Narkotyki i Człowiek dr Stevan P. Petrović polskie znaki: ą- czyli a z ogonkiem - ą duże Ą ó- czyli o z kreską - Ó duże ł- czyli l z kreską - Ł duże ń- czyli a z kreską - Ń duże ś- czyli s z ukośnikiem - Œ duże Ś ć- czyli c z kreską - Ć duże ż- czyli z z kropką - Ż duże ź- czyli z z kreską - Ę duże Ź ę- czyli e z ogonkiem - Ę duże ń- czyli n z kreską - Ę duże Narkotyki i Człowiek dr Stevan P. Petrović wersja celulozowa: Państwowe Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1988 Tytuł oryginału "Droga i Ljudsko" ponaśanje Belgrad 1983 DEĆJE NOVINE - Jugoslawia SPIS TREŚCI RYS HISTORYCZNY HISTORIA NARKOMANII W JUGOSŁAWII Kawałek kaktusa Fatalne wyjście w świat W ojczyźnie wielkiego maga Po trzeciej rozmowie Z pamiętnika narkomana DIAGNOSTYCZNE KRYTERIA NARKOMANII PODZIAŁ NARKOTYKÓW I TYPY UZALEŻNIEŃ Diagnostyka narkomanii Zaburzenia w zachowaniu Zaburzenia snu Nielegalne nabywanie narkotyków Zerwanie ze szkołą Konflikty z rodzicami Człowiek - narkotyk CECHY OSOBNICZE NARKOMANÓW Żargon Moda Narkotyki i muzyka rockowa 1. Kliniczny obraz poszczególnych narkomanii Opiomania Rozwój opiomanii Objawy abstynencji Barbituromania Kliniczne następstwa zatrucia Objawy abstynencji Kokainomania Obraz kliniczny Objawy abstynencji Zależność amfetaminowa Obraz kliniczny Objawy abstynencji Marihuana Obraz kliniczny Pierwsze doznania Wpływ na percepcję Skutki nadużywania chronicznego Marihuana jako wstęp do narkomanii Marihuana i przestępczość Kliniczny obraz zatrucia Objawy kryzysu Substancje psychodeliczne Set i setting Wpływ na percepcję Rozdarcie Zaburzenia w schemacie cielesnym Zmiany stanu świadomości Zmiany w zachowaniu Rozpuszczalniki Objawy abstynencji 2. Cechy fizyczne poszczególnych narkomanii Opiomania Hippi-hepatitis Inne powikłania Barbituromania Środki psychostymulujące Haszysz i środki halucynogenne Rozpuszczalniki 3. Kliniczne metody stwierdzania zależności 4. Laboratoryjne wykrywanie narkotyków i określanie typu narkomanii NARKOTYKI I ICH EFEKTY 1. Narkotyki działające depresyjniena ośrodkowy układ nerwowy Opium i jego pochodne Morfina Heroina Metadon Barbiturany 2. Narkotyki działające stymulująco na ośrodkowy układ nerwowy Amfetaminy Kokaina 3. Narkotyki o właściwościach halucynogennych KLASYFIKACJA SUBSTANCJI HALUCYNOGENNYCH 1. Małe psychodeliki Marihuana Gałka muszkatałowa Skórka banana 2. Duże psychodeliki LSD-25 Efekty LSD Formy doznań psychodelicznych Komplikacje spowodowane zażywaniem LSD Formy stosowania LSD a. Zastosowanie eksperymentalne b. Zastosowanie terapeutyczne c. Zastosowanie rekreacyjne Meskalina Psylocybina STP DMT 3. Delirianty Kleje toksyczne Rozpuszczalniki lotne Podział HIPPISI - STYL ŻYCIA I FILOlOFIA OSOBOWOŚĆ NARKOMANA Narkoman przedwojenny Narkoman naszych czasów Człowiek - narkotyk Wiek młodociany i narkomania Pierwsze doświadczenia z narkotykami Typy narkomanów Odmiany osobowości narkomanów Konsumenci marihuany Heroinomani Konsumenci narkotyków psychostymulujących Acidheads Teorie przyczyn powstawania narkomanii Teorie socjalne Teoria interakcyjna Teoria osobowości Motywy skłonności do narkomanii Faza eksperymentowania Wtórne przeobrażenie osobowości Stosunek młodocianych do narkotyków Przedchorobowa osobowość narkomana Osobowość chronicznego narkomana Grupa narkomańska Zamiast wniosków Psychoanalityczne wyjaśnienie narkomanii Izolacja społeczna Zaburzenia instynktu Zaburzenia woli NARKOMANIA I PRZESTĘPCZOŚĆ Handlarze narkotyków Przestępczość wymuszona Ocena poczytalności narkomana TERAPIA Próby samoleczenia Pierwszy kontakt pacjent - lekarz Proces leczenia Fizjologiczne podstawy abstynencji opiatowej Terapia lekowa Program metadonowy Zamiast wniosków PSYCHOTERAPIA Proces terapeutyczny Rola rodziców w procesie terapeutycznym Nawyki i zwyczaje narkomanów Wybór rodzaju psychoterapii Psychoterapia grupowa Psychoterapia indywidualna Psychoterapia zachowawcza Techniki terapii zachowawczej Przywracanie poczucia bezpieczeństwa Sugestia Przekonywanie Technika emocjonalnej katharsis Leczenie środowiskowe Terapia zajęciowa Możliwości stosowania psychoanalizy w leczeniu narkomanii Zamiast wniosków NARKOTYKI I TWÓRCZOŚĆ Poziom zmysłowy Poziom analityczny Poziom symboliczny Poziom integralny ŻARGON Znaki rozpoznawcze Bibliografia RYS HISTORYCZNY 5 Chociaż nadużywanie narkotyków stało się poważnym światowym problemem zdrowotnym dopiero w naszym wieku, to obcowanie człowieka z narkotykami datuje się od wielu tysięcy lat. Mity i legendy, jak również materiały historyczne różnych narodów zawierają informacje, w których można dostrzec odwieczną potrzebę ucieczki co jakiś czas na tamtą stronę realności, w przestrzenie, gdzie panuje miłość i dobroć. W duszy człowieka każdej epoki jest zawsze obecna myśl o innej rzeczywistości, istniejącej niezależnie obok świata, w którym spędzamy największą część życia. Ta druga rzeczywistość odbierana jest jako doznanie duchowe, a człowiek przeżywa ją bardzo rzadko i tylko w szczególnych okolicznościach. Świadectwa o jej istnieniu, pochodzące z ust tych nielicznych, którym udało się do niej dotrzeć, umacniają wiarę w jej istnienie prawie wszystkich ludzi i podtrzymują ich potajemną nadzieję, że moie kiedyś, chociaż raz w życiu, uda się i im odkryć i odwiedzić ich sztuczny raj. Wielki wizjoner Aldous Huxley otwarcie powiedział, iż uważa za nieprawdopodobne założenie, że ludzkość będzie kiedykolwiek w stanie wyrzec się sztucznych rajów. Wiara w ich istnienie jest warunkiem pokonania licznych Scylli i Charybd podczas podróży w czasie i uchronienia ludzkiego ducha przed cierpieniem. Już na samym początku swojego istnienia stanął praczłowiek twarzą w twarz z surową przyrodą, pełną pułapek i gróźb, żyjących i nieżyjących, wywołujących w nim lęki, a jednocześnie pragnienie ich pokonania lub uniknięcia. Ze względu na swoją ewolucyjną niedoskonałość człowiek pierwotny na początku swojej filogenezy nie zawsze był w stanie stawić opór wszystkim niebezpieczeństwom z zewnątrz i dostrzec przypadkowość pomiędzy światem obiektów i zjawisk. Dlatego często przeżywał 6 je w sposób nieuporządkowany, co przyczyniało się do błędnej percepcji świata obiektywnego i stwarzania irracjonalnych strachów. Dla prymitywnego człowieka świat był sceną, na której grał rolę ofiary przeżywając codziennie swoją niedoskonałość i zagrożenie. Oprócz realnych niebezpieczeństw, świat człowieka pierwotnego zaludniony był mistycznymi mocami i demonami, z którymi nie mógł walczyć łukiem i strzałą. W walce z zagrażającymi mu siłami, których pochodzenia nie znał lub tylko je przeczuwał, były mu potrzebne potężniejsze środki. Całkowita niemoc wobec nieznanego i strach przed śmiercią skłaniały go do szukania pomocy lub pociechy w innym świecie lub u bogów. Sen oferował mu spełnienie marzeń, ale iluzja snu trwa krótko i po przebudzeniu jest znowu samotny i zagrożony. Z natury jednak człowiek jest ciekawy i żądny odkryć. Nietrudno więc mu było odkryć, że przyroda w swojej obfitości oferuje mu różne rośliny, które poprawiają nastrój i czynią życie, chociaż na krótko, łatwiejszym i mniej bolesnym. Ludzie różnych historycznych okresów i w różnych stronach poznają rośliny, których korzenie lub liście zawierają mocne soki. Z pierwszych historycznych zapisów o dalekiej przeszłości rodu ludzkiego wynika, że prawie wszystkie narody, bardzo prawdopodobne, że już w prahistorii, zażywały narkotyków roślinnych z powodu ich niezwykłych m.żliwości zmiany ustalonej wizji świata i iluzorycznego spełnienia pragnień, a przy tym umacniania wiary w świat sił nadprzyrodzonych. Istnieje przypuszczenie, że już w górnym paleolicie (40 000 - 10 000 lat p.n.e.) człowiek przeżył pierwsze doświadczenie z narkotykami. Z dokumentów i wielu zabytków dowiadujemy się, że Sumerowie, Chińczycy, Hindusi, starożytni Grecy, Aztekowie i różne plemiona syberyjskie dobrze znali działanie niektórych narkotyków, stosując je w określonych celach. Niektóre rysunki jaskiniowe sprzed wielu tysięcy lat pozwalają nam wierzyć, że już wtedy przez magiczne obrzędy i ceremonie związane z płodnością i łowami człowiek próbował zmieniać stany świadomości. We wcześniejszych fazach swojego rozwoju filogenetycznego, kiedy kontrola świadomości była w stadium początkowym lub była bardziej tolerancyjna niż dzisiaj, przenikanie elementów z ludzkiej nieświadomości do świadomości umożliwiały relatywnie prymitywne środki techniczne - taniec lub monotonny rytm instrumentu muzycznego. Archaiczna ekstaza spełniała dla człowieka pierwotnego funkcję religii lub medycyny. Równocześnie z rozwojem życia duchowego człowieka i procesem jego socjalizacji siły nacisku stawały się coraz mocniejsze, a kontrola coraz surowsza. W sposób nieświadomy następowało bogacenie się w nowe treści, jednak dostęp do nich był coraz trudniejszy. Trzeba było zmieniać technikę komunikowania się ze swoją nieświadomością w celu "wyjścia z siebie" lub "podróży" w nowe przestrzenie przeżywania. 7 Wczesne odkrycie narkotyków pomogło człowiekowi w nawiązaniu łatwiejszego kontaktu z własną nieświadomością i we wprowadzaniu się w stan ekstazy, podczas której miał wrażenie obcowania z siłami nadprzyrodzonymi, przynoszącymi mu pociechę lub wiadomości z jakiegoś innego świata. Ponieważ najczęściej były to rośliny o silnych psychoaktywnych właściwościach, ludzie byli skłonni przypisywać wszystkim roślinom cechy magiczne i cudotwórcze. Człowiek pierwotny uważał roślinę za świętość i własność boga, dlatego jej stosowanie było ściśle kontrolowane przez kapłanów i szamanów. Najlepszym tego przykładem jest mandragora - roślina o człekokształtnym korzeniu. Prawie wszystkie narody świata wiążą z mandragorą jakieś legendy. Wraz z rozwojem form życia społecznego i powstawaniem bardziej zorganizowanych wspólnot ludzkich wyodrębniają się jednostki pełniące szczególne funkcje i mające duży wpływ na życie wspólnoty. Są to wodzowie plemion, czarownicy, magowie, szamani, kapłani itd. Jedni mają władzę duchową, a inni świecką. Czasami posiadają jednocześnie obydwie. Posiadacze władzy duchowej mają przywilej obcowania z siłami nadprzyrodzonymi oraz pośredniczenia między zwykłymi ludźmi a tymi siłami. W czasach prahistorycznych, a i później, prawo zażywania narkotyków, ze względu na to, że wywołują one niezwykły stan ducha, mają tylko wybrańcy, i to w określonym celu. Dla śmiertelników narkotyki przez długi okres były tabu, a ich używanie pociągało najsroższe kary i gniew bogów. Dzięki tym wierzeniom i zakazom wiele narodów uchroniło się w przeszłości od ich szkodliwego działania. Dlatego narkotyków używali tylko ci, którzy wierzyli w ich cudotwórcze działanie, a do tego umieli z nich korzystać w rozumny sposób. Jak najświętszej tajemnicy strzegli zazdrośnie sposobu przyrządzania cudotwórczych napojów i ich stosowania, aby przez nie inni nie poznali "sztucznych rajów" i nie zaczęli na własną rękę poszukiwać prawdy. W ten sposób udało się klasie uprzywilejowanej, co prawda z egoistycznych pobudek, uchronić lud przed masowym i nierozsądnym używaniem narkotyków, które by go szybko zniszczyły. Później, jednocześnie z zacieraniem się granic między narodem i klasą uprzywilejowaną, powstają coraz większe możliwości dotarcia narkotyków do szerokich mas. Pierwszą wspomnianą w historii rośliną o psychoaktywnych właściwościach był mak. Już przed 5000 lat uprawiali go Sumerowie, którzy żyli na terenach Dolnej Mezopotamii (dzisiejszy Irak). Na glinianych tabliczkach, odkrytych wiele wieków później w Nippur, pozostawili wskazówki przygotowania i stosowania opium. Nazywali go gii, co znaczy radość. Sumerowie znali również i wykorzystywali psychofarmakologiczne efekty wielu innych substancji roślinnych. Później wiedzę o leczniczych właściwościach maku przenieśli Babilończycy do Persji i Egiptu. Wiadomo również, że opium było wykorzystywane do celów medycznych przez Greków i Arabów. Narody te, oprócz materiałów historycznych, pozostawiły o opium wiele legend. Homer, najsławniejszy starogrecki poeta, 2500 lat p.n.e. napisał w jednym ze swoich poematów, że Helena, córka Zeusa, wlewała żołnierzom do wina jakieś soki, po których zapominali o strachu i chorobie i nabierali odwagi. Bardzo podobna do tej legendy jest inna, opisana przez Homera w "Odysei". W niej Homer opowiada, jak to piękna Helena, żona króla Menelaosa, podała do wypicia Telemachowi, synowi Odyseusza, kiedy przybył na jej dwór w poszukiwaniu swojego ojca, napój zwany nepenthes: "Kiedy kto pokosztuje z zaprawnego kruża, W dzień ten nigdy łza w oku nie stanie mu duża, Choćby drogiego ojca i matkę pochował; Nigdy, choćby kto miednym mieczem zamordował Brata mu albo syna przed jego obliczem Taki to czar był, napój niezrównany z niczem". Homer "Odyseja" (tłum Lucjan Siemieński) Istnieje przekonanie, że "nepenthes" Homera, powodujący zapomnienie bólu i nieszczęścia, to w istocie opium. W dziełach Herodota, Arystotelesa i Pliniusza są wzmianki na temat opium i jego działania. Narody cywilizacji kreteńskiej stawiały posążki bogini maku i składając hołd stroiły jej głowę ponacinanymi makówkami, z których wyciekał cudotwórczy sok. W VII w. p.n.e. Hezjod informuje o istnieniu miasta Mykenos (Miasto Maku). W wieku VIII Arabowie rozszerzyli uprawę maku od Azji Mniejszej aż po Indie i Chiny. Uważali go za świętą roślinę, która otwiera bramy raju tym, którzy jej zażyją. 8 O haszyszu, jako leku przeciw kaszlowi i biegunce, mówi się w 2737 roku p.n.e. w farmakopei cesarza chińskiego Szen-nunga, chociaż już dużo wcześniej jest on znany z legend z powodu właściwości psychoaktywnych. W starożytnych Chinach stosowany był jako środek przeciwbólowy podczas zabiegów chirurgicznych, a w Indiach jako lekarstwo. Również stare hinduskie dzieła "Atharwa" i "Rigweda" (1500 lat p.n.e.) odnotowują haszysz, nazywany niebiański przewodnikiem. Hinduski święty napój soma, znany wiele lat przed naszą erą, pili tylko kapłani i wtajemniczeni. Przygotowywany był z różnych roślin, a między innymi z indyjskich konopi, z których otrzymuje się haszysz. Poemat "Rigweda", uważany za najstarsze i największe dzieło religijne, jakie kiedykolwiek stworzył człowiek, w ponad stu psalmach gloryfikuje efekty działania somy, która "odzieje co gołe; uleczy co zranione; nauczy ślepca, jak przejrzeć; chromego, jak chodzić; biedaka, jak się stać bogatym". Soma zajmowała również znaczące miejsce w tradycji erotycznej najbardziej złożonych form religijnych tamtych czasów w Indiach. Herodot odnotowuje, że wśród Scytów istniał zwyczaj wdychania oparów rozgrzanych konopi, co stwarzało dobry nastrój i brak strachu. Samo pochodzenie wyrazu haszysz ma romantyczny wydźwięk legendy. Wielki podróżnik Marco Polo przywiózł z Persji podanie o Hasanie ibn as-Sabbahu, Starcu z Gór, który dla siebie i swoich świeckich i religijnych zwolenników assasynów [od arabskiego terminu (ai-)hasziszijun: "ci, którzy spożywają haszysz"- przyp tłum] wybudował twierdzę na urwistej górze Alamut. Odwagę swoich fanatycznych zwolenników, którzy w rzeczywistości tworzyli sektę religijną, Starzec z Gór nagradzał wyciągiem z konopi i pobytem w ogrodach "raju", w swym pałacu. Wojownicy Hasana znani byli ze swojej odwagi i okrucieństwa. Głównym ich zajęciem była walka lub mordowanie co znaczniejszych osobistości Persji tego okresu. Walczyli oni jednocześnie przeciw krzyżowcom. Mówiono, że na sam dźwięk słowa "assasyn" krzyżowców ogarniał strach. Istnieją dwie wersje na temat zażywania haszyszu przez assasynów. Według pierwszej dokonywali oni mordów pod działaniem haszyszu, natomiast druga mówi, że haszysz otrzymywali w nagrodę za swoje czyny. Nieodparte pragnienie osiągnięcia sztucznego raju zmuszało ich do ślepego posłuszeństwa Hasanowi. Wpływ assasynów w Persji w latach od 1090, kiedy sekta powstała, do roku 1272, kiedy zostali zniszczeni przez Mongołów i siły lokalne, był ogromny. 9 Świadectwo Marka Polo można przyjąć jako pierwszą informację historyczną o masowym zażywaniu narkotyku w celach politycznych i religijnych. Stare kultury wykorzystywały w celach religijnych różne halucynogenne grzyby. Tak np. w Meksyku odnaleziono olbrzymi kamienny grzyb z wyrytym na nóżce obliczem boga. Przypuszcza się, że ma on ponad 9000 lat. Historia meksykańskich halucynogennych grzybów jest ściśle powiązana z kulturą aztecką i meksykańską. W starodawnym Meksyku znany był grzyb, który według wierzeń rósł tylko podczas niepogody - błyskawic i gromów, z czego wyciągnięto wniosek, że jest on związany z siłami nadprzyrodzonymi. W ogóle dla starożytnych narodów grzyby były osłonięte tajemnicą. Dla prymitywnego człowieka wieczną zagadką był sposób, w jaki rodzi się grzyb bez ziarna, i szybkość, z jaką się pojawia po niepogodzie i następnie znika bez śladu. Niektórzy w rodzeniu się grzybów widzieli symbolikę ponownych narodzin boga na ziemi, gdyż zarodniki niektórych grzybów nieodparcie przypominają męski organ płciowy, a później, kiedy rozwinie się kapelusz grzyba, połączenie organu płciowego mężczyzny i kobiety. Temu aktowi musiały obowiązkowo towarzyszyć błyskawice i gromy. Ciekawe, że ta wiara w boskość grzybów była dosyć rozpowszechniona wśród starodawnych narodów. Podobne lub wręcz takie same wierzenia o powstawaniu grzybów halucynogennych w tajemniczych i dramatycznych okolicznościach można spotkać w elementach ludowych Japonii, Filipin, Tadżykistanu i u Maurów, gdzie słowo watitiri oznacza jednocześnie grom i grzyb. Meksykański grzyb, znany w nauce jako psilocybae mexicana, był przez całe wieki wykorzystywany przez Azteków w obrzędach komunii. Hiszpańscy konkwistadorzy pozostawili pisemne informacje o masowym stosowaniu "boskiego" lub "cudotwórczego" grzyba podczas koronacji Montezumy, co miało za cel podtrzymanie przekonania poddanych Montezumy o jego boskim pochodzeniu. Hiszpański lekarz Hernandez uważał ten grzyb za główny element religii Azteków. Na skutek doznań pod działaniem tego grzyba Aztekowie przypisywali mu boskie pochodzenie. Kamienne grzyby odkryte w Gwatema- li, pochodzące przypuszczalnie sprzed 3000 lat, niedwuznacznie świadczą, że również Majowie rozwijali kult grzybów. Również w starożytnej Grecji używano w celach religijnych grzybów halucynogennych. Wiadomo, że napój spożywany podczas misteriów eleuzyjskich był sporządzany z grzybów zmieniających stany świadomości i wywołujących niezwykłe wizje o charakterze religijnym. 10 Powstanie miasta Mykeny wiązane jest z wizją, jaką przeżył jego założyciel po spożyciu grzyba halucynogennego i na którego cześć je nazwał. Niektórzy współcześni naukowcy, np. znany mikolog R.Gordon Wasson, sam mający doświadczenia ze świętymi grzybami, uważają za prawdopodobne, że boska idea mogła powstać wskutek przypadkowo zjedzonego grzyba o halucynogennych właściwościach. Niektóre plemiona syberyjskie w celu osiągnięcia ekstazy i przeżyć religijnych spożywały podczas obrzędów rytualnych trujący grzyb znany u nas jako muchomór (amanita muscaria). Wśród Samojedów znana była praktyka picia moczu osób strutych muchomorem, aby wydzielona w ten sposób trucizna bez śmiertelnego niebezpieczeństwa wywołała "łagodne doznarlia religijne". Również wikingowie dobrze znali ten grzyb i aby zwiększyć waleczność i nienawiść do nieprzyjaciela, spożywali go przed walką. Grzyby halucynogenne były wykorzystywane przez szamanów. Szamani to wybrańcy spośród plemion syberyjskich, posiadający niezwykłe cechy duchowe. Poprzez stan ekstazy próbowali nawiązywać kontakty z siłami nadprzyrodzonymi, które wykorzystywali do wywierania wpływu na przebieg wydarzeń, przewidywania przyszłości bądź leczenia chorych. Stany ekstazy o głęboko religijnej lub mistycznej treści można czasami osiągnąć za pomocą techniki czysto psychologicznej lub psychofizjologicznej, np. przez kilkudniowy całkowity post, samotorturę, odmawianie sobie przyjemności, specjalne ćwiczenia oddychania i samokontroli, medytacje, rytualne tańce lub słuchanie rytmicznych uderzeń bębnów w całkowitej izolacji od innych efektów dźwiękowych. Metody te wymagają jednak sporo fizycznego i psychicznego wysiłku oraz czasu i dlatego szamani często decydują się na łatwiejszą i szybszą technikę wprowadzania się w ekstazę przez spożywanie grzybów halucynogennych. Doznania pod działaniem grzybów halucynogennych są prawie identyczne z tripem narkomana wywołanym przez LSD lub meskalinę. Wśród roślin powodujących zmiany świadomosci i percepcji szczególne miejsce zajmuje odmiana kaktusa meksykańskiego, znanego pod nazwą pejlotl(lophophora williamsii), który rośnie w południowej części doliny Rio Grande. Od wieków wierzy się w jego magiczne właściwości. Cortez i konkwistadorzy, którzy przybyli do Nowego świata, poznali plemię Azteków czczące kaktus zwany teonanacatl, co w tłumaczeniu znaczy boska tkanka. Teonanacatl był dla Azteków wcieleniem wielkiego meksykańskiego Boga Słońca. Ponieważ meskalińska wizja boga znajdowała się w bezpośredniej sprzeczności z chrześcijańską koncepcją boga 11 głoszoną przez konkwistadorów, zabronili oni Aztekom spożywania tego kaktusa, któremu nadali nazwę riaz diabolica (diabelski korzeń). Tych, którzy złamali zakaz, brutalnie karano wyłupując im po trzydniowych męczarniach oczy. Po wyginięciu Azteków zainteresowanie Indian pejotlem zanikło na wiele stuleci. Powróciło ono dopiero na początku naszego wieku, dokładniej w 1914 r. wraz z powstaniem Amerykańskiego Kościoła Narodowego (The Native American Church), skupiającego kilkadziesiąt plemion indiańskich. Podstawowym rytuałem tej sekty jest pewna odmiana wczesnochrześcijańskiej agapy lub święta Miłości, podczas których kawałki pejotla zajmują miejsce sakramentalnego chleba i wina. Indianie traktują pejotl jako szczególny dar boży i porównują jego działanie z działaniem boskiego Ducha. Materiały archeologiczne i mitologiczne całego świata świadczą o istnieniu różnych roślin, których soki są silniejsze od człowieka, nie mogącego przeciwstawić się ich działaniu. Szczególnie bogatym skarbcem tego tematu jest folklor. Wieki średnie obfitują w opowieści o czarownicach i czarodziejach i ich cudownych ziołach. Istnieją dokumenty, że w XV, XVI i XVII w. w Europie sporządzano różne czarodziejskie maści, które podobno były tak mocne, że mogły zmieniać ludzi w zwierzęta lub wpływać na stan ducha. Chodziło prawdopodobnie o jakieś trucizny, które wchłaniane przez skórę docierały przez krwiobieg do mózgu i wywoływały halucynacje spowodowane zatruciem, w których człowiek przeżywał swoje przeobrażenie w zwierzęta lub inne postaci, szczególnie jeżeli wcześniej mu coś takiego zasugerowano. Historia światowa notuje przypadkowe masowe zatrucia roślinnymi substancjami zmieniającymi stany świadomości. Z dokumentów wynika, że w 994 roku zmarło czterdzieści tysięcy Francuzów po zatruciu sporyszem, a jeszcze więcej miało przerażające halucynacje. Również powodem słynnego prześladowania czarownic z Salem, w stanie Massachusetts w 1692 r., była podobno roślina. Grupa dziewczynek oskarżyła dużą liczbę mężczyzn i kobiet o utrzymywanie kontaktów z diabłem i zajmowanie się nieczystymi praktykami. Na podstawie tych oskarżeń wiele osób torturowano i stracono. Chleb, który w 1692 roku piekli koloniści, był z żyta przywiezionego z Europy, zarażonego sporyszem. Wnikliwa analiza zapisków z przebiegu procesu wskazuje na ewentualność, że dziewczynki cierpiały na halucynacje, a psychozę czarownic wykorzystały jako wyjaśnienie swoich niezwykłych przeżyć. Oprócz pojedynczych ognisk geograficznych używania różnych 12 substancji o psychoaktywnych właściwościach Europa nie znała większości narkotyków oszałamiających aż do XIII wieku, kiedy to krzyżowcy przywieźli z Bliskiego Wschodu opium. Pierwszy medyczny preparat na bazie opium pod nazwą laudanum paracelsi przepisał w XVI wieku sławny Paracelsus. Paracelsus nazywał opium kamieniem nieśmiertelności i często je stosował w swojej praktyce. W XVII wieku sławny angielski lekarz Thomas Sydenham odkrył nowy sposób otrzymywania opium i swoim imieniem nazwał nowe laudanum. Szerokie stosowanie laudanum w Anglii wywarło duźy wpływ na literaturę tego kraju. Angielska poetka Elizabeth Barret Browning, która jako dziecko przeżyła poważny wypadek, do końca życia zażywała laudanum jako środek przeciwbólowy. Umarła uzależniona od laudanum i najprawdopodobniej tworzyła pod jego działaniem. Thomas De Quincey w "Wyznaniach angielskiego opiumisty" mówi: "Oto plaster na wszystkie ludzkie cierpienia, oto tajemnica szczęśliwego życia odkryta w jednej chwili. Teraz można szczęście kupić za jednego pensa i nosić je w kieszonce kamizelki. W buteleczce można przechowywać portable ekstazę, a spokój duszy przesłać pocztą...". [Thomas De Quincey "Wyznania angielskiego opiumisty" Warszawa 1980. przełożył M. Bilewicz] Istnieje podejrzenie, że słynny angielski poeta Samuel Taylor Coleridge swój sławny poemat "Kubbla Khan" napisał po przebudzeniu się z opiumowego snu, w którym widział legendarne miasto Xanadu. Autor ten, podobnie jak De Quincey i wielu innych twórców zażywających narkotyki, dopiero w późniejszym okresie rozpoznał swoją toksykomanię jako poważną chorobę i zrozumiał jej wpływ na duchowe i twórcze zdolności. Na początku ubiegłego wieku, ściślej w 1805 roku, aptekarz Serturner wyodrębnił pierwszy alkaloid opium i nadał mu nazwę morfina, na cześć Morfeusza, greckiego boga snu. Nieco później, w 1832 roku, Robiquet wyodrębnił kodeinę, a w 1848 roku Merck z opium wyodrębnił papawerynę. Wynalezienie w 1853 r. przez lekarza z Edynburga, Alexandra Wooda, igły do podskórnego wprowadzania leków przyniosło w efekcie olbrzymie problemy związane z nowym sposobem zażywania morfiny i innych alkaloidów opium. Zapanowało wtedy niebezpieczne, błędne mniemanie, źe morfina wprowadzona do organizmu przez zastrzyk nie powoduje uzależnienia i potrzeby zwiększania dawek. Jakkolwiek zażywanie opium w Azji datuje się od tysiącleci, to powszechnie zaczęto je stosować dopiero w XVIII w., po wejściu na rynki tego kontynentu angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, która posiadała monopol na produkcję opium w Bengalu i duże jego ilości sprowadzała do Chin. 13 Kiedy w 1820 r. Chiny zakazały sprowadzania opium, Kompania najpierw zorganizowała jego przemyt, a następnie zmusiła rząd Wielkiej Brytanii do narzucenia Chinom przymusowego importu. Chińska prohibicja brytyjskiego opium doprowadziła w 1842 roku do pierwszej wojny opiumowej, w trakcie której największa potęga morska zmusiła Chiny do otwarcia bram przed brytyjskim opium. Piętnaście lat później, w 1857 roku, wybuchła druga wojna opiumowa, w której do Wielkiej Brytanii przyłączają się Francja i USA. Oczywiście Chiny przegrywają i tę wojnę. W celu zapobieżenia odpływowi rezerw złota i uratowania kraju przed inflacją, Chiny rozpoczynają uprawę własnego maku opiumowego. Miliony Chlńczyków spędzają większość swojego życia w palarniach opium - pogrążeni w letargu i całkowitym niezainteresowaniu. Wojny opiumowe są przykładem podstępnej polityki wprowadzania masowego zażywania narkotyków w celu podporządkowania kraju, ze wszystkimi drastycznymi następstwami, mającymi wpływ na zdrowie psychiczne narodu w wielu pokoleniach. Masowe zażywanie narkotyków w Europie ma początek w ubiegłym wieku, właściwie w momencie, kiedy grupa intelektualnych awanturników zaczęła eksperymentować na własnej świadomości zażywając narkotyki sprowadzone z Egiptu i Indii. Wszystko zaczęło się w dniu, kiedy francuski lekarz Moreau de Tours po powrocie z Algieru zaproponował swoim przyjaciołom spróbowanie "davamesku" - ciastka z haszyszu. Efekt był fascynujący, szczególnie dla grupy literatów, wśród których byli Charles Baudelaire i Theophille Gautier. Wkrótce założono trochę niezwykły i dziwaczny klub, znany w tamtych czasach jako "Klub haszynistów" z siedzibą w hotelu "Pimodan" w Paryżu, nad brzegiem Sekwany. Członkowie tego klubu spotykali się regularnie i konsumowali haszysz w ilościach dzisiaj uważanych za bardzo duże. Baudelaire próbował już wcześniej opium. Ci dwaj wielcy poeci uwiecznili swoje intymne przeżycia z haszyszem i opium - Baudelaire w "Sztucznych rajach" i poemacie o haszyszu. Gautier precyzuje swoje halucynacje z pewną introspekcją i samoanalitycznym podejściem: "Mój słuch wspaniale się rozwinął; słyszałem dźwięk kolorów: zielone, czerwone, niebieskie i żółte tony docierały do mnie falami wyraźnie się różniącymi". Później do klubu wstępują i inni artyści tego okresu. Najsławniejsi z nich to Verlaine, Rimbaud, Nerval. 14 Na początku naszego wieku amerykański pisarz Fichju Ludlow propaguje zażywanie marihuany i opisuje własne doznania. W tym czasie wzrasta zainteresowanie i innymi środkami mogącymi wpływać na zmiany świadomości. Szczególnym zainteresowaniem cieszy się narkotyczny gaz rozweselający, ze względu na swoje farmakologiczne właściwości i łatwość stosowania. Sławny amerykański psycholog William James zainteresował się tym narkotykiem i wypróbował go na sobie. Swoje doświadczenia opublikował, wysuwając na pierwszy plan religijne znaczenie doznań wynikających z zażywania narkotyków psychoaktywnych. Raz spróbował meskaliny, ale niespodziewanie źle się poczuł i zrezygnował z dalszych eksperymentów. Pomimo jednak złych doświadczeń z meskaliną, w dalszym ciągu był przekonany, że środki chemiczne są w stanie wywołać w świadomości człowieka stany mistyczne i bogatsze życie duchowe, co można zrozumieć częściowo jako wyraz jego osobowości, głębokiego zainteresowania religią i mistycyzmem, szczególnie pod koniec życia, kiedy to właśnie przeprowadzał eksperymenty. Warto wspomnieć, że twórca psychoanalizy Zygmunt Freud już w 1884 roku jako młody neurolog zażywał przez pewien czas, w chwilach depresji, kokainę, a nawet ją polecił jednemu ze swoich przyjaciół jako skuteczny środek przeciwbólowy. Swoje pierwsze doświadczenia z kokainą opisał w następujący sposób: "Małe dawki tego leku wzniosły mnie na szczyty w sposób doprawdy niezwykły. Teraz właśnie zbieram materiały do pieśni na cześć tej magicznej substacji". W listach do swojej narzeczonej Marty nazwał kokainę "cudotwórczym lekiem". Później, kiedy jeden z jego pacjentów wpadł w psychozę wywołaną kokainą i miał nieprzyjemne halucynacje, Freud poważnie się przestraszył i zrezygnował z jej stosowania. Co więcej, stał się zdecydowanym przeciwnikiem jej stosowania w psychiatrii. Rok 1938 jest bardzo ważny dla historii narkomanii. W roku tym szwajcarskiemu chemikowi Albertowi Hoffmanowi udało się dokonać syntezy kwasu lizergowego, co było początkiem rozwoju masowego stosowania narkotyków, w rozmiarach, jakie dotychczas nie miały precedensu w historii ludzkości. W kilka lat później, 16 kwietnia 1943 r. zupełnie przypadkowo staje się pierwszym konsumentem narkotyku, który sam odkrył i którego wpływu na system nerwowy człowieka nie znał. Swoje pierwsze doświadczenia z LSD-25 tak opisał: "Jest piątek... muszę przerwać pracę w laboratorium,.. ogarnęło mnie jakieś dziwne uczucie niepokoju i delikatnego oszołomienia... Jestem w domu, leżę na podłodze i powoli pogrążam się w delirium, o którym nie mógłbym 15 powiedzieć, że jest nieprzyjemne. Charakteryzuje się ono wyjątkowo podniecającymi fantazjami. Jestem w stanie półświadomości z zamkniętymi oczami... atakują mnie fantastyczne wizje niezwykłej realności z intensywną kalejdoskopową grą kolorów". Po doświadczeniach Hoffmana z LSD, narkotyk ten zaliczono do środków tzw. psychozomimetycznych, ponieważ jest on w stanie wywołać u człowieka stany niezwykle podobne do psychozy. Tak więc po odkryciu meskaliny i wyodrębnieniu jej z kaktusa meksykańskiego, świat narkotyków halucynogennych wzbogacił się o jeszcze jeden narkotyk. W 1950 roku rozesłano te dwa narkotyki do wielu psychiatrów na całym świecie w celu ich zbadania laboratoryjnego i klinicznego, co by pozwoliło na głębsze rozpoznanie istoty i pochodzenia schizofrenii. Pierwsze rezultaty bardzo się między sobą różniły, co było zrozumiałe, ponieważ narkotyk był stosowany w różnych warunkach i bez żadnego wcześniejszego doświadczenia. Zwolennicy stosowania LSD-25 już na początku pierwszych ośmielających rezultatów zapowiadali nową erę w leczeniu chorób umysłowych. Bardziej sceptyczni i ostrożniejsi naukowcy wypowiadali się rzadziej i można było odnieść wrażenie, że rację mają ci pierwsi. Ale jak to często bywa, kiedy chodzi o stosowanie nowości, szczególnie w medycynie, początkowy zachwyt prędko ustąpił miejsca bardziej realnej ocenie. Wyniki stosowania tych narkotyków w badaniu i leczeniu chorób umysłowych wykazały np., iż "model psychozy", wywołany przez LDS-25 lub meskalinę, nie jest taki sam jak właściwa endogeniczna psychoza i że te dwa stany bardzo się od siebie różnią. Potrzeba było zaledwie kilku lat, aby zainteresowanie psychiatrów i psychologów dla LSD-25 spadło. Narkotyki te w dalszym ciągu są stosowane w psychiatrii, ale w bardziej zorganizowany sposób i tylko w ramach wybranych patologii. Kiedy zainteresowanie psychiatrów narkotykami halucynogennymi zmalało, znalazły one gdzie indziej dogodny grunt dla swojego rozwoju. Duże zasługi miał w tym pisarz Aldous Huxley, który "pewnego słonecznego majowego poranka połknął czterdzieści gramów rozpuszczonej w wodzie meskaliny, usiadł i czekał na rezultaty", mając nadzieję na odwiedzenie światów, w których Blake, Swadenborg czy Jan Sebastian Bach byli zadomowieni. Eksperyment ten przeprowadził Huxley w 1953 roku pod nadzorem swojego późniejszego przyjaciela, znanego naukowca Humphry'ego Osmonda. Wypowiedzi Huxleya podczas eksperymentu były nagrywane na taśmę magnetofonową, a Osmond sporządzał notatki. Z materiałów tych wynika, że już w pół godziny po zażyciu meskaliny Huxleyowi, używając wyrażenia Blake'a, zaczęły się otwierać "wrota czystej percepcji". Osobowość Aldousa Huxleya filozofa i mistyka, człowieka dotkniętego wieloletnią, nieuleczalną chorobą oczu - była jakby stworzona do przeżywania meskalińskich wizji. Narkotyk nie wniósł nic nowego, zintensyfikował jedynie jego odczuwanie światła i rozjaśnił wcześniejsze religijne i filozoficzne wierzenia. Swoje wielogodzinne doświadczenie opisał w krótkim eseju "Wrota percepcji". Przeżycia, od bardzo wysublimowanych do wręcz koszmarnych, opisał rzeczywiście wspaniale. Gorący rzecznik meskaliny, nowego duchowego sakramentu stwarzającego możliwości przeżywania świata w nowy sposób, wątpi jednak w jej uniwersalność. Stwierdza na przykład, że pod działaniem meskaliny "wola ulega głębokim przemianom w sensie osłabienia. Kto zaźył meskalinę, nie widzi powodu, aby cokolwiek robić..." Spostrzegłszy krzesło, mówi: "każdy powinien widzieć rzeczy takimi, jakimi są", alezaraz wysuwa wątpliwość: "jeżeli ktoś zawsze by tak widział, nigdy nie chciałby robić nic innego... co wtedy z innymi ludźmi? Co ze stosunkami międzyludzkimi?" Huxley wątpi, aby narkotyk mógł pomóc w lepszym porozumiewaniu się ludzi. Może dać tylko subiektywne doznanie, które jako wyjątkowe nie ma zastosowania do innych ludzi i nie ma charakteru prawdy obiektywnej. Pomimo to, autorytet pisarza oraz niezwykła tematyka oparta na autentycznych przeżyciach sprawiły, że książka prędko stała się popularna wśród młodzieży, stopniowo przygotowując ją do psychodelicznej eksplozji, jaka nastąpiła na początku 1960 roku. Rok ten jest uważany za historyczny w powstaniu współczesnej narkomanii. Podczas pobytu w Meksyku harwardzki psycholog dr Timothy Leary zjadł kilka halucynogennych grzybów, otrzymanych od jakiegoś czarownika. "Już po kilku minutach przeleciałem przez zmysłową granicę Niagary do malstromu transcendentalnych wizji i halucynacji - pisze Leary. - Następne pięć godzin mógłbym opisać używając wielu ekstrawaganckich metafor , ale to doznanie, pomimo wszystko i nade wszystko, było najgłębszym religijnym przeżyciem mego życia". To doświadczenie miało decydujący wpływ na dalszą działalność naukową i życie Leary'ego. Książkę Huxleya "The doors of perception" oraz niektóre z prac Hessa traktuje jako podręczniki psychodelicznej drogi do nieświadomości. W tym samym celu tłumaczy i opracowuje tybetańską "Księgę umarłych", w której znajduje zadziwiające podobieństwa z własnymi przeżyciami psychodelicznymi. Leary zaczyna bezgranicznie wierzyć w przeobrażającą moc narkotyków, mogących zmieniać nie tylko jednostki, lecz również wpływać na tworzenie bardziej sprawiedliwych stosunków społecznych. Swoimi ideami 16 zainteresował profesora Richarda Allperta, kolegę i przyjaciela z Uniwersytetu w Harwardzie. Wspólnie przeprowadzają badania na więźniach, później na ochotnikach, podając im psylocybinę. Sam bierze LSD, psylocybinę, meskalinę i pali marihuanę. Pierwsze doświadczenia coraz bardziej przekonują go o zapoczątkowaniu nowej ery ludzkiej świadomości. Wykorzystując wszystkie możliwe środki komunikowania się, głosi publicznie swoje idee w celu zachęty - przede wszystkim młodych - do współpracy. Reakcja przechodzi wszelkie oczekiwania. Młodzi bezkrytycznie opowiadają się za Learym i jego ideami. Rozpoczynają się masowe eksperymenty z narkotykami zmieniającymi stany świadomości, doprowadzając do prawdziwej eksplozji w duszach eksperymentatorów. Leary zawładnął wyobraźnią wielu milionów młodych ludzi na całym świecie, oddzielając ich od starego sposobu myślenia. Działalność Leary'ego i Allperta oraz zachowanie ich zwolenników wywołuje jednak podejrzliwość kadry dydaktycznej Uniwersytetu i w 1963 roku obydwaj profesorowie zmuszeni są opuścić Harward. Jeszcze tego samego roku skupiają oni zainteresowanych kontynuowaniem eksperymentów i organizują Międzynarodową Federację Wolności Wewnętrznej (IFIF) z siedzibą w hotelu meksykańskiego miasta Zihuatanehu. Pierwsza grupa 25 pacjentów płaci Leary'emu i Allpertowi po 200 dolarów miesięcznie za nadzór, kiedy są pod działaniem LSD-25. Seanse odbywają się dwa razy w tygodniu, czas między seansami pacjenci spędzają jak na urlopie. Po incydencie wywołanym przez pewną Amerykankę, władze wydalają Leary'ego i jego współpracowników z Meksyku. Z pomocą przychodzi im ekstrawagancki nowojorski bogacz William Hitchcock oddając do dyspozycji 4000 akrów ziemi w Milbrook w stanie Nowy Jork. Leary nie posiada się ze szczęścia. Wreszcie spełnia się jego pragnienie zorganizowania świątyni dla wyznawców kultu psychodelicznego z całego świata, bez względu na przynależność religijną i kolor skóry. Setki ochotników poddają się eksperymentom z LSD-25, meskaliną, psylocybiną i marihuaną. Dzięki dużej komunikatywności Leary zdobywa wśród młodych Amerykanów olbrzymią popularność. W tym czasie Stany Zjednoczone prowadzą brudną i niesprawiedliwą wojnę w Wietnamie i każda pacyfistyczna idea, nawet mglista i nieokreślona jak idea Leary'ego, pozyskuje sobie wielu zwolenników nienawidzących przemocy, wojny i bezmyślnego zabijania niewinnych. W okresie od 1960 do 1965 roku Leary zaraził swoimi ideami wyobraźnię młodzieży na całym świecie. Duża jej część sama zaczyna eksperymentować z narkotykami zmieniającymi stany świadomości, tj. LSD-25, 18 meskaliną, a przede wszystkim marihuaną. Charakterystyczne dla 1965 roku jest coraz większe nadużywanie narkotyków w środowiskach uniwersyteckich, co jest formą studenckiego buntu przeciwko establishmentowi. Otwarte preferowanie narkotyków w miejsce alkoholu trzeba tłumaczyć jako odrzucenie toksyn starszego pokolenia. Narkotyki były nową i całkowicie osobistą sprawą młodych. Pierwszym skutkiem masowych eksperymentów z narkotykami było powstanie i rozwój różnych stylów życia, determinacja i psychiczne wyniszczanie wielu milionów młodych ludzi na całym świecie. Jednocześnie z szerzeniem się narkomanii w latach sześćdziesiątych rodzi się ruch hippisowski, omawiany w dalszych rozdziałach, który akceptuje Leary'ego, jego idee i narkotyki. Leary z coraz większą grupą zwolenników, wśród których są lekarze, psycholodzy, filozofowie i doktorzy teologii, kontynuuje eksperymenty wierząc, że narkotyki mogą rozszerzyć świadomość jednostki i zmienić społeczeństwo. Liczba uczniów Leary'ego rośnie, a on sam czuje się jak współczesny Sokrates. Wiosną 1966 roku policja przeprowadza w posiadłości rewizję. Znajduje niewielkie ilości marihuany i aresztuje Leary'ego i wszystkich obecnych. W areszcie śledczym Leary zaprzecza oskarżeniom, odrzucając je jako bezpodstawne. Z braku dowodów zostaje zwolniony, ale sędzia śledczy uprzedza go o grożącej mu karze 16 lat więzienia w przypadku udowodnienia winy. I kiedy adwokatowi prawie całkowicie udało się uwolnić go od podejrzeń, w bagażu jego osiemnastoletniej córki celnik znajduje pół uncji marihuany. Leary zostaje ponownie aresztowany i pomimo wyjaśnień, iż marihuana jest przeznaczona do celów naukowych i sakralnych, skazany na 30 lat więzienia za posiadanie marihuany i nieuiszczenie opłaty federalnej. W więzieniu pisze głośne "Notatki z więzienia". Po jakimś czasie udaje mu się zbiec. Najpierw ukrywa się u przyjaciół w Afryce Północnej, potem osiada na stałe w Szwajcarii. Pomimo przejścia na emeryturę i poważnego już wieku Leary jest dalej aktywny. Jego publikacje, chociaż już nie w takim stopniu jak na początku, wywierają znaczny wpływ na młodych. Jest dla nich "kapłanem" kultu psychodelicznego. W rozmyślaniach Leary'ego można teraz zauważyć pewne preorientacje dotyczące zażywania narkotyków psychodelicznych. Przede wszystkim zdecydowanie twierdzi, że narkotyki nie są dla każdego i nie mogą być zażywane w sposób nie kontrolowany. Tragiczne skutki masowego nadużywania narkotyków wśród młodzieży były chyba dla Leary'ego ważnym ostrzeżeniem. Twierdzi bowiem, że narkotyki nie są dla młodych, gdyż brak im doświadczenia życiowego i niezbędnej wiedzy z zakresu różnych dyscyplin naukowych, 19 jak medycyna, psychologia i filozofia, koniecznych do osiągnięcia doznań podczas seansów narkotycznych. Nieznajomość subiektywnego stanu może być przyczyną, że narkotyki tylko zmylą młodych i doprowadzą do granic szaleństwa. Dla dorosłych natomfast mogą być korzystne w rozwiązywaniu problemów egzystencjalnych, gdyż stawiają je w centrum świadomości, choć ich nie rozwiązują. Leary coraz częściej uważa, źe "transcendencję ego" będącą ostatecznym celem kultu psychodelicznego można osiągnąć również bez pomocy narkotyków. Jako substytut narkotyku proponuje system praktyk medytacyjnych, jogę, stroboskopowe projekcje świetlne i muzykę psychodeliczną. Młodzi jednak w dalszym ciągu wiążą nazwisko Leary'ego wyłącznie z narkotykami i jego nowe idee nikogo nie są w stanie zmusić do ich porzucenia. Dzięki Leary'emu i jego aureoli męczennika, która w oczach młodych uczyniła go współczesnym świętym, kult psychodeliczny utrzymał się długo. Można by powiedzieć, że zainteresowanie narkotykami psychodelicznymi w świecie stopniowo się zmniejsza i ponownie wraca w kręgi laboratoriów i oddziałów psychiatrycznych, bo możliwości ich naukowego zastosowania z pewnością nie zostały wyczerpane. Temat substancji, które leczą i przynoszą zapomnienie lub chorobę i śmierć, powtarza się jako archetyp we wszystkich kulturach i okresach historii. Narkotyki są obecne zarówno w kulturach klasycznych i nowoczesnych cywilizacjach, jak i wśród prymitywnych narodów od północnych tundr do równikowych dżungli, co jest wyrazem odwiecznych dążeń człowieka do przezwyciężania swojej bezsilności i znalezienia się, chociaź na krótko, w krainie, która istnieje tylko w marzeniach. Niestety iluzja trwa krótko, a przebudzenie wywołuje jeszcze większy ból, jeszcze bardziej męczące uczucie obcości. W ten sposób narkomania przestaje być w naszych czasach problemem jednostki i otrzymuje nieuniknione znamiona socjalne. HISTORIA NARKOMANII W JUGOSŁAWII We współczesnym społeczeństwie narkomania nie jest nieszczęśliwym, indywidualnym przypadkiem, lecz patologicznym zjawiskiem socjalnym i pewną formą wyobcowania młodego człowieka, nie mogącego znaleźć "miejsca na ziemi". Jako symptom kryzysu współczesnego społeczeństwa jest ona podwójnie alarmująca - zwraca uwagę na konieczność zrewidowania dotychczasowego stanowiska wobec egzystencjalnych potrzeb młodzieży i jest niebezpiecznym zjawiskiem o charakterze epidemii poważnie naruszającej zdrowie dużej liczby młodych ludzi w najbardziej delikatnej fazie ich indywidualnego rozwoju, doprowadzającym często do trwałego inwalidztwa. Wyniki badań wskazują, że na całym świecie, również w Jugosławii, zainteresowanie narkotykami stale rośnie. Liczba narkomanów z dnia na dzień się zwiększa, a granica wieku niebezpiecznie obniża. W środowiskach miejskich zdarzają się przypadki narkotyzowania się dzieci w wieku dojrzewania. Masowe nadużywanie narkotyków w Jugosławii zaczyna się w latach sześćdziesiątych. Wcześniej zdarzały się pojedyncze przypadki, nie miały one jednak większego znaczenia społecznego. Był to jeden z powodów traktowania narkomanii jako problemu wyłącznie osobistego, bez zwracania uwagi na elementy społeczne. Następnym błędem, z jeszcze większymi skutkami, było traktowanie narkomanii jako następstwa nie rozwiązanych stosunków międzyludzkich świata kapitalistycznego tj. zjawiska specyficznego tylko dla społeczeństwa kapitalistycznego, które w państwie socjalistycznym nie ma warunków rozwoju Pominięto tu niektóre uniwersalne motywy psychologiczne nie uznające granic być może istotne 21 w powstawaniu potrzeby zażywania narkotyków. Pominięty został równieź duch czasów, w których żyjemy, sprzyjający różnego rodzaju ucieczkom i eksperymentowaniu na sobie. Pierwszymi dostawcami narkotyków w Jugosławii były dzieci naszych rodaków pracujących na Zachodzie, głównie w USA i Wielkiej Brytanii. Początkowo odbiorcami byli chłopcy i dziewczęta żądni fascynacji i nowych, dotychczas nie znanych przeżyć. Tak przynajmniej twierdziły pierwsze oficjalne opinie psychiatrów. Na pewno jest w tym trochę prawdy, ale z całą pewnością pierwsze wrażenia były często powierzchowne lub uproszczone, gdyż chodziło tu o nowe zjawisko, z którym nasza medycyna nie miała prawie żadnego własnego doświadczenia. Rekonstrukcje zdarzeń cechują się pewnymi słabościami i brakiem precyzji, zawierają bowiem niewielką nutkę nostalgii, kiedy przedstawia je młodzież, która wtedy pierwsza rozpoczęła eksperymentowanie z narkotykami. Ponieważ dotychczas nie jest dokładnie określony początek narkomanii w naszym kraju, musimy opierać się wyłącznie na wspomnieniach pierwszych belgradzkich narkomanów, probując wyjaśnić chociaż niektóre z wydarzeń lat sześćdziesiątych. W okresie tym po raz pierwszy odczuwa się ostrzejsze zderzenie dwu silnych wpływów na młodych - rodziny i ulicy. Klasyczna rodzina stopniowo traci swoją pozycję. Pogoń za pieniędzmi i zdobywaniem społecznego uznania sprowadza kontakty rodziców i dzieci do niezbędnego minimum. Większość młodzieży nie zna ciepła domu rodzinnego. Słabnie autorytet ojca. Współczesny mężczyzna staje się w roli ojca słaby, zagubiony i często zdezorientowany. Powolny rozpad rodziny powoduje, że traci ona swoje dawniejsze znaczenie i przestaje być moralnym oparciem. Dlatego też młodzi coraz niechętniej pozostają w rodzinie, rzadko widują się z rodzicami, a jednocześnie coraz większy wpływ na nich ma ulica. Powstają nowe normy w zachowaniu młodych. Jednocześnie nagły wzrost stopy życiowej zaspokaja potrzeby materialne, lecz przy tym dehumanizuje i zuboża stosunki międzyludzkie. Młodzi, ograniczeni emocjonalnie w swoim rozwoju, odczuwają pustkę w życiu duchowym, poszukiwaniu sensu istnienia oraz własnej tożsamości, i często nie wiedzą, do kogo zwrócić się o pomoc. Pozostawiają wszystko przypadkowi lub chwilowej wzajemnej sympatii. Jedni uznają tylko prawo silniejszego - prawo ulicy, stopniowo wkraczając na drogę przestępstwa, inni natomiast, również z siebie niezadowoleni, lecz nie okazujący złośliwej i destruktywnej agresji, oddają się marzeniom, wyobraźni, orientalnej filozofii lub wielogodzinnemu słuchaniu muzyki. Pierwsi belgradzcy narkomani pochodzili z tej drugiej grupy. 22 Pierwsi narkomani, czterech-pięciu uczniów i kilku studentów, pojawili się w Belgradzie w 1965 roku. Znali się już wcześniej i łączyła ich wspólna sympatia do Beatlesów, Rolling Stonesów oraz podobne idee życiowe. Wspólnie czytali Suzuki, Fromma i Lao-tsego. Całymi godzinami medytowali przy muzyce lub pobudzeni przez Hessa rozmyślali o podróżach na Wschód. Jednym słowem, była to grupa młodych "intelektualistów" o szerokich zainteresowaniach, lecz bez sił do działania i jasnych życiowych idei przewodnich. Jedyne czego chcieli, to zmienić monotonię życia. W tym samym mniej więcej czasie kilku młodych ludzi wraca z zagranicy. Opowiadają o swoich praktykach z narkotykami, lecz ich nie przywożą, nie namawiają innych do naśladownictwa. Opowiadania te nie pozostają jednak bez oddźwięku. Wyzwanie było silniejsze niż to można było początkowo przewidzieć. Pierwszy narkotyk w Belgradzie, który rozpoczął epidemię narkomanii, właściwie nie był narkotykiem w klasycznym znaczeniu. Był to preludin, stosowany w leczeniu otyłości jako środek przeciwko apetytowi. Ponieważ nie był wtedy oznaczony jako narkotyk, można go było bez trudu kupić w aptekach. Z powodu właściwości pobudzających stał się wśród belgradzkich narkomanów bardzo popularny. Po zażyciu kilku tabletek mieli oni uczucie unoszenia się, stawali się swobodniejsi w kontaktach, odczuwali potrzebę mówienia i ciągłego ruchu. Dla osób dotychczas okazujących bierność i brak wszelkiej inicjatywy doznanie to było niezwykłe i pociągające. Poza tym, w początkowym okresie, narkotyki nie były pod ostrzałem władz, nie istniała więc obawa przed ewentualnymi represjami. Wtedy też belgradzcy narkomani odkrywają centedrin, również narkotyk pobudzający, ale silniejszy. I ten środek można było swobodnie kupować w aptekach, a jego zażywanie nie było karalne. Nasi pierwsi narkomani zażywali te dwa środki. Ich niezwykłe zachowanie na ulicy często było tłumaczone bezczelnością lub działaniem alkoholu, dlatego nie podejmowano żadnych specjalnych społecznych ani medycznych akcji. Na początku 1966 roku pojawia się narkotyk dotychczas nie znany w tym środowisku. Cudzoziemiec przejeżdżający przez Jugosławię przywozi pewną ilość haszyszu dla swoich belgradzkich znajomych. W Belgradzie po raz pierwszy pali się haszysz. Palą go ci sami młodzieńcy, którzy zażywają już preludin i centedrin. Pierwsze doznania są nadspodziewane. Wydaje się im, że otwierają się przed nimi nieograniczone możliwości. Niektórzy przeżywają nieprzyjemne efekty, ale pozostali ich przekonują, że to nic niezwykłego i że jest to wynik nieumiejętności 23 palenia, gdyż haszysz w istocie wywołuje "zabawę z samym sobą..." Pomimo że wtedy tylko nieliczna grupa zażywa narkotyki, to klimat socjalny wśród młodzieży zapowiada zjawisko masowe. Prawie bez żadnych ograniczeń przenikają z Zachodu różne wartości, będące bezpośrednim wynikiem problemów wstrząsających światem kapitalistycznym, i wątpliwe kryteria estetyczne w sztuce, a przede wszystkim w muzyce. Można odnieść wrażenie, że te wpływy i innowacje przyjmowaliśmy beztrosko, mimo że były one obce nie tylko naszej mentalności, ale i orientacji ideologicznej naszego społeczeństwa. Razem z narkotykami przybyła nowa filozofia życia, w założeniu hedonistyczna i nierealna, skupiająca wokół siebie coraz więcej młodych, emocjonalnie i socjalnie niedojrzałych i niesamodzielnych neurotyków, którym narkotyk dopomaga w zaspokajaniu, chociażby iluzorycznie, infantylnych potrzeb. Z narkomanią wiążą się początkowo nieodłączne atrybuty muzyka rockowa, hippisowskie idee, specyficzny sposób ubierania, długie włosy, nowy styl życia i negacja wszelkich obowiązków społecznych. W takim klimacie narkotyki mają dogodne warunki, by stać się częścią życia młodzieży. W roku 1967 młoda belgradzka para przywozi z Turcji opium. Pojawia się również opium krajowe z Macedonii. Początkowo "szpryce" (zastrzyki) robi się nieregularnie w dawkach zbyt małych, aby mogło powstać uzależnienie. Apetyty jednak rosną, a ponieważ dostawy są jeszcze nieregularne, w 1967 roku dokonano w Belgradzie pierwszego włamania do apteki. Dwoje włamywaczy narkomanów po raz pierwszy zdobywa większą ilość leków o działaniu psychotropowym. Przy tej okazji poznają dotychczas im nie znane - morfinę, kodeinę, barbiturany, optalidon itd. W latach 1968 i 1969 liczba narkomanów w Belgradzie znacznie wzrasta, a w innych miastach, Zagrzebiu, Splicie, Zadarze, Puli, Mariborze, Niszu, Nowym Sadzie i in. pojawiają się mniejsze grupy. Zaczyna się masowe "szprycowanie" opium. Dochodzi do pierwszych konfliktów z władzami porządkowymi. Narkomani z entuzjazmem aprobują ruch hippisowski proklamujący pokój, nieagresję, swobodę seksualną i narkotyki. Przy dymie haszyszu z nabożnością słucha się muzyki Boba Dylana, Jimiego Hendrixa lub Janis Joplin. W Belgradzie widać coraz więcej młodzieńców z długimi włosami, rozpuszczonymi lub splecionymi w warkocz. Dziewczęta i chłopcy noszą pierścionki, bransoletki i różne amulety. Zimą ubrani są jednakowo, w dżins, tak że niejednokrotnie trudno jest odróżnić chłopca od dziewczyny, 24 tym bardziej że mają jednakowo długie włosy. Latem przeważnie noszą egzotyczne koszule. W ogóle ubierają się niekonwencjonalnie. Jest ich coraz więcej i stopniowo przerastają w prawdziwą subkulturę. Posługują się swoistym żargonem, mieszaniną wyrażeń rodzimych i anglosaskich. Spotykają się w tych samych miejscach, najczęściej koło "Konia" * w Belgradzie i przed Kazalisną Kafaną** w Zagrzebiu. Swój protest wyrażają spokojnie. Nie są agresywni, lecz normalny człowiek czuje się wśród nich nieswojo. Wielu młodych naśladuje ich modę i długie włosy, ale się nie narkotyzuje. Jest to mylące dla nie zorientowanych, którzy długie włosy obowiązkowo łączą z narkotykami, nie rozumiejąc, że przez wiele lat długie włosy były na całym świecie symbolem młodych i nie miały nic wspólnego z narkomanią. Rok 1969 można uznać za początkowy dla masowego zażywania opium w Jugosławii, mimo że nie ma jeszcze regularnych dostaw. Nie ma również zawodowych handlarzy. Pojedyncze osoby kupują bezpośrednio u producentów w Macedonii placki opiumowe. Część odsprzedają, a część zatrzymują dla siebie. Pewna ilość narkotyków pochodzi z zagranicy. Przywożą je cudzoziemcy. Często z okazji międzynarodowych meczów przyjeżdżają zagraniczni kibice, wśród których są narkomani. W 1973 roku kibice Ajaxu przywieżli heroinę. Spotkało się to z entuzjazmem belgradzkich narkomanów, którzy mieli wtedy kłopoty z zaopatrzeniem. Z zagranicy pochodzą przede wszystkim dostawy haszyszu, tureckiego opium, heroiny, kokainy i LSD. Nieznaczna liczba narkomanów zażywających haszysz i narkotyki halucynogenne wyjeżdża na Daleki Wschód, głównie do Nepalu i Indii, w poszukiwaniu "światła ze Wschodu". Po powrocie snują nie kończące się opowieści otoczone mistyczną i religijną aureolą, które im podobni połykają bez tchu, marząc o odbyciu długiej drogi do ziemi, gdzie urodził się i żył Budda, jedna z najbardziej pociągających postaci psychodelicznej narkomańskiej subkultury. "Na przełomie lat 1969 i 1970 ostatecznie kończy się romantyczna era narkomanii w Belgradzie" - opowiada jeden z moich pacjentów. "Zainteresowanie narkotykami halucynogennymi stopniowo maleje. Ich miejsce zajmują opiaty i barbiturany. Coraz częściej do narkomanów 'przyczepiają się' różne podejrzane typy, chuligani i debile, którzy ich napadają, zabierają narkotyki, które potem wyrzucają lub odsprzedają innym. Czasami zażywają je sami. Ci tępogłowi właściwie zaprzepaścili pierwotny zamysł okresowego zażywania narkotyków i sprowadzili *Popularna nazwa pomnika na pl Republikl (przyp tłum ) **Kawiarnla Teatralna 25 narkomanów do poziomu zwyczajnych zwierząt kierujących się popędami. Zażywanie haszyszu i narkotyków halucynogennych wymaga duchowego wysiłku, do czego debile i różni psychopaci nie są przygotowani. Jedyne, co wiedzą i czego chcą, to naładować się różnym świństwem i zwalić się na podłogę, używając w cielesnym bezwładzie, bez żadnej myśli w głowie". Opis ten, subiektywne widzenie świadka zdarzeń, zawiera kilka typowych cech narkomanii początku lat siedemdziesiątych. Narkomańska subkultura staje się w coraz większym stopniu mieszaniną nie tyle pochodzenia socjalnego, co typologii osobowości samych narkomanów. W następnych latach liczba narkomanów gwałtownie rośnie. Występują pierwsze problemy zdrowotne, zdarzają się nawet przypadki śmiertelne, spowodowane przedawkowaniem narkotyków. Najczęstszą chorobą jest ciężkie uszkodzenie wątroby. Począwszy od roku 1972 aż do dziś, narkomania jest poważnym problemem społeczno-medycznym o charakterze epidemii, której leczenie, ze względu na częste występowanie i skutki odbijające się na zdrowiu młodych, jest sprawą palącą. Reakcją na nowo powstałą sytuację sa dwie, krańcowo różne postawy. Kiedy jedni panicznie wyolbrzymiają epidemię narkomanii, drudzy przymykają oczy i twierdzą, że narkomania jako problem w naszym kraju nie istnieje. To hamuje działania prewencyjne, leczenie i rehabilitację. Nie ma ani jednej instytucji specjalizującej się w leczeniu narkomanów. Zajmują się nimi pojedynczy lekarze, większość natomiast traktuje narkomanię czysto teoretycznie i stwarza problemy lekarzom praktykom. Nie dysponując dostateczną wiedzą na temat narkomanii, koledzy ci próbują, kierowani dziwnymi powodami, zahamować wysiłki tych, którzy zdecydowali się przeciwstawić temu trudnemu socjopatologicznemu i medycznemu problemowi naszych czasów. Liczba lekarzy zajmujących się leczeniem narkomanów nawet w najmniejszym stopniu nie zaspokaja stale rosnących potrzeb. Liczba łóżek szpitalnych dla narkomanów jest przerażająco mała - na kilkuset przypada jedno łóżko. Nie istnieje również zorganizowana rehabilitacja byłych narkomanów. Ośrodki nie są przyuczone do pracy z tą kategorią pacjentów. Dlatego lekarze często przejmują funkcje pracowników socjalnych, sami kontaktują się ze szkołą lub wykorzystując prywatne znajomości szukają zatrudnienia dla swoich pacjentów. Leczenie narkomanów nie jest zorganizowane i odbywa się w sposób żywiołowy, nie przynoszący oczekiwanych rezultatów. Od 1976 roku, a szczególnie od 1978, problem narkomanii komplikuje 26 powstanie dwóch nowych zależności, nie znanych do tego czasu w środowisku naszych narkomanów. Początkowo narkotyzują się oni różnego rodzaju klejami, a następnie heroiną, bez wątpienia najniebezpieczniejszym narkotykiem. Najtragiczniejsze jest to, że kleju, taniego i łatwego do zdobycia, używali jako narkotyku najmłodsi między dziesiątym a szesnastym rokiem życia. Trwało to nie dłużej niż dwa, trzy lata. Większość z nich w porę odrzuciła ten narkotyk, natomiast mniejsza część przeszła na silniejsze. Może przyczyniło się do tego pojawienie się dużej ilości heroiny, która od 1978 roku jest właściwie wyłącznym narkotykiem jugosłowiańskich narkomanów. Heroina nadała narkomanii nowe piętno, czyniąc ją "najbardziej antysocjalną", zagrażającą nie tylko integralności jednostki, lecz również naruszającą jej stosunki z rodziną i środowiskiem. Pojawienie się w Jugosławii w końcu lat siedemdziesiątych heroinomanii w dużym stopniu zmieniło obraz narkomana. Podczas gdy konsumenci opium byli na ogół bierni, skłonni do izolacji i unikania przemocy, z jedynym życzeniem posiadania wystarczającej ilości opium, to heroinomani okazali się agresywni i nietolerancyjni wobec środowiska. Poza tym heroina powoduje szybkie uzależnienie, a przy tym jest bardzo droga i do jej zdobycia niezbędne są znaczne środki materialne. Ponieważ narkomani ich nie mają, podejmują działania kryminogenne. Początkowo zdobywają pieniądze w drodze tzw. przestępstwa rodzinnego. Wynoszą z domu wartościowe przedmioty i sprzedają je za bezcen. Kiedy te źródła się wyczerpią, posuwają się dalej. Konflikty w rodzinie zaczynają się wcześnie, gdyż heroinomani prędko zatracają zdolność krytycznego spojrzenia i moralnej oceny, otwarcie żądają pieniędzy, a w przypadku sprzeciwu gotowi są użyć siły. Kończą się szybko, przede wszystkim psychicznie. Ich zachowanie jest zmienne, niemożliwe do przewidzenia. Mają skłonności do depresji i samobójczych nastrojów. Heroina jest narkotykiem, który w każdym momencie może okazać się zabójczy, tym bardziej że nigdy nie jest sprzedawana chemicznie czysta, tylko zmieszana z różnymi substancjami, z których wiele zagraża życiu. W drugim półroczu 1981 roku i w ciągu pierwszych trzech miesięcy 1982 zmarło w Belgradzie w wyniku powikłań po zażyciu heroiny 13 narkomanów. Wzrosła też liczba poważnych komplikacji zdrowotnych wśród heroinomanów. Jednocześnie leczenie tej postaci narkomanii było bardzo skomplikowane i niepewne. Jak wykazała praktyka, przynajmniej w pierwszej fazie, zmierzającej do zlikwidowania uzależnienia fizycznego, nie może być ono prowadzone w warunkach 27 ambulatoryjnych, lecz wymaga bezwzględnej izolacji szpitalnej. Niestety w dalszym ciągu nie ma do tego warunków. Niepokojący wzrost śmiertelności, liczby rozbitych rodzin oraz przestępstw kryminalnych wśród narkomanów narzucają społeczeństwu nakaz jak najszybszego zorganizowania i podjęcia odpowiednich kroków, mających na celu zapobieganie i zwalczanie tej nowej zarazy naszych czasów. Również tę książkę należy potraktować jako specyficzną formę prewencji i sposób zapoznania szerszego społeczeństwa z problemem narkomanii. Z tym zamiarem prezentujemy kilka przypadków z naszej praktyki. KAWAŁEK KAKTUSA Chłopak zgłosił się na leczenie za radą ojca, chociaż sam nie widział ku temu specjalnych powodów, ponieważ - jak mówi - haszysz i LSD nie są narkotykami, a więc on nie jest narkomanem. Jest studentem drugiego roku prawa. Stracił rok, gdyż przez ostatnie dwanaście miesięcy nie chodził na wykłady i nie zdawał egzaminów. Jedynak, urodził się, kiedy rodzice przekroczyli już czterdziestkę. W szkole podstawowej nie przyznawał się, że ci starsi ludzie to jego rodzice, mówił, że to dziadkowie, a rodzice są za granicą. Ojciec - znerwicowany, skryty, od lat chory na owrzodzenie żołądka. Dopiero po przejściu na emeryturę próbował nawiązać pierwsze kontakty z synem. Matka, również znerwicowana, a przy tym surowa, ofiara swoich zasad. Chłodna wobec syna, ciągle podkreśla, że każdy sam musi rozwiązywać swoje problemy. Nie czuje potrzeby pomocy innym. Między rodzicami nigdy nie było większych konfliktów, nie okazywali sobie jednak ciepła i miłości. Nie utrzymywali kontaktów towarzyskich. Żyli własnym dziwacznym życiem. W takiej atmosferze, zamknięty w sobie, wyrastał S.P. Nie miał przyjaciół ani specjalnych zainteresowań. Po raz pierwszy spróbował narkotyku na kempingu nad morzem. Nie pamięta już, w jaki sposób pewnego wieczoru znalazł się w towarzystwie młodych ludzi skupionych wokół ogniska. Było wśród nich wielu cudzoziemców. Ożywiona rozmowa toczyła się głównie w języku angieiskim. Przyciągnął go wygląd tych młodych ludzi; wszyscy mieli długie włosy, kolorowe koszule, na szyjach dziwne ozdoby, na palcach niezwykłe pierścionki, mnóstwo bransoletek. Większość miała skórzane torebki, a na nogach indyjskie sandały. Na przekór tej pstrokaciźnie i wielonarodowości czuło się w tej grupie wspólnotę i wzajemne zrozumienie. S.P. tak to opisuje: "W tych chłopakach i dziewczynach natychmiast rozpoznałem hippisów. Zaciekawili mnie. Dużo słyszałem o hippisach, a teraz po raz pierwszy mogłem sfę przekonać, ile jest prawdy w tym, co się o nich mówi. Przyjęli mnie życzliwie. Jeden Holender, ze wstążką zawiązaną wokół głowy, zaproponował mi miejsce obok siebie. Zacząłem się przyglądać twarzom. Wszyscy patrzyli na mnie przychylnie, stale się uśmiechając. Uspokoiło mnie to, pomimo że z natury nie mam zaufania do ludzi. Po jakimś czasie Holender skręcił papierosa, zapalił i dał mi pociągnąć. Dym był ostry i miał niezwykły zapach. Oblał mnie zimny pot. Wszystko wokół zaczęło się kręcić jak na karuzeli. Było mi niedobrze i w końcu zwymiotowałem... Jedna z dziewczyn powiedziała, że paliłem haszysz i widocznie nie mam doświadczenia, ale następnym razem pójdzie mi lepiej. Na drugi dzień znowu wypaliłem jednego jointa, lecz poza lekkim spokojem i pragnieniem snu nic nie pamiętam. Nad morzem byłem jeszcze dziesięć dni i codziennie paliłem haszysz. Stopniowo nauczyłem się osiągać stan odprężenia i dobry nastrój. Na pożegnanie Holender, z którym się zaprzyjaźniłem, dał mi kawałek jakiejś zasuszonej rośliny podobnej do guzika. Powiedział, że to cząstka 'świętego kaktusa', pejotla, o cudownych właściwościach. Wprowadzony do organizmu, przyczynia się do lepszego poznania samego siebie i zdobywania nowych doświadczeń. Powiedział, że działanie tego kaktusa zbadał na sobie Aldous Huxley..." Po powrocie do domu S.P. palił haszysz co najmniej dwa razy w tygodniu. Kupował go głównie od handlarzy. Po pół roku stwierdził, że haszysz nie jest wystarczająco silny, aby wywołać efekty jak na początku. Zdecydował się spróbować coś mocniejszego. "Przypomniałem sobie o kawałku kaktusa, o którym zupełnie zapomniałem. Ledwo go znalazłem między książkami. Chciałem jak najszybciej spróbować. Zląkłem się jednak nieprzewidzianych następstw, nie chciałem być sam. Poszedłem do dyskoteki 'Cepelin' na Tasmajdanie* , gdzie spotykają się belgradzcy narkomani. Wiedziałem, że jeżeli będzie trzeba, ktoś mi pomoże. Ulżyło mi, kiedy spotkałem kilku przyjaciół narkomanów. Niektórzy już się nabuzowali. Niepostrzeżenie włożyłem do ust kawałek ususzonego kaktusa i zacząłem *Tasmajdan - dzielnica w Belgradzie (przyp. tłum.) 29 żuć. Miał cierpki i gorzki smak. Dostałem mdłości. Gorycz złagodziłem coca-colą. Z początku nic nie czułem, ale po półgodzinie nagle rozpoczął się mój prywatny program telewizyjny. Z przerażeniem pojąłem, że dzieje się coś dziwnego. Zacząłem tracić poczucie orientacji, przedmioty uciekały, a czas jak gdyby stanął. Pary, dotychczas rytmicznie tańczące, nagle się zatrzymały i zesztywniały jak lalki. Sala zaczęła falować. Chciałem usiąść. Rozglądałem się za kimś znajomym, z kim mógłbym porozmawiać o rzeczywistości, gdyż poczułem, że lada chwila dostanę świra. Podszedłem do kilku chłopaków palących haszysz. O czymś rozmawialiśmy, niewyraźnie i z przerwami. W naszych wypowiedziach brak było logiki. W pewnym momencie przeżyłem grozę rozdzierania własnej osobowości i jej funkcjonowania dwoma torami: jednym nowym, halucynacyjnym, i drugim, który nazwałem "resztkami" realnego JA. Moje zmysły były wyostrzone, lecz zniekształcone. Szept wydawał mi się grzmotem, a muzykę widziałem w kolorach. Widziałem też swoich rodziców w miniaturowych wymiarach. Próbowali wedrzeć się do dyskoteki i zabrać mnie ze sobą. Wtedy pojawili się milicjanci-olbrzymi i gdzieś ich zabrali. Zrozumiałem , że milicjanci są moimi przyjaciółmi i nie muszę się ich bać... Chciałem to powiedzieć chłopakowi obok mnie, ale przeraziłem się, bo miał głowę rysia. Zamknąłem oczy, żeby pozbyć się tych halucynacji, ale nic z tego. Wszystko się sprzysięgło przeciwko mnie. Poczułem okropny strach. Gdziekolwiek się odwróciłem, wszędzie przerażająco wykrzywione twarze. Wydawało mi się, że postradałem zmysły. Udało mi się jakoś dojść do domu, wszystko było na swoim miejscu, tylko jakieś inne. W domowym zaciszu uspokoiłem się i nad ranem zasnąłem. Nazajutrz obudziłem się z uczuciem człowieka po ciężkiej chorobie". Po kilku miesiącach czterokrotnie wziął LSD. Miał dużo przyjemniejsze przeżycia, niż te po meskalinie. Kiedy jednak narkotyk przestawał działać, popadał w głęboką depresję. W ostatnich miesiącach sam zauważył, że coś się z nim dzieje. Miewał okresowe manie prześladowcze. Wydawało mu się, że ktoś na niego czyha, ponieważ "odkrył jakieś tajemnice". Zmuszał matkę do próbowania przed nim jedzenia, w nocy się zamykał i nie pozwalał rodzicom nikogo wpuszczać do domu. Natychmiast rozpoczęto leczenie, a gdy tylko uciążliwości zaczęły ustępować, zastosowano leczenie psychoterapeutyczne, które dało 30 dobre rezultaty.Po kilku miesiącach leczenia pacjent wrócił na studia.Już dwa lata jest abstynentem i wkrótce ukończy czwarty rok prawa. Prognozy ostatecznego wyleczenia są pomyślne. Niestety praktyka zna przypadki narkomanów, którzy w wyniku zażywania halucynogennych narkotyków popadli w obłąkanie i skazali się na spędzenie całego życia w klinikac psychiatrycznych. FATALNE "WYJŚCIE W ŚWIAT" Pacjentka D.N. pochodzi z rodziny, w której rodzice byli gośćmi w domu. Zajęci własnymi problemami i walką o pozycję społeczną, nie mieli bliższej emocjonalnej więzi z dzieckiem. Rodzina była dobrze sytuowana, więc D.N. nie odczuwała nie zaspokojonych potrzeb materialnych. Dzieciństwo spędziła u babki, z którą wiążą ją najlepsze wspomnienia. Rzadko bawiła się z dziećmi, nie miała koleżanek. Była wstydliwa. Kiedy zostawała w domu, bawiła się lalkami. Jeszcze teraz przechowuje swoją ulubioną lalkę. Często jej się zwierza. Mówi o niej: "Nigdy w życiu nikt mnie nie słuchał tak uważnie, jak moja Liza". W okresie dojrzewania po raz pierwszy odczuła chęć "wyjścia w świat" , poznania bliskiego kolegi lub koleżanki. Brak samodzielności i niepewność w kontaktach towarzyskich przeszkadzały jej jednak w stworzeniu głębszej i trwalszej przyjaźni. Przy tym wszystkim myślała, że jest nieładna i nie podoba się żadnemu mężczyźnie. Było to powodem częstych stanów depresyjnych, a nawet myśli samobójczych. Pewnego wieczoru, w końcu 1969 roku, zupełnie nieoczekiwanie koleżanka z klasy zaprosiła ją na prywatkę organizowaną przez jakichś chłopaków. Byli to wielbiciele muzyki rockowej, którzy niedawno wrócili z Holandii. Zaproszenie bardzo ją zdziwiło, lecz je przyjęła, chociaż z pewną dozą strachu. Obawiała się, że może nie będzie umiała się zachować, gdyż dotąd nie była w większym towarzystwie i do tego nie znanych sobie ludzi. To zdarzenie, które później okazało się punktem zwrotnym w jej życiu, tak opisała: "Szłam z jakąś dziwną obawą i przeczuciem, że zdarzy się coś niezwykłego i nieznanego. Kurczowo trzymałam koleżankę za rękę aż do momentu, kiedy trzeba było nacisnąć dzwonek. Drzwi otworzył gospodarz i przedstawił nas całemu towarzystwu. W pokoju było pełno dymu. Muzyka grała bardzo głośno. Chłopcy i dziewczyny siedzieli na podłodze i palili. Przywitali nas 'hi' * , jak starych znajomych. To mnie ośmieliło i prędko się odprężyłam. Włączyłam się do rozmowy. Rozmawiano na różne tematy, przeważnie o narkotykach. Ci ludzie swobodnie mówili w mojej obecności o swoich przeżyciach. Oznaczało to, że zostałam zaakceptowana i grupa ma do mnie zaufanie. Przyznaję, że mi to odpowiadało. Właściwie imponowało mi zachowanie tych samodzielnych chłopców i dziewczyn, których życie tak bardzo się różniło od mojego. Bardzo chciałam być do nich podobna. Kiedy jeden z nich do mnie podszedł i spytał, czy chcę szprycę, zgodziłam się bez namysłu. Ciągle nie wiem, czy to była czysta ciekawość czy chęć otrzymania przepustki do tego towarzystwa. Ból przy wejściu igły w żyłę był okropny, a ja od dziecka bałam się zastrzyków. Żeby nie okazać strachu i nie poniżyć się przed innymi, zacisnęłam zęby i milczałam. Czekałam bardzo krótko, może kilka sekund. Potem wszystko potoczyło się szybko. Najpierw moje ciało ogarnęło uczucie ciepła, jak gdyby jednocześnie przez moje żyły przeszło tysiące igieł... Stopniowo owładnęło mną uczucie przyjemnego odrętwienia. Przeżywałam nowy, dotychczas nie znany stan; pomieszanie wrażeń przyjemnych i mniej przyjemnych. Z nikim nie chciałam się nimi dzielić. Byłam zafascynowana niezwykłym spokojem i uczuciem bezsensowności wszelkiej fizycznej akcji w tym momencie. Rozkoszowałam się spokojem i nie kończącym się poczuciem bezpieczeństwa i pewności, do których tak długo tęskniłam. Przebudziły mnie zatroskane głosy mojej matki i koleżanki. Kiedy doszłam do siebie, wyjaśniły mi, że mnie polewały wodą, gdyż byłam sina i dusiłam się. Szybko wydobrzałam. Pozostało tylko wspomnienie zdarzenia, pięknego i jednocześnie nierealnego jak sen. Wróciłam do domu i żyłam jak dawniej. Powróciły wszystkie stare problemy i niezadowolenie z życia. Chciałam przeżyć ponownie, choćby krótko, ten stan, kiedy mi się wydawało, że jestem silna i wszyscy mnie kochają. Wkrótce to się ziściło. Poznałam Żarka, starszego ode mnie o kilka lat, jednego ze znanych w naszym mieście narkomanów. Imponowało mi, że jestem zawsze z nim, że chodzę do tych samych co on ludzi, że jestem jego dziewczyną. Łączyła mnie z nim dziwna więź, której nie można by nazwać miłością, raczej podziwem i szacunkiem. Łączyły nas oczywiście i narkotyki. Dzięki znajomościom Żarko nigdy nie był bez narkotyku. * Hi-ang cześć halo (przyp tłum) I ja uczestniczyłam w zakupach. Pieniądze miałam głównie z kieszonkowego, a później, kiedy szprycowałam się po kilka razy dziennie, zaczęłam z domu wynosić i sprzedawać za bezcen różne wartościowe rzeczy. Stopniowo zmieniałam się. Kiedyś sama myśl o kłamstwie była mi wstrętna, teraz kłamię i oszukuję swoich najbliższych, rodziców, babcię. Szczytem wszystkiego było zgłoszenie na milicji włamania do mieszkania i kradzieży biżuterii. Biżuterię matki sama ukradłam i sprzedałam, a pieniądze dałam żarkowi na zakup opium w Macedonii. Opuściłam się w nauce i coraz częściej wagarowałam. Na początku dawałam wychowawczyni jakieś usprawiedliwienia i próbowałam nieobecność wytłumaczyć chorobą lub czymś podobnym, później mi się to znudziło. W drugiej gimnazjalnej po prostu przestałam chodzić do szkoły. Ojciec tak zareagował: "Sama sobie nawarzyłaś piwa, to je sama wypij. Dostatecznie jesteś dorosła, żeby się o siebie martwić" Po trzech latach brania opium poczułam pierwszy raz wstręt do narkotyków, ale nie miałam dość siły, aby z nimi skończyć. Odstawienie ich oznaczało wpadnięcie w piekło kryzysu. Znaczyło równieź utratę Żarka, jedynego człowieka, który okazał chociaż trochę zainteresowania moją osobą. Znaczyło też powrót do bezskutecznego poszukiwania własnej tożsamości". Narkotyk podstępnie niszczył zdrowie tej dziewczyny, która nawet zapomniała, kiedy miała ostatnią miesiączkę. Potrzeby seksualne wygasły, a całe zainteresowanie sprowadziło się do szprycy i igły. Przeżywając bardzo ciężki okres wyraziła chęć leczenia się. Była szczera mówiąc, że nie ma siły, aby to zrobić sama. Chciała przede wszystkim pomocy rodziny. Na leczenie została przyjęta od razu. Jednak rodzice, poważani obywatele, nie zareagowali na apel lekarza o włączenie się do leczenia córki. Pomimo to, pierwsze rezultaty pozwalały rokować nadzieję. Dzięki maksymalnemu zaangażowaniu personelu medycznego udało się nam względnie szybko uwolnić dziewczynę od zależności fizycznej i rozpocząć trudniejszą część leczenia - psychoterapię i rehabilitację. Żarko ją odwiedzał, ale sam nie zgodził się leczyć, ponieważ "żal mu było wyrzucać pół kilograma opium, które niedawno kupił". Ośmielona pierwszymi dobrymi rezultatami, poszła pochwalić się rodzicom. Chciała się z nimi podzielić radością, naprawić zło, wrócić do nich. Niestety, rodzice w ostry sposób ją odrzucili. Powiedzieli, że swoim życiem "zbrukała poważanie honor rodziny i nie ma dla niej miejsca w domu". Głęboko rozczarowana, wróciła do strzykawki. Z samobójczym zacięciem zaczęła codzienne szprycowanie, dopóki nie pojawił się największy wróg narkomanów - marskość wątroby. Obecnie D.N. leży w jednej z belgradzkich klinik i cicho umiera, w wieku kiedy najbardziej powinna cieszyć się życiem. W OJCZYŹNIE WIELKIEGO MAGA "Jestem jednym z nielicznych, którzy cało wrócili ze Wschodu" - rozpoczął swoje opowiadanie D P., jeden z tych, którzy przyłączyli się do narkomanów. "W czasie kiedy zaczyna się moje opowiadanie, brałem narkotyki dopiero od kilku miesięcy. Były one dla mnie jeszcze okryte welonem tajemniczości i niecodziennej awantury, co pociągało mnie w szczególny sposób. O leczeniu w ogóle nie myślałem. Latem 1973 roku zabrakło w Belgradzie narkotyków. Powodem były aresztowania handlarzy opium i haszyszu, najbardziej popularnych narkotyków w Belgradzie. Wśród narkomanów, szczególnie tych starszych, którzy wiedzą, co to znaczy być na głodzie, wybuchła panika. Zoran, przyjaciel z dziecinnych lat, jeden z najstarszych belgradzkich narkomanów, zaproponował mi podróż do Indii, gdzie narkotyków jest w bród i podobno bardzo tanie. Wschód pociągał mnie już dawniej. Bez namysłu przyjąłem propozycję Zorana, tym bardziej że nadarzała mi się okazja zobaczenia ziemi Siddharthy Hessa i sprawdzenia swojego głębokiego szacunku dla Azji i jej duchowych wartości. Miałem trochę oszczędności trochę dała mi matka, myśląc, że jadę nad morze i do Włoch po ciuchy. Trasy wcześniej nie uzgadnialiśmy, gdyż słabo znaliśmy geografię i drogi prowadzące na Wschód. Od narkomanów słyszeliśmy, że najlepiej jest pojechać do Turcji, a stamtąd już łatwo, szlakami utartymi od lat przez narkomanów z całego świata. W przeddzień wyjazdu poznaliśmy trzech belgijskich hippisów, którzy przez Jugosławię wyruszyli w podobną podróż. Zaopatrzeni w trochę żywności ruszyliśmy w drogę pełną niepewności. Postanowiliśmy nie rozstawać się w drodze. Do Turcj podróżowaliśmy przeważnie pociągiem, bo nikt nie chciał nas wziąć do samochodu. Z Belgradu do Niszu szliśmy więcej pieszo niż autostopem. Całe dwa dni... Potem długa droga do Indii, prawie trzy miesiące. Już podczas drogi mój zapał ostygł, miałem jednak nadzieję, że w Indii spełnią się wszystkie moje marzenia. Po drodze zmarł Georges na jakąś chorobę jelit, a Alain, podejrzany o cholerę, został w wojskowym szpitalu koło Teheranu. 34 Ja od dawna nie przeglądałem się w lusterku, ale Zoran wyglądał strasznie. Miał długie włosy i brodę. Schudł. Z zapadniętymi oczami podobny był do biblijnego pustelnika. Do dzisiaj nie wiem, skąd czerpaliśmy siły. W najcięższych chwilach Zoran opowiadał o wielkim magu Alisterze Croleyu, który tak jak my dwaj szedł przez pustynię przez wiele dni i w końcu przeżył duchowe przeobrażenie. Skłamałbym, gdybym powiedział, że przykład Croleya dodawał mi sił. Wreszcie w październiku, nie pamiętam dokładnie kiedy, znaleźliśmy się na przedmieściach Bombaju. Przeliczyliśmy nasze fundusze, zostało nam tylko koło stu dolarów. Zaraz kupiliśmy haszysz i dobrze się nabuzowaliśmy. Zasnęliśmy, odurzeni dymem haszyszu i zmęczeni długą drogą. Dopiero na drugi dzień przebudziło nas niemiłosiernie palące słońce. Podszedł do nas policjant i słabym angieiskim powiedział, że obudziliśmy się w samą porę, gdyż mogli nas żywcem pogrzebać. Codziennie rano ulicami przedmieścia jeździ zielona ciężarówka i zabiera trupy zmarłych z głodu, choroby lub narkotyków. Wywożą je daleko za miasto i grzebią we wspólnym dole. Pierwszy raz poczułem okropny strach i pragnienie powrotu do domu. Zoran dodawał mi otuchy opowiadając, że na południe od Bombaju znajdują się plaże Goi, miejsce spotkań hippisów i narkomanów z całego świata, gdzie na medytacjach spędzają beztroskie życie. Na Goi było nam naprawdę dobrze. Poznaliśmy setki chłopaków z całego świata, różnych kolorów i ras. Nikogo nie interesował nasz przyjazd. Całkiem normalne było, że ciągle ktoś przyjeżdżał lub odjeżdżał. Tę nie kończącą się ruchomą pstrokaciznę uzupełniała muzyka na różnych instrumentach lub z tranzystorów. Młodzi bez żadnego skrępowania kochali się i brali narkotyki. Na powitanie pytali: Did you have a trip? - czy podróżowałeś, co właściwie znaczy: Czy wziąłeś już LSD lub inny halucynogenny narkotyk? Żywność kupowali z oszczędności lub za pieniądze uzyskane ze sprzedaży własnoręcznie wykonywanych upominków. Wśród hippisów byli utalentowani malarze i projektanci, którzy robili różne drobiazgi z kamyków i muszelek i sprzedawali je ciekawskim turystom. Zoranowi udało się gdzieś kupić heroinę i chciał się ze mną podzielić. Nie chciałem. Bardziej mi odpowiadał haszysz, który w Indii jest lepszej jakości niż ten sprzedawany w Europie. Pierwsze dni na Goi niezbyt dobrze pamiętam, ponieważ cały czas byłem jak w półśnie, pod działaniem haszyszu. Czas jakby się zatrzymał. Miałem wrażenie, że żyję w nieskończoności, która jest jednocześnie i wczoraj, i dzisiaj, i jutro. Całkowicie byłem zajęty sobą. Życie wokół nie obchodziło mnie. Kiedy byłem na głodzie, ogarniała mnie apatia i bezwolność. Oddalony 35 kilka tysięcy kilometrów od rodziców i domu, przeżywałem pobyt w Indii jak sen. Ciągle miałem wrażenie, że się przebudzę we własnym łóżku w Belgradzie... Po dziesięciu dniach pobytu na Goi przebudził mnie chłopak, z którym często paliłem haszysz. Z obojętnością powiedział, że poprzedniego dnia wieczorem zmarł mój i Zorana przyjaciel z Belgradu. Na Goę przyjechał przed dwoma miesiącami, żeby tu umrzeć, ponieważ w Belgradzie pochował swojego brata, też narkomana. Ta wiadomość wstrząsnęła nami. Pomyśleliśmy o ich rodzicach, którym narkotyk w tak krótkim czasie zabrał dwóch synów. Zoran, wyraźnie przygnębiony, poszedł się naszprycować, chciał chociaż na moment uciec od nieprzyjemnej rzeczywistości, która mu zabrała długoletniego kolegę i przyjaciela. Ja zostałem na brzegu, zapatrzony w dal. Pragnąłem zobaczyć matkę, przytulić się do niej... Po wysuszonej twarzy ciekły mi łzy. Czułem się okropnie nieszczęśliwy. Płakałem, pierwszy raz chyba zdając sobie sprawę z tego, jakim żyję życiem i do czego ono prowadzi. Jakiś Amerykanin podszedł do mnie i zaczął mnie pocieszać. Zaproponował mi, żebym się przespał z jego dziewczyną, bo to wspaniale leczy z chandry. Popatrzyłem na niego osłupiały i pomyślałem o Gordanie, mojej dziewczynie w Belgradzie, od której tchórzliwie uciekłem bez jednego słowa. Nagle to wszystko mi zbrzydło. Miałem dosyć i Indii, których właściwie nie poznałem, i dziwnej moralności ludzi przesiąkniętych narkotykami i skazanych na ciche umieranie. Zrozumiałem nierealność takiego życia, jego bezprzedmiotowość. Spontanicznie dojrzałem istotę zgubnego zażywania narkotyków. Mocno postanowiłem jak najprędzej wrócić do domu. Odnalazłem Zorana i zaproponowałem mu pojechanie nazajutrz do naszego konsulatu w Bombaju. Chciałem poprosić konsula, żeby pomógł nam wrócić do domu. Zoran tępo na mnie spojrzał, jak gdyby nie rozumiał. Prawdopodobnie był pod działaniem narkotyku. Niezdolny do zrozumienia, co mu chciałem powiedzieć. Następnego dnia rano powiedział, że nie chce wracać, ale mnie nie zatrzymuje. Poznał Amerykankę, która ma dużo szmalu i szkoda tego nie wykorzystać. Prosił, żebym został jeszcze dzisiaj, bo po południu chowają chłopaka, który zmarł po przedawkowaniu heroiny. Byłem na krawędzi wytrzymałości. Poczułem, że pozostanie tylko by pogorszyło mój i tak już nadszarpnięty stan duchowy i fizyczny i jeszcze tego samego dnia opuściłem plaże Goi. Postanowiłem już nigdy nie brać narkotyków. Po dziesięciodniowej podróży dotarłem do Bombaju i natychmiast poszedłem do konsula. Zostałem przyjęty uprzejmie, chociaż nie oczekiwałem tego. 36 Natychmiast powiadomili moją rodzinę, że żyję, i dali mi bilet na powrót. Nie udało mi się widzieć ponownie szlaku narkomanów, znaczonego kośćmi tych, którzy nie osiągnęli celu lub zmarli w drodze powrotnej, ponieważ wracałem samolotem. Dzisiaj, kiedy o tym pomyślę, wydaje mi się to koszmarnym snem, który chciałbym jak najszybciej zapomnieć. Jestem jeszcze młody i chcę się sprawdzić we właściwy sposób. Kto wie, może moja podróż do Indii miała swoje dobre strony? Niewykluczone, że gdybym nie pojechał, całe życie tęskniłbym za "światłem ze Wschoduť i nie zrealizowanymi młodzieńczymi marzeniami, wypaczonymi pod wpływem narkotyku. A tak, poznałem siebie i istotę narkomanii, chociaż innym nie polecam tej drogi". PO TRZECIEJ ROZMOWIE... Matka przyprowadza córkę na badania, gdyż podejrzewa ją o branie narkotyków. Z wywiadu wynika, że Lj. Sz. jeszcze przed rokiem była wzorową uczennicą. "Była dzieckiem, jakie każda matka chce mieć". I nagle stała się nerwowa, przewrażliwiona, opuściła się w nauce, w domu nic nie robiła. Godzinami siedziała i słuchała muzyki. Kiedy nikt jej nie ruszał, sprawiała wrażenie nie zainteresowanej i apatycznej, lecz gdy ktoś z domowników zwrócił jej uwagę, stawała się agresywna i niecierpliwa. Szczególnie w stosunku do matki, którą kilka razy próbowała nawet uderzyć. W ciągu roku schudła ponad sześć kilogramów, co jest bardzo dużo, tym bardziej że zawsze była chuda. Nie ma apetytu. Coraz częściej gdzieś wychodzi i wraca póżno. Matka zauważyła, że w domu zaczyna brakować pieniędzy, a córka ma je często nie wiadomo skąd. Przed Nowym Rokiem Lj. Sz. ukradła wszystkie pieniądze z domu - prawie dwa tysiące dinarów. Na wywiadówce okazało się, że ma siedem dwój. To był prawdziwy szok dla rodziny, gdyż przedtem Lj. Sz. była jedną z najlepszych uczennic. Przestała dbać o swój wygląd. Tygodniami nie myje głowy. Nosi wojskową bluzę i obszarpane dżinsy, na rękach ma rękawiczki róznych kolorów Lj. Sz mówi, że w rodzinie są ciągle kłótnie, nikt z nikim się nie zgadza. Ma żal do rodziców, że nie dają jej spokoju, nie pozwalają się ubierać tak, jak chce. Chce być wolna. "Wszystko im przeszkadza, 37 nigdy nie są ze mnie zadowoleni. Przeszkadza im moje ubranie, moje włosy. Dla matki wszyscy moi koledzy to narkomani". Skarży się, że matka ją śledzi, wypędza koleżanki, o chłopaku zbierała informacje na milicji. Po trzeciej rozmowie, chociaż początkowo gwałtownie temu zaprzeczała, przyznała się, że pali haszysz i czasami się szprycuje. Narkotyki zaczęła brac z miłości do chłopaka, żeby go "jak najlepiej zrozumieć, ponieważ jest on jedynym człowiekiem, który mnie zaakceptował, nic ode mnie nie żądając". Póżniej z rozmowy wynika co innego. Narkoman, z którym Lj. Sz. się spotyka, często żąda od niej pieniędzy. Dotychczas dała mu sześć tysięcy dinarów, gdyż ją szantażuje, że ją zostawi. Z rodzicami ma ciągle konflikty. Na ojca zamierzyła się nożem, matkę uderzyła. Jeszcze tylko z bratem rozmawia. Często po kilka dni przebywa poza domem, śpi u chłopaka. Już od sześciu miesięcy nie ma miesiączki. Nie ma potrzeb seksualnych. "Kochałabym swojego chłopaka jeszcze bardziej, gdybym nie musiała z nim spać. Seks podnieca mnie tyle co dłubanie w nosie". Jak widać, związek ten nie ma emocjonalnego podłoża, bardziej jest wyrazem potrzeby, by nie być samym, łatwiej zdobyć narkotyki. "Nie chcę chodzić do szkoły. Nie widzę powodu, żeby wkuwać rzeczy zupełnie niepotrzebne w życiu. Nauczyciele to kretyni wyżywający się na młodych. Tego, co jest mi potrzebne, mogę się z książki nauczyć sama". Pacjentka nie nadawała się do leczenia ambulatoryjnego i została skierowana do psychiatrycznego leczenia zamkniętego. Leczenie trwa. Z PAMlĘTNIKA NARKOMANA 24 maja 1974 r. - Już cztery dni nie biorę. Raz dziennie idę do lekarza po metadon. Poza tym siedzę w domu. Nikt do mnie nie przychodzi, a telefonu nie podnoszę. Subiektywnie czuję się dobrze. Czasami odczuwam dreszcze i bóle mięśni, ale to wszystko nic w porównaniu z kryzysem, z powodu którego już dwa razy przerywałem leczenie. Obecny stan przypomina lekką grypę, a to można znieść. 8 czerwca 1974 r. - Jestem zadowolony z przebiegu odwyku. Dzisiaj byłem u lekarza i rozmawiałem z nich trochę dłużej. Jest zadowolony z mojego stosunku do leczenia. Wspomniał, że za dwa, trzy dni odstawię metadon. To mnie trochę przestraszyło, chociaż od wielu dni nie mam 38 objawów kryzysu; nie mogę uwierzyć, że po raz pierwszy od siedmiu lat będę bez narkotyku lub jakiegoś leku... Koło dziewiątej wieczorem uporczywie dzwonił telefon, ale tak jak się umówiłem z doktorem, nie odebrałem. Jestem przekonany, że to był jakiś narkoman, gdyż jest to jedyny świat, z którym od lat utrzymywałem kontakty. 15 czerwca 1974 r. - Od świata narkomanów zupełnie się odizolowałem. Nigdzie nie wychodzę, z nikim się nie widuję. Sporo czytam, słucham muzyki. Fizycznie całkowicie się uniezależniłem od narkotyków, ale kiedy słucham muzyki z nostalgią wspominam dotychczasowe życie, pobyt w Amsterdamie, podróż do Indii... W takich chwilach bierze mnie chęć, żeby się jeszcze chociaż raz naszprycować lub wypalić shita. Wiem jednak, że to do niczego nie prowadzi. Jest mi ciężko, chciałbym wyjść, spotkać się z kimś, porozmawiać... . 27 czerwca1974 r. - Wczoraj przed przychodnią spotkałem Bolego. Pytał, czy mogę mu sprzedać opium. Powiedziałem. że nie mam i już mnie to nie interesuje. Poczęstował mnie jointem, odmówiłem. Wieczorem przyszła do mnie dziewczyna Bolego, chciała, żebym zaraz do niej poszedł. Jest na głodzie, a Bolego nigdzie nie ma. Wiem, co to znaczy być na głodzie, więc poszedłem, chociaż niechętnie, żeby jej dać szprycę, bo ona boi się igły i nie umie sobie sama zrobić zastrzyku. W mieszkaniu zastałem Bolego i jeszcze innych narkomanów. Gotowali opium. Dwóch z nich zrobiło sobie na moich oczach zastrzyk, po czym i mnie zaproponowali. Zachwalali, że opium jest z Turcji, wspaniałe. Zrozumiałem, że to całe przedstawienie jest z mojego powodu, gdyż zacząłem się leczyć. Nie chcieli mnie stracić. To były najcięższe chwile w moim życiu. Z jednej strony chęć wyleczenia się, z drugiej nieodparte pragnienie, żeby jeszcze chociaż raz przeżyć stound, żeby mi było tak jak po pierwszej szprycy. Miałem dylemat. Bole ze strzykawką pełną czarnej cieczy podszedł do mnie i kazał wyciągnąć rękę. Jak na filmie zobaczyłem całe swoje życie - duchowo chwiejny i fizycznie zniszczony. Ten obraz przeraził mnie. Nie chcę już krótkotrwałych iluzji, nie chcę młodo umrzeć. Wyrwałem strzykawkę i rzuciłem o podłogę. Rozbiła się na setki szkiełek. Jedna z dziewczyn przerażona patrzyła, jak po podłodze rozlewa się "drogocenna czarna ciecz" i histerycznie zaczęła krzyczeć. "Zabij go, zwariował!" Wyrwałem się z ich rąk i bez tchu wybiegłem w noc. Nie mogłem się odwrócić, gdyż wydawało mi się, że mnie gonią. Bałem się. Wreszcie dotarłem do domu i wyczerpany rzuciłem się na łóżko. Rano przebudziłem się zmęczony, ale z pewną ulgą. Czuję, że odniosłem życiowe zwycięstwo. Zwycięstwo nad samym sobą. 39 17 lipca 1974 r. - Powoli wracam do siebie. Dwa razy w tygodniu chodzę do lekarza na rozmowę. Te rozmowy dużo dla mnie znaczą. Czasami idę się przejść po ulicy Kneza Mihajla. Omijam miejsca, gdzie mógłbym spotkać kogoś ze starych kompanów. Zacząłem odbierać telefony. Często dzwonią narkomani. Pytają, czy mam do sprzedania narkotyki, czy może chciałbym kupić. Niektórzy wprost zapraszają na szprycę, inni pośrednio - na słuchanie muzyki. Dają mi rady. Szczególnie uporczywy jest J M., który twierdzi, że wyleczenie jest niemożliwe, że się oszukuję i kiedyś znowu zacznę po staremu. Są i tacy, którzy mi grożą lub sprawdzają mnie, podając się za milicjantów i żądając informacji o którymś z narkomanów. Dzwonili też do mojej matki, grożąc, że mnie urządzą. 10 pażdziernika 1974 r.- Leczenie przebiega pomyślnie. Już kilka miesięcy nie biorę. W dalszym ciągu utrzymuję regularne kontakty z lekarzem. Prowokacje narkomanów stopniowo słabną. Widocznie wreszcie zrozumieli, że jestem uparty w swoim zamiarze. Dopiero teraz rozumiem słowa pewnej dziewczyny, z którą leczyłem się przed dwoma laty w klinice w Amsterdamie: "Nie łudź się, narkoman jest twoim przyjacielem tylko wtedy, kiedy masz towar, dzielisz się z nim i tarzasz się w tych samych g... . Jeśli spróbujesz wydostać się z ich towarzystwa, zrobią wszystko, żebyś do nich wrócił. Zapamiętaj żelazne prawo: narkoman prędzej da narkotyk temu, kto się leczy, niż temu, kto jest na głodzie". 12 pażdziernika 1975 r. - Lekarz powiedział, że praktycznie jestem wyleczony. Znalazłem zajęcie i jutro pierwszy raz idę do pracy. Jestem podniecony i szczęśliwy. Zaczynam nowy rozdział swojego życia. Jednocześnie zapisuję ostatnie wiersze i definitywnie zamykam okładki tego smutnego zeszytu, pełnego jadu i nieszczęścia, z pragnieniem, żeby już nigdy to się nie powtórzyło. Ten były narkoman jest cenionym i szanowanym przez kolegów inżynierem w znanym belgradzkim przedsiębiorstwie. Żonaty, ma jednego syna. DIAGNOSTYCZNE KRYTERIA NARKOMANII Aż do końca ubiegłego stulecia narkomania nie była rozpatrywana jako międzynarodowy problem zdrowotny, wymagający szczególnego działania. Dopiero na przełomie dwudziestego wieku, wraz z postępem technologicznym i początkiem laboratoryjnej produkcji alkaloidów opium i kokainy, narkomania otrzymała nowe wymiary - masowości i epidemicznego sposobu rozprzestrzeniania. Ekspansja transportu i handel międzynarodowy zmniejszyły odlegołości i naturalne bariery między narodami, a to sprzyjało szerzeniu się narkomanii. Dzisiaj to problem światowy. Obecny we wszystkich częściach świata, pokazuje stałe tendencje wzrostu, a jego szkodliwe skutki są wielostronne, zarówno dla narkomana jak i całego społeczeństwa. Narkomania jest zjawiskiem medyczno-socjalnym, rozwijającym się i w naszym kraju. Musimy niestety przyznać, że ta niebezpieczna epidemia zastała nas zupełnie nie przygotowanymi. Całymi latami żyliśmy iluzją, że jest ona specyficznym produktem świata zachodniego i że u nas nie ma dla niej miejsca. Istota tej choroby i jej prawdziwe przyczyny nie były nam znane. Powiązania narkomanii są wielostronne i obejmują zarówno zdrowie człowieka, jak i jego sferę socjalną, ekonomiczną, prawną, etyczną i kulturalną. Wszystko dzieje się w trójkącie: człowiek - środowisko - narkotyk. Te trzy elementy znajdują się we wzajemnym połączeniu i ciągłej interakcji, a znaczenie każdego z nich zmienia się zależnie od szeregu czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Jeśli w etiologii narkomanów dominują problemy natury osobistej i nie wyleczone kompleksy, wtedy zażywanie narkotyków należy rozpatrywać w kategoriach indywidualnych psychopatologii. W przypadkach kiedy czynniki środowiskowe ze wszystkimi obciążeniami staną się za trudne dla jednostki 41 lub pewnej kategorii jednostek, formy chorobliwego zachowania trzeba rozpatrywać jako zjawisko socjopatologiczne i to z wielu powodów. W takich okolicznościach narkomania nie jest tylko indywidualnym nieszczęśliwym przypadkiem, lecz staje się reprezentantem ogólnej tendencji społecznej. Nabiera charakteru epidemii, stając się zjawiskiem socjopatologicznym. W obydwu wariantach narkotyk ma takie samo lub podobne znaczenie, to znaczy wykorzystywany jest jako swojego rodzaju forma indywidualnej lub kolektywnej ucieczki ze środowiska odczuwanego jako zagrożenie. Zanim przejdziemy do przeglądu kryteriów diagnostycznych, warto zatrzymać się nad niektórymi podstawowymi pojęciami, będącymi w codziennym użytku, i zdefiniować je na podstawie koncepcji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Według współczesnych koncepcji narkomania nie jest chorobą jednolitą, lecz szeregiem rozmaitych jednostek diagnostycznych, ze wspólnym mianownikiem, którym jest narkotyk w szerokim pojęciu. Różnią się one jednak między sobą zarówno pod względem rodzaju narkotyku, jako czynnika etiologicznego, jak i pod względem obrazu klinicznego, rodzaju uzależnienia i końcowego wyniku. Grupa ekspertów WHO określiła w 1957 roku narkomanię jako "stan okresowego lub chronicznego zatrucia, wywołanego powtarzalnym wprowadzeniem narkotyku", Komitet ekspertów WHO rozróżnia w narkomanii jako chorobie dwa różniące się od siebie stany - nałóg i przyzwyczajenie. Nałóg cechują: - silne pragnienie lub nieodparta potrzeba (natręctwo) dalszego brania narkotyku oraz zdobycia go za każdą cenę; - tendencja zwiększania dawek w miarę zażywania; - psychiczne (psychologiczne lub emocjonalne) i ogólne fizyczne uzależnienie od efektów narkotyków; - skutki szkodliwe dla jednostki i społeczeństwa. Przyzwyczajenie cechują: - pragnienie (lecz nie natręctwo) dalszego brania narkotyków w celu poprawienia nastroju; - mała tendencja lub jej brak do zwiększania dawek; - pewien stopień uzależnienia psychicznego od efektów narkotyków, ale brak uzależnienia fizycznego, a więc brak syndromu abstynencyjnego; - szkodliwe skutki, jeżeli wystąpią, dotyczą tylko jednostki. W celu lepszego zrozumienia narkomanii zdefiniujemy uzależnienie 42 psychiczne i fizyczne od narkotyków oraz niektóre związane z tym pojęcia. Uzależnienie psychiczne lub emocjonalne jest formą stosunku między narkotykiem a jednostką, a jego intensywność zależy zarówno od specyficznego efektu narkotyku, jak i potrzeb jednostki, która ten narkotyk zaspokaja. Im prędzej narkotyk te potrzeby zaspokaja i wywołuje oczekiwany stan emocjonalny, tym bardziej niezwyciężona jest potrzeba jego zażywania. W warunkach rozwiniętego uzależnienia psychicznego dobry stan psychiczny jednostki zależy jedynie od tego, czy narkotyk jest pod ręką. W końcu staje się on warunkiem niezbędnym do normalnego, umysłowego funkcjonowania jednostki. W przypadku jego braku jednostka cierpi i aby poprawić nastrój lub uniknąć cierpienia, szuka go za wszelką cenę. Brak narkotyku, do którego ta jednostka przywykła i stała się psychicznie uzależniona, może w dramatyczny sposób wpłynąć na zmianę jej całego życia. Potrzeba narkotyku staje się w tak dużym stopniu nieodparta, że narkoman zaniedbuje wykonywanie obowiązków, opuszcza rodzinę i przyjaciół, porzuca pracę i obraca się w subkulturze narkomańskiej, koncentrując swoje zainteresowanie na zdobywaniu i zażywaniu narkotyku. Uzależnienie psychiczne oraz wspomnienia przyjemnych doznań narkotycznych są najsilniejszymi ze wszystkich czynników związanych z chronicznym zatruciem narkotykami psychotropowymi, a przy niektórych narkotykach może być jedynym. Uzależnienie fizyczne jest stanem adaptacyjnym wyrażającym się intensywnymi zaburzeniami fizjologicznymi w przypadku przerwy w zażywaniu narkotyku lub przy zlikwidowaniu ich efektów przez podawanie właściwych antagonistów. Jest to zjawisko pozostające w najbardziej bezpośrednim związku z farmakologicznym działaniem narkotyku na żywą komórkę. Uzależnienie fizyczne w rzeczywistości jest wyrazem osobistego stosunku biochemicznego między jego aktywną zasadą a organizmem, który powstaje przez powtarzające się zażywanie narkotyku. Intensywność uzależnienia fizycznego nie zawsze jest taka sama, wiąże się przede wszystkim z rodzajem narkotyku oraz osobowością zażywającego. Można by nawet powiedzieć, że indywidualna odczynowość jest ważniejsza od samego narkotyku, gdyż wiadomo, że ten sam narkotyk u różnych jednostek powoduje rozmaicie wyrażające się uzależnienie fizyczne lub u tej samej osoby wywołuje w różnych okolicznościach efekty o różnym natężeniu. W ten sposób uzależnienie fizyczne jest wskaźnikiem określającym natężenie uzależnienia jednostki na narkotyk. Klasyczną oznaką powstania uzależnienia fizycznego 43 jest wystąpienie syndromu braku, będącego faktycznie objawem głodu narkotyku, który został wprowadzony do metabolizmu komórek zróżnicowanych. Syndrom braku cechuje szereg objawów natury psychicznej i fizycznej, specyficznych dla każdego rodzaju narkotyku. Stan ten ulega poprawie lub zanika po wprowadzeniu narkotyku tego samego lub o podobnych efektach psychofarmakologicznych. Uzależnienie fizyczne jest ważnym czynnikiem w procesie utrwalania wpływu uzależnienia psychicznego na ciągłe zażywanie narkotyku lub powrót do jego zażywania po próbie abstynencji. Czy u danej jednostki rozwinie się uzależnienie od określonego narkotyku, zależy jednocześnie od trzech czynników. 1) cech osobowości i doświadczenia zażywającego narkotyk; 2) charakteru aktualnego środowiska socjokulturowego; 3) efektów farmakodynamicznych narkotyku, ilości i częstotliwości jego zażywania i sposobu wprowadzania do organizmu, to znaczy czy jest połykany, wąchany czy wstrzykiwany. Tolerancja jest stanem adaptacyjnym odznaczającym się zmniejszoną odczynowością na tę samą ilość narkotyku lub potrzebą zwiększania dawek dla osiągnięcia efektu, jaki wcześniej był osiągany po mniejszej ilości tego samego narkotyku. Przy niektórych narkotykach, np. opiatach, amfetaminie, powstaje w niezwykle szybkim tempie. W przypadku opiatów po pewnym okresie abstynencji często nagle zanika, co może być bardzo niebezpieczne dla opiomana po wyjściu ze szpitala. Nieświadomy zmniejszenia się lub zaniku tolerancji bierze opium w ilościach sprzed okresu leczenia, a więc kiedy tolerancja była rozwinięta, i nierzadko kończy się to zgonem. Tolerancja krzyżowa jest zjawiskiem, kiedy zażywanie jednego narkotyku doprowadza do powstania tolerancji nie tylko w stosunku do tego narkotyku, lecz również narkotyku tego samego lub pokrewnego typu. Na przykład heroina stwarza tolerancję krzyżową w stosunku do morfiny i odwrotnie. U niektórych długoletnich alkoholików powstaje tolerancja krzyżowa w stosunku do barbituranów. PODZIAŁ NARKOTYKÓW I TYPY UZALEŻNIEŃ Wszystkie rodzaje narkotyków pod względem pochodzenia można podzielić na dwie grupy - naturalne i syntetyczne. Wykorzystywanie niektórych roślin i ich soków do celów magicznych, terapeutycznych i euforogennych jest prawdopodobnie tak stare jak ludzkie pragnienie uniknięcia fizycznego i duchowego bólu. Jedne z tych roślin mają właściwości depresyjne, inne pobudzające. Oddzielną grupę stanowią rośliny zmieniające stany świadomości i wywołujące bogate halucynacje i wizje. Termin narkotyki syntetyczne dotyczy przede wszystkim licznych substancji, występujących na rynku po 1939 roku, stwarzających różnego rodzaju uzależnienia. Ich głównymi reprezentantami są petydyna, metadon, produkty uboczne smoły i nafty. Za narkotyk uważa się każdą substancję pochodzenia roślinnego lub syntetycznego, która wprowadzona do organizmu może zmodyfikować jego jedną lub kilka funkcji, i w wyniku powtarzalnego zażywania doprowadzić do powstania zależności psychicznej lub fizycznej. Jak widać, narkomania jest terminem ogólnym, stosowanym do wszystkich postaci uzależnień od różnych narkotyków. W języku fachowym musi być jednak precyzyjnie zdefiniowana; wyróżnia się tu kilka typów uzależnień : 1. TYP ALKOHOLOWY: wszelkie napoje alkoholowe; 2. TYP AMFETAMINOWY: amfetamina, deksamfetamina, metamfetamina, metylofenidan i fenmetrazyna; 3. TYP BARBITURANOWY: barbiturany, szczególnie o krótkim działaniu, i niektóre środki kojące, jak wodnik chloralu, chlorodiazepoksy, diazepam, meprobamat i metakwalon; 45 4. TYP KANNABINOWY: preparaty konopi indyjskich z marihuaną (bhang, dagga, kif, maconga) i haszyszem (ganja, czaras); 5. TYP KOKAINOWY: kokaina i liście koki; 6. TYP HALUCYNOGENNY: DMT, LSD, meskalina, psylocybina, STP. 7. TYP KATU: preparaty rośliny catha edulis; 8. TYP OPIUMOWY: opium, morfina, heroina, kodeina i narkotyki syntetyczne o efektach zbliżonych do morfinowych, np. metadon, (heptadon) i petydyna; 9. TYP ROZPUSZCZALNIKÓW: toluen, aceton, benzyna, czterochlorek węgla i niektóre środki znieczulające, np. eter, chloroform i podtlenek azotu (gaz rozweselający). DIAGNOSTYKA NARKOMANII W medycznym podejściu do narkomanii niezwykle ważna jest diagnostyka. Często od jej precyzji i trafności zależy ostateczny wynik leczenia, a co za tym idzie i los pacjenta. Zatrzymajmy się więc na diagnostycznych kryteriach narkomanii. Diagnoza narkomanii zależy od wielu czynników i nie zawsze jest ją łatwo postawić. Najczęstsze kryteria ułatwiające jej postawienie to: 1) zaburzenia w zachowaniu 2) obraz kliniczny poszczególnych rodzajów narkomanii 3) cechy fizyczne 4) badania kliniczne, mające na celu stwierdzenie uzależnienia 5) analizy laboratoryjne. Zaburzenia w zachowaniu u osoby, która zaczęła zażywać narkotyki, najpierw występują zauważalne zmiany w zachowaniu. Są one spowodowane nie tyle samym narkotykiem, ile przede wszystkim są reakcją na fakt, że jednostka czyni coś niedozwolonego, coś co pociąga za sobą karę lub potępienie rodziny i społeczeństwa. W rezultacie występują nieuzasadnione wahania nastroju z ostrymi fazami depresji, kiedy chory nie mówi zbyt wiele i nie wykazuje chęci kontaktowania się z pozostałymi członkami rodziny, a szczególnie z rodzicami. Poczucie winy rodzi wyrzuty sumienia i strach przed karą. Ponieważ rodzice są tymi, którzy karzą, młody narkoman staje się ambiwalentny przede wszystkim wobec 46 rodzica tej samej płci, bojąc się go, a jednocześnie zazdroszcząc mu siły. Czasami ambiwalentny stosunek powoduje, że narkoman lub narkofil zachowuje się biernie, unika eksponowania swojego stanowiska i nastroju, gdyż wymagają one wysiłku, na który go nie stać. Godzinami może leżeć i gapić się w jeden punkt. Wyłącza się ze wszystkich zdarzeń lub uczestniczy w nich tylko biernie. Reaguje jedynie na muzykę bez końca może słuchać ulubionego piosenkarza lub zespołu, nie przejmując się, czy komuś przeszkadza. W stosunku do najbliższego otoczenia okazuje agresję. Jest bardzo wrażliwy na uwagi i godzinami gotów jest się sprzeczać motywując swoje zachowanie, przekonując innych, że nie mają racji i nie rozumieją potrzeb młodych. Codziennie wychodzi z domu i wraca późno. O swoich wyjściach nie lubi mówić. Czasami znamienne jest wyłudzanie pieniędzy od rodziców, rzekomo na prezent dla dziewczyny lub przyjaciela, który właśnie ma urodziny. Z domu znikają pieniądze lub wartościowe przedmioty. Każda aluzja rodziców na ten temat wywołuje ataki gniewu i zaprzeczenia, na ogół bardzo przekonujące. Charakterystyczne jest szybkie przechodzenie z pozycji obronnej do ataku i zwalanie całej winy na pozostałych domowników lub znajomych. W chwilach samotności, szczególnie na początku narkomańskiego stażu, narkoman analizuje swoje postępowanie i okazuje skruchę. W obronie przed poczuciem winy próbuje utwierdzić się w przekonaniu, że będzie w stanie zerwać z nałogiem w każdej chwili. Poczucie winy próbuje zatrzeć biorąc narkotyk, po czym poczucie winy występuje ponownie i koło się zamyka. W pewnym momencie uświadamia sobie, że jest uzależniony i codziennie musi mieć swój narkotyk. Zaburzenia snu. Charakterystyczne dla narkomanów jest pomieszanie snu i stanu czuwania. Zasypiają przed świtem; wstają koło południa. Aktywni są nocą. Wtedy nie muszą się bać, że ktoś ich zaskoczy. Stopniowo poznają i przyswajają sobie nowe nawyki dziennego i nocnego reżymu życia. Po zerwaniu z narkomanią przez długi okres cierpią na bezsenność i na ogół śpią w dzień. Męcząca bezsenność jest często powodem zażywania barbituranów i wchodzenia w kolejne uzależnienie. 47 Nielegalne nabywanie narkotyków. Narkotyk, bez względu na rodzaj ma swoją cenę, a narkoman najczęściej nie ma pieniędzy, zmuszony jest więc zdobyć je nielegalnie. Za narkotyk trzeba zapłacić pieniędzmi, wartościowym przedmiotem, usługą, a nawet sprzedawaniem własnego ciała. Kiedy w grę wchodzi głód, nie ma ceny, której się nie zapłaci za jego zlikwidowanie. Dużo mniej problemów w takich sytuacjach mają dzieci z dobrze sytuowanych rodzin i można odnieść błędne wrażenie, że nie popełniają one takich przestępstw. Dużo trudniej jest narkomanom z rodzin słabiej sytuowanych, którzy w końcu muszą wejść na drogę przestępstw. Współczesny narkoman to najczęściej nie pracujący nastolatek, więc najpierw wynosi z domu i sprzedaje za bezcen wartościowe przedmioty. Kiedy to źródło wyschnie, zaczynają się poważniejsze przestępstwa. Trzeba jednak powiedzieć, że narkomani rzadko dopuszczają się brutalności. Większość z nich nie jest agresywna i wybiera mniej bolesne sposoby zdobycia pieniędzy. Pojedynczych aktów przemocy nie można traktować jako zasady przestępczego zachowania narkomanów. Dużo chętniej decydują się na kradzież pieniędzy z domu, kradzieże kieszonkowe, włamania do mieszkań, sklepów i aptek, i podrabianie recept. Skradzione przedmioty sprzedają lub wymieniają na narkotyki. Czasami kupują w więszych ilościach opium i odsprzedają je, podzielone na działki, po wyższych cenach, tak że dla siebie mają je bezpłatnie. W kryzysie nie stronią od różnych form prostytucji, zarówno męskiej, jak i żeńskiej. Wykorzystują to często homoseksualiści i różni seksualni zboczeńcy, którzy zaopatrują się w towar i pojawiają się na rynku w okresie braku narkotyków. Zerwanie ze szkolą. Charakterystyczną cechą jest to, że większość narkomanów uczęszczających do szkoły nagle opuszcza się w nauce. Solidny dotychczas uczeń zaczyna zbierać słabe oceny. Coraz częściej wagaruje, na lekcjach sprawia wrażenie nieobecnego i nie zainteresowanego. Złymi stopniami nie przejmuje się. Czasami polemizuje z nauczycielami twierdzac, że go nienawidzą, że są nieobiektywni, maja swoich pupilków, a jego nieszczęście, że nie jest jednym z nich. Liczba nie usprawiedliwionych nieobecności rośnie. Początkowo, kiedy poczucie obowiązku wobec szkoły jest jeszcze obecne, usprawiedliwia nieobecności zwolnieniami lekarskimi, nierzadko sfałszowanymi. W końcu zostaje wydalony ze szkoły lub sam ją porzuca. Niektórzy narkomani 48 dla własnego i rodziców spokoju zapisują się do szkół wieczorowych, lecz nie zdają egzaminów i w zasadzie są "wiecznymi uczniami". Pracujący narkomani opuszczają się w pracy, szybko się męczą i robią błędy w wyniku utrudnionej koncentracji i braku motywacji do pracy. Spóżniają się lub nie przychodzą po kilka dni. Nieobecność różnie tłumaczą. Ze strachu, aby nie został odkryty prawdziwy rodzaj choroby, coraz rzadziej chodzą do lekarza. Dla domowników są jednak w dalszym ciągu wzorowymi pracownikami, co dzień udającymi się do pracy i wzorowo wykonującymi swoje obowiązki. Dopiero kiedy rozwinie się fizyczne uzależnienie i wystąpią pierwsze oznaki fizycznego wycieńczenia, domownicy coś zauważają, radzą iść do lekarza, ale ciągle jeszcze nie podejrzewają prawdziwej przyczyny choroby. Konflikty z rodzicami. Konflikty z rodzicami są coraz częstsze. Najpierw są to wielogodzinne dyskusje i intelektualne licytacje, których podstawowym tematem jest niezrozumienie młodego pokolenia i jego potrzeb przez starszych - konserwatywnych, nieelastycznych i staroświeckich, nadających się jedynie na emeryturę. Narkoman swój problem osobisty bardzo zręcznie przerzuca na plan ogólny i swoje rzekome błędy przedstawia jako skutek ogólnego niezrozumienia młodych. Głoszonych idei broni żarliwie, lecz teoretycznie i bez chęci jakiegokolwiek działania. Kiedy słucha się ich pierwszy raz, brzmia one logicznie i poważnie Póżniej szybko można się zorientować, że jest to teoretyczne powtarzanie pustych deklaracji, nauczonych na chybcika od wyznawców tych samych poglądów. Kiedy cały repertuar zostanie wyczerpany, narkoman zaczyna być coraz bardziej zniecierpliwiony i okazuje otwartą wrogość, jeżeli nie znajduje poparcia. Używa obrażliwych słów, a czasami nawet siły. Zachowanie takie jest w znacznej mierze wynikiem poważnego kryzysu psychicznego, z jakiego nie umie znalezć właściwego wyjścia. Z drugiej strony, sprowokowane to jest postępowaniem rodziców próbujących przerzucić winę za taki stan wyłącznie na dzieci. Charakterystyczną cechą narkomanów stają się kłamstwa. Kłamią przy każdej okazji, nawet bez potrzeby, lecz gdy ktoś wątpi w ich szczerość, czują się obrażeni. Oszukują rodziców, nauczycieli, przedstawicieli prawa, lekarzy. Początkowo kłamstwo jest formą obrony. Kłamią, kiedy są do tego zmuszeni, kiedy muszą przemilczeć lub w innym świetle przedstawić sytuację, mogącą być dla nich oskarżeniem. Póżniej potrzeba 49 kłamania staje się motywem funkcjonalnie niezależnym. Praktyka wskazuje, że są szczerzy i otwierają serce tylko przed ludżmi, których dobre zamiary wcześniej wielokrotnie sprawdzili. Jeżeli będzie to lekarz, jest to dobry znak w początkach leczenia. Niektórzy rodzice próbują zmiany w zachowaniu swoich dzieci tłumaczyć "cielęcym wiekiem" i biernie czekają, aż to minie. Niestety, takie okłamywanie się bardzo drogo kosztuje. Człowiek - narkotyk. Proces przyzwyczajania się do narkotyku i odmiennego sposobu życia przebiega stopniowo, w ciągu tygodni, miesięcy, a nawet lat i dlatego trudno jest wyznaczyć dokładne granice stania się narkomanem. Bez względu jednak na początek, narkoman zasadniczo zmienia swoje życie od dnia powstania uzależnienia. Wtedy życie sprowadza się do zdobycia narkotyku, który staje się jedyną rzeczą na świecie mogącą przynieść zadowolenie. Rodzina, przyjaciele, praca, seks, jedzenie i zdrowie - to wszystko jest drugorzędne. Wszyscy narkomani, bez względu na to, co robią, gdzie żyją, ile mają pieniędzy, jaki jest ich stopień inteligencji, żyją tak samo. Pierwsza myśl po przebudzeniu gdzie i jak dostać narkotyk. Nie ma takiej ofiary, której nie warto byłoby ponieść, żeby go zdobyć. Z czasem przestają być wrażliwi na inne rodzaje przyjemności. Nic nie może być przyjemniejsze od "high", od "feelingu" pod wpływem narkotyku, i nie ma nic gorszego od kryzysu abstynencyjnego. Każdy dzień narkomana jest w zasadzie taki sam. Dla nałogowego opiomana dni wyznaczają szpryce. Jeżeli uda mu się zobyć dobre opium i zrobić zastrzyk, dzień jest udany i krótszy. Kiedy brakuje opium lub trzeba długo czekać, dzień się dłuży jak tydzień lub miesiąc. Z braku opium połyka lub wstrzykuje, co mu wpadnie w rękę. Najczęściej jest to optalidon, kodeina, romilar lub jakiś inny środek nasenny. Niektórzy łagodzą kryzys paląc haszysz lub pijąc duże ilości alkoholu. Jeżeli i tego nie mają, gotowi są kłuć się pustymi strzykawkami lub pobierać krew z jednej żyły i wstrzykiwać ją w drugą. Tę odmianę narkomanii, kiedy zadowolenie daje ból spowodowany ukłuciem igły, nazywa się wśród narkomanów igłomanią. Wśród nie biorących i nie interesujących się narkotykami narkomani czują się niepewnie i nieprzyjemnie. Dla własnego bezpieczeństwa zmuszeni są unikać jedynego tematu, jaki znają i na który lubią mówić. Poza narkotykami nie mają wiele zainteresowań. Często wykazują brak wiedzy na tematy codziennego życia oraz maksymalne niezorientowanie 50 w polityce i innych ważnych dziedzinach. Poczucie bezpieczeństwa mają jedynie wśród takich jak oni. Oprócz tych czysto psychologicznych przyczyn istnieją i praktyczne motywy zbierania się w grupy. Spotykając się wypalają po kilka jointów, obgadają zakup narkotyków, wymienią informacje o sytuacji na rynku, ubiją interes. Kiedy mają większą ilość opium lub innego rzadszego narkotyku (kokaina, heroina, morfina w proszku, LSD itd.), dzielą się na mniejsze grupki i idą do parku lub czyjegoś pustego mieszkania. Miejsca ich spotkań nie wyróżniają się niczym szczególnym. Może to być kawiarnia, dyskoteka, park, ulica, skwer, piwnica, nawet szkolne podwórko - a więc wszędzie. Charakterystyczne dla tych miejsc jest to, że narkomani są tam zawsze. Dlatego mają tam poczucie pewności. Kiedy po pewnym czasie miejsca te rzucają się ludziom w oczy, narkomani porzucają je i szukają nowych. CECHY OSOBNICZE NARKOMANÓW Wszyscy narkomani posługują się pseudonimami. Najczęściej nie znają i nie interesują się prawdziwymi imionami swoich kolegów. Pod przydomkami ukrywają się. Tak jak tego pragną, długo pozostają anonimowi dla opinii publicznej i przedstawicieli prawa. Poza tym przydomek ma szczególne znaczenie psychologiczne. Oznacza on tę część osobowości, która się zbuntowała i opuściła społeczeństwo, symbolizując jednocześnie drugie ja narkomana, nowe wyobrażenie o sobie. Wielu narkomanów otrzymuje pierwsze pseudonimy związane z cechami osobistymi lub zachowaniem. Z drugiej strony, prawdziwe imię służy jako odskocznia w przypadku powrotu na "właściwą drogę", co w żargonie narkomanów określa się "straight" (ang. prosty, uczciwy, iść prosto, nie zbaczać). W przypadku kiedy pseudonim staje się niebezpieczny, gdyż może pomóc w identyfikacji; jest po prostu zmieniany. Część narkomanów w ten sposób zaciera za sobą ślad, chociaż na krótko. ŻARGON Narkomani mają charakterystyczny sposób wyrażania się. Terminologia jest zapożyczona z amerykańskiego slangu, istnieje jednak wiele wyrażeń w języku rodzimym. Terminy te, oprócz ustalonego znaczenia, mają swój głębszy sens, sięgający psychologicznych i socjainych przyczyn powstania narkomanii i odzwierciedlają czasami obraz środowiska, w jakim narkomani się obracają oraz ogólny duch epoki. Najczęściej używa się słów wieloznacznych, lecz w znaczeniu mniej znanym w codziennej mowie. Ponieważ chodzi o nowe zjawisko, zrozumiałe jest używanie obcego żargonu. Często spotyka się wyrażenia 52 nieprzetłumaczalne, używane w oryginale, co ułatwia porozumiewanie się narkomanów różnych narodowości. Zapewnia również pewną konspirację porozumiewania. Niezrozumiały dla laików, może być bardzo przydatny w przypadku konieczności załatwienia ważnych spraw w obecności niepożądanych świadków. Żargon odgrywa znamienną rolę w procesie identyfikacji z subkulturą narkomańską. Przyszły narkoman równocześnie z narkotykami przejmuje żargon. MODA Styl ubierania się narkomanów , chociaż czasami rzucający się w oczy, w znacznej mierze jest indywidualny. Część narkomanów ubiera się według aktualnej mody, niczym się nie wyróżniając. Inni, próbujący naśladować hippisów, są bardziej widoczni. Jednostki bardziej umiarkowane naśladują ogólną modę, lecz z przesadą czasami posuniętą aż do karykatury. Mężczyżni noszą długie włosy, rozpuszczone lub splecione w warkocz, często brodę. Ubierają się w stylu helleńskim, kowbojskim, cygańskim, czasem goli do pasa. Noszą dziwaczne koszule, wymalowane w psychodelicznym stylu lub ozdobione orientalnymi ornamentami. Chłopcy i dziewczęta ubierają się podobnie, na ogół niechlujnie i brudno. Tylko nieliczni dbają o higienę. Tygodniami i miesiącami nie kąpią się. Noszą korale, kolczyki, różańce i mnóstwo bransoletek. Niekiedy jakiś szczegół przypomina Indie lub inne egzotyczne kraje. Stopniowo kult narkotyku i jego zewnętrzne manifestacje przenikają pod różnymi postaciami do codziennego życia. Od okładki płyty gramofonowej począwszy, aż do wzorów na męskich koszulach i sukienkach kobiet, i coraz mniej bulwersują nawet najbardziej zagorzałych przeciwników narkomanii. NARKOTYKI I MUZYKA ROCKOWA Narkomanów jak dzieci fascynują korale, kwiaty, proporczyki, oślepiające światło sztucznych ogni i głośna muzyka rockowa, którą lubią i dabrze znają. Choć sami grają na wielu instrumentach, najczęściej są biernymi słuchaczami. Ich głównym instrumentem jest gitara, łatwa do noszenia na ramieniu, symbolizująca ruch, romantykę i tradycję. Rytm i dźwięk rocka i soul towarzyszą spotkaniom narkomanów. Przy dymie haszyszu słucha się muzyki i rozprawia o bohaterach światowej pop sceny. 53 Wszyscy doskonale znają życiorysy czołowych muzyków i lubią opowiadać anegdoty z ich życia, zwłaszcza ilustrujące kontakty z narkotykami. Ani trochę im nie przeszkadza, że ich idole Jimi Hendrix, Janis Joplin, gitarzysta Rolling Stonesów Brian Jones, lider zespołu "The Doors" Jim Morrison i wiel u innych przedwcześnie zakończyło swoje życie u szczytu sławy jako ofiary narkotyków. Co więcej, narkomani naśladują ich, a uwielbienie niekiedy zaczyna się od bałwochwalstwa. Często można zobaczyć młodych narkomanów ubranych jak piosenkarze rockowi w skórzane kurtki, dżinsy, długie buty na obcasach, bransoletki i łańcuszki. Przydomki Jagger, Hendrix, Bowie nie należą do rzadkości. Dzisiaj istnieją dowody na to, że pop muzyka w dużej mierze powstaje i jest wykonywana pod wpływem różnych narkotyków, przede wszystkim haszyszu. Być może jest to jedną z przyczyn, że najchętniej się jej słucha właśnie przy dymie tego narkotyku. Podczas koncertów muzyki rockowej, szczególnie tych pod gołym niebem, pali się haszysz lub zażywa LSD. 1. KLINICZNY OBRAZ POSZCZEGÓLNYCH NARKOMANII Trzeba przyznać, że rozpoznanie narkomana na ulicy lub w innym miejscu publicznym nie jest łatwe, a czasami wręcz niemożliwe. Dotyczy to przede wszystkim pewnej liczby narkomanów palących haszysz i marihuanę lub sporadycznie zażywających narkotyki halucynogenne. Pomiędzy dwoma seansami lub tripami (LSD, meskalina, psylocybina itp.) mogą zachowywać się zupełnie normalnie i nie pokazywać żadnych zewnętrznych objawów wskazujących na narkomanię. Są to we właściwym znaczeniu niewidoczni narkomani. Podobnie jest z narkomanami zażywającymi opium i morfinę. Jeżeli mają je w wystarczającej ilości i mogą brać codziennie w wystarczających im dawkach, to zachowują się całkiem normalnie i niczym szczególnym nie zwracają na siebie uwagi. Zdarza się, że niektórzy przez wiele miesięcy, nawet lat, zażywają opium, a rodzice i nauczyciele nic o tym nie wiedzą. Niezbędną codzienną dawkę biorą, kiedy nikogo nie ma w domu lub u przyjaciół. W potrzebie narkoman może zrobić szprycę lub wypalić haszysz w łazience, piwnicy, szalecie publicznym lub innej kryjówce. Przybory ukrywa poza domem, a narkotyk przygotowuje nocą. w ten sposób zażywanie narkotyków długo pozostaje tajemnicą. Kiedy narkoman znajduje się pod działaniem narkotyku, rozpoznanie jest nieco łatwiejsze. Nienaturalnie rozszerzone lub maksymalnie 54 zwężone źrenice mogą być ważnym znakiem diagnostycznym. Chwiejny i niepewny chód, bezzasadne uśmiechy, wypowiedzi bez sensu, trudności z wyartykułowaniem dłuższych słów, senny wyraz twarzy, nieodpowiedzialne zachowanie wskazują, że dana osoba znajduje się pod działaniem narkotyku. Jeśli jeszcze znajdziemy gdzieś schowane narkotyki i przybory do ich przygotowywania (strzykawka, igła, nadpalona łyżka ze zgiętym uchwytem), to z dużym prawdopodobieństwem można twierdzić, że bierze ona narkotyki. Kliniczny obraz różnych narkomanii nie zawsze jest taki sam. Na ogół zależy od rodzaju narkotyku, lecz również od faktu, czy narkoman jest w stanie zatrucia narkotykiem, czy cierpi z powodu jego braku, względnie znajduje się w kryzysie abstynencyjnym. Stany te omawiamy oddzielnie. Opiomania Rozwój opiomanii Opium i jego pochodne powodują oprócz uzależnienia psychicznego bardzo silne uzależnienie fizyczne. Prędkość powstawania uzależnienia zależy od osobowości narkomana, indywidualnej odporności, rodzaju narkotyku i sposobu jego zażywania. Niektórzy autorzy twierdzą, że wystarczy 10 dni ciągłego zażywania jednego opiatu do powstania u predysponowanej jednostki uzależnienia fizycznego, natomiast po dwudziestu dniach uzależniają się prawie wszyscy. U opiomanów z podwyższoną tolerancją na opiaty uzależnienie od nowego powstaje dopiero po dwudziestu dniach ciągłego zażywania, tzn. trochę póżniej niż u jednostek zdrowych. Tempo powstawania uzależnienia fizycznego zależy również od rodzaju narkotyku. Na przykład heroina może stworzyć silne uzależnienie fizyczne już po kllku dniach, natomiast metadon dopiero po dwudziestu. Opiomania jako choroba ma zazwyczaj trzy stadia: Pierwsze stadium - ciągłe i codzienne wprowadzanie opium. Efekt fizjologiczny opium jest wciąż nie zmieniony. Opioman śpi mało i snem powierzchownym. Zmniejsza się wydzielanie moczu i występują zaparcia. Przy przeziębieniach nie występuje kaszel jako refleks obronny. W krótkim czasie stwarza się tolerancja i trzeba zwiększyć dawki, aby osiągnąć pierwotny efekt. Każdemu wprowadzaniu narkotyku towarzyszy świąd, który w miarę zażywania opium trwa coraz krócej, aż do całkowitego ustąpienia pod koniec pierwszego stadium. Przerwa 55 w zażywaniu narkotyku wywołuje zazwyczaj napięcie psychiczne i zły nastrój oraz pragnienie jak najszybszego jego zażycia. Objawów kryzysu fizycznego jeszcze nie ma. Pierwsze stadium cechują: syndrom zmienionej odczynowości i syndrom uzależnienia psychicznego. Okres trwania pierwszego stadium jest różny i głównie zależy od rodzaju opiatu. W przypadku morfinizmu - 2 miesiące, opiomanii - 3 do 4 miesięcy, a kodeiny - 6 miesięcy. W przypadku wprowadzenia zbyt dużej dawki (overdose) opiatów w okresie, gdy tolerancja jeszcze się nie rozwinęła, może wystąpić ciężka depresja wyższych struktur nerwowych z rozwojem poważnych komplikacji, jak nagły spadek ciśnienia, utrudnione oddychanie spowodowane zaburzeniami centralnej regulacji i obrzękiem płuc oraz ciężkie zaburzenia świadomości ze stanami śpiączki i w końcu śmierć. Drugie stadium - efekt opiatów jest inny niż przy zdrowym organizmie lub organizmie opiomana w pierwszym stadium. Najpierw zanika efekt fizjologiczny. Wydzielanie moczu i stolec normalizują się, a przy przeziębieniach górnych dróg oddechowych ponownie występuje kaszel. U tych, którzy w pierwszym stadium mieli trudności z zasypianiem, sen się poprawia i pogłębia. W tym stadium w charakterystyczny sposób dochodzi do zmiany efektu narkotycznego. Stopniowo błogostan i spokój pod działaniem narkotyku zastępowane są efektem stymulacji. W pierwszym stadium opioman przed wprowadzeniem narkotyku jest aktywny i żywy, a po szprycy staje się sztywny i śpiący. W drugim stadium przed wprowadzeniem narkotyku opioman jest apatyczny i powolny, natomiast bezpośrednio po wstrzyknięciu opium jest żwawy i ruchliwy. Uzależnienie psychiczne jest tu wyrażone maksymalnie. Strach przed kryzysem duży i wpływający na zachowanie opiomana. W tym stadium jest rozwinięty syndrom uzależnienia fizycznego. Trzecie stadium - opium ma działanie wyłącznie stymulujące, jego efekty euforogenne zanikają i w końcu tylko skraca kryzys abstynencyjny. Uzależnienie fizyczne w trzecim stadium zmienia swoje cechy. Kryzys abstynencyjny jest inny niż w drugim stadium. Na przykład morfina podana podczas kryzysu w drugim stadium obniża nadciśnienie tętnicze, zwalnia częstoskurcz, zmniejsza napięcie mięśniowe i wzmożoność ruchów, natomiast w kryzysie w trzecim stadium - likwiduje podciśnienie tętnicze i przyspiesza zwolnioną akcję serca, poprawiając jednocześnie napięcie mięśniowe i osłabienie ruchów. Efekty morfiny w sferze psychicznej są podobne w obydwu stadiach. Ważny jest 56 syndrom zmienionej odczynowości, który określa najbardziej optymalną formę terapii medykamentowej zależnie od fazy rozwojowej choroby. Syndrom abstynencyjny trzeciego stadium cechuje się ogólnym zmniejszeniem normalnego napięcia mięśniowego, osłabieniem i depresją, której często towarzyszą myśli samobójcze. W miarę rozwoju opiomanii w gruczołach dokrewnych, a przede wszystkim płciowych, zachodzą ważne zmiany. U kobiet z zasady zanika miesiączka, są oziębłe, a mężczyżni stają się seksualnie nie zainteresowani i impotentami, czym się zbytnio nie przejmują. Niektórzy brak zainteresowania seksualnego opiomanów odczytują jako skutki otępienia opiumowego w sferze przeżyć emocjonalnych, inni uważają, że jest to wynikiem faktu, iż wszystkie ich potrzeby, a więc i seksualne, zaspokaja narkotyk, dlatego nie odczuwają potrzeby normalnych stosunków płciowych. Objawy abstynencji. Kliniczny obraz opiatowego syndromu abstynencyjnego zaczyna się i rozwija w wyniku nagłego zaprzestania wprowadzania opium. W praktyce dzieje się to wtedy, kiedy opioman nie może zapewnić sobie nowych iloscl opium lub gdy jego leczenie rozpoczyna się od nagłego odstawienia narkotyku. Według Piatnickiej syndrom abstynencyjny można podzielić na kilka faz. 1. W pierwszej fazie występują objawy uzależnienia psychicznego: pragnienie narkotyku, zły nastrój i napięcie psychiczne. Dołączają do nich pierwsze objawy irytacji wegetatywnej: rozszerzenie źrenic, ziewanie, łzawienie, kichanie i "gęsia skórka", którą narkomani nazywają "cold turkey". Apetyt zanika, a jeżeli kryzys rozwija się w godzinach wieczornych, opioman nie może zasnąć. Pierwsza faza występuje po 8-12 godzinach od ostatniego wprowadzenia opium. 2. Drugą fazę cechują drgawki, napady pocenia się i osłabienia oraz wyraźna "gęsia skórka". W mięśniach pleców, rąk i nóg pojawia się nieprzyjemne uczucie przy zwiększonym napięciu mięśniowym. W zwiększonym stopniu występują wszystkie symptomy pierwszej fazy. Najwyraźniejsze są drugiego dnia od początku kryzysu. 3. Trzecia faza zaczyna się pod koniec drugiego dnia i na ogół charakteryzuje się bólami mięśni. Opioman nie może usiedzieć w jednym miejscu; jest w ciągłym ruchu, wstaje, chodzi, ponownie siada itd. Przez cały czas uskarża się na fatalne samopoczucie, twierdzi, że nie może już wytrzymać, wzywa pomocy i żąda narkotyku. 57 4. Czwarta faza rozpoczyna się w trzecim dniu abstynencji i zazwyczaj towarzyszą jej wszystkie dotychczasowe objawy oraz dodatkowo zaburzenia w trawieniu i bóle brzucha. Najcięższy okres przypada między 36-72 godziną od wystąpienia pierwszych objawów. Narkoman sprawia wrażenie zagubionego i przestraszonego, drżą mu ręce, źrenice ma znacznie rozszerzone. Częściej smarcze z powodu obfitej wydzieliny z nosa, ziewa, czasami ma czkawkę, często podwyższoną temperaturę. Występują wymioty i biegunka z ostrymi skurczami brzucha. Szczyt syndromu abstynencyjnego charakteryzuje się stanem podgorączkowym (37,2-37,4*C), umiarkowanym nadciśnieniem (120-150/90-110 mm/hg), częstoskurczem (90-110/min), przecukrzeniem krwi (140-150 mg%) oraz wzmożonym wydzielaniem kateholaminy, ketosteroidów i kortykotropiny (ACTH). Po 5-7 dniach objawy te stopniowo ustępują, aż do zaniknięcia. Kiedy zakończy się ostry stan, trwający 7-10 dni, narkoman długo jeszcze może się uskarżać na ogólne osłabienie, bezsenność, bóle mięśni i stawów, a mężczyżni również na przedwczesny wytrysk. Wychodzenie z abstynencji i okres osłabiania choroby (remisja) to okres adaptacji do nowej równowagi organizmu. Ta nowa równowaga, chociaż jest bardziej zbliżona do zdrowia niż choroby, wciąż jeszcze różni się od równowagi okresu przedchorobowego. Niektórzy wieloletni narkomani jeszcze długo czują się źle, a swój stan określają jako stan "żywego trupa". U znacznej liczby opiomanów, mimo początkowej poprawy, po 2-6 miesięcach występują oznaki wyczerpania możliwości adaptacyjnych. Pacjenci uskarżają się, że nie czują się dobrze, że są chorzy, nic nie robią, nic ich nie interesuje, nie cieszą się życiem. Inni są rozdrażnieni i nie w humorze, cierpią na bezsenność, pocą się jednym słowem okazują charakterystyczne objawy zaburzeń funkcji wegetatywnych, występujących podczas właściwego kryzysu abstynencyjnego. Odczuwają przy tym potrzebę narkotyku. Wtedy często dochodzi do nawrotu narkomanii. Stan ten nazywa się "syndromem pseudoabstynencyjnym" i czasami jest błędnie rozpoznawany jako symulacja w celu otrzymania jakiegoś lekarstwa. Barbituromania Kliniczne następstwa zatrucia. Głównymi oznakami zatrucia barbituranami są senność, pomieszanie zmysłów, halucynacje, jąkanie i utrudniona wymowa, 58 powierzchowny oddech i słaby puls. Występują zakłócenia równowagi, tak że osoba znajdująca się pod działaniem toksycznych dawek barbituranów zatacza się podobnie jak pod wpływem alkoholu. Ruchy są nie kontrolowane i nie skoordynowane. Precyzyjne ruchy są praktycznie niemożliwe. Źrenice są normalne, inaczej niż przy zatruciu opiatami, kiedy są maksymalnie zwężone. Po większych dawkach pacjent może zapaść w stan głębokiego szoku i śpiączki z tragiczriym skutkiem. Narkomani zażywający barbiturany różnią się w pewnej mierze od opiomanów, m.in. wyglądem i zachowaniem. Chronicznemu zatruciu barbituranami zawsze towarzyszą zaburzenia psychiatryczne, zazwyczaj nerwica lub zaburzenia charakterologiczne. Narkomani, znający farmakologiczne efekty barbituranów, mogą je wykorzystywać okazjonalnie, przy jednodniowym pijaństwie, orgiach trwających od kilku dni do kilku tygodni lub mogą je zażywać w większych ilościach przez wiele miesięcy lub lat. Charakterystyczne dla tego typu narkomanów jest to, że wolą oni narkotyki o szybkim i krótkim działaniu od powolnych i długo działających. Zgadza się to całkowicie z ich osobowością, poszukującą zaspokojenia swoich potrzeb natychmiast, bez zwłoki. Barbiturany zwykle zażywa się doustnie, opiomani natomiast wolą je wstrzykiwać. Jednostki neurotyczne, okazujące strach i niepewność, zwiększają dawki stopniowo i przez dłuższy okres, inaczej niż psychopaci, zażywający narkotyki wyłącznie dla ich oszałamiających efektów. Jednostki psychopatyczne zwiększają dawki bardzo szybko, nierzadko łącząc je z alkoholem. Wygląd i zachowanie narkomanów zażywających barbiturany jest charakterystyczny. Mają oni spowolnione reakcje psychiczne, trudności z procesem myślowym i szybkim wyciąganiem wniosków, co dochodzi do głosu przede wszystkim w niespodziewanych sytuacjach, kiedy trzeba szybko podjąć decyzję i prawidłowo zareagować. Z tego powodu dzisiaj uważa się barbiturany za znaczący czynnik w rosnącej ilości wypadków drogowych oraz przy pracy. Barbituromani sprawiają wrażenie niezorganizowanych, zmieszanych, niejasno się wypowiadają, nie mają orientacji w czasie i przestrzeni, mają trudności z wymową, niepewny chód i zataczają się. Z powodu ogólnej niepewności i nieumiejętności radzenia sobie, nawet w stosunkowo łatwych sytuacjach, są w złym humorze, nie potrafią emocjonalnie dostosowywać się, ich reakcji nie można przewidzieć. Długoletni narkomani stają się drażliwi, łatwo się złoszczą i popadają w konflikty. Nie stronią od porachunków fizycznych. 59 Objawy abstynencji. W przypadku nagłej przerwy we wprowadzaniu barbituranów do organizmu z rozwiniętym uzależnieniem już w ciągu pierwszych 24 godzin rozwija się kryzys, osiągając szczyt drugiego lub trzeciego dnia i zmniejszając się w ciągu następnych dni. Do najpoważniejszych komplikacji należą: nagły spadek ciśnienia i ataki utraty przytomności, którym towarzyszą skurcze muskulatury, przypominające epilepsję. Podczas ataku chory jest siny, a na ustach, w wyniku przygryzienia języka, pojawia się krwawa piana. Bardzo często występują zakłócenia świadomości w formie epizodów delirium i halucynacji. Należy pamiętać, że skurcze epileptyczne i delirium nie występują równocześnie. Zazwyczaj podczas barbituranowego kryzysu abstynencyjnego chory przechodzi jeden lub dwa ataki epileptyczne w ciągu pierwszych 48 godzin, aby trzeciego dnia zapaść w stan psychotyczny lub stan przygnębienia. Takie epizody psychotyczne mogą być wyjątkowo poważne i towarzyszyć im mogą manie prześladowcze, z powodu których chory wpada w panikę i może być niebezpieczny dla siebie i otoczenia. Dlatego chory będący w barbituranowym kryzysie abstynencyjnym, powinien być jak najszybciej umieszczony w szpitalu. Kokainomania Obraz kliniczny. Kokaina jako narkomański specjał jest szczególnie ceniona wśród narkomanów, przede wszystkim z powodu wyjątkowego uderzenia (flash) po wprowadzeniu dożylnym. Należy ona do najstarszych środków psychostymulujących. Już hiszpańscy konkwistadorzy zauważyli, że tubylcy na kontynencie amerykańskim żują liście jakiejś rośliny, po czym bez odpoczynku i jedzenia mogą pracować przez kilka dni. Kokainę zażywa się przez wdychanie lub wstrzykiwanie. Po zażyciu wywołuje ona euforię i szczególny rodzaj odurzenia, kiedy narkoman odczuwa wzmożone intelektualne możliwości i poczucie siły fizycznej. Staje się przedsiębiorczy, ma poczucie własnej świadomości. Jest w stałym ruchu, czuje potrzebę mówienia i afirmacji w społeczeństwie. Wzrasta pewność siebie, a zwiększone potrzeby seksualne chce zaspokajać natychmiast i bez zahamowań. Niestety, przyjemny stan trwa krótko. Zastępuje go wyczerpanie, zwiększone rozdrażnienie i depresyjny nastrój. Pojawia się nieprzezwyciężone pragnienie ponownego zażycia narkotyku. Ponieważ kokaina nie rozwija tolerancji ani fizycznego uzależnienia, narkoman 60 może przez dłuższy czas pozostać przy tych samych dawkach. Jest to jednak narkotyk rozwijający najsilniejsze uzależnienie psychiczne. W miarę ciągłego zażywania kokainy przez dłuższy okres powoduje ona nieprzyjemne sensacje z wystąpieniem obłąkańczych manii prześladowczych i halucynacji. Kokainoman czuje się śledzony, obserwowany i zagrożony. Zaburzenia psychiczne są coraz większe i mogą przejść w psychozę i stany deliryjne z halucynacjami, w których otoczenie przybiera miniaturowe wymiary. Długoletni kokainomani mogą mieć bardzo charakterystyczne halucynacje dotyku. Wydaje im się, że spod ich skóry wyłażą różne insekty ("kokainowa pluskwa"), przed którymi bronią się przecinając sobie skórę, aby mogły wyjść. Niektórzy narkomani tłumaczą te halucynacje próbą wpływania nieprzyjaznych im osób na ich zdrowie i myśli. Kokainomani w bardzo krótkim czasie wyniszczają się pod względem fizycznym, moralnym i socjalnym, stają się bezwzględni i surowi, okazują bezpodstawną zazdrość, zaniedbują obowiązki rodzinne i społeczne. U mężczyzn rozwija się impotencja, a u kobiet wzmożony popęd płciowy, co prowadzi do najrozmaitszych form perwersji. Badania psychologiczne wskazują na poważne zaburzenia pamięci, wyczerpanie psychiczne, utrudnione rozumowanie i koncentrację. W tej fazie są niezdolni do podejmowania poważniejszych intelektualnych działań. Narkoman, który wszedł w chroniczną fazę, jest permanentnie nerwowy i stroskany, jego nastroje są zmienne, łatwo się denerwuje. Poza tym cierpi na bezsenność, ma mdłości na samą myśl o jedzeniu, brak apetytu i ataki skurczy mięśniowych. Z powodu tych dolegliwości zmuszony jest sięgać po środki uspokajające. Na nieszczęście kokainomani często łączą kokainę z morfiną. Kombinacja ta znana jest w żargonie narkomańskim pod nazwą "speed ball". Patrząc z aspektu socjalnego, kokainomani są bardziej niebezpieczni dla swojego otoczenia niż morfiniści i opiomani. W odróżnieniu od opiomanów, cichych i apatycznych, kokainomani są gwałtowni i głośni, skłonni do porachunków fizycznych i wywoływania ekscesów w miejscach publicznych. Z powodu wzmożonego popędu płciowego w początkach narkomanii próbują zaspokajać swoje seksualne potrzeby bez względu na przyjęte normy zachowania. Później, w miarę słabnięcia potencji i podniet seksualnych, skłaniają się ku perwersji, z pewną dozą sadyzmu wobec partnera, którego pożądają i równocześnie nienawidzą. Niezwykłe i dziwaczne zachowanie kokainomanów szybko staje się zauważalne dla otoczenia. 61 Objawy abstynencji. Kokaina powoduje uzależnienie psychiczne, najsilniej wyrażone oraz najszybciej powstające spośród wszystkich spotykanych w narkomanii, natomiast nie rozwija uzależnienia fizycznego. Już po kilku dniach stałego zażywania kokainy narkoman w przypadku jej braku popada w stan głębokiego przygnębienia i gotów jest nawet do aktów przemocy dla jej zdobycia. Zależność amfetaminowa Obraz kliniczny. Wśród narkomanów, szczególnie w ostatnich kilkunastu latach, zauważono wzrost spożycia środków psychostymulujących typu amfetaminowego, zwanych w narkomańskim żargonie "spid" (ang. speed szybkość, pośpiech). Jest to każdy środek, który wprowadzony do organizmu podnosi na krótki okres zdolności intelektualne i fizyczne, likwiduje głód oraz usuwa zmęczenie i sen. Najbardziej znane z tego rodzaju to: amfetamina, centedrin, dezoksin, metedrin, preludin, ritalin, romilar itd. Osoba znajdująca się pod działaniem spidu ma dobry nastrój, jest przedsiębiorcza, gadatliwa, ruchliwa, ma poczucie wszechmocy. Jest nadmiernie aktywna seksualnie, ma wyostrzone zmysły, a wszystkie czynności wykonuje w przyspieszonym tempie. Przyjemne efekty narkotyku trwają bardzo krótko i szybko zastępują je objawy kontrastowe - zły humor, apatia, niedyspozycja psychiczna. Pierwotny efekt narkotyku można powtórzyć natychmiastowym dożylnym wstrzyknięciem metedrinu. Przedłużony stan euforii może trwać kilka dni. Wtedy narkoman nie je ani nie śpi. Wreszcie wyczerpany fizycznie i duchowo zapada w głęboki sen, z którego ciężko jest go dobudzić. Stan ten przypomina śpiączkę. Taki sen nie wzmacnia i narkoman budzi się wycieńczony, w złym nastroju, niekiedy z samobójczymi myślami. Jedynym wyjściem jest ponowne wzięcie spidu i w ten sposób krąg się zamyka. Po kilku takich cyklach osobowość narkomana znacznie się zmienia, a jego funkcjonowanie socjalne zostaje zakłócone. Błędnie ocenia rzeczywistość i reakcje na bodźce zewnętrzne tracą dotychczasową logikę. Narkoman staje się niebezpieczny dla siebie i otoczenia. W przypadku przedawkowania lub zażywania spidu w krótkich odstępach czasu może wystąpić stan rozdrażnienia i drżenie całego ciała, nie dające się niczym uspokoić. Wypowiedzi osoby w tym stanie są 62 niejasne. Nie może ona dać o sobie nawet podstawowych informacji. Dają się zauważyć pewne manie prześladowcze bazujące na agresywnym i podejrzliwym stosunku do otoczenia. W przypadku osoby z niską tolerancją większe dawki amfetaminy lub metedrinu mogą spowodować natychmiastową śmierć. U osób zażywających dłuższy czas środki psychostymulujące, w przypadku przerwy przekraczającej dzień lub dwa, występują stany depresyjne z myślami samobójczymi. Najczęściej spotykanymi powikłaniami w wyniku chronicznego nadużywania środków psychostymulujących jest skłonność do przemocy i epizodów paranoidalnych, poczucie wszechmocy nie znoszące sprzeciwu oraz skłonność do fizycznych porachunków. Osoby biorące spid są mściwe i wyjątkowo brutalne w stosunku do tych, których uważają za nieprzyjaciół. Ze względu na zmiany świadomości i niemożliwość kontrolowania swojego zachowania nierzadkie są gwałty homoseksualne, których nie pamiętają. Jest prawie regułą, że pod wpływem spidu narkomani chętnie siadają za kierownicą. Jeżdżą jak szaleńcy, ale najczęściej bardzo dobrze i bez wypadków. Dopiero w drugiej fazie, kiedy działanie spidu słabnie ("down"), dochodzi do wypadków. Często, po dłuższym zażywaniu, środki psychostymulujące wywołują w predysponowanych jednostkach epizody psychotyczne z towarzyszeniem manii prześladowczych, które nadają im paranoidalny charakter. Osoby te są przekonane, że są śledzone i prześladowane i stale mają się na baczności. Początkowo usiłują unikać swoich prześladowców, lecz kiedy odniosą wrażenie, że nie mają szans, same mogą stać się prześladowcami swoich prześladowców i zagrożeniem dla otoczenia. Szczególnie obawiają się policji. W Szwecji ta postać obłędu zwana jest "policenoją". Objawy abstynencji. Środki psychostymulujące stwarzają silne uzależnienie psychiczne, natomiast uzależnienie fizyczne jest słabiej wyrażone, chociaż nie ma na ten temat jednolitej opinii. W wyniku raptownego zaprzestania zażywania środków psychostymulujących szybko rozwija się psychiczna depresja z myślaml samobójczymi oraz stan depresji wielu funkcji somatycznych. Stąd niektórzy twierdzą, że spidy wywołują określony stopień uzależnienia fizycznego. Nie można jednak zapominać, że zażywane są one w połączeniu z innymi narkotykami, stwarzającymi silne uzależnienie fizyczne (opiaty , barbiturany) 63 w tej sytuacji obraz abstynencji jest złożony i może dominować w nim efekt narkotyku, który wtedy przypisuje się środkowi psychostymulującemu. Marihuana Obraz kliniczny. Ze wszystkich narkotyków marihuana cieszy się największą popularnością, tak wśród narkomanów, jak i osób nie uzależnionych. Mimo to jeszcze ciągle mało o niej wiadomo. Marihuana i jej efekty znane są człowiekowi od wielu tysięcy lat, ale jej masowe zażywanie, szczególnie przez młodych datuje się dopiero od dziesięciu-piętnastu lat. Znaczenia tego narkotyku nie rozpatruje się jedynie w aspekcie jego właściwości farmakologicznych. Zażywanie marihuany ma dla współczesnej młodzieży także znamiona socjalne. Marihuanę zaakceptowali hippisi, którzy przy jej usypiającym dymie głosili altruizm i mistycyzm, uczciwość, radość i nieagresję. Zażywanie marihuany ma na Zachodzie charakter epidemii. Według niektórych danych statystycznych około 50% młodych Amerykanów brało ten narkotyk. W 1972 roku stwierdzono, że52% studentów uniwersytetów amerykańskich próbowało jej chociaż raz, 26% bierze przeciętnie trzy razy w tygodniu, a około 5% od przeszło dwu lat pali ją codziennie. Trudno powiedzieć, jaki jest powód wzięcia marihuany po raz pierwszy. Jest ich prawdopodobnie wiele. Wśród najczęstszych przytacza się ciekawość, presję innych, potrzebę przeżycia identyfikacji z grupą, chęć zostania hippisem, pragnienie fascynacji i przeżycia czegoś niezwykłego, chęć zmiany nastroju lub stanu świadomości. Istnieją oczywiście i inne motywy, takie jak pragnienie lepszego zrozumienia innych, motywy religijne, konfrontacja bez strachu z rzeczywistością, inspiracja twórcza, pragnienie bardziej treściwych przeżyć seksualnych, ucieczka od rzeczywistości, eksperymenty naukowe itd., a więc występujące również przy innych rodzajach narkomanii. Zachowanie młodego człowieka, który zaczyna zażywać marihuanę, niczym się nie wyróżnia. Obowiązki w domu i w szkole wypełnia prawie tak samo jak dotychczas. Można jedynie czasami zauważyć większą skłonność do izolowania się i wielogodzinnych medytacji przy muzyce. Jednak już po dwóch-trzech miesiącach narkoman unika starych znajomych i dotychczasowych czynności, pojawia się potrzeba konspiracji i tajemniczości. Młody narkoman coraz bardziej wiąże się z innymi narkomanami lub tymi, do których ma zaufanie. Narkotyki bierze co najmniej trzy, cztery razy w tygodniu, najczęściej w gronie najbliższych przyjaciół, bez względu na porę dnia, ale pod warunkiem nieobecności domowników. Swobodniej czuje się podczas weekendu, gdzieś za miastem, przy dźwiękach gitary lub magnetofonu. Sprzyjająca atmosfera dyskotek powoduje, że niektóre z nich szybko stają się miejscem spotkań narkomanów wszystkich rodzajów. W miarę zażywania marihuany narkoman coraz lepiej poznaje jej tajniki, przede wszystkim technologię palenia, pozwalającą osiągnąć żądany efekt. Jeżeli chce być stoned (ang. skamieniały, kamienny), aranżuje otoczenie, w którym zażywa narkotyk - muzyka, przygaszone i kolorowe światła, palenie różnych aromatytznych ziół itp. Specjalne znaczenie ma dobór uczestników, gdyż w grupie trzeba mieć poczucie zbiorowego bezpieczeństwa. Dopiero po spełnieniu wszystkich zewnętrznych warunków seans narkotyczny ma szanse powodzenia. Nie jest to jednak zasadą. Narkomani, zwłaszcza ci młodsi, z małym doświadczeniem, mają błędne mniemanie, że marihuana zawsze pobudza "świadomość siebie" , " stwarza lepsze perspektywy", "uwalnia od strachu" , i "zwiększa zadowolenie seksualne". Prawda wygląda zupełnie inaczej. Marihuana potęguje istniejący stan. Jeżeli ktoś jest smutny i weźmie marihuanę, będzie jeszcze smutniejszy i w gorszym humorze. Ten, kto jest wesoły i w dobrym humorze, będzie jeszcze weselszy. A więc efekt marihuany zależy nie tylko od zewnętrznych uwarunkowań, ale w znacznej mierze od stanu duchowego jednostki w momencie zażywania narkotyku. Marihuanę najczęściej pali się w postaci papierosa, zwanego potocznie joint lub sheet. Pali się go w fajce lub w specjalnie skonstruowanej cygarniczce z rozszerzoną przednią częścią. Dym marihuany ma silny i ostry zapach, bardzo podobny do zapachu palonej trawy lub sznurka, wsiąkający w ubranie palącego lub przebywającego w pomieszczeniu, w którym inni palą. Marihuanę można także żuć, połykać lub wąchać, ale te formy zażywania są rzadkie wśród narkomanów amerykańskich i europejskich. W niektórych krajach azjatyckich, szczególnie w Indii, spożywa się ją w postaci herbaty lub specjalnie przyrządzonych ciastek i słodyczy. Pierwsze doznania. Marihuana może wywoływać bardzo różnorodne i za każdym razem inne efekty. Zależy to głównie od stężenia oleju konopnego (aktywny 65 składnik marihuany) we wdychanym powietrzu, pochodzenia narkotyku, nastroju i doświadczenia palacza. Nie można więc oczekiwać, że marihuana będzie działała zawsze tak samo lub zgodnie z pragnienieniem, jak to często przypuszczają laicy. Palenie marihuany po raz pierwszy nierzadko może przejść bez żadnego efektu. Aby wywołała ona określony nastrój, psychiczne lub fizyczne sensacje, trzeba opanować technikę palenia. Starsi narkomani z bogatym doświadczeniem twierdzą, że pełny efekt można osiągnąć dopiero po kilku próbach. Niedoświadczeni narkomani mogą przeżywać nieprzyjemne sensacje: ostre palenie w gardle, ból w piersiach, wysuszone usta, zawroty głowy, oszołomienie, ogólną słabość, dzwonienie w uszach, drgawki, zimne ręce i nogi, przyspieszony puls, podwyższone ciśnienie i lekkie zaburzenia koordynacji ruchów. Niekiedy efekty te mogą być bardzo słabe lub w ogóle nie występować. Wpływ na percepcję. Większość palaczy marihuany po kilku zaciągnięciach się odczuwa krótkotrwały strach i uczucie nieprzy- jemnego napięcia, które wkrótce zastępuje dobry nastrój i euforia, okresy niekontrolowanego śmiechu i wzmożona potrzeba mówienia. Czas odczuwany jest w zmieniony sposób, jak gdyby się zatrzymał lub mijał dużo wolniej. Odległości stają się większe. Te zakłócenia odczuwania czasu i przestrzeni pociągają dżezmenów i popmuzyków. Zniekształcona percepcja czasu może powodować szybsze granie i za każdym razem inaczej. Interpretacja muzyki wzbogaca się, ta sama kompozycja nigdy nie jest wykonywana tak samo. Zmysły się wyostrzają, próg percepcyjny obniża i pozwala na przyjęcie bodźców, które przedtem były poniżej tego progu. Dotyczy to przede wszystkim wzroku i słuchu. Postrzegane kolory są żywsze, przyciągające, wzbogacone w sensie emocjonalnym i mogą silnie wpływać na nastrój. Wybiórczość uwagi jest bardzo rozwinięta, co pozwala na wybieranie pojedynczych wrażeń zmysłowych. Na przykład z grającej orkiestry można wydzielić jakiś instrument i słuchać go niezależnie od pozostałych. Łączność pomiędzy członkami grupy staje się ściślejsza bez używania słów. Przekonani są, że mogą odczytywać myśli swoich rozmówców i przekazywać własne innym, a ci odczytują je jako swoje. Pewien narkoman w taki sposób opisuje to zjawisko: "Siedzę ze swoją dziewczyną i palimy. Milczymy. W głowie roją mi się myśli, lecz nie odczuwam potrzeby ich wyartykułowania. Czuję się dostatecznie silny, aby je przekazać do jej systemu myślowego. 66 Zaczynam. W pewnym momencie ona zaczyna mówić, nieświadoma tego, że to są moje myśli. Od tej chwili myśli to co ja. Moje myśli są w niej, nawet kiedy ich nie wypowiada. Czuję to. Bawię się i rozkoszuję swoją mocą. Głośno wypowiadam swoje myśli przekazane uprzednio do jej mózgu, wtedy ona wykrzykuje: 'Fantastyczne, właśnie to samo myślę!' Ciągle patrzę w jej rozbiegane oczy, raz w jedno, raz w drugie. Chcę jej powiedzieć, że jestem od niej spokojniejszy, silniejszy i mogę jej pomóc. Śmiejąc się mówię, że jej nienawidzę, na co mi odpowiada: 'Masz rację i ja to czuję', i dalej się śmiejemy. Nie podoba mi się to jednak. Narkotyk zniewala umysł. Silniejszy zapanowuje nad słabszym. Właściwie haszysz uzewnętrznia to, co jest w człowieku..." W poszczególrtych przypadkach uczestnicy seansu mogą się duchowo i intelektualnie wyizolować i skoncentrować na subiektywnym przeżyciu. Jeden z moich pacjentów tak to określił: "Czasami mam ochotę się wyłączyć. Jeżeli to się uda, zaczyna się gra między mną i moją osobowością". Marihuana wpływając na zmianę funkcji zmysłowych doprowadza do zakłóceń wizualnych i motorycznych. Dlatego niektóre czynności, np. prowadzenie pojazdów, po zażyciu marihuany stają się niebezpieczne. Palaczom marihuany często zdarzają się wypadki, spowodowane błędną oceną odległości i zwolnionymi reakcjami oraz brakiem krytycyzmu w przypadku realnych niebezpieczeństw. Większe dawki marihuany wywołują poważne zmiany w sferze emocjonalnej - stępienie uwagi, urywanie myśli, zaburzenia pamięci, błędne i bezkrytyczne ocenianie własnego stanu. Oprócz tego mogą wywołać halucynacje i stany lękowe. Narkoman wypowiada się niezrozumiale, wykazuje obłąkańcze manie prześladowcze, przy czym może być niebezpieczny dla otoczenia. Skutki nadużywania chronicznego. Psychiczne uzależnienie od marihuany, znane jako syndrom amotywacyjny, rozwija się stopniowo. Osoba z takim syndromem traci zainteresowanie dla wszystkich czynności, jest bezwolna i apatyczna, większość dnia przebywa w półśnie, jest emocjonalnie otępiała, niezdolna do koncentracji, wykazuje poważne zaburzenia moralne, społeczne i osobnicze. Wielu autorów uważa, że umiarkowane zażywanie marihuany nie wywołuje niepożądanych zmian w organizmie i nie stwarza uzależnienia fizycznego. Propagatorzy idei legalizacji marihuany twierdzą, że jest 67 ona dużo mniej szkodliwa niż alkohol. W pewnym stopniu może i to prawda. Nie można jednak niebezpieczeństw tego narkotyku rozpatrywać wyłącznie w aspekcie efektów farmakologicznych. Niebezpieczeństwa należy szukać przede wszystkim w osobowości samego narkomana, a dopiero póżniej w marihuanie. W odróżnieniu od narodów azjatyckich przedstawiciel zachodniej cywilizacji rzadko poprzestaje na tym narkotyku. Narody azjatyckie, skłonne do kontemplacji i wyizolowanego toku myślenia, bardziej skłaniają się ku marihuanie i innym narkotykom pobudzającym medytację i inercję. Człowiek cywilizacji zachodniej dynamiczny, ruchliwy i pełen inicjatywy - chętniej ucieka się do alkoholu, heroiny lub narkotyków psychostymulujących. Dla Chińczyka czy Indianina alkohol jest bardziej zgubny niż opium czy marihuana, natomiast odwrotnie jest w przypadku Europejczyka lub mieszkańca Ameryki Północnej. Takie podejście do rodzaju narkotyków i jego efektów jak gdyby zapewnia względną odporność na nie. Sięganie po narkotyki nie odpowiadające duchowi cywilizacji jest bardziej niebezpieczne, gdyż nie stymuluje podstawowych cech człowieka o danej mentalności, lecz prowokuje nowe, obce. W ten sposób dochodzi do transformacji osobowości i jeszcze większego zaostrzenia różnic pomiędzy osobowością a społeczeństwem, prowadząc do coraz ostrzejszego konfliktu. Marihuana jako wstęp do narkomanii. Marihuana jest punktem wyjściowym do cięższych narkotyków, pierwszym sztucznym środkiem do eksperymentowania w poszukiwaniu siebie i formy zaspokajania własnych potrzeb. Doświadczenia z marihuana i wniosek, że w sztuczny sposób można wpływać na świadomość i emocje stwarzają u predysponowanych jednostek pragnienie kontynuowania eksperymentów z silniejszymi środkami. Nawet po jednorazowym spróbowaniu heroiny, morfiny, LSD, meskaliny lub innego narkotyku o silnym działaniu psychofarmakologicznym, marihuana staje się już za słaba i narkoman przechodzi do mocniejszych i bardziej niebezpiecznych narkotyków. Marihuana i przestępczość Nabywanie marihuany, a więc artykułu, którego rozprowadzanie jest nielegalne, doprowadza narkomana do sytuacji sprzecznych 68 z prawem, niebezpiecznych samych w sobie, nie mówiąc już o tym, jak często są one wskaźnikiem błędnych i reakcyjnych prądów we współczesnym świecie lub oznaką choroby jednostki. Grupa amerykańskich autorów uważa, że zażywanie marihuany znajduje się w pozytywnej współzależności z zachowaniem kryminalnym. Pomimo że zażywający marihuanę są pozornie spokojni i zamknięci w sobie, to z powodu zaburzenia tak zdolności tolerowania nacisku, jak i hamowania wyładowań, nawet trywialne zdarzenie może wywołać reakcję w formie przemocy. Potwierdzają to spostrzeżenia kilku indyjskich autorów twierdzących, że duże dawki ganji (silniejsza odmiana marihuany) zmieszanej z siemieniem bielunia budzą w człowieku żądzę mordu, gwałtu lub inne formy przemocy. Dane z amerykańskiej literatury wojskowej niedwuznacznie wskazują na związek pomiędzy zażywaniem marihuany i wzrostem wykroczeń dyscyplinarnych żołnierzy amerykańskich. Uważa się, że w Wietnamie marihuana przyczyniła się do spadku waleczności, nierzadkich przypadków sprzeciwu wobec zwierzchników, otwartego unikania walki, zwiększenia agresywności wobec kolegów, licznych bijatyk itd. Kliniczny obraz zatrucia. Osobę znajdująca się pod działaniem marihuany lub haszyszu nietrudno jest rozpoznać. Przekrwione oczy, lekko opuchnięte powieki, usta suche i lepkie, grymasy i oblizywanie ust spowodowane nieprzyjemnym uczuciem suchości. Charakterystyczny uśmiech wywołany skurczem muskulatury mimicznej. Zapach przypominający paloną trawę, podekscytowanie bez powodu ("high"), częsty śmiech - to wszystko są znamienne objawy zatrucia marihuaną. Mowa narkomanów jest niezrozumiała, w wypowiedziach brak myśli przewodniej, zatrzymują się na nieważnych szczegółach, przeskakują z tematu na temat. Do tego nieco głupawy ton i chęć nie zobowiązujących form komunikowania się z otoczeniem. W swoim towarzystwie zachowują się swobodnie i na ogół przyjaźnie. Przeważnie sprawiają wrażenie beztroskich i dobrotliwych. Nie można jednak powiedzieć, że efekty marihuany są zawsze takie same. Zależą one przede wszystkim od okoliczności zewnętrznych, w jakich jest zażywana, nastroju oraz oczekiwań związanych z jej zażywaniem. Jeżeli warunki zewnętrzne radykalnie się zmienią lub osoba paląca marihuanę jest w złym nastroju, to wystąpi strach lub objawy paranoidalne. Broniąc się, zamyka się ona jeszcze bardziej w sobie lub 69 ucieka przed niebezpieczeństwem. Jeśli ucieczka jest niemożliwa, może spróbować samobójstwa lub zaatakować źródło fikcyjnego zagrożenia. Takie przypadki, choć rzadkie, nie są wykluczone również wśród zażywających haszysz. Objawy kryzysu. Zależność kannabinowa jest stanem wynikającym z nałogowego, regularnego lub okresowego zażywania haszyszu lub marihuany. Wyraża się ona średnim lub silnym pragnieniem powtórzenia efektów narkotyku oraz małym, o ile w ogóle istnieje, uzależnieniem fizycznym. Substancje psychodeliczne Najbardziej znanymi narkotykami psychodelicznymi są LSD-25, meskalina, psylocybina, STP i DMT. Ponieważ efekty tych narkotyków są na ogół podobne lub identyczne, spróbujemy opisać ich obraz kliniczny i efekty. Wspólnym efektem wszystkich psychodelicznych lub jak się jeszcze nazywają - halucynogennych narkotyków jest ich pobudzające działanie na układ nerwowy. Set i setting. Szybkość i sposób działania tych narkotyków zależy od dwu grup czynników - osobowości i środowiska, które niektórzy określają "set" i "setting". Set oznacza pragnienia i skłonność osobowości na początku seansu, a setting - gdzie, kiedy i z kim jednostka chce być podczas seansu. Znaczy to, że narkotyk sam w sobie nie jest najważniejszym czynnikiem w powstawaniu i w treści doznań psychodelicznych. On jedynie rozpoczyna reakcję łańcuchową psychicznych wrażeń, które zależą od cech osobowości i środowiska w momencie, kiedy zaczyna się psychofarmakologiczny efekt narkotyku na różne komórki ośrodkowego układu nerwowego. Dlatego efekty narkotyków psychodelicznych nie zawsze sa jednakowe i z góry do przewidzenia. Zazwyczaj są to doznania w skali od bardzo przyjemnych do wyjątkowo przerażających i nieprzyjemnych. Nawet ten sam narkotyk, w prawie identycznych okolicznościach i zażywany przez tę samą osobę, może stworzyć "transcendentalne doznanie", "bad trip" (koszmarna wędrówka) i skrajnie paniczną reakcję lub "freakout" (potworność). 70 Wpływ na percepcję. Najbardziej znanym i najczęstszym efektem działania narkotyków psychodelicznych jest ich wpływ na zmysły - wyostrzający lub zniekształcający. świat zewnętrzny jest odbierany w inny i bogatszy sposób. Dotyczy to przede wszystkim postrzegania wizualnego. Bogatsza percepcja z okresowym iluzyjnym odkształceniem form i przestawieniem kolorów nadaje przedmiotom nowe, dotychczas nie znane wymiary. Wywołuje stan fascynacji i zachwytu. Składniki wizualne dominują w formie obrazu lub wizji. Bodźce mogą pochodzić z zewnątrz, z wewnętrznej sfery doznań oraz z rejonu podświadomości. Iluzje i wizje widziane są niezależnie od tego, czy oczy są otwarte czy zamknięte. Zamknięcie oczu ułatwia widzenie treści pochodzących z podświadomości. Wizualna ekspresja nieświadomych treści przebiega okresowo, a poszczególnym fragmentom jak gdyby brak skojarzeniowych i logicznych powiązań. Poprzedza to czasami krótkotrwały okres halucynacji wzrokowych będących wynikiem chwilowego podrażnienia nerwów wzrokowych i ośrodka mózgowego. Osoba im ulegająca może widzieć pulsujące powietrze wokół siebie oraz małe, powykręcane, migające i skrzące się cząsteczki światła, bezładnie wirujące. Póżniej halucynacje są pełniejsze i bardziej ukształtowane. To wszystko nie ma jednak wewnętrznej spójności, logiczny porządek nie istnieje, co nie przeszkadza, ani nie wydaje się nielogiczne osobie na tripie. Rozdarcie "ego". Osobowość jest podzielona na dwie części - ja obserwujące i ja przeżywające. Każda z tych części funkcjonuje niezależnie i równocześnie z drugą, a więc łączenie wrażeń w sensowną całość jest niemożliwe. Uwaga jest podzielona na wszystkie zmysły i ani przez moment nie przeszkadzają jej syntetyczne i selektywne funkcje integralnego ja, nie istniejące na tripie. Z powodu rozdarcia ja przez cały czas tripu istnieje tzw. podwójna świadomość - nowa, psychodeliczna, i normalna, będąca jednocześnie obserwatorem i krytykiem. Dopóki normalna świadomość jest tylko obserwatorem, podróż w rejony nieświadomości może być piękna, niezwykła lub obojętna. O ile jednak osoba na tripie próbuje na przekór wszystkiemu zachować swoje normatywy czasu i stosunki przestrzenne, a doznania psychodeliczne korygować według starych norm, może przeżyć chwile bardzo nieprzyjemne - uczucie zmieszania i chaosu. 71 Zaburzenia w schemacie cielesnym. Na tripie można przeżyć poważne zaburzenia w sferze ciała deformacje i transformacje od bardzo delikatnych do drastycznych. Dotyczą one wielkości, kształtu, ciężaru i innych cech określających ciało. Osoby na tripie mogą czasami przybierać postaci zwierząt, a nawet martwej materii. Przeobrażenie w martwy obiekt daje o sobie znać w różnych formach. W większości przypadków jednostka identyfikuje się z jakimś przedmiotem w pokoju. Na przykład Huxley podczas słynnego eksperymentu z meskaliną, kiedy obserwował krzesło, powiedział: "Spędziłem kilka minut, a może to było kilka wieków, nie tylko ślizgając się wzrokiem po tych bambusowych nogach, lecz byłem nimi, a raczej byłem w nich, lub - bardziej precyzyjnie - byłem nie-istotą w tej istocie, którą było krzesło". Osoby na tripie mogą przeżyć zmniejszenie swojego ciała do struktur subatomowych lub rozszerzenie do rozmiarów galaktyki. Towarzyszy temu uczucie nieograniczonej siły, kiedy wszystko jest możliwe, a każdy pomysł wykonalny. Znane są przypadki śmierci osób będących pod działaniem LSD, które wierzyły, że jednym palcem mogą zatrzymać pędzący samochód lub wyfrunąć z okna wieżowca. Niektórzy opisują doznania tzw. wewnętrznej świadomości cielesnego funkcjonowania, kiedy czują przepływanie krwi przez serce i żyły lub kontrolują sygnały układu nerwowego i czynności mózgu. Efekty narkotyków psychodelicznych dotyczą też innych zmysłów. Smak, węch, słuch, dotyk stają się intensywniejsze. Jedno wrażenie zmysłowe może być przetworzone w inne. Można na przykład muzykę odbierać jako kolor, a kolor może mieć smak. Ten psychologiczny fenomen znany jest w psychopatologii jako "audition coloree" (kolorowy słuch) lub synestezja. Najczęściej występuje on w przypadkach nadwrażliwości układu nerwowego, ale również u osób zdrowych, ze wzmożoną wrażliwością. Jedną z najbardziej nieprzyjemnych reakcji dla zażywającego LSD lub inne narkotyki o właściwościach psychodelicznych jest równoczesne odczuwanie dwu jednakowo silnych i przeciwstawnych emocji, np. strachu i odprężenia, miłości i nienawiści do tej samej osoby, depresji i podniecenia. Uczucie ambiwalencji rodzi strach i podejrzliwość w stosunku do osób i otoczenia, wobec których jednocześnie odczuwa się przeciwne stany afektywne. Osoba w stanie afektywnej dezorientacji wpada w panikę i niewykluczone jest u niej antysocjalne zachowanie i autoagresywne reakcje. 72 Zmiany stanu świadomości. Pod wpływem narkotyków psychodelicznych następują poważne zmiany świadomości. Rozumowanie i wartościowanie są zakłócone, zacierają się granice między dobrem a złem, światłem a ciemnością, wszystko dzieje się w jednym ciągu i relacji, gdzie wszystko jest możliwe. Może się więc zdarzyć, że własne zachowanie nie zostanie rozpoznane jako niebezpieczne. Dlatego akty przemocy wobec siebie i innych nie należą do rzadkości, szczególnie w końcowym etapie działania narkotyku, nazywanego "opadanie" lub w żargonie "down" (na dole). Dla narkomana nie ma nic, co by było zbyt fantastyczne lub niezwykłe, a czego nie mógłby zrobić w stanie ostrego zatrucia. Narkotyk sam z siebie nie powoduje przemocy i skłonności do agresji. Jest jednak zupełnie pewne, że zmniejsza w jednostkach psychopatycznych zahamowania, wyzwala agresywność i elementy sadyzmu, już istniejące w człowieku. Członkowie grupy Charlesa Mansona pod działaniem LSD dokonali monstrualnego morderstwa w willi Sharon Tate, wykonując polecenia swojego przywódcy w stanie maksymalnej podatności na sugestię i na podporządkowanie wpływowi sięgającemu poza działanie narkotyku. Żołnierze amerykańscy dokonywali masakr cywilnej ludności w Wietnamie najczęściej pod działaniem różnych narkotyków halucynogennych, choć trzeba pamiętać, że kluczem do rozwiązania zbrodni jest zawsze jednostka, a nie narkotyk. Narkotyk jedynie wyzwala agresywne i sadystyczne ładunki istniejące w jednostce. Zmiany w zachowaniu. Zachowanie narkomana na tripie może być różne. W każdym przypadku dla otoczenia jest zauważalne. Narkomana, nawet kiedy jest spokojny, można poznać podczas prób nawiązania z nim kontaktu. Wydaje się nieobecny, jak gdyby ciało było tu, a duch gdzieś odpłynął. Żyje we własnej wewnętrznej sferze przeżyć. Zdarza się, że jest ruchliwy, ożywiony, płacze lub się śmieje, żywo gestykuluje i dużo mówi, lecz jest nieobliczalny i dosyć niezrównoważony. Niekiedy przypomina zachowanie schizofrenika. Niektórzy z nich zachowują się bojaźliwie, nawet panicznie. Atakują osoby ze swojego otoczenia, mogąc je zranić, a nawet zabić. Inni szlochają, załamują ręce, rwą włosy z głowy. Ci, którzy mają poczucie nieograniczonej siły, giną podczas prób fruwania i przezwyciężania przyciągania ziemskiego, zatrzymywania pojazdów lub rozbijania głową domów stojących im na drodze. U osób wrażliwych po wielokrotnym zażywaniu narkotyków psychodelicznych następuje 73 psychiczna dezintegracja i rozwój poważnych schorzeń i zaburzeń umysłowych. Umierają one na schorzenia organiczne lub kończą swoje psychodeliczne wycieczki w kiinikach dla umysłowo chorych. Dla normalnego funkcjonowania i subiektywnego dobrego samopoczucia człowiek musi zachować niezbędną równowagę pomiędzy własnymi potrzebami i możliwościami a wymaganiami środowiska. Równowaga ta, chociaż nigdy nie jest statyczna, w przypadku większych odchyleń może być powodem choroby, nerwicy lub psychozy. Stabilna równowaga powoduje, że jednostka jest w stanie przeciwstawić się wielu problemom w zdrowy i konstruktywny sposób, bez żadnych skutków dla osobowości. Wiele osób żyje w równowadze chwiejnej, mogącej ulec zakłóceniu w każdej chwili i pod najmniejszym obciążeniem. Ostatnią kategorię stanowią jednostki neurotyczne i słabe, poszukujące sztucznych bodźców lub pomocy z zewnątrz. Narkotyki są przysłowiowym kijem o dwóch końcach. W rękach specjalistów, stosowane w odpowiedni sposób, mogą być niekiedy bardzo przydatne, umożliwiając szybszą orientację w pochodzeniu dolegliwości wynikających z konfliktów wewnętrznych. Zażywane przez laików, jak to jest w przypadku narkomanów, mogą spowodować chaos i doprowadzić do katastrofy. Ożywianie podświadomych doznań i wprowadzanie ich do świadorności konfrontuje nie przygotowaną jednostkę z ogromem nie rozwiązanych kompleksów, zagrażając poważnie jej integracji. Dlatego psychodeliczny trip w żadnym razie nie jest niewinnym i przyjemnym oglądaniem swojego wewnętrznego "programu telewizyjnego", lecz bardzo poważną konfrontacją z własnymi kompleksami, stłumionymi pragnieniami, nie rozwiązanymi dylematami i zakazanymi instynktami, jednym słowem - z własną podświadomością. Wszystkie ryzyka i niebezpieczeństwa wynikają właśnie z tej konfrontacji. Rozpuszczalniki Do lat sześćdziesiątych naszego wieku zamierzone wdychanie par rozpuszczalników organicznych nie było rozpowszechnione. Zdarzały się przypadkowe zatrucia robotników mających styczność z tymi substancjami. Od 1961 roku zjawisko to nabiera charakteru epidemii światowej, w dalszym ciągu jednak nie jest traktowane z należytą powagą, ponieważ specjaliści zajmują się przede wszystkim twardymi narkotykami, takimi jak heroina, opium, środki psychostymulujące, LSD-25. Dopiero kiedy wystąpiły poważniejsze przypadki zatruć, a nawet zgony, lekarze i inni specjaliści zaczęli zwracać uwagę na tę nową formę narkomanii. Analizy prowadzone wstecz wskazują, że już w 1961 r. zamierzone wdychanie lotnych rozpuszczalników organicznych, głównie wśród dzieci i młodzieży, miało charakter masowy. Najczęściej do tych celów wykorzystywany był klej do modeli samolotów, rozcieńczalniki farb, płyn do chemicznego czyszczenia, lakier do paznokci, gaz do zapalniczek, benzyna i nafta. Najpopularniejszy był klej zawierający aromatyczną substancję - toluen. Zażywający te substancje nazywani są wśród narkomanów "wąchaczami". Najczęściej są to dzieci w wieku 8 do 15 lat. Na Zachodzie rekrutują się przeważnie z klas niższych ekonomicznie. Głównym motywem rozpoczęcia tych eksperymentów jest ciekawość i pogoń za fascynacją, a bezpośrednim - namowy równieśników. Błędem byłoby uważać, że te dzieci objawiają zaburzenia psychiczne. Testy psychologiczne wąchaczy potwierdzają, że nie różnią się oni od swoich przeciętnych rówieśników, chociaż na pewno są wśród nich dzieci neuropatyczne i z zaburzeniami. Prognozy wyleczenia ich są nieco mniejsze, ze względu na podstawowe zakłócenia osobowości i większą znajomość efektów tych substancji. Jednakże dzieci te w okresie przedchorobowym są przeciętnie zdrowsze umysłowo od tych, które stają się narkomanami w późniejszym wieku. Kliniczny obraz zatrucia organizmu rozpuszczalnikami w dużym stopniu przypomina osobę będącą pod wpływem alkoholu. Zarówno te substancje, jak i alkohol, oddziałują na ośrodkowy układ nerwowy. Już po kilku wdechach występują zawroty głowy, drżenie rąk, drętwienie ud, podwójne widzenie, odurzenie, podniecenie, euforia i w krańcowych przypadkach odrętwienie. Jednym z powodów wąchania rozpuszczalników są halucynacje, podobne do snów. Wąchacze mówią - "wąchajmy i śnijmy". Te halucynacje wzrokowe, często w jaskrawych kolorach, zmieniają się od bardzo przyjemnych do wręcz zastraszających. Najczęściej występują podczas wdychania, chociaż w niektórych przypadkach mogą trwać jeszcze godzinę, dwie. Halucynacje poprzedza dzwonienie lub bębnienie w uszach, trwające 2 do 3 minut. W halucynacyjnych doświadczeniach wąchaczy istnieje ciekawy element socjalny. Wąchacze rzadko narkotyzują się w pojedynkę, a przeważnie w towarzystwie jednego lub kilku rówieśników chcących uczestniczyć w tym samym "śnie". Amatorzy innego "snu" zbierają się 75 oddzielnie. Jeżeli "sen" ma być powtórzony, trzeba się spotkać w identycznych warunkach, a nawet pozycjach, jak poprzednio. Inaczej "sen" się nie powtórzy, a seans będzie nieudany. Największe niebezpieczeństwa czyhające na amatorów rozpuszczalników wynikają z ich nie kontrolowanego zachowania, będącego rezultatem depresji układu nerwowego oraz zaniku zahamowań nabytych w toku nauki i procesie socjalizacji jednostki. W obrazie klinicznym przeważają zaburzenia świadomości i zdolności rozumowania. Znane są przypadki, kiedy chłopcy po "wąchaniu" próbowali zgwałcić swoje koleżanki, a nawet siostry. Zachowanie w stanie odurzenia może być bezwzględne i skrajnie niebezpieczne. Możliwości postrzegania i wykonywania precyzyjnych ruchów są ograniczone. Wąchacze mają trudności w mówieniu, zataczają się, potykają. Nie zdają sobie sprawy ze swojej umysłowej i fizycznej niedoskonałości i w ocenie własnych możliwości są absolutnie bezkrytyczni. Próbując fruwać lub burzyć przeszkody ciężko się ranią lub zabijają. Stan taki trwa trzy do czterech godzin, po czym stopniowo zanika. W przypadku przedawkowania wdychanych oparów, do czego może łatwo dojść przez zachwianie samokontroli w stanie zatrucia, mogą wystąpić ogólne, podobne do epileptycznych, skurcze muskulatury ciała, utrata przytomności i śpiączka, a nawet śmierć spowodowana obrzękiem dróg oddechowych. Poza wyżej wymienionymi niebezpieczeństwami, wynikającymi z wdychania oparów rozpuszczalników, istnieją i inne. Narkotyzowanie się rozpuszczalnikami może być wstępem do narkomanii opartej na bardziej niebezpiecznych narkotykach jak opium, morfina, heroina, kokaina, LSD. Wdychanie oparów rozpuszczalników organicznych występuje wśród młodzieży szkół podstawowych, szczególnie starszych klas. Oto wypowiedź jednego z moich wieloletnich pacjentów, narkomana, który we wczesnych latach był wąchaczem: "Nie oszukujmy się, droga do twardych narkotyków często prowadzi przez klej". Qbjawy abstynencji. Wielokrotne wdychanie oparów kleju i rozpuszczalników organicznych szybko rozwija uzależnienie psychiczne, któremu towarzyszy pragnienie coraz częstszego powtarzania przyjemnych doznań. Dotychczas nie stwierdzono, aby substancje te wywoływały uzależnienie fizyczne. 76 2. CECHY FIZYCZNE POSZCZEGÓLNYCH NARKOMANII Fizyczny wygląd narkomana może być niekiedy tak charakterystyczny, że opierając się tylko na nim można postawić diagnozę co do rodzaju narkomanii. Opiomania Na początku narkomańskiego stażu, zanim rozwinie się tolerancja, tj. gdy zachodzi konieczność zwiększania dziennych dawek, zewnętrzne symptomy mogą być bardzo różne: od bardzo słabych, np. drapania się i okresów senności, do wystąpienia silnych stanów depresyjnych wyższych struktur nerwowych, spadku ciśnienia, trudności w oddychaniu, obrzęku płuc, śpiączki, aż do zejścia śmiertelnego. Najbardziej charakterystycznymi objawami ostrego zatrucia opium są mdłości, torsje, silne swędzenie skóry oraz maksymalne zwężenie źrenic - do rozmiarów łebka szpilki. Znamienny jest wygląd wieloletniego narkomana, u którego występują uszkodzenia organów wewnętrznych, przede wszystkim wątroby. Jest on najczęściej niedożywiony, ma zwiędłą cerę i duże ciemne sińce pod oczami. Ogólnie sprawia wrażenie człowieka ciężko chorego. Jego skóra ma odcień szarawy, a białka oczu są żółtawe z powodu zwiększonego poziomu bilirubiny we krwi. Po zażyciu narkotyku źrenice maksymalnie się zwężają, natomiast podczas kryzysu są silnie rozszerzone. Po wewnętrznej stronie przedramienia, na wysokości stawu łokciowego, czasami w okolicy kostki, wzdłuż widocznych pod skórą nabrzmiałych i w stanie zapalnym żył można zauważyć liczne blizny po ukłuciach igły. Osoby szprycujące się po kilka razy dziennie mają w podobnym stanie żyły po zewnętrznej stronie dłoni. Żeby ukryć te ślady, opiomani często, nawet latem, noszą koszule z długimi rękawami, a w kryzysie o każdej porze dnia chowają się za ciemnymi okularami. Narkomani długo zażywający opium mają żółte zęby, które szybko się psują i wypadają. Ponieważ opium uśmierza ból, nie czują go. Natomiast podczas kryzysu abstynencyjnego ból zębów może być ważnym symptomem. Niektórzy narkomani tłumaczą ból zębów jako objaw przedłużonego kryzysu i podczas leczenia żądają środków przeciwbólowych, co z punktu medycznego nie ma żadnego uzasadnienia, gdyż z braku opium zęby ich bolą dlatego, że są popsute, a nie z powodu kryzysu. 77 Hippi-hepatitis. Jedną z najczęściej występujących i jednocześnie najbardziej niebezpiecznych komplikacji w opiomanii jest tzw. hippi-hepatitis. Jest to popularne określenie uszkodzenia wątroby występującego u narkomanów, którzy opium i jego pochodne przyjmują dożylnie. Nazwa pochodzi stąd, że choroba ta często wystęPuje wśród hippisów zażywających narkotyki, a przy tym odżywiających się źle i nieregularnie. Nie jest to najbardziej trafna nazwa, ponieważ ta postać zapalenia wątroby występuje nie tylko wśród hippisów, lecz i innych narkomanów. Poza tym wiadomo, że hippisi rzadziej zażywają opium, a najczęściej narkotyki psychostymulujące, haszysz lub psychodeliki, natomiast ten rodzaj zapalenia wątroby spowodowany jest zażywaniem opium. Występuje on wyłącznie wśród narkomanów wstrzykujących opium dożylnie. Znaczy to, że jest to choroba wirusowa. Surowe opium używane do zastrzyków nie jest czyste ani pod względem chemicznym ani bakteriologicznym. Do przygotowywanego opium na sprzedaż dodawane są różnego rodzaju substancje w celu zwiększenia jego masy i ciężaru. Substancje te często mają trujące i alergotwórcze właściwości, nie mówiąc już o zanieczyszczeniach bakteriologicznych. Sposób przygotowywania surowego opium do wstrzykiwania jest skrajnie prymitywny. Gotowane na brudnych łyżkach, filtrowane przez niesterylną gazę lub watę, odmierzane na oko, w zależności od gęstości masy opiumowej - to wszystko związane jest z dużym ryzykiem i niebezpieczeństwem. Samo wstrzykiwanie odbywa się niesterylnie, a tą samą igłą, bez gotowania, kłuje się po kilka osób. Nic dziwnego, że występują różne komplikacje. Najczęstszą jest tzw. gorączka opiumowa występująca wkrótce po zastrzyku, odznaczająca się wysoką temperaturą, mogącą dojść do 41'C. Temperatura i ogólny ciężki stan trwają od kilku godzin do dwu dni w poważniejszych przypadkach. Stan taki powoduje wstrzyknięcie spleśniałego opium, mieszanki opium o różnej starości, osadu pozostałego po filtracji lub tzw. pozostałości. Gorączka jest uważana za alergiczną reakcję organizmu na opium i jego pochodne oraz zanieczyszczenia i substancje toksyczne. Zanik apetytu, wzdęcia, nieregularne biało zabarwione stolce oraz objawy żółtaczki są pierwszymi oznakami poważniejszego uszkodzenia wątroby. Żółtaczka najczęściej powstaje w wyniku zatrucia pochodnymi opium i infekcji wirusowej, wprowadzonej do organizmu poprzez igłę. Ponieważ mamy do czynienia z ludźmi młodymi, których organizm jest jeszcze w dobrym stanie, a możliwości regeneracyjne duże, w wielu przypadkach po zaprzestaniu zażywania opium wątroba może 78 całkowicie wrócić do normy. O ile jednak po wystąpieniu objawów żółtaczki narkoman w dalszym ciągu będzie zażywał opium, grozi mu poważne niebezpieczeństwo, że zapalenie wątroby stanie się chroniczne lub przejdzie w marskość, która jest schorzeniem śmiertelnym. Żółtaczka jest zawsze objawem chorej wątroby, brak jej nie oznacza jednak, że wątroba jest zdrowa. W niektórych przypadkach zapalenia wątroby żółtaczka nie występuje i chory staje się świadomy swojego schorzenia, dopiero kiedy przybierze ono formę chroniczną. Inne powikłania: Zapalenie wątroby nie jest niestety jedynym powikłaniem spowodowanym przez opiomanię. Inne nie są mniej niebezpieczne. Choroby weneryczne, infekcje skórne długo trwające z powodu wyczerpania organizmu i pozostawiające blizny, starly zakażne, powierzchowne zakrzepy żył powstałe na skutek częstych i niesterylnych dożylnych wstrzykiwań, grzybica, ostre zatrucia układu nerwowego spowodowane przedawkowaniem narkotyków, niedożywienie, schorzenia organów oddechowych (odoskrzelowe zapalenie płuc, gruźlica płuc, astma oskrzelowa), zanik miesiączki i oziębłość płciowa u kobiet oraz zanik zainteresowania seksualnego, impotencja i przedwczesny wytrysk u mężczyzn, próchnica i wypadanie zębów - oto najczęstsze z nich. Według statystyki angielskiej ponad połowa opiomanów umiera w ciągu dwunastoletniego stażu narkomańskiego w wyniku zabójstw, samobójstw, wypadków, infekcji i chorób umysłowych. W Anglii w ciągu roku na tysiąc narkomanów umiera 27. W Nowym Jorku umiera 350 narkomanów rocznie. Przyczyna ich śmierci jest bezpośrednio związana z zażywaniem narkotyków. Barbituromania Osoby pod działaniem barbituranów często można poznać tylko po wyglądzie zewnętrznym. Są źle odżywione, osłabione, ich ruchy są zwolnione, drżące i nieskoordynowane. Mówią w niezrozumiały sposób. Często można zauważyć mimowolne podskórne ruchy mięśni. Chód zataczający i niepewny, reakcje znacznie wydłużone. Przy nagłym podnoszeniu się wystęPują skłonności do stanów zapaściowych, spowodowane raptownym spadkiem ciśnienia. W przypadku zażycia barbituranów w połączeniu z alkoholem ich działaniejest znacznie wzmocnione 79 i obraz kliniczny dużo poważniejszy, niż można by tego oczekiwać po ilości wprowadzonych barbituranów. Charakterystyczne są również objawy neurologiczne, takie jak oczopląs, trudności wymowy, zaburzenia ruchów, bezwład przy chodzeniu i staniu, rozszerzone lub zwężone źrenice bez widocznej reakcji na światło, osłabienie refleksów skórnych i ścięgnowych. środki psychostymulujące środki psychostymulujące, szczególnie w przypadku przedawkowania lub długotrwałego zażywania, prowadzą do znamiennych zmian fizy,(;znych. Najczęściej występują ataki drżenia całego ciała, nie dające się niczym uspokoić źrenice są rozszerzone, usta wysuszone, a ze spoconych dłoni pot się prawie leje. Oddech jest płytki i przyspieszony. Temperatura może być podwyższona ślady ukłuć igły mogą wskazać sposób zażywania narkotyków u osób dłużej zażywających środki psychostymulujące występują różne powikłania organów wewnętrznych. Do najczęstszych należą: uszkodzenia miąższu nerkowego, nadciśnienie tętnicze, zapalenie trzustki i obrzęk płuc. u młodych narkomanów, zażywających te narkotyki dożylnie, często w miejscach ukłuć powstaje martwica żył Po przerwaniu zażywania środków psychostymulujących w krótkim czasie występują bóle mięśni i nienasycony głód Haszysz i środki halucynogenne Osoba znajdująca się pod działaniem haszyszu ma czerwone oczy, powieki lekko opuchnięte, usta suche i lepkie. Chcąc pozbyć się nieprzyjemnego uczucia suchości robi różne grymasy i oblizuje usta. Na twarzy ma charakterystyczny uśmiech spowodowany skurczem muskulatury. Zbliżając się do narkomana, który palił haszysz lub marihuanę, można poczuć specyficzny zapach palonej trawy lub sznurka. Osoby znajdujące się pod działaniem narkotyków halucynogennych nie odznaczają się szczególnymi zmianami fizycznymi, mogącymi pomóc w ich rozpoznaniu. Podstawowe zmiany zachodzą w sferze zachowan ia. 80 Rozpuszczalniki lstnieją pewne zauważalne oznaki, mogące wskazywać lub wzbudzić podejrzenie, że dana osoba wdycha opary kleju lub rozpuszczalników organicznych. Jej oddech ma intensywny słodkawy zapach. Na twarzy i ubraniu można zauważyć plamy zaschniętego kleju. Powieki ma opuchnięte, czerwone i lekko opuszczone i sprawia wrażenie osoby zaspanej. Skóra twarzy, szczególnie na policzkach, może być czerwona. Jest to wynik zabiegów wąchaczy - ścierania śladów kleju. Zaburzenia mowy i chodu podobne do wystęPujących w stanie zatrucia alkoholowego Na skutek chronicznego nadużywania tych substancji występuje zanik apetytu, nagły spadek wagi, zapalenie śluzówki jamy ustnej i nieprzyjemny zapach z ust. Najczęstsze powikłania organów wewnętrznych to: zapalenie żołądka i jelit, zapalenie nerek, różne postaci uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego i szpiku kostnego, pociągającego za sobą ciężką anemię z krwawymi wykwitami na skórze i miejscowymi krwawieniami organów wewnętrznych. 3. KLINICZNE METODY STWIERDZANIA ZALEŻNOśCI Aby klinicznie stwierdzić istnienie uzależnienia fizycznego od opiatów stosuje się najczęściej test nalorfinowy Nalorfin (N-alilo-normofin) jest półsyntetyczną pochodną morfiny, stosowaną niezależnie od morfiny lub preparatów pokrewnych, i ma działanie podobne do morfiny. Zaaplikowany po morfii1ie lub opiatach blokuje ich łączenie z receptorami, co w rezultacie daje efekt odtruwający. Z powodu tej właściwości stosowany jest w diagnostyce uzależnienia opiatowego. Osobie podejrzanej o fizyczne uzależnienie od opiatów wstrzykuje się podskórnie 3 mg nalorfinu. Jeżeli po 20 minutach wystąPi rozszerzenie żrenic, przyspieszony oddech, wzmożone pocenie się, gęsia skórka, ziewanie i łzawienie, to z dużą pewnością można stwierdzić, że osoba ta jest fizycznie uzależniona od opiatów. Test nalorfinowy jest prosty w stosowaniu i moze być wykonywany w warunkach ambulatoryjnych w szybkiej diagnostyce zależności opiatowej. Negatywny wynik testu wyklucza zależność opiatową. 81 4. LABORATORYJNE WYKRYWANIE NARKOTYKÓW I OKREśLANIE TYPU NARKOMANII Pomimo jasnego obrazu klinicznego niektórych narkomanii istnieją sytuacje. kiedy zachodzi konieczność potwierdzenia wątpliwości w sposób niepodważalny, poprzez stwierdzenie obecności narkotyku w płynach biologicznych Niestety, nie każdy narkotyk może być laboratoryjnie stwierdzony ze względu na krótką żywotność Niektóre z nich po upływie określonego czasu dekomponują się. lstnieją jednak metody wykrywania w materiale biologicznym opiatów i barbituranów, a więc narkotyków najczęściej używanych. Stosuje się najczęściej w tym celu ogólne metody chemii toksykologicznej chromatografię warst\ivy cienkiej i chromatografię gazową, znacznie droższą. Metody te są tak udoskonalone, że możliwe jest oznaczenie oraz określenie ilości prawie każdej toksyny w organizmie. co jest szczególnie ważne w przypadku zażycia kilku narkotyków, kiedy osoba będąca pod ich działaniem nie może udzielić informacji, co zażyła, a wynik leczenia zależy od szybkiego rozpoznania i podania odpowiedniej odrutki istnieja . też inne metody, wychodzą one jedak poza ramy tej pracy. NARKOTYKI I ICH EFEKTY Można by powiedzieć, że wykorzystywanie substancji o właściwościach psychoaktywnych jest zjawiskiem ogólnoświatowym, występującym we V'Jszystkich epokach w prawie każdym społeczeństwie. Niektórzy autorzy twierdzą, że zażywanie narkotyków należy do najwcześniejszych cech behawiorystycznych, różniących człowieka od zwierzęcia. Chęć zmieniania świadomości i nastroju występuJe jedynie wśród rodu ludzkiego. Zwierzętom to zjawisko nie jest znane. Klasyfikacja narkotyków jest oparta na różnorodnych koncepcjach i pojęciach i jest daleka od jakiegoś uniwersalnego schematu, który zadowoliłby wszystkie kryteria. Narkotyki można klasyfikować na podstawie ich struktury chemicznej, przydatności kliniczno-terapeutycznej, potencjalnego zagrożeniazdrowia, możliwości ich nadużywania lub wpływu na pewne procesy psychologiczne i behawiorystyczne. Pomimo wyrażnych różnic pomiędzy poszczególnymi narkotykami klasyfikacje mogą się w znacznym zakresie pokrywać. Na przykład niektóre narkotyki bardzo podobne pod względem struktury chemicznej mogą być zupełnie różne pod względem działania farmakologicznego, i odwrotnie. . Tutaj zajmiemy się głównie psychologicznymi oraz w pewnyrn stopniu fizjologicznymi efektami substancji psychoaktywnych. Pod względem efektów psychofarmakologicznych narkotyki można podzielić na trzy duże grupy: 1) narkotyki działające depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy, 2) narkotyki działające stymulująco na ośrodkowy układ nerwowy, 3) narkotyki o właściwościach halucynogennych. 83 1. NARKOTYKI DZIAlAJĄCE DEPRESYJNIE NA OśRODKOWY UKlAD NERWOWY Wśród substancji silnych chemicznie, które wprowadzone do organizmu wykazują depresyjny efekt na wyższe struktury nerwowe, wyróżnia się alkohol, opium i jego pochodne oraz barbiturany. Wspólną ich cechą jest to, że zmniejszają lękliwość i napięcie, zmieniają emocjonalną reakcję na bói, zwalniają czas reakcji, zakłócają koordynację ruchów i zdolność rozumowania. Zażywane w większych ilościach powodują sen, poważniejsze zaburzenia świadomości, aż do wystąpienia śpiączki, a nawet śmierci. Ze względu na te efekty mają one duże zastosowanie w medycynie, ale równocześnie z tych samych powodów są wykorzystywane w celu narkotyzowania się. Zwróćmy uwagę na opium i jego pochodne oraz barbiturany, gdyż są to grupy substancji psychoaktywnych najczęściej zażywanych przez narkomanów. Opium i jego pochodne Opium (gr opion - sok maku) jest materią psychoaktywną, która ze wszystkich znanych dotychczas narkotyków ma chyba najdłuższą historięJako leku lub dla przyjemności używa go wiele narodów. Opium miało swój udział nawet w kształtowaniu stosunków międzynarodowych. Z jego powodu prowadziły wojny wielkie mocarstwa Znane ludzkiemu rodowi od wielu tysięcy lat, cieszy się do dzisiaj zainteresowaniem ze wzgJędu na swoje właściwości farmakologiczne, a jego wykorzystywanie w naszych czasach jest większe niż kiedykolwiek przedtem. Opium jest to mleczny sok otrzymywany z naciętych makówek maku opiumowego (papaver somniferum). Z jednej makówki otrzymuje się około 0,02 - 0,05 grama surowego opium. Obecnie odchodzi się od klasycznego sposobu zbierania soku opiumowego, przechodząc na nową mechaniczną technologię obróbki maku opiumowego. Mak jest uprawiany na całym świecie, ze względu jednak na największą zawartość morfiny za najlepszy uważany jest mak bałkański i małoazjatycki. Zawartość morfiny decyduje o skuteczności i jakości opium Opium zawierające więcej morfiny jest droższe. W Jugosławii produkuje się jedno z najlepszych opium do celów medycznych Niestety. większa część produkcji opium wymyka się spod kontroli i tajemniczymi kanałami jest przemycana za granicę lub rozprowadzana wśród narkomanów w kraju. Łącznikiem pomiędzy producentem a narko- 84 manem jest najczęściej przemytnik i handlarz. Sami narkomani rzadko jadą w teren po narkotyki. W języku potocznym nazwa opium jest używana niezbyt precyzyjnie Opium jest surowcem otrzymywanym z maku. Poddane obróbce daje finalny produkt, który dzieli się najczęściej na trzy grupy: 1) opiu m preparowane 2) medyczne preparaty opium 3) alkaloidy opium lub opiatów Ad 1) Za opium preparowane uważa się ekstrakt opium, używany do palenia w specjalnie skonstruowanych fajkach. Jeżeli opioman wypala przeciętnie 30-40 fajek dziennie, to w ciągu roku wynosi to 3 kilogramy preparowanego opium. Ad 2) Do celów medycznych używa się preparatów opium w postaci proszku, tabletek lub płynu. Ad 3) Opiaty są odrębną gruPą produktów opiumowych i otrzymuje się je w wyniku określonego procesu produkcji. Najbardziej znane to morfina i Jej pochodne: heroina, kodeina, dionina i diulaudid. Alkaloidy są aktywnymi składnikami opium. Jest ich przeszło dwadzieścia. Z tego na pierwszym miejscu morfina (3-23%), kodeina (0,3-2%), tebaina (0,2-1,02%), narkotyna (do 10%), papaweryna (0,5-1%), a pozostałe występują w minimalnych ilościach. Sposób przygotowania opium zależy głównie od tego, czy jest ono stosowane w celach medycznych, czy dla przyjemności. W medycynie stosowane jest przeważnie w postaci płynu, w ilościach zaordynowanych przez lekarza. Sposób zażywania opium w celach odurzających zależy od wpływów geograficznych i kulturowych oraz tradycji. W Iranie i Turcji opium się je, Chińczycy je najczęściej palą, a Amerykanie i Europejczycy wstrzykują. Od sposobu zażywania zależy szybkość i intensywność działania oraz jakość doznań. Opium zjedzone działa najwolniej, a jego efekt jest uspokajający i relaksujący. W przypadku palenia działanie jest nieco słabsze od oczekiwanego, gdyż pewien procent uchodzi z dymem lub się spala. Palenie opium może niekiedy wywołać zaburzenia wzrokowe i stany podobne do snu, który palacz pamięta i potrafi opisać (przypadek angielskiego poety Coleridge'a). Najszybciej i najsilniej działa opium wprowadzone dożylnie. Ten sposób pobudza w większym stopniu przeżycia fizyczne niż psychiczne. Osoba biorąca oplum dożylnie przeżywa tzw flash, jeszcze z igłą w żyle. Jest to chwilowo uczucie, jak gdyby tysiące igieł płynęło w żyłach całego ciała Doznanie to jest bardzo intensywne, ale krótkotrwałe i - jak 85 1. NARKOTYKI DZIAlAJĄCE DEPRESYJNIE NA OśRODKOWY UKlAD NERWOWY Wśród substancji silnych chemicznie, które wprowadzone do organizmu wykazują depresyjny efekt na wyższe struktury nerwowe, wyróżnia się alkohol, opium i jego pochodne oraz barbiturany. Wspólną ich cechą jest to, że zmniejszają lękliwość i napięcie, zmieniają emocjonalną reakcję na bói, zwalniają czas reakcji, zakłócają koordynację ruchów i zdolność rozumowania. Zażywane w większych ilościach powodują sen, poważniejsze zaburzenia świadomości, aż do wystąpienia śpiączki, a nawet śmierci. Ze względu na te efekty mają one duże zastosowanie w medycynie, ale równocześnie z tych samych powodów są wykorzystywane w celu narkotyzowania się. Zwróćmy uwagę na opium i jego pochodne oraz barbiturany, gdyż są to grupy substancji psychoaktywnych najczęściej zażywanych przez narkomanów. Opium i jego pochodne Opium (gr opion - sok maku) jest materią psychoaktywną, która ze wszystkich znanych dotychczas narkotyków ma chyba najdłuższą historięJako leku lub dla przyjemności używa go wiele narodów. Opium miało swój udział nawet w kształtowaniu stosunków międzynarodowych. Z jego powodu prowadziły wojny wielkie mocarstwa Znane ludzkiemu rodowi od wielu tysięcy lat, cieszy się do dzisiaj zainteresowaniem ze wzgJędu na swoje właściwości farmakologiczne, a jego wykorzystywanie w naszych czasach jest większe niż kiedykolwiek przedtem. Opium jest to mleczny sok otrzymywany z naciętych makówek maku opiumowego (papaver somniferum). Z jednej makówki otrzymuje się około 0,02 - 0,05 grama surowego opium. Obecnie odchodzi się od klasycznego sposobu zbierania soku opiumowego, przechodząc na nową mechaniczną technologię obróbki maku opiumowego. Mak jest uprawiany na całym świecie, ze względu jednak na największą zawartość morfiny za najlepszy uważany jest mak bałkański i małoazjatycki. Zawartość morfiny decyduje o skuteczności i jakości opium Opium zawierające więcej morfiny jest droższe. W Jugosławii produkuje się jedno z najlepszych opium do celów medycznych Niestety. większa część produkcji opium wymyka się spod kontroli i tajemniczymi kanałami jest przemycana za granicę lub rozprowadzana wśród narkomanów w kraju. Łącznikiem pomiędzy producentem a narko- 84 manem jest najczęściej przemytnik i handlarz. Sami narkomani rzadko jadą w teren po narkotyki. W języku potocznym nazwa opium jest używana niezbyt precyzyjnie Opium jest surowcem otrzymywanym z maku. Poddane obróbce daje finalny produkt, który dzieli się najczęściej na trzy grupy: 1) opiu m preparowane 2) medyczne preparaty opium 3) alkaloidy opium lub opiatów Ad 1) Za opium preparowane uważa się ekstrakt opium, używany do palenia w specjalnie skonstruowanych fajkach. Jeżeli opioman wypala przeciętnie 30-40 fajek dziennie, to w ciągu roku wynosi to 3 kilogramy preparowanego opium. Ad 2) Do celów medycznych używa się preparatów opium w postaci proszku, tabletek lub płynu. Ad 3) Opiaty są odrębną gruPą produktów opiumowych i otrzymuje się je w wyniku określonego procesu produkcji. Najbardziej znane to morfina i Jej pochodne: heroina, kodeina, dionina i diulaudid. Alkaloidy są aktywnymi składnikami opium. Jest ich przeszło dwadzieścia. Z tego na pierwszym miejscu morfina (3-23%), kodeina (0,3-2%), tebaina (0,2-1,02%), narkotyna (do 10%), papaweryna (0,5-1%), a pozostałe występują w minimalnych ilościach. Sposób przygotowania opium zależy głównie od tego, czy jest ono stosowane w celach medycznych, czy dla przyjemności. W medycynie stosowane jest przeważnie w postaci płynu, w ilościach zaordynowanych przez lekarza. Sposób zażywania opium w celach odurzających zależy od wpływów geograficznych i kulturowych oraz tradycji. W Iranie i Turcji opium się je, Chińczycy je najczęściej palą, a Amerykanie i Europejczycy wstrzykują. Od sposobu zażywania zależy szybkość i intensywność działania oraz jakość doznań. Opium zjedzone działa najwolniej, a jego efekt jest uspokajający i relaksujący. W przypadku palenia działanie jest nieco słabsze od oczekiwanego, gdyż pewien procent uchodzi z dymem lub się spala. Palenie opium może niekiedy wywołać zaburzenia wzrokowe i stany podobne do snu, który palacz pamięta i potrafi opisać (przypadek angielskiego poety Coleridge'a). Najszybciej i najsilniej działa opium wprowadzone dożylnie. Ten sposób pobudza w większym stopniu przeżycia fizyczne niż psychiczne. Osoba biorąca oplum dożylnie przeżywa tzw flash, jeszcze z igłą w żyle. Jest to chwilowo uczucie, jak gdyby tysiące igieł płynęło w żyłach całego ciała Doznanie to jest bardzo intensywne, ale krótkotrwałe i - jak 85 niektórzy twierdzą - podobne do orgazmu. Czasem narkomani bardzo lubią flash i kłują się po kilka razy dziennie. Ci, którzy nie lubią tego uczucia, unikają go wstrzykując narkotyk bardzo wolno. Po ustąpieniu flashu następuje stan, zwany stoned, fizyczne odrętwienie i spokój, charakteryzujące się całkowitym odprężeniem. Intelektualne funkcjonowanie jest bardzo zubożone. Te efekty opium przyciągają jednostki lękliwe, napięte i emocjonalnie niedojrzałe, próbujące w sztuczny sposób odprężyć się i odpocząć. Znając skład opium wiemy, że jego działanie. pomimo przewagi w nim morfiny, nie jest identyczne z działaniem morfiny, ale jest wynikiem działania wszystkich alkaloidów. Efekt zażycia opium jest zależny od tego, czy osoba bierze go po raz pierwszy, czy ma już doświadczenie. Osoby pierwszy raz wstrzykujące opium mogą mieć nudności, wymioty i zawroty głowy - a więc pierwsze doznania są nieprzyjemne. Osoby mające już pewne doświadczenie i zażywające opium w swoim towarzystwie mogą przeżyć przyjemne efekty - odprężenie, dobry nastrój i poczucie jedności. W ciągu pierwszych miesięcy przeważają na ogół efekty przyjemne i narkomani, pragnąc je powtarzać, zażywają opium często. Okres ten nazywają "miodowym miesiącem". W rzeczywistości jest on wstępem do uzależnienia psychicznego. Później, z powodu rozwiniętej tolerancji, aby uzyskać poprzednie efekty, dzienne dawki muszą być zwiększone. Przyjemne efekty słabną, lecz narkoman nie jest już w stanie wyrzec się narkotyku, gdyż jest już uzależniony fizycznie. Bierze narkotyk już nie dla przyjemności, lecz w celu uniknięcia kryzysu abstynencyjnego. Opium jest najpopularniejszym i najczęściej używanym narkotykiem w Jugosławii. Jednocześnie pociąga za sobą najwięcej ofiar, leczenie jest najtrudniejsze, a procent wyleczonych najniższy. Najczęściej występującymi komplikacjami chronicznego nadużywania opium są: gorączka opiumowa, wirusowe zapalenie wątroby, stany zakaźne, ropne infekcje skóry i tkanki, zakrzepowe zapalenia żył, zapalenia wsierdzia i kiła. Morfina Morfina jest najważniejszym i najbardziej znanym alkaloidem opium. Wyodrębniona w 1805 roku otrzymała nazwę na cześć greckiego boga snu - Morfeusza. W żargonie narkomańskim nazywana mojka. Morfina była masowo stosowana podczas wojny secesyjnej w Ameryce, podawana codziennie w celu uśmierzania bólów rannym, którym nie 86 można było wykonać zabiegów chirurgicznych. Powodowało to powstawanie uzależnienia. Morfinizm otrzymał w tym czasie nazwę "żołnierskiej choroby". W okresie międzywojennym, oprócz medycznego zastosowania, zaczęła być używana dla przyjemności. Morfiniści tego okresu to głównie chorzy, którzy podczas pobytu w szpitalu stali się uzależnieni z povvodu nie kontrolowanego stosowania morfiny (morfiniści medyczni), eksperymentatorzy i ludzie żądni nowych wraień, którzy w niezauważalny dla siebie sposób związali się z narkotykiem. Byli wśród nich również przedstawiciele personelu medycznego, których zachęciły obserwacje przyjemnych efektów u pacjentów. Morfina jest białym, krystalicznym proszkiem, nazywanym przez narkomanów pudrem. Bez zapachu, ale łatwo można ją poznać po cierpkim smaku. Przechowywana na świetle szybko żółknie. Słabo rozpuszczalna w wodzie i alkoholu. W przemyśle farmaceutycznym najczęściej występuje w postaci ampułek. Przeciętna pojedyncza dawka morfiny wynosi 10 miligramów, największa - 30. Maksymalna dawka dzienna wynosi 100 miligramów. Morfina szybko stwarza tolerancję i nałogowi morfiniści mogą znieść dawki większe od terapeutycznych o 20-200 razy. Trzeba jednak pamiętać, że to!erancja nigdy nie jest absolutna, to znaczy, że zawsze istnieje dawka śmiertelna. Tolerancja rozwija się mniej więcej po trzech tygodniach codziennego zażywania. Morfina może być wprowadzona do organizmu doustnie, dożylnie, doodbytniczo lub przez wdychanie oparów. Narkomani najczęściej zażywają ją dożylnie ze względu na flash i szybkie działanie. Kliniczne efekty morfiny w dużej mierze zależą od jej farmakologicznego działania na komórki nerwowe. Chociaż morfina jest znana z depresyjnego wpływu na ośrodkowy układ nerwowy, to pewne doświadczenia wskazują na podwójne działanie - z.jednej strony przygnębiające, a z drugiej pobudzające aktywność nerwową. Zjawisko to można wyjaśnić w ten sposób, że morfina wprowadzona do organizmu jest najpierw na krótko absorbowana przez zewnętrzne warstwy komórek nerwowych i działa pobudzająco, następnie przenikając do wewnątrz komórek. powoduje depresje i przyzwyczajenie. Zażywana w umiarkowanych ilościach wywołuje euforię i przyjemną senność z uczuciem odprężenia i beztroski. Myśli mogą być bogate treściowo, nie można jednak nimi kierować. Człowiek czuje się pewnie i bezpiecznie, a uczucie strachu jest nieznane. Ustąpienie zahamowań powoduje szybkie podejmowanie decyzji. Są one jednak bardziej wy- 87 nikiem ogólnego poczucia logiki niż konkretnej sytuacji i dlatego mogą być niewłaściwe Długotrwała koncentracja jest zazwyczaj niemożliwa, zanika chęć aktywnego działania Osoba staje się apatyczna i zainteresowana jedynie sobą, bez potrzeby kontaktów z otoczeniem. Ostrość wzroku zmniejsza się i występuje stan letargu. Efekty psychologiczne trwają kilka godzin dłużej niż efekty przeciwbólowe Po pełnej dawce terapeutycznej (15-20 mg) zmniejsza się aktywność motoryczna, a psychiczna ociężałość szybko przekształca się w głęboki sen bez snów. Oddech jest zwolniony, żrenice zwężone. T em peratu ra ciała obn iża się w wyn iku zmn iejszen ia aktywności m ięśniowej i wrażliwości mechanizmu regulacji temperaturyDawki toksyczne mogą spowodować śpiączkę oraz śmierć na skutek paraliżu ośrodka oddechowego w rdzeniu przedłużonym. Do najczęściej występujących komplikacji należy śmierć spowodowana przedawkowaniem oraz nadczuła reakcja na morfinę objawiająca się nudnościami i wymiotami, drżączką, skurczami, bezsennością i delirium Na morfinizm mogą wskazywać następujące symptomy ciężkie zapcrcia na przemian z biegunkami, blizny i ropnie spowodowane niesteryl rlym i strzykawkam i. zwężone żren ice i najpewn iejszy symptom rozwój syndromu abstynencyjnego po nagłym odstawieniu morfiny lub wstrzyknięciu nalorfinu Morfina jest narkotykiem bardzo szybko stwarzaja .cym nałóg Już po kilku dniach ciągłego zażywania doprowadza do powstania zależności Mechanizm biologiczny, który leży u podstaw stwarzania fizycznego uzależnienia od morfiny, nie jest jeszcze dokładnie znany. Niektóre badania ostatnich lat wskazują, że organizm wytwarza złożoną materię chemiczną podobną do morfiny, która zachowuje się jak silny środek przeciwbólowy Amerykańscy i brytyjscy naukowcy wyodrębnili w mózgu myszy i ludzi materię, którą nazwali encefaliną. Wstrzyknięta do organizmu redukuje ból prawie w takim samym stopniu jak morfina Ponieważ encefalina jest substancją naturalną wytworzoną przez żywy organizm, nie stwarza ona nałogu i przypuszcza się, że w przyszłości zastąpi morfinę i inne środki przeciwbólowe. Uważa się też, że może ona być również korzystna w leczeniu morfinizmu. W ciągu zażywania morfiny, kiedy morfina jest w organizmie stale obecna. encefalina ulega rozkładowi. Po odstawieniu morfiny organizm pozostaje jednocześnie bez encefaliny i bez morfiny, co powoduje powstanie kryzysu abstynencyjnego do momentu ponownego wstrzyknięcia morfiny lub odnowienia się w mózgu encefaliny, co trwa 7 do 10 88 dni. Dlatego właśnie dr Snyder z Uniwersytetu im. Johna Hopkinsa wierzy, że encefalina może w przyszłości rozwiązać dwa ważne problemy medyczne - likwidowania bólu i rozwiązania opiatowego syndromu abstynencyjnego Morfinista swym wyglądem i zachowaniem nie musi się niczynl odróżniać od zdrowego człowieka, zwłaszcza jeżeli dysponuje na co dzień wystarczającymi ilościami morfirly i normalnie się odżyvJia. Niektórzy autorzy twierdzą, że szczegółowe badania kliniczne i laboratoryjne nie stwierdziły różnic pomiędzy zdrowymi ludżmi a morfinistami Heroina Heroina jest półsyntetyczną pochodną morfiny wyprodukowaną pierwszy raz w celach handlowych w Niemczech w 1898 roku przez Dressera jako lek odzwyczajający od morfiny. Heroina jest 20 do 25 razy silniejsza od morfiny i dwa razy mocniejsza w stwarzaniu nałogu W stanie czystym jest to siwobrunatny proszek Ze względu na swoją moc i niebezpieczeństwo śmierci osoby zażywającej ją pierwszy raz lub w sposób nie kontrolowany handlarze dodają do niej cukier mleczny i sprzedają ją rozrzedzona Wtedy jest koloru białego i przypomina puder morfinowy Rozrzedzając heroinę zwiększają jednocześnie jej masę i ciężar Heroina jako taka jest słabo aktywna farmakologicznie, ale w krótkim czasie w mózgu przekształca się w morfinę i efekty heroiny są w rzeczywistości efektami morfinowymi, lecz na nowym terenie, gdzie normalnie morfina w oryginalnej postaci nie dochodzi Czysta morfina nie jest w stanie pokonać bariery krwiomózgowej i pojawić się w większych ilościach w mózgu Natomiast cząsteczki heroiny przechodzą bez przeszkód przez tę barierę i dopiero w mózgu ulegają rozkładowi na morfinę, i w ten sposób morfina szybciej i silniej działa na komórki mózgowe. Heroina jest najprawdopodobniej narkotykiem najszybciej stwarzającym nałóg. Po kilku dniach może wytworzyć silne uzależnienie fizyczne. Z tego powodu nie stosuje się jej w medycynie. Obecnie korzystają z niej tylko narkomani, najwięcej w USA Do organizmu jest wprowadzana najczęściej dożylnie. Wprowadzona do organizmu działa depresyjnie na mózg i rdzeń kręgowy Po wstrzyknięciu heroiny zazwyczaj występuje drzemka, żrenice są maksymalnie zwężone, puls i oddech zwolnione. Narkoman 89 znajdujący się pod działaniem heroiny nie jest niebezpieczny Zazwyczaj Jest w stanie letargu. Popularne opowiadania o orgiach i seksualnych wyczynach heroinistów są czystym wymysłem. Zażywanie herolny blokuje bodżce seksualne i gasi seksualne potrzeby. Na ogół heroiniści to osoby nieodpowiedzialne i bierne Nawet w grupie nie okazują zbytniej wesołości ani agresji. Jedynym tematem ich rozmów jest heroina i inne narkotyki. Wymieniają doświadczenia, przechwalają się za~ywaniem heroiny w połączeniu z innymi narkotykami, rozmawiają o źródłach zakupu towaru. Przyszłość ogranicza się wyłącznie do szprycy Jeżeli jednak plany dotyczące zakupu nowych ilości heroiny pokrzyżują się, ze strachu przed kryzysem mogą być bardzo 'liebezpieczni, skłonni do agresji i przestępstw. Jest to wymuszona forma przestępczego i agresywnego zachowar1ia. Skutki nałogowego zażywania heroiny występują zarówno w sferze fizycznej, jak i psychicznej oraz społecznej Wynikają one po części z silnego psychicznego i fizycznego uzależnienia, a po części z następstw jej zażywania zachodzących w sferze zachowania i trybie życia. Chroniczne zatrucie heroiną zmniejsza apetyt oraz powoduje gwałtowny spadek wagi ze zmniejszeniem odporności organizmu i skłonnościami do infekcji Niesterylne strzykawki wywołują powstawanie ropni, zapalenia żył, infekcje i wirusowe zapalenie wątroby. Nierzadkie są również zapalenia wsierdzia i płuc Bardzo częstą przyczyną śmierci heroinistów jest przedawkowanie narkotyku. Nawet dość małe dawki mogą być przyczyną śmierci wskutek zapaści i obrzęku płuc. Syndrom ten znany jest w.literaturze naukowej jako syndrom X. Jego mechanizm nie jest jeszcze dostatecznie znany. Przypuszcza się, że jest to alergiczna reakcja na heroinę lub substancje dodawane do heroiny przez handlarzy. Wśród nastęPstw psychicznych najważniejsze jest silnie wyrażające się uzależnienie. Początkowo dominuje pragnienie powtórzenia przyjemnych efektów, póżniej strach przed kryzysem. Wśród heroinistów często występują stany depresyjne z myślami samobójczymi. Stając się z przymusu członkami nowej subkultury, przeżywają oni otaczający świat w sposób paranoidalny. Czasami wydaje się im, że samobójstwo jest jedyną drogą opuszczenia świata, w którym żyją, a który ich, użytkowników narkotyków i propagatorów nowych idei , nie akceptuje. Również często występują problemy socjalne. Heroinistom brak jest inicjatywy i energii. Tracą zainteresowanie dla swojego zawodu, mają trudności z koncentrowaniem się na wykonywanej pracy, nie in- 90 teresują się stosunkami międzyludzkimi, tracą rodzinę - jednym słowem przyjmują aspołeczny tryb życia. Poza tym zmuszeni do codziennej pogoni za narkotykiem podejmują działania niezgodne z prawem (kradzieże, przemoc, zabójstwa, prostytucja). Metadon Metadon jest syntetycznym środkiem przeciwbólowym, odkrytym w Niemczech podczas drugiej wojny światowej. Pierwotnie miał być stosowany zamiast morfiny, od której jest słabszy i nie ma jej właściwości. Ze względu na to, że w dużym stopniu jest izoteryczny z morfiną, przypuszcza się, że może oddziaływać na specyficzne morfinowe receptory w mózgu. W wyniku ciągłego wprowadzania metadonu do organizmu rozwija się tolerancja i zależność krzyżowa z innymi opiatami. Śmiertelna dawka dla osób bez rozwiniętej tolerancji wynosi 1-1,5 mg/kg wagi ciała. Przy przedawkowaniu śmierć następuje na skutek trudności w oddychaniu. Głównymi wskazaniami dla stosowania metadonu w medycynie jest zmniejszenie bólów różnego pochodzenia i przerwanie opiatowego syndromu abstynencji. Metadon jest lekiem wyboru w leczeniu opiomanii. Stosuje się go zarówno w warunkach ambulatoryjnych, jak i szpitalnych. Obydwie formy leczenia mają swoje wady i zalety. Obecnie na świecie stosuje się metadon w dwu różnych sytuacjach terapeutycznych- w leczeniu zależności opiatowej, a zwłaszcza heroinowej. Przede wszystkim stosuje się go do likwidacji objawów abstynencji przy nagłym odstawieniu opiatów. Ze względu na zależność i tolerancję krzyżową w stosunku do innych opiatów, gdyż łączy się z tymi samymi receptorami w mózgu, ma on możliwości blokowania oznak głodu narkotyku, od którego organizm jest uzależniony. Może więc być skuteczny tak długo, jak długo trwa przypuszczalny kryzys abstynencyjny. W tym wariancie leczenia nie wolno metadonu podawać powyżej 20 dni, gdyż po tym okresie rozwija się zależność, co w praktyce oznaczałoby zastąpienie jednego uzależnienia drugim. Uważa się, że w ten sposób można wyleczyć z uzależnienia fizycznego większość opiomanów i heroinomanów. Nie oznacza to jednak wyleczenia z narkomanii. Drugą formą wykorzystania metadonu w leczeniu zależności opiatowej jest tzw. program metadonowy, to jest długotrwałe trzymanie pacjenta na metadonie. Program ten jest stosowany przede wszystkim w leczeniu heroinomanów lub osób z poważnymi zaburzeniami metabolicznymi. Podstawowym celem stosowania programu 91 metadonowego jest zapewnienie narkomanowi życia bez narkotyków, z położeniem nacisku na jak najszybsze przystosowanie osobiste i społeczne poprzez edukację i przygotowanie do podjęcia pracy. Z chwilą rozpoczęcia programu metadonowego wyrażnie spada działalność przestępcza narkomanów. W ten sposób istnieje możliwość kontrolowania znacznej liczby chorych, wcześniej pozostawionych samym sobie i podziemiu, stopniowego przygotowywania ich do powrotu do normalnego życia. W USA istnieje ponad 500 organizacji opierających leczenie na programie metadonowym. Od 1965 roku jest on stosowany również poza USA. Z farmakologicznego punktu widzenia trzy właściwości metadonu są ważne dla stosowania programu metadonowego. Przede wszystkim możliwość podawania doustnego i działanie przez 24 do 28 godzin. Oznacza to, że w większości przypadków wystarczy go podawać raz dziennie. Dla narkomanów zażywających narkotyki dożylnie przewaga doustnego podawania leku jest bezsporna, gdyż prowadzi do uniezależnienia od igły. Po drugie, zdolność metadonu do podtrzymywania uzależnienia fizycznego ma dwie zalety- ambulatoryjnie leczony narkoman, nawet stykając się z heroiną, nie pragnie ponownie jej zażywać oraz często obojętnie ustosunkowany do leczenia narkoman przychodzi do kliniki aby uniknąć objawów abstynencji, i w ten sposób włącza się w proces leczenia. Po trzecie- pacjent regularnie przyjmujący metadon może uzyskać częściowe lub całkowite osłabienie skutków heroiny. W przypadku jej zażycia oznacza to, że heroinoman pod działaniem metadonu nie odczuwa już potrzeby zażywania heroiny. Narkomani zażywają metadon w celach narkotycznych tylko w przypadkach bezwzględnej konieczności, kiedy nie mają innych opiatów, ponieważ jego efekty euforogenne są bardzo słabe. Metadon zażywany w dawkach leczniczych nie wywołuje efektów trujących lub powodujących schorzenia. Tolerancja rozwija się wolniej i nie w pełni, jak w przypadku morfiny. Również objawy abstynencyjne występują wolniej i nie tak intensywnie jak przy morfinie i opium. Nieprzyjemne reakcje fizyczne mogą niekiedy trwać nawet 6 tygodni po odstawieniu metadonu Barbiturany Barbituranami nazywa się grupę leków pochodzących z kwasu barbiturowego. Wszystkie mają podobne działanie, to znaczy powodują 92 depresję wyższych struktur nerwowych. Z tego powodu stosuje się je w celu wywołania snu i uwolnienia od lęku i napięcia. Pierwszy barbituran pod nazwą veronal wprowadzono do terapii w 1903 roku. W dziesięć lat póżniej wyprodukowano jeszcze silniejszy, do dziś stosowany pod nazwą fenobarbital. Od tego czasu wprowadzono jeszcze wiele innych, które jednak zbytnio się między sobą nie różnią. Ze względu na prędkość i okres działania farmakologicznego barbiturany dzieli się na trzy grupy. a) Barbiturany o krótkotrwałym działaniu stosuje się w celu szybkiego wywołania snu. Zaczynają działać już po 15 minutach, lecz sen po nich trwa krótko, 3 do 4 godzin. W medycynie stosowane są w terapii snem jako wstęp do ogólnej anestezji, do przeprowadzenia narkoanalizy i usypiania w lżejszych przypadkach bezsenności. Nie znajdują zainteresowania wśród narkomanów. Należą do nich cyklobarbital, heksobarbital, tiopental i kemital b) Barbiturany o średniodługim działaniu hipnotycznym są rzadziej stosowane w praktyce psychiatrycznej. Wprowadzone doustnie do organizmu powodują w ciągu pół godziny sen, trwający 8 godzin. Należą do nich - amytal ("Green Dragons", "Blue Haevens", "Blue Devils"), nembutal ("Yellow Jackets") i seconal ("Reds", "Red Devils") Grupa ta cieszy się szczególnym powodzeniem u narkomanów, o czym świadczy duża liczba nazw, jakie im nadali. c) Barbiturany o długim działaniu powoli wprowadzają w długotrwały sen. Głównym przedstawicielem tej grupy jest fenobarbital, stosowany w medycynie jako środek przeciwepileptyczny. Narkomani używają go rzadziej. Barbiturany w mniejszych dawkach stosuje się w połączeniu z innymi składnikami, do przygotowania szeregu preparatów używanych jako środki uspokajające, regulatory wegetatywnego układu nerwowego lub środki przeciwbólowe. Fabrycznie barbiturany są produkowane w postaci proszku do przygotowania roztworu, ampułek, czopków lub tabletek, co oznacza, że są stosowane przez infuzję, wstrzykiwanie, doodbytniczo lub doustnie. Narkomani łykają je lub wstrzykują. Barbiturany w mniejszych dawkach mają działanie uspokajające i zmniejszają bóle spowodowane skurczami mięśni gładkich. W średnich dawkach powodują silniejsze uspokojenie i sen, natomiast w większych pogłębiają sen i mogą doprowadzić do śpiączki, a nawet śmierci wywołanej paraliżem układu oddechowego 93 U osób uzależnionych najczęstszym powodem nadużywania barbituranów są zaburzenia snu. Pomimo długotrwałego zażywania barbituranów u niektórych osób tolerancja nie rozwija się. Niestety, u większości rozwija się ona szybko i dawki muszą być stopniowo zwiększane w celu osiągnięcia początkowego efektu. W istocie nie jest to problem psychiczny, lecz fizyczny. Trzeba bowiem pamiętać, że stopień tolerancji jest ograniczony. Wszyscy mają własny próg nasycenia, którego przekroczenie może spowodować śmierć. W przypadku barbituranów fakt nałogowego zażywania nie musi w istotny sposób podnieść tego progu. W pewnych okolicznościach u osób uzależnionych od barbituranów mogą wywołać one odwrotną reakcję i zamiast relaksu spowodować stan podniecenia podobny do nałogowego alkoholizmu. Chory jest niezręczny, zatacza się, drżą mu ręce, poci się, bełkocze. Samokontrola ulega zahamowaniu, zachowanie jest rzucające się w oczy i niekiedy agresywne. Mogą również wystąpić silne psychozy, z halucynacjami i paranoidalnymi interpretacjami zdarzeń. Nadużywanie barbituranów jest szkodliwe nie tylko dla samej jednostki, lecz stanowi również ważny problem społeczny. Przede wszystkim we współczesnym świecie jest najczęściej występującym i najpoważniejszym rodzajem narkomanii. Poza tym znajduje się na czołowym miejscu wśród przyczyn śmierci na skutek przypadkowego przedawkowania lub zamierzonego samobójstwa. Narkomania barbituranowa pod względem efektów i skutków jest bardziej niebezpieczna niż opiomania, ponieważ osoba zatruta barbituranami jest bardziej chora umysłowo i pobudzona emocjonalnie, ma ograniczoną koordynację ruchów oraz tendencje do napadów epileptycznych występujących w fazie abstynencji. Osoby uzależnione od barbituranów stanowią bardzo zróżnicowaną grupę o rozmaitych początkach nałogu. Część związana jest z barbituranami od samego początku i rzadko zażywa inne narkotyki. Niekiedy opiomani biorą je z powodu braku opium i jego pochodnych, aby zlikwidować przykre skutki abstynencji i bezsenność. Często uzależnienie od opiatów zastępowane jest przez uzależnienie od barbituranów. Alkoholicy zażywają barbiturany, aby zmniejszyć nerwowość i drżenie rąk. Niektórzy porzucają alkohol dla barbituranów. Szczególną uwagę należy zwrócić na niebezpieczeństwa wynikające z jednoczesnego zażywania alkoholu i barbituranów. Obydwa te narkotyki mają silne działanie depresyjne na funkcje ośrodkowego układu nerwowego i każdy z nich wzmaga działanie drugiego. Czasami 94 niewielka dawka barbituranu po wypiciu alkoholu może spowodować śpiączkę, a nawet śmierć. Pomiędzy alkoholem i barbituranami istnieje tolerancja krzyżowa. Zatrucia barbituranami można podzielić na słabe, średnie i ciężkie, w zależności od stopnia zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego. Słabe zatrucie cechuje zachowanie przytomności. Jeżeli osoba śpi, łatwo ją można przebudzić. Można zauważyć lekkie zaburzenia zdolności umysłowych i rozumowania. Odpowiedzi na pytania są wolne, z przerwami. Ruchy niezbyt precyzyjne, ogólne przygnębienie. Średnie zatrucie oznacza się głębszymi zaburzeniami świadomośći. Pacjenta można dobudzić tylko silnym bodżcem manualnym lub zastrzykiem pobudzającym. Półprzytomny nie jest w stanie udzielić żadnych prawidłowych informacji. Chwieje się, nie może chodzić, przewraca się. Po ustaniu bodźców ponownie zapada w stan nieświadomości. Ciężkie zatrucie cechuje śpiączka, z której pacjenta nie można przebudzić. Oddech jest powierzchowny i zwolniony lub przerywany. Długotrwałe zażywanie barbituranów doprowadza do powstania uzależnienia psychicznego i fizycznego. Uzależnienie psychiczne jest bezpośrednio zależne od efektów narkotyku. U osób napiętych i lękliwych uzależnienie powstaje szybko, ponieważ narkotyk uwalnia ich od nieprzyjemnych przeżyć, oferując w zamian przyjemne. Jest to powodem ich częstego zażywania. Szybkie rozwijanie się uzależnienia fizycznego jest bardzo istotne w leczeniu. Osobom uzależnionym od barbituranów nie wolno gwałtownie ich odstawiać, gdyż mogą wystąpić ataki deliryjne i epileptyczne i w istotny sposób zagrozić zdrowiu pacjenta. Osoby te wymagają leczenia szpitalnego. 2. NARKOTYKI DZIALAJĄCE STYMULUJĄCO NA OśRODKOWY UKLAD NERWOWY Już z samej nazwy widać, że środki te działają stymulująco na wyższe struktury nerwowe i w ten sposób uniemożliwiają sen oraz są przeciwstawiane do barbituranów i opiatów. W dawkach terapeutycznych pobudzają aktywność, przedłużają okresy czuwania, zmniejszają apetyt. W większych dawkach wywołują agresywność, rozdrażnienie, silniej wyrażony psychomotoryczny niepokój, często z maniami prześladowczymi i halucynacjami. W drugiej fazie działania występuje osłabienie 95 zdolności intelektualnych i fizycznych oraz uczucie wyczerpania. W żargonie nazywane są uppers (podnoszący i wzmacniający), pep pills (pigułki orzeźwiające) lub speed (szybkość), ze względu na przyspieszenie - w pierwszej fazie zdolności myślenia, mówienia i ruchów. W medycynie środki psychostymulujące stosuje się w leczeniu zmęczenia, w odkładaniu snu podczas leczenia narkolepsji, zmniejszaniu apetytu u osób otyłych oraz jako odtrutka w zatruciach lekami działającymi depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy. Najliczniejszą grupą wśród środków psychostymulujących są amfetaminy. Również kokaina daje silny efekt stymulujący. Amfetaminy Pierwsze amfetaminy wyprodukowano w 1920 roku i jako silne stymulatory i środki przeciw zmęczeniu i senności natychmiast zostały zastosowane w praktyce. Później odkryto, że zmniejszają apetyt i jako takie mają do dziś szerokie zastosowanie. Podczas drugiej wojny światowej amfetamina była stosowana w walce ze zmęczeniem i wyczerpaniem żołnierzy. Po wojnie stosuje się ją jako środek przeciwko puchnięciu śluzówki nosowej w czasie kataru. Szybko odkryto, że amfetaminy likwidują senno$ć, powodują dobry nastrój i poczucie siły. To rozbudziło ciekawość. Amfetaminy stały się popularne wśród studentów przygotowujących się do egzaminów. Chętnie z nich korzystali kierowcy ciężarówek podróżujący na długich trasach. Dzisiaj amfetamin używają i nadużywają przedstawiciele różnego wieku i profesji. W ostatnich czasach przeważa wśród nich młodzież. Do najczęściej zażywanych amfetamin należą: 1 benzedryna . 2 deksedryna 3 metedryna. Zażywanie amfetamin szybko prowadzi do uzależnienia psychicznego, może nawet szybciej niż wszystkie dotychczas znane narkotyki. Zażywane doustnie, w średnich dawkach zwiększają aktywność i wytrzymałość, stwarzają uczucie podniecenia i euforii. Osoby będące pod działaniem "speedu" sa przedsiębiorcze i działają bezkrytycznie. Wstrzykiwanie amfetamin te efekty jeszcze bardziej potęguje. Szczególnie niebezpieczne jest dożylne wstrzykiwanie metedryny ("speeding"). Reakcje po zastrzyku można porównać z elektroszokiem lub opisać je jako wielokrotny orgazm. Potem następuje wyjątkowe poczucie świadomości siebie i otoczenia. Stan "high" trwa dość krótko, można go jednak powtórzyć nowym zastrzykiem. W wyniku rozwijającej się tolerancji dawki muszą być zwiększane w niektórych przypadkach o kilkaset razy. Chociaż te ogromne dawki są rzadko fatalne w skutkach dla pacjenta, to często powodują w zachowaniu zmiany o charakterze psychotycznym- halucynacje, obłąkańcze myśli prześladowcze, poważne aberracje umysłowe, zwłaszcza jeżeli do organizmu wprowadzone są dożylnie. Częstym powikłaniem na skutek dożylnego zażywania metedryny jest zamieranie naczynia krwionośnego, do którego był wstrzykiwany narkotyk. Inne komplikacje to uszkodzenie nerek, nadciśnienie tętnicze, zapalenie trzustki i obrzęk płuc. U nałogowego użytkownika preparatów amfetaminowych z czasem rozwija się paranoidalna struktura osobowości- podejrzliwa i nadwrażliwa. Osoby takie wciąż obawiają się milicji, w każdym widzą przebranego milicjanta. Mogą być niebezpieczne dla otoczenia, ponieważ w obawie przed napaścią mogą same zaatakować. W 1958 roku Connel opisał właściwe psychozy w toku zatrucia amfetaminowego. Na ogół przebiegają one w stanie całkowitej przytomności i odznaczają się silnym podekscytowaniem i urojeniami prześladowczymi. Czasami mogą być rozpoznane jako psychoza schizofreniczna. Po wyjściu z psychozy pacjenci doskonale się orientują w przebytym stanie i często poprzez modyfikację dawek amfetaminy mogą mieć wpływ na cofanie się symptomów psychotycznych. Jak już powiedzieliśmy, amfetaminy stwarzają silne uzależnienie psychiczne. Chociaż nie stwierdzono, aby powodowały uzależnienie fizyczne w klasycznym znaczeniu, to ich nagłe odstawienie nie pozostaje bez skutków. Jeżeli narkotyk psychostymulujący przez dłuższy okres usuwał zmęczenie i potrzebę snu, to po jego odstawieniu te dwa objawy występują we wzmożonej postaci. Poza tym pojawia się głęboka depresja fizyczna i psychiczna, która jest najczęściej powodem ponownego sięgania po narkotyk. Prócz tego po raptownym odstawieniu tych narkotyków występują skłonności samobójcze, co stanowi największe i długo obecne niebezpieczeństwo podczas leczenia osób, które przez dłuższy okres zażywały preparaty amfetaminowe. Do preparatów podobnych do amfetaminowych należą jeszcze 97 dobrze znany preludin, ritalin i mirapront. Preludin i mirapront przez dłuższy czas były popularnymi lekami zmniejszającymi apetyt, dopóki nie stwierdzono, że dają niepoża .dane efekty uboczne, między innymi reakcje psychotyczne zbliżone do psychoz amfetaminowych. Kokaina Kokaina jest alkaloidem otrzymywanym z liści południowoamerykańskiej rośiiny erythroxylum coca. Już kapłani Inków znali jej znieczulające działanie i żuli jej liście, aby wzmocnić swe siły i usunąć uczucie głodu. Do dzisiaj mieszkańcy Peru i Boliwii przeżuwają liścle koki w tym samym celu. W medycynie po raz pierwszy kokaina została zastosowana jako środek znieczulający podczas operacji oka w 1884 roku w Wiedniu. Obecnie, ze względu na toksyczność, kokaina jest zastępowana przez nowe syntetyczne środki znieczulające lokalnie. W dalszym ciągu stosuje się ją jako miejscowy środek znieczulający w okulistyce i otorynolaryngologii. Dzisiaj kokaina zajmuje ważne miejsce wśród substancji chemicznych używanych dla przyjemności. Kokaina, bez względu na sposób zażywania, wprowadzona do organizmu daje efekt pobudzający. Narkomani często ją zażywają w połączeniu z heroiną dla złagodzenia stanu "high". Zażywana przez wąchanie podrażnia i wysusza śluzówkę nosa. Jej długotrwałe zażywanie może doprowadzić do perforacji przegrody nosowej, po czym łatwo można poznać kokainomana. Wstrzykiwana silnie podrażnia skórę. Żyły, w które wstrzykuje się kokainę, szybko obumierają. Ponieważ kokaina nie stwarza tolerancji lub stwarza ją bardzo powoli i słabo wyrażoną, kokainoman przez długi okres może pozostać na tej samej lub podobnej dawce narkotyku. Nie staje się uzależniony fizycznie, tak jak opioman, ale ma bardzo silnie rozwinięte uzależnienie psychiczne. Pomiędzy opiomanami a kokainomanami istnieje jeszcze jedna istotna różnica. Opioman bierze opium głównie po to, aby uciec przed kryzysem abstynencyjnym i być normalnym, natomiast kokainoman pod działaniem narkotyku nie jest normalny, lecz staje się niebezpieczny i ma poważnie zmienioną osobowość. Pierwszy efekt kokainy jest przyjemny- ustępuje zmęczenie, pojawia się poczucie siły i wyższości. Trwa bardzo krótko i zastępowane 98 jest przez depresję, zaniepokojenie. Żeby znów poprawić samopoczucie, trzeba ponownie wprowadzić kokainę do organizmu. Ze względu na wyjątkowy flash narkomani zażywający kokainę kłują się po kilkadziesiąt razy dziennie. Ciągłe i częste zażywanie kokainy wywołuje nieprzyjemne stany, takie jak paranoja, obłąkańcze urojenia, halucynacje i zniekształcenie słuchu. Poza tym mogą wystąpić zaburzenia w trawieniu (nudności, brak apetytu), chudnięcie, bezsenność, drżenie i konwulsje. Szczególny rodzaj powikłań w kokainomanii to zjawisko psychozy kokainowej, które charakteryzuje się paranoidalnymi interpretacjami i halucynacjami o przerażających treściach. Są one zazwyczaj krótkotrwałe i ustępują po przerwaniu zażywania narkotyku. W ostrym stanie chory wymaga leczenia szpitalnego. 3. NARKOTYKI O WlAśCIWOśCIACH HALUCYNOGENNYCH Spośród licznych naturalnych i syntetycznych narkotyków narkotyki halucynogenne są prawdopodobnie najbardziej zbliżone do idealnego środka, mogącego człowiekowi otworzyć nowe horyzonty na dotychczas nieznane tereny. Podczas gdy inne narkotyki zaciemniają postrzeganie rzeczywistego świata lub doprowadzając do znieczulenia nieprzyjemnych efektów stwarzają iluzję, że świat, w jakim żyjemy, nie jest taki zły, to narkotyki halucynogenne oferują wizję zupełnie innego świata, nową rzeczywistość, egzystującą pomimo naszej niedoskonałości. Niekiedy piękno tego drugiego świata może być tak uwodzicielskie i niezwykłe, że kto je raz pozna, nie chce już wracać lub chce ów świat częściej odwiedzać. W tym właśnie tkwi niebezpieczeństwo bezkrytycznego zażywania narkotyków halucynogennych. Wielu wielkim ludziom udawało się za pomocą wysiłku umysłowego lub narkotyków przeżyć stan ekspansji świadomości. Stan ten pod różnymi nazwami był odkrywany i analizowany w różnych kulturach- samadhi, satori, numina, nirwana, boska wizja, stan mistyczny i wizjonerski, transcendencja. Psychoanalitycy stosują termin "proces pierwotny" lub "regresja w służbie ego". Narkotyki o właściwościach halucynogennych znane są człowiekowi od wielu tysięcy lat. Większe zainteresowanie nimi datuje się od czasu, kiedy Hoffmann wyodrębnił LSD-25, i jeszcze bardziej po eksperymentach Leary'ego i jego wezwaniach skierowanych do mło- 99 dych, aby z pomocą narkotyków rozpoczęli swoje nowe przeobrażenie. Prawda, że Leary nie wzywał ich do masowego i nie kontrolowanego zażywania narkotyków halucynogennych, ale młodzieńcza niecierpliwość i chęć jak najszybszego przeżycia nowych doznań powodowały błędne rozumienie i niedokładną interpretację. Było to przyczyną masowych i niefachowych manipulacji świadomością, powstawania chemicznych psychoz i form poważnej dezintegracji życia psychicznego. Wina Leary'ego jest w tym, że nie wykorzystał swojego ogromnego autorytetu wśród młodych do sprzeciwienia się nadużywaniu narkotyków psychodelicznych przez wiele nieodpowiedzialnych jednostek i w skrajnie podejrzanych okolicznościach. W ten sposób skazał ruch psychodeliczny na szybką śmierć i postawienie go poza nawiasem prawa. Dzisiaj narkotyki halucynogenne używane są jako środek ucieczki niedojrzałych i neurotycznych jednostek ze świata nieznośnej rzeczywistości, w celach religijnych, eksperymentowania dla poszerzenia horyzontów duchowych i odkrywania nie znanych przedtem możliwości. Wielu artystów eksperymentuje w chęci pobudzenia możliwości twórczych i zwiększenia zdolności interpretacyjnych. Pewne, aczkolwiek ograniczone zastosowanie mają substancje halucynogenne w psychiatrii. W medycynie środki te mają kilka nazw: halucynogeny z powodu swoich właściwości wywoływania zmian postrzeżeniowych, psychotomimetyki, gdyż wywołują stany podobne do psychozy, fantastyki - ponieważ wywołują fantastyczne wizje i pobudzają bogatą fantazję, deliriogeny - gdyż ich efektem działania może być stan deliryjny, psychotogeny bo podobno wywołują psychozy itd. W ostatnich latach najczęściej używany termin to psychodeliki, co ma oznaczać poszerzające horyzonty umysłowe, pomagające duszy uzewnętrznić się. Narkotyki halucynogenne powodują bardzo poważne zaburzenia w sferz3 psychicznej, połączone z zaburzeniami percepcji czasu i przestrzeni oraz zmianę odbioru własnego obrazu. W odróżnieniu od morfiny i alkoholu nie powodują ilościowych zaburzeń świadomości. Osoba znajdująca się pod ich działaniem rzucona jest do innego świata. w którym dźwięki i kolory są żywsze i bardziej sensowne. Towarzyszyc . temu może nadmierna wrażliwość wzrokowa, prowadząca do iluzji i halucynacji. Pod względem pochodzenia halucynogenne, psychodeliczne narko- 100 tyki dzielą się na naturalne i syntetyczne. Ze względu na efekty na małe i duże psychodeliki. Ponieważ w pracy tej więcej zajmujemy się psychologicznymi aspektami narkotyków, bardziej nas interesuje drugi podział i jemu poświęcimy więcej uwagi. Jako oddzielną podgrupę halucynogennych substancji omówimy rozpuszczalniki lotne i niektóre rodzaje klejów, chociaż nie są one klasycznymi substancjami halucynogennymi. KLASYFIKACJA SUBSTANCJI HALUCYNOGENNYCH 1. Małe psychodeliki Marihuana Gałka muszkatołowa Skórka banana 2. Duże psychodeliki LSD-25 Meskalina Psylocybina STP DMT 3. Delirianty Kleje toksyczne Rozpuszczalniki lotne 1. MAŁE PSYCHODELIKI Charles Tart, amerykański psycholog, podzielił w 1969 r. substancje psychodeliczne na dwie grupy- małe i duże. Małe substancje charakteryzują cztery właściwości: 1. Zażywający jest w stanie zachować kontrolę ilości wprowadzonego narkotyku i panować nad sobą podczas jego efektów. 2. Efekt psychofarmakologiczny zazwyczaj trwa dość krótko. 3. Postefekty zwykle nie występują lub są słabe. 4. Rzadko doznania sa na tyle silne, aby zażywający te narkotyki stał się ich gorącym zwolennikiem. MARIHUANA Marihuana jest narkotykiem pochodzenia roślinnego. Przygotowana do użytku składa się z wysuszonych liści i kwitnących części konopi indyjskich znanych pod nazwą cannabis indica lub cannabis satiwa. Konopie te rosną w klimacie łagodnym, przede wszystkim w Meksyku, Afryce, Indiach i na środkowym Wschodzie. Można je również hodować w warunkach pokojowych. Istnieją na ten temat specjalne podręczniki drukowane przez prasę underground. [ linki do hypcia 1 2 3 4 5 ... ] Zakres tych upraw jest jednak bez większego znaczenia. Marihuanę pali się jako papieros, w fajce lub nargili. Można ją też żuć lub wąchać, ale te sposoby zażywania są u nas rzadkie. Na świecie marihuana znana jest pod wieloma nazwami i nie zorientowani mogą mieć wrażenie, że chodzi o różne narkotyki. Najpopularniejsze nazwy to. bhang, czaras i ganja w Indiach, ma w Chinach, haszysz na środkowym Wschodzie, kif w Maroku, dagga, maconga lub dżamba w Południowej Afryce, marihuana w Meksyku, pot w USA itd. Narkomani nazywają ją sheet, weed, grass, reefer, gage, hemp, rope tea, Mary Jane i wieloma innymi imionami, zależnie od krajów i miast. Aktywnym chemicznie składnikiem marihuany jest tetra-hydrokannabinol - THC znajdujący się w liściach i nektarze kwiatowych wierzchołków żeńskich konopii. Od zawartości THC zależy moc narkotyku i jego efekt. Na przykład haszysz, mający to samo roślinne pochodzenie jest 6 do 10 razy silniejszy od marihuany, ponieważ zawiera więcej żywicy. Zawartość THC w konopiach indyjskich zależy nie tylko od tego, która część rośliny została wykorzystana do produkcji narkotyku lecz również od cech samej rośliny, sposobu obróbki, regionu geograficznego, okresu zbierania. Wiadomo, że haszysz azjatycki jest mocniejszy od europejskiego. Dobrze zorientowani narkomani twierdzą że haszysz z Dalekiego Wschodu jest zbliżony do opium i wywołuje bardziej intensywny stond. Dlatego też na Wschodzie pali się haszysz w specjalnych fajkach wodnych, skonstruowanych na zasadzie nargili co pozwala na większą kontrolę ilości THC we wdychanym dymie a przyjemna temperatura dymu nie pali śluzówki dróg oddechowych. Różnice między poszczególnymi gatunkami haszyszu, wynikające z pochodzenia geograficznego, są dobrze znane narkomanom i trudno ich oszukać. W celu bardziej precyzyjnego określenia haszyszu pod względem jakości i mocy, często nadają im nazwę kraju, z którego pochodzi - afgan, nepalczyk, libańczyk itp. Znawcy twierdzą, że najlepszy haszysz pochodzi z Afganistanu. Dzisiaj THC lub haszysz syntetyczny (kannabinol) produkuje się w laboratoriach farmaceutycznych. Służy on wyłącznie do celów naukowych. Niestety fakt ten może umożliwić rozprowadzanie THC nielegalnie pod postacią róznych niewinnych antybiotyków i witaminowych kapsułek tak jak w przypadkuu innych narkotyków (LSD, DMT, STP). Poza tym Występowanie THC w postaci dotychczas nie znanej narkomanom nastręcza większe niebezpieczeństwo przedawkowania i zatrucla kannabinolem ktory jest czystym, skoncentrowanym narkotykiem tym bardziej że wiadomo, jak nieodpowiedzialnie i w jaki sposob narkoman określają poszczególne dawki różnych narkotykow 'N chĘ!ci przyśpieszenia lub wzmocnienia ich działania. THC w wiekszych ilościach jest silną trucizną, zakłócającą wiele umysłowych i fizycznych funkcji. Fakt ten oraz możliwość laboratoryjnego otrzymywania rlasur1ęfy specjalistom wojskowym pomysł stosowania THC: jako ewetualnej trucizny bojowej. Istnieją dane, że w laboratoriach wojskowych niektórych mocarstw poważnle bada się THC i iego efekty psychofizjologiczne w celu wykorzystania go przeciwko ludzkiej sile nieprzyjaciela. Stwierdzono że THC wprowadzony do organizmu może spowodować zapaść podczas raptownego podnoszenia się z pozycji poziomej lub podciśnienie ortostiltyczne spowodowane nagłym spadkiem ciśnienia. Praktycznie oznacza to że osoby zatrute THC nie mogą się gwałtownle podnosić, co w dynamicznych sytuacjach wojennych ma ogromne znaczenie. Jest to tylko jedno spojrzenie na mniej znana dotychczas stronę różnorodnego wykorzystania haszyszu lub marihuany, nazywanych przez wielu narkomanow dobrymi narkotykami. Nie jest znana dawka śmiertelna THC dla człowieka. Literatura fachowa nie odnotowuje ani jednego śmiertelnego przypadku w wyniku przedawkowania haszyszu. Przypuszcza się, że jest ona około 40 000 razy większa od minimalnej efektywnej dawki. Na temat stwarzania toierancji opinie są podzielone. Jeżeli jednak tolerancia powstaje, to rozwija się powoli i stopniowo. THC palony szybko dostaje się do krwiobiegiu i działa na mózg oraz układ nerwowy w całości. Wciąż jeszcze nie jest znana droga, jaką dochodzi do mózgu. Wiadomo jedynie, że nie działa jednakowo na wszystkie struktury mózgowe. Pierwsze efekty występuja już po piętnastu minutach i trwaja od 2 do 4 godzin. Początkowo osoba która zażyła haszysz, może być zalękniona i podniecona. Na pierwszym planie znajdują się jednak symptomy fizyczne. Praca serca jest przyspieszona, ciśnienie lekko wzrasta, 104 powieki są zaczerwienione, a śluzówka ust i nozdrzy sucha. Apetyt rośnie, następuje odwodnienie. Do zmian fizycznych szybko dołączają objawy psychiczne, wpływające na nastrój i postrzeganie. Pojawia się uczucie euforii, przyjemne odprężenie i ogólny błogostan. Jednocześnie następuje przeistoczenie postrzegania czasu i przestrzeni, rozproszenie uwagi, myślenie fragmentaryczne i zaburzenia pamięci. Poczucie własnego ja zanika i zależne jest od sugestii zewnętrznej. Pod wpływem większych dawek występują oznaki depersonalizacji w wyniku zatracenia kontaktu emocjonalnego z otaczającym światem, zniekształcenia wzrokowe, niekiedy halucynacje i myśli paranoidalne. Niektórzy zażywający haszysz opisują wrażenie "unoszenia się w powietrzu" lub "pływania na falach". Często występują ostre reakcje psychotyczne, chociaż uważa się, że narkotyk jest jedynie czynnikiem prowokującym uzewnętrznienie się skłonności psychotycznych, które jednostka nosi w sobie. Osoby o marginalnym przystosowaniu psychologicznym są szczególnie wrażliwe na dodatkowe stresy atakujące funkcje psychiczne, co ma miejsce w przypadku narkotyków zmieniających stany świadomości. Chroniczne nadużywanie haszyszu może u osób wrażliwych doprowadzić do zaburzeń psychomotorycznych i funkcji poznawczych. Badania porównawcze nie wykazały znaczniejszych różnic pomiędzy grupą kontrolną a osobami stale zażywającymi haszysz. Haszysz wywołuje średnie lub silne uzależnienie psychiczne. Uzależnienie fizyczne, o ile w ogóle istnieje, jest znikome i praktycznie można je pominąć. Zażywanie haszyszu może być raptownie przerwane bez oznak głodu fizycznego. GAŁKA MUSZKATOŁOWA Nieliczni tylko wiedza, że popularna przyprawa- gałka muszkatołowa, myristrica fragrans, owoc wiecznie zielonego drzewa we wschodnich Indiach, ma właściwości psychoaktywne. Do tej samej rodziny należy również virola, drzewo rosnące w południowoamerykańskiej dżungli. Kora tego drzewa zawiera żywicę którą, sproszkowaną i wysuszona, używają Indianie podczas obrzędów religijnych, różnych ceremonii. Proszek viroli, podobnie jak gałka muszkatołowa, zawiera substancję psychoaktywnš- myrystycynę, znaną jeszcze pod nazwą elemicen. Narkotyk ten powoduje stany wyjątkowo zmienionej percepcji, 105 podczas których dochodzi do niezwykłych przeżyć, głównie w zakresie schematu cielesnego. Osoba będąca pod jego działaniem może mieć wrażenie, że urosła do gigantycznych rozmiarów, sięgając głową nieba i obcując z bóstwami. Treści tych halucynacji są ściśle związane z czynnikami kulturologicznymi, Stany te przeżywają wyłącznie mieszkańcy Archipelagu Malajskiego i Indianie południowoamerykańscy. U Europejczyków i Amerykanów częściej spotyka się stany pobudzenia autonomicznego układu nerwowego z towarzyszeniem mdłości i wymiotów, przechodzące w euforię. Narkotyk ten różni się od innych substancji psychodelicznych możnością przewidywania jego efektów oraz częstym występowaniem nieprzyjemnych doznań, podobnych do typowego "bad trip". Narkotyk ten nie jest zbyt popularny wśród młodych, chętnie natomiast korzystają z niego więźniowie w USA, ponieważ jego posiadanie nie jest zabronione i łatwo go zdobyć. SKÓRKA BANANA Skórka banana jest materiałem łatwo dostępnym i po specjalnym procesie można z niej otrzymać preparat o słabo wyrażonych właściwościach psychodelicznych. Opinie naukowców wciąż jeszcze są podzielone co do tego, czy skórka banana ma właściwości psychodeliczne, czy nie. Również narkomani, zwłaszcza ci z większym doświadczeniem, twierdzą, że zażywanie skórki bananowej jest jednym wielkim oszustwem i zgrywaniem się [z] nowicjuszy i smarkaczy, gotowych uwierzyć w każdą bajkę. Dlatego nazywają to ironicznie "mellow yellow". Natomiast Lingemann (1970) z całym przekonaniem twierdzi, że składniki skórki banana podczas spalania zmieniają się w materię o właściwościach psychodelicznych. [uwaga!- pion empiryczny [H]yperreal dementuje twierdzenia Lingemanna; palenie skórek importowanych bananów może stać się przyczyną Wielu Groźnych Chorób!] 2. DUŻE PSYCHODELIKI Duże psychodeliki nawet w niewymiernie małych ilościach bardzo silnie działają na proces myślenia, postrzegania i świadomość, wywołując zmiany jakościowe. Cechują je następujące właściwości: 1. osoba be - dąca pod ich działaniem jest tak zmieniona psychicznie, że nie jest w stanie kontrolować ilości zażywanego narkotyku ani świadomie kierować swoim zachowaniem, 106 2. efekt psychofarmakologiczny trwa kilka godzin, a w pojedynczych przypadkach i kilka dni. 3. postefekty mogą być bardzo poważne i objawiać się w postaci przedłużonej reakcji psychodelicznej, reakcji lub procesu psychotycznego, zjawiska "flash back". 4. doznanie jest tak intensywne, że osoba chce o nim opowiedzieć, gorąco je przy tym propagując. LSD-25 Dwuetyloamid kwasu lizergowego lub jego skrót LSD-25 jest najbardziej znanym, badanym i jednocześnie najbardziej nielegalnie używanym ze wszystkich narkotyków psychodelicznych. Produkuje się go półsyntetycznie z buławinki czerwonej (claviceps purpurea), rosnącej na życie. Pod względem działania farmakologicznego z całą pewnością należy do najsilniejszych substancji chemicznych, jakie zna człowiek. Obliczono, że ilość stanowiąca jedną siedemsetmii:(),lOWą część ciężaru człowieka jest w stanie wywołać doznania psychodeliczne. 30 gramów LSD-25 może wywołać pełen efekt kliniczny u trzystu tysięcy osób. Dawka kliniczna dla celów eksperymentalnych wynosi od 25 do 250 mikrogramów. Niektórzy zażywający nielegalnie LSD mogą pojedyncze dawki zwiększać do 700 mikrogramów. Dawka śmiertelna nie jest znana. Dotychczas literatura fachowa nie odnotowuje zgonu bezpośrednio spowodowanego działaniem LSD-25. Postać, w jakiej narkotyk jest sprzedawany, zależy na ogół od źródła i sposobu produkcji. Najczęściej jest to puder lub roztwór. w sprzedaży występuje w postaci fabrycznie wyprodukowanych kapsułek w dawkach 100 mikrogramów, tabletek i roztworze przeznaczonym do zastrzyków, LSD-25 jest bezbarwny, bez smaku i zapachu, trudny do wykrycia lub organoleptycznego rozpoznania. Prawie niemożliwe jest również stwierdzenie obecności LSD-25 w materiale biologicznym za pomocą normalnych metod laboratoryjnych ze względu na małe ilości i krótki okres zatrzymywania w organizmie. Ponieważ produkowany jest w różnych postaciach, określany jest wieloma różnymi nazwami. "Purpurowa mgła", "żółty słoneczny promień", "eksplozja słonecznego światła", "pomarańczowy blask", to tylko niektóre. Najczęściej nazywany jest "acid" lub "kwas", a nałogowy jego konsument .,acid head". Nazwa na ogół odzwierciedla efek1y, które w znacznej mierze zależą od sugestii, opowiadań innych narkomanów, postaci i ilości narkotyku, 107 Prędkość działania LSD zaleeży od sposobu zażywania, ilości i indywidualnej wrażliwości. Brany doustnie pierwsze efekty daje już po 45 minutach, u osób wrażliwych nawet po 15. Wstrzykiwany dożylnie ~ pierwsze wldoczne oznaki działania daje już po kilku minutach. .Przewaga symptomów urmysłowych może doprowadzić do wyciągnięcia błędnego wniosku, że L.SD kumuluje się w mózgu Liczne badania z radioaktywnym LSD-25 wskazuią, że tak rie jest. Po dożylnym wprowadzeniu LSD do organizmu w mozgu znajduje się mniej kwasu lizergowego niż w innych narządach, np. jelicie cienkim, wątrobie, nerkach Po połknięciu przeciętnej dawki tylko dwie setne mikrograma przechodzą do mózgu. To znaczy, że jedynie 3700 000 cząsteczek LSD-25 jest w stanie wejść w kontakt z 12 bilionami komórek mózgowych i to w ciągu kilku minut, Tak rlieograniczona wrażliwość komórek nerwowy'ch na LSD może jedynie oznaczać, że narkotyk zachowuje się w tym przypadku jak wyzwalacz łańcuchowych procesów metabolicznych, które przez kilka godzin przebiegają spontanicznie Oczywiście w działaniu tym biorą udział tylko niektóre części mózgu, przede wszystkim układ limbiczny, zvvoje podstawowe, tkanka siateczkowata i ośrodki autonomicznego układu nerwowego Badania biochemiczne 'Nsk.:-łzuja . na arltagonizm między kwasem lizergowym a serotoniną. LSD zmieniając poziomo serotoniny w mózgu może ujawnić specyficzne cechy psychotyczne Ciągle jeszcze jednak nie jest znany mechanizm działania LSD-25 na funkcje mózgu Jak już powiedzieliśmy, dosyć prędko po wprowadzer1iu narkotyku do organizmu występuja . efekty jego działania. Pierwsze odczucia są najczęściej przyjemne, oczekiwanie czegoś, co ma się wydarzyć. Przeżywają to głównie początkuja .cy i osoby bez większego doświadczenia, szczególnie jeżeli narkotyk zażywają w samotności. Dlatego uważa się. że osób znajdujący'ch się pod działaniem LSD nie należy pozostawiać samych Początkowo przeważają symptomy podekscytowania autonomicznego układu nerwowego, występuje uczucie nieuzasadnionego strachlJ z nie dającym się opanować drżeniem, nudności. Objawom tym towarzyszą często zawroty głowy i kołatanie serca. źrenice są rozszerzone i często dla złagodzenia fotofobii trzeba nosić nawet w nocy ciemne okulary. Po dojściu narkotyku do mózgu rozpoczyna się kilkugodzinny stan zmienionej świadomości i bogatych przeżyć halucynacyjnych W typowych przypadkach1 przeżycia psychodeliczne przebiegają falo- 108 wo, istnieją między nimi okresy mniej lub więcej zachowanej świadomości, które stopniowo trwają coraz dłużej, aż do całkowitego ustąpien ia zm ian psychodel icznych. EFEKTY LSD Efekty LSD można ogólnie podzielić na: a) krótkotrwały stan psychiczny, b) efekty długotrwałe Ad a) Krótkotrwały stan psychiczny występuje wkrótce po połknięciu, wdychaniu lub wstrzyknięciu i nazywa się "trip" - wycieczka, podróż. Trwa od 8 do 12 godzin i zwykle przechodzi cztery fazy. 1 pierwsza faza trwa od momentu wprowadzenia narkotyku do jego pełnego efektu - najczęściej około godziny, a prędkość wystąpienia pierwszych objawów zależy od sposobu zażycia i wrażliwości jednostki. 2. druga faza trwa 4 do 5 godzin i cechują ją bogate subiektywne doznania przy jednoczesnej obecności fizjologicznych efektów narkotyku. Na pierwszym planie znajdują się zmiany postrzeżeniowe, bogato barwione pejzaże i zaburzenia poczucia czasu. Zanika świadomość własnego istnienia. Niektórzy nazywają ten stan śmiercią ego. Systemy wartościowania ulegają zmianie Wiele spraw nieważnych nabiera olbrzymiego znaczenia. 3. w trzeciei fazie następuje stopniowa rekonwalescencja, a efekty , narkotyku słabną. Stany psychodeliczne i stany normalnej świadomości występują na przemian. Między siódmą a dziewiątą godziną mogą jeszcze występować słabe oznaki zmienionej świadomości, 4, czwarta i ostatnia faza odznacza się uczuciem zmęczenia i napięcia. Na krótko może się jeszcze pojawić jakiś drobny szczegół psychodeliczny, ale nie ma on takiego znaczenia emocjonalnego, jak na początku. Dopiero następnego dnia dochodzi do pełnej rekonwalescencji LJ niektórych osób faza ta może być wydłużona, a w obrazie klinicznym mogą dominować halucynacje z interpretacjami paranoidalnymi lub typowymi reakcjami psychotycznymi, Doznania psychodeliczne są wyjątkowo subiektywne i mogą mieć różnorodne znaczenie i skutki w sferze psychicznej jednostki. Rozróżniane są liczne odmiany przeżyć psychodelicznych, wahające się od bardzo przyjemnych do wręcz koszmarnych. 109 FORMY DOZNAN PSYCHODEliCZNYCH Walter N. Pahnke rozróżnia pięć potencjalnych odmian doznań psychodelicznych. Pierwszym jest PSYCHOTYCZNE DOZNANlE PSYCHODELICZNE charakteryzujące się intensywnym uczuciem strachu, zbliżonym aż do paniki, paranoidalnymi obłąkańczymi urojeniami wielkości, konfuzją toksyczną, niemożliwością abstrakcyjnego myślenia, wyrzutami sumienia, depresją, poczuciem izolacji społecznej i zaburzeniami schematu cielesnego. Drugą odmianą jest POZNAWCZE DOZNANIE PSYCHODELICZNE. Wyróżnia się nadzwyczaj bystrym sposobem myślenia i logicznym wyciąganiem wniosków. Wiele nie rozwiązanych problemów może być postawionych w nowym świetle. W tym przypadku LSD nie rozwiązuje tych problemów, lecz pomaga w ich prawidłowym ustawieniu. Trzecim jest ESTETYCZNE DOZNANIE PSYCHODELlCZNE cha- ; rakteryzujące się zmianaml percepcji i zwiększeniem wszystkich potencji zmysłowych. Osoba na tripie doznaje fascynujących wrażeń, na przykład widzi dźwięki, obserwuje wibracje przedmiotów martwych, dostrzega wyjątkowe piękno rzeczy trywialnych, wyzwala silne i bogate emocje poprzez muzykę lub powoduje majaczenia, kiedy przez zamknięte oczy "widzi" cudowne pejzaże lub uczestniczy w dawno minionych wydarzeniach historycznych. Czwartą odmianą jest PSYCHODYNAMICZNE DOZNANIE PSYCHODELICZNE, kiedy nagle dochodzi do uświadomienia sobie ważnych wydarzeń, które dotychczas znajdowały się w podświadomości lub nieświadl)mości, Przez uświadomienie sobie tych zdarzeń i katharsis wyzwalają się nieświadome treści w mniej lub bardziej zmienionej formie, aczkolwiek nie należą do rzadkości przypadki doprowadzania ich do świadomości w oryginalnej formie, co dla jednostki może być bolesne, ale wyzwalające. Piąta i ostatnia odmiana doznania psychodelicznego określana jest wieloma nazwami: SZCZYT PSYCHODELlCZNY , DOZNANlE SZCZYTOWE, PRZEżYClE KOSMICZNE I TRANSCENDENTALNE. Można je ująć w sześciu punktach: 1) poczucie całości i jednolitości (pozytywna transcendencja, zanik normalnego poczucia siebie przy zachowaniu pełnej świadomości), 2) transcendencja czasu i przestrzeni, 3) głębokie uczucie dobrego nastroju (radość, spokój i miłość), 110 4) uczucie wzniosłości, sensu i cudu istnienia, 5) znaczenle psychologicznego lub filozoficznego spojrzenia albo obydwu jednocześnie, \ 6) niewysłowioność (uczucie trudności w słownym przedstawieniu doznania), Theodore Barber opisuje dwie krańcowo różn-e reakcje emocjonalne, jakie może przeżyć osoba znajdująca się pod działaniem LSD. Jedna pozytywna - EKSTATYCZNO-TRANSCENDENTALNA, i druga negatywna - PSYCHOZOPODOBNA. Pierwszą z nich narkomani nazywają "good trip" (przyjemna podróż, wycieczka), drugą "bad trip" (zła, koszmarna podróż) lub "freakout". Powikłania w wyniku zażywania LSD w mniejszym stopniu zależą od samego narkotyku, a w większym od przedchorobowej osobowości zażywającego. U osób chwiejnych i emocjonalnie niedojrzałych częściej rozwijają się poważne komplikacje. Kwas lizergowy i inne narkotyki psychodeliczne nie powodują nowych stanów chorobowych, Uzewnętrzniają jedynie utajone skłonności lub zaostrzają istniejące zaburzenia. Na przykład osoba o skłonnościach do zaburzeń psychotycznych lub znajdująca się na granicy schizofrenii może po zażyciu LSD wpaść w prawdziwą psychozę schizofreniczną. Niektórzy chorzy psychicznie zażywają LSD, aby sobie pomóc. W rzeczywistości jeszcze bardziej pogłębiają swój i tak ciężki stan umysłowy. Niekiedy trudno jest stwierdzić, co jest wynikiem nałogowego nadużywania narkotyków, a co jednostka nosiła w sobie jeszcze przed narkomanią. KOMPLIKACJE SPOWODOWANE ZAŻYWANIEM LSD Dzisiaj przyjmuje się następujący podział powikłań powstałych na skutek nałogowego zażywania LSD: a) Ostre stany psychotyczne i paniczne. Mogą one niekiedy występować wspólnie z reakcjami samobójczymi, zabójczymi i antysocjalnymi. b) Przedłużone reakcje psychotyczne, . c) "Flash-back" lub zjawisko echa, Jest to możliwość spontanicznego powtórzenia się psychodelicznej zmiany świadomości, co może nastąpić w kilka tygodni lub miesięcy po zaprzestaniu zażywania narkotyku w niezwykle ostrej formie z towarzyszeniem obłąkańczych urojeń prześladowczych. W tym stanie osoba może popełnić samobójstwo lub użyć przemocy wobec innych, Zjawisko to, jak przypusz- 111 czają niektórzy autorzy, powstaje wskutek uszkodzenia substancji mózgowej i może być spowodowane intensywnym wydarzeniem emocjonalnym, a niekiedy powstaje i bez widocznej przyczyny zewnętrznej, d) Syndrom "drop-out" charakteryzują przedłużone stany słabej koncentracji, apatia, utrata życiowych celów i indolencja. lnaczej mówiąc, osoba usuwa się ze społeczeństwa i przestaje być zainteresowana uczestniczeniem w działaniach, które Leary nazywa społecznymi "ego zabawami". Nałogowy użytkownik LSD porzuca rodzinę, przyjaciół, pracę i w całkowitej izolacji najwięcej czasu spędza na rozmyślaniach o LSD i jego yv'łaściwościach. e) Chromosomowe zaburzenia są problemem o dużym znaczeniu teoretycznym i praktycznym i chociaż stwierdzono je u pewnej liczby użytkowników tego narkotyku, ciągle jeszcze nie wiadomo, czy istniały przed zażywaniem narkotyku, czy są jego następstwem FORMY STOSOWANIA LSD w dzisiejszych czasach LSD ma zastosowanie eksperymentalne, terapeutyczne i rekreacyjne. a Zastosowanie eksperymentalne Eksperymentalne zastosowanie LSD zmierza w dwóch kierunkach: studiowania wpływu LSD na poszczególne funkcje psychiczne i prób, przez wywołanie tzw. modelu psychozy, lepszego poznania natury schorzeń umysłowych, przede wszystkim schizofrenii. Naukowe eksperymenty z LSD przeprowadzane są na wybranych jednostkach w warunkach ścisłej kontroli. Otrzymywane wyniki poddaje się fachowej analizie psychologicznej i psychiatrycznej. w eksperymentach tych ocenia się najczęściej działanie narkotyku na jednostkę i jej zdolności. Kontroluje się subiektywne wrażenia wielu konsumentów LSD, szczególnie muzyków i malarzy, głównie pod względem wzbogacenia możliwości twórczych i udoskonalania zdolności wykonawczych. Dotychczasowe wyniki wskazują, że ocena możliwości twórczych pod działaniem LSD jest wyjątkowo trudna. Niekiedy uczucie zwiększonej kreatywności jest raczej subiektywnym odczuciem osoby zainteresowanej niż faktem. Zdolności wykonawcze pod działaniem LSD zmniejszają się i jest to przypuszczalnie przyczyną, że obraz jest bardziej prymitywny, a dźwięk niezbyt czysty, wbrew zamiarom i przekonaniom ich autorów. Próby wywoływania sztucznych zaburzeń umysłowych za pomocą materii trujących datują się nie od dziś. Już w końcu XIX wieku sławny Kraepelin przeprowadzał z tymi materiami eksperymenty, powodujące różne stany psychopatologiczne chcąc wywołać sztuczne psychozy i na materiale patoanatomicznym odkryć zmiany leżące u podstaw schorzeń umysłowych. Jego prace były jednak ograniczone ogólną w tym czasie nieznajomością działania tych materii. Dopiero po odkryciu przez Hoffmanna kwasu lizergowego i jego pierwszych przypadkowych doświadczeniach z tym narkotykiem, około 1943 roku, ponownie wzrasta zainteresowanie naukowców eksperymentalnym badaniem chorób umysłowych za pomocą materii chemicznie silnych. Na początku 1950 roku prawie wszystkie większe instytucje psychiatryczne na całym świecie rozpoczynają eksperymenty in vivo na ludziach i zwierzętach. Podobieństwo przeżycia psychodelicznego ze schizofrenicznym spowodowało, że niektórzy naukowcy uwierzyli, iż te dwa stany są identyczne, i że psychoza jest bliźniaczką schizofrenii, a więc za pomocą LSD jest możliwe odkrycie prawdziwego pochodzenia i patofizjologicznej podstawy tego najbardziej zagadkowego schorzenia umysłowego. Pomimo ogromnych podobieństw obu stanów, liczne badania wykluczyły ich identyczność, wskazując jednocześnie na różnice oraz daleko większe podobieństwo doznania psychodelicznego ze zmysłowym wyrzekaniem się i delirium tremens. Główna różnica między psychozą lub przeżyciem psychodelicznym a schizofrenią leży w sferach postrzegania i pobudliwości. W psychozie dominują wizualne zniekształcenia i bogactwo kolorów, natomiast w schizofrenii nieporównywalnie częściej spotyka się halucynacje słuchowe. Znacząca różnica leży również w emocjonalnym stosunku do halucynacji. Podczas gdy dla schizofrenika halucynacje są najprawdziwszą rzeczywistością, to osoba znajdująca się pod działaniem LSD ma do nich stosunek krytyczny i zna ich pochodzenie. W schizofrenii emocje są przygaszone i osoba postronna z trudem może wczuć się w nastroje schizofrenika, natomiast osoba na tripie zachowuje zdolność emocjonalnych reakcji. Te istotne różnice ostatecznie odrzuciły tezę, że LSD jest substancją psychotomimetyczną. b - Zastosowanie terapeutyczne Chociaż początkowy entuzjazm zmalał, w dalszym ciągu LSD-25 z mniejszym lub większym powodzeniem jest stosowany w leczeniu niektórych schorzeń psychiatrycznych. Możliwość stosowania LSD w psychiatrii stopniowo została ograniczona do granic prawidłowych, a sądząc po licznych publikacjach specjalistycznych, jest on z powo- 113 dzeniem wykorzystywany w leczeniu alkoholizmu, opiomanii, niektórych postaci psychopatii, zaniku u dzieci łączności uczuciowej z otoczeniem, manii samobójczych oraz w przygotowaniu do bezbolesnej śmierci osób nieuleczalnie chorych na raka. Najlepsze wyniki zostały osiągnięte w leczeniu alkoholizmu. Wiliam James wizjonersko przewidział, że "religiomania jest lekiem na opilstwo". Prawda ta opiera się na psychologicznym fakcie, że nadmierne picie alkoholu jest często spowodowane poczuciem osamotnienia i egzystencjalnej pustki. Ludzie, którzy ugrzęźli w alkoholu, w istocie bez powodzenia gonią za sensem życia i rzadko znajdują odpowiednią filozofię życiową. O ile spotkają jakąś substancję, która w pełniejszy i bardziej skuteczny sposób może zaspokoić wizję tożsamości z innymi i nowe, własne znaczenie, porzucają alkohol i poszukują nowych form przystosowania. Taką substancją może być LSD, stosowany przez osobę fachową i w połączeniu z psychoterapią powinien definitywnie załatwić podstawowy konflikt jednostki. Dwuetyloamid kwasu lizergowego może być bardzo korzystny jako środek pomocniczy w psychoterapii psychoanalitycznej, ponieważ jest w stanie ożywić nawet najstarsze wspomnienia. Johansen opublikował w 1964 roku przypadek ze swojej praktyki, kiedy udało mu się pod działaniem LSD wrócić pacjenta do jego szóstego miesiąca życia i w ten sposób otworzyć drogę do dzieciństwa, umożliwiając stopniowe poszukiwanie źródeł konfliktów neurotycznych i określenie krytycznych momentów w rozwoju. W toku leczenia psychoanalitycznego LSD może przyspieszyć zjawisko nerwicy wracając pacjenta do okresu dzieciństwa i ponownie ożywiając dawne ego, poglądy i kazirodcze zakazy. Prędkie wejście w nerwicę powoduje, że pacjent jest szybciej niż zwykle przygotowany do rozwiązywania wspólnie z terapeutą swoich nerwic, co może mieć duże znaczenie w praktyce, kiedy weźmie się pod uwagę, że klasyczna psychoanaliza jako metoda terapeutyczna jest leczeniem długotrwałym i drogim. W psychoterapii istnieją dwie metody stosowania LSD-25. Pierwsza, znana jako PSYCHOLITYCZNA, stosowana głównie przez terapeutów europejskich, polega na podawaniu dość małych dawek LSD-25 (50-150 ug) w celu pobudzenia i wzmocnienia pewnych elementów procesu terapeutycznego. Po tych dawkach słabną bariery neurotyczne, polepsza się uświadamianie zapomnianych treści, a pacjent okazuje mniejszy opór w ożywianiu nieprzyjemnych wspomnień. Niektóre stare konflikty mogą wystąpić w formie żywych obrazów, scen lub kolorowych symboli, a więc w sposób łatwy do rozpoznania 114 dla pacjenta i terapeuty. Współdziałanie pacjenta i terapeuty umacnia się i pogłębia lub nawet otrzymuje nowy wymiar. Niekiedy jest to tylko zaufanie pozwalające pacjentowi wedrzeć się w bolesne tereny i stanąć twarzą w twarz ze swoim niezadowoleniem i negatywnymi stronami osobowości. W ten sposób klasyczny proces terapeutyczny wzmacnia się, przyspiesza lub kontynuuje, jeśli został zahamowany na skutek oporu pacjenta. Czy podstawowe podejście teoretyczne będzie oparte na studiach Freuda, Ranka czy Junga, nie jest specjalnie ważne, pod warunkiem że terapeuta oprócz kwasu lizergowego ma jeszcze konieczne umiejętności, oddanie i wiedzę. Drugą metodę - PSYCHODELlCZNĄ - wprowadzili do terapii w 1967 roku amerykańscy psychiatrzy Osmond i Hoffer. Sprowadza się ona do stosowania dużych dawek kwasu lizergowego, wahających się od 200 do 800 ug czystej substancji, w celu wywołania szybkich zmian osobowości przez skrajnie intensywne doznania transcendentalne. Ta forma terapii składa się najczęściej z jednego lub najwyżej kilku seansów tak ułożonych czasowo, aby znalazły się w jednej z zasadniczych faz intensywnej terapii. Umożliwia to przeanalizowanie w nowym świetle wcześniejszych doświadczeń oraz szybkie osiągnięcie nowego spojrzenia, które powinno zachęcić pacjenta do zmiany na lepsze. Uważa się, że psychodeliczna terapia może być szczególnie skuteczna w leczeniu cięższych postaci alkoholizmu, a w nieco mniejszym stopniu w leczeniu narkomanii i psychopatii seksualnych. Pomimo pozytywnych doświadczeń w stosowaniu kwasu lizergowego w leczeniu różnorodnych schorzeń i zaburzeń, za wcześnie jest na wyciąganie ostatecznych wniosków dotyczących jego użyteczności lub nieskuteczności. c Zastosowanie rekreacyjne Pewna liczba wybitnych naukowców na pytanie, czy doświadczenie psychodeliczne może być korzystne dla człowieka, który nie wykazuje oznak wyraźnego schorzenia umysłowego, odpowiada: "Tak, lecz wyłącznie dla określonych osób i w określonych warunkach", Dotychczasowe doświadczenia z narkotykami halucynogennymi mówią, że stan psychodeliczny wyzwala ukryte w osobowości człowieka ogromne możliwości i umożliwia jednostce bezpośrednie zetknięcie się z własną nieświadomością w zmienionej lub oryginalnej postaci, co dla osoby nie przygotowanej może mieć katastrofalne skutki. To znaczy, że olbrzymiej liczbie ludzi nie wolno nigdy wziąć LSD. Aby przeżyć pod działaniem LSD oświecające doświadczenie, jednostka musi być in- 115 *********************** teligentna, dojrzała emocjonalnie, posiadajšca bogate życiowe doœwiadczenie i solidne wykształcenie ogólne. Sš to elementy niezbędne, aby przeżycie psychodeliczne mogło być odebrane w odpowiedni sposób. Oprócz tego osoba będšca pod działaniem LSD potrzebuje przywódcy i odpowiedniego otoczenia. Niestety, narkotyki psychodeliczne przeważnie zażywajš ci, którzy nigdy nie powinni tego robić, przede wszystkim młode i niedojrzałe osoby, nie majšce dostatecznego doœwiadczenia życiowego oraz niezbędnej wiedzy. Przeżycia psychodeliczne najczęœciej wprawiajš ich w zakłopotanie i sš koszmarne, gdyż nie potrafiš oni powišzać tych przeżyć z własnym ubogim doœwiadczeniem i wiedzš. Biorš narkotyki bez żadnych uprzednich wiadomoœci i z niejasnš motywacjš. Skutek jest najczęœciej katastrofalny: reakcje paranoidalne, przedłużone reakcje psychotyczne lub psychozy. Na każde sto osób jedna jest na granicy stanów psychotycznych i balansuje pomiędzy zdrowiem a chorobš. Takim osobom wystarczy jedno doœwiadczenie z LSD, aby rozwinęła się wyraŸna psychoza. Nie znana jest również liczba osób z paranoidalnym sposobem myœlenia, ale na pewno nie jest ich mało. Wiele z nich może wrócić ze swoich LSD-wycieczek z maniami wielkoœci lub religijnym przeœwiadczeniem, że sš "wybrańcami". Na œwiecie można spotkać coraz więcej chemicznych Mesjaszy, którzy przekonujšc wiele niedojrzałych i pasywnie zależnych jednostek o przeobrażajšcej sile narkotyku i własnych zasługach misjonarskich, majš na nie znaczny wpływ. Również osoby bojaŸliwe i o skłonnoœciach depresyjnych nie powinny brać narkotyków psychodelicznych ponieważ wiadomo że kwas lizergowy pogłębia depresję i zwiększa strach. Narkotyk ten może mieć dla teologów, filozofów i antropologów okreœlone znaczenie profesjonalne w osišganiu nowej i pogłębianiu starej wiedzy, lecz pod warunkiem, że zażywajš go pod kontrolš specjalisty. Jednak na tysišc konsumentów LSD tylko jeden zażywa go pod kontrolš medycznš. Większoœć bierze "na dziko" jako statusowy symbol młodych z pragnieniem bycia kimœ. Większoœć z nich kończy swoje eksperymenty w klinikach psychiatrycznych. Sam "kapłan" psychodelicznego kultu, Timothy Leary, po kilku latach doœwiadczeń z LSD twierdzi, że nawet dorosłe i dojrzałe osoby nie sš całkowicie wolne od niebezpieczeństw powišzanych z doœwiadczeniem psychodelicznym. Wylicza on pięć rodzajów strachu, sprowokowanego psychodelicznš ekspansjš œwiadomoœci. 1. POZNAWCZY - strach przed zatraceniem racjonalnej kontroli, 116 2. SOCJALNY - strach przed popełnieniem czegoœ wstydliwego lub absurdalnego, 3. PSYCHOLOGICZNY - strach przed poznaniem siebie, odkryciem w sobie czegoœ, z czym nie chcemy się zetknšć, 4. KULTUROWY - strach przed poznaniem bolesnej prawdy, zwišzanej z instytucjš, z którš się identyfikujemy, 5, ONTOLOGICZNY - strach przed odkryciem nowej przestrzeni przeżyć po tamtej stronie doœwiadczenia, nowych wymiarów rzeczywistoœci tak przyjemnej, że nie chcemy z niej powrócić. W istocie wszystkie te rodzaje strachu można sprowadzić do zawsze obecnego strachu przed œmierciš, który jest immanentnie dany każdemu człowiekowi. Można więc powiedzieć, że LSD sam w sobie nie jest ani dobrym, ani złym narkotykiem, nie wnosi też, niezależnie od jednostki, nic nowego. Umożliwia jedynie uzewnętrznienie tego, co już w sobie nosimy. A więc nie odkrywa jakiegoœ nowego œwiata, egzystujšcego niezależnie od nas, lecz wyraża nasz œwiat intymny, który nosimy w sobie, a w normalnych okolicznoœciach nie jesteœmy go œwiadomi. I właœnie w tym znajdujš się dobre i złe strony tego narkotyku, zależne od tego, czy zażywamy go w œciœle okreœlonym zamiarze i pod fachowš kontrolš, czy na żywioł, jak to robiš narkomani. MESKALINA Patrzšc historycznie, można traktować meskalinę jako archetypowy narkotyk zachodniej cywilizacji. Dokładniejsze informacje o niej pochodzš z czasów, kiedy Hiszpanie podbili Meksyk. Meskalina jest aktywnym alkaloidem halucynogennym z małego pustynnego kaktusa, znanego w Meksyku pod nazwš pejotl, a w nauce jako lophophora williamsii. Nazwa alkaloidu pochodzi od Indian Meskalero, powszechnie go używajšcych. Pędy pejotlu przygotowane do zażywania zwane sš meskalińskimi guzikami lub po prostu guzikami. Niektóre plemiona indiańskie jeszcze dzisiaj zażywajš meskalinę w celu osišgnięcia ekstazy służšcej rozwojowi osobowoœci. Nauczyciel znanego amerykańskiego antropologa Carlosa Castanedy, yauqui - czarownik don Juan Matus, wišże zażywanie pejotlu ze zdobywaniem mšdroœci i wiedzy, jak żyć. Prof. J. Słotkin pisze: "Wydaje się, że zwyczaj zażywania pejotlu nie powoduje zwiększonej tolerancji Iub zależnoœci... Indianie zażywajšcy "meskalińskie guziki" nie wyglšdajš fizycznie i moralnie upoœledzeni z powodu tego przyzwyczajenia". Widocznie 117 potrafiš oni w zdyscyplinowany i umiejętny sposób zażywać meskalinę i nigdy nie zaczynajš bez "nauczyciela". Meskalinę zażywa również wiele północnoindiańskich plemion zrzeszonych w Narodowym Koœciele Amerykańskim, w którym podstawowym rytuałem jest rodzaj wczesnochrzeœcijańskiego œwięta Miłoœci, kiedy rolę sakramentalnego chleba i wina odgrywajš "meskaIińskie guziki". Członkowie tego koœcioła uważajš pejotl za szczególny dar boski dany Indianom, a jego działanie utożsamiajš z działaniem ducha bożego. Słotkin, jeden z nielicznych białych, któremu udało się uczestniczyć w tych obrzędach, tak opisuje wiernych: "Nigdy nie wypadajš z rytmu i nie bełkoczš, jak człowiek pijany i odurzony. Wszyscy sš spokojni, uprzejmi i grzeczni dla siebie. Nigdy w domu białego pobożnego człowieka nie spotkałem tyle religijnego uczucia". Na zażywanie "meskalińskich guzików" i opartš na tym religię Huxley patrzył jako na "ważne symbole prawa czerwonego człowieka do wartoœci spirytualistycznej". Trzeba jednak powiedzieć, że efekty tego na wskroœ indiańskiego narkotyku w dużej mierze sš okreœlone kulturowo i u białego człowieka nie zawsze wywołujš podobne doznania. Zażywanie meskaliny przez białego wymaga przyzwyczajenia i nauki przy pomocy osoby majšcej już doœwiadczenie z tym narkotykiem. Jednorazowe zażycie może być bardzo nieprzyjemne. Znamienny jest tu przykład Jeana Paula Sartre'a. Aby zabezpieczyć się przed nieprzewidzianymi niebezpieczeństwami, zażył meskalinę w szpitalu w obecnoœci kilku lekarzy, swoich dobrych przyjaciół o tych samych poglšdach co on. Kiedy po kilku godzinach Simone de Beauvoir, jego towarzyszka życia, zadzwoniła, żeby dowiedzieć się, jak Sartre się "bawi", odpowiedział, że właœnie prowadzi przegranš bitwę z diabolicznš rybš i ma bardzo nieprzyjemne doznania, Obrazowo opisał parasol, który zmienia się w trupa, a buty w koœciotrupy. Twarze stawały się wstrętne. Raki, polipy i przedmioty wykrzywiały swoje twarze. Domy patrzyły na niego krzywo i zgrzytały zębami. Stan ten opisał póŸniej jako "krawędŸ nałogowej psychozy halucynacyjnej". Młodzi zażywajš meskalinę w zupełnie innych celach niż Indianie i przeżywajš przy tym inne efekty. W pogoni za własnš tożsamoœciš i w chęci przeżycia ekspansji œwiadomoœcl bezkrytycznie biorš ten narkotyk stajšc się ofiarami nieoczekiwanych efektów. Często za pragnienie zdobycia mšdroœci płacš obłędem. Pierwsze oznaki działania meskaliny występujš póŸniej niż po zażyciu LSD, czasami dopiero po trzech godzinach, lecz za to trwajš 118 dłużej, œrednio około 12 godzin. Halucynacje poprzedzajš silne mdłoœci, torsje, pocenie się, uczucie zimna, strach i rozszerzenie Ÿrenic. PóŸniej zaczynajš się halucynacje wzrokowe i zaburzenia słuchu, uzupełnione przez wrażenie nierealnoœci, lecz jednoczeœnie fascynujšce obserwatora. Meskalińskie halucynacje najlepiej opisali Ellis Havelock, Aldous Huxley, Jean Paul Sartre i Carlos Castaneda. Meskalina w wyjštkowo dużych dawkach może spowodować œmierć na skutek paraliżu oddechu. Podobnie jak inne narkotyki psychodeliczne, meskalina rozwija tolerancję, tzn. przy cišgłym zażywaniu dawki muszš być progresywnie zwiększane. Może się również rozwinšć uzależnienie psychiczne, trudno jednak ocenić w jakim stopniu, natomiast uzależnienie fizyczne nie rozwija się, PSYLOCYBINA Psylocybina, podobnie jak meskalina, przybyła na arenę œwiatowš z Meksyku, gdzie już przed wiekami Aztekowie używali jej w celach religijnych. Jeszcze dzisiaj plemiona indiańskie w Meksyku i południowo-zachodniej częœci USA używajš jej pod kontrolš brujesów (czarowników) i euranderosów (znachorów). Słynny indiański czarownik don Juan łšczy zażywanie psylocybiny ze zdobywaniem siły, którš nazwał "sprzymierzeniec". Jest to moc, jakš człowiek może wprowadzić do swojego życia, aby mu pomagała, radziła i dawała niezbędne siły do wykonywania czynów wielkich i małych, dobrych i złych. Ten sprzymierzeniec potrzebny jest do wzmocnienia ludzkiego życia, kierowania jego czynami i poszerzenia jego wiedzy. Sprzymierzeniec umożliwia zobaczenie i zrozumienie rzeczy, których żaden człowiek nie może wyjaœnić. Takie widzenie "czarodziejskiego grzyba" wyjaœnia jego popularnoœć wœród plemion indiańskich, Psylocybinę wyodrębnił z meksykańskiego grzyba psylocibe mexicana w 1958 roku ten sam Hoffman, który 20 lat wczeœniej odkrył LSD-25. Psylocybina i LSD dajš w poczštkowej fazie działania podobne efekty, lecz różne w fazie końcowej. W medycynie stosuje się psylocybinę jako œrodek pomocniczy w leczeniu niektórych nerwic, ponieważ pobudza on "pamięć afektywnš". Wspomnienia z dawnych Iat mogš być pod wpływem tego narkotyku tak silne, że prawie zapomniana przeszłoœć pojawia się jak teraŸniejszoœć. Umożliwia to bardziej konstruktywnš analizę wielu traumatycznych zdarzeń z przeszłoœci. V. Jerotić uważa, Ÿe cecha ta, 119 ze względu na dobrze zachowanš pamięć o doznaniach pod działaniem psylocybiny, "zwiększa przewagę tego œrodka nad narkoanalizš". Lekarze dzielš efekty psylocybiny na trzy fazy: 1. Pierwsza faza zaczynajšca się w 10-25 minut po wprowadzeniu psylocybiny do organizmu nazywana jest fazš zwracania się do wewnštrz. Najpierw występujš nieprzyjemne symptomy - oszołomienie, zawroty głowy, mdłoœci i strach. W cišgu następnej półgodziny dołšcza się do tego pocenie się, utrudniona koordynacja ruchów oraz zakłócenia toku myœlenia. Aktywnej uwadze przez cały czas przeszkadza zwiększona wrażliwoœć optyczna i słuchowa - osoba jest ze wszystkich stron wprost bombardowana. Kontakt z otoczeniem słabnie, gdyż jednostka jest zaprzštnięta doznaniami subiektywnymi, odpowiada tylko na pojedyncze pytania, bez chęci utrzymywania kontaktów z otaczajšcym œwiatem. 2. W drugiej fazie - fazie fascynacji osoba podróżuje w œwiat niezwykłych wizji i halucynacji - od bardzo przyjemnych do przerażajšcych i dziwacznych. Zależy to przede wszystkim od tego, co osoba nosi w sobie. W tej fazie zachowuje dystans do otoczenia. Cała uwaga jest skoncentrowana na przeżyciach wewnętrznych, Reakcje emocjonalne sš dla postronnego obserwatora całkowicie niezrozumiałe. 3. Trzeciš fazę nazywa Jerotić fazš odrętwienia. Osoba w tej fazie jest skrajnie bierna, nie wykazuje żadnej inicjatywy, niczym się nie interesuje, emocjonalnie jest obojętna i niema. Czas i przestrzeń nie majš Ÿadnego sensu. Dominujš zjawiska nierealne. Niektórzy autorzy opisujš w tej fazie stan "out of body" - wrażenie, że duch opuœcił ciało, które jest obiektem obserwacji. Po zakończeniu seansu wydarzenia nieŸle zachowujš się w pamięci. Psylocybina nie jest nałogotwórcza w sensie stwarzania uzależnienia fizycznego i występowania objawów abstynencyjnych, ale jej silne właœciwoœci halucynogenne sš bazš w rozwoju uzależnienia psychicznego u nałogowców, Narkotyk ten zażywany przez młodych osobników w sposób nie kontrolowany kryje w sobie wszystkie niebezpieczeństwa innych narkotyków psychodelicznych. STP STP jest syntetycznym narkotykiem o właœciwoœciach halucynogennych, odkrytym w Iaboratoriach wojskowych, przede wszystkim 120 jako œrodek bojowy działajšcy na układ nerwowy. Nielegalnymi kanałami szybko dotarł na rynek i przez pewien okres był masowo zażywany przez amerykańskich narkomanów. Nieznane jest pochodzenie jego nazwy. Amerykańscy hippisi twierdzš, że skrót STP oznacza serenity-tranquility-peace (spokój-cisza-pokój), natomiast mieszkańcy okręgu Haight-Ashbury koło San Francisco rozumieli pod tš nazwš "salvation through psychedelics" (zbawienie przez psychodeliki). Efekty STP to przyspieszona akcja serca, suchoœć skóry i œluzówkl jamy ustnej, rozszerzone Ÿrenice, zamglone spojrzenie, bezsennoœć, dezorientacja umysłowa. Spoœród wszystkich narkotyków halucynogennych STP najczęœciej wywołuje doznania, które można zaliczyć do "bad trip". Efekty sš silne, trwajš jednak krócej niż w przypadku innych podobnych narkotyków. Jako powikłania występujš napady epileptyczne i zgony wskutek paraliżu oœrodka oddechowego w rdzeniu przedłużonym. DMT DMT - dwumetylopryptamin [dwumetylotryptamina-b], narkotyk halucynogenny jest wycišgiem z roœliny piptadenia peregrina, rosnšcej w Indiach Zachodnich i Ameryce Południowej. W USA jego stosowanie jest dozwolone wyłšcznie w celach eksperymentalnych, Jednak i ten narkotyk różnymi drogami dociera do konsumentów, którzy go palš Iub jedzš. Konsumenci DMT często opowiadajš o niezwykłych przeżyciach pod wpływem tego narkotyku. Widzš na przykład dŸwięk, czujš smak koloru, słyszš ruch. Bardzo często przeżywajš panikę, prowadzšcš do zachowań psychotycznych i antyspołecznych, Osoba znajdujšca się pod działaniem DMT nie odróżnia faktów od fantazji i gotowa jest do przemocy lub samobójstwa. Na ogół przeżycia pod działaniem DMT trwajš od 30 do 45 minut. Niektórzy żartobliwie nazywajš te doznania specjalnym œniadaniem dla biznesmenów. Narkotyk ten nie jest powszechnie używany przez narkomanów. 121 3. DELIRIANTY KLEJE TOKSYCZNE Kleje zawierajšce toluen zalicza się do narkotyków stwarzajšcych zależnoœć, z powodu ich efektów na postrzeganie i œwiadomoœć nazywa się je deliriantami. Szczególnie klej modelarski, używany do klejenia modeli samolotów zawiera dużo toluenu. Dzieci sš często jego przypadkowymi konsumentami. Dwie podstawowe właœciwoœci toluenu to toksycznoœć i łatwopalnoœć. Toluen działa narkotycznie na układ nerwowy, podobnie jak barbiturany i alkohol. Działa zapalnie i znieczulajšco na œluzówkę. Szczególnie trujšco działa na szpik kostny, wywołujšc u nałogowych konsumentów niebezpiecznš anemię aplastycznš. U osób wšchajšcych go po kilka razy dziennie może dojœć do obrzęku œluzówki oskrzelowej i uduszenia się. Stwierdzono, że toluen stwarza tolerancję i nałóg, Wdychanie toluenu wywołuje stan podobny do różnych stadiów zatrucia alkoholowego, od zataczania się aż do œpišczki, Oprócz tego osoba wdychajšca tę substancję odczuwa zawroty głowy, nudnoœci, podniecenie, pełne życia sny i halucynacje. Zdarzajš się też przypadki zachowania impulsywnego. Osobę, która wšchała klej, łatwo jest rozpoznać po zmienionym zachowaniu, zataczajšcym chodzie i wyjštkowo bladych ustach, œladach kleju wokół nosa i na ubraniu oraz zapachu kleju. ROZPUSZCZALNIKI LOTNE Do lotnych trucizn zalicza się: aceton, keton, alkohol izopropylowy, octan izoamylowy i trójchloroacetylen. Octan izoamylowy, znany w sprzedaży jako olej bananowy, wywołuje ból głowy, przemęczenie, ucisk w klatce piersiowej, nudnoœci, torsje, pomieszanie zmysłów i anemię. Do inhalacji używane sš i inne produkty - rozcieńczalniki do farb, œrodki do czyszczenia, lakiery, gaz do zapalniczek itd. Wdychanie trujšcych oparów wywołuje pierwsze objawy podobne do zatrucia alkoholowego: ogłupienie, zawroty głowy spowodowane brakiem tlenu w mózgu. Mogš również występować zaburzenia percepcji i halucynacje. Mowa jest utrudniona, a ruchy niepewne. Poczštkowe stadium trwa 30 do 45 minut od wprowadzenia substancji do organizmu. Po tym może wystšpić stan drzemki i odurzenia. 122 Wšchacz może nie pamiętać wydarzeń, jakie miały miejsce podczas ostrego zatrucia, W stanie zatrucia wšchacz ma rozszerzone Ÿrenice, a gałki oczne wykonujš mimowolne ruchy poziome i pionowe. Pojawia się podwójne widzenie, dzwonienie w uszach, drżenie ršk, drętwienie kończyn i silny ból głowy, Wšchanie rozpuszczalników lotnych nie stwarza nałogu w znaczeniu fizjologicznym, stwarza jednak okreœlóny stopień uzależnienia psychicznego. Niektóre substancje rozpylone w aerozolu mogš wywołać odurzenie, zawroty głowy, a nawet utratę przytomnoœci. Przedawkowanie może spowodować zgon. Prawdziwe motywy wšchania aerozoli nie sš dostatecznie jasne. Majš one często dziwaczne Iub co najmniej patologiczne tło. Kiedy pewnego hippisa zapytano, dlaczego jego kolega wdychał aerozol - co było przyczynš jego œmierci - odpowiedział: "Ponieważ nikt przed nim tego nie próbował". PODZIAŁ Do najczęœciej zażywanych przez wšchanie substancji i ich składników należš: - KLEJ PLASTYCZNY: toluen, aceton, octany alifatyczne, heksan, benzyna, - KLEJ MODELARSKI: aceton, toluen, nafta. - KLEJ DOMOWY: toluen, aceton, izopropanol i ketony. - ZMYWACZ DO PAZNOKCl: aceton, benzen, spirytus, octany alifatyczne, ROZCIEŃCZALNIKI LAKIERY: toluen, octany alifatyczne, alkohol etylowy, metylowy, propylowy, - œRODKI DO ZAPALNICZEK I CZYSZCZENIA: nafta, chloroetylen, czterochlorek węgla. HIPPISI - STYL ŻYCIA i FILOZOFIA Ruch hippisowski narodził się w połowie lat szeœćdziesištych na gruncie amerykańskim jako specyficzny wyraz niezadowolenia młodych Amerykanów z polityki establishmentu. Jego pojawienie poprzedzały okreœlone pršdy wœród młodzieży amerykańskiej, które pomimo że istniały całymi latami, przez długi okres nie ujawniały się. Niektórzy sš zdania, że poprzednikami tego ruchu byli beatowcy, a po ich wycofaniu się ze sceny społecznej pojawili się hippisi jako zupełnie nowa subkultura. Politycznie niezorganizowana i bez jasnych koncepcji na temat lepszych rozwišzań narastajšcych problemów młoda Ameryka okazywała swój protest i dezaprobatę poprzez różnego rodzaju manifestacje, którymi jednak przedstawiciele oficjalnego życia zbytnio się nie przejmowali, ponieważ widzieli w nich, lub może chcieli widzieć, ekstrawaganckie próby młodych zwrócenia na siebie uwagi. W tym czasie wielu nazywa ich "buntownikami bez powodu", nie wnikajšc głębiej w przyczyny ich niezadowolenia i w coraz pilniejszš potrzebę rozwišzania ich problemów życiowych w zadowalajšcy sposób. Œrednia generacja stała z boku, zajęta przede wszystkim walkš o swój prestiż, Taka postawa w dużej mierze przyczyniała się do pogłębiania przepaœci i niezrozumienia pomiędzy młodymi a przedstawicielami instytucjonalizacji, którzy nie chcieli zmieniać dotychczasowego porzšdku. Z pewnoœciš u podstaw tych konfliktów leżały nie rozwišzane konflikty młodych z rodzicami i z autorytetem w ogóle. To było najprawdopodobniej powodem, że budynek administracyjny uniwersytetu w Berkeley stał się pierwszym miejscem, gdzie młodzi masowo i aktywnie zaczęli wyrażać swoje niezadowolenie. Bezpoœredni powód buntu był bez znaczenia, ale za nim kryły się ważniejsze problemy, których sami studenci poczštkowo nie byli œwiadomi, 124 a które zaczęły się formułować dopiero podczas wzajemnych kontaktów. Studenci i ich zwolennicy siedzš całymi dniami wokół uniwersytetu i czekajš, aż ich ktoœ wysłucha, Poprzez hasła na transparentach i swoich przedstawicieli żšdajš otwartego dialogu ze swoimi profesorami i pozostałymi przedstawicielami kadry dydaktycznej. Studenci czujš, że majš rację i gotowi sš przyjšć propozycję każdego, kto myœli tak jak oni. Rozwijajš przy tym nowe idee i wyrażajš nowe niezadowolenia, które dotyczš już nie tylko systemu nauczania, co było ich pierwotnym celem, ale i sytuacji młodych w społeczeństwie w ogóle. Dlatego szybko do nich dołšczajš wszyscy młodzi niezadowoleni, bez względu na stopień wykształcenia i przynależnoœć rasowš, którzy czujš, że majš coœ do powiedzenia i poszukujš oparcia w grupie. Kosmopolityczna atmosfera panujšca na tym terenie dopuszczała każdy styl ubierania i prawie każdš akcję skierowanš przeciw wszelkiej formie niesprawiedliwoœci. Wydarzenia w Berkeley prędko zaczęły się odbijać na nowych kierunkach życia i modzie młodych Amerykanów. Mieszkańcy Berkeley nie byli zdziwieni, że na co dzień widzš brodatych młodzieńców z długimi włosami, w długich butach i z koralami na szyi lub dziewczyny ubrane nie po kobiecemu, w spodniach i sandałach, z długimi rozpuszczonymi włosami. Długie włosy, dla wielu nieodłšcznie wišżšce się z pojęciem kobiecoœci, z trudem przyjmowali ci, którzy trzymali się starych norm i systemu wartoœciowania œredniej generacji. Młodsi i wcišż jeszcze niewystarczajšco zintegrowani w systemie, który długoœć włosów wišże z płciš, przyjęli długie włosy stosunkowo łatwiej. Długie włosy stały się symbolem protestu i znakiem rozpoznawczym niezadowolonego pokolenia, wyrazem siły i niezastšpionym rekwizytem na scenie politycznej. Polityczny atawizm, taki jaki się zamanifestował podczas demonstracji uniwersyteckich w Berkeley, był tylko jednš z form protestu studentów. Na rewolucję politycznš nakłada się rewolucja kulturalna, obejmujšca kulturę młodych, z ich muzykš, językiem, modš, długimi włosami oraz własnym stosunkiem do narkotyków i seksu. Muzyka country i rock, rozkwitajšca w końcu lat pięćdziesištych i w latach szeœćdziesištych, osišga swój szczyt w "nowej muzyce". Przedstawicielami jej sš Bob Dylan, Beatlesi i styl San Francisco. Szczególnie interesujšcy jest Bob Dylan, bard, który kocha dramatycznš opowieœć i rytm naturalnej mowy. Pozwoliło mu to zostać piosenkarzem przede wszystkim młodych zdezorientowanych idealistów wierzšcych, że mogš zbudować nowy œwiat. "Nowa muzyka" towarzyszy i pobudza "kult młodych", który rozwija się z pełnym rozmachem, 125 Powoli rodzi się ruch hippisowski. W jego rozszerzaniu się pomagajš film, radio, telewizja i prasa. Na ekranie telewizyjnym i kinowym pojawiajš się postacie ubrane w stylu "hippi" i posługujšce się językiem "ruchu". Amerykanie prędko przyswajajš zdobycze hippisów. Chłopcy i dziewczyny z entuzjazmem przyjmujš długie włosy, korale, medaliony i jaskrawe kolory, które przypominajš doznania halucynacji wizualnych pod działaniem halucynogennych narkotyków. W szerzeniu innowacji hippisowskich mass media sprowadzajš czynnik czasu do minimum. Pewne elementy hippisowskie, przede wszystkim styl ubierania się, muzyka i wyglšd w ogóle, szybko przenikajš od Ÿródeł do odbiorców. Jeżeli przyjmiemy, że innowatorzy ruchu hippisowskiego pojawili się w roku 1967, to już rok póŸniej œrodki masowego przekazu doprowadziły ich idee do rozpowszechnienia, Na poczštku 1966 roku i w cišgu roku 1967 hippisi pojawili się na scenie życia jako zupełnie nowa subkultura. Dla nich podstawowym przeznaczeniem człowieka jest miłoœć do wszystkich i do każdego. Ale miłoœć nie jako teoretyczna koncepcja okreœlona stereotypami, nie miłoœć duchowa, siostrzana czy zmysłowa, lecz miłoœć wyrażajšca czułoœć i głęboki afektywny stosunek, a więc stan emocjonalny, jaki większoœć Iudzi chciałaby przeżyć, ale tylko nieliczni majš tę szansę. Jak twierdzš hippisi, niezdolnoœć kochania powoduje alienację i rozdŸwięk między ludŸmi. Proponujšc miłoœć hippisi oferujš bazę Iepszego wzajemnego zrozumienia. Rozczarowani społeczeństwem, cofajšc się do sedna życia, próbujš się uwolnić od obowišzków i struktur społecznych i odrzucajš obowišzujšcy porzšdek, który "narzuca im normy i paraliżuje rozum". Aby osišgnšć wolnoœć osobistš i większe możliwoœci zajęcia się sobš, unikajš obowišzków i towarzyskich ego-zabaw. Ich zamiarem jest obalenie społeczeństwa zachodniego "siłš własnego przykładu" i "siłš kwiatów". Stylem życia przypominajš na pozór Adamitów, sektę żyjšcš w II i III w. w Afryce Północnej, którzy głosili powrót do prymitywnego stylu życia, jaki prowadził w raju biblijny Adam, kult nagoœci i swobodę seksualnš. Pewien socjolog nazywa hippisów "freudowskim proletariatem", a historyk Arnold Toynbee opisuje ich jako "czerwone œwiatło ostrzegawcze dla amerykańskiego stylu życia". Dla kalifornijskiego biskupa Jamesa Pike'a hippisi sš podobni do pierwszych chrzeœcijan: "majš w sobie coœ z temperamentu tamtych ludzi - łagodnoœć, spokój i w pewnej mierze jeden cel - dobroć". Dla zmartwionych rodziców sš niebezpiecznie oszukanymi odszczepieńcami i kandydatami do obrywania batów po powrocie do domu. Ci młodzi ludzie głoszš miłoœć 126 i nieagresję, noszš korale i namiętnie słuchajš muzyki. Za pomocš bębnów i gitar walczš przeciw wojnie i niesprawiedliwoœci, a policjantów, którzy ich bijš, ozdabiajš kwiatami. O sprawiedliwoœć próbujš walczyć własnym przykładem, biernym oporem i oferowaniem miłoœci jako alternatywy wobec wartoœci i norm starej generacji, nie zapewniajšcych im swobodnego rozwoju. Swoje niezadowolenie wyrażajš na ogół przy fajce. Wszystko to jednak stwarza wrażenie zdeformowanej realnoœci, przenikajšcej hippisowski ruch-kult, której mistycyzm wywodzi się w istocie rzeczy z halucynogennych narkotyków. Hippisi spopularyzowali wyrażenie "psychodelicznoœć", jakkolwiek pierwszy wprowadził ten termin w 1957 roku psychiatra Humphry Osmond. Psychodeliczne jest to wszystko, co ma odbicie w psychice, w sensie wzbogacania możliwoœci wyrazu. Timothy Leary przekonywał hippisów, że oprócz wielu innych, istniejš również ważne neurologiczno-psychologiczne argumenty za zażywaniem narkotyków psychodelicznych, Nasz mózg ma ogromne możliwoœci przyjmowania dużej iloœci informacji z zewnštrz, ale aby zachować integralnoœć osobowoœci, przepuszcza tylko ich okreœlonš iloœć. Pomimo jednoczesnego dopływu różnych uroków otaczajšcego nas œwiata, jakiœ redukcyjny filtr w naszym mózgu przepuszcza tylko małš iloœć specjalnie opracowanych informacji, Ten proces filtracji, według Leary'ego, ogranicza i wypacza œwjat faktów i rzeczywistoœć w taki sposób, że to, co religia nazywa "tym œwiatem", jest tylko wszechœwiatem ograniczonej œwiadomoœci. Dzięki temu większoœć zwykłych ludzi poznaje jako jedynš rzeczywistoœć tylko to, co przejdzie przez filtr socjalnie zaprogramowanego mózgu. W ten sposób człowiek jest zubożony w swoim poznawaniu wszechœwiata, gdyż wiele ważnych informacji o tym, co się dzieje wokół, umyka jego œwiadomoœci. Leary przywołuje w tym momencie Aldousa Huxleya, który w swoim znanym dziele "The doors of perception" mówi: "Większoœć ludzi zna na ogół tylko to, co przejdzie przez filtr redukcyjny i co, jako jedynš rzeczywistoœć, uważa się za œwięte w języku lokalnym. Wydaje się jednak, że niektórzy ludzie posiadajš wrodzonš zdolnoœć ominięcia tego filtru. U innych występuje to okresowo Iub spontanicznie Iub też w wyniku cierpliwych "doœwiadczeń duchowych", za pomocš hipnozy lub narkotyków. Leary'emu chyba najbardziej odpowiada ta ostatnia możliwoœć. Wydaje mu się, że zażywanie psychodelicznych narkotyków jest najlepszym sposobem przezwyciężania zaprogramowanego sposobu myœlenia i umożliwiania mózgowi w pełni wydajnego funkcjonowania. Za pomocš psychodelicznych narkotyków udaje się człowiekowi porozumiewać ze swoim otoczeniem synchro- 127 nicznie na wielu kanałach przy jednoczesnej œwiadomoœci funkcjonowania każdego z nich oddzielnie. W ten sposób możliwe jest, twierdzi Leary, osišgnięcie ekspansji konwencjonalnej œwiadomoœci i uczynienie z niej narzędzia bogatszego poznania wszechœwiata. Brzmi to bardzo logicznie, tym bardziej że mówi o tym uznany akademicki profesor psychologii. Młodzi nie majš więc powodu/ aby nie spróbować poszerzenia swoich horyzontów przez zażywanie psychodelicznych narkotyków. Wyraz psychodelicznoœć powstał najprawdopodobniej w wyniku połšczenia greckich słów psyche (dusza) i delos (ten, który widzi jasno, jasny, rzeczywisty). Niektórzy twierdzš, że słowo psychodelik jest skróconš formš psychedelicatus. Wraz z psychodelicznymi narkotykami powstaje psychodeliczna filozofia, namiętna wiara w odkrywanie siebie i wzmacnianie sił duchowych silnie działajšcymi roœlinami i zwišzkami chemicznymi, znanymi człowiekowi prehistorycznemu, a całkowicie obcymi racjonalnemu społeczeństwu zachodniemu. Hippisi wierzš, że dzięki narkotykom można uciec od brzydkiej rzeczywistoœci w inny œwiat, w którym panujš mšdroœć i sprawiedliwoœć. Ponieważ wielu było kreatorów filozofii psychodelicznej, istnieje wiele jej wariantów, lecz wszystkie one sš w istocie do siebie zbliżone lub identyczne. Może właœnie hasło Leary'ego DROP OUT, TURN ON, TUNE IN najlepiej wyraża podstawowe wezwanie hippisów. Słowa te sš trudne do przetłumaczenia w sensie psychodelicznym, ponieważ wyrażajš kilka spraw jednoczeœnie, spróbujmy wytłumaczyć je opisowo. DROPPING OUT w konwencjonalnym znaczeniu jest od dawna używane i wyœwiechtane, a oznacza prawie każde przeciwstawienie się wartoœciom przyjętym przez społeczeństwo i unikanie odpowiedzialnoœci. W rozumieniu Leary'ego dotyczy ono jednak działania pozytywnego - poœwięcenia wygody i bolesnego wyrzeczenia się dóbr materialnych. Dotyczy ono również rezygnacji z ambicji i symoblicznych nagród przyznawanych przez społeczeństwo tym, którzy zachowujš się zgodnie z jego oczekiwaniami. Najważniejsze jest jednak jak najszybsze zerwanie ze społecznymi grami, ponieważ stereotypy takie jak "demokrata", "gospodyni", "lekarz", "Murzyn" itp. tłumiš tożsamoœć własnš i tożsamoœć innych, a z drugiej strony uniemożliwiajš wolnoœć niezbędnš do osišgnięcia wewnętrznej mšdroœci i filozoficznego zadowolenia. Specyficzny DROPPING OUT zależy najczęœciej od jednostki. 128 Każdy sam musi zdecydować, z jakich przyzwyczajeń i konwencji zrezygnuje, ponieważ sam najlepiej czuje, jaka rola w społeczeństwie najmniej mu odpowiada, Niestety, wiele neurotycznych i emocjonalnie niedojrzałych jednostek nie jest gotowych do dokonania takiego wyboru i idšc za hasłem DROP OUT opowiada się za najbardziej ekstremalnš formš, która sugeruje rezygnację z nauki, pracy i wszelkiej działalnoœci politycznej. Slogan TURNING ON jest do objaœnienia najtrudniejszy. Stanowi on właœciwie wezwanie, aby do nowej œwiadomoœci dochodzić przez wysiłek własnego umysłu Iub za pomocš narkotyków, wykorzystujšc przy tym prawie nieograniczone możliwoœci mózgu. TURNING ON dotyczy również samego momentu powstawania doœwiadczenia na nowym szczeblu œwiadomoœci, odczuwanego jako niespodziewanie olœniewajšce. Podstawowym celem jest poszukiwanie religijnej prawdy i doznań, "Cel naszej religii - mówi Leary - nie różni się niczym od celu żadnej innej religii w przeszłoœci: szukamy Boga w nas, boskoœci, która Jest w każdym człowieku". Na pierwszy rzut oka pojęcie TUNING IN nie jest bardziej zrozumiałe od innych, lecz na podstawie wywodów Leary'ego można wyczuć, że powstaje ono przed lub po stanie DROPPING OUT. W sensie psychologicznym natomiast jest zazwyczaj skutkiem przeżycia TURN ON. Pojęcie TUNE IN prezentuje w istocie formę przystosowania osobowoœci do większej wrażliwoœci na nowe wartoœci i do identyfikowania się z nimi na bazie doznań przeżytych pod działaniem narkotyk6w. Przez TUNE IN rozumiane sš estetyczne, emocjonalne i intelektualne reakcje, które prowadzš osobowoœć do głębszego zajęcia się filozofiš i umiłowania pokoju. Wszystko to zbliża jednostkę ku bardziej istotnym zagadnieniom œwiata i ukierunkowuje jej spojrzenie na problemy w sposób bardziej abstrakcyjny, niż to zwykle czyniš ludzie włšczeni w "gry plemienne". O starych nawykach zapomina się, a uczy się nowych, opartych na pełniejszych faktach, z mniejszš iloœciš konwencji socjalnych. To szczytowe spojrzenie olœniewajšcego doznania można osišgnšć wyłšcznie po przeżyciu TURNING ON. Odrzucanie dóbr materialnych i każdej formy walki i rywalizacjl, z zaakceptowaniem niewerbalnej formy poznania zbliża filozofię psychodelicznš do filozofii orientalnych, takich jak zen i taoizm, podkreœlajšcych harmonię i porzšdek jako wartoœci, kt6rych nie można wyrazić słowami. Podstawowe zasady nowego ruchu sš proste i pod względem filozoficznym bardzo atrakcyjne, jakkolwiek niezbyt oryginalne - 129 nieagresja i niegonienie za pieniędzmi sš właœciwie głównymi, najważniejszymi wartoœciami wszystkich wielkich filozofii i religii, które podziwia cywilizowany człowiek. W zwišzku z tym można postawić dwa istotne pytania: co wišże młodych z filozofiš psychodelicznš, i drugie, w jaki sposób ruch psychodeliczny znalazł się w konflikcie z pozostałš częœciš społeczeństwa, majšcego duże zrozumienie i szacunek dla zasad filozoficznych, z których wiele głosi również ruch psychodeliczny- œwiadomi tego, iż nie jesteœmy w stanie dać prawidłowej odpowiedzi, spróbujmy za pomocš dwu hipotez zajšć się tymi pytaniami. Filozofia psychodeliczna narodziła się w okreœlonym momencie historycznym, kiedy to młoda generacja, niezadowolona z istniejšcego porzšdku, odczuła potrzebę zmian. Postawiona twarzš w twarz z upadkiem tradycyjnych wartoœci systemu i bez nowych wzorów, znalazła się w próżni egzystencjalnej, skrajnie niepewna i zdezorientowana. Rzeczywistoœć, w jakiej młodzież żyje, nie zadowala jej licznych najistotniejszych potrzeb. Jest to powodem krytycznego nastawienia wobec wielu aspektów współczesnego życia, Jako reakcja na konformistyczne cele społeczeństwa i narzucanie okreœlonych ról społecznych pojawia się potrzeba większej spontanicznoœci i różnorodniejszych form wyrażania własnej osobowoœci. Zrozumiałe jest, że młodzi, którzy zbytnio nie zakosztowali skutków wielkich kryzysów ekonomicznych, sš mniej zaniepokojeni niż ich rodzice, ciężko pracujšcy w celu zabezpieczenia własnej egzystencji i przyszłoœci swoich dzieci. Młodzi nie przejawiajš zainteresowania rolš rodziców zaabsorbowanych osišganiem sukcesów i prestiżu, co więcej, okazujš im otwarty sprzeciw i pogardę. Odnosi się wrażenie, że wœród młodzieży, szczególnie na Zachodzie, wzrasta zainteresowanie przyszłoœciš, w której będzie się dużo mniej pracować, a więcej czasu poœwięcać duchowej nadbudowie i poszukiwaniu autentycznoœci swojego istnienia w ludzkiej wspólnocie. Studenci w Berkeley głosili hasło: "Młodzi chcš się dzisiaj uczyć bardziej uczuć niż faktów". I faktycznie młodzi coraz mniej zwracajš się w stronę rozumu, a coraz bardziej w stronę emocji. Nie udaje im się wytrzymywać napięć Iub odkładać na póŸniej zaspokajania swoich potrzeb. Nie bardzo wierzš w przyszłoœć, szukajš więc chwilowych przeżyć emocjonalnych, Kiedy mówiš o przyszłoœci, sprawiajš wrażenie zmartwionych i z dużš dozš pesymizmu opisujš wizję swojego przyszłego życia, podkreœlajšc cały bezsens dotychczasowego. Wyrażajš przy tym głębokš niewiarę w czasy, w których żyjš życiem 130 swoich rodziców, czasy, które oceniajš jako tradycyjne, konwencjonalne i stereotypowe. Odrzucajš wartoœci oferowane im przez rodziców i inne autorytety jako hipokryzję, sztucznoœć, jako niehumanitarne, zastraszajšce i brzydkie. w rezultacie takiego rozumowania młodzi popadajš w alienację, z której szukajš wyjœcia w pogoni za tożsamoœciš odpowiadajšcš ich standardom. To poszukiwanie własnej tożsamoœci może iœć w dwu kierunkach - jeden prowadzi do patologicznego przystosowania się, a drugi po prostu do niepatologicznego odejœcia od konformizmu. Dla wielu młodych, obcišżonych tymi i innymi osobiœcie i socjalnie uwarunkowanymi problemami, wezwanie Leary'ego do próby psychodelicznej przemiany poprzez DROP OUT, TURN ON i TUNE lN brzmi jak najszczęœliwsze wyjœcie. Autorytet Leary'ego nie pozwalał wštpić, że "psychodeliczne doznania doprowadzajš do harmonii oczywiste róŸnice między duchem, ciałem, innymi ludżmi i pozostałym wszechœwiatem, uwalniajšc jednostkę od męczšcego uczucia alienacji i osamotnienia, rezultatów własnej œwiadomoœci społecznie uwarunkowanej". Uczucie łšczenia jednostki z wszechœwiatem w jednoœć i odrzucanie rozdwojonego œwiata jest głównym Ÿródłem radoœci, jakie Leary oferuje młodym. Młodzi z zachwytem przyjmujš jego idee, przede wszystkim dlatego, że majš one dwie wartoœci zanikajšce w póŸniejszym wieku: większš zdolnoœć przeżywania przygód i niebezpieczeństw oraz mniejsze skrępowanie nawykami szerzej pojętego socjalnego konformizmu. Ruch hippisowski zaczyna się niewinnie. Najpierw na rogach ulic i w parkach zbierajš się grupki młodzieńców i dziewczyn charakterystycznie ubranych, którzy przy dżwięku gitar lub tranzystorów siedzš i palš haszysz. Sprawiajš przy tym wrażenie nastawionych pokojowo i zupełnie nie zainteresowanych wydarzeniami wokół siebie. W kontaktach z przechodniami sš uprzejmi i gotowi do rozmowy. W sposób zrównoważony prezentujš swoje poglšdy na temat miłoœci, nieagresji i swobody seksualnej. Ożywiajš się wypowiadajšc się przeciwko wojnie w Wietnamie i każdej innej wojnie. Przy tym w sposób uargumentowany przedstawiajš swoje poglšdy na temat pokojowego rozwišzywania konfliktów. Obstajš przy stwarzaniu jednostek i subkultury, które powinny stać się pewnym rodzajem antytezy współczesnego społeczeństwa przemysłowego, w jakim żyjš. Chociaż na pierwszy rzut oka wyglšda to na przewrót, hippisi poczštkowo twierdzš, że nie majš zamiaru burzyć istniejšcych norm, lecz stworzyć równoległe społeczeństwo dla tych, którzy nie pasujš do istniejšcego. 131 Z powodu spokojnego zachowania hippisi stajš się oœrodkiem zainteresowania różnych socjalnie zboczonych i psychopatycznych jednostek, okazujšcych wobec nich skrajnš przemoc i brutalnoœć. "Rockersi" i zmotoryzowane gangi "aniołów piekła" pojawiajš się nagle i siejš przerażenie, Nikt nie jest w stanie przeciwstawić się im. Po nich zostajš hippisi - chłopcy z porozbijanymi głowami i zgwałcone dziewczyny. Poczštkowo subkulturze hippisowskiej zagrażajš nie tylko oficjalni przedstawiciele społeczeństwa, ale również jego margines, Wœród hippisów pojawia się potrzeba zapewnienia osobistego i zbiorowego bezpieczeństwa. Zaczynajš się więc organizować w większe grupy - komuny i kolonie. Ze względu na łatwiejsze zaopatrzenie osiadajš na peryferiach dużych miast. Hippisi utrzymujš się kolektywnie. Tak zwani diggersi codziennie po południu przywożš żywnoœć i dzielš jš między wszystkich równo i bezpłatnie, œrodki na zakup żywnoœci pochodzš przeważnie z datków, jałmużny, ze sprzedaży prasy hippisowskiej, pilnowania dzieci, muzykowania. Najbardziej znane kolonie hippisów w Ameryce znajdowały się w dzielnicy Haight-Ashbury w San Francisco i w Gopala Alampur w Yorkwill koło Toronto. Pomimo poczucia bezpieczeństwa jakie daje życie w kolonii, częœć hippisów woli podróżowanie i tryb życia koczowniczy. Rzadko zatrzymujš się na dłużej w jednym miejscu, przeważnie sš w drodze, korzystajšc z różnych œrodków lokomocji. Faza "powrotu ku ziemi" w rozwoju ruchu hippisowskiego waha się od tymczasowych obozowisk do dobrze zorganizowanych farm, w zależnoœci od motywacji hippisów osiedlajšcych się z dala od miast, u podstaw tych prymitywnych wspólnot leży dšżenie do życia bardziej sensownego, które powinno być przeciwieństwem zurbanizowanego, zanieczyszczonego i wyobcowanego życia mieszkańców wielkich miast. W Iatach 1967 i 1968 ruch hippisowski jest wcišż aktualnym i wszędzie obecnym tematem, o którym codziennie pisze się w gazetach, pokazuje filmy i rozmawia na ulicy. Pojawia się pewna liczba młodych, rekrutujšcych się przede wszystkim spoœród studentów, którzy przyłšczajš się do autentycznych hippisów, przyjmujšc co nieco z ich stylu, ubioru, obyczajów seksualnych, skłonnoœci do sztuki i muzyki oraz narkotyków. Nie przyjmujš oni jednak istoty filozofii hippisowskiej. Ci, tak zwani plastyczni hippisi, w większoœci przypadków byli mizernš imitacjš autentycznych hippisów, gdyż w rzeczywistoœci bardziej ich interesowało wykorzystanie drugiego człowieka, niż szerzenie delikatnoœci i miłoœci. Podobni do nich byli hippisi "weekendowi", którzy 132 spędzali w koloniach tylko œwięta, próbujšc wtedy we wszystkim naœladować prawdziwych hippisów, natomiast w pozostałe dni tygodnia studiowali Iub pracowali. Pierwsi członkowie wspólnot, bojšc się wyjœć na ulicę z powodu panujšcej tam przemocy, po prostu zniknęli lub prowadzili samotnicze życie. Zastšpili ich ludzie o zupełnie innych poglšdach na życie i na system wartoœci, Poza tym "hippi-scena", w żargonie amerykańskim "hippidrom", stanowi nieskończonš, poruszajšcš się pstrokaciznę. Zajmujšc doœć mały teren, dziewczęta i chłopcy, różnego koloru skóry i pochodzenia socjalnego, z długimi włosami i dziwacznie ubrani, zajęci głównie sobš, nie zwracajš zbytniej uwagi na otaczajšcy ich œwiat. Leżš na ziemi Iub siedzš ze skrzyzowanymi nogami w pozycji jogów i oddajš się medytacjom, Niektórzy z nich, szczególnie ci, którzy zażywajš narkotyki pobudzajšce, sš w stałym ruchu - krzyczš, hałasujš, œpiewajš, recytujš i w ogóle zachowujš się niezrównoważenie. Bardzo często żyjš w promiskuityzmie. Nierzadko dziewczyny rodzš dzieci niewiadomych ojców. Widokowi hippisów towarzyszy najczęœciej rytm i dŸwięk soul. Nieprzerwanie, dzień i noc, rozbrzmiewa muzyka ze wszystkich możliwych instrumentów i urzšdzeń nagłaœniajšcych, Nabożnie słucha się Boba Dylana, Janis Joplin, Beatlesów, Jimiego Hendrixa, gitarysty Ravi Shankara i innych znanych piosenkarzy i zespołów rockowych. Gwiazdy muzyki pop, z których wiele lub prawie wszystkie zażywajš narkotyki psychodeliczne, głównie haszysz i "kwas" (LSD), cieszš się wystarczajšcym poważaniem i majš duże możliwoœci, aby wyjaœnić hippisom zalety narkotyków. Niestety, słuchajš ich nie tylko hippisi, ale i inni młodzi ludzie, którzy zafascynowani tekstem i muzykš piosenek przystajš do hippisów. I tak przebój Beatlesów "żółta łódŸ podwodna" był instrumentem proklamowania ideałów, symboli, wezwaniem do łšczenia się wszystkich, którzy myœlš tak samo. Niektórzy twierdzš, że rozwój muzyki folk, chociaż zwišzany z utopijnymi dšżeniami, został wykorzystany przez ruch hippisowski, gdyż wiele piosenek nie tylko mówi o narkotykach, ale zawiera również rady dotyczšce ich zażywania. Przy dŸwiękach tej muzyki recytuje się poezję Allena Ginsberga, czyta wyjštki z dzieł jednego z ideologicznych przywódców ruchu psychodelicznego - filozofa Allana Wattsa i kapłana kultu psychodelicznego - Timothy'ego Leary'ego, którzy odwiedzajš często kolonie hippisów. W dowód uznania hippisi tytułujš ich "guru", co w hinduizmie oznacza duchowego przewodnika. Pali się z reguły haszysz, który tak 133 jak i inne œrodki psychodeliczne, można zdobyć bez trudu. Hippisi "ruszajš w drogę" o zmierzchu. "Did you have a trip?" (ang. czy podróżowałeœ?) to najczęstsze pytanie i hasło hippisów. Narkotyki psychodeliczne były pierwszym jak gdyby symbolem hippisów. Póżniej wypierały je inne œrodki, przede wszystkim psychostymulujšce. Powód używania narkotyków o różnych właœciwoœciach jest jeszcze niedostatecznie wyjaœniony. Jednak tzw. syndrom psychodeliczny pozostał cechš hippisów. Co to jest właœciwie syndrom psychodeliczny? Syndrom psychodeliczny charakteryzuje przede wszystkim głęboka wiara i nieagresja. Odrzucenie fizycznej agresji jest tak silne, że "acid heads" (nałogowi konsumenci LSD) nie akceptujš nawet zabijania zwierzšt i opowiadajš się za naturalnym i roœlinnym pożywieniem. Drugš charakterystycznš cechš jednostek z rozwiniętym syndromem psychodelicznym jest wiara w magię. Telepatia, astrologia, percepcja pozazmysłowa, mistycyzm i telekineza - to tylko nieliczne elementy ich wiary, na których opierajš również swój styl życia. Tak na przykład jedni unikajš podjęcia jakiejkolwiek pracy z powodu "złej konstelacji gwiazd", inni zrywajš kontakty z okreœlonymi osobami ze względu na "konflikt znaków", który nie oznacza dobrych układów towarzyskich. Wierzš w przeczucia i przewidywanie przyszłoœci. Ilustruje to pewne zdarzenie. Otóż wœród mieszkańców Haight-Ashbury rozniosła się wieœć, że w kierunku San Francisco zmierza olbrzymi meteoryt, grożšcy zniszczeniem miasta i okolic, W wyniku tej plotki duża częœć członków komuny uciekła szukajšc ratunku w Colorado. Osoby z syndromem psychodelicznym dšżš do życia we wspólnotach, gdzie chronicznie zażywa się LSD, a porzšdek społeczny oparty jest na filozofii psychodelicznej. Ulegajš oni głębokim przemianom psychodelicznym, prowadzšcym do wiary w niestrukturalnš, psychodelicznš religię, która jest wyjštkiem i unikatem, w przeciwieństwie do pozostałych, będšcych tylko jej odmianami. Stopniowa modulacja i przyswajanie zmysłowych emocji w nowy i wyjštkowy sposób powoduje, że osoby z syndromem widzš œwiat inaczej niż abstynenci lub zażywajšcy narkotyki sporadycznie. W ten sposób powstaje nowa subkultura z nowym systemem wartoœci i nowymi formami komunikowania się. W znacznej mierze niezauważalnymi dla reszty społeczeństwa, co powoduje oddalanie się œrodowiska hippisów. Wydaje się, że jest to istotna przyczyna niemożnoœci znalezienia wspólnego języka, ponieważ każda ze stron widzi i ocenia obce systemy wartoœciowe według własnych kryteriów. Niesłusznie uważa się członków ruchu psychodelicznego za umysłowo chorych tylko dlatego, że nie pasujš 134 oni do przyjętych standardów naszego społeczeństwa i lekceważy przy tym fakt, że opierajš swojš egzystencję na zupełnie innym systemie logicznym, który sam w sobie jest spoisty i celowy. Jest to częstš przyczynš niepowodzenia w leczeniu, to jest przywracaniu wyznawców filozofii psychodelicznej do warunków życia w naszym społeczeństwie. Osoba z syndromem psychodelicznym, przyzwyczajona do nieagresji i pasywnego oporu, trudno przystosowuje się do życia, w którym dominuje przemoc i rywalizacja. O ile taka jednostka, po wzbogaceniu się o nowe spojrzenie, nie zdecyduje się sama na taki krok, to przymusowy jej powrót do panujšcej kultury nigdy nie przebiega bezproblemowo. Mimo że członkowie ruchu psychodelicznego nie propagujš gwałtownej zmiany dotychczasowych systemów wartoœciowych, to otwarcie stwierdzajš, iż nie wierzš w nie i proponujš rozwišzania alternatywne. Po bardziej szczegółowym przestudiowaniu filozofii psychodelicznej trzeba jednak stwierdzić, że jest ona nie tylko przeciwieństwem już istniejšcych, ale i wiarš, która jest sprzeczna z istniejšcym porzšdkiem, organizacjami społecznymi i instrumentami władzy. Chociaż filozofię psychodelicznš można przyjšć jako idealizm religijny, to jest ona w olbrzymim rozdŸwięku z wymaganiami społeczeństwa zorganizowanego i rozwiniętego. Nie dziwi więc, że filozofia głoszšca otwarty negatywizm, grożšca naruszeniem cywilizowanego stylu życia wielu zaniepokoiła i wzbudziła obawy. Dlatego prawidłowe wydaje się traktowanie hippisów i filozofii psychodelicznej jako formy obalania istniejšcego porzšdku społecznego, gdyż duża liczba zwolenników tego ruchu, zanim zacznie organizować nowe równoległe społeczeństwo, próbuje najpierw na swój sposób zmienić istniejšce. "Hippisi wiedzš, czego nie chcš, ale nie wiedzš, czego chcš" - mówiš ich rodzice, zmartwieni hippisowskim stylem życia swoich dzieci. Wyglšd zewnętrzny, odrzucenie zasad przyzwoitoœci i szacunku dla starych ideałów, na których byli wychowani rodzice, stwarza niezadowolenie starszej generacji, uważajšcej za skrajnie samodestrukcyjnš i rozpaczliwš reakcję jednostki nie mogšcej przeciwstawić się życiowym problemom. Dla rozczarowanych rodziców hippisi to "egocentryczni słabeusze, zbyt zajęci własnymi problemami, aby byli przydatni dla społeczeństwa. Hippisi stali się synonimem brudu, zarazy, apatii i zatrucia". Utopijne miejsca miłoœci, jak np. Haight-Ashbury, stały się "depresyjne i wulgarne", Jeden z najlepszych opisów tego miejsca zawiera ksišżka "The Human Be-ln" Helen Perry, która - jako uczestnik i obserwator - była œwiadkiem jego rozkwitu i upadku. Twierdzi ona, że ruch hippisowski przeży- 135 wał apogeum, kiedy jeszcze komuna była poza zainteresowaniem opinii publicznej. Wraz ze wzrostem rozgłosu ruch stopniowo zaczšł tracić cechy pierwotne, aż stał się magnesem dla wyobcowanych i chwiejnych jednostek. "Tłok, ubóstwo, choroby stały się nieuniknione, a delikatne 'dzieci kwiaty' wdzięcznym obiektem dla każdej formy przemocy, od mieszczańskiej poczšwszy na gangach motocyklowych skończywszy", Smith, Luce i Dernburg w artykule "Love needs care: Haight-Ashbury dies" przedstawili "przygnębiajšcy obraz chorób, kradzieży, gwałtu i zaciekłej przemocy", Podobny los spotkał również komunę w Yorkwill koło Toronto i wiele innych w całej Ameryce, Bardzo szybko zauważono, że substancje psychodeliczne spełniajš paradoksalnš rolę w znalezieniu przez człowieka bardziej adekwatnych form porozumiewania się. Prawda, że narkotyki ułatwiajš kontakty, ale zauważono również, że osoba uwolniona w ten sposób od zahamowań może się kontaktować tylko z tymi, których połšczyła wspólna rozpacz. Jednostka taka pozornie uciekła przed alienacjš i doznała poczucia wspólnoty, lecz nie ze wszystkimi, a tylko z tymi, którzy tak jak ona sš wyalienowani. W ten sposób jeszcze bardziej oddala się od własnej kultury, staje się społecznym outsiderem i przeœladowanym zboczeńcem. Byłoby jednak błędem winić wyłšcznie hippisów za całe zło, które ich spotkało. Nie byłoby również całkiem prawidłowe odrzucanie wszystkich głoszonych przez nich idei lub tłumaczenie ich istnienia wyłšcznie jako rodzaju patologii. Uogólnianie może tu prowadzić do fałszywych wniosków. Jakkolwiek ruch hippisowskijest w różny sposób pojmowany, lecz ma własne pochodzenie socjologiczne. Fascynujšce w filozofii psychodelicznej jest to, że odpowiada ona systemom wartoœciowym tak różnych grup ludzi. Widocznie porusza ona istotne problemy ludzkiej egzystencji bez względu na rasę i wczeœniejsze przekonania religijne i polityczne, i dlatego jest sprzeczna z systemami wartoœci starszej generacji, bardziej niż młodzi zaangażowanej w religii i polityce, Młodzi sš mniej skrępowani przez uwarunkowanš społecznie własnš œwiadomoœć. Poza tym w mniejszym stopniu podlegajš wpływom uformowanych wartoœci religijnych niż jakakolwiek generacja w ostatnim tysišcleciu, Jest to powód, dla którego młodzi w pewnym momencie próbujš odkryć własnš religię i filozofię, która by zadowoliła potrzeby wszystkich wyobcowanych i zagrożonych jednostek. Tempo życia i towarzyszšce wydarzeniom historycznym przemiany społeczne sš dla młodych wystarczajšcš motywacjš do po- 136 dejmowania eksperymentów z szeregiem nowych form społecznych. Filozofia hippisowska nie jest w istocie ekstremistyczna i nie żšda drastycznych przemian społecznych Iub zmian sposobu życia tych, którzy nie odczuwajš takiej potrzeby. To, że jest ona często powodem zmartwień starszej generacji, nie jest przypadkowe, ponieważ starsza generacja przyczyniła się w pewien sposób do powstania ruchu hippisowskiego, który zresztš wkrótce obrócił się przeciwko niej. Trzeba powiedzieć, że ruch hippisowski pierwsi zaakceptowali intelektualiœci. Do hippisów przystało wielu utalentowanych malarzy, muzyków, poetów i dziennikarzy, Bardziej zaangażowani politycznie wydajš czasopisma i piszš pamflety. Najpopularniejsze z nich to: The Oracle (Wyrocznia), The Free Press (Wolna Prasa), Underground (Podziemie) i Innerspace (Przestrzeń Wewnętrzna). Najczęœciej poruszane problemy to życie hippisów i zażywanie narkotyków, Oto kilka tytułów: "LSD to łagodny detergent", "Chrystus i Budda byli hippisami", "Jesteœmy przeciw przemocy" itd. Niektórzy z nich sšdzš, że sš geniaIni i że społeczeństwo nie jest w stanie ich zrozumieć, Mówiš o sobie: "Ludzie tacy jak my sš najgłębszš zmarszczkš, jakš œwiat miał kiedykolwiek. Wpływamy na Iudzi przez sztukę, język i muzykę oraz przez sam fakt, że jesteœmy. Jeżeli tylu nas postanowi, że społeczeństwo jest złe, to trzeba się nad tym zastanowić i to jeszcze jak". Amerykańscy hippisi podróżujš po œwiecie i wszędzie gdzie byli, widać ich wpływ. W cišgu kilku lat ruch hippisowski rozszerzył się jak zaraza. Swoich rzeczników majš w Paryżu, Londynie, Amsterdamie, New Delhi. Najbardziej odległym celem jest Wschód. Szczególnym zainteresowaniem hippisów cieszy się, od wieków tajemnicze dla cudzoziemców, Katmandu, główne miasto Nepalu, jedyne miejsce na ziemi, gdzie według panujšcego przekonania, zdarzajš się rzeczy niemożliwe do objaœnienia. W tej ziemi obiecanej zasobnej w silne halucynogenne narkotyki hippisi próbujš rozwikłać tajemnice buddyzmu i miłosci. Szlak hippisów na Wschód znaczš koœci tych, którym nie udało się tam dotrzeć Iub powrócić. Idylla hippisów trwała bardzo krótko. Rozbiło jš przede wszystkim szerzšce się gwałtownie zażywanie narkotyków i absurdalnoœć takiej egzystencji, ponieważ w iluzorycznym œwiecie, jaki propagujš, nie można żyć długo. W końcu podzielili się na dwie grupy - upolitycznionych aż do absurdu hippisów i rozczarowanych narkomanów. W ten smutny sposób zakończył się masowy eksperyment z narkotykami. Ruch hippisowski jest zjawiskiem osobliwym. Jego masowy charakter i wpływ na młodych na całym œwiecie należy analizować w aspekcie socjologicznym. Nie jest to ruch w klasycznym znaczeniu tego słowa, lecz pasywne wezwanie do przyłšczenia się. Nie ma on jasnych koncepcji ani okreœlonych idei, gdyż jego wartoœci zmieniajš się zależnie od chwilowych potrzeb. Zawiera on duch hedonistyczny i poszukiwanie zadowolenia w braniu, bez chęci dawania, ponieważ do dawania brak woli i siły. Wynika to z podstawowych cech generacji emocjonalnie pokrewnej kategorii młodych Iudzi, niedojrzałych i chwiejnych, majšcych siły i doœwiadczenia do wybrania najlepszego sposobu zapewnienia sobie szacunku i własnego miejsca na ziemi, Socjalne "ja" podporzšdkowujš potrzebom popędu, ponieważ nie sš zdolni rozdzielić swojej społecznej roli od poszukiwania zadowolenia. Ruch hippisowski był widocznie błędnš próbš zmiany istniejšcego porzšdku, skazanš już w zaraniu na niepowodzenie. Jakkolwiek w momencie powstania zapowiadał niezgadzanie się ze społeczeństwem represyjnym i kłamliwymi wartoœciami proklamowanymi przez to społeczeństwo, to w istocie nie był on ruchem o większych rozmiarach. Hippisi nie sš odbiciem ubóstwa - najczęœciej pochodzš z warstw œrednich i dobrze sytuowanych. Ich pojawienie się jest wynikiem innych ograniczeń. W wielu swoich cechach ruch hippisowski był bardziej podobny do buntu generacji, u którego podstaw, jako zasadniczy motyw psychologiczny, leży buntowniczoœć i przeciwstawianie się autorytetowi starszych, niż do zorganizowanego ruchu, majšcego na celu radykalnš zmianę całego społeczeństwa. Prawda, że bunt przeciw autorytetowi od dawna jest cechš młodych i w istocle jest skierowany przeciw autorytetowi rodziny, a nie społeczeństwu, ale ruch hippisowski jest charakterystyczny dlatego, że jest to prawdopodobnie najbardziej masowy w historii bunt przeciw autorytetowi ojca i jego odpowiednikom, z jednym nowym rekwizytem, który się nazywa narkotyk. Narkotyki były tabu, którego naruszenie było bezpoœrednim wyzwaniem rzuconym autorytetowi starszej generacji. Czynišc siebie poprzez narkotyki niezdolnym do życia w systemie, młodzi ten system w gruncie rzeczy raniš i karzš. Patrzšc na to z punktu widzenia psychoanalizy, jest to typowy przykład sadomasochistycznej agresji, a więc wzorzec zachowania, który nie może być traktowany jako zdrowy i konstruktywny. Stopniowo wewnštrz ruchu hippisowskiego zaczęły się wyróżniać dwie grupy narkomanów. Pierwszš stanowili reprezentanci czynnego skrzydła radykalnego. Zażywali oni narkotyki nie tyle z powodu sensacji, jakie wywołujš, ile dla zaniepokojenia œwiata dorosłych. Ponieważ 138 zwróceni sš w stronę społeczeństwa, ich cele wišżš się z przemianami, zmierzajšcymi do przeobrażeń społecznych. Bez względu na absurdalnoœć i nieakceptację buntu hippisowskiego i głoszonych przez niego ideałów, faktem jest, że pojawił się on jako reakcja na problemy społeczne, nagromadzone w okreœlonym społeczeństwie i trzeba go traktować jako symptom poważnej choroby tego społeczeństwa. Zamiast wniosków zacytujmy Harry'ego Rezonera, znanego komentatora telewizji amerykańskiej, który kończšc jednš z audycji o hippisach powiedział: "Musi być coœ w tym naszym œwiecie, jeżeli doszło do takiej groteski". OSOBOWOŒĆ NARKOMANA W historii rodzaju ludzkiego cišgle przewija się nić nie wyjaœnionego pragnienia zmiany stanów œwiadomoœci. Człowiek jako istota œwiadoma własnego istnienia od najdawniejszych czasów zastanawia się nad swoim pochodzeniem, sensem istnienia i jego końcowym wynikiem, Ewolucyjnie niedoskonały o prymitywnych, w stosunku do mikro- i makrokosmosu, zmysłach przeżywa otaczajšcy go œwiat nad wyraz ubogo i prosto. Bardziej intuicyjnie niż racjonalnie przeczuwa egzystencję innego œwiata, będšcego antytezš i niezależnego od œwiata istniejšcego. Nie mogšc znaleŸć odpowiedzi na wiele dręczšcych go pytań, przypuszcza że rozwišzanie odwiecznej tajemnicy znajduje się w tym drugim, sprawiedliwym i niegroŸnym œwiecie. Prawdopodobnie stšd wywodzi się nieodparta chęć znalezienia się chociaż raz w życiu w tym drugim œwiecie, Konwencjonalna œwiadomoœć jest niewystarczajšca, aby doznawać subiektywnych' przeżyć innych niż te, do jakich jesteœmy przygotowani. Aby przeżyć innš realnoœć, niezbędna jest jakaœ inna œwiadomoœć. Dlatego człowiek od najwczeœniejszych dni rozwoju ewolucyjnego próbował na różne sposoby zmieniać stany konwencjonalnej œwiadomoœci. Najpierw za pomocš tańca, głodówki, samotortury, różnych form wyrzeczeń (pożywienie, sen, wrażenia zmysłowe), religii, by wreszcie uœwiadomić sobie, że najprędzej osišgnie to za pomocš narkotyków. Na szczęœcie, pomimo tej uniwersalnej zdolnoœci danej ludziom, nie wszyscy próbujš wycieczek poza sfery konwencjonalnej œwiadomoœci. Niedokładnie jeszcze wiadomo, dlaczego decyduje się na to tylko pewna liczba ludzi. Podstawowych powodów należy szukać w jednostce, nie pomijajšc przy tym motywów społecznych oraz samego narkotyku jako czynnika wytwarzajšcego nowe formy œwiadomoœci. Naœwietlmy niektóre motywy zażywania 140 narkotyków i zdefiniujmy bardziej precyzyjnie osobowoœć narkomana przed chorobš i w toku chronicznego nadużywania narkotyków, Motywacja zażywania materii zmieniajšcych stany œwiadomoœci wielokrotnie zmieniała się w cišgu wieków. Poczštkowo, jak już mówiliœmy, narkotyki brali jedynie wtajemniczeni- szamani i kapłani, przekazujšc swoim wiernym polecenia bogów i bóstw. W ten sposób, przez swoich poœredników, do których mieli nieograniczone zaufanie, zwykli ludzie obcowali z innym œwiatem. W tym czasie narkotyki były na usługach religii. Zwyczajni œmiertelnicy nie mieli dostępu do œwiętej tajemnicy. Za każdš próbę przeniknięcia na drugš stronę œwiadomoœci karani byli klštwš i œmierciš. PóŸniej stosunek do narkotyków stopniowo się zmieniał. Otrzymali do nich prawo i inni œmiertelnicy, ale tylko w okreœlonych okolicznoœciach, Narkotyki zażywa się masowo podczas wprowadzania w tajemnice eleuzyjskie, podczas różnych obrzędów inicjacyjnych, jako œrodek pobudzajšcy odwagę (assasyni, wikingowie, krzyżowcy itd.), w celu osišgnięcia religijnej ekstazy, pobudzania stanów medytacji itp, Dopiero w dwudziestym wieku zażywanie narkotyków staje się œwiatowym problemem zdrowotnym, zarówno ze względu na masowoœć i epidemiczny charakter, jak i skutki, nie dajšce się przewidzieć i majšce wpływ na zdrowie jednostki i społeczeństwa jako całoœci. Podstawowymi cechami narkomanii w naszym wieku sš masowoœć i coraz większa iloœć narkotyków. Trzeba jednak powiedzieć, że między narkomanami przed i po drugiej wojnie œwiatowej istniejš znaczne różnice. NARKOMAN PRZEDWOJENNY W okresie międzywojennym mamy do czynienia z tzw. narkomanem medycznym, Podczas pierwszej wojny œwiatowej wielu rannych otrzymywało morfinę dla złagodzenia bólów pourazowych. Niestety często podawano jš bardzo długo, aż do rozwinięcia się uzależnienia. Chorzy ci po opuszczeniu szpitala kontynuowali zażywanie morfiny oraz jej preparatów w celu uniknięcia nieprzyjemnych objawów kryzysu abstynencyjnego. Morfinistami stawali się również otrzymujšcy w szpitalach morfinę w przypadkach wyjštkowo silnych bólów przy schorzeniach internistycznych (kolka nerkowa i wštrobowa, choroby nowotworowe itp). Wœród morfinistów nierzadko można było spotkać personel medyczny, który majšc kontakt z narkotykiem i obserwujšc efekty jego działania na swoich pacjentach, chciał go sprawdzić na sobie. I wreszcie, morfinę zażywało wiele osób neurotycznych i cierpišcych na stany lękowe, szukajšcych w morfinowym upojeniu rozwišzania nagromadzonych problemów. Tak zwany przedwojenny Iub klasyczny narkoman pod wieloma względami różnił się od młodocianego narkomana naszych czasów. Spróbujmy więc go opisać: Klasyczny narkoman okresu międzywojennego wyglšdem ani zachowaniem nie różnił się od pozostałych członków swojego œrodowiska. Najczęœciej był to urzędnik lub artysta, w œrednim wieku, bioršcy swoje codzienne dawki narkotyku po kryjomu, pracujšcy i cieszšcy się opiniš człowieka, któremu się powiodło. Skłonnoœci narkotyczne zręcznie ukrywał, Zdarzało się, że nawet jego najbliżsi nic o nich nie wiedzieli, Bioršc morfinę codziennie, jeżeli dobrze się odżywiał, całymi latami mógł cieszyć się dobrym zdrowiem, bez żadnych zaburzeń. Jeżeli u takich narkomanów występowały dolegliwoœci zdrowotne, ekscesy kryminalne lub obniżenie stopy życiowej, nigdy nie były one wynikiem chemicznych efektów morfiny, lecz następstwem braku pieniędzy oraz poœwięcenia statusu społecznego i własnego honoru dla zdobycia narkotyku. NARKOMAN NASZYCH CZASÓW W odróżnieniu od klasycznego przedwojennego narkomana- narkoman lat szeœćdziesištych dwudziestego wieku posiada wiele innych znamiennych cech. Najczęœciej ma 14 do 25 Iat. Narkotycznych skłonnoœci nie tylko nie ukrywa, ale je bezpoœrednio lub poœrednio jawnie demonstruje, nie zwraca uwagi na swój wyglšd i zachowanie, wyrzeka się każdego społecznie korzystnego działania, a narkotyk zażywa wyłšcznie w grupie. Nie poprzestaje na jednym narkotyku, lecz próbuje wszystkich, jakie dostanie, by w końcu znaleŸć ten swój, lecz nawet wtedy nie rezygnuje z innych. Wraz z narkotykami propaguje nowš fiIozofię życiowš i nowe wierzenia, podkreœlajšc, że narkotyk jest jedynie małym wkładem w okreœlenie życiowej drogi i nie zważa przy tym, że całe swoje życie podporzšdkował właœnie jemu. Ze względu na aktualnoœć młodocianej narkomanii zatrzymamy się wyłšcznie na sylwetce młodego narkomana naszych czasów. Mówišc o narkomanii młodych, myœli się na ogół o jednolitej chorobie. Nie jest to słuszne zarówno pod względem przyczyn, obrazu klinicznego, jak i œwiadomego wyboru. Narkomania jako forma zamierzonego i powtarzanego wpływu na zmienianie stanów własnej œwiadomoœci, nastroju i poglšdów ma wspólne cechy dla wszystkich form narkomanii, ale i znaczne różnice. Może więc słuszniejsze jest mówienie o różnych narkomaniach lub różnych formach narkomanii. CZŁOWIEK - NARKOTYK Narkomania jako choroba w szerszym znaczeniu przedstawia w rzeczywistoœci potrzebę zmiany czegoœ we własnej subiektywnej przestrzeni przeżywania oraz zaspokajania specyficznych wymagań osobowoœci, których nie może zaspokoić pierwszy lepszy narkotyk, lecz jedynie narkotyk o odpowiednich cechach psychofarmakologicznych. W ten sposób struktura osobowoœci jednostki znajduje się w okreœlonej współzależnoœci z rodzajem narkotyku, a stosunek człowiek - narkotyk wyznacza typ narkomanii. Dlatego poszukujšc osobowoœci lub jej cech mogšcych determinować zjawisko narkomanii w ogóle, należy szukać czynników predyspozycyjnych, okreœlajšcych poszczególne typy narkomanii, Należy oddzielnie analizować osobowoœć opiomana, barbituromana, haszyszynisty itd. Umożliwia to bardziej precyzyjne oznaczenie typowych osobowoœci. Wiele trudnoœci w analizowaniu osobowoœci narkomana wypływało z faktu, że poszukiwano uniwersalnej osobowoœci, pomijajšc fakt istnienia wewnštrz tej kategorii chorobowej różnych odmian. Prawdš jest, że duża liczba narkomanów jest politoksykomanami, ale wielu z nich stało się nimi z koniecznoœci. Ogromna większoœć jednak decyduje się tylko na jeden rodzaj narkotyków o właœciwoœciach zaspokajajšcych niektóre podstawowe potrzeby ich osobowoœci. Znaczy to, że oprócz ogólnych skłonnoœci do narkotyków istniejš również specyficzne, dotyczšce wyłšcznie poszczególnych grup narkotyków. Na tej podstawie można poœrednio wycišgnšć wniosek, że wœród narkomańskiej populacji nie istnieje jednolity typ osobowoœci, lecz różne jej odmiany. Następny problem w analizowaniu osobowoœci narkomana wynika z trudnoœci bliższego okreœlenia przedchorobowej, przednarkotycznej osobowoœci przyszłego narkomana. W rozwiniętym obrazie klinicznym schorzeń i zaburzeń umysłowych, zwłaszcza długo trwajšcych, jest bardzo trudno, a czasami wręcz niemożliwe, rozdzielić, co należy do osobowoœci przedchorobowej a co jest skutkiem choroby. Z wielu powodów 143 należy jednak to uczynić. Wiedza o przedchorobowej strukturze osobowoœci dostarcza wiele danych dotyczšcych wad w rozwoju osobowoœci oraz sił dynamicznych okreœlajšcych typ i rozmiar zaburzeń. Pomaga w rozpoznaniu aktualnego zaburzenia i porównaniu stanu poprawy i nawrotu ze stanem przedchorobowym. W ten sposób można okreœlić, czy nawrót jest równy stanowi sprzed choroby, czy też jest to umysłowe funkcjonowanie na jakimœ nowym poziomie. Oczywiœcie rozpoznanie tych dwóch stanów dynamicznych- osobowoœci przedchorobowej i chorej- ma swoje implikacje w prognostyce oraz okreœleniu celu terapeutycznego, co jest niezmiernie ważne w diagnozie, prognozie i leczeniu chorób i zaburzeń umysłowych. Kiedy w grę wchodzi narkomania, badanie osobowoœci narkomana pomaga również w lepszym poznawaniu samego narkotyku jako czynnika zmleniajšcego osobowoœć. W ramach narkomanii i studiowania psychologii osobowoœci narkomana należy narkotyk rozważać jako czynnik zaspokajajšcy nie wyłšcznie jeden motyw, lecz cały ich szereg. Każdy bierze narkotyk z innych powodów. Tymczasem powodem powtarzajšcego się zażywania sš efekty psychofarmakologiczne, natomiast motywy socjalne wišżš się przede wszystkim z zażywaniem okresowym i sytuacyjnym. Twierdzi się na przykład, że: 1. marihuanę bierze się z ciekawoœci, dla przyjemnoœci lub przeżycia "trochę radoœci, na jakš człowiek może sobie pozwolić", 2. œrodki psychostymulujšce dla "łatwiejszego uczenia się", zwiększenia zapału do pracy lub dodania sobie odwagi, 3, œrodki halucynogenne dla osišgnięcia głębszego wejrzenia, polepszenia zdolnoœci twórczych lub głębszego zrozumienia siebie i otaczajšcego œwiata. Kiedy rozważamy rolę potrzeby specyficznych właœciwoœci narkotyku, nie wolno pomijać wieku tych, którzy stajš się użytkownikami narkotyków, oraz specyfiki tego wieku, gdyż mogš one w pewien sposób wpływać na formowanie się typu uzależnienia. Oznacza to, że oprócz koniecznoœci zwrócenia uwagi na różne właœciwoœci narkotyku, typ osobowoœci i jej potrzeby zaspokajane przez te narkotyki, należy pamiętać o niektórych aspektach młodocianego wieku i zdefiniować je bardziej precyzyjnie, opierajšc się przy tym na teoriach, przypisujšcych temu wiekowi wymiary socjalne, oraz na doœwiadczeniach empirycznych z pracy z młodocianymi narkomanami. WIEK MŁODOCIANY I NARKOMANIA Wielu badaczy próbuje rozpatrywać pogoń młodych za narkotykami jedynie jako zjawisko psychopatologiczne. Tymczasem doœwiadczenia z pracy z populacjš narkomanów dajš nam prawo wštpić, że zawsze tak jest. Większoœć młodych narkomanów sięga po raz pierwszy po narkotyk z czystej ciekawoœci, z chęci przeżycia czegoœ fascynujšcego. Sporne jest, czy nocne potajemne palenie marihuany na prywatkach i wycieczkach należy traktować jako przykład patologiczny. Takie ekstrawaganckie zachowanie nie zawsze należy tłumaczyć jako neurotyczne ekscesy, tym bardziej że nie jest ono niczym innym, jak naœladowaniem "lekomańskiej nerwicy" dorosłych. Wiele ankiet wskazuje, że duża częœć młodych nie jest zachwycona własnymi rodzicami i innymi dorosłymi autorytetami, przedstawiajšcymi im narkotyki jako okropieństwo, podczas gdy sami pijš alkohol, palš i łykajš ogromne iloœci "czarodziejskich tabletek", które poprawiajš nastrój, pomagajš na sen, likwidujš strach i depresję, zmniejszajš ból, jednym słowem leczš wszystkie dolegliwoœci, na jakie cierpi współczesny człowiek. Ten rodzaj hipokryzji jest złym wzorcem dla młodych, rozmyœlajšcych o braniu narkotyku. Prawda, że istnieje niedostatecznie rozdzielona granica pomiędzy rozsšdnš chęciš przeżycia przygody i histerycznš potrzebš, wkraczajšcš w dziedzinę psychopatii. Pierwsze tendencje narkotyczne występujš najczęœciej około dziesištego roku życia. Jest to okres, kiedy obecny jest podziw dla bohaterów, współzawodnictwo i "chęć zrobienia czegoœ wielkiego", Na szczęœcie rzadko ideałem jest przestępca, częœciej model mężnego i dostojnego wodza Indian z amuletem (fajka pokoju), chociaż może to prowadzić od palenia papierosów do marihuany. Palenie w tym wieku może mieć też inne motywy, bynajmniej nie chorobliwe. Œrednie i starsze pokolenie bez trudu przypomina sobie własnš młodoœć, kiedy zaczęli palić papierosy, żeby być dorosłymi, ale jednoczeœnie zemœcić się na nich, uzewnętrzniajšc psychopatologiczne bodŸce, jak odwaga, rywalizacja, bunt, a nawet kara mogšca prowadzić do przestępstwa. BodŸców tych, pomimo że często sš one wynikiem dšżeń neurotycznych i socjopatologicznych, nie można nazwać psychopatologicznymi, z wiekiem obraz psychologiczny ulega zmianie, œwiadomoœć własnego ja jako decydujšcego czynnika w rozwoju i dojrzewaniu jednostki, staje się coraz bardziej obecna w codziennych rozmyœlaniach. Równoczeœnie z poznaniem ja i autonomii własnej osobowoœci następuje odejœcie od autorytetu rodziny i innych autorytetów. Każda próba powstrzymania lub zakazu pochodzšca od starszych jest odczuwana jako atak na osobowoœć i rodzi emocje. Protest i zemsta przybierajš postać, dla której euforia jest prawie idealnym wybawieniem. Młodzi ludzie zmagajš się z nabrzmiałymi problemami socjalnego przystosowania, chęciš zdobycia uznania, koniecznoœciš wyboru zawodu, miłoœciš, poczuciem agresji i seksualizmu. Jednym z zadań w tym okresie życia jest znalezienie sposobu na przystosowanie się. Jeżeli go nie znajdš, oczekuje ich depresja i defetyzm, a więc droga do nerwicy lub innej formy ucieczki. Kiedy problemy przystosowania i nerwicy przeszkodzš normalnemu rozwojowi jednostki, euforia stworzona przez haszysz nie jest już w stanie sprostać iluzjom. Szuka się wtedy œrodka przeciwko depresji i strachowi, i w końcu dochodzi do heroiny. Tak najczęœciej wyglšda droga rozwoju młodocianej narkomanii. PIERWSZE DOŒWIADCZENIA Z NARKOTYKAMI Poczštkowe epizody zwišzane z wprowadzeniem narkotyku do organizmu nie sš przeżywane w pełni œwiadomie. Zdolnoœć rozumowania większoœci narkomanów jest zachwiana i nie sš oni w stanie uœwiadomić sobie, że ich przeżycia nie sš normalne. Jedynš skalš oceny nowego stanu sš normy nowej œwiadomoœci. Na ich podstawie stan zmienionej œwiadomoœci jest przyjmowany jako obiektywny i normalny, i nie niepokoi osoby znajdujšcej się pod działaniem narkotyku. Bardziej niepokojš ich ci, którzy tego stanu nie rozumiejš. Stan ekstazy u prymitywnych plemion jest podobny. Ekstaza spotykana wœród niektórych religii może być traktowana przez lekarzy również jako nienormalna, chociaż przez wyznawców tych religii odbierana jest jako wyższy stan ducha. Przeżywanie alternatywnych stanów œwiadomoœci powoduje, że obiektywne postrzeganie œwiata w sobie i wokół siebie staje się względne. Istnieje cały szereg zjawisk patologicznych, zaobserwowanych i opisanych przez narkomanów w stanach zmienionej œwiadomoœci. Należš do nich: zwiększona potrzeba opowiedzenia swoich stanów duchowych, œmiech bez powodu, wydawanie okrzyków, nielogiczne i niewyrażne wypowiedzi, halucynacje, nierozpoznawanie znanych obiektów i osób, stany podobne do lunatyzmu, uczucie istnienia poza sobš i ataki przemocy. Przypomnienie sobie euforii po kilku dniach lub tygodniach jest utrudnione i dosyć mgliste. Pozostaje jednak pragnienie, aby to wszystko znowu poczuć i przeżyć. Wydaje się, że uzależnienie psychiczne lub pragnienie powtórzenia narkotycznego doznania w znacznej mierze przebiega w podœwiadomoœci. Bioršc to wszystko pod uwagę, wyglšda na to, że narkomania i skłonnoœci narkomańskie, jako nienormalne formy zachowania, sš wynikowš różnych stanów, bez względu na to, czy miały one indywidualne czy socjalne uwarunkowania, czy stanowiły kombinację jednych i drugich. TYPY NARKOMANÓW Niektórzy autorzy rozróżniajš dwa podstawowe typy narkomanów - seekers (ang. poszukiwacze) i heads (ang, głowy). Terminy te, zapożyczone z żargonu anglosaskiego, nie majš w języku serbskochorwackim synonimów i nie należy ich dosłownie tłumaczyć, gdyż stracš podstawowy sens. Dlatego będziemy ich używac w oryginale. a) SEEKERS to osoby, które w poszukiwaniu prawdy eksperymentujš z narkotykami i ich efektami, i porównujšc je odnajdujš nowy sens ludzkiego istnienia. Nie zażywajš narkotyków stale, tylko sporadycznie, a w przerwach porzšdkujš wrażenia, Sš to przeważnie osoby popędliwe, introspektywne, dociekliwe. Poczštkowo zainteresowanie narkotykami wynika z nudy i apatii. BodŸcem inicjujšcym może być próba poprawienia nastroju. Zainteresowanie narkotykami nie musi rosnšć i po ukończeniu szkoły może zaniknšć. b) HEADS zapowiadajš przed i podczas zażywania narkotyków poważniejsze zaburzenia osobowoœci. Ze względu na nie rozwišzane konflikty, cišgle obecny lęk i stany depresyjne zażywanie narkotyków jest coraz częstsze i prowadzi do silnego uzależnienia emocjonalnego. Ci narkomani, podobnie jak poprzednia kategoria, zażywajš więcej rodzajów narkotyków, lecz w znacznie większych iloœciach i częœciej. Ich odmiennoœć od grupy normalnych rówieœników charakteryzuje się: 1. stale obecnš lekkš depresjš, 2. niepokojem, 3. poczuciem, że nie sš traktowani poważnie, 4. narcyzmem lub egocentryzmem, 5. częstymi rozmyœlaniami nad tożsamoœciš, niezależnoœciš i swobodš wypowiadania się, 147 6. powrotami do narkotyków i ich efektów, 7, trudnoœciami w stosunkach międzyludzkich. Pomimo że ten typ narkomana cechujš poważniejsze zaburzenia w zachowaniu, jakie występujš w psychozach endogenicznych i uszkodzeniach mózgu, nie można tych zaburzeń identyfikować z psychozš schizofrenicznš lub następstwami uszkodzeń mózgu. Prędzej można je potraktować jako formę zmian charakterologicznych, powstałych na tle nieskutecznego procesu socjalizacji, błędnego wychowania i bezcelowych działań wewnštrz rodziny. Grupa autorów, między nimi B. Williams, stwierdza wœród "headsów" i młodocianych narkomanów w ogóle istnienie następujšcych cech rodzinnych: 1. nieobecny lub słaby ojciec, 2. zbyt opiekuńcza, ustępliwa lub dominujšca matka, 3. niekonsekwencja w postępowaniu i brak ograniczeń, 4. wrogoœć lub konflikt między rodzicami, 5. nierealne aspiracje rodziców w stosunku do dzieci. Najnowsze badania dotyczšce socjalnych korzeni narkomańskich skłonnoœci wskazujš, że chroniczni narkomani znacznie częœciej pochodzš z rodzin, w których brak jest podstawowego zrozumienia między matkš i ojcem. Te same badania wskazujš na pewne ważne stosunki między rodzicami i dziećmi, mogšce być podstawš póŸniejszego nienormalnego rozwoju jednostki. Na przykład w przypadku mężczyzn narkomanów stwierdzono, że już w okresie przedchorobowym wykazywali większe skłonnoœci do szukania oparcia w matce, a nawet identyfikowania się z niš. Matki w tych rodzinach były przeważnie silne, aktywne i atrakcyjne, podczas gdy ojcowie byli słabi, niekonsekwentni i często w życiu rodzinnym nieobecni. Gilmer wyróżnia cztery grupy narkomanów: 1, Do pierwszej zalicza osoby zażywajšce narkotyki w okreœlonych sytuacjach i z pobudek całkowicie racjonalnych. Na przykład student bioršcy œrodki psychostymulujšce dla lepszej koncentracji podczas przygotowania się do egzaminów, kobieta zażywajšca tabletki odchudzajšce lub kierowca bioršcy podczas jazdy tabletki pobudzajšce. W tych specjalnych okolicznoœciach poszczególne jednostki mogš uzewnętrznić uzależnienie psychiczne. 2. Drugš grupę stanowiš tak zwani rozweselacze. Sš to przeważnie ludzie z wyższym wykształceniem, którzy w sztuczny sposób chcš przeżyć podnietę. Narkotyk biorš raz lub dwa razy i nie okazujš zbytniej chęci powtórzenia doznań. W odróżnieniu od chronicznych narkomanów, uprawiajšcych swój nałóg pojedynczo lub parami, "rozweselacze" na ogół zażywajš narkotyki w towarzystwie specjalnie się spotykajšcym, by przy muzyce, alkoholu i narkotykach swobodnie czuć się i zachowywać. Zachowanie to nie jest uważane za psychopatologiczne, tym bardziej że nie powtarza się ono często. Na Zachodzie taki sposób zażywania narkotyków najczęœciej spotyka się w kręgach ludzi filmu i przemysłowców, 3, Następnš grupę osób eksperymentujšcych z narkotykami nazywa Gilmer badaczami. Sš oni przekonani, że współczesne systemy organizacyjne i społeczne sš przestarzałe i błędne, i że oni na swój sposób, za pomocš materii chemicznych poszerzajšcych œwiadomoœć poszukujš nowego modelu życia. Do tej grupy należał w swoim czasie Timothy Leary wraz z uczniami i zwolennikami oraz wielu pisarzy i muzyków rockowych. 4. Wreszcie do czwartej grupy należš "natrętni konsumenci". Ich codzienne działania sprowadzajš się do zdobywania i zażywania narkotyków. Wszyscy bez wyjštku sš uzależnieni psychicznie lub fizycznie i w znacznym stopniu objawiajš nienormalne cechy osobowoœci i psychopatologiczne formy zachowania. Do tej grupy należy większoœć właœciwych narkomanów. Zanim przejdziemy do dokładniejszego omówienia osobowoœci młodocianego narkomana, z korzyœciš będzie omówienie cech psychologicznych różnych odmian osobowoœci narkomanów, w zależnoœci od psychotropowych właœciwoœci narkotyków. ODMIANY OSOBOWOŒCI NARKOMANÓW KONSUMENCI MARIHUANY Ze względu na rozpowszechnienie i popularnoœć marihuany wœród młodych, zaczniemy właœnie od tego narkotyku. Wœród palaczy marihuany rozróżniamy specyficzne różnice typologiczne. 1. Palacz marihuany w stanie chronicznego zatrucia jest typem palacza samotnika, szukajšcego bezpoœrednich i osobistych doznań. Chęć osišgnięcia euforii za pomocš marihuany zwišzana jest zawsze z głębokimi bodŸcami, wynikajšcymi z potrzeb jednostki. Przez stan zatrucia pragnie zmienić stan œwiadomoœci i zdobyć nowe spojrzenie. Nie odrzuca więc, obok euforii, negatywnych doznań, lecz uważa je za wskaŸniki specyficznych zdarzeń w Osobowoœci i stara się ich uniknšć przez zmianę zachowania między dwoma zatruciami. Jeżeli 149 mu się to nie uda, zmienia sposób zażywania marihuany. Nie jest jednak œlepo zwišzany z narkotykiem. Różne społeczne i zawodowe kontakty mogš zaważyć na podjęciu decyzji o rezygnacji z nawyku. 2. Młodociani palacze marihuany w grupach należš do drugiego typu. Ze względu na cechy swojego wieku odczuwajš nieodpartš potrzebę wspólnoty i grupowej tożsamoœci, gdyż nie posiadajš jeszcze własnej. Niezrównoważonemu indywidualnemu rozwojowi towarzyszy pewien stopień nieprzyjemnego napięcia emocjonalnego i uczucia osamotnienia, dlatego spotkania, podczas których pali się marihuanę, mogš przynieœć pewnš ulgę. Obok ulgi emocjonalnej zachęca do zażywania marihuany jej euforyczny efekt, chęć bycia w grupie i silne pragnienie zapomnienia nieprzyjemnych wydarzeń lub stanów. W większoœci przypadków, zwłaszcza wœród młodszych wiekiem i stażem, tendencje psychopatyczne spotyka się rzadziej, a niebezpieczeństwa należy szukać przede wszystkim w przyzwyczajeniu lub dšżeniu do zażywania twardych narkotyków. Grupy te stanowiš sprzyjajšcy teren do działania dla różnych grup o charakterze przestępczym. 3. Trzeci typ konsumentów marihuany znany jest pod nazwš pothead. Osoby należšce do tego typu sš stałymi konsumentami i w znacznej mierze sš od marihuany emocjonalnie uzależnieni. Oprócz tego mogš wykazywać wyraŸne objawy otępienia intelektualnego. Aby uniknšć w stanie chemicznie wywołanej euforii psychopatologicznej zmiany osobowoœci, palacz potrzebuje co najmniej pół "jointa" dziennie, Ze względu na psychopatologiczne tło osobowoœci, które znajduje się u podstaw œciœlejszego zwišzku z narkotykiem i jego efektami, narkoman należšcy do tej grupy nie może być traktowany w ten sam sposób, co narkomani należšcy do pierwszej i drugiej grupy. HEROINOMANI Wœród heroinomanów wyróżniamy cztery typy osobowoœci, z których każdy na swój sposób jest specyficzny i wymaga odrębnego podejœcia terapeutycznego. 1. Pierwszy typ okreœla się jako intelektualny lub racjonalny. Rekrutuje się głównie z szeregów studentów, młodych ludzi na dobrych stanowiskach i innych, zwracajšcych się w kierunku racjonalnego i spekulatywnego życia wewnętrznego. Pragnienie zażywania narkotyku wynika z konfliktowych poglšdów, pustych spekulacji lub problemów zawodowych. Mówi się o nich, że sami nokautujš własne głowy i w stanie odurzenia znajdujš zapomnienie. Poza działaniem narko- 150 tyku zachowujš się ironicznie i sceptycznie wobec wszystkiego, co jest postępowe i zdradzajš skłonnoœci ku banalizowaniu. Reprezentujš poglšd wyrzucenia za okno całej "bezsensownej wiedzy". Ta grupa heroinomanów nie nadaje się do terapii grupowej. Skšdinšd heroinomani objawiajš największe skłonnoœci samobójcze. 2. Drugš grupę stanowiš heroinomani z emocjonalnymi uwarunkowaniami. Należš do niej przeważnie kobiety, artyœci, "poetyckie dusze", ludzie zamknięci w sobie, emocjonalnie chwiejni i niepewni, poszukujšcy przyjaciół, lecz kiedy ich majš, nie potrafišcy się do nich przystosować. Dlatego czujš się beznadziejnie samotni. Ciekawe, że rozumiejš całe ryzyko wynikajšce z brania narkotyków i bardzo się ich bojš, ale równoczeœnie sš œwiadomi, jak bardzo ich potrzebujš. 3. Do trzeciej grupy należš narkomani bioršcy heroinę z własnej woli. Przeważnie pochodzš oni z niższych warstw, nie majš większych intelektualnych i zawodowych aspiracji. Szybko stajš się marginesem społecznym. Żyjš na prymitywnym poziomie duchowym. Zaspokojenia swoich potrzeb żšdajš natychmiast i za każdš cenę. Ich działanie jest umotywowane wyłšcznie pragnieniem zdobycia heroiny. Heroinoman dochodzi do tragicznego odkrycia, że w miarę zwiększania się tolerancji stopniowo zanikajš euforyczne efekty narkotyku. Heroinę bierze już nie po to, aby przeżyć euforię, lecz aby utrzymać się w granicach normalnoœci. W pogoni za heroinš gotów jest do przemocy, chociaż heroina sama z siebie jej nie wywołuje. W grupie tej spotyka się gangi, młodzież bez zainteresowań i poza sferš wpływów religijnych i społecznych. W USA pochodzš oni główniez rodzin robotniczych. 4. Heroinomani należšcy do czwartej grupy nazywani sš "heroinheads". Sš to osoby całkowicie pogršżone w narkotyku, silnie uzależnione psychicznie i fizycznie, z objawami różnych zaburzeń psychicznych. Częœciej sš to ludzie w œrednim wieku niż nastolatki. Cechuje ich nierozerwalna więŸ z narkotykiem, co często wyrażajš słowami. "Jeżeli zaczšłeœ z heroinš, to już nie ma odwrotu". Niektórzy nazywajš ich "ego heroino-narkomanami". Poczucie własnego ja jest zachwiane. "Heroinhead" z rozwiniętš tolerancjš już nie wie, czy jest chory fizycznie czy psychicznie. Jeżeli zdecyduje się na leczenie, zwykle mówi: "Pomóżcie mi". Oznacza to, że prosi o oparcie i pomoc psychologicznš, które otrzymuje rzadko. Obiektywnie oceniajšc, wydaje się, że natężenie zadowolenia i euforii osišgniętych za pomocš heroiny i innych pochodnych opium waha się i zależy od tego, czy narkoman jest neurotykiem, psychopatš czy przedstawicielem innego typu uszkodzonej œwiadomoœci. 151 KONSUMENCI NARKOTYKÓW PSYCHOSTYMULUJĽCYCH. Wielu ekspertów medycyny zajmujšcych się problematykš narkomanii uważa, że osoby zwišzane z narkotykami psychostymulujšcymi jeszcze przed ich zażywaniem cierpiały na wyraŸne zaburzenia psychiczne. Amfetamina lub inny podobny narkotyk sš im potrzebne do bezbolesnej konfrontacji z życiowymi problemami i uporzšdkowania własnego życia emocjonalnego. Osoby te sš apatyczne, bez energii, stale przygnębione, niezdolne do odczuwania i cieszenia się zdarzeniami, które dla innych sš normalnymi doœwiadczeniami życiowymi. Niezdolnoœć tych ludzi do nawišzywania i podtrzymywania kontaktów z innymi jest wyraŸna. Wielu młodych, niezdolnych do nawišzania ciepłych stosunków międzyludzkich, w chwilach onieœmielenia i uczucia beznadziejnoœci wpada na pomysł wzięcia psychostymulantów z powodu ich efektu na subiektywne poczucie siły, wiary w siebie i dobrego nastroju. "ACIDHEADS" Osobowoœć używajšcego narkotyki halucynogenne jest najtrudniejsza do okreœlenia. Jest to najczęœciej mglista postać, w której trudno jest łšczyć zażywanie LSD z takimi czynnikami, jak wiek, zawód, poziom wykształcenia lub status społeczny. Doœwiadczenia zachodnich autorów, pokrywajšce się w dużym stopniu z jugosłowiańskimi, dotyczš wieku 18 do 30 lat, Większoœć "acidheads" to studenci, muzycy Iub ci, którzy od niedawna byli poza nawiasem, w większoœci pochodzšcy z domów œredniej i wyższej warstwy, posiadajšcy duże możliwoœci otrzymania wyższego wykształcenia. Chyba jedynš cechš bioršcych LSD jest to, że narkotyk znajduje się w centrum ich wszechœwiata. O narkotyku i jego efektach mówiš bez przerwy, szukajšc przy tym kompanów do jego zażywania. Na nieszczęœcie ludzie najbardziej zainteresowani LSD sš jednoczeœnie najmniej odporni na jego skutki i u nich najprawdopodobniej występujš najcięższe schorzenia. Stwierdzono, że nałogowi konsumenci LSD, poddani psychologicznemu badaniu osobowoœci, w rzeczywistoœci majš problemy z własnš osobowoœciš. Na podstawie wyników badań psychologicznych stwierdzono, że chroniczne zażywanie LSD trzeba traktować jako symptom choroby umysłowej lub poważniejszych zaburzeń emocjonalnych. Należy jednak podkreœlić, że istnieje znaczna różnica pomiędzy 1S2 dorosłymi a młodocianymi konsumentami narkotyków halucynogennych. Historię rozwoju dorosłego narkomana cechuje społeczne nieprzystosowanie. Presje i wymogi społeczeństwa sš zbyt duże, aby mógł im podołać. Typowy dorosły konsument LSD ma za sobš nie rozwišzane problemy rodzinne i trudnoœci z podporzšdkowaniem się dyscyplinie i normom narzucanym przez społeczeństwo. W pewnym momencie swojego rozwoju psychicznego odkrywa on istnienie sztucznych sposobów na uniknięcie nieprzyjemnych realiów i lęku. Kiedy to odkryje, zacišga chemicznš kurtynę pomiędzy realnoœciš a poczuciem własnego niedostosowania, Młody narkoman lub nastolatek przedstawia bardziej złożony obraz. Jednym z problemów młodocianego wieku jest potrzeba "należenia". Dla wielu młodych tę potrzebę wypełnia młodociany gang. Podporzšdkowujšc się kodeksowi gangu, młody człowiek zyskuje jego uznanie. Nierzadko stopień uznania zależy bezpoœrednio od gotowoœci młodego człowieka do wyrażania sprzeciwu wobec autorytetów prawnych, społecznych i rodzinnych. Młodociana narkomania jest często właœnie potomkiem "psychologii gangu". Osoba bioršca LSD rzadko powstrzymuje się od zażywania innych narkotyków, często łšczy je z marihuanš i innymi halucynogenami, ogranicza jednak branie, stosujšc tygodniowe lub miesięczne przerwy. TEORIE PRZYCZYN POWSTAWANIA NARKOMANII Teorie zajmujšce się narkomaniš i przyczynami jej powstawania jako zjawiska o szerszym zasięgu, koncentrujš się na ogół wokół podlegajšcych zmianom układów socjalnych, interakcyjnych zachowań i odmian osobowoœci. TEORIE SOCJALNE Teorie socjalne tłumaczš zażywanie narkotyków jako odpowiedŸ jednostki na presje wynikajšce z przemian zachodzšcych we współczesnym społeczeństwie. Na przykład jeden z kierunków ujmuje narkomanię wœród młodych jako specyficzny wyraz niepozwalania ha pójœcie do przodu w aktualnym klimacie społecznym - ucieczka przed ustrojem przez narkotyki. Inny mówi, że młodzi zwracajš się ku narkotykom, aby pokazać brak akceptacji dla stylu zycia establishmentu. 153 TEORIA INTERAKCYJNA Według teorii interakcyjnej- okolicznoœci, w jakich zażywa się narkotyki zależš bezpoœrednio od kontaktów z osobami już bioršcymi. Osoba borykajšca się z dylematem, czy brać, lub majšca już pierwsze doœwiadczenia, znajduje poparcie ze strony jej podobnych, ale z dłuższym stażem, i staje się członkiem grupy, w której prócz wspólnych gustów dotyczšcych muzyki, mody i zajęć w czasie wolnym, oczekuje się wspólnego zażywania narkotyków. Podczas procesu przystosowania nowy członek grupy zaczyna stopniowo odczuwać dajšce zadowolenie efekty narkotyku. Jego poczštkowy opór jest zastępowany przez ambiwalencję; zmniejsza się wraz z poczuciem winy, aby wreszcie całkowicie ustšpić. Już w poczštkowej fazie narkoman uczy się lekceważyć negatywne skutki swojego postępowania pod działaniem narkotyków i podkreœlać doznania, jakie przeżywa. Chociaż póżniej narkoman może się odizolować i funkcjonować niezależnie od grupy, to w poczštkowym okresie jest mu potrzebne wsparcie innych, aby stworzyć system wartoœciowania narkotyku i jego zażywania, wybrać odpowiedniš technikę i nabrać doœwiadczenia, TEORIA OSOBOWOŒCI Teorie osobowoœci stawiajš w centrum zainteresowania potrzeby psychologiczne. Znana jest popularna opinia o marihuanie, że reprezentuje ona, "względnie bezpieczny, nie bardziej szkodliwy niż halkohol, sposób na uniknięcie rzeeczywistoœci". W tych stwierdzeniach wychodzi się z założenia, że ludzie z poczuciem niepewnoœci, u którego podstaw leżš problemy emocjonalne i konflikty neurotyczne, sš predysponowani do zażywania narkotyków i innych sztucznych œrodków wspomagajšcych. Podobnie niektórzy mogš brać heroinę lub inne opiaty w celu zmniejszania strachu, ucieczki od społeczeństwa i zaspokajania samodestrukcyjnych dšżeń. W tym kontekœcie teoria osobowa jest przeciwstawna interakcyjnej, podkreœlajšcej warunkujšcy model zachowania- ktoœ uczy się brać narkotyki tak, jak gdyby uczył się czegoœ innego. Z drugiej strony, w teorii osobowoœci uważa się, że korzystanie z zabronionych œrodków jest jednym ze wskaŸników zaburzeń psychicznych. Pomimo atrakcyjnoœci każdej z tych teorii chyba żadna z nich nie jest w stanie dać odpowiedzi na pytanie, dlaczego ktoœ zażywa narkotyki, ponieważ narkomania w istocie stanowi "szerokš skalę zaburzeń w zależnoœci od wielu odmian". Gilmer twierdzi, że "nie istnieje jedno- 154 Iita przyczyna lub jednolity szereg stanów, które prowadzš wprost do uzależnień, gdyż narkomania występuje we wszystkich społecznych i ekonomicznych klasach i wœród wszystkich odmian osobowoœci, od normalnych do abnormalnych". Praktyka wskazuje, że pewne typy osobowoœci sš bardziej podatne na uszkodzenia spowodowane obcišżeniami zewnętrznymi i w zwišzku z tym istnieje również zróżnicowana skłonnoœć do narkomanii. Nie ma dowodu, że każdy uzależniony narkoman był przed zażywaniem narkotyków osobnikiem z zaburzeniami psychicznymi. Istnieje poglšd, że zdecydowana większoœć powojennych narkomanów należy do tzw. typów reaktywnych, gdzie uzależnienie powstaje z reakcji normalnego młodego człowieka na napięcia zwišzane z wiekiem dorastania lub wynika z buntu i potrzeby akceptacji przez rówieœników. Wtedy narkomania nie rozwija się w ramach indywidualnej psychopatologii, lecz jest objawem patologii społecznej oraz potrzeby nowej kultury i filozofii młodych, pragnšcych przeżyć kulturowych i chwilowego zadowolenia. Drugim typem jest narkomania Ÿródłowa, gdzie narkotyk ułatwia przystosowanie się osobowoœci wewnštrz chaotycznego życia umysłowego młodego człowieka. Ta grupa młodych bierze narkotyki, aby wzmocnić poczucie przynależnoœci społecznej, pobudzić życiowy zapał, poprawić nastrój, dla relaksu i z powodów czysto spirytualistycznych. Istniejš dane œwiadczšce o zażywaniu narkotyków z powodu ułomnoœci genetycznych, fizycznych anomalii i braków w odżywianiu. W poszukiwaniach etiologicznych największš uwagę zwraca się na czynniki socjalne i indywidualne reakcje na nie, przynajmniej kiedy chodzi o narkomanię młodocianych. MOTYWY SKŁONNOŒCI DO NARKOMANII Niektórzy autorzy, poszukujšc motywów skłonnoœci do narkomanii, widzš głównie trzy grupy czynników: a) Ponieważ narkotyk w wyniku długotrwałego zażywania doprowadza do ewidentnych zmian umysłowych i fizycznych poważnie zagrażajšcych życiu narkomana, niektórzy traktujš branie narkotyku jako próbę samobójstwa, a w osobowoœci narkomana doszukujš się mentalnoœci samobójcy. Do tego dochodzi wysoki procent osobników depresyjnych, którzy swoje samodestrukcyjne cišgoty uzewnętrzniajš przez odsunięte samobójstwo przez zatrucie narkotykami. Praktyka 155 pokazuje, że wiele osób o skłonnoœciach samobójczych traci je z popadnięciem w narkomanię. Po wyjœciu z narkomanii samobójcze skłonnoœci występujš ponownie. Można z tego wycišgnšć wniosek, że dla osób depresyjnych narkomania jest właœciwie wyborem mniej drastycznej formy samobójstwa. Tezę tę obrazuje pewien dziwaczny przykład. Przed kilkoma Iaty wœród narkomanów była popularna idea "pięknych młodych trupow" jako udoskonalone samobójcze zachowanie niektórych młodych, zażywajšcych duże dawki narkotyków, balansujšcych na granicy życia i œmierci, Według tej teorii, której podstawowym założeniem była wiara w życie pozagrobowe, człowiek będzie po œmierci taki jakim był, kiedy umierał. A więc lepiej umrzeć młodym i pięknym, niż doczekać œmierci w staroœci, zgrzybiałym i brzydkim. Dla tych młodych ludzi narkotyk był królewskš drogš do œmierci. Teoria ta, ani trochę nieoryginalna, majšca swoje poczštki w buddyzmle i u Kleista, przez kilka lat wywierała silny wpływ na postępowanie i wierzenia młodocianych narkomanów. U podstaw takiego zachowania znajdujš się podœwiadome samodestrukcyjne tendencje i chęć samozniszczenia. Kiedy jednostce zagraża destrukcja ze strony własnych impulsów, narkomania może być traktowana jako zastępczy rodzaj mniejszej samodestrukcji. Pomimo to nie można twierdzić, że u podstaw każdej skłonnoœci narkomańskiej leży wyłšcznie ten motyw. b) Znaczna częœć autorów uważa narkomanię za nieœwiadomš próbę samoleczenia osób majšcych poczucie społecznej niepewnoœci i emocjonalnego nieuporzšdkowania. Dla takich osób narkotyk jest lekarstwem i drogš konfrontacji z rzeczywistoœciš. Bez niego brak im poczucia pewnoœci i chroniš się w samotnoœć i rezygnację. Osobom z okreœlonymi życiowymi zahamowaniami narkotyk może zastępować seks, przyjażń, sukcesy zawodowe lub status społeczny. Chroniczne stany lękowe, przez które jednostka używa narkotyku jako formy samoleczenia, mogš prowadzić do uzależnień. c) Narkotyk wreszcie może być œrodkiem w eksperymencie, którego celem jest poznanie siebie i zwiększenie potencjału œwiadomoœci. Jest to najrzadziej spotykany realny motyw zażywania narkotyków, występujšcy najczęœciej wœród młodych intelektualistów, artystów, filozofów itd. W rzeczywistoœci jest to dziwaczny sposób kierowania życiem duchowym, ale rzadko prowadzi do chronicznego nadużywania narkotyków. Rzadko kryjš się za nim poważniejsze motywy psychopatologiczne. 156 FAZA EKSPERYMENTOWANIA Pierwszy kontakt z narkotykiem jest najczęœciej przypadkowy i ma miejsce przed 20 rokiem życia. Przeciętny narkoman rozpoczyna zazwyczaj od marihuany, przypadkowego zastrzyku morfiny lub opium, z ciekawoœci lub chęci ucieczki przed jakimœ problemem. Trzeba powiedzieć, że nie wszyscy palacze marihuany dochodzš do opiatów, lecz faktem jest, że zdecydowana większoœć opiomanów ukończyła szkołę marihuany i w ten sposób nabyła narkomańskich doœwiadczeń, zwyczajów, nawišzała kontakty i zdobyła przyjaciół. Poczštkowo narkoman jest zafascynowany efektami narkotyku i nie myœli o skutkach, łudzi się, że zerwie z narkotykiem, kiedy tylko będzie chciał. Niestety, decyzję cišgle odkłada, przez co coraz bardziej oddala się od możliwoœci spontanicznego zerwania z narkotykiem. W końcu staje się, zależnie od rodzaju narkotyku, psychicznie lub psychicznie i fizycznie uzależniony. Od pierwszego kontaktu z narkotykiem aż do stworzenia psychicznego i fizycznego uzależnienia występuje szereg faz, logicznie się łšczšcych. Poczštkowo osoba nie ma żadnego doœwiadczenia z narkotykami, ich efekty zna jedynie z opowiadań. Chcšc znaleŸć "swój" narkotyk, eksperymentuje i szuka takiego, który będzie mógł w najbardziej skuteczny sposób zaspokoić istotne potrzeby jej osobowoœci, W fazie eksperymentowania próbuje zazwyczaj wszystkich osišgalnych narkotyków. W pewnej liczbie przypadków nałogowiec, zanim znajdzie "swój" narkotyk, staje się uzależniony od pierwszego, który być może z punktu widzenia właœciwoœci psychofarmakologicznych mu nie odpowiada, ale wišże się z nim z powodu cech nałogotwórczych tego narkotyku. W tych przypadkach dochodzi do szybkiego wyniszczenia jednostki. Nie jest to jednak jedyny możliwy wynik, w gruncie rzeczy faza eksperymentowania może się zakończyć w jeden z następujšcych sposobów: a) Osoba może spróbować narkotyk raz, kilka razy i nigdy więcej. Sš to najczęœciej osoby, którym nie odpowiada sztuczne zmienianie œwiadomoœci lub osoby, którym udało się doœwiadczenie z narkotykiem przetworzyć w ważne i płodne przeżycie, co jest warunkiem twórczej metamorfozy osobowoœci. Jest to możliwe u ludzi dorosłych, majšcych już doœwiadczenie z narkotykami psychodelicznymi (James, Huxley). Jednorazowe doœwiadczenia spotyka się wœród psychiatrów, psychologów i filozofów, próbujšcych eksperymentować na własnej œwiadomoœci. 157 b) Do drugiej grupy należš osoby zażywajšce narkotyki sporadycznie, dla rekreacji, bez powstania uzależnienia. c) Trzeciš grupę stanowiš właœciwi narkomani, a więc osoby stale zażywajšce narkotyki, z oznakami psychicznego i fizycznego uzależnienia oraz objawami psychicznych i fizycznych zaburzeń osobowoœci. W tej grupie największa częœć to ci, którzy w okresie przedchorobbwym rozpoznani byli jako neurotycy, jednostki psychicznie niedojrzałe, psychopaci i psychotycy. U wieloletnich narkomanów, u których wystšpiły poważne psychologiczne zmiany osobowoœci, trudno jest rozdzielić, co należy do wtórnej zmiany osobowoœci, a co do cech przedchorobowych, Przedmiotem naszego zainteresowania sš tu głównie przedstawiciele trzeciej grupy, tj. narkomani w klasycznym znaczeniu tego słowa. Jak już powiedzieliœmy, sš to osoby, które od samego poczštku eksperymentowania zmierzały w kierunku cišgłego zażywania narkotyków. Częœci z nich udaje się w toku eksperymentowania odkryć "swój" narkotyk i wišżš się z nim, mało interesujšc się innymi, które biorš sporadycznie lub tylko kiedy im brakuje "swojego". WTÓRNE PRZEOBRAŻENIE OSOBOWOŒCI Na skutek psychofarmakologicznych efektów narkotyku i narkomańskich nawyków osoby należšce do grupy narkomanów przeżywajš wtórne przeobrażenie osobowoœci. Narkotyk, wychodzšcy naprzeciw zaspokojeniu niedojrzałych i chorobliwych potrzeb, doprowadza poœrednio do rozwijania potencjałów psychopatologicznych osobowoœci, które nadajš ton zachowaniu. Dochodzi do zakłócenia równowagi między zdrowš a chorš częœciš osobowoœci, a więc do zmian iloœciowych wewnštrz osobowoœci. Kiedy narkotyk nie służy zaspokojeniu wewnętrznych potrzeb, wtedy następujš poważne zmiany osobowoœci, zarówno w jej zdrowych, jak i chorych potencjałach. Zanim nastšpi przeobrażenie osobowoœci, poszczególni osobnicy wchodzš w narkomanię z wieloma odmianami osobowoœci przedchorobowej. W póŸniejszym etapie zróżnicowanie wewnštrz grupy przedchorobowych osobowoœci zanika i następuje ujednolicenie. Kiedy rozwija się wtórna transformacja, tworzy się jedna, doœć jednolita osobowoœć narkomana, która nie ma znamion osobowoœci sprzed choroby, lecz cechy narkotyku i długoœci narkomańskiego stażu. Chociaż przedchorobowš osobowoœć narkomana można spotkać 158 w każdym typie osobowoœci, zauważono, że narkomani rekrutujš się z trzech podgrup, charakteryzujšcych się specyficznymi formami zachowania. 1. Pierwsza podgrupa to osoby o wcišż obecnym poczuciu niższoœci i niepewnoœci. Sš one przeciwne autorytetom, ale ich bunt jest skrępowany strachem i zahamowaniami. Przyzwyczajenie się do narkotyku w tej podgrupie przebiega bardzo szybko, z powodu odprężajšcego efektu narkotyku i wysokiej wrażliwoœci na przeżycia wewnętrzne. Uzależnienie długo się utrzymuje, nawet przy umiarkowanych iloœciach wprowadzonego narkotyku, 2. Przedstawiciele drugiej podgrupy sš nieagresywni, w rzeczywistoœci niedojrzali, bierni i podporzšdkowani. Potrzebujš przyjaŸni, lecz nie majš zdolnoœci nawišzywania kontaktów. Bardzo zwišzani sš ze swoimi matkami, a nawet się z nimi identyfikujš. Interesujš się sztukš, lecz ich zainteresowania przeładowane sš fantazjš. Skłonni do wstecznych form zachowania i niezdolni do pokonania własnego narcyzmu. 3. Przedstawicieli trzeciej podgrupy opisuje się jako niestałych. Charakterystyczne dla nich jest znikome zainteresowanie prawdziwš naturš własnej osobowoœci. Bardziej interesujš ich przeżycia zewnętrzne i sztuczne podniety. Sš wyjštkowo beztroscy. Nie majš wyrzutów sumienia. Przyczynia się do tego powierzchowne uspołecznienie przy braku strachu. W tej podgrupie zakres uwarunkowania jest mniejszy niż w pierwszej, dlatego proces przyzwyczajania się do narkotyków trwa dłużej i osoby te mogš znieœć większe iloœci narkotyków. STOSUNEK MŁODOCIANYCH DO NARKOTYKÓW Młodociana populacja, z której mogš póŸniej rekrutować się narkomani, nie jest jednolita pod względem opinii i zainteresowania narkotykami. Można by nawet powiedzieć, że jest bardzo zróżnicowana i niejednolita. Dlatego z przyczyn praktycznych dzieli się wszystkich młodocianych na pięć grup: 1. Przeważajšca częœć współczesnej młodzieży, nie wykazujšca żadnego zainteresowania narkotykami, nie aprobujšca też ich zażywania. 2. Pewna częœć okazujšca zainteresowanie młodymi narkomanami, ich zachowaniem, ale bez chęci przyjęcia narkotyków, stylu życia i obyczajów narkomanów. 159 3. Trzeciš grupę stanowiš ci, którzy utożsamiajš się emocjonalnie z zażywajšcymi narkotyki i sami je sporadycznie zażywajš. Dla większoœci z nich zażywanie narkotyków jest bardztej formš jawnej demonstracji własnej filozofii życiowej niż znakiem nieodpartej wewnętrznej potrzeby narkotyku. 4. Czwarta grupa to młodzi Iudzie identyfikujšcy się z narkomanami pod względem postawy, obyczajów, zachowania i stosunku do narkotyków. Mimo to, z powodu krótkiego stażu lub własnej osobowoœci, zachowujš okreœlony dystans do narkotyków, nigdy nie ulegajšc im całkowicie. 5. Stosunkowo najmniej liczni sš ci, którzy całkowicie utracili więzi i ogólnie przyjęte normy społeczne. Psychicznie i fizycznie uzaIeżnieni, w pełni przejęli zachowanie i cechy narkomańskie. Na szczęœcie, zdecydowanie większa częœć młodzieży przypada do pierwszej i częœciowo do drugiej grupy. Czwartš i pištš grupę reprezentuje ekstremalna mniejszoœć, której postawy i całe postępowanie noszš cechy zboczenia, a zdrowie psychiczne i fizyczne jest najbardziej zagrożone. Wœród specjalistów nie ma jednolitej opinii, czy narkomani sš psychologicznie jednorodni, czy rekrutujš się z różnych struktur psychicznych. Prowadzono badania specyfiki okresów rozwojowych tych osobowoœci, porównujšc je z innymi, okazujšcymi formy zboczonego zachowania. Wykorzystujšc metodę grup równoległych, autor tej ksišżki i M. Jansa porównywali narkomanów i przestępców, a więc dwie grupy o różnych formach zboczonego zachowania. Wyniki badań wskazały na istotne różnice między tymi dwiema grupami. Osoby okazujšce predyspozycje przestępcze często, w sensie psychologicznym, wyrastajš z pewnej postaci wczesnego zaniedbania. Przestępcy, bez względu na to, do jakiej kategorii chorobowej należeli, mieli pomyœlniejszy rozwój i lepsze warunki adaptacyjne. Osobowoœć przestępcy jest w większym stopniu zachowana, a zdolnoœci przystosowawcze do rzeczywistoœci większe niż u narkomanów. Przestępca nie cofa się pod wpływem większego obcišżenia, lecz wybiera formy postępowania, które w swoim charakterze sš mniej chorobliwe niż te, jakie wybiera narkoman. Rzadsze konflikty między rodzicami w populacji przestępców umożliwiajš im w pewnym sensie spokojniejszy rozwój. Poczucie obowišzku pozwala im na ukończenie szkół zawodowych i zapewnienie sobie warunków egzystencji. Grupę tę cechuje brak hamujšcego strachu w typie psychopatii. U narkomanów jest wręcz odwrotnie. Podobnie jak przy nerwicach, rozwój osobowoœci nie przebiega jednolicie i równomiernie, lecz jest 160 często przerywany, z okresowym cofaniem się do stopnia rozwoju z wczesnego dzieciństwa. Historię rozwoju narkomana cechujš częste konflikty rodzinne, brak między rodzicami zgody co do metod wychowawczych, obecnoœć w najwczeœniejszym dzieciństwie większej liczby postaci heterogenicznych i kształtowania obiektywnych stosunków, wcišż obecne poczucie wyobcowania i zagrożenia, mnogoœć neurotycznych form reagowania, częste medytacje o œmierci i samobójstwie jako alternatywie nietolerowania napięć, niezdolnoœć do przyjęcia ról społecznie pozytywnych, bezrobocie, włóczęgostwo itd. Słaby rozwój osobowoœci narkomana hamuje proces dojrzewania i socjalizacji. Słabe ego zawodzi w poznawaniu rzeczywistoœci i przystosowaniu się do niej. Niedojrzałš osobowoœciš narkomana kierujš emocje, których nie umie przystosować do œwiata zewnętrznego. Stopniowo odchodzšc od stosunków przedmiotowych, które i tak ze œwiatem realnym nigdy nie były zbyt œcisłe, narkoman zawsze znajduje się na krawędzi psychicznej dezintegracji i utraty łšcznoœci z rzeczywistoœciš, co nie ma miejsca w przypadku przestępcy. Wszystkie zainteresowania i pragnienia narkoman stopniowo zastępuje "pragnieniem farmakologicznym". Na podstawie tych badań można wycišgnšć wniosek, że osobowoœć narkomana zawiera wiele cech neurotycznych i schizofrenicznych, co upoważnia do traktowania narkomanów jako osobowoœci zboczonych, które przede wszystkim potrzebujš pomocy psychologa. W porównaniu z przestępcami, narkomani reprezentujš poważniej i pod względem psychologii bardziej chorš osobowoœć. PRZEDCHOROBOWA OSOBOWOŒĆ NARKOMANA Kiedy mówimy o przedchorobowej osobowoœci młodocianego narkomana, oprócz całej wagi różnych zewnętrznych czynników odgrywajšcych rolę w rozwoju i kształtowaniu osobowoœci ważne sš jej cechy pierwotne, bez względu na to, czy sš one wrodzone czy nabyte w najwczeœniejszych fazach rozwoju. Niestety cišgle jeszcze nieznane sš czynniki, które mogłyby być charakterystyczne wyłšcznie dla narkomanów, a nie byłyby obecne w pozostałych osobowoœciach. Wiadomo, że narkomanię można spotkać wœród wszelkich struktur psychicznych oraz że potrzeba zmian stanów œwiadomoœci jest prawie powszechna wœród ludzkiego rodu, a mimo to nie wszyscy biorš narkotyki. Co popycha niektóre jednostki w sytuacjach kryzysowych w stronę narko- 161 tyków, nie jest na razie dokładnie wiadome. Można jedynie twierdzić, że istnieje jakiœ czynnik psychologiczny okreœlajšcy typ indywidualnej reakcji na narkotyk oraz wybór narkotyku. Pomimo faktu, że cišgle jeszcze nie sš odkryte specyficzne cechy przyszłego narkomana, na podstawie których moglibyœmy przewidzieć z dużym prawdopodobieństwem powstanie w przyszłoœci narkomanii, dysponujemy pewnymi kryteriami, mogšcymi sygnalizować niebezpieczeństwo patologii. Prowadzšcym badania udało się stwierdzić, że większa częœć narkomanów jeszcze przed zażywaniem narkotyków wykazywała pewne cechy psychopatologiczne, niezależnie od osobowoœci. Tylko u małej liczby nie stwierdzono znaczniejszych cech psychopatologicznych. Niektórzy autorzy, próbujšc okreœlić przedchorobowš osobowoœć narkomana, na pierwszym miejscu stawiajš impulsywny charakter. Fenichel zalicza narkomanię do nerwicy popędu, a przedchorobowš osobowoœć uważa za czynnik decydujšcy w jej powstaniu. Tak więc w poszukiwaniu etiologicznych czynników narkomanii mniej trzeba analizować chemiczne efekty narkotyku, a więcej symboliczne znaczenie, jakie ma narkotyk dla pacjenta. W ten sposób narkomania jest swoistym wyrazem nieuporzšdkowania i nieprzystosowania. Według Reddy'ego narkoman bierze narkotyk, aby zaspokoić archaiczne pragnienie oralnego stosunku, potrzebę pewnoœci lub umocnienia autorytetu. Glower twierdzi, że uzależnienie narkomanów nie kończy się na chemicznym efekcie narkotyku, lecz przedchorobowej strukturze psychicznej pacjenta. Narkotyzujš się jedynie ci, dla których leki majš szczególne znaczenie. Wiele badań narkomanów zwraca uwagę na ich przywišzanie do narcyzoidalnych i biernych stanów, ich oralnego uzależnienia od zewnętrznych gratyfikacji, skrajnej potrzeby osišgnięcia zadowolenia. Fenichel powiada: "Takie osoby nie tolerujš żadnych napięć, nie znoszš bólu, rozczarowania i nie mogš czekać". Jerotić i Berger, mówišc o przedchorobowej osobowoœci narkomanów, wyliczajš następujšce cechy młodych ludzi, które mogš, ale nie muszš, być przyczynš narkomanii: niedojrzałoœć emocjonalna, niekompletne psychoseksualne zorganizowanie, cechy sadystyczne i masochistyczne, agresywnoœć i nietolerancja, słabe zdolnoœci adaptacyjne, skłonnoœć do regresywnego zachowania, nieumiejętnoœć wišzania się z partnerem itd. W póżniejszym okresie narkomańskiego stażu na skutek chemicznego działania narkotyku, a częœciowo w wyniku narkomańskich oby- 162 czajów i przyzwyczajeń, pierwotna osobowoœć narkomana zaczyna ulegać zmianom. Konflikty zaostrzajš się, a psychiczne nieprzystosowanie staje się coraz bardziej oczywiste. Mayer-Gross pisze o tym: "Skutki chronicznego nadużywania narkotyków doprowadzajš do zwiększenia nieaktywnoœci i lenistwa, zaniedbania wyglšdu zewnętrznego, skłonnoœci do fantazjowania, niemożliwoœci podejmowania decyzji i absolutnej niezdolnoœci do podejmowania dłużej trwajšcego wysiłku. Wtórnymi następstwami jest nielegalne nabywanie narkotyków, fałszowanie recept, oszukiwanie bez żadnych ograniczeń i krytycyzmu rodziny, kolegów, lekarzy i w końcu konflikty z prawem. Wypaczenia etyczne sš ważnš cechš chronicznego narkomana". OSOBOWOŒĆ CHRONICZNEGO NARKOMANA Osobowoœć długoletniego narkomana odznacza się fizycznym wyniszczeniem i ubóstwem duchowym. Wszyscy sš niewolnikami tych samych obyczajów i nawyków i żyjš doœć prostym życiem, prowadzšcym w najskrajniejszych przypadkach do czystej wegetacji. Z biegiem czasu indywidualne różnice między osobowoœciami narkomanów zacierajš się i dochodzi do zrównania. Wszyscy narkomani sš podobni zarówno pod względem wyglšdu zewnętrznego, jak i sposobu myœlenia, wyrażania się i stosunku do życia. Była to jedna z przyczyn, że narkomanów próbowano zakwalifikować do jednolitej kategorii osobowoœci i w terapeutyce podchodzić do nich w sposób zunifikowany, co oczywiœcie najczęœciej kończyło się niepowodzeniem. Psychoanalityczne badania narkomanii dšżš do tłumaczenia procesu powstawania uzależnień jako przerwy w psychoseksualnym dojrzewaniu jednostki, prowadzšcym do potrzeb oralnych. Ponieważ nigdy nie mogš one być zaspokojone w pełni, sfrustrowany charakter reaguje wrogo, co w przypadku zamknięcia się w sobie jest samodestrukcyjne. Dla takich jednostek narkotyk jest œrodkiem uwalniajšcym od frustracji przez euforię. Potępienie społeczne, towarzyszšce zażywaniu narkotyków, potęguje uczucie wrogoœci, lecz równoczeœnie sprawia, że poczucie winy jest bardziej intensywne. Ostatnie badania psychoanalityczne narkomanów potwierdzajš analogię pomiędzy narkomaniš a chorobami maniakalno-depresyjnymi. Często zauważa się u nich dwojakš reakcję: okresowi abstynencji towarzyszy nastrój depresyjny, a wprowadzeniu narkotyku do orga- 163 nizmu - obraz maniakalny. Alternatywnie, narkotyk mogš zażywać jednostki narcyzoidalne w chęci uwolnienia się od stanu depresji. Przedchorobowš osobowoœć narkomana można analizować, gdy jest pod działaniem narkotyku albo w przerwie w zażywaniu. Pierwszš sytuację możemy okreœlić jako patologię spowodowanš chemicznie. Zatrucie narkotykiem jest zawsze rodzajem nerwicy toksycznej lub psychozy. Dysponujemy wieloma opiniami narkomanów na temat doznań podczas "high" lub "tripu". Żadnej wštpliwoœci nie budzi fakt, że często, mimo nieprzyjemnych poczštków zażywania narkotyków, chęć narkotyzowania się jest bardzo silna. Kiedy osoba stale, przez dłuższy czas, przeżywa zmienione formy rzeczywistoœci, dochodzi zazwyczaj do lekkich zmian osobowoœci. Na przykład w psychodelicznym stanie zmienionej œwiadomoœci normalne poczucie "ja" jest zastšpione poczuciem osobowoœci z tamtej strony tego normalnego. Pierwotnie "ja" obejmuje wszystko, póżniej dochodzi do separacji ze œwiatem zewnętrznym. Poczucie "ja" dorosłego człowieka jest tylko nikłym œladem dużo bardziej rozległego poczucia obejmujšcego wszechœwiat i okazujšcego nierozerwalnš więż "ja" ze œwiatem zewnętrznym (Freud, 1930). W psychodelicznym stanie œwiadomoœci poczucie "ja", tak zwięŸle opisane przez Freuda, powtarza się. W "kosmicznym" stanie œwiadomoœci osoba przeżywa istnienie poza sobš (out of body experience). Jest to błogie i wszechogarniajšce doznanie, odczuwane jako oddzielanie się od swojego normalnego "ja". Ostry kontrast pomiędzy równoczesnš œwiadomoœciš istnienia normalnego i kosmicznego "ja" każdy stawia w nowym kontekœcie. W miarę powtarzania się przeżycia, kosmiczne "ja" przybiera na sile. "Przedłużajšce się zażywanie narkotyków ma swojš wartoœć w unikaniu afektywnego bólu i ułatwia zdobywanie pewnych mistycznych wierzeń" (Gross, 1970). Przeciętny wieloletni narkoman, oceniany pod względem psychologicznym, między dwoma zażyciami narkotyku wykazuje infantylizm i ta cecha dominuje. Wszystkie rozmyœlania i działania koncentruje na własnej osobie. Niezdolny jest do komunikowania się z innymi w sposób dojrzały. Na pierwszy rzut oka można go okreœlić jako osobę odpornš i muskularnš, pod którš kryje się uczucie niepewnoœci i niedowartoœciowania. Cierpi na brak szacunku dla siebie samego, a z powodu wymagań rzeczywistoœci przewyższajšcych jego zdolnoœci adaptacyjne często wpada w depresję. Dla takich osób narkotyk jest silnym zamiennikiem wielu rezygnacji zwišzanych z podstawowš niezdolnoœciš zaspokajania swoich potrzeb w sposób ogólnie przyjęty. Narkoman 164 jest osobnikiem nieodpowiedzialnym, niezdolnym do osišgania sukcesow w żadnej z faz społecznego i ekonomicznego rozwoju. Przeciętny narkoman wchodzi w kolizję z prawem już w wieku kilkunastu Iat. Większoœć z nich cierpi na różnego rodzaju fobie- przed aresztowaniem, karš, utratš ostatniego punktu oparcia, brakiem narkotyku w kryzysie, brakiem zapasu narkotyku, pieniędzy itp. Narkomani nigdy nie byli dobrymi uczniami, a po ukończeniu szkoły, o ile im się to udało, rzadko wykonujš jakšœ odpowiedzialnš pracę. Narkoman na ogół nie wie, co to praca. Najczęœciej jest bezrobotny, na utrzymaniu rodziny lub utrzymuje się sam z nielegalnej działalnoœci. Rzadko jest żonaty, a jeżeli się ożeni, przeważnie ma w małżeństwie poważne problemy. GRUPA NARKOMAŃSKA Więzi nałogowego i uzależnionego narkomana ze społeczeństwem ograniczajš się zazwyczaj do kontaktów z członkami narkomańskiej grupy. Pod względem struktury psychicznej narkoman należy do osobowoœci wykazujšcych bardzo niskš odpornoœć na ból i stres emocjonalny. Jeżeli nie ma bliższego kontaktu z sobie podobnymi i przyjaciółmi, traci poczucie pozornej pewnoœci i maskę zewnętrznš. Z powodu wadliwego rozwoju socjalnego próbuje unikać wszelkiej odpowiedzialnoœci, staje się nieprzyjazny i nieufny do tych, których uważa za częœć zagrażajšcego mu œwiata. Dlatego łšczenie się narkomanów w grupy jest jednš z ich potrzeb społecznych. Z tych powodów współczeœni narkomani, z wyjštkiem jednostek schizofrenicznych, rzadko narkotyzujš się w samotnoœci. Większoœć z nich żyje w nieformalnych grupach, a grupa narkomańska jest jednš z najbardziej znamiennych cech nowoczesnej narkomanii. W większoœci przypadków narkomanom już w okresie przedchorobowym brak było poczucia pewnoœci. Grupa narkomańska nosi w sobie również elementy nieudanego samoleczenia socjalnie niepewnych i emocjonalnie niedojrzałych osobowoœci. Motywy organizowania się w grupy na pewno nie sš zdrowe. Więzi wewnštrz grupy sš IuŸne, ale na przekór wszystkiemu grupa narkomańska egzystuje, szczególnie w obliczu niebezpieczeństwa z zewnštrz, Członków narkomańskiej grupy łšczy koniecznoœć zdobywania narkotyku oraz wspólny model życia. W grupie nie ma hierarchii, wszyscy jej członkowie majš równe prawa i żadnych obowišzków. Szanujš pojęcie wolnoœci, rozumianej w sposób anarchistyczny i fetyszystyczny. 165 Niekiedy silna osobowoœć może podporzšdkować sobie całš grupę. Wtedy uważajš jš za duchowego i ideowego przywódcę, słuchajš jej bez zastrzeżeń, wierzšc, że jest wcieleniem wszystkich ich potrzeb. Działajš według wskazówek lidera i œlepo wykonujš jego polecenia, nawet jeżeli nie zgadzajš się one z ich wczeœniejszymi moralnymi i etycznymi normami (Charles Manson i jego rodzina). W grupie szukajš nieskrępowanych przeżyć zmysłowych, które wywoływane przez narkotyk występujš najczęœciej w zniekształconej formie. Czasami jest to owoc fantazji i zupełnego fizycznego bezruchu wbrew iluzji o bogatej grze fizycznej. Grupa narkomańska nie zawsze jest nastawiona pokojowo. Czasami nie przyznajšc się otwarcie do swych dšżeń do wolnoœci, miłoœci i odrzucania kompromisów może okazywać nienawiœć, gniew lub agresywne zachowanie, w sposób zamaskowany lub symboliczny, np. ubierajšc się niekonwencjonalnie. Jest to tylko kontynuacja niezrozumienia i dalszego zaostrzania stosunk6w między narkomanami i ich rodzinami majšcych swój poczštek już przed okresem zażywania narkotyków. W rodzinach narkomanów można zauważyć rozpieszczenie i moralnš chwiejnoœć rodziców w wychowywaniu dzieci własnym przykładem. Atmosfera domu jest często chłodna i nieprzyjemna dla młodego dojrzewajšcego człowieka poszukujšcego ciepła i opieki, których nie znajduje w domu i szuka ich poza nim- na ulicy, w narkotykach. Wielu młodych wišże się z gangami lub opowiada się za narkotykami oferujšcymi w iluzoryczny sposób wszystko to, czego w realnym œwiecie człowiek nie jest w stanie otrzymać. We współczesnym œwiecie konkurencji i żšdzy osišgania dóbr materialnych dochodzi do tego, że rodzice stajš się obcy własnym dzieciom i nie zaspokajajš ich potrzeby miłoœci i właœciwej identyfikacji. Wszystko to prowadzi do znieczulicy i wyobcowania. Jest to powodem odrzucania przez młodych stylu życia rodziców i społeczeństwa, opowiedzenia się za antysystemem opierajšcym się na idei miłoœci jako szczytowej wartoœci etycznej. Stanowisko społeczeństwa wobec narkotyków, oparte na przesšdach, strachu, tradycji i sile, a nie na racjach naukowych i logicznie uzasadnionych, jeszcze bardziej pogłębia przepaœć między społeczeństwem a młodocianymi narkomanami. Bronišc się, społeczeństwo właœciwie odrzuca jednš swojš chorš częœć, choć do jej choroby znacznie się przyczyniło. Nie chcšc przyznać się do winy, decyduje się na łatwiejsze i prostsze rozwišzanie- odrzucenie. Gdzieœ tu znajduje się podstawowa przyczyna powstawania narkomanii i trudnoœci w jej leczeniu. ZAMIAST WNIOSKÓW W poszukiwaniu przyczyn skłonnoœci do narkomanii najważniejsze jest poznanie przedchorobowej osobowoœci przyszłego narkomana oraz sił motywacyjnych kierujšcych młodego człowieka ku narkotykom. Powiedzieliœmy już, że nie istnieje jednolita kategoria osobowoœci, z której rekrutujš się narkomani i że mogš oni pochodzić z każdego jej typu lub odmiany. Fakt istnienia w każdym człowieku archaicznego pragnienia, aby od czasu do czasu odwiedzić innš rzeczywistoœć, widocznie nie wystarcza do wyjaœnienia, dlaczego nowoczesna narkomania występuje tak masowo właœnie wœród młodocianych i dlaczego nie wszyscy młodociani sięgajš po narkotyki w celu rozwišzania swoich problemów. Problem wieku młodzieńczego w nowoczesnym społeczeństwie, w którym narkomania przybiera charakter masowy i epidemiczny, jest przykładem złożonej zależnoœci czynników biologicznych i społecznych. Zmianom fizjologicznym w wieku dojrzewania towarzyszš problemy osobowoœci, na które czynniki społeczne mogš mieć wpływ pozytywny lub negatywny. Wiek młodzieńczy jest okresem życia, który często cechujš typowe "burze i napięcia", Stanley Hall podtrzymuje tę opinię, definiujšc ten wiek jako "stan neoatawistyczny, skłonny do burz i napięć" z powodu "sił przodków walczšcych o władzę". Uważa on, że psychiczne reakcje wieku młodzieńczego bliskie sš histerii i schizofrenii, a jednostki sš szczególnie skłonne do zmian dotychczasowych postaw i systemów wartoœciowania i innych krańcowych zmian osobowoœci. Takie rozumowanie jest może trochę przesadzone i występuje głównie w zachodniej cywilizacji, rzadziej natomiast jest spotykane w kulturach wschodnich i afrykańskich, gdzie młodzi Iudzie przez obrzędy wtajemniczenia nagle przechodzš z okresu młodocianego w wiek dojrzały. Pomimo pewnych przemian umożliwiajšcych młodzieży w zachodnich cywilizacjach łagodniejsze przejœcie z życia młodzieńczego do dojrzałego, cišgle jeszcze istnieje duża liczba młodych, u których w fazie młodzieńczej do przekształcenia osobowoœci dochodzi w atmosferze niepokoju i lęku. Niepokój i obawy sš dominujšce i postępujš wraz ze wzrostem fizycznym i przemianami fizjologicznymi, ich przyczynš sš napięcia i niewystarczajšce rozładowanie wewnętrznej energii w połšczeniu z przemianami fizycznymi, duchowymi i społecznymi. Nieznajomoœć ciała i jego funkcji jest u młodych Iudzi niejednakowa. W momencie kiedy burzliwe i szybkie przemiany fizyczne sš zgodne 167 z wczeœniej stworzonymi koncepcjami o sobie i własnym ciele, a przy tym jest się zadowolonym z tych przemian, pojawia się też obawa, tym większa, im szybsze i głębsze sš te przemiany, a ich asymilacja w nowej formie jest mniej udana. Proces ten musi być równomiernie wchłaniany przez własne "ja" oraz "ja" rodziny i szerszej grupy społecznej, w której młody człowiek się rozwija. Zakłócona identyfikacja z rodzicami ma szczególne znaczenie dla rozwoju i kształtowania osobowoœci. N. Tadić podkreœla znaczenie braku autorytetu w procesie identyfikacji. Wielu narkomanów pochodzi z rozbitych rodzin. Tylko nieliczni rekrutujš się z rodzin o zharmonizowanych stosunkach małżeńskich. Jednym z najważniejszych problemów współczesnego społeczeństwa jest poszukiwanie tożsamoœci, statusu i niezależnoœci. Młodzieniec przestaje być dzieckiem, ale nikt go jeszcze nie traktuje jako dorosłego i niezależnego człowieka. Ambiwalentny i pełen rezerwy stosunek dorosłych do młodzieży powoduje nowe relacje między nimi. Z niezdefiniowanego stanowiska dorosłych wynika niemożliwoœć jasnego okreœlenia roli i statusu młodych. Łšczš się z tym różnice klasowe. Zauważono, że w niższych w pojęciu społeczno-ekonomicznym klasach dojrzewanie i wczeœniejsze przejmowanie odpowiedzialnoœci dorosłych następuje szybciej. Konflikty stare i nowe, powstajšce w skrajnie niejasnej sytuacji, popychajš młodocianych walczšcych o status dorosłych do tworzenia tzw. grup równego wieku (peer groups). W ten sposób młody człowiek jest zmuszony do zajęcia stanowiska i dokonania oceny dwóch różnych systemów norm społecznych - norm stosowanych przez kulturę dorosłych i norm swoich rówieœników. "Peer groups" walczš przede wszystkim o uznanie swoich praw i niezależnoœci. Poszukiwanie niezależnoœci jest skomplikowane podstawowym poczuciem niepewnoœci młodych oraz stopniem akceptacji przez rodziców niezależnoœci własnych dzieci. Bioršc pod uwagę narastajšcš agresję i małe umiejętnoœci rozładowywania w odpowiedni sposób narosłych emocji seksualnych, okres młodocianych buntów i sporadycznych aktów przemocy okreœla się mianem buntu młodych, konfliktem pokoleń. Olport (1961) uważa, że można je traktować jako próby zdobycia tożsamoœci i niezależnoœci. A więc pierwszy etap to odrzucanie rodziców, a poœrednio społeczeństwa. W znacznej liczbie przypadków mamy do czynienia z oczywistym buntem przeciw ojcu, co w naszych czasach ma swoje podłoże społeczne. Osłabienie autorytetu ojca we współczesnej rodzinie jest ewidentne. Nieobecny ojciec przestaje być ostojš moralnš i narkoman, nie mogšc znależć w tym zakresie zaspokojenia, wyrzeka się go, zwracajšc się przeciw społeczeństwu, a czasami przeciw sobie. Niekiedy akceptuje nieodpowiednie wzorce jako zamienniki ojca i szuka schronienia w jeszcze większej izolacji, uogólniajšc w ten sposób swój sprzeciw. Identyfikacja mężczyzny narkomana z ojcem jest zachwiana lub w ogóle nie istnieje. W przypadku powtórzenia tej sytuacji z jakšœ innš osobš w tej samej roli wywołuje reakcje podobne lub identyczne jak poprzednio: sprzeciw, jawny bunt lub bierny protest. Emocjonalnie niedojrzała osobowoœć reaguje na karę wymierzonš przez autorytet jeszcze większym zamknięciem się w sobie lub otwartš agresjš. Jeżeli weŸmiemy pod uwagę, że młodociany narkoman jest bardziej wrażliwy niż przeciętny młody człowiek, to znaczy, że jego poziom tolerowania strachu, stresów i frustracji jest niski i możemy oczekiwać, że nawet w mniej stresowych sytuacjach jego zachowanie będzie nosić oznaki pewnego zboczenia. Pod wpływem większych obcišżeń zachowanie narkomana staje się niezorganizowane i nie kierujš nim żadne cele. Narkoman jako jednostka w momentach nieobecnoœci jest nieprzydatny, a jako jednostka pobudzona niebezpieczny dla otoczenia. Kryzysy i konflikty, jakie przeżywa młody człowiek, nierzadko sš powodem powstawania strachu i depresji. Wypowiedzi wielu osób, które póŸniej stały się narkomanami, œwiadczš o obecnoœci lęku. Być może jest to jeden z powodów, że narkotyki tak pocišgajš młodych ludzi, którzy wierzš, że mogš one dać poczucie dojrzałoœci. Psychologowie twierdzš, że osoby silniej przejawiajšce lęk majš w porównaniu z grupš kontrolnš rówieœników słabszš strukturę własnego "ja". Mówišc o słaboœci "ja" myœli się o przesadnym używaniu mechanizmów obronnych oraz "niezdolnoœci uzewnętrznienia napięć w sposób realny i do przyjęcia" (Cornier). Strach, że sš odsunięci i różniš się od innych, jest motywacjš do brania narkotyków. Dla wielu młodych pokusy sš tak silne, że zamykajš się w sobie, chcšc być samowystarczalnymi. Niepewnoœć socjalna, jakš odczuwajš w kontaktach ze œwiatem zewnętrznym, popycha ich do wyizolowania się i próbowania życia w nowych układach grupowych. Szukajš wrażeń psychodelicznych, umożliwiajšcych im "poczucie solidarnoœci w grupie, na którš mogš liczyć" (Le Dain), nowych doœwiadczeń, aby "wypełnić pustkę dzielšcš ich aspiracje od możliwoœci" (Bourdeau), aby "przywrócić własnš autonomię" (Lipiński) lub spełnić "pragnienie akceptacji samego siebie" (Le Dain). Wszystko to Katel nazywa "zachowaniem wyrównawczym". Na pytanie, dlaczego młodzi na całym œwiecie sięgajš po narkotyki i czego od nich oczekujš, Bourdeau odpowiada: "To, czego czło!wiek szuka w narkotyku, to zaspokojenie potrzeby, aby œnić i zapom- 169 nieć, że nasz zaplanowany œwiat nie dopuszcza wyższych form zadowolenia". Na podstawie dotychczasowych rozważań można wycišgnšć wniosek, że głównymi etiologicznymi czynnikami narkomanii w mniejszym stopniu sš okreœlone czynniki psychopatyczne, jak nerwica, psychopatia, a w dużo większym okreœlone stany psychiczne lub potrzeby zaspokajane przez narkotyki. Osoby zaczynajšc zażywać narkotyki stajš się przygnębione, nękane poczuciem winy spowodowanym œwiadomoœciš, że robiš coœ, czego społeczeństwo nie akceptuje. Cišgle sš niezadowolone, majš poczucie bezsilnoœci, ponieważ widzš, że iluzja innego œwiata trwa bardzo krótko. Według Lipińskiego, uczucie to często jest zwišzane z głębokim wstydem. Chcšc przekonać przede wszystkim siebie, a potem i innych, o swoich zdolnoœciach i zdobyć większš pewnosć i poważanie, tracš dużo energii, a zmęczeni wysiłkiem czujš się nieszczęœliwi i przygnębieni. Ze względu na depresję młodych narkomanów nabiera znaczenia czynnik "predyspozycji do poczucia winy". Depresja jest ważnym elementem w analizowaniu młodych narkomanów. Jest ona obecna przed powstaniem narkomanii, a podczas jej trwania bardziej się intensyfikuje. Dla osobników depresyjnych narkomania jest próbš samoleczenia i unikania samobójstwa. W tym aspekcie grupa narkomańska odgrywa rolę ochronnš. Dołšczenie do grupy osoby niezdolnej do procesu indywidualizacji można traktować jako formę cofania się. Tymczasem może to być obrona przed depresjš, gdyż pomaga w uwolnieniu się spod działania tendencji destrukcyjnych, a w wyniku heteroagresywnego zachowania grupy następuje bardziej ekonomiczne wykorzystanie własnego zachowania autoagresywnego. Poza tym grupa wyzwala libido, będšce najlepszš obronš przed skłonnoœciami tanatogennymi. Jak już wczeœniej powiedzieliœmy, kiedy rozwinie się uzależnienie, stopniowo zanikajš różnice indywidualne i wszyscy narkomani upodobniajš się. Chora osobowoœć narkomana pokazuje pewne cechy wspólne, gdzie wspólnym podmiotem jest rodzaj narkotyku, a nie osobowoœć. I tak wyróżniamy osobowoœć opiomana, haszyszomana, barbituromana itd. 170 PSYCHOANALlTYCZNE WYJAœNIENIE NARKOMANII i Wszyscy narkomani to osobowoœci o słabym "ja". Ich kontakty z rzeczywistoœciš sš zakłócone, a ochrona przed szkodliwymi wpływami nieskuteczna. Gotowi porzucić obiektywne libido, nie ceniš zbytnio obiektywnych stosunków. Zaprogramowani wyłšcznie na narcystyczne, bierne cele, interesujš się jedynie osišganiem własnego zadowolenia. Niezdolni do głębszych i trwalszych więzi, do dawania siebie i swoich uczuć, znajdujš zadowolenie jedynie w braniu. Dla nich inni sš tylko dajšcymi. Przede wszystkim interesuje ich zdobywanie narkotyku. Niekompletne więzi z innymi wynikajš z ich własnego niekompletnego "ja". Nie jest to dziwne, jeżeli weŸmie się pod uwagę, ze "ja" przez cały okres rozwoju nie miało wzoru, którego wartoœci mogłoby przyswoić. W zależnoœci od narkotyku i jego efektów końcowe "bezkształtne napięcie" osobowoœci podobne jest pod wieloma względami do najwczeœniejszego stadium rozwoju libido, kiedy niezbędne było zaspokajanie chwilowych potrzeb bez respektowania rzeczywistoœci. Zasada ta kieruje podœwiadomymi procesami narkomanów z tej fazy rozwojowej, w której były one jedynymi procesami duchowymi. U narkomanów libido stanowi jedynie "bezkształtne pojęcie erotyczne", bez "zróŸnicowanych cech i form organizacji". Punkty fiksacji w rozwoju okreœlajš same, który obszar infantylnego seksualizmu wysunie się na plan pierwszy. W wielu przypadkach stwierdzono, że narkotyk jest zewnętrznym przedmiotem uzupełnianym przez miłoœć lub nienawiœć, które poczštkowo przypisuje się jednemu z rodziców. Dla narkomanów szprycujšcych się strzykawka może być symbolem narzšdów płciowych, natomiast u lekomanów i połykajšcych tabletki oczywiste sš skłonnoœci oralne. Prymat płciowy u narkomanów jest słaby. W każdej chwili może się załamać. Mimo że niektórzy próbujš narkomanię tłumaczyć jako masturbację za pomocš przygodnyĆh zjaw, analiza wskazuje na istnienie głębszego podłoża konfliktów, sięgajšcego stadium oralnego. Potwierdza to słabe funkcjonowanie w narkomanii superego oraz innych identyfikacji, ponieważ identyfikacja jako więŸ obiektywna powstaje w stadium oralnym. Istotš takiego cofania się jest psychologiczny powrót osobnika do okresów rozwoju, kiedy życie było łatwiejsze, mniej było problemów, lęku, depresji i winy. Tak głęboki regres, jaki spotyka się u narkomanów, oznacza słaboœć "ja" w przeciwstawianiu się bólowi i frustracji, Czasami cofanie się występuje w tak skrajnej formie i stopniu, że może spowodować poważne zaburzenia osobowoœci. 171 W wyniku zakłóconego funkcjonowania superego œwiadomoœć moralna narkomanów jest słabo rozwinięta, co jest przyczynš, że bez specjalnych wyrzutów sumienia kłamiš i popełniajš czyny, które u normalnych ludzi wywołałyby poczucie winy. U nich poczucie winy oraz wyrzuty sumienia znieczulajš chemiczne efekty narkotyku. IZOLACJA SPOŁECZNA Od momentu powstania uzależnienia proces uspołecznienia jest zatrzymany lub zwolniony, Słabe i powierzchowne uspołecznienie uniemożliwia nawišzywanie bliższych kontaktów z osobami spoza subkultury narkomańskiej. Narkoman ufa jedynie narkomanowi, nawet wtedy, kiedy się na nim zawiedzie. Do wszystkich innych, nazywanych w żargonie "the straight persons" (ang. obcy), narkomani odnoszš się z niedowierzaniem, co czasami może przybrać zabarwienie paranoidalne. Narkomani żyjš w izolacji społecznej, w ramach swojej subkultury lub jako samotnicy. Swoje nieprzystosowanie społeczne mogš uzewnętrzniać przez postawę obronnš lub wybuchowoœć i otwartš agresję. Oprócz powstawania uzależnienia i nawyku nadużywania okreœlonych narkotyków, przez narkomanię jako chorobę rozumie się przyjęcie pewnych postaw, norm wartoœciowania, orientacji życiowej, mody, obyczajów seksualnych i zachowania w grupie rówieœników oraz zachowania wobec œwiata dorosłych. Narkoman nie przyjmuje roli dorosłego mężczyzny narzucanej mu przez otoczenie. Z tego wywodzi się nienawiœć do czynnika powodujšcego frustrację, a ponieważ jest nim œrodowisko, jedynym wyjœciem jest ucieczka od niego. Narkoman w nowej grupie, która będzie w stanie dać mu poczucie przynależnoœci i nowe wzory identyfikacyjne, próbuje stworzyć własny styl życia oraz nowe wartoœci, Zażywanie narkotyków jest pewnš formš wpisowego do subkultury narkomańskiej. Przed obcymi grupa narkomańska zamyka się jak œlimak w muszli. Poczucie winy, poczštkowo towarzyszšce zażywaniu narkotyków, zredukowane zostaje do poziomu tolerancji. Narkoman osišga to przyjmujšc nowe filozoficzne spojrzenie i nowy poglšd na œwiat. Filozofia narkomańska zaspokaja intelektualne i emocjonalne potrzeby osobowoœci zboczonych, chętnie jš akceptujšcych. Nasuwa to myœl, że właœnie takie i podobne osobowoœci jš stworzyły. Filozoficzne hasła narkomanów, chociaż deklarujš miłoœć i nieagresję, 172 w istocie sš egoistyczne, narcyzoidalne, aspołeczne, nie do przyjęcia przez społeczeństwo. Negujš one każdy porzšdek i sš anarchistyczne. Propagujš izolację, stagnację i co więcej, regres społeczny. Hedonistyczne i bierne degradujš osobowoœć, zubożajš jš i pozbawiajš twórczego zadowolenia. Dla narkomanów przeżycie przestaje być głębokim osobistym aktem umysłowym i staje się sztucznie wywołanš sensacjš. Ideologia narkomańska jest nie tylko zręcznym ulepszeniem narkomanii, lecz co niebezpieczniejsze- inspiratorkš narkomańskiej manii. Jako niezbędny rekwizyt narkomanów, wcišż obecna w ich rozmyœlaniach, staje się niebezpieczna dla jednostek niedojrzałych i niepewnych, ponieważ działa zaraŸliwie i z łatwoœciš wcišga do swoich kręgów. W subkulturze narkomańskiej nie istnieje potrzeba utrzymania wspólnoty i życia w niej. Nie istnieje również poczucie obowišzku i dšżenie do osišgnięcia prestiżu. Poczucie przynależnoœci do subkuitury narkomańskiej wynika z potrzeby należenia do kogoœ bez zobowišzań, z nieograniczonš swobodš oraz z potrzeby zdobywania narkotyku. Stałe więzi wewnštrz grupy nie istniejš. Nie ma również jasnych koncepcji ideologicznych. Grupa postępuje zgodnie z aktualnš sytuacjš i potrzebami. Rozmyœlania i wnioski zależš od aktualnych nastrojów i rodzaju narkotyku. ZABURZENIA INSTYNKTU Młodociani narkomani wykazujš poważne zaburzenia w sferze życia instynktowego. Oznacza to słabš kontrolę potrzeb instynktowych. Istnieje w nich jedynie impulsywna potrzeba zaspokajania emocjonalnych potrzeb w szczególny sposób, jak najszybciej i za każdš cenę. Niektórzy zaliczajš narkomanów do grupy zaburzeń charakterów, nad którymi majš przewagę instynkty. Uzależniony narkoman odczuwa natrętne pragnienie narkotyku i jeżeli trzeba, zdobycia go za każdš cenę. Odkładanie zaspokojenia potrzeby jest niemożliwe. Narkotyk zmienia nawet instynkty żywotne. Wywołuje iluzoryczne uczucie sytoœci. Popęd płciowy realizuje przez przywidzenia o spełnionej miłoœci fizycznej, a de facto wywołuje niemoc płciowš. Nawet instynkt rodzicieiski, jeden z najsilniejszych w naturze, ulega poważnemu uszkodzeniu. Narkomance jest obojętne, kto jest ojcem jej dziecka, a na pytanie, czy daliby swojemu dziecku narkotyk, znaczna liczba mężczyzn narkomanów odpowiada twierdzšco. 173 ZABURZENIA WOLI Aktywnoœć woli ulega poważnym uszkodzeniom. Narkoman nie ma realnych celów i jeszcze mniej siły, żeby zrealizować te nierealne. Dlatego często popada w sytuacje konfliktowe. Pocišga to za sobš mniejsze lub większe napięcie afektywne, przed którym broni się zażywajšc nowe dawki narkotyku. Narkomani podatni sš na sugestie, bez namysłu przyjmujšc cudze idee, nie potrafišc prawidłowo ich ocenić. Łatwo ich namówić do zdradzenia tajemnicy służbowej, dyplomatycznej, państwowej czy wojskowej. Osobowoœć narkomana obserwuje się i ocenia pod działaniem narkotyku oraz podczas syndromu abstynencyjnego, badajšc jego zdolnoœć do włšczania się w œrodowisko społeczne i zawodowe. Podczas zatrucia do głosu dochodzš następujšce zjawiska: zaburzenia postrzegania w rozumieniu iluzorycznego zniekształcenia rzeczywistoœci lub halucynacji wzrokowych, zjawiska derealizacji lub rzadziej- depersonalizacji powstajš na skutek zakłóconego konceptu własnego "ja". W wyniku rozluŸnienia kontroli moralnej i wyzwalania instynktownych pragnień zachowanie nabiera cech hetero lub autoagresywnych i rzuca się w oczy. Podczas działania narkotyku osobowoœć narkomana jest zawsze na granicy dezintegracji. W czasie syndromu abstynencyjnego, który zależy od typu osobowoœci i rodzaju narkotyku, moŸe dojœć do impulsywnych aktów autodestrukcyjnych i prób samobójstwa. W objawach abstynencyjnych dominujš przygnębienie i strach, u długoletniego narkomana, uzależnionego psychicznie i fizycznie, nieuniknione jest etyczne i moralne wyniszczenie, rozluŸnienie kontroli moralnej i degradacja społeczna. Wszystkie aspiracje zanikajš, a osobowoœć narkomana wegetuje do czasu definitywnego zniszczenia jej przez powikłania somatyczne lub demencję. NARKOMANIA I PRZESTĘPCZOŒĆ Zachowanie narkomanów często jest nie do przyjęcia z punktu widzenia społecznego i podlega sankcjom karnym. Jest to przyczynš, że wielu ludzi na narkomanię patrzy przede wszystkim jako na problem prawny, pomijajšc przy tym jej prawdziwe pochodzenie. W rzeczywistoœci narkomania jest doœć złoŸonym zjawiskiem, w którego powstaniu i uzewnętrznianiu odgrywa rolę wiele czynników. Można więc narkomanię, zwłaszcza wœród młodocianych, traktować również jako problem prawny, gdyż zawiera ona pewne elementy działalnoœci przestępczej. Praktyka pokazuje, że osoby majšce skłonnoœci do narkotyków często popadajš w konflikty z prawem już przez sam fakt posiadania narkotyków, a cóż dopiero łamišc prawo w stanie odurzenia. W Jugosławii mamy do czynienia głównie z narkomaniš młodocianych i ich czyny zaliczane sš najczęœciej do sfery przestępczoœci nieletnich, która ze względu na specyfikę wydzielona jest z ogólnej kryminologii, W œwietle przepisów pod pojęciem nieletnich lub wieku młodocianego rozumie się wiek 14 do 18 lat, lecz faktem jest, że współczeœni narkomani mogš być nieco starsi - do 25 lat. W naszych rozważaniach nie będziemy się zajmować przestępczym zachowaniem młodocianych majšcym swoje podłoże w organicznych zaburzeniach oœrodkowego układu nerwowego i zaburzeniach osobowoœci. Dużo większe zainteresowanie psychologów przycišga grupa młodocianych przestępców, których diagnoza umiejscawia między nerwicš a tym, co się niezbyt precyzyjnie okreœla "niedojrzałoœć, nieprzystosowanie społeczne, zaburzenia charakteru, problem behawioryzmu", a więc obszar psychopatologii, z którego rekrutuje się największa I iczba narkomanów. 175 Ponieważ przestępczoœć młodocianych jest dosyć dobrze zbadana jako problem jednostki i społeczeństwa, nie będziemy się zatrzymywać nad hasłami tej psychopatologicznej kategorii chorobowej. Nas interesuje przestępcze zachowanie w ramach narkomanii młodocianych, ponieważ chodzi tu o wymuszonš postać przestępczego zachowania, podyktowanego narkomaniš jako chorobš, a nie predyspozycjami osobowoœci. Narkoman uzależniony, żeby uniknšć objawów abstynencyjnych, musi codziennie wprowadzać do organizmu okreœlonš iloœć narkotyku. Najczęœciej nie dysponuje on dostatecznš sumš pieniędzy, a narkotyk ma wysokš cenę. Aby go zdobyć, musi to zrobić w sposób niezgodny z prawem - kradnšc, sprzedajšc z domu wartoœciowe przedmioty, włamujšc się do mieszkań lub aptek, fałszujšc recepty, odprzedajšc narkotyki, uprawiajšc prostytucję i czasami rozbój. Może jest to właœciwy moment, żeby zniszczyć mit o narkomanie, który zabija, aby zdobyć pienišdze na narkotyki. Narkomani rzadko sš zdolni do przemocy dla osišgnięcia zysku. Przeważajšca ich częœć to osoby nieagresywne, poszukujšce najłatwiejszych rozwišzań, nawet jeżeli chodzi o pienišdze. Najczęœciej decydujš się na czyny przestępcze bez aktów przemocy. Nie oznacza to, że narkoman nigdy nie używa przemocy, ale to nie leży w jego zwyczaju. Dotyczy to również przypisywanych im przestępstw na tle seksualnym. Narkomana rozpaczliwie poszukujšcego pieniędzy na narkotyk nie interesuje seks. Poważniejszych przestępstw dokonujš młodociani narkomani najczęœciej w grupie. Wielu niezdecydowanych nieletnich zdobywa w tych akcjach pewnoœć siebie. Ciekawe, że w takich wypadkach korzyœć materialna nie jest pierwszoplanowym i jedynym motywem. Często przyczynš jest ciekawoœć, żšdza przygody - charakterystyczne dla tego wieku. Pinateł wymienia jako powody organizowania się nieletnich w grupy: powód afektywny, chęć nabrania poczucia siły, powody instynktowne i moralne, ponieważ grupa uwalnia jednostkę od lęku i poczucia winy. Młodociani narkomani, w przeciwieństwie do nieletnich przestępców , popełniajšcych większoœć czynów przestępczych w miejscu zamieszkania lub w pobliżu, gdzie majš najlepszš orientację, czasami podróżujš nawet do bardzo oddalonych miejscowoœci, aby włamać się do apteki i zdobyć narkotyki. Włamań do aptek dokonujš przeważnie w kryzysie abstynencyjnym, kiedy myœlami kieruje popęd, a działania zakłóca brak koordynacji ruchowej. Dlatego włamania te nie sš "fachowe". Zostawiajš dużo œladów i szybko znajduje ich milicja. Prawdziwy 176 narkoman w kryzysie szuka wyłšcznie leków o narkotycznych właœciwoœciach, innych nie rusza. Kiedy już je znajdzie, często zapomina o kasie, co wystarczajšco œwiadczy o pobudkach takiego czynu, który nie może być traktowany jak każde inne włamanie. Motywacja uzależnionego narkomana, włamujšcego się do apteki, da się porównać z motywacjš głodnego, kradnšcego w piekarni kawałek chleba. W chwilach abstynencji pragnienie narkotyku jest tak silne, że narkoman nie jest w stanie odłożyć zażycia narkotyku, bierze go jeszcze w aptece. Zdarzały się przypadki znajdowania narkomanów następnego dnia w aptece w stanie odurzenia. Ponieważ narkotyki sš towarem sprzedawanym wyłšcznie na receptę, można je zdobyć jedynie nielegalnie. Do rzadkoœci należš kontakty poszczególnych narkomanów z handlarzami poza kręgiem członków narkomańskiej subkultury. Subkultura zapewnia podwójne ubezpieczenie, umożliwiajšc swoim członkom alternatywne kontakty z handlarzami, w przypadku jeżeli zawiedzie jakiœ kanał. Wewnštrz subkultury wszyscy się dobrze znajš i informujš. Pod tym względem subkultura narkomańska jest dużo bardziej utylitarna od każdej innej subkultury przestępczej. HANDLARZE NARKOTYKÓW Handlarze narkotyków ("pushers") sš ważnym elementem w narkomańskiej subkulturze, W pewnym sensie majš oni prawie idealny towar i idealnych nabywców. Handlarz sam ustala cenę w zależnoœci od popytu, wiedzšc, że narkoman nie może bez narkotyku egzystować. Schur na amerykańskim rynku narkotyków wyróżnia minimum cztery kategorie handlarzy. Pierwszš stanowiš importerzy, przywożšcy narkotyki z zagranicy, którzy rzadko sami je zażywajš. Druga kategoria to zawodowi handlarze hurtowi, którzy także rzadko sš narkomanami. Trzecia kategoria do drobni handlarze tzw. dealers, nie stronišcy od innych niedozwolonych aktywnoœci. Sš częstymi goœćmi więzień i znaczna ich liczba zażywa narkotyki. Ostatniš kategorię stanowiš pushersi, odprzedajšcy narkotyki, aby za zarobione w ten sposób pienišdze kupować narkotyki dla siebie. Przeważajšca częœć narkomanów zdobywa narkotyki właœnie w ten sposób. 177 PRZESTEPCZOŒĆ WYMUSZONA Przestępczoœć wœród narkomanów przedstawia tzw. wymuszonš formę zachowania przestępczego, zwišzanš bezpoœrednio ze zdobywaniem narkotyku, a nie z istotnymi potrzebami osobowoœci. Nie stwierdzono jednak, aby narkotyk sam z siebie wywoływał zachowanie przestępcze. W Iiteraturze fachowej istniejš również, chociaż rzadko, całkiem przeciwne opinie. Na przykład, pod działaniem halucynogenów rozwijania się może dojœć u predysponowanych jednostek, do stanów paranoidalnych i prób zabójstw skierowanych przeciw osobom uważanym za potencjalnych nieprzyjaciół (Louria, 1968). Tymczasem wszystkie te osoby już przed zażywaniem narkotyków okazywały nienormalny i agresywny stosunek wobec swojego otoczenia. Dużo pisze się o marihuanie jako czynniku kryminogennym, mogšcym u niektórych osób pobudzić ładunki kryminalne lub przestępcze formy zachowania. Indyjski autor Dhunjibhoy już w 1930 roku wysunšł na podstawie wieloletniej praktyki tezę, że przedłużone stosowanie marihuany stopniowo degraduje osobowoœć i przygotowuje jš do przestępstwa, Mówi: "Bhang (odmiana haszyszu) może być bardzo groŸnš broniš w rękach przestępców i złodziei, którzy pod jego działaniem nie powstrzymujš się od jawnego okradania kobiet z biżuterii". W szym cišgu twierdzi, że duże dawki ganji (mocniejsza odmiana haszyszu) zmieszana z szalejem popycha ludzi do zabójstw, gwałtów i innych aktów przemocy. Podobne informacje daje i inny znany indyjski autor Chopras (1957), ale twierdzi, że chroniczne nadużywanie marihuany prowadzi raczej do izolacji społecznej, aniżeli do otwartego zachowania kryminalnego, W aspekcie kryminogennym największe znaczenie majš œrodki psychostymulujšce: amfetamina, kokaina, które zażywa wielu psychopatów dla zwiększenia energii i pewnoœci siebie, a więc czynników niezbędnych w przestępczym działaniu. Wiadomo na przykład, że członkowie młodocianych gangów w USA, takich jak Skin Heads, Heil's Angels i Rockers biorš przed akcjami amfetaminę. Osoby uzależnione od heroiny często uzewnętrzniajš zachowanie kryminalne, przede wszystkim w przypadku braku pieniędzy na narkotyki. Jeżeli ofiara stawia opór, używajš siły. Jednak we wszystkich tych przypadkach narkotyki same z siebie nie powodujš żadnej formy zachowania przestępczego, jeżeli osoba nie ma ku temu predyspozycji, które mogłyby się ujawnić również w każdej innej sytuacji, pod wpływem każdego innego œrodka prowokacyjne- 178 go. Narkotyk wyzwala jedynie to, co już istnieje w psychicznym zespole. Osobowoœć, która nie nosi w sobie potencjałów kryminogennych, nie okaże poważniejszego kryminalnego zachowania również pod wpływem narkotyku. Oficjalna opinia Amerykańskiego Stowarzyszenia Medycznego (AMA) głosi, że "wœród narkomanów przemoc występuje rzadko, a przestępstwa seksualne sš prawie nieznane". Podobna sytuacja jest w Jugosławii. W większoœci przypadków przestępcze formy zachowania wœród narkomanów częœciej występujš z powodu braku narkotyków, niż ich nadmiaru. Narkomani to w istocie osobowoœci, których największym pragnieniem jest wycofanie się z życia pełnego przemocy i kłopotów i znalezienie się w œwiecie snów. Według Schura, na przykład, specyficzne efekty opiatów zmniejszajš do minimum prawdopodobieństwo gwałtownego zachowania antyspołecznego. Najczęœciej formy przestępczego zachowania narkomanów majš zwišzek z nabywaniem narkotyków i kontaktami z handlarzami, którzy żšdajšc zapłaty za towar posługujš się często szantażem lub siłš. W ten sposób narkomania i przestępczoœć œciœle się przeplatajš. Ponieważ nabywanie narkotyków jest nielegalne, prawie każdy narkoman, wczeœniej czy póżniej, wchodzi na drogę przestępstwa. Na Zachodzie przyzwyczajanie się do narkotyków przebiega w klasyczny sposób. Osoba ciekawa efektów narkotyków dostaje ten pierwszy raz za darmo lub po "bardzo niskiej cenie". Kiedy jest już uzależniona, handlarz nagle przerywa dostarczanie narkotyku i żšda od ofiary dużych œrodków materialnych lub włšcza jš w swojš sieć handlowš. Taka sytuacja zmusiła prawodawców wielu krajów, również Jugosławii, do zastosowania ostrych kar za handel oraz zmuszanie innych do zażywania narkotyków. W ten sposób konsumenci narkotyków praktycznie popadajš w konflikt z prawem tylko wtedy, kiedy równoczeœnie trudniš się ich rozprowadzaniem lub popełniš czyn przestępczy w celu zdobycia pieniędzy na ich kupno. Powodowani strachem, żeby prawdziwa przyczyna ich choroby nie została odkryta, narkomani oszukujš otoczenie, a ze strachu przed kryzysem sš w cišgłej pogoni za narkotykami. Wszyscy oni prowadzš ucišżliwe życie, któremu towarzyszš kłopoty finansowe, lęk przed Służbami Porzšdkowymi. Stšd kryminogenne znaczenie narkomanii sprowadza się w zasadzie do tego, że narkoman wyniszcza się pod względem moralnym, społecznym, materialnym i zdrowotnym. W sferze Psychologicznej najbardziej widoczne sš zakłócenia zdolnoœci intelek- 179 tualnych i instynktu oraz zmniejszajšce się możliwoœci rozumowania, zapamiętywania i zniekształcenie postrzegania. Dlatego z rezerwš należy podchodzić do wierzytelnoœci ich informacji. OCENA POCZYTALNOŒCI NARKOMANA Oceniajšc stopień poczytalnoœci narkomana, to znaczy zdolnoœć zrozumienia znaczenia własnego działania oraz kierowania swoim postępowaniem w czasie popełnienia przestępstwa, należy rozróżnić dwa stany: stan zatrucia narkotykami i stan abstynencji. W każdym z nich narkoman zachowuje się inaczej i różny jest stopień jego poczytalnoœci. W fazie zatrucia narkotykiem, poważnie zmieniajšcym stan œwiadomoœci, poczytalnoœć może być w dużym stopniu zmniejszona. Z powodu zakłóconego rozumowania zdolnoœć zrozumienia popełnionego czynu może być drastycznie ograniczona. Również w wyniku zmniejszonej kontroli działania-instynktu kierowanie własnym postępowaniem jest nieskuteczne i nieodpowiedzialne, gdyż ogólne zahamowania i zdolnoœci wyprzedzajšce nie istniejš. W zachowaniu osoby w stanie zatrucia mogš występować różne formy znajdujšce się w bezpoœrednim zwišzku z psychofarmakologicznymi efektami narkotyku. Po ustaniu działania narkotyku może wystšpić całkowita lub częœciowa amnezja dotyczšca okresu zatrucial Luki pamięciowe sš niekiedy wypełniane zmyœleniami i wytworami fantazji, co znowu podważa wiarygodnoœć informacji takich osób. W fazie abstynencji, z wyjštkiem rzadkich przypadków słabych zmian œwiadomoœci, jednostka ma dobrze zachowanš poczytalnoœć i jest w stanie zrozumieć znaczenie swojego czynu, zwłaszcza jeżeli nie dotyczy on narkomanii. W kryzysie narkomanem kieruje wyłšcznie jedna myœl: jak najszybciej i za każdš cenę zdobyć narkotyk. Wtedy jego działanie jest mniej rozumowe, a bardziej kierowane instynktem i strachem. W takich okolicznoœciach, pomimo rozumienia znaczenia własnych czynów, nie jest w stanie nimi kierować, ponieważ całe postępowanie jest podporzšdkowane instynktowi samozachowawczemu. Dla osoby będšcej w kryzysie zdobycie narkotyku jest jedynš formš samoobrony, Wszystko inne jest drugorzędne. Patrzšc z tego punktu widzenia, kryminogenne zachowanie narkomanów, uwarunkowane zdobyciem narkotyku, od którego sš uzależnieni, bez innych motywów, jest działaniem chorej osobowoœci i należy je rozpatrywać oraz oceniać 180 jako formę nienormalnego zachowania osobowoœci wtórnie zmienionej. Poczytalnoœć narkomana jest więc najczęœciej ograniczona, a jej stopień okreœlony przez osobowoœć, okolicznoœci i rodzaj narkomanii. Stopień poczytalnoœci może okreœlić jedynie psychiatra, dobrze znajšcy dziedzinę narkomanii, na podstawie własnego badania osobowoœci z uwzględnieniem profilu osobowoœci i okolicznoœci społecznych. Dane te zbiera psycholog szpitalny i pracownik socjalny. Niepodważalny jest fakt, że narkoman wczeœniej czy póżniej wchodzi w konflikt z prawem ze względu na charakter swoich czynów. Trzeba jednak powiedzieć, że nie jest on przestępcš z natury, lecz staje się nim z wyżej opisanych powodów. Przedstawianie narkomana jako człowieka wchodzšcego przede wszystkim w konflikt z prawem, jest poważnym błędem często popełnianym przez masowe œrodki przekazu. Powoduje to stawianie na pierwszym miejscu sankcji prawnych w walce z narkomaniš. Takie podejœcie powinno być ostatnim œrodkiem stosowanym przez społeczeństwo. Doœwiadczenie wskazuje, że skutkiem takiego postępowania jest to, że narkomani nie tylko nie porzucajš narkotyków, lecz zażywajš je i rozprowadzajš z jeszcze wiekszš ostrożnoœciš. Sankcje prawne odgrywajš ważnš rolę w walce przeciwko narkomanii, ale powinny być ograniczone do szczególnych okolicznoœci, na przykład przemytu narkotyków, namawiania do ich zażywania, niszczenia kanałów zaopatrywania itd. Podejmowanie wyłšcznie kroków prawnych w stosunku do osób zażywajšcych narkotyki z głęboko psychopatologicznych potrzeb jest, najoględniej mówišc, pocišgnięciem nierozsšdnym. Interweniować powinien przede wszystkim lekarz, gdyż narkomania jest chorobš. Narkomana należy traktować jako poważnie chorš osobowoœć i to nie tylko podczas zażywanja narkotyków, lecz i wczeœniej, ponieważ nie wszyscy członkowie chronologicznie bliskiej sobie generacji sięgajš do sztucznych œrodków łagodzšcych ból i usuwajšcych problemy. Przedstawiajšc ich jako margines społeczny i buntowników wyœwiadczamy im niedŸwiedziš przysługę, gdyż robimy z nich męczenników i œwiętych. Aureola współczesnych cierpiętników przycišga wiele młodych i emocjonalnie niedojrzałych jednostek i jest motywacjš wzmożonego zainteresowania młodych w przeprowadzaniu eksperymentów z narkotykami. TERAPIA Leczenie narkomanii należy do najtrudniejszych przedsięwzięć w praktyce lekarskiej. Narkoman jest chorym niechętnie zgłaszajšcym się dobrowolnie na leczenie, a konstruktywna współpraca jest podstawowym warunkiem powodzenia w leczeniu nie tylko narkomanii, ale i każdej innej choroby. Na poczštku leczenia problemem sš motywy, gdyż od nich zależy sukces całego procesu terapeutycznego. W momencie kiedy pacjent poczuje, że potrzebna jest mu pomoc i zażšda jej, uczyniony jest pierwszy ważny krok. Kiedy pacjenta zmusza się do leczenia wbrew jego woli, nadzieje na sukces sš znikome. Leczenie nie może być przymusem, lecz potrzebš wynikajšcš z głębokich osobistych motywów. Niestety, na poczštku motywacja leczenia właœciwie nie istnieje, pojawia się dopiero po wystšpieniu pierwszych komplikacji. W pierwszej fazie narkomanii, kiedy jeszcze zdrowie fizyczne jest zachowane, a w obrazie klinicznym dominujš doznania przyjemne, narkoman nie widzi przekonujšcych powodów zerwania z czymœ, co mu daje zadowolenie. W tym okresie absolutnie nie przejmuje się niebezpieczeństwami towarzyszšcymi nadużywaniu narkotyków. Zafascynowany narkotykami zna jedynie ich przyjemne efekty, Z czasem stosunek między człowiekiem a narkotykiem zmienia się. Przyjemne efekty zaczynajš blednšć. Na poczštku narkotyk bierze człowiek zdrowy, żeby mu było lepiej, na końcu człowiek chory - aby być normalnym, a jest to możliwe jedynie pod optymalnš dawkš Iikwidujšcš objawy kryzysu. Narkotyk nie stanowi już bodŸca ani pomocy, lecz staje się nieodpartš koniecznoœciš i właœcicielem człowieka. Wraz ze słabnięciem przyjemnych efektów pierwszego narkotyku narkoman próbuje innych, poszukujšc nowych podniecajšcych i przyjemnych wrażeń. Zazwyczaj za póŸno dowiaduje się, że już jest uzależniony i bez narkotyku nie może żyć. Rozwija się tolerancja i występujš pierwsze kryzysy. Bronišc się przed nimi, zażywa coraz większe dawki. Ale nie jest to już zadowolenie, jakie towarzyszy zażywaniu narkotyków w cišgu pierwszych miesięcy. Do tego wskutek chronicznego zatrucia występujš pierwsze komplikacje w organach wewnętrznych. Najpierw wštroba. Narkoman gwałtownie chudnie, czuje się coraz gorzej, traci apetyt, brak mu woli i siły do konstruktywnego działania, następuje wyniszczenie organizmu. Każdemu nowemu wprowadzeniu narkotyku mogš towarzyszyć nudnoœci i wymioty. Po raz pierwszy narkoman jest naprawdę przestraszony, gdyż zauważa, że dzieje się z nim coœ niedobrego, coœ co zagraża nie tylko jego zdrowiu, ale i życiu, Z drugiej strony nie odważa się zerwać z narkotykami, gdyż grozi mu wielodniowy dramatyczny kryzys abstynencyjny - stan, którego narkomani bojš się najbardziej. Kierowany strachem przed kryzysem, w strachu przed œmierciš, narkoman w głębokiej rozpaczy i bezsilnoœci kontynuuje zażywanie narkotyków, aby chociaż na chwilę zapomnieć o swojej sytuacji bez wyjœcia, PRÓBY SAMOLECZENIA Sš to chwile, kiedy pierwszy raz w œwiadomoœci narkomana rodzi się mglista myœl, że chyba należałoby się leczyć. Skrajnie podejrzliwy i nieufny nie wierzy medycynie i lekarzom. Przyzwyczajony do eksperymentowania z narkotykami i lekami, sam szuka jakiegoœ sposobu leczenia. Zmniejsza dawki narkotyku lub stosuje różne formy terapii zastępczej, zamieniajšc swój narkotyk na inny lub jakšœ chemicznie aktywnš substancję. Najczęœciej jest to haszysz, kodeina, barbiturany lub alkohol. Takie samoleczenie kończy się z zasady niepowodzeniem. Rozczarowany i speszony, przekonany, że nigdy się nie wyleczy, jeszcze bardziej wišże się z narkotykami. Narkotyk jednak podstępnie i systematycznie dalej niszczy już nadszarpnięty organizm. Równoczeœnie w grupie narkomańskiej zdarzajš się pierwsze sporadyczne zgony. Narkoman zgłasza się do lekarza, lecz jeszcze wštpi, czy wytrzyma do końca. Motywacja leczenia jest jeszcze słaba, a gotowoœć do znoszenia nawet lekkich cierpień znikoma. Sukces nigdy nie jest pewny i nawet najmniejsze niepowodzenie podczas terapii może go zniweczyć. PIERWSZY KONTAKT PACJENT - LEKARZ Każdy terapeuta rozpoczynajšcy leczenie narkomana musi mieć dobre chęci i dobrš znajomoœć problemów narkomanii. Wobec pacjenta powinien wykazać sporš elastycznoœć i pewnš pobłażliwoœć. Musi oczywiœcie postawić pewne ograniczenia i zasady wzajemnego postępowania, aby zachować osobowoœć terapeuty i osobowoœć pacjenta. Poczštkowe niepowodzenie w leczeniu, jak również aspołeczne zachowanie się narkomana na oddziale mogš niekiedy zniechęcić terapeutę i innych członków zespołu terapeutycznego. Z tego powodu wielu pracowników medycznych unika praktycznego zajmowania się narkomanami, ograniczajšc swoje działania do teorii. Od pierwszej wizyty pacjenta rozpoczyna się długotrwały i bardzo złożony proces leczenia. Pierwszy kontakt jest niezwykle ważny i często może decydować o wyniku. Narkoman na poczštku leczenia jest nieufny i podejrzliwy, sprawdza terapeutę, jego zamiary i fachowoœć. Sam jest nieszczery, podaje błędne informacje, oszukuje lub mówi półprawdy. Zachowanie takie ma na celu ochronę przed osšdem i niekorzystnš ocenš. Narkoman jest wrażliwy szczególnie na pytania noszšce znamiona przesłuchania: "Gdzie kupujesz narkotyki?", "Od kogo kupujesz opium?", "W czyim mieszkaniu się szprycujesz?" itd. Takie pytania częœciej sš spowodowane raczej ciekawoœciš terapeuty niż koniecznoœciš dowiedzenia się w ten sposób czegoœ więcej o pacjencie. Należy ich unikać, tym bardziej że w aspekcie diagnostyczno-terapeutycznym nie sš zbyt ważne, natomiast stwarzajš duży opór narkomanów i utrudniajš lub opóżniajš nawišzanie niezbędnego wzajemnego kontaktu. Dopiero kiedy narkoman nabierze przekonania, że lekarz rzeczywiœcie chce mu pomóc, można rozpoczšć właœciwe leczenie. PROCES LECZENIA Leczenie narkomanii prowadzi się w warunkach szpitalnych i ambulatoryjnych. Wyleczenie przez samoleczenie należy do wyjštkowo rzadkich. Najbardziej skuteczne jest leczenie w warunkach szpitalnych, gdyż zapewnia ono dwa bardzo ważne składniki procesu leczenia: absolutne odizolowanie narkomana od grupy narkomańskiej oraz stałš kontrolę zdrowia psychofizycznego podczas całego procesu leczenia. Leczenie szpitalne stosuje się najczęœciej w pierwszej fazie uwalniania pacjenta od uzależnienia fizycznego, natomiast leczenie ambula- 184 toryjne jest kontynuacjš szpitalnego po odzwyczajeniu fizycznym lub w rodzajach narkomanii nie stwarzajšcych uzależnienia fizycznego. Leczenie narkomanii o jednoczesnym uzależnieniu fizycznym i psychicznym (opiomania, barbituromania) można podzielić na dwa etapy. Pierwszy to leczenie syndromu abstynencyjnego, który występuje bezpoœrednio po odstawieniu narkotyku jako wyraz zaburzeń metabolicznych w organizmie, W tej fazie stosuje się leczenie głównie lekami, ponieważ w obrazie klinicznym przeważajš poważne zjawiska somatowegetatywne, zagrażajšce życiu i zdrowiu narkomana. Wraz z ustępowaniem syndromu abstynencyjnego i zanikaniem lub słabnięciem objawów fizycznych zaczynajš uzewnętrzniać się problemy osobowoœci pacjenta i wtedy rozpoczyna się drugi etap leczenia, w którym główny akcent stawia się na psychologiczne formy pomocy. Metody leczenia zaprezentujemy chronologicznie, najpierw terapię lekami, a następnie psychoterapię, a więc tak, jak to jest w praktyce. FIZJOLOGICZNE PODSTAWY ABSTYNENCJI OPIATOWEJ Ponieważ terapię lekowš w największym zakresie stosuje się w leczeniu syndromu abstynencyjnego, omówimy pokrótce niektóre fizjologiczne podstawy, na jakich opiera się współczesne leczenie opiatowego syndromu abstynencyjnego, będšce najtrudniejszym problemem w narkomanii jako chorobie. I Opiatowy syndrom abstynencyjny powstaje i rozwija się na skutek raptownej przerwy w zażywaniu opium. W praktyce zdarza się, kiedy opioman nie może zdobyć nowych iloœci opium lub kiedy leczenie opiomanii rozpoczyna się metodš nagłego odstawienia narkotyku. Według radzieckiej uczonej N. Piatnickiej syndrom abstynencyjny przechodzi przez kilka faz. 1. Pierwsza zawiera objawy uzależnienia psychicznego odznaczajšcego się głodem narkotyku, złym nastrojem, napięciem. Do nich dołšczajš oznaki podrażnienia autonomicznego układu nerwowego: rozszerzenie Ÿrenic, ziewanie, łzawienie, kichanie i "gęsia skórka". Zanika apetyt, a jeżeli kryzys rozwija się w godzinach wieczornych, narkoman nie może zasnšć. Pierwsza faza występuje w 8 do 12 godzin od ostatniego zażycia opium. 2. Drugš fazę cechujš: drżenie, pocenie się, osłabienie oraz inten- 185 sywniejsza "gęsia skórka". W mięœniach pleców, nóg i ršk pojawia się nieprzyjemne uczucie zwiększonego napięcia. Wszystkie symptomy pierwszej fazy pogłębiajš się i drugiego dnia sš najwyraŸniejsze 3. Trzecia faza zaczyna się pod koniec drugiego dnia kryzysu i odznacza się głównie bólami mięœni. Opioman nie może usiedzieć w jednym miejscu. Przeżywa stany depresyjne i ma poczucie beznadziejnoœci. 4. Czwarta faza zaczyna się trzeciego dnia abstynencji. W zasadzie obecne sš wszystkie wymienione symptomy, z tym że dołšczajš do nich zaburzenia w trawieniu i bóle brzucha. W szczycie syndromu abstynencyjnego występujš stany podgoršczkowe, umiarkowane nadciœnienie (120-145/90-110), hiperglikemia (140-160 mg%), częstoskurcz (90-110/min) i zwiększone wydzielanie ketosteroidów oraz kortykotropiny. U podstaw opiomanii i opiatowego syndromu abstynencyjnego leżš złożone zmiany fizjologiczne, których niedostateczna znajomoœć lub ich lekceważenie utrudnia nie tylko zrozumienie istoty opiomanii, ale powoduje, że leczenie jest nieskuteczne. Dane z Iiteratury fachowej (I.F. Ramhen) niedwuznacznie mówiš o aktywnej roli układu sympatykonadnerczowego w syndromie abstynencyjnym (rozszerzenie Ÿrenic, nadciœnienie, drżenie, bezsennoœć). Isbeii uważa, że w opiomanii następuje przewrażliwienie złšcz wielonerwowych, wyciszane przez opium, i dochodzi ono do głosu dopiero w kryzysie. Podczas abstynencji występujš zaburzenia czynnoœciowe parasympatycznego układu nerwowego, którymi moŸna wytłumaczyć wzmoŸone kichanie, łzawienie i wysięk z nosa, chociaż niektórzy uważajš te objawy za efekt histaminowy. Ze względu na dynamicznoœć zdarzeń fizjologicznych w toku syndromu abstynencyjnego w opiomanii trudno oczekiwać, aby w którejœ z faz choroby przeważały wyłšcznie symptomy tylko jednej częœci autonomicznego układu nerwowego. Jeżeli spróbujemy wykonać schemat aktywnoœci autonomicznego układu nerwowego w różnych etapach syndromu abstynencyjnego, to wyglšda to tak: 1. na poczštku drugiego stadium choroby istnieje równomierne pobudzenie obydwu częœci autonomicznego układu nerwowego, 2. w końcu drugiego stadium wyrażone jest jedynie pobudzenie układu adrenergicznego, natomiast cholinergiczny jest jedynie zaznaczony, 3, niewystarczajšca stymulacja adrenergiczna wyrażajšca się moŸliwoœciš wyrównania stanu alergicznego za pomocš własnych sił umysłowych pod nieobecnoœć specyficznych stymulatorów występuje w trzeciej fazie. Przy wybieranlu najodpowiedniejszej formy leczenia konieczna jest dobra znajomoœć zachowania się autonomicznego układu nerwowego podczas kryzysu lub zatrucia opiatami. Na przykład w drugiej fazie abstynencji, kiedy przewaŸa stymulacja adrenergiczna, polepszenie stanu następuje nie tylko w wyniku podawania œrodków o właœciwoœciach adrenalitycznych, lecz również przez stosowanie œrodków cholinomimetycznych. Tak samo pierwsza faza syndromu abstynencyjnego jest z powodzeniem skracana nie tylko przez œrodki adrenalityczne, ale przez połšczenie ich ze œrodkami cholinomimetycznymi, a więc przez mieszankę wyciszajšcš pobudzenie obydwu układów. Podczas trzeciej fazy skuteczne okazały się połšczenia leków adrenergicznych i preparatów cholinergicznych. TERAPIA LEKOWA Leczenie syndromu abstynencyjnego lekami opiera się na pewnych ogólnych zasadach, lecz nie zawsze jest takie samo i na ogół zależy od tego, czy się zaczyna nagłym odstawieniem narkotyku, stopniowym eliminowaniem narkotyku czy terapiš zastępczš. KaŸda z tych trzech metod ma swoje wady i zalety. 1. Leczenie metodš nagłego odstawienia narkotyku było wœród lekarzy przez długi okres metodš najpopularniejszš. Dla narkomanów natomiast metoda ta była zawsze niepopularna i stanowiła jeden z powodów braku motywacji leczenia. Gwałtowne odstawienie narkotyku oznacza obowišzkowe wpadnięcie w kryzys abstynencyjny, stan wyjštkowo nieprzyjemny, a czasami niebezpieczny dla życia, gdyż mamy jednoczeœnie do czynienia z powaŸnymi schorzeniami organów wewnętrznych powstałymi w cišgu wieloletniego zatrucia narkotykami. Dla narkomana kryzys abstynencyjny jest czymœ najgorszym w życiu. Nie ma takiej rzeczy, której by nie zrobił, aby go uniknšć. Stšd niektórzy narkomani uważajš leczenie narkomanii drogš raptownego odstawienia narkotyku za perfidię, jakš społeczeństwo stosuje, aby ukarać tych, którzy naruszyli jego normy. Kryzys jest cenš, jakš każdy narkoman musi zapłacić, jeżeli chce, Ÿeby go społeczeństwo przyjęło. Z punktu widzenia psychologicznego może to być zwykła wymówka, która ma uspokoić sumienie narkomana, nie majšcego chęci ani siły, aby się leczyć. Jednoczeœnie u jednostek podatnych na sugestię moŸe mieć to 187 wpływ na postawę wobec leczenia. Niewielu dobrowolnie się zgadza na nagłe odstawienie narkotyku. Jest to jeden z powodów nielegaInego wnoszenia narkotyków na oddziały szpitalne i niezadowalajšcych rezultatów takiego leczenia. Spoœród 100 opiomanów leczonych w Instytucie Zdrowia Psychicznego w Wojskowej Akademii Medycznej w Belgradzie 92 oœwiadczyło, że przy tej metodzie, natychmiast po wyjœciu ze szpitala wraca chęć ponownego zażywania narkotyku. Podobne sš wypowiedzi narkomanów przebywajšcych w więzieniu przez kilka miesięcy lub lat. Chociaż u nich, z powodu długotrwałej przymusowej abstynencji, nie może być mowy o kryzysie fizycznym, to w większoœci przypadków niecierpliwie oczekujš wyjœcia i żyjš tym dniem, kiedy znów będš mogli się naszprycować. Zdecydowana większoœć ankietowanych narkomanów energicznie wypowiedziała się przeciwko metodzie raptownego odstawienia narkotyku w leczeniu opiomanii. Prawie wszyscy sš zgodni w twierdzeniu, że metoda ta wywołuje bunt i agresję przeciw tym, którzy jš stosujš. Nie odczuwajš jej jako pomocy, lecz jako przemoc. Znamienna jest wypowiedż: "Narkoman jest wolnym obywatelem i może się leczyć, jeżeli tego chce, lecz nie musi, jeżeli nie czuje ku temu potrzeby. Ten, kto się dobrowolnie zdecydował na leczenie, od lekarza oczekuje przede wszystkim sympatii i zainteresowania, oznak jego dobrych zamiarów. Każdy, kto mi sprawia fizyczny ból i duchowe cierpienia, nie jest osobš, której mogę powierzyć swoje zdrowie i leczenie. Ponieważ lekarz jest wykonawcš metody leczenia, podœwiadomie utożsamiam go z jego metodš. Wykonawca nieprzyjemnej dla mnie metody jest w tym samym stopniu nieprzyjemny i niepożšdany, co i jego metoda". Kryzys jest głównš, chociaż nie jedynš przyczynš braku motywacji narkomanów do tej formy leczenia. Zamknięty oddział psychiatryczny w pewnym stopniu może przypominać więzienie, a leczenie szpitalne jest odczuwane jako presja wywierana na jednostkę i jej elementarnš wolnoœć. Z tego wywodzi się dobrze znany opór wobec personelu medycznego i często niepowodzenie leczenia. W jugosłowiańskich szpitalach psychiatrycznych nie ma oddzielnych oddziałów leczenia narkomanów. Prawie wszyscy dotychczas leczeni narkomani podczas hospitalizacji przebywali na oddziałach razem z umysłowo chorymi. Sytuacja ta narkomanów szczególnie irytuje. Wszyscy bez wyjštku twierdzš, że nie sš umysłowo chorzy I nie powinni być między wariatami. Uważajš, że powinni być leczeni na oddzielnych oddziałach. W metodzie nagłego odstawienia narkotyku podejmuje się szeroko 188 zakrojone kroki diagnostyczne i terapeutyczne. W ten sposób istnieje możliwoœć oceny stanu zdrowotnego i zastosowania odpowiednich działań terapeutycznych w celu zapobieżenia nieoczekiwanym komplikacjom. Rutynowe postępowanie odtruwajšce zaczyna się od podawania œrodków przeczyszczajšcych lub głębokiej lewatywy, ponieważ ponad połowa wprowadzonych opiatów wydalana jest w stolcu. Należy unikać stosowania soli gorzkiej, która przyspiesza odwodnienie organizmu i potęguje kolkę jelitowš. Przez cały czas należy kontrolować funkcje aparatu sercowo-naczyniowego i oœrodka oddechowego, Ogólne leczenie podtrzymujšce zawiera infuzje roztworu fizjologicznego lub transfuzje plazmy w celu ponownego nawodnienia i remineralizacji organizmu. Powstawaniu zapaœci należy zapobiegać przez podawanie co 2-3 godziny leków analeptycznych (coramin, kofeina, sympatol, dytamin) do czasu wzmocnienia kršżenia obwodowego. Następnie rozpoczyna się tzw. małš kurację insulinowš. W końcowej fazie abstynencji i po jej ustšpieniu, kiedy występuje anergia i osłabienie sił witalnych, można rozpoczšć leczenie stymulujšce przez delikatne wzmocnienie układu współczulnego (większe dawki witaminy C, B6, B15). Leczenie poszczególnych etapów kryzysu abstynencyjnego zależy od stanu organizmu i musi być zmieniane w zależnoœci od reakcji obydwu częœci układu autonomicznego. Stany psychomotorycznego niepokoju i zmiany w zachowaniu mogš być likwidowane przez podawanie neuroleptyku, natomiast na sen podaje się szybko wydalane słabe œrodki hipnotyczne. Podczas podawania tych leków należy unikać napadowych zaburzeń nerwowo-ruchowych występujšcych na skutek większych dawek silniejszych neuroleptyków oraz zjawiska barbituromanii u osób dłużej zwišzanych z tym samym lekiem nasennym z grupy barbituranowej. W miarę ustępowania silnych objawów abstynencyjnych należy stopniowo przechodzić na słabe œrodki uspokajajšce. Neuroleptyki, poza mellerilem, okazały się nieodpowiednie w leczeniu objawów abstynencyjnych. Largactil i nocinan często wywołujš stany dezorientacji i majaczenia, dlatego narkomani najczęœciej unikajš neuroleptyków. Leczenie tak częstej bezsennoœci oraz przestawienia snu i stanu czuwania należy do najtrudniejszych w opiomanii. Szczególnie ostrożnie należy stosować leki nasenne z grupy barbituranów. W fazie odchodzenia od opium narkomani chętnie przerzucajš się na barbiturany. Istnieje więc niebezpieczeństwo zastšpienia jednej zależnoœci przez innš. Tolerancja do leków nasennych po- 189 wstaje szybko i już po kilku dniach narkomani żšdajš zwiększenia dawek. W takich przypadkach należy natychmiast zmienić lek. Skutecznym lekiem łagodzšcym nieprzyjemne symptomy kryzysu- dreszcze, uczucie połamania - okazały się œrodki przeciwhistaminowe. Potwierdzałoby to histaminowš teorię pochodzenia objawów abstynencyjnych. W celu osišgnięcia szybszej rekonwalescencji i odtrucia przepisuje się doustne preparaty poliwitaminowe i substancje osłaniajšce wštrobę. Unika się podawania leków przez wstrzykiwanie ze względu na dobrze znane uzależnienie większoœci narkomanów od igły. 2. Kuracja przez stopniowe odchodzenie od narkotyku, tzw. kuracja redukcyjna, jest częstš formš leczenia morfinizmu Iub uzależnienia barbituranowego. W leczeniu stosuje się ten sam narkotyk, od którego narkoman jest uzależniony. Pierwsza dawka nie powinna przekraczać połowy łšcznej dawki wprowadzonej do organizmu poprzedniego dnia. Należy pamiętać, że narkomani, znajšc tę metodę, œwiadomie podwajajš zwykłš dawkę, aby chociaż jeden dzień dłużej otrzymać maksymalnie dużš dawkę i celowo podajš fałszywe dane o iloœciach zażywanego narkotyku. Prędkoœć odstawiania narkotyku zależy od motywacji ze strony narkomana do podjęcia leczenia oraz rodzaju narkomanii. W leczeniu zależnoœci barbituranowej uwalnianie od narkotyku przebiega nieco wolniej ze względu na niebezpieczeństwo ataków przypominajšcych padaczkę i kryzysy deliryjne. Leczenie morfinisty i opiomana przebiega znacznie szybciej. Tempo leczenia jest niekiedy miarš rzeczywistej chęci wyleczenia się. Każde przedłużenie leczenia może pacjenta speszyć i spowodować powrót do narkotyków. Większoœć zgłaszajšcych się na leczenie narkomanów ma pewne doœwiadczenia zwišzane z kryzysem. Choć może nie przeżyli kryzysu właœciwego, to jego niektóre objawy na pewno odczuli. Kiedy przystępujš do leczenia, gotowi sš znieœć nieprzyjemnoœci, ale pod warunkiem, że nie będš one trwały zbyt długo. Jeżeli proces uwalniania od narkotyku trwa dwa miesišce zamiast dziesięciu - piętnastu dni, nie można oczekiwać, aby narkoman wytrzymał do końca. Nie chodzi tu o stopień ucišżliwoœci, lecz o okres ich trwania, na co narkoman jest absolutnie nieodporny. Jeżeli w końcowej fazie leczenia spróbuje złagodzić bezsennoœć, napięcie, nudę i niepokój nawet minimalnš dawkš opium, od którego się uprzednio uwolnił, symptomy kryzysu wystšpiš ponownie i powrót do narkomanii jest prawie pewny. 3. Istota terapii zastępczej sprowadza się do jak najszybszego 190 odebrania narkomanowi narkotyku i dania mu w zamian jakiegoœ syntetycznego œrodka zapobiegajšcego powstaniu kryzysu abstynencyjnego. Rok 1964 stanowi zwrot w leczeniu opiatowego syndromu abstynencyjnego i opiomanii w ogóle. W tym roku Vincent P. Dole. specjaIista chorób metabolicznych na Uniwersytecie Rockefellera w Nowym Jorku, rozpoczšł badania metabolizmu u osób z rozwiniętš zależnoœciš od opiatów, a szczególnie heroiny. Dole wyszedł z założenia, że zmiany biochemiczne spowodowane powtarzalnym zażywaniem opiatów mogš być przypuszczalnš przyczynš wysokiego procentu nawrotów wœród leczonych heroinomanów. Wkrótce do badań przyłšczyła się jego żona Marie Nyswander, psychiatra z dużš praktykš w leczeniu narkomanów. Aby potwierdzić swoje przypuszczenia, że narkomania jest chorobš metabolicznš, zdecydowali się zbadać działanie metadonu na materiale klinicznym. Metadon jest syntetycznym analgetykiem odkrytym w Niemczech podczas drugiej wojny œwiatowej. Poczštkowo przewidziany był jako œrodek zastępujšcy morfinę, od której jest słabszy i nie ma jej wszystkich właœciwoœci. Przypuszcza się, że metadon, który w dużej mierze jest izoteryczny z morfinš, może działać na specyficzne morfinowe receptory w mózgu. Przy powtarzalnym cišgłym wprowadzaniu metadonu do organizmu rozwija się tolerancja krzyżowa do innych opiatów. Głównymi wskazaniami zastosowania metadonu jest tłumienie intensywnych bóli różnego pochodzenia i likwidowanie opiatowego syndromu abstynencyjnego. Przy opiatowym syndromie abstynencyjnym dawka metadonu może zlikwidować oznaki kryzysu w cišgu 24 do 48 godzin. Na poczštek swoich badań małżeństwo Dole i Nyswander wybrało dwóch długoletnich narkomanów, którzy dobrowolnie zgodzili się na leczenie. Obydwaj byli letargiczni i maksymalnie bierni, mogli jedynie przez wiele godzin oglšdać program telewizyjny. Poza tym nic nie mogło zwrócić ich uwagi. Kiedy otrzymali metadon, i tak rozpoczęto odtruwanie, nastšpiły widoczne zmiany w ich zachowaniu. Pacjenci zaczęli okazywać zainteresowanie tym, co się dzieje wokół, a jednoczeœnie mniej interesowali się morfinš, zażywanš dotychczas codziennie. Morfinowe objawy abstynencyjne cofnęły się. Zaskoczeniem była jednak zmiana w ich stosunku do obowišzków. Obydwaj zaczęli chodzić do szkoły. W dalszym cišgu przychodzili do szpitala po codziennš dawkę metadonu. PóŸniej na leczenie przyjęto jeszcze kilku narkomanów - i wyniki były takie same. W 1970 roku w kilku centrach w No- 191 wym Jorku, a zwłaszcza w centrum medycznym Beth Israel, które stało się centralnš klinikš programu Dole-Nyswander, setki pacjentów leczono metadonem. W Iatach 1971-1973 Iiczba pacjentów wzrosła do 25 000. Głównym celem programu metadonowego, tak jak to widzieli Dole i Nyswander, jest nie tyle uwolnienie od narkotyku, co stawianie akcentu na rehabilitację społecznš i osobistš. Metadon stosowany w ramach programu metadonowego ma z farmakologicznego punktu widzenia trzy ważne właœciwoœci. Przede wszystkim możliwoœć aplikowania doustnego i 24-,48-godzinne działanie. Oznacza to, że w większoœci przypadków wystarczy podawać go tylko raz dziennie. Dla narkomanów uzależnionych od narkotyków wprowadzonych do organizmu przez wstrzykiwanie przewaga doustnego aplikowania jest oczywista, gdyż prowadzi do odzwyczajenia od igły. Po drugie, zdolnoœć metadonu do podtrzymywania uzależnienia fizycznego ma dwie zalety. Najważniejsza to ta, że narkoman leczony ambulatoryjnie może mieć kontakt z heroinš bez chęci jej ponownego zażycia. Przewaga uzależnienia od metadonu jest w tym, że pacjent, którego motywacja leczenia jest poczštkowo ambiwalentna, chce przychodzić do kliniki, aby uniknšć objawów abstynencyjnych i w ten sposób włšcza się w proces rehabilitacji. Badania wskazujš, że dla zlikwidowania objawów abstynencyjnych wystarcza 1 mg metadonu, który zastępuje 4 mg morfiny. Po trzecie, pacjent regularnie przyjmujšcy metadon może w przypadku zażycia heroiny przeżyć częœciowe lub całkowite osłabienie jej działania. To znaczy, że heroinoman pod działaniem metadonu nie odczuwa potrzeby brania heroiny. W zmniejszaniu częstotliwoœci brania heroiny dawki 50-80 mg metadonu sš skuteczne w takim samym stopniu, jak i dawki większe. Wystarczajš do zablokowania efektów przeciętnego zażywania heroiny i skutecznoœć leczenia nie zależy od wielkoœci dawek metadonu, lecz od kompleksowego leczenia i psychospołecznego poparcia, które jest najważniejszym czynnikiem w powodzeniu programu metadonowego. PROGRAM METADONOWY Stosowanie metadonu regulujš w USA dwie agencje rzšdowe. Od 1973 roku wszystkie wytyczne dotyczšce stosowania metadonu zawiera "Podręcznik leczenia metadonem" wydany pod patronatem ministerstwa sprawiedliwoœci. W grudniu 1972 roku FDA (The Food 192 and Drug Administration) zmieniła status metadonu z "leku w badaniu" na "nowy lek", który można stosować w leczeniu opiomanii w ramach programu metadonowego. Na podstawie tego samego aktu każdy program metadonowy musi być uprzednio zatwierdzony przez FDA. Osoba przewidziana do leczenia musi odpowiadać następujšcym kryteriom: 1. Dobrowolnie uczestniczyć w leczeniu. 2. Uzależnienie od heroiny lub morfiny musi trwać minimum dwa Iata. Bezpoœrednio przed przyjęciem musi okazywać następujšce oznaki uzależnienia: a) syndrom abstynencyjny (wyciek z nosa, obfite łzawienie, rozszerzenie Ÿrenic), b) pozytywny wynik na opiaty w moczu, c) blizny wzdłuŸ obrzmiałych i zapalnych żył w miejscach charakterystycznych. 3. Dolna granica wieku pacjenta - 18 Iat lub 16 za zgodš opiekuna prawnego. Przyjmowanego pacjenta poddaje się szczegółowemu badaniu klinicznemu obejmujšcemu oprócz częœci psychologiczno-psychiatrycznej liczne badania somatyczne i analizy laboratoryjne. Szczególnš uwagę należy zwrócić na opracowanie dokładnej historii choroby, od poczštku zażywania narkotyków do przyjęcia do programu metadonowego. Wszystkim pacjentom wykonuje się przynajmniej raz w tygodniu chromatograficznš analizę moczu na obecnoœć morfiny i raz w miesišcu na obecnoœć amfetamin i barbituranów. Przepisy FDA dotyczšce zaŸywania metadonu w domu sš następujšce: 1. W cišgu pierwszych 90 dni od rozpoczęcia programu pacjent przychodzi do kliniki przez 6 dni w tygodniu, a do domu może dostać tylko jednodniowš dawkę. 2. Po 90 dniach pacjent może przychodzić do kliniki przez 3 dni w tygodniu, natomiast do domu może dostać nie więcej niż dwudniowš dawkę. 3, Po dwóch latach pacjent przychodzi do kliniki przez 3 dni w tygodniu, do domu dostaje nie więcej niż trzydniowš dawkę, Metadon można podawać wyłšcznie w postaci płynu, najczęœciej zmieszanego z sokiem. Sam lek przechowuje się w pojemnikach, specjalnie oznakowanych. Maksymalna dawka, jakš można zabrać do domu, nie może przekraczać 100 mg. Ze względu na możliwoœć nadużyć w stosowaniu metadonu, w niektórych stanach amerykańskich obowišzujš ostrzejsze przepisy dotyczšce zażywania metadonu w domu niż przepisy federalne. Na przykład 193 w Kaliforni w cišgu pierwszych 90 dni w ogóle jest zabronione zabieranie metadonu do domu. Powodem jest możliwoœć jego rozprowadzania na nielegalnym rynku, występowania oznak nałogu metadonowego i licznych przypadkowych zatruć wœród dzieci. Terapia grupowa i grupowe poradnictwo stosuje się we wszystkich fazach programu. Organizowane sš również grupy rodzinne, z którymi lekarz prowadzi zajęcia raz w tygodniu. Pielęgniarka, specjaliœci poradnictwa lub inni członkowie personelu udzielajš o każdej porze indywidualnych porad. Wszyscy oni przeszli uprzednio przeszkolenie w dziedzinie narkomanii. Poradnie specjalistyczne przygotowujš pacjentów do ponownej integracji ze œwiatem nienarkomańskim, proponujšc im przede wszystkim szkolenie zawodowe I zatrudnienie. Zwolennicy programu metadonowego uważajš, że jest to podstawowy krok w oddzieleniu pacjenta od codziennych kontaktów z subkulturš narkomańskš. Statystyki porównawcze wskazujš, że wszyscy leczeni narkomani przed przyjęciem do programu metadonowego dopuszczali się naruszenla prawa, natomiast wœród tych, którzy się temu programowi poddali, aktywnoœć kryminalna drastycznie zmalała. Czas, przedtem wykorzystywany na pogoń za narkotykami, poœwięcajš teraz na innš działalnoœć, a zakres ich zainteresowań znacznie się poszerzył. Zredukowanie potrzeb zażywania narkotyków pozwala pacjentowi na poszukiwanie nowych alternatyw i stylu życia, który można zaakceptować. Stajš się bardziej otwarci na naukę i przejmowanie obowišzków zwišzanych z pracš. Sam Dole często akcentuje ważnoœć rehabilitacji socjalnej jako głównego punktu sukcesu programu metadonowego. Siedemdziesišt pięć procent narkomanów leczonych w klinice Dole-Nyswander ma stałe zatrudnienie lub uczy się, a 83 procent jest "socjalnie zaakceptowanymi członkami społeczeństwa". W tym stanie można traktować metadon jako farmakologiczne uzupełnienie rehabilitacji. ZAMIAST WNIOSKÓW Metadon jest lekiem wyboru w leczeniu opiomanii. Stosuje się go zarówno w warunkach ambulatoryjnych, jak i szpitalnych. Obydwie formy majš swoje dobre i złe strony. Dzisiaj stosuje się metadon w dwóch różnych sytuacjach terapeutycznych. Przede wszystkim korzysta się z niego w celu wyciszenia i usunięcia objawów abstynencyjnych po raptownym odstawieniu opiatów. 194 Ponieważ stwarza on tolerancję krzyżowš i uzależnienie od innych opiatów i łšczy się z tymi samymi receptorami w mózgu, może wstrzymać oznaki głodu narkotyku, od którego organizm jest uzależniony na skutek długotrwałego zażywania. Może więc metadon być pożyteczny, jeżeli podaje się go tak długo, jak długo trwa kryzys abstynencyjny. Istniejš różne schematy jego aplikowania, lecz właœciwie zaczyna się od tzw. dawki stabilizacyjnej - łagodzšcej lub całkowicie likwidujšcej objawy abstynencyjne. Dawkę tę pacjent otrzymuje tak długo, jak długo trwa przeciętny kryzys, tj, 4 do 8 dni dla wszystkich opiatów. Potem dzienna dawka )est postępujšco zmniejszana i między 14 a 20 dniem metadon odstawia się całkowicie. W tym wariancie leczenia nie wolno podawać metadonu powyżej 20 dni, gdyż dochodzi do stwarzania uzależnienia, co w praktyce oznacza zastšpienie jednego uzależnienia innym. Uważa się, że większoœć opiomanów można w ten sposób uwolnić od uzależnienia fizycznego, co oczywiœcie nie oznacza wyleczenia z narkomanii. Zastosowanie metadonu stanowi w tym przypadku pierwszy etap kompleksowego leczenia narkomanii typu opiatowego. Dzienna dawka stabilizacyjna waha się od 40 do 60 mg. Większe dawki powodujš halucynacje i stwarzajšc chęć ponownego zażywania. Zalety tej metody to: 1, Skracanie objawów abstynencyjnych, ucišżliwych dla pacjenta, a równoczeœnie niebezpiecznych, zwłaszcza dla wieloletnich narkomanów z uszkodzeniami witalnych organów wewnętrznych (wštroba, nerki, oœrodkowy układ nerwowy, serce itd,) 2. Metadon jest najlepszym lekiem w leczeniu objawów abstynencyjnych, które po jego odstawieniu ustępujš lub sš bardzo słabe, 3. Doœć łatwa kontrola objawów abstynencyjnych. 4. Metadon jest względnie bezpieczny, bez niepożšdanych efektów i bardzo tani. 5. Zwiększenie motywacji leczenia wœród narkomanów, œwiadomych, że większoœć z nich odkłada rozpoczęcie leczenia ze strachu przed kryzysem. 6. Pod wpływem metadonu pacjent staje się aktywny i funkcjonalnie normalny, co umożliwia szybkie rozpoczęcie psychoterapii jako podstawowej formy leczenia narkomanii oraz pełniejszš rehabilitację socjalnš. 7. Metadon przyczynił się do bardziej humanitarnego leczenia opiomanii, gdyż uwalnia pacjenta od cierpień fizycznych. Drugš formš stosowania metadonu w leczeniu zależnoœci opiatowej jest tzw. program metadonowy, to znaczy trzymanie pacjenta 195 na metadonie przez długi okres. Program metadonowy stosuje s1ę przede wszystkim w leczeniu heroinomanii oraz osób z powaznymi zaburzeniami metabolicznymi. Niektórzy lekarze uwaŸajš, że podawanie metadonu jest dla narkomana tym, czym insuiina dla cukrzyka, ponieważ zapewnia substancję niezbędnš do utrzyman1a równowagi biochemicznej. Zwolennicy programu metadonowego, a zwłaszcza jego twórcy V. Dole i M. Nyswander, twierdzš, że wieloletni heroinoman otrzymujšcy optyma1nš dawkę metadonu może "utrzymać się w społeczeństwie i we wszystkich działaniach być na równi ze zdrowymi, to jest prowadzić względnie normatne życie". Podstawowym celem programu metadonowego jest zapewnienie narkomanowi życia wolnego od narkotyków, przy jak najszybszym przejœciu osobistej i socjalnej rehabilitacji przez edukację, przygotowanie do zawodu i zatrudnienie. Wœród narkomanów, którzy w celu zdobycia narkotyku popełniajš przestępstwa, po rozpoczęciu programu przestępczoœć w znacznej mierze spada. W ten sposób umożliwiona jest kontrola społeczeństwa nad dużš liczbš chorych, uprzednio pozostawionych podziemiu lub samym sobie, i stopniowo przygotowuje się ich do ostatecznego odstawienla metadonu i powrotu do normalnego życia. Dzisiaj w USA jest ponad 500 organizacji opierajšcych leczenie na programie metadonowym. Od 1965 roku jest on stosowany również poza granicami USA. Rzšd federalny USA, za poœrednictwem Narodowego Instytutu Zdrowia Psychicznego, oticjalnie zgodził się z optn.iš, że pr,ogram metadonowy jest forr:nš t.erapii w szerszym znaczeniu i wštpliwoœci w jego skuteczn.oœć sš nieuzasadnion.e. Amerykańskie S,towarzyszenie Medy,czne okreœliło zakres wskazań stosowania metadonu, Wprowadzen1.e metadon..u dole;czenia op,~omanii w znacznej mierze rozwinęło leczenie tej choroby i sprawiło, że stało się ,ono bardziej humarutarne. Metadon njejest oczywiœcie un.iwersa1nym ani najbardziej optymalnym œrodkiem w leczeniu narkoman.ii, ate na raz.ie, dopóki nie został odkryty 'lepszy, jest najbardziej skutecznym i najbardziej human.rtarnym łekj,em. ,Najw,~cej zastrz,eżeń do pro,gramu metadonowego .i rnetadonu ,)est właœciwje ,do sposobu )ego stosowania, który może 'być dobry lub zły, Nie można więc mi,eć zastrzeżeń d,o samego teku, a j,edynie do tych, którzy go błęd'me stosujš. PSYCHOTERAPIA Psychoterapia uzależnienia lekowego w porównaniu z innymi psychiatrycznymi kategoriami chorobowymi, leczonymi równieŸ psychoterapiš, jest bardzo specyficzna. Przede wszystkim ze względu na syndrom abstynencyjny, rozwinięty po odstawieniu narkotyków, i przewagę symptomatologii somatycznej w poczštkowej fazie leczenia polega przeważnie na podawaniu leków i ma na celu usunięcie subiektywnych ucišżliwoœci somatycznych. W tym okresie podejmuje się również próby zdobycia zaufania pacjenta. W tym celu wykorzystuje się regresywne formy zachowania pacjenta, a lekarz odgrywa rolę postaci majšcej dobre zamiary, lecz autorytatywnej, w typie rodzica udzielajšcego wsparcia i nie karzšcego. Norman Cameron tak okreœla rolę lekarza w terapii wsparcia: dobra matczyna postać, opiekuńcza, dodajšca otuchy, podtrzymujšca chorego na duchu przez stworzenie atmosfery ciepła, współczucia i siły. Przez cały czas lekarz jest sojusznikiem osłabionego "ja" pacjenta. Uważamy, że w takiej sytuacji lekarz może wystšpić w roli ojca. Niektórzy autorzy nie upierajš się przy odgrywaniu roli ojca lub matki w znaczeniu postaci srogiej lub pobłażliwej, chociaż dopuszczalne tu sš różne warianty. Według nich psychoterapia jest spotkaniem dwóch osób - wyjštkowym w samym sobie, i okreœlonym rolš obydwu aktorów. W tej fazie leczenia pacjent jest zaabsorbowany głównie symptomami somatycznymi, tak że terapeuta nie dšży do pogłębienia transferu. W obrazie klinicznym mogš dominować lęk, niepokój, słabe zmiany œwiadomoœci, zaburzenia rozumowania i postrzegania, przypominajšce stany psychotyczne, co również utrudnia rozpoczęcie klasycznego procesu psychoterapeutycznego. Kiedy syndrom abstynencyjny zanika, następuje stopniowe łago- 197 dzenie i zanikanie wielu ucišżliwoœci fizycznych, a wyłaniajš się właœciwe psychologiczne problemy osobowoœci. Najpierw jest to stan "wielkiej pustki" (The Great Emptiness), Pacjent, któremu odebrano narkotyki, ma poczucie pustki, ponieważ oprócz narkotyku odebrano mu dotychczasowy tryb życia i wiele rytuałów wypełniajšcych przedtem jego cały czas. Z drugiej strony w dalszym cišgu nie ma on jasnej koncepcji, co powinien robić w nowo powstałej sytuacji, często więc stawia pytanie: I co teraz? Zgadzam się, że tak dłużej nie można było, i że narkotyk w końcu by mnie zniszczył, ale co mi proponujecie w zamian?" W tym momencie rozpoczyna się najdelikatniejsza częsć całego procesu psychoterapeutycznego. Lekarz staje teraz wobec dwóch aspektów osobowoœci pacjenta: przedchorobowej i wtórnie zmienionej w wyniku nadużywania narkotyków. Terapeuta musi zdecydować, która z nich jest bardziej zagrożona. Szczególne znaczenie przypisuje się okolicznoœciom zwišzanym z najwczeœniejszym rozwojem jednostki oraz póŸniejszemu tokowi indywidualizacji, aż do poczštku choroby. Nie należy umniejszać również znaczenia atmosfery rodzinnej i wpływu rodziców na rozwój osobowoœci. Narkomani często majš zakłócony rozwój stosunków w rodzinie lub pochodzš z rodzin rozbitych. Nierzadko dzieci rodziców szukajšcych pociechy w alkoholu lub rozwišzujšcych problemy łykaniem proszków sš nie nauczeni pokonywania stresów i lęków, znajdowania poczucia pewnoœci. Stwierdzono, że pomiędzy rodzicami a młodym narkomanem istnieje bariera wyrażajšca się w trudnym znalezieniu kontaktu. Rodzice narkomanów nie zgadzajšc się z postawš swoich dzieci w większoœci przypadków postępujš w jeden z dwóch następujšcych sposobów: próbujš narzucić im swojš wolę nie dopuszczajšc do polemiki, do równoprawnego dialogu, lub pozostawiajšc je, aby poszły własnš drogš. PóŸniej, kiedy dzieci coraz bardziej wymykajš się spod ich kontroli, stajš się bezsilni i sfrustrowani. Takš postawę rodziców może potęgować poczucie winy przerzucane na swoje dzieci i młodych w ogóle z powodu własnego zadowolenia poszukiwanego w alkoholu lub lekach. Natomiast młodzi postawieni wobec autorytetu zaczynajš okazywać opór w aktywny lub bierny sposób. Narkotyk, majšcy cechy owocu zakazanego może być dla pewnej grupy młodzieży bardzo odpowiednim wyrazem buntu. Oprócz tego narkotyk umożliwia młodemu człowiekowi okreœlenie granic tego, co może uczynić, i zbadanie sensacji, jakie może przeżyć. Narkoman pod wieloma względami jest chorym specyficznym. Wspaniale poznaje farmakologiczne efekty różnych narkotyków i œro- 198 dków psychofarmakologicznych oraz problemy narkomanii w jej różnych odmianach. Dlatego wymaga, żeby terapeuta znał te problemy przynajmniej w takim samym stopniu. Znaczy to, że lekarz leczšcy narkomanów musi przejœć specjalne przeszkolenie z dziedziny uzależnień tym bardziej że na transfer ma wpływ nie tylko znajomoœć œrodowiska, z którego pacjent się wywodzi, ale również znajomoœć symboli, zwyczajów, nawyków i całej narkomańsklej subkultury. Od lekarza narkoman oczekuje wsparcia i zaakcepiowania go jako jednostki. Sprawdza zamiary terapeuty, chcšc prowadzić równoprawny dialog, lecz wycofuje się i staje się wrogo nastawiony, jeżeli zauważy, że terapeuta przybiera postać sędziego moralisty. Nieprzyjemna zmiana sytuacji emocjonalnej, w jakiej narkoman znajdzie się na poczštku leczenia, może doprowadzić do sprzeciwu wobec lekarza, manifestujšcego się milczeniem lub wręcz przerwaniem leczenia. W takich przypadkach narkoman odczuwa zachowanie terapeuty jako powtórzenie zachowania tego z rodziców, z którym w dzieciństwie znalazł się w konflikcie. Przeanalizowanie w odpowiednim momencie transferu i sprzeciwu może polepszyć przebieg dalszego leczenia. PROCES TERAPEUTYCZNY Proces leczenia narkomanii Jest stopniowy i długotrwały. Chroniczne zatrucie organizmu narkotykami, błędne identyfikacje, społeczna i emocjonalna niedojrzałoœć oraz powrót do bardziej prymitywnych wzorców zachowania stwarzajš ułomnš i pod względem społecznym chorš jednostkę, której powrót do normalnego życia wymaga poważnej korekty osobowoœci przez długš psychoterapię i rehabilitację, Narkorman zgłaszajšcy się na leczenie ma wielkie braki w rozwoju i wychowaniu. Nie można mu więc podczas leczenia powiedzieć, że po wyleczeniu będzie znowu "jak kiedyœ", gdyż to "kiedyœ" odpowiada młodszemu wiekowi, . kiedy pacjent z powodu swojego psychicznego nieuporzšdkowania i emocjonalnej niedojrzałoœci wpadł w narkomanię. Oprócz tego okres intensywnego zażywania narkotyków jest okresem zatrzymania rozwoju psychicznego i fizycznego, Nie jest to nawet stagnacja, lecz cofanie się. A więc starać się, aby było jak przedtem, to znaczy cofać się. Leczenie narkomanów oznacza przede wszystkim budzenie nadziei na lepszš przyszłoœć. Podczas leczenia nie należy wracać do bolesnego okresu zażywania narkotyków, który raz na zawsze trzeba zdemistyfi- 199 kować i definitywnie usunšć ponętnoœć nostalgicznych wspomnień. Rozmyœlania pacjenta należy skierować na sytuację aktualnš i przyszłoœć. Wracanie do przeszłoœci może jedynie zachwiać tak niestabilnš równowagę psychicznš byłego narkomana i doprowadzić go do stanu niezbyt dalekiego od tego, w jakim się znajdował, kiedy pierwszy raz sięgnšł po narkotyk. Odebranie narkotyku czy zaprzestanie zażywania go nie równa się wyleczeniu. Jest to dopiero pierwsze ogniwo w łańcuchu działań terapeutycznych. Wymagać od narkomana, aby zaraz po zaprzestaniu zażywania narkotyku włšczył się do normalnego życia, z jego wszelkimi obcišżeniami, jest olbrzymim błędem terapeutycznym. Najpierw trzeba go odzwyczaić od starego sposobu życia, potem stopniowo stwarzać nowe, społecznie korzystne nawyki. Wymaga to czasu i cierpliwoœci, Bez nawyku pracy, do tego słaby fizycznie, narkoman nie jest w stanie od razu sprostać nowym, za ciężkim dla niego obowišzkom. Niepowodzenie może poważnie zachwiać wiarę w siebie i motywację dalszego leczenia. W skrajnym przypadku może to oznaczać powrót do narkotyków. Nowe obowišzki trzeba dawkować zależnie od możliwoœci pacjenta. Na poczštku nie mogš być one za trudne. Powinny być stawiane tak, aby z łatwoœciš mógł im podołać. Każde dobrze wykonane zadanie wraca wiarę i pewnoœć siebie. TeraŸniejsze sukcesy muszš być gwarancjš przyszłych. Narkoman, dotychczas wegetujšcy pod względem społecznym, po raz pierwszy odczuwa, że jest akceptowany i pożyteczny. ROLA RODZICÓW W PROCESIE TERAPEUTYCZNYM Rola rodzic6w podczas leczenia jest ważna pod wieloma względami i to zarówno w sensie pozytywnym, jak i negatywnym. Tym razem zwrócimy uwagę na błędy, jakie rodzice narkomanów, œwiadomie lub nie, popełniajš podczas procesu leczenia ich dzieci, utrudniajšc w ten sposób wyleczenie. Reakcje zaskoczonych i rozgoryczonych rodziców najczęœciej sprowadzajš się do absolutnego niezrozumienia i jeszcze większego oddalenia się. Zaszokowani poznaniem nałogu swego dziecka przerzucajš na nie własne poczucie winy za nowo powstałš sytuację i próbujš widzieć w nim wyłšcznego winowajcę, Nie bioršc pod uwagę własnego 200 wczeœniejszego postępowania i własnej roli w powstaniu nałogu własnego dziecka, często skłaniajš się do szukania winnych w złym wpływie rówieœnik6w i w całym społeczeństwie. Swoje nieprzyjazne nastawienie wyrażajš na ogół w zachowaniu oscylujšcym od obrazy i poniżania do fizycznych porachunków. Bogatsi rodzice, najbardziej dotknięci z powodu uszczerbku własnego poważania, próbujš wysłać swoje dzieci na leczenie za granicę lub do innego miasta, aby odsunšć je od starego towarzystwa. W rzeczywistoœci u podstaw takiego postępowania leży potrzeba usunięcia sprzed oczu negatywnego obrazu własnego sumienia. Inni rozpoczynajš maratonowe dyskusje i moralizatorskie kazania wywołujšce u narkomana silny sprzeciw i chęć ponownej ucieczki. Kiedy nie udaje im się narzucić swojego działania, próbujš to zrobić poœrednio, przez lekarza, doradzajšc mu, co powinien sugerować ich dziecku. Ponieważ młodociany narkoman jest jednostkš rozwijajšcš się, ważnš rolę odgrywa identyfikacja z lekarzem. Stała obecnoœć rodziców komplikuje niekiedy ten proces, gdyż często sš oni przeciwnymi obiektami identyfikacji. W takich przypadkach narkoman potrzebuje ze strony rodziców wyłšcznie oparcia i zrozumienia. Jest to wszystko, co może przyjšć. Poczštkowo nie ma on siły na nic innego. Dopiero w miarę leczenia i stopniowego dojrzewania osobowoœci, staje się gotów do zdobywania nowego spojrzenia i konfrontacji ze swoim nieprzystosowaniem. Jednym z błędów rodziców jest równieŸ ogromna niecierpliwoœć. Stopniowoœć w leczeniu narkomanii jest koniecznym warunkiem pomyœlnego wyniku. Wymagajš tego cechy osobowoœci i tryb życia narkomana. NAWYKI I ZWYCZAJE NARKOMANÓW Narkoman w cišgu narkomańskiego stażu jest ofiarš nie tylko chemicznych działań narkotyku, ale również specyficznego sposobu życia, kiedy wszystkie zainteresowania i poczynania dotyczš wyłšcznie narkotyku. Zainteresowanie działaniem społecznym i wydarzeniami stopniowo się zmniejsza, aż wreszcie całkiem zanika. Stare nawyki ginš, a powstajš nowe, chore i społecznie nie do przyjęcia. Poczucie obowišzku nie istnieje. Tryb życia jest zakłócony. Narkoman nie ma siły ani ochoty do pracy ani nauki, co więcej, okazuje otwarty sprzeciw. Wszystkie relacje społeczne sprowadzajš się do więzi z grupš narkomańskš. Częste powtarzanie się zasadniczych epizod6w psychopatycznych pod działaniem narkotyków doprowadza do zubożenia kon- 201 taktów z innymi oraz zminimalizowania ich potrzeby. Możliwoœci włšczania się do społeczeństwa sš znikome. Ten fakt jest czasami przez rodziców lekceważony i żšdajš oni, aby ich dziecko powróciło do społeczeństwa jak najszybciej. W poczštkowym okresie narkoman nie jest gotów natychmiast włšczyć się do grupy zdrowych rówieœników. W czasie jego dobrowolnej emigracji rówieœnicy rozwijali się i zdobywali nowe formy postępowania. Pod tym względem sš oni dla nark6mana czymœ nowym i wœród nich czuje się on obco. Może to spowodować rozbudzenie lęku i chęć powrotu do bezpieczniejszych dla niego wzorów, tj. narkotyku i grupy narkomańskiej. Sprzyja temu niekiedy i postawa rówieœników, nie zawsze gotowych zaakceptować chorego kolegę, Dlatego powrót do normalnej grupy musi przebiegać stopniowo, przez pojedyncze kontakty ze zdrowš młodzieżš, znajdujšcš się na okreœlonym poziomie dojrzałoœci socjalnej. Byłemu narkomanowi należy umożliwić przyznanie sobie "zasady rzeczywistoœci", przeanalizowania jej i utożsamienia się z niš, z nowymi możliwoœciami postawienia się wobec rzeczywistoœci. W procesie psychoterapeutycznym spotyka się jeszcze jeden znamienny problem narkomanii, od którego rozwišzania zależy końcowy wynik leczenia. Narkoman ze swojš osobowoœciš i narkotykiem reprezentuje pewnš ideologię i specyficzne spojrzenie na œwiat. Poczucie winy towarzyszšce poczštkowo zażywaniu narkotyków zanika, między innymi dzięki przyjęciu nowej postawy filozoficznej i nowego systemu wartoœci. I tu ważnš rolę w rozbijaniu narkomańskich złudzeń powinien odegrać lekarz, udowadniajšc całš absurdalnoœć tych idei i ich nieprzydatnoœć w rozwišzywaniu praktycznych problemów życiowych. Nie wolno ich jednak odrzucać a priori. Narkoman żšda mocnych i niepodważalnych argumentów. Jeœli je otrzyma, jest w stanie zgodzić się z nimi i wyrzec się dotychczasowych idei. Jest to często najtrudniejsza częœć całego procesu psychoterapii. Dopiero wtedy, kiedy narkoman zaakceptuje prawdziwe i realne systemy wartoœciowania i zacznie się nimi kierować, można powiedzieć, że bliski jest ostatecznego wyleczenia. WYBÓR RODZAJU PSYCHOTERAPII Różnorodnoœć cech osobowoœci narkomana jak również rozmaitoœć potrzeb zaspokajanych przez narkotyki wymagajš, aby do każdego przypadku narkomanii podchodzić indywidualnie. Podejœcie psychoterapeutyczne zależy przede wszystkim od zróżnicowania i siły 202 osobowoœci, odczynowoœci ustroju, rodzaju problemów jakie jednostka próbuje rozwišzać za pomocš narkotyków, rodzaju narkotyku i aktualnego stanu psychicznego pacjenta. Dlatego leczenie, przynajmniej w poczštkowej fazie, powinno być prowadzone indywidualnie, niezależnie od techniki terapeutycznej. PSYCHOTERAPIA GRUPOWA Nasze doœwiadczenia wskazujš, że w pierwszej fazie leczenia narkomanii terapia grupowa ze względu na swojš specyfikę daje słabsze rezultaty od indywidualnej. Wynika to prawdopodobnie ze struktury osobowoœci narkomana i charakteru grupy narkomańskiej. Inne kategorie pacjentów psychiatrycznych bardzo często reprezentujš indywidualny typ reagowania psychopatologicznego, w którego centrum przebiegajš reakcje na linii pacjent- otoczenie. Strach, przygnębienie, niezadowolenie, nieprzydatnoœć zawodowa, poczucie nieakceptacji i niepewnoœci w stosunkach społecznych sš wyrazem niemożliwoœci przystosowania się człowieka do zmiennych warunków zewnętrznych. Jednostka cierpi czujšc się odizolowana i odrzucona przez œwiat odczuwany jako nieprzyjazny. Poszukuje opieki i akceptacji, a tego w œrodowisku, w którym żyje i pracuje, nie dostaje. Jedynie grupa, w tym przypadku grupa terapeutyczna złożona z ludzi o podobnych losach, gotowa jest jš przyjšć, obronić, zrozumieć i zaproponować identyfikację. Oznacza to, że w klasycznej grupie terapeutycznej znajdujš się jednostki, którym w samotnym życiu nie udało się samorealizować i dać sobie radę. A więc tu występuje konflikt na linii pacjent- otoczenie. Z narkomanami jest inaczej. Współczeœni narkomani rzadko zażywajš narkotyki samotnie. Większoœć z nich żyje w nieformalnych grupach, a subkultura narkomańska jest jednš z najbardziej charakterystycznych cech nowoczesnej narkomanii. Z pewnymi predyspozycjami już w okresie przedchorobowym narkomani zmuszeni sš szukać pewnoœci siebie w grupie. Niewykluczone, że grupa narkomańska nosi w sobie również elementy nieudanej próby samoleczenia. Motywy organizowania się w grupy na pewno nie sš zdrowe, więzi wewnštrz grupy słabe, ale na przekór wszystkiemu grupa egzystuje, szczególnie w obliczu zagrożenia z zewnštrz. Zawarta jest w tym podstawowa różnica między narkomanami a innymi chorymi psychicznie. Neurotyk, osobowoœć psychotyczna 203 lub inny chory cierpišcy na zaburzenia psychiczne po raz pierwszy staje się członkiem jakiejœ grupy terapeutycznej. Narkoman jest członkiem grupy zarówno podczas choroby, jak i podczas leczenia w przypadku terapii grupowej. A więc nic nowego. Grupa zmienia tyłko swoje œrodowisko. Grupa narkomańska dysponuje pewnymi mechanizmami obronnymi, uruchamianymi w poczuciu zagrożenia. Kiedy mowa jest o jednorodnej grupie narkomańskiej w ramach wspólnoty terapeutycznej, można zauważyć w pewnych fazach procesu terapeutycznego zwieranie szeregów na podstawie wartoœci socjopatologicznych; co uzewnętrznia się w aktywnym lub biernym sprzeciwie okazywanym zespołowi terapeutycznemu w formie indywidualnej lub zbiorowej. W grupach niejednorodnych takie sprzeciwy ujawniajš się w odseparowaniu narkomana od pozostałych członków grupy. Narkomani zachowujš się jak obce ciało. Wynikajš z tego wszystkie problemy zwišzane z grupowym leczeniem narkomanów. Grupę powišzanš wartoœciami socjopatologicznymi należy rozbić, ponieważ jest ona sama w sobie chora i niebezpieczna dla otoczenia oraz swoich członków. Leczenie indywidualne w pierwszej fazie umożliwia nie tylko leczenie zaburzeń osobowoœci, ale również odzwyczajanie jej od socjopatologicznych form zachowania w ramach grupy narkomańskiej. Ze względu na dużš liczbę pacjentów i niewystarczajšcš liczbę lekarzy jest to przeważnie niewykonalne. Dlatego niektórzy autorzy proponujš dzielenie pacjentów na małe grupki, z którymi pracuje się oddzielnie. Kiedy w toku procesu terapeutycznego te małe grupki osišgnš okreœlony stopień dojrzałoœci oraz zdolnoœć indywidualnej oceny swojego stanu, można je połšczyć w kompletnš grupę terapeutycznš, złożonš z wszystkich pacjentów na oddziale, i rozpoczšć pracę nad poziomem integracyjnym zarówno jednostki, jak i grupy w całoœci. PSYCHOTERAPIA INDYWIDUALNA W optymalnych warunkach leczenia, pod którymi rozumiemy jak najmniejszš liczbę pacjentów i dostatecznš iloœć czasu, jakim dysponuje terapeuta, psychoterapia indywidualna, zwłaszcza w pierwszej fazie, powinna być podstawowš formš leczenia narkomanów. W leczeniu narkomanii można stosować różne indywidualne techniki psychoterapeutyczne. Od celu jaki stawia terapeuta, zależy czy 204 będzie w niej przeważać charakter zachowawczy, reedukacyjny czy rekonstrukcyjny. W pierwszej fazie leczenia, kiedy pacjenta się odseparowuje od narkotyku i włšcza w pierwsze czynnoœci konstruktywne, terapeuta najpierw oferuje pacjentowl intelektualne i emocjonalne oparcie, a następnie, kiedy zdobędzie zaufanie pacjenta, rozpoczyna jego reedukację w aspekcie postawy wobec œwiata i samego siebie. Dopiero w końcowej fazie, o ile taki jest charakter zaburzeń, można próbować głębiej i bardziej zasadniczo zmienić podstawowe struktury osobowoœci pacjenta. Stosowanie od samego poczštku metod psychoanalitycznych nie daje większego skutku. PSYCHOTERAPIA ZACHOWAWCZA Twierdzi się, że narkomani to osobowoœci o słabym "ja", których relacje z rzeczywistoœciš sš zakłócone, a obrona przed niebezpiecznymi wpływami nieskuteczna. Chemiczne materie o właœciwoœciach psychoaktywnych mogš w znacznym stopniu wpływać na funkcje "ja". Pod działaniem narkotyków oraz w kryzysie abstynencyjnym funkcje te znajdujš się stale na granicy niewyrównania. Dotyczy to zwłaszcza kontroli rzeczywistoœci, syntetycznej sprawnoœci "ja" i mechanizmów obronnych. Pomimo to u narkoman6w rzadziej spotyka się ogólne osłabienie "ja", jak to jest w przypadku ciężkiego rozstroju psychotycznego, z wyjštkiem ostrych zatruć narkotykami halucynogennymi, które w rzeczywistoœci sš przejœciowymi stanami psychotycznymi, trwajšcymi tak długo, jak działa narkotyk. Wœród narkomanów, zwłaszcza z krótszym stażem, spotyka się częœciowe osłabienie "ja", to znaczy osłabienie niektórych funkcji, podczas gdy pozostałe sš mniej lub więcej zachowane. W poczštkowej fazie psychoterapii narkomanii dšży się do wzmocnienia zachowanych częœci "ja", przede wszystkim zasady rzeczywistoœci i niektórych mechanizmów obronnych. Niepowodzenie w psychoterapii narkomanii jest często wynikiem słaboœci "ja" lub niewystarczajšcej samokontroli, powodujšcej niemożliwoœć znoszenia wewnętrznego napięcia przez dłuższy okres oraz odkładania zadowolenia. Poczštkowo dla lekarza nie jest ważne, czy ma do czynienia z pacjentem o pierwotnie słabym "ja", czy osobowoœciš, u której do osłabienie "ja" doszło na skutek choroby. Zresztš na tym etapie i tak jest 205 to niemożliwe do rozpoznania. Dopiero w miarę procesu leczenia stopniowo wyłania się prawdziwa natura osobowoœci i dopiero wtedy lekarz może wybrać właœciwš formę psychoterapii, wynikajšcš z potrzeb osobowoœci pacjenta. Formę działania psychoterapeutycznego często dyktuje stan fizyczny pacjenta, W okresie działania symptomów somatycznych z silnie występujšcym lękiem leczenie powinno przede wszystkim mieć charakter zachowawczy, ponieważ przeważajšca częœć energii psychicznej zaangażowana jest w obronie "ja", któremu grozi rozpad odczuwany przez pacjenta jako stan bezpoœredniego zagrożenia. Jednym z takich stanów jest syndrom abstynencyjny, od którego rozpoczyna się leczenie narkomanii z uzależnieniem fizycznym i psychicznym. Bezpoœrednio po przerwaniu zażywania narkotyków rozwija się gwałtowna symptomatologia somatyczna jako wyraz metabolicznych zaburzeń w organiŸmie. Wtedy przeważnie stosuje się leczenie lekami. Ma ono przede wszystkim zlikwidować cierpienia fizyczne. Równoczeœnie rozwija się nieznoœne napięcie psychiczne zwišzane z narkotykami i poczuciem winy. W tej fazie pacjent jest zaabsorbowany głównie symptomatologiš somatycznš i lekarz nie dšży do pogłębienia transferu oraz nie przykłada zbytniego znaczenia do zachowania chorego. W obrazie klinicznym mogš dominować lęk, niepokój, słabe zmiany œwiadomoœci, zaburzenia w zdolnoœci rozumowania i afektu, przypominajšce epizody psychotyczne, co w konsekwencji utrudnia rozpoczęcie kompleksowego procesu psychoterapeutycznego. Ze swojej strony lekarz powinien skierować i dozować swoje działania w ten sposób, aby dynamikę osobowóœci pacjenta uczynić bardziej elastycznš i przystępnš na zmiany. Poprzez emocjonalne kontakty z lekarzem osobowoœć pacjenta szybciej dojrzewa, a energia zwišzana z konfliktem wyzwala się i może być wykorzystana do nowych pożytecznych doœwiadczeń. Lekarz musi od poczštku przekonywać pacjenta, że narkomania jest uleczaIna i możliwoœci jego wyleczenia i rehabilitacji sš znaczne, ale zależš głównie od niego samego, Jednoczeœnie trzeba mu powiedzieć, że leczenie nie jest łatwe ani szybkie, ale przez cały czas, nawet na moment, nie będzie pozostawiony sam sobie. Pacjentowi trzeba dać perspektywę czasu. On sam musi umieœcić siebie gdzieœ w przyszłoœci i to w pozytywnym znaczeniu. Nie wolno mu grozić przyszłoœciš. Jeżeli jej się przestraszy, leczenie może stanšć w miejscu lub zostać przerwane. Atmosfera terapii zachowawczej przez cały czas musi być przesišknięta ciepłem i przyjaŸniš, żeby pacjent czuł się pewniej i œmielej, 206 to znaczy mniej samotnie. Podczas trwania kryzysu terapię zachowawczš należy rozumieć jako sposób utrzymania lęku na takim poziomie, aby pacjent mógł przeciwstawić się swoim emocjonalnym problemom. Stosunek między autorytatywnš postaciš lekarza a rozczłonkowanš osobowoœciš pacjenta powinien być utrzymywany z największš umiejętnoœciš i uwagš. Jedno z największych niebezpieczeństw terapii zachowawczej leży w możliwoœci pobudzenia zbyt dużego regresu i silnej zależnoœci. Terapeuta powinien od samego poczštku zaprogramować pracę z pacjentem i unikać powstania u niego większej niesamodzielnoœci, chociaż trzeba powiedzieć że istniejš pacjenci, którzy wymagajš terapii zachowawczej na czas nieograniczony, często w celu utrzymania chociaż marginesowego przystosowania po wyjœciu ze szpitala. Ten typ terapii dla lekarza jest mniej interesujšcy niż metody psychoterapeutyczne skierowane na osišgnięcie wejrzenia w siebie. Jeżeli jednak poparcie jest okazane w prawidłowy sposób i w odpowiednim czasie, to jest to w zgodzie z najlepszymi tradycjami medycyny. TECHNIKI TERAPII ZACHOWAWCZEJ Stosujšc terapię zachowawczš lekarzowi zależy na osišgnięciu w jak najkrótszym czasie najbardziej możliwego polepszenia. Nie usiłuje on przy tym zmienić poglšdów ani osobowoœci pacjenta, Próbuje jedynie poprzez wychowawczo-socjalne doœwiadczenie uzyskać jak największš gotowoœć pacjenta do poważniejszych przedsięwzięć psychoterapeutycznych. Terapię zachowawczš stosuje się najczęœciej dla lepszego wzajemnego poznania lekarza i pacjenta. W przypadku pierwszych oznak powodzenia można jš łšczyć z reedukacjš i technikš rekonstruktywnš. PRZYWRACANIE POCZUCIA BEZPIECZEŃSTWA Technika przywracania poczucia bezpieczeństwa jest jednš z najczęœciej stosowanych w terapii zachowawczej. Terapeuta uspokaja i udziela emocjonalnego oparcia w różnych formach. Bardzo korzystnie działa powiedzenie narkomanowi znajdujšcemu się w kryzysie, że inni majš takie same problemy i że lekarz może mu pomóc, ale pod 207 warunkiem, że pacjent naprawdę tego chce i że wkrótce dojdzie do ogólnego fizycznego i emocjonalnego polepszenia i rekonwalescencji. W ten sposób wzmacnia się mechanizmy obronne "ja" i umożliwia przezwyciężenie chwilowego napięcia, pokusy lub niezdecydowania. W cišgu pierwszych miesięcy abstynencji lęk jest stale obecny i zdarzajš się okresy, kiedy pacjenta trzeba uspokoić, ponieważ długo trwajšcy Ięk może zagrozić jednoœci "ja". SUGESTIA Sugestia może być bardzo przydatna w poczštkowej fazie leczenia narkomanów. Korzysta się z niej od wieków. Już od czasów prymitywnych wiara w lekarza i jego lek jest ważnym, jeżeli nie najważniejszym czynnikiem leczenia, Stare przysłowie mówi: "Kto wierzy swemu lekarzowi, może być wyleczony szklankš wody". Stosowanie leku bez wartoœci farmakologicznej w dużej mierze zależy od sugestii. Na ten moment trzeba zwracać uwagę podczas leczenia narkomanów, gdyż nadbudowa pochodzenia psychicznego jest obecna w cierpieniach pacjentów tej kategorii. Wiadomo na przykład, że tabletka obojętna, przypominajšca swym kształtem tabletkę metadonu, może niekiedy przerwać lub złagodzić objawy kryzysu abstynencyjnego. U narkomanów trudno jest odróżnić obiektywne od wtórnie nabytego i dlatego sugestia jako technika psychoterapeutyczna ma pełne uzasadnienie w ich leczeniu. Sugestia jest nie tylko technikš terapii zachowawczej, lecz również częœciš składowš innych form psychoterapii. PRZEKONYWANIE Często jako technikę zachowawczš stosuje się przekonywanie. Jest to usiłowanie namówienia pacjenta, aby zrezygnował ze swoich niezdrowych emocjonalnych form zachowania i zastšpił je zdrowymi. Narkomana należy stopniowo odzwyczajać od starego sposobu życia i proponować mu nowe, społecznie korzystne zwyczaje. Technika przekonywania jako broń terapeutyczna ma za zadanie przygotować pacjenta do zajęcia prawidłowej postawy wobec œwiata, koniecznoœci przeciwstawienia się problemom, przyjmowania ludzi takimi, jakimi sš, tolerowania ograniczeń- a więc do tych wszystkich sytuacji, do których narkomani sš nie przystosowani i z powodu któ- 208 rych sš wyizolowani z normalnego życia. Należy unikać postaw autorytatywnych, jak groŸby, zakazy i wyrzuty, ponieważ najczęœciej sš nieskuteczne i mogš pacjenta zrazić. Niektórzy lekarze stosujš technikę przekonywania w przypadku nie kontrolowanej pobudliwoœci pacjenta, kiedy swoim zachowaniem zagraża on własnemu życiu lub życiu innych- w przypadku osobowoœci nie majšcych doœć odwagi aby wytrzymać konfrontację z sytuacjami życiowymi, w przypadku jednostek niedojrzałych itd. TECHNIKA EMOCJONALNEJ KATHARSIS Następnš metodš terapii zachowawczej jest emocjonalna katharsis. Przez rozmowy o problemach pacjenta możliwe jest niekiedy dojœcie do momentu, gdy pacjent nie reaguje już emocjonalnie na swoje problemy. Powtarzany werbalizm odczula pacjenta i powoduje, że ponowne przeżywanie bolesnych wczeœniej zdarzeń wywołuje mniejszy lęk. Wypowiedzenie silnych nieuzewnętrznionych emocji może spowodować znaczne polepszenie i to z wielu powodów, Przede wszystkim celem rozmowy jest zmniejszenie wewnętrznego napięcia i lęku przez sformułowanie emocji. Już samo wypowiedzenie dokuczliwych trosk przynosi ulgę, ponieważ "ja" łatwiej może się przeciwstawić wyartykułowanym myœlom niż "mrocznym emocjonalnym sensacjom" (O. Fenichel). Lekarz wyjaœnia pacjentowi wczeœniej nie zauważone powišzania, będšce przyczynš konfliktu, i radzi, jak pokonać konkretne problemy. W ten sposób pacjent nabiera odwagi do swobodniejszego myœlenia i mówienia na tematy zakazane. LECZENIE œRODOWISKOWE Następnš z form terapii zachowawczej jest leczenie polegajšce na Iikwidowaniu lub modyfikowaniu stresów wynikajšcych z otoczenia. Pacjent przyjęty na leczenie szpitalne jest odseparowany od socjopatologicznych wpływów grupy narkomańskiej, wpływów rodziny i bliższego otoczenia, powodujšcych stresy. Warunki szpitalne nie tylko odizolowujš od stresów otoczenia, ale powinny również dawać pacjentowi oparcie i poczucie bezpieczeństwa, to znaczy- stanowić œrodowisko lecznicze w szerokim pojęciu. W tych warunkach łatwiej pacjentowi zmienić swoje zachowanie i zainteresowania i przyczynić 209 się do szybszej adaptacji do normalnych warunków życia. Leczenie to nie daje jednak większego efektu, jeżeli podstawowy konflikt leży głęboko w osobowoœci pacjenta. TERAPIA ZAJĘCIOWA Uzewnętrznienie zainteresowań pacjenta jest technikš zachowawczš, którš można stosować oddzielnie lub w połšczeniu z innymi technikami psychoterapeutycznymi. Formš poparcia jest ponowne skierowanie zainteresowań w stronę œwiata zewnętrznego w postaci sztuki, zawodu, muzyki, tańca, sportu, hobby. Terapia zajęciowa, rekreacyjna i muzykoterapia ukierunkowujš zainteresowania pacjenta na konstruktywne działania i osišganie w nich zadowolenia. Metoda ta może być pożyteczna w poczštkowej lub poœredniej fazie leczenia, zarówno w warunkach szpitalnych, jak i ambulatoryjnych. Na poczštku leczenia narkoman nie ma chęci ani siły do samodzielnego konstruktywnego działania, danie mu oparcia jest ważnym krokiem w leczeniu i ostatecznej rehabilitacji. Można wycišgnšć wniosek, że psychoterapia zachowawcza oferuje pacjentowi oparcie w autorytatywnej postaci w trakcie leczenia, stanu zaniepokojenia lub przejœciowej dekompensacji. Celem terapii zajęciowej jest wznowienie i wzmocnienie mechanizmów obronnych oraz integracyjnych zdolnoœci "ja", które w wyniku niekorzystnych czynników zewnętrznych zostały uszkodzone w takim stopniu, że doprowadziły do okresowego rozstroju osobowoœci. Ta forma psychoterapii daje pewien okres akceptacji i podporzšdkowania pacjentowi pilnie potrzebujšcemu pomocy, aby mógł skonfrontować się z własnym poczuciem winy, wstydu i lęku oraz sprostać frustracjom i obcišżeniom zewnętrznym, jeżeli stanš się zbyt intensywne i patogenne, w celu normalnego funkcjonowania osobowoœci. Dla pacjentów z fragmentarycznym "ja" ta metoda psychoterapeutyczna jest często jedynš możliwš. Terapia zachowawcza jest ważnš procedurš w prowadzeniu ostrych zaburzeń osobowoœci, kiedy trzeba zyskać czas na obserwacje i wybór właœciwych metod terapeutycznych. W poczštkowej fazie leczenia narkomanii charakteryzujšcej się uzależnieniem fizycznym i występowaniem kryzysu abstynencyjnego po przerwaniu zażywania narkotyków terapia zachowawcza jest najstosowniejszš formš terapii, ponieważ w tej fazie choroby pacjent może przyjšć jedynie pomoc. Dopiero kiedy kryzys abstynencyjny 210 skończy się i pacjent osišgnie zadowalajšcy stan psychiczny, można przejœć do głębszego i zasadniczego zmieniania patologicznych struktur osobowoœci. Zastosowanie psychoanalitycznych technik od samego poczštku leczenia nie przynosi większego skutku, gdyż w stanie ostrego zagrożenia pacjent nie jest zdolny do rozwinięcia stosunku transferowego z terapeutš. Nie jest też przygotowany do spotkania z własnš podœwiadomoœciš. Należy więc terapię zachowawczš traktować jako etap przejœciowy, podczas którego przygotowuje się pacjenta do poważniejszych przedsięwzięć terapeutycznych, MOŻLIWOŒCI STOSOWANIA PSYCHOANALIZY W LECZENIU NARKOMANII Wiele osób zadaje pytanie, czy w leczeniu osób uzależnionych od narkotyków uzasadnione jest stosowanie psychoanalizy jako metody terapeutycznej. Jeżeli potraktujemy psychoanalizę w znaczeniu ortodoksyjnym, jak jš zamyœlił S. Freud, natomiast narkomanię jako stan podobny do psychozy, to z powodu niemożliwoœci nawišzania transferu metoda ta nie ma zastosowania w leczeniu narkomanii. Potwierdzajš to lekarze, którzy preferujš osišganie słabych wyników w leczeniu zależnoœci za pomocš tej metody, zwłaszcza w kryzysie abstynencyjnym i pierwszej fazy leczenia, kiedy przeważa obfita symptomatologia somatyczna i fizyczna, a chory jest zajęty wyłšcznie własnš osobš. W miarę ustępowania cierpień subiektywnych chory stopniowo staje się otwarty na wpływy zewnętrzne i modyfikowanie przy pomocy innego człowieka, w tym wypadku terapeuty, swoich poglšdów i zachowania. PóŸniejsze badania znacznie zmieniły pierwotne poglšdy o nieprzydatnoœci psychoanalizy w leczeniu psychoz, a więc narkomanii. Jak już wczeœniej mówiliœmy, w powstaniu narkomanii decydujšcym czynnikiem jest osobowoœć, a psychoterapia podstawowš formš jej leczenia. Jednak w wyborze najbardziej optymalnej formy postępowania psychoterapeutycznego z narkomanami odgrywa rolę wiele spraw. Przede wszystkim konieczne jest okreœlenie punktu dezintegracji, w jakim znajduje się narkoman na poczštku leczenia. Psychoanalityczne ujęcie narkomanii obejmuje szeroki zakres zaburzeń osobowoœci, które znajdujš się w bardzo zróżnicowanym kontakcie z rzeczywistoœciš, a więc z różnš zdolnoœciš nawišzywania stosunków transferowych. Problem transferu Jest istotny nie tylko dla leczenia, ale również dla zrozumienia narkomanii jako szczególnego rodzaju 211 zakłóceń osobowoœci. Psychoanalityczne wyjaœnienie różnych mechanizmów włšczonych w etiologiczny łańcuch czynników czyni narkomanię przystępnš dla leczenia psychoanatitycznego, z tym że sama technika powinna być odpowiednio zmodyfikowana, ponteważ narkomani nie tolerujš napięć i nie mogš ich długo znosić. Przedpokwitaniowa narcystyczna budowa osobowoœci narkomańskiej wymaga działania w najgłębszych jej warstwach. Na przekór ogromnym problemom, częœciowo wynikajšcym z wcišż niewystarcz:ajšcej znajomoœci osobowoœci narkomana, większoœć autorów uważa, że psychoanalitykę należy stosować zawsze, kiedy nadarza się ku temu okazja. Uważa się, że narkomani reprezentujš tę kategorię pacjentów, z którymi bardzo trudno nawišzuje się relacje transferowe. Cišgle gotowi porzucić obiektywne libido nie ceniš zbytnio stosunków obiektywnych. Jeżeli weŸmiemy pod uwagę, że stosunek pacjent- terapeuta jest stosunkiem podmiot- przedmiot, a w toku procesu terapeutycznego lekarz musi odgrywać również rolę ważniejszych postaci z wczeœniejszego życia pacjenta, to nasuwa się wniosek, że reakcje transferowe u narkomanów sš często powierzchowne, a kontakt z terapeutš jedynie formalny. Narkomani sš zaprogramowani wyłšcznie na narcystyczne, bierne cele i interesuje ich jedynie osišganie własnego zadowolenia. Dla nich obiekty sš wyłšcznie dajšcymi. Interesuje ich przede wszystkim tylko to, co łšczy się ze zdobyciem narkotyku. Niepełne relacje przedmtotowe wynikajš z ich niepełnego "ja". Nic w tym dziwnego, jeœli weŸmie się pod uwagę, że ich "ja" w toku rozwoju nie miało wzoru którego wartoœci mogłoby włšczyć w swój system. Nowa osoba -terapeuta- nie może więc uzupełnić czegoœ, co istniało przedtem, a teraz juz nie, gdyż nigdy nie istniał prawidłowy wzorzec. Właœciwie dopiero teraz powinno rozpoczšć się kształtowanie nowego prawidłowego przedmiotu. Jeżeli leczenie psychoterapeutyczne rozpoczyna się podczas lub po odseparowaniu pacjenta od narkotyku, a jednoczeœnie pacjent zaaprObuje terapeutę, można spodziewać się szybkiego rozwoju transferu, ponieważ narkoman zostaje bez narkotyku, to jest silnego zamiennika wszystkich relacji przedmiotowych. Podczas procesu terapeutycznego charakter transferu przechodzi przez liczne odmiany i w znacznej mierze zależy od lekarza. Na poczštku jest to pakt o nieagresji lub współpraca bez żadnego emocjonalnego zabarwienia, która nie ma charakteru transferu w znaczeniu analitycznym. Istniejš też i inne odmiany stosunku narkoman- terapeuta. Osobowoœci o predyspozycjach narcystycznych, jakimi sš narkomani, mogš oczekiwać, 212 że przez procedurę analitycznš w rzeczywtstoœci stworzš zwišzek, w którym terapeuta lub analityk pomogš im w magiczny sposób zaspokoić instynktowne pragnienia lub aspiracje ideału "ja". Choć nierealistyczna, może to być siła motywujšca pacjenta do rozpoczęcia leczenia. Sytuacja terapeutyczna, w której pacjent oczekuje zaspokojenia swoich narcystycz:nych potrzeb, nazywana jest sojuszem narcystycznym. Poczštkowy kontakt z narkomanem jest decydujšcy dla dalszego toku leczenia i rozwoju transferu. Przez cały czas terapeuta musi być aktywny. Bierna postawa nie obiecuje pozytywnych wyników. Pacjent odczuwa biernoœć terapeuty jako odrzucanie go i z tego powodu może zamknšć się w sobie lub wpaœć w depresję. Nie wolno terapeucie rozpoczynać kontaktu z pacjentem od krytykowania narkotyków, ponieważ u pacjenta przeważajš jeszcze pozytywne opinie na ich temat. Zadaniem lekarza jest pozostawienie pacjentowi jego euforii, ale dopomożenie mu, aby przeżywał jš w inny sposób, bez narkotyku. Podczas procesu terapeutycznego pacjent przez różnego rodzaju skojarzenia przedstawia wiele ważnych szczegółów ze swojego życia. Stopniowo roœnie wzajemne zaufanie, a reakcje transferowe sš coraz liczniejsze i silniejsze. Poczštkowa obawa przed nowš sytuacjš słabnie i pacjent nabiera zaufania do lekarza. Zmienia się również charakter stosunku lekarza do pacjenta, jest to coœ więcej niż zwykła życzliwoœć. Terapeuta stara się stworzyć intrygę lub opowiadanie o życiu pacjenta, aby otrzymać fotografię ważniejszych konfliktów, z jakimi pacjent spotykał się podczas swojego rozwoju. Jednoczeœnie uczy go, jak być pacjentem i zaakceptować klimat analityczny. Bardziej skomplikowanych interpretacji unika w daiszym cišgu, a interwencje terapeutyczne przystosowuje do poziomu rozwoju transferu. Pacjent zaœ wczuwajšc się w analitycznš sytuację przekazuje lekarzowi pewne emocje zwišzane z wczeœniejszymi zdarzeniami i w ten sposób przenosi na lekarża uczucia uprzednio zwišzane z uczestnikami tych zdarzeń. Lekarz staje się alternatywnie przyjacielem lub wrogiem, kimœ, kogo się lubi lub nienawidzi. Nie załatwione problemy z okresu dzieciństwa wyłaniajš się i funkcjonujš jako fantazje projektowane w kierunku lekarza, który staje się dla pacjenta fantomem, postaciš reprezentujšcš różne ważne osoby z jego wczeœniejszego otoczenia. Te problemy mogš być ożywione z pierwotnš mocš. Można wtedy powiedzieć, że działanie terapeutyczne idzie liniš postępu. Ponieważ w powstawaniu narkomanii trudne układy rodzinne stwarzały szczególne frustracje w dzieciństwie, terapeuta może być iden- 213 tyfikowany z ojcem pacjenta lub- w mniej intensywnych reakcjach jako podobny do ojca. Z tym jest zwišzany doœć charakterystyczny stosunek osobowoœci narkomana do ojca. Identyfikacja narkomana mężczyzny z ojcem jest niepełna lub jej w ogóle nie ma. W takich przypadkach lekarz musi leczyć nie tylko opory dziecka, ale i rodziców, do których dziecko wróci po zakończeniu leczenia. To, co było wyłšczone z osobowoœci pacjenta, wraca do niej, powodujšc jej dojrzewanie. O ile do tego nie dojdzie, narkoman po powrocie do starego œrodowiska wróci również do starego wzorca postępowania, które dawało mu satysfakcję, a to znaczy- do narkotyków. Jedynie obecnoœć lekarza może wpływać na narkomana w taki sposób, jak kiedyœ kroki wychowawcze jednego z rodziców. Tę sytuację pacjent podœwiadomie odczuwa jak powtarzanie sytuacji z dzieciństwa. Terapeuta jest uważany za wcielenie rodziców, a więc osoby dajšcej miłoœć lub karę. Terapeuta, powtarzajšcy postawę ojca odrzuconego przez pacjenta, wywoła jego wrogie nastawienie i sprzeciw. Wykazujšc natomiast dla problemów pacjenta zrozumienie i próbujšc mu pomóc w zaspokojeniu dawniej frustrujšcych potrzeb, w krótkim czasie nawišzuje z nim pozytywny transfer, który jest wstępnym warunkiem sukcesu leczenia. Bardzo dobre wyniki w leczeniu narkomanii sš osišgane, jeżeli do leczenia swojego dziecka włšcza się matka. Jeden z pacjentów mówi o tym tak: "Nareszcie mam rodzinę. Lekarz jest dla mnie jak ojciec. Oprócz tego, że traktuje mnie, jak nigdy nie robił tego mój prawdziwy ojciec, to pozwolił mojej matce, żeby była prawdziwš matkš". W tej spontanicznej "rodzinie terapeutycznej" terapeuta stworzył w oczach pacjenta nowš postać matki, która dzięki adekwatnej roli ojca w osobie lekarza otrzymała możliwoœć funkcjonowania na wyższym poziomie. Nerwica transferu jako zjawisko psychiczne w drugiej fazie leczenia jest dla narkomanów charakterystyczna. Narkoman, który na poczštku leczenia sprawia wrażenie, że chce się uwolnić od narkotyku i odzyskać zdrowie, podczas leczenia jak gdyby traci tę motywację. Coraz bardziej interesuje go licytowanie się z terapeutš, a u podstaw tej potrzeby leży pragnienie, aby w toku analizy otrzymać od terapeuty pewien rodzaj emocjonalnej satysfakcji. Inaczej mówišc, w tym etapie leczenia ważniejsze dla pacjenta sš emocje transferowe niż zdrowie. Jego zachowaniem zaczynajš władać ważne, nie rozwišzane, nie uœwiadomione problemy z dzieciństwa oraz momenty ustalajšce. Teraz sš one odtwarzane w transferze z całym ciężarem emocjonalnym. Pacjent przei działanie, ale nie słownie, dšży do zdobycia wszystkiego, 214 ******odtšd sprawdzać******* czego był pozbawiony. Ta nowa neurotyczna formacja, rodzaj ponownie ożywionych i skierowanych w stronę lekarza postaw, pojawia się częœciowo także jako odpowiedŸ na okolicznoœci analityczne jako takie. Chociaż nerwica transferu w istotny sposób przeszkadza analitykowi w pracy, to w powtórzeniach występujšcych w tym etapie można zaobserwować wiele ważnych, wczeœniej zahamowanych, lecz nie rozwišzanych konfliktów z dzieciństwa i prób ich rozwišzania. Jeżeli będziemy uważali transfer za aktualizację podœwiadomych problemów, których kojarzenie sięga okresu dzieciństwa, to w analizie narkomanii musimy zwrócić uwagę na pewne aspekty regresji. Podczas procesu analitycznego odkrywa się na ogół różne niejasne pragnienia i konflikty sprzed pokwitania. Na pierwszy plan wysuwajš się różne obszary infantylnego seksualizmu - kompleks Edypa, konflikty masturbacji itd. Wœród narkomanów, którzy się szprycujš, strzykawka może mieć symbolicznš cechę genitalnš, natomiast u narkomanów zażywajšcych narkotyki doustnie oczywiste sš tendencje oralne. Prymat genitalny u narkomanów był zawsze słaby. Chociaż niektórzy próbujš tłumaczyć narkomanię jako genitalnš poprzez złudzenia okolicznoœciowe, to analiza takich przypadków wskazuje, że konflikty majš głębsze podłoże i docierajš do stadium oralnego. Do tego dochodzi złe funkcjonowanie superego, zarówno w narkomanii, jak i innych identyfikacjach, ponieważ identyfikacja jako relacja przedmiotowa ma swoJe poczštki w stadium oralnym. Istotš takiego cofania się jest psychologiczny powrót jednostki do okresów, kiedy życie było łatwiejsze, z mniejszš iloœciš problemów, obaw i win. Tak głębokie cofanie się, jakie spotyka się u narkomanów, jest oznakš słaboœci "ja", nie mogšcego się przeciwstawić bólowi i frustracji. Dlatego "ja" cofa się do poziomów, na których ma zapewnione bezbolesne rozwišzywanie problemów, jak to było kiedyœ, w najwczeœniejszych fazach jego rozwoju. Niekiedy u narkomana spotyka się tak krańcowe formy i stopnie regresji, że mogš one zakończyć się poważnymi zaburzeniami osobowoœci. Im proces cofania się jest głębszy, tym transfer jest prymitywniejszy i trudniejszy, ale jednoczeœnie tym większa jest szansa, że będzie on od poczštku pozytywny, ponieważ pacjent jest gotów przyjšć każdy rodzaj oparcia proponowany mu przez terapeutę. Dopiero kiedy tego nie ma, może się w nim wyksżtałcić wrogi stosunek do lekarza i transfer negatywny. Jeżeli lekarz jest œwiadomy tych faktów przez cały czas, to może zapobiec wielu możliwym kryzysom. Z uwagi na różne punkty ustalajšce podczas rozwoju jednostki 215 oraz różne etapy poœrednie w psychoterapii, terapeuta w poszczególnych okresach przedstawia różne osoby, ważne w życiu pacjenta. Te identyfikacje, zwłaszcza pochodzšce z najwczeœniejszego dzieciństwa, mogš rzucić œwiatło na naturę i rozwój "ja" ideału, Szczególnie ważne jest to w przypadku narkomanii, w której oczywisty brak we wczesnym dzieciństwie trwałych relacji przedmiotowych może uniemożliwić ostateczne powstanie superego. W historii rozwoju narkomanii zawsze były obecne cišgłe zmiany œrodowiska, otoczenie bez miłoœci, nieobecnoœć jednej z postaci identyfikacyjnych. Z tych powodów niektórym narkomanom nigdy nie udało się rozwinšć kontaktów przedmiotowych i rozwišzanie kompleksu Edypa pozostało zdezorganizowane lub w ogóle nie doszło do jego rozwišzywania. Niekompletny stosunek "ja" do uszkodzonego superego wyraża się przez ambiwalencję i sprzecznoœci odczuwane wobec swoich pierwszych obiektów. Wszystkie te elementy wchodzš do stosunku transferowego i majš wpływ na sytuację transferowš. Narkomani- chorzy, którzy nigdy nie cenili relacji przedmiotowych ani w dostatecznej mierze ich nie rozwinęli, sš bardzo niewdzięcznymi pacjentami w nawišzywaniu transferu. Można się jednak zgodzić, że psychoanalityczne wytłumaczenie niektórych mechanizmów narkomanii w zasadzie umożliwia nawišzanie transferu, a więc i leczenie psychoanalityczne, ale pod warunkiem modyfikacji utartych technik psychoanalitycznych. ZAMIAST WNIOSKÓW Narkoman jest poważnie chorym człowiekiem i wiele osób zadaje słuszne pytanie, czy powinno się go leczyć w szpitalu, czy w lecznictwie otwartym. Na razie nawet specjaliœci nie majš jednolitej opinii, spróbujemy więc przedstawić nasz poglšd w znacznym stopniu oparty na własnych doœwiadczeniach z pracy z narkomanami. Młodociany jest osobš, która rozwija się, i każde dłuższe trzymanie go w warunkach izolacji może mieć negatywny wpływ na dojrzewanie socjalne i emocjonalne, może doprowadzić do nawrotów, co jednoznacznie potwierdza praktyka. Leczenie szpitalne należy ograniczyć do cięższych przypadków oraz pierwszej fazy leczenia, to jest uwalniania od uzależnienia fizycznego. Po uwolnieniu od uzależnienia fizycznego pacjenta należałoby skierować do leczenia w poradni lub szpitalu dziennym. Podstawowš metodš leczenia powinna być psych6terapia. Narkomania jest w istocie 216 problemem osobowoœci, należy jš więc leczyć metodami psychologicznymi. Za najbardziej skutecznš uważamy psychoterapię indywidualnš, ponieważ umożliwia ona rozwišzanie podœwiadomych konfliktów, w których dominuje potrzeba podporzšdkowania się, usamodzielnienia, a następnie potrzeba biernych uzależnionych stosunków, co jest tak charakterystyczne dla narkomanów. Otwarty typ leczenia należy stosować przede wszystkim do grupy lżejszych narkomanów, u których istnieje pozytywna motywacja leczenia, zachowana jest jednoœć rodziny i nieregularne zażywanie narkotyków. Cięższych narkomanów, silnie uzależnionych i z dłuższym stażem narkomańskim, u których doszło do wtórej transformacj osobowoœci z oznakami etycznych i moralnych uszkodzeń, należy leczyć przymusowo w lecznictwie zamkniętym, gdzie oprócz leczenia lekami stopniowo wprowadza się terapię indywidualnš i grupowš, różne zajęcia sportowe, okolicznoœciowe wykłady i filmy, zajęcia kulturalne itd. Podczas leczenia stale i w umiejętny sposób należy pobudzać motywację leczenia, zwłaszcza wœród chorych chwiejnych i ambiwalentnych. Poza już wymienionymi metodami, obejmujšcymi przede wszystkim psychoterapię indywidualnš i grupowš, specjalna grupa psychologów i pracowników socjalnych prowadzi z rodzicami, nauczycielami, pedagogami i innymi osobami majšcymi częste kontakty z młodymi narkomanami zajęcia korygujšce ich stosunek do pacjenta. Droga do całkowitego wyleczenia narkomana jest długa i wcišż niewiadoma. W pierwszym okresie narkomanowi trzeba podać rękę, żeby nie zbłšdził, ale nie każda pomoc prowadzi do zbawienia. Dlatego leczenie musi rozpoczšć wykwalifikowany terapeuta, muszš go zaakceptować rodzice i społeczeństwo, a dopiero póżniej były narkoman może spróbować iœć dalej sam. NARKOTYKI I TWÓRCZOŒĆ Zainteresowanie substancjami zmieniajšcymi stany œwiadomoœci i otwierajšcymi bramy do rejonów po tamtej stronie egzystencji trwa do dzisiaj. Ta cišgła ciekawoœć wywodzi się prawdopodobnie z ludzkiej niedoskonałoœci i pragnienia, aby chociaż na krótko znaleŸć się w œwiecie, który istnieje jako antyteza do œwiata zagrażajšcego, w jakim żyjemy. Ciekawe, że w czasach nowszych eksperymenty ze sztucznymi œrodkami pobudzajšcymi zaczęli twórcy sztuki. Sięgajš oni po narkotyki w chęci pobudzenia twórczych możliwoœci, poznania nieznanego i wzbogacenia wyobraŸni. Długa jest lista artystów, którzy w pewnych okresach życia eksperymentowali z narkotykami. I tak Coleridge, Thomas de Quincey, Baudelaire, Rimbaud, Cocteau zażywali opium; Nerval, Gautier, Baudelaire, Rimbaud, Ludhow i Allen Ginsberg- haszysz; Huxley i Sartre meskalinę itd. Swoje doœwiadczenia z narkotykami przedstawili w formie Iiterackiej. Te wszystkie próby pozostałyby jednak wyłšcznie osobistymi przeżyciami kilku dziwacznych artystów, gdyby nie trzy ważne wydarzenia, które odegrały doniosłš rolę w poczštkach masowego eksperymentowania z narkotykami. Pierwszym było odkrycie przez Alberta Hoffmana w 1938 roku w laboratoriach Sandona [Sandoza-b] kwasu lizergowego. Drugie wydarzenie miało miejsce w 1954 roku, kiedy Aldous Huxley spróbował meskaliny i przeżył, używajšc wyrażenia Blake'a, "otwarcie wrót czystej percepcji". Oba wydarzenia bezpoœrednio przygotowały i miały wpływ na trzecie, decydujšce, w 1960 roku. Pewnego sobotniego popołudnia tego roku harwardzki psycholog dr Timothy Leary zjadł kilka halucynogennych grzybów otrzymanych od jakiegoœ wiejskiego czarownika. "Już po kilku minutach- pisał póżniej - przeleciałem przez 218 zmysłowš granicę Niagary do malstromu transcendentalnych wizi i halucynacji. Następne pięć godzin mógłbym opisać używajšc wielu ekstrawaganckich metafor, ale to doznanie, mimo wszystko i nade wszystko, było najgłębszym przeżyciem religijnym mego życia". Owo doœwiadczenie Leary'ego decydujšco wpłynęło na jego dalszš działalnoœć naukowš, a nawet na jego życie. Ksišżkę Huxleya "The doors of perception" oraz niektóre prace Hessa wykorzystuje jako podręczniki psychodelicznej drogi podœwiadomoœci. W tym samym celu tłumaczy i opracowuje tybetańskš "Księgę umarłych", gdyż znajduje w niej zadziwiajšce podobieństwa z własnymi przeżyciami. Aby lepiej zrozumieć malarstwo psychodeliczne i psychodelicznš twórczoœć w ogóle, musimy bardziej szczegółowo zatrzymać się nad doznaniem psychodelicznym próbujšc sformułować prawidłowoœci jego przebiegu. Nie możemy przy tym zlekceważyć doœwiadczeń ludzi, którzy nad tym problemem pracowali najwięcej i najlepiej go opisali, bez względu na to, czy zgadzamy się z ich interpretacjš, czy nie. Timothy Leary pierwszy spróbował usystematyzować sferę œwiadomoœci. Korzystał przy tym z różnych metod i technik. Leary twierdzi, że z grubsza podzielona œwiadomoœć egzystuje na siedmiu poziomach energetycznych. Każdy poziom wymaga własnej metody i języka. Do każdego z poziomów można dotrzeć, lecz w różny sposób. Według Leary'ego można to zrobić za pomocš narkotyków, religii, sztuki i nauki. Idšc od poziomów najbardziej powierzchownych do najgłębszych, Leary tak je opisuje: POZIOM PUSTKI jest najwyższym energetycznym poziomem œwiadomoœci. Można do niego dotrzeć za pomocš œrodków narkotycznych, barbituranów i większej iloœci alkoholu. Poziom ten jest przeżywany podczas kultu œmierci, samobójstwa i rytualnego zabójstwa. POZIOM ODRĘTWIENIA EMOCJONALNEGO wywołujš œrednie iloœci alkoholu. Na tym poziomie operujš psychiatria, katolicyzm, propaganda i zabobony. POZIOM ŒWIADOMOŒCI "JA" osišga się po zażyciu œrodków psychostymulujšcych. Do tego poziomu œwiadomoœci ludzkiej może doprowadzić psychologia, protestantyzm, judaizm, kazania i sztuka odtwórcza. POZIOM ŒWIADOMOŒCI ZMYSŁOWEJ można osišgnšć za pomocš narkotyków psychodelicznych, a przede wszystkim marihuany, uważanej za specyficznš dla tego poziomu. Może go wytłumaczyć jedynie neurologia, a dochodzi się do niego przez filozofię zen, chry- 219 stianizm i stan satori. Przybliżajš do niego człowieka taniec, muzyka i piosenka. POZIOM ŒWIADOMOŒCI SOMATYCZNEJ mozna osišgnšć za pomocš każdego narkotyku psychodelicznego silniejszego od marihuany. Specyficznym przewodnikiem jest tu haszysz. Do tego poziomu może doprowadzić stan tantra i kundalini. Na somatycznym poziomie œwiadomoœci powstało malarstwo Boscha. Proces wyrzekania się odbywa się również na głębokoœci poziomu somatycznego. KOMÓRKOWY POZIOM ŒWIADOMOŒCI osišgany jest za pomocš silniejszych narkotyków psychodelicznych, takich jak LSD, meskaIina i psylocybina. Jedynš religiš, której udaje się tak głęboko wedrzeć w œwiadomoœć, jest hinduizm. Spoœród metod naukowych tylko biochemia jest w stanie zdefiniować i objaœnić ten poziom. W komórkowym poziomie œwiadomoœci ma swoje zródła sztuka hindu. POZIOM ŒWIADOMOŒCI ATOMOWO-ELEKTRONICZNY wywołujš najsilniejsze narkotyki - LSD, STP i DMT. Objaœnić go może jedynie fizyka i astrofizyka. Religiš najgłębszego poziomu œwiadomoœci jest buddyzm. Z dziedzin sztuki przybliżajš się do niego muzyka elektroniczna i œwiatła psychodeliczne. Podział œwiadomoœci dokonany przez Leary'ego jest daleki od akceptacji naukowej, poniewaz opiera się głównie na przeżyciach subiektywnych i spekulacjach. Mimo to duży wpływ miał na psychodelicznš filozofię i sztukę. Wielu artystów, zwłaszcza malarzy, próbowało pod wpływem połšczonego działania narkotyków, kobiet i efektów stroboskopowych przyspieszyć przeniknięcie w głębsze rejony œwiadomoœci i poszukać nowych treœci i oœwietlajšcych doznań. Œwiadczy o tym wiele obrazów. Czysto kliniczne jest inne podejœcie do przeżycia psychodelicznego. Wyróżnia ono dwa zupełnie rózne stany w czasie działania narkotyków psychodelicznych: 1. REAKCJA EKSTATYCZNO- TRANSCENDENTALNA 2. REAKCJA PANICZNA, ZBLIŻONA DO PSYCHOZY Ad 1. Reakcja ekstatyczno-transcendentalna występuje wkrótce po zażyciu narkotyku psychodelicznego. W sprzyjajšcych warunkach osoba staje się wesoła i rozmowna. Poczštkowa euforia potęguje się i okreœlana jest jako radoœć, błogostan, spokój lub czarowne zadowolenie. Niektóre osoby przechodzš stadium, kiedy ich myœli i idee wydajš się najważniejsze. Doznaje się uczucia głębokiego wejrzenia w swojš osobowoœć, życie i rzeczywistoœć. Chociaż wyrażenia "iluminacja", "doznanie psychodeliczne", "przeżycie transcendentalne" 220 Normalna sieć pajęcza nie sš dokładnie zdefiniowane i stosowane w różnych sytuacjach, to dla wszystkich jest jasne, że dotyczš czegoœ niezwykłego. Ad 2. Reakcję panicznš, zbliżonš do psychozy cechuje zmieszanie i lękliwoœć wkrótce po zażyciu narkotyku. Najczęœciej występujš zmiany schematu cielesnego, stany zamroczenia, zniekształcenia wzrokowe i iluzje. Reakcja lękowa jest najczęstszš formš "złego tripu". U nielicznych osób strach może się zwiększyć i dojœć aż do paniki. Osoby te majš uczucie utraty kontroli nad własnymi procesami fizycznymi, myœlami i emocjami. I wreszcie trzeci sposób podejœcia do przeżycia psychodelicznego. Uważam, że najbardziej odpowiada on uznanemu przez naukę oraz interpretacji naukowej, a poza tym oferuje najwięcej faktów, które można psychologicznie wyjaœnić i wykorzystać w analizie sztuki kreatywnej, przede wszystkim malarstwa. Podczas tripu psychodelicznego można przeżyć poważne zaburzenia schematu cielesnego o różnym stopniu natężenia. Mogš one dotyczyć wielkoœci, kształtu, wagi i innych cech fizycznych. Czasami osoby na tripie mogš przybierać kształty zwierzęce, a nawet cechy martwej materii. Mogš wreszcie przeżywać zmniejszenie własnego ciała do struktur subatomowych lub ekspansję do rozmiarów galaktyki. Znane sš przypadki, kiedy osoby w stanie psychodelicznym przeżywajš zanik własnego ciała przy poczuciu istnienia czystego ducha. Stan ten jest znany pod nazwš depersonalizacji somatopsychicznej. Znana jest również tzw. œwiadomoœć wewnętrzna funkcji fizycznych, kiedy osoba czuje, jak krew przepływa przez serce i naczynia krwionoœne, kontroluje sygnały układu nerwowego i czynnoœci mózgu. Osoby w stanie psychodelicznym przeglšdajšc się w lustrze odbierajš ciekawe wrażenia. Obraz odbijany w lustrze może być determinowany stanem fizycznym, psychicznym lub wręcz myœlami. Obraz ten jest czuły na pewne manipulacje podmiotu lub innych osób i dlatego lustro może stać się instrumentem terapeutycznym. Patrzšc w lustro osoba może mieć różne myœli, czuć się spokojna, przygnębiona, zła, wesoła, smutna lub byle jak. I chociaż jej twarz pozostaje bez wyrazu, to wydaje się jej, że na twarzy malujš się wszystkie myœli. Ludzie ogarnięci religijnym poczuciem winy lub utożsamiajšcy się z demonami mogš zobaczyć diabła lub demona spoglšdajšcego z lustra. Bez większego wysiłku może się danej osobie wydawać, że lusterko odbija jej wewnętrzne lęki, pragnienia i przekonania. W stanie psychodelicznym czynnik wzrokowy dominuje w formie obrazu lub wizji. Obrazowa ekspresja podœwiadomoœci nie przebiega 224 w sposób cišgły, a poszczególne fragmenty jak gdyby nie miały żadnego zwišzku myœlowego ani logicznego. Na pierwszy rzut oka pejzaże sš zachwycajšce, wszystko jest skšpane w błyszczšcych kolorach. Brak jednak temu wewnętrznej spoistoœci. Sceny sš kalejdoskopem różnorodnych obrazów, jakby pijany scenograf poustawiał dekoracje z różnych przedstawień z różnych epok historycznych. Każdy przedmiot lub częœć obrazu oddzielnie ma jakieœ znaczenie, lecz razem sš bez sensu. Logiczny porzšdek nie istnieje, co osobie na tripie zupełnie nie przeszkadza. Jej "ja" jest fragmentaryczne i dlatego synteza wrażeń w jednš sensownš całoœć jest niemożliwa. Uwaga jest rozproszona na wszystkie zmysły jednoczeœnie. Syntetyczne i selektywne funkcje "ja" nie przeszkadzajš. Przez cały czas trwania tripu osoba jest zafascynowanym obserwatorem i to na wielu płaszczyznach równoczeœnie. W wyniku zmienionego stanu zmysłów pod działaniem narkotyków psychodelicznych, osoba na tripie przeżywa wiele normalnych spraw w nowy sposób. Bogatsza percepcja z okresowymi iluzyjnymi deformacjami kształtów i przestawienie kolorów nadajš przedmiotom nowe, dotychczas nie znane wymiary, wywołujšce fascynację i podziw. Według Mastersa i Houstona osoba pod działaniem narkotyków halucynogennych może w toku przeżycia psychodelicznego przejœć przez cztery obszary lub poziomy œwiadomoœci: POZIOM ZMYSŁOWY Osoba, która zażyła narkotyk o właœciwoœciach psychodelicznych, już na samym wstępie przeżywa niezwykłe doznania zmysłowe. Obraz własnej osoby zmienia się. Niemożliwe jest okreœlenie własnego miejsca w czasie i przestrzeni. Człowiek jest zaskoczony wielkoœciš obszaru, jaki obejmujš zmiany postrzeżeniowe. Nawet z zamkniętymi oczami można widzieć szereg żywych ejdetycznych obrazów, niezwykle kolorowych i zagadkowo szczegółowych. Jeżeli osoba spróbuje zachować swoje normatywy czasu i relacji, jeżeli spróbuje naœladować mitycznego Prokrusta i zmieœcić tę psychodelicznš powódŸ w ramy sprzed zażycia narkotyku, może przeżyć bardzo nieprzyjemne chwile. Wynikiem usiłowania zachowania swojej normalnej orientacji jest zazwyczaj uczucie chaosu i dezorientacji. W takich momentach niezbędny jest przewodnik. Powinien on zasugerować osobie na tripie, aby swojš uwagę skierowała na spotęgowanie koloru i percepcję kształtu dobrze znanych obiektów. Na poziomie zmysłowym osoba na tripie przeżywa pierwsze zetknięcie 15 - Narkotyki i czlowiek 225 się ze "œwiadomoœciš psychodelicznš". Bogactwo nieznanych dotychczas możliwoœci postrzeżeniowych może doprowadzić do rozpadu lub okresowego zawieszenia skutecznoœci mechanizmów psychicznych, których zadaniem jest powstrzymywanie powstawania pewnych procesów i podœwiadomych treœci duszy. Ellis Havellock nazwał kiedyœ przeżycie psychodeliczne "wzrokowymi orgiami". Niekiedy œwiadomoœć psychodeliczna pojawia się gwałtownie. Kolory nieoczekiwanie stajš się jaskrawe i skrzšce, kontury przedmiotów wyraŸne jak nigdy dotšd, wymiary przestrzenne zniekształcone. Kiedy wchodzenie na trip odbywa się stopniowo, można najpierw zauważyć pulsację i wibrację powietrza oraz małe, poskręcane, migoczšce i skrzšce się czšsteczki œwiatła, które wszędzie wirujš, zatrzymujš się na chwilę, znów wirujš i znikajš. Zjawiskom tym- zanim zacznš się łšczyć w formy łatwiejsze do rozpoznania- przypominajšcym w ruchu czšsteczki swiatła, może towarzyszyć wiele innych zjawisk, na przykład zmniejszenie lub powiększanie obiektów, zginanie, prostowanie lub rozpadanie na kawałki, które wirujš, rozpływajš się, falujš, rozszerzajš i kurczš. Dla przeciętnego człowieka mało jest widoków tak impresywnych lub tak dobrze zapamiętanych po seansie, jak ejdetyczne obrazy uprzednio zanotowane w mózgu lub jako częœć filogenetycznego dziedzictwa- kt6re przenikajš do œwiadomoœci podczas seansu psychodelicznego. Obrazy te można widzieć zarówno z zamkniętymi oczami, jak i w szkle lustra lub np. na ekranie kinowym. Obrazy ejdetyczne prawie zawsze majš żywe kolory, opisywane jako bogate, niezwykłe, migoczšce, œwiecšce i nienaturalne, które w swoim pięknie przewyższajš wszystko, co się widziało do tego czasu. Często przedstawiajš one ludzi, zwierzęta, architekturę, pejzaże, w dziwacznej scenerii pojawiajš się stwory z legend, mitów i bajek. Stare zamki, œwištynie, postaci i wydarzenia historyczne- wszystko jak na dłoni. Ponieważ na tym poziomie obrazy nie majš większego znaczenia dla jednostki, przypuszcza się, że sš one stworzone z elementów wielu zapamiętanych obrazów. Nieœwiadomy proces, za pomocš którego zarejestrowane obrazy mogš być łšczone w nowe dzieła, nie jest dotychczas wytłumaczony. Przypuszcza się, że obrazy te majš to samo pochodzenie co obrazy senne i hipnotyczne. Ten niefunkcjonalny obraz okreœla się mianem obrazu estetycznego i w ten sposób odróżnia się go od obrazu sensownego i funkcjonalnego, występujšcego na głębszych poziomach psychodelicznych. 226 POZlOM ANALITYCZNY Po spędzeniu pewnego okresu w obszarze zmysłowym ze zmienionym postrzeganiem osobowoœć stopniowo przechodzi do stadium, w którym treœć jest introspektywna i analityczna. Problemy osobowe, a przede wszystkim problem relacji i celów życiowych poddawane sš najgłębszej analizie. Ważne doœwiadczenia z przeszłoœci doprowadzane sš do œwiadomoœci i mogš być przeżywane ponownie, wzbogacone o dodatkowe emocje. Poznaniu siebie, wyłonionemu z tego materiału, uprzednio przeanalizowanemu, mogš towarzyszyć obrazy ejdetyczne, zapamiętane lub ilustrujšce materiał ideowy. Dysponujšc takim bogactwem zjawisk osobowoœć staje się zdolna rozpoznać i sformułować wiele problemów, z którymi się spotyka. POZIOM SYMBOLICZNY Osoba prawidłowo poprowadzona może na tym poziomie przeżyć dogłębne poznanie siebie oraz osišgnšć wysoki stopień samotransformacji. Dużego znaczenia nabierajš tu obrazy ejdetyczne. Można przeżyć na tym poziomie uczucie cišgłoœci z procesem ewolucyjnym i historycznym - przeżyć mity i legendy, przejœć inicjację i wzišć udział w obrzędach rytualnych. POZIOM INTEGRALNY Tylko bardzo nieliczna częœć osób na tripie osišga poziom integralny, gdzie przeżycie jest psychologicznš integracjš i oœwieceniem z towarzyszšcym uczuciem fundamentalnej i pozytywnej autotransformacji. Na tym poziomie tworzenie idei, obrazy i odczucia fizyczne łšczš się w coœ odczuwanego jako proces absolutnie celowy, majšcy swš kulminację w poczuciu całkowitego poznania siebie, samotransformacji i prawdopodobnie mistycznego połšczenia. Atmosfera tego poziomu jest bardzo emocjonalna. Postrzeganie wyostrzone. Obraz, brzydki i groteskowy na poziomie zmysłowym, może się poprawić. Po takich przeżyciach nie ma się ochoty ani potrzeby szybkiego powtórzenia doznań psychodelicznych. W œwietle tego, co wiemy o substancjach psychodelicznych, nie dziwi fakt, że niekiedy artyœci, którym nie udało się znaleŸć nowego sensu 227 sztuki w normalny sposób, przy wysiłku czystego ducha, próbujš go znaleŸć przez narkotyki. Narkotyki psychodeliczne oferujš przede wszystkim bogate doznania wizualne, ciekawe dla tych, którzy tworzš poprzez œrodki wzrokowe. Dla malarzy sš one interesujšce z kilku powodów; czy mogš wzmóc potencjały twórcze i wzbogacić wyobraŸnię o nowe treœci, a także w jaki sposób wpływajš na zdolnoœci odtwórcze- wzbogacajš je czy zubożajš? Wielu artystów rozpoczyna eksperymentowanie z kilkoma narkotykami, zdobywajšc dzięki temu pewne doœwiadczenie. Narkotykami interesujš się też osoby nie majšce zbytniego talentu, wierzšc, że narkotyk może im podarować to, czego nie majš. Liczba artystów, którzy próbowali narkotyków psychodelicznych, jest duża, a ich doœwiadczenie ważne. Na podstawie tych doœwiadczeń można wysnuć wnioski- prawda, że czasami sprzeczne- na temat oddziaływania narkotyków psychodelicznych na twórczoœć plastycznš. Dalecy jednak jesteœmy od uogólnień. Przeważajšca większoœć artystów jest zgodna, że zażywanie narkotyków psychodelicznych jest dla twórczoœci szkodliwe. Do podobnych wniosków doszli też naukowcy na podstawie przeprowadzonych eksperymentów z udziałem artystów. Na przykład Friedmann udowodnił, że prawdziwa natura doznania psychodelicznego uszkadza każde zamierzone działanie, co jest do przewidzenia, jeœli się wie, że narkotyki psychodeliczne w znacznym stopniu zmniejszajš skutecznoœć funkcji integracyjnych i syntetycznych. Stan zmysłowych bodŸców koncentracji na drobne i zwykle niezauważalne szczegóły, postrzeżeniowe deformacje i natężenia, chociaż przycišgajš widza, to jednak nie stanowiš prawdziwej sztuki. Nienormalny blask nie jest równoznaczny z pięknem. Pierwotna percepcja natury i jej obiektów jest bardziej przekonujšca niż podzielona na kawałki, eliminujšca odbiór kształtu. I wreszcie tworzenie nie zależy wyłšcznie od bogactwa percepcji, lecz również od umiejętnoœci przekształcenia jej w formę artystycznš. A ta umiejętnoœć w stanie psychodelicznym jest uszkodzona. Większoœć artystów nie tworzy pod bezpoœrednim działaniem narkotyków, lecz dopiero póŸniej swoje psychodeliczne postrzeżenia przekształca w formy artystyczne, zgodnie z wczeœniejszymi umiejętnoœciami. Chociaż podczas tripu dusza czuwa, to koordynacja i motywacja tworzenia sš zubożone i zakłócone. To wszystko może być odpowiedziš na pytanie, czy narkotyki zwiększajš zdolnoœć tworzenia. Obraz stworzony na tripie ma przede wszystkim znaczenie psychologiczne, natomiast jego wartoœć estetyczna jest mniejsza, ponie- 228 waż artysta stosuje uproszczonš technikę i brak mu sublimacji. Takš twórczoœć można wykorzystać głównie w celach diagnostycznych i naukowych, ponieważ stanowi ona ożywiony w pamięci autentyczny materiał osobistej i kolektywnej œwiadomoœci. Treœć tych obrazów może być przydatna do analizy psychologicznej oraz szerszej analizy naukowej. Bardziej artystyczny jest obraz tworzony na podstawie wspomnień przeżyć psychodelicznych. Zawiera on tylko istotę doznania, niekiedy jakiœ szczegół, chociaż w stosunku do przeżytego zmodyfikowany. Taki obraz należy rozpatrywać najpierw w kategoriach estetycznych, a dopiero póŸniej poddawać go analizie psychologicznej. Forma artystyczna i treœć sš tu zrównoważone. Podczas seansu psychodelicznego artysta czuje, że Jego podejœcie do malarstwa uległo zmianie, a możliwoœci twórcze zwiększyły się. Wrażenie to jednak trwa tyle tylko, ile sam trip. PóŸniej, w normalnym stanie, własne dzieła mniej się podobajš, widzi w nich braki treœciowe, techniczne oraz estetyczne. Obrazy malowane pod działaniem psychodelików porównuje się często z obrazami nadrealistów, ponieważ na pierwszy rzut oka mogš sprawiać wrażenie, że majš to samo pochodzenie. Jest w tym trochę prawdy. Obydwa kierunki zajmujš się najgłębszymi warstwami duszy Iudzkiej i- coraz bardziej zmierzajšc ku tamtej stronie racjonalizmu pokazujš, że otwarty irracjonalizm i paradoks mogš zawierać zarodki innych, nie mniej głębokich znaczeń, mogšcych pogodzić tak oczywiste przeciwieństwa, jak życie i œmierć, rzeczywistoœć i fantazję, przeszłoœć i przyszłoœć. Lecz chociaż pod względem psychologicznym obydwa te kierunki sš formš i udziałem tych samych celów artystycznych, główna różnica między nimi leży w poziomie œwiadomoœci, do jakiego artysta dotarł. Nadrealiœci wypierajš œwiadomoœć, jak mogš najdalej, pozostawiajšc za sobš œlad tragedii, lecz cišgle nie sš w stanie pójœć daleko po tamtej stronie snów i wypartej podœwiadomoœci. Ich granice sš na krawędzi obłędu, nocnych zjaw i magii, ale na przekór temu nie sš w stanie stworzyć wspaniałej, nowej, artystycznej formy, która miałaby dużš wartoœć artystycznš i wzbudziłaby zainteresowanie psychologów. Ważnš rolę w obrazach nadrealistów odgrywajš również obrazy ejdetyczne, œwiadczy o tym błyszczšca jasnoœć wielu sennych pejzaży lub cudownych klasycznych œwištyń. Sš one jednak bardziej statyczne niż ich psychodeliczne kopie, poruszajšce się i wibrujšce. Niedorzeczne jest więc oczekiwanie, aby narkotyk z osoby bez talentu uczynił twórcę. Narkotyk nic nie tworzy - ani dobrego, ani 229 złego. Pomaga jedynie wydobyć na zewnštrz to, co człowiek nosi w sobie. Dlatego jest bardzo niebezpieczny i często jest kijem o dwóch końcach. Osobowoœć uboga duchowo w konfrontacji ze swoim prawdziwym "ja", nie mogšc się pogodzić z prawdš, która uraża jego egoizm i wymyœlony własny obraz, może popaœć w depresję, w takiej sytuacji narkotyk w żadnym przypadku nie jest bodŸcem twórczym, lecz rodzajem instrumentu psychoterapeutycznego. Narkotyk nic nie poprawia ani nie psuje. Człowiek kreatywny przeżyje bogaty w treœci trip, który może spowodować, że póŸniej będzie malował nowe tematy i w inny sposób. Człowiek pozbawiony idei po zażyciu narkotyku czuje się jeszcze bardziej pusty. Narkotyk może być jednak niebezpieczny również dla kreatywnych artystów, ponieważ ma zdolnoœć szybkiego wyczerpywania potencjału twórczego. Poza tym nieœwiadome treœci często wychodzš na zewnštrz niedostatecznie przygotowane i w kształcie nieodpowiednim dla artystycznej ekspresji. Narkotyki mogš zintensyfikować życie duchowe na pewien okres, ale jednoczeœnie je skracajš. Nawet kiedy narkotyk jest pomocny, płaci się za niego wysokš cenę. Historia pokazuje że twórcy, którzy często zażywali œrodki pobudzajšce, w okresach intensywnego narkotyzowania się tworzyli mniej. Jeden z malarzy tłumaczy to tak: "Dla artysty obraz stanowi zmaterializowanš myœl i ożywienie nieœwiadomego. Obraz psychodeliczny jest wyjštkowym sposobem, aby dostrzec własnš podœwiadomoœć i aby inni mogli jš zobaczyć. Często jest ona tak brzydka, że nie chcę, Ÿeby po niej pozostał œlad, Poza tym, nawet kiedy na tripie doznaję rozkoszy i oglšdam piękne sceny, wystarcza mi to i nie czuję potrzeby ożywiania tego w obrazach. Do stworzenia obrazu materialnego konieczny jest, aktywny wysiłek, na jaki nie zawsze mnie stać. Zupełnie inaczej jest z narkotykami. Wystarczy połknšć tylko jednš pastylkę LSD i położyć się, a obrazy wkrótce zacznš się tworzyć same". Z takiego rozumowania przemawia bezwład. Malarz stopniowo traci zdolnoœci twórcze i wydajnoœć. Podœwiadomoœć jest pobudzana w pamięci przez osobiste przeżycia i pozostaje tylko jego własnoœciš, bez chęci podzielenia się niš z innymi. Cišgle jeszcze trudno powiedzieć, czy przeżycie psychodeliczne może dać rozmach nowym formom ekspresji artystycznej i czy sztuka psychodeliczna jest genialnš innowacjš artystycznš, czy tylko ekscentrycznym eksperymentem. Dotychczasowe jej osišgnięcia dajš nam prawo wierzenia w to drugie. 230 Przeżycie psychodeliczne może być ciekawe dla psychologii i psychiatrii oraz innych pokrewnych nauk, ponieważ pochodzi z głębokich, trudno dostępnych rejonów duszy ludzkiej, lecz dla sztuki ma mniejsze znaczenie, gdyż jest ona spontanicznym i autentycznym głęboko ludzkim aktem. ŻARGON Wyrażenia używane w żargonie narkomańskim, poza ogólnie utartym znaczeniem, majš swój głębszy sens, wnikajšcy w psychologiczne i socjalne przyczyny powstania narkomanii. Często odzwierciedlajš obraz œrodowiska w jakim narkomani się obracajš i ogólny duch czasów. Rzadko sš to wyrażenia anachroniczne. Przeważnie korzysta się z nowoczesnego języka, pomimo że żargon jako taki, przewijajšc się przez różne kraje i czasy, korzysta również ze starych wyrażeń różnego pochodzenia. W żargonach jugosłowiańskich można znaleŸć wyrażenia pochodzšce z sanskrytu, języka egipskiego, starogreckiego, żydowskiego, łacińskiego, cygańskiego i albańskiego. Natomiast charakterystycznš cechš żargonu narkomanów sš wyrażenia nowoczesne. Używane sš słowa wieloznaczne i to w znaczeniu najmniej znanym w mowie potocznej. Ponieważ chodzi o zupełnie nowe zjawisko, nie majšce tradycji, nie dziwi używanie, przynajmniej na poczštku, żargonu z obcego języka. Często spotyka się tu wyrażenia nieprzetłumaczalne na rodzimy język, wtedy używa się ich w oryginalnej wersji. Czasami jest to nawet bardzo wygodne, ponieważ ułatwia porozumiewanie się narkomanów różnych narodowoœci. Nie można powiedzieć, że żargon narkomański jest językiem węższych grup i specjalnoœciš lokalnš. Bardziej prawidłowe byłoby stwierdzenie, że istnieje jeden œwiatowy żargon narkomański i jego różne odmiany lokalne. W tym samym stopniu, w jakim narkomani odróżniajš się od społeczeństwa swoim stylem życia, również ich język staje się szyfrantem i strażnikiem. Żargon zapewnia tajemnicę porozumiewania się. Dla laików może on być zupełnie niezrozumiały i bardzo przydatny w załatwianiu ważnych spraw, nawet w obecnoœci niepożšdanych osób. Wielu rodzicom pomimo olbrzymich wysiłków nie udaje się dowiedzieć, 232 z kim i o czym rozmawiajš ich dzieci- narkomani. Przykładanie jednak wagi jedynie do aspektów obronnych żargonu może spowodować pominięcie jego innej, równie ważnej funkcji- stałego potwierdzania przynależnoœci do grupy i jednoczesnej jej afirmacji. Słabe jednostki, używajšc ordynarnych wyrażeń żargonowych, próbujš w rzeczywistoœci udawać silniejsze, ukryć pod agresywnoœciš słów własnš słaboœć. ZNAKI ROZPOZNAWCZE ******odtšd poprawiać****** Żargon odgrywa ważnš rolę w procesie identyfikacji z narkomańskš subkulturš. Jest również swojego rodzaju przepustkš i znakiem rozpoznawczym dla innych narkomanów. Przyszły narkoman, zaczynajšc zażywanie narkotyków, przyjmuje i żargon. Znany jugosłowiański znawca żargonu. Dragoslav Andrić, we wstępie do "Słownika żargonu" opisuje niektóre zasady, ale jednoczeœnie twierdzi, że każdy może je rozszerzyć. Oto kilka zasad i znaczeń: - tajemniczoœć (np. Mary Jane to marihuana), - podwójne znaczenie (np, mieć zepsute urzšdzenia klimatyzacyjne- przechodzić klimakterium), - pejoratywnoœć (np, listonosz to kangur), - powišzania nadrealistyczne (np. kwaszona głowa, porażony kaktus), - bezsensownoœć (np. gwałt od niechcenia), - dŸwięcznoœć (np. dżidżibudżiti), - obrazowoœć (np. czarnuch- nazwa silnego opium), - kontrast (np. straszny lub krwawy jest piękny). Można wycišgnšć wniosek, że żargon narkomański odgrywa funkcje psychologicznych i socjalnych cech specyficznej, zboczonej populacji młodych Iudzi, poszukujšcych nowej tożsamoœci i tajemnych form komunikowania się. Nie znaczy to jednak, że jest on jakimœ oddzielnym językiem, niezależnym od żargonu w ogóle. Jest on jedynie jego podgrupš i specyficznym odgałęzieniem. BIBLIOGRAFIA 1 Aronson B. and O. Humphry: Psychodelics, Anchor Books Garden City, New York 1970 2 Blazević D. i inni: Dinamska psihologija i psihoterapija, Zagreb 1975 3 Dole V. P.: Research on methadone maintenance treatment, in "Methadone maintenance", ed. by S. Einstein, Marcel Dekker, Inc, New York 1971 4 Harmes E.: Drugs and youth, Pergamon Press, New York 1973 5 Huxley A.: The doors of perception, Penguin Books. England 1973 6 Isbell H.: Perspectives in research on opiate addicion, Br J. Add. 57, 17-29, 1961 7 Jerotić V.: Licnost mladog narkomana, Naucno popularna biblioteka, Beograd 1974 8 Kisker W. G.: The disorganized personality, Sec edition Tokyo 1972 9 Kleinmuntz B.: Essential of abnormal psychology, Happer and Row, New York 1974 10 Kramer J. F.: A manual on drug dependence, World Health Organization. Geneva 1975 11 Laurie P.: Drugs, Penguin Books, England 1970 12 Leary T.: The politics of ecstasy, Pyladin, London 1970 13 Leary T.: Psychodelic experience, Academy editions, London 1972 14 Masters and Houston: The varieties of psychedelic experience, Turnstone Books, London 1966 15 Milbauer B.: Drug abuse and addiction, Signet Book, New York 1972 16 Page J.: Psychopatology, Aldine Pubi. Company, Chicago 1975 17. Petrović S.: Psihoterapija narkomana, Psihologija nr 2, 1977, Beigrad, str. 69--76 18. Petrović S.: Lecenje narkomanije, Psihologija nr 3, 1978, Beograd str 43-50. 19 Pjatnickaja J. N. : Kliniczeskaja narkologija, "Medicina", Leningrad 1975 20. The Hippies, Time Incorporated, New York 1967 21 The Hippie Papers, Signet Book, New York 1968. 22. Wells Brian: Psychodelic drugs, Pengiun Education, England 1973 23 Williams B J: Narcotics and drug dependence, Glencoe Press, London 1974 link do wyzn ang opiumisty !