 
1863 roku postanowiła położyć kres apatii emigracji londyńskiej i wezwać ją do 
działania. Do tej pory rozmaitymi fortelami i przy współudziale oddanych mi 
ludzi wprawiłem ich w stan zupełnego bezwładu, do takiego stopnia, iż 
uroczystość 29 listopada pozbawiona była całkowicie charakteru politycznego. 
Wróblewski i Oborski pod pretekstem rocznicy starają się zorganizować spisek. 
Obiecano im poparcie komitetów: szwajcarskiego i paryskiego, a także pomoc z 
Galicji, gdzie
wysłano już setkę emigrantów organizujących zupełnie jawnie spisek pod 
kierunkiem Smolki i innych posłów na Sejm.
Sytuacja Wróblewskiego poprawiła się, Marks stale dostarcza mu pieniędzy w celu 
pozyskania sprzymierzeńców. Mam zaszczyt zapewnić, że jeżeli o mnie chodzi — 
działam sprawnie i większość emigracji w dalszym ciągu znajduje się pod moim 
wpływem, w szczególności zaś warszawska sekcja robotnicza.
Przyjazd hr. Szuwałowa zwrócił szczególną uwagę emigracji. Oczekuje ona obecnie 
zerwania z Anglią. Niektórzy, w tej liczbie Stanisław Gilewicz, zgłosili się do 
Ministerstwa Wojny na usługi rządu angielskiego proponując, by wysłano ich jako 
szpiegów do Baku i Azji Środkowej. Załączam przy okazji wycinek z czasopisma 
radykałów — protest robotników francuskich w Londynie.
20 lutego [1873]
Wczoraj odbyła się uroczystość poświęcona jubileuszowi 400-lecia M. Kopernika, 
na której zebrali się przedstawiciele wszystkich partii. Lessner i Wróblewski 
zastępowali Marksa, który nie mógł wziąć w niej udziału ze względu na chorobę. 
Referentem był K. Dąbrowski; szczegółowe sprawozdanie zostanie posłane do 
wychodzącej we Lwowie „Gazety Narodowej", którą Pan zapewne otrzymuje, zwalnia 
mnie to z obowiązku złożenia szczegółowej relacji.7 Zwrócę tylko uwagę, iż 
poruszono wczoraj kwestię grożącej nam wojny między Rosją i Anglią i mówiono o 
konieczności zjednoczenia całej emigracji polskiej, która stanowić ma awangardę 
walczących o wyzwolenie Polski. Wróblewski także wygłosił dłuższe przemówienie i 
wysłał obszerny list do Torunia, gdzie utworzony został komitet o charakterze na 
pół politycznym. Reorganizację emigracji postanowiono rozpocząć w końcu 
kwietnia.
25 lutego 1873
Wszystkie partie przepowiadają nieunikniony wybuch wojny pomiędzy Rosją i Anglią 
oraz wyprawę Rosjan do Indii.8 Niepokój ten podtrzymują emigranci, mając na 
względzie własne cele, spekulanci giełdowi zaś dla zysku. Opinia społeczna jest 
mocno zaniepokojona i problem środkowoazjatycki stanowi przedmiot nieustannych 
dyskusji. Emigracja polska żywi nadzieję, iż Anglia użyje wszystkich środków, by 
wywołać nowe powstanie w Polsce i zachodnich guberniach Rosji. Z całą 
odpowiedzialnością mogę zapewnić, iż postanowiono utworzyć centralny komitet w 
Londynie, który składać się będzie z 3 lub 4 członków. Będzie to komitet tajny i 
nikt z emigracji nie będzie znać nazwisk
jego członków ani nie będzie poinformowany o ich działalności. Członkowie 
komitetu nawiążą kontakt z poznańskimi demagogami i posłami na Sejm, z 
galicyjskimi posłami do Reichsratu, poza tym poślą emisariuszy do guberni 
zachodnich i Warszawy. Kandydaci do tajnego komitetu mają być wybrani spośród 
następujących osób: A. Potocki, Wróblewski, Dąbrowski, Wojciechowski, Oborski, 
Rozwadowski i jeszcze dwóch mieszkających w Sheffield. Skoro tylko wymienione 
osoby wybiorą spośród siebie członków komitetu, sporządzony zostanie akt, na 
mocy którego przekazane im zostaną pełnomocnictwa upoważniające ich do działania 
w imieniu całego narodu polskiego i nawiązania rozmów z rządem angielskim.
W tej chwili otrzymano telegram o buncie w guberni wołyńskiej i podolskiej. 
Polacy są zachwyceni.
21 marca [1873]
Tutejsi emigranci jednomyślnie wysunęli moją kandydaturę na stanowisko prezesa 
całej emigracji. Zaleski, który przyjechał tu niedawno, wybiera się pod koniec 
miesiąca do Paryża i Zurychu w celu naradzenia się z delegatami innych sekcji, i 
jeżeli nie przeszkodzą jakieś intrygi — wszystkie nici kierownicze będą w moich 
rękach — jeżeli zaś wypadki potoczą się inaczej, wówczas emigracja [polska] w 
Anglii w razie wojny z Rosją utworzy własny komitet centralny. Dla osiągnięcia 
tego celu postanowiono dostarczać fałszywych informacji i szkodliwych artykułów 
do angielskich i francuskich gazet oraz stale niepokoić opinię publiczną widmem 
inwazji Rosjan w Indiach. 3 maja postanowiono zorganizować tajny wiec i wybrać 
komitet tymczasowy, który w zależności od aprobaty członków z Galicji i 
Poznańskiego albo ugruntuje swą władzę, albo przekaże władzę innym.
Z chwila kiedy komitet powstanie, każdy członek dobierze sobie dwóch zaufanych 
ludzi w celu utrzymywania kontaktów, ci zaś z kolei po jednym w celu utworzenia 
łączności — pod warunkiem zachowania tajemnicy o osobach wchodzących w skład 
komitetu centralnego. Wszystkie osoby zobowiązują się pod przysięgą wykonywać 
bez słowa sprzeciwu polecenia komitetu pod groźbą śmierci za zdradę. Według 
posiadanych przez nas danych myśl utworzenia centralnego komitetu wyszła z 
Galicji, z tymczasowego klubu demagogów, wraz z obietnicą pomocy materialnej.
W Anglii ferment wzrasta i, być może, wcześniej, aniżeli można by się 
spodziewać, powstaną jakieś knowania w rodzaju Komuny Paryskiej. Załączam 
interesujące artykuły z gazety republikańskiej.
Przybył tutaj z Paryża znany generał Rybiński z misją polityczną zwerbowania 
komunistów pod sztandary republiki hiszpańskiej. Wy-
słał go Monpensier, ażeby zebrać wszelkie tałałajstwo, które może zaszkodzić 
prawdziwej republice. Dowództwo i pieniądze na przyjazd proponują 
Paluszkiewiczowi. Postanowiliśmy wszystkich rekrutów-de-zerterów z guberni 
zachodnich wysłać do Ameryki i ośmiu zbiegów przygotowało się już do odjazdu w 
kwietniu.
Stan mego zdrowia uległ znacznej poprawie.
10 marca V sekcja Międzynarodówki, w liczbie 60 osób, wyjechała na okręcie z 
Londynu do Kadyksu. Marks również wysyła swoich.
2 kwietnia 1873
Misja polityczna eks-generała Rybińskiego, który przybył tutaj w celu 
zorganizowania legionu komunistów, zakończyła się fiaskiem, ponieważ prócz 
Paluszkiewicza i dwóch innych wszyscy emigranci za moją namową odmówili wzięcia 
udziału w walkach hiszpańskich. Rybiński był u mnie trzykrotnie i oświadczył, iż 
zamierza wyjechać do Polski — nie wiem tylko, czy do Galicji, czy do Warszawy. W 
każdym razie aresztowanie go umożliwi zdemaskowanie wielu intryg, należy on 
bowiem do organizacji polskich jezuitów i jest typem szkodliwego agenta w 
Królestwie Polskim. Zamierza on na początku maja pojechać do Hamburga i stąd 
przedostać się do Królestwa Polskiego. Wzrostu średniego, zawiędły, lat około 
60, siwy, z wąsami i bródką hiszpańską. On i Konstanty Schmidt są mistrzami 
masonerii oraz największymi łotrami wśród emigrantów polskich. Emigracja 
tutejsza znajduje się całkowicie w naszych rękach i zapewniam, że dopóki będę 
miał władzę — potrafię ich unieszkodliwić.
Liczba osób przybyłych ostatnio z Francji wynosi 76 ludzi. Zgłosił się do mnie 
jakiś młody Rosjanin w wieku lat 23, z niewielkimi wąsikami, nazwiskiem Romanów, 
załączam zdjęcie, jest on zbiegiem.9 Nie przyjąłem go jednak.
Załączam ogłoszenia o wydaniu drukiem Smitha. Wyprawą do Chiwy interesuje się 
cała Anglia.
19 kwietnia [1873]
A. Dawydow przybył tutaj z Odessy dwa dni temu. Wkrótce spodziewane jest 
przybycie pułkownika Ławrowa z Paryża. Zamierza on wydawać czasopismo 
socjalistyczne w języku rosyjskim w Genewie pod tytułem „Wpieriod" 
[„Naprzód"].10 Obiecano mi dostarczyć litografo-wany program. Jego 
współpracownikiem będzie znany Wróblewski, który zakomunikował mi, że otrzymał z 
Nowego Jorku od Rady Generalnej [Stowarzyszenia] Międzynarodowego nominację na 
głównego przedstawiciela na Polskę. On również osobiście zakomunikował mi, że 
na-
wiązano już ścisły kontakt z demagogami rosyjskimi w celu wspólnego działania i 
że zamierza wydawać kilka czasopism o podobnej tendencji. By wprowadzić w życie 
te zamierzenia, oczekuje z Polski od sympatyzującej z nimi szlachty pieniędzy; 
część już otrzymanych zużył na swe wydatki. Rosjanie podejrzewają A. Dawydowa, 
że jest on agentem rządu, i unikają stosunków z nim. [K.] Dąbrowskiego 
umieściłem w fabryce i w ten sposób pozbawiłem go czasu potrzebnego na agitację. 
W ogóle staram się utrzymać tutejszą emigrację w stanie letargu.
Co się tyczy Romanowa, to nikt go tutaj nie zna, wyniósł się ze wspomnianego 
wyżej domu, ale gdzie — nie wiadomo. Jest wzrostu niewielkiego, szczupły, z 
małym wąsem, brunet, lat około 23.
Wielu spośród przebywających tutaj jest podejrzanych o to, że są agentami 
ambasady; osoby te są śledzone, a Wróblewski twierdzi, że ma ich spis. W ciągu 
najbliższego czasu odbędę z nim specjalne spotkanie i o szczegółach prześlę 
sprawozdanie. Wróblewski zamierza wkrótce wyjechać do Genewy, pragnie również 
zatrzymać się w Wiedniu w czasie wystawy. Wróblewski jest wzrostu średniego, 
szczupły, ospowaty, z krótkim czarnym wąsikiem, mówi źle po francusku, jest 
energiczny, zapalczywy, lubi pohulać, nie grzeszy dowcipem, mówi dużo i szybko.
Jego adres: 60 Colbrook Row, St. Peters street, Essex Road, Islington. Jest to 
serdeczny przyjaciel Ławrowa, który, według jego słów, zajął miejsce Hercena 
jako przywódca rosyjskich demagogów.
5 maja [1873]
W obecnej chwili zajęty jestem sprawą niezmiernej wagi. Jak wiadomo z 
poprzedniego listu, eks-dowódca komunardów, Wróblewski, przy współudziale 
pułkownika Ławrowa nawiązał stosunki z demagogami rosyjskimi w celu wspólnego 
działania. W obecnej chwili stara się on przyciągnąć do swojej szajki 
najzdolniejszych emigrantów, ja zaś czynię wszystko, by pokrzyżować ich plany, i 
mam nadzieję, że mi się powiedzie. Wróblewski zamierza we wrześniu pojechać do 
Genewy, gdzie pod jego kierunkiem będzie wydawane nieperiodyczne pismo Ławrowa 
„Wpieriod".
Na 14 maja naznaczona została konferencja emigrantów z Wróblew-skim i mam 
nadzieję udaremnić wówczas jego projekty. Święcicki i Ta-rasiewicz z Komuny 
zostali wysłani do Chiwy w charakterze agentów angielskiego rządu w celu 
obserwowania działań Rosjan; inni twierdzą, że zostali oni wysłani przez 
redakcję „Daily Telegraph". Panuje tutaj całkowity spokój. Wróblewski zamierza 
zatrzymać się w Wiedniu w czasie wystawy, należałoby o tym powiadomić rząd 
austriacki. K. Dąbrowski znajduje się tutaj i jest moim agentem.
17 maja [1873]
Kilka dni temu odbyłem dłuższą naradę z Wróblewskim, Oborskim, [K.] Dąbrowskim i 
innymi, na której omawiano zagadnienia związane z przyszłą działalnością. 
Przygotowawszy zawczasu opozycję, zażądałem od Wróblewskiego wyjaśnień na temat 
jego stosunków z Ławrowem. Wróblewski przyznał otwarcie, że nawiązał stosunki z 
demagogami rosyjskimi, których przywódcą i kierownikiem partii jest pułkownik 
Piotr Ławrow. Mówił, że spisek rozwija się szybko w Rosji dzięki współdziałaniu 
propagandy drukowanej, że wielu wydawców czasopism periodycznych uczestniczy w 
tym i sprzyja im. Jednakże, mimo usilnych nalegań z mojej strony, Wróblewski 
kategorycznie odmówił wymienienia nazwisk hersztów w Moskwie i innych miejscach 
twierdząc, iż jest to sprawa Ławrowa. Protestowałem przeciwko sojuszowi z 
rosyjskimi demagogami, na co Wróblewski odparł, iż „znając wrogi stosunek 
emigracji londyńskiej", postanowił przenieść się do Zurychu, gdzie literatura 
propagandowa Ławrowa będzie wydawana pod kierunkiem Wróblewskiego. Jego sytuacja 
uległa poprawie, otrzymuje on pomoc od swoich krewnych z guberni zachodnich. W 
chwili obecnej jest on wespół z Ławrowem wyłącznym przedstawicielem na Rosję i 
Polskę w Stowarzyszeniu Międzynarodowym, zatwierdzonym przez Komitet w Nowym 
Jorku.
Z A. Dawydowem widziałem się kilkakrotnie, oświadczył mi, że na granicy 
rozebrali go do koszuli przy rewizji, [ale uprzednio] zachował wszelkie środki 
ostrożności. Oskarża on emigrację polską o denuncjację i od tego czasu zerwał z 
nią stosunki. Szkoda, że policja nadmierną gorliwością zepsuła wszystko, ma on 
bowiem w Londynie ogromną ilość ważnych dokumentów od Hercena, Marksa i Ławrowa. 
Zamierzał w przyszłym roku przewieźć je do Rosji, ale po tej rewizji wątpić 
należy, by się na to zdecydował. Zresztą emigracja polska i Wróblewski nie lubią 
go. Należy jednak do rzędu niebezpiecznych działaczy, ponieważ jest ogromnie 
ostrożny i skoncentrowany.
Prenumeratą czasopisma Ławrowa zajmują się Wróblewski i Da-wydow. Jeżeli Pan 
sobie życzy, będę wysyłać [kolejne] numery. Emigranci na ogół uspokoili się, 
gdyż znalazłem dla agitatorów pracę w różnych fabrykach.
5 czerwca [1873]
Wysłałem niedawno listem poleconym z Londynu program czasopisma Ławrowa 
„Wpieriod", czasopismo zaś poślę, skoro tylko otrzymam je z Zurychu; wedle rady 
Dawydowa przekazałem im 6 funtów, czyli 150 franków, z prośbą o nadsyłanie. W 
Zurychu panuje chaos — emigranci polscy biją się z Rosjanami i wielu z nich nosi 
przy sobie nabite rewolwery. Ławrow jest z tego ogromnie niezadowolony i stara 
się
wzmocnić przymierze. Wróblewski zamierza pojechać do Wiednia pod fałszywym 
nazwiskiem i z angielskim paszportem w celu spotkania się z polskimi i 
międzynarodowymi komunistami. Jest on całą duszą oddany Ławrowowi i wkrótce 
przenosi się do Zurychu.
Zamierzano założyć komitet centralny we Florencji lub Mediolanie, ale wykrycie w 
Rzymie Stowarzyszenia Międzynarodowego i aresztowania przeszkodziły 
urzeczywistnieniu ich projektów, bowiem w związku z tym wielu członków 
Stowarzyszenia uciekło z Włoch do Zurychu.
Emigracja tutejsza znajduje się całkowicie w moim ręku i dzięki umieszczeniu 
moich ludzi w fabrykach agitację zmniejszyłem o połowę. Zdrowie moje podupadło i 
za poradą lekarzy przebywam po kilka dni nad brzegiem morza w nadziei 
podreperowania sił.
W lipcu odbędzie się w Genewie coś w rodzaju zjazdu głównych przywódców 
emigracji, dokąd także mnie zapraszają, a jeżeli zdrowie pozwoli, trzeba będzie 
pojechać. Jeżeli republika we Francji upadnie, będzie to śmiertelnym ciosem dla 
radykałów, jeżeli jednak utrzyma się, należy oczekiwać poważnych przewrotów.
17 czerwca [1873]
Przyjazd Wielkiego Księcia — następcy tronu, wywarł duże wrażenie w środowisku 
emigracji i znaczna liczba łotrów wysuwała żądania, by zorganizować demonstrację 
w czasie jego przyjazdu i pobytu, ale udało mi się przy pomocy sekcji 
warszawskiej przekonać większość o niedorzeczności podobnej demonstracji. 
Niezależnie od tego Klimontowicz, Zaborski i Niedbalski otrzymali ode mnie 
polecenie śledzenia włóczęgów w pobliżu Marlborough's House; poinformowałem 
również inspektora policji. W obecnej chwili wszystkie komórki tutejszej 
emigracji znajdują się w moim ręku.
Wiadomość od Ławrowa jeszcze nie przyszła, pieniądze zostały mu posłane za 
pośrednictwem bankiera i z chwilą kiedy czasopismo ukaże się, niezwłocznie je 
wyślę. Obecnie jest on głównym hersztem demagogów rosyjskich. A. Dawydow 
znajduje się w Londynie, ale cierpi na podagrę i zerwał wszelkie stosunki z 
Polakami, obawiając się aresztowania w Rosji.
Zdrowie moje niezmiernie podupadło z przyczyny słoty. W celu lepszego nadzoru 
nad emigrantami dokonałem wyboru inspektorów: K. Dąbrowskiego, Jelenia i 
Stachowicza. Jak dotąd panuje spokój i cisza, połowę szaleńców umieściłem w 
londyńskich fabrykach.
26 czerwca 1873
W sprawie Sieriebriannikowa postaram się dostarczyć wiadomości możliwie szybko. 
W chwili obecnej zajęty jestem poszukiwaniem człon-
ków Stowarzyszenia Międzynarodowego wśród tutejszych zbiegów, którzy z namowy 
Wróblewskiego zostali agentami Ławrowa. W sprawie paszportu wysłany został list 
polecający zebranie bardziej szczegółowych informacji, chodzi o sprawę wyjazdu 
do Rosji.
A. Dawydow cierpi na podagrę i wyjeżdża wkrótce do Rosji do guberni kurskiej. 
Brat jego przebywa w Londynie, liczy sobie około 50 lat, nosi brodę, wzrostu 
średniego, szczupły, jest zagorzałym socjalistą. Szkoda, że podczas jego 
pierwszej podróży zrewidowano go tak dokładnie, choć jak już donosiłem, 
wszystkie jego papiery pozostały w Londynie, a zapewne [i teraz] nie weźmie ich 
ze sobą, lecz prześle do Odessy za pośrednictwem Sawicza. W ogóle należałoby 
roztoczyć nad nim w guberni kurskiej nadzór policji, ponieważ nie ulega 
wątpliwości, iż jest on bardzo niebezpiecznym agentem Ławrowa. Jak już 
donosiłem, tutejsi demokraci pisali do czasopism radykalnych zjadliwe artykuły 
na temat ślubu pomiędzy Księciem Edynburga i Wielką Księżną oraz zamierzali 
zorganizować demonstrację przeciwko następcy tronu, lecz udało nam się udaremnić 
te zamiary. Wydrukowany program „Wpieriod", wysłany przez Ławrowa w celu 
przekazania rosyjskim oficerom marynarki, znajduje się w moim ręku; donosiłem 
już o przekazaniu kilku egzemplarzy. Korzystając z choroby Dawydowa wziąłem od 
niego proklamacje, które otrzymał od Ławrowa w celu przekazania przyjaciołom. 
Twierdzą oni, iż rewolucja społeczna ogarnie uniwersytety i środowiska 
robotnicze. Kaczorowski wyjechał z Rosjanami do Bristolu.
Przybył tutaj niejaki Sanin, jak się wydaje kupiec, około 30 lat, nosi nieduży 
wąsik, tęgi, jest również socjalistą, lecz niezmiernie głupi.
30 czerwca [1873]
Karol Marks poważnie zachorował, przyjaciele jego są zaniepokojeni i codziennie 
odbywają się narady członków [Komitetu] Międzynarodowego. Wróblewski z polecenia 
Rady Generalnej w Nowym Jorku jeździł do Paryża i Brukseli w celu utworzenia 
nowych sekcji wśród emigrantów polskich.
Przyjazd szacha perskiego i następcy tronu [Rosji] wywołał agitację w środowisku 
emigracji. Wielu pragnęło zorganizować demonstrację, udało mi się jednak 
udaremnić te zamiary. W czasie wystąpień publicznych i przechadzek stale 
znajduję się razem z dwoma agentami w pobliżu następcy tronu. Zwłaszcza w czasie 
pobytu cesarzewicza w teatrach obawiałem się zamachów, ale dzięki Bogu wszystko 
przeszło spokojnie. Wraz z cesarzewiczem przybyło tu wielu oficerów floty, 
zachowują się jednak przykładnie.
Ławrow przysłał kilka kopii programu „Wpieriod", prosząc Wróblewskiego, by 
przekazał je oficerom lub przyjeżdżającym tu Rosjanom.
Ponieważ jednak nie podał on adresu Wróblewskiego, kopie przekazano mnie, ja zaś 
zniszczyłem je z wyjątkiem kilku. Przybywających tu Rosjan śledzi znany tłumacz 
Stanisław, który jest nam bezgranicznie oddany.11 Załączam do niniejszego 
oryginał listu Ławrowa.
16 lipca 1873
W ciągu całego czasu przebywania Jego Cesarskiej Mości Następcy Tronu 
systematycznie śledziłem demokratów, których celem było, jak wiadomo, wywołanie 
wrogiej demonstracji tłumów przeciwko cesa-rzewiczowi. Przy pomocy oddanych mi 
osób udało się nie tylko udaremnić ich plany, ale nawet zapewnić na przyszłość 
spokój cesarzewi-czowi. Dwóch najbardziej upartych — Rodakowskiego i Żyda 
Jakubo-wicza, wysłaliśmy do Sheffieldu.
Wspomniany poprzednio generał Rybiński wysłany został przez jezuitów do Polski i 
przebywa już w Hamburgu; jeździ on pod własnym nazwiskiem z paszportem 
francuskim, ma przy sobie wiele ważnych dokumentów, to tchórz i straszny łajdak.
Wybrano mnie przedstawicielem partii umiarkowanej, tzn. większości emigracji, i 
we wrześniu powinienem być na ogólnym zebraniu w Paryżu w celu ostatecznego 
sformułowania i stworzenia zjednoczenia, które oczywiście nie dojdzie do skutku, 
gdyż ich plany zmieniają się co miesiąc. Przyszedł list od pułkownika Ławrowa12, 
w którym prosi o wysłanie mu angielskiego paszportu, by móc podróżować po 
Europie. Jeżeli pragnie go Pan schwytać, postaram się to zorganizować, 
aczkolwiek jest to dość trudne zadanie. Zresztą nie jest wykluczone, iż paszport 
ten przeznaczony jest dla kogoś z jego przyjaciół. Uniżenie proszę o 
zawiadomienie mnie o pańskiej decyzji w sprawie tego paszportu.13
2 sierpnia 1873
Jeżeli chodzi o polecenie zebrania informacji o wydawcach „Obszczi-ny", 
napotkałem na nieoczekiwaną przeszkodę — firma, w której drukowano 
„Obszczinę"14, obecnie nie istnieje. Moody zmarł, a Plackett sprzedał wszystkie 
nieruchomości i przeniósł się do innego mieszkania. Adresu jego nie zna nikt, 
ani na Poczcie Głównej, ani w biurze adresów. Jednakże nie zaprzestałem 
poszukiwań i jeden z agentów zajmie się wyłącznie tą sprawą, ale wymaga to 
czasu, gdyż w liczącym 3 miliony ludności Londynie tego rodzaju poszukiwania 
napotykają na duże trudności.
A. Dawydow i jego brat wyjeżdżają wkrótce do Paryża, a stamtąd do guberni 
kurskiej do swego majątku — jego brat jest takim samym zagorzałym socjalistą i 
przeciwnikiem monarchii. Bez wątpienia w guberni kurskiej i charkowskiej mają 
oni swoją szajkę — Dawydow usta-
wicznie koresponduje z Ławrowem, Marksem i innymi agitatorami. [...] Przybył 
tutaj niejaki Sanin z guberni kałuskiej, starosta staroobrzędowców, jest jeszcze 
zupełnie młody, ma słabe wykształcenie, lecz oddany jest idei międzynarodowej. 
Udało się nam zdobyć jego fotografię, którą do niniejszego załączany. Według 
jego słów ataman Kozaków był głównym zwolennikiem i obrońcą staroobrzędowców. Ów 
Sanin objechał całą Rosję z polecenia Stowarzyszenia w celu nawiązania stosunków 
ze staroobrzędowcami. Przypuszczam, że należy on do stanu kupieckiego — 
twierdzi, iż od atamana Kozaków otrzymał wszystkie publikacje Hercena.
Paszportu dla Ławrowa jeszcze nie posłałem, oczekuję od niego wymaganych danych. 
[...]
6 sierpnia 1873
Po dłuższych poszukiwaniach udało się nam uzyskać adres Placketta, który 
zaproszony przeze mnie na śniadanie oświadczył, co następuje:
Nieczajew i Sieriebriannikow, obaj pod przybranymi nazwiskami, zaczęli wydawać 
czasopismo „Obszczina", którego korektę prowadziła jakaś Rosjanka, ale podczas 
drukowania 4 numeru zjawił się konsul rosyjski i druk przerwano. 
Sieriebriannikow winien jest 7 funtów 14 szylingów, lecz ponieważ firma 
zbankrutowała w związku ze śmiercią Moody'ego, a cały majątek rozdzielono 
pomiędzy wierzycieli, więc wszystkie rachunki razem z papierami i pozostałe 
numery przeszły w ręce sadu przysięgłych. Kiedy pokazałem mu portret 
Sieriebriannikowa, pan Plackett poznał go natychmiast i nazwał oszustem, a na 
moją prośbę napisał własnoręcznie na odwrocie załączonego portretu: „I recognise 
this as the portrait of M. Biihl for whom I printed a russian newspaper «La 
Commune», whom I saw personnaly in 1870. I. Plackett". (Rozpoznaję w tej 
fotografii podobiznę M. Buhla, dla którego drukowałem czasopismo rosyjskie 
„Obszczina" i którego widziałem osobiście w roku 1870.)
Przypuszczam, że ten podpis na odwrocie będzie wystarczającym dokumentem dla 
zdemaskowania [Sieriebriannikowa], jeżeli jednak życzy sobie Pan otrzymać 
obszerniejszy raport na papierze urzędowym, pan Plackett gotów jest uczynić to 
dla mnie. Nie ulega wątpliwości, że jest to ta sama osoba, i zidentyfikowanie 
jej przez samego drukarza dostarczyłoby bardzo ważnego dla nas dowodu. Uważam, 
że byłoby wskazane dowiedzieć się, kim była owa Rosjanka uczestnicząca w tej 
akcji wydawniczej. Uniżenie proszę o jak najszybsze powiadomienie, czy Pan życzy 
sobie, aby Mu przysłano jeszcze jakieś materiały dowodowe. Poszukiwania te 
kosztowały mnie 4 funty; co się tyczy pożyczonych 7 funtów 14 szylingów, to 
spłacenie ich nie stanowi żadnego problemu.
Wróblewski wrócił z Zurychu do Londynu.
Ryde, Isle of Wight 7 sierpnia [1873]
W związku ze zbliżającym się ślubem księcia Edynburga (z którym utrzymuję bardzo 
bliskie stosunki) partia republikańska szuka pretekstu dla wywołania zaburzeń. 
Miały już miejsce wystąpienia barona Dilke w parlamencie, a następnie potężny 
wiec ludowy w Hyde Parku zwołany przez znanego Bradlaugha, który jest bez 
wątpienia jedyną osobą w tłumie niezadowolonych, z którą rząd walczy. Bradlaugh 
jest wydawcą „Reformera", wrogiem Marksa, ale równocześnie zagorzałym radykałem 
i bardzo niebezpiecznym spiskowcem.
Uważam za swój obowiązek zwrócić uwagę na „Gazetę Narodową" wydawaną we Lwowie, 
która w chwili obecnej reprezentuje wszystkie kierunki emigracyjne. Do rzędu 
szkodliwych publikacji zaliczyć należy korespondencje Mikołaja Akielewicza, 
emigranta z Wilna, bardzo utalentowanego i niebezpiecznego spiskowca. Prowadzi 
on systematycznie Kronikę Paryską. Nr 175 „Gazety Narodowej" zamieszcza jeden z 
jego niebezpiecznych artykułów. Władze austriackie, jak widać, nie zdają sobie 
sprawy ze szkód, jakich przysparza wolność prasy. Niezależnie od tego w Galicji 
w chwili obecnej powstał konflikt pomiędzy Żydami i Rusinami, który podsycany 
umiejętną ręką stanie się Scyllą i Charybdą dla Polaków.
Jeżeli republika hiszpańska, a w ślad za nią francuska upadnie, rozwieją się 
wszystkie nadzieje międzynarodowych działaczy. W obecnej chwili wszystkie ich 
siły zwrócone są w stronę Hiszpanii i tak jak kar-liści pomagają swoim członkom, 
tak samo londyńscy komuniści wspierają swoich.
Portret Sanina podobnie jak portret Sieriebriannikowa z własnoręcznym podpisem 
Mr Placketta zostały wysłane listem poleconym. W związku z wyjazdem kilku 
emigrantów do Ryde, w pobliżu którego przebywa Jego Cesarska Mość Wielki Książę 
Następca Tronu, uważałem za swój obowiązek pojechać tam i po przybyciu na 
miejsce odnalazłem dwóch emigrantów pragnących podać prośbę Jego Cesarskiej 
Mości. Roztoczono nad nimi nadzór policyjny.
Jeżeli życzy sobie Pan otrzymać szczegółowe informacje o Sierieb-riannikowie, 
proszę o łaskawe powiadomienie.
Londyn, 12 sierpnia [1873]
Dziś po południu Anatol Dawydow ze swoim bratem wyjechał do Paryża, a stamtąd za 
kilka dni wyjadą do Rosji. Przed samym jego wyjazdem dowiedziałem się, dlaczego 
podczas rewizji na granicy w roku ubiegłym niczego przy nim nie znaleziono. Nie 
ulega żadnej wątpliwości, że miał on kontakty z Hercenem, Dołgorukowem, Ławrowem 
i Marksem. A. Dawydow, jak widać, od dawna był gorliwym agentem
i werbował przyjeżdżających do Londynu Rosjan do tajnego stowarzyszenia. Przed 
jego odjazdem do Rosji w roku ubiegłym, nie wiem z czyjego polecenia, nasz 
konsul w Londynie (który nie odznacza się szczególnymi zaletami ani zbytnią 
mądrością) wezwał do siebie Dawydowa. Sekretarz konsulatu, który przyjął 
Dawydowa o godzinie 10.30, zadał mu, jakoby z polecenia konsula, następujące 
pytania: Jak Panu na imię? Jakie jest imię pańskiego ojca? Ile Pan ma lat (49)? 
Czy służył Pan w marynarce? itd. Nazajutrz rano konsul powtórzył analogiczne 
przesłuchanie już zupełnie oficjalnie. Ta niezręczność zaniepokoiła Dawydowa, w 
szczególności ze względu na zamierzony wyjazd. W związku z tym postanowił 
wszystkie papiery przekazać częściowo Ławro-wowi, częściowo pozostawić w 
Londynie pod opieką swego przyjaciela, Francuza Bonniego. Po przyjeździe na 
granicę urzędnik Lwów poprosił go do osobnego pokoju, gdzie w obecności oficera 
żandarmerii i innych urzędników zrewidował go do koszuli. W jego notesie 
znajdowały się notatki dotyczące przesyłek pieniężnych Marksa i Ławrowa, ale 
ponieważ zapisane były skrótami: Mar., Ław., więc oczywiście nie zostały 
zauważone. Dawydow sam stwierdził przed obecnym wyjazdem, że wolność swą 
zawdzięcza niezręczności konsula londyńskiego.
Przekazuję te szczegóły, opowiedziane mi osobiście, ażeby pokazać, w jaki sposób 
pozbawieni zostaliśmy wielu ważnych dokumentów, stanowiących ogniwo spisku 
tlącego się w Rosji. Według jego słów wszyscy urzędnicy, z wyjątkiem oficera 
żandarmerii, ściskali mu dłoń, wyrażając ubolewanie z powodu przykrego obowiązku 
rewizji. Uważam za najsłuszniejsze roztoczenie nad nim ścisłego dozoru policji; 
wówczas łatwo będzie wykryć jego współuczestników. Jego dom w Londynie był stałą 
spelunką komunistów i internacjonalistów, sam on zaś jako członek zarządu 
Odeskiego Towarzystwa Żeglugi miał możność utrzymywania kontaktów ze swymi 
współideowcami i komunikowania wszystkich nowin [naszym] przeciwnikom. Obaj 
bracia są skrajnymi demagogami i wierzą w nieuchronność ustanowienia republiki w 
Rosji. Zamierzają oni osiągnąć swoje cele drogą drukowanej propagandy, przez 
krzewienie nauk przyrodniczych w rodzaju teorii Darwina.
[A. Dawydow] po powrocie swym w roku bieżącym prowadził bardziej odosobniony 
tryb życia i unikał spotkań z emigrantami polskimi, Utrzymywał natomiast 
systematyczną korespondencję z Ławrowem, rzadziej z Marksem. Spośród rosyjskich 
wydań periodycznych chwalił czasopismo „Niediela".15
Od Ławrowa nie otrzymałem żadnych wyjaśnień w sprawie paszportu. Jeżeli sprawa 
wyjaśni się, natychmiast przyślę kopię. Czasopismo jego obiecano drukować we 
wrześniu.
Sanin również wyjechał z Londynu do Rosji. Przybył tutaj Zawadzki, zbieg z Wilna 
z roku 1863.
13 sierpnia 1873
Zgodnie z poleceniem niezwłocznie pojechałem do City, gdzie odbyłem udaną 
rozmowę z panem Plackettem, który obiecał jak najdokładniej wykonać życzenia 
rządu, przy czym obiecałem mu, że dług zostanie mu wypłacony w konsulacie na 
podstawie wydanego przezeń pokwitowania, które będzie niezbędne podczas procesu 
Sieriebriannikowa. Po otrzymaniu jego fotografii i obietnicy natychmiast 
wysłałem to wszystko listem poleconym do naszego posła.
A. Dawydow w czasie pobytu swego w Paryżu (w przejeździe do Rosji) spotykał się 
stale z Wierietiennikowem, który mieszka od wielu lat w Paryżu, jest 
właścicielem jakiejś fabryki i oddany jest socjalistom. Z Paryża A. Dawydow 
pojechał do Zurychu, ażeby spotkać się z Ławrowem — papiery jego są, jak się 
wydaje, w ręku Sawicza.
Przyjechało tu wielu francuskich komunistów, zbiegłych z Hiszpanii, a także 
kilku Polaków.
Załączam fotografię Mr Placketta, być może, przyda się do sprawy, a także 
oryginał listu P. Ławrowa. Jakiś emigrant podający się za hrabiego Henryka 
Krasińskiego ogłosił tu osobliwe oświadczenie, a także nadzwyczaj obszerny list 
do mnie z prośbą o pomoc.
Przybyli tutaj z byłego Królestwa Polskiego Zalewski i Prozor, mieszkają w 
hotelu Versailles na Gerrard street, Soho, obaj w znacznym stopniu wolnomyślni. 
Wiadomy Panu generał Rybiński przebywa w Londynie i razem z muzykiem Antonim 
Kątskim pisze artykuły wymierzone przeciwko Rosji.
30 sierpnia [1873]
Spotkałem tutaj wielu Rosjan, [przedstawiciele] stanu kupieckiego na ogół 
prowadzą spokojny tryb życia i nie sympatyzują z demagogami. W tych dniach 
widziałem księcia Szachowskiego, młodego człowieka (blondyn z niewielkim 
wąsikiem) z Moskwy. Razem z nim był jego krewny czy przyjaciel — siwobrody 
staruszek, profesor uniwersytetu moskiewskiego. Jest on wielbicielem i dawnym 
przyjacielem Hercena, jest także poinformowany o planach Ławrowa. Mimo jego 
ostrożności spostrzegłem, iż jest wielkim demagogiem i korespondował z Ogarie-
wem.
Tutejsi internacjonaliści proponują mi objęcie kierownictwa agentury do spraw 
Galicji i Poznania, lecz z różnych względów nie chcę wstępować do ich 
organizacji i kierownictwo pozostało w ręku Wróblew-skiego, który otrzymał 
pieniądze od krewnych z Polski oraz od Międzynarodówki, kupił drukarnię i 
zamierza wydawać broszury w języku polskim i rosyjskim.
17 września [1873]
Otrzymałem pierwszy zeszyt czasopisma Ławrowa „Wpieriod" i przekazałem panu 
Bartholomay w ambasadzie w celu wysłania do Petersburga, gdyż przez pocztę jest 
niewygodnie.
Dzięki mojej interwencji wszyscy więksi księgarze londyńscy odmówią przyjęcia w 
komis czasopisma „Wpieriod". Udało mi się także wstrzymać na pewien czas 
publikacje w czasopismach londyńskich, jednym słowem, tutejsza propaganda 
zostanie zahamowana. Załączam przy niniejszym oryginale notatki znanych 
księgarzy Will and Norg, o których współpracę zabiegał Ławrow. Innych również 
skłonię do odmowy i skoro tylko wyśle mi pozostałe [egzemplarze], zamierzam je 
kupić lub sprzedać takiej osobie, która nie załatwi tej sprawy na ich korzyść.
Wróblewski otrzymał polecenie utworzenia rosyjskiej sekcji Międzynarodówki w 
Londynie. Dawydow zostanie agentem Ławrowa, którego, jak wiadomo, wybrano 
przedstawicielem socjalistów na Rosję.
26 września [1873]
Pułkownik Romanów, o którym pisałem już, znowu przebywa w Londynie i jest stałym 
bywalcem Cafe d'Etoile, Windmill street, Haymar-ket. Nigdzie nie pracuje, ale 
jak widać, posiada wystarczające środki egzystencji. Zażarty wróg rządu w Rosji. 
Pierwszy zeszyt czasopisma „Wpieriod", który przekazałem panu Bartholomay, z 
pewnością już dotarł. Liczę na to, że uda mi się w taki sposób urządzić sprawy z 
naszym agentem, że wkrótce poznam wszystkich sympatyków i uczestników ruchu. 
Odezwy przysłane w celu rozdania wśród rosyjskich podróżnych zostały przeze mnie 
zniszczone, dzięki czemu bardzo nieliczni wiedzą o wydawnictwie [Ławrowa].
Wrogość pomiędzy M. Bakuninem i Marksem wywołała tutaj głębokie oburzenie, 
wszystkie wysiłki zmierzające ku pogodzeniu ich nie dały wszelako rezultatów.16
Załączam [egzemplarz] nowego organu tutejszej emigracji — wydawnictwo 
Wróblewskiego, Zborowskiego i Rozwadowskiego.17 Zanosi się na to, że nie będzie 
on istniał długo.
Londyn, 8 października [1873]
Dziś wysłana została pocztą broszura UAlliance de la Democratie Socialiste et 
L'Association Internationale, publikacja londyńska, bardzo interesująca. Gdyby 
Pan z jakichś względów nie otrzymał jej od dyrektora poczty, w takim wypadku 
lepiej będzie ją wysyłać za pośrednictwem ambasady. I. Sanin, kupiec, wrócił z 
Londynu i przebywa stale w towarzystwie
jakichś innych staroobrzędowców. Jest on sympatykiem Międzynarodówki i spodziewa 
się, że internacjonaliści znajdą wielu agentów wśród staroobrzędowców i 
odszczepieńców.
Nowy organ — „Prawda", który do niniejszego załączam, głosi doktryny 
internacjonalistyczne i socjalistyczne, jak widać, zgodnie ze wskazówkami 
Marksa.
5 listopada 1873
Od czasu mego ostatniego listu, w którym zawiadomiłem o wyjeździe polskich 
emisariuszy do Galicji, zaszły tu duże zmiany. Powstał komitet międzynarodowy, 
alians komitetu Bakunina, i demokratyczne koło Ziemiałkowskiego. Organ aliansu — 
„Prawda", który wysyłamy co 14 dni, wychodzi pod kierunkiem Zborowskiego, 
Zawadzkiego i wielu innych. Udało mi się spowodować wystąpienia krytyczne w 
gazetach poznańskich i żywię nadzieję, iż w ciągu kilku miesięcy szkodliwy ten 
organ zostanie zniszczony. Zmarł znany agitator, pułkownik L. Oborski — osłabi 
to krąg tutejszych agitatorów. Rozwadowski wybrany został sekretarzem 
Międzynarodówki, a Konstanty Schmidt głównym agentem pod ogólnym zwierzchnictwem 
Walerego Wróblewskiego.
Jak wiadomo, tutejsza emigracja wysyła mnie razem z adwokatem Jonesem do 
Francji, Szwajcarii i Włoch w celu zorganizowania związku. Mam nadzieję, iż plan 
ten nie dojdzie do skutku. Wyjeżdżam w tych dniach i wrócę na Boże Narodzenie.
W Komitecie Paryskim znajdującym się pod kierownictwem Wł. Za-moyskiego mam 
trzech członków.18 Dążenia ich skierowane są ku utworzeniu asocjacji 
międzynarodowych w zachodnich guberniach Rosji. Wielu Żydów, szczególnie z 
Warszawy, zalicza się do ich gorliwych agentów. W ogóle Żydzi działają z większą 
gorliwością.
Le Faucher, znany fałszerz banknotów, mieszka na Albert Place, Tottenham Court 
Road, i ma stałe kontakty z tutejszymi emigrantami. Zalewski pozostał w 
Londynie, a hrabia Prozor wyjechał.
14 listopada 1873
Dwa dni temu przekazałem w ambasadzie panu Bartholomay zeszyty „Wpieriod" i 
broszurę przeciwko Bakuninowi napisaną pod kierunkiem Marksa przez tutejszego 
członka Międzynarodówki.
17 lub 18 listopada wyjeżdżam do Francji i Włoch na spotkania i narady ze 
wszystkimi głównymi hersztami. Mam nadzieję, że podróż ta okaże się pożyteczną i 
da mi możność poznać ich tajemnice. Tutejszych internacjonalistów i demokratów 
mam w swym ręku, a z chwilą śmierci starego Oborskiego opozycja przestała 
istnieć.
Podejrzewają tutaj, że redaktorzy „Prawdy" sympatyzują głęboko z Bakuninem. 
Obserwuję to czasopismo i uczynię wszystko, co w mojej mocy, by je zniszczyć. 
Moje korespondencje w prasie galicyjskiej i poznańskiej wskazują na to, że 
ziarno niezgody zostało posiane. W ratuszu tutejszym aresztowano pięciu zbiegów 
z zachodnich guberni Rosji — chłopów ukrywających się pod nazwiskiem Boguś, 
którzy emigrowali za granicę (by uniknąć poboru do wojska). Znajdowali się oni w 
skrajnej nędzy i z mojej inicjatywy, za pośrednictwem Zambrzyckiego, magistrat 
Carden zorganizował zbiórkę i zebrano sporo pieniędzy w celu wyprawienia ich do 
Kanady, dokąd zostaną w tych dniach wysłani. Jest tu niemal cała kolonia zbiegów 
z guberni zachodnich.
W tych dniach spotkałem radykała, który twierdził, iż jest Rosjaninem, chociaż 
bardzo źle mówił po rosyjsku. Jest to młody człowiek, wysokiego wzrostu — 
Szełuchin z Jarosławia. Pułkownik Roman Romanów z zachodnich guberni, z 
Kowieńszczyzny, wspólnie z Rybińskim i Schmidtem pracuje nieustannie w 
konspiracji.
Uniżenie proszę o wysłanie pensji grudniowej w końcu grudnia, koło 28.
Hrabia Władysław Zamoyski zmarł.
Mediolan, 23 listopada 1873, wieczorem
Dziś o godzinie trzeciej po południu odbyło się drugie i ostatnie posiedzenie 
delegatów w mieszkaniu Mr Ferrario, wybitnego przedstawiciela włoskich demagogów 
w Londynie i wielkiego przyjaciela Garibaldiego. Po zwykłym przemówieniu 
wstępnym i odczytaniu czegoś w rodzaju przysięgi o zachowaniu w tajemnicy 
postanowień zebrania, omawiano sprawy znalezienia najlepszych dróg dla rozwoju 
asocjacyj Międzynarodówki, ich wzajemnych kontaktów między sobą i wzmocnienia 
rezultatów wspólnego działania. Przedmiotem [troski] każdego członka i celem 
dążeń wszystkich winny być Rosja, Austria i Prusy, a także Dania. Jeżeli 
Stowarzyszenie wzmocni się w tych państwach i powstanie koalicja przeciwko 
rządom, wówczas triumf Stowarzyszenia będzie zapewniony. Dla osiągnięcia tego 
celu postanowiono: 1. użyć wszystkich sił, by przyciągnąć duchowieństwo 
znajdujące się w opozycji do rządu, [tzn.] katolików w Prusach i Austrii, w 
Rosji zaś staroobrzędowców i katolików, 2. podzielić wymienione państwa na 
okręgi i wyszukać zdolnych ludzi w celu nawiązania łączności. Z chwilą kiedy 
duchowieństwo weźmie udział, pomyślny wynik zostanie zapewniony. Duchowieństwu 
zostaną zaproponowane wszelkie ulgi i wszyscy członkowie zobowiążą się, nie 
bacząc na swoje wewnętrzne przekonania, sprzyjać rozwojowi wpływu duchowieństwa 
w środowisku robotniczym i wśród młodzieży szkolnej. Wszyscy współpracownicy i 
wydawcy gazet, w szczególności prowincjonalnych, winni być członkami stowarzy-
szeń filantropijnych, których obowiązkiem będzie stopniowo i ostrożnie 
przekonywać społeczeństwo o pożytku związków międzynarodowych itp., 
rozpowszechniać te idee w środowisku wojskowym, wśród żołnierzy, w szczególności 
różnowierców: Polaków a także staroobrzędowców w armii rosyjskiej, Czechów i 
Kroatów w Austrii itd. Szczególną troską członków winno być wydawanie broszur, 
opowiadań i powieści propagujących idee asocjacji. Odrzuca się propozycję z 
Genewy głoszącą konieczność organizowania zabójstw politycznych. Projekt ten, 
który powstał na skutek wpływów agentów Bakunina i Spółki, został odrzucony 
większością głosów. Szczegóły zostaną dostarczone z Londynu. Pułkownik Ławrow 
wybrany został członkiem komitetu do spraw Rosji, Wróblewski — członkiem 
komitetu do spraw Polski.
Florencja, 28 listopada [1873]
Przebywałem cały czas w Mediolanie, czekając na postanowienia zebrania ogólnego, 
które przedłużono ze względu na Garibaldiego. Został on wybrany prezesem 
komitetu włoskiego, którego członkowie obowiązani są działać zgodnie z jego 
wskazówkami. Do tej chwili nie otrzymano instrukcji z Caprery.
W Lyonie na skutek przechwycenia korespondencji aresztowano wielu członków 
stowarzyszenia francuskiego. Ten sam los spotkał wielu członków w Tulonie. 
Tutejsi członkowie starali się obalić zarzuty i wydrukowali artykulik w „Le 
Messager du Midi", lecz to również nie pomogło i rząd przedsięwziął odpowiednie 
kroki. Wszystkie ich wysiłki zmierzają do poparcia republiki hiszpańskej i 
francuskiej, które mają służyć jako fundament powszechnej rewolucji i 
konfederacji republik europejskich. Mówią, że wielu wpływowych Rosjan należy do 
spisku, ale mimo usilnych starań nazwiska ich pozostają nieznane, przy czym 
cudzoziemcy wymawiają te nazwiska tak nieprawidłowo, że nie sposób zorientować 
się, o kim mowa. Przekazano mi listy do członków [stowarzyszenia] i obecnie 
zarówno w Mediolanie, jak i we Florencji odwiedzałem ich — są to wszystko ludzie 
przeciętni, z dużymi pretensjami i miernymi zdolnościami. W tych dniach wracam 
do Londynu, skąd wyślę szczegółowe sprawozdanie z zebrania.
Mam zaszczyt donieść, że niejaki Annienkow z Moskwy wybiera się w drogę w 
charakterze agenta Bakunina, który nie posiada wpływów w kręgu 
internacjonalistów, ale ma wielu sojuszników w środowisku demagogów. Bakunin 
żąda, by usankcjonowano zabójstwa polityczne, które stanowią główny dogmat jego 
teorii, ale miłość do cesarza jest tak głęboka, że żaden z Rosjan nie 
opowiedział się po jego stronie.
Książę Leon Sapieha znajduje się we Florencji.
Genua, 7 grudnia [1873]
Myślę, że wiadomo już Panu z gazet o wykryciu spisku wśród tutejszych 
internacjonalistów, których wodzem jest Garibaldi, a pomocnikiem znany bezręki 
Castellani; mieszka on obecnie w Rzymie — przebywania w Rzymie ongiś zabroniono 
mu na zawsze, lecz po zajęciu tego miasta przez Włochów osiedlił się tam i nadal 
konspiruje, a policja rzymska jest, jak widać, bardzo krótkowzroczna, skoro 
pozwala na to, by on, Cosentini i Ferrario nadal spiskowali. Pragną oni przy 
pomocy Międzynarodówki proklamować republikę we Włoszech. Widziałem 
Castellaniego, jest on przekonany, że republikanie stają się coraz silniejsi. 
Aresztowano wielu członków Międzynarodówki nie tylko w Mediolanie, Rzymie i 
Genui, lecz także w Wenecji, gdzie dotychczas nie słyszano o nich wcale. W Genui 
gazeta, która wydrukowała proklamację, skonfiskowana została przez policję. W 
ogóle rząd wzmaga represje. Podkreślić należy, iż źródłem zła w środowisku 
spiskowców jest duchowieństwo.
Wielu delegatów nie mając możności kontynuowania zebrań i narad wniosło projekt 
zwołania w kwietniu specjalnego zjazdu w Londynie. Następnie polecono nam 
rozjechać się do domu. Podróż ta dała mi możność poznać wielu głównych 
działaczy.
P. Ławrow pisze z Zurychu pod różnymi pseudonimami artykuły do gazety 
„Moskowskije Wiedomosti".19
Londyn, 31 grudnia 1873
Po powrocie do Londynu zastałem powszechny bałagan. W czasie mej nieobecności 
papiery i pieczęcie Klubu Demokratycznego, które oddałem na przechowanie 
członkowi [K.] Dąbrowskiemu, wpadły na skutek jego niedbałości w ręce 
internacjonalistów, Wróblewskiego i Rozwadowskiego. Na proces [w tej sprawie] 
straciłem prawie dwa tygodnie i tylko dzięki energicznej postawie mego adwokata 
odzyskałem je 29 grudnia. W wyniku tego Dąbrowski z polecenia większości 
emigracji przygotowuje do A. P[otockiego] coś w rodzaju listu dziękczynnego, 
który będzie wysłany i wydrukowany w „Gazecie Narodowej", wychodzącej w Galicji 
i będącej organem emigracji londyńskiej.20 W zależności od tego, z jakim list 
ten spotka się przyjęciem, A.P. przygotuje odpowiedź.
W związku z artykułem w tutejszej gazecie „Prawda", wydawanej za Pieniądze 
Ziemiałkowskiego (w Galicji) pod redakcją Zawadzkiego, Rozwadowskiego, 
Andruszkiewicza i innych, w którym żądano utworzenia w Paryżu zarządu 
centralnego dla całej emigracji, tutejsza partia demokratów oddana A. P. 
wystąpiła z protestem i zaproponowała A.P. objęcie dyktatury w Anglii, a przy 
ogólnej zgodzie mają nadzieję podporządkować sobie także francuską [emigrację]. 
Zostanie to wkrótce
ogłoszone i być może wywoła opozycję, ale w ten sposób przeszkodzi się 
scentralizowaniu emigracji. Główną naszą troską było i zawsze będzie 
pokrzyżowanie planów ogólnego zjednoczenia i w ciągu dziesięciu lat zarówno w 
Paryżu, jak i w Anglii na ogół udawało mi się to.
Mam nadzieję, że otrzymuje Pan galicyjską „Gazetę Narodową". Można się z niej 
wiele dowiedzieć — z korespondencji Borkowskiego, Zabielskiego i Dąbrowskiego.
Jak wiadomo z poprzednich listów z Mediolanu, Genui i Paryża, tajny kongres 
delegatów organizacji republikańskich udał się mimo środków przedsięwziętych ze 
strony policji włoskiej i francuskiej.
Na nieszczęście policja włoska jest bardzo źle zorganizowana i w jej szeregach 
znajduje się wielu pracowników szczerze oddanych republikanom i spiskowcom. 
Dlatego też podczas aresztowania czterech członków [Międzynarodówki] w Genui, a 
także w czasie rewizji i opieczętowania papierów nie znaleziono ani 
korespondencji, ani protokołu Stowarzyszenia i tajnych zebrań, ponieważ agenci 
tajnej policji zawiadomili przewodniczącego o mającej się odbyć rewizji i 
rozporządzeniach prefekta Genui. Niemal taką samą klęskę poniosła policja we 
Francji. W Lyonie, Marsylii i Hawrze aresztowano wiele osób, lecz właściwego 
ośrodka nie wykryto. Spiskowcy postanowili przechowywać papiery u różnych osób, 
a wypróbowanych członków [organizacji] umieszczać w instytucjach policyjnych; 
szczególnie w okresie antagonizmu Thiersa z monarchistami wielu komunistom, 
radykałom i internacjonalistom udało się przeniknąć do organów nadrzędnych 
policji i komór celnych i pracując w nich osłabiają działalność rządu, 
otrzymując podwójne wynagrodzenie — od klubów i rządu. Nie ulega to wątpliwości, 
sam byłem trzykrotnie świadkiem takiej oto sceny: podczas rewizji bagażu w 
Mentonie i koło Monaco Howard, członek klubu i współpracownik „Galignani 
Messanger", znanej gazety angielskiej dla turystów, wysłany razem z nami na 
naradę pokazał jednemu z naczelników celnych niebieską wizytówkę21 i natychmiast 
nasze nie otwierane jeszcze walizki zostały zaznaczone kredą, nie zapytano nas o 
paszporty; podobna scena miała miejsce na granicy francuskiej koło Monaco.
Na ogólnym zebraniu postanowiono wszelkimi siłami, słowem i czynem, pomagać 
republice hiszpańskiej i francuskiej, a z chwilą gdy te dwie republiki 
ostatecznie się zorganizują, przystąpić [do walki o republikę] w Niemczech, 
Rosji, Austrii, a następnie Włoszech i Anglii. Niemcy, ich zdaniem, zadecydują o 
losach całej Europy i spiskowcy gotowi są ogłosić Bismarcka dożywotnim 
prezydentem, który, według ich słów, prowadzi Niemcy do przyszłej republiki. 
Donoszę o tym fakcie nie ulegającym żadnej wątpliwości i, być może, przyszłość 
potwierdzi wkrótce moje doniesienia.22
Jeżeli chodzi o Anglię, wszyscy wiedzą, że siły partii republikańskiej rosną z 
każdym dniem i lada iskra wzniecić może pożar, którego rząd
nie będzie w stanie ugasić. Książę Walii nie cieszy się sympatią pospólstwa, a 
potężny proletariat londyński, rosnący z każdym rokiem, zadecyduje o losach 
monarchii pod wpływem Reynoldsa, Bradlaugha, Od-gera i innych.
Generał Garibaldi przesyłając swe życzenia dla kongresu w Mediolanie napisał 
także krótki list do mnie.
Miałem okazję rozmawiać z najbardziej wpływowymi członkami Parlamentu; 
podzielają oni wszyscy moje zdanie, iż republika demokratyczna w Anglii jest 
rzeczą nieuniknioną i być może, że monarchia przetrwa zaledwie do śmierci 
królowej.
Nie wiem, czy jest Panu wiadome, że przyczyną odmowy hrabiego Chamborda był list 
tajnego komitetu republikańskiego, w którym oświadczono mu, że przyjęcie 
francuskiej korony spowoduje powtórzenie wypadków, które towarzyszyły śmierci 
jego ojca, księcia Berry, i że nie minie go śmierć z rąk zabójcy; pod wpływem 
swej małżonki hr. Chambord kategorycznie odmówił. Jest to fakt, bowiem komuniści 
londyńscy, niezależnie od francuskich, wysłali mu [podobny] list.
Po powrocie zaproszono mnie na 30 grudnia do Londyńskiego Klubu 
Republikańskiego, 142, Old street, na odbywający się co pół roku wiec; o 
godzinie 8 wieczór Charles Watts zajął swoje miejsce i Mr Foote, sekretarz, 
odczytał sprawozdanie, z którego wynikało, iż w Londynie w ciągu 6 miesięcy 
powstało 6 nowych sekcji i przybyło około 5000 członków. Następnie William 
Donaldson odczytał sprawozdanie o wiadomym kongresie w celu wniesienia go do 
ogólnego protokołu.
Pułkownik Romanów, Rybiński, Konstanty Schmidt, Zaleski, Róż-niecki, Blanc i 
inni przebywają w Londynie.
18741
18 stycznia [1874]
Na dzień 24 stycznia, w rocznicę powstania, emigranci tutejsi przygotowują 
ogromny wiec, na którym mają wystąpić z propozycją zmian w statucie 
Stowarzyszenia oraz zdać sprawozdanie z działalności członków. Przygotowywana 
jest także opozycja przeciwko dziennikowi katolickiemu wydawanemu w Poznaniu2, w 
którym opublikowany był artykuł przeciwko Polakom i emigracji polskiej w 
szczególności. Postaram się zdobyć ten artykuł i posłać Panu w celu 
przedrukowania go w gazetach rosyjskich. Zamierzano także wnieść protest 
przeciwko policji warszawskiej, której urzędnicy gwoli zmysłowych uciech 
rewidują i gwałcą uczciwe kobiety, ale dzięki naszej interwencji protest ten nie 
ukaże się w prasie.
Tutejsi republikanie są ogromnie niezadowoleni z powodu spokrewnienia się 
angielskiej rodziny królewskiej z cesarskim dworem rosyjskim; mówią, że sojusz 
Rosji z Anglią wstrzyma postęp rewolucji światowej. Na kongresie republikańskiej 
ligi robotniczej w Manchesterze okazało się, że liga ta liczy już około miliona 
członków, włączając kobiety i dzieci, lecz przyznać należy, że ci, z których 
składa się komitet — jak Odger i inni — to same łobuzy; dążą oni obecnie do 
tego, by połowę komitetu stanowili posłowie do parlamentu. Dilke i Mundella 
zostali wybrani.
W związku z tym, iż życzenia z powodu mającego się odbyć ślubu księcia Edynburga 
zostały przesłane do Lorda Majora, skłoniliśmy większość do podpisania listu z 
życzeniami i posłaliśmy go Lordowi Majorowi; zapewni to przyszłej księżnej 
spokojny pobyt.
Do końca lutego nie należy oczekiwać szczególnych reform, ponieważ ze względu na 
zabójczą pogodę wszystkie zebrania zostały odłożone do chwili bardziej dogodnej. 
Załączam niniejszym wycinek z gazety republikańskiej o charakterze opozycyjnym w 
stosunku do księcia Edynburga.
Wykorzystując swe znaczne wpływy, użyję ze swej strony wszystkich środków i 
zaręczyć mogę, iż emigracja polska nie zorganizuje żadnej manifestacji.
Od staruszka Garibaldiego otrzymałem krótki list — przygotowuje protest 
przeciwko kurii rzymskiej.
20 stycznia [1874]
Załączam niniejszym wycinek z „Gazety Narodowej" wydawanej we Lwowie — to 
przedruk artykułu z dziennika katolickiego wydawanego w Poznaniu. 
Przedrukowywanie artykułów dziennika katolickiego we wszystkich gazetach 
rosyjskich wyrządzi ogromną przysługę i ochłodzi gorące uczucia demagogów. 
Rzadko zdarza się napotkać tego rodzaju artykuły opowiadające się po naszej 
stronie. Jest to najlepszy cios zadany ich własnym orężem. Załączam niniejszym 
fotografię przebywającego w Londynie N. L. S. [Nikołaja Stiepanowa?], posiada on 
kontakty ze spiskowcami.
3 lutego [1874]
Uroczystość poświęcona rocznicy powstania nie miała powodzenia, nasi zwolennicy 
nie wzięli w niej udziału i wszystkie wysiłki Wróblew-skiego w celu 
zorganizowania powszechnej manifestacji spełzły na niczym. Jedynie z naszej 
inicjatywy napisany został i wysłany do Poznania i innych miast protest 
przeciwko redakcji dziennika katolickiego w celu umieszczenia go w gazetach, co 
spowoduje ostateczne zerwanie więzów łączących skrajnych ultramontanów3 z 
emigracją. Jeżeli artykuł z dziennika katolickiego ukaże się w prasie rosyjskiej 
i warszawskiej gazecie polskiej — wówczas zwycięstwo będzie całkowite. Tutejsi 
emigranci obawiają się, iż rząd rosyjski skorzysta z tej możliwości.
Aż do otwarcia parlamentu (w marcu) nie należy oczekiwać specjalnych wydarzeń. 
Jak się wydaje, zwyciężą liberałowie i Gladstone.
Kursuje tu medalik, wybijany przez Żydów w Warszawie dla uczczenia pamięci Iwana 
Prikera [?] podobno roboty Epsteina. Załączam rysunek, a jeżeli potrzeba [mogę 
przysłać] oryginał. Emigranci zamierzają wybić medal ku czci prasy 
demokratycznej w Anglii i ofiarować go mnie, manifestując w ten sposób swe 
oddanie.
Zamiast zamierzonej wrogiej manifestacji zorganizowałem grupę wiernych [osób] 
celem przekazania petycji z życzeniami księciu Edynburga i Wielkiej Księżnie od 
emigracji polskiej. Jeżeli przedsięwzięcie to nie odpowiada z jakichś względów 
naszemu rządowi, proszę mnie zawiadomić i akcja zostanie wstrzymana. Posłałem 
podobne życzenia na ręce Lorda Majora i podczas spotkania wyraził on zdziwienie, 
że emigracja polska opamiętała się.
5 lutego [1874]
Jest rzeczą oczywistą, że niezależnie od wszystkich wysiłków liberałów zwycięży 
partia konserwatywna i Gladstone ustąpi miejsca Dis-raeli'emu, lecz rządy tego 
ostatniego będą krótkotrwałe, gdyż opozycja ze strony liberałów jest bardzo 
silna. W City liberałowie stracili wpły_ wy, a City decyduje o losach Londynu. 
Emigranci polscy, mający prawa własności w Londynie, głosowali na liberałów.
Przyjechało tu kilku emigrantów z Ameryki w celu wystarania się o zezwolenie na 
powrót do ojczyzny.
Znaleźliśmy pracę dla K. Dąbrowskiego pod warunkiem, iż przerwie swe 
korespondencje do „Gazety Narodowej", która ostatecznie przeszła pod jezuickie 
sztandary.
19 lutego [1874]
Gazetę wydawaną w Londynie przez Zborowskiego i Wróblewskiego4 pogrzebaliśmy 
ostatecznie; położy to na przyszłość kres wszelkim przedsięwzięciom tutejszych 
socjalistów.
Natomiast w Nowym Jorku powstało czasopismo polskie5, które zwróciło na siebie 
powszechną uwagę, i hrabia Krasiński w Paryżu, a także Ksawery Branicki obiecali 
je popierać. Załączam niniejszym połowę numeru dla przykładu. O szczegółach 
zawiadomię.
Przebywający tutaj łajdak Stefan Poles, czyli Tugenhold z Warszawy żyje z 
oszustw.
24 lutego [1874]
Wiadomość, iż nasz cesarz zamierza przyjechać do Londynu, wywołała duże 
wzburzenie w środowisku emigracyjnym. Partia demagogów — w tej liczbie 
Wróblewski, Rozwadowski, Jaworski i kilku innych — zamierza zorganizować wrogą 
manifestację, jednakże nasza partia, która jest znacznie silniejsza i stanowi 
większość emigracji, sprzeciwi się i mam nadzieję, że moje wysiłki uwieńczone 
zostaną powodzeniem6. Poleciłem dwóm bardzo zdolnym agentom sporządzić spis 
niezadowolonych i będę się starał wywołać wśród nich waśnie, jeżeli zaś nie 
porzucą oni raz na zawsze planu wrogiej manifestacji, wówczas wszystkie ich 
nazwiska wraz z adresami prześlę szefowi policji londyńskiej, ażeby 
przedsięwziął konieczne środki dla zapewnienia cesarzowi bezpieczeństwa 7. W 
czasopismach narodowych ukazało się mnóstwo artykułów an-
Q
tyrosyjskich i, jak wiadomo, autorem ich jest Stefan Poles alias Rafał Tugenhold 
— Żyd z Warszawy, który starał się dostać do pierwszorzędnych czasopism, ale 
dzięki moim stosunkom z redaktorami odmówiono mu. Zebranie demagogów wyznaczono 
na dzień 16 marca w ich znanej
spelunce „White Horse". Wysłałem wszystkich moich [popleczników] celem 
udaremnienia ich zamiarów.
Pogrzebałem tutejszą gazetę emigracji, w rezultacie [opublikowania] moich 
artykułów straciła ona jakiekolwiek znaczenie i prenumeratorów. Obecnie 
pozostaje jedynie organ emigracji wydawany w Nowym Jorku, którego egzemplarz w 
tych dniach wysłaliśmy do Petersburga.
5 marca [1874]
W Nowym Jorku, w Ameryce, zorganizowano związek wolnych strzelców polskich; 
zebrania ich odbywają się w salach Goering, 139/141 Essex street.
22 stycznia w nowojorskim kasyno na Houston street odbyło się wielkie zebranie 
emigrantów polskich, fenian irlandzkich i innych fli-bustierów, na którym obecny 
sojusz Rosji z Anglią charakteryzowano jako wrogi Ameryce. Głównymi agitatorami 
w Nowym Jorku, Waszyngtonie i Chicago są: doktor Żółkowski, wydawca gazety 
polskiej w Nowym Jorku, P. Zalewski, 20 City Hali Place, O. Kamiński, 141 
Mulberry street, wiadomy Wojciechowski, Jan Nowacki, Delancey street, Jakubowicz 
z Londynu, hr. Plater, Zabiełło i mnóstwo innych osób, które zapewne śledzi 
konsulat. Na skutek namów tych osób emigranci tutejsi zamierzają zorganizować 
manifestację w wypadku przyjazdu Naszego Monarchy do Londynu. Na pierwszej 
naradzie wysuwano żądania zorganizowania wrogich manifestacji wespół z 
Irlandczykami, których setki tysięcy znajdują się w Londynie, jednakże 
przekonałem ich, że to bzdura, gdyż Anglicy nie dopuszczą do obrazy cesarza. 
Obecnie zamierzają wydrukować wezwanie do narodu angielskiego i rozrzucić w dniu 
przyjazdu [cesarza]. W końcu marca decyzja stowarzyszenia będzie wiadoma. Mamy 
nadzieję, że żadne niebezpieczeństwo nie będzie groziło [cesarzowi].
W związku z małżeństwem księcia Edynburga Towarzystwo nasze wysłało do Lorda 
Majora list powitalny podpisany przeze mnie. To pierwsze zadeklarowanie uczuć 
wiernopoddańczych ze strony emigrantów polskich ogromnie spodobało się Lordowi 
Majorowi.
7 marca [1874]
Pułkownik Ławrow przebywa w Londynie, gdzie wynajął dom i kupuje meble, ażeby 
osiedlić się na stałe i poświęcić się działalności wydawniczej i propagandzie. 
Widziałem go i nawiązałem [z nim] bardzo bliskie stosunki. Drugi zeszyt 
[„Wpieriod"] już wydrukowano, ale jeszcze nie wysłano dostatecznej ilości 
egzemplarzy dla prenumeratorów. Razem z nim znajduje się Boni — dawny agent 
Dawydowa, i Leblanc — członek Komuny.
Oczekuję przyjazdu A. Dawydowa do Londynu na początku maja, byłoby o wiele 
lepiej, gdyby uniemożliwiono mu wyjazd za granicę. Nie bacząc na niezręczność 
tutejszego konsula, pana Berga, który popsuł nam szyki przedwczesnym 
przesłuchiwaniem, A. D[awydow] jest nadal aktywnym członkiem konspiracji 
działającej przeciwko władzy Monarchy i ogromnie cenią go wszyscy spiskowcy.
Z okazji przyjazdu księcia Edynburga i jego Najjaśniejszej Małżonki tutejsze 
gazety i mieszkańcy wyrazili głęboką sympatię i serdecznie ich przywitali.
Gazety radykalne, ze znanym [czasopismem] „Reynolds" na czele wydrukowały za 
namową Wróblewskiego artykuł i krytyczne omówienie bzdurnej książki G. 
Carringtona Za kulisami Rosji. Załączam niniejszym oba artykuły, książkę zaś 
wraz z drugim zeszytem „Wpie-riod" wyślę przez okazję lub pocztą, ponieważ p. 
Bartholomay, radca ambasady, nie bardzo mi sprzyja i z trudem przyjął książki 
celem wysłania ich do III Wydziału. Nie chcę opisywać jego niegrzecznego 
przyjęcia, ale zmuszony jestem w przyszłości unikać z nim kontaktu.
Uważam za swój obowiązek donieść, że książę Walii i książę Edynburga bywają u 
mnie i przyjmują mnie u siebie nie każąc godzinami czekać w przedpokoju. 
Zamierzam opublikować protest przeciwko zuchwałemu oszczerstwu G. Carringtona. 
Będzie to jednakże zależało od Pańskiego zezwolenia.
Proszę wybaczyć mi wielkodusznie, że nie przepisałem na czysto mych notatek, 
lecz brak mi zupełnie czasu w związku z nieustannymi kłopotami.
10 marca [1874]
Z Ławrowem zaprzyjaźniłem się ostatecznie; wynajął on dom na peryferiach 
Londynu, na Holloway R[oad] i kupił meble dla czterech [osób], ale na obiadach u 
niego bywa osiem osób. W tych dniach oczekuje transportu z Zurychu zawierającego 
drukarnię i bibliotekę. Postanowił zamieszkać w Londynie i tu wydawać. Składanie 
książek odbywać się będzie w domu, a drukować będą, gdzie popadnie, dla 
zachowania ostrożności, ażeby drukarz nie znał treści [książek]. W czasie obiadu 
przy szklance wina [Ławrow] oświadczył mi, że zgodził się na prowadzenie tej 
propagandy na prośbę przyjaciół z Rosji, którzy są członkami dobrze 
zorganizowanego stowarzyszenia. Obecnie główną jego troską jest nawiązanie 
regularnych kontaktów z kapitanami okrętów celem przesyłania książek do Rosji 
przez Kronsztad, Rygę i Rewel. Zorganizował on także swą agenturę w Prusach, ale 
kosztuje to drogo. Zaproponował mi zaprenumerowanie [pisma], i zapłaciłem mu 10 
funtów na utworzenie funduszu — w następnym liście wyślę kwit. Żywię nadzieję, 
że suma ta zostanie mi zwrócona. Pieniądze te zabezpieczyły
mi kontakt z organizacją i dają możność gruntownego poznania ich systemu i 
sposobów komunikowania się [z Rosją]. Liczę na to, że w wypadku stworzenia 
agentury, co ma nastąpić w najbliższym czasie, poznani głównych [jej] 
uczestników w Rosji. Należy przedsięwziąć wszystko, ażeby nasze kontakty nie 
zostały zdemaskowane. Za kilka dni dom jego będzie urządzony i wówczas poznam 
jego współpracowników. Nie lubi on Utina i nie chce utrzymywać z nim żadnych 
stosunków, natomiast ogromnie ceni A. Dawydowa. Mam zamiar wykorzystać jednego z 
mych agentów w tej sprawie — mianowicie otworzyć mu sklepik dla sprzedaży jego 
[Ławrowa] wydawnictw, nie wiem tylko, czy uzyskam zgodę Ł[awrowa]. Jeżeli tak, 
czy będzie Pan łaskaw wysłać mi około 50 funtów dla rozpoczęcia działalności? 
Uprzejmie proszę o powiadomienie mnie możliwie jak najszybciej.
16 marca [1874]
Zgodnie z poleceniem mam zaszczyt donieść, że Wróblewski, Roz-wadowski, K. 
Dąbrowski, Wierzbicki i Kryński, który zajął miejsce zmarłego Oborskiego, 
założyli stowarzyszenie Związek Ludu Polskiego, o czym informowałem szczegółowo 
w swoim czasie. Załączam niniejszym drukowaną proklamację9. W końcu marca lub na 
początku kwietnia należy oczekiwać drukowanego statutu, który jest już w 
składzie w drukarni Wróblewskiego. Związek ten nie osiągnął jednak znacznego 
rozwoju, sekretarzem jego jest nasz agent — K. Dąbrowski, otrzymujący ode mnie 
wynagrodzenie. Donosi mi o wszystkich szczegółach, a także wykonuje moje 
polecenia. Co się tyczy wysłania emisariusza do Petersburga, jest to wiadomość 
fałszywa. Wyłączając trzech czy czterech posłanych do Galicji, którzy wyruszyli 
na zaproszenie znanego posła Ziemiałkowskiego, do tego czasu nie zdecydowano się 
na wysłanie [emisariuszy] do Rosji. Nie ulega wątpliwości, że stowarzyszenia 
lwowskie i krakowskie posiadają stałe kontakty z Wróblewskim i Dąbrowskim. 
Teofil Dąbrowski prawie zupełnie zerwał stosunki z K. Dąbrowskim i Wróblewskim; 
obraca się on stale wśród komunistów francuskich. P. Ławrow jest w moim ręku i 
mam nadzieję uzyskać wszystkie potrzebne wiadomości z chwilą, gdy urządzi się on 
w swym domu. Sprzedaż książek przekażę mojemu agentowi, za pośrednictwem którego 
będzie można wyjawić wszystkie kontakty z przyjezdnymi. Listy z pieniędzmi dla 
P. Ławrowa wysyłane będą na moje nazwisko, ponieważ prosił mnie o to. Myślę, że 
nie będzie Panu trudno dowiedzieć się, skąd pochodzą, nie przetrzymując listów.
Cała manifestacja w związku z przyjazdem cesarza ograniczy się, jak się wydaje, 
do wydrukowania proklamacji do narodu angielskiego.
Załączamniędzy na odwrocie weksla, o któ niniejszym list P. Ławrowa, a także 
jego pokwitowanie odbioru pierego zwrot prosiłbym
przy następnej przesyłce w kwietniu. Po urządzeniu się w Londynie niemal całe 
zarobki moje wydaję na sprawy ogólne, żywię jednak nadzieję, że z czasem zostanę 
wynagrodzony według zasług.
Uważam za swój obowiązek donieść, że stosunki Ławrowa z Wrób-lewskim zostały 
dzięki mojej interwencji zerwane.10
Wiadomości te przesyłam listem poleconym.
27 marca [1874]
W tych dniach zmarł w Krakowie, w szpitalu Św. Łazarza, Jaroszyń-ski, agent 
Wróblewskiego, wysłany przezeń do Galicji. Jakubowicz przebywa we Lwowie, 
Wojciechowicz jest podobno w Warszawie.
Tutejsi demokraci ze środowiska emigracji polskiej mają, jak wiadomo, zamiar 
zorganizować manifestację w czasie pobytu Monarchy. Przedsięwziąłem środki 
zaradcze i liczę na skuteczne rezultaty. Po pierwsze, udało mi się przekonać 
weteranów starej emigracji 1831 roku. że jeżeli wezmą w niej [manifestacji] 
udział, to pozbawieni zostaną pensji wyznaczonej im przez rząd angielski11. 
Przekonanie to podtrzymuję za pośrednictwem oddanego mi człowieka — sekretarza 
Polskiego Towarzystwa Historycznego [Karola] Szulczewskiego 12.
W następną niedzielę, 29 marca, odbędzie się ogólny wiec; proponowano mi objęcie 
funkcji przewodniczącego, lecz odmówiłem. Liczę na to, że wszystko ograniczy się 
do opublikowania w czasopismach radykalnych proklamacji do narodu angielskiego.
Pisał do mnie P. Ławrow. Oryginał załączam13. Był także u mnie — pragnie 
zorganizować sprzedaż publiczną [wydawnictw] na widocznym miejscu w Londynie pod 
kierunkiem mojego agenta. Jeżeli przedsięwzięcie to dojdzie do skutku — w takim 
razie znać będziemy wszystkich jego współpracowników w Rosji [...]
Uprzejmie proszę o powiadomienie mnie, w jaki sposób można wysłać niezbędne Panu 
książki i czasopisma do przejrzenia. Jeżeli Pan życzy sobie — wyślę je w pudle w 
charakterze przesyłki na nazwisko Gł[ównego] Dyrektora Poczty w Petersburgu.
1 kwietnia [1874]
Przybył tutaj w celu osiedlenia się w Londynie dymisjonowany oficer 
Kondratienko. Posiada on znaczny kapitał i ogromnie oddany jest Ławrowowi, 
którego był uczniem. Jest wzrostu średniego, nosi okulary, ma około 35 lat. 
Wyjechał obecnie do Manchesteru, ale za kilka dni wróci do Londynu; znajduje się 
pod nadzorem mojego agenta.
[Był] u mnie komunista — Teofil Dąbrowski, celem naradzenia się w sprawie 
manifestacji związanej z przyjazdem Monarchy. Odradzałem mu organizowanie 
wystąpień tłumów z okrzykami; wszystko ogra-
niczy się więc do opublikowania protestu, który nie będzie miał żadnego 
znaczenia. Być może, uda mi się zlikwidować także tę formę protestu. Nie mając 
możności przesłania pocztą książek i czasopism, ponieważ przyjmują jedynie 
paczki ważące co najwyżej pół funta, odesłałem w skrzyni na nazwisko Dyrektora 
Poczt kilka numerów gazety nowojorskiej oraz dwa zeszyty „Wpieriod".
Jeżeli Pan sobie życzy, mogę wysyłać częściami książki, specjalnie w tym celu 
podzielone.
Adam Giełgud jest zatrudniony w Ministerstwie Wojny. Załączam fotografię [T.] 
Dąbrowskiego z adresem. Niniejszym [załączam] numer gazety nowojorskiej.
Ławrow przekazał mojemu agentowi książki do sprzedaży.
3 kwietnia [1874]
P. Ławrow oznajmił mi wczoraj, co następuje: na granicy austriackiej zatrzymano 
kilka tobołów z książkami. Transport wysłany przez Prusy otrzymano w Rosji. 
Usiłuje też utworzyć agenturę w Kronsztadzie i Odessie celem wysyłania książek 
morzem. W Niemczech powierzono sprzedaż książek komisjonerowi z Zurychu.
Zeszyt pierwszy jest wszędzie z wyjątkiem Niemiec ogromną rzadkością, a sam 
wydawca posiada zaledwie 14 egzemplarzy.
We Francji aresztowano dwóch członków [Międzynarodówki] pod pretekstem, iż nie 
posiadali paszportów. Papiery ich skonfiskowano. Książki, które przenikają do 
Rosji, są zazwyczaj wysyłane w kawałkach, rozerwane na kilka części. Mają oni 
nadzieję, iż uda im się założyć domowe drukarenki litograficzne i powielacze w 
Moskwie, Charkowie, Kijowie i Odessie w celu przedrukowywania najważniejszych 
artykułów. Z polecenia Wróblewskiego przyszedł do Ławrowa Niwiń-ski — członek 
Komitetu Związku Ludu Polskiego, aby otrzymać pracę w jego drukarni.14
W przyszłą niedzielę [ma się odbyć] ogólne zebranie emigracji w ta-wernie „White 
Horse" na Theobald's Road, Red Lion Sąuare, na którym mają odczytać napisany 
przez Wróblewskiego protest w związku z oczekiwanym przyjazdem Monarchy.15
10 kwietnia [1874]
Załączam niniejszym egzemplarz wezwania, które wydrukowane zostało z okazji 
wielkiego wiecu emigracji polskiej, gdzie ma być omówiony protest napisany przez 
Wróblewskiego w związku z przyjazdem Monarchy. Protest ten ma być opublikowany w 
języku francuskim, angielskim i polskim i rozesłany do wielu posłów parlamentu, 
do gazet, a także rozrzucony wśród ludu. Niebezpieczeństwa żadnego nie ma, pro-
test nie robi żadnego wrażenia. Naczelnik policji został poinformowany i będą 
przedsięwzięte środki ostrożności; z naszej strony przygotowujemy opozycję na 
wiec. Szczegóły i inne wiadomości przekazane zostały osobiście A. F. Sz[ulcowi].
13 kwietnia [1874]
Wczoraj odbył się wiec w znanej tawernie „White Horse" na The-obald's Road, Red 
Lion Sąuare. Zebrało się około 200 osób, przeważali nowi emigranci z roku 1863, 
gdyż staruszkowie z 1831 roku byli nastraszeni i obawiając się stracić pensje, 
które otrzymują od rządu angielskiego, nie wzięli udziału. Zaaprobowano napisany 
przez Wróblew-skiego protest, w którym losy Polski opisane zostały w tonie 
umiarkowanym, napomknięto o podróży [cesarza] do Wiednia. Protest nie wywrze 
szczególnego wpływu, ponieważ mówi o odbudowie Polski na zasadach 
republikańskich, przypisując, jak widać, ostatniemu powstaniu zasługę wyzwolenia 
chłopstwa. Przygotowują już streszczenie dla „Gazety Narodowej". Drukowany 
egzemplarz został przysłany do pułkownika H[endersona] i z jego polecenia dwóch 
doświadczonych [agentów] obserwowało reakcję na sali od początku wiecu do 
godziny 11 wieczorem. Ażeby wydrukować kilka tysięcy egzemplarzy, potrzebne są 
znaczne sumy pieniężne, ponieważ zamierzano publikować [protest] w trzech 
językach. Do tej chwili zebrano zaledwie kilka funtów. Pisali oni do wydawcy 
czasopisma radykalnego „Reynolds" i w tych dniach będą z nim mieli spotkanie, 
ale wątpię, by zdecydował się wydrukować.
Wróblewski jest znowu chory. Przybyło tu kilku Rosjan ze Szwajcarii. Obu 
aresztowanych we Francji Rosjan wysłano z powrotem na granicę szwajcarską. 
Ławrow jest bardzo zgnębiony. Sanin widział się z P. Ławrowem i miał mu 
przekazać jakieś wiadomości.
20 kwietnia [1874]
Jeżeli chodzi o zamierzony protest, czynię starania, ażeby pozbawić ich środków 
materialnych niezbędnych do wydrukowania go, do tej chwili zebrano bardzo 
niewiele pieniędzy, co starczy zaledwie na kilku tysięcy w języku polskim; mam 
nadzieję, że całe to przedsięwzięcie zakończy się fiaskiem.
Mikołaj Sanin przygotowuje jakiś artykuł o sądownictwie rosyjskim dla Piotra 
Ławrowa; otrzymał on depeszę od jakiegoś kupca z Samary, Chazowa. Ma on kontakty 
z Zimmermanem, Glasshouse street, Regent street, i zamierza otworzyć magazyn 
towarów rosyjskich. Było tu kilku Rosjan, w tej liczbie Masałow, lecz 
zachowywali się przyzwoicie. Teo-
fil Dąbrowski i Wróblewski prowadzą pertraktacje z „Reynoldsem" na temat 
zamieszczenia artykułów o Rosji.
Lista wszystkich najważniejszych osób będzie sporządzona — opóźnienie wynikło w 
związku z nieobecnością naszego agenta, który na skutek choroby nie mógł 
pracować.
P. Ławrow pragnie wysyłać swoje książki przez Kronsztad. Osoba, która podjęła 
się przewiezienia książek, zna wiadome hasło, w Petersburgu zjawia się u niej 
inny osobnik i po wymianie haseł otrzymuje książki. Czy nie uważał by Pan za 
stosowane polecić komuś z zaufanych agentów odegranie tej komedii — wówczas 
byłoby lekko dobrać się po nitce do całego kłębka; mógłbym tutaj zorganizować 
spotkanie z Ławrowem za pośrednictwem tłumacza p. Stanislas, który zapozna 
wskazaną osobę z Ławrowem, a ja pozostanę na uboczu. Jest to człowiek całkowicie 
nam oddany i niezbyt rozgarnięty. Na wszelki wypadek załączam jego wizytówkę:
Mr Stanislas, Interpreter to the Hotels, 37 Gerard street, Soho, Hotel de 
Versailles, London.
25 kwietnia [1874]
Z pewnością wszyscy czytali artykuł wstępny w „Gazecie Narodowej" wymierzony 
przeciwko manifestacji związanej z przyjazdem cesarza. Artykuł ten napisany 
został przeze mnie i zrobił wielkie wrażenie wśród emigracji.16 W celu ich 
osłabienia utworzyłem partię opozycyjną, która posiada już sporą liczbę 
członków. Akcja ta kosztuje około 20 funtów, ponieważ 80 członkom byłem zmuszony 
wydać zasiłki od 5 do 10 szylingów." Mam nadzieję, że suma ta zostanie mi 
zwrócona przy dogodnej okazji. Uważam, że działalność nasza daje duże rezultaty 
i protest spełznie na niczym. Pragnąc szybko zakomunikować Panu tę przyjemną 
wiadomość, bowiem sprawa ta mogłaby w istocie przysporzyć Najjaśniejszemu Panu 
nieprzyjemności, uważam także za swój obowiązek powiadomić Pana, że P. Ławrow 
był u nas razem z Li-niewem, który został aresztowany we Francji, wysłany z 
powrotem do Szwajcarii i przybył do Londynu, aby kierować drukarnią rosyjską. 
Jest wzrostu stosunkowo wysokiego, nieco zezowaty, z rudą brodą, lat około 
trzydziestu.
W czasie pobytu cesarza poleciłem dwóm zaufanym osobom śledzenie działalności 
demagogów. Pułkownik Henderson także wyśle swoich [agentów] zgodnie z moimi 
wskazówkami. Załączam niniejszym portret K. Dąbrowskiego, jednego z zagorzałych 
agitatorów, który jest w moim ręku i służy jako agent.
Proszę uprzejmie zawiadomić mnie, gdyby było czegokolwiek potrzeba, przebywać 
będę stale w umówionym miejscu i ręczę za powodzenie.
29 kwietnia [1874]
Zrobiłem wszystko, co było w mojej mocy — opozycja demagogów sprowadzona została 
do minimalnej liczby [rekrutujących się] przeważnie spośród młodej emigracji z 
roku 1863. Maja zamiar ogłosić protest w języku angielskim, co nie będzie miało 
żadnego znaczenia, ponieważ najbardziej zuchwałe oskarżenia dotyczą opozycji 
naszej partii. Porzucono zamiar wystąpienia ze sztandarami i wznoszenia okrzyków 
w czasie przyjazdu cesarza. Protestacyjny adres podpisany będzie wyłącznie przez 
byłych komunardów: Wróblewskiego i Dąbrowskiego. Jednym słowem, zrobiono 
wszystko, by zmniejszyć liczbę uczestników [i zmienić] charakter manifestacji. 
Pisałem już, że akcja ta kosztowała mnie ponad 20 funtów, ponieważ bez pieniędzy 
nie można było nic zrobić, jednakże mam nadzieję, że niebezpieczeństwo zostało 
zażegnane.
Otrzymałem listy zawiadamiające o przyjeździe [cesarza] i zgodnie z poleceniem 
będę wysyłać niezbędne informacje.
Jeżeli leży to w pańskim interesie, to mogę całkowicie zniszczyć wydawnictwo 
„Wpieriod". W tym celu potrzebne mi są tylko środki [materialne]. P. Ławrow 
oczekuje pieniędzy z Petersburga od niejakiego Zala za artykuły w gazetach 
rosyjskich .
Kondratienko przybył do Londynu i zajmuje się spekulacjami na giełdzie. Zarówno 
on jak i Sanin opowiadają, iż uciekli z Rosji ze skradzionymi pieniędzmi.
5 maja [1874]
Przybyła tutaj cała szajka Bakunina — Ozierow, Mirtów i inni. Zamierzają wydawać 
czasopismo, które stanowić będzie opozycję wobec Ławrowa. Zamiar jego [Ławrowa] 
umieszczenia egzemplarzy „Wpieriod" u pierwszorzędnych wydawców nie został 
urzeczywistniony. Uczyniłem wszystko, by temu zapobiec. Znajduje się on w 
tarapatach finansowych i pożyczyłem mu kilka funtów do czasu, kiedy otrzyma 
pieniądze z Rosji. Pierwszy zeszyt „Wpieriod" kosztował go 18 tysięcy franków.
Wróblewski nosi się z zamiarem wydawania literatury propagandowej. Otrzymałem 
zaproszenie od korporacji londyńskiej na przyjęcie na cześć cesarza; podjąłem 
wszystkie środki dla zagwarantowania bezpieczeństwa i mam nadzieję, że wszystko 
przejdzie spokojnie. Zamierzona manifestacja spełzła na niczym.
7maj'a[1874]
Załączając niniejszym dwie wizytówki — hr. Ilińskiego i Teofila Dąbrowskiego, a 
także drukowany adres jego fabryki cygar, mam zaszczyt zawiadomić Pana, iż 
Dąbrowski nie mieszka w Manchesterze. Był
on u mnie kilkakrotnie, ażeby zaprosić mnie do komitetu obchodu etnej rocznicy 
rozbioru Polski, ale odmówiłem i działam w taki sposób, aby plany ich spełzły na 
niczym. Udział w pracach komitetu wziął staruszek Ed. Beales — znany agitator, 
ale nie posuwa to ich sprawy naprzód, ponieważ nie cieszy się on już powszechną 
sympatią. Zbierane pieniądze i ofiary, do których również przyłączyłem się, 
rozejdą się, zanim jeszcze sprawa zostanie rozpoczęta. Projekt ich pozbawiony 
jest jakichkolwiek dążeń patriotycznych i stanowi jedynie spekulację handlową 
pod hasłem rocznicy. Za to Komitet Żydowski działa z wielką gorliwością i z 
inicjatywy rabina Berkowicza będą wkrótce wydrukowane proklamacje w języku 
hebrajskim do Żydów w Polsce; wyślę je natychmiast, gdy tylko ukażą się w druku. 
Przebywa tu ponad tysiąc Żydów emigrantów z Polski i wielu z nich zrobiło tu 
majątek; z wyjątkiem Żydów warszawskich, nie stykają się z katolikami i nie 
sympatyzują z nimi.
Aleksander Bielawski — członek tajnego komitetu krakowskiego, wyruszył do 
Galicji, istnieją podejrzenia, iż otrzymał jakieś polecenia od Marksa, ponieważ 
otrzymał od niego pieniądze na podróż.
29 maja 1874 roku
Przypuszczam, że Jaśnie Wielmożnemu Panu wiadomo, iż w czasie obecnego pobytu 
Naszego Monarchy, udało mi się nie tylko zapobiec manifestacji i rozrzucaniu 
proklamacji przez demagogów ze środowiska emigracji polskiej, ale nawet 
przeszkodzić urzeczywistnieniu zamachu na drogocenne życie naszego cesarza. Ta 
moja działalność wywołała potężny spisek wśród moich przeciwników — S. Polesa, 
hr. Ilińskiego, K. Szmidta, pseudohrabiego Rybińskiego i kilku innych osób. 
Gazety nie zostawiają na mnie suchej nitki, zadrasnęli oni głęboko mój honor. W 
chwili obecnej, aby zakończyć sprawę, poleciłem memu adwokatowi w gazetach dać 
odpowiedź, że opuściłem Rosję z paszportem wydanym mi w Warszawie w roku 1862 z 
polecenia Wielkiego Księcia Konstantego, że o pobycie moim wie zarówno francuska 
jak i nasza ambasada, która może potwierdzić moje zeznania, jeżeli zajdzie 
potrzeba. A. F. Szulc i Jaśnie Oświecony hrabia Szuwałow dziękowali mi za 
okazane usługi, a od cesarza otrzymałem przed odjazdem wysadzany brylantami 
pierścień. Oświadczono mi wówczas, że w Pana osobie znajdę w razie konieczności 
obrońcę. Chwila ta nastąpiła i jestem głęboko przekonany, że nie zostawi mnie 
Pan na łasce naszych wspólnych wrogów. Pokornie proszę, jeżeli w związku z moim 
listem zajdzie konieczność potwierdzenia mojej tożsamości, by był Pan łaskaw 
powiedzieć, że zesłaniec polityczny hr. A. P[otocki] przebywa w Londynie dzięki 
szczególnemu poparciu Wielkiego Księcia Konstantego Mikoła-jewicza. Jeżeli życzy 
Pan sobie otrzymać instrukcje, uprzejmie proszę
zatelegrafować do JO. hrabiego Sz[uwałowa] albo A. F. Szuka, który jest o 
wszystkim poinformowany.
Radca stanu Peretz obiecał dostarczyć ważne wiadomości o Polesie, ale do tej 
pory nie przysłał ich. Polecam się Pańskiej opiece — naj-pokorniejszy sługa
A. Potocki
[Dopisek na marginesie: Ci joint un extrait de journal anglais.19]
List ten proszę uprzejmie zniszczyć. Jeżeli będzie Pan łaskaw odpowiedzieć — 
adres jest wydrukowany [na wycinku z prasy].
W czwartek odbędzie się wielki wiec emigracji.
Jeżeli będzie to możliwe, proszę uprzejmie o zdementowanie telegraficznie w 
imieniu rządu wiadomości, jakoby polecono Polesowi i Ilińskiemu opublikowanie 
podobnej proklamacji.
1 czerwca [1874]
Agitacja wśród emigracji tutejszej przyjęła ogromne rozmiary, wszyscy jak jeden 
mąż stanęli w mej obronie. Byłoby pożądane, aby radca stanu Peretz, który 
zapewnił mnie w imieniu JO. hrabiego Szuwałowa, że cesarz nie ogłosił żadnej 
amnestii, i obiecał dostarczyć konkretnych wiadomości dotyczących Polesa, czyli 
Tugenholda — w tak odpowiedzialnym momencie [nie zostawił mnie bez pomocy]. 
Pracowałem, jak wiadomo, dla dobra ogólnego i przedsięwziętymi środkami 
zniweczyłem spisek i manifestację antycarską.20 Z niecierpliwością oczekiwać 
będę nowych wiadomości, a także [wykonania] obietnic danych przez starszego 
radcę P[eretza].
Załączam niniejszym ogłoszenie komitetu, który polecił [zorganizowanie] 
wystąpienia przeciwko Polesowi; przybyło tu wielu świadków celem udowodnienia mu 
[Tugenholdowi] kradzieży, której dopuścił się w roku 1871 w Lyonie, a także 
wielu innych występków. Z chwilą kiedy przegnam go z Londynu, przekona się Pan o 
moich wpływach i zasługach.
Na nazwisko A. Thompsona przyszedł drugi list do Ławrowa z Petersburga. A. 
Dawydow znajduje się w Paryżu, pisał do Ławrowa i w tych dniach oczekują go w 
Londynie. Waśnie pomiędzy Ławrowem i Tkaczowem osiągnęły punkt szczytowy; 
Wróblewski opuścił Ławrowa i przeszedł na stronę partii Bakunina. Czy nie byłoby 
możliwe, aby nasza ambasada ogłosiła w prasie, że ani cesarz, ani hrabia 
Szuwałow nie mają nic wspólnego z fałszywym ogłoszeniem o amnestii. Sprawa ta 
znalazła się w parlamencie i będzie źródłem nieprzyjemności. Rozdrażniło 
wszystkich nie słowo „amnestia", lecz osobnicy w rodzaju Polesa i hr. Ilińskiego 
występujący z tego rodzaju proklamacją, ponieważ znani są powszechnie wśród 
emigrantów jako oszuści. Mam na-
dzieję, że Jaśnie Wielmożny Pan postara się rozwikłać tę zagadkę. Pisałem także 
do p. Bartholomaya.
10 czerwca [1874] Mam zaszczyt zawiadomić Pana, iż otrzymałem list od A. F. 
Szulca z
Petersburga, który donosi, iż JO. hrabia Szuwałow nigdy Polesa nie spotykał, 
podobnie jak i innych jego wspólników, i o amnestii nikogo nie zawiadamiał, sam 
bowiem cesarz nic nie wie o tutejszych publikacjach. Znana szajka szubrawców — 
Poles, Iliński oraz pewien Żyd Berk-son, podający się za Mycielskiego, utworzyli 
komitet zbiórki ofiar przeznaczonych rzekomo na wysyłanie emigrantów. Dlatego 
też uznałem za konieczne zdemaskować to łgarstwo i usunąć padające na nasz rząd 
podejrzenia o udział [w tej aferze].
W tych dniach oczekujemy na dokumenty, które umożliwią nam oddanie ich pod sąd.
11 czerwca [1874] Wczoraj wieczorem przyszły dwa listy do P. Ławrowa —jeden z 
Niż-
nego Kazania z 24 maja, drugi z Petersburga z 26 maja, obydwa na nazwisko A. 
Thompsona; nie wiem, czy zna Pan ich treść, ponieważ ze swej strony zawiadomiłem 
od razu o adresie tym starszego radcę Pe-retza.
W. Wróblewski wyjeżdża jutro do Brukseli na kongres słowiański. Nie wiem, czy 
wiadomo Panu, że będą tam obecni wszyscy delegaci Międzynarodówki . O jego 
wyjeździe wiedzą tylko dwie osoby, jedzie pod przybranym nazwiskiem i będzie tam 
tylko 3—4 dni. Mam nadzieję złapać go przy najbliższej okazji, jeżeli pojedzie w 
przyszłym roku do Paryża, gdzie w kwietniu odbędzie się zebranie ich szajki. 
Załączam niniejszym ogłoszenie z „The Evening Standard" z 9 czerwca dotyczące 
amnestii, pokrzyżuje to ostatecznie plany Polesa i Spółki zbierania pieniędzy 
dla siebie pod pretekstem obietnic ze strony JO. hrabiego Szuwałowa. Złodziej 
ten jest tak niebezpieczny, iż użyjemy wszelkich środków, by się go pozbyć. To 
właśnie on wespół z Ilińskim za pośrednictwem Berksona i Schmidta nalegali na 
konieczność zorganizowania zamachu na życie Monarchy, ażeby następnie ogłosić 
rzekomą amnestię. 14 [czerwca] odbędzie się w tej sprawie wiec emigracji. 
Tematem obrad będzie także sprawa oddania go pod sąd.
26 czerwca [1874]
Szajka Bakunina wyjechała z Londynu. Mirtów, Ross i Tkaczow także zamierzają się 
przenieść. Zamierzone wydawnictwo Bakunina nie
zostało zrealizowane. Wróblewski przebywa w Brukseli jako delegat na kongresie 
słowiańskim. Emigracja ciągle zajęta jest procesem wytoczonym Ilińskiemu, 
Polesowi i innym. Pragnąłbym wiedzieć, czy rzeczywiście Iliński miał spotkanie z 
JO. hrabią [Szuwałowem], gdyż twierdzi on uparcie, że spotkanie takie odbyło 
się.
Jak wiadomo, poseł Charley złożył w parlamencie interpelację w sprawie amnestii, 
ale minister spraw zagranicznych odpowiedział, że żadnych informacji na ten 
temat od naszego rządu nie otrzymał.
Jeżeli uda się nam usunąć tych osobników z Anglii, wówczas przewaga będzie po 
naszej stronie.
Ławrow systematycznie otrzymuje listy na wiadomy adres.
1 lipca [1874]
Ławrow otrzymał dziś drugi list polecony z Petersburga — na kopercie napisane 
było: od p. Grina, ul. Siergiejewska nr 24, Petersburg. Celem tego listu było 
ostrzeżenie [Ławrowa] — zawierał on wiadomość o wyjeździe do Londynu urzędnika 
III Wydziału, obywatela Philippeusa, wzrostu wysokiego, noszącego czarną brodę, 
bardzo wykształconego, który otrzymał polecenie wykrycia dróg, jakimi Ławrow 
utrzymuje kontakty z Rosją. Zawiadomił on nas o tym, abyśmy przekazali tę 
wiadomość do komitetu. Dziś wieczorem przyszedł drugi list z Kazania. Komunikuje 
on, że trasa transportu książek wiedzie przez Prusy, oraz że Triibner obiecał 
przejąć sprzedaż komisową. Do tej pory sprzedaż książek znajdowała się w naszym 
ręku i sprzedano zaledwie 2 egzemplarze, z czego jest ogromnie niezadowolony.
Proszę mi wybaczyć niedbały list, pisany naprędce, gdyż poczta odchodzi lada 
moment.
13 lipca [1874]
P. Ławrow zawiadomił, iż A. Dawydow pisał z Paryża, że lekarze zabronili mu 
mieszkać w Londynie, dlatego też odłożył podróż na czas bliżej nie określony. 
Ławrow twierdzi, że ich sprawy w Rosji rozwijają się pomyślnie, i że we 
wszystkich guberniach powstają organizacje mające na celu dokonanie rewolucji 
społecznej. Jedno [jest pewne], że przesyłanie książek przez granicę austriacką 
jest nieco utrudnione.
Ostatnio przybyli tu Rosjanie i jedna z dam ofiarowała [emigrantom] naszyjnik z 
pereł wartości około 400 funtów szterlingów. Usiłują oni zbliżyć się do 
tutejszej emigracji, co staram się im utrudnić. Z Polesem i Ilińskim sprawa jest 
zakończona, przestali już zbierać pieniądze i przekazali książki adwokatowi. 
Poles, zabrawszy ze sobą pieniądze, uciekł z Londynu. Radwan-Rybiński i K. 
Schmidt zostali agentami [księcia] Napoleona i rozpowszechniają proklamacje pod 
kierun-
kiem Fleury'ego. Paluszkiewicz wyjechał do Rosji południowej (zdaje się że do 
Kijowa) za fałszywym paszportem. Jego współpracownik Gonzawa, również fałszerz 
banknotów, przyjechał do Londynu. Załączam niniejszym próbkę propagandy księcia 
Napoleona.
23 lipca 1874
p. Ławrow otrzymał cztery listy z Bukaresztu i Galaczu oraz jeden z Petersburga, 
z 7 lipca. Według jego relacji na Ukrainie utworzono sekcje rewolucyjne, w 
Charkowie, Czernihowie i Kijowie. Komuny założono również w Ameryce Północnej. 
Żywią oni nadzieję, iż przy pomocy nowej propagandy, którą zamierzają rozwinąć z 
początkiem przyszłego roku, element rewolucyjny znajdzie dobry grunt w 
Petersburgu, Moskwie i Kazaniu.
Wróblewski, Rozwadowski, Zawadzki i Kryński zamierzają wydawać czasopismo o 
tendencji społecznej. Dobrzański, Iliński, Mycielski okradli wielu Anglików w 
imię rzekomej amnestii, obecnie usiłują zjednoczyć się z Wróblewskim. Pełny spis 
agitatorów zostanie dostarczony w najbliższym czasie. Termin posiedzenia 
delegatów rewolucyjnych wyznaczono na koniec sierpnia w Zurychu.
31 lipca 1874
Spieszę zawiadomić Pana, iż termin walnego zebrania całej emigracji w Anglii, na 
którym odbędą się wybory zarządu głównego, wyznaczono na koniec września. 
Wszystko przemawia za tym, że zostanę wybrany prezesem mimo sprzeciwu z mej 
strony. Załączone do niniejszego wydrukowane zaproszenie zapozna Pana z planem 
działania komitetu w związku z rzekomą amnestią. Stefan Poles (Tugenhold) wraz z 
Ilińskim swymi niedorzecznymi wybrykami o mało nie stali się przyczyną zabójstwa 
cesarza, gdyż W. Wróblewski i inni jego wspólnicy gotowi byli targnąć się na 
życie cesarza, i tylko nasza interwencja pokrzyżowała ten fatalny plan. Poles 
uciekł z Londynu, podobno wyjechał do Wiednia i Warszawy, aresztowanie tego 
osobnika byłoby pożądane, znany to bowiem łotr, który zdobyte zaufanie 
niechybnie wykorzysta w złych zamiarach. Iliński i Mycielski brali udział w 
rozpowszechnianiu fałszywych asygnacji i tylko z łaski księdza Podolskiego 
uniknęli więzienia. Tutejsze organizacje są do tego stopnia oburzone ich 
intrygami i fałszywymi pogłoskami o amnestii, że nie należy się spodziewać 
niczego dobrego. Niedawna apatia emigracji ustąpiła miejsca ożywionej 
działalności, wszyscy bowiem ci osobnicy nie pragną amnestii, i tego rodzaju 
propozycja nie byłaby na miejscu.
P. Ławrow korzystając z tego usiłuje zawrzeć sojusz z polskimi demokratami i 
zamiar ten zostałby niechybnie urzeczywistniony, gdy-
bym w sposób umiejętny nie pokrzyżował jego planów. Dziewiątego sierpnia 
odbędzie się ogólne zebranie emigracji, na którym zreferowane zostanie 
sprawozdanie komisji do spraw amnestii oraz ogłoszone będzie wezwanie na ogólny 
wiec, który ma się odbyć w końcu września. Wszystkie te zabiegi kosztowały mnie 
sporo pieniędzy i zdrowia, przekonany jestem wszakże, iż Pan należycie oceni 
moje oddanie i bezinteresowność w naszej wspólnej sprawie. Mamy nadzieję, iż uda 
się nam ostatecznie wykończyć Ławrowa w końcu roku.
5 sierpnia [1874]
Aresztowanie spiskowców i oddanie [ich] w ręce sprawiedliwości nadzwyczaj 
zaniepokoiło Ławrowa i jego agentów. Żywią oni nadzieję [że uda im się] 
przenieść swą działalność do Kazania i na Ukrainę, jak najdalej od Trzeciego 
Wydziału.
Przyjechał tutaj z Austrii Szej [?], znany agent nadzwyczajny Stowarzyszenia 
Międzynarodowego. Przyczynił się on wraz z przebywającym w Wiedniu Oberwinderem 
do rozwoju propagandy. Wróblewski otrzymał od Rocheforte'a zapewnienie, iż 
będzie mu wydawać „La Lanterne" w swej drukarni. Mycielski i Iliński nawiązali 
stosunki z Ro-cheforte'em obiecując mu współdziałanie w Księstwie Poznańskim i 
Galicji. Do ich partii przyłączyli się Schmidt i Hankowski, znany ze sprawy 
fałszywych asygnacji. Poles-Tugenhold oczekiwany jest w Londynie. Usiłuje tu 
zorganizować stowarzyszenie, które zbierałoby pieniądze na jego konto.
Wybory do Komitetu Centralnego wyznaczono na 14 października. Ławrow nawiązał 
stosunki z Polakami. Z Warszawy uciekło wielu młodych ludzi, między innymi 
Władysław Barczewski, brat tutejszego demagoga. Znajdują się oni wszyscy w 
Księstwie Poznańskim i w Prusach.
10 sierpnia 1874
Wczoraj w City odbyło się ogólne zebranie emigracji polskiej, na którym złożono 
sprawozdanie o działalności komitetu w związku z rzekomą amnestią. Na 
posiedzeniu tym postanowiono utworzyć klub rewolucyjny, który ma składać się 
początkowo z trzydziestu wypróbowanych radykałów, później zaś przez głosowanie 
wybrani zostaną nowi członkowie. Klub ten będzie pod naszym nadzorem. W następną 
niedzielę odbędzie się ostateczne posiedzenie oraz wybór członków klubu. F. K. 
Zambrzycki, właściciel hotelu Private Hotel, 6 Crescent Minorin, City, Emil 
Prokopowicz, [W.] Baraszkiewicz i A. Barczewski są założycielami klubu. A. 
Dawydow dawno już wyjechał z Paryża, pisał do swego agenta
Boniego i do Ławrowa, iż nie odważył się pozostać w Londynie, gdyż śledzi go 
policja. Brat Dawydowa przygotował do druku jakąś pracę
tendencji radykalnej i prosił Ławrowa o zajęcie się jej wydaniem, obiecując 
pokryć koszty, ale Ławrow, zajęty własnymi publikacjami, nie zdecydował się. 
Spiskowcy przesyłają listy do Ławrowa na nazwisko Boniego w Londynie. Załączam 
do niniejszego mikroskopijne wydanie „La Lanterne", na wzór którego Ławrow 
zamierza drukować niektóre proklamacje.
Stefan Poles-Tugenhold, Radwan-Rybiński, Iliński i Czerniecki nawiązali stosunki 
z agentami bonapartystów. Poles powrócił do Londynu. Szubrawiec ten gotów 
wszystkich sprzedać gwoli zysku, obecnie poszukiwany jest on wszędzie przez 
policję francuską.
Ławrow jest niezadowolony z nominacji hrabiego Szuwałowa na ambasadora, 
przewiduje bowiem, iż nominacja ta będzie silnym ciosem dla jego propagandy. 
Pragnie on wszelkimi sposobami zbliżyć się do tutejszych emigrantów, jak 
dotychczas jednak nie udaje mu się.
20 sierpnia 1874
Jutro odbędzie się walne zebranie wybitniejszych członków tutejszej emigracji w 
celu utworzenia polskiego klubu rewolucyjnego w Londynie. Zamierzają oni 
rozpocząć działalność z dziesięciu czy dwunastu osobami i co miesiąc przez 
głosowanie dokooptowywać nie więcej niż pięciu czy sześciu członków, lecz za to 
najbardziej oddanych. Klub ten, rozporządzający dostatecznymi środkami, zamierza 
nawiązać stosunki ze wszystkimi agitatorami w Galicji i Księstwie Poznańskim i 
działać wespół z nimi. Ławrow chce również zostać członkiem klubu, nie wiadomo 
jednak, czy zostanie przyjęty. Założycielami klubu są Zambrzyc-ki, 
Baraszkiewicz, Barczewski, Prokopowicz, Helcman i inni. Dotychczas nie mogą się 
porozumieć z Ławrowem. Obiecał on im pomoc rosyjskich rewolucjonistów. 14 
września powstanie klubu zostanie podane do wiadomości publicznej i wówczas 
przystąpią do działania. Postanowiono utworzyć agentury we Włoszech, Francji, 
Szwajcarii i Belgii, a także w Nowym Jorku.
O wszystkich ich posunięciach będzie Pan dokładnie powiadomiony, gdyż wszyscy 
członkowie służą mi wiernie.
27 sierpnia [1874]
Tutejsza emigracja zajęta jest organizacją klubu politycznego; liczni członkowie 
Międzynarodówki, między innymi Wróblewski, wchodzą w skład opozycji. Barczewski, 
agent byłej Komuny i dawny przyjaciel Wróblewskiego, napisał wiersze w związku z 
oszustwami Polesa, Iliń-skiego i innych. Wiersze te na życzenie komitetu oddano 
do druku.22
Jeżeli klub zostanie zorganizowany na zasadach przeze mnie narzuconych, wówczas 
najlepsze siły emigracji znajdą się w naszych rękach i wszystkie ich poczynania 
będą nam znane. Lista członków będzie dostarczona, skoro tylko sprawa ta 
zostanie załatwiona.
Ławrow pożyczył ode mnie niewielką sumę pieniędzy; wiecznie skarży się na 
nieregularne otrzymywanie pieniędzy z Rosji. Jego propaganda w Londynie mało 
jest skuteczna, zbliżenie zaś z polskimi emigrantami, o którym marzy, nie udaje 
mu się. Z załączonej gazety polskiej z Nowego Jorku łatwo zorientować się, że 
emigracja również przeżywa kryzys, i jedną z przyczyn, która hamuje jej 
działalność, jest to, iż celem nowo powstających rzekomo politycznych partii są 
jedynie względy osobiste.
Wojciechowicz, Lewicki, Szyrma i jeszcze dwaj inni udali się do Paryża w celu 
nawiązania kontaktu z tamtejszymi emigrantami23. My ze swej strony poleciliśmy 
paryskiemu komitetowi zneutralizować ich wpływy; osobnicy ci wplątani byli tu w 
bardzo brudne sprawy. Przypuszczam, że Wróblewski zostanie wkrótce wypędzony z 
kół tutejszej emigracji. Krąg jego działalności związany jest z Marksem, 
Rochefor-te'em i innymi radykałami. Znaleźliśmy dla niego miejsce nauczyciela w 
prowincjonalnym college. Poles, jak wiadomo, ukradł pieniądze zebrane w związku 
z amnestią i uciekł. Jego nieobecność wielce sprzyja rozprzężeniu wśród 
emigracji. Rybiński, Schmidt i Iliński przebywają tutaj, lecz boją się pokazać 
na oczy. W ogóle wszystko toczy się pomyślnie, jedynie tylko zdrowie moje wielce 
jest nadwerężone przez klimat i wydarzenia.
8 września [1874]
W piątek, 11 września, odbędzie się ostateczne posiedzenie członków klubu, tak 
więc z końcem miesiąca wszystko będzie załatwione. Wybrano następujących 
członków zarządu: A. Potockiego, K. Zambrzyc-kiego, Al. Barczewskiego, E. 
Prokopowicza, Helcmana, K. Dąbrowskiego, Baraszkiewicza, Niedbalskiego, 
Jankowskiego (byłego żandarma CK. w Warszawie). Posiedzenia będą się odbywać dwa 
razy w tygodniu. W końcu każdego miesiąca każdy z członków klubu ma prawo 
zaproponować kandydata, za którego zachowanie może ręczyć, o przyjęciu kandydata 
zaś rozstrzygać będzie głosowanie. Każdy z członków w zależności od swej 
zamożności obowiązany jest opłacać składkę wynoszącą nie mniej niż 2 szylingi i 
6 pensów tygodniowo. Pieniądze zebrane z tych składek przeznacza się na 
opłacenie komornego za lokal, gazety i korespondencję. Reszta zaś stanowić 
będzie fundusz rezerwowy na pożyczki zwrotne dla członków w razie choroby lub 
innej potrzeby. Członkowie klubu mogą być jednocześnie członkami innych
organizacji, obcy emigranci jednak nie będą dopuszczani na posiedzenia członków 
klubu.
W skład zarządu klubu wchodzą: A. Potocki — członek honorowy zarządu, Zambrzycki 
— wiceprezes, Dąbrowski — korespondent, Barczewski — sekretarz, Prokopowicz — 
tłumacz, Baraszkiewicz — kasjer. Zostanie ułożony statut, czyli regulamin, który 
będzie wydrukowany w niewielkiej ilości egzemplarzy wyłącznie dla członków. Klub 
zamierza skupić najaktywniejsze siły emigracji i nawiązać stosunki ze wszystkimi 
zagranicznymi wydawcami gazet, organizując agencję dla mieszkańców Galicji i 
Księstwa Poznańskiego, a także innych dzielnic w celu utrzymywania stosunków 
handlowych i politycznych, a także zamieszczania korespondencji w gazetach.
18 września 1874
Natychmiast po otrzymaniu listu udałem się do hotelu na spotkanie z 
Czawczawadze, lecz portier uprzedził mnie, że książę wyjechał za miasto, kiedy 
zaś wróci — nie wie. Złożę mu wizytę w najbliższym czasie.
P. Ławrow skarży się, że transportowanie książek jest ogromnie utrudnione. 
Obecnie wszystkie transporty idą przez Prusy, za pośrednictwem przemytników 
żydowskich, potem dopiero koleją żelazną do samego miejsca przeznaczenia jako 
zwykły towar; za przesyłkę Żydzi otrzymywali po 25 rubli srebrem za pud, ale 
teraz żądają po 40 rubli. Wiadomo Panu z pewnością, że na trasie warszawskiej 
kolei żelaznej skradziono cały wagon z towarami; towary, a w tej liczbie kilka 
worków z książkami, zaczęto sprzedawać za bezcen; wkrótce jednak zorientowano 
się, co zawierają, i spalono je. Tymczasem agenci Ław-rowa dowiedziawszy się o 
tym zdarzeniu przyjechali do miasta, ażeby wykupić wszystko, lecz było już za 
późno. W ogóle pierwszy tom bardzo ucierpiał i należy do rzadkości. Ławrow 
przygotowuje obecnie wielce zjadliwą broszurę O głodzie, którą zamierza 
następnie przełożyć na języki obce. Jest wielce niezadowolony ze swych 
współpracowników i nieregularnego przysyłania pieniędzy. Obecnie zamierzają 
podzielić Rosję na okręgi i usprawnić organizację. Wielu z jego przyjaciół 
przerwało z nim korespondencję, a także zaprzestało wysyłania zapomogi wskutek 
[jego] artykułów o tendencji radykalnej, w których wypowiedział wojnę kapitałowi 
i głosił triumf ciemnego motłochu. W przygotowywanym artykule O głodzie nazywa 
on rząd wampirem. Krąg jego [znajomych] jest bardzo ograniczony, mnie darzy 
największym zaufaniem. Zahamowaliśmy sprzedaż jego książek w Londynie i w ciągu 
kilku miesięcy sprzedano zaledwie 8 egzemplarzy. W Paryżu jakiś podróżny 
rosyjski zakupił wszystkie jego książki. Ławrowa bardzo martwi to, że Polacy nie 
przyłączają się do niego i nie biorą udzia-
łu w jego propagandzie. Dawno już załatwiłbym nasze sprawy, gdyby nie obecność 
Polesa i Ilińskiego w Londynie, podobnie jak Schmidta. Szubrawcy ci, choć nie 
odgrywają żadnej roli, szkodzą, gdzie tylko mogą. Publikacja Barczewskiego 
przeciwko nim wymierzona wprawiła ich we wściekłość.
Klub polski w Londynie już powstał. W zakres jego działalności wchodzi 
nawiązywanie stosunków handlowych i politycznych. Najlepsze siły emigracyjnej 
inteligencji weszły w jego skład, ogólna kontrola znajduje się w moich rękach. W 
najbliższym czasie ułożony zostanie regulamin, cudzoziemcy przyjmowani będą jako 
członkowie honorowi. Wszystkie te zabiegi do tego stopnia nadwerężyły moje 
zdrowie, że lekarze orzekli, iż w celu zażegnania niebezpieczeństwa gruźlicy 
powinienem spędzić miesiące zimowe w południowej Francji. Dlatego też mam 
zaszczyt prosić moich opiekunów o urlop na trzy miesiące od końca października, 
abym mógł udać się do Francji południowej, w przeciwnym bowiem wypadku życiu 
mojemu zagraża niebezpieczeństwo. Sprawa na tym nie ucierpi, gdyż wszystkie 
szczegóły z nią związane będę otrzymywać nie tylko z klubu, lecz od samego 
Ławrowa. Żywię nadzieję, iż nie pozbawi mnie Pan możności podreperowania 
nadszarpniętego zdrowia. Dla zniweczenia zamachu na życie naszego cesarza użyłem 
wszystkich swych sił i środków materialnych. Do chwili obecnej kosztowało mnie 
to 250 funtów oraz wiele bezsennych nocy. Może to potwierdzić pierwszy lepszy 
emigrant; jedna tylko sprawa Polesa i jego kompanii kosztowała mnie około 120 
funtów, partia Wró-blewskiego 80 funtów, resztę zaś pochłonęły zapomogi dla 
emigrantów. Przedsięwzięciami handlowymi zapewniłem sobie niezależność, lecz 
nieustanna walka z tymi demagogami zaszkodziła wszystkim moim interesom. W ciągu 
mej pełnej poświęcenia piętnastoletniej służby po raz pierwszy zwracam się z 
prośbą o urlop.
Załączam do niniejszego nazwiska najbardziej czerwonych: W. Wrób-lewski — 
generał komuny, Teofil Dąbrowski — pułkownik, Zawadzki (z Wilna), M. Koziełł 
(1831), I. Dobrzański, L. Proński (1848), Rozwa-dowski [J.] (z Francji), 
Konstanty Schmidt (kupiec), doktor Jagielski, Hankowski (dentysta), E. 
Prokopowicz (z liceum paryskiego), Aleksander Barczewski, Baraszkiewicz 
(drukarz), K. Zambrzycki (właściciel hotelu), Helcman (kupiec), Benedykt 
Iliński, N. Salomon Niedbalski (alias Lewis), A. Weinkiper (kupiec), Konrad 
Dąbrowski (korespondent gazet), Kryński [Jan], L. Jakubowski (Żyd), Jankowski 
(członek Komitetu Centralnego)24, Radwan Rybiński (mianuje się hrabią i 
generałem), A. Wojciechowski (w Liverpoolu), Rożniecki, malarz, syn generała, 
Krakauer (Żyd z Warszawy), Faucher (ojciec znanego awanturnika, brał udział w 
podrabianiu banknotów).
Lista pozostałych osób zostanie dostarczona. Wielu z nich znajduje się pod moim 
nadzorem.
P.S. Aczkolwiek nie przekazuję szczegółowych informacji, to jednak staram się 
działać zgodnie z Pańskim poleceniem.
26 września [1874]
Klub polski w Londynie jest już ostatecznie zorganizowany, ogólne kierownictwo 
znajduje się w moich rakach. Będzie on miał z początku charakter czysto 
komercyjny, wybrano dotychczas około trzydziestu członków, a spośród nich 12 
założycieli. Będzie to początkiem walk wśród emigracji rozbitej na różne 
organizacje. Zebrania odbywają się dwa razy na miesiąc, członkowie klubu są 
również obarczeni pracą literacką i korespondencją z czasopismami. Partia 
internacjonalistów jest niezadowolona, a w szczególności Wróblewski, który 
usiłował zjednoczyć emigrację pod przewodem Karola Marksa.
P. Ławrow otrzymał list zawiadamiający go, iż w Petersburgu otrzymano jego 
artykuł. Przypuszczam, że Panu znana jest treść listów przysyłanych na nazwisko 
Thompsona. Począwszy od października wszystkie listy z Rosji do Ławrowa 
adresowane będą na nazwisko — Mr Thompson care Mr Manvell 36, Gt. Russel street. 
Zdrowie moje jest nadwerężone, objawy gruźlicy są już bardzo wyraźne. Do 
stycznia wszystkie listy można będzie adresować na obecny adres.
O Czawczawadze nic jeszcze nie słychać, śledzę go wszakże. Polesa tutejsi Polacy 
zamierzają zabić.
3 października [1874]
Jan Jakubowski, mój agent, poinformował mnie, iż przypadkowo poznał winnych 
projektu zamachu na życie cesarza w czasie jego pobytu w Londynie. Kiedy 
agitacja osiągnęła pokaźne rozmiary i W. Wróblewski wraz z Kryńskim zwrócił się 
ze znanym apelem do narodu angielskiego, zaczęły się szerzyć pogłoski o 
przygotowywanym zamachu na cesarza. Berkson — Żyd z Warszawy, Krakauer z Łomży, 
Bernard — złotnik, Radwan-Rybiński i Konstanty Schmidt z Petersburga 
zorganizowali szajkę, która za pośrednictwem Kryńskiego i Dąbrowskiego usiłowała 
namówić Wróblewskiego do wzięcia udziału w zamachu na życie cesarza25, 
zobowiązując się do przygotowania bomb Orsiniego niewielkich rozmiarów i użycia 
ich w czasie przejazdu cesarza do Guild Hali przez rzucanie z [okien] prywatnych 
domów, do których dostęp można było uzyskać za pieniądze, we wszystkich bowiem 
wynajmowano na ten czas okna za niewielką opłatą. Duszą jednak tego spisku byd' 
Stefan Poles, czyli Rafał Tugenhold, który, jak wiadomo, ogłosił fałszywą 
amnestię, aby tym sposobem zamaskować swą prawdziwą działalność. Przygotowanie 
bomb powierzono Julianowi Paluszkiewiczowi, który pracuje w fabryce aparatów 
telegraficznych w Charltonie. Trzy
dni temu otrzymałem list od Paluszkiewicza, który niniejszym załączam26; prosił 
on o wyznaczenie konfidencjonalnego spotkania. Podczas tego spotkania 
oświadczył, że może, jeśli sobie tego życzę, złożyć zeznanie w sądzie, iż S. 
Poles-Tugenhold proponował mu przygotowanie pięciu bomb Orsiniego w okresie 
poprzedzającym przyjazd cesarza. Ponieważ nie zgadzał się na to, Poles 
osobiście, a także za pośrednictwem Rybińskiego obiecywał mu 10 funtów za 
sztukę. Mimo perswazji targu nie dobito. Wymuszono wówczas na Wróblewskim, by 
powierzył przygotowanie bomb chemikowi z Komuny Paryskiej — Le Mant pijakowi, 
który robił bomby dla komunardów. Nie wiem, co stanęło na przeszkodzie, brak 
pieniędzy czy też pijaństwo Lemanta, dość że bomby nie zostały przygotowane na 
czas przyjazdu cesarza i plan upadł.
Załączając to doniesienie mogę przy pomocy faktów udowodnić, iż Poles brał 
udział w tym spisku, który mógłby mieć okropne następstwa. Hercenowi proponował 
zabójstwo Napoleona [III] (wiadomo o tym z jego pośmiertnie wydanych 
wspomnień)28. Proponował zabić Frapol-lego w Lyonie, za co go wygnano, tutaj zaś 
podburza emigrantów, plecie różne głupstwa i, jak krążą pogłoski, widuje się z 
naszym konsulem. Jeśli to jest prawda i konsul nasz jest z nim w kontakcie, w 
takim razie misję moją uważam za zakończoną, gdyż [Poles] jest zdolny wszystkich 
wydać za pieniądze. Szubrawiec ten jest do tego stopnia przez wszystkich 
znienawidzony, że nic dobrego z tego nie może wyniknąć.
P.S. Wszystkie listy o treści politycznej zostaną wysłane w końcu roku. [...]
11 października (1874]
Jak Panu zapewne wiadomo z gazet, S. P[oles] Tugenhold wytoczył [mi] proces za 
wydrukowanie broszury napisanej przez Barczewskiego i wydanej przez komitet bez 
żadnego z mojej strony udziału. Zależy mu na tym, aby wmieszać mnie jako prezesa 
emigracji w tę sprawę i wyłudzić pieniądze. Jednakże nie uda mu się to, ponieważ 
dysponuję kompromitującymi go materiałami. Machinacje Polesa w Londynie i zamęt, 
jaki posiał w środowisku emigracji, doprowadzą w rezultacie do zjednoczenia 
emigracji, do którego nie dopuściłem w ciągu lat dziesięciu. Nie baczę na 
chorobę płuc i potrzebę odpoczynku w łagodnym klimacie, konieczność nakazuje mi 
pozostać w Londynie do zakończenia sprawy. Wszystkie koszty sam musiałem pokryć, 
wyniosło to ponad sto dwadzieścia funtów i bodaj jeszcze raz tyle wyniesie; 
tracąc na tym materialnie wygrywam moralnie i żywię nadzieję, że nie tylko cała 
emigracja w Anglii, lecz również i we Francji znajdzie się w moich rękach. 
Dziesiątki bowiem listów z wyrazami szczerego oddania przychodzą do mnie 
codziennie nawet od moich dawnych wrogów. Po zakończeniu procesu zostanie 
ogłoszone założenie klubu w Londynie, kto-
ry na zasadzie Komitetu Centralnego obejmie zarząd nad całą emigracją. Członkami 
tego klubu zostali już P. Ławrow, Liniew, Sanin i inni. Wybrano mnie prezesem; w 
związku z tym, gdziekolwiek bym przebywał, będzie mi dostarczone za 
pośrednictwem sekretarza szczegółowe sprawozdanie z działalności klubu. W 
związku z ogłoszeniem fałszywej amnestii, którą wymyślili Poles z Ilińskim w 
celu wyłudzenia pieniędzy, polecono mi wystąpić przeciw nim, i nie chcąc utracić 
wpływu, który uzyskałem po tylu latach — kontynuuję działalność, dopóki nie 
usunę stąd szajki szkodliwych agitatorów. [...]
Londyn, 22 października [1874]
Nie bacząc na moje mocno nadwerężone zdrowie, muszę pozostać w Londynie w ciągu 
kilku jeszcze tygodni w związku z procesem wytoczonym przez Stefana Polesa, 
czyli Tugenholda. Jak Panu już wiadomo, nie brałem żadnego udziału w napisaniu 
ani wydawaniu broszury, jest to dzieło emigracji i komitetu; otrzymawszy od 
sekretarza kilka egzemplarzy w celu rozesłania, włożyłem je w pośpiechu do 
koperty, którą zaadresowałem do K. Schmidta, który z kolei przekazał je Tu-
genholdowi, ten zaś skorzystał z tego, by wytoczyć proces przeciwko mnie i 
innym. Lecz dzięki materiałom, które znajdują się w ogromnej ilości w moim 
posiadaniu, nie uniknie on zasłużonej kary. Od czasu kiedy przyjechał do 
Londynu, emigracja rozwinęła poważną agitację, a ciągłe jego kontakty z konsulem 
G. Bergiem wywołały powszechne oburzenie.
Usiłowałem w ciągu wielu lat rozbić emigrację i uczynić z niej obumierający 
organizm, co mi się zresztą w pełni udało, kiedy nagle rzekoma amnestia, 
rozgłaszana przez osobników nie cieszących się szacunkiem emigracji ani nie 
mających z nią kontaktów, wyzwoliła drzemiące siły, dlatego też trudno będzie 
teraz zapobiec złu. Los mój zasługuje na jak najgłębsze współczucie, gdyż 
emigracja wybierając mnie arbitrem w tej sprawie, zmusiła mnie do uregulowania 
wszystkich wydatków, które, według obliczeń moich adwokatów, wynoszą nie mniej 
niż 300 funtów; adwokat bowiem, radca królewski w Queen's Council liczy sobie 25 
funtów za pierwszy dzień i po piętnaście za następne, a za wszystkie inne po 10—
15 funtów. Zmuszony jestem płacić koszta związane z procesem nie tylko za 
siebie, lecz i za innych. Straty materialne dokuczają mi w równym stopniu co 
moje nadwerężone zdrowie. W zamian za to zyskałem bezgraniczne zaufanie 
emigracji, jestem bowiem przekonany, że wpływ, który zdobyłem, przyniesie owoce. 
Być może, Jaśnie Wielmożny Pan raczy wyjednać mi choćby wynagrodzenie za 4 
miesiące na pokrycie mych wydatków.
Sprawozdanie z procesu zostanie po jego zakończeniu wydrukowane w oddzielnej 
broszurze, którą Panu natychmiast prześlę wraz z liczny-
mi dokumentami wyjaśniającymi przyczyny, dla których zostałem w ten proces 
wplątany. Pozostawała mi jedna alternatywa: albo wystąpić przeciwko R. 
Tugenholdowi, albo zerwać wszelkie stosunki z emigracją. Zeznania Jakubowskiego, 
Berksona i Paluszkiewicza zgodne są z rzeczywistością. Prawdą jest, iż główną 
rolę w przygotowaniach do zamachu na życie cesarza odegrał Tugenhold. Szajka 
jego składa się z samych szubrawców. Lazarini — krewny pianisty A. Kątskiego — 
przyłapany na kradzieży, jest agentem Tugenholda. W przyszłym tygodniu sprawa 
moja zostanie rozstrzygnięta.
31 października [1874]
Mam zaszczyt zawiadomić Pana, iż mój proces sądowy został odroczony do świąt 
Bożego Narodzenia. Pozwoli mi to podreperować zdrowie nadwerężone przez klimat i 
kłopoty, nie mówiąc już o znacznych wydatkach, które musiałem ponieść. R. 
Tugenhold, wyłączny inicjator zamachu na życie cesarza, usiłuje obecnie pozyskać 
sympatię pana Berga i, jak widać, udało mu się to. Należy przy tym zauważyć, iż 
jest on szubrawcem nie od dziś i zaufanie, jakim darzy go konsul, przysporzy w 
przyszłości wielu szkód. Jestem w posiadaniu dostatecznej ilości materiałów 
mogących skompromitować go i ukazać w całej nagości jego występki. Po mojej 
stronie stoi cała emigracja i wszystkie gazety polskie. Niezmiernie żałuję, iż 
ten niedorzeczny pamflet został wydrukowany, była to wszakże inicjatywa klubu, 
autorem zaś był Bar-czewski jako członek komitetu powołanego do wyświetlenia 
sprawy rzekomej amnestii, którą wymyśliło dwóch opryszków w celu wyłudzenia 
pieniędzy od społeczeństwa angielskiego. Wielu z tutejszych emigrantów przerwało 
pracę, sprzedało swe mienie, kiedy zaś zgłosili się do konsula, dowiedzieli się, 
że była to wieść fałszywa, intryga Tugenholda i Spółki. Zmuszono mnie do 
wystąpienia przeciwko niemu, a raz wystąpiwszy nie miałem już odwrotu, gdyż 
groziło to utratą wpływu, dla zdobycia którego mozoliłem się w ciągu lat 
dwunastu. Sytuacja była krytyczna, postanowiłem kontynuować walkę bez względu na 
ogromne wydatki związane z angielską procedurą sądową. Jeden tylko radca 
królewski kosztuje mnie 105 funtów, czyli sto gwinei, nie mówiąc o innych 
adwokatach i opłaceniu świadków. Lecz pomyślny wynik procesu wzmocni mój wpływ i 
stosunki raz na zawsze. Na pomoc dla osób zamieszanych w tę sprawę poświęciłem 
50 funtów, obecnie otwarto listę składek, na którą P. Ławrow złożył 5 funtów, 
ofiary złożyło również wielu Anglików. Raczy Pan zawiadomić mnie, jaki jest jego 
pogląd na tę sprawę? Mocno podupadłem na zdrowiu z powodu choroby płuc i 
ostatnich wydarzeń politycznych.
Serdecznie dziękuję za urlop, z którego korzystam po zakończeniu procesu. Żywię 
nadzieję, iż gdy tylko zdrowie moje ulegnie poprawie,
będę mógł powrócić do swych poprzednich zajęć, by się znów Panu przysłużyć. 
Jestem przekonany, że gdyby nie zjawił się Żyd Tugenhold, wszystkie 
rozgałęzienia organizacji socjalistycznej byłyby już w naszych rękach. Kończąc 
ten raport mam zaszczyt poinformować Pana, że w Paryżu powstała silna 
organizacja, na czele której stanął Mik[ołaj] Akielewicz, bardzo utalentowany 
emigrant. Organizacja ta nawiązała głównie stosunki z galicyjskimi demokratami. 
Myślę, że w najbliższych dniach będę w Paryżu, zobaczę się wówczas z 
Akielewiczem i przekażę Panu szczegóły.
Uniżenie proszę o wysłanie remesy do Londynu przed 1 stycznia przyszłego roku, a 
po pierwszym stycznia zawiadomię Pana o miejscu mego pobytu.
Ławrow dostarczył mi artykuł „Głosu" o Polesie-Tugenholdzie, czytał go Pan 
zapewne.
Paryż, 10 listopada [1874]
Przyjechałem dziś do Paryża, a za dwa dni wyjeżdżam do Nicei dla poprawy 
zdrowia. Zawiadomiono mnie przed moim wyjazdem, że Aleksander Barczewski, autor 
znanego pamfletu na Tugenholda, wyjechał z Londynu do Księstwa Poznańskiego, a 
stamtąd udać się ma do Galicji. Przed odjazdem sporządził on pisemne zeznanie o 
wszystkim, co dotyczy historii powstania i wydania pamfletu. Przyczyną jego 
odjazdu jest nie tyle wątłe zdrowie, ile polecenie krakowskiego klubu 
spiskowców, nakazujące mu natychmiastowe przybycie. Współpracował on z wieloma 
gazetami polskimi i uważany jest za bardzo zdolnego agitatora. W każdym bądź 
razie nici [spisku] znajdują się w moich rękach i liczę na to, że za jego 
pośrednictwem dowiem się o wszystkich intrygach tamtejszych spiskowców. Kontakty 
moje są tak zorganizowane, że żadna odległość nie może ich zniweczyć. W 
początkach grudnia powinienem koniecznie wrócić do Londynu, gdyż rozprawę sądową 
odroczono do sesji grudniowej. Ta niedorzeczna sprawa oprócz ogromnych wydatków 
kosztowała mnie wiele zdrowia, ta bowiem pora roku dla chorych na płuca jest w 
Londynie zabójcza.
Doniesiono mi o pewnym Gruzinie, wysokiego wzrostu, brunecie z czarną bródką, 
może mieć około 35 lat albo trochę więcej. Widziano go w teatrze z Orderem Św. 
Stanisława na szyi, czy to nie Czawczawadze? Jeśli tak, nietrudno będzie zebrać 
o nim informacje, gdyż kiedy udaję się do hotelu, by go spotkać, słyszę zawsze 
tę samą odpowiedź „nie ma go". Niech Pan raczy napisać do konsula Berga, by 
zaprzestał udzielać poparcia Tugenholdowi, w przeciwnym bowiem wypadku prywatne 
waśnie przeobrażą się w sprawę natury politycznej.
Nicea, 23 listopada [1874]
Wkrótce minie tydzień od mego przybycia do Nicei, dzięki tutejszemu klimatowi 
zdrowie moje uległo pewnej poprawie, skuteczna kuracja wymaga jednak 
kilkumiesięcznego pobytu. W początkach grudnia wrócę do Londynu, gdzie pozostanę 
do zakończenia procesu. Stosunki moje z londyńskimi przyjaciółmi nie tylko nie 
są zerwane, lecz, przeciwnie, umocnią się jeszcze bardziej. Według informacji z 
Paryża autor broszury — Aleksander Barczewski, odpłynął z Londynu okrętem do 
Antwerpii. Złożył on na ręce sekretarza komitetu własnoręczne zeznanie pisemne, 
które zamierza przesłać z Galicji na nazwisko swego adwokata Lewisa . Załączam 
do niniejszego autentyczną kopię oryginału. Po przybyciu do Londynu przekażę 
wszelkie szczegóły. Uniżenie proszę o polecenie przesłania wynagrodzenia za 
styczeń br. przed Bożym Narodzeniem, około 20 grudnia, na stary adres w 
Londynie, gdyż w końcu grudnia muszę koniecznie opuścić Anglię.
Londyn, 9 grudnia [1874]
Znany Panu Leon Skalski znów jest zamieszany w sprawę podrabiania i fałszowania 
banknotów. Uciekł on z Anglii, policja wyznaczyła 100 funtów nagrody za 
schwytanie go. Dostarczyłem im jego portret w celu ułatwienia jego ujęcia.
Przypłynął tutaj okręt czy też korweta odbywająca podróż dookoła świata i, jak 
się dało zauważyć, oficerowie zaangażowali w charakterze przewodnika znanego 
szubrawca Stanisława [Tchórzewskiego], znanego pod imieniem Stanislas. Jak 
zauważyłem, zawiózł on dwóch [oficerów] do Ławrowa, pozostałym zaś sprzedał 
zeszyty „Wpieriod". Jest on już od dawna najniebezpieczniejszym kolporterem 
literatury propagandowej, gdyż cieszy się zaufaniem pana konsula Berga, którego 
oszukuje, i jeszcze za czasów Hercena był jego stałym agentem do sprzedaży 
zakazanej literatury. Czy wolno mi zaproponować, aby wszyscy [Rosjanie] 
przyjeżdżający do Londynu byli zobowiązani zgłaszać się do konsula i za jego 
pośrednictwem otrzymywać tłumacza oddanego i uczciwego? Położyłoby to kres 
propagandzie. Stanisław — tłumacz przy stacji kolei żelaznej Cnaring Cross jest 
znanym szubrawcem i oszustem. Oszukuje on konsula i rozpowszechnia o nim 
najniedorzeczniejsze i szkodliwe plotki.
Znany spiskowiec Jan Kless, który był głównym działaczem krakowskiego Komitetu 
Centralnego, zmarł w Paryżu. Jan Kostecki jest w Krakowie, Barczewski we Lwowie; 
chcą, by pozostał w redakcji tamtejszej gazety [„Gazety Narodowej"].
Cała tutejsza emigracja oburzona jest na Tugenholda i jego wspólników, 
szczegółów dowiedzieć się można z „Gazety Narodowej" — organu tutejszych 
członków klubu30.
Paluszkiewicz jest tutaj; Ławrow zamierza drukować w Londynie Katechizm 
społeczny.
12 grudnia 1874
Ławrow jest chory, Rosjanka, która z nim mieszkała, zmarła dwa dni temu po 
długich cierpieniach. Jest bardzo przygnębiony, tym bardziej że nie mając pod 
ręką angielskiego lekarza może odpowiadać przed sądem za niezgłoszenie choroby. 
Przygotował duży transport książek do Niemiec za pośrednictwem firmy Żyda Meyera 
i Spółki z Lipska, która nie od dziś zajmuje się przesyłaniem książek. Dobrze 
byłoby wyszukać mu doświadczonego agenta, który by kontaktował jego szajkę z 
przyjeżdżającymi Rosjanami, a zwłaszcza z oficerami marynarki, nie jest bowiem 
zadowolony ze Stanisława.
Jankowski wyjechał z Warszawy do Stratfordu. A. Barczewski znajduje się we 
Lwowie, jest to jeden z najbardziej niebezpiecznych łotrów. Wszyscy zajęci są 
organizowaniem nowego klubu, który w przyszłości spełniać ma rolę czegoś w 
rodzaju tajnej policji.
Remesy dotychczas nie dotarty, raczy Pan wysłać wynagrodzenie za styczeń również 
przed Bożym Narodzeniem. O miejscu mego pobytu niezwłocznie zawiadomię; ze 
zdrowiem moim jest źle. Załączam do niniejszego oryginał listu Ławrowa31, a 
także odezwę tutejszego księdza.
15 grudnia [1874]
Mimo protestów większości emigracji postanowiłem zakończyć przykry proces z R. 
Tugenholdem, mam bowiem wszystkie dokumenty z Francji mogące zdemaskować go jako 
fałszerza i złodzieja. Ponieważ mojemu wątłemu zdrowiu grozi niebezpieczeństwo, 
a tutejsza procedura mogłaby pociągnąć za sobą ogromne koszty i stratę czasu, 
postanowiłem przyjąć na swe barki część odpowiedzialności za nieobecnego 
głównego oskarżonego i autora [pamfletu] Aleksandra Barczewskiego, który uciekł 
do Galicji. Załączam do niniejszego wycinek z „Timesa" rzucający światło, 
aczkolwiek w sposób niezupełnie dokładny, na wynik procesu.
Artykuł w „Daily Telegraph" z 15 grudnia o spisku w Rosji wywarł tutaj ogromne 
wrażenie i, jak zauważyłem, cała emigracja spodziewa się nadzwyczajnych wyników; 
jeśli ten stan rzeczy potrwa, można spodziewać się, iż tutejsi demagodzy wezmą 
udział [w spisku] wraz z rosyjskimi zbiegami. Jest to plan Wróblewskiego.
Załączam kopię w języku angielskim petycji do Izby Gmin, którą Przechwyciłem — 
miała ona być przekazana jednemu z członków parlamentu, Mr Charles, a także 
odezwę ze Lwowa. Do południowej Frań-
cji wyjadę około 28 grudnia, jednakże utrzymywać będę ścisły kontakt z tutejszym 
komitetem, a raporty dostarczane mi będą co dzień. Gdyby nie odpowiadało Panu 
przysłanie remesy za styczeń tutaj, uniżenie proszę o wysyłanie listów na adres 
następujący: Mr A.P., Au soin Mr W. Boyne, Villa Mathilde, Rue St-Phillippe, 
Nice, France.
Weksle przesyłać można na to samo nazwisko i firmę Raphael & Son, będę bowiem w 
stałym kontakcie z Londynem.
23 grudnia [1874]
Wczoraj przyszedł pożegnać się ze mnąŁawrow prosząc, bym pozostał z nim w 
kontakcie i korzystał z jego usług. Jest on bardzo przygnębiony z powodu straty 
młodej dziewczyny — około 19 lat, która mieszkała z nim i umarła na gruźlicę. 
Ponieważ leczył ją lekarz rosyjski, nie miał on świadectwa zgonu od lekarza 
angielskiego; zjawił się u niego lekarz z urzędu, coroner wraz z ławnikami, by 
ustalić przyczynę śmierci, wszystko to napsuło mu wiele krwi. Oświadczył mi 
otwarcie, iż aresztowano [w Rosji] 2000 osób i że spiskowcy, z wyjątkiem 
niewielkiej ilości zwolenników Bakunina, należą wszyscy do jego szajki. Jest 
wielce niezadowolony przedwczesnym wszczęciem sprawy i brakiem oddźwięku na ich 
propagandę. Nie miała również powodzenia odezwa do Polaków. Troską jego jest to, 
aby emigracja [polska] wyjaśniła społeczne dążenia jego partii i zjednoczyła 
wszystkich niezadowolonych wokół wspólnego celu. W miarę moich możliwości 
niweczyłem wszelkie próby zbliżenia nie tylko tutaj, lecz także w Paryżu, gdzie 
agenci moi skutecznie działają. Zwierzył mi się, iż spisek rozwija się pomyślnie 
na Ukrainie i że w ogóle klasa robotnicza zaczyna pojmować sens rewolucji 
społecznej. Następny zeszyt [„Wpieriod"] ukaże się w tych dniach, w przyszłym 
zaś roku zamierza on wydawać pismo propagandowe w formie ulotek przypominające 
„Kołokoł".
Wróblewski usiłuje zbliżyć się do Ławrowa, lecz partia jego składa się z kilku 
ludzi nie odgrywających żadnej roli, a idee internacjonalis-tyczne nie miały 
powodzenia w środowisku emigracyjnym. Mam w środowisku Wróblewskiego swego 
agenta, Konrada Dąbrowskiego, który będzie dostarczał mi wszelkich informacji.
W przyszłości wszystkie listy do Ławrowa adresowane będą następująco: Mr 
Thompson, care Mr Manvell, 36 Gt. Russell street, W.C., London.
Urządziłem się tak, że wszystkie moje kontakty będą trwały nadal. Sekretarz 
komitetu, który jest człowiekiem wielce utalentowanym, jedzie razem ze mną. 
Barczewski, autor nikczemnego pamfletu, członek Komuny i wyjątkowy szubrawiec, 
uciekł do Galicji, obawiając się nie
tyle sądu, co długów; przebywa on teraz we Lwowie, czyli w Lem-bergu.
Weinkiper, który gotów jest na wszystko, wyjechał do Paryża ukradłszy krzyż 
wysadzany brylantami kupcowi Rogersowi. Jankow-skiego, znanego w warszawskim 
Komitecie Centralnym, wysłałem do Stratfordu wraz z kilku innymi jeszcze, tak 
więc w chwili obecnej utworzenie nowego komitetu jest niemożliwe.
Aczkolwiek byłem w posiadaniu dowodów o złodziejskich machinacjach Tugenholda w 
Lyonie, jego działalności w Komunie oraz informacji z prefektury, nie 
zużytkowałem tego jednak, by sprawa nie nabrała zabarwienia politycznego.
1875—18761
Nicea, 15 stycznia [18]75
Z Londynu piszą, że Wróblewski organizuje szajkę międzynarodow-ców i ma zamiar 
wysłać na początku wiosny do Rosji Frankowskiego i Mieleckiego, jak również, że 
stara się w tym samym celu zbliżyć z Pa-luszkiewiczem. Jak wiadomo, otrzymuje on 
z Nowego Jorku od Rady Generalnej Międzynarodówki pieniądze i instrukcje, a 
teraz wszystkie ich starania, szczególnie Marksa, zmierzają do zbadania rozwoju 
tego stowarzyszenia wśród klasy robotniczej w Rosji.
Jego przyjaciel [Konrad] Dąbrowski zawiadamiając o tym pisze, że Wróblewski na 
pewno pogodził się z Ławrowem. Nie sądzę, żeby Ław-row uwierzył jego obietnicom, 
rzadko bowiem można znaleźć bardziej niewychowanego i nadętego człowieka niż 
Wróblewski. Jego pycha jest bez granic i tylko wyuzdane życie i niewielkie 
środki, które otrzymuje z domu i od Stowarzyszenia, pozbawiają go możliwości 
szkodzenia wszystkim.2 Pod jego kierownictwem Teofil Dąbrowski, Rozwadowski, 
Zawadzki, Kryński i kilku innych opracowali katechizm międzynarodowy, który on 
ma zamiar wydrukować w rosyjskim i polskim języku w celu wysłania do Rosji. 
Pierwszy dogmat [katechizmu] to obalenie rządu i wprowadzenie idei Komuny, 
przekonani są bowiem, że przy współdziałaniu studentów i klasy robotniczej 
rozwiną propagandę. Idzie przede wszystkim o przesyłanie [literatury] i w tym 
celu właśnie chcą ponownie zbliżyć się do Ławrowa, aby poprzez jego agentów 
przesyłać swoje brednie.
O doktorze M. jeszcze nie zebrałem wiadomości, albowiem miejscowość o podobnej 
nazwie znajduje się w Szkocji. Bądźcie łaskawi podać dokładniejsze dane.
Moje zdrowie jest bardzo marne.
Nicea, 6 lutego 1875
Piszą mi z Londynu, że rocznica buntu była obchodzona 23 stycznia w gospodzie 
„Pod Białym Koniem" [„White Horse"], znajdującej się pod zarządem komunisty W. 
Wróblewskiego. [Byli obecni] Marks, En-
gels, Ławrow, Liniew, kilku Serbów i Czechów i blisko 40 polskich emigrantów. Po 
kolacji zaczęli wygłaszać przemówienia o wskrzeszeniu Polski i republice w 
Rosji. Generalnie Rosjanie i Niemcy okazali się bardzo przeciwnymi wskrzeszeniu 
Polski w granicach z 1772 roku i to, jak widać, wywołało opozycję ze strony 
Czechów i Polaków. W szczególności wystąpili oni przeciwko Marksowi, kiedy 
zaczął przemawiać po niemiecku. Polska grupa i inni żądali, aby mówił po 
angielsku, ale Marks zaczął się tłumaczyć, że nie zna na tyle angielskiego. To 
wywołało opozycję i hałas. Aby sprawę zakończyć pokojowo, wystąpił Engels w 
języku angielskim. Sporządzono protokół i kiedy miano go podpisać, wielu Polaków 
odmówiło z powodu udziału Marksa, zaznaczając, że nie podzielająjego poglądów.3
Z Paryża donoszą, że emigranci pracują nad utworzeniem Centralnego Komitetu, na 
co nie zgadzają, się emigranci w Anglii, uważając Londyn za bardziej wygodny 
ośrodek.
Wszystkie dokumenty o znaczeniu politycznym będą przesłane wiosną.
Nicea, 20 lutego [1875]
Mieszkał tu niejaki Kozłów, przyjaciel Ławrowa, i rzeczywiście zjawił się u mnie 
pan w średnim wieku z kartką od Ławrowa, w której ten prosił, abym Kozłowa 
odnalazł. Ale zdaje się, że ten opuścił Niceę albo też mieszka w Monako. 
Wszystkie sprawy polskie skoncentrowane są obecnie w Paryżu, gdzie emigracja 
stara się utworzyć Centralny Komitet.
Wyjeżdżając z Londynu pożyczyłem Wróblewskiemu 7 L, które poleciłem odebrać 
[Konradowi] Dąbrowskiemu. To rozliczenie doprowadzi do niesnasek między nimi, 
czego serdecznie pragnę.4 Zdrowie moje jest bardzo marne.
Nicea, 4 marca [1875]
Nie ulega żadnej wątpliwości, że głównym zadaniem rewolucyjnej partii i 
propagandy jest wywołanie pugaczowszczyzny i wszystkich okropności Komuny 
Paryskiej, aby zniszczyć ustrój społeczny i potęgę Rosji w imię wyzwolenia klasy 
robotniczej od monopolu kapitalistów. Dotychczas ich propaganda była skierowana 
na odległe terytoria [kraju], gdzie w fabrykach i knajpach trwa legenda krwawych 
czynów Pugaczowa. Wiedząc jednak, że dopóki wojsko oddane jest carowi, dopóki 
siły wojskowe rozlokowane są strategicznie w okręgach wojskowych i gotowe są na 
pierwsze wezwanie stłumić rozruchy, szczególnie przy wykorzystaniu kolei 
żelaznej, zaczynają oni obmyślać plany demoralizacji szkół wojskowych i młodych 
oficerów. Pisał do mnie z Londynu [Konrad] Dąbrowski, który był w tych
dniach z Wróblewskim w mieszkaniu Ławrowa na zebraniu trwającym do północy. 
Ławrow chce, by wszyscy polscy emigranci wzięli czynny udział w rozwoju 
propagandy wśród [polskich] oficerów lub żołnierzy znajdujących się w wojsku 
rosyjskim, szczególnie w czasie ich urlopów. Mają zamiar wydać coś w rodzaju 
katechizmu, przedstawiającego wszystkie ciężary służby wojskowej i różowy obraz 
Komuny. Oczywiście dureń Wróblewski, którego możliwości umysłowe są bardzo 
ograniczone, zgodził się z radością, ale wszystko będzie zależało od paryskiej 
Gminy Polskiej, która w chwili obecnej stanowi główną siłę i organizację 
emigracji. Mają zamiar wysłać tam w maju delegację i jeśli moje zdrowie się 
poprawi, postaram się również być w Paryżu, aby według możliwości osłabić ich 
działanie.
Po moim wyjeździe z Londynu miało tam miejsce 20 stycznia spotkanie Ławrowa z 
Wróblewskim i Marksem. [Konrad] Dąbrowski jako alter ego Wróblewskiego obiecał 
mi donosić o wszystkich konferencjach i działać według moich wskazówek.
Kozłowa więcej nie widziałem, wyjechał stąd.
Dwa numery gazety przesłałem do Petersburga, pozostałe wyślę jutro.5 Oni mają 
zamiar drukować albo raczej fotografować mikroskopowo specjalne proklamacje dla 
agentów, ale dotychczas nie przygotowali jeszcze materiałów. Obiecali mi 
pierwsze egzemplarze.
Wiadomo, że Ławrow otrzymuje gazety rosyjskie i pisze artykuły do czasopism 
petersburskich. Czy nie można by ukrócić tych wysyłek, tym bardziej że jego 
korespondencja powinna być znana [władzom], albowiem jego adres londyński nie 
został zmieniony. Postawiłoby go to w trudnej sytuacji. Podobnie niegłupio 
byłoby poduszczyć przeciwko niemu jego wroga, Bakunina. Wbrew jego chęciom nie 
dopuściłem do rozpowszechniania jego czasopisma w Londynie na stacjach kolei 
żelaznej tak, że wielu Rosjan nie wie o jego [pisma] istnieniu.
Paryż, 22 kwietnia 1875
Ponieważ moja choroba przybrała poważny charakter, przyjechałem tu za poradą 
lekarzy dla przeprowadzenia kuracji pod nadzorem znanego doktora Barta.
Mam nadzieję, że kiedy tylko poprawi się moje zdrowie, nawiążę kontakt z 
przyjaciółmi londyńskimi. Bądź Pan łaskaw na przyszłość adresować wszystkie 
listy na nazwisko mojego przyjaciela: Mr Evans-Expert, 17 Rue le Pelletier, 
remettre f Mr Albert, Paris. Znany agitator, Edmund Korabiewicz, umarł.
[Paryż] 10 maja 1875
Wysłaną wczoraj z Londynu proklamację Wróblewskiego i Spółki otrzymałem dzisiaj 
z prośbą, aby przekazać z innymi dokumentami
Akielewiczowi, który, jak wiadomo, jest agentem Platera i przygotowuje zarys 
dziejów emigracji w języku francuskim.
Załączam obie proklamacje6, mając nadzieję wstrzymania tej publikacji na czas 
nieokreślony.
Załączam oryginał pisma hr. Platera7, które pozwala dostrzec, że nasze stosunki 
są jak najlepsze; jeśli moje zdrowie się poprawi, udam się do Zurychu w celu 
wyjawienia źródeł agitacji, albowiem właśnie w rękach Platera i jego agentów są 
w chwili obecnej skoncentrowane wszystkie nici partii w Galicji i Poznańskiem, 
nie mówiąc już o emigracji paryskiej8. Nieduże ofiary pieniężne i inne 
przygotują grunt.
Nie wiem, czy Panu wiadomo, że większość Francuzów, w tej liczbie emigranci, 
liczy na bliską wojnę z Niemcami. Są przekonani, że za pięć lat nieunikniona 
będzie wojna z Prusami, i liczą na pomoc Rosji. Idea ta dotarła do wszystkich 
klas i miałem okazję mówić z prefektami i generałami dywizji i oni wszyscy są 
przeświadczeni o bliskim zerwaniu między Rosją i Prusami i pomszczeniu Francji.
Emigracja polska stara się podkopać tę nadzieję wśród Francuzów, wskazując na 
ścisłą przyjaźń i konieczność jednolitej polityki Prus i Rosji, ale Francuzi im 
nie wierzą. Plater i Spółka postanowili przygotować społeczeństwo na 
rozczarowania i już się starali u tutejszego wydawcy, Levy'ego, aby wydał 
broszurę, ale Michel Levy odmówił, uważając to za szkodliwe. Donoszę o tym 
fakcie, albowiem dowodzi to, jakie są obecne nastroje. Toteż należy 
przypuszczać, że pobyt zagraniczny cesarza jako arbitra nie będzie zakłócony 
żadnymi zamachami.
Z Londynu piszą, że tamtejsza emigracja [polska] przeszła w połowie w szeregi 
Międzynarodówki, a tutejsza emigracja ma zamiar protestować odrzucając zasady 
Międzynarodówki. Znany łajdak dr Fau-cheur, uczestnik kradzieży funduszów 
rosyjskich i podrabiania asygnat kredytowych, przebywa w Londynie i związał się 
z jakimś Hen-neąuinem (96 Southampton Row, Russel Sąuare, London) w celu 
sprzedaży nie istniejącego specyfiku Pheneline Lotion, a właściwie dla nowego 
podrabiania asygnat kredytowych. Konsul w Londynie wie na pewno o tym.
Paryż, 23 maja [1875]
Załączam przy niniejszym oryginał listu P. Ł[awrowa], w którym znajduje się 
wyjaśnienie ciemnych kart życia w Paryżu jego i jego kochanki, która umarła w 
Holandii9. Przez jego dłużnika S.10 będzie można poznać szczegóły tej sprawy.
P.Ł. jest obdarzony w wysokim stopniu przez przyrodę zmysłowością. Wino i 
kobiety to przedmioty jego uwielbienia, i chociaż gra z powodzeniem rolę ascety, 
gotowego do ofiar dla partii i oderwanych idei urojonego socjalizmu, jest w 
istocie rzeczy zamaskowanym hipokrytą,
którego łatwo zdemaskować. Miał on również w Londynie młodą dziewczynę z Rosji, 
uwiódł ją w Szwajcarii, gdzie przebywała wśród studentów, i przywiózł do Londynu 
na pastwę klimatu i biedy. Umarła niespodzianie w jego domu i P.Ł. ledwo uniknął 
sądu za nieprzedstawienie świadectwa lekarskiego o jej śmierci. Mówią, że była 
brzemienna i że P. Ł. bał się rozgłosu.
O jego pierwszej kochance w Genewie, która również umarła w Szwajcarii, mówią 
także w sposób budzący podejrzenia. Jak widać, trzy jego kochanki umarły w 
krótkim czasie. Czy nie jest on czasem Sinobrodym, głoszącym pugaczowszczyznę i 
organizującym morderców za granicą i wewnątrz Rosji. Jego najszczerszą chęcią 
jest powtórzenie okropności Paryskiej Komuny w głębi Rosji.
Paryż, 5 czerwca [1875]
Z Londynu powiadamiają mnie, że Wróblewski, Kryński, Rozwadow-ski i Spółka 
urządzili mityng, w którym uczestniczyło kilku Rosjan [?] i P. Ławrow. (Mój 
korespondent, który był obecny na tym zebraniu, zidentyfikował tylko Ławrowa, co 
się tyczy innych Rosjan, rozpoznał ich tylko po mowie.)
Jak widać, Wróblewskiemu i jego adiutantom zależy na zbliżeniu z rosyjską 
propagandą. Na zebraniu tym zgodzili się oni wziąć udział w krzewieniu 
propagandy socjalistycznej i — zgodnie z życzeniem Ławrowa — wziął na siebie 
misję zorganizowania tej sprawy w Galicji emigrant z zachodnich guberni — 
Niewiarowski, a w Paryżu sekretarz masonów Gonzawa. Ławrow również obiecał 
współpracę w sprawie polskiej. To zbliżenie między dwoma przeciwnikami dowodzi, 
że obaj oni są bardzo słabi.
Stankiewicz nie chce oddać rzsczy, a ponieważ wie dużo szczegółów o Ławrowie, 
więc P. Ł[awrow] prosi nas o zaniechanie sprawy. Załączam przy niniejszym list 
P. Ł. w tej sprawie.
Od pewnego czasu czasopismo „Dispatch" przeszło na stronę radykałów. Po 
okresowym ukazywaniu się impertynenckich artykułów ostatni, z końca maja, 
dotyczy rzekomego konfliktu księżnej edyn-burskiej.
Muszę zaznaczyć, że z redakcją często współpracują zaufani wiadomego redaktora 
„Reynoldsa", przyjaciela Wróblewskiego.
Paryż, 8 lipca [1875]
Według wiadomości z Tuluzy w czasie powodzi zginęło kilku polskich emigrantów, 
wśród nich znany spiskowiec Milewski, który pracował w fabryce zegarków, i jego 
współtowarzysz Staniewicz, który miesz-
kał w okolicach Sw. Cypriana. Obaj byli duszą partii klerykalnej i 
korespondentami fałszywych wiadomości o Rosji w miejscowej gazecie. Jeszcze 
niedawno pisał do Milewskiego Komitet Paryski, aby utworzył południową sekcję w 
Tuluzie. Pozostawał on również w stosunkach z Bakuninem i Ławrowem. Tutejsza 
partia socjalistów jest bardzo zmartwiona utratą Milewskiego.
W tych dniach odbyło się u Czartoryskiego zebranie delegatów z guberni 
zachodnich i Królestwa Polskiego, a wśród nich byli: jakiś hrabia Tyszkiewicz, 
łysy, z blond wąsami, Giedroyć, hr. Michał Tyszkiewicz z rudą brodą, hr. 
Branicki i wielu innych.
Plan ich przewiduje oddanie losów Słowian w ręce Austrii i współdziałanie we 
wprowadzeniu Orleanów na tron Francji. Plan ten został poparty przez partię 
klerykalną i sprzyja mu rząd austriacki. Wielu emigrantów mieszkających w 
Austrii prowadzi jawną propagandę w Galicji.
K. Bobczyński, Niewiarowski, Żabicki, były redaktor „Demokraty" w Londynie, i 
wielu innych są znani rządowi austriackiemu, który, jak widać, popiera ich.
Paryż, 18 lipca [18]75
Dzisiaj wieczorem zawiadomił mnie nauczyciel Akielewicz, że dwaj emigranci z 
guberni zachodnich — Niewiarowski i Święcicki, należący do szajki Bakunina, 
Ławrowa i Nieczajewa, udali się do Berlina, a stamtąd mają nadzieję przedostać 
się do Rosji. Pojechał z nimi również znany łajdak Jakub Cohen z Genewy, wygnany 
w 1872 roku w Londynie z Towarzystwa Emigracyjnego za kradzież i podejrzany wraz 
z Lewinsonem o udział w fabrykacji asygnat kredytowych. Jest to bezsprzecznie 
dobry grawer, zarazem zdolny do wszystkich podłości. Jak mi mówił ktoś obecny na 
pożegnaniu z nim, Cohen chwalił się, że został mianowany agentem rosyjskiej 
rewolucyjnej partii w Genewie, pokazywał mocno nabity gotówką portfel i mówił, 
że ma z sobą bardzo ważne proklamacje, które ma przekazać ludziom 
przygotowującym rewolucję w Rosji, i że obiecano mu w wypadku powodzenia 10 000 
franków.
Niewiarowski i Święcicki wyjechali z nim również jako agenci, pierwszy z nich 
pracował w drukarni, drugi — Święcicki — otrzymuje pieniądze z domu. Wszyscy 
znają język rosyjski i niemiecki.
Jakub (albo Icko) Cohen pochodzi z guberni zachodnich, uciekł, zdaje się, w 63 
roku z Wilna, średniego wzrostu, chudy, z czarną brodą, ospowaty, czysty typ 
żydowski. Miał w Berlinie znajomych i jakiegoś przyjaciela w księgarni Aschera i 
Spółki.
Niewiarowski, blondyn, dość wysoki, asystował hr. Platerowi, a po-
tem pracował w drukarni w Genewie. Ławrow mówił o nim jako o zdolnym człowieku i 
żałował, że warunki nie pozwoliły mu zabrać go do Londynu.
Paryż, 1 sierpnia [1875]
Załączając przy niniejszym historię mojej choroby opisaną przez znanego lekarza 
Paula, profesora uniwersytetu, mam zaszczyt prosić o przedłożenie Jego 
Ekscelencji Aleksandrowi Lwowiczowi [Potapo-wowi], że jedynym środkiem, nie 
tylko na poprawę zdrowia, ale i na uratowanie życia będzie kuracja u wód i 
spędzenie następnej zimy na południu Francji. Do połowy września będę w Paryżu. 
Mam nadzieję, że moje zdrowie stracone w ciężkiej służbie w niezdrowej Anglii 
nie będzie pozbawione życzliwej opieki moich wysokich zwierzchników. Zmuszony 
opuścić Londyn, aby spędzić zimę na południu, przekażę moje sprawy handlowe w 
ręce człowieka, który do tego stopnia zrujnował całą organizację, że pozbawił 
mnie znacznych funduszów zdobytych ciężkim trudem.
Jeśli idzie o osoby, które wyjechały z Paryża, dowiedziałem się, że C[ohen] i 
Niew[iarowski] znajdują się w Kownie albo jego okolicach, albowiem stamtąd 
otrzymano list.
W. Ostroróg dał 2000 fr. na wysyłkę innych łajdaków.
P.S. Jeden z tutejszych magnatów pokazał mi starożytny ruski pek-torał w złocie 
z napisem „Car i Wielki Książę Wszechrusi Michał Fio-dorowicz". Nigdy nie 
widziałem piękniejszej roboty sztuki rosyjskiej tego czasu. Pektorał ten był 
ofiarowany carowi M. F. przez Troicką Ławrę11. To nie ulega wątpliwości, nie 
wiadomo natomiast, jakim sposobem dostał się on we francuskie ręce. Mam nadzieję 
nabyć go nawet za drogą cenę i ofiarować cesarzowi, jeśli Wasza Ekscelencja 
pozwoli przesłać [dar] za pośrednictwem ambasady.
Eaux Bonnes, Basses-Pyrenees [sierpień 1875]
Wiadomo, że Plater stoi na czele galicyjskiej szajki, a w szczególności polskich 
jezuitów; on właśnie jest w centrum propagandy prasowej nie tylko w Europie, ale 
i w Ameryce. Nie jest socjalistą, lecz jezuitą, dla niego wszystkie drogi 
prowadzące do celu są dobre. Główną troską jego, Czartoryskiego, Krasińskiego, 
Sapiehy i innych jest uniezależnienie duchowieństwa, aby mogło ono w kazaniach i 
konfesjonałach skierować większość narodu na drogę opozycji, z początku 
moralnej, a potem zbrojnej. Marzenia wiodą ich daleko, konieczność zmusza ich do 
wiązania się z wszystkimi demagogami i spiskowcami przeciw Rosji. Dlatego 
pozostają w kontakcie z Bakuninem, Ławrowem, ze wszystkimi zuryskimi rosyjskimi 
rezydentami.
Plater zwołuje, pod pozorem zjazdu członków muzeum, pewnego rodzaju kongres 
spiskowców [...] W Rosji zawrócili im głowę i każdy z nich pragnie wziąć czynny 
udział. Wiadomo mi, że Plater oczekuje we wrześniu wszystkich swoich agentów na 
zebraniu w Zurychu; mnie zaprosił również, ale przeszkodziła mi choroba. W 
każdym razie będę znał przebieg kongresu.12
Przypuszczają oni, że na przyszły rok w kwietniu wybuchnie w Rosji rewolucja. 
Powiedział mi to Akielewicz, który jest w kontakcie z Dąbrowskim i Wróblewskim.
Uważam za swój obowiązek przekazać wszystkie te wiadomości, albowiem mogą one 
stanowić nić Ariadny [dla stwierdzenia], że polskie duchowieństwo katolickie nie 
tylko sympatyzuje z socjalistami, ale bierze czynny udział w ich propagandzie. 
Ksiądz Podolski z Londynu również znajduje się od 3 tygodni w Paryżu; chcą go 
wysłać do Galicji. Kaplica polskiej emigracji w Londynie zostanie wkrótce 
zlikwidowana.
Załączam oryginał listu Platera.
Zdrowie moje bardzo marne.
[EauxBonnes] 17 sierpnia [1875]
Powstanie w Hercegowinie13 rozbudziło zagasłe uczucia Słowian; w tej chwili oczy 
wszystkich zwrócone są na Rosję i Austrię. Polacy pragną żarliwie, aby Austria 
wzięła udział w tej świętej wojnie przeciwko Turkom, my, Rosjanie, pragniemy, 
aby Rosja położyła koniec tureckiemu uciskowi i wybawiła chrześcijan spod 
wiekowej niewoli. Rzadko kiedy położenie polityczne Europy było tak korzystne 
dla Rosji. Anglia, Francja i Włochy nie wezmą udziału; Prusy dla sojuszu z Rosją 
gotowe są na wszystkie ofiary. Egipt już dawno stara się zrzucić zależność od 
Porty, a obecnie posiada armię oraz pieniądze, i na pierwszy sygnał Rosji 
wystąpi do walki.
Wojna z Porta o wolność społeczności chrześcijańskiej będzie urzeczywistnieniem 
pragnień wszystkich Rosjan, otoczy cesarza aureolą sławy i zniszczy za jednym 
zamachem wszystkie bunty i nasiona przyszłej rewolucji socjalistycznej.
O ile mi wiadomo, zarówno Polacy, jak i inni spiskowcy boją się, aby Rosja nie 
stanęła w obronie [chrześcijan] i nie wypowiedziała wojny Porcie. Jeśli idzie o 
Anglię, na pewno łatwiej się zgodzi na rosyjskie panowanie w Konstantynopolu niż 
w Kabulu. Za kilka lat stosunki będą inne i realizacja wielkiej idei będzie 
możliwa tylko kosztem ogromnych strat.
Różycki, Ziemiałkowski i wielu innych wodzirejów wysłało swoich agentów do 
Serbii i Hercegowiny, ogłaszając się protektorami Austrii.
29 sierpnia wracam do Paryża na konsultację z lekarzami.
Paryż, 30 sierpnia 1875
Przybywszy tu dla widzenia się z lekarzami, udałem się od razu do agenta S.14, 
który zawiadomił mnie, że już wielu polskich emigrantów wyjechało do Austrii — 
jedni w oczekiwaniu wydarzeń na Wschodzie, drudzy w celu przedostania się do 
Rosji dla prowadzenia propagandy. Oczekiwane zbliżenie między partią Ławrowa i 
tutejszymi emigrantami [polskimi] nie doszło do skutku z przyczyny różnic co do 
granic sprzed pierwszego rozbioru i niektórych spraw społecznych. Jednym słowem, 
zarówno w Londynie, jak i tutaj nie doszło do porozumienia. Wszyscy agenci 
Czartoryskiego udali się do Wiednia i Gałęzowski proponuje pieniądze chcącym 
jechać do Hercegowiny. Polska arystokracja paryska, Braniccy, Krasiński, 
Sapieha, Giedroyć, znajduje się w Krakowie, gdzie został wyznaczony zjazd w 
połowie sierpnia.
Jersey, 14 września 1875
Za poradą lekarzy paryskich przeniosłem się na wyspę Jersey, której klimat 
jedynie może ulżyć mojej chorobie. [Dopisek: Tu przebywają wybitniejsi 
uczestnicy Komuny i przygotowują proklamacje.] Przeszedłszy w ciągu dwóch lat 
wszystkie fazy rozwijającej się gruźlicy, wydałem znaczne fundusze i obecnie, 
kiedy moje środki są ograniczone, moja egzystencja zależy od miesięcznej pensji 
dającej możność przeżycia tu do chwili odzyskania zdrowia.
Moje sprawy handlowe w Londynie i znaczne kapitały pozostawione w towarach pod 
zarządem pełnomocnika są właściwie stracone; dom [handlowy], na który liczyłem i 
któremu zawierzyłem towarów na 12 000 funtów, zbankrutował, a likwidacja dała mi 
zaledwie 800 funtów. Choroba i ciężkie przejścia pozbawiły mnie wszystkich 
środków i energii. Teraz liczę tylko na wspaniałomyślność Jego Ekscelencji 
Aleksandra Lwowicza i Wielkiego Księcia Konstantego Mikołaj ewicza, który przy 
wysyłaniu mnie z Warszawy w obecności Tęgoborskiego dał słowo, że moja 
przyszłość zostanie zabezpieczona. Po 15 latach wiernej i mozolnej służby 
straciłem całkowicie zdrowie w szkodliwym klimacie Londynu i dla dobra rządu 
wydałem znaczne sumy przewyższające moją pensję. Jestem w pełni przekonany, że 
moja przyszłość jest zabezpieczona. Przebywając tu wśród komunistów i 
najbardziej zdeklarowanych demagogów, mam nadzieję, że będę mógł w miarę sił i 
możliwości być pożytecznym. Od samego początku mojej służby w 1850 r. w 
grenadierskim korpusie do chwili obecnej jedno tylko uczucie mną kierowało — 
oddanie Cesarzowi i Ojczyźnie.
Wyrażając moją bezgraniczną wdzięczność, pokornie proszę, aby był Pan moim 
rzecznikiem wobec Aleksandra Lwowicza, mojego Opiekuna.
Załączam przy niniejszym mój adres. Stosunki z londyńskimi przyjaciółmi zostaną 
utrwalone. Paryż opuściłem ostatecznie.
Jersey, 18 września [1875]
Dopiero co otrzymałem wiadomość od mojego agenta [K.] Dąbrowskiego, że 
Wróblewski dogadał się znowu z Ławrowem i otrzymuje od niego pieniądze za 
przekłady artykułów z polskich gazet, jak również na werbunek polskich 
proletariuszy w Londynie. Odbywają zebrania w soboty, przewodniczą na nich na 
zmianę Ławrow i Wróblewski, a Liniew protokołuje.
Ławrow chce wprowadzić wśród spiskowców rosyjskich tę samą [formę] organizacji, 
jaka była w Warszawskim Komitecie Centralnym, ale poza Ćwierczakiewiczem i 
Akielewiczem oraz jeszcze bardzo nielicznymi tylko kilku wie o ówczesnej 
organizacji. Mają oni zamiar przygotować do Nowego Roku nowy plan organizacji i 
statut, które powierzą tylko ludziom w pełni zaufanym.
Mówią, że Ławrow otrzymuje znaczne sumy od swoich, ale prowadzi wyuzdany tryb 
życia i pije. Dwa lata temu przywiózł do Londynu ze Szwajcarii młodą dziewczynę, 
socjalistkę. Była ona wspólną własnością jego, Liniewa i Jegorowa, który 
wyjechał do Szwajcarii. Umarła nagłą śmiercią (na gruźlicę), co o mało nie 
zaprowadziło ich pod sąd z powodu braku świadectwa lekarskiego o chorobie.
Partia Bakunina prowadzi agitację przeciwko niemu, i przez doświadczonego agenta 
łatwo byłoby poderwać jego [Ławrowa] autorytet oraz ujawnić niemoralne strony 
jego życia w niedużej broszurze wydanej w Genewie jako druk 
pseudosocjalistyczny, opracowany przez rzekomych bakuninistów [...] Mogłoby to 
wznowić ich wzajemną nienawiść i tym samym zniszczyć kredyt obu.
Uważam, że w chwili obecnej nie należy żałować pieniędzy, to najlepszy oręż. W 
przyszłym roku, jeśli organizacja zostanie zaprowadzona, będzie trudniej. Ich 
plan polega na wciąganiu w swoje sieci dzieci urzędników i ludzi bogatych, a w 
zachodnich guberniach — Żydów.
Jersey, 13 października 1875
W końcu października ubiegłego roku zjawił się u mnie agent tajnej policji, abym 
mu pozwolił zrobić odbitkę fotografii L. Skalskiego, byłego członka Towarzystwa, 
ze znanej grupy (o czym w swoim czasie zawiadomiłem).
Skalski brał udział w podrabianiu asygnat kredytowych i w innych oszustwach; 
wpadł przy jakimś oszustwie albo kradzieży. Prawie rok cały był poszukiwany i 
oto teraz złapali go i aresztowali. Jeśliby przeprowadzić rewizję w jego 
podmiejskiej willi, to na pewno można by było znaleźć ślady podrabiania 
banknotów i weksli, czym zaczął znowu się zajmować. Konsul mógłby prywatnie to 
zrobić.
Dzisiaj otrzymałem z Londynu od mojego agenta wycinek gazety o aresztowaniu 
Skalskiego za kradzież sukna. Jest to najbardziej zuch-
wały łajdak i razem z Paluszkiewiczem przynieśli więcej szkody Rosji jako agenci 
rewolucyjnych klubów i fałszerze banknotów aniżeli powstańcy z bronią w ręku.
Donoszą, że Ławrow, który niedawno otrzymał znaczna sumy od spiskowców w Rosji, 
znowu je roztrwonił i w potrzebie w zeszłym roku prosił mnie o poręczenie albo 
atestację do kupca papieru, ale załatwiłem to tak, że odmówiono mu kredytu, i 
publikacja została poważnie opóźniona. Obecnie stara się ponownie otrzymać pap 
.er na kredyt, ale mu odmówiono. Równocześnie otrzymałem brulion pisma z 
redakcji znanego łobuza Millera, który stara się zorganizować sprzedaż 
propagandy u znanego księgarza jak również u Smitha & Comp., ale tu także mu 
odmówili dzięki interwencji mojego przyjaciela. Dziwnym przypadkiem jeden z 
subiektów Millera znalazł ten fragment [pisma] i przekazał go mojemu 
przyjacielowi. Szkoda, że niezbyt wyraźnie widać [z pisma], że sprawa dotyczy 
urządzenia biura. Znaczna ilość dokumentów w tej sprawie i oryginalna 
korespondencja, jak również książki wydawnictw emigracyjnych będą przekazywane 
przy okazji paryskiej ambasadzie. Dla prywatnej informacji dodam, że są bardzo 
ważne dla historii spisków.
Jersey, 15 października [1875]
Na samym początku powstania w Hercegowinie Czartoryski i Wład. Plater wysłali 
kilku doświadczonych agentów dla przeciwdziałania rosyjskiej propagandzie. Teraz 
znowu Jordan i [Alfons] Stankowski wyjeżdżają do Galicji, a stamtąd do 
Hercegowiny i Serbii, aby działać na rzecz Austrii.
Poleciłem przedrukować znany list A. Mickiewicza i przesłałem go za 
pośrednictwem mieszkającego tu generała Bułharyna do Galicji, jak również do 
Anglii, Francji i Szwajcarii w celu rozpowszechnienia. Buł-haryn i inni 
zawiadamiają, że list został już wysłany.
Znany komunista Teofil Dąbrowski wybrany został agentem szajki mającej wydawać 
pismo socjalistyczne „Tydzień". Zrobiono wszystko, aby unicestwić wydawnictwo.
Załączani protokół pierwszego posiedzenia Pol[skiego] Rewolucyjnego] Klubu, 
utworzonego obecnie w Londynie, w City, pod zarządem Zambrzyckiego. Jest to 
nader sprytny i doświadczony spiskowiec, który współdziałał z Mierosławskim w 
Poznańskiem i w czasie rewolucji berlińskiej.
Komitet Klubu stanowią: 1. Niedbalski albo Lewis, 2. Dziewański, 3. 
Baraszkiewicz, drukarz, 4. Jeleński.
W Paryżu Akielewicz i Wojnarowski przygotowują z inicjatywy Czartoryskiego 
broszurę Rosja i Księstwa Naddunajskie w języku polskim i czeskim. Broszura 
zostanie bez wątpienia przetłumaczona na
serbski. Postulują w niej zjednoczenie Słowian z Austrią. Znany Klacz-ko również 
przysłał swoje uwagi.
Jersey, 22 października [1875]
Muszę wyjechać na kilka dni do Paryża na konsultację z lekarzami w sprawie mojej 
choroby. Korzystając z tej okazji, przekażę niedużą paczkę zawierającą listy 
różnych osób, mogące się przydać dla stwierdzenia charakteru pisma itp., oraz 
historię powstania węgierskiego napisaną przez gen. Bułharyna. Nie mogę wysłać 
wszystkich papierów, albowiem zostawiłem je u zaufanego człowieka. Zostaną one 
wysłane na przyszłą wiosnę. Wspomniany wyżej pakiet przekażę Jego Ekscelencji 
ambasadorowi w Paryżu.
W ciągu wielu lat zebrałem prawie wszystkie rzadkie publikacje polskiej 
emigracji, które, jak sądzę, będą nader pożyteczne w charakterze oręża przeciwko 
spiskowcom oraz jako materiał historyczny. Niektóre z nich przedstawiają 
rzadkość bibliograficzną. Jeśli Pan sobie tego życzy, będę szczęśliwy złożyć to 
w darze, tylko jaką drogą i na czyje nazwisko mam je wysłać? Będzie tego bowiem 
dosyć pokaźny worek.
Oczekuję z Londynu wiadomości w sprawie nowej organizacji, którą Ławrow pragnie 
założyć wśród socjalistów. Ale jak sądzę, odroczono to do grudnia, gdyż 
dotychczas nie ma w tej sprawie odpowiedzi od jego agentów w Szwajcarii.
K. Dąbrowski zaprzyjaźnił się z Ławrowem i często go odwiedza. On mi przekaże 
wszystko, co potrzebne.
Przygotowuję broszurę po rosyjsku przeciwko socjalistom, którą mam zamiar 
wydrukować w Paryżu przyszłą wiosną, a potem wydać ją po francusku. Taka 
broszura będzie w chwili obecnej bardzo pożyteczna i być może uratuje wiele 
ofiar. Omówię w niej nie tylko działalność publiczną, ale również życie prywatne 
Ławrowa, który nie pozostanie obojętny, szczególnie jeśli broszura będzie miała 
odcień bakuninowski.
Jersey, 23 października [1875]
Otrzymałem obecnie list zawiadamiający, że Leon Skalski, oskarżony o oszustwa i 
aresztowany, znowu był przesłuchiwany w merostwie. Alderman A. Loosk, członek 
parlamentu, po rozpatrzeniu sprawy przekazał oskarżonego sądowi kryminalnemu. 
Obrońcą Skalskiego jest przyjaciel polskich emigrantów, adwokat Merriman, 
przyjaciel Palusz-kiewicza, ten sam, który zajmował się sprawą R. Tugenholda 
(Polesa), jeden z najbardziej jawnych wrogów Rosji. On to wraz z Richardsonem 
organizował w 1863 r. manifestację na rzecz buntowników. Przypuszczam, że 
Skalski otrzyma 6 miesięcy więzienia.
Wydaje się, iż dosyć trudno będzie nabyć broszurę Le Roman d'une Ameńcaine, 
albowiem już dwa tygodnie temu sprzedawali ją w Paryżu po 100 fr., a w Brukseli 
również jej nie ma.
Mme Cr[afford] wygnana wyjechała do Londynu, gdzie ma zamiar zamieszczać 
nikczemne oszczerstwa w „Daily News" i „Standard". Zresztą publika francuska nie 
sympatyzuje z tym i jest rzeczą wątpliwą, czy gazety zdecydują się brudzić swoje 
łamy wymysłami ulicznicy.
Wysłałem teraz listy do Brukseli i Paryża do znajomych mi wydawców i księgarzy, 
aby się natychmiast postarali chociażby o egzemplarz tej publikacji. Na wszelki 
wypadek będę za kilka dni w Paryżu i postaram się wykonać polecenie.
Paryż, sobota 30 października [1875]
Kupiłem książkę p. Blackford [Crafford], ale w urzędzie pocztowym radzili mi nie 
posyłać jej sous bandę, ponieważ na pewno w kontroli ją zatrzymają, wobec czego 
zostanie przekazana ambasadzie w oddzielnym pakiecie wraz z innymi pismami dla 
przesłania Wielmożnemu Panu przy pierwszej okazji.
Równocześnie śpieszę donieść, że biura werbunkowe polskich emigrantów 
(oczywiście oficerów sztabu) do legionu Hercegowiny zostały zlikwidowane, 
dlatego że nie chcą ich w Hercegowinie ani w Serbii. Agenci Lenkowski i 
Downarowski wyjechali do Galicji.
Paryż, 3 listopada [1875]
Nie mając możności przekazania książki do ambasady, wysłałem ją dzisiaj pocztą i 
mam nadzieję, że dojdzie do rąk Wielmożnego Pana. Papiery będą przekazane 
wiosną.
Doktorzy radzą spędzić zimę na południu, albowiem moje zdrowie jest bardzo 
zniszczone. Choroba całkowicie mnie rujnuje. Mój stały adres będzie zawsze St. 
Helier — Jersey.
Piszą mi z Londynu, że partia Wróblewskiego knuje zjednoczenie z Ławrowem i 
Spółką i że odbywają zebrania w „White Horse".15
Prokopowicz jakoby się zastrzelił, ale temu nie wierzę. Załączam oryginał listu 
Konrada Dąbrowskiego.
Załączam fotografię p. Blackford. Mówili mi, że przybywszy z Ameryki pod 
nazwiskiem Crafford związała się ze znanym agent de change Leonem Levi i 
okradłszy go wyjechała do Rosji. Jej portrety są rozsiane po całym Paryżu. 
Jeśliby książka zginęła na poczcie, proszę mnie zawiadomić, wyślę drugą.
Nicea, 14 listopada [1875]
Donoszą, że S. Poles-Tugenhold umarł w Londynie, w szpitalu Mid-dlesex, na 
chorobę weneryczną.
Wróblewski, Teofil Dąbrowski, Kryński i kilku innych idiotów zobowiązało się 
pomagać Ławrowowi w rozwoju propagandy wśród emigracji. Oni, tj. Ławrow i 
Spółka, są przestraszeni aresztami i mówią, że ostatnie kroki Jego Ekscelencji 
A. Lwowicza P[otapowa] zadały śmiertelny cios spiskowi i że hr. Szuw[ałow] nie 
mógł przewidzieć tego, co zrobił Trzeci Wydział. Jednym słowem są strasznie 
przestraszeni. Ich literaturę propagandową przenoszą Żydzi z Ejtkun; Kowno służy 
jako centrum, a następnie Petersburg i Moskwa.
Zahorski i Klaczko mieli spotkanie z hr. Andrassym (to jego londyńscy 
przyjaciele), który oświadczył, że Austria dołoży wszystkich starań, by zdobyć 
zaufanie Słowian i położyć kres wpływom Rosji w Księstwach Naddunajskich. 
Przesyłają pieniądze, leki i broń z Austrii do Hercegowiny. Mówią, że Prusy 
popierają politykę austriacką. Francja zbroi się i mają nadzieję, że za trzy 
lata wojsko będzie gotowe, ale patrząc bliżej wątpliwe, czy nawet za lat 
dziesięć będzie utworzona armia.
Załączam odezwę Muzeum [Raperswilskiego].
W związku z chorobą pobędę tu, za poradą lekarzy, dwa miesiące. Listy zaś z 
pieniędzmi najpokorniej proszę adresować do Jersey. Wszystkie nowości z Londynu 
będą natychmiast przekazywane.
Nicea, 23 listopada [1875]
W tych dniach przybyła tu znana Blackford i skierowała się natychmiast do Monte 
Carlo w Monako, ale zarząd ruletki odmówił jej wydania biletu wstępu.
Spośród przybyłych Rosjan spotkałem przypadkowo w wagonie mężczyznę około 30 
lat, niejakiego Jegorowa. Takie przynajmniej powiedział nazwisko towarzyszowi 
podróży, opowiadając anegdotę o śledztwie, któremu poddali go w policji 
genewskiej. „Pan wie — powiedział on — że Utin, sekretarz Międzynarodówki dla 
Rosji, polecił mi znaleźć zdolnych agentów dla transportu literatury. Z dużym 
trudem udało mi się zebrać kilka zaufanych osób, dwie z nich nie chciały wziąć 
udziału, ale wyjechały z Rosji do Genewy na spotkanie. Nie wiem dlaczego, jeden 
z nich wzbudził podejrzenie policji i został wezwany do prezydenta policji, ale 
zamiast się zgłosić, przestraszony wyjechał. Na drugi dzień po moim przyjeździe 
zjawił się u mnie policjant i zażądał, abym natychmiast udał się na policję. 
Byłem tym bardzo zaskoczony, udałem się tam i spytałem prezydenta, z jakiego 
powodu wezwali mnie tak nagle.
Pańskie nazwisko Ikariew? Nie, moje nazwisko Jegorow, i po wielu głupich 
pytaniach zwolnili mnie; oto, macie wolną Szwajcarię!" I da-
lej w tym stylu. Nie wiem, czy podał prawidłowo swoje nazwisko, albowiem chociaż 
rozmowa była prowadzona w tym samym wagonie, jednak zbyt daleko, abym mógł 
wyraźnie słyszeć.
Nieznajomi jechali z Nicei i wysiedli w Monako, a ja pojechałem do Mentony. Ów 
wysoki mężczyzna z ciemną rudą brodą był elegancko ubrany, ale swoimi manierami 
robił wrażenie przedstawiciela stanu kupieckiego.
Sawicki pisze, że w tych dniach przybył z Genewy do Paryża „rosyjski agent 
Butkowski", że polska emigracja ma zamiar prosić prefekta o jego wydalenie. Czy 
to prawda? Pisałem do Sawickiego, aby nie zajmował się tą sprawą.
Śledzą go w Genewie, albowiem już donieśli o nim londyńskiemu towarzystwu. 
(Butkowski jest bardzo nieostrożny i w porywie uniesienia mówi dużo, szczególnie 
z kobietami publicznymi, na które jest bardzo łasy; tą drogą została ujawniona 
tajemnica.)16
Nicea, 28 listopada [1875]
Dr Strousberg, znany jako oszust w Londynie, dopóki nie znalazł środków, aby 
wyjechać do Berlina i przy pomocy Żydów zostać bankierem krętaczem w Moskwie, 
będąc tutaj wydawcą marnego pisma okradł wiele osób.
W „The Times" z 26 listopada (26 nov. 75) przedrukowano następującą notatkę z 
„The World": „Płomień rozwiązłego tajemniczego życia został zgaszony. Stefan 
Poles, który stał się znany Thiersowi, redakcji «Timesa» i British Museum, 
nędznie zakończył życie w szpitalu Mid-dlesex, opuszczony przez wszystkich, 
jęcząc w nieznanym języku i został pogrzebany przez towarzystwo dobroczynne. 
Fotografia jego nie-golonego, wstrętnego oblicza z pół otwartym lewym okiem 
wykazuje podobieństwo do pewnego Tugenholda, wychrzczonego Żyda i szpiega, syna 
warszawskiego rabina i cenzora ksiąg żydowskich do wybuchu powstania."
Nie wiem, kto napisał mu to epitafium w „The World"17, skąd rozesłano je do 
wszystkich gazet. Znaczną część korespondencji Thiersa Poles sprzedał.
Mr Causeau znajduje się w Londynie.
Hrabia Plater zawiadamia, że w Galicji i Poznańskiem znalazło się mnóstwo 
rocznych subskrybentów dla poparcia muzeum i propagandy. Stało się to właśnie 
dzięki wpływowi głośnego pisarza I. Kraszewskiego. Wszystkie akta polityczne 
polskiej emigracji, jak również rękopisy utworów mają być przekazane na 
przechowanie do Raperswilu.
Wróblewski pod wpływem Marksa i Ławrowa ma zamiar na zebraniu 29 listopada 
utworzyć związek socjalistyczny. Już rozesłał tego ro-
dzaju zaproszenia. Ławrowcy, bakuniniści i wszyscy ci niegodziwcy mają zamiar 
działać drogą wydawania bibliotek ludowych, bajek i suz-dalskich obrazków.
Nicea, 7 grudnia 1875
W ciągu ostatnich miesięcy od lipca odbywały się zebrania głośnego Związku Ludu 
Polskiego, założonego przez Wróblewskiego, dwa razy w miesiącu w tawernie „White 
Horse", gdzie zbiera się wieczorami szajka internacjonalistów: Liniew, Ławrow, 
(Jegorow?), Marks, Kryński, Dąbrowski, Rozwadowski, Mycielski i inni. Na 
zebraniach tych dyskutowali o działalności socjalistów i Międzynarodówki w 
Rosji, o środkach mogących rozszerzyć propagandę.
Wróblewski czyta polskie i rosyjskie gazety, dostarczone mu przez Ławro wa. 
(Byłoby korzystnym wstrzymać wysyłkę rosyjskich gazet do Ławro wa. Zdaje się, że 
on pisuje artykuły do pism „Gołos", „Niediela" i innych.) Również często z gazet 
komponuje on tak zwane Listy z Rosji.
Aby zaskoczyć Wróblewskiego i Skę, urządziłem przez mojego agenta, że sala w 
tawernie „White Horse" była zajęta 29 listopada. Kosztowało mnie to tylko funta, 
lecz zniweczyło wszystkie plany Wróblewskiego, który rozesłał zaproszenia do 
tego lokalu nie wiedząc, że sala jest zajęta. Z tego powodu nie było w Londynie 
obchodu rocznicy 29 listopada, postanowił więc urządzić zebranie 4 grudnia, ale 
jeśli nawet do niego dojdzie, będzie ono pozbawione znaczenia i nieliczni na nie 
przyjdą. Zorganizuję to przez jednego przyjaciela, agenta, członka masonów, 
który wynajął salę dla masońskich zebrań.
Jeden z członków Związku Ludu Polskiego wydał Słowiańską Biblię i szuka 
wiernych. O tym zawiadamia mnie Dąbrowski.
Oczekuję szczegółów o uroczystości 4 grudnia.
Ławrow wysłał za pośrednictwem [firmy] Frank i Ska do Królewca duży wór z 
„Wpieriod" do tamtejszego księgarza, Żyda, którego nazwiska nie znam, ale który 
już niejednokrotnie przesyłał książki.
Na skutek obfitych śniegów między Orange i Marsylią dostawa poczty była 
wstrzymana więcej niż trzy doby, i [list] z Londynu z 1 grudnia otrzymałem 
dopiero 5 grudnia.
[Nicea] 10 grudnia [1875]
4 grudnia odbył się w Londynie obchód rocznicy buntu 29 listopada 1830 r. W 
jadłodajni „White Horse" zebrało się około 100 ludzi różnych narodowości pod 
przewodnictwem Wróblewskiego i jezuity Kryńskie-go. Na zebranie to zaproszono 
poza socjalistami rosyjskimi wielu Serbów, Czechów i innych Słowian. Na początku 
zebrania odczytano dwa
listy Marksa i Engelsa tłumaczących swą nieobecność chorobą i życzących 
szczęścia i niepodległości Polski.
Obecny był tylko jeden Niemiec i kilku francuskich komunistów, Wróblewski, który 
mówi bardzo źle po francusku, wygłosił prze, mówienie, w którym wyraził 
nadzieję, że socjalizm Komuny Parys, kiej wybawi Polskę. Następnie przemawiali 
Ławrow, Smirnow, Danicz, ale półpijane towarzystwo znudziły polityczne dyskusje 
i wybuchła bójka. Jeden z patriotów spoliczkował Ławrowa, Wróblewski uciekł i na 
skutek tego zebrani się rozbiegli, obawiając się przybycia policji. (Warto by o 
tym napisać w gazetach.)
Plan nawiązania bliższego kontaktu nie udał się, albowiem wielu uczestników 
uroczystości wróciło o 10 wieczorem do domu z podbitymi oczyma.
[Nicea] 2 stycznia 1876
Żydzi są głównymi agentami w akcji przewozu i rozpowszechniania szkodliwej 
literatury w guberniach zachodnich. Nie tyle z chciwości, ile z przyczyn 
politycznych starają się szkodzić państwom chrześcijańskim. Polscy i litewscy 
Żydzi stanowią najbardziej niegodziwą, leniwą i szkodliwą część ludności. 
Stanowią naród w narodzie — łapownicy, lichwiarze, plaga i ruina dla chłopów. Z 
dawien dawna odznaczają się dwulicowością i zdradą. Niewola babilońska, knut 
egipski i katastrofa rzymska były wynikiem zdradzieckiej polityki Żydów. Do 
czasów dzisiejszych, szczególnie w Rosji, zachowali Żydzi niezmienione cechy 
charakteru. Buntowali oni wszędzie niedoświadczoną młodzież w 1860 r., 
przenosili z jednej wsi do drugiej proklamacje Mierosławskiego i innych 
szaleńców na emigracji. W Wilnie, Kownie, Grodnie, Augustowie i Warszawie 
zakładali fabryki, gdzie odlewali i wybijali medale, krzyże, klamry i sprzączki 
do pasów oraz inne rewolucyjne ozdoby i odznaki tajnych związków. Jedną ręką 
rozniecali ogień buntu, drugą przekazywali roznamiętnione przez siebie ofiary w 
ręce sprawiedliwości. W czasie mojego pobytu w Wilnie wykryłem kilka fabryk 
rewolucyjnych odznak, jak również sklep z odezwami. Pan generał-gubernator, 
generał adiutant Nazimow, polecił wtedy policmajstrowi Wasiliewowi zbadać 
sprawę. Aresztowano (kilku) Żydów, dwóch osadzono w więzieniu, ale pozostali 
uratowali się, zapłaciwszy okup Wasiliewowi. Jeśliby zbadać przyczyny 
rozszerzania się spisku w guberniach zachodnich, to okaże się, że tamtejsi Żydzi 
i księża byli winowajcami wszystkich buntów.
Z iskry rodzą się pożary, agitacja 1860 r. zaczęła się w kościele, krzewiła się 
w karczmach utrzymywanych przez Żydów i skończyła się ofiarami. Nastroje 
młodzieży były lojalne, ale rozpuścili wieści, że Francja szykuje się do wojny w 
celu wyzwolenia Polski. [Zrobiło to]
kilku zbiegłych emigrantów, przybyłych z Paryża od Centralizacji Towarzystwa 
[Demokratycznego Polskiego], którego prezydentem honorowym był ks. Napoleon, 
buntujący wraz ze swoim przyjacielem Cho-jeckim i Platerem Polaków, a marzący 
może o koronie.
Ludzie ci przy pomocy Żydów zajęli się tworzeniem dziesiątek i setek, z których 
powstał znany Komitet Centralny. W 1860 roku tworzyły się publicznie we 
wszystkich kościołach w Wilnie, Kownie, Mińsku (szczególnie w powiecie 
ihumeńskim pod opieką dziedzica Jana Zawi-szy i innych jego znajomych) 
towarzystwa jezuickie Św. Wincentego f Paulo, Serca Chrystusowego, Marii Panny. 
Członkowie ich zbierali pieniądze na przyszłą walkę, a księża przygotowywali 
naród w kazaniach i przy konfesjonale.
Żydzi działali gorliwie, przywozili z Prus starą broń i proch, które kupowali od 
żołnierzy, rozpijając ich w szynkach. Żołnierze sprzedawali pozostały po 
ćwiczeniach proch Żydom, zamiast zwracać go feldfeblom. W swoich warsztatach 
szyli Żydzi czamary i konfederatki. Donosząc rządowi o spiskowcach, starali się 
Żydzi, główni winowajcy buntu, okazać najbardziej oddanym narodem, aby w wyniku 
walki skorzystać ze wszystkich przywilejów. Przedstawiając ten szkic, za 
ścisłość którego ręczę, mam zaszczyt donieść, że w Paryżu powstało towarzystwo 
żydowskie, założone przez Salomona Cohena, Jakubowskiego, Icka Upickiego, 
Anielewicza i innych Żydów, którzy chcą wysłać kilku swoich agentów dla 
prowadzenia propagandy do Polski i guberni zachodnich. Isaak Jakubowski udaje 
się w kwietniu do Warszawy, gdzie ma krewnych. Uchodzi tu za jednego z głównych 
spiskowców. Jest średniego wzrostu, ma 40 lat, włosy i brodę czarną, twarz i nos 
żydowski. Włada dobrze wieloma językami i zna rosyjski.
Załączam oryginał pisma hr. Platera, z którego [pisma] widać, że znany pisarz I. 
Kraszewski (w Dreźnie), znany wróg Rosji — Duchiń-ski, i jego żona albo krewna, 
posiadająca talent poetycki, jak również Bukowski w Sztokholmie i Agaton Giller 
tworzą jedno towarzystwo.
Kraszewski ma wiosną wydać we Lwowie publikację pod tytułem Rapperswyl. Również 
w Paryżu emigracja ma zamiar wydawać pismo, którego redaktorami będą: Dybowski 
Józef, Gasztowt, Gierczyński, Konwicki Stanisław, Mazurkiewicz, Morawski 
Mieczysław i inni.
PRZYPISY
1865
1 CGAOR, Moskwa, zespół 109, inwentarz II, wolumin 561. Raporty z lat 1865— 
1875, przy których nie podano miejscowości, były wysyłane z Londynu.
2 „Wytrwałość" — pismo wydawane w Brukseli, ukazywało się początkowo dwa razy na 
tydzień, a później jako tygodnik. Już w czwartym numerze redakcja przepraszając 
za nieregularność ukazywania się pisma wyjaśniała: „trudności techniczno-
drukarskie postawiły nas w niemożności wydania w swoim czasie czterech numerów". 
Ukazywało się ono od 30 października 1864 do 21 maja 1865. Ogółem wyszło 37 
numerów.
Było to „najczerwieńsze" czasopismo, ukazujące się w tym okresie na emigracji. 
Zadaniem jego jako organu Jana Kurzyny, pełnomocnego reprezentanta Rządu 
Narodowego poza zaborem rosyjskim, było krzewienie idei, że „przycichnięcie" 
walki orężnej jest chwilowe, że byt niepodległy można odzyskać tylko przez 
powstanie ludowe.
Redaktorem „Wytrwałości" był Władysław Sabowski (ps. Wołody Skiba), literat, w 
latach późniejszych popularny pisarz, a w czasie powstania działacz 
„czerwonych", redaktor tajnych czasopism powstańczych: „Prawda", „Wiadomości z 
Pola Bitwy", „Niepodległość", „Kosa". Jego współpracownikiem był poeta 
Włodzimierz Wolski, a od czasu do czasu ukazywały się w niej artykuły J, N. 
Janowskiego, Damiana Głębockiego, korespondencje Bronisława Wołowskiego. 
Najradykalniejsze pismo emigracyjne walczyło z całą ówczesną prasą polską, będąc 
równocześnie przedmiotem stałych ataków polskich gazet krajowych i czasopism na 
emigracji. Dużą rolę w ostatecznym skłóceniu „Wytrwałości" z innymi pismami 
odegrały prowokacje Bałaszewicza-Potockiego.
3 W numerze 11 z 18 XII 1864 znajdujemy odpowiedź redakcji: „Ob. W. B. w 
Londynke. Dziękujemy. Jakkolwiek artykułu w całości wydrukować nie możemy, lecz 
kwestię poruszymy, jak na to zasługuje. Współpracownictwo autora listu byłoby 
dla nas pożądanym."
Korespondencja z Genewy, zamieszczona w numerach 14, 16, 19 i 20 „Wytrwałości", 
nosiła podpis Ed. Wa. Autor jej (Bałaszewicz-Potocki) występował przeciwko 
związkom lewicy polskiej z emigrantami rosyjskimi.
W wywodzie historycznym wykazywał słabość rewolucjonistów rosyjskich od 
dekabrystów począwszy, na Hercenie i jego „Kołokole" skończywszy. Dowodził 
bezskuteczności sojuszu rewolucjonistów polskich i rosyjskich zaznaczając, że 
nikt z „wolnomyślącej młodzieży rosyjskiej nie podał bratniej ręki Polakom 
studentom, a wszyscy ich szkalowali". Dodawał także, że w 1861 roku liberalni 
studenci moskiewscy zadenuncj owali kilkunastu Polaków, których zesłano z ich 
powodu. Autor kończy serię korespondencji stwierdzeniem: „związek z 
rewolucjonizmem moskiewskim wydawał nam się zawsze mrzonką nie do darowania i 
chybionym krokiem politycznym".
4 Mowa o odpowiedzi redakcji „Wytrwałości" na ataki londyńskiego korespondenta 
„Dziennika Poznańskiego", podpisującego się kryptonimem NO (jest to w tym 
okresie kryptonim Bałaszewicza-Potockiego), pt. Spóźniony zarzut. Redakcja 
„Wytrwałości" zapytuje „Dziennik Poznański", czy chce być organem „kandydatów na 
adiunktów policyjnych moskiewskich". Dalszy ciąg polemiki z NO z Londynu 
znajdujemy w numerze 19 „Wytrwałości" z 22 I 1865 w dziale Kronika pt. Jeszcze 
ów niezwyciężony Papka.
5 „Okrętomania jak zaraza — pisał NO z Londynu — dotknęła dyplomatów [...] nawet 
p. Sheppard wypuścił w Newcastle okręt kosztem pół miliona, za który później nie 
dano i 100 000." („Dziennik Poznański" z 611865.)
6 Obie korespondencje zawierają krytyczne uwagi o encyklice papieskiej przeciwko 
błędom wieku.
7 „Sołdatskaja Biesieda" — czasopismo wydawane w Moskwie w latach 1858— 1867 pod 
redakcją Aleksandra Pogosskiego.
8 „Ojczyzna" — czasopismo wydawane przez Agatona Gillera najpierw w Lipsku w 
okresie od 1 V 1864 do 31 VII 1864, a później w Szwajcarii w Bendlikonie od 2 IX 
1864 do 1 X 1865. Do czołowych publicystów „Ojczyzny" należeli Józef Bohdan 
Wagner, znany dziennikarz, oraz Edward Siwiński, działacz „białych", były 
profesor literatury polskiej w Szkoło Głównej Warszawskiej, w czasie powstania 
kierownik wydziału prasy. Sekretarzem redakcji był poeta, później znany księgarz 
i wydawca dzieł polskich w Belgii, Henryk Merzbach. Oficjalnymi redaktorami 
odpowiedzialnymi w pierwszym lipskim okresie „Ojczyzny" byli obywatele sascy A. 
F. Peters i F. K. Mueller.
„Ojczyzna" w okresie, w którym się ukazywała, była najpoważniejszym pismem 
emigracyjnym, zamieszczającym artykuły J. N. Janowskiego, Bronisława Zaleskiego, 
J. I. Kraszewskiego, pismem zajmującym na emigracji raczej pozycję centrową, 
mającą jej zjednać szersze wpływy.
9 W 18 numerze „Wytrwałości" z 17 I 1865 ukazała się korespondencja z 10 I, 
podpisana F. H. z Sheffield: „w czasie wolnym od pracy będę wam przysyłał 
iskierki do ogniska, i chociaż nie lubię gderania, ale widząc p....i różnych 
czartoryszczyków, rzucających klątwę na was i na tych, co wasze pismo czytają, 
postanowiłem napisać. Podobno także spiskują na was pod Zurychem. Baczność 
wiara!"
10 L'Internationale" — pismo francuskie ukazujące się w Londynie.
11 Dużych rozmiarów artykuł omawia konflikt między rządem francuskim i 
hierarchią kościelną Francji w związku z zakazem ogłaszania listów pasterskich o 
encyklice papieskiej.
12 Korespondencja z Londynu atakuje encyklikę, zaś artykuł ze Sztokholmu 
wymierzony jest przeciwko Łapińskiemu.
13 Zaproszenie Tchórzewskiego było związane z przeniesieniem całej działalności 
Hercena, jego drukarni i wydawnictwa na kontynent, do Szwajcarii.
14 Towarzystwo Wzajemnej Pomocy w Zurychu.
15 Stowarzyszenie Duchowieństwa Polskiego powstało w listopadzie 1864 roku. 
Prezesem jego był ks. kanonik Kacper Kotkowski — zastępcą prezesa ks. Kazimierz 
Zieliński, sekretarzem ks. Jan Paweł Tański.
16 Oczywiście sam Bałaszewicz-Potocki.
17 "Organem Kurzyny" nazywa tu Bałaszewicz-Potocki pismo „Wytrwałość".
18 Towarzystwo to miało kontynuować działalność rozwiązanego Towarzystwa 
Wzajemnej Pomocy (Gillera).
19 NO z Londynu pisał w swej korespondencji z 6 II 1865: „Komitet na W. Brytanię 
i Irlandię zapowiedział na 15 lutego mityng w imię Polski. Przyniesie to kilka 
groszy, ale gorzkich, a trzeba i to pamiętać, że kto często prosi, temu mało 
dają. «Daily News» i «Morning Post» niejednokrotnie obrzucał nas błotem za te 
mityngowania, a «Times» i po dziś nas opieka."
20 „Moskowskije Wiedomosti" — najbardziej reakcyjna, nacjonalistyczno-
szowinistyczna i polakożercza, bardzo wpływowa gazeta moskiewska redagowana 
przez Michała Katkowa.
21 Na wiecu tym przewodniczył markiz Townshend. W prezydium zasiedli znani 
działacze angielskiego i międzynarodowego ruchu liberalnego, ruchu robotniczego 
i lewicy emigracyjnej. Między innymi orędownik sprawy polskej w Anglii Edmund 
Beales, przedstawiciele Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotniczego (I 
Międzynarodówki): G. Odger, Karol Marks, Johann Eccarius, Le Lubez, oraz 
Konstanty Bobczyński, Jan Czyński, płk. Ludwik Oborski, Antoni Żabicki. Nie był 
to więc tak mało ważny wiec, jak go przedstawia Bałaszewicz-Potocki.
22 Korespondencja z Londynu w „Dzienniku Poznańskim" z 15 II1865 roku zawiera 
następującą wiadomość: „przyszło do scysji między Czytelnią Polską w Zurychu i 
Broel-Platerem, właścicielem «Der Weisse Adler» [...]. Teraźniejszy zarząd 
Czytelni obmyślił środki [...] zaopatrzenia jej nadal w dzienniki, które dotąd 
posiadała na skutek pomocy udzielanej, a dziś cofniętej ze strony hr. Platera. 
Jakkolwiek widzi nam się, iż instytucja polska jest korzystniejsza od 
wydawnictwa niemieckiej gazety, smutne na nas sprawiły wrażenie te zatargi na 
tułaczce."
Na atak Bałaszewicza-Potockiego odpowiedział w „Dzienniku Poznańskim" z 24 
II1865 członek dawnej Rady Kierującej Czytelni Polskiej
w Zurychu, dr Ignacy Kamiński, wyjaśniając, że założycielem Czytelni Polskiej 
był Władysław Plater, który sam ponosił koszty jej utrzymania; po pewnym czasie 
musiał jednak przerwać pomoc materialną. Dr Kamiński stwierdzał przy tym, że 
„Orzeł Biały" ma od przeszło roku duże zasługi propagandowe dla sprawy polskiej 
w Niemczech i Szwajcarii.
23 „Dziennik Poznański" z 21 II1865.
24 Tak podpisywał swe artykuły Bałaszewicz-Potocki.
25 „Dziennik Poznański" z 11 II1865.
26 Był to numer z 1 III 1865 r.
27 30 stycznia 1865 Rząd Narodowy dekretem zniósł urząd Reprezentanta i 
Pełnomocnika Rządu Narodowego poza granicami zaboru rosyjskiego, sprawowany w 
tym okresie przez Jana Kurzynę, i powołał Komitet Reprezentacyjny w składzie: 
prezydujący gen. Hauke-Bosak, wiceprezes — Aleksander Guttry, członkowie: ks. 
kanonik Kacper Kotkowski i Walery Tomczyński.
28 Między „Wytrwałością" i „Ojczyzną".
29 Numer 18 „Ojczyzny" zawiera w korespondencji z Londynu podpisanej „A" atak na 
„Wytrwałość" i jej metody propagandowe oraz na Komitet Emigracji Polskiej na 
Anglię.
30 Numer z 4 marca 1865.
31 Artykuł stwierdzał m. in.: „stan cesarstwa... z każdym dniem się pogarsza i 
fundament na nietrwałym gruncie położony, rozpada się".
32 Warszawski korespondent „Moskowskich Wiedomosti".
33 Mieczysław Dzikowski, literat, był w tym czasie współpracownikiem „Ojczyzny" 
A. Gillera i czasopism w Poznańskiem.
34 Mowa o Natalii Aleksiejewnie Tuczkowej, żonie Mikołaja Ogariewa.
35 W końcu kwietnia rozpoczął Bałaszewicz-Potocki swoją kolejną prowokację 
korespondencją z Richmónd, wydrukowaną w „Wytrwałości" nr 35 z 27 IV 1865, 
podpisaną XYZ. W korespondencji tej zatakował zmartwychwstańców, których nazywa 
„bractwem Judaszowym pozbawionym ojczyzny i wiary", zarzucając ks. Jełowickiemu 
maltretowanie siostry bohatera powstania styczniowego na Litwie Ludwika 
Narbutta. Zarzut ten nie został udowodniony, posłużył jednak do zaatakowania 
przy okazji „Głosu Wolnego", z którego redaktorem — Antonim Żabickim, 
Bałaszewicz-Potocki miał porachunki osobiste za ogłoszenie w poprzednim roku 
wiadomości demaskujących Potockiego jako szpiega władz rosyjskich.
W związku z rewelacjami XYZ napłynęły do redakcji „Wytrwałości" zbiorowe 
protesty, podpisane w sumie przez sto kilkadziesiąt osób, wśród nich znanych 
uczestników powstania i działaczy emigracyjnych.
36 Żabicki odpowiedział na atak Potockiego w nr 67 „Głosu Wolnego" 
merytorycznie, a w sprawie Bałaszewicza-Potockiego stwierdził, że nazwisko jego 
znajdowało się na liście podejrzanych o stosunki z ambasadami
moskiewskimi osób i że uczestniczył w fałszowaniu pieczęci i dekretów Rządu 
Narodowego, czego posiada niezbity dowód we własnym ręku.
37 Listy redaktora „Wytrwałości" Władysława Sabowskiego, patrz Aneks.
38 Agentura Jana Kurzyny i Komitet Reprezentacyjny Hauke-Bosaka.
39 Protesty te związane były z prowokacją przeciw zmartwychwstańcom, szczególnie 
ks. Jełowickiemu, w sprawie siostry Narbutta (zob. przyp. 35).
40 Listy Agatona Gillera, zob. Aneks.
41 20 czerwca 1865 roku, po śmierci rosyjskiego następcy tronu, „Dziennik 
poznański" wydrukował artykuł doradzający kompromis z rządem rosyjskim i 
zrzeczenie się dawnych narodowych ideałów. Bałaszewicz, który był autorem 
artykułu, kończył go słowami Staszica „łączcie się z Rosjanami i oświecajcie 
się".
Artykuł wywołał powszechne oburzenie w kraju i na emigracji, prasa jednomyślnie 
wystąpiła przeciwko gazecie i redaktor jej Jaskulski, następca pierwszego 
redaktora Ludwika Jagielskiego, musiał 4 dni po ukazaniu się artykułu ustąpić z 
redakcji, którą przejął Teodor Żychliński.
42 „Perseverance" — „Wytrwałość".
43 List Żychonia do Potockiego, zob. Aneks.
44 Pamiętniki Kajetana Koźmiana, obejmujące wspomnienia od roku 1815. Oddział 
trzeci i ostatni, Kraków 1865.
45 „Dziennik Poznański" z 30 VII 1865.
46
List Stanisława Tchórzewskiego, zob. Aneks.
47 List Gillera, zob. Aneks.
48 List Gillera, zob. Aneks.
49 Odezwa zamieszczona została w „Głosie Wolnym" z 20 VIII 1865 pt. Starania o 
zjednoczenie emigracji.
50 28 sierpnia 1865 ogłosił Hercen list do prasy, w którym piętnował 
oszczerstwa, jakoby organizacja rosyjska brała udział w organizowaniu w Rosji 
pożarów.
51 Partia fenian — tajna organizacja Irlandczyków, powstała około 1858 w Paryżu, 
dążąca do zdobycia niepodległości na drodze zbrojnej.
52 Korespondencja z 3 IX 1865 roku w „Dzienniku Poznańskim" (nr 225) atakowała w 
swej końcowej części „Głos Wolny" jako organ koterii Mierosławskiego.
53 Nekrologi wzięte z „Głosu Wolnego" nr 76, 79, 82.
54 Korespondencja „Dziennika Poznańskiego" z Litwy (nr 238) oraz „Czas" z 7 X 
1865.
55 Numer z 22X1865.
56 Machiawel polski — broszura złożona w 1865 w drukarni dziennika „Ojczyzna". 
Broszura ma charakter postępowy, laicki, antykościelny.
57 Artykuł zawiera atak na Mierosławskiego, którego nazywa szarlatanem 
politycznym.
58 Cykl listów pt. De omnibus rebus et ąuiusdam aliis.
59 Korespondencja z 23 XI 1865, zamieszczona w numerze 282 „Dziennika 
Poznańskiego" z 16 XII 1865 r.
1866
1 CGAOR, Moskwa, zespół 109, inwentarz II, wolumin 562.
2 Leopold Kraczkiewicz był szefem sztabu Mierosławskiego. Trudno go nazwać jego 
adiutantem.
3 Artykuł wstępny "Dziennika Poznańskiego" z 28 grudnia 1865, nr 295, odpowiadał 
na zarzuty „Głosu Wolnego", wysunięte wobec poznańskiej gazety. Redakcja 
(redaktorem odpowiedzialnym dziennika był od 27 czerwca Teodor Żychliński) 
odpierała zarzut „hołdów oddawanych w czerwcu 1865 carowi moskiewskiemu", 
stwierdzając, iż nowa redakcja nie odpowiada za czyny poprzedniej.
4 Chodzi oczywiście o upadłość sklepu tytoniowego.
5 Żychliński rzeczywiście przysłał Bałaszewiczowi-Potockiemu, korespondującemu z 
„Dziennikiem Poznańskim" pod nazwiskiem Sawickiego, fotografię wraz z 
grzecznościowym listem:
„Poznań, 12 grudnia 1865 r. Szanowny Panie,
Szczerze dziękując za łaskawą pamięć o mnie, ośmielam się przesłać w dowód mego 
szacunku fotografię moją, aby w ten sposób mieć sposobność bliższego 
zaznajomienia się z Panem.
Z prawdziwym szacunkiem Teodor Żychliński"
6 Mowa o Towarzystwie Demokratycznym Mierosławskiego, powstałym w 1865 roku i 
działającym do 1870 r., które zgrupowało około 300 członków na emigracji, przede 
wszystkim zaś we Francji i Szwajcarii.
7 Tomasz, późniejszy ordynat.
8 Bałaszewicz-Potocki przesłał do Petersburga rosyjski przekład wystąpienia 
mierosławszczyka Adama Dominika Bartoszewicza w sprawie „sum litewskich", 
mianowicie toczącego się na emigracji gorącego sporu, jak zużyć pozostałe z 
powstania sumy zebrane na Litwie: czy na pomoc dla potrzebujących emigrantów, 
czy też zachować kapitał dla przyszłego powstania. Skromną większością głosów 
uchwalono stworzenie żelaznego kapitału dla przyszłej rewolucji.
9 W odezwie z 9 stycznia 1866 Towarzystwa Literacko-Naukowego w Paryżu, 
podpisanej przez Józefa Janowskiego, Piotra Aleksandrowicza, Adolfa 
Pieńkowskiego, Gustawa Pawłowskiego i Walerego Przewłockiego, Zarząd 
Towarzystwa, powstałego 16 kwietnia 1864, informował o planie swych działań w 
dziedzinie pracy oświatowej i utworzenia stypendiów dla kształcącej się 
młodzieży oraz zwracał się z apelem o materialne poparcie tej akcji.
10 Załączone sprawozdanie Towarzystwa Podatkowego (liczącego 1165 członków) za 
rok 1865 wykazuje dochody z ofiar i wydatki na zapomogi dla starców, rannych i 
biednych oraz na utrzymanie 6 uczniów i 5 uczennic.
11 Odezwa Stowarzyszenia Kapłanów Polskich z 30 stycznia 1866, podpisana przez 
księży Wincentego Wiśniewskiego, Kazimierza Żulińskiego, Jana Tańskiego, 
Władysława Dębskiego, Adama Słotwińskiego i Aleksandra Balczewskiego, wnosi 
protest przeciwko konfiskatom dóbr kościelnych przez władze carskie.
12 „Głos Wolny" podawał w nrze 93 z 31 stycznia 1866 sprawozdanie ze 
wspomnianego obchodu publicznego w Londynie, pisząc, że odbył się on „pod 
przewodnictwem Polaków przebywających w Londynie i Międzynarodowego 
Stowarzyszenia Robotników".
13 Tekst podany według sprawozdania „Głosu Wolnego".
14 Le Lubez wniósł projekt rezolucji przyjętej przez zebranych, głoszącej, że 
„rozmyślne tępienie narodowości Polski, które obecnie Moskwa przeprowadza do 
skutku, wbrew prawom narodu, zobowiązaniom traktatów i urzędowym zaręczeniom, 
złożonym zachodnim mocarstwom, jest niebezpieczeństwem i zniewagą dla Europy i 
przenika zgrozą wszystkich, zwolenników zasad wolności, ludzkości i 
cywilizacji". Cremer, popierając rezolucję w imieniu robotników potępił politykę 
nieinterwencji i dowodził, że obowiązkiem ludów wolnych jest nieść pomoc 
uciśnionym. („Głos Wolny" nr 93, s. 376.)
15 Korespondencja dotyczyła sprawy ruskiej w Galicji.
16 „Głos Wolny" określał liczbę obecnych na przeszło 100 emigrantów.
17 Korespondencja donosiła o Towarzystwie Wzajemnej Pomocy, szkole wojskowej A. 
Zabielskiego, byłego zesłańca orenburskiego, zorganizowanej w Paryżu, i szkółce 
wieczornej dla rzemieślników i robotników polskich w Paryżu.
18 Patrz „Głos Wolny" nr 95 z 20 lutego 1866, Korespondencja. Tekst podany w 
brzmieniu raportu, a nie „Głosu Wolnego", raport zawiera bowiem pewne dodatkowe 
elementy treściowe. Świadczy to poza tym, że Bałaszewicz-Potocki miał wgląd do 
listu, będącego w posiadaniu Wereckiego.
19 „Echo z Polski", pismo Komitetu Polskiego w Nowym Jorku, wychodziło od 10 
czerwca 1863 roku. 8 października 1864 zmieniło nazwę na „Echo polskie" i 
ukazywało się do czerwca 1865. Faktycznym jego kierownikiem był młody emigrant 
Romuald J. Jaworowski. Sprawa emigracji polskiej w Stanach Zjednoczonych została 
obszerniej omówiona w: J. I. Kraszewski, Rachunki z roku 1867, cz. II, Poznań 
1868, s. 85—136.
20 Mowa o Stowarzyszeniu Polskim w Nancy i Czytelni Polskiej przy nim. Wiadomość 
w raporcie zaczerpnięta z artykułu Stowarzyszenie Polskie w Nancy, podpisanego 
przez A. I. Kwiatkowskiego, Teofila Jurkiewicza i J. Kokowskiego, z nru 95 
„Głosu Wolnego".
Raport Bałaszewicza-Potockiego z 2 marca 1866 jest w znacznej mierze oparty na 
wiadomościach „Głosu Wolnego" nr 95. Nawet adres
Romualda J. Jaworowskiego został wzięty z handlowego ogłoszenia w tym numerze 
pisma, podobnie adres Akielewicza z innej wiadomości. Widać nie miał 
Bałaszewicz-Potocki w tym okresie żadnego innego źródła informacji. Zresztą 
również jego mocodawcy w Petersburgu zorientowali się w tym, zaproponowali mu 
przeniesienie się do Szwajcarii, a gdy odmówił, zmniejszyli mu pensję o połowę. 
Raport z 2 marca zawierał po. nadto skrót (również zaczerpnięty z „Głosu 
Wolnego") przemówienia polonofila, deputowanego francuskiego Carnota do 
delegacji polskiej, która mu wyraziła podziękowanie za jego mowę w Izbie 
Deputowanych w dniu 12 czerwca 1865 roku.
21 Wincenty Jankowski, zamieszkały w Londynie, został, na mocy skargi ambasadora 
rosyjskiego, aresztowany pod zarzutem sprzedaży fałszywych 25-rublowych 
banknotów rosyjskich. Sąd londyński uniewinnił go jednak.
22 W tym wypadku zawiodła Bałaszewicza-Potockiego intuicja polityczna. Do wojny 
prusko-austriackiej bowiem doszło.
23 Brzozowski był sparaliżowany od 1855 roku.
24 Artykuły te zamieszczane były w „Dzienniku Poznańskim".
25 Informacje Bałaszewicza-Potockiego o działalności Arnauda wywołały niepokój w 
III Wydziale. Szukano wiadomości o nim w Centrali Wydziału i u władz lokalnych w 
Rosji. Interesował się tą sprawą osobiście szef Korpusu Żandarmów hr. Szuwałow i 
sam car.
26 Tj. głównego naczelnika III Wydziału i szefa Korpusu Żandarmów, hrabiego 
Szuwałowa.
27 „Głos Wolny" natomiast występował przeciwko tworzeniu legionu polskiego we 
Włoszech (nr z 20 maja 1866).
28 W korespondencji z Londynu w „Dzienniku Poznańskim" (nr 118 z 27 maja 1866) 
jej autor (tj. Bałaszewicz-Potocki) występował m. in. przeciwko formowaniu we 
Włoszech legionu polskiego pod naczelnym dowództwem Garibaldiego.
29 Inicjatywa formowania legionu polskiego w ramach wojska austriackiego, tzw. 
„krakusów galicyjskich", wyszła od hr. Kazimierza Starzeńskiego, byłego 
pułkownika wojsk austriackich, który wydaną w tej sprawie odezwę podpisał jako 
„przez Najjaśniejszego Pana mianowany regimentarz". Pewnego poparcia udzielił 
tej akcji ks. Władysław Czartoryski listem swoim ogłoszonym w „Dzienniku 
Poznańskim" 30 maja 1866.
30 Patrz przypis 8.
31 Informacja zgodna z prawdą.
32 Bałaszewiczowi-Potockiemu obniżono pensję miesięczną z 40 na 20 funtów 
szterlingów.
33 „Głos Wolny" z 31 sierpnia 1866.
34 Chodzi o wybory do Komitetu Reprezentacyjnego Zjednoczenia.
35 Jedna z fałszywych sensacji o przyłapaniu Wróblewskiego i Świętorzec-
kiego na kradzieży. Tego rodzaju fałszywe wiadomości są charakterystyczne dla 
raportów Bałaszewicza.
36 Liczba zbliżona do prawdziwej.
37 Protest został ogłoszony w „Głosie Wolnym" z 10 listopada 1866.
38 Patrz „Głos Wolny" z 30 listopada 1866.
39 List Mierosławskiego, ogłoszony w „Głosie Wolnym" z 31 października 1866, 
zawierał m. in. ostry atak na członka Komitetu Reprezentacyjnego Zjednoczenia, 
Aleksandra Biernawskiego, którego Mierosławski nazywał agentem arystokracji, 
jezuitą, oszustem. Ponadto przestrzegał przed zakusami Komitetu 
Reprezentacyjnego Zjednoczenia i wzywał do wskrzeszenia Towarzystwa 
Demokratycznego.
40 Sprawozdanie „Głosu Wolnego" z 30 listopada 1866 nie wspomina o pobiciu 
Żabickiego. Co prawda Żabicki był redaktorem „Głosu Wolnego" i mógł nie 
zamieścić tej informacji.
41 Podane za „Głosem Wolnym" z 30 listopada 1866.
42 Kryński nie należał do partii Czartoryskiego, należał zawsze do radykalnej 
lewicy emigracyjnej.
43 Autor korespondencji z Londynu kreśli w „Dzienniku Poznańskim" z 29 grudnia 
1866 roku obraz życia materialnego emigracji londyńskiej i wypowiada się 
przeciwko utopiom patriotycznym, a za nauką rzemiosła jako źródła utrzymania 
emigrantów polskich na obczyźnie.
1867
1 CGAOR, Moskwa, zespół 109, inwentarz II, wolumin 563.
2 Prasa emigracyjna nie wspomina o takiej organizacji w Londynie, prawdopodobnie 
mowa tu o Gminie Centralnej Londyńskiej Zjednoczonej Emigracji.
3 W odezwie podpisanej przez prezesa Stowarzyszenia księdza F. Łaszowskiego i 
sekretarza księdza J. Tańskiego znajdujemy wezwanie do obchodu rocznicy 
powstania styczniowego. „22 stycznia — głosi odezwa — rocznica powstania 
narodowego, bolesne wspomnienie tylu osierociałych rodzin kraju naszego. Jakżeż 
smutnie obchodzoną przez nas bywa, przypominając warunki katakumbowego życia 
pierwszych chrześcijan; smutno, bo nawet bez słowa pociechy, bez możności 
obchodu tego triumfu, a zatem i boleści narodowej." W kraju — stwierdza dalej 
odezwa — wróg nałożył pieczęć milczenia, tutaj zaś, na ziemi wygnania, wzajemne 
niezgody uniemożliwiają należyte świętowanie tej rocznicy. Stowarzyszenie 
Kapłanów Polskich zaprasza paryskich emigrantów na cichą mszę do kościoła Sw. 
Mikołaja.
4 Gmina Centralna Londyńska Zjednoczonej Emigracji.
5 Bałaszewicz nie wspomina o wystąpieniach innych przedstawicieli 
Międzynarodówki na tym mityngu, który stał się poważnym wydarzeniem
w Londynie. Bałaszewicz zresztą świadomie pomniejsza jego znaczenie, zarówno 
jeśli idzie o liczbę zebranych, jak i przebieg wiecu. Poza Jungiem i Żabickim 
przemawiali Karol Marks, Eccarius, Besson, Namier, Konstanty Bobczyński i Ludwik 
Oborski. „Dopomogły przekazane przez Sekcję Towarzystwa Demokratycznego ścisłe 
stosunki z Międzynarodowym Stowarzyszeniem Robotników, którego znaczenie i wpływ 
z każdym dniem się powiększa" — pisał „Głos Wolny", który podawał w swym 
sprawozdaniu, że dr Marks wniósł krótką, lecz wiele wyrażającą uchwałę, że 
„wolność w Europie nie może być ustaloną bez niepodległości Polski". Głos jego — 
pisze redakcja — pełen trafnych spostrzeżeń i logicznych wywodów, zasługuje na 
dosłowne podanie. (Tekst przemówienia Marksa zajmuje całą stronę „Głosu".) 
Eccarius stwierdził, „że kwestia zjednoczenia Niemiec przez zwycięstwa pruskie 
nie została ani o krok naprzód posuniętą ku rozwiązaniu, że kamieniem 
probierczym prawdziwie niemieckiej polityki narodowej jest sprawa Polski, i że 
bez wolnej i niepodległej Polski nie masz wolnych i niepodległych Niemiec".
Przedstawiciele francuskiej sekcji Międzynarodówki protestowali przeciw 
ujarzmieniu Polaków, przyrzekając „pomoc do odbudowania ich ojczyzny na 
podstawach republikańskich, demokratycznych i socjalnych".
Bobczyński wyjaśniał specyfikę polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego: „Oświecone 
klasy, a osobliwie drobna szlachta, biorą w nich główny udział. Zachodnim 
narodom, u których ruchy odmiennym odbywały się trybem, zdaje się zatem, że 
skoro szlachta i księża w ruchach polskich przewodzą, muszą być one koniecznie 
szlacheckiej i klerykalnej dążności. Ale tak nie jest, albowiem powstanie w 
Polsce jest zarazem rewolucją, patriotyzm musi być demokracją, bo niepodległość 
może być tylko odzyskana za pomocą wolności i równouprawnienia wszystkich klas i 
wyznań."
Ludwik Oborski atakował antynarodowe i anty liberalne tendencje oraz 
nieprzychylne Polsce artykuły, wydawanego w Londynie francuskiego dziennika 
„LTnternationale". Oborski dodał: „Pismo to nie najwłaściwszy nosi tytuł. Wstyd 
dla Francuzów, że w wolnej Anglii nie mogą się zdobyć na organ, co by wypowiadał 
ich szlachetne poczucia i wzniosłe idee." Angielski publicysta A. Fox wniósł 
rezolucję wzywającą „do podjęcia odbudowania Polski w granicach 1772 roku" oraz 
do urządzania takich zgromadzeń również w Genewie i Brukseli.
6 Rola Platera jest przez Bałaszewicza wyolbrzymiona. Jest to wynikiem faktu, iż 
o Platerze jest dużo wzmianek w prasie emigracyjnej, a z niej głównie czerpie w 
tym okresie swe wiadomości Bałaszewicz.
7 22 marca 1867 odbyła się w Londynie zorganizowana przez dr Adriana 
Baranieckiego loteria, na której fantami były pozostałe klejnoty, zebrane przez 
niego w czasie powstania na Podolu. Wartość ich szacowano na
25 000 franków. Baraniecki liczył na dochód 50 000 fr. Zebrał jednak tylko 12 
500 fr.
8 Oczywiste oszczerstwo. Nikt nie wątpił na emigracji w uczciwość dr Ba-
ranieckiego, którego szkaluje Bałaszewicz. „Głos Wolny" tak referował wyniki 
akcji loteryjnej: „Sprzedano tylko 1000 (zamiast 4000) biletów [loteryjnych]. 
Otrzymano 12 500 fr. Loteria miast zysku mogła przynieść stratę. Na szczęście 
fortuna stanęła po stronie pana Baranieckiego. Najdroższe fanty wygrały bilety, 
które nie były sprzedane i pozostały w jego rakach. Loteria dała 5000 fr. dla 
uczącej się młodzieży emigracyjnej. Z tym wszystkim radzimy panu Baranieckiemu 
zaniechać dalszych loterii. [...] Najprostszą byłoby drogą sprzedać resztę 
klejnotów na drodze prywatnej. Mniej się wprawdzie weźmie, ale nikt nie będzie 
miał powodu chełpić się, że wyświadcza Polakom dobrodziejstwa, płacąc za rzecz 
tyle, ile jest warta."
Dr Baraniecki kontynuował akcję loterii również po powrocie do Galicji, 
prowadził ją również w Królestwie, gdzie korzystał m. in. z pomocy Narcyzy 
Żmichowskiej. Zebrał też około 1000 dzieł dla bibliotek w Londynie i Wisconsin. 
Polacy londyńscy ofiarowali mu przy jego wyjeździe z Anglii złoty pierścionek z 
napisem „W dowód szacunku" („Głos Wolny" nr 152).
9 Pogłoski te — głosiło pismo Komitetu Reprezentacyjnego — sieją kłamliwe 
wieści, że żołd emigrantom nie będzie wypłacany, że rząd francuski jest 
nieprzychylny sprawie polskiej, że jest niezadowolony z zachowania się 
emigrantów polskich. Komitet Reprezentacyjny grozi oddawaniem pod sąd opinii 
publicznej osób szerzących fałszywe i szkodliwe wieści.
10 Wiadomość o liście Gillera nieprawdziwa. Bałaszewicz przepisał po prostu list 
protestacyjny 23 młodych emigrantów studiujących w Zurychu, wydrukowany w 
„Głosie Wolnym" z 31 marca 1867.
Młodzież polska w Zurychu protestowała przeciwko „niepolskiemu postąpieniu 
wiceprezesa Komisji Subsydiów (dla młodzieży polskiej na studiach), Władysława 
Platera", który samowolnie, bez wiedzy Komisji Subsydiów, wystosował w jej 
imieniu do przebywającej w Szwajcarii cesarzowej austriackiej prośbę o wsparcie 
dla studentów polskich na emigracji.
11 Ksiądz Żuliński i Bolesław Swiętorzecki żądali wprowadzenia do ustawy 
organizacyjnej Zjednoczenia zasady przyjmowania każdego zgłaszającego się do 
Zjednoczenia emigranta, rezygnując z rekomendacji członka Zjednoczenia i 
przysięgi na wierność zasadom i manifestom Rządu Narodowego 1863 roku, oraz 
zajmowania się przez Zjednoczenie sprawami tylko polskimi. Bałaszewicz oparł się 
tu na ataku „Głosu Wolnego" na Świętorzeckiego i Żulińskiego (nry z 20 i 30 
kwietnia 1867).
12 W Piśmie do redakcyj pism polskich w Emigracji z 29 marca 1867 Władysław 
Plater zaprzeczył stawianym mu zarzutom. Oświadczył, że nie udawał się do 
cesarzowej o pomoc. W obronie jego stanął gen. Hauke-Bosak, który w ogłoszonym w 
prasie emigracyjnej liście z 27 marca za-
rzucił autorom protestu, że ich list „treścią swą przechodzi granice wolnego 
Warn wypowiedzenia i nie może być uważany inaczej, jak tylko za dowód 
impertynencji Waszej względem Wielce Szanownego obywatela Platera".
13 Była to Drukarnia Polska Zjednoczenia.
14 Listy do gromady o zmowie ludowej Polski, Litwy, i Rusi, przez obywatela 
jenerala Bosaka, byłego naczelnika sil zbrojnych województw: krakowskiego, 
sandomierskiego i kaliskiego, Zurych 1867.
15 Konferencja dyplomatyczna doprowadziła do podpisania traktatu o odrębności i 
neutralności Księstwa Luksemburskiego. Francja musiała zrezygnować z roszczeń 
wobec Luksemburga.
16 Towarzystwo Literackie Przyjaciół Polski, zajmujące się m.in. działalnością 
charytatywną wśród emigracji polskiej w Wielkiej Brytanii.
17 „Moskwa urządziła wystawę etnograficzną, na którą zwiozła licznych weteranów 
panslawizmu i płatnych przyjaciół" — stwierdzał Hercen w „Kołokole" z 15 czerwca 
1867.
18 Uwaga adresata: „Znowu A. P. Bfutkowski]!"
19 Adres paryski, potępiający zamach Berezowskiego na Aleksandra II, podpisało 
300 emigrantów, wśród nich Teodor Morawski, Stan. Barzykowski, Wład. Zamoyski, a 
jako byli członkowie Rządu Narodowego Giller, Ruprecht i Siwiński. Protestowali 
również przedstawiciele lewicy emigracyjnej — Jarosław Dąbrowski i Józef 
Tokarzewicz.
20 Z polecenia Londyńskiego Grona Historycznego.
21 Wydrukowany w „Głosie Wolnym" z 20 czerwca 1867.
22 Komitet wyrażał pełne poparcie i uznanie panu Arago, sędziemu przy Sądzie 
Apelacyjnym paryskim, za podjęcie obrony Berezowskiego. Komitet stwierdzał, że 
pan Arago „oddał prawdziwą usługę naszej sprawie".
23 Komitet Zjednoczenia wzywał 15 lipca 1867 rodaków do składki na upominek dla 
p. Edmunda Arago.
24 „Głos Wolny" zarzucał Bulewskiemu mistyfikację wzorowaną na amerykańskich 
Irlandczykach. „Każdy wie, że mistyfikacja pana Bulewskiego ukrywa pustki [...] 
Republikanie polscy nie przebaczą panu Bulewskiemu [...], że naraził ich na 
pośmiewisko."
25 „Głos Wolny" podawał w sprawozdaniu z tej uroczystości, iż zgromadzenie było 
bardzo liczne, a kazanie wygłosił arcybiskup westminsterski ksiądz Manning. 
Równocześnie pismo podkreślało zasługi i popularność księdza Emeryka 
Podolskiego, emigranta, konspiratora i opiekuna wychodźców.
26 Oczywisty wymysł Bałaszewicza. Wszystko wykoncypowane na podstawie artykułu o 
studiującej młodzieży emigracyjnej w „Głosie Wolnym" z 20 sierpnia 1867.
27 Zdanie sprawy z uwag nad projektem organizacji Wychodźstwa Polskiego.
28 List Butkowskiego brzmiał następująco:
„Florencja, 7/19 kwietnia 1867
Drogi przyjacielu, nie znajduję słów, by Ci wyrazić, jak jestem Ci wdzięczny za 
pamięć i życzliwość, której tyle zawierał ostatni Twój list. Prawdę mówiąc, 
nasza znajomość, przyjaźń i stosunki wzajemne w przeszłości stanowią rzecz tak 
niezwykłą, tak rzadką ucztę, że nie sposób zapomnieć o niej nawet w chwilach 
największego zaaferowania. Radzę Ci, jak przyjacielowi i dobroczyńcy memu, nie 
zapomnieć o znaczeniu tych stosunków, tym bardziej że makiawelistyczne potrzeby 
naszych czasów mogąje uczynić bardzo przydatnymi. Na skutek nacisku A. Szfulca] 
nie mogłem w czasie mego pobytu w Rosji korespondować z Tobą. Osoba moja 
znajdowała się, podobnie jak w chwili obecnej, na uboczu, w samotności. Nie 
miałem koło siebie w Moskwie nikogo oprócz Wojejkowa, który z kolei czuł się 
mocno dotknięty moją nominacją w Moskwie. Wszelkimi sposobami starałem się 
unikać wszystkiego, co mogłoby zadrażnić jego ambicję, ale z czasem, kiedy A. 
Szfulc] znowu postanowił wysłać mnie za granicę, nieprzyjemna ta okoliczność 
odpadła automatycznie. Informacjami, które przekazywałem w Moskwie, 
sparaliżowałem ostatecznie tamtejsze środowisko socjalistyczne i nihilistyczne 
ujawniając ich działalność rządowi. Uprzedzałem nawet naszych zawczasu o tajnych 
zamierzeniach partyj, które organizowały zamach 4 kwietnia. Działalnością tą 
pozyskałem sobie ich wdzięczność i do chwili obecnej jestem z nich ogromnie 
zadowolony. Poza wiernością ich sprawie żadne inne uczucie mną nie powoduje. Z 
jednym tylko nie mogę się pogodzić — z ich skąpstwem, jeżeli chodzi o środki, 
jakie wydawane mi są na utrzymanie; okoliczność ta nie pozwala mi rozwinąć 
działalności z rozmachem, do tego stopnia, że czasami, kiedy nadarza się okazja 
uzyskania informacji o czymś ważnym przy pomocy pieniędzy, jestem zmuszony z 
powodu ograniczonych środków wycofywać się, oczywiście ze szkodą zarówno dla 
siebie, jak i dla nich.
Jak wynika z ostatniego listu p. A. Szfulca], wkrótce będę zmuszony opuścić 
Włochy. A. Szfulc] pisze do mnie, że wkrótce powiadomi mnie o planach 
dotyczących mojej osoby i przeniesieniu mnie, wydaje się, do Heidelbergu. Jest 
mi ogromnie przykro opuszczać Włochy, gdzie tak mile spędzam czas, w dodatku w 
ciągu 14 miesięcy nauczyłem się świetnie języka, zżyłem się, że tak powiem, z 
Włochami, którzy przestali mnie traktować jak cudzoziemca i ogromnie mnie 
polubili. R propos, pytałeś mnie, jaki jest koszt utrzymania we Włoszech. Jeżeli 
o to chodzi, należy brać pod uwagę tę różnicę, o której przekonałem się w 
Turynie, Mediolanie, Wenecji i Florencji. Osierocony Turyn będzie dla Ciebie, 
drogi przyjacielu, najwygodniejszy. Ludzie (Piemontczycy) są niezwykle 
towarzyscy, życie, w związku z przeniesieniem stolicy — bezgranicznie tanie, 
miasto zabudowane, pełne dużych budynków, obrazy niemal darmo. (Załączam adresy 
sprzedawców obrazów, możesz się na mnie powołać: 1. Aloatti, via S. Philippo; 2. 
Gherghardi, tamże; 3. Benjamino Stephano, via
S. Theresa, i amator nad wyraz uprzejmy — Dottore G. de Michelis, 10 via S. 
Theresa, z którym utrzymywałem najserdeczniejsze stosunki.) Mieszkanie dwu-
trzypokojowe kosztuje od 25 do 40 franków miesięcznie. Obiad w Albergo del Grań 
Cairo, doskonały, po 1 fr. 75 do 2 fr. od osoby. Kobiety czarujące, mieszanina 
typu francuskiego z piemonckim, łatwe i zmysłowe. Nie mogę tego powiedzieć o 
Mediolanie i Wenecji, które wprawdzie w pełni zasługują na miano artystycznych 
miast, ale wszystko jest tam o połową droższe. Co się tyczy Florencji, mimo 
zbytku, jaki tam panuje z uwagi na jej stołeczny charakter, i pobytu w tym 
mieście śmietanki towarzystwa europejskiego, życie jest tu wcale tanie, jeżeli 
mieszkać będziesz nie w hotelach, lecz w domach prywatnych. Dzieła sztuki, z 
wyjątkiem monet, są bardzo drogie i stanowią główny cel spekulacji Włochów i 
cudzoziemców (Riblet et Comp., via de Panzani 25, obrazy i starożytności, główny 
sklep), którzy zajmują się tą dziedziną handlu. Monety, co najdziwniejsze, są 
bardzo tanie, ponieważ mało kto je kupuje. Korzystając z tego, kupiłem dużo 
rzadkich egzemplarzy, które postaram się opublikować, żywię bowiem wielką 
nadzieję, że rzucą one nowe światło na historię pierwotnych Etrusków. Wydaję 
obecnie tutaj Supplement do mych Recherches historiąues sur la ville de Tium, w 
których zamieszczam pięć nieznanych monet. 28 bm. zakończyłem druk (wszystkiego 
stu egzemplarzy), z których wyślę Ci niezwłocznie dwa egzemplarze —jeden dla 
Ciebie, drugi dla British Museum, które ogromnie cenię i szanuję.
Pytałeś mnie o ks. Was[yla] Andriejewicza [Dołgorukowa]. Półtora miesiąca temu 
otrzymałem wiadomość o jego przyjeździe do Florencji na spotkanie ze swą kuzynką 
hrabiną Osten-Sacken (żoną pierwszego sekretarza ambasady i wdową po księciu 
Michfale] Aleks[andrze] Golicynie, który tak tanio kupił ode mnie białe kruki z 
biblioteki hrabiego Razumowskiego, a którą widziałem ostatni raz w Moskwie w 
roku 1864) oraz polecenie przybycia do niego i przesłania za jego pośrednictwem 
jakichś rzadkich okazów, które nie bardzo wypada wysyłać pocztą, jak na przykład 
album włoskich karykatur na Rosję itp. 20 marca przyjechał książę. Zostałem 
przyjęty w pałacu Wielkiej Księżny Marii Nikołajewny w San Donato. Przyjął mnie 
bardzo życzliwie, następnie spacerowałem z nim razem po Florencji. Po wyjściu z 
cerkwi rosyjskiej zostałem przedstawiony Sackenowi, z którym miałem polecenie 
nie spotykać się, nie wiem zresztą dlaczego. Książę słusznie zauważył, że Sacken 
jest człowiekiem, na którego można liczyć i przed którym nie należy mieć 
tajemnic. Sacken natychmiast poznał mnie (utrzymywałem z nim stosunki w Turynie 
w roku 1864) i zaproponował mi wszelkiego rodzaju usługi, pytając równocześnie, 
dlaczego nie powiadomiłem go o moim pobycie we Florencji; mimo wszystko, zgodnie 
z wolą ojców nie uważam za potrzebne chodzić do niego i być w jakiejkolwiek 
formie zobowiązanym ambasadzie, miałem możność niejednokrotnie przekonać się o 
tym. Przekazałem księciu
paczkę dla naszych i 30 marca nowego stylu odprowadziłem go do kolei żelaznej, 
którą udawał się do Wiednia, skąd wraca natychmiast do Petersburga. Podzielam 
najzupełniej Twoją opinię o tym dostojniku: człowieka lepszego, bardziej 
życzliwego aniżeli książę nie spotkałem wśród magnatów rosyjskich.
Z przyjemnością posłałbym Ci kilka grawerowanych kamieni i wiele innych pieczęci 
galwanoplastycznych, które zebrałem w ciągu ostatnich trzech lat, ale nie wiem w 
jaki sposób; przez kogo dostarczyć Ci je. Łatwiej będzie to zrobić, kiedy będę w 
Niemczech.
Wysłałem (8 kwietnia) do p. Rollin et Fenardent 100 franków, ażeby otrzymać od 
niego 12 monet i kilka broszur, i do tej pory nie otrzymuję odpowiedzi, co w 
dużej mierze wstrzymuje druk mojej książki, gdyż czekałem, by mi przysłał jedną 
monetę z Tium (którą opisał w swym katalogu greckim pod nr 4580), która winna 
znaleźć się w mojej książce. Będzie mi bardzo miło otrzymać od Ciebie katalog z 
cenami, mam nadzieję znaleźć w nim wiele dla mej kolekcji, toteż, jeśli chcesz 
mi sprawie przyjemność, przyślij mi je najbliższą pocztą razem z wszelkiego 
rodzaju poszczególnymi rysunkami monet do mojego albumu numizmatycznego, którego 
zakres zamierzam znacznie rozszerzyć. Jeżeli masz podwójne egzemplarze «Bulletin 
du numismate public» par Henri Hoffman za rok bieżący — przyślij mi
je.
Tysiączne dzięki za rysunek medalu Dioklecjana. Jest to, jak się to mówi, nummus 
eximiae raritatis, radzę Ci opublikować to. Kiedy otrzymałem go, mimo woli 
przyszło mi na myśl, że istnieje analogia pomiędzy tym medalem i naszym życiem. 
Przeczytaj jego historię — przekonasz się, że mam rację... Niedawno kupiłem 
tutaj medal Otacylii Sewery, na którego odwrocie znajdują się deux tętes en 
regard de Philippe II et Gordien III i napis: Pietas Augustorum III et II Cos. 
Wielkość: JEn.
Kupiłem jeszcze medal Konstantego Wielkiego VBBS Roma, którego cena według 
Cohena wynosi 150 franków. Rysunek załączam.
Dowiedz się w British Museum lub w High Market 27 o następującą rzecz: czy nie 
ma u nich monety (rysunek w przybliżeniu załączam pod nr 2) Kajusa Kaliguli z 
kontramarką Attyli, który posiada nieocenioną wartość historyczną, oraz czy nie 
mają monety (nr 3) z głową Jupitera, a na stronie odwrotnej trójnożek i napis 
zaczynający się tak: 0ANA ...TAN. Zupełnie nieznana i świadcząca o istnieniu 
jakiegoś miasteczka [...]"
29 Pomyłka. Statut uzyskał 508 głosów.
30 Bałaszewicz przepisał najzwyczajniej część wydrukowanego w „Głosie Wolnym" z 
10 listopada 1867 i wydanego w 1868 r. w Paryżu (jako odbitka z „Głosu Wolnego") 
opracowania Petyona Wyjątek z Pamiętnika ob. Eustachego Petyona w odpowiedzi na 
„ Wstęp do dziejów 1863 roku"p. Agatona Cillera.
31 Bronisław Gruczyński był sekretarzem Komisji Organicznej Towarzystwa
Demokratycznego (Mierosławskiego). Dla techniki raportów Bałaszewicza 
charakterystyczna jest informacja o Gruczyńskim. 16 października 1867 wygłosił 
Gruczyński mowę żałobną nad grobem Marka Malewskiego, 10 listopada podał ją 
„Głos Wolny" — w ślad za tymi publikacjami informacja Bałaszewicza o nim. 32 W 
1866 roku ogłosił Jarosław Dąbrowski list otwarty do posła na sejm galicyjski 
Leszka hr. Dunin-Borkowskiego, w którym protestował przeciwko odmawianiu Rusinom 
galicyjskim prawa do samodzielności. W listopadzie 1867 Dąbrowski wywołał 
rzeczywiście burzę swoim Listem otwartym w sprawie ukraińskiej, skierowanym „Do 
obywatela Bednarczyka i jego politycznych przyjaciół", w którym wypowiadał, 
podobnie jak Hercen, pogląd, iż należy Rusinom pozostawić prawo wyboru drogi 
rozwoju politycznego: z Rosją, Polską, lub też samodzielnej państwowości. 
Jarosław Dąbrowski był zupełnie osamotniony. Komitet Reprezentacyjny, a nawet 
Walery Wróblewski wystąpili przeciw niemu. 26 listopada Dąbrowski zrezygnował z 
uczestnictwa w przyszłym składzie Komitetu Reprezentacyjnego.
1868
1 CGAOR, Moskwa, zespół 109, inwentarz II, wolumin 564.
2 Jest to urywek z ogłoszonych w „Głosie Wolnym" z 10 listopada 1867 r., s. 641— 
642, a później wydanych jako przedruk w Paryżu wspomnień Wyjątek z Pamiętnika 
ob. Eustachego Petyona w odpowiedzi na „ Wstęp do dziejów 1863 roku"p. Agatona 
Gillera.
3 Mowa tu o Ognisku Republikańskim Polskim. Ognisko Rewolucyjne Polskie założył 
Bulewski w 1864 roku.
4 Program Ogniska Republikańskiego Polskiego ogłoszono 12 września 1867 r. 
Podpisali go Bulewski i Bosak.
5 Zjednoczenia Emigracji Polskiej.
6 Kandydatami byli także Edmund Korabiewicz i Władysław Nowosielski.
7 Największą ilość głosów otrzymali: Wróblewski — 634, Jarmund — 558, Dąbrowski 
— 453.
8 W sensie organizatorów uroczystości stulecia konfederacji barskiej.
9 Poznańskiego.
10 Prawdopodobnie Władysław.
11 W raporcie z 10 marca 1868 r. Bałaszewicz podaje za „Głosem Wolnym" z 1 marca 
1868 r., że zmarły 22 lutego 1868 Alojzy Krasiński był adiutantem Wysockiego.
12 Rezolucja na raporcie: „Dać znać baronowi Friderichsowi."
13 Przemówienie wygłoszone w Towarzystwie Historycznym Polskim w Londynie 
wywołało w odpowiedzi polemiczny artykuł w „Głosie Wolnym" z 10 maja 1868 r. 
oraz list do redakcji Hauke-Bosaka, atakujący w tymże numerze Władysława 
Czartoryskiego za jego proaustriackie stanowisko.
14 Mowa o utworzeniu Towarzystwa Narodowo-Demokratycznego we Lwowie. Pierwsze 
zgromadzenie odbyło się we Lwowie 24 maja. Zagaił je historyk Henryk Schmitt, 
przewodniczył Franciszek Smolka. Do zarządu Wydziału weszli: Smolka, Schmitt, 
adwokat Czemeryński, literaci Karol Widmann i Tadeusz Romanowicz, stolarz 
Wincenty Żak, dr praw Juliusz Popiel, lekarz Wołek, propinator żydowski Berger 
oraz redaktor „Dziennika Lwowskiego" Karol Groman. Prezesem Towarzystwa został 
wybrany Franciszek Smolka.
15 Program i porządek zgromadzenia prawie dosłownie przepisane z „Głosu Wolnego" 
z 31 maja 1868 r. „Głos Wolny" podaje jednak liczbę 112 członków. W nrze z 10 
sierpnia 1868 r. pisano natomiast o przystąpieniu do Towarzystwa zaledwie 
kilkunastu osób.
16 „Głos Wolny" nr 179 z 20 czerwca 1868 r. w artykule Ksiądz Mikoszewski 
atakował go za samowolne rozporządzenie bezprawnie zebranymi funduszami: „Żyje z 
nich okazale, a nawet nieprzyzwoicie."
17 Szulcowi.
18 Pomnik, odsłonięty w Raperswilu 10 sierpnia 1868 r. dla uwiecznienia pamięci 
stuletniej walki zbrojnej Polski.
19 Rewolucji 1788 r.
20 Rewolucja w Hiszpanii obaliła w 1868 r. rządy Izabeli, która utraciła tron. 
Dopiero w 1873 r. monarchiści hiszpańscy powołali na tron Alfonsa II.
21 Emigrant polski, major wojsk Stanów Zjednoczonych, a później generał 
konfederacji, zarządzający masą spadkowa po Kościuszce.
22 Bałaszewicz przytacza tu przepisany z „Głosu Wolnego" z 20 października 1868 
r. list prezesa komitetu brukselskiego Zjednoczenia, Erazma Malinowskiego, 
wzywający Mierosławskiego do szczegółowego sprawozdania z otrzymanych od 
Aleksandra Guttry'ego w czasie powstania 300 000 franków.
23 Józefat Bolesław Ostrowski, słynny na emigracji I.B. (Ibuś).
24 Rankiem 28 listopada 1868 r. ks. E. Podolski odprawił mszę za poległych w 
obronie ojczyzny, a wieczorem tegoż dnia odbyło się zebranie w hotelu 
Grzeszkowskiego. „Głos Wolny" pisze o licznym zebraniu.
1869
1 CGAOR, Moskwa, zespół 109, inwentarz II, wolumin 565.
2 Sklep tytoniowy Michalskiego był przez kilkadziesiąt lat punktem zbornym dla 
emigrantów londyńskich i przejeżdżających rodaków. Jego właściciel cieszył się 
szacunkiem ogółu emigrantów.
3 Podane za „Głosem Wolnym" z 20 lutego 1869 r.
4 „Głos Wolny" wydrukował 28 lutego 1869 r. odezwę Hauke-Bosaka, datowaną 21 
lutego 1869 r., oraz jego list do Sekcji Ogniska Republikańskiego Polskiego w 
Bazylei w tej sprawie.
5 Odezwę podpisali: Ludwik Nabielak, Karol Ruprecht, Agaton Giller, Mikołaj 
Akielewicz, Kazimierz Szulc, Józef Żuliński. Bałaszewicz-Potocki podaje tylko 
Akielewicza, gdyż ten podpisał list do redakcji „Głosu Wolnego" o umieszczenie 
załączonej odezwy w sprawie medali. („Głos Wolny" z 28 lutego 1869 r.)
6 Adres emigrantów polskich wręczony szwajcarskiemu konsulowi generalnemu w New 
Yorku, p. Hitz.
7 W Kaplicy Polskiej w Londynie.
8 „Głos Wolny" opublikował 21 kwietnia 1869 r. odpowiedź Mierosławskiego na atak 
Zygmunta Miłkowskiego w „Niepodległości" w nrach 99 i 100.
9 Członek Centralnej Gminy Londyńskiej.
10 Raport oparty całkowicie na artykule Sprawy Zjednoczenia, który się ukazał w 
„Głosie Wolnym" w 1869 r. w nrach 212 i 213.
11 Słynna sprawa Barbary Ubryk.
12 Kongres Ligi Międzynarodowej Pokoju i Wolności, założonej w 1867 roku.
13 „Rzeczpospolita Polska" ukazywała się od 2 sierpnia 1869 do 1 sierpnia 1870 
r. i była uważana za organ „czerwonego radykalizmu".
14 Bałaszewicz-Potocki pisze tu o oo. zmartwychwstańcach.
15 Prawdopodobnie mieszkający wówczas w Londynie Henryk Krasiński.
16 W rzeczywistości chodzi o wybór listów politycznych Franciszka Smolki w 
przekładzie francuskim.
17 Zebranie odbyło się w wynajętej sali Cleveland Hali przy Fitzroy Sąuare. 
Przyjęto dwie rezolucje zgłoszone przez J. M. Wereckiego, o wzmacnianiu jedności 
narodowej, i Żabickiego, popartą przez Jana Kryńskiego, wzywającą narody Europy 
zachodniej do podania ręki narodowi polskiemu. („Głos Wolny" z 10 grudnia 1869 
r.)
18 Mowa o składkowej kolacji.
19 Przepisane z „Głosu Wolnego" z 20 listopada 1869 r.
1870
1 CGAOR, Moskwa, zespół 109, inwentarz II, wolumin 566.
2 Chodzi o powstałe we Lwowie w 1868 roku Towarzystwo Narodowo-De-mokratyczne 
pod przewodnictwem Franciszka Smolki.
3 Mowa o Muzeum Raperswilskim, założonym i otwartym przez Władysława Platera w 
1870 roku pod nazwą Muzeum Narodowego Polskiego, gromadzącym przede wszystkim 
zbiory emigracji polskiej.
4 Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół" utworzone zostało we Lwowie w 1867 
roku jako stowarzyszenie gimnastyczne i społeczno-wychowawcze.
5 W końcu 1869 roku powstało w Krakowie demokratyczne „Koło Polityczne", którego 
jednym z założycieli był Alfred Szczepański.
6 Zwalczające się koterie rosyjskie w Wilnie: byłego wileńskiego generał-
-gubernatora Kaufinana i jego następcy Potapowa, są tu ukazane raczej wiernie.
7 Michał Katkow, od 1863 roku redaktor i dzierżawca „Moskowskich Wie-domosti", 
wydawał wraz z Piotrem Deontiewem „Russkij Wiestnik". Oba te pisma 
reprezentowały reakcyjny nacjonalizm i skrajny monarchizm. Gazeta Andrieja 
Krajewskiego „Gołos" (1863—1864) i „Otieczestwiennyje Zapiski" (1839— 1867), 
miesięcznik literacko-polityczny również w latach, gdy ich redaktorem był 
Krajewski, reprezentowały kierunek umiarkowanie liberalny.
8 „Wiest"' — pismo polityczno-literackie wydawane w Petersburgu w latach 1863— 
1870 przez W. Skariatina i N. Jumatowa; „Nowoje Wriemia" — petersburska gazeta 
ukazująca się w latach 1868—1917; do 1876 roku reprezentowała kierunek 
umiarkowanie liberalny. 9 Wybitny emigrant rosyjski Piotr Dołgorukow zapisał w 
1868 roku w testamencie polskiemu emigrantowi i bliskiemu współpracownikowi 
Hercena, księgarzowi Stanisławowi Tchórzewskiemu, swoje archiwum notatek i 
znaczną sumę pieniędzy, zobowiązując go do ich opublikowania.
10 po 1867 roku rozpoczęły się coraz bardziej ożywione próby doprowadzenia do 
porozumienia polsko-ruskiego w Galicji. Nie znalazłem jednak potwierdzenia 
utworzenia wspomnianego Stowarzyszenia dla Zjednoczenia Rusinów i Polaków.
11 Władysław Czartoryski i jego najbliżsi współpracownicy: Wyziński, Klaczko i 
Jordan, utrzymywali żywy kontakt z austriackim ministrem spraw zagranicznych do 
końca 1870 roku.
11 Bałaszewicz-Potocki wykorzystał w tym doniesieniu, tyczącym się aresztowania 
Jarosława Dąbrowskiego, korespondencję „Głosu Wolnego" z 15 I 1870, którą tu 
przytaczamy:
„Aresztowania Wychodźców Polskich w Paryżu.
Już od dwóch miesięcy toczy się śledztwo w Paryżu przeciwko oskarżonym o udział 
w fałszowaniu rubli moskiewskich. Nie wspominaliśmy o tym smutnym wypadku, gdyż 
uważaliśmy za rzecz właściwą doczekać się wyroku sądowego, nim powiemy słowo 
nasze i o samym postępku i o winnych, jeżeli się tacy na zgrozę naszego 
polskiego sumienia okażą. Dziś przerywamy milczenie dla dwóch powodów: najprzód, 
że już o tym procesie dzienniki zagraniczne wspomniały, po wtóre, że o nim 
najdziwaczniejsze krążą wieści, które wyświecić i sprostować jest naszym 
obowiązkiem.
Nie pierwszy to raz znosić musimy podobnego rodzaju ciosy zadane uczciwości 
narodowej. Dzieje ostatnich kilku lat emigracyjnych złożyły nam już dowody 
smutnego zniżenia pojęć i uczuć moralności u ludzi, którzy w szkole moskiewskiej 
skazili swe serce i rozum, a nie mieli czasu zaczerpnąć w społeczeństwie polskim 
zasad cechujących prawdziwą godność Polaka. Tą rażą jednak podejrzenie padło na 
człowieka znanego ze swej zacności, na człowieka, który poświęceniem, energią i 
zasługami
w pracach patriotycznych zarobił sobie na powszechny szacunek w kraju i w 
emigracji. Jarosław Dąbrowski nie mógł należeć i nie należał do fałszerzy rubli 
moskiewskich. Kto tyle, co on, wycierpiał za ojczyznę kto tyle, co on, złożył 
dowodów gotowości służenia jej uczciwie, a więc pożytecznie, ten nie mógł 
umaczać ręki w zbrodniczym czynie i splamić dobre imię swoje w zetknięciu z 
ludźmi, których słuszna pogarda gniecie. Szeroko w carstwie moskiewskim 
rozkrzewiona doktryna osłabienia caratu fałszowaniem rubli jest tylko nędzną 
pokrywką zwyczajnej kradzieży, gdyż fałszerz sięga przede wszystkim do prywatnej 
kieszeni i szkodzi nie rządowi, który się ma na ostrożności, ale prywatnej 
osobie, która dobrodusznie, bez podejrzenia pada ofiarą oszustwa. Rząd 
moskiewski bacznie pilnuje swojej kasy i zna dokładnie wszystkie znamiona 
fałszywych papierów, a jeśli się uda oszustwu podejść jakiegoś urzędnika 
kasowego, to ten, dla uniknienia odpowiedzialności odbija się na prywatnej 
kieszeni, tak że zawsze fałszerze nie rząd, ale prywatne osoby okradają. Polacy 
pod zaborem moskiewskim żyć zmuszeni najlepiej wiedzą, jaką ciężką plagą są dla 
nich fałszywe ruble, których liczba coraz większe rozmiary przybiera. Polak też, 
godzien tego zaszczytnego nazwiska, jeżeli nie przez wrodzone mu uczucie 
moralności, to przez wzgląd, iż tym sposobem mógłby się przyczynić do 
powiększenia nędzy swoich rodaków, z pogardą odepchnąć musi wszelką myśl 
wspólnictwa z fałszerzami pieniędzy, choćby moskiewskich. W dawniejszych 
sprawach podobnego rodzaju występowała teoria dziwnego patriotyzmu, która 
fałszerzy rozgrzeszała celem zdobywania pieniędzy na prace ogólne dobro ojczyzny 
mające na względzie. Ale i tę teorię uważamy za prosty wybieg, za maskę zbrodni. 
Patriotyzm polski, zrozumiany sumieniem polskim, brzydzi się zasadą jezuicką, 
jakoby cel uświęcał środki. Środki zbrodnicze w skutkach swych zbrodniczymi być 
i czy wcześniej, czy później zasłużoną karę otrzymać muszą. Żadne działanie 
zbiorowe nie może przyjąć za środek swoich prac fałszowania monety, gdyż tym 
sposobem dałoby świadectwo swojej niemoralności i własnymi rękami grób by sobie 
wykopało. Gdyby się zaś znalazł jakiś pojedynczy szaleniec, który w 
zarozumiałości swej chciał iść wbrew jednomyślnej pod tym względem opinii 
publicznej, to najprzód nigdy by się nie uwolnił od zarzutu, iż prywatny, a nie 
publiczny interes nim powodował, a po wtóre, używając do swoich planów ludzi 
wątpliwej moralności, nie związanych tymi szlachetnymi i wzniosłymi zasadami, 
które człowieka do wielkich czynów pobudzają, prędko by wpadł we własne sidła, 
znalazłby koło siebie judaszów, a przed sobą miałby z jednej strony czujność 
słusznie surowego prawa, a z drugiej pogardę publiczną.
Wszystkie te względy są dla nas przekonywającym dowodem, że w procesie 
wytoczonym ob. Jarosławowi Dąbrowskiemu o co innego idzie, jak o udział w 
fałszowaniu rubli. Ale o co? Na to pytanie nie jesteśmy w stanie odpowiedzieć. 
Przyszłość dopiero odkryje tę tajemnicę. Domy-
słów nie brakuje, a ci, co dobrze znają podziemne machinacje Moskwy, nie bez 
słuszności przypuszczają, że cała ta sprawa ukuta w Petersburgu, a potem 
przeniesiona do ambasady moskiewskiej w Paryżu, nie ma innego celu, jak 
osławienie imienia polskiego za granicą. Miejmy się więc na baczności, nie 
wydawajmy przedwczesnych wyroków i ufajmy, że sądownictwo francuskie nie zezwoli 
nigdy, ażeby gościnność bratniego narodu zamieniła się w narzędzie 
prześladowania pod pozorem szukania zbrodni.
Dotąd oprócz J. Dąbrowskiego aresztowano kilku innych emigrantów w Paryżu i na 
prowincji mieszkających. Dwóch wypuszczono z więzienia. Jednemu zabrano w domu 
papiery i takowe do sądu odesłano. W jakim jednak cała ta sprawa pozostaje 
stanie, czy prędko osądzoną będzie, nie wiadomo jeszcze, wszakże nadzwyczajna 
przewloką, jakiej doznaje, trudna jest do pojęcia."
13 Ocena wrażenia po śmierci Hercena w środowisku polskim odpowiada prawdzie. 
Kraszewski podawał w „Tygodniu" (nr 5 z 30 I 1870, s. 51): „Pogrzeb Hercena na 
Pere-Lachaise. Półtorasta osób może. 3—4 Polaków, między innymi redaktor 
«Niepodległości» Tokarzewicz. Rosjan mało. Francuzów mało znaczniejszych, z 
wyjątkiem Henri Martina i E. Arago." W numerze 7 „Tygodnia" znajdujemy 
wyjaśnienie Tokarzewicza, że „za trumną Hercena było 11 Polaków". A przecież 
pogrzeb odbył się w Paryżu, gdzie była wówczas bardzo liczna emigracja polska. 
„Głos Wolny" dając następującą charakterystykę Hercena: „był to bardzo rzadki w 
człowieczeństwie moskiewskim fenomen zacności obywatelskiej [...]", zarzuca mu 
jednak zaborczy rewolucjonizm. „Płakał nad nieszczęściem Polski, lecz jej praw 
do zupełnej niepodległości nie uznawał [...] Nie do nas należy sądzić, jaki 
wpływ wywarły jego długoletnie prace w społeczeństwie moskiewskim, to pewna, że 
w ostatnich latach imię jego ucichło, nihilizm poszedł dalej i zagłuszył swojego 
inicjatora." Jedynie „Rzeczpospolita Polska" Ludwika Bulewskiego (nr 7 z 1 II 
1870, s. 56) składała pełny hołd Hercenowi pisząc: „Aleksander Hercen — emigrant 
moskiewski, redaktor «Kołokoła», autor wielu pism rewolucyjnych o Moskwie w 
rozmaitych językach, umarł w Paryżu 21 11870. Ten zgon za wczesny wielkiego i 
niezmordowanego pisarza zasmucił głęboko wszystkich demokratów i rewolucjonistów 
Moskwy, Polski, Słowiańszczyzny, i całego ucywilizowanego postępowego świata."
14 Autor wykorzystał notatkę „Głosu Wolnego" (z 15 I 1870) w sprawie likwidacji 
miasteczek w Królestwie Polskim. Pismo podawało jako motywację tej decyzji 
„zaciekłość postanowienia zmoskwiczenia kraju, która mieszkańców polskich 
miasteczek poczytuje za najruchliwszą część ludności polskiej".
15 Czerkasow to po prostu Nieczajew. Termin spisku miał być wyznaczony na 19 
lutego 1869 roku, plan ten jednak zawiódł, i wybuch nie doszedł do skutku. 
Iwanów nie odkrył celu spisku i nie wydał, jak pisze Bała-
szewicz-Potocki, wielu osób. Wyrażał tylko opozycyjny pogląd i za to został z 
rozkazu Nieczajewa zamordowany. Całość raportu zaczerpnięta z doniesienia „Głosu 
Wolnego" (z 15 11870).
16 „Narodnaja Rasprawa" [„Zemsta Ludu"] — pismo wydawane w Genewie w końcu 1869 
roku przez Nieczajewa. W redagowaniu pierwszego numeru uczestniczył również M. 
Bakunin.
17 Wiadomość o projektach kolonizacji Wirginii w Stanach Zjednoczonych przez 
Polaków, organizowanej przez Józefa Smolińskiego, zaczerpnął Bałaszewicz-Potocki 
również z „Głosu Wolnego" (z 15 I 1870). Przeciwko tym planom wypowiadała się 
jednomyślnie cała polska prasa emigracyjna, zarówno „Ojczyzna", jak 
„Rzeczpospolita Polska" i „Głos Wolny", tym bardziej że organizator tej akcji, 
Józef Smoliński, skompromitował się w 1864 r. układami prowadzonymi w imieniu 
wychodźstwa polskiego z rządem skonfederowanych Stanów Ameryki. „Głos Wolny" 
atakował Smolińskiego za propagowanie emigracji do Ameryki już nie tylko wśród 
politycznych wychodźców, „którzy kolonizację zawsze uważali za szkodliwą dla 
sprawy narodowej, [...] ale za rozszerzenie jej na emigrantów dobrowolnych, 
opuszczających kraj dla poprawienia swojego losu [...] Zbrodnią jest wywabiać 
kłamliwymi obietnicami ludność polską z prowincji, które zaborcy starają się 
albo zgermanizować, albo zmoskwiczyć."
18 Patrz przyp. 3.
19 J. M. Zaleski reklamował w „Głosie Wolnym" swój hotel w New Yorku, obiecując 
nowym emigrantom pomoc w pierwszym okresie ich pobytu w Ameryce. Stąd też wzięła 
się informacja o Zaleskim przekazana przez Potockiego.
20 Wiadomość o grożącym ze strony katkowców spisku na cesarza była w całości 
wymyślona.
21 Gmina Centralna Londyńska — Gmina Zjednoczenia Emigracji Polskiej, istniejąca 
w latach 1866—1870. Powstała ona w oparciu o dawnych członków Towarzystwa 
Demokratycznego Polskiego. Przystępując do Zjednoczenia emigracja londyńska 
czyniła to często na znak protestu przeciwko partykularnej, pozbawionej 
jakiegokolwiek nowego programu polityce Mierosławskiego. Gmina Centralna 
Londyńska liczyła około 30—40 członków. Do jej czołowych działaczy należeli: 
Oborski, Kryński, Jan Tolkemit, Józef Michał Werecki i Antoni Żabicki. Ten 
ostatni utrzymywał żywe kontakty z Komitetem Reprezentacyjnym Zjednoczenia w 
Paryżu, m. in. ze Stanisławem Jarmundem i Jarosławem Dąbrowskim. Gmina Centralna 
Londyńska dawała wyraz swoim poglądom w „Głosie Wolnym" (1863—1870). Z 
istniejących dokumentów należy wnioskować, że przy pośrednictwie m. in. 
Bobczyńskiego i Żabickiego przystąpiła ona w charakterze afiliowanego 
stowarzyszenia do I Międzynarodówki, w każdym razie jej skład osobowy dość 
wyraźnie pokrywa się ze składem polskiej sekcji I Międzynarodówki w latach 
sześćdziesiątych.
22 Ognisko Republikańskie Polskie (1864—1870) — niewielka radykalna organizacja 
emigracyjna o charakterze ściśle spiskowym, założona w 1864 roku przez L. 
Bulewskiego i Ignacego Chmieleńskiego przy Komitecie Centralnym Demokracji 
Europejskiej w porozumieniu z G. Mazzinim, G. Garibaldim, A. Ledru-Rollinem. 
Początkowo organizacja nosiła nazwę Ognisko Rewolucyjne Polskie, w 1867 roku 
zmieniła nazwę na Ognisko Republikańskie Polskie, mianujące się Wydziałem 
Polskim przy Sojuszu Republikańskim Powszechnym Mazziniego. W latach 1867—1868 
na czele ORP wespół z Bulewskim stał gen. Hauke-Bosak. Na skutek sporów 
osobistych z Bulewskim Hauke-Bosak usunął się na początku 1869 roku z ORP. 
Raziły go mistyfikacje i zmyślenia, przy pomocy których Bulewski reklamował 
swoją działalność. Hauke-Bosak miał też zastrzeżenia do programowego postulatu 
ORP o oddaniu całej ziemi we władanie ludu. Program ORP zakładał odrodzenie 
Polski jako republiki federacyjnej, opartej o wszechwładzę ludu, z pełnią swobód 
demokratycznych. M. in. członkowie ORP domagali się całkowitej wolności zebrań, 
druku, kształcenia publicznego, obowiązkowego i bezpłatnego nauczania, 
likwidacji stałej armii, wysuwali postulat federacji słowiańskiej. Organem ORP 
było pismo „Rzeczpospolita Polska" (2 VIII 1869 — 1 VIII 1870). Organizacja 
rozpadła się po wybuchu wojny 1870 roku.
23 Antagonizm między L. Bulewskim o poglądach radykalno-demokratycznych a L. 
Mierosławskim datował się jeszcze z czasów Towarzystwa Demokratycznego 
Polskiego. Po 1863 roku L. Bulewski i jego teść L. Zienkowicz na łamach swoich 
pism, „Ogniska" i „Rzeczypospolitej Polskiej", oraz w drukach ulotnych poddawali 
krytyce zarówno „politykę personalną" Mierosławskiego (m. in. jego bezpodstawne 
ataki na J. Carda-Ćwierczakiewicza), jak i pozbawiony haseł społecznych program 
Mierosławskiego i jego zwolenników. Echa tych polemik często można znaleźć na 
łamach „Głosu Wolnego".
24 Patrz przyp. 13.
25 Kontakty Polaków z Nieczajewem były raczej niezbyt ścisłe. W ostatnich latach 
życia Hercena urwał się właściwie związek emigracji rosyjskiej z polską. W 
czasie powstania naturalni sojusznicy rozeszli się ideowo w okresie depresji po 
upadłym powstaniu. Wyjątki od tej reguły powszechnej były nieliczne.
26 Spisek na życie Napoleona w lutym 1870 roku był raczej zmyśleniem bądź 
prowokacją.
27 „Głos Wolny" podawał w artykule z 10 marca 1870, s. 959, liczbę członków 
Zjednoczenia na 1500. W tym wypadku ma rację Bałaszewicz-Potocki. Powstała w 
1866 r. radykalna najaktywniejsza i najliczniejsza organizacja emigracji 
postyczniowej Zjednoczenie Emigracji Polskiej rzeczywiście kończyła w 1870 roku 
swoje istnienie.
28 Mowa tu o Aliansie Republikańskim, założonym przez Mazziniego w 1866 roku.
29 Private inąuiry — prywatny detektyw.
30 Mazas — słynne więzienie polityczne we Francji.
31 Bałaszewicz-Potocki podaje mylnie skład zarządu i Rady Generalnej I 
Międzynarodówki. Plącze on I Międzynarodówkę z Międzynarodową Ligą Pokoju i 
Wolności, którą również nazywa „Internationale". Podaje więc nazwiska działaczy, 
którzy nie wchodzili w skład władz faktycznej Międzynarodówki, jak np. Hauke, 
Mierosławski, Mazzini, oraz innych francuskich i włoskich emigrantów 
republikańskich. Skład Rady Generalnej I Międzynarodówki w maju 1870 r. był 
następujący: R. Applegarth K. Marks, E. Dupont, A. Serrailler, H. Jung, G. 
Ajassa, J. Cohn, G. Harris, B. Lucraft, Th. Mottershead, G. Bora, J. Hales, W. 
Hales, Fr. Lessner, G. Milner, Ch. Murray, J. Riihl, W. Townshend, J. Weston, J. 
G. Eccarius, M. Boon, Fr. Bradnick, G. Odger, W. Stepney Cowell, J. Parnell, K. 
Pfander, J. Shepherd, Schmutz, Stoll.
32 W plebiscycie ogłoszonym przez Napoleona III 7 500 000 obywateli francuskich 
wypowiedziało się za instytucją cesarstwa, 1 500 000 przeciwko niej.
33 Patrz przyp. 11.
34 Patrz przyp. 31.
35 Paryski „Figaro" ogłosił 7 sierpnia 1870 roku list Polaków, emigrantów we 
Francji, do ministra wojny Francji: „Wobec ostatnich wiadomości i ogłoszenia 
stolicy w stanie oblężenia, my, wychodźcy polscy, jako przysposobieni synowie 
Francji, w imieniu znacznej części naszych współziomków przychodzimy oddać się 
pod rozporządzenie Pana Ministra Wojny. Niech nam będzie wolno przypomnieć 
JWPanu, że 16 lipca (nazajutrz po ogłoszeniu wojny) zrobiliśmy podanie do 
Cesarza, prosząc o upoważnienie do formowania pułku jazdy cudzoziemskiej, i że w 
odpowiedzi Pan Generał Wolff 25 lipca kazał nam czekać. Pozwalamy sobie odwołać 
się do przemawiających za nami dawnych czasów, w których walczyliśmy zawsze obok 
Francuzów. Przy naszym doświadczeniu wojskowym będziemy mogli oddać istotne 
usługi. Spodziewamy się więc, Panie Ministrze, że będziesz nareszcie łaskaw 
przyjąć nasze służby."
36 Zaproszenie to brzmiało, jak następuje:
„Publiczne Zgromadzenie Emigracji Polskiej w Domu «White Horse Tavern», 
Theobald's Road, Holborn.
Wskutek decyzji Zgromadzonej Emigracji na dniu 24, bm. zapraszam niniejszym 
rodaków w Londynie na zgromadzenie przyszłej niedzieli, 31 lipca br., o godzinie 
7 wieczorem — celem rozbioru poczynionych wniosków.
M. Koziełł
Londyn, 26 lipca 1870."
37 Chalons sur Marne zostało zajęte przez wojska niemieckie 22 sierpnia 1870.
38 „Francs-tireurs" (wolni strzelcy) — żołnierze formacji ochotniczych typu 
partyzanckiego, biorący udział w wojnie francusko-pruskiej 1870—1871. 39 Rząd 
francuski nie chciał w obawie przed rozdrażnieniem Rosji dopuścić do utworzenia 
formacji czysto polskiej. Polacy mogli walczyć w ochotni czej armii południa pod 
dowództwem Garibaldiego.
40 „The Evening Standard" — wieczorne pismo londyńskie, subwencjonowane przez 
rząd francuski.
41 Montmedy kapitułowało 13 grudnia 1870 roku.
42 Utworzenie takiego korpusu proponował także Jarosław Dąbrowski, który w 
memoriale do Rządu Obrony Narodowej pisał: „W obecnej chwili cała przestrzeń 
pomiędzy Belgią, Renem i masą wojsk nieprzyjacielskich mogłaby bez przeszkody 
być przebieganą przez partyzantów. W razie spodziewanego wreszcie oblężenia 
Paryża ich działalność powinna zapewnić stolicy komunikację z prowincjami 
leżącymi na południu i na południo-wschodzie, nim w odwrocie za Ren będą się 
mogli stać [partyzanci] strasznymi dla Prusaków. Emigracja polska przedstawia 
dla Francji doskonałe żywioły dla stworzenia takiego korpusu partyzantów: dobrzy 
jeźdźcy, przyzwyczajeni do wojny, zasadzek i niespodzianek, znający po większej 
części język niemiecki, Polacy uekwipowani jak spahowie, wsadzeni na konie 
afrykańskie, daliby się zabijać za Rzeczpospolitą Francuską. Niżej podpisany, 
były kapitan sztabu armii moskiewskiej, doświadczony przez 5 lat wojen na 
Kaukazie, organizator sił zbrojnych Rządu Narodowego w Warszawie, przedstawiwszy 
te uwagi, ma zaszczyt upraszać o pozwolenie sformowania korpusu polskiego 
partyzantów, eklererów, dla służenia Rzeczypospolitej Francuskiej.
Jarosław Dąbrowski" (Jarosław Dąbrowski, Listy, Warszawa 1960, s. 13.)
43 Dokument ten brzmiał następująco:
„Komisja Emigracji Polskiej w Londynie Do Emigracji w Kraju. Obywatele!
Emigracja polska w Londynie na Ogólnym Zgromadzeniu swoim 4 września 1870 r. i 
już po kilkorazowych poprzednio zebraniach wybrała ze swego łona Komisję.
Komisja przy ukonstytuowaniu się swoim dwa naznaczyła cele swojego bytu, a 
mianowicie: Pierwszy: polityczny; Drugi: wzajemnej Bratniej Pomocy.
Pod względem politycznym Komisja stanowi Biuro Korespondencyjne mające 
dostarczać dziennikarstwu angielskiemu wiadomości politycznych podczas obecnej 
wojny, a dotyczących Polski i innych krajów słowiańskich, usposabiając tym 
sposobem opinię publiczną tutejszego kraju na czas nieuniknionego podniesienia 
kwestii polskiej w następstwach toczącej się obecnie franko-pruskiej walki.
Pod względem zaś wzajemnej bratniej pomocy Komisja starać się będzie, o ile na 
to jej możność pozwoli, przychodzić w pomoc braciom pozbawionym pracy, 
wynajdując im takową.
Niezależnie od tych dwóch celów obowiązkiem Komisji będzie przyjmować udział lub 
inicjatywę w główniejszych ruchach międzynarodowych — sprawę polską czy to 
pośrednio, czy bezpośrednio na celu mających. Nie zaprzeczycie, obywatele, że w 
ogólnym rozstroju emigracji brak instytucji tak tutaj określonej dawał się czuć 
od dawna, a szczególniej brak jej w Anglii. Nigdy zaś bardziej ten brak 
dokuczliwym się nie wydawał, jak w ogniu dzisiaj rozwijających się wypadków. 
Cała Europa lada chwila stanąć może w ogniu. Walka, prawdopodobnie z Zachodu 
przenieść się może na Wschód, a losy jej stanowczo rozstrzygać się mogą na 
błoniach dawnej Rzeczypospolitej Polskiej. Galicje, ten jedyny zakątek wolnej 
ziemi naszej, może w urąganie powszechnym być pozbawioną wolności słowa i 
wolności ruchów.
W takich przeto okolicznościach, i ponieważ wnosić można, że Anglia najdłużej 
pozostanie neutralną, emigracja polska w Anglii wielkie mieć będzie do 
spełnienia obowiązki w zagranicznej służbie kraju. Sam kraj, a przynajmniej 
dziennikarstwo polskie z takiego na obecne wypadki zapatrując się stanowiska, 
czuje potrzebę i wzywa emigrację do organizacji przez wczesne formowanie biur 
korespondencyjnych. Otóż istniała w tym kierunku próżnia pomiędzy emigracją 
polską w Londynie, którą postanowiliśmy wypełnić. Słabe zdolności i prawie żadne 
zasoby członków Komisji w porównaniu do wysokości prac sobie zakreślonych stoją 
i stać wielu będą na przeszkodzie ku należytemu spełnieniu naszego zadania. Z 
góry przeświadczeni o tej ułomności naszej, jak niemniej świadomi o pobycie w 
Londynie wielu zamożniejszych i zdolniejszych miejsce nasze zająć rodaków, 
staraliśmy się, za pośrednictwem stosownych wezwań i zaprosin do nich 
wystosowanych, do wspólnego z nami działania nakłonić, ofiarując im miejsce nami 
dzisiaj zapełnione. Ci atoli rodacy, albo dla braku czasu, albo też nie 
odczuwając zapewne, o tyle, o ile my, potrzeby i nagłości tak wyżej określonej 
instytucji, udzielili odpowiedź odmową.
Pojmując, jak to już powiedzieliśmy, sprawę inaczej od nich, przyjęliśmy 
inicjatywę z tym zastrzeżeniem przez Ogół Emigracji londyńskiej usankcjonowanym, 
że liczba członków Komisji ograniczeniu nie ulega, że zwiększać się ona może 
stosownie do potrzeby, okoliczności politycznych i chęci nieczynnych dotąd 
członków Ogółu przyjmowania udziału w politycznym życiu. Stąd też pochodzi, że 
program jest tymczasowy, i stanowisko Komisji przechodnie. Tymczasowość nasza 
nie ma określenia, a trwać będzie dopóty, dopóki Ogół Emigracji Polskiej w 
Londynie i Anglii nie uzna potrzeby, za wspólną zgodą i porozumieniem, inną 
przez powszechne wybory postawić reprezentację. Dopóki więc istniejemy i dopóki 
działamy, zapraszamy wszystkich rodaków w kraju i na emigracji
do wspierania instytucji naszej, do przychodzenia nam w pomoc radą, rozumem, 
doświadczeniem i ich zasobami.
Szczególniej upraszamy dziennikarstwo polskie w kraju i za granicą o udzielenie 
nam moralnego poparcia, a polskich literatów i mężów stanu upraszamy o 
komunikowanie nam rozumowanych artykułów odnoszących się do spraw Polski i 
Słowiańszczyzny i najnowszych wiadomości tych stron dotyczących, które by, 
staraniem naszym na język angielski przekładane, w angielskich dziennikach 
ogłaszane były. Niemniej także zwracamy uwagę waszą, Obywatele, na drugi cel 
bytu Komisji, na wzajemną bratnią pomoc. Każden czujący chrześcijański i 
braterski obowiązek przyzna, że haniebnym jest to społeczeństwo, które dozwala 
istnienie w swoim łonie istot ludzkich w nędzy i niedostatku pogrążonych. Takie 
istoty żyją i wegetują w łonie społeczeństwa emigracji polskiej w Londynie. 
Usunąć taki stan rzeczy jest zadaniem Komisji, a w tym celu, zanim inne kroki 
przedsięweźmiemy, odzywamy się do zamożnych rodaków w kraju i emigracji o pomoc 
i składki pieniężne, które pod adresem prezydującego i kasjera Komisji przesłane 
być mają. Ze składek takowych Komisja robić będzie publiczne kwartalne 
sprawozdania, w których nazwiska datkujących, z wymienieniem ilości składki, 
oraz sposób użycia zebranych pieniędzy, czyli wydatki, pomieszczonymi będą. 
Ogłaszanie wszakże nazwisk zależeć jeszcze może od woli datkujących i od 
okoliczności, pod jakimi Ci znajdować się mogą. Kwoty atoli przez nich złożone 
podanymi będą pod literą lub pseudonimem zamiast właściwego ich nazwiska. Tak 
wytłumaczywszy nasze cele i stanowisko i ufni w poparcie rodaków dobrej woli 
rozpoczynamy urzędowanie nasze i łączymy wam Pozdrowienie i Braterstwo
H. Czuk, Dr Kaczorowski, J. Kostecki,
J. Paluszkiewicz, N. Szapira — Członkowie Komisji
J. Rybczyński, prezydujący i kasjer
K. Dąbrowski, sekretarz
P.S. Wszelkie korespondencje polityczne, podania o wsparcia itp. adrewać należy 
pod nazwiskiem sekretarza Hunter Str. Brunsvick Sąuare, London. Zaś wszelkie 
przesyłki pieniężne pod adresem prezydującego i kasjera: 44, Ingester Buildings, 
New St. Goden, London. Londyn 15 września 1870.
[Pieczęć — w otoku napis:] Ogół Emigracji Polskiej w Londynie
[w środku Orzeł i Pogoń]" 44 „Obszczina"—pismo ulotne Nieczajewa wydawane w 
Londynie latem 1870 roku.
45 Dąbrowski nie mógł wyjechać z Lyonu do Tours, gdyż był uwięziony przez władze 
wojskowe paryskie.
46 Antoni Żabicki, wydawca „Głosu Wolnego", wyjechał na stałe do Galicji na 
początku 1871 roku. 47 Patrz Aneks. 48 Prawdopodobnie mowa o
Aleksandrze Radwanie Rybińskim.
49 Liga Republiki Powszechnej związana z Ligą Pokoju i Wolności wydawała w 
Londynie pismo „Les Proscrits" (w języku francuskim). Z Polaków byli w niej 
czynni L. Bulewski i Konrad Dąbrowski.
50 Nazwisko nieczytelne w oryginale.
51 Odezwa ks. Gorczakowa z 31 X 1870 roku stwierdzała — wykorzystując sytuację 
międzynarodową, spowodowaną klęską Francji i przychylną neutralnością Niemiec — 
że rząd rosyjski nie będzie honorował narzuconych jej punktów Traktatu 
Paryskiego, gwarantujących neutralność Morza Czarnego oraz narzucających Rosji 
zakaz utrzymywania przez nią floty wojennej na Morzu Czarnym. Na konferencji w 
1871 r. w Londynie Rosja uzyskała uznanie swych praw na Morzu Czarnym.
52 Dla uczczenia 40 rocznicy powstania listopadowego Ogół Emigracji Polskiej w 
Londynie urządził w poniedziałek, 28 listopada, o godz. 7 wieczorem kolację za 
biletami po 1,5 szylinga i wolny mityng. Zaproszenia podawały, iż przewodniczyć 
na nim będzie generał hrabia Rybiński (aczkolwiek nie miał prawa do tytułu 
hrabiego).
1871
1 CGAOR, Moskwa, zespół 109, inwentarz II, wolumin 567.
2 Patrz list J. Kosteckiego do redakcji „The Evening Standard" (przyp. 10) oraz 
tekst podanych tu odezw Ogółu Emigracji Polskiej i wyciągu z protokołu ogólnego 
posiedzenia:
„Hunter St. Brunswick Sąuare, London, W.C. KOMISJA EMIGRACJI POLSKIEJ W LONDYNIE 
Do ogółu tejże Emigracji w Wielkiej Brytanii i Irlandii. Obywatele!
Na obchodzie czterdziestej rocznicy powstania listopadowego 1830 r. Zgromadzenie 
Emigracji w Londynie wydało uchwały określające polityczny jej program w 
przyszłości i również uchwały dotyczące obecnej Komisji Londyńskiej. Uchwały te, 
przez dzienniki angielskie, niemieckie i krajowe powtórzone w całości, brzmią, 
jak następuje:
1. Zgromadzenie dzisiejsze święcąc pamiątkę świetnego boju o narodową 
niepodległość składa hołd szacunku tym braciom naszym, którzy polegli w 
powstaniu 1830—1831 i we wszystkich poprzednich i późniejszych powstaniach;
2. Zgromadzenie dzisiejsze opłakuje los rodaków naszych Wielkiego
Księstwa Poznańskiego i Prus Zachodnich zmuszonych służyć pod wrogim narodowości 
naszej sztandarem przeciwko siostrze naszej, Francji, a tym sposobem stających 
się narzędziem utwierdzenia despotyzmu prusko-moskiewskiego w Europie;
3. Zgromadzenie dzisiejsze pragnąc odbudowania niepodległości Polski, a na 
obecne komplikacje europejskie zapatrując się jako na jeden ze środków 
osiągnięcia tego celu, z radością wita otwarcie kwestii wschodniej, której 
rozwiązanie obejść się nie może bez odbudowania Polski;
4. Zgromadzenie dzisiejsze zaleca oględność rodakom naszym w przyjmowaniu 
udziału w służbie mocarstw sprzymierzonych z Turcją, dopóki te za cel wojny z 
Moskwą nie postanowią odbudowania Polski w jej granicach historycznych 1772 r.;
5. Zgromadzenie dzisiejsze uważałoby formację legionu polskiego w Londynie, 
którego by bezpośrednim przeznaczeniem były brzegi Bałtyku, jako gwarancję 
odbudowania Polski ze strony Anglii. Konsekwencja oznaczająca warunki czynnego 
udziału legionu spisaną być powinna pomiędzy rządem Wielkiej Brytanii z jednej 
strony, a z drugiej ajentów specjalnie na ten cel umocowanych przez Ogół 
Emigracji Polskiej w Wielkiej Brytanii i Irlandii zamieszkałych;
6. Zgromadzenie dzisiejsze odzywa się do Ogółu Emigracji w W. Brytanii, by 
niezwłocznie przystąpił do wyboru jej naczelnej władzy reprezentacyjnej i 
wykonawczej, której istniejąca obecnie Komisja w Londynie jest tylko instytucją 
przygotowawczą i przechodnią;
7. Zgromadzenie dzisiejsze przyjmuje solidarność w odpowiedzialności za 
dotychczasowe działania Komisji Londyńskiej i udziela jej nieograniczone 
pełnomocnictwo dopóty, dopóki wybraną nie zostanie Naczelna Władza 
Reprezentacyjna i Wykonawcza Ogółu Emigracji Polskiej w W. Brytanii i Irlandii — 
wybory na którą ona sama wraz z dodanymi na ten cel członkami Londyńskiego 
Ogółu, spiesznie rozpisać nie omieszka.
Spełniając wolę Zgromadzenia Emigracji Londyńskiej na obchodzie powstania 
listopadowego, Komisja jego imieniem odzywa się do Was, Obywatele, byście 
natychmiast przystąpili do wyboru Waszej Naczelnej Instytucji w imieniu Waszym, 
a dla interesów narodowych działać mającej.
Członków do Naczelnej Instytucji Komisja naznacza pięciu, ale wstrzymuje się 
zupełnie od podawania własnych kandydatów dlatego, by wszelką zostawić wolność 
zadeklarowania się opinii publicznej i przekonań politycznych całości Ogółu. 
Każden przeto Polak w Połączonych Królestwach przebywający, jest wyborcą i jest 
wybieralnym. Wolno mu przeto wotować na każdego, kogo podyktuje mu sumienne jego 
przekonanie. Po skończonym zaś wetowaniu członkami Komitetu Reprezentacyjnego 
zostaną tych pięciu, którzy otrzymają połowę więcej jeden głosów ogólnej liczby 
wetujących. Jeżeliby tej większości komukolwiek z kandydatów brakowało, Komisja 
zarządzi powtórne wybory.
Swoich nie podając kandydatów do Reprezentacji, Komisja w niczym nie przesądza 
chęci pojedynczych obywateli podawania się samym na takowych wedle form i 
zwyczajów przyjętych w krajach parlamentarnego systemu rządów, z tym wszakże 
zastrzeżeniem, że odzywać się oni do Ogółu sami i własnym kosztem, a nie przez 
pośrednictwo Komisji [powinni].
Każden obywatel, na kartce wetującej do niniejszej odezwy dołączonej, zechce 
napisać pięć nazwisk członków, których do Reprezentacji wybiera, podpisać własne 
imię i nazwisko wraz z wyrażeniem adresu swojego zamieszkania. Zaś w rubryce 
«Uwagi», na kartce zostawionej, każden wetujący zechce własne położyć projekta, 
jeżeli ma jakieś, co do utrzymania członków Reprezentacji (która, rzecz 
naturalna, zasiadać ma w Londynie), na prowincji wybranych, a które służyć będą 
za wskazówkę działania tak dla obecnej Komisji, jako też i w przyszłej 
Reprezentacji. Kartkę tak zapełnioną włożyć należy do koperty również tu 
załączonej i zafrankowawszy odesłać ją tak, by pod adres wskazany przybyła 
pocztą najdalej w dniu 28 stycznia br., dlatego że:
dzień 22 stycznia 1871 r., przypadający w niedzielę, w uczczeniu Rocznicy 
Powstania Narodowego 1863 r. Komisja oznacza jako dzień powszechnego wetowania 
na Reprezentację emigracyjną w Połączonych Królestwach Wielkiej Brytanii, zaś 
dzień 29 stycznia br., to jest następną niedzielę, na obliczenie doręczonych 
głosów na publicznym posiedzeniu Emigracji w Londynie, w domu Hand and Shears, 
Cloth Fair, Long Lane, West-Smithfield. Po dokonanych wyborach Komisja 
natychmiast zawiadomi Ogół o rezultacie.
Pozdrowienie i Braterstwo [pieczęć — w otoku napis:] Ogół Emigracji Polskiej w 
Londynie [w środku — Orzeł i Pogoń]
Dr. Kaczorowski; J. Kostecki; Kwaśniewski; M. Jakubowski; Różycki; Sadowski; J. 
Paluszkiewicz; L. Skalski; Szapira, Tomaszewski; M. Koziełł, prezydujący i 
kasjer
K. Dąbrowski, sekretarz."
[20 stycznia 1871] (CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 567)
„Ogół Emigracji Polskiej w Londynie do Polaków w Wielkiej Brytanii i Irlandii.
Obywatele!
Wskutek dokonanych wyborów w dniu 29 stycznia rb. absolutną większością 
wybranymi zostali do władzy reprezentacyjnej i wykonawczej obywatele: hrabia 
Albert Potocki, hrabia Jan Działyński i Konrad Dąbrowski. Członkowie byłej 
Komisji Londyńskiej: doktor Władysław Ka-
czorowski, Naftali Szapira i Mikołaj Koziełł, uważając swoją misję za skończoną, 
podali się do dymisji.
Obywatel hrabia Albert Potocki, przyj ąwszy tymczasowy urząd prezydenta i 
kasjera, wzywa emigrację polską w Wielkiej Brytanii i Irlandii zamieszkałą do 
stanowczego postanowienia Komitetu stałego w Londynie dla dobra wspólnego i 
odrodzenia Ojczyzny.
Od 1833 roku aż po dziś dzień emigracja polska w Wielkiej Brytanii i Irlandii, 
pomimo najlepszych patriotycznych usiłowań, nie dopięła celu ustanowienia 
stałego Komitetu i wszelkie usiłowania ludzi czynu upadły z powodu zatargów i 
koterii jezuickich. Obywatele: nr. Worcell, Janowski, Bulewskł i inni, starali 
się skojarzyć bratnim węzłem emigrację, ale duch niezgody niweczył ich najlepsze 
zamiary i postawił emigrację na drodze błędnej, bez wszelkiej oznaki publicznego 
życia. Wobec teraźniejszych wypadków w Europie, kiedy srogi despotyzm 
monarchizmu pożera wszelkie zasoby i siły narodowości, my, bracia Emigranci, nie 
możemy pozostać bez oznaki życia, narodowego poczucia.
Podajmy sobie nawzajem dłoń jedności! Stańmy do pracy! a przyszłość nas 
pobłogosławi. Przed nami świta wielka idea oswobodzenia Polski; każdy z nas 
wzdycha do upragnionej karmicielki naszych dni wolności, do naszej Matki. Polska 
jest ideałem naszej pracy, jest naszą arką przymierza. Miłość do Ojczyzny jest 
naszym głównym warunkiem egzystencji, od Was, Bracia, zależy udowodnić to 
czynem, coście przyjęli za zasadę Waszego życia. Nie wymagamy wielkich ofiar, 
tylko jedności i braterskiej pomocy. Polak żyje przeszłością, poświęćmy dla 
odrodzenia przeszłości nieco naszych sił, a Bóg nam dopomoże.
W obecnych chwilach jedność nasza jest głównym warunkiem naszego bytu i siłą 
naszą wobec ludów Europy. Stańcie do czynu, wezwijcie do steru ludzi znanych z 
swych poświęceń na emigracji, a tym potraficie zjednać współczucie cudzoziemców 
i poparcie sprawy polskiej. W przeciwnym razie smutną perspektywę mamy w 
przyszłości.
Takim przekonaniem wiedziony Ogół Emigracji Londyńskiej wzywa wszystkich 
mających imię i serce polskie do powszechnego wotum, do wezwania osób godnych 
zaufania na stałą reprezentację, którym będzie powierzony ster sprawy narodowej 
na wychodźstwie.
Nie mamy na widoku tworzenia towarzystwa odrębnych pojęć i teorii, nie 
przybieramy nazwy demokratów, arystokratów lub katolików — jesteśmy bracia 
jednej wiary, a tą wiarą jest przyszłe odrodzenie Polski. Izraelita, katolik lub 
rusin zarówno będzie naszym bratem, skoro wyzna, że żąda wolności i 
niepodległości Polski i pobratymczych jej ludów. Tylko na takim fundamencie 
możemy budować kościół naszej wiary i przyszłość odrodzenia Ojczyzny. Wzywamy 
Was, Bracia, przeto do ogólnej narodowej pracy, nie obiecując nic, prócz 
wzajemnej przyjaźni i bratniej pomocy. Przyszłość emigracji wymaga stanowczego 
kroku. Zatem po raz ostatni wzywamy Was, Bracia nasi, do wspólnej pracy. 
Pokładamy ufność,
że każdy Polak, zamieszkujący na ziemi wygnania, nie odmówi swego szczerego 
udziału dla dobra Ojczyzny. Ci, którzy odstąpią nas w obecnej chwili, będą 
odstępcami sprawy narodowej i nic nie usprawiedliwi ich przed obliczem 
przyszłości. Ogół Emigracji w Londynie wzywa zatem wszystkich Polaków 
zamieszkałych w Wielkiej Brytanii i Irlandii, bez różnicy wiary i względów 
politycznych, do głosowania na Komitet z trzech członków dla wręczenia im władzy 
reprezentacyjnej i wykonawczej. Niech jedność będzie naszą dewizą, a przyszłość 
pokaże, że ziarno padło na grunt uprawny. Przedstawiając Warn zarys naszych 
dążności, oświadczamy:
1. że wetowanie na Reprezentację Emigracji Polskiej nie jest ani tworzeniem 
żadnego osobnego stowarzyszenia, ani naruszeniem autonomii żadnego 
stowarzyszenia istniejącego na emigracji;
2. że wetowanie na Reprezentację Emigracji Polskiej nie jest wpisaniem się na 
program tej albo owej komisji, lub tego, lub owego stowarzyszenia, zgromadzenia 
lub indywiduum, bo ten wyrazi się w danym głosie wetującego na swojego 
kandydata, i tym sposobem sam ogół wotujących dla przyszłej Reprezentacji 
wytworzy program zależny od nastawienia się wypadków politycznych;
3. że wotowanie powszechne na Reprezentację Emigracji Polskiej wzmacnia tylko 
stosunki dotychczasowych instytucji emigracyjnych — czy to duchownych, czy 
dobroczynnych — biorąc je pod opiekę ogółu wychodźstwa i pod jej dobroczynnym 
cieniem pozwalając rozwijać się i dojrzewać wszystkiemu, co tylko dobrego w ich 
organizacji się mieści.
Tak wypowiedziawszy myśl, Ogół Emigracji w Londynie wzywając wszystkich rodaków 
w połączonych królestwach zamieszkałych do czynu i do obowiązku, oznacza dzień 
16 kwietnia na powszechne wotowanie, zaś dzień 23 kwietnia tego roku na 
obliczenie wotów na publicznym posiedzeniu Emigracji w domu Hand & Shears 
Tavern, Cloth Fair, Long Lane, Smithfield, odbyć się mające o godzinie 6 po 
południu.
Dołączone kartki wyborcze po wpisaniu trzech na nich kandydatów do Reprezentacji 
wedle woli każdego wyborcy mają być zwrócone w kopertach, również tu 
dołączonych, franko, najdalej w dniu 16 kwietnia rb. pod adres 504, Oxford 
street.
Niżej wymienione osoby otrzymały największą liczbę głosów z ostatniego wetowania 
wskutek odezwy z dnia 20 stycznia rb.: Hrabia Obywatel Albert Potocki, Obywatel 
Konrad Dąbrowski „ Aleksander Parysot, „ Eugeniusz Parysot, „ Władysław 
Kaczorowski, „ Mojżesz Brzytwiński,
Dr Wolski, „ Gładysz,
„ Roch Rupniewski, „ Szmitt (Jersey).
Jednakże bardzo byłoby do życzenia, aby członkowie wybrani mogli Londyn lub jego 
okolice zamieszkiwać, a to dla ułatwienia pracy i koncentrowania działań. 
Wprawdzie liczba członków jest ograniczona na trzech — ale wiadomo nam jest, że 
na prowincji zamieszkuje wiele znanych rodaków pełnych dobrych chęci, 
posiadających wpływy, środki do służenia Ojczyźnie i niesienia pomocy w 
nieszczęściu pozostającym braciom — przeto sądzimy, że takowi Obywatele wielkie 
mogą przynieść usługi jako członkowie honorowi, będąc pośrednikami między 
Komitetem, Ogółem Emigracji i ludami nam sprzyjającymi.
Pozdrowienie Braterskie Albert Potocki
N.B. — Nazwiska osób, które nie mogły przyjąć mandatu lub które już opuściły 
Anglię, są wypuszczone z listy."
[luty 1871]
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 567)
„Wyciąg z protokołu ogólnego posiedzenia Emigracji Polskiej w Londynie z dnia 19 
lutego 1871 r.
Na porządku dziennym sprawozdanie Sekretarza Komisji, obywatela Kosteckiego, 
który się odezwał w tych wyrazach: Bracia Obywatele, Żołnierze Polski. Trzy 
tygodnie temu, będąc pierwszy raz prezydującym naszego posiedzenia, witałem Was 
wiadomością o śmierci naszego rodaka, Generała Bosaka — witałem Was krwią 
polską, która się polała za wolność uniwersalną we Francji — a dzisiaj, ponieważ 
pierwszy raz zdaję Warn raport z czynności Komisji naszej jako Sekretarz tejże, 
przynoszę Warn inne wieści. Wiadomo Warn że Prezydentura i Kasjerstwo w Komisji 
było opróżnione i warunkowo były te miejsca zapełnione przez członków Komisji 
jak to na poprzednim posiedzeniu mieliście objawione, a zarazem przypominam 
Warn, co Komisja zdecydowała przed zaczęciem wetowania. Oto właśnie wskutek tej 
formalności hrabia obywatel Albert Potocki przyjął to drugie urzędowanie w 
naszej Komisji — po czym okazał obywatel Kostecki gazetę «Standard» i wręczył 
obywatelowi Dąbrowskiemu prosząc, by był łaskaw artykuł umieszczony przeczytać i 
zarazem na język polski przetłumaczyć, co tenże uskutecznił. Na co Ogół 
wynoszący blisko 100 osób oklaskami i jednym wyrazem «brawo» z zadowoleniem 
wołał.
Odzywano się, dlaczego hrabia obywatel A. Potocki nie był łaskaw jako Prezydent 
Komitetu zaszczycić swoją osobą ogólnego posiedzenia w dniu dzisiejszym. Tu 
powstał obywatel Kostecki, a zabrawszy głos powiedział: Gdyby zdrowie hrabiego 
Potockiego, Prezydenta naszego, pozwalało, z pewnością by się znajdował pomiędzy 
nami, gdyż to jest
przyjaciel śp. Generała Bosaka, jest to człowiek serca, znaczenia i poświęcenia. 
Ma tę samą myśl i uczucie jak Bosak, z tą ideą żyje jak Zawisza, Konarski, 
Wołłowicz i inni nasi bohaterowie, którzy w obronie ziemi naszej i Wolności 
Ludów życiem przypłacili. To są ludzie poświęcenia, to są prawdziwi Synowie 
Ojczyzny, z których, Obywatele, bierzmy przykład i postępujmy ich śladem, to są 
Demokraci.
Ludzie rozumu pojmują Demokrację w ten sposób: człowiek, który tą nazwą chce się 
szczycić, powinien żyć najprzykładniej dla swej Ojczyzny, dla Wolności Ogólnej, 
kształcić się do najwyższego stopnia i być użytecznym jeden drugiemu. Ja innej 
Demokracji nie pojmuję, bo ten, który się brutalsko z drugim obchodzi, nie stara 
się kształcić i nie chce się przyczynić do dobra ogólnego ludzkości, a 
szczególniej dobra swoich Braci i Ojczyzny, ten niewart być człowiekiem.
Więc, Bracia, weźmy się za ręce, zwiążmy się bratnią spójnią, ratujmy się, a 
będzie nam lepiej na tułactwie i naszej Ojczyźnie możem być użyteczni.
Na co Ogół odpowiedział oklaskami i wyrazem «brawo».
Następnie obywatel Kostecki mówił, że stanie Komitet Stały, a będzie jeszcze 
lepiej, bo zapewne ludzie serca i znaczenia postarają się o to, i zaproponował 
przez podniesienie ręki sankcjonowanie urzędów hrabiego obywatela Potockiego, na 
co Ogół Zgromadzenia, prócz obywatela Kozła, podniósł ręce z zadowoleniem i 
utwierdził, a nawet poruczył Prezydującemu Ogólnych Posiedzeń i Sekretarzowi, by 
wyciąg z protokołu posiedzeń wręczyć Prezydentowi Komisji.
Następnie było czytane: artykuł z gazety «America Latina», który był o Generale 
Bosaku i Polsce umieszczony, oraz podziękowanie redaktorowi tej gazety, które 
Komisja ze strony emigracji wyprawiła. Oświadczył obywatel Kostecki, że do 
siedmiu dzienników polskich, trzech zamorskich i sześciu angielskich Komisja 
wysłała te artykuły, i mówił, że praca Komisji jest znaczniejsza, ale 
niepodobna, aby wszystko można przedstawić, na czym skończył, proponując 
formowanie dziesiątek. Obywatel Kozioł, zabrawszy głos, był zupełnie przeciwnego 
zdania, oświadczając niestosowne wyrażenia wyjątku z gazety «America Latina» 
oraz niestosowne podziękowanie od Komisji za tenże artykuł, jak również 
perswadował Ogółowi, by zaniechał formowania dziesiątek, gdyż to jest 
niemożebnym. Na co obywatel Kostecki, zabrawszy głos jako sekretarz, tłumaczył 
obywatelowi Kozłowi w ten sposób, że widać nie rozumie wyrazów lub nie słyszy, 
mając osłabiony słuch, i prosił go, by się przybliżył, albo też, jeżeli się 
czuje być zdolniejszym, by zapytał Ogółu i Komisji, a może być, że Sekretarstwo 
mu poruczą. Po czym obywatel Dąbrowski zabrał głos i wytłumaczył jaśniej 
obywatelowi Kozłowi, że nie ma racji, i mówił o ważności dziesiątek.
Obywatel Kozioł opuścił posiedzenie, tłumacząc się bólem nóg, a wychodząc ze 
śmiechem ironicznym na twarzy życzył Emigracji szczęścia
i powodzenia, powtarzając jeszcze raz, że formowanie dziesiątek sienie uda. Na 
co obywatel Lazarini, Polak, powstawszy odpowiedział: upadam do nóg Pańskich, 
kłaniając się z podobnąż ironią, po czym przystąpiono do formowania dziesiątek.
Obywatel Sadowski wniósł, ażeby każden należący do dziesiątki przynajmniej pól 
pensa tygodniowo dawał, co przyjęto, i rozdano upoważnienia, czyli Instrukcje 
Urzędowe 9 dziesiętnikom.
Następnie było dosyć jeszcze głosów, ale te były zgodne z dobrem ogólnym. 
Spełniając z największą chęcią wolę Ogólnego Zgromadzenia przesyłamy wyciąg 
niniejszy, pewni będąc, że jak ludzie serca, czynu i poświęcenia, tak jak hrabia 
obywatel jesteś, składać będą Komitet, Emigracja i sprawa naszej Ojczyzny 
podniesioną być musi.
Łączymy wyrazy głębokiego szacunku
i Braterskiego Pozdrowienia.
Prezydujący Ogólnych Posiedzeń Bieńkowski
Sekretarz Różycki" (CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 567)
3 Notatka na raporcie: „Polecono odmówić, 15/27 lutego 1871 r."
4 Tu Bałaszewicz-Potocki w dalszym ciągu mówi o sobie samym.
5 Caprera — wyspa u wybrzeży Sardynii, gdzie od 1849 r. zamieszkiwał Garibaldi i 
gdzie zmarł i został pochowany w 1882 roku.
6 Właściwie cesarza niemieckiego.
7 Amerykański Ambulans Czerwonego Krzyża.
8 „Gazeta Narodowa" wydawana we Lwowie pod redakcją Jana Dobrzańskiego była w 
tych latach żywym mieszczańsko-liberalnym organem i odgrywała znaczną rolę w 
życiu politycznym Galicji. Interesowała się poważnie życiem emigracji polskiej, 
drukowała często korespondencję z Paryża i Londynu. Jej korespondentem w Paryżu 
był Mikołaj Akielewicz, a w Londynie Konrad Dąbrowski.
9 Wiadomość Bałaszewicza jest prawdziwa, ustalono sumę 7000 rubli, z tym jednak, 
że ostatecznie władze carskie wydały na zakupienie archiwum księcia Dołgorukowa 
10 000 rubli. Tchórzewski, któremu Dołgorukow w testamencie zapisał swoje 
archiwum i pokaźną sumę pieniędzy z żądaniem ogłoszenia dokumentów do historii 
panowania Mikołaja I i Aleksandra II, żądał tego samego od nabywcy, rzekomego 
rosyjskiego wydawcy Postnikowa, w rzeczywistości specjalnie w tym celu 
delegowanego agenta III Wydziału — Romana.
10 Podajemy list Kosteckiego z 24 marca do redakcji „The Evening Standard", 
wydrukowany w tym piśmie 25 marca 1871 r.:
„A welcome announcement
to the editor of the «Standard».
Sir!
As it has been announced in the telegrams from Paris that General
Menotti Garibaldi has assumed the command of the National Guards of Montmartre, 
I shall feel obliged by your insertion of this contradiction of the report.
Menotti Garibaldi is still in London, as the guest of Colonel Chambers and was 
present last evening at a dinner party given by Colonel Chambers, which included 
Count Albert Potocki (president of the Polish Committee), Colonel Cesar d'Albeca 
& C. — I am, Sir, yours obediently.
J. Kostecki, Secretary of the Polish Committee. New Oxford street; March 24."
11 Nie jest to postać fikcyjna, wymyślona przez Bałaszewicza-Potockiego, 
wspomina bowiem o płk. d'Albeca także J. Kostecki w podanym wyżej liście do 
redakcji „The Evening Standard" z 24 marca, pisząc, że na obiedzie wydanym na 
cześć gen. Menottiego Garibaldiego przez płk. Chambersa obecni byli hr. Albert 
Potocki i płk. Cezar d'Albeca.
12 Brygada Karpacka — wiadomości o niej nie udało się odnaleźć.
13 W Szwajcarii istniała Słowiańska Sekcja Międzynarodówki.
14 Nie znalazłem żadnego potwierdzenia, że Paluszkiewicz był członkiem 
Warszawskiego Komitetu Centralnego w okresie przedpowstańczym. W 1871 roku 
Julian T. Paluszkiewicz był rzeczywiście członkiem I Międzynarodówki i 
pozostawał w kontakcie z Ławrowem.
15 Iluminaci, inaczej zakon iluminatów, był to tajny związek założony w Bawarii 
w 1776 roku w mieście Ingolstadt przez uczonego teologa i filozofa Adama 
Weisshaupta. Związek ten miał na celu propagowanie światopoglądu 
racjonalistycznego. W czasie swojego krótkiego istnienia (bo został rozwiązany w 
1785 r.) zdobył znaczną popularność i przyciągnął takie osobistości, jak Goethe 
i Herder. Wpływ jego, szczególnie jego form organizacyjnych, widoczny był 
również w działalności stowarzyszeń wolnościowych i rewolucyjnych XIX wieku.
16 „National Reformer" i „Reynolds Newspaper" były to liberalno-republikańskie 
gazety wydawane przez W. Bradlaugha.
17 Sprawa fałszowania i rozpowszechniania w Anglii fałszywych banknotów 
rosyjskich przez emigrantów z Królestwa i Rosji była w tym okresie wielokrotnie 
poruszana przez członków Izby Gmin na posiedzeniach parlamentu brytyjskiego.
18 Na raporcie Bałaszewicza widnieje adnotacja — „omówić". Bezpośredni 
zwierzchnik Bałaszewicza-Potockiego w III Wydziale zrobił na tymże raporcie 
następującą uwagę: „Równocześnie jednak podwyższono mu pensję na 25 L."
19 Podajemy tekst korespondencji Konrada Dąbrowskiego w „Gazecie Narodowej": 
„Londyn, 3 kwietnia 1871
Po długoletnich trudach, zabiegach i usiłowaniach emigracja polska w Londynie 
stanęła nareszcie na progu rządnej organizacji. Oznaczenie Potockiego jej 
pełnomocnikiem, uznanie go przez wszystkie istniejące
stronnictwa i osobistości jest dowodem jej dojrzałości i niezachwianego 
przedsięwzięcia wyjścia z dotychczasowej anarchii. Z drugiej znowu strony hr. 
Albert Potocki, wnuk wojewody na Litwie i czynny tam mający udział w powstaniu 
1863, a pierwej jeszcze należący do Pietraszewskiego konspiracji na Sybirze, 
człowiek osobiście pełen patriotyzmu i poświęcenia dla sprawy publicznej, 
rozległe posiadający stosunki wpośród wszystkich warstw społeczeństwa 
angielskiego — demokrata z duszy i serca, jest jedną z tych rękojmi jedności 
emigracyjnej, zapewniającej należne jej stanowisko w polityce i dobrobyt 
materialny, jakiej emigracja tutejsza przez długie lata na próżno szukała.
Pełnomocnik nasz, hr. Potocki, miał, jak słyszę, przesłać jenerałowi Menottiemu 
Garibaldiemu, obecnie bawiącemu w Londynie, w imieniu emigracji patent na 
honorowego prezydenta komitetu cudzoziemców oddziału dla sprawy polskiej, jaki 
ma się obecnie tu uformować, a jednocześnie wydać ma on dyplomy na członków 
nowym cudzoziemcom, szczególnie bogatym Anglikom, do takowego komitetu należeć 
chcącym. Jednym podobno z tych członków ma być Anglik P. Wallace, sławny 
filantrop w Paryżu podczas oblężenia, który na emigrację polską w Londynie 
ofiarować miał 50 000 fr., czyli 2000 funtów szterlingów, za pośrednictwem i 
poręką hr. Jasieńskiego, członka Stowarzyszenia Międzynarodowo-Amerykańskiego 
Pomocy Rannym na Wojnie.
[...] W Londynie emigracja składa się głównie z żołnierzy — wychodźców powstania 
1830. Ci ludzie, dawniej młodzi, a dzisiaj już dziady, znękani pracą, 
niedostatkiem i nędzą, obarczeni liczną familią, dzisiaj bardzo często pozostają 
bez sposobu do życia i ostatnie dni swego nędznego żywota zmuszeni są pędzić o 
głodzie i chłodzie albo umierać bez wieści w angielskim domu przytułku. Losem 
tej to klasy wychodźstwa pełnomocnik nasz zająć się będzie miał obowiązek, a 
kraj, miasto zbierania składek na rannych Francuzów, tym właśnie weteranom 
naszym, za pośrednictwem pełnomocnika z pomocą przyjść powinien.
[...] Są tu Żydzi-Polacy, przybyli tu dla zysku od dawna, przed nową emigracją, 
którzy jednakże na obcej dla siebie ziemi z dumą zwą się Polakami." („Gazeta 
Narodowa" 1871 nr 128; korespondencja z 8 IV 1871) 20 Wybory poprzedzone zostały 
ogłoszeniem następującej odezwy do emigrantów: „10 kwietnia [1871]
Delegacja do Przeprowadzenia Wotów
Członków Komitetu Stałego w Wielkiej Brytanii i Irlandii
Obywatele! Bracia na Tułactwie!
Wielu z Was przechodziło już niedostatek, a nawet i nędzę; przypomnijcie sobie 
te straszne chwile, gdy znużeni ciężką pracą nie mieliście czym pokrzepić 
wycieńczonych sił!
Przypomnijcie sobie, w jak czarnych kolorach malowała wam się tedy
przyszłość — przypomnijcie sobie jeszcze i te chwile, gdy dla utulenia zbolałego 
serca i skołatanego umysłu przenieśliście się myślą w rodzinne strony, pieszcząc 
się widokiem drogich Warn osób i miejsc, a wtedy złudzenie Wasze nagle zostało 
przerwane jakby odgłosem pogrzebowych dzwonów i przywróceni zostaliście do 
strasznej rzeczywistości, dotkliwiej jeszcze czując gniotącą Was niedolę!
Na szczęście wielu z Was znośniej sze już wiedzie życie, ale pomimo dobrych 
chęci mało może uczynić dla dopomożenia nieszczęśliwym rodakom. Serca nam 
jeszcze nie brak, ale na jedności zbywa, aby podobna było coś więcej zrobić dla 
ułatwienia losu cierpiącym. Dowodem tego jest Komisja, która stanęła dnia 4 
września 1870 r., a została rozwiązana na ogólnym posiedzeniu dnia 19 marca 1871 
r., gdyż okazało się w skutkach, że takowa nie będąc dostatecznie popierana, 
pomimo najlepszych chęci prawie wszystkich składających ją członków, nie mogła 
zadosyć odpowiedzieć swemu zadaniu, gdyż w naszym społeczeństwie są ludzie, 
którzy kilkudziesięcioletnią pracą i przykładnym postępowaniem zjednali sobie 
ogólny szacunek, jednak gdy przyciśnięci słabością musieli posprzedawać lub 
pozastawiać swe sprzęty i narzędzia, a wyzdrowiawszy, dla braku kilkudziesięciu 
szylingów, nie mając innych narzędzi przymuszeni byli kontentować się bardzo 
małym zarobkiem, a tym samym ciągły niedostatek zupełnie wycieńczył i zrujnował 
ich zdrowie. Z młodej emigracji jest wielu w sile wieku, pełnych zapału i jak 
najlepszych chęci, ale większa ich część ciężko pracując zarabia przecięciowo 10 
szylingów tygodniowo, a co gorsza — nie mogą mieć najmniejszej nadziei 
polepszenia swego losu, przeciwnie — z wiekiem położenie ich musi się pogorszyć.
Bardzo wielu z naszych Braci Tułaczy, a zwłaszcza zamieszkujących Londyn, 
znajduje się w najokropniejszym położeniu, a nawet ludzie z wyższym 
wykształceniem, którzy już znaczne oddali usługi nie tylko krajowi, swoim 
rodakom, ale nawet w ogóle społeczeństwu, skutkiem podeszłego wieku nie mogli 
już na kawałek chleba zapracować, a pozbawieni mieszkania, żywności, ubrania, 
przygnębieni do ostatka najokropniejszą nędzą, z rozpaczą wyczekiwali, aby 
śmierć ich uwolniła od tak srogich cierpień i poniżenia!!
Komisja nie mogła zadosyćuczynić tak naglącym potrzebom, bo składając się z 
ludzi, którzy sami musieli całodziennie dla własnego utrzymania pracować, nie 
mieli dosyć czasu, aby się zająć sprawami Komitetu, a zwłaszcza nie mieli 
odpowiednich stosunków dla wydostania potrzebnych funduszów.
Widocznym było, że jedynie człowiek majętny, poważny i mający stosunki może 
przynieść ulgę tylu nieszczęśliwym; ale wiadomo jest także, że w podobnych 
razach całe wynagrodzenie znajduje się li tylko w głębi serca swego, bo zwykle 
ci, którzy najwięcej czynią, w miejsce wdzięczności narażeni są tylko na 
tysiączne nieprzyjemności. Dla tych zapewne powodów wszyscy lepiej się mający 
Polacy, do których się Komisja od-
woływala, aby raczyli wziąć udział w jej pracach, odmawiali swego 
współdziałania. Nareszcie w najkrytyczniejszej chwili obywatel hrabia Albert 
Potocki raczył przyjąć na siebie podtrzymanie zaczętej pracy i prowadzenie 
takowej na właściwą drogę, to jest:
1. Wytworzenie odpowiednich funduszów na pomoc potrzebującym;
2. Ułatwienie nauczenia się właściwych i korzystnych fachów lub rzemiosł ludziom 
zdolnym jeszcze do pracy;
3. Aby rodakom znającym fach lub rzemiosło znaleźć potrzebny kredyt do 
prowadzenia rzemiosła na własną rękę, gdyż jedynie dwoma ostatnimi sposobami 
można nasze społeczeństwo umoralnłć, uzacnić i na zawsze zapobiec podobnemu 
upadkowi materialnemu, a tym samym i moralnemu.
Za staraniem obywatela hrabiego Alberta Potockiego Generał Menotti Garibaldi 
został już członkiem nowo mającego stanąć Komitetu, jako też wiele znanych osób 
przyrzekło także wziąć udział w pracach komitetowych — jednym słowem, poczynione 
kroki przez obywatela hrabiego Potockiego zapewniają zupełne powodzenie. Tenże 
obywatel chce wszystko otwarcie działać, zaś Komitet będzie regularnie zdawać 
sprawozdania Ogółowi ze swych czynności, z przychodów i rozchodów. Właśnie ta 
otwartość zaczyna już obudzać nienawiść tych, którzy przywykli łapać ryby w 
mętnej wodzie; bo wiadomo jest wszystkim, że od lat 40 wiele już komitetów i 
towarzystw stawało, ale właśnie te, co miały najznaczniejsze do rozporządzania 
fundusze, zdawały rachunki tylko cudzoziemcom nie będącym w stanie sprawdzić 
wiarogodność takowych lub przekonać się, czy osoby odbierające wsparcie należą 
do klasy ludzi godnych pomocy lub też są po prostu stronnikami i zausznikami 
szafarzy łask; prócz cudzoziemców li tylko osoby uprzywilejowane wiedziały, co 
się dzieje z funduszami zbieranymi dla Ogółu Emigracji Polskiej.
Obywatele! Czas już, abyśmy przestali być na powijaku prowadzeni, zostańmy 
pełnoletnimi! Od nas obecnie zależy, aby stanęło ciało mogące nas godnie 
reprezentować i popierać odpowiednie nasze interesa.
Zapomnijmy choć na chwilę o opiniach kastowych, politycznych lub religijnych; 
starajmy się zlać w jedno ciało, aby być w możności przyniesienia ulgi tym, 
którzy jej od dawna z utęsknieniem wyczekują.
Na teraz nic więcej od Was nie wymagamy, tylko jedności! Ale zaklinamy Was w 
imię Ojczyzny, w imię wszystkiego, co Warn jest najdroższe, pozbądźcie się choć 
na chwilę uprzedzeń, nie wierzcie judaszowym podszeptom niegodziwców, którzy 
sami wiodąc najwygodniejsze życie, wypasają się przysmaczkami za wdowi grosz, 
obojętnie poglądając na konających w naj straszniejszej nędzy.
Abyście mogli sobie powiedzieć z zadowoleniem wewnętrznym, żeście się przyłożyli 
do ulżenia naszym towarzyszom, poprzednikom lub następ-
com tułactwa, wetujcie jednozgodnie na ludzi chcących i mogących coś dobrego 
zrobić!
Pozdrowienie Braterskie
P. Trzciński J. Dziewański
A. Różycki Tomaszewski
W. Witkowski Niedbalski Baniewski"
21 Informacje Bałaszewicza-Potockiego o silnym ruchu republikańskim w Anglii, 
który w latach siedemdziesiątych miał poparcie szerokich rzesz robotniczych i 
związków zawodowych, a na czele którego stali burżuazyjni republikanie Bradlaugh 
i Karol Dilke, są zgodne z rzeczywistością.
22 V. Le Lubez był członkiem Rady Generalnej I Międzynarodówki. 23 Prawdziwość 
tego doniesienia trudno ustalić. 15 000 funtów stanowiło
w tym okresie duży majątek dla jednego człowieka. 24 Bradlaugh był 
republikaninem, nie komunistą.
25 Mowa o asygnatach, wykradzionych z Kasy Głównej Banku Polskiego w 1863 przez 
Jankowskiego i Hebdę i przekazanych władzom powstańczym.
26 Karol Szulczewski od 1866 roku zatrudniony jako urzędnik angielski przy 
wypłacaniu zapomóg emigrantom polskim, od 1847 roku obywatel angielski, 
bynajmniej nie starał się o wejście w skład władz emigracyjnych. Pełnił funkcję 
sekretarza Angielskiego Towarzystwa Przyjaciół Polski.
27 Bałaszewicz-Potockł przesłał do Petersburga następujący spis emigrantów:
„Lista emigrantów polskich, członków Towarzystwa Wzajemnej Pomocy — maj 1871:
1. Adamkiewicz Piotr 16. Baczyński Alfons 32. Burdeński A.
2. Adamkiewicz Grzegorz 17. Będziński Moryc 33. Brunowski Józef
3. Aryas Salomon 18. Biernacki Antoni 34. Bańkowski Maciej
4. Abraham Dawid 19. Balkier Lewi 35. Benoa Adam
5. Arongurski Mojżesz 20. Bernsztejn I. 36. Bedurf Franciszek
6. Andruszkiewicz 21. Bukat Lojs 37. Berkowski Wincenty
7. Annenberg Tobiasz 22. Blum Izrael 38. Bulanowicz Paweł
8. Bernsztejn Izrael 23. Berendt Gustaw 39. Brzytwiński Markus
9. Buchner Lojzy 24. Bryn Jakub 40. Brzytwiński Mozes
10. Blum Hajman 25. Brosch Julian 41. Becker M.
11. Burzyński Ludwik 26. Bernsztejn Luis 42. Berkowski Stanisław
12. Beniamin Lojs 27. Baum Srul 43. Bratkowski Jan
13. Bolier Hejman 28. Baum Mojżesz 44. Baniewski Piotr
14. Baczyński Adam 29. Bernbaum Kałma 45. Braun Mozes
15. Baczyński Zenon 30. Berkowski Berek 46. Basetla Dawid
31. Buchman Eliasz
47. Błock Markus
48. Bass Lejzor
49. Berneth Naftali
50. Bigora Izrael
51. Beer Karol
52. Borkowski Maciej
53. Bloch Maurycy
54. Cherubin Josek
55. Cherubin Jerzy
56. Ciesielski [Władysław]
57. Czajkowski Tomasz
58. Caliński Jakub
59. CzukH.
60. Cohen Abraham
61. Cohen Salomon
62. Cohen Salomon
63. Cohen Józef
64. Cohn Jakub
65. Dobroniecki Ludwik
66. Dąbrowski Konrad
67. Dąbrowski Franciszek
68. Dewis Józef
69. Dobrzeniecki
70. Dziewoński Julian
71. Epsztejn Morys
72. Eksztejn Michał
73. Edelsztejn Semiot
74. Ebreems Morys
75. Eksztejn Dawid
76. Eckien Dawid
77. Fedecki Edward
78. Frank I.
79. Friedman Alis
80. Friedman Ejzyk
81. Friedman Filip
82. Friedman Fryderyk
83. Friedman Sejman
84. Friedman Jakub
85. Filip Dawid
86. F r e n k e 1 Maksymilian
87. Friedenthal Stanisław 129,
88. Fłomow Gerszon 130,
89. Frygenson Wolf 131,
90. Gurski Beniamin 132, 91.GrunbergEfraim 133,
92. Grunbaum Lois 134,
93. Gębicki Henryk 135,
94. Gąsowski Ignacy 136,
95. GonzawaHenryk 137,
96. Gier Leon 138
97. Giełdziński Lois 139,
98. Goodman Ignacy 140,
99. Gruszecki Marcin 141,
100. Gopel Salomon 142,
101. Goldberg Samuel 143,
102. Goldberg Hersz 144,
103. Goldberg Morys 145,
104. Goldberg Mozes 146,
105. Goldberg Dawid 147,
106. Goldman Abraham 148,
107. Goldman Ejzyk 149,
108. Goldman Jakub 150
109. Goldman Maks 151,
110. Goldman Maksymilian 152,
111. Gold Dawid 153,
112. Gold Dawid 154,
113. Gold Dawid 155,
114. Gold Wolf 156,
115. Goldsztejn Jakub 157,
116. Goldsztejn Morys 158,
117. GonzawaJan 159,
118. GroppFafel 160
119. Grunbaum Jakub 161,
120. Grynszpan Józef 162,
121. Grosman Lejb 163,
122. Gurski Lejb 164,
123. Gurski Maksymilian 165,
124. Góra Nachman 166,
125. Gąsowski Salomon
126. Gąsowski Hejman
127. Gerschman Józef
128. Godman Ignacy
Gilbert Abraham Goldfarb Lejb Goliński Jan Grern Józef Gruszecki Marcin 
Gutsztejn Dawid Hładysz Eliasz Hakowski Józef Herubin Julian Herrys Szymon 
Herrys Józef Herczyński Michał Horsztein Izydor Hodeski Morys Hofman Kasyl 
Hofman Jakub Hoski Wolf Hibner Karol Jakubowski Piotr Jakubowski Michał 
Jakubowski Abraham Józefowicz Szymon Jaroszewicz Piotr Jeleń Julian Jastrzębski 
Maurycy Inosławski Hersz Jacob M.
Jarosławski Maurycy Jakobson (syn) Jakubson M. Jakobs Eliasz Jakobs Józef Inger 
Jakub Jabłoński Izydor Jurkowski Andrzej Jastrzębski Ksawery Kuczyński Salomon 
Kryński Jan
167. Krzyżanowski Ignacy
168. Kaczorowski Władysław
169. Kostecki Jan
170. Kwaśniewski Jan 171.Kołakowski Ferdynand Karol
172. Kowalski Franciszek
173. Kamieński Jan
174. Kamieński Al.
175. Kamieński Józef
176. Kowalski Jędrzej
177. Kociołkowski Theneas
178. Kowalewski Aleks. Franc.
179. Kaniowski Franciszek
180. Koperski Alfons
181. Kaliski Izydor
182. Kaliński Maurycy
183. Kohn Filip
184. Koral Majer
185. Kępski Szlama
186. Kalksztajn Lujsy
187. Kenigsberg Abraham
188. Kleczowski Abraham
189. Klajmicz Abraham
190. Klajmicz Dawid 191.KajzerWł.
192. Kenigsberger Majer
193. Kenigsberg Abraham
194. KarwinM.
195. Kłopotowski Wojciech
196. Kłossowski
197. Kunicki Markus
198. Krupka Szymon
199. Krupski Gerszon
200. Kuropatwa Lejzor 242.
201. Kutner Artur 243.
202. Kutner Edward 244.
203. Kirsztajn Jakub 245.
204. Klejn Mojżesz 246.
205. L a z a r i n i (Polak) 247.
206. Lisowski Władysław 248.
207. Lubelski Dawid 249.
208. L e s s e r Jakub 250.
209. Lewandowski Robert 251.
210. Lazarus Mozes 252. 211.LewinHune 253.
212. LewinHarris 254.
213. Lipiec Abraham 255.
214. Lewy Jakub 256.
215. Lewy Josek 257.
216. Lubliński Żurach 258.
217. Lubliner Berek 259.
218. Lazarus Józef 260.
219. Lejman Filip 261.
220. Lewy Abraham 262.
221. Lewiński Mendel 263.
222. Łachman K. 264.
223. LewickiK. 265.
224. Lipiec Samuel 266.
225. Łazowski G. 267.
226. Morawski Onufry 268.
227. Mozyrajtys 269. Augustyn 270.
228. Makaj Adam 271.
229. Makaj Wilhelm 272.
230. Michalewicz (ojciec) 273.
231. Michalewicz (syn) 274.
232. Możejko Tomasz 275.
233. Majewski Jan 276.
234. Majewski Jerzy 277.
235. Majewski Piotr 278.
236. Malussory Józef 279.
237. Milsztejn Icek 280.
238. Mendel Józef
239. Miński Jan
240. Marks Lewi
241. Marks Dawid
Marks Dawid Markowicz Wiktor Mozes Jakub Mann Lois Maliński Lewi Mendelsohn 
Izaak Meczarowski Morris Jakub Morris Jakub Morris Dawid Nirnstein Aleksander 
Neimark Banet Nałmark Chaskiel Nadorowicz Józef Nadre Rubin Niedbalski Berek 
Niedbalski Ajzyk Niedbalski Jakub Niedbalski Salomon Nowacki Ignacy Oborski 
Ludwik Ozorowicz Jakub Ostrowski Jan Okonis Józef Paluszkiewicz Julian Parisot 
Aleksander Parisot Eugeniusz Przeździeń Jan Piechowski Karol Pognawski Abraham 
Perzanowski Józef Pfeifer Marcin Płocki Jones Piechowski Jan Pajser Lois Pajzer 
Mozes Pajzer Zelek Pęcherek Beniamin Pozner Izrael
281. Pelman Moris
282. Pozner Karol
283. Pieprzyński Hajman
284. Rupniewski Jan Antoni
315. Rychter Gdalia
316. Siedlecki A. T.
317. Szczukowski Jan
318. Szwarcsztajn Zysia
319. Szarliński Józef
320. Szarlińska (żona)
285. Rupiński Stefan 321. Szwalbe Antoni
286. Rozenwald Haim
287. Rybiński hr. Radwan
288. Rybczyński Franciszek
289. Różycki Aleksander
322. Skała Kazimierz
323. Skalski Leon
324. Szapira Naftali
325. Sędzikiewicz Wincenty
326. Swierczewski Feliks
327. Sowiński Józef
328. Schmidt K.
290. Ręczyński Jerzy 329. Saski Konstanty
291. Radziejowski Jan
292. Radziszewski Aleksander
293. Rosenberg Tobiasz
294. Rosenberg Juliusz
295. Rosenberg Tenchen
330. Sadowski Feliks
331. Sosnowski Jakub
332. Sosno wski Jan
333. Sosno wski Tadeusz
334. Sosnowski Wilhelm
335. Sosnowski Wincenty
336. Socheńko Jan
337. Sattan Hejman
338. SattanWolf
296. Rosenberg Filip 339. Sattan Abraham
297. Rotenberg Sejman
298. Rotsztejn M.
299. Rozenbaum Salomon
340. Słupski Gerszon
341. SniegockiM.
342. Skurzyński Bendet
343. Schlom Moris
344. Salomon Abraham
300. Reichenberg M. 345. Salomon Józef
301. Rozenbaum Hersz
302. Raczkowski J.
303. Rożen Aleksander
304. Rożen Dawid
305. Rożen Jan
306. Rożen Majus
307. Romain H.
346. Sniegocki Antoni
347. Sejman Józef
348. Seredyński Jan
349. Siekliński Maciej
350. Spilman Abraham 351.SemiolWolf
352. Seprat Moris
353. Samson Jakub
354. Serkines Lejzor
308. Rozyński Szapsa355. Sapinogórski Izrael
309. Rokawa Nusyn
310. Rolki Symcha
311. Raczkowski Andrzej
312. Reczmerski Julian
313. Rabko wski Janusz
314. Rozenberg Aszer
356. Siwak Łukasz
357. Stopniowski Juliusz
358. Staplinger Ludwik
359. Starogórski Józef
360. Staropolski Samuel
361. Subjes Julian
362. Szafir Mozes
363. Szlachto wski Gabriel
364. Szewiecki Szymon
365. Szmidt Elżbieta
366. Szepudowicz Lejzor
367. Szewitz Juda
368. Smith Bernard
369. Szmidt Dawid
370. Szmydt Hersz
371. Szperling Mozes
372. Szmurło
373. Sztejn Aleksander
374. Szwartz Moris
375. Szwartz Abraham
376. Szwartz Sejman
377. Szwartz Teofil
378. Tur Albert [Wojciech]
379. Trzciński Piotr
380. Terlecki Michał 381.Tekliński
382. Tomaszewski Jan
383. Tomaszewski Antoni
384. Tchórzewski Stanisław
385. Turski Antoni
386. Tomasiewicz Julian
387. Tomaszewski Michał
388. Tajchenberg Leon
389. Tafla Abraham
390. Telfer Maks
391. Uliński Tomasz
392. Uliński Jan
393. Wejnberg Hersz
394. Wesołowski Ignacy
395. Warszawski
Dawid 412. Wodnik Jonas
396. Warszawski 413. Wodnik Moris Gdalia 414. Wyszogroder
397. Wałecki Abraham Abraham
398. Waksman Salomoi415. Wyzner Jakub
399. Winiarski Filip 416. Wyzner Jakub
411. Witkowski Wincenty 427. Żółtkowski Józef
400. Winkelman Hejman
401. Wenger Moris
402. Wigdorowicz Wiktor
403. Wierzchowski Abraham
404. Wierzchowski Hersz
405. Welinow
406. Winczyk Hersz
407. Wiśniewski
417. Wyzner Wolf
418. Zalewski Gabriel
419. Zambrzycki Alfred
420. Zelek Dawid 421.Zybert Salomon
422. Zygiel Eliasz
423. Zieliński A.
424. Zimmerman Jan
425. Żebrowski Józef
426. Żebrowski Władysław
428. Lipman Ajzyk
429. Gedroyć Józef— de Paris
430. Czapski Antoni -de Paris
431. Zilversztein Józef — de Paris
432. Milkowski Jan
433. Jasieński Władysław
434. Markowicz Eustachy
435. Szymanowski Jan
436. Budzikowski Alfred
437. Laskowski Julian
Józef
408. Witkowski Chaim
409. Witkowski Mojżesz
410. Witkowski Kazimierz
Koniec pierwszej listy na 4 czerwca 1871 roku.
Nazwiska wyróżnione [spacją] wskazują setników Towarzystwa."
28 29
Prawdopodobnie Ludwika.
Nie znalazłem potwierdzenia, że Stanisław Bieńkowski był sekretarzem 
warszawskiego komitetu.
30 Ems było w tym okresie słynną miejscowością uzdrowiskową w Europie, do której 
zjeżdżali często monarchowie.
31 Komitet Centralny Gwardii Narodowej Paryża powstał po kapitulacji stolicy 
Francji, reprezentował radykalną politycznie ideologię ludu Paryża i przejął 
władzę po wybuchu powstania 18 marca 1871 roku, rozpisując wybory do Komuny.
32 Podajemy tekst listu Tibaldiego i Marocco: „8Juin[18]71
Dans la lettre que je Vous ecris de concert avec mon secretaire Marocco, notre 
but n'est pas de repondre aux attaąues de Mr L. Wolf contre la Commune tombee; 
nous voulons seulement appuyer le telegramme envoye par le correspondant de 
«Daily News» 20 Mai etablir la verite. Nous Vous faisons remarąue, Monsieur, que 
les faits que Nous Vous soumettons se sont passes le Gouvernement] de la Defence 
Nationfale] et Nous etablirons clairement aussi que c'est bien de Mr L. Wolf ex-
secretaire de Mazzini dont Nous allons Vous entretenir. Le lendemain de la 
Revolution du 4 Septembre, apres avoir ete appele par une depęche telegraphiąue 
de Mr Gambetta, je partis de Londres pour Paris et f mon arrivee, j'y fus nomme 
Commendant d'une legion par le Gouvern[emen]t de la Defense Nationfale].
Un jour le 28 Octobre que j'etais alle au Ministere des Finances toucher ma 
sold, en compagnie de Mr Marocco et de mon Capitain adjut. Mr Biffi, ce dernier 
attira mon attention sur le livre des fonds secrets de la Prefecture de Police 
que venait de lui communiąuer le Secretaire General du Ministere. Nous y 
trouvames figurant le nom de Mr L. Wolf avec cette annotation en abrege: 
«Correspondant de Lagrange et Secretaire de Mazzini».
Nous constatons aussi qu'il y emargeait pour un traitement de 1000 francs, et 
qu'f cet appui sa signature y etait apposee grand nombre de fois. Le 31 Mai f 8 
h. de matin le premier secretaire du Prefet de Police Edmond Adam vint me 
trouver f la maison pour me communiąuer des documents les plus compromettant 
pour Mr L. Wolf et me mettre en gardę contre lui; ii ajouta en męme temps qu'on 
voulait l'arręter comme espion Prussien, depuis qu'il ne touchait plus son 
argent de Mr Pietri. On chercha cet homme, mais ii fut impossible de le trouver. 
Plus tard le 22 Fevrier Mr L. Wolf vient me rendre visite, mais alors je lui 
defends de revenir me voir, aussitót ii devient pale, tremble et — s'avertit 
Gustave Flourens de la mesure que prendre f 1'egard de cet individu. Nous nous 
rappelons 1'arrestation de Mazzini f Palermo, les evenements de Milan et de 
Paris.
Mr Wolf defie de lui fournir des documents ecrits par lui, parce qu'il sait bien 
qu'ils ont ete detruit dernierement ou que s'ils sont tombes entre les mains du 
Gouv. de Versailles celuici ne les fournira pas.
Nous avons 1'honneur etc. Paolo Tibaldi Alexandre Marocco 34, Francis street,
Bedford Square, Londres."
33 Rezolucja na marginesie raportu Bałaszewicza-Potockiego: „Niechaj dostarczy 
papiery do naszej ambasady 2/14 lipca 1871."
34 Nirnstein, wysłany przez Bałaszewicza-Potockiego do Paryża dla zorientowania 
się w sytuacji Polaków w Paryżu po upadku Komuny, wysłał sprawozdanie już 20 
czerwca 1871 (patrz Aneks).
35 Wojna domowa we Francji. Manifest Rady Generalnej Powszechnego Towarzystwa 
Robotniczego — rzecz o Komunie Paryskiej napisana przez Karola Marksa.
36 Nie wszyscy Polacy brali udział w Komunie. Poważna część paryskich emigrantów 
była wręcz przeciwna mieszaniu się w sprawy wewnętrzne Francji. Prawicowy 
Komitet Tymczasowy Emigracji wystosował 17 kwietnia oświadczenie podkreślając 
zasadę niemieszania się przez emigrantów w sprawy wewnętrzne krajów, w których 
mieszkają. Nawet nestor demokracji emigracyjnej Jan Nepomucen Janowski 
wystosował list do Jarosława Dąbrowskiego, namawiając go do rezygnacji ze służby 
w Komunie. Inne stanowisko zajął drugi patriarcha lewicy emigracyjnej, Wiktor 
Heltman, pisząc do Janowskiego w bardzo pozytywnym to-
nie o udziale Polaków w Komunie. „Brać udział w takiej walce — twierdził w 
liście z 20 maja 1871 do J. N. Janowskiego — nie jest przeto grzechem, owszem 
zasługą, więcej nawet: ofiarą, poświęceniem. Kiedyś Francja obok bohaterów, co 
jej wywalczą rzeczpospolitą demokratyczno-socjalną, wypisze na nowej kolumnie 
Vendóme nazwiska Dąbrowskiego i Wróblewskiego."
37 W krytycznej sytuacji materialnej zwracała się Pelagia Dąbrowska później, 8 
marca 1872 roku, do Karola Marksa, skarżąc się, że nie ma dokogo się zwrócić, i 
prosząc go o pomoc.
38 Mylna informacja. Teofil Dąbrowski ocalał i znalazł się po krótkim czasie w 
Londynie.
39 W raporcie opuszczono trzecią frakcję emigracji polskiej. Nie wiadomo 
zresztą, o którą mu chodziło.
40 List Kaczorowskiego do Bałaszewicza-Potockiego (patrz Aneks).
41 Opinia Turgieniewa, jeśli przekaz Bałaszewicza-Potockiego jest prawdziwy, 
była mylna i bezsprzecznie krzywdząca Tchórzewskiego, albowiem merytoryczne 
rozmowy w sprawie sprzedaży archiwum Dołgorukowa prowadzili z rzekomym wydawcą 
Postnikowem Hercen i Ogariew, Tchórzewski zaś faktycznie realizował tylko ich 
decyzję.
42 Wystawa Międzynarodowa w Londynie w 1871 roku.
43 Chodzi o sekretarza ambasady rosyjskiej w Londynie, Bartholomaya.
44 Bałaszewicz-Potocki nie znał wtedy Elpidina, stąd błędnie podane nazwisko.
45 Setnikami byli: Mojżesz Brzytwiński, Jan Kostecki, Salomon Niedbalski, 
Aleksander Nirnstein, Julian Paluszkiewicz.
46 14 sierpnia otrzymał Bałaszewicz-Potocki list o wyborze przez Zgromadzenie 
Ogólne Emigracji Polskiej na członka Komisji Politycznej (patrz Aneks do Wstępu, 
1.1).
47 Mowa prawdopodobnie o przygotowanej rezolucji konferencji delegatów w 
Londynie w dniach 17—23 września 1871.
48 Rosyjski konsul generalny w Londynie A. Berg wydał w liście do hr. Lewaszewa 
7 września 1871 nader pozytywną opinię o prawomyślności Dawydowa.
49 Liczba 180 520, a potem 260 000 obejmowała przede wszystkim członków trade-
unionów.
50 Kongres w Bazylei odbył się w 1869 roku.
51 W rezolucjach konferencji nie ma punktu o odbywaniu co trzy miesiące zebrań 
Rady Generalnej w Londynie, Paryżu i Genewie. Raporty miały być składane Radzie 
Generalnej corocznie.
52 Opowieść robi wrażenie jednej z fantazji Bałaszewicza-Potockiego.
53 W 1871 roku Oliver nie był sekretarzem Rady Generalnej.
54 Sir Karol Dilke był popierany w swoich akcjach przedwyborczych do parlamentu 
przez angielską klasę robotniczą.
55 Mowa o próbie uwolnienia z więzienia w Clerkenwell, 13 grudnia 1867, 
wybitnego organizatora feniańskiego przez grupę sympatyków tego ruchu, która 
spowodowała śmierć 7 osób i poranienie 120. Zamach ten przypieczętował właściwie 
klęskę wojskowego, terrorystycznego ruchu feniańskiego.
56 Konrad Dąbrowski występował przeciwko pomniejszaniu roli Polaków w Eadzie 
Generalnej I Międzynarodówki na terenie Londynu i w prasie krajowej i 
emigracyjnej. W korespondencji do „Gazety Narodowej" pisał 27 marca 1871 
nawiązując do Komuny i działalności Międzynarodówki: „W tym «stowarzyszeniu 
internacjonalnym)), co ruchy prowadzi, są i Polacy, jakkolwiek nieliczni... Czy 
wyraz «Polska», «do Polski)), «za Polskę», będzie tam wymówiony... Kiedy żył 
jeszcze Bosak i miał swój głos w Lidze Wolności i Pokoju, niejedną on gorzką 
prawdę wypowiadał Niemcom i Francuzom, i całemu internacjonalnemu)) areopagowi, 
ale jak zawsze mało go słuchali burzyciele tronów, arystokracji i kościoła." 
Dalej narzeka Konrad Dąbrowski, iż „po jego [Bosaka] śmierci pozostali Polacy 
nie śmią podnieść sprawy Polski". („Gazeta Narodowa" nr 124 z 4 IV 1871.) Równie 
ostro akcentował tę sprawę w niecały rok później w emigracyjnym piśmie 
londyńskim „Nowiny z Wychodźstwa i Kraju" (nr 1 z 1 I 1872, s. 2) w artykule 
Polacy i Internacjonał pisząc: „Nie możemy pochwalić wrześniowego 
internacjonalnego Kongresu, mającego miejsce w Londynie, co do rozporządzania 
miejscami w Urzędzie Głównym Stowarzyszenia, należącymi do Reprezentacji Moskwy 
i Austro-Węgier. Reprezentantami obydwu tych kończyn europejskiego świata 
zamianowanymi zostali Niemcy."
Również w liście do Bałaszewicza-Potockiego występuje 23 listopada 1871 roku 
przeciwko reprezentowaniu Rosji przez Marksa i Austro-Węgier przez Frankela, 
„kiedy stanowiska te powinni byli objąć Słowianie, a co najmniej Polacy" (patrz 
Aneks).
57 Patrz list Marksa do Bałaszewicza-Potockiego z 25 XII 1871 w Aneksie.
58 Megalomańska blaga Bałaszewicza-Potockiego o możliwości usunięcia Marksa z 
kierownictwa i wzięcia zarządu Międzynarodówki w swoje ręce.
59 Kostecki nie był delegatem polskim w Międzynarodówce. Aczkolwiek był z nią 
związany, nie odgrywał w niej większej roli.
60 Znów na fantazji tylko oparte twierdzenie Bałaszewicza-Potockiego.
61 Mowa o „Nowinach z Wychodźstwa i Kraju", które ukazały się 1 stycznia 1872 
pod redakcją Klemensa Wierzbickiego. Wszystkiego wyszły 2 numery, numer 2 ukazał 
się 15 II1872.
62 Wiadomość nieprawdziwa.
63 Również między bajki należy włożyć informację Bałaszewicza-Potockiego o tym, 
jakoby w Galicji na czele Międzynarodówki stał ks. Leon Sapieha.
1872
1 CGAOR, Moskwa, zespół 109, inwentarz II, wolumin 568.
2 Wiadomość niepewna.
3 Stanisław Bieńkowski wybrany został sekretarzem Komitetu Polskiego Towarzystwa 
Bratniej Pomocy Wielkiej Brytanii pod naciskiem Bałaszewicza-Potockiego przy 
opozycji części emigrantów polskich zebranych w Londynie w czerwcu 1871 roku.
4 Wzmianki o Dawydowie w liście J. Rozwadowskiego do Karola Marksa z 20 sierpnia 
1871 roku (zob. J. W. Borejsza, W kręgu wielkich wygnańców, s. 249), w liście 
Engelsa do Marksa z 17 sierpnia 1871 (Der Brięfwechsel zwichsen F. Engels und K. 
Marx, 1913, t. IV, s. 466) oraz w liście Ławrowa do Bałaszewicza-Potockiego z 
1873 roku (zob. Aneks do Wstępu, t. I.) dowodzą, że informacje Bałaszewicza-
Potockiego o kontaktach Dawydowa z Marksem i Ławrowem zasługują na wiarę, mimo 
podanej poprzednio informacji konsula generalnego w Londynie.
5 Wiadomości o „Nowinach z Wychodźstwa i Kraju" podano w przypisie 61 do 1871 r. 
Pisywał w nich Walery Wróblewski, który pismu patronował.
6 Autorem wspomnianego artykułu był Konrad Dąbrowski.
7 W nrze 2 „Nowin z Wychodźstwa i Kraju" Walery Wróblewski odpowiedział na 
artykuł Konrada Dąbrowskiego.
8 Mowa o sekretarzu ambasady rosyjskiej w Londynie, panu Bartholomay.
9 Liczba członków sekcji podana w raporcie przez Bałaszewicza-Potockiego 
odpowiada w przybliżeniu rzeczywistości. Według sprawozdania, złożonego 
sekretarzowi Rady Generalnej dla Danii 3 listopada 1871 r., sekcja 
Międzynarodówki liczyła w Kopenhadze 2000, a w Aarhus, wówczas pięt-
nastotysięcznym mieście, 500 członków.
10 Na manifestacji socjaldemokratycznej we Wiedniu w grudniu 1871 odczytano 
telegramy z życzeniami od robotników niemieckich w Chemnitz i od komunardów 
francuskich, emigrantów w Londynie.
11 Informacja prawdziwa. Konferencja saskiej partii socjaldemokratycznej odbyła 
się w Chemnitz 6 i 7 stycznia 1872 i rzeczywiście wzięło w niej udział 120 
delegatów z około 60 miast. Konferencja odrzuciła odezwę zwolenników Bakunina i 
poparła londyńskie rezolucje Międzynarodówki. „Bardzo mnie ucieszyła uchwała 
saksończyków", pisał Engels 18 stycznia 1872 do Wilhelma Liebknechta.
12 Na marginesie referatu pracownika III Wydziału, streszczającego raport 
Bałaszewicza-Potockiego znajdujemy adnotację dotyczącą Paluszkiewicza: 
„proponował nam za pośrednictwem W. Ks. Konstantego swoje usługi", oraz 
rezolucję szefa żandarmów: „pamiętać o Paluszkiewiczu". Julian Paluszkiewicz 
działał przedtem w Lyonie, a po upadku Komuny Paryskiej w kręgach 
Międzynarodówki w Londynie. Charakterystyczne,
że Wróblewski nie miał do niego zaufania i sprzeciwiał się przyjęciu go do 
polskich organizacji emigracyjnych w Londynie.
13 15 stycznia 1872 roku książę Wł. Czartoryski ożenił się z wnuczką Ludwika 
Filipa, ks. Małgorzatą Orleańską. Starzy czartoryszczycy upatrywali znaczne 
korzyści w tym małżeństwie politycznym. Książę d'Aumale był poważnym kandydatem 
orleanistów na tron francuski. Przy pomocy króla z dynastii orleańskiej 
spodziewano się, wobec przewidywanego zbliżenia francusko-rosyjskiego, uzyskać 
pewne koncesje od Rosji w Polsce. Hotel Lambert, podobnie jak w 1863 roku, 
wiązał swoje nadzieje z Francją, licząc na koneksje rodzinne księcia Władysława 
Czartoryskiego.
14 W 1872 roku lewica emigracyjna w Londynie utworzyła — w nawiązaniu do dawnych 
Gmin Ludu Polskiego w Anglii — Związek Ludu Polskiego. Przewodniczącym Związku 
Ludu Polskiego wybrany został Ludwik Oborski, a po jego śmierci w 1873 roku 
Walery Wróblewski. Wybitniejszą rolę odgrywali w nim Konrad Dąbrowski i Józef 
Rozwadowski. W czasie kilkuletniego istnienia nieliczny Związek Ludu Polskiego 
przejawił w Londynie znaczną aktywność, był związany z Międzynarodówką i wysuwał 
na forum publicznym sprawę polską.
15 Fałszywa informacja o usunięciu Marksa z kierownictwa Międzynarodówki i o 
jego opozycji wobec przeniesienia Rady Generalnej do New Yorku. Świadczy ona o 
słabej orientacji Bałaszewicza-Potockiego w wewnętrznych sprawach 
Międzynarodówki.
16 Komitet Południowo-Szwajcarski był rzeczywiście ośrodkiem przeciwstawiającym 
się Marksowi w Międzynarodówce.
17 Okólnika tego z początku lutego 1872 nie udało mi się znaleźć.
18 Spór Stanów Zjednoczonych z Wielką Brytanią o „Alabamę" (kaperski statek, 
wyposażony w uzbrojenie w stoczniach angielskich dla Konfederacji Stanów 
Południowych, który poczynił znaczne szkody północnoamerykańskiej flocie 
handlowej zatapiając blisko 70 okrętów Stanów Północnych) został po 3 latach 
załatwiony polubownie przez Międzynarodowy Trybunał Arbitrażowy, który przyznał 
Stanom Zjednoczonym 25 sierpnia 1872 odszkodowanie w wysokości 15,5 miliona 
dolarów.
19 Proces lipski, na którym August Bebel i Wilhelm Liebknecht zostali skazani za 
zdradę stanu na dwa lata twierdzy.
20 W 1872 roku zelżały naciski Bismarcka na niemiecki ruch socjalistyczny wobec 
rozpoczęcia przez niego kampanii tzw. „Kulturkampfu".
21 W liście swym do Władysława Czartoryskiego staje Władysław Mickiewicz w 
obronie Sadyka Paszy i jego Kozaków sułtańskich przeciwko zamachom Władysława 
Zamoyskiego i Czartoryskich, godzącym w istnienie tej formacji wojskowej.
22 Klaczko był posłem do sejmu galicyjskiego i Rady Państwa we Wiedniu.
23 Mowa tu prawdopodobnie o odrodzeniu federacyjnej Rzeczypospolitej Polski, 
Litwy i Rusi, głoszonej przez Związek Ludu Polskiego.
24 Podajemy tekst odezwy z 29 lutego 1872:
„Komitet Obchodu Stuletniej Rocznicy Rozbioru Polski.
Szanowny Panie!
Wychodźstwo polskie zamieszkałe w Londynie, zgromadziwszy się na obchód rocznicy 
ostatniego powstania polskiego, wybrało spośród siebie Komitet z pięciu tu 
podpisanych członków, polecając mu wynalezienie środków jak najodpowiedniejszego 
uczczenia przypadającej 5 sierpnia br. stuletniej rocznicy rozbioru Polski i 
zbadanie, czy jest potrzebnym i możebnym zorganizowanie w Londynie olbrzymiej 
demonstracji, jako «publicznego protestu przeciw zbrodni podziału Polski».
Otóż zważywszy:
że każda część rozdartej Polski ma właściwy sobie i dokładnie określony, choćby 
li tylko miejscem swego pobytu, udział w narodowej pracy około przywrócenia 
politycznego bytu i przeobrażenia przedrozbiorowej Polski;
że kiedy ludność zamieszkująca polskie ziemie, już to czynnie z bronią w ręku, 
już to biernie, ale zawsze silnie i wytrwale opiera się usiłowaniom najeźdźców 
zgładzenia narodowości polskiej; a nie mogąc wskutek gniotących ją praw wyrazić 
jawnie swych dążeń i życzeń, przyjmuje rozszerzenie oświaty między ciemnymi 
jeszcze masami za najpotężniejszy i najwłaściwszy środek powiększenia zastępu 
gorliwych i światłych patriotów;
że kiedy wygnańcy Syberii pomimo czujności więziennych dozorców lub innych władz 
miejscowych rozszerzają między wpółdzikimi ludami Azji nowoczesne pojęcia 
godności człowieka, wolności, równości i braterstwa ludów, przygotowując tym 
sposobem Polsce liczny zastęp wiernych, bo skojarzonych z nią silnym węzłem 
wspólnej niedoli sprzymierzeńców;
to do wychodźstwa polskiego, przebywającego na Zachodzie, należy bez 
zaprzeczenia obowiązek przedstawiania w właściwym świetle przed gościnnymi ludy 
działań naszych zaborców, a więc jawne odpieranie ich obelg i fałszów.
Zebrany przeto na radę Komitet jednomyślnie uznaje, iż wychodźstwo polskie nie 
może, nie powinno przypatrywać się obojętnie przechwałkom i urąganiem Prusaków, 
zamierzających uczcić hucznymi biesiady jubileusz naszej klęski, jako rocznicę 
przyłączenia Gdańska do Prus, a więc materialnego wcielenia myśli zaokrąglenia 
granic zawsze nie dość okrągłej monarchii pruskiej.
A pamiętając, że dziesięciowiekowa obrona cywilizacji Zachodu przez narodowość 
polską przeciw nawałowi feudalizmu niemieckiego i wschodniego barbarzyństwa, że 
rozliczne zasługi samego nawet wychodźstwa polskiego, które zawsze i wszędzie z 
największą bezinteresownością i poświęceniem broniło sprawy wolności, postępu i 
zasady braterstwa ludów, wyrobiły dość silną sympatię dla słusznej naszej sprawy 
między ludami
całego świata, by móc odpowiedzieć na pruskie przechwałki godną cywilizowanego 
Zachodu protestacją — Komitet obchodu stuletniej rocznicy rozbioru Polski 
znając, Szanowny Panie, liczne zasługi położone przez was w sprawie ogólnego 
postępu, ma zaszczyt odezwać się do was i waszych przyjaciół w przekonaniu, że 
zechcecie wesprzeć go, czy to radą, czy datkiem, w przeprowadzeniu poruczonej mu 
przez wychodźstwo myśli. Londyn, dnia 29 lutego 1872 roku.
Członkowie Komitetu:
Jenerał W. Wróblewski Pułkownik L. Oborski Pułkownik J. Rozwadowski K. Dąbrowski 
K. Wierzbicki
N.B. Korespondencje przesyłane być mają na ręce sekretarza Komitetu Klemensa 
Wierzbickiego, Claremont Place, Judd street, Euston Eoad, W.C.
Składki przesyłane być mają na ręce ob. pułkownika Józefa Rozwadowskiego, 
Chelsham Villa, Wellesley Road, W. Croyden, Surrey.
Nota. Uprasza się o przedrukowanie niniejszej odezwy we wszystkich pismach 
krajowych, również podaje się do ogólnej wiadomości, że ta odezwa jest 
tłumaczona i drukowana po angielsku, po francusku, po niemiecku, po włosku, po 
hiszpańsku — spodziewa się Komitet, że szanowni Rodacy przyjdą mu w pomoc 
nadsyłaniem adresów przychylnych naszej sprawie cudzoziemców."
Komitet Obchodu Stuletniej Rocznicy Rozbioru Polski rozesłał 25 maja 1872 roku 
zaproszenia na ogólne zgromadzenie emigracji w Londynie na dzień 9 czerwca: 
„Komitet Obchodu Stuletniej Rocznicy Rozbioru Polski 8a, Edward Street, 
Hampstead Road, London, N.W.
Do Obywatela
Obywatelu!
W dniu 5 sierpnia br. przypada stuletnia rocznica pierwszego rozbioru Polski.
W pamięć tej klęski narodu naszego kraj cały, jak przed rozbiorem był długi i 
szeroki, zajmuje się w tej chwili pracą nad podniesieniem oświaty ludu, tego 
głównego wroga niewoli i ciemięstwa.
Do emigracji polskiej, poza granicami Ojczyzny w korzystniejszych politycznie 
znajdującej się warunkach, należy również obowiązek upamiętnienia tej epoki 
nieszczęścia narodowego odpowiednią demonstracją
wpośród obcych ludów, która by również, jak praca nad podniesieniem oświaty ludu 
w kraju, obfite dla potomności naszej zostawiła plony.
Przejęty wielkością zadania Komitet, na dniu 12 maja ponownie wybrany, uznał, że 
gdyby demonstrację tej doniosłości uczynić skuteczną potrzebnym jest wpośród 
wychodźstwa pewien rodzaj organizacji; w tym też celu uchwalił on zwołanie 
ogólnego zgromadzenia emigracji w Londynie.
Zgromadzenie to mieć będzie miejsce dnia 9 czerwca br. o godzinie 8 z wieczora, 
w «White Horse Tavern», Theobald's Road, Red Lion Sąuare, Holborn, London, na 
które Was, Obywatelu, i Przyjaciół Waszych zapraszamy.
Pozdrowienie Braterskie,
Prezydujący — pułkownik L. Oborski Jenerał W. Wróblewski Sekretarz — K. 
Dąbrowski Pułkownik J. Rozwadowski
J. Kryński, Mamrot, Rożen
Londyn, 25 maja 1872."
26 Właściwa nazwa „The Warshower Benevolent Society" (Warszawskie Towarzystwo 
Dobroczynności). Przewodniczącym Towarzystwa był J. So-lomons, sekretarzem E. 
Goldberg.
27 20 września nie doczekawszy się odpowiedzi z Petersburga na prośbę o paszport 
dla Jana Kantego Kosteckiego, Bałaszewicz-Potocki sam napisał w tej sprawie do 
ambasadora rosyjskiego w Paryżu, hr. Orłowa.
28 Towarzystwo Podatkowe — Instytucja „Czci i Chleba", organizacja ogólno-
emigracyjna pomocy wychodźcom, przede wszystkim weteranom emigracji.
29 List Kosteckiego — patrz Aneks.
30 Liga Pracy zorganizowana została w Anglii w 1869 r. Jej angielska nazwa Land 
and Labour League.
31 Jest zupełnie możliwe, że Marks pragnął w nim zyskać sprzymierzeńca, 
Bałaszewicz miał bowiem na początku lat siedemdziesiątych (konkretnie w latach 
1871—1874) znaczny wpływ na emigrację polską i był nader aktywny. Wątpliwe 
jednak, by chciał mu proponować kierownictwo sekcji polskiej w Międzynarodówce. 
Na przeszkodzie musiała stać przede wszystkim popularna i bardzo dużym 
autorytetem ciesząca się postać generała Komuny Paryskiej Walerego 
Wróblewskiego, który spełniał tę rolę w Międzynarodówce i pozostawał w bliskich 
stosunkach z Marksem i jego rodziną.
Wróblewski bywając często w domu Marksa zaprzyjaźnił się z jego żoną i córkami. 
Ciekawym i oryginalnym dowodem tych bliskich stosunków jest nieznana, a 
ogłoszona w nr 7 czasopisma „Prometej" (Moskwa 1969) dowcipna „spowiedź" 
Walerego Wróblewskiego, prawdopodobnie z roku 1872, w albumie córek Marksa: 
Jenny i Eleonory. Młode dziewczęta prowadziły modną wówczas grę zbierania 
odpowiedzi na zadawane
pytania poważne i żartobliwe. Założyły w tym celu album, w którym znajdujemy 
odpowiedzi na ankiety córek samego Marksa, Engelsa, Wilhelma Liebknechta, Paula 
Lafargue'a i innych ich przyjaciół, a wśród nich również Wróblewskiego.
A oto odpowiedzi Wróblewskiego na pytania zadane w języku francuskim:
u mężczyzn u kobiet
Pańska znamienna cecha Pańskie wyobrażenie szczęścia Pańskie wyobrażenie o 
nieszczęściu
Wada, która wywołuje u Pana największy wstręt
Wada, którą można
wybaczyć
Pańska antypatia
Ulubione zajęcie
Ulubiony poeta
„ prozaik
„ bohater
Ulubiona bohaterka
Ulubione kwiaty
— aktywność
— kokieterię nadmierną
— nieokrzesanie
— ogniste piekło
— zimny raj
— słabość
— wiarołomność wobec kobiet
— świętoszki
— iść przeciw wiatrowi
— Torąuato Tasso
— Paul Vichar
— Don Juan
— te, co prowadzą za nos bohaterów
— nie ma takich
— Mahomet
— długie (włosy ) i czarne (oczy)
— ragout z baraniny
— Attyla, Tamerlan
— Herostrates i papieże (rzymscy)
„ imiona
„ kolor włosów i oczu
Ulubione danie
Historyczne postacie, którymi się Pan zachwyca
Historyczne postacie, których Pan nienawidzi
Dewiza: Na cóż by się przydały te cnoty i ułomności (nawet ciemność nocy i
jasność dnia) bez blasku czarnych oczu i bez cieni długich włosów. 
WaleryWróblewski"
32 Zjazd trzech cesarzy w Berlinie, Wilhelma I, Aleksandra II i Franciszka 
Józefa I, był manifestacją zgodności polityki państw monarchistycznych w obronie 
istniejącego porządku politycznego i społecznego w Europie.
33 Ulica w Moskwie.
34 Mowa o Związku Ludu Polskiego.
35 36
List Konrada Dąbrowskiego — patrz Aneks.
W Londynie nie było Komitetu Centralnego Polskiego. Bałaszewicz-Potocki często 
szafuje tą nazwą.
1873
1 CGAOR, Moskwa, zespół 109, inwentarz II, wolumin 569.
2 Przed 1871 rokiem polscy komunardzł na ogół nie byli związani z 
Międzynarodówką. Po upadku Komuny, znalazłszy się w Londynie znajdowali w niej 
naturalne oparcie na obcym dla siebie gruncie opromienieni glorią rewolucyjnej 
walki zbrojnej i przystępowali do niej tym bardziej, że mogli znaleźć również 
pewne wsparcie finansowe. Funduszami Międzynarodówki, nader jednak 
ograniczonymi, z przeznaczeniem przede wszystkim na doraźną pomoc, dysponował 
m.in. Karol Marks. Do niego więc zwracali się niektórzy emigranci polscy, jak 
młody muzyk, komunard Eugeniusz Kompański, Eugeniusz Giżycki czy Karol 
Świdziński, z prośbą o pomoc pieniężną lub pomoc w znalezieniu zajęcia. Marksa 
wreszcie prosili o pomoc finansową na podróż do Galicji dwaj komunardzi, 
członkowie sekcji polskiej Międzynarodówki, Ludwik Pruszyński i Edward Lach 
Szyrma.
3 Sprawę ożenku Władysława Czartoryskiego ośmieszało galicyjskie pismo 
satyryczne „Diabeł": „Przed oczyma duszy mojej przesuwa się już nowa karta 
Europy, książę d'Aumale zostaje królem Francji. Bezpośrednio potem zapewnia tron 
polski swemu dostojnemu kuzynowi i siostrzenicy swojej."
4 Hr. Szuwałow, szef Korpusu Żandarmów i główny naczelnik III Wydziału, 
mianowany został w 1873 roku ambasadorem w Londynie. Objął stanowisko w 1874r.
5 Stefan Kaczała, ksiądz ruski, działacz polityczny w Galicji, walczył o prawa 
ludności ruskiej w sejmie galicyjskim i Reichsracie wiedeńskim. W latach 1872— 
73 szedł jeszcze na ugodę i został wystawiony przez zachowawczych polityków 
polskich i wybrany na posła w czysto polskim okręgu bocheńskim. Prasa galicyjska 
pisała: „Wybór w Bochni ma na celu danie dowodu na to, że u nas, na Mazurach, 
nie ma żadnej niechęci do Rusinów." W latach późniejszych, zajął wobec polityki 
polskiej w Galicji stanowisko nieprzejednane. Bałaszewicz przesłał do 
Petersburga oryginał listu ks. Kaczały w odpowiedzi na odezwę Związku Ludu 
Polskiego, poprzedzając list Kaczały krótkim własnym wyjaśnieniem:
„Załączam dosłowną kopię listu Stefana Kaczały, deputowanego wiedeńskiego 
Reichsratu i przedstawiciela ruskiej partii w Galicji, co wywołało silne 
wrażenie tak w Galicji, jak i na emigracji. Pismo to [w jęz. ukraińskim] jest 
odpowiedzią na adres polskiej emigracji w Londynie. «Do Londyńskiego Centralnego 
Komitetu Związku Ludu Polskiego
na ręce WP. Ludwika Oborskiego, Pułkownika-Prezesa Komitetu, 8a Edward
Street, Hampstead Road, London N.W. Obywatele! List Wasz z 10 grudnia br. 
otrzymałem. Za honor serdecznie
dziękuję,
ale przeczytawszy szumny tytuł: 'Obrońcy Litwy, Rusi, Korony i całej 
Słowiańszczyzny', nie chciałem wierzyć oczom moim i mimo woli obejrzałem się, 
czy nie stoi za mną chociaż sto tysięcy bagnetów, które by do powyższych tytułów 
upoważniały.
Moja działalność, przeciwnie, jest spokojna. Dążeniem moim było choć w części 
zdemaskować zgubną politykę Sejmu i delegacji i wskazać, z jakiej strony grozi 
właściwe niebezpieczeństwo, tak dla Słowian w ogóle, jak dla narodowości 
polskiej w szczególe; i nie godzi się popierać swoich śmiertelnych wrogów.
Polacy zwykli, na nieszczęście, dotychczas się wiązać nie tylko z Niemcami, 
Węgrami, ale i z Turkami iść przeciwko Słowianom, bo Słowianie to barbarzyństwo, 
a Polacy uważają siebie za przedmurze cywilizacji Zachodu. Niebaczni, nie widzą, 
że przez to szykują sobie i innym śmierć.
Nie oczekiwałem wprawdzie wielkiego skutku słów mych, bo stare nawyki nie łamią 
się od razu, jednak cieszy mnie, że słowa moje nie tylko poza Sejmem, ale i w 
Sejmie znalazły przychylne ucho i serce i, w Bogu nadzieja, będzie lepiej.
Wzywacie mnie, abym kroczył naprzód, a Wy pójdziecie za mną. Na przywódcę jestem 
za stary, tzn. nie tak stary, jak niemocnego ciała, i schodzę ze sceny, nie wiem 
także, czy zgodni jesteście ze mną co do zasad? Nie rozumiem, co by oznaczały 
słowa 'Członkowie Związku Ludu Polskiego'. Miałożby to oznaczać: związek 
rozdartego rozbiorami ludu polskiego w jego etnograficznych granicach? Albo może 
pod powyższymi wyrazami podciągnięty również naród ruski w granicach z 1772?
Na pierwsze znaczenie godzę się, ale w drugim wypadku nie rozumiem, czyżby 
panowie, ludzie z wolnością na ustach, mogli wiązać się w towarzystwo pod nazwą 
starej hegemonii, przez którą upadła Polska.
Mała Ruś (Ukraina) nie spolszczyła się za Polski, nie zmoskwiczała za Rosji. Ona 
istnieje. Ma prawo do bytu w przyszłości i prawo do rozwoju swej narodowości na 
własnych podstawach, aby mogła stanąć jako równa między równymi, jako wolny 
naród między wolnymi narodami.
'Dobrowolny związek wolnych narodów z postępowymi narodami słowiańskimi', każdy 
w swoich etnograficznych granicach, to cel, do którego musimy wszyscy zmierzać, 
a należy walczyć z wszelką hegemonią.
Utwierdziło się we mnie jednak przekonanie, że nie spiskami, powstaniami, lub 
obcą pomocą, do tego wrogością między Słowianami, lecz tylko przez duchowe i 
moralne związanie ludów, przez poprawę ich bytu moralnego i przez legalną 
opozycję przeciw zwolennikom despotyzmu i hegemonii, jak również przez zbliżenie 
Słowian między sobą można dojść do rzeczonego wysokiego celu.
Braterskie pozdrowienie Stefan Kaczała
Szełpaki, dnia 27 grudnia 1872.»" 6 Kostecki przebywał jeszcze w styczniu 1873 
r. w Paryżu, skąd został wy-
siedlony na początku lutego (prawdopodobnie w związku z raportem Ba-łaszewicza-
Potockiego z 11 stycznia 1873, dostarczonym prefekturze paryskiej). 6 lutego 
1873 napisał z Genewy, gdzie pozostawał w kontakcie z szwajcarską sekcją 
Międzynarodówki i jej przewodniczącym Johannem Beckerem, następujący list do 
Marksa:
„Panie,
Po opuszczeniu Anglii byłem stale zajęty w Paryżu naszymi sprawami ale w 
ostatnich dniach zostałem aresztowany przez policję francuską, która mnie 
odstawiła do granicy szwajcarskiej i już trzy dni znajduję się w Genewie bez 
środków na dalszą podróż. Zechciej Pan zrozumieć moje przykre położenie i 
przyjąć dla siebie i Pani moje życzenia.
Pański sługa Major Kostecki"
Na prośbę Kosteckiego dołączył swój list do Marksa Johann Becker. Obiecywał w 
nim zrobić wszystko, co możliwe, dla okazania Kosteckiemu pomocy w dalszej 
podróży, chociaż długotrwały strajk złotników czynił niemożliwym uzyskanie 
funduszów. Marks odpowiedział Beckerowi: "Dla Kosteckiego nie mogę absolutnie 
nic zrobić. Zresztą W[róblewski] jest złego zdania o Kfosteckim], który w ogóle 
nie cieszy się szacunkiem naszych Polaków."
7 19 lutego 1873 Związek Ludu Polskiego zorganizował międzynarodowy obchód 400 
rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika. Konrad Dąbrowski przesłał następującą 
korespondencję do „Gazety Narodowej": „Walery Wróblewski rozpoczął obchód 
odczytaniem listu [...] do Torunia, po czym [...] przebiegł znaczenie nauki 
Kopernika. K. Dąbrowski wniósł 3 rezolucje, stwierdzające narodowość polską 
Kopernika i potępiające czyny rządów pruskich i niemieckich w Poznaniu i 
Prusiech, tępienie narodowości i języka polskiego [...]. Zabierali w tej myśli 
głosy: p. Engels (Niemiec), p. Lissagaray, były redaktor «Marseliezy» 
[«Marseillaise»], p. Longuet, płk. Vichard (Francuzi), p. Lafargue (Hiszpan), p. 
Mooney (Anglik) i p. Teofil Dąbrowski. [...] We Francji nie pozwolono na 
urządzenie bankietu." („Gazeta Narodowa" z 26 II1873, s. 51.)
8 Rywalizacja angielsko-rosyjska w Azji po zajęciu przez Rosję Turkieistanu 
zaostrzała antagonizm tych krajów w związku z polityką bałkańską Rosji.
9 Rezolucja na raporcie z 2 kwietnia: „Należy zebrać dokładne wiadomości o 
młodym człowieku — Romanowie."
10 Patrz list Ławrowa w Aneksie.
11 Stanisław Gilewicz (Tchórzewski), alias Stanislas, krewny byłego londyńskiego 
księgarza i współpracownika Hercena, nie cieszył się wśród emigracji londyńskiej 
dobrą opinią. W 1870 roku został usunięty z londyńskiej Gminy Centralnej za 
kradzież.
12 Listy Ławrowa podano w Aneksie.
13 W związku z powyższym raportem o paszportowych staraniach Ławrowa,
adresat, tj. hr. Szuwałow, polecił przygotować notatkę dla przedstawienia 
carowi. W notatce nakazywał „zaznaczyć, iż polecono agentowi londyńskiemu dostać 
paszport, o który prosi Ławro w, i natychmiast zawiadomić III Wydział, na jakie 
nazwisko będzie wystawiony. Można nawet dołączyć kopię listu Ławrowa." Notatka 
była potrzebna Szuwałowowi dla złożenia raportu cesarzowi.
14 Mowa o jedynym numerze „Obszcziny", wydrukowanym w Londynie przez Nieczajewa.
15 Pismo petersburskie „Niediela", tygodnik polityczny i literacki, wydawany od 
1866 r. przez księgarza W. Henkla. Hercen wyrażał się o tym tygodniku pozytywnie 
i nawet zamieszczał tam artykuły. „Niediela" drukowała również w nr 1 — 17 w 
1868 r. cykl artykułów Ławrowa (pod pseudonimem Mirtowa) pt. Listy historyczne.
16 Mowa o walce Marksa z Bakuninem i jego założeniami anarchizmu w 
Międzynarodówce, co doprowadziło do usunięcia Bakunina i jego zwolenników w 
związku z ich rozkładową działalnością z Międzynarodówki na Kongresie Haskim w 
1872 r.
17 Redaktorami „Prawdy" byli Teofil Dąbrowski i Józef Rozwadowski. Wróblewski 
nie należał do redakcji i występował przeciwko jej orientacji: pozytywnemu 
stosunkowi do centralistów i polityki Ziemiałkowskiego w Galicji. Ponieważ 
gazeta była składana w jego drukarni, zażądał nawet usunięcia swego nazwiska z 
noty drukarskiej i wymusił opublikowanie w „Prawdzie" oświadczenia, że nie ma 
żadnych stosunków z redakcją. Pod jego prawdopodobnie wpływem obaj redaktorzy 
„Prawdy" zostali na pewien czas usunięci z londyńskiego Związku Ludu Polskiego, 
za głoszenie w niej pod hasłem „Pracą i prawdą" ideologii pozytywistycznej. 
Pismo odrzucało wielką europejską politykę. Miało być łącznikiem między krajem a 
wychodźstwem. „Prawda" zdobyła 250 prenumeratorów i ukazywała się do grudnia 
1873 r.
18 Prawdopodobnie idzie o komisję pośredniczącą pomiędzy krajem i wychodźstwem 
polskim we Francji, której przewodniczącym był Władysław Zamoyski.
19 Wiadomość, że Ławrow pisuje do „Moskowskich Wiedomosti" Katkowa jest 
fałszywa.
on
Lwowska „Gazeta Narodowa" zamieszczała korespondencje z życia emigracji, ale nie 
była „organem emigracji londyńskiej".
21 Niebieska wizytówka — prawdopodobnie porozumiewawczy znak masoński.
22 Czysta fantazja Bałaszewicza-Potockiego o planach republikańskich i 
spiskowcach, gotowych ogłosić Bismarcka prezydentem Prus.
1874 1 CGAOR, Moskwa, zespół 109, inwentarz II, wolumin 570.
Tygodnik katolicko-narodowy „Oświata" w Poznaniu lub „Katolik" wychodzący w 
1874r.
3 Zwolennicy anty liberalnych, centralistycznych tendencji podporządkowania 
społeczeństw katolickich i ich hierarchii kurii rzymskiej.
4 Mowa o „Prawdzie" J. Rozwadowskiego i Teofila Dąbrowskiego.
5 „Gazeta Nowo-Yorska", która się bardzo krótko utrzymała.
6 Dopisek adresata na marginesie raportu: „Jak zawsze przesadza."
7 Od Bałaszewicza wyszła prawdopodobnie i druga próba zastraszenia otoczenia 
carskiego. Oto dwa dni przedtem depeszował osobiście do szefa żandarmów, hr. 
Szuwałowa, ambasador rosyjski w Londynie baron Brunnow: „Agent secret de police 
francaise signale complot de polonais affilies f Commune de Paris devant eclater 
f Petersbourg. Recevrez copie de lettre par poste. Original f ete envoye pour 
plus ample verification f notre ambassadeur f Paris, ou en son absence, f 
Okouneff — Brunnow."
Depesza zaopatrzona została następującą notatką w III Wydziale: „Je presume, que 
c'est micmac de Belina et le Comte a aussi eu cette idee, neanmoins ii a porte 
le contenu de la depęche f la connaissance de 1'Empereur."
8 Dopisek na raporcie świadczyłby jednak, że Poles nie był agentem III Wydziału. 
Brzmi on: „Znany oszust, który niejednokrotnie nam swoje usługi proponował. W 
roku 1874, w czasie pobytu Jego Cesarskiej Mości w Weimarze, był pod nadzorem."
9 Tekst proklamacji brzmiał, jak następuje:
„Sprawozdanie Komitetu Związku Ludu Polskiego — kwartał pierwszy Podług artykułu 
XIV ustawy Związku Ludu Polskiego Komitet winien zdać sprawozdanie kwartalne ze 
swych czynności, jak również z kasy powierzonej — czego też niniejszym dopełnia.
Co do pierwszego: Komitet w tym okresie swoich działań zajął się porozumieniem z 
ogniskami wychodźstwa polskiego, zamieszkałego poza obrębem Anglii, dla 
wytworzenia ogólnej organizacji emigracyjnej. Ze wszystkich odpowiedzi, jakie do 
dziś dnia otrzymaliśmy, widzimy, że chociaż myśl ta powszechne ma uznanie, 
położenie miejscowe niektórych ognisk, a mianowicie najliczniejszych we Francji, 
pomimo republikańskich rządów, natrafia na trudności ze strony policji pod tym 
względem. Pewni jednak jesteśmy, że najmniejsza zmiana w tych stosunkach 
politycznych pozwoli nam przyciągnąć rękę współbraci zamieszkałej we Francji i 
wspólnie wytworzyć organizację wychodźstwa, która by mogła przynieść znaczne 
korzyści dla sprawy narodowej.
Oczekując z niecierpliwością tej pomyślnej chwili, Komitet Związku Ludu 
Polskiego, działając na ziemi wolnej, postara się wypełnić włożone nań 
obowiązki, o ile możność mu pozwoli. — Od was więc, Obywatele, domaga się 
szczerego i patriotycznego poparcia.
Co do drugiego: kasa nasza jest nader szczupłą, a to z powodu małej kwoty 
podatku; a na wpływy spoza obrębu tegoż związku nie mieliśmy nawet prawa liczyć, 
biorąc pod uwagę krótki termin naszego istnienia.
Tabela przychodu i rozchodu wykaże wam, Obywatele, że dotąd o wzajemnej pomocy 
nie mogło być i wzmianki, nie tracimy jednak nadziei, że lepsza przyszłość i 
patriotyzm zamożniejszych współbraci pokryje ten niedostatek.
Przychód
L Sh P
Za miesiąc styczeń — 11 1
luty — 8 7
razem — 19 8
Rozchód
Opłata sali na posiedzenie Związku Ludu Polskiego — 8 —
100 egzemplarzy ustawy 1-------
Korespondencja — 3 2
razem 1 11 2
Na pokrycie niedoboru wniósł obywatel Jan Kryński 11 sh. i 6 p.
Londyn, dnia 1 marca 1874 r.
Członkowie Komitetu: Jakub Ciesielski — kasjer, Feliks Celiński, Jan Kryński — 
sekretarz, Władysław Niwiński, Walery Wróblewski."
10 Ławrow i Wróblewski pozostawali długie lata w zażyłej przyjaźni i współpracy 
politycznej. Razem występowali na wielu mityngach polskich, słowiańskich i 
międzynarodowych. Informację o zerwaniu stosunków między nimi chciałby 
Bałaszewicz-Potocki wykorzystać na konto swej działalności.
11 Zapomogi rządu brytyjskiego dla polskich emigrantów były super skąpe. Wyżsi 
oficerowie od majora począwszy otrzymywali rocznie 39 funtów zasiłku, młodsi 
oficerowie i podchorążowie 26 funtów, podoficerowie i żołnierze 18 L 4 szylingi 
i wreszcie osoby nieokreślone 13 L 13 szylingów. Żony otrzymywały połowę zasiłku 
mężów, a dzieci ćwierć stawki rodziców.
12 Szulczewski był przede wszystkim płatnikiem zasiłków emigracyjnych.
13 List Ławrowa z 25 marca 1874 — patrz Aneks.
14 Po śmierci Oborskiego Władysław Niwiński podpisywał początkowo zaproszenia 
jako przewodniczący Ludu Polskiego.
15 10 kwietnia rozesłano do wszystkich emigrantów polskich drukowane zaproszenia 
na to zebranie.
16 Nie znalazłem takiego artykułu w lwowskiej „Gazecie Narodowej".
17 Były to sumy dosyć poważne, jeśli porównamy je chociażby z 7 szylingami 
wniesionymi do kasy Międzynarodówki przez jej członków Polaków w maju 1869 r. 
Por. też przyp. 9.
18 Dochodzenie przeprowadzone przez policję na żądanie III Wydziału wykazało, że 
nikt nie mieszkał w Petersburgu pod nazwiskiem Żal.
19 List Bałaszewicza do redakcji „Morning Post" z 21 maja 1874, zatytułowany The 
Polish exiles and amnesty; patrz Aneks. 20 O sprawie rzekomej amnestii i roli w 
tej aferze Polesa, Mycielskiego i Ilińskiego donosił w korespondencjach do 
„Gazety Narodowej" Konrad Dąbrowski:
„Najnowszą wiadomość przynoszą dzienniki w sprawozdaniu z parlamentu. Deputowany 
Charley zapytywał podsekretarza stanu dla spraw zgromadzeń p. Bourke, czy rząd 
Jego Królewskiej Mości odebrał jakąkolwiek wiadomość od rządu moskiewskiego, że 
«Polacy emigranci otrzymali amnestię, że im wolno wracać do kraju». Pan Bourke 
oświadczył, że żadne tego rodzaju zawiadomienie ani tą drogą urzędową, ani też 
żadną inną komunikowanym nie było rządowi Jego Królewskiej Mości.
To oświadczenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych, zestawione z oświadczeniem p. 
Prokopowicza w imieniu emigracji, stanowczo stwierdza fakt sfałszowania amnestii 
przez szpiegów moskiewskich w celach zdyskredytowania emigracji wobec ludu 
angielskiego, obłowienie się pieniędzmi za pomocą składek na mniemany cel 
powrotu wychodźców do kraju z kieszeni Anglików wydzieranych i w celu wysłania 
za te pieniądze nowych ofiar przez Cytadelę na Sybir, a rozdzielenie pozostałej 
sumy pomiędzy siebie.
Oto miał być rezultat makiawelskiej agitacji moskiewskiej, podniesionej przez 
list Polesa z dnia 19 maja br.
Dla pociągnięcia szpiegów do odpowiedzialności przez sąd angielski imieniem 
emigracji za oszustwo i nieuprawnione zbieranie pieniędzy pod fałszywymi 
pozorami koło współdziałających kolegów na Ryders Court wezwało ogólne zebranie 
na 14 bm.
Po zdaniu sprawy proponować miano wybranie komisji dla ostatecznego ścigania 
improwizacji hrabiów Mycielskiego, Ilińskiego i Stefana Tugenholda-Polesa 
(Mycielski podobno jest niewinny i mimo woli dał się wciągnąć w takie 
towarzystwo). Zgromadzenie wybrało do komisji: pp. Zambrzycki, Helcman, 
Bałaszkiewicz [Baraszkiewicz], Prokopowicz, Barczewski. Odtąd sprawa przybiera 
formę ogólnoemigracyjną i wkrótce spodziewamy się nowej jej fazy, rozpocząć się 
mającej od zaaresztowania i zapozwania przed sąd panów nazywających się śmiało a 
bezczelnie na swoich okólnikach «The Polish Amnesty Committee» (Komitet 
Amnestyjny Polski), 20 Marlborough street, Oxford street, London." („Gazeta 
Narodowa" 1874 nr 154 z 8 VII.)
Do powyższego redakcja dołączyła list autora korespondencji Konrada 
Dąbrowskiego, sekretarza Związku Ludu Polskiego do jego Komitetu:
„Obywatele! Odmówienie mi zaufania jako Waszemu urzędnikowi wtedy, gdy przyjąłem 
czynny udział w sprawie przeciw agitacjom moskiewskim, mającym na celu 
zbezczeszczenie naszego narodowego honoru wo-
bec angielskiego ludu, zniewala mnie do zażądania dymisji z urzędu sekretarza 
Związku Ludu Polskiego, jako członek atoli nie usuwam się z tego Związku. Drugą 
przyczyną zniewalającą mnie do rezygnacji jest nieprawne wykreślenie ob. 
Mikołaja Koziełła (za obronę postępków nieobecnego na posiedzeniu Dąbrowskiego, 
gdy tego obecność konieczną była na Ryders Court). Sąd i wyrok wydano prawem 
kaduka. Ustawa Związku [...] przeciwną jest wykreśleniom, bo jej duch i 
tendencja zmierza do tego, ażeby z całości, czyli ogółu emigracji polskiej 
utworzyć Związek Zorganizowany Ludu Polskiego, związek więc nasz jest 
wyobrażeniem całości, czyli ogółu emigracji.
Pojęcie dotychczasowe, że Związek jest gminą centralną, a gmina Związkiem Ludu 
Polskiego, stosuje się i tutaj. Wykreślenie więc człowieka ze Związku jest 
wykreśleniem go z ogółu i ze społeczeństwa emigracji polskiej, co może tylko dla 
ważnych powodów nastąpić [...] Związek jest prawomocny [tylko] zarządzić Sąd 
Bratni nad winowajcą z ludzi bezstronnych i z takich tylko, na jakich obwiniony 
się zgodzi.
[...] Jeżeli ob. Koziełł — o czym ja istotnie nie wiem — zawinił, to w ten, a 
nie w inny sposób należało z nim postąpić, a nie tak arbitralnie. Na tym kończę 
oświadczenie moje i łączę braterskie pozdrowienie.
Konrad Dąbrowski
Londyn 21 VI1874."
Następna korespondencja Dąbrowskiego donosiła:
„Dowody stanowczego zwycięstwa nad zgrają moskiewskich szpiegów podaje list do 
prasy londyńskiej z 7 VII [do „Evening Standard"]: «Do redaktora: Panie! Bądź 
Pan łaskaw te kilka wyrazów w swoim piśmie pomieścić. Odezwanie się nasze do 
publiczności o pomoc dla rodaków życzących wrócić do Polski nie znalazło 
odpowiedniego poparcia; to zmusza nas do zawieszenia czynności i do rozwiązania 
Komitetu. Wpływ składek bardzo był mały, a rozporządzenie nimi rzetelne. Przez 
cały miesiąc książki nasze i inne dokumenta, złożone w biurze pp. Chorley i 
Crawford, są otwarte do rozpatrzenia każdemu, który pragnie swój czas poświęcić. 
Mamy honor pozostawać z szacunkiem.
Iliński i Mycielski»
Tak więc ten kompromitujący emigrację Komitet przestał już istnieć. Zachodzi 
teraz pytanie, co tych panów zmusiło do rozwiązania Komitetu.
Poies, główny motor całej tej nieszczęsnej agitacji, przed wysłaniem jeszcze 
powyższego oświadczenia, wyżebrawszy podobno dosyć znaczne sumy u lordów i 
bogatych Anglików (zwrócił się m. in. do ks. Norfolk) na cele amnestii, drapnął 
z Londynu; jedni powiadają, że do Holandii, inni, że do Warszawy.
Komisja, wybrana 14 VI dla zdemaskowania i ścigania szpiegów na drodze prawnej 
angielskiej, po naradzie z angielskimi adwokatami prze-
konała się, że winowajców zaaresztować nie może dla braku dowodów dostatecznie 
ustalających ich winę. Zbieranie składek przez nikogo nie upoważniony Komitet 
Amnestyjny nie da się podciągnąć pod czynności prawem angielskim zakazane. 
Komisja zwróciła się do bardzo szanowanego w Londynie Charity Organisation 
Society (Stowarzyszenie Zorganizowanej Jałmużny) o wszczęcie w tej sprawie 
dochodzenia, gdy ukazał się powyższy list z 7 VII. 14 VII Komisja in gremio 
udała się do pp. Chorley i Crawford, notariuszów, dla dozwolonego przejrzenia 
pism i dokumentów Komitetu Amnestyjnego." („Gazeta Narodowa" 1874 nr 168 z 25 
VII.)
21 Mowa o spotkaniu emigrantów narodowości słowiańskich. Nie należy tego 
spotkania mylić z kongresami słowiańskimi, narzędziem oficjalnej polityki Rosji.
22 Podajemy tekst pamfletu Aleksandra Barczewskiego Pozostałość carska w 
Londynie, Lwów [właśc. Londyn] 1874:
Jak dżuma, kiedy przejdzie spokojne ustronie,
Zostawia zgniłe trupy i zjadliwe wonie,
Tak też i car po krótkim pobycie w Londynie
Zostawił tu trzech łotrów wychodźczej drużynie.
Ale naprzód, nim wytknę ich czyny zbrodnicze,
Pozwólcie, że nazwiska tych łotrów wyliczę:
Pierwszym jest Żyd Rafael Tugenhold wy chrzczony —
Syn to szpiega z Warszawy — lecz że zbyt uczony,
Przeto przybrał nazwisko: Stefana Polesa,
By łatwiej oszukiwać, prowadzić procesa,
W których oszust ten dzisiaj nabrał tyle wprawy,
Że wielu ludzi zacnych przegrało z nim sprawy.
Drugim jest B. Iliński — hrabią się on pisze,
Chociaż prosty to oszust, nie hrabia, jak słyszę —
Jednak mniejsza, czy hrabia, czy pachołek jaki,
Gdy na nim renegata i zdrajcy są znaki!
Trzeci Michał Mycielski z Księstwa Poznańskiego,
Za paszportem tu przybył i pono dlatego,
By od zacnych Anglików wyłudzić pieniędzy
Dla biednych emigrantów, którzy w takiej nędzy,
Że do ziemi rodzinnej powrócić nie mogą,
Mimo pewnej amnestii, Szuwałowa drogą.
Ta trójca, pod dowództwem przebiegłego Żyda,
Pewna, że przyjaźń cara na coś im się przyda,
Głosi prośbę w dziennikach tendencji śmietniczej,
Żebrząc dla emigracji — amnestii zbrodniczej!
Jak tylko car Wszechrosji przybył do Londynu,
Natychmiast niecny Poles przystąpił do czynu
I odezwą podlącą dziennik „Echo" zbrudził,
Tłumacząc: „Że kraj dosyć na próżno się łudził,
Ze dziś Polska to nie to, co przed laty była;
Że długo emigracja w trudach, nędzy żyła.
Że każdy dziś z nas pragnie choć umrzeć w swej ziemi.
Ze niczym nasze prawa — zróbmy rozbrat z niemi
I do nóg wszechwładnego padnijmy w pokorze,
A car się ulituje — da amnestię może?"
Przybywajcie więc, woła Żydzisko zuchwałe,
Podpisujcie mą prośbą—bo skutki niemałe! Bezczelność ta wyrodna polskiego 
przybłędy W emigracji widziana i czytana wszędy, A nawet towarzystwo tendencji 
socjalnych, Wiedzione przez wariatów internacjonalnych, Odczytawszy tę prośbę, w 
kieszeń ją schowało, Mówiąc: „Że ze szpiegami walczyć nie przystało." I gdyby 
Sprawa Polska, tak czysta i święta, Była przez nich bronioną—byłaby połknięta 
Przez wrogich nam kramarzy z bruku londyńskiego. Pędzono by wychodźców — do 
knuta carskiego... Ale gdzie chociaż jedno serce polskie bije, Tam sprawa nasza 
górą— tam Ojczyzna żyje! Dlatego też nasz Albert* zacny patriota, Przeczytawszy, 
co pisał podły Żyd niecnota, Chwycił gniewnie za pióro, jak za lont armatni, By 
pierwszy utkwił w wroga, a nie był ostatni; Napisał więc te słowa w swym 
otwartym liście: „Skarcę cię, podły Żydzie — skarcę uroczyście, Że dzisiaj 
śmiesz wychodźców do hańby zagrzewać, Nędzniku! będziesz za to nam Majofes 
śpiewać." Poles ufny w swą podłość, a wiedząc dokładnie, Że Albert człek zamożny 
— niech ofiarą padnie! Wytacza więc mu proces, za policzek dany, Pewny, że 
proces taki musi być wygrany. Zapłaciwszy więc dobrze swego adwokata, Przybył z 
miną szyderczą— gdzie sędziego krata, Lecz kiedy sędzia postrzegł, z kim ma do 
czynienia, Gdy usłyszał obronę i akt oskarżenia, Zapytał: „Co Polacy do ciebie 
tam mają? Z wyprawy Łapińskiego** którą wspominają?" Zbladł Żyd podły i począł 
niezgrabnie się jąkać. W końcu przyznał: zdradziłem — chciał jeszcze coś bąkać,
* Hrabia Albert Potocki (Przyp. aut.) ** Wyprawa Łapińskiego z Anglii do Polongi 
w 1863 r. (Przyp. aut.)
Ale sędzia z powagą stanowiska swego Skończył: by Albert nadal nie pisał do 
niego. I wśród szyderstw i śmiechu dość licznych słuchaczy Wrócił Poles do domu 
bez zysku, w rozpaczy... Zmartwiony, że swą korzyść tak nagle utracił — Proces 
przegrał i jeszcze sam koszta zapłacił — Chcąc dalej powetować stratę tak 
dotkliwą, A zawsze drogą podłą, nieszlachetną, krzywą— Wziął więc w kieszeń swą 
prośbę do cara o łaskę, By sam ją osobiście rzucił nim w kolaskę. I kiedy 
wpośród szumnych karet carskiej świty Przewijał się zdradliwie —jak wąż 
jadowity, Policjant sądził, że on na łeb carski godzi, Uchwycił Żyda za kark i w 
kozę uwodzi... Mówią: skoro policjant porwał go w swe szpony, Nędznik został tak 
mocno aresztem strwożony, Że na chwilę zaniemiał — i zbladł jakby chusta, Oczy 
kołem stanęły — posiniały usta. Byłby może ze strachu śmierć znalazł niemiłą I 
skończył swą karierę haniebną, zawiłą— Lecz gdy przy nim w policji prośbę 
znaleziono, Uznano go niewinnym — na wolność puszczono. Ten wypadek takiego 
pietra mu napędził, Że w dalszych wystąpieniach siebie zaoszczędził. Użył więc 
za narzędzie dwóch swoich kamratów, Dwóch nędzników skalanych, a wiernych mu 
bratów: Michała Mycielskiego i B. Ilińskiego. Wyrodki te niestety-li są z kraju 
naszego. Iliński też w gazetach artykuł ogłasza, W myśl Polesa o prośbę do cara 
zaprasza, A dalej mówi nawet: „Że rzecz już skończona, Bo wczoraj był w pałacu u 
swego patrona Hrabiego Szuwałowa — ten słowem honoru Jakoby miał zaręczyć powrót 
do zaboru Dla tych wychodźców, którzy, nie pomni przeszłości, Chcą zdać się na 
łaskawość Jego Carskiej Mości." Na zasadzie więc tego Mycielski, Iliński 
Ogłaszają, że powstał komitet londyński, By emigrantów biednych wysłać do 
Kamczatki; A Anglicy tak hojni na publiczne datki — Obsypią ich pieniędzmi. — 
Tak łotrzy myśleli I w imię emigracji rękę wyciągnęli! Kto wie, dokąd by zaszli 
i co by zdziałali, Gdyby wszyscy wychodźcy na wawrzynach spali.
Lecz Albert, jak wspomniałem, dał nam znak do broni
Przeciw szpiegom moskiewskim i ich chciwej dłoni.
Na glos jego przybiegli ci z wychodźców łona,
Których pierś dla Ojczyzny zawsze odsłoniona,
Którzy chociaż w zaciszu spokojnie siedzieli,
Krzywdę sprawie zrządzoną— pierwsi usłyszeli.
I powstali odważnie jako kółko bratnie,
Aby wspólnym protestem przeciąć szpiegów matnie.
Emigracja londyńska, wezwana publicznie
Przez dzienniki angielskie, zebrała się licznie
I spośród swego łona komisję wybrała,
Która by przeciw szpiegom z energią działała.
Wybrano: Zambrzyckiego i Prokopowicza,
Helcmana, Barczewskiego i Baraszkiewicza.
Tym pięciu dano mandat, by wedle możności
Trzech łotrów zdemaskować w całej ich nagości.
Że ostro, energicznie przeciw nim działano,
Toteż wkrótce i w całym Londynie wiedziano:
Że Poles, propagator amnestii fałszywej,
Użył tej drogi podłej, haniebnej, zelżywej,
Ażeby w własną kieszeń datki wyłudzone
Zgarnąwszy, łatwo zemknąć gdzieś w moskiewską stronę...
Że Iliński, Mycielski, zaprzańca ohydni,
Te narzędzia żydowskie — czelni i bezwstydni,
Ażeby zyskać względy i łaskę Moskali,
Imiona swoich przodków z wychrztą pomieszali,
Z wychrztą, co jak oszust i szpieg piętnowany
W Polsce, Francji i Anglii, dziś powszechnie znany.
Komisja emigracji po długich zabiegach
Zdołała przecież rękę położyć na szpiegach
I zebrę ich wstrzymała. — Mocno zastraszeni,
Przestali cudzym groszem ładować kieszeni,
Do adwokata książki natychmiast oddali,
Aby wszyscy ciekawi miesiąc oglądali
I byli przekonani o ich uczciwości (?)
I o dobrze użytym groszu publiczności.
W książkach piszą oni, iż żebrząc kilkanaście
Tygodni, uzbierali funtów coś trzynaście,
Z których dziewięć na powrót Polesowi dali —
A on też bardzo kontent wrócił do Moskali.
Z wykazu dokumentów, któren wytworzyli,
Wiele ciekawych oszustw nawet nie taili —
Kto chciał z dokładnością poznać ich działanie,
Niech odczyta głoszone drukiem sprawozdanie;
Przez komisję, o której powyżej wspomniałem,
Tam bowiem znajdzie wszystko, co ja przepomniałem.
Tak więc Poles wraz z braćmi: Mycielskim, Ilińskim,
Wsławili się nie lada na bruku londyńskim,
Przez ich to pośrednictwo ta wizyta cara
Pozostała w pamięci —jak piekielna mara!
Ten władca, Bóg północy krwią naszą tuczony,
Któremu czołobitność dają wszystkie trony,
Gdzie tylko się pokaże, to za nim tuż w ślady
Biegną nienasycone policyjskie gady;
Ta gromada wyzuta z wszelkiej czci i wiary,
Którą gardzi świat młody — i gardził świat stary,
A przecież car dziś przez nich swe cele osiąga,
Przez nich nawet uczuciom naszym urąga!
W tym zastępie służalców moskiewskiego pana
Widzimy tych trzech łotrów — historia ich znana.
Renegaci, zaprzańcy swej rodzinnej sprawy,
Piętno hańby przywdziali dla moskiewskiej strawy!
A więc my dziś z wygnania ku ziemi ojczystej
Ślemy łotrów imiona — dla wzgardy wieczystej.
Dla nich niczym opinia lub najcięższa koza.
Dla skarcenia tych łotrów — potrzeba powroza!
Ale wprzód, nim ich damy kiedyś w ręce kata,
Niech ten wiersz dziś ich poda na pogardę świata. 23 List Edwarda Lacha Szyrmy i 
Ernesta Ludwika Pruszyńskiego, członków
Międzynarodówki z 1 kwietnia 1872 do jej kierownictwa a skierowany do Karola
Marksa zawierał już wtedy prośbę o pomoc na podróż
do Galicji. 24 W raporcie z 8 IX Bałaszewicz-Potocki mówi o nim jako o żandarmie
Centralnego Komitetu Warszawskiego.
25 Adnotacja na raporcie (prawdopodobnie A. Szulca): „Istne brednie". 26 
Adnotacja na raporcie (prawdopodobnie A. Szulca): „List nie został załączony." 
27 Adnotacja na raporcie (prawdopodobnie A. Szulca): „Raport nie został
załączony."
28 Nie znalazłem takiej propozycji Polesa we wspomnieniach Hercena.
29 Barczewski, obawiając się procesu, pojednał się z Polesem później. (Patrz 
przypis nr 30.)
30 Podajemy korespondencję Konrada Dąbrowskiego z Londynu do „Gazety
Narodowej" z października, listopada i grudnia 1874 roku o sprawie Tugenhold-
Poles contra Bałaszewicz-Potocki:
„Pisząc ostatnią korespondencję nie wiedziałem, że będzie sprawa w sądzie 
policji prostej na Marlborough street inkryminująca ustępy wiersza osobno 
odbitego pt. Pozostałość carska w Londynie, oskarżone
przez znanego powszechnie z najgorszej strony Stefana Polesa, który mocno się 
skompromitował stosunkami (z p. Szuwałowem).
...Polesa potępiła opinia.
...Poles procesami chce sobie zreperować reputację; zła to droga.
...O pierwszym procesie, wytoczonym hr. Albertowi Potockiemu, niegdyś wygnańcowi 
na Kaukazie i znanemu literatowi, który od lat wielu zamieszkuje Londyn, już 
donosiłem. Obecnie tenże sam Poles wytoczył proces przeciwko Baraszkiewiczowi, 
zecerowi, pracującemu w angielskiej drukarni i przeciwko Potockiemu o drukowanie 
poematu ubliżającego Polesowi, drugiemu o rozszerzanie go, własną bowiem ręką 
pisał adresa na opaskach pocztowych."
Dąbrowski podaje wniosek (raport) adwokata Polesa przedstawiony p. Newton — 
sędziemu pokoju. Adwokat zażądał „rady od sędziego pokoju, czy może otrzymać 
pozwy przeciwko p. Baraszkiewiczowi, zecerowi pracującemu u pp. Gilbert, 
Revington i S-ka, i przeciwko p. Bałaszewiczowi, inaczej zwanemu Petro Albert, a 
inaczej znowu hr. Potockiemu* za wydrukowanie i publikowanie fałszywego i 
oczerniającego oszczerstwa, dotyczącego p. Stefana Polesa, mieszkającego na 
Great Marlborough. On to w czasie ostatniego pobytu cara w Londynie podjął i 
podsunął myśl w chwili szczęśliwej i stosownej błagania cara o pozwolenie 
powrotu do kraju wygnańcom z r. 1863. Amnestia dana została i wtedy przyszła 
Polesowi myśl zorganizowania systemu składki dla ułatwienia biedniejszym 
wygnańcom w Londynie mieszkającym powrotu do kraju — i w istocie rozpoczęło się 
zbieranie składek.
[...] P. Williams** podkreślił, iż jest to już druga sprawa (pierwsza przeciw 
Potockiemu). Obecnie zaczepka została powtórzona, i to w gorszej formie, dlatego 
że jeden z tych indywiduów, przeciwko któremu skarga jest wytoczona, został 
poprzednio uwolnionym od kary na żądanie p. Polesa***, po wypowiedzeniu 
apologii****. Pan Williams oświadczył, że publikacja pamfletu nastąpiła przez 
rozrzucanie go po całym Londynie za pośrednictwem poczty. Był pisany przez osoby 
oskarżone i rozesłany w kopertach, które były adresowane przez osoby obwinione.
[...] Dzięki tym kilku osobom, które Poles procesuje, nikt nie może dzisiaj 
twierdzić, iż emigracja polska upadła na duchu, zaparła się przeszłości, a 
wyrzekła przyszłości." („Gazeta Narodowa" z 23 X 1874; korespondencja z 15 X 
1874.)
* Petro Albert jest firmą handlową, właścicielem rzeczywistym jest hr. Albert 
Potocki z Litwy, znany w kołach literackich przed laty dwudziestu. Pisze o nim 
Wilkońska w swoich wspomnieniach. (Przypisy redakcji „Gazety Narodowej".) ** 
Adwokat Polesa.
*** Jest to niezgodne z prawdą, hr. Potocki bowiem uwolnionym został od 
odpowiedzialności wskutek decyzji sędziego.
**** Williams przedstawia Polesa jako „dżentelmena wysoko urodzonego w Polsce, 
zajmującego się literaturą i szczerze kochającego sprawę polskiej wolności".
„Sprawa Polesa przeciwko hr. Potockiemu, Baraszkiewiczowi i Barczewskiemu 
odesłana została 19 X do sądu kryminalnego (na grudzień). 19 października było 
na sali sądu policyjnego blisko 100 wychodźców
Adwokaci obrony starali się wykazać, że ogłoszona amnestia była fałszywa, że 
zebrane składki obracano na inne, niż podawano, cele, że Poles, zdrajca wyprawy 
Łapińskiego, nie miał prawa występować w imieniu interesów polskich.
Poles zeznał, że nazywa się Rafał Tugenhold, nazwisko Stefan Poles przyjął przed 
dziesięciu laty. W Petersburgu należał do Stowarzyszenia Muzycznego i pobierał 
od cesarza rosyjskiego pensję roczną 300 dukatów. Stracił ją jednak, gdy wziął 
udział w wyprawie Łapińskiego. Był ajentem Rządu Narodowego Polskiego w Szwecji. 
Za niepowodzenie wyprawy nie odpowiada. Nigdy nie był ajentem moskiewskim i z 
żadnym z ajentów moskiewskich nie utrzymywał stosunków.
Korespondent londyński «Gazety Narodowej» dodaje, że w 1870 r. Poles kręcił się 
w Lyonie wokół formującego się legionu polskiego. Mienił się adiutantem 0'Byrny.
Gdy zapytano go (na przewodzie), w którym roku była wydana amnestia, 
odpowiedział, że w 1872 i że na tę amnestię zbierał składki, że w liście swym z 
19 maja do dzienników, gdzie podawał słowo honoru Szuwałowa, że dana jest 
amnestia, mówił o 1872 roku, że Szuwałow dał słowo honoru nie jemu, lecz hr. 
Ilińskiemu, że sam Szuwałowa nie zna.
Sędzia orzekł, że sprawa pójdzie do sądu kryminalnego. Oskarżeni zostają na 
wolnej stopie za osobistą kaucją 50 dukatów." („Gazeta Narodowa" nr 203 z 17 XI 
1874; korespondencja z 8 XI1874)
„Co do drukarni Poles wyśledził, że broszura Pozostałość carska w Londynie 
drukowana była u pp. Revington et Company, u których pracuje p. Baraszkiewicz 
jako drukarz, i że ten, żądając pozwolenia wydrukowania jej polskimi czcionkami 
od właściciela, na zapytanie: jakiego to rodzaju broszura, odpowiedział, że to 
komiczny poemat (the comic poem). Pozwolono Baraszkiewiczowi wydrukować 
broszurę, za którą on zapłacił sam 25 szfylingów] za odbicie 500 egzemplarzy. 
Rozwścieczony Poles ze zwykłą sobie energią [...] zażądał, by pp. Revington et 
Company dali dymisję p. Baraszkiewiczowi i oddalili go ze swej pracowni za czyn 
w jego mniemaniu tak haniebny. Pp. Revington et Company, jak spodziewać się 
należało, odmówili żądaniu Polesa oświadczając, że zgadzają się na konsekwencje, 
jakie spotkać ich mogą za robotnika 15 lat u nich pracującego. Poles zagroził 
już im procesem (kryminalnym). Tymczasem zapozwał o obrazę swego honoru: hr. 
Potockiego, p. Baraszkiewicza. Hr. Potockiego za zaadresowanie koperty 
mieszczącej broszurę Pozostałość carska w Londynie do Żyda Schmidta, 
handlującego biżuterią, p. Baraszkiewicza za jej wydrukowanie, wreszcie 
Aleksandra Barczewskiego, emigranta 1863 roku, zamieszanego w burzach paryskiej 
Komuny,
a [który] teraz pracuje u niektórych literatów polskich w Londynie, wynotowując 
wiadomości o slowiańszczyźnłe z różnych dokumentów potrzebne dla objaśnienia 
uczniów Uniwersytetu Oxfordzkiego.
15 X odbyło się pod hasłem «Kto Polak i patriota, niech przybywa» zebranie 
emigracji polskiej w celu zdecydowania o środkach obrony rodaków patriotów (i 
przekazania rezolucji prasie angielskiej). Zebranie było liczniejsze niż 
kiedykolwiek. Przewodniczył Józef Gastein Święcicki, sekretarzował płk. Teofil 
Dąbrowski. Zebranie żądało przekazania sprawy sądowi przysięgłych. Przyjęto 
rezolucje:
I że Poles jest zdrajcą sprawy narodowej, a klątwa całego narodu polskiego na 
głowie jego ciąży za zdradę ekspedycji polskiej;
II że proces o obrazę honoru, wytoczony przez niego hr. Potockiemu, pp. 
Baraszkiewiczowi i Barczewskiemu, jest nie tylko sprawą osobistą, ale jest 
sprawą polską.
Aneks do II rezolucji: «Początek sprawy toczącej się w Marlborough Police Court» 
odnieść należy do dnia 2 V 1874 (pobyt cara w Londynie), gdy zuchwały Poles 
ośmielił się zaproponować, a następnie potwierdzić amnestię, jak utrzymywał, 
daną przez cara wychodźcom polskim, i zawiązał Komitet Amnestyjny.
[...] Podejrzewając szalbierskie dążności Polesa i jego kolegów, wychodźstwo 
polskie wybrało komisję, której dało polecenie przekonania się o tej amnestii, i 
dla ścigania Komitetu Amnestyjnego w jego rozpoczętym dziele zbierania składek u 
Anglików." („Gazeta Narodowa" z 12 XI1874)
„Ostateczna rozprawa w sądzie kryminalnym w sprawie Poles contra Potocki
odbyć się ma 14 grudnia.
Mało o niej mówią wyczekując z cierpliwością tego terminu. Głównych osób procesu 
nie ma jeszcze w Londynie. Hr. Potocki bawi dotąd w Nicei, a p. Barczewski 
podobno pojechał do Brukseli." („Gazeta Narodowa" z 17 XII 1874; korespondencja 
z 4 XII 1874)31 Patrz list Ławrowa z 11 grudnia 1874 w Aneksie.
1875—1876
1 CGAOR, Moskwa, zespół 109, inwentarz II, wolumin 571.
2 Zob. opinię o Wróblewskim w liście Konrada Dąbrowskiego zamieszczonym w 
Aneksie.
3 Opis obchodu rocznicy powstania styczniowego w dniu 23 stycznia 1875 w 
Londynie przesłał Konrad Dąbrowski do powstałego w tym okresie radykalnego pisma 
„Wici", ukazującego się w Zurychu od 23 stycznia 1875 pod redakcją Benedykta 
Hory (Rahozy), radykała emigracyjnego zbliżonego do Wróblewskiego. 
Korespondencja została wydrukowana w drugim numerze „Wici" z 30 stycznia 1875 
roku.
Zebranie zagaił Walery Wróblewski, następnie kolejno przemawiali Rosjanie — 
Smirnow i Suziłowski, komunardzi — Lissagaray i Frankel, Polacy — Kryński, 
Jakubowski, Krajewski, Witkowski, Święcicki, Serb Nikolicz, wreszcie Marks i 
Engels. Na zakończenie Teofil Dąbrowski odczytał swój wiersz Do poległych 
towarzyszów broni. Charakterystyczne, że w sprawozdaniu najobszerniej podano 
teksty przemówień Marksa i Engelsa. Możliwe jednak, że na zebraniu byli też 
antagoniści Marksa, którzy mogli dążyć do wywołania burdy w czasie jego 
przemówienia.
4 Bałaszewicz-Potocki dopiął celu, skłócił bowiem Dąbrowskiego z Wróblewskim.
5 Prawdopodobnie chodzi o „Wici".
6 Bałaszewicz-Potocki przesłał do Petersburga dwie odezwy Komitetu Obchodu 
Stulecia Rozbiorów Polski — jedną w języku angielskim, drugą w języku angielskim 
i polskim. Odezwy podpisali członkowie komitetu: W. Wróblewski, L. Oborski, J. 
Rozwadowski, K. Dąbrowski i Kl. Wierzbicki.
7 Patrz Aneks.
8 Bałaszewicz-Potocki celowo wyolbrzymia rolę Władysława Platera w życiu 
emigracji przypisując mu kierownicze wpływy w Galicji, a nawet w Poznańskiem. 
Plater nigdy nie odgrywał zbyt wielkiej roli politycznej na emigracji, a w 
latach siedemdziesiątych skoncentrował się całkowicie na dziele swego życia — na 
Muzeum Narodowym w Raperswilu.
9 Mowa o Polce Annie Czaplickiej, aresztowanej w Warszawie w 1865 r. za udział w 
powstaniu styczniowym, i zesłanej do gub. wołogodzkiej, skąd uciekła w lutym 
1869 za granicę. Na zesłaniu zaprzyjaźniła się z Piotrem Ławrowem, również 
zesłanym do tej guberni. W Paryżu Czaplicka prowadziła wytwórnię sztucznych 
kwiatów, Ławrow znalazł się w Paryżu w 1870 roku. Czaplicka umarła nagle w 
czasie podróży w Holandii. Faktem jest, iż Ławrow uważał się za jej 
spadkobiercę. (Patrz listy Ławrowa w Aneksie.)
10 Mieszkający w Paryżu emigrant polski Stankiewicz, któremu Ławrow przekazał 
wytwórnię Czaplickiej wraz z urządzeniem i meblami (patrz listy Ławrowa).
11 Trojce-Sergiejewa (Troicka) Ławra — zbudowany w latach 1337—1340 
najsłynniejszy klasztor w Rosji, był wybitnym ośrodkiem kultury feudalnej Rosji.
12 Informacje zawarte w początku raportu są czystym wymysłem Bałaszewicza-
Potockiego, fabrykującego sensacje z braku prawdziwych informacji dla swych 
chlebodawców.
13 Powstanie w Hercegowinie wybuchło w maju 1875 przeciwko panowaniu tureckiemu, 
a potem rozszerzyło się na Bośnię i doprowadziło w efekcie do wojny rosyjsko-
tureckiej 1877—1878.
14 Jak wynika z innych raportów, był nim Jerzy Sawicki. Był jednak ra-
czej informatorem, a nie agentem. Bałaszewicz robi z rozmówców, od których 
uzyskuje wiadomości, swoich agentów.
15 Wiadomości o zbliżeniu Wróblewskiego i Ławrowa są prawdziwe. Wróblewski
pośredniczył nawet w zbliżeniu Marksa z Ławrowem.
16 Butkowski był sekretarzem agentury Bałaszewicza-Potockiego w Paryżu w latach
1861—1863.
17 Dopisek na raporcie: „Prawdopodobnie sam agent P[otocki]."
ANEKS
LUDWIK CZERNIECKI DO BAŁASZEWICZA-POTOCKIEGO
I
Jassamine Cottage, New Hampton, 10 stycznia 1865
Kochany Panie,
Daruj, że wcześniej nie mogłem przepatrzeć nrów „Ojczyzny" i napisać, że 118 nru 
wcale u mnie nie ma. Tak jestem zajęty, że ani jednego z przysłanych nrów nie 
miałem czasu porządkiem przejrzeć, i nie śmiejąc dłużej ich zatrzymywać, posyłam 
je somehand, prócz 115, 117, 122 i 123, które koniecznie muszę już przejrzeć. 
Również zwracam 6 nr „Dziennika Poznańfskiego]", o który prosiłeś.
Z rozpoczętym Nowym Rokiem łączę życzenia wszystkiego dobrego.
Życzliwy sługa Czerniecki Ludwik
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 562)
II
Jassamine Cottage, New Hampton, S. W. [1865]
Szanowny Panie,
W przesłanych Panu wczoraj 5 nrach „Dziennika Poznańskiego" znajduje się w 
jednym z nich naczelny artykuł o własności ziemskiej, zdrowo rzeczy oceniający, 
w którym jednak, nie pamiętam. Bądź Pan łaskaw po przeczytaniu go zwrócić mi 
pocztą. Chciałbym go całkowicie przepisać i posłać do kraju. Obecnie bowiem, 
przy ciągłych dokuczaniach i anarchii w Kongresówce, wielu z obywateli ziemskich 
myślą sprzedać swe majątki i wynieść się za granicę.
Artykuł ten, jeśli dostanie się, to da do myślenia cokolwiek tym wszystkim 
nieoględnym panom.
Za przesyłkę ostatnich numerów dziękuję bardzo. Łączę szczere pozdrowienia.
Życzliwy sługa
[L.] Czerniecki
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 562)
III
[Londyn] czwartek z rana 191 [1]865
Szanowny Panie, Zwracam nr 16 „Wytrwałości" z podziękowaniem i proszę o 14 i 15, 
jeżeli można.
Trzydzieści s[zylingów] za 1/2 ark. 300 gaz. nie opłacają zupełnie kompozycji i 
odbicia, nie mówiąc już o zwykłym 50% drukarskim. W 2 L podanych kontentuję się 
bardzo małym procentem, mając na względzie: 1° żeś Pan wcale niebogaty, 2° że 
wydawnictwo wcale nie komercowe, wreszcie pamiętając o Jego uprzejmości i 
koleżeństwie tułackim. Wszystko to było uwzględnione w podanej cenie.
Jeżeli więc cena ta jest możebną dla Pana, to ja gotów w przyszłym miesiącu 
zacząć składać 1 nr pisemka. A tymczasem pozdrawiam Pana najserdeczniej.
Czerniecki Ludwik
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2 nr 562)
IV
40, Pres d'Evęque, Geneve 2 XI1869
Szanowny Panie Albercie,
List Wasz regestrowany z 300 fr. na imię Stanisława z Londynu odebrałem na drugi 
dzień 30 z.m., zaregestrowawszy go znowuż, odesłałem pod adresem: Mr. Stanislas, 
Care of Mr Julien Jeleń, Covent Garden, London.
W razie potrzeby mogę Warn przysłać pokwitowanie tutejszej poczty, które mam u 
siebie.
Tchórzewski w Genewie żadnego handlu nie założył, z sukcesją jednak Dołgorukowa5 
może żyć niezależnie przy oszczędności i skromności, i to bardzo wiele w 
dzisiejszych trudnych czasach. Przy widzeniu się z nim pozdrowię go od Was.
A teraz życząc Warn zaokrąglenia funduszów, aby żyć spokojnie pod włoskim lub 
niemieckim niebem, zasyłam braterskie pozdrowienie.
L. Czerniecki
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 566)
REDAKCJA «DZIENNIKA POZNAŃSKIEGO DO BAŁASZEWICZA-
POTOCKIEGO
I
Poznań, 19 stycznia 1865
Szanowny Panie,
Zacnych a wysoce cenionych korespondentów „Dziennika Poznańskiego" poczytuję 
sobie za obowiązek poufnie objaśnić, iż podpisujący dziennik polityczny 
niezależny w Prusiech jako „redaktor odpowiedzialny" nie zawsze
5 Piotr Dołgorukow zapisał Stan. Tchórzewskiemu swoje archiwum i 50 000 fr. z 
obowiązkiem publikowania znajdujących się w nim dokumentów.
bywa kierownikiem pisma. Tak się miała rzecz długie lata z „Przeglądem 
Poznańskim", tak się teraz ma z „Dziennikiem Poznańskim". Jest to konsekwencja, 
do której prowadzi surowość prawa prasowego i sposób jego stosowania. Nadmieniam 
o tym w celu ułatwienia stosunku z samymże pismem, a nadmieniam tak późno, 
ponieważ natłok pracy, która jak w deptaku angielskim nie pozwala mi wytchnienia 
już rok siódmy, którą potwór nienasycony bezustannie chłonie pod prasą, 
nieustannie przeszkadza mi zabrać się do korespondencji, choćby najbardziej 
naglącej.
Roczników „Dziennika" ekspedycja nie odkłada na zapas: przesyłam przecież jako 
dług wdzięczności rocznik ostatni odłożony w redakcji i zaleciłem wyprawienie 
egzemplarzy bieżących. Jeżeli, co być może, to się jeszcze nie stało, powetuje 
się niezawodnie najpóźniej w dni kilka.
Co do bardzo pożądanych komunikacji nam przesyłanych, zużywają się one wedle 
możności do druku, a jeżeli nie wszystkie, to żadna redakcja nie może 
wszystkiego wypowiadać, co jej wiadomo. Wypowiada więc tylko to, co jej się 
zdaje być na czasie, a przyjdzie chwila, gdzie może użyje tego, co zrazu 
przemilczała.
Mamy tu bardzo wiele względów do rozważenia, co są zbyteczne na wychodźstwie, w 
atmosferze całkiem odmiennej, a to niejedno tylko dla ustaw prasowych. Trzeba 
nam mieć na oku nie tylko usposobienie czytelników w kraju, bardzo różnych 
wykształceniem i wychowaniem, i pojęciami, które, gdzie krzywe, często bardzo 
ostrożnie i z wolna trzeba prostować, jeśli szkoda nie ma wyniknąć, ale i to, że 
wiele spraw polskich dopiero przez dziennik krajowy przechodzi do wiadomości 
powszechnej, zwłaszcza gazet niemieckich.
Nie jesteśmy organem żadnego stronnictwa, ale staramy się być organem narodowym; 
dobro całego narodu jest pierwszym naszym prawem.
Rocznik załączony, spodziewam się, przekona, że pragniemy rzetelnego, ciągłego, 
chociażby powolnego postępu, pragniemy wyciągać korzyść z każdego położenia, 
byle ocalić, co zostało, i znów siły rozwinąć. Dlatego unikamy drażnienia 
pewnych przekonań wśród rodaków, choć je poczytujemy za błędne, jeśli ono 
drażnienie nie w porę osłabia. Pożądanym tu widzi nam się hasło „fortiter in re, 
suaviter in modo". Nie zawsze wszystko można powiedzieć, a chwilowe milczenie 
jeszcze nie przyzwolenie.
Propaganda w każdym wierszu dziennika politycznego i pod formą wszelaką powinna 
się prowadzić. Ale to ideał. W praktyce trzeba używać sił, jakie są dane, może 
nawet narzucone, więc w przekonaniach nawet wbrew przeciwne. Trzeba się więc 
łatać, jak można, byle nad sprzecznościami dominowała jedna myśl główna. Co do 
polemiki, mniemam, iż wystarcza na teraz, co się już powiedziało. W ogóle jestem 
za ekonomią środków, aby ich nie spospolitować, bo jeżeli się zawsze wielkim 
woła głosem, ucho słuchaczy się stępi i tracimy jeden ze sposobów wywarcia 
wrażenia. Wiele byłoby do powiedzenia, może do dyskutowania, ale i tych uwag 
moich może już zanadto.
Język angielski znam, ile potrzeba do czytania i zrozumienia, wycinki więc z 
gazet angielskich, np. mowy lub ciekawe artykuły w sprawie polskiej in crudo 
mogą się niekiedy przydać.
Pozdrowienia braterskie przesyła Ludwik Jagielski
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2 nr 562)
AGATON GILLER DO BAŁASZEWICZA-POTOCKIEGO
I
Bendlikon, 21 stycznia [1865]
Szanowny Panie,
Ładny artykuł Pana o kościele itp. odsyłam, dlatego tylko drukować go nie mogę, 
że w obecnym prześladowaniu kościoła, szczególniej na Litwie, byłoby to 
dostarczać Moskwie argumentów do walki z katolicyzmem, który, przyznać to Pan 
musisz, pod rządem schizmatyckim wyobraża czynnik konserwujący narodowość. Dla 
tej przyczyny jedynie, że znajduję go nie na dobie, nie przyjąłem go w kolumny 
„Ojczyzny".
Numera 113 wyślę Panu. Nru 116 zostało mi tylko kilka numerów do kompletów, 
dlatego wysłać nie mogę. Medalu na pamiątkę 1863 r. nie odebrałem.
Listu z 12 stycznia polemicznego, jak i wstępów i korespondencji tyczących się 
Kurzyny et consortes nie drukowałem, gdyż polemiką nadałbym im znaczenia, 
którego nie mają. Milczenie w pewnych momentach jest silniejszą bronią; według 
mnie odpowiadać „Wytrwałości" i polemizować z nią, byłoby to ubliżyć sobie. W 
dobrze upatrzonej chwili natrę, ażeby ostatecznie ich pokonać.
Polecając pismo moje stałej opiece i życzliwości oraz pomocy Pana proszę przyjąć 
pozdrowienia braterskie i wyrazy szacunku.
Agaton Giller
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2 nr 562)
II
Bendlikon, 14 lutego [1865]
Szanowny Panie,
Z korespondencji Pana często nie mogę robić użytku. Dlatego że zawierają 
wiadomości luźne, spóźnione, które już poprzednio były wspomniane lub opisane w 
przeglądzie politycznym. Korespondencje z Londynu chciał-
tym, żeby były skończoną pod względem formy całością, żeby zawierały wiadomości 
tyczące się Anglii, Ameryki i emigracji tam mieszkającej, i żeby nie były 
powtórzeniem tylko faktów po gazetach bez komentarzy umieszczonych. Pióro Pana i 
poglądy trafne rodzą we mnie przekonanie, że gdybyś Pan cokolwiek pracy zadał 
sobie, miałbym od Ciebie jedne z najlepszych korespondencji, dlatego ośmielam 
się komunikować Ci uwagi powyższe i prosić o ich uwzględnienie w listach do 
dziennika przeznaczonych.
Mam jeszcze jedną prośbę. Pan frankuje listy, pomimo tego za każdy list muszę 
tutaj płacić 1 fr. 20 cent. dla niedostatecznego zafrankowania i dlatego, że 
listy wiele ważą z powodu pisania na grubym papierze.
Bądź Pan więc łaskaw i pisz na cieńszym papierze i albo zupełnie nie frankuj, 
albo też przyklejaj marki dostatecznie opłacające porto.
Przyjm Pan wyrazy poszanowania i pozdrowienia braterskie.
Agaton Giller
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2 nr 562)
III
Bendlikon, 25 lutego [1865]
Szanowny Panie,
List z 17 z literą „K" dzisiaj drukuję i następny z datą późniejszą z literą „A" 
będzie w następującym numerze. Mocno jestem Panu obowiązany za to, że bezpłatnie 
obiecujesz nadsyłać korespondencje, tym wdzięczniejszy jestem, że sam bez 
majątku będąc, dźwigać muszę ciężar wydawnictwa, a znikąd pomocy nie mam.
Założyłem przy pomocy Bosaka drukarnię, utrzymuję ją, jak i dziennik, bo 
przyczyniają się do rozbudzenia życia umysłowego — a dziennik stoi na straży 
sprawy. Pisma z drukarni idą do Kraju, więc szkoda byłaby zamykać. Kurzynizm i 
połączony z nim Plater usiłują zmusić mnie do zamknięcia drukarni i dziennika 
przeróżnymi intrygami — opieram się, jak mogę — a i dzisiaj decyduję się nie 
mając prawie pieniędzy do wydawania i w kwartale przyszłym „Ojczyzny". Pojmujesz 
łatwo, szanowny bracie, ile w takim położeniu bezinteresowne współpracownictwo 
jest drogim i pożądanym.
Medal odebrałem — dziękuję serdecznie za niego. Może znalazłoby się tu kilka 
albo i kilkanaście osób, które by nabyły ten medal, gdyby był tu u kogo na 
sprzedaży.
Stanisława [Tchórzewskiego] proszę pozdrowić i proszę powiedzieć mu, żeby 
natychmiast wysłał „Kołokoła" i odtąd ciągle wysyłał pod adresem: Mr. Onufry 
Józefowitsch f Michaleny (Moldavie), i niechaj zapisze na mój rachunek i 
doniesie, ile kosztować będzie.
Józefowicz chętnie podejmie się rozszerzenia „Kołokoła" i innych polski i 
rosyjskich druków — niechaj się więc Stanisław z nim skomunikuje, człowiek to 
pewny i zacny.
Pozdrowienia serdeczne Wasz Agaton Giller
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 562)
IV
Bendlikon, 13 marca [1865]
Szanowny Rodaku,
List z Londynu „non te ipsum" będzie w 23 nrze „Ojczyzny" wydrukowany. Dziękuję 
za niego, treść wyborna. List p. Z., czyli protest, mógłbym wydrukować tylko 
wówczas, gdyby p. Z. podpisał się z imienia i nazwiska, bo tego rodzaju pisma, 
literą oznaczone lub bezimiennie drukowane, mają tylko charakter manewru 
redakcyjnego i tracą całą doniosłość, proszę więc donieść mi, czy zgadasz się 
Pan i Z. na wydrukowanie nazwiska, czy też nie?
Czy nie znalazłbyś Pan kogo w Londynie na miejsce Stanisława, który by zbierał 
prenumeratę na „Ojczyznę"? Bardzo to mi jest potrzebne, bo zostawiony własnym 
środkom, uzyskać muszę, żeby prenumerata była liczną — inaczej zamknąć bym 
musiał pismo i drukarnię, która przyczynia się do ożywienia ruchu umysłowego. 
Dekreta R[ządu] N[arodowego] mniemanego na usilne prośby Bosaka ogłosiłem, 
zastrzegając sobie opozycyjne wystąpienie, jeżeli Bosak raz końca intrydze 
niegodnej nie położy. Za wierszyk dziękuję, miłą mi będzie pamiątką.
Pozdrowienia braterskie i rzewne Agaton Giller
(CGAOR, zesp. 109, Inw. 2, nr 562)
Bendlikon, 28 sierpnia [1865]
Szanowny Panie,
20 fr. za prenumeratę „Ojczyzny" odebrałem. Po wyjeździe Stanisława z Londynu 
nie mam prócz Pana ani jednego korespondenta i ani jednego prenumeratora w 
Anglii. A przecież jest tam tylu ludzi, którzy by mogli prenumerować — niestety 
i do tego potrzeba zachęty, proszę więc Pana, ażebyś zechciał rozszerzyć koło 
czytelników „Ojczyzny" i zastąpił Stanisława.
O sobie nie mam nic do doniesienia. Od 1 października zapewne odstąpię redakcję 
komu innemu, sam bowiem jestem zmordowany i chory — a przy tym kłopotami 
utrzymania pisma mocno osłabiony. Gdyby nikt nie znalazł się, który by chciał 
wejść w moje zobowiązania, zamknę od 1 paźdz. gazetę, a zostanę przy samej 
drukarni.
Nasze szwajcarskie towarzystwa złączyły się i organizacja emigracyjna wykształca 
się i nabiera charakteru i barwy.
Pozdrowienia serdeczne Agaton Giller
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 562)
STANISŁAW TCHÓRZEWSKI DO BAŁASZEWICZA-POTOCKIEGO
London, 12 April 1865, 60 Paternoster Row E.C.
Kochany bracie,
Chciałbym się koniecznie z Tobą zobaczyć i pożegnać — nie wiedząc z pewnością, 
gdzie teraz mieszkasz i kiedy Cię zastać można, zmuszony jestem prosić Cię o 
listowne zawiadomienie mnie — napisz pod adresem powyższym, a jutro list odbiorę 
między 12 a 2, i mając czas, mogę do Ciebie zajść. Zdaje mi się, jeżeli się nie 
mylę, pomieściłeś się w Richmondzie. Czytałem Twój artykuł w „Wytrwałości", ale 
szczegółowego adresu nie dałeś.
Pozdrawiam Cię serdecznie Twój Stanisław
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 562)
WŁADYSŁAW SABOWSKI (WOŁODY SKIBA) DO BAŁASZEWICZA-POTOCKIEGO
I
9 maja 1865
Szanowny Panie,
Przepraszam, że naprędce kilkoma tylko słowy odzywam się do Szanownego Pana. 
Podpisy idą doskonale6, jest już około 200, wkrótce spodziewam się daleko 
większej liczby, potrzeba jednak koniecznie, i to jak najspieszniej, odpowiedzi 
na zarzuty „Głosu Wolnego". Jeżeli możesz, racz Szanowny Pan odpisać odwrotną 
pocztą, a rzecz cała będzie jeszcze w tym numerze, którego wyjście umyślnie 
dlatego opóźniam. Proszę najmocniej o odpowiedź stanowczą, silną i zabijającą 
wszelkie fałszywe domysły.
6 Protesty przeciwko postępowaniu zmartwychwstańców w Paryżu z siostrą Narbutta.
Winienem też Pana ostrzec, że wdowa Monczuńska ma podobno zaprzeczyć szczegółom. 
Wiadomo, że takie zaprzeczenie byłoby tylko skutkiem babskiej dewocji, z której 
wypłynął cały ten wypadek — należy jednak mieć w pogotowiu dowody, bo inaczej 
skompromitujemy się okropnie.
Dziękując Szanownemu Panu za życzliwe współpracownictwo oczekuję z 
niecierpliwością największą zwycięskiej odpowiedzi i łączę wyrazy głębokiego 
uszanowania.
Pozdrowienia i braterstwo W. Sabowski
Ażeby listy wprost i bez najmniejszej zwłoki przychodziły do rąk moich, racz Sz. 
Pan adresować: Mr L. Sabowski, Rue de St-Jean 38, f Bruxelles.
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 562)
II
Bruksela, 29 maja 1865
Szanowny Obywatelu,
Piszę do Was, ażeby usprawiedliwić zbyt długie niewychodzenie „Wytrwałości", tym 
bardziej że numer obecny ma obejmować odpowiedź na zarzuty, którymi „Głos Wolny" 
usiłował w nrze 67 podszczuć opinię publiczną przeciwko Warn i „Wytrwałości". Z 
egzemplarza, który przy niniejszym załączam, poweźmiecie, Szanowny Obywatelu, 
przekonanie, że o ile to w mojej mocy, nie zasypiam sprawy. Nr 37 „Wytrwałości", 
mający wyjść z dodatkiem, jest już od tygodnia blisko zupełnie gotowy. 
Okoliczności jednak ode mnie niezależne hamują puszczenie go w obieg. Wyznaję 
Warn otwarcie, jakie są te okoliczności. Od początku wydawnictwa „Wytrwałości" 
fundusze, jakie były przeznaczone na jej wydawnictwo, tak były niewystarczające, 
iż śmiało powiedzieć mogę, że gdyby nie moja osobista chęć i silna wola jej 
podtrzymania, pewnie by już od dawna, może być jeszcze przed 1 stycznia rb. 
upadła. Szczątki Władz Narodowych, które zapewniały wydawnictwu fundusze, tak 
dalece były pozbawione kredytu, że gdyby nie moje osobiste ofiary i nie mój 
kredyt osobisty „Wytrwałość", nawet tak kulejąco, jak dotąd, ani kwartału 
wytrwać by nie mogła.
Nie będąc bogatym bynajmniej, prawie cały fundusz, jaki miałem, poświęciłem na 
wydawnictwa, nie licząc pracy, która mi zajmowała dnie całe, a była zupełnie 
bezpłatną. Do dziś dnia około 2400 fr. włożyłem w nakład i nie mam najmniejszej 
nadziei odebrania tej sumy, tak dla mnie ogromnej.
Nie dbałbym jednak o to, mam bowiem ręce, które pracą byt mój i żony mojej 
zapewnić mogą, i gdybym mógł, ciągnąłbym dalej. Jednakże wyczerpały się wszelkie 
zasoby i kredyt wszelki.
Drukarz, u którego „Wytrwałość" wychodzi, dotąd cierpliwy i ufający, widząc 
chwianie się pisma, odmówił mi dalszego kredytu i oświadczył, że dopóki mu nie 
zapłacę kilkuset franków długu, nie tylko dalej drukować nie będzie, ale nawet 
37 [nru] już wydrukowanego nie wyda.
Będąc w takim położeniu, a nie mając sam ani nawet dziesiątej części dłużnej mu 
kwoty, oddałem się zupełnie poszukiwaniom pożyczki lub wynalezieniu jakiego 
mecenasa, który by zaliczeniu swemu nie kładł warunków, jakich „Wytrwałość" 
przyjąć by nie mogła — i skoro tylko uda mi się wydobyć skądkolwiek sumę żądaną 
przez mojego Harpagona, natychmiast puszczę w obieg numer już wydrukowany z 
dodatkiem — ważny dla Was, Obywatelu, ważny i dla mnie, bo jest on i dla mnie 
jedynym polem, na którym bronić się mogę przeciw jezuickim napaściom Bendlikonu.
Cierpliwości tedy i dobrej myśli. Nie boję się o zwycięstwo w sprawach, któreśmy 
rozpoczęli, jestem go pewnym, i skoro tylko będzie można wyrwać się z matni, w 
jaką brak funduszów pismo pogrąża, wszystko inny obrót weźmie. Przyjmcie wyrazy 
szczerej podzięki za okazywaną „Wytrwałości" i mnie osobiście przychylność i 
bądźcie pewni, Obywatelu, że tak za Was, jak za ob. A. Potockiego7 z całym 
zapałem prawych przekonań walczyć będę.
Pozdrowienia i braterstwo Wł. Sabowski
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 562)
FRANCISZEK ŻYCHON DO BAŁASZEWICZA-POTOCKIEGO
Geneve (Suisse), 16 lipca 1865
Szanowny Panie,
Wyjeżdżając z Londynu nie mogłem Panu złożyć mego pożegnania, nie wiedząc jego 
adresu, a Pan nie raczyłeś przyjść do mnie, pomimo przyrzeczenia, w sobotę przed 
moim odjazdem. Przyjechawszy do Paryża, byłbym się chętnie gdzieś we Francji 
osiedlił, ale policja kazała mi opuścić kraj w dwadzieścia cztery godziny, 
inaczej żandarmami mię byliby odprowadzili za granicę. Musiałem więc naprędce 
wyjechać. Jednakże widziałem się z bratem, który dał 150 fr. Z tymi to 
pieniędzmi i z kilku funtami, które mi się zostały z mego rentu, przybyłem tu do 
Genewy. Na nieszczęście wszelkie nadzieje mię omyliły. Tutaj tak wszystko drogo, 
jak w Paryżu lub Londynie, a są artykuły, które są jeszcze droższe jak w tych 
dwóch miastach; a co do zatrudnienia, to bardzo trudno znaleźć, zwłaszcza temu, 
który prawie nikogo nie zna. A ja jestem w takim położeniu, bo o znajomości
7 Bałaszewicz-Potooki korespondował z Sabowskim pod nazwiskiem Sawickiego.
z Polakami to nawet nie warto mówić. Są to prawie wszyscy z nowej emigracji, 
którzy nas, starych, nie wiem dlaczego, nienawidzą i za hetkę pętelkę mają. 
Zobaczyłem się więc na końcu moich pieniędzy. Pisałem do brata, który mi obiecał 
w potrzebie dopomóc, odpisał mi, że żonę jego i dzieci będąc chore musiał ich do 
kąpiel odwieźć, i że te wydatki nie pozwalają mu przyjść mi w pomoc. 
Przynajmniej tę dał mi rekuzę. Nie wiedząc, co robić, pisałem (bo osobiście nie 
śmiałem) do Hercena, aby był tak dobry i pożyczył mi 150 fr. do miesiąca 
listopada, gdzie odbieram mój mały fundusz. Suma ta byłaby mi była dostateczną 
do wyczekania mego rentu, a przez ten czas mógłbym cośkolwiek znaleźć do 
zarobienia na życie. Pan Hercen nawet nie odpisał mi, tylko mi przez tierce 
personne kazał powiedzieć, iż w takim jest położeniu, że żadnej pożyczki zrobić 
nie może. Znajduję się więc w tak krytycznym położeniu, że ośmielam się udać do 
Ciebie, Szanowny Panie, a znając twoje dobre serce, spodziewam się, że mię w mej 
biedzie nie opuścisz i czymkolwiek mi dopomożesz, bo szczerze mogę powiedzieć, 
że jeżeli za osiem dni kwatery nie zapłacę, znalezę się litteralement na bruku.
Stanisław [Tchórzewski] przybył tu dwa dni po mnie. Jest generał agent 
d'affaires P. Hercena i podobno nawet u niego mieszka. Czerniecki, tak jak w 
Londynie, pracuje w drukarni. Zresztą, co do nowin politycznych, nic nie wiem, 
bo się prawie z nikim nie widuję, a dzienniki szwajcarskie takie głupie, że 
czytania niewarte.
Spodziewając się jakiej takiej odpowiedzi od Szanownego Pana, przesyłam mu moje 
szczere przyjacielskie życzenia
Fr. Żychoń
Żona moja zasyła Panu swe ukłony.
Adres: F.Ż. chez Mr Perrin — Maison Kuntz serrurier au 2-eme etage — 
Montbrillant — Geneve — Suisse.
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 562)
WŁADYSŁAW JELEŃSKI DO BAŁASZEWICZA-POTOCKIEGO
[1865]
Kochany Hrabio,
Mówił mi Tchórzewski, iż masz dzieło o masonii po polsku. Szczerze byłbym 
zobowiązany, gdybyś mi pozwolił na chwilę je przepatrzeć. Racz przyjąć wyrazy 
pełne życzliwości i szacunku
od Jeleńskiego sobota
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 562)
CYPRIAN WOŁŁOWICZ DO BAŁASZEWICZA-POTOCKIEGO
Netley, 16 października 1870
Mój drogi i zacny rodaku,
Pierwszego Twego listu nie odpisałem z powodu, żem był w Plymouth po służbowych 
interesach i list Twój gdzieś się po drodze rozminął. Odebrałem go zaledwie 
przed parą dniami. Kontent jestem niezmiernie, że Ci klimat tutejszy posłużył. 
Spodziewam się być wkrótce w Londynie, to pogawędzimy o wszystkim obszernie.
Davydoff był u mnie przed parą dniami, wyjechał do Havre, a stamtąd do drugich 
portów francuskich za interesami swej kompanii. Szmidtowi kochanemu 
przyjacielskie ściśnienia dłoni zasyłam.
Przyjm Bratnie pozdrowienia od
Ci przychylnego Rodaka
Cypriana Wołłowicza
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 566)
BAŁASZEWICZ-POTOCKIW IMIENIU KOMITETU EMIGRACJI POLSKIEJ
DO LEONA GAMBETTY
Komitet Emigracji Polskiej w Londynie
do obywatela Leona Gambetty, deputowanego
do Zgromadzenia Narodowego w Bordeaux.
Ogół emigracji polskiej w Londynie uchwalił na publicznym zebraniu następujące 
pismo:
Obywatelu deputowany!
Komitet ma zaszczyt upraszać Cię najusilniej o łaskawe wstawienie się za 
Polakami, wziętymi w niewolę z armii francuskiej przez wojska pruskie.
Niektóre dzienniki pruskie ogłosiły niedawno wiadomość tyczącą się owych braci 
naszych, która nas o ich los najżywszą przejmuje troską, zwłaszcza że większość 
składa się z uchodźców politycznych. Zdaje się, jakoby szło o wydanie ich, 
stosownie do pochodzenia, rządom, które się nieszczęśliwą ojczyzną naszą 
podzieliły, co by nic innego nie było, jak skazaniem tych walecznych ludzi na 
szubienicę, rozstrzelanie, więzienia i wszelkiego rodzaju katusze.
Sposób, jakim Prusacy zamierzają postąpić sobie z tymi jeńcami, bynajmniej nas 
nie zadziwia. Świeżo objawione czyny dosyć jasno albowiem dowodzą, jak oni 
szanują prawa i zwyczaje wojenne, tudzież czego obrońca wolności pokonanej 
spodziewać się może od zwycięzcy, barbarzyńcy cofniętego o kilka wieków w 
pojęciach dobrotliwości ludzkiej i jej postępie.
Lecz najwięcej na to użalać się musimy, że obecny rząd Francji, albo raczej 
negocjatorowie pokoju nie mogli nawet mieć poczucia świętej powinności 
opiekowania się tymi, którzy się bili za Francję. Kiedy zaniedbali, czyli nie 
chcieli, zawarować w traktacie wersalskim jak najpewniej rękojmi egzystencji i 
praw tym, którzy za chlubne poświęcenie swoje dla dobrej
sprawy są właśnie zagrożeni najokropniejszym losem, którzy pod sztandarami 
francuskimi walczyli za cywilizację przeciw barbarzyństwu, a za wolność przeciw 
despotyzmowi.
Przekonani jesteśmy, Obywatelu, że dosyć będzie zainterpelować w tym względzie, 
kogo należy, z mównicy Zgromadzenia Narodowego, aby pobudzić celujący rycerskim 
uczuciem naród francuski do wzniesienia głosu za braćmi naszymi w niewoli w 
Niemczech i sprostować tym sposobem zbrodniczą niewdzięczność, jeżeli nie 
rozmyślne niedbalstwo tych, którzy się podjęli smutnej misji okupienia pokoju 
Francji jakim bądź kosztem (f tout prix).
Przyjmij, Obywatelu Deputowany, nasze pozdrowienie braterskie i życzliwe
Prezydujajsy: hr. Albert Potocki
Sekretarz: (J.K.) Kostecki („ Gazeta Narodowa " nr 128 z 8IV1871 s. 3)
ALEKSANDER NIHNSTEIN DO BAŁASZEWICZA-POTOCKIEGO
Paryż, dnia 20 czerwca 1871 r.,
11 Rue Montholon
en face de 1'Aąuare, Paris
Wielmożny i Czcigodny Hrabio,
Nie będę opisywał podróży mojej, która była pasmem przygód i niebezpieczeństw, 
gdyż zajęłoby to zanadto wiele czasu i atłasu, lecz przystąpię od razu do 
rzeczy. Po szczęśliwym, chwała Bogu, przybyciu do Paryża i zajęciu ciupy w 
sąsiedztwie nieba, bo na siódmym piętrze, zająłem się natychmiast wynalezieniem 
osób protegowanych, zacząłem więc od p. Mickiewicza, mieszkanie którego po 
kilkagodzinnym szukaniu ledwie z trudnością wynalazłem z powodu zmiany adresu, a 
głównie nieposiadania mną francuskiego języka; lecz jakie było przykre 
zdziwienie, gdym się dowiedział z ust jego służącej, Niemki, iż z powodu, że p. 
[Władysława] Mickiewicza dwaj subiekci należeli do Komuny, i po zniesieniu 
takowej znaleziono w księgarni jego płyn do podpalania, za co ci dwaj subiekci 
na ulicy zostali rozstrzelani, a on nieborak dla ocalenia sobie życia musiał się 
skryć z familią na prowincji, gdzie i obecnie przebywa. Taki sam los więzienia 
lub rozstrzelania jeżeli nie spotkał dotychczas, to czeka resztę Polaków, tu, w 
Paryżu, znajdujących się, i nie ma tego prawie dnia, by tu kilku rodaków bez 
sądu i śledztwa na ulicy nie rozstrzelano.
Niełatwo mnie było się dostać do Paryża, ale niemożebnym się staje wychód stąd, 
tym bardziej bez funduszu i języka. Że i mnie podobny los czeka, to wcale o tym 
nie wątpię i Bóg raczy wiedzieć, czy doczekam odpowiedzi na niniejszy list. 
Jednak przyznam, że śmierć mnie nie straszy, bo mam bardzo mało na tym marnym 
świecie do stracenia, lecz przykro niewinnie
umierać, chociaż do takowej jestem kompletnie przygotowany. Ze zgrozą oglądałem 
miejsca pogorzelisk i ruiny ostatnich wypadków w Paryżu, wszelkie teatra, 
zakłady naukowe i dobroczynne obrócone w koszary, a wojska francuskie nie tylko 
po hotelach itp. zakładach rozstawione, lecz w każdym prawie prywatnym domu 
pełno wojska, a miasto ogłoszone w stanie wojennym, mieszkańcy w żałobie i 
większa część sklepów lub zakładów pozamykana. Zresztą, nie w stanie jestem 
opisać położenia, w jakim się obecnie Paryż znajduje.
Szanowny Hrabio. Gdyby nie obecne przykre położenie moje i chęć wydostania się z 
takowego, nigdy bym nie śmiał i nie nadużywał jego łask i niewyczerpanej 
dobroci, lecz okropne moje położenie zmusza mnie do udania się z prośbą do Wgo 
Hrabiego o pożyczenie mnie jakowejś sumy dla wydostania się stąd do Belgii, co z 
otrzymaniem z Warszawy listu z wdzięcznością i podziękowaniem zwrócę. Do 
Birmingham pisać nie mogę z powodu nieusłuchania wujaszka w wyjeździe do Paryża. 
Błagam więc, Szanowny Hrabio, o rychłą pomoc, choćby dla ludzkości i ocalenia 
życia rodakowi, który za to dozgonnie będzie życiem zobowiązany.
Wielmożnego Hrabiego najniższy sługa Aleksander Nirnstein
P.S. Reszta moich tu protektorów padła ofiarą niewinnej zemsty Francuzów. Do 
Warszawy pisałem o pomoc, przy czym nadmieniłem, że gdyby poczta nie przyjęła 
pieniędzy na Paryż, to żeby pisali do Wgo Hrabiego i takowe przesłali, co 
również upraszam, gdy nadejdzie, nie zwlekać z przesyłką, odtrącając sobie 
należytość mnie pożyczonej.
Kochanemu przyjacielowi Bińkowskiemu serdecznie się kłaniam, a ściskając 
szepczę, że co ma wisieć, to nie utonie, i wszystkim rodakom moje pozdrowienie, 
a komu życie zbyteczne, to niech przyjeżdża.
Ad: nie tylko na podróż, ale, jak Boga kocham, jeść nie mam co, za ciupę 
musiałem z góry za dwa tygodnie 5 franfków] zapłacić, okropna tu drożyzna, a 
dotąd śladu Polaka nie widziałem, i jeżeli Frfancuzi] nie rozstrzelają, to z 
głodu umrę.
Jestem jak w lesie głuchy i niemowy, może by się tam znalazł polsko- lub rusko-
francuski słownik, to bym był bardzo wdzięczny.
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2a, nr 567, k. 131)
PREZYDIUM ZGROMADZENIA OGÓŁU EMIGRACJI POLSKIEJ DO BAŁASZEWICZA-POTOCKIEGO
I
[14 sierpnia 1871]
Obywatelu!
Zawiadamiamy Was niniejszym, że na Zgromadzeniu Ogólnym Emigracji Polskiej w 
Londynie, w dniu 14 sierpnia br. odbytym, wybranym zostaliście
jednomyślnością głosów na Członka Komisji Politycznej dla Sprawy Polskiej.
Do Komisji jednocześnie z Wami wybrani zostali Obywatele: Dąbrowski Konrad, 
doktor Kaczorowski, profesor Szapira, Baraszkiewicz, Koziełł (syn), Regulski 
(syn), Hr. Węgierski, Lubliński, Hr. Strzelecki, Davis Elkan, Hładysz i 
Zambrzycki.
Pierwsze zebranie Komisji mieć będzie miejsce w mieszkaniu Ob. Szapiry, 17 
Hunter street, Brunswick Sąuare W.C. w niedzielę przyszłą (21 bm.) o godzinie 3 
z południa, na które przybyć zechcecie, Obywatelu, jeżeli wybór do tej Komisji 
przyjmujecie; zaś w razie przeciwnym o piśmienną upraszamy odpowiedź pod adresem 
powyższym.
Pozdrowienia Braterskie
z polecenia Zgromadzenia 14 sierpnia [1871]
Prezydujący Sekretarz
Mikołaj Koziełł K. Dąbrowski
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 567)
II
Londyn, 2 września [1871]
Obywatelu,
List Wasz, pisany w odpowiedzi na zaproszenie Was na członka Komisji Politycznej 
Emigracji Polskiej, gdy odczytanym był na ogólnym jej Zgromadzeniu, wziętym 
został za wyrażenie chęci Waszego należenia do prac Komisji.
Oświadczając Warn, Obywatelu, takie zrozumienie Waszej odpowiedzi przez 
Zgromadzenie Ogółu Emigracji Polskiej w Londynie, mamy nadzieję, że skoro 
wrócisz do zdrowia, zasiądziesz w Komisji jako jej członek czynny, a tymczasem 
uważanym jesteś jej członkiem de facto.
Ponieważ zaś w niedzielę zbiera się Komisja dla ostatecznego ukonstytuowania 
się, mniemamy, że nie odmówisz tam swojej obecności, o co upraszamy.
Posiedzenie Komisji w niedzielę o godzinie 4 po południu w domu obywatela 
Szapiry, 17 Hunter street, Brunswick Sąuare.
Pozdrowienia Braterskie
prezydujący sekretarz
Mikołaj Koziełł K. Dąbrowski
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 587)
III
17 Hunter Street, Brunswick Sąuare, London W.C. Londyn [1873]
Imieniem dobra sprawy narodowej jesteś proszonym, Obywatelu, abyś w miejscowości 
swojej zaprosił przyjaciół i znajomych do głosowania wspólnie z Tobą na 
Reprezentację emigracyjną wedle sposobu w dołączonej odezwie wskazanego. W 
imieniu Komisji
M. Koziełł, prezydujący K. Dąbrowski, sekretarz
[Pieczęć z Orłem i Pogonią—w otoku napis: Ogół Emigracji Polskiej w Londynie] 
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 569)
IV
Londyn, d. 18 stycznia 1873 r.
Obywatelu!
Związek Ludu Polskiego wraz z Gminą Centralną Londyńską zaprasza przyjaciół na 
obchód rocznicy powstania narodowego z 63 r. Zebranie będzie miało miejsce pod 
White Horse przy Theobald's Road w dniu 22 stycznia rb. (środa) o godzinie 8.
Z poważaniem sekretarz Zgromadzenia,
Mikołaj Koziełł
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 569)
KONRAD DĄBROWSKI DO BAŁASZEWICZA-POTOCKIEGO
I
14 Gloucester street Queen Sąuare, Holborn, W. C, London
23 listopada 1871 Szanowny Obywatelu,
Przepraszam najmocniej, że dzisiaj dopiero na list Wasz odpowiadam. Jestem chory 
i w tej chwili cokolwiek zdolny do pisania. Liga Rzeczypospolitej Powszechnej, 
podzielając zupełnie dążności Internationalu, zajęła jednakowoż stanowisko 
oddzielne w tej organizacji, i jako ciało autono-
miczne reprezentowaną być ma przez dwóch lub więcej delegatów w Radzie Głównej 
Internationalu.
Będąc, pomimo moich starań i wiedzy, wybranym przez członków na członka jej Rady 
i Sekretarza Zagranicznego dla spraw polskich, nie wiem, jakie towarzyszyły 
pobudki naradom, określającym jej odrębne od Internationalu stanowisko. Zdaje mi 
się jednak, że ta sama polityka angielska, która narodowości angielskiej 
wyrobiła wpływ niezawisły i kierowniczy w Internationalu, stała się również 
polityką Ligi, a może też i dla wzmocnienia tamtej.
Uznanie praw do bytu dla wszystkich narodowości i nakazanie uszanowania dla 
swojej własnej, pracując wspólnie na wspólnym gruncie dla osiągnięcia 
społecznych reform, jest to do najwyższego stopnia posuniętą wolnością osobistą, 
z takim powodzeniem w Anglii praktykowaną. Oto co jest zasadą Ligi 
Rzeczypospolitej] P[owszechnej].
Uległy wpływom francuskim, a przeważnie, jak dawniej przed wojną franko-pruską, 
niemieckim, International w dążeniach za otrzymaniem dla ludu reform 
społecznych, zapoznał ideę narodowościową, stał się kosmopolitycznym, a tak 
postępując, usunął sobie grunt pod nogi dla pomyślnego przeprowadzenia rewolucji 
socjalnej.
Dopiero kiedy klęski spadły na Francję, kiedy Alzacja i Lotaryngia potrafiła 
uczuć zdradę ojczyzny, kiedy po upadku Komuny wpływ angielski stanowczo w 
Internationalu przeważył, wtedy dopiero uznano błędną drogę kosmopolityzmu i 
konieczność uznania narodowościom praw autonomicznych. Przyznali ją wszyscy, nie 
przyznali ich wszakże Niemcy. Zasada kosmopolityczna im potrzebna, a chociaż w 
Anglii zmuszeni są godzić się z nowo wytworzoną sytuacją, na kontynencie formują 
sekcje Internationalu wedle modły i potrzeb niemieckich. Cóż bowiem znaczy Marks 
Reprezentantem dla Moskwy, a Frankel Reprezentantem dla Austrii i Węgier, kiedy 
stanowiska te powinni byli objąć Słowianie, a co najmniej Polacy? Taż sama sieć 
Bismarckowskich potajemnych knowań, która Krzyżakom ułatwiła złamanie Francji, 
ciągnie się wzdłuż i wszerz Internationalu. Powiadają, że Marks był kiedyś 
sekretarzem Bismarcka. Czy prawda, tego nie wiem. Bądź jak bądź, podzielając 
udzielność Ligi Rzeczypospolitej] P[owszechnej] w Internationalu, udzielność, 
którą ja, jako Polak, życzyłbym sobie dla narodowości polskiej zagwarantować 
tak, aby na całym Wschodzie wpływ Niemców w tej organizacji wykluczyć, przyjąłem 
ofiarowany mi urząd w jej Radzie i z tym jeszcze przekonaniem, że na drodze 
sobie wytkniętej znajdę dla siebie poparcie rodaków wpływy posiadających.
Żadne przymierze nie jest dla nas tak odpowiednie i żadne tak trwałe, jak było 
od dawna i jest dzisiaj przymierze angielskie. Nastręczyła się piękna pora 
zawarcia takiego przymierza; ono stanie się dla nas pożytkiem i chlubą: 
pożytkiem w odzyskaniu narodowej niepodległości, chlubą w nauczeniu się i 
przyswojeniu sobie ich ekonomii politycznej.
Oto jest, Obywatelu, tłumaczenie, jakie dać Warn mogę, i upraszam o światłe 
Wasze rady i współudział.
Pozdrowienia Braterskie K. Dąbrowski
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 567)
II
21, Kenton street, Brunswick Sąuare
London W.C. Londyn, 7 stycznia 1875
Szanowny Obywatelu!
List Wasz odebrałem i serdecznie dziękuję wam za pamięć o mnie. Nie odpisałem 
natychmiast, jak należało, dlatego że nieodstępny mój przyjaciel — reumatyzm — 
nie pozwolił mi ani na chwilę spokojnego umysłu. Zrobiłem jednakowoż, co mogłem. 
Na wasze żądanie przesłałem Wam nr „Gazety Narodowej", mieszczący sprawozdanie z 
rokowań sądowych 14 grudnia r.z. Znajdziecie w nim skojarzenie pojęć o sprawie 
waszych, moich i Prokopowicza z niektórymi poprawkami, jaśniej określającymi 
niegodziwość Barczewskiego.
Komisa łaskawie mi przez Was zostawione w Londynie spełniłem. P. Arnoldowi] 
doręczyłem list Wasz w wigilię Nowego Roku; widzieć go nie mogłem, bo to było w 
godzinie sądowej. Odebrałem jednakowoż L 1 za pośrednictwem klarka, na co dałem 
pokwitowanie, z oświadczeniem, że p. Arnold teraz zajęty i żałuje, że się ze mną 
widzieć nie może, zamawiając sobie tę przyjemność na później. Co do p. 
Jenerała8, to rzecz zupełnie inna. Z początku zaraz stało się tak, jakem 
przewidywał. Rozdąsał się p. Jenerał ironicznie, utrzymując, że przekazu nie 
rozumie i wie tylko, że pieniądze Wam winien, bo to co innego, aniżeli winnym 
być mnie.
Starałem się go udobruchać mówiąc, że pieniądze te nie są mi w tej chwili 
potrzebne, że kiedykolwiek się to zdarzy, to go powiadomię, i spodziewam się, że 
się gniewać nie będzie.
Nie myślałem, ażeby ta chwila zbyt prędko nastąpiła. Zdarzyła się jednakowoż 
okoliczność, że onegdaj znalazłem stałą robotę w fabryce deseni. Fabryka jest aż 
blisko Surrey Theatre. Na miejsce obowiązku potrzeba być o godzinie 9 rano. 
Niepodobna taki dystans mierzyć dwa razy na dzień. Przeprowadzenie moje jest 
koniecznością, a gdyby to uskutecznić, zapłacić tu muszę L 2 komornego, które 
winienem, i dopiero zmienić mieszkanie. Napisałem o tym p. Jenerałowi, 
proponując ugodę — mianowicie: że L 7, przez Was dla mnie przekazane, zredukuję 
do L 4 z warunkiem, że w tym tygodniu zapłaci mi L 2 na zapłacenie komornego, a 
drugie dwa zapłaci,
8 Dopisek Bałaszewicza-Potockiego: W. Wróblewski.
jak i kiedy będzie mógł. P. Jeneral odpisał mi odwrotną pocztą, że w żaden 
sposób nie może, bo pieniędzy dostać mu trudno, a że i nadto potrzeba mu ich 
jeszcze więcej na prowadzenie afer politycznych.
Co do samych wiadomości emigracyjnych — tych więc wcale nie ma. Od czasu procesu 
tak zdaje się, jak gdyby wszystko odrętwiało i zaniemiało, ale w tym stanie 
osłupienia dwie myśli dominują. Jedna, powszechnie potępiająca czyn 
Barczewskiego9, i druga, że coś robić należy. Co? to o tym jeszcze nie ma 
pojęcia.
Co do mnie, to słabość podłym powietrzem spowodowana nie pozwalała mi o niczym 
na serio pomyśleć, jakkolwiek już rozpocząłem korespondencję do „Gazety 
[Narodowej]" o stanie bezwładności tutejszej emigracji, a jednakowoż doniosłości 
jej stanowiska tutaj w razie nieuchronnej wojny europejskiej.
Emigracja francuska ma rację w dążeniach swoich postawienia Reprezentacji Ogółu, 
ale podług mego zdania, to przekonać się ona dać powinna raz na zawsze, że 
stolicą takiej Reprezentacji nie może być żadne inne miasto w Europie, wobec już 
blisko widzialnej wojny, jak tylko Londyn; bo to angielska polityka, a nie żadna 
inna rozstrzygać będzie losy Europy. Stąd też, jak Mazzini dla Włoch, jak 
Kossuth dla Węgier, tak też i Polacy dla Polski skutecznie pracować mogą i 
powinni.
Starać się będę uczynić zadość życzeniu Waszemu co do tygodniowych 
korespondencji i spodziewam się także takowych od Was w udzielaniu wiadomości i 
rozwijaniu zobopólnych pojęć.
Pozdrowienie Braterskie K. Dąbrowski
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 571)
III
21, Kenton Street Brunswick Sąuare, London W. C, Londyn, 28 października 1875
Szanowny Obywatelu!
List Wasz dostałem temu tydzień. Słabość i niepowodzenia w biznesie nie 
pozwoliły mi natychmiast na niego odpowiedzieć. Jeszcze parę miesięcy pierwej 
pisałem do Was, gdyście bawili w Eaux-Bonnes, na poste-restante wedle przez Was 
podanego adresu. W parę tygodni poczta tamtejsza list zwróciła oświadczając, że 
[opuściliście] Eaux-Bonnes nie zostawiwszy Waszego zastępczego adresu. Parę 
tygodni następnie znowu upłynęło w wywiadywaniu się o Waszym miejscu pobytu, z 
czym głównie udawałem się do p. Jelenia, a który po polsku-magnacku oświadczał, 
że adresu Waszego
9 W związku z jego wyjazdem do Galicji w przededniu rozprawy sądowej.
nie zna, a co do mnie samego deklarował, że z „Polakami" żadnych nie chce mieć 
stosunków, bo to wszystko oszuści i złodzieje.
Nie spodziewając się szybkiej od Was wiadomości, z powodu wątłego zdrowia 
Waszego, jak to donosiliście z Eaux-Bonnes, ucieszyłem się mocno odebrawszy 
ostatnią wiadomość z Waszego listu datowanego z Jersey. Dziękuję Warn za pamięć 
o mnie najpierwej, a po wtóre i dziękuję za nadesłany do biografii Mickiewicza 
[list] w sprawie wojny turecko-francusko-moskiewskiej. Nie omieszkam, 
korzystając z tego, zakomunikować „Gazfecie] Narfodowej]" ten dokument, jako 
wyśmienity przyczynek do krytyki zaciętej, toczonej dzisiaj w dziennikarstwie 
polskim nad dziełem p. Walewskiego, byłego ambasadora czartoryszczyzny w 
Wiedniu, pod tytułem Filozofia dziejów, gdzie autor Polskę za nogi i ręce 
związaną, rzuca na łaskę pod stopy caratu.
Położenie emigracji pod względem politycznym tutaj coraz to smutniejsze. 
Wszystko obumarło, żadnego życia, ciągłe intrygi i kłótnie; pod Białym Koniem 
odbywają się posiedzenia, ale bez sensu, logiki i porządku; mówią tam wszystkimi 
językami, po polsku tylko nie znają. Chodzi pogłoska w Londynie, że Prokopowicz 
zastrzelił się we Lwowie w korytarzu u ks. Terleckiego, którego protekcji żądał 
o kartę pobytu, a której pomimo wpływów prałata otrzymać nie mógł; chodzi 
zarazem druga pogłoska, że Barczewskl jest w Londynie i pełni służbę Polesowi. 
Wszystko biorę za bajki, dopóki nie namacam palcem jak Tomasz. Resztę nowin do 
następnego listu. O Wasz odpis na ten upraszam i także proszę o dopomożenie w 
dzisiejszej mojej potrzebie. Jakże by mi się dzisiaj [przydało] to odzienie 
tutaj, które łotr ten skradł w Genewie, korzystając z Waszej łatwowierności.
Pozdrowienie Braterskie K. Dąbrowski
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 571, k. 91—92)
KORESPONDENCJA BAŁASZEWICZA-POTOCKIEGO Z KAROLEM
MARKSEM
I
International Working Men's Association 256, Hig Holborn, London W. C. 
„International Working Men's Association Central Council, London" 25 Nov. 1871 
1, Maitland Park Road Haverstock Hill N. W. Dear Sir,
I send you together with these lines 4 copies of the Statutes and Regulations 
and some copies of the Resolutions ofthe London Conference.
As to the Statutes etc. the French edition will be published in a few days. 
Please to write me how many copies of that edition you want?
For all other Communications relative to the International, please address them 
to General W. Wróblewski (22, Vincent Terrace, Islington) who is the Secretary 
for Poland of the General Council.
Yours faithfully KarlMarx
25 listopada 1871
Szanowny Panie,
Przesyłam Panu wraz z tym listem 4 egzemplarze Statutu i Regulaminu 
Administracyjnego oraz kilka egzemplarzy Uchwał konferencji londyńskiej.
Co się tyczy Statutu etc, to francuskie wydanie ukaże się za kilka dni. Proszę 
mi napisać, ile egzemplarzy tego wydania Pan sobie życzy.
Wszelkie inne informacje odnoszące się do Międzynarodówki proszę kierować do 
generała W. Wróblewskiego (22, Vincent Terrace, Islington), który jest 
sekretarzem Rady Generalnej na Polskę.
Oddany Panu Karol Marks
[Tekst angielski listów I—VII wg: J. W. Borejsza, W kręgu wielkich wygnańców, 
Warszawa 1963; tekst polski listów I i III wg: Marks i Engels o Polsce, Warszawa 
1971.]
II
504 Oxford street W. C. Nov. 27/71
Dear Sir,
I have received General Rules and Resolutions and I will send them to my 
contrymen on aproval, I shall be glad to have some General Rules published in 
French or Polish, as some my friend not enough strong in English language. I 
shall be glad to cali upon You, or if You will be kind to cali upon me some day 
before 6 o'clock, for little conversation about this matter.
I remain Sir Yours truły Albert Potocki
P. S. A few copies of French Edition Statute feel obliged.
27 listopada 1871 Drogi Panie,
Otrzymałem Regulamin administracyjny oraz Rezolucje i prześlę je moim rodakom do 
aprobaty. Będę bardzo zadowolony, gdybym mógł dostać kilka egzemplarzy Zasad 
Ogólnych w języku francuskim lub polskim, ponieważ niektórzy z moich przyjaciół 
nie są zbyt mocni w angielskim.
Byłbym bardzo zadowolony, gdybym mógł złożyć Panu wizytę albo gdyby Pan zechciał 
odwiedzić mnie któregoś dnia przed szóstą na krótką rozmowę dotyczącą tych 
spraw.
Pozostaję oddany Panu Albert Potocki
PS Za kilka kopii francuskiego wydania Statutu czuję się zobowiązany.
III
29November 1871
Dear Sir,
The French edition of the General Statutes and Rules will only be ready in a few 
days when I shall send you some copies.
I shall be glad to see you at my house after 6 o'clock in the evening.
Yours truły Karl Marx
29 listopada 1871
Szanowny Panie,
Francuskie wydanie Ogólnego Statutu i Regulaminu Administracyjnego będzie gotowe 
dopiero za kilka dni i wówczas wyślę Panu kilka egzemplarzy. Rad będę ujrzeć 
Pana u siebie w domu po godzinie 6 wieczorem.
Oddany Panu Karol Marks
IV
30Nov. 1871
My dear Sir,
I feel much obliged for Your kind invitation, and if nothing prevented I shall 
be with You next Tuesday after 6 o'clock.
Yours truły Albert Potocki
30 listopada 1871 Mój drogi Panie,
Czuję się bardzo zobowiązany za pańskie miłe zaproszenie, i jeśli nic nie 
przeszkodzi, zobaczę się z Panem w następny wtorek po godzinie 6.
Oddany Panu Albert Potocki
V
December, 5, 1871
Dear Sir,
I have important business all day with House Agent and this prevented me to cali 
upon You this evening. I hope Dear Sir to cali upon You some day this week after 
6 o'clock.
I remain Dear Sir
Yours truły
Albert Potocki
5 grudnia 1871
Drogi Panie,
Przez cały dzień mam ważne sprawy związane z agentem firmy, co uniemożliwia mi 
złożenie Panu wizyty dziś wieczór.
Spodziewam się, drogi Panie, odwiedzić Pana któregoś dnia w tym tygodniu po 
godzinie szóstej.
Pozostaję drogiemu Panu oddany Albert Potocki
VI
Decemb. 7/71
Dear Sir,
I am sorry that indisposition and bad weather prevented me to cali upon You, but 
if I can be useful please let me know, I shall be happy devoted my time and 
smali resources for our common cause. The bearer of this letter is Major 
Kostecki, agent Central Pol[ish] Committee, late secretary Polish Committee in 
London and friend of Garibaldi — he will see You, joined Society and he can be 
very useful agent for propaganda and sending to Poland Regulations, as he was 
often employed and always with success. If You find little time some day passing 
my house I shall be very glad to see You, as for me long journey with 
bronchitis, mostly in the evening very dangerous. I am [...]
Few days go arrived or rather escaped from Paris Mr. Fontaine son of well known 
member of the commune, he come to London without money or friends, I shall be 
very ful obliged if You will take him under Your kind protection and give him 
some employment as very intelligent and honest fellow.
I remain Sir
Yours truły
Albert Potocki
7 grudnia 1871
Drogi Panie,
Przykro mi, że niedyspozycja i zła pogoda przeszkodziły mi odwiedzić Pana, 
gdybym jednak mógł być w czymkolwiek użyteczny, proszę, niech mi Pan da znać, 
będę się czuł szczęśliwy, jeżeli będę mógł poświęcić swój czas i niewielkie 
zasoby dla naszej wspólnej sprawy. Oddawcą tego listu jest major Kostecki, 
przedstawiciel Centralnego Komitetu Polskiego, obecny sekretarz Polskiego 
Komitetu w Londynie oraz przyjaciel Garibaldiego — będzie się on z Panem 
widział, wstąpił do Stowarzyszenia i może być bardzo użyteczny jako 
przedstawiciel propagandy, a także może przesyłać do Polski Regulaminy, co już 
poprzednio był robił z powodzeniem. Gdyby Pan znalazł trochę czasu któregoś 
dnia, aby mnie odwiedzić, będzie mi miło widzieć Pana u siebie, jako że dla mnie 
długa podróż z bronchitem, szczególnie wieczorem, jest bardzo niebezpieczna. 
Jestem [...]
Kilka dni temu przybył, a raczej uciekł z Paryża pan Fontaine, syn dobrze 
znanego członka Komuny, przybył on do Londynu bez pieniędzy i przyjaciół, byłbym 
bardzo zobowiązany, gdyby zechciał Pan wziąć go pod swoją opiekę i dał mu jakieś 
zatrudnienie, jako że jest bardzo inteligentnym i uczciwym człowiekiem.
Oddany Panu Albert Potocki
VII
Dec. 13/71
Dear Sir,
Yesterday I send to You major John Kostecki, friend of Garibaldi, late agent, 
secret[ary] of Central Committee in Warsaw and exsecretary Polish Committee in 
London. He will joined Internat[ional] Society and I can recomended him as very 
active and practical man. You can employed him for sending to Poland as agent 
constructor International Society. At same time I have mentioned about Mr 
Fontaine son of well known member of the
commune. His father in prison, he is destitute, if You will give him some 
employment I feel much much obliged, and I will send to You for his carefuly 
examination. About hundred my countryman will joined Internfational] Society but 
before definitive decision, I expected to have interview with You and Mr 
Wróblewski; And soon as General Rules will be printed, I shall be glad to have 
about 50 French and Englfish] for distribution between our society.
Hopping You better
I remain Dr [Dear] Sir
Yours truły
A. Potocki
P. S. After Christmas I removed close by. My new adress will be: 39, Gt Russell 
street, Oxford street, W. C.
13 grudnia 1871
Drogi Panie,
Wczoraj posłałem do Pana majora Jana Kosteckiego, przyjaciela Garibal diego, 
ostatnio przedstawiciela, sekretarza Centralnego Komitetu w Warsza wie oraz 
byłego sekretarza Komitetu w Londynie. Ma on zamiar dołączyć do Stowarzyszenia 
Międzynarodowego i mogę go zarekomendować jako bardzo aktywnego i doświadczonego 
człowieka. Może go Pan zatrudnić wysyłając do Polski jako przedstawiciela-
organizatora Stowarzyszenia Międzynarodo wego. W tym samym czasie wspominałem o 
panu Fontaine, synu dobrze znanego członka Komuny. Jego ojciec jest w więzieniu, 
a on sam jest opusz czony i w nędzy; gdyby dał mu Pan jakieś zatrudnienie, 
byłbym bardzo zo bo wiązany, przekażę go Panu dla uważnego rozpatrzenia jego 
sprawy. Około stu moich rodaków wyraża chęć przyłączenia się do Międzynarodowego 
Sto warzyszenia, lecz przed definitywną decyzją w tej sprawie spodziewam się 
przeprowadzić rozmowę zarówno z Panem, jak i z panem Wróblewskim; jak tylko 
Zasady Ogólne będą wydrukowane, chciałbym bardzo otrzymać około 50 egzemplarzy w 
języku francuskim i angielskim celem rozprowa dzenia ich w naszym 
stowarzyszeniu.
Spodziewając się, że wiedzie się Panu lepiej,
pozostaję Drogiemu Panu oddany
A. Potocki
P. S. Po Bożym Narodzeniu przeprowadzam się w pobliże. Mój nowy adres: 39 Great 
Russell street OxforH street W C.
Great Russell street, Oxford street, W. C.
KOMITET OBCHODU STULETNIEJ ROCZNICY ROZBIORU POLSKI DO BAŁASZEWICZA-POTOCKIEGO
Celebration Committee of the Comite De La Celebration
Centenary Anniversary of the Centennaire Du Partage De
Partition of Poland. La Pologne.
London, 8 maja 1872 8a, Edward Street,
nr 42 Hampstead Road,
London, N. W.
Do hrabiego obywatela AL Potockiego
Szanowny Obywatelu,
Przesyłając Warn okólnik wzywający Ogólne Zgromadzenie Emigracji Polskiej w 
Londynie, upraszamy jeżeli nie o obecność Waszą, gdy ta okaże się Warn 
niemożebną, to przynajmniej o piśmienną odpowiedź na Zgromadzeniu tym odczytać 
się mogącą.
Informując Was, o co rzecz chodzi, powiadamy, że trzymiesięczne czynności 
Komitetu wykazały, iż urządzenie wielkiej demonstracji w Londynie, jako 
uroczystego protestu przeciwko zbrodni podziału Polski, jest nie tylko możebne, 
ale i pomyślny obiecujące skutek. Jedyna okoliczność, o którą rozbija się dalsza 
działalność Komitetu, jest brak funduszów na pierwsze nawet elementarne potrzeby 
zamierzonej demonstracji.
Z tego też powodu, nie czując się na siłach do przyprowadzenia do skutku 
rozpoczętego dzieła odpowiednio do doniosłości i świętości sprawy polskiej, 
Komitet, złożywszy raport w dniu na Zgromadzenie oznaczonym, powziął uchwałę 
podania się do dymisji, chyba że gdyby środki brakujące szczodrobliwością 
zamożnych i wpływowych rodaków dostarczonymi mu zostały.
Powiadamiając Was, Obywatelu, o powyższym postanowieniu Komitetu i upraszając o 
odpowiedź na czasie, łączymy pozdrowienia braterskie w imieniu Komitetu
prezy dujący sekretarz
Ludwik Oborski, pułkownik K. Dąbrowski
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 568)
BAŁASZEWICZ-POTOCKI DO HRABIEGO MIKOŁAJA ORŁOWA, AMBASADORA ROSYJSKIEGO W PARYŻU
(Przekład z jęz. rosyjskiego)
Londyn, 29 czerwca [1872] Tajne Jaśnie Oświecony Hrabio!
Jako współpracownik do specjalnych zleceń III Wydziału w Londynie, mam zaszczyt 
zawiadomić Jaśnie Oświeconego Pana o wyjeździe do Paryża
jednego z głównych agitatorów ostatniego buntu polskiego i uczestnika wielu 
intryg — Jana Kosteckiego. Całe życie tego człowieka pełne jest przestępstw i 
wiele kosztowało mnie trudu pozbycie się go z Londynu. Jest on poza tym agentem 
i członkiem Komitetu Międzynarodowego, agentem Garibaldiego itd. Zamierza on 
przedostać się do południowych granic Rosji; ponieważ cieszę się ogromnym 
wpływem w środowisku emigrantów polskich i mam szczególny wpływ na Kosteckiego, 
skłoniłem go do zwrócenia się do Jaśnie Oświeconego Hrabiego w celu wyjednania 
amnestii i zapomogi na przejazd, a to dlatego, aby nie domyślił się roli, jaką 
odgrywam. Obiecałem mu, iż zwrócę się do księcia Koczubieja, rzekomo 
przebywającego w Londynie i rzekomo znajomego Jaśnie Oświeconego Pana, w sprawie 
wyjednania amnestii dla Kosteckiego. Jeżeli Jaśnie Oświecony Hrabia uzna sam, iż 
jest to możliwe i pożyteczne, uniżenie proszę o wydanie mu paszportu na przejazd 
przez Prusy do Warszawy oraz niewielkiej sumy na wydatki związane z podróżą, 
rzekomo na prośbę księcia Koczubieja. Skoro tylko przyjedzie do Prus, można go 
będzie zrewidować i znaleźć przy nim dokumenty dostatecznie obciążające, by go 
zaaresztować i wydać rządowi rosyjskiemu, można mu też dać możność przekroczenia 
naszej granicy. Osobnik ten jest do tego stopnia szkodliwy na emigracji — był 
aktywnym agentem Mierosławskiego i in. — że schwytanie go będzie rzeczą nader 
pożyteczną.
Pisałem o tym do JOP hr. Szuwałowa, lecz nie otrzymałem dotychczas odpowiedzi. 
Wyjazd Kosteckiego do Paryża zmusił mnie, by zwrócić się do Jaśnie Oświeconego 
Pana. Gdyby wymknął się nam z raje, zostanie on agentem Komitetu Szwajcarskiego 
i zaszkodzi naszej sprawie. W Paryżu zatrzyma się kilka dni, dlatego też należy 
działać prędko. Jeżeli chodzi o moją osobę, adresy i tę sprawę, raczy Pan 
telegraficznie powiadomić JOP hr. Szuwałowa. Gdyby Jaśnie Oświecony Pan życzył 
sobie pisać do mnie, proszę to czynić na adres załączony do niniejszego.
Jan Kostecki jest średniego wzrostu, liczy sobie 50 lat, włosy i broda 
jasnoblond, przyprószone siwizną, małe oczy, często nosi okulary.
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 568)
JAN KOSTECKI DO BAŁASZEWICZA-POTOCKIEGO
Paryż, 1 sierpnia 1872 r. Rue de 1'Ecole de Medicine, Passage de Commerce, Hotel 
de Molini
Szanowny Hrabio!
Z polecenia Waszego, jako Pełnomocnika Emigracji Polskiej w Anglii i 
Prezydującego w Komitecie Polskim Bratniej Pomocy, zająłem się wyszukaniem ob. 
Jasieńskiego, zbiegłego z Londynu z książkami, dokumentami i funduszami 
Towarzystwa; spełniając Wasze, Hrabio, polecenie, dużo po-
niosłem trudów i z własnej kieszeni wydatków, ale doszedłem do tego, że wiem o 
Jasieńskim. Znajduje się on w Paryżu, lecz pod innym nazwiskiem, ma się dobrze. 
Zdaje mi się, że można będzie wszystko odzyskać, lecz nie mając upoważnienia 
formalnego, nie mogę go atakować, potrzebuję więc mieć upoważnienie w dwóch 
językach, to jest po francusku i po polsku, że mam prawo we wszystkich krajach 
ścigać Władysława Jasieńskiego za zabranie funduszów emigracyjnych Towarzystwa 
Bratniej Pomocy, w ilości, co książki wykażą zabrane przez tegoż Jasieńskiego, 
za dokumenta należące do Towarzystwa, za dług prywatny winien Hrabiemu, w jakiej 
ilości, i że mam prawo odebrania upoważnień mu danych w interesie Emigracji 
Polskiej w Anglii. Te upoważnienia powinny być na blankietach z pieczęcią, 
Waszym, Hrabio, i setników podpisem, a kiedy to otrzymam, zaraz się zajmę 
przyaresztowaniem tego Pana, a jak będzie potrzeba, to go i do Londynu pod 
konwojem dostawię. Radziłem się w tym interesie adwokatów.
Zawiadamiając Was, Hrabio, o tym, czekam dalszych rozkazów.
Towarzystwo powinno by z parę funtów przysłać na wydatki, bo ja się już wydałem, 
zresztą czysty zysk mieć będzie, jak Jasieński powróci, co zabrał.
Czekam spiesznej odpowiedzi, bo czas dla mnie drogi; siedzieć w Paryżu trudno 
jest temu, co ma wielką podróż przed sobą, a nie jest zaopatrzony w odpowiednie 
zasoby.
Przy tym łączę wyrazy wysokiego szacunku i Bratnie pozdrowienie.
Kostecki
P. S. Komitet tutejszy nie może mi być więcej użytecznym prócz poparcia 
moralnego, bo w kasie ani grosza nie mają i mieć się nie spodziewają. Jest tu 
bieda powszechna. Mało co naszych jest w Paryżu, każdy się wynosi, gdzie może, 
bo pracy dostać nie można.
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 568)
PIOTR ŁAWROW DO BAŁASZEWICZA-POTOCKIEGO
(Przekład z języka rosyjskiego)
I
23 czerwca [1873], Zurych, Fluntern, Forsthaus
Wielce Szanowany Obywatelu Potocki10,
Wybacz mi Pan, że tak długo nie odpowiadałem Panu, ale właśnie dlatego, że 
chciałem przesłać program11 w stanie w miarę przyzwoitym. Pojedyncze drukowane 
egzemplarze już otrzymałem, ale nie zdążyłem ich jesz-
10 Nazwisko Potocki zamazane przez Bałaszewicza-Potockiego.
11 Program przygotowywanego pisma „Wpieriod".
cze dać do broszurowania, posyłam je więc w tym stanie, w jakim są, aby nie 
zwlekać z odpowiedzią.
Dziękuję za przesłane12 w imieniu całego grona redakcyjnego i wydawców. Jak 
tylko pismo się ukaże, natychmiast zostanie Panu dostarczone. Różne techniczne 
trudności opóźniły jego wydanie. Załączam egzemplarz dopiero co ogłoszonej 
odezwy do studentów zuryskich.
Proszę przyjąć zapewnienie szczerego szacunku.
P. Ławrow
Czy nie zna Pan adresu Wróblewskiego [Walerego]?
(Listy Ławrowa znajdują się w aktach CGAOR zesp. 109, inw. 2, nr 569—571. 
Ogłoszone zostały w 1922 przez P.M. Kantora w rozprawie P.Ł. Ławrow i A.J. 
Bałaszewicz-PotockL)
II
8 lipca [1873] Zurych
Wielce Szanowny Obywatelu,
Czy nie mógłby mi Pan pomóc w jednej sprawie, która chciałbym oczywiście, aby 
została między nami. Potrzebny mi paszport angielski, zupełnie legalny, na 
nazwisko angielskie, który by dał możność pobytu w Niemczech. Ponieważ ma Pan 
nader rozległe stosunki, to sądzę, że może by Pan mógł dostać dla mnie coś 
takiego. Nie mam zupełnie możliwości zwrócenia się do innych osób, które by mi 
mogły pomóc w tej sprawie. Wyświadczyłby mi Pan dużą przysługę.
Mam nadzieję, że list ten zastanie Pana w Londynie albo też zostanie Panu 
przesłany do wód. Jestem przekonany, że Pańskie zdrowie poprawi się po tym 
wyjeździe.
Ściskam dłoń Pana P. Ławrow
III
Zurych, 26 sierpnia [1873]
Miły Obywatelu,
Zwracam się do Pana z prośbą okazania mi, jeśli to tylko możliwe, jednej 
przysługi. W tych dniach wyjdzie pierwszy tom „Wpieriod", który Pan 
zaprenumerował, i oczywiście natychmiast Pan otrzyma egzemplarz. Ale czy nie 
mógłby Pan znaleźć jakiegoś komisjonera dla Anglii, który by się podjął 
sprzedaży kilku egzemplarzy i dał ogłoszenie o ukazaniu się [pisma]. Oczywiście 
w Anglii nie może się bardzo rozejść, ale myślę, że Rosjanie w Londynie mogliby 
kupić 10—20 egzemplarzy. Dobrze by było, gdyby się
12 Prawdopodobnie przesiane przez Bałaszewicza-Potockiego 150 franków.
tym zajął William and Newgate na Henrietta str. Gdyby Pan mógł się dowiedzieć o 
warunkach komisjonerstwa, byłbym Panu bardzo wdzięczny. Proszę mi wybaczyć, że 
obciążam Pana prośbą, ale myślę, że przy Pańskich szerokich znajomościach w 
Londynie będzie Panu lżej niż komu innemu pomóc mi w tej sprawie. Cena 
sprzedażna tomu 6 franków.
Nie pisałem Panu jeszcze o paszporcie, ale nie miałem sam dalszych wiadomości od 
osoby, której się to bezpośrednio tyczyło.
O A. Dawydowie nie odpowiadałem dlatego, że z początku nie wiedziałem, o jakiego 
Dawydowa chodzi, a potem, kiedy się dowiedziałem, że chodzi o naszego wspólnego 
znajomego, znalazł się on w Paryżu, w drodze do Rosji, i odpowiedź już była 
nieistotna.
W listopadzie przeniosę się prawdopodobnie do Anglii, do Londynu i bardzo liczę 
na Pańskie rady i pomoc w urządzeniu swego nowego domu. Pan mi powie, gdzie i 
jak najwygodniej się zwrócić.
Tymczasem ściskam dłoń i czekam odpowiedzi.
P. Ławrow
IV
15 września 1873 Zurych, Fluntern, Forsthaus
Wielce Szanowny Obywatelu,
Wczoraj posłałem Panu „Wpieriod" nr 1. Chciałbym posłać Panu jeszcze kilka 
egzemplarzy dla przekazania ich komisjonerowi do sprzedaży, ale bałem się Pana 
obciążać tą sprawą, jeśli Pan jeszcze załatwi z komisjonerami. Nie pisał Pan 
bowiem, jakie warunki oni proponują. Liczę, że starczy 10 egzemplarzy dla 
Londynu, w związku z małą liczbą Rosjan tam mieszkających. Wybacz mi więc Pan. 
Czy można Panu przesłać 5—10 egzemplarzy dla przekazania komisjonerowi, czy też 
od razu dla sprzedaży pańskim znajomym? Rozumie się, bezpośrednia sprzedaż jest 
dla nas korzystniejsza, otrzymujemy bowiem wtedy pełną cenę. Czy nie można za 
pośrednictwem Pana przesłać egzemplarz Wróblewskiemu dlatego, że nie mam 
pojęcia, czy nie zmienił on trzeciego mieszkania od czasu ostatniej wiadomości o 
nim. Napisz Pan, proszę, jak najszybciej.
Ściskam Panu dłoń P. Ławrow
V
25 marca 1874
Drogi Obywatelu,
Niech się Pan nie dziwi, że tak długo nie byłem u Pana. Nadeszły rzeczy i 
książki z Zurychu. Całymi dniami rozkładam, porządkuję i nie mogę zaj-
rżeć do British Museum. Chciałem wczoraj i dzisiaj być u Pana, ale przyjechali 
nowi członkowie kolonii [rosyjskiej]. Czekam jeszcze dalszych. Tymczasem nie mam 
jeszcze służącej i nie mogę jej dostać. Może Pan sobie wyobrazić, że kłopotów 
bez liku. Dla uniknięcia dalszej zwłoki postanowiłem do Pana napisać, chociaż 
wybieram się do Pana jutro albo pojutrze. Dzisiaj otrzymam prawdopodobnie 
książki i jutro przywiozę kilka egzemplarzy.
Do widzenia. Ściskam Panu dłoń.
Otomany teraz nie trzeba. Za zamówienie półek żądają ode mnie prawie 2 razy 
więcej, niż kosztowałoby wykonanie w Zurychu i przywiezienie ich.
P. Ławrow
VI
11 grudnia 1874 r.
Miły Obywatelu,
Tydzień temu obiecał mi Pan postarać się o zwrócenie mi egzemplarzy „Wpieriod" 
oddanych na sprzedaż. Dotychczas nie otrzymałem ani jednego. Bardzo Pana proszę 
polecić mi je przesłać.13 W najbliższych dniach nie wychodzę, gdyż jestem 
niezdrów — przeziębiony. Poza tym kłopoty. Dziewczyna, o której mówiłem, że 
chora, już umarła. To nas wszystkich rozstroiło i sprawiło niemało trosk.14
P. Ławrow
VII 22 lutego 1875, 20 Murray Road, Tollington Park, Holloway, London, N.
Miły Obywatelu,
W tej chwili otrzymałem list pański i natychmiast odpowiadam Panu. Zasięgnąłem 
wiadomości w sprawie wysyłania Panu gazety. Prawdopodobnie nieotrzymanie jej 
wynikło z podania w adresie Pańskiego londyńskiego
13 Bałaszewicz-Potocki, przejąwszy kolportaż „Wpieriod", sabotował sprzedaż 
pisma starając się, aby nie dotarło do zainteresowanych. Jeszcze 17 września 
1873 pisał w raporcie: „Dzięki mojej interwencji wszyscy więksi księgarze 
londyńscy odmówią przyjęcia w komis «Wpieriod» [...] Innych również skłonię do 
odmowy i skoro tylko wyśle mi pozostałe [egzemplarze], zamierzam je kupić lub 
odstąpić takiej osobie, która nie załatwi tej sprawy na ich korzyść."
Gdy w ciągu kilku miesięcy rozprowadził zaledwie 8 egzemplarzy, Ławrow poprosił 
o zwrot reszty.
14 Była to dziewiętnastoletnia dziewczyna, Rosjanka, z którą Ławrow żył. Umarła 
na gruźlicę. Leczył ją lekarz rosyjski, nie mający prawa praktyki, dlatego 
Ławrow nie mógł otrzymać od lekarza angielskiego świadectwa zgonu wymaganego od 
władz.
imienia Mr. Albert15, a nie pełnego nazwiska, pod którym Pan mieszka w Nicei. 
Niech Pan się zapyta, czy nie było poczty na adres Albert16. Posyłamy Panu 
dzisiaj wszystkie 3 wydane numery. Czy nie mógłby Pan znaleźć prenumeratorów, 
wtedy posłalibyśmy Panu kilka numerów. Czy nie można by wyłożyć gazety w jakiejś 
uczęszczanej kawiarni? W Paryżu i we Francji w ogóle nie możemy działać; będą 
nas rewidować, szpiegować i aresztować przy każdej okazji. W Paryżu otrzymują 
naszą gazetę i my tam mamy swojego komisjonera. Niedobrze, że Pan choruje.
Ściskam Panu dłoń P. Ławrow
VIII 18 maja [1875], 20 Murray Road, Tollington Park, Holloway, London N.
Miły Obywatelu,
Bardzo jestem rad, że Pan jest w Paryżu i że zdrowie Pańskie się poprawiło. 
Wydałem polecenie wysyłania numerów gazety i sądzę, że one wyjdą dzisiaj. Jeśli 
Pan proponuje mi podjąć się pewnych zleceń w Paryżu, to mam rzeczywiście jedno, 
które mógłby Pan lepiej od kogokolwiek może wypełnić, jeśli Pan tylko zechce. 
Chodzi o to, że w Paryżu mieszka jeden Polak, który mi jest winien pieniądze, 
któremu zostawiłem, wyjeżdżając z Paryża, swoje meble, z tym, że miał mi 
zapłacić w ciągu dwóch lat za nie 300 franków. Nie otrzymałem od niego ani 
kopiejki, a meble zatrzymał. Daruję mu pieniądze, żeby mi tylko oddał meble 
(które mi są bardzo potrzebne). (Termin minął już dawno.) Ale on nie zwraca. Nie 
zaprzecza, że rzeczywiście winien, ale nic nie robi [żeby uregulować dług]. 
Obiecał mi pisać o tym, ale nawet nie napisał, zresztą to zbyteczne, bo mnie 
potrzebne meble, a nie słowa i listy. Nie mam żadnego dowodu, ale jest dosyć 
uczciwy, aby nie zaprzeczyć, że meble są moje, i że on za nie nie zapłacił. 
Tylko on mi zarzuca, że postawiłem go w przykrej sytuacji, w czym nie jestem w 
ogóle winien. Chodzi o to, że on był farbiarzem i wytłaczał kwiaty w fabryce 
[sztucznych kwiatów] jednej mojej dobrej przyjaciółki. Ona nieoczekiwanie umarła 
gdzieś w Holandii w czasie mojej poprzedniej bytności w Anglii. Byli z nią wtedy 
zupełnie obcy ludzie, turyści rosyjscy, moi dalecy znajomi. Dokumenty i jej 
rzeczy przesłano mnie. Rzeczy odesłałem jej matce, a papiery nieszczęśliwym 
przypadkiem zgubiłem. Po powrocie do Paryża załatwiłem sprawę tak, aby młody 
człowiek, o którym wspomnia-
15 Imię zamazane.
16 Imię zamazane.
łem, przejął gotową fabrykę z jej klientami, otworzyłem mu kredyt, oddałem meble 
na dwa lata; obiecałem podjąć starania w celu otrzymania świadectwa zgonu mej 
zmarłej przyjaciółki. Nawet specjalnie pojechałem do Belgii, aby to zrobić, i 
myślałem też pojechać do Holandii, nie mogłem już tego jednak zrobić. Nie mogłem 
wydostać świadectwa zgonu, gdyż nie wiedziałem, w jakim mieście się to 
wydarzyło, a wszyscy moi, mogący mi pomóc, rozjechali się, ktoś z nich umarł, 
inni zaś nie mogli z Rosji się ze mną kontaktować. Jeślibym ja mógł poświęcić 
tej sprawie dwa miesiące, udałoby mi się [załatwić sprawę], ale w tym samym 
czasie musiałem jechać do Szwajcarii zakładać pismo, a raz zabrnąwszy w 
działalność „społeczną", już nie należałem do siebie i nie mogłem zajmować się 
sprawami prywatnymi nawet bardzo bliskich przyjaciół. Świadectwa zgonu więc nie 
otrzymałem, a teraz wszystkie moje ówczesne kontakty tak są zerwane lub 
pogmatwane, że nie mogę go otrzymać, a wreszcie nie mam czasu, aby wszcząć 
starania o nie. Oczywiście, moja to wina, że utraciłem te dokumenty i nie mogłem 
dostać świadectwa, ale zrobiłem wszystko, co mogłem. Brak świadectwa [zgonu] 
postawił rzeczywiście młodego człowieka w nieprzyjemnej sytuacji, ale ja za to 
daruję mu wszystkie długi pieniężne (on sam wie najlepiej ile). Tylko niech mi 
odda moje meble i nie naraża mnie na nowe wydatki, gdy mam bardzo skromne 
fundusze.
Oto, miły Obywatelu, czy mógłby Pan mi pomóc i wydostać moje meble? Myślę zrobić 
tak: napisać do Pana list, że jestem niby Panu dłużny i zlecam Panu za spłatę 
długu odebrać moje meble od tego jegomościa. On prawdopodobnie nie będzie 
zaprzeczał, jak nie zaprzeczał przedtem. Nie ma co już wyjaśniać sprawy 
świadectwa, gdyż w tym już nikt nie może pomóc. Listów jego nie potrzebuję, 
zachowywał się wobec mnie tak paskudnie, że nic o nim nie chcę wiedzieć. Ale 
meble należałoby odebrać. Napisz Pan, czy może się Pan tego podjąć. Adres 
młodzieńca: Mr Blond (Stankiewicz) 49 rue Chaussee d'Antin, Fabriąue de Fleurs 
Fines. A Pana uprzedzam, że jeżeli należałoby podjąć z nim nową korespondencję 
lub na nowo rozpocząć starania o świadectwo, to rezygnuję, tak mi się to już 
uprzykrzyło i do tego stopnia jestem przekonany, że tu się już nic nie da 
zrobić.
Ściskam Panu dłoń P. Ławrow
IX
20 maja [1875]
Miły Obywatelu,17
Posyłam Panu, zgodnie z Pańską radą, dwa listy do Stankiewicza (Blond). Jeśli 
one są odpowiednie, proszę jeden z nich (w kopercie) natychmiast wy-
17
List przesłany przy raporcie z 5 VII 1875.
słać pocztą do niego, a z drugim powinien się zjawić u niego za dwa, trzy dni 
Pański pełnomocnik. Zrób Pan, co można. Ale wiem, że będzie robił wszystkie 
możliwe trudności, chociaż chyba nie zaprzeczy, że meble są moje i że nie 
zapłacił za nie. Powtarzam, że nie będę z nim prowadzić korespondencji, na listy 
jego nie będę odpowiadał i nie chcę z nim mieć żadnych spraw. Oczywiście jeśli 
zechce zapłacić 300 fr., to trzeba będzie wziąć pieniądze zamiast mebli, ale 
wątpię, by mógł to zrobić, a mnie byłoby przyjemniej odebrać meble, gdyż 
wszystko kupione w tym roku rozjechało się, i rozwaliło, a meble paryskie są 
lepsze. Jeśli się uda odebrać meble, proszę polecić je zapakować i przesłać je 
do mnie petite vitesse18. Rozliczę się z Panem akuratnie i będę bardzo wdzięczny 
za przysługę. Mam nadzieję, że zawiadomili Pana, że weksel został przeze mnie w 
terminie wykupiony. Przekazuję ważną informację: za kilka dni przenoszę się na 
drugie mieszkanie. Mój nowy adres: 3 Evershof Road, Tollington Park, Holloway, 
London N. Przenoszę się prawdopodobnie w tę niedzielę, a w poniedziałek będę już 
na pewno na nowym mieszkaniu. Dodam, że chciałbym, aby sprawa ze Stankiewiczem 
została załatwiona bez wielkiego skandalu. Jeśliby poprosił o zwłokę, o tydzień 
albo nawet i drugi, aby oddać meble lub zapłatę, należy się zgodzić, byleby 
wydostać. Ważniejsze meble: biurko, 3 lub 4 fotele, sofa — to wszystko bardzo 
potrzebne, dobre łóżko z materacami, komoda z zamkami, różne stoły i drobiazg — 
chyba nie warto brać; jeśli będzie robił trudności, można mu podarować, chociaż 
jeśli komoda rzeczywiście jest z zamkami, byłaby mi bardzo potrzebna.
P. Ławrow
X
31 maja 1875,
3 Evershof Road, Tollington Park, Holloway Miły Obywatelu,
Otrzymałem list od Stankiewicza, o którym Panu pisałem. Rozumie się, że nie będę 
mu odpowiadał. On, okazuje się, jest gorszy, niż przewidywałem, i zaprzecza 
wszystkim ustnym umowom. Ponieważ nie mam żadnych umów na piśmie, nie mogę (no i 
nie chcę) dalej prowadzić tej sprawy. Niech się udławi tym, co mi winien, jeśli 
nie chce być uczciwy.
Tak więc proszę Pana zostawić tę sprawę i wybaczyć mi, że Pana niepokoiłem.
Ściskam pańską dłoń P. Ławrow
Zwróć Pan uwagę, że mieszkam pod nowym adresem, tak jak podano na początku 
listu.
18 Zwykłym bagażem.
BAŁASZEWICZ-POTOCKI DO REDAKCJI «MORNING POST»
39, Great Russel street, W.C. May 21
[1874]
The Polish exiles and amnesty
To the editor of the „Morning Post"
Sir — By the desire of many English friends I write to reąuest you to make some 
alterations with regard to the report you gave a case heard at Malborough 
street, Police court. I will say nothing about the form of apology dictated by 
the magistrate, but I however distingly contradict the statement of S. Poles, 
who said that I have been in daily communication with him during 14 years. I 
certainly met this man in Paris about 12 years ago passing under the name of 
Rafael Tugendhold, and representing himself as a musicien and member of some 
philharmonical society, and be was allowed, as a matter of courtesy, to visit my 
house occasionelly; but when the particulars of the infortunate Lapinski 
expedition (he stopped from going to Poland) came to my knowledge, I at once 
broke off all communication with him, and sińce the year 1864 I have not seen 
him, untill his recent arrival in London. Trusting you will insert this, I am, 
Sir, your obedient servant.
Count Albert Potocki
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 571)
Polski wygnaniec i amnestionowany do wydawcy
„Morning Post"
21 maj [1874]
Szanowny Panie, na życzenie wielu przyjaciół Anglików piszę z prośbą, aby 
zechciał Pan wprowadzić pewne zmiany w Pańskim sprawozdaniu ze sprawy, jaka się 
toczyła w Sądzie Policyjnym na Malborough street. Nie zamierzam się wypowiadać 
co do formy przeprosin podyktowanej przez sędziego, niemniej stanowczo 
zaprzeczam twierdzeniu S. Polesa, który utrzymywał, że przez 14 lat 
kontaktowałem się z nim codziennie. Niewątpliwie przed 12 mniej więcej laty 
spotkałem w Paryżu tego człowieka, nosił on wówczas nazwisko Rafał Tugendhold i 
podawał się za muzyka, członka jakiegoś filharmonicznego towarzystwa; 
wyświadczyłem mu uprzejmość pozwalając się niekiedy odwiedzić w moim domu. Kiedy 
jednak doszły do mojej wiadomości szczegóły wyprawy nieszczęsnego Łapińskiego 
(powstrzymał się on od wyjazdu do Polski), natychmiast zerwałem wszelkie z nim 
kontakty i nie widziałem go od r. 1864 aż do jego obecnego przyjazdu do Londynu. 
W przekonaniu, że zamieści Pan powyższe wyjaśnienie, łączę wyrazy szacunku
hrabia Albert Potocki
KOMITET ORGANIZACYJNY KLUBU POLSKIEGO DO BAŁASZEWICZA-
POTOCKIEGO
18 października 1874, Londyn
Szanowny Obywatelu!
Na zebraniu się naszym dzisiejszego wieczoru złożyliśmy projekta osobiste do 
założenia Klubu Polskiego w Londynie.
Przesyłając takowe Sz. Obywatelowi do odczytania, mamy honor zawezwać Go 
uprzejmie do zlania ich w jedną treść, i ponieważ to jest nasza ostateczna 
decyzja, prosimy Sz. Obywatela, ażebyś się nie usuwał z swoją pomocą.
Proszę nas zrozumieć. Zostawiamy Warn wolność do zmienienia lub zatrzymania 
artykułów i wniosków tu załączonych, i kiedy i gdzie tak zreorganizowany projekt 
nas dojdzie. Prosimy o listowne zawiadomienie przez ob. Barczewskiego, 
zostawiając sobie wolność dyskusji nad zmienionym projektem Sz. Obywatela i 
zwrot tu załączonych rękopismów.
Pozdrowienia Braterskie
J. Rozwadowski
Konrad Dąbrowski
Wojciech Baraszkiewicz
A. Barczewski
(CGAOB, zesp. 109, inw. 2, nr 571, k. 79)
KORESPONDENCJA WŁADYSŁAWA PLATERA Z BAŁASZEWICZEM-
POTOCKIM
I Fondation du Musee National Polonais f Rapperswyl, en Suisse
Villa Broelberg, 12 kwietnia [18]75
Szanowny Panie,
List przesłany 9 bm. dziś otrzymałem i moim zwyczajem śpieszę z rewersem na 
ofiarowane rocznie 50 franków Muzeum Narodowemu z wyrazem dziękczynnym za ten 
objaw ofiarności patriotycznej, której w kraju brak się czuć daje i naraża tych, 
którzy pracują na niwie ojczystej, na ofiary nad możność indywidualną. 
Upowszechniać uczucia solidarności w rzeczy publicznej jest to oddawać wielką 
przysługę sprawie naszej, która wymaga zbiorowego poparcia. W tym kierunku 
współuczestnictwo Pana Dobrfodzieja] stanie się wielkiego użytku.
Oczekiwać będziemy przybycia pańskiego do Broelbergu i do Rapperswylu; jako 
antykwariusz świadomy rzeczy znajdzie Pan w naszym Muzeum wiele do widzenia i 
studiowania co do pamiątek ojczystych. Dary histo-
ryczne się ciągle sypią; pomiędzy rzadkościami znajduje się portret profesora 
Wileńskiego Uniwersytetu Groddka przez Lelewela dla Leonarda Chodźki. P. 
Bukowski, antykwariusz bardzo ceniony w Sztokholmie, ofiarował już Muzeum darów 
na kilka tysięcy franków, i co kilka tygodni wzbogaca je ciągle bardzo 
znakomitymi pamiątkami dziejowymi. Przybył on z 5 frankami do Szwecji po 
wyprawie Łapińskiego, zdobył wszystko pracą. P. Bukowski należy z pp. 
Kraszewskim, Buszczyńskim i Gillerem do Zarządu Muzeum Narodowego w razie 
śmierci Założyciela. Odezwa ich ogłoszona została w tych dniach w pismach 
krajowych, a mianowicie w „Dzienniku" i „Kurierze Poznańskim" z 6 bm., w 
„Gazecie Narodowej" 7-o, w „Dzienniku Polskim" 8-0 itp.
Sprawa ze szpiegiem, który się nazwał Polesem, nie miała pomyślnego rozwiązania 
w Londynie; znam jej szczegóły i wiem, że Panu przyczyniła znacznych kosztów; 
ale tak obmierzłego ajenta Moskwy powinna była czekać chłosta prawno-publiczna, 
nie zaś sądowe uwolnienie od niej. Nie wiem, czy Pan zna wszystkie jego czyny w 
Szwecji, które cechują szalbierza niepospolitego, szczególnie w sprawie popisów 
co do Szlezwiku. Udano się w tym względzie do mnie, ale nie mogłem być czynnym z 
wielu względów.
Co się tyczy Muzeum [British Museum], prosiłbym o adresa głównych osób, które 
się nim zajmują; Muzeum nasze otrzymało aparat niezmiernie ważny dla wszystkich 
bibliotek, który umożebnia kompletny katalog w miarę przybywania książek. 
Wynalazcą jest p. Bonange, archiwista w Ministerium Handlu w Paryżu; już rządowe 
biblioteki niektóre francuskie przyjęły tę metodę genialną, bardzo użyteczną. 
Opis tego z przedmową p. Littre, sławnego uczonego, znajduje się w broszurze p. 
Bonange, pod tytułem Projet d'un catalogue universel.
Zdrowie Pańskie z powrotem pięknej pory roku zapewne się polepszy; choroby 
piersiowe kurują się teraz zimą w górach szwajcarskich kantonu des Grisons, 
mnóstwo chorych przepędza tam zimę i skutecznie. W razie bardzo trudnego 
leczenia udać się należy do Madery, tam nawet opuszczeni przez lekarzy chorzy 
zdrowie odzyskują; miałem tego dowód na kilku znajomych, ale to potrzebuje 
dłuższej rezydencji w Maderze. Pomówimy o tym wszystkim w Szwajcarii.
A teraz polecając gorliwości Pańskiej nasz Zakład, łączę wyrazy szczerej 
życzliwości i rzetelnego poważania i szacunku.
Wł. Plater
Z czasem wyjdzie opis szczegółowy naszego Zakładu; katalog, przed dwoma laty 
wydany, zaledwie zajmuje 1/3 zbiorów.
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 571, k. 21—22)
II
Zarząd Muzeum Narodowego w Rapperswyl
Marienbad, 29 lipca 1875
Szanowny Panie,
Mam zaszczyt przesłać podziękowanie za ofiarowaną rycinę Williamsona i dwa pióra 
z zawoju króla „Djulep Singa".
Muzeum nasze ciągle się wzbogaca znakomitymi darami z różnych krajów 
przesyłanymi; nie ma tygodnia bez tego objawu ogólnego współczucia dla tej 
Instytucji. Staramy się obecnie o subskryptorów rocznych, chociażby i małe były 
subskrypcje, wzięcie udziału masy byłoby skuteczne. Ale nie ma wielkiej nadziei 
co do objawów tej solidarności, szczególnie zamożni w niczym nie pomagają. 
Smutny to objaw upadku ducha. Tym bardziej powinniśmy pracować, aby go 
wyswobodzić z samolubstwa i materializmu.
W tym miesiącu liczba zwiedzających Muzeum była ogromna. Wdzięczni będziemy Panu 
za propagandę na korzyść Muzeum Narodowego, które potrzebuje sił zbiorowych i 
ogólnego poparcia.
Życzę rychłego wyzdrowienia; łagodny i zdrowy klimat jest najskuteczniejszym 
lekarstwem. Les Eaux-Bonnes są znane jako bardzo skuteczne na choroby piersiowe. 
Znam dobrze tę okolicę.
Mam być wkrótce z powrotem w Szwajcarii — będzie zjazd członków Dyrekcji Muzeum, 
którzy zastąpią Założyciela w razie jego śmierci. Wszystko jest przewidziane, 
aby ten Zakład w każdym razie pomyślnie się mógł rozwijać. Mamy już zapisanych w 
testamencie jednego z naszych członków 300 000 fr. jedynie na wyższe kształcenie 
młodego pokolenia Polski. Kapitał ten po śmierci testatora użyty zostanie.
Ponawiam podziękowanie za obiecane dary w jesieni i łączę wyrazy rzetelnego 
poważania i szacunku.
Wł. Plater
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 571, k. 45)
III
[Londyn, 1875]
List odebrałem. Ze smutkiem widzę, że nasi zamożni bracia nie okazują szczerego 
udziału w tak ważnej sprawie, jak wzmocnienie podwalin Muzeum Narodowego, 
osobliwie w obecnej chwili, gdy wrogowie nasi starają się zatracić wszelkie 
zabytki narodowe i sięgają na myśl i mowę Polaków. Niech wspomną, że przeszłość 
będzie kolebką odrodzenia naszego i że naród pozbawiony historii przestaje żyć, 
jak człowiek pozbawiony myśli umiera moralnie.
Te zabytki dawnych czasów, monety, wyroby, druki etc, wykazują kulturę, stopień 
oświaty, gust i geniusz narodu. W nich odbija się nasza przeszłość, nasze 
uciechy i bóle, nasza potęga i upadek. Polska czasów Jagiellonów, a osobliwie 
Zygmunta Starego, celuje wyrobami równie świetnymi, jak Włochy, zatem wstają 
cienie Sarbiewskich, Kochanowskich z Kopernikiem, tym Galileuszem polskim na 
czele. Wstają zwycięzcy spod Połocka i Moskwy, a potem nasz wiekopomny Skarga, z 
boleścią i skargą na ustach wobec nieczułości ogólnej.
Azaliż ziomkowie nasi, którym nie brak serca, jak ks. Władysław Czartoryski lub 
hr. Ksawery Branicki, który szczodrą ręką rzucił 500 000 [franków] na ranionych 
Francuzów, w obcej nam sprawie, azaliż ten magnat i Polak odmówi swoich darów 
dla Muzeum Narodowego?
Hojny datek wzmocni fundament i przekaże imię jego wspólnej wdzięczności. Pisz, 
panie hrabio, do pana Ksawerego, do pani Branickiej, a być może, że nie tylko 
pieniędzmi, ale i darami osypie, gdyż posiada wiele pamiątek narodowych wielkiej 
rzadkości i portret Adama Mickiewicza z natury. Także hr. Krasiński, ks. 
Władysław Czartoryski, któren posiada zapewne znaczny zbiór duplikatów monet 
polskich i medali, niech się podzieli okruchą z Muzeum.
[Albert Potocki]
(J. Iwaszkiewicz, Niebezpieczny prowokator. Mniemany hr. Albert Potocki 
„Ilustrowany Kurier Codzienny", 1928 nr 356, dodatek „Kurier Literacko-Naukowy" 
nr 53, s. XXIV—XXV.)
TEOFIL DĄBROWSKI DO BAŁASZEWICZA-POTOCKIEGO
Londyn d. 14 września [1875], 171 Church Road, Essex Road, Islington N.
Szanowny Panie Hrabio,
Uproszony jestem, abym porozsyłał znakomitszym Polakom pierwszy numer 
„Tygodnia", wydawanego przez znanych ludzi, szczerze służących krajowi. Nie 
wątpię, że Sz. Pan Hrabia nie odmówisz zaszczytu umieścić swego nazwiska na 
prenumeratorów liście, która za pół roku ma być drukowaną.
Prenumeratę (8 szylingów do końca b. roku) raczy Sz. Pan przysłać na moje ręce 
za przekazem pocztowym lub w stampilach pocztowych (o cztery sztuk więcej), lub 
wprost do Redakcji, uprzedziwszy mnie o tym.
Nie wątpiąc, że Sz. Pan Hrabia nie odmówisz poparcia pismu, zasługującemu na 
naszą sympatią,
zostaję z winnym szacunkiem T. Dąbrowski
(CGAOR, zesp. 109, inw. 2, nr 571, k. 77)
ALFONS STANKOWSKI DO BAŁASZEWICZA-POTOCKIEGO
[Londyn 1875]
Szanowny Panie Hrabio,
Wybacz łaskawy Pan za śmiałość, iż pozwalam sobie utrudzać go mymi interesami, 
to jest o danie opinii swojej o tych kilku obiektach, które pozostawiłem 
dzisiaj; jutro, tj. 25 bm., między 3 i 4 będę osobiście, gdzie będę miał honor 
podziękować szanownemu Hrabi.
Życzliwy Aflfons] S[tankowski]
(CGAOR, zespół 109, inw. 2, nr 571)