Henryk Zins
  HISTORIA ANGLII
    Okładkę, obwolutę i wyklejkę projektował
    JACEK SIKORSKI
    Redaktor Wydawnictwa
    ANNA LERGETPORER-JAKIMOW
    Redaktor techniczny
    ADAM PRZYLIBSKI
    Copyright by Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo — Wrocław 1979
    Printed in Poland
    ISBN 83-04-00122-5
    PRZEDMOWA
     Autor pierwszej polskiej jednotomowej historii Anglii znalazł się w trudniejszej pod wieloma względami sytuacji niż inni nasi historycy, piszący dla Ossolineum zarysy dziejów niektórych innych krajów europejskich. Trudności te pochodzą z chronologicznej i geograficznej rozległości problematyki, a zwłaszcza roli i znaczenia Anglii w świecie. Historia Anglii ma starszą źródłowo poświadczoną metrykę niż dzieje wielu innych krajów, a ponadto bezpieczne i spokojne na ogół losy angielskich zbiorów archiwalnych sprawiły, że w sposób szczegółowy i drobiazgowy utrwalone zostały w dokumentach różnorodne aspekty dziejów brytyjskich od bardzo dawnych czasów. Ponadto historią Anglii interesowali się nie tylko liczni badacze brytyjscy i amerykańscy, ale i francuscy, niemieccy, holenderscy, rosyjscy czy radzieccy, wskutek czego losy tego kraju są szczególnie dobrze znane, a literatura historyczna na jego temat niezmiernie obfita. To bogactwo studiów i monografii, zarysów i syntez, stanowisk i opinii stanowi dla autora jeszcze jednego opracowania ogólnego poważny problem koncepcyjny i materialny.
     Niemałą trudność sprawia rozległość geograficzna brytyjskiej panoramy historycznej, związanej od końca XVI i początku XVII w. z dziejami największego w dziejach imperium światowego. Rozwój Imperium Brytyjskiego w tak istotny sposób wpływał na historię wszystkich bez wyjątku kontynentów i oddziałał na politykę oraz gospodarkę międzynarodową, że szczególną zwłaszcza trudność sprawia zwięzłe przedstawienie dziejów brytyjskich w dwóch ostatnich stuleciach. Od czasu odkryć geograficznych z przełomu XV i XVI w. Anglia — dawna Ultima Thule, najdalszy kraniec znanego w starożytności i znacznej części średniowiecza świata — w coraz większym stopniu stawała się światowym centrum, w którym krzyżowały się, 
     5 
    a niejednokrotnie z niego wychodziły, główne nici, bodźce i inspiracje międzynarodowej polityki i handlu. Przez dłuższy czas, zwłaszcza od XVII w., przodująca i zapładniająca była rola Anglii w "dziedzinie myśli politycznej i instytucji ustrojowych, nauki i techniki oraz innych działów kultury. Należało wiec poświecić odpowiednie miejsce wkładowi Anglii do cywilizacji powszechnej, co sprawiało jeszcze dodatkową trudność w selekcji bogatego materiału przy stosunkowo skromnej objętości książki.
     Innego rodzaju trudności nastręczała koncepcja pracy. W przeciwieństwie do krajów mniejszych, odgrywających w historii powszechnej bardziej marginesową role, dzieje Anglii interesowały od dawna licznych badaczy na całym świecie nie tylko z uwagi na ważną rolę tego kraju w polityce międzynarodowej, ale i ze względu na jego kluczowe znaczenie dla przeobrażeń społecznych i gospodarczych okresu schyłku feudalizmu i rozwoju kapitalizmu. Analiza tych procesów stała się podstawą niejednego systemu ekonomii politycznej i filozofii dziejów, wywoływała rozmaitość interpretacji i uogólnień. Z drugiej strony autor piszący syntezę dziejów Anglii znajduje się pod presją tradycyjnych ujęć narzucanych w sposób sugestywny przez znaczną część badaczy brytyjskich. Ma on też do czynienia z mnogością ocen kontrowersyjnych, pochodzących ze strony nowszych kierunków historiografii angielskiej, jak i badaczy obcych, patrzących na politykę zagraniczną Anglii często z wąskiego i wycinkowego punktu widzenia swoich dziejów ojczystych.
     Zadaniem autora niniejszej książki było danie zwięzłej, czytelnej i nasyconej informacją syntezy dziejów Anglii, z takim tylko uwzględnieniem historii Szkocji, Irlandii, dominiów czy kolonii składających się na Imperium Brytyjskie, jakie jest potrzebne dla wyjaśnienia głównego tematu. Autor starał się uwzględniać w miarę możliwości równomiernie zjawiska polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturalne, co przy rozległości problematyki i małej stosunkowo objętości książki musiało wypaść niejednokrotnie lakonicznie i nazbyt zwięźle. Zabrakło np. możliwości i miejsca na poruszenie takich zagadnień, jak życie codzienne, problemy mentalności, zwyczajów i obyczajów, które dosyć szeroko omawia popularna u nas i łatwo dostępna książka G. M. Trevelyana Historia społeczna Anglii (Warszawa 1961).
     Osobiste zainteresowania autora sprawiły, że nie zostały upośledzone dawniejsze okresy dziejów Anglii, że w sposób bardziej pogłębiony przedstawiono niezmiernie ważne dla jej rozwoju i ewolucji okresy późnego średniowiecza (XIV i XV w.)
     6 
     oraz stulecia Tudorów i Stuartów, wiek XVI i XVII, epokę reformacji i humanizmu, awansu klas średnich, wczesnej ekspansji, początków polityki imperialnej, rewolucji burżuazyjnej. Z drugiej strony autor zdaje sobie sprawę z tego, że dosyć ogólnie wypadły czasy najnowsze historii Wielkiej Brytanii, będące ciągle przedmiotem zmiennych i sprzecznych ocen. Całość została doprowadzona do końca II wojny światowej, do 1945 r. Dołączony do książki wykaz najważniejszych wydarzeń w historii Wielkiej Brytanii po II wojnie światowej obejmuje okres do 1974 r. Na końcu umieszczono tablice genealogiczne królów angielskich od IX w. oraz zestawienia informujące o kolejnych rządach, premierach i ministrach spraw zagranicznych Anglii od 1782 do 1945 r.
     Autor starał się w taki sposób napisać tę książkę, by mogła być ona pożyteczna nie tylko dla szerszego kręgu czytelników, ale i dla studentów, zwłaszcza filologii angielskiej. Prowadzone przez niego przez szereg lat wykłady z historii Anglii na anglistyce upewniły go o potrzebie tego rodzaju zwięzłego zarysu, mimo iż istnieją w języku polskim prace G. M. Trevelyana, A. L. Mortona, A. Maurois czy J. Z. Kędzierskiego.
     Na zakończenie autor pragnie się wytłumaczyć, dlaczego — mimo iż sam zajmuje się od dawna badaniem stosunków polsko-angielskich i ogłosił z tego zakresu szereg prac — nie ukazał niemal wcale wzajemnych związków i kontaktów pomiędzy Polską i Anglią. Szersze uwzględnienie tych zagadnień w zarysie obrazującym główne tendencje i procesy historii angielskiej byłoby, jego zdaniem, dosyć sztuczne i wykrzywiałoby proporcje i rangę poszczególnych kierunków angielskiej polityki zagranicznej, związków gospodarczych czy kulturalnych. Sprawy te zasługują na oddzielne potraktowanie w relacji obu tych odległych krajów, wykazujących w swych dziejach tak odmienne w zasadzie, zwłaszcza od XVII w., tendencje i kierunki rozwojowe.
     Stosunkowo niewielkie tylko zmiany wprowadzone zostały do II wydania Historii Anglii. Uzupełniony został przede wszystkim o dalszych 8 lat kalendarz wydarzeń po II wojnie światowej, doprowadzony obecnie do 1974 r. Poważne uzupełnienia wprowadzono do wskazówek bibliograficznych w tej zwłaszcza ich części, która dotyczy stosunków angielsko-polskich oraz polskiego wkładu do badań nad dziejami Wielkiej Brytanii. Ponadto sprostowano kilka pomyłek w tekście i indeksie.
     Przy tej okazji pragnę podziękować tym wszystkim pracownikom kierowanego przeze mnie Instytutu Filologii Angielskiej oraz Zakładu Historii Krajów Anglosaskich Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, którzy w czasie przygotowywania przeze mnie II wydania tej książki w Nairobi w Kenii, gdzie gościnnie wykładałem w latach 1975—1977, przesyłali mi fiszki bibliograficzne z tego okresu.
    
    PODSTAWY GEOGRAFICZNE
     NA ZACHODNICH krańcach Europy rozciąga się archipelag obejmujący cały szereg wysp i wysepek różnej wielkości, zwany Wyspami Brytyjskimi. Największa z nich, Wielka Brytania, obejmuje ok. 220 tys. km2 powierzchni. Druga co do wielkości i znaczenia, Irlandia, jest prawie trzykrotnie mniejsza. Obie wyspy są oddzielone od siebie Morzem Irlandzkim, od kontynentu europejskiego zaś oddziela Wielką Brytanię Cieśnina Kaletańska, licząca w najwęższym miejscu zaledwie 32 km szerokości. Patrząc w pogodny dzień z kredowych wzgórz przylądka Gris Nez we Francji można wyraźnie zobaczyć gołym okiem białe kredowe skały na wybrzeżu Anglii. Skałom tym zawdzięcza wyspa swoją starą nazwę Albionu (od łac. albus = biały).
     Anglia stanowi największą część Wielkiej Brytanii i liczy dzisiaj 130 tys. km2. Zajmuje południową i środkową część wyspy, granicząc od północy ze Szkocją, od zachodu zaś z Walią. Geograficzne granice Anglii ulegały w ciągu wieków bardzo niewielkim zmianom, zwłaszcza od czasów rzymskich, kiedy wyraźnie ukształtowało się pogranicze angielsko-szkockie. Polityczna ekspansja Anglii na obszarze Wysp Brytyjskich nie przekreśliła całkowicie odrębności głównych składowych ich części: Anglii, Szkocji, Walii i Irlandii.
     Wyspiarskie położenie Anglii opodal wybrzeży kontynentu europejskiego, a później — od czasu wielkich odkryć geograficznych — pomiędzy Starym a Nowym Światem, stanowi jeden z bardzo istotnych czynników w jej dziejach. Tłumaczy w niemałym stopniu jej rozwój historyczny, wyjaśnia niektóre cechy angielskiego życia politycznego, ma związek z zajęciami i obyczajami mieszkańców tego kraju, ich psychiką i kulturą. Bariera wodna stanowiła, zwłaszcza od XI w., od czasu okrzepnięcia zjednoczonego państwa angielskiego, poważną zaporę przed najazdami. Cieśnina Kaletańska była dość 
     9 
     szeroka dla obrony i zapewnienia bezpieczeństwa (nawet jeszcze w II wojnie światowej), ale. dość wąska zarazem, by nie utrudniać kontaktów gospodarczych i kulturalnych z kontynentem. Od czasu pamiętnej bitwy pod Hastings w 1066 r. wyspiarskie położenie Anglii w walnym stopniu przyczyniło się do tego, że nie udało się obcym siłom zagrozić ojczyźnie Szekspira nie tylko w okresie ekspansji Hiszpanii pod koniec XVI w. czy Napoleona na przełomie XVIII i XIX w., ale również w czasie obu ostatnich wojen światowych.
     Wyspiarskie położenie Anglii przyczyniło się również, pośrednio, do wytworzenia szeregu odrębności w charakterze cywilizacji brytyjskiej. Oddziałało też w sposób szczególny na mentalność mieszkańców, wytwarzając u nich poczucie pewnej odrębności wobec europejskiego kontynentu. Terytorialna izolacja Wielkiej Brytanii wpłynęła również na kierunek jej polityki zagranicznej, określanej nieraz nazwą „wspaniałego odosobnienia" (splendid isolatiori). Wspólne dla większości Europy idee polityczne, społeczne czy prądy kulturalne dochodziły z kontynentu do Anglii z pewnym opóźnieniem, były dłużej na wyspie asymilowane, przybierając tam najczęściej swój własny, oryginalny kształt.
     Pod względem warunków naturalnych Wyspy Brytyjskie są integralną częścią Europy i stosunkowo niedawno — w skali geologicznej — były jeszcze połączone ze sobą i z kontynentem europejskim. Zanim Wyspy Brytyjskie oddzieliły się od kontynentu, pokrywał je lodowiec, sięgający miejscami na południe aż do Tamizy. Przemodelował on doliny rzeczne, pozostawił po sobie ślady w postaci jezior, moren i zagłębień polodowcowych, głazów narzutowych itp., które urozmaicają krajobraz Anglii pomocnej i Szkocji.
     Oddzielenie się Wysp Brytyjskich nastąpiło wskutek obniżania się lądu w czwartorzędzie w wyniku powolnego procesu, który trwał przez wiele tysięcy lat. Zanim to jeszcze nastąpiło, przybyli do Anglii pomostem lądowym pierwsi jej mieszkańcy w ślad za ustępującym na północ lodowcem. Wraz z nimi posuwała się na północ flora i fauna identyczna z tą, która jest charakterystyczna dla Europy północnej.
     Nie tylko świat zwierzęcy i roślinny, ale przede wszystkim budowa geologiczna i rzeźba Wysp Brytyjskich wykazują wiele zgodności z zachodnią i północną częścią naszego kontynentu. Góry w północnej części Wielkiej Brytanii i Irlandii są zbudowane ze skał tego samego wieku i mają ten sam kierunek fałdowań, 
     10 
    co góry Norwegii, a Orkady i Szetlandy, grupy wysepek położonych opodal wybrzeży Szkocji, stanowią resztki obszaru górzystego, który kiedyś łączył obszar Skandynawii ze Szkocją. Wyraźna ciągłość i podobieństwo występują również w budowie geologicznej wybrzeży południowoangielskich i francuskich.
     Dominującymi formami krajobrazu Wysp Brytyjskich są stare, bezleśne góry średniej wysokości, wyżyny oraz faliste równiny. Obszar Wielkiej Brytanii można podzielić na dwie dosyć różne pod względem rzeźby powierzchni części, przedzielone nieregularną linią biegnącą od ujścia rzeki Exe w Devonshire na południowo-zachodnim wybrzeżu do ujścia rzeki Tees (Tyne) na północnym wschodzie w hrabstwie York. Linia ta oddziela obszary o przewadze gór i wyżyn (Highlands) od terenów niżej położonych, w których dominują równiny (Lowlands). Cechą szczególną rzeźby powierzchni Wielkiej Brytanii są liczne uskoki, pęknięcia i rowy tektoniczne, rozbijające jej obszar na szereg masywów i grzbietów górskich oddzielonych od siebie nizinami i kotlinami. Trudno jest znaleźć na świecie drugi kraj, który na tak stosunkowo małym obszarze wykazywałby równie wielką różnorodność budowy geologicznej, rzeźby i użytkowania ziemi, tak częste występowanie obok siebie kontrastujących ze sobą form terenu, obszarów wyżej i niżej położonych. To zewnętrzne zróżnicowanie powierzchni Wielkiej Brytanii jest przyczyną istnienia wielu, często drobnych, regionów naturalnych i ekonomicznych. Podział zaś wyspy na dwie wyraźnie różne części: północno-zachodnią, górzystą, posiadającą gorsze warunki klimatyczne i gorsze gleby, oraz południowo-wschodnią, równinną, wyjaśnia nie tylko różnice w dziedzinie gospodarczej i społecznej, ale również losy wyspy w okresach najazdów i posuwania się fal kolonizacyjnych.
     Klimat Wysp Brytyjskich, wybitnie morski, wilgotny, odznaczający się małymi wahaniami temperatury (średnie amplitudy roczne wynoszą dzisiaj zaledwie 8°C na północnym zachodzie i ok. 14° na wschodzie), nie stanowi przeszkody dla wegetacji drzew i lasów. W dawnych wiekach Anglia gęsto była pokryta lasami dębowymi, jesionowymi i bukowymi, które jeszcze na początku XVI w. stanowiły bogactwo kraju. Stopniowo, zwłaszcza od połowy XVI w., m. in. w związku z rozwojem kuźnic, hut i przemysłu stoczniowego, szybko postępujący proces wylesienia doprowadził do tak znacznej deforestacji, że współcześnie areał lasów stanowi zaledwie 5% całego obszaru Wielkiej Brytanii, co jest najmniejszym wskaźnikiem lesistości wśród państw Europy.
     11 
     Dosyć istotnym elementem angielskiego systemu rzecznego jest lokalizacja głównego działu wodnego. Ponieważ znajduje się on na zachodzie, rzeki angielskie przepływają łagodnie przez znaczne równinne obszary kraju na wschód. Są one spławne na znacznych obszarach i przez wiele wieków odgrywały ważną role jako główne szlaki transportu wewnętrznego i komunikacji. W najdawniejszych czasach rzeki wskazywały obcym przybyszom najdogodniejsze szlaki do najazdów i osadnictwa w Anglii.
     Dalszą charakterystyczną cechą krajobrazu Wysp Brytyjskich jest ukształtowanie wybrzeży. Dzięki silnemu rozwojowi linii brzegowej i niezbyt wielkiej powierzchni wyspy linie równej odległości od morza nie przekraczają nigdzie 120 km. Morze wdziera się głęboko w ląd, tworząc niezliczone zatoki i powodując rozszerzenie lejkowatych ujść rzek (tzw. estuariów), które są dolinami rzecznymi zatopionymi wskutek obniżania się lądu. Dzięki wysokim przypływom nawet niewielkie rzeki są w dolnym biegu dostępne dla statków morskich, a porty można budować w znacznej odległości od brzegu, co jeszcze bardziej czyni z morza jeden z zasadniczych elementów życia angielskiego (np. Londyn jest oddalony od brzegu morskiego aż o 64 km, Hull o 32 km itd.). Silnie rozwinięta linia brzegowa Wysp Brytyjskich ma ogromne znaczenie dla ich mieszkańców. Ułatwia kontakt z morzem, które stanowi nie tylko najtańszy środek lokomocji i transportu, ale i obszar eksploatacji zasobów naturalnych, przede wszystkim ryb. Stąd znaczna część mieszkańców Anglii od dawna wiązała swoją egzystencję z morzem, rozwijając rybołówstwo i handel, szukając zarobku i bogactwa na coraz dalszych szlakach morskich, a później oceanicznych, co miało zasadnicze znaczenie dla potęgi mieszkańców Albionu w późniejszych wiekach. Czynnik te wywarł też wpływ na powstanie w ich charakterze narodowym wielu cech, jak aktywność, przedsiębiorczość i in., które zwykle wytwarzały się u ludów żyjących w codziennym kontakcie z morzem.
     Na jeszcze jeden moment należy zwrócić uwagę przy omawianiu geograficznym podstaw historii Anglii: na wpływ odkryć geograficznych na miejsce Anglii w świecie. Aż do czasu wypraw Kolumba i Cabota z końca XV w. Anglia stanowiła kraniec ówczesnego świata, na który składały się tylko trzy powiązane Morzeni Śródziemnym kontynenty: Europa, Północna Afryka i Azja. W starożytności i średniowieczu morze to było głównym centrum handlu i cywilizacji. Anglia od czasów zamierzchłych pozostawała wprawdzie w pośrednim
     12 
     kontakcie z krajami Śródziemnomorskimi, jednak położona od nich w dużym oddaleniu nie brała żywszego udziału w rozwoju tej cywilizacji i jej życiu gospodarczym.
     Gospodarcze i polityczne skutki wielkich odkryć z końca XV i początku XVI w. zmieniły w sposób zasadniczy położenie Anglii na mapie Świata. Wraz z przesunięciem głównych ośrodków życia ekonomicznego i politycznego znad Morza Śródziemnego na północ i północny zachód, nad Atlantyk i Morze Północne, stała się ona z dawnego krańca Świata jednym z jego głównych centrów. Stworzoną w ten sposób przez odkrycia geograficzne szansę Anglia potrafiła konsekwentnie wykorzystać, zdobywając w czasach nowożytnych pozycję jednego z czołowych mocarstw na Świecie.
     13 
    I. BRYTANIA STAROŻYTNA 
    NAJAZDY IBERÓW I CELTÓW
     W ŹRÓDŁACH pisanych pojawia się Wielka Brytania najwcześniej w V w. p.n.e. Wielki historyk grecki Herodot wspomniał w połowie tego stulecia o tajemniczych wyspach cyny, Cassiterides, którymi najprawdopodobniej były Wyspy Brytyjskie. Na początku IV w. p.n.e. zwiedził dokładniej Brytanie grecki kupiec Pyteasz z Marsylii. W jego dosyć szczegółowym opisie znalazły się też nazwy Pretania i Ierne, którymi określił Wielką Brytanie i Irlandię. Dodajmy od razu, że celtycka nazwa Pretania została przez Juliusza Cezara zamieniona w połowie I w. p. n. e. na Brytanię w jego opisie wyspy, stanowiącym jedną z najobszerniejszych starożytnych relacji o Anglii.
     Historia Anglii jest jednak znacznie starsza, a o najwcześniejszych jej dziejach mówi archeologia i antropologia. Najdawniejsze znaleziska pozwalają przyjąć, że człowiek przebywał tam już ok. 250 tys. lat temu, jednak jego wczesne losy w Anglii są trudne do uchwycenia i datowania. Stanowiły one zresztą wspólną całość z prahistorią Europy północnej i zachodniej, z którą Anglia była połączona pomostem lądowym. Prawdopodobnie ok. 7 — 5 tys. lat p. n. e. Brytania oddzieliła się ostatecznie od kontynentu europejskiego i dopiero odtąd losy jej zaczęły nabierać stopniowo coraz bardziej własnego i odrębnego charakteru.
     Pewniejsze wiadomości o Anglii posiadamy dopiero od ok. 3 tysiąclecia p.n.e., kiedy została przyniesiona tam kultura neolityczna przez ludy pochodzące z Półwyspu Iberyjskiego. W porównaniu z dawniejszymi kulturami Anglii, do których mamy stosunkowo niewiele danych, okres iberyjski charakteryzował się znacznym postępem cywilizacyjnym. Nowi przybysze wytwarzali w większym zakresie różnorodne narzędzia z kamienia gładzonego, oswoili zwierzęta, łącznie z koniem, owcą, kozą, bydłem, przede wszystkim zaś nie
     14 
     opierali swego życia już wyłącznie na myślistwie, lecz rozwinęli prymitywne rolnictwo. Człowiek neolityczny osiedlił się w Anglii przede wszystkim na wapiennych wzgórzach ciągnących się od strony równiny Salisbury. Trakty biegnące u podnóży tych wzgórz są najstarszymi historycznymi drogami Anglii.
     Wielkość i okazałość niektórych zachowanych kurhanów i budowli Iberów świadczy o tym, że musieli być oni w Brytanii dosyć liczni i dobrze zorganizowani. Wielkie kurhany iberyjskie, liczące nieraz aż 60 m i będące grobowcami naczelników szczepowych czy arystokracji rodowej, świadczą o klasowym zróżnicowaniu tej ludności.
     Początek epoki brązu zbiegł się w Brytanii z przybyciem tam około 2000 r. p. n. e. nowej fali przybyszów z południowego wschodu i ze wschodu, budowniczych okrągłych kurhanów. Ze względu na charakterystyczne dla nich wyroby ceramiczne nazwano ich ludem garncarzy (Beaker Folk). Lud ten posiadał zaawansowaną już znajomość obróbki metalu, z którego sporządzane narzędzia zaczęły zastępować wyroby kamienne. Przyspieszyło to rozwój cywilizacji, nowe narzędzia umożliwiły podejmowanie trudniejszych zadań. Iberowie i lud garncarzy byli bliscy pod względem kultury i z biegiem
     15 
     czasu zmieszali się ze sobą przede wszystkim w okolicach Wiltshire, a zwłaszcza na kredowych równinach Salisbury, gdzie znajdowało się główne ognisko całej przedceltyckiej cywilizacji Brytanii. Najlepiej 1zachowanym do dnia dzisiejszego zabytkiem z tych odległych czasów są ruiny ogromnej świątyni w Stonehenge (według innych przypuszczeń rodzaj obserwatorium astronomicznego), zbudowanej z wielkich obelisków kamiennych sięgających 10 m wysokości i ważących do 30 ton, sprowadzonych ze znacznej odległości, co potwierdzałoby dosyć wysoki stopień zaawansowania cywilizacyjnego tych dawnych mieszkańców Anglii.
     Wyrób narzędzi z brązu był możliwy w Anglii na większą skalę dzięki bogatym kopalniom miedzi i cyny w Kornwalii i Walii, skąd również metale te eksportowano w dużych ilościach na kontynent. Na istnienie zaś dosyć rozgałęzionego handlu importowego wskazują ornamenty na szklanych, złotych czy bursztynowych wyrobach, dowód kontaktów z basenem Morza Śródziemnego i Bałtyckiego. Natomiast rolnictwo nie robiło większych postępów w tym czasie.
     Od ok. 1000—800 r. p. n. e. rozpoczęły się najazdy ludności celtyckiej na Brytanię (wśród archeologów i językoznawców nie ma zgody co do datowania i charakterystyki początkowej fazy tych inwazji). Najazdy te były następstwem zakrojonych na wielką skalę wędrówek celtyckich, rozpoczętych jeszcze w drugim tysiącleciu. Zalały one stopniowo tereny cywilizacji śródziemnomorskiej, a w 387 r. p. n. e. zaatakowały Rzym, uratowany wówczas — jak głosi legenda — pfzez słynne gęsi kapitolińskie. Do Brytanii przybyli Celtowie w następujących po sobie falach skłóconych i zwalczających się plemion. Do pierwszych należeli Goidelowie lub Gaelowie, których potomkowie żyją do dzisiaj w Irlandii i Szkocji. Po nich przybyli w VI i V w. p. n. e. Brytowie, trzecią zaś falę najeźdźców celtyckich stanowili w I w. p. n. e. Belgowie. Wymieniamy tu tylko najważniejsze etapy tych najazdów.
     Brytowie dali nazwę wyspie, gdyż z nimi przede wszystkim zetknęli się Rzymianie po zajęciu kraju, nazywając go Brytanią, co było zlatynizowaną formą celtyckiej nazwy wyspy. Celtowie zmieszali się stopniowo ze swymi iberyjskimi poprzednikami, narzucając Wyspom Brytyjskim swoją organizację plemienną i język. Wpływ ich okazał się zwłaszcza trwały w Irlandii, Walii i Szkocji.
     Podstawową jednostką społeczną Celtów był szczep z królem lub wodzem na czele. Ustawiczne walki toczone pomiędzy 
     16 
     plemionami uniemożliwiały Celtom poważniejsze próby unifikacji, toteż Rzymianie mieli ogromnie ułatwione zadanie w czasie podboju Anglii w I w. p. n. e. Szczepy celtyckie dzieliły się na klany, czyli patriarchalne rozszerzone rodziny, powołujące się na rzeczywiste lub zmyślone pochodzenie od wspólnego przodka. Trwałość organizacji klanowej była w świecie celtyckim niezwykle duża, zwłaszcza w Szkocji, gdzie przetrwały bardzo długo liczne relikty.
     Pod względem społecznym życie Celtów było zróżnicowane. Zaznaczył się u nich podział na warstwy, który powstał zwłaszcza w wyniku podboju ludności tubylczej, wojen itp. Ziemię, stanowiącą ogólną własność klanu, wspólnie uprawiano i użytkowano, mimo jej podziału pomiędzy poszczególnych jego członków.
     Celtowie przynieśli do Brytanii umiejętność stosowania żelaza i fakt ten miał dalekosiężne znaczenie dla dalszego rozwoju cywilizacji na wyspie. Najlepiej rozwinięte ośrodki ich życia w Brytanii leżały w południowej i południowo-wschodniej części wyspy. Poza tym obszarem cywilizacja znajdowała się jeszcze w epoce kamienia i brązu. Na południowym wschodzie leżały najlepsze ziemie uprawne, pastwiska, kopalnie i kuźnie, ośrodki w pewnym sensie o charakterze miejskim, jak np. Colchester, osiedla będące centrami władzy politycznej, administracji i handlu.
     Celtowie byli ludem przeważnie pasterskim, ale uprawiali też ziemie na szerszą skalę niż ich iberyjscy poprzednicy. Wprawdzie wydajność rolnictwa celtyckiego była niższa od tarasowej uprawy Iberów, jednak dzięki ulepszeniu pługa żelaznego Celtowie w późniejszym okresie znacznie poszerzyli tereny uprawne. Zajmowali się też hodowlą, myślistwem, rybołówstwem, bartnictwem, tkactwem, obróbką metali i handlem. Najwięcej jednak czasu i wysiłku pochłaniała im walka. Dane archeologiczne świadczą o dosyć rozległym zasięgu handlu Celtów brytyjskich i o różnorodności wymienianych przez nich towarów. Ze źródeł rzymskich wynika, że do Italii eksportowali przede wszystkim cynę, a także zboże, bydło, skóry, żelazo i niewolników. Importowali natomiast głównie przedmioty zbytku, naszyjniki, bransolety, bursztyn. Stały handel utrzymywała Brytania z Galią. W związku z rozwojem wymiany pojawił się w celtyckiej Brytanii pieniądz, najpierw w formie sztabek żelaza, a następnie nawet jako moneta złota.
     Licznie zachowane w Brytanii wyroby celtyckiego rzemiosła, biżuteria, ozdoby kobiece, narzędzia itp. mówią nie tylko o dosyć wysokim poziomie cywilizacji, ale i o zamiłowaniu do sztuki i 
     17 
     talentach artystycznych Celtów. Spiralne ornamenty ich oręża, ozdób i ceramiki, fantastyczne motywy roślinne i zwierzęce, różne figury geometryczne świadczą o wyobraźni artystycznej tych szczepów, które wniosły do kultury europejskiej zmysł tajemniczości i fantastyki, dramatyzmu i fatalizmu (pierwiastki te wystąpiły później wyraźnie w celtyckich częściach Wysp Brytyjskich).
     O religii Celtów, podobnie jak i o ich życiu, najważniejsze dane pochodzą od Juliusza Cezara, który w latach 55 i 54 p. n. e. dokonał dwóch najazdów na Brytanię w związku ze swoimi wojnami w Galii. Celtowie posiadali szereg lokalnych bóstw, uosabiających siły przyrody. Wierzyli w życie przyszłe i bóstwom swym oddawali cześć w gajach i innych otwartych miejscach. Kultem zajmowała się liczna i wpływowa kasta kapłanów, tzw. druidów, posiadająca duże znaczenie i wpływ w społeczeństwie celtyckim. W okresie najazdu rzymskiego druidzi stanowili ważny element oporu przed inwazją.
    
    OKRES RZYMSKI
     Rzym zwrócił większą uwagę na Brytanię w okresie wojen galickich Cezara. W latach 60 — 65 p. n. e. Juliusz Cezar podbił Galię, blisko powiązaną kulturalnie, językowo i handlowo z Brytanią. Celtowie brytyjscy niejednokrotnie udzielali pomocy Celtom w Galii w ich walce z legionami rzymskimi, do Brytanii nieraz uciekali buntownicy z Galii. Wyprawy Cezara do Brytanii z lat 55 i 54 p. n. e. miały m. in. na celu przerwanie tych związków, a ponadto dostarczenie Cezarowi efektownych sukcesów militarnych, potrzebnych do wzmocnienia jego pozycji w samym Rzymie. Spodziewano się też po nich korzyści gospodarczych.
     Obie wyprawy Cezara do Brytanii nosiły charakter zwiadowczy, lecz wbrew oczekiwaniom nie przyniosły żadnych rezultatów politycznych. Wydarzenia w Rzymie zmusiły Cezara do powrotu i przez następne 90 lat ekspansja polityczna Rzymu na Brytanię została zahamowana. Trwała natomiast w tym czasie intensywna ekspansja cywilizacyjna i handlowa Rzymu, która przygotuje drogę cesarzowi Klaudiuszowi do podboju Brytanii w 43 r. n. e. W ciągu owych 90 lat pomiędzy nieudaną próbą podboju Brytanii przez Cezara a jej zdobyciem przez Klaudiusza rozwinął się na znaczną skalę handel pomiędzy Brytanią a cesarstwem. Importowane na wyspę rzymskie wyroby w coraz poważniejszym stopniu upodabniały życie
     18 
     i obyczaje brytyjskich Celtów do standardu rzymskiego. Odnosi się to zwłaszcza do warstw wyższych społeczeństwa celtyckiego. Geograf rzymski tamtych czasów Strabo wspomina, że Brytania sprowadzała z obszaru cesarstwa kość słoniową, biżuterię, wyroby ze szkła. Wykopaliska archeologiczne odkrywają w grobach brytyjskich tego czasu wyroby ze srebra, wielkie dzbany na wino, piękną ceramikę itp. W okresie inwazji Klaudiusza Brytania była już cywilizacyjnie przygotowana w dużym stopniu przez rzymską penetrację kulturalną i handlową do wejścia w obręb cesarstwa. Od 30 r. p. n. e. na bitych w Anglii monetach pojawiły się nawet łacińskie napisy, a później wizerunki pegaza i centaura, mające już całkowicie rzymski charakter. Rzecznikiem wpływów rzymskich w Brytanii był wnuk Cassivellaunusa, głównego przeciwnika Cezara w czasie jego inwazji na Brytanię, Cunobelin (Cymbelin z dramatu Szekspira), który rządził w południowej Brytanii i tytułował się nawet Rex Brittonum. Sprowadzał on na wyspę rzymskich kupców i rzemieślników, a stolicę swego państwa przeniósł z Verulamium do Colchesteru.
     Podboju Anglii dokonała w 43 r. n. e. armia rzymska licząca ok. 50 tys. żołnierzy pod wodzą Aulusa Plautiusa. Nie napotkała ona poważniejszego oporu, chociaż bohatersko próbowali się jej przeciwstawić synowie Cunobelina, zwłaszcza Caratacus, który dzielnie bronił Colchesteru, a następnie próbował organizować obronę przed najeźdźcą na terenie Walii. Opór Brytów został stopniowo złamany, chociaż przez szereg lat, zwłaszcza na północy, Rzymianie musieli niejednokrotnie tłumić zbrojne powstania. Największe z nich miało miejsce w 60 r. pod wodzą królowej Boudicca, lecz zostało niezwykle krwawo zgniecione przez legiony rzymskie. Zastosowana następnie przez Rzym pacyfikacja zakończyła pierwszy okres podboju Brytanii. W latach siedemdziesiątych I w. legiony rzymskie podjęły próby posunięcia jeszcze bardziej na północ rzymskiej dominacji (założony został wówczas w 71 r. York) oraz opanowania południowej części Walii.
     Ważną rolę w zorganizowaniu rzymskiej administracji w Brytanii odegrał Julius Agricola, teść wielkiego historyka Tacyta, namiestnik Brytanii od 78 r., który dokończył podboju Walii, a następnie w 80 r. podbił całą Anglię północną, w 81 r. zaś południową Szkocję do linii Clyde — Forth. Umocnił on zdobyte terytoria całym systemem fortów, a jednocześnie przez zmniejszenie świadczeń podatkowych, sprawiedliwsze uregulowanie służby wojskowej oraz rozwinięcie sądownictwa samorządowego przyczynił się do poprawniejszego
     19 
     ułożenia stosunków między zdobywcami i podbitymi. Działalność jego w Brytanii opisał Tacyt, któremu zawdzięczamy najważniejsze — obok Cezara — starożytne relacje o Anglii.
     Działalność Agricoli doprowadziła w zasadzie do stworzenia rzymskiego systemu militarnego na wyspie. W jej wyniku oraz w następstwie polityki 'cesarza Domicjana, dążącego do oparcia granic imperium na stałych liniach obronnych, został zbudowany w latach 122-128 na granicy Anglii i Szkocji, na linii Tyne —Solway, potężny system fortyfikacji zwany Murem Hadriana, który miał bronić Brytanii Rzymskiej przed napadami wojowniczych plemion celtyckich zwanych przez Rzymian Piktami ze względu na zwyczaj malowania ciała. W latach 140—142 już w samej Szkocji został zbudowany od Forth do Clyde Mur Antoninusa. jednak pod wpływem naporu Celtów szkockich Rzymianie wycofali się pod koniec II w. do poprzedniej granicy, wyznaczonej fortyfikacjami cesarza Hadriana. Poza zasięgiem Rzymu znalazły się Szkocja i Irlandia mimo pewnych prób podejmowanych przez cesarstwo w celu opanowania tych obszarów celtyckich.
     Rzymskiej dominacji w Brytanii strzegła znaczna armia złożona z ok. 40 tys. legionistów, rozlokowanych w ok. 125 fortach, z czego blisko 70 znajdowało się w północnej Anglii, 30 w strefie pomiędzy Murem Hadriana a Murem Antoninusa, a 25 na wyżynnych częściach Walii. Opierając się na tej sile (stan liczebny legionów w Brytanii ulegał wahaniom) Rzym rozciągał swe panowanie nad ok. półmilionową ludnością Brytanii (według innych obliczeń ludność ta miała wynosić 1 mln osób, a nawet nieco więcej).
     Brytania pozostała prowincją rzymską przez około 400 lat. W dziejach wyspy była to epoka pokoju i bezpieczeństwa oraz tak wysokiego poziomu cywilizacji, jakiego Anglia nie zaznała przez wiele późniejszych stuleci. Wpływami cywilizacji rzymskiej, dosyć zresztą powierzchownymi, objęta została głównie południowa i wschodnia, nizinna część Anglii, zwłaszcza leżące tam miasta. Tutaj stopień latynizacji był nieraz poważny, chociaż trwałość wpływów cywilizacji rzymskiej okazała się niewielka wobec późniejszych niszczących najazdów plemion germańskich. Pod ich naporem nic prawie nie uratowało się z dorobku Brytanii Rzymskiej i nic prawie z cywilizacyjnych osiągnięć tego okresu nie weszło do struktury przyszłego państwa angielskiego.
     Na latynizację Brytanii wpływały przede wszystkim legiony rzymskie. Ich dziełem były wspaniałe drogi, które wyznaczyły aż do
     20 
     dnia dzisiejszego niemal zasadniczą sieć komunikacji lądowej Anglii, a przez wiele wieków stanowiły jedyne szlaki łączące różne części wyspy. Z obozów rzymskich powstały liczne miasta, rozplanowane i urządzone na wzór rzymski. Na rzymski rodowód wskazują niejednokrotnie końcówki ich nazw: -chester lub -caster, wywodzące się od łacińskiego wyrazu castrum, oznaczającego obóz. Wysłużeni legioniści rzymscy osiedlali się często jako weterani w Brytanii. Natomiast mniej stały i liczny był tam pobyt rzymskich urzędników i kupców. Główną masę ludności stanowili nadal Celtowie, którzy tylko w południowo-wschodniej Anglii, zwłaszcza w miastach, ulegli częściowej latynizacji i przyjęli wiele z cywilizacji rzymskiej.
     Brytania Rzymska była przede wszystkim krajem rolniczym i Rzym przywiązywał dużą wagę do importu brytyjskiego zboża (Brytanię nazywano ówcześnie spichlerzem północy). Duże majątki (latyfundia) Rzymian oraz zlatynizowanych Celtów stanowiły główne ośrodki gospodarki rolnej na wyspie. Drobna i średnia własność ziemska
     21 
     kurczyła się i zanikała w końcowym okresie cesarstwa, zarówno pod wpływem czynników ekonomicznych i fiskalnych, jak i coraz bardziej niespokojnych czasów, które znacznie mniejsze szansę dawały majątkom małym i drobnym ich posiadaczom. Ziemię uprawną dzielono zwykle na dwie części. Jedną z nich uprawiał bezpośrednio właściciel za pomocą pracy niewolników, drugą obrabiali na wpół niewolni koloni w zamian za określony czynsz i świadczenia.
     Wielkie latyfundia i rezydencje wiejskie, tzw. villas (w samej południowej Anglii znaleziono dowody istnienia ok. 500 takich majątków), stanowiły nie tylko podstawowe ośrodki gospodarki rolnej Brytanii Rzymskiej, ale i główne centra romanizacji prowincji. Rezydencje te, zbudowane na sposób rzymski, urządzone wygodnie, a nawet luksusowo, posiadały łaźnie i centralne ogrzewanie, ich ściany i posadzki wykładano mozaikami. Olbrzymia większość poddanych mieszkała we wsiach, które wyjątkowo tylko, i to w minimalnym stopniu, uległy romanizacji, Brytania Rzymska pozostała nadal celtycka aż w ok. 95% według obliczeń znawcy okresu R. G. Collingwooda.
     W okresie rzymskim rozwijało się w Brytanii górnictwo, zwłaszcza wydobycie cyny (w Kornwalii i Walii), żelaza, ołowiu i miedzi, a nawet węgla (w Northumberland). Zachowane do dzisiaj fragmenty urządzenia rezydencji właścicieli latyfundiów świadczą o wysokim poziomie produkcji rzemieślniczej (budownictwo, ceramika, wyroby ze szkła). Rozwijał się też w tym okresie handel Brytanii z kontynentem. Brytania wywoziła zboże, bydło, skóry, metale, niewolników, otrzymując w zamian wyroby sukiennicze, sól, wino, przedmioty luksusu.
     Ośrodkami administracji i cywilizacji rzymskiej w Brytanii były dosyć liczne miasta, położone w ogromnej większości w południowo-wschodniej części Anglii. Ze względu na ich genezę, rolę i stopień romanizacji można podzielić je na 3 grupy. Do pierwszej z nich zalicza się zwykle te miasta, w których element rzymski był szczególnie silny. Należało tu Verulamium, posiadające rzymski samorząd municypalny, a dalej cztery rzymskie kolonie wojskowe: Colchester, Gloucester, Lincoln i York, w których mieszkali wysłużeni legioniści, a wreszcie Londyn i Bath. Do drugiej grupy należy zaliczyć około 13 miast powstałych z dawnych celtyckich stolic szczepowych. Rzym nie dążył do zniszczenia czy osłabienia tej szczepowej organizacji, którą zastał w Brytanii. Przeciwnie, posługiwał się nią dla własnych celów, pozostawiając większość spraw lokalnych 
     22 
     w rękach arystokracji plemiennej. Wskutek tego wspomniane stolice szczepowe łączyły w sobie oba elementy, rzymski i celtycki, w sposób charakterystyczny dla Brytanii Rzymskiej. Do miast tej właśnie kategorii należały m. in.: Canterbury, Chichester, Winchester, Silchester, Exeter, Norwich. Do trzeciej wreszcie klasy wchodziło około 50 mniejszych miast, rozrzuconych w różnych częściach Anglii, związanych z rzymskim systemem dróg o znaczeniu militarnym oraz miejscami targowymi.
     Największym miastem Brytanii Rzymskiej był Londyn. Swój wczesny rozwój zawdzięczał on Rzymianom, którzy odkryli jego walory komunikacyjne i portowe. Już przed powstaniem królowej Boudicca był Londyn kwitnącym miastem handlowym, nie posiadającym jeszcze murów obronnych i garnizonu wojskowego. Dopiero po spaleniu miasta przez powstańców w 60 r. został otoczony murami i szybko się odbudował, już według rzymskich wzorów urbanistycznych. Stał się też siedzibą centralnej władzy cywilnej i zajął miejsce Colchesteru jako stolica prowincji, w IV w. zaś siedzibą mennicy i biskupstwa, najważniejszym na wyspie ośrodkiem politycznym, administracyjnym i handlowym. Na podstawie wykopalisk można przyjąć, że mieszkańcy ok. 20-tysięcznego Londynu znajdowali się w dziedzinie obyczajów, życia i języka pod dużym wpływem Rzymu. Nigdzie nie znaleziono w Anglii więcej importowanych z Italii dzieł sztuki niż w Londynie, nigdzie też tylu dowodów, że łacina była dosyć szeroko rozpowszechniona wśród ludności miejscowej.
     Londyn zajął prawdopodobnie miejsce Colchesteru, który początkowo był stolicą Rzymskiej Brytanii. Tam powstały pierwsze świątynie ubóstwionego Klaudiusza, centrum kultu cezarów, będącego oficjalną religią imperium i symbolem jedności prowincji. Zaznaczony wyżej mieszany, synkretyczny charakter cywilizacji Rzymskiej Brytanii zaznaczył się nie tylko w rzemiośle, ceramice czy wyrobach przemysłu artystycznego, ale również w dziedzinie religii. Podobnie jak i w innych częściach imperium, również i w Anglii Rzymianie byli skłonni do identyfikowania bóstw celtyckich ze swoimi, co się zaznaczyło nawet w podwójnych ich nazwach. Tak więc np. identyfikowano boginię Sul z Bath (miasto posiadające gorące źródła o właściwościach leczniczych i słynne łaźnie) z rzymską Minerwą, celtyckiego boga Maponusa z Apollinem, a niejednego przedstawiciela celtyckiego Olimpu z Marsem. Obok kultów miejscowych zaznaczył się import bóstw rzymskich, a nawet wschodnich, jak np. Mitry,
     23 
     szczególnie rozpowszechniony wśród załogi Muru Hadriana.
     Pod koniec okresu rzymskiego pojawili się na Wyspach Brytyjskich pierwsi wyznawcy Chrystusa. W IV w. kościół brytyjski rozrósł się już' do tego stopnia, że na soborach w Galii i Rzymie był reprezentowany przez kilku biskupów. W tymże stuleciu chrześcijaństwo znalazło na wyspie swoich pierwszych męczenników. Najbardziej znany był żołnierz rzymski Albanus, który w nie znanych bliżej okolicznościach cierpiał za wiarę koło Verulamium. Położone opodal miasto St. Albans nosi do dzisiaj jego imię. Wśród misjonarzy Brytanii największą rolę odegrał pod koniec IV i na początku V w. św. Ninian, działający zwłaszcza wśród Piktów na terenie Szkocji. Na początku V w. decydujący wpływ na losy chrześcijaństwa w Irlandii wywarł św. Patryk. Owi pierwsi misjonarze, zakładający klasztory w Irlandii i Szkocji, odegrali ważną rolę w rozwoju kultury obszaru celtyckiego Wysp Brytyjskich. Organizowane tam przez nich chrześcijaństwo miało oparcie w miejscowych tradycjach klanowych i wykształciło szereg własnych cech i właściwości, które niełatwo przyjdzie przełamać kościołowi rzymskiemu, popierającemu zjednoczeniowe tendencje królów anglosaskich.
     24 
     Jest rzeczą zdumiewającą, jak niewiele z dorobku cywilizacyjnego Brytanii Rzymskiej weszło do dalszego procesu rozwojowego Anglii i jak całkowita była zagłada tego wszystkiego, co Rzym wniósł do życia i kultury Brytanii w ciągu pierwszych czterech stuleci naszej ery. Tylko bardzo nieliczne miasta rzymskie przetrwały na wyspie zniszczenia związane z najazdem plemion anglosaskich, a w istocie poza nazwą i ruinami rzymskich budowli niewiele z nich pozostało. Celtyccy i anglosascy najeźdźcy IV i V w. prawie doszczętnie zniweczyli dorobek cywilizacji rzymskiej w Anglii, poza świetnymi drogami rzymskimi oraz religią chrześcijańską (w jakimś małym stopniu).
     Proces upadku Brytanii Rzymskiej zaczął się zresztą na długo przed ostateczną zagładą Cesarstwa Rzymskiego. Już około połowy IV w. wzmogły się ataki plemion celtyckich od strony Szkocji, a następnie również i Irlandii. Przybrały one na sile zwłaszcza od czasu, gdy w północnej części Brytanii osiedliły się plemiona celtyckich Szkotów zamieszkujące do III w. Irlandię, od których Szkocja wzięła nazwę. Równocześnie od IV w. nasiliły się coraz dokuczliwsze dla Rzymian ataki korsarzy germańskich, Sasów i Franków, przybywających na wybrzeża angielskie od strony ujścia Renu. Pod ciosami najeźdźców zaczął się kruszyć rzymski system obronny. Od końca IV w., w związku z klęską Rzymian w bitwie z Gotami pod Adrianopolem w 378 r. i załamaniem się rzymskiej granicy na Renie i Dunaju, wzmógł się napór plemion germańskich na Brytanię, coraz bardziej bezbronną wskutek wycofywania legionów rzymskich z tej odległej prowincji dla ratowania ważniejszych terenów cesarstwa. W 410 r. na apel Brytów o pomoc cesarz Honoriusz odpowiedział, by bronili się odtąd sami. Od tego momentu aż do połowy V w., kiedy zaczęły osiedlać się na wyspie plemiona saskie, zapanował tam chaos i upadek Rzymskiej Brytanii. W tej sytuacji, nie dla obrony Anglii przed napadami Piktów, jak przypuszczali dawniejsi historycy, lecz w poszukiwaniu łatwej zdobyczy, poczęły przybywać do Anglii coraz liczniej germańskie plemiona Anglów, Sasów i Jutów. Dokonany przez nie podbój Brytanii miał wywrzeć w przyszłości decydujący wpływ na proces formowania się narodu i państwa angielskiego, jego języka, instytucji i kultury.
     25 
    II. OKRES ANGLOSASKI
    FORMOWANIE SIĘ PAŃSTW SZCZEPOWYCH CHRYSTIANIZACJA
     ANGLOSASKI podbój Anglii był częścią szerszego zjawiska historycznego, jakim były wędrówki ludów i najazd plemion barbarzyńskich na Cesarstwo Rzymskie w V w. 
     Szczegóły podboju Anglii przez germańskie plemiona Anglów, Sasów i Jutów, a prawdopodobnie także i Fryzów, są z braku źródeł mało znane. Przypuszcza się, że w toku stopniowego podboju, hamowanego oporem celtyckich Brytów, Jutowie zajęli Kent, Anglowie północną i środkową Anglię, Sasowie zaś tereny nad środkową i dolną Tamizą. Źródła archeologiczne do wczesnych dziejów tego podboju prawie nie istnieją, gdyż wobec niskiego poziomu cywilizacji najeźdźców nic niemal nie pozostało z ich drewnianych osiedli. Natomiast źródła kronikarskie, celtyckie i anglosaskie, rejestrują dokładniej ten wczesny okres dopiero od VII w. Wydarzenia sprzed 597 r., daty początków chrystianizacji Kentu, są w świetle tych relacji niepewne, a ich datowanie dosyć wątpliwe. Nie bez racji więc nazywają niektórzy historycy angielscy okres V —VI w. dwoma „straconymi stuleciami" w historii Anglii.
     W V w., w okresie gdy Piktowie atakowali Anglię od górzystej strony północnej, łodzie Anglów, Sasów i Jutów penetrowały zatoki i ujścia rzek Anglii wschodniej, od zatoki Wash do ujścia Tamizy, oraz wzdłuż południowego wybrzeża od Doveru do Southampton. Początek najazdów Jutów nastąpił prawdopodobnie około 450 r. i objął Kent. W ślad za Jutami szły wyprawy pozostałych plemion, posuwających się na obszar Sussexu i Hampshire. Wbrew dawniejszym poglądom, opowiadającym się za łatwym podbojem i brakiem poważniejszego oporu ze strony celtyckich Brytów, odzwyczajonych ; od walki przez długi okres Pax Romana, przyjmuje się obecnie, że Anglosasi stanęli wobec licznych przeszkód i trudności, a nawet na okres całego pokolenia musieli wstrzymać swój podbój Anglii.
     26 
     Z tym zagadnieniem łączy się legenda o królu Arturze i o walce Brytów z najeźdźcami. Legenda ta, przeniesiona następnie do Francji, weszła do średniowiecznych romansów i chansons de gęste.
     Wznowienie najazdów anglosaskich nastąpiło prawdopodobnie około połowy VI w. Po opanowaniu doliny rzeki Severn najeźdźcy zajęli Gloucester i Bath, odcinając w ten sposób Celtów Kornwalii i Devonu od Walii. Na północy zaś opanowanie przez Anglów na początku VII w. Chesteru i doliny Yorku odcięło północnych Celtów od ich południowych pobratymców. Relacje mnicha celtyckiego z VI w. Gildasa, zawarte w jego kronice pt. O upadku i podboju Brytanii (De excidio et conquestu Britanniae), sugerują bardzo krwawy przebieg podboju anglosaskiego i eksterminację ludności celtyckiej. Nowsze,, j badania zwracają jednak uwagę na fakt, że anglosaska kolonizacja nie opierała się na eksploatacji niewolników. Podkreślają też stosunkowo niewielką ilość celtyckich nazw wsi, co wskazuje na to, że anglosascy zdobywcy nie nawiązywali do wcześniejszego osadnictwa, budując swoje osady na surowym korzeniu.
     Kronika Bedy, mnicha z północnej Anglii z początków VIII w., pt. Historia kościelna ludu angielskiego (Historia ecclesiastica gentis Anglorum), oraz inne źródła ukazują ogólnie obraz Anglii podzielonej na szereg państewek szczepowych, skłóconych ze sobą i dążących do uzyskania przewagi na większym obszarze. Liczba ich spadła stopniowo w toku walk i wzajemnych podbojów do 7 najważniejszych, tworzących anglosaską Heptarchię. Na samej północy Anglii powstało królestwo Northumbrii, założone przez Anglów i rozciągające się od zatoki Humber do zatoki Forth. Rzeka Tees dzieliła je na dwa państewka, utrzymujące dosyć długo swoje lokalne dynastie. Na południe od zatoki Wash znajdowało się królestwo East Anglia, a dalej Essex (wraz z Middlesex i częścią Surrey) z Londynem jako swoim głównym ośrodkiem. Na południe od Tamizy leżało królestwo Kent, założone przez Jutów. Bardziej na zachód były położone Sussex i Wessex, pochodzące, podobnie jak i Essex, z kolonizacji Sasów. Znaczne kiedyś królestwo Anglów — Lindsey, położone na południe od rzeki Humber, zostało wchłonięte przez Northumbrię i Mercję. Ostatnim, siódmym właśnie członkiem anglosaskiej Heptarchii była Mercja, królestwo Anglów, zajmująca centralną część Anglii, 
     Pomiędzy królestwami anglosaskimi przez dwa wieki toczyły się zacięte walki o hegemonię, o tytuł władcy Brytanii, dla którego kronikarze IX w. używali nazwy Bretwalda. Pierwsi dwaj z nich władca południowych Sasów, Aelle (ok. 477 — 491), 
     27 
    oraz zachodnich Sasów, Ceawlin (ok. 560—584), prowadzili jeszcze wojny głównie z Brytami i niewiele o nich wiadomo. W pełniejszym świetle historycznym występuje dopiero król Kentu, Ethelbert (ok. 560 — 616). Był on ożeniony z córką rządzącego Paryżem króla frankijskiej Austrazji. Childeberta, i utrzymywał bliskie stosunki z monarchią Merowingów. W tej sytuacji trafiła na podatny grunt wysłana przez papieża Grzegorza Wielkiego w 597 r. do Anglii misja pod przewodnictwem Augustyna, która doprowadziła do przyjęcia przez Ethelberta i jego otoczenie chrześcijaństwa i zapoczątkowała chrystianizację Kentu.
     Jak już wspomniano, Brytania weszła już znacznie wcześniej w kontakt z nauką Chrystusa, jednak chrześcijaństwo przyniesione tam pod koniec Imperium Rzymskiego zostało całkowicie niemal zmiecione pod ciosami inwazji anglosaskiej. Przetrwało natomiast i rozwijało się na obszarze celtyckiej Walii i Irlandii, gdzie zapuściło głęboko korzenie i odegrało ważną rolę w społecznym i kulturalnym życiu tych krajów. Po śmierci misjonarza Irlandii, św. Patryka (ok. 389—461), kościół irlandzki rozwijał się nadal, nabierając coraz bardziej szczepowo-celtyckiego charakteru, m. in. na skutek małej łączności z wpływami rzymskimi oraz silnych odrębności życia społeczeństwa celtyckiego. Ideałem chrześcijaństwa irlandzkiego i walijskiego był monastycyzm, silny zwłaszcza w okresie początkowym, kiedy opierało się ono nie na systemie diecezjalnym, lecz na klasztorach i wysokim autorytecie przeorów i opatów. Różnice pomiędzy tą odmianą chrześcijaństwa a kościołem rzymskim powiększała później mała rola biskupów, odmienne od rzymskiej liturgia oraz tonsura, inny sposób obliczania daty Wielkanocy itp. Odrębności kościoła irlandzkiego pozostawały w bliskim związku ze społeczną strukturą Celtów, która nie sprzyjała powstawaniu hierarchii kościelnej. Aż do czasów najazdów wikingów nie było właściwie w Irlandii miast, żyjąca zaś w systemie szczepowym ludność tworzyła szereg drobnych grup klanowych, wzajemnie się zwalczających. Wszystko to tłumaczy, dlaczego chrześcijaństwo było związane w Irlandii ze szczepami, a nie parafiami, oraz dlaczego klasztory odgrywały w nim tak poważną rolę. Te celtyckie monastery nie uznawały hierarchicznej struktury papiestwa, były kongregacjami pustelników położonymi w różnych odległych i górzystych miejscach, często na małych wysepkach przy wybrzeżach Irlandii i Szkocji. Przebywający w nich eremici nie spędzali jednak życia wyłącznie na kontemplacji, lecz
     28 
    oddawali się również różnym pracom i działalności. Byli pustelnikami i uczonymi, artystami i nauczycielami, wojownikami i misjonarzami. Dostarczyli chrześcijaństwu wielu świętych, odnowili znajomość literatury klasycznej, a swoją działalnością misyjną objęli znaczną część Europy. Odegrali ważną rolę w nawróceniu Niemiec, posiadali swoje klasztory we Włoszech (istnieje nawet hipoteza, że wywarli pewien wpływ na chrystianizację Polski). Jest rzeczą zdumiewającą, że w odległej i odciętej od bliższego kontaktu z cywilizacją rzymską Irlandii, w odludnych i prymitywnych warunkach, mogły powstać na przełomie starożytności i średniowiecza tak żywe i prężne ośrodki nauki i sztuki (zwłaszcza w zakresie malarstwa miniaturowego), mające duże znaczenie dla rozwoju kultury tego wczesnego okresu.
     Chrześcijaństwo irlandzkie zostało przeniesione pod koniec VI w. do Szkocji za sprawą jej misjonarza św. Kolumby, który w 565 r. założył na wyspie łona u wybrzeży Szkocji słynny później klasztor. Monaster ten odegrał ważną rolę w chrystianizacji Szkocji i północnej Anglii. Aż do 664 r. Anglia będzie rozdarta pomiędzy dwa obrządki, irlandzki i rzymski. Dopiero synod w Whitby z tego roku zapewni całkowite zwycięstwo kościołowi rzymskiemu. Postępy akcji chrystianizacyjnej w Anglii były zresztą początkowo dosyć powolne i nie udało się zrealizować szerokich planów Grzegorza Wielkiego, przewidujących szybkie utworzenie dwóch metropolii (Londyn i York) oraz 12 biskupstw. Zasięg oddziaływania stolicy kościoła w Anglii, Canterbury, był na razie niewielki, a wpływy kościoła irlandzkiego oraz pogaństwa dosyć silne.
     Po śmierci Ethelberta przewagę wśród królestw anglosaskich uzyskała Northumbria, zwłaszcza od czasów króla Edwina (616 — 632). W 627 r. przyjął on chrześcijaństwo z rąk członka misji Augustyna, Paulinusa, i stał się rzecznikiem chrystianizacji Anglii północnej w obrządku rzymskim. Rozszerzył Edwin granice swego państwa daleko na północ, a wybudowany przez niego do obrony przed Piktami gród dał początek późniejszej stolicy Szkocji, Edynburgowi (Edwin's Burgh = gród Edwina). Przyłączył on do swego państwa wspomniane królestwo Lindsey, odniósł sukcesy w czasie wyprawy do Walii i dzierżył pewnie pozycję Bretwalda.
     Proces wzrostu Northumbrii i rozwoju chrześcijaństwa na północy Anglii został przerwany przez rywalizujące z Northumbria królestwo Mercji. Jej pogański król Penda (626—655) odniósł w sojuszu z Walijczykami w 632 r. druzgocące zwycięstwo nad Edwinem pod Hatfield, które przyczyniło się nie tylko do chwilowego załamania się potęgi
     30 
     Northumbrii, ale i do reakcji pogańskiej, a później, za następcy Edwina, Oswalda, do wprowadzenia w Northumbrii chrześcijaństwa irlandzkiego. W ciągu VII w. Mercja nie tylko wchłonęła cześć królestwa Lindsey, ale podjęła ekspansję daleko na południe, dążąc do zwierzchnictwa nad East Anglia i Essex. Aż do czasu najazdów duńskich trwać będzie ekspansja Mercji, będąca jednym z rezultatów klęski Edwina pod Hatfield.
     Odrodzenie potęgi Northumbrii w północnej Anglii wiązało się z działalnością dwóch jej kolejnych królów: Oswalda (633 — 641) i Oswy (641 — 670). Pierwszy z nich był wychowankiem klasztoru w łona i przy pomocy mnicha Aidana popierał rozwój chrześcijaństwa irlandzkiego. Oswald poległ w przegranej bitwie w 641 r. pod Maserfeld, a rychła śmierć jego zwycięzcy, Fendy, pozwoliła na uregulowanie spraw religijnych w interesie Rzymu. W 664 r. odbył się w Whitpy synod, który dzięki poparciu króla Northumbrii Oswy opowiedział się za wyłącznością obrządku rzymskiego. Od tego czasu rozpoczął się nowy okres w dziejach stosunków religijnych w Anglii, prowadzący do uporządkowania i unifikacji organizacji kościoła na wyspie. Miało to poważne znaczenie dla procesu politycznego jednoczenia Anglii, a przyjęcie przez wszystkie królestwa anglosaskie rzymskiego systemu kościelnego stało się jedną z sił motorycznych ruchu, zmierzającego do ujednolicenia administracji, systemu prawnego i fiskalnego oraz innych form życia państwowego na podstawie również wzorów rzymskich i frankijskich. W ten sposób został poważnie wzmocniony proces politycznej i kulturalnej unifikacji kraju, władza królewska uzyskała silne oparcie w organizacji kościelnej i w tych elementach kultury rzymskiej, które kościół zachował i rozpowszechnił w średniowieczu.
     JTwórcą jednolitej administracji kościelnej w Anglii był arcybiskup Canterbury Teodor z Tarsu (zm. 690), wykształcony Grek, który przybył do Anglii w 669 r. wraz z pochodzącym z Afryki północnej opatem Canterbury Hadrianem. Zastał on stosunki kościelne w Anglii w stanie chaosu i rozprzężenia. Istniejące biskupstwa pokrywały się mniej więcej z granicami poszczególnych królestw i były ściśle związane z interesami i polityką królów anglosaskich. Arcybiskup Teodor okazał w swej działalności organizacyjnej wiele talentów dyplomatycznych i administracyjnych. Starał się nie wchodzić w konflikt ze zwyczajami i tradycjami celtyckimi, zabiegając o pozyskanie dla kościoła rzymskiego tych wszystkich członków obrządku irlandzkiego, którzy byli skłonni przyjąć supremację Rzymu. 
     31 
    Wielu z nich otrzymało zresztą nawet najwyższe godności kościelne aż do biskupich włącznie. Najważniejszym osiągnięciem Teodora było rozbudowanie sieci J diecezji do 12 biskupstw i obsadzenie ich zaufanymi i ściśle podporządkowanymi metropolii w Canterbury ludźmi. Teodor usprawnił działalność synodów duchowieństwa angielskiego, podkreślając w ten sposób jeszcze bardziej jednolitość angielskiego systemu kościelnego. Wzmocnił sieć parafialną oraz dyscyplinę duchowieństwa, o czym  świadczą, zebrane już po jego śmierci, pozostałe po nim przepisy kanoniczne. Teodor założył wreszcie — żeby wymienić tylko najważniejsze jego zasługi — szkołę katedralną w Canterbury, która odegrała tak ważną rolę w religijnym i kulturalnym życiu wczesnośredniowiecznej Anglii. 
    Dalszy proces jednoczenia Anglii w poważnym stopniu był związany od końca VII i w VIII w. z dziejami Mercji., która po przejściowym wzroście Northumbrii w pierwszej połowie VII w. zdobyła wyraźną hegemonię nad pozostałymi królestwami anglosaskimi. Centralne położenie Mercji ułatwiało jej ekspansję i podbój szczególnie od czasów syna Pendy, Wulfhere (657 — 674), w którego osobie cała Anglia południowa, a przedtem jeszcze Essex z Londynu uznały w 670 r. swego suwerena. Przewagę Mercji umocnił jeszcze Ethejred (674—704), który w 678 r. zadał Northumbrii ostateczną klęskę ograniczając odtąd jej aspiracje do terytorium na północ od Humber (w dziedzinie kulturalnej jednak znaczenie Northumbrii nadal było przodujące w Anglii). Po chwilowym kryzysie na przełomie VII i VIII w. potęgę Mercji odbudował Ethelbald (716 —757). Kronikarz Będą nazywa go Rex Britanniae, pisząc, że przez 30 lat stał on na czele federacji wszystkich królestw anglosaskich od rzeki Humber na północy do wybrzeży południowej Anglii. Po jego śmierci władza przeszła w Mercji w ręce króla Offy (757 — 796), największego władcy anglosaskiego przed Alfredem Wielkim.
     Czterdziestoletnie panowanie Offy, umocnione zwycięstwami nad królami Kentu i Wessexu, wojnami w Walii i rosnącymi wpływami w Northumbrii, zapewniło nie tylko przewagę Mercji, ale jednocześnie wywarło istotny wpływ na proces dalszego jednoczenia Anglii. Offa wytyczył i umocnił na zachodzie do dzisiaj widocznym wałem granicę między Anglią a Walią. Utrzymywał stosunki z Karolem Wielkim jak równy z równym, a ich traktat handlowy z 796 r. jest pierwszą znaną tego rodzaju umową w dziejach Anglii. Źródła  świadczą o tym, że sukno angielskie było już wówczas poszukiwane
     32 
     na kontynencie (w monarchii Karolingów), zachowane zaś monety Offy mówią zarówno o ich artystycznym wykonaniu, jak i zasięgu jego stosunków handlowych. Nawet w Rzymie uważano Offe za ważnego partnera politycznego, o czym może świadczyć przybycie do Anglii w 786 r. dwóch legatów papieskich w celu odnowienia przyjaznych stosunków z Brytanią. Offa był w istocie pierwszym królem anglosaskim rozwijającym bardziej ożywione stosunki polityczne z kontynentem, przede wszystkim z monarchią Karolingów i papiestwem.
     Rządy króla Offy ukazały rozwijanie się w Anglii ważnego procesu odchodzenia od pierwszej idei Bretwalda, a wiec zwierzchnictwa jednego królestwa nad innymi, i kształtowania się politycznej koncepcji regnum, coraz bardziej jednolitej monarchii ogólnoangielskiej. Zanikanie dynastii lokalnych w szeregu mniejszych królestw pozwalało na przełamywanie partykularyzmów i ułatwiało Offie oddziaływanie na życie polityczne w całej niemal Anglii. Nie powiodła się natomiast jego próba osłabienia Canterbury jako stolicy kościoła w Anglii i założenia arcybiskupstwa w Mercji. Po śmjerci Offy znaczenie MercjL podupadło. Pod mniej sprawnymi rządami jego następców rozpoczął się proces kurczenia się jej wpływów, stopniowo Kent, Wessex i Northumbria wyzwoliły się spod zależności od Mercji. Rola zjednoczenia Anglii miała ostatecznie przypaść nie Mercji, lecz królestwu Wessexu w IX w., już w okresie najazdów duńskich na Anglię.
    
    STOSUNKI SPOŁECZNO-GOSPODARCZE
     Podbój anglosaski różnił się zasadniczo od rzymskiego. Była to wędrówka ludów, migracja całych szczepów w celach zdobywczych i osadniczych. Inny też był stosunek do ludności tubylczej, którą Anglosasi częściowo wytrzebili, a przede wszystkim wyparli na tereny górzyste, w pewnym stopniu zamienili na ludność niewolną. Do wyjątków raczej należały małżeństwa mieszane. Pod względem etnicznym i cywilizacyjnym Anglosasi i Celtowie zachowali w zasadzie odrębność, nawzajem się prawie nie przenikali i nie oddziaływali zasadniczo na siebie. Anglosasi nie przyjęli też prawie niczego z cywilizacji rzymskiej, którą zniszczyli na wyspie tak gruntownie i całkowicie, że od nich dopiero rozpoczął się we wszystkich dziedzinach proces formowania się narodu i cywilizacji angielskiej.
     Ustrój społeczny Anglów, Sasów i innych plemion germańskich 
     33 
     lądujących w Anglii niewiele różnił się od ustroju Franków. W nowo powstałych na wyspie królestwach anglosaskich zachowało się wiele z dawnych urządzeń rodowo-plemiennych, do czego przyczyniła się ta okoliczność, że nie zetknęli się w swoich nowych siedzibach z urządzeniami i ludnością rzymską i nie ulegli, w przeciwieństwie do swoich pobratymców na kontynencie, wpływom wzorów rzymskich.
     Cechą charakterystyczną społeczeństwa anglosaskiego było zachowanie przez długi czas wspólnoty rodowej, którą zastąpi stopniowo gmina wiejska. Podstawową warstwę społeczną tworzyli pierwotnie wolni chłopi, tzw. kerlowie (ceorls), posiadający duże działki ziemi (hides) o przeciętnej powierzchni około 120 arów (48 hektarów). Poza ziemią orną, stanowiącą własność kerla, przysługiwało mu prawo użytkowania gminnych pastwisk, łąk i lasów.
     Ponad masą wolnych kerlów stali erlowie (earls), arystokracja rodowa, która wyodrębniła się w procesie rozwarstwienia społecznego z masy prostych członków dawnej wspólnoty i stopniowo przekształciła się w wielkich właścicieli ziemskich. Różnica pomiędzy kerlem a erlem zaznaczyła się wyraźnie w wysokości główszczyzny. Za zabicie erla była ona dwukrotnie, a nawet trzykrotnie wyższa. Stopniowo wzrastało też polityczne znaczenie erlów w państwach anglosaskich.
     Obok erlów i kerlów istnieli też u Anglosasów półwolni (laets) oraz niewolnicy (theows). Półwolni, przeważnie celtyckiego pochodzenia, nie posiadali ziemi, siedzieli na ziemi kerlów, płacąc pewne daniny. O ich podrzędniejszej randze społecznej świadczyła znacznie niższa główszczyzna. Należy dodać, że część Celtów, szczególnie w zachodniej części Anglii, zachowała ziemię i wolność. Część arystokracji celtyckiej, która nie została wytępiona przez zdobywców i nie popadła w niewolę, zmieszała się z arystokracją anglosaską.
     U Anglosasów istnieli też niewolnicy, przeważnie potomkowie Celtów, wywodzący się z jeńców wojennych. Za zabójstwo niewolnika nie płacono żadnej główszczyzny, jedynie grzywnę na rzecz jego właściciela.
     Ustrój rodowy, silny jeszcze u Anglosasów w okresie osiedlania się w Anglii, uległ stopniowo rozluźnieniu i przekształcił się w związek terytorialny. Należy jednak zaznaczyć, że pozostałości dawnych więzów rodowych były w Anglii silniejsze niż na kontynencie. Na rodzie spoczywał obowiązek udziału w krwawej zemście, jak i płacenia główszczyzny. Bez zgody rodu nie można było alienować ziemi posiadanej na mocy prawa zwyczajowego (tzw. folkland).
     34 
     Największym właścicielem ziemi u Anglosasów był król, posiadajacy rozległe domeny zamieszkane przez ludność wolną, półwolną z i niewolną. Ziemię przekazywał on oddającym się początkowo pod jego opiekę, a następnie stanowiącym podporę jego rządów instytucjom i jednostkom, zrazu instytutom kościelnym, a następnie także osobom świeckim, głównie członkom swojej drużyny, gezytom (gesiths), przekształcającym się w wielkich właścicieli ziemskich. Gezyci nie odgrywali roli towarzyszy króla, lecz byli jego sługami, czyli tenami (thegns, ministri). Od czasów króla Alfreda Wielkiego termin tena (bądź tana) zastąpił określenie gezyty jako członka drużyny królewskiej. Tenem zaczęto nazywać każdego zamożnego pana. Wyróżniała go główszczyzna sześciokrotnie większa niż zwykłego wolnego. Przysięga tena w sądzie miała wyższą wartość, odpowiadała przysiędze 6 wolnych. Termin thegn zaczął wypierać erla, który stał się tytułem najwyższego dostojnika administracji lokalnej w hrabstwie (ealdorman). Do umocnienia władzy panów przyczyniły się nadania ich dobrom immunitetów (sac and soc). Dzięki nim panowie uzyskali jurysdykcję oraz prawo pobierania części opłat sądowych na obszarze zamieszkanym nie tylko przez ludność zależną, ale też przez wolnych chłopów, którzy zaczęli upodabniać się stopniowo do ludności poddańczej (sokesmen, socmen). Gdy na początku okresu anglosaskiego dominowała wyraźnie ludność wolna, zmiany, jakie zaszły w strukturze tego społeczeństwa w ciągu wieków, doprowadziły do zdobycia przez nieliczną grupę notablów anglosaskich wyraźnej przewagi i uzależnienia od siebie ogółu ludności. Należy jednak zaznaczyć, że proces zanikania wolnego chłopstwa dokonywał się w Anglii ówczesnej w tempie znacznie wolniejszym niż w państwie Franków. W państwach anglosaskich zachowała się liczna stosunkowo warstwa wolnych chłopów również po ukształtowaniu się stosunków feudalnych, co jest specyficzną cechą feudalizmu w Anglii. Bardzo słaby w Anglii - wpływ stosunków rzymskich przy dużej trwałości wspólnoty wiejskiej z tłumaczy zjawisko wolnego w okresie anglosaskim procesu feudalizacji w Anglii.
     Nie bez znaczenia dla powyższych procesów były również zmiany zachodzące w organizacji służby wojskowej. Ich kierunek oznaczał również pogorszenie się sytuacji wolnego chłopa. Główną siłą militarną w Anglii było u Anglosasów zrazu pospolite ruszenie (fyrd). Nawet nadanie immunitetowe nie zwalniało mieszkańców od służby wojskowej. Pauperyzacja kerlów oraz wysokie koszty uzbrojenia przyczyniły się do związania służby wojskowej z posiadaniem 
     35 
     odpowiednio dużego obszaru ziemi (5 łanów). Powinności wojskowe spadły na barki tenów, którzy przekształcili się z czasem w warstwę rycerską, zapewniając sobie liczne królewskie nadania i przywileje.
     Główną podstawą życia Anglosasów było rolnictwo. Na wsi mieszkała ogromna większość ówczesnej ludności Anglii. Ziemia była rozrzucona pojedynczymi pasami na całym obszarze wspólnych pól danej wsi. Pola te w liczbie dwóch czy trzech uprawiane były ściśle według zasad płodozmianu. Pól nie ogradzano, a poszczególne łany oddzielano od siebie wąskimi nie zaoranymi pasami murawy. Po żniwach cały obszar pól przeznaczono na wspólne pastwisko dla owiec i bydła całej wsi.
     Starszą formą własności gruntowej był tzw. Jolkland, ziemia dzierżawiona na podstawie prawa zwyczajowego. Była to własność gminna, pozostająca od dawna w uprawie danej rodziny i bez zgody gminy nie. można było nią dysponować. W miarę feudalizacji stosunków społeczno-gospodarczych pojawiła się inna forma własności gruntowej, tzw. bocland. Była to ziemia posiadana na własność na podstawie przywileju, nadawanego początkowo przede wszystkim kościołowi i możnym. Rozwój wielkiej własności ziemskiej typu bocland, wolnej od wielu powinności, przyspieszył proces przekształcania wolnych chłopów w feudalnie zależnych ludzi, zobowiązanych do szeregu świadczeń na rzecz pana. Na tej drodze rozwinął się system manorialny (folwarczny), stanowiący podstawę stosunków agrarnych w epoce feudalnej.
     W okresie anglosaskim miasta były jeszcze słabo rozwinięte i bardzo powoli rosło ich znaczenie handlowe i kulturalne. Najazd Anglów, Sasów i Jutów przyniósł, o czym była już mowa, zagładę miast rzymskich w Brytanii z ich amfiteatrami i świątyniami, centralnym ogrzewaniem i publicznymi łaźniami. Nie wszystkie rzymskie miasta zostały w Anglii w wyniku tej inwazji całkowicie opuszczone i zdewastowane. Nowsze badania opowiadają się za pewną, ograniczoną bardzo, ciągłością życia miejskiego na wyspie. Pod koniec VI w. królowie Kentu organizowali swój dwór w obrębie rzymskich murów w Canterbury, gdzie zresztą wojownicy sascy, opodal tamtejszego wielkiego amfiteatru rzymskiego, wznosili swoje prymitywne domostwa. Zachodni Sasi założyli swój ośrodek w rzymskim Winchesterze, a z relacji Bedy wynika, że Londyn od samego początku okresu anglosaskiego był ważnym miejscem targowym i politycznym.
     Ciągłość życia miejskiego w Anglii na początku średniowiecza zapewniali też misjonarze chrześcijańscy, chętnie zakładający swoje
     36 
     siedziby i kościoły, a później w miarę wzrostu organizacji kościelnej i stolice biskupstw w dawnych rzymskich miastach. Misjonarz Anglii Augustyn rezydował w Canterbury, Paulinus w Yorku, a w Londynie również rychło powstała stolica biskupia oraz kościół Św. Pawła. Tak więc w związku z działalnością królów i kościoła stosunkowo szybko, chociaż na małą skalę, nastąpiło odrodzenie cywilizacji miejskiej w Anglii.
    Powazną również rolę w rozwoju życia miejskiego oraz handlu, zwłaszcza od VII w., odegrały klasztory. Niejednokrotnie jak w wypadku Canterbury czy Winchesteru powstawały one w obrębie planu miejskiego. Częściej zakładano je w pustym jeszcze miejscu, gdzie stawały się stopniowo zalążkami osad miejskich (np. St. Albans). Hojnie obdarowywane przez królów i możnych, wyposażane w ziemię, klasztory stawały się ośrodkami życia gospodarczego, przyciągały kupców i rzemieślników. Obok siebie rozwijały się równolegle klasztor i miejsce targowe, do czego przyczyniał się w niemałym stopniu zwyczaj pielgrzymowania do miejsc kultu.
     Początki miast angielskich wiążą się również z powstawaniem grodów (burgh, burh), które były nie tylko ośrodkami obrony, ale zazwyczaj również centrami administracji hrabstwa. Przy grodach powstawały jako podgrodzia miejsca targowe. Miasta znajdowały się pod wzmożoną opieką królewskiego miru (pax regis), na którego straży stał pierwotnie szeryf hrabstwa, później specjalny urzędnik królewski — wójt miejski (portreeve, portgerafd). Był on wykonawcą zarządzeń królewskich w mieście i przewodniczył zbierającym się trzy razy do roku miejskim zgromadzeniom sądowym (burghgemot). Miasta nie miały jeszcze w tym okresie samorządu miejskiego, od wsi odróżniał je opasujący zabudowania mur czy wał, miejsce targowe oraz specjalny mir królewski.
     Rozwój miast nastąpił nie tylko w wyniku działalności administracyjnej władzy świeckiej i kościelnej, ale również dzięki. rozwojowi handlu.. Ustawy królów anglosaskich zabraniały wszelkich transakcji handlowych poza murami miasta, jeśli wartość sprzedawanych towarów przekraczała pewną, stosunkowo nawet niską sumę. Dalszym czynnikiem przyspieszającym rozwój miast były wojskowe skutki najazdów duńskich. Fortyfikowane do walki z najeźdźcami grody stawały się zalążkami ośrodków miejskich po ustaniu wojen. Częściej jednak najazdy wikingów powodowały ruinę miast, których szybszy rozwój nastąpił dopiero po zakończeniu wypraw duńskich.
     Handel nie zajmował jeszcze ważniejszego miejsca w życiu Anglii
     37 
     tego okresu i dopiero w związku z najazdami Duńczyków oraz rosnącymi potrzebami dworów świeckich i ośrodków kościelnych zaczął się żywiej rozwijać. Importowano na wyspę głównie jedwab, wino, kość słoniową z południa, bizantyńskie wyroby ze srebra, skóry, futra, broń i wyroby żelazne ze Skandynawii. Już od VIII w. wełna angielska zaczęła znajdować dla siebie zbyt na kontynencie, uzupełniając główny od dawna obok cyny miejscowy artykuł wywozowy — niewolników. Najczęstszymi obcymi kupcami w porcie londyńskim byli przybysze z Normandii i Akwitanii, kupcy z Flandrii i ziem niemieckich. Przyjeżdżali też do Anglii kupcy z basenu Morza Śródziemnego. Od początku VII w. królowie anglosascy bili j już własną monetę. Warto może dodać, że nazwa pieniądza angielskiego — pens (penny) pochodzi, być może, od imienia Pendy, który w VII w. przyczynił się do poważnego wzrostu swego królestwa. 
    USTRÓJ POLITYCZNY
     Na czele państewek anglosaskich stali królowie. Formalnie pochodzili oni z wyboru, który nie był całkiem wolny i ograniczał się do członków rodu królewskiego. W praktyce wybierano niemal zawsze najstarszego syna królewskiego, niejednokrotnie król za życia jeszcze wyznaczał go na swego następcę. Wyboru dokonywało zgromadzenie mocnych świeckich i duchownych, tzw. witan (witenagemot). W VIII w. weszło w zwyczaj, że po elekcji następowała ceremonia kościelna — konsekracja, a po niej koronacja.
     Stanowisko króla musiało być początkowo dosyć słabe, skoro za jego zabicie przewidywano tylko, zapłacenie główszczyzny sześciokrotnie wyższej niż za zabicie tena. Do wzrostu władzy królewskiej przyczyniły się procesy feudalizacyjne oraz zagrożenie zewnętrzne wywołane przez najazdy duńskie w VIII i IX w. Opanowanie przez królów Wessexu obszaru duńskiego Danelaw postawiło ich w szczególnie uprzywilejowanej pozycji w stosunku do innych władców anglosaskich. Królowie Wessexu zaczęli używać tytułu Rex Anglorum, który został zastąpiony dopiero w 1199 r. przez tytuł Rex Angliae.
     W miarę pogłębiania się zróżnicowania społecznego zaczęły tracić na znaczeniu dawne zgromadzenia ludowe wszystkich wolnych, trudne, a nawet wręcz niemożliwe do zwoływania wobec rozległości obszaru państwowego. Uprawnienia ich przeszły częściowo na króla oraz na zgromadzenia możnych panów świeckich i duchownych, zwane radą
     38 
     starszych, czyli witanem. Witan istniał już w państewkach anglosaskich przed zjednoczeniem Anglii w IX w., jego rozwój nastąpił właściwie dopiero pod koniec okresu anglosaskiego.
     Skład witanu nie był ściśle ustalony, o powoływaniu jego członków w dużym stopniu decydowała wola króla. Zwyczajowo wchodzili do niego obok króla i jego rodziny (synowie, żona) arcybiskupi, biskupi i opaci, wysocy urzędnicy świeccy (ealdormen), wielcy wasale królewscy. Liczba członków witanu nie była ściśle określona, wahała się od 30 do 100 osób. Zgromadzeniom tym przewodniczył król. Kompetencje witanu nie były ściśle ustalone. Jego rola i znaczenie zależały w dużym stopniu od indywidualności, zdolności i pozycji władcy. Przy silnym królu witan miał głos doradczy, w innym wypadku mógł wywierać wpływ dosyć istotny.
     Jakkolwiek władza ustawodawcza spoczywała w ręku króla, to jednak wydawał on ustawy przeważnie wspólnie z witanem, co zabezpieczało ich rozpowszechnienie i stosowanie. Udział dostojników kościelnych w zgromadzeniu witanu umożliwiał wydawanie nie tylko ustaw świeckich, ale i kościelnych (dopiero od XI w. duchowni obradować będą oddzielnie). Witan decydował wspólnie z królem o wojnie i pokoju, jego sankcja była potrzebna przy nadawaniu przez króla ziemi zwalnianej od ciężarów (bocland), witan współdziałał w sądownictwie królewskim.
     Dawniejsza historiografia widziała niejednokrotnie błędnie w witanie odpowiednik późniejszego parlamentu bądź nawet źródło, z którego parlament powstał. Odrzucając ten pogląd wystarczy zwrócić uwagę, że w przeciwieństwie do parlamentu witan nie stanowił żadnego przedstawicielstwa, jego członkowie reprezentowali tylko siebie J działali w swoim imieniu. Ponadto skład witanu i sposób rekrutacji nie były niczym normowane i zależały jedynie od króla.
     Podobnie jak i w innych państwach tego okresu urzędnicy nadworni spełniali jednocześnie różne funkcje w zarządzie państwa. W przeciwieństwie jednak np. do państwa Franków żaden z nich nie uzyskał nigdy zdecydowanej przewagi nad innymi (u Franków stało się tak z urzędem majordomusa). By do tego nie dopuścić, król Alfred wprowadził w Wessexie zasadę, że ten sam urząd dworski obsadzano kilkoma osobami (zwykle trzema), które w niektórych wypadkach zmieniały się co miesiąc w sprawowaniu funkcji.
     Anglosaski system administracji centralnej w niewielkim stosunkowo stopniu wpłynął na dalszy rozwój ustroju Anglii. 
     39 
     O wiele większe pod tym względem znaczenie miała organizacja władz lokalnych Anglii anglosaskiej, która przetrwała z niewielkimi stosunkowo zmianami poprzez najazd normandzki, stanowiąc podstawę późniejszej ewolucji.
     Organizacja administracji lokalnej opierała się od IX w. na hrabstwach (shires), które wywodziły się z dawnych samodzielnych państewek anglosaskich (np. Kent, Sussex, Essex, Surrey i in.) bądź z dzielnic takich państewek (np. Norfolk). Jedne i drugie przekształciły się po zjednoczeniu Anglii w okręgi administracyjne. Większość hrabstw została jednak utworzona po zjednoczeniu Anglii na wzór okręgów administracyjnych Wessexu, którego władcy dokonali w IX w. zjednoczenia Anglii.
     Na czele hrabstwa stał początkowo eldorman (ealdorman), wywodzący się nieraz z dawnego władcy państwa plemiennego, z którego powstał nowy okręg administracyjny. Eldormenów mianował król przy współudziale witanu. Zakres władzy eldormana był bardzo rozległy. Jako przedstawiciel i wykonawca władzy królewskiej w poszczególnych hrabstwach przewodniczył on na zgromadzeniach hrabstwa, powoływał pod broń pospolite ruszenie i nim dowodził, pobierał trzecią część opłat sądowych, celnych i grodowych. W wypadkach gdy eldorman stał na czele kilku hrabstw, przejawiała się tendencja do przekształcenia tego urzędu w dziedziczny, co się m. in. przyczyniło do zastąpienia eldormana przez królewskiego urzędnika — szeryfa
    Szeryf (gerefa, reeve) był mianowanym przez króla w hrabstwach urzędnikiem, którego zadaniem była początkowo troska o interesy fiskalne króla. Stopniowo gerefa stał się pomocnikiem eldormana, zwłaszcza w zakresie wymiaru sprawiedliwości, i został mu podporządkowany. Znaczenie szeryfa w obrębie hrabstwa zaczęło wzrastać szczególnie wówczas, gdy eldormeni stali na czele kilku hrabstw. Jako szeryf hrabstwa (scire-gerefa, shire-reeve) zaczął on konkurować z eldormanem, by w końcu wyprzeć go zupełnie i stać się głównym urzędnikiem królewskiej administracji lokalnej, chociaż formalnie był nadal pomocnikiem i zastępcą eldormana w zarządzie hrabstwa.
    Eldorman, a później szeryf, zwoływali dwa razy do roku zgromadzenie hrabstwa (folkmoot, shiremoot), w którym obok nich uczestniczyli biskupi położonych tam diecezji oraz wielcy właściciele ziemscy. Zgromadzenia te sprawowały funkcje sądowe w sprawach karnych, cywilnych i kościelnych, zajmowały się sprawami administracyjnymi, podatkowymi, wojskowymi itp.
     40 
     Hrabstwo dzieliło się na mniejsze jednostki, tzw. centeny (hundred), stanowiące obszar, na którym po inwazji anglosaskiej osadzano stu wojowników wraz z rodzinami (istnieje też pogląd, że nazwa setki pochodzi od liczby wojowników wysyłanych z danego obszaru lub od liczby łanów). Na czele centeny stał setnik (hundredman, centenarius), wybierany pierwotnie na zgromadzeniach centeny, a później urzędnik mianowany przez króla. Centeny posiadały swoje zgromadzenia (hundred-moot), odbywające się co miesiąc głównie dla rozpatrywania spraw sądowych. W zgromadzeniach tych brali udział najwięksi właściciele ziemi, których włości znajdowały się na terenie danej centeny, ponadto dygnitarze kościelni oraz po czterech najpoważniejszych przedstawicieli z każdej należącej do centeny wsi. Z biegiem czasu ferowanie wyroków sądowych przeszło od zgromadzenia centeny na 12 starszych tenów, wyłonionych przez zgromadzenie i obradujących pod przewodnictwem urzędnika królewskiego (hundred-gerefa).
     Najniższą jednostką organizacyjną u Anglosasów była gmina wiejska (tun, township, vicus), zastępująca dawną wspólnotę rodową. Wchodziła ona w skład centeny, a na jej czele stał starosta (tun-gerefa), wybierany pierwotnie przez mieszkańców wsi. W miarę wzrostu wielkiej własności starostowie gminni mianowani byli przez pana i przekształcili się w urzędników królewskich. Pełnoprawni członkowie gmin wiejskich brali udział w zgromadzeniach gminnych (galimots), na których omawiano wszystkie ważniejsze sprawy związane z życiem gminy. W miarę postępującego rozwoju coraz większy wpływ na decyzję zgromadzeń gminnych wywierali bogaci posiadacze ziemscy.
     Do celów policyjnych istniały jeszcze we wsiach dziesiętnice (tithings), grupy złożone z 10 mężczyzn działających pod przywództwem dziesiętnika (tithingman). 
     Szczególną cechą anglosaskiego systemu administracyjnego i prawnego był prężny rozwój administracji lokalnej, silnie związanej ze j społeczną strukturą kraju. Jedną z podstawowych zasad tego systemu było przekonanie, że wszyscy wolni winni brać czynny udział we wszystkich sprawach swojej społeczności. Nawet wówczas, gdy zarząd lokalny stopniowo przeszedł w ręce feudałów, nadal duży był udział członków danej społeczności w samorządzie lokalnym. Stanowiło to dobrą szkołę dla powstawania silnych instynktów współżycia społecznego i tych zasad ustrojowych, które przyczynią się później do wczesnego na wyspie rozwoju idei parlamentarnych.
     41 
    KULTURA
    Mimo surowych i prymitywnych warunków, w jakich żyli Anglosasi w początkowym okresie swego pobytu w Anglii, posiadali oni zainteresowania do poezji i pieśni, których słuchanie należało do ulubionych rozrywek. Wygłaszali je przy wtórze harfy minstrele, zwani skopami, nagradzani przez królów i możnych ziemią i złotem. Posiadali przekazywane z ojca na syna w formie ustnej opowiadania i pieśni, przetwarzane i uzupełniane wydarzeniami aktualnymi. Wiele wierszowanych opowieści przynieśli Anglosasi ze sobą jeszcze z kontynentu, a te które doszły do nas, musiały ulec poważnym zmianom. Łatwo zauważyć, że jeszcze pogańskie wyobrażenia i obyczaje przetykane są dygresjami moralnymi w duchu chrześcijańskim, co — obok uzupełnień w postaci późniejszych wątków historycznych — wyraźnie wskazuje na nawarstwianie się motywów oraz fabuły i sprawia poważne trudności w datowaniu najstarszych zabytków literatury anglosaskiej. Utwory te, przekazywane w postaci ustnej z pokolenia na pokolenie, zachowały tradycje, legendy i wspomnienia odległych nieraz, heroicznych okresów wędrówek i najazdów, ..wspólnych jeszcze dla całego świata północnogermańskiego.
     Literatura angielska powstała z dwóch głównych źródeł: piśmiennictwa anglosaskiego oraz normandzkiego, wiążącego ją z francuskim kręgiem kulturowym. Oba te źródła zasiliły i wywarły zasadniczy wpływ na rozwój literatury angielskiej, dostarczając jej też dwóch źródeł słowotwórczych: germańskiego i franko-łacińskiego, które w sposób zasadniczy uformowały język angielski.
     Anglosasi posługiwali się dialektem należącym do dolnoniemieckiej rodziny językowej. Mówili oni czterema głównymi narzeczami: zachodniosaskim, northumbryjskim, mercyjskim i kentyjskim. Ich literatura doszła do nas prawie wyłącznie w formie zachodniosaskiej, co wiąże się z przewagą polityczną i kulturalną Wessexu i jego rolą w zjednoczeniu Anglii.
     Najdawniejsze zabytki literatury anglosaskiej należą jeszcze do okresu pogańskiego i nawet w tych wczesnych zabytkach, które uległy później przetworzeniu przez pisarzy chrześcijańskich, można wykryć niejednokrotnie wyraźne warstwy przedchrześcijańskie. Najważniejszym utworem tego rodzaju jest poemat Beowulf najstarszy w literaturze germańskiej zabytek epicki. Na epos ten, ukazujący w ponurej, lecz artystycznie sugestywnej atmosferze legendarne czyny i losy rycerza Beowulfa. złożyły się różne wątki z wydarzeń historycznych
     42 
    świata skandynawskiego z VI w. oraz wątki mitologii skandynawskiej. Obfitość szczegółów obyczajowych daje pojecie o moralności i zwyczajach germańskich, a cechy bohatera (siła, odwaga, lojalność wobec króla, pogoń za sławą) — o ideałach etycznych j kultury wczesnośredniowiecznej. Beowulf został napisany prawdopodobnie w VIII w. przez poetę anglosaskiego, który połączył różne dawne wątki legend i sag skandynawskich w jedną całość.
     W pewnej zależności od Beowulfa powstał poemat historyczny Widsith, będący rodzajem prologu do produkcji pieśniarza. Jest tam mowa o dalekich podróżach do rozmaitych krajów i ludów Europy i Małej Azji, o odwiedzanych przez skopa dworach różnych władców. Czas powstania utworu jest dyskusyjny, należy w każdym razie — jak się wydaje — odrzucić dawniejszy pogląd, jakoby był to najstarszy zachowany utwór anglosaski. Wiele przemawia za tym, że powstał on na przełomie IX i X w.
     Wśród anglosaskich poematów elegijnych należy wymienić m. in. Skargę Deora, malującą los skopa, któremu pan odebrał ziemie, Wędrowca, Żeglarza, Zburzone miasto i in.
     Wczesna anglosaska poezja chrześcijańska pozostawała początkowo w poważnej zależności od pogańskiej i mimo iż stopniowo zmieniła swój przedmiot, zachowała starą metrykę i styl, a do tematów biblijnych wprowadzała opisy walk i przygód morskich, scenerię świata anglosaskiego. Poezja ta powstawała głównie w północnej Anglii, w Northumbrii, gdzie żył na przełomie VII i VIII w. braciszek Caedmon, autor kilku poematów religijnych oraz parafrazy Biblii. W drugiej połowie VIII w. żył też Cynewulf, który w swoich poematach religijnych poszukiwał prostszego języka i silniejszego wyrazu artystycznego niż ten, który stosowali inni poeci tej kategorii. Ciekawym zjawiskiem w poezji anglosaskiej jest grupa wierszy całkiem świeckich w swojej treści i intencji.
     Przechodząc od poezji anglosaskiej do literatury łacińskiej okresu wczesnośredniowiecznego, należy zwrócić uwagę na istnienie od czasu chrystianizacji Anglii szeregu klasztorów i szkół, będących ośrodkami nauki łaciny i studiów teologicznych. W Canterbury założył szkołę prawdopodobnie już Augustyn, misjonarz Anglii z 597 r., tam też działał arcybiskup Teodor z Tarsu, organizator nie tylko administracji kościelnej na wyspie, ale również szkół, mających przyczynić się do podniesienia poziomu duchowieństwa w drugiej połowie VII w. Ważną rolę w rozwoju szkolnictwa w Anglii północnej, zwłaszcza w Northumbrii. odegrali misjonarze irlandzcy. 
     43 
    Nasilenie ich działalności zaznaczyło się szczególnie w związku z dążeniem do odbudowy na północy chrześcijaństwa po upadku króla Edwina. Klasztory zakładane przez irlandzkich zakonników bądź pod ich wpływem stały się ważnymi ośrodkami nauki, szkolnictwa i rzemiosła artystycznego (iluminacje rękopisów) o zasięgu oddziaływania przekraczającym znacznie granice Northumbrii.
     W siedzibach katedr i klasztorów anglosaskich powstawały znane szkoły, wyposażone w bogate księgozbiory i słynące z wybitnych nauczycieli i pisarzy łacińskich. Obok szkoły w Canterbury, którą kierował przez wiele lat pomocnik Teodora z Tarsu, wychowany i wykształcony w Afryce i Italii bizantyńskiej mnich Hadrian, do większego znaczenia doszły szkoły w Jarrow w Northumbrii, w Yorku i in. Warto dodać, że w niektórych z tych szkół oprócz łaciny i teologii studiowano też grekę i prawo rzymskie.
     Do największych pisarzy łacińskich Anglii tego okresu, związanych studiami i pracą ze szkołą w Jarrow, należy Beda (673 — 735), autor cytowanej już Historii kościelnej ludu angielskiego, podstawowego źródła do dziejów Anglii wczesnośredniowiecznej. W murach wyposażonego w bibliotekę opactwa w Jarrow napisał Będą również szereg dzieł z innych zakresów, z dziedziny chronologii, komentarze do Biblii i in. Wśród jego uczniów znajdował się Egbert, nauczyciel Alkuina, jednego z twórców renesansu karolińskiego.
     Obok Bedy do najwybitniejszych uczonych i pisarzy ówczesnej Anglii należeli: Aldhelm, Bonifacy i Alkuin. Aldhelm (ok. 650 — 709), wychowanek szkoły w Canterbury, późniejszy biskup Sherborne i założyciel tamtejszej szkoły, był znawcą nie tylko pisarzy chrześcijańskich, ale i klasycznych, zajmował się obok teologii również i astronomią, matematyką, prawem rzymskim. W szkole w Canterbury studiował też Wynfrith z Wessexu, lepiej znany jako św. Bonifacy (ok. 680 — 754), apostoł Niemiec i reformator kościoła frankijskiego. On to namaścił w 751 r. Pepina na króla Franków i był arcybiskupem Moguncji. Jego listy, pisane czystą łaciną, mają nie tylko historyczne, ale i literackie znaczenie. Ostatni z wymienionych wyżej pisarzy i uczonych anglosaskich, Alkuin (735 - 804), przez wiele lat stał na czele szkoły katedralnej w Yorku, posiadającej bogatą również w autorów antycznych bibliotekę. Na zaproszenie Karola Wielkiego od 782 r. przebywał na jego dworze, gdzie założył i przez wiele lat prowadził tamtejszą szkołę pałacową, która przy znacznym jego udziale stała się słynnym ośrodkiem kultury i nauki.
     44 
     Jako zwolennik przejmowania dorobku antycznej Grecji i Rzymu przyczynił się do rozwoju tzw. renesansu karolińskiego. Był autorem szeregu dzieł o nauce, wychowaniu, traktatów teologicznych, etycznych, logicznych, psychologicznych, różnych podręczników, a jego rozległa korespondencja stanowi cenne źródło historyczne.
     Sztuka anglosaska i irlandzka, zarówno z czasów pogańskich, jak i po przyjęciu chrześcijaństwa, nie była tak bogata, jak literatura. Należy jednak dodać, że zabytki architektury z tego okresu zachowały się w małej ilości, a wyroby z żelaza, kamienia czy iluminacje na rękopisach przetrwały w sposób nieraz przypadkowy i fragmentaryczny. Badacze nazywają te zabytki terminem sztuki irlandzkiej, mając na myśli specyficzny system dekoracyjny i ornamentacyjny, zwłaszcza rękopisów, zabytków rzemiosła metalowego i rzeźby okresu VII — X w. Sztuka ta utrzymywała się jeszcze w późniejszym okresie w Irlandii i stąd otrzymała taką nazwę. Dodać należy, że stanowiła ona bardzo ważny rozdział w kulturze artystycznej i oddziałała szeroko, zwłaszcza w związku z najazdami wikingów, którzy rozpowszechnili wyroby sztuki Anglosasów w Danii i Norwegii. Za ich też pośrednictwem różne elementy sztuki anglosaskiej i irlandzkiej weszły, przede wszystkim w zakresie zdobnictwa rękopisów, do sztuki karolińskiej i stały się częścią składową stylu romańskiego. Z nowszych badań wynika, że udział Irlandii w rozwoju tej sztuki był o wiele mniej ważny niż anglosaskiej Northumbrii, gdzie już w VII w. wytworzyły się główne cechy tego stylu z połączenia tradycji celtyckiej i germańskiej, barbarzyńskiej i wczesnochrześcijańskiej. — 
     O wysokim poziomie sztuki pomocnej Anglii świadczy malarstwo miniaturowe, słynne iluminacje rękopisów, poświadczające jednocześnie silne wpływy irlandzkie w kulturze anglosaskiej. Ewangeliarz z Lindisfarne jest jeszcze dalszym ciągiem ornamentacyjnego stylu barbarzyńskiego, ale współczesny mu Codex Amiatinus, ułożony w Jarrow w VIII w., zarzuca prawie zupełnie dawne zdobnictwo i zastępuje je postaciami ludzkimi. Anglia była w X w. jedynym obok Niemiec krajem mogącym się poszczycić posiadaniem własnej, oryginalnej szkoły malarstwa, miniaturowego. Oryginalność tej sztuki można wytłumaczyć w dużym stopniu słabszymi na wyspie wpływami sztuki antycznej oraz małymi stosunkowo związkami ze sztuką karolińską.
     Pierwszymi pomnikami rzeźby anglosaskiej z czasów chrześcijańskich są duże krzyże rzeźbione w kamieniu. 
     45 
     Wznosiły się one na polach i po wioskach, nie tylko jako wyraz potrzeb artystycznych swoich twórców, ale przede wszystkim w tym celu, żeby jej zastąpić przynajmniej częściowo brak kaplic i kościołów. Najciekawsze z nich znajdują się w północnej Anglii i zdradzają silne wpływy- sztuki przedchrześcijańskiej. Obok rzeźb postaci ludzkich i scen biblijnych znajdują się na tych krzyżach, zwłaszcza w Szkocji, sceny z polowań o treści jeszcze pogańskiej. Na niektórych z nich znaleźć można wyraźne wpływy orientalne. Interesujące, chociaż z natury rzeczy przesadnie wysokie, wyobrażenie o sztuce Anglosasów VII w. daje słynne wykopalisko, znalezione w 1939 r. w miejscowości Sutton-Hoo we wschodniej Anglii. Są to szczątki łodzi na 38 wioseł wraz ze świetnie zachowanymi z wieloma przedmiotami codziennego użytku oraz wyrobami artystycznymi. Jest to jedno z najważniejszych odkryć tego rodzaju, rzucające wiele światła na wysoki poziom kultury materialnej ówczesnej Anglii.
     Na tej podstawie domaga się rewizji dawny pogląd mówiący o prymitywizmie sztuki i wyobraźni artystycznej Anglosasów we wczesnym średniowieczu. Wiele ze znalezionych w kurhanie przedmiotów (miecz, tarcza, hełm, biżuteria, rogi do picia osadzone w srebrze, kabza z przykrywą ze złota, bogato emaliowana i wysadzana granatami, pięciostrunny instrument muzyczny i in.) cechuje wyszukana i bogata ornamentacja, a całość dowodzi istnienia w Anglii VII w. tradycji artystycznej reprezentującej wysoki i oryginalny poziom. Wskazuje też na dosyć bliskie kontakty Anglii ze sztuką śródziemnomorską.
     Na związki te rzuca również światło architektura sakralna, która w bardzo niewielu zabytkach zachowała się z tamtych czasów, a to ze względu na stosowanie drewna w swych konstrukcjach. Dzięki temu jednak, że do budowy świątyń używano, zwłaszcza na południu, również kamienia, pochodzącego początkowo ze zrujnowanych budowli rzymskich, przetrwały do dzisiaj fragmenty, a nieraz całe budowle kościołów czy kaplic sięgających najwcześniej VII w. (kościoły w Canterbury, Rochester, Lyming i in.). Są to wszystko budowle prostokątne z absydą skierowaną na wschód. Podzielone są na dwie części oddzielone trzyłukową arkadą i świadczą o związkach kulturalnych Anglii wczesnośredniowiecznej z kręgiem kultury rzymskiej. Od razu warto dodać, że występujące we wczesnym średniowieczu tak wyraźnie zależności sztuki angielskiej od kontynentalnej będą się stopniowo zmniejszać i że w tej dziedzinie Anglia zachowa swoją odrębność i oryginalność.
     46 
    POCZĄTKI NAJAZDÓW DUŃSKICH I WZROST WESSEXU
     Wcześniejsze dzieje Wessexu, bliżej znane od drugiej połowy VI w., w niczym nie zapowiadały jego wybitnej roli w dziejach Anglii IX w. Nigdy nie przypadła jego królom rola Bretwalda, a ekspansja polityczna Wessexu rozwijała się przez długi czas tylko na małą skale i nie przyniosła początkowo trwalszych rezultatów. Po nieudanych próbach tego rodzaju ze strony króla Ceawlina pod koniec VI w. znalazł się Wessex pod wpływami Mercji, potrafił jednak zachować sporą niezależność i rozwinąć ekspansję i kolonizację na południu na obszarze Somersetu, Dorsetu i Devonu. Władca Wessexu Cadwalla (685 — 688) z powodzeniem wywierał wpływ polityczny w królestwach Sussex, Surrey, Kent i na wyspie Wight. Największym jednak królem Wessexu był przed IX w. Inę (688 — 726), który utrwalił się w historii nie tylko jako zręczny polityk, ale i prawodawca. Inę umocnił władzę królewską na dosyć luźno dotąd związanych ze sobą ziemiach Wessexu i terenach sąsiednich, popierał działalność kościoła, sojusznika władzy królewskiej w pracy organizacyjnej. W 690 r. wydał słynny kodeks praw, który w odróżnieniu od wcześniejszych jest nie tylko zbiorem kar i sankcji, ale dziełem wybitnego władcy, rozumiejącego konieczność pogodzenia praw starych i nowych w celu wzmocnienia władzy królewskiej, ugruntowania jednolitej administracji i rozpowszechnienia chrześcijaństwa.
     Ogromne zasługi dla podniesienia znaczenia Wessexu i uzyskania przez niego supremacji w Anglii położył król Egbert (802 — 839), za którego czasów nastąpiło przejściowe zjednoczenie szczepowych królestw anglosaskich pod jego berłem. Na czasy Egberta przypadają też początki najazdów duńskich na Anglię.
     Punktem zwrotnym w rządach Egberta, który wygnany w młodości przez Offę spędził czas na dworze Karola Wielkiego, gdzie zapoznał się bezpośrednio z militarną organizacją monarchii Karolingów, było jego rozstrzygające zwycięstwo nad Mercją w 825 r. pod Ellendum. Zwycięstwo to umożliwiło królowi Wessexu uzyskanie zwierzchnictwa nad Kentem, Surrey, Sussexem i Essexem, a w dalszej kolejności nad East Anglia, Mercją i Northumbrią. W ten sposób stał się Egbert w 827 r. pierwszym władcą anglosaskim panującym nad całą Anglią. W 400 lat od przybycia plemion 
     48 
     anglosaskich na wyspę znalazła się dawna Heptarchia pod rządami jednego władcy. Został uczyniony dalszy poważny krok w kierunku zjednoczenia Anglii.
     Supremacja Egberta okazała się jednak nietrwała. Królowie Northumbrii i Mercji odmówili złożenia mu hołdu w latach następnych, a Londyn pozostał wierny Mercji aż do czasu najazdów duńskich. Podstawę monarchii Egberta obok Wessexu stanowiły faktycznie Kent, Surrey, Sussex i Essex, a niebawem i Kornwalia. Tutaj na południu uformował się organizm polityczny, stanowiący najpotężniejszy na wyspie ośrodek państwowy znacznie lepiej zorganizowany i okrzepnięty niż pozostałe trzy królestwa: Mercja, Northumbria i East Anglia. Dalszym bodźcem w kierunku pełniejszego zjednoczenia całej Anglii stanie się niebezpieczeństwo zewnętrzne — najazdy duńskich wikingów.
     Na przełomie VIII i IX w. na znacznym obszarze Europy północnej zaznaczyła się wzmożona aktywność ludu, zwanego przez ówczesnych kronikarzy Normanami, często też wikingami od określenia podkreślającego łupieski i rozbójniczy charakter wypraw drużyn skandynawskich. Byli to północni Germanowie, zamieszkujący początkowo Skandynawię, a następnie, po przejściu Anglosasów do Anglii, również Półwysep Jultandzki. Na początku IX w. rozpadali z się oni na cztery grupy: Szwedów, Gotów, Duńczyków i Norwegów. z Górzysta, silnie zalesiona, mało urodzajna, o surowym klimacie Skandynawia zmuszała Normanów do szukania ujścia dla ekspansji poza granicami niegościnnej ojczyzny, wytwarzając w nich szereg cech, jak np. ogromna przedsiębiorczość, odwaga, bitność itp., które i uczyniły z nich najświetniejszych żeglarzy w średniowieczu.
     Szwedzi, nazywani w Europie wschodniej Waregami, kierowali się ku Zatoce Fińskiej i Ryskiej, by następnie podjąć wysiłki w celu zdobycia drogi do Bizancjum i Bagdadu. Goci zwrócili się ku południowym brzegom Bałtyku, ku wybrzeżom pruskim i słowiańskim. Norwegowie podążali ku wybrzeżom Szkocji i Irlandii oraz wyspom w ich sąsiedztwie położonym. Duńczycy natomiast, niezależnie od swego szlaku bałtyckiego, podjęli ekspansję w kierunku Anglii.
     Normanowie odbywali swoje zamorskie wyprawy na stosunkowo niewielkich łodziach, mogących pomieścić od 40 do 60 ludzi oraz zapasy. Łodzie te nie nadawały się w zasadzie do dłuższych podróży na pełnym morzu, toteż wikingowie poruszali się najczęściej wzdłuż wybrzeży. Pustoszyli oni ziemie zaskoczone nagłym pojawieniem się wroga
     49 
    i zanim mieszkańcy byli w stanie zorganizować obronę, opuszczali najechany teren, uwożąc bogate łupy. Później zaczęli zakładać zimowiska, przeważnie w deltach rzek, po uprzednim spustoszeniu okolicy. Bazy te pozwalały im na rozszerzenie zasięgu najazdów, które początkowo były ograniczone krótkim sezonem żeglarskim do kilku miesięcy w roku.
     Groźba najazdów wikingów na Anglię pojawiła się już pod koniec VIII w. Ofiarą ich padły m. in. Lindisfarne i Jarrow, główna jednak fala najeźdźców skierowała się wówczas na Orkady i Szetlandy, a przede wszystkim na Irlandię. Od 787 do 865 r. najazdy wikingów , na Anglię ograniczały się jedynie do sporadycznych i nie skoordynowanych napadów w różnych częściach wyspy, wyłącznie w celu ^ grabieży i rabunku bądź wymuszenia od ludności haraczu, zwanego -" z czasem Danegeld. Po 865 r. Duńczycy rozpoczęli już systematyczną grabież wschodniej Anglii, po 876 r. podjęli próby stopniowego osiedlania się na wyspie, by w 1016 r. doprowadzić do zajęcia tronu angielskiego przez króla duńskiego Kanuta Wielkiego.
     Uciążliwe walki z wikingami prowadził syn Egberta, Ethelwulf (839 — 858). W okresie jego rządów nawiedzali oni dosyć bezkarnie wybrzeża Kentu, Norfolku i Suffolku oraz próbowali zaatakować Londyn, który tylko przy pomocy Danegeldu uratował się w 842 r. od grabieży. W 851 r. aż 350 statków duńskich wylądowało u ujścia Tamizy. Ofiarą najazdu stały się wówczas Londyn i Canterbury. Dopiero zwycięstwo Ethelwulfa pod Ockley w 851 r. powstrzymało na krótko najeźdźców i zapewniło na jakiś czas więcej spokoju. Umożliwiło to Ethelwulfowi podjęcie w 855 r. wraz z synem Alfredem podróży do Rzymu (Alfred już w 853 r. został wysłany do Rzymu, gdzie otrzymał od papieża Leona IV namaszczenie królewskie i tytuł konsula rzymskiego).
     Najazdy Duńczyków wzmogły się za czasów synów Ethelwulta:—-: Ethelberta (860-865) i Ethelreda (866-871). Wraz z zajęciem przez najeźdźców Yorku padła cała Northumbria, a następnie Mercja oraz East Anglia. W 870 r. zaczęli atakować oni Wessex. Odniesione wówczas przez Ethelreda oraz Alfreda w 871 r. pod Ashdown zwycięstwo nie miało jednak decydującego znaczenia dla dalszego przebiegu najazdów. Duńczycy cofnęli się do swej bazy w Reading i już w dwa tygodnie później zadali Alfredowi klęskę pod Basing. ; W tej trudnej sytuacji, gdy przyszłość Wessexu i Anglii przedstawiała się niepewnie, zmarł król Ethelred, a korona przeszła na jego brata, Alfreda, którego potomność obdarzyła mianem Wielkiego.
     51 
    CZASY ALFREDA WIELKIEGO I JEGO NASTĘPCÓW
     Alfred Wielki (871 — 899) rozpoczyna panowanie w czasie, gdy większa część Anglii znajdowała się w obrębie władztwa duńskiego, tworzącego tzw. Danelaw, jak nazywano od czasu Kanuta obszary angielskie objęte rządami Duńczyków. W Anglii środkowej i północnej rozwijała się kolonizacja duńska, r i południu armie duńskie atakowały Wessex. Wprawdzie udało się Alfredowi w 876 r. chwilowo powstrzymać ataki wikingów, jednak już w 878 r. doznał niepowodzeń i wielu możnych anglosaskich uznało królem wodza duńskiego Guthruma. Sam Alfred musiał szukać schronienia w niedostępnych lasach i moczarach zachodniej Anglii. Po zgromadzeniu zaciągów pospolitego ruszenia przystąpił do przeciwuderzenia, odnosząc w 878 r. zwycięstwo pod Edington, które być może zadecydowało o dalszych losach Anglii. Guthrum zobowiązał się wówczas wycofać z Wessexu, a nawet przyjąć chrześcijaństwo. Wycofał on swoją armię do East Anglia, gdzie przystąpił do osiedlania swoich wojowników. W 884 r. duńscy koloniści z East Anglia, Mercji i Northumbrii przyszli z pomocą swoim współplemieńcom zza morza, którzy ponownie zaatakowali Anglię, tym razem od strony Kentu. Po krwawej walce Alfred i tym razem odniósł zwycięstwo i zajął w 886 r. Londyn.
     Traktat pokojowy Alfreda z Guthrumem z 886 r. wyznaczał granicę między Anglią saską i duńską wzdłuż linii biegnącej od Londynu do Chester, zabraniał migracji z jednego królestwa do drugiego i zabezpieczał w pełni interesy Anglosasów po stronie duńskiej. Po sześciu latach pokoju raz jeszcze królestwo Alfreda zostało wystawione na ciężką próbę. W 892 r. wylądowała w Anglii nowa armia duńska, która niepokoiła Wessex przez kilka lat. Do walki z wikingami stanęła już teraz nie tylko armia lądowa, ale i flota Alfreda, nazywanego przez niektórych historyków „ojcem marynarki angielskiej".
     Sukcesy Alfreda w długoletnich walkach z najazdami duńskimi można wytłumaczyć przede wszystkim jego działalnością w zakresie organizacji państwa i sił zbrojnych. Mając za przeciwnika świetnie wyszkolonych wojowników duńskich Alfred nie mógł już opierać obrony kraju na starego typu pospolitym ruszeniu (fyrd) wszystkich wolnych, zwoływanych tylko w razie potrzeby, i to na krótki okres. Alfred wzmocnił przede wszystkim stałą linię wojskową, przyboczną drużynę, a ponadto podzielił fyrd na dwie części: gdy jedna z nich służyła pod bronią, druga pracowała na roli. 
     52 
    Po pewnym czasie następowała zamiana ról. W ten sposób wszyscy wolni byli doskonale wyszkoleni w sztuce wojennej, a organizacja fyrdu nie powodowała zakłóceń w życiu gospodarczym. Alfred rozbudował też system obronnych grodów, stanowiących centra okręgów administracyjnych, ośrodki wyposażone w stałe garnizony wojskowe i będące miejscami schronienia dla okolicznej ludności na wypadek ataku wroga.
     Z osobą Alfreda wiążą się też w znacznym stopniu początki angielskiej floty. Wprawdzie już wcześniej królestwa anglosaskie posługiwały się statkami w stosunkach handlowych z kontynentem, jednak dopiero od czasów Alfreda nastąpiła poważniejsza rozbudowa floty. Poprzednio używane w Anglii małe statki nie były w stanie zagrozić zwinnym łodziom wikingów. Zostały one teraz zastąpione przez znacznie dłuższe i szybsze, poruszane przez 60 wioseł. Do ich budowy sprowadzano rzemieślników z Fryzji, żeglarze fryzyjscy stanowili też początkowo znaczną część załogi okrętów Wessexu.
     Przydomek „Wielki" zawdzięczał Alfred nie tylko swej walce z Duńczykami i pracy w zakresie organizacji państwa, ale w równej mierze działalności kulturalnej. Jemu w dużym stopniu zawdzięczała Anglia odrodzenie nauki i szkolnictwa, piśmiennictwa i prawodawstwa, podupadłych na skutek najazdów.
     Długotrwałe i niszczące najazdy wikingów spowodowały katastrofalny stan kultury. „Nauka tak strasznie podupadła — pisał Alfred — że po naszej stronie rzeki Humber niewielu było takich, którzy by potrafili przetłumaczyć mszał na angielski lub przełożyć listy z łaciny". Duńczycy zniszczyli i ograbili liczne klasztory, stanowiące; dotąd główne ośrodki nauki i oświaty w Anglii, mordując wielu zakonników i duchownych. W tej sytuacji Alfred musiał się oprzeć w swojej działalności kulturalnej również na uczonych obcych, których skupił na swoim dworze. Wśród nich należy wymienić nie tylko Walijczyka Assera, biografa wielkiego króla, ale i Flandryjczyka Grimbalda czy mnicha Jana z Korbei. Przy ich pomocy założył Alfred szkołę pałacową oraz hojnie wyposażył szkołę w Oksfordzie. Warto zaznaczyć, że król dbał nie tylko o wykształcenie możnych i kleru, ale i o udostępnienie oświaty wszystkim poddanym. Wprowadził coś w rodzaju przymusu nauczania, zalecając wszystkim wolnym posiadaczom powyżej 2 łanów ziemi, by posyłali dzieci do szkoły. Bardziej uzdolnionym chłopcom zalecał kontynuowanie nauki na wyższym poziomie. Należy podkreślić, że do zorganizowanej na wzór frankoński szkoły pałacowej przyjmowano nie tylko dzieci najwyższych dostojników, ale także zdolnych synów z warstw niższych.
     53 
     Jest rzeczą znamienną, że Alfred zwracał uwagę nie tylko na wykształcenie swych poddanych w języku łacińskim, ale również i w języku narodowym. O jego rozwój dbał gorliwie przez całe życie, a nawet sam tłumaczył, przy współudziale swych uczonych, różne dzieła łacińskie na język anglosaski, jak np. Boecjusza traktat filozoficzny Pociecha filozofii (De consolatione philosophiae), Orozjusza Historia adversus Paganos czy Cura pastoralis Grzegorza Wielkiego. To ostatnie dzieło rozesłał Alfred do wszystkich biskupów swego królestwa z zaleceniem, by bezzwłocznie przystąpili do pracy nad podniesieniem oświaty w swoich diecezjach. Alfred przetłumaczył też Historię kościelną ludu angielskiego Bedy, podstawowe źródło do wczesnośredniowiecznych dziejów Anglii.
     Olbrzymią przysługę oddał też Alfred Wielki literaturze i historiografii angielskiej, inspirując rozpoczęcie Kroniki anglosaskiej (Anglo-Saxon Chronicie) w języku ojczystym. Daje ona nie tylko świadectwo wczesnego rozwoju języka angielskiego, ale stanowi jednocześnie podstawowe źródło kronikarskie, zwłaszcza do późnego okresu anglosaskiego (IX—XI w.). Poważne też znaczenie miał ułożony przez Alfreda i jego współpracowników zbiór praw, do którego włączono wiele ustaw z czasów Elhelberta, Ine i Offy. Prawo króla Alfreda jest wyrazem rozwoju stosunków feudalnych w Anglii, a jednocześnie stanowi przejaw procesu jednoczenia się państwa angielskiego i ciągłości jego tradycji prawnych i politycznych. 
    Panowanie Alfreda Wielkiego było okresem przełomowym w historii najazdów wikingów na Anglię. Doprowadziło do zażegnania groźby zajęcia całej wyspy przez najeźdźców, rozpoczynało okres stopniowego wypierania, wpływów duńskich i odzyskiwania obszarów zasiedlonych przez-Duńczyków w północnej i wschodniej Anglii. Proces ten był kontynuowany przez syna Alfreda, Edwarda Starszego (899-924), oraz synów Edwarda: Athelstana (924-939), Edmunda (939 — 946) i Eadreda (946 — 955). Już Edward Starszy podporządkował sobie większość posiadłości duńskich na południe od rzeki Humber, wprowadzając tam angielski system administracji. Zwycięstwo odniesione w 910 r. pod Tettenhall otworzyło przed Edwardem szeroką drogę na wschód i północ. 
    Dalszy wzrost znaczenia Wessexu oraz postępu procesu zjednoczenia Anglii przypadł na czasy Athelstana. Król ten nie tylko utrzymał, mimo ataków duńskich, odziedziczone ziemie, ale uzyskał wpływy ,w Walii, wkroczył do Szkocji, zmuszając jej władcę do uległości. Odniesione przez Athelstana w 937 r. zwycięstwo na duńsko-szkockimi siłami
     54 
    odsunęło na niemal całe stulecie nową groźbę podboju Anglii. Zwycięstwa militarne dodały też blasku rządom Athelstana, który tytułował się w korespondencji i na monetach „imperator" i posiadał bliskie związki dynastyczne z najpotężniejszymi władcami kontynentalnymi. Jedna z jego sióstr wyszła za mąż za króla francuskiego Karola Prostego, tego samego władcę, który w 911 r. przyznał Normanom w lenno ziemie położone u ujścia Sekwany, późniejsze dziedzictwo Wilhelma Zdobywcy. Druga siostra Athelstana była żoną założyciela dynastii Kapetyngów — Hugona Kapeta. Trzecia wreszcie poślubiła na skutek zabiegów króla Niemiec, Henryka Ptasznika, jego syna Ottona I, późniejszego cesarza. Z innych bliższych kontaktów kontynentalnych Athelstana należy wymienić jego stosunki z królem norweskim Haroldem. Poselstwo norweskie, które ze słowami przyjaźni udało się wówczas do Anglii, płynęło — jak mówi współczesne źródło — na statkach o purpurowych żaglach i złotych tarczach.
     Czasy Edmunda i Eadreda zamykają drugi okres najazdów duńskich oraz prób wikingów osiedlenia się na wyspie (okres pierwszy do 856 r. odznaczał się sporadycznymi napadami łupieskimi). Edmund i Eadred toczyli z powodzeniem walki z Duńczykami w Northumbrii i Szkocji, utrzymując w zasadzie granicę z Duńczykami daleko na północy wyspy. Na 955 r. zakończył się na razie okres zagrożenia zewnętrznego, dobiegł też końca proces terytorialnej i politycznej unifikacji Anglii, dokonanej w ciągu półtora stulecia przez dynastię Wessexu. Czasy króla Edgara (959—975) były już widownią długiego wreszcie po latach wojen i najazdów okresu pokoju i postępu kulturalnego, odrodzenia życia klasztornego i wzrostu znaczenia kościoła. Centralną rolę odgrywał wówczas bliski współpracownik. Edgara, dawny opat, arcybiskup Canterbury Dunstan. Hojność Edgara przyczyniła się do odrodzenia monastycyzmu, powstania wielu nowych klasztorów, opartych na regule benedyktyńskiej i nawiązujących do tych prądów reformatorskich na kontynencie, które od czasu reformy w Cluny zdynamizowały i podniosły życie klasztorne.
    WPŁYW NAJAZDÓW DUŃSKICH NA CYWILIZACJĘ ANGIELSKĄ
    Zanim przedstawiony zostanie ostatni rozdział w historii najazdów duńskich na Anglię, ukoronowanych w 1016 r. zajęciem tronu angielskiego przez Kanuta Wielkiego, kilka słów należy poświęcić roli tych najazdów w politycznej, społecznej i kulturalnej historii
     55 
     Anglii. Warto zastanowić się nad tym, jaki wpływ wywarli Duńczycy na proces kształtowania się państwa i społeczeństwa angielskiego.
     Dawniejsi historycy skłonni byli do bagatelizowania znaczenia elementu skandynawskiego w rozwoju Anglii. Nowsze badania wykazały jednak dosyć poważne znaczenie najazdów duńskich. Kłopoty sprawia jedynie ilościowe określenie tego zjawiska, trudno uchwytnego ze względu na nieliczne źródła, jakie zachowały się z tego okresu.
     Rozmiary wpływów duńskich wyznaczała przede wszystkim granica Danelaw, obszaru zajętego przez Duńczyków i w pewnym stopniu skolonizowanego. Wielka armia duńska, która łupiła Anglię po 865 r., stopniowo rozbiła się na trzy części i zajęła trzy najważniejsze terytoria przyszłego Danelaw. W 874 r. jedna jej część opanowała Yorkshire na północy i osiedliła się pomiędzy rzekami Humber i Tees. Druga część zajęła w 877 r. część Mercji, trzecia zaś w 879 r. Wschodnią Anglię (East Anglia). Zgodnie z wojskowym charakterem osadnictwa duńskiego głównymi ośrodkami na zajętych terenach Anglii stały się umocnione obozy duńskie, punkty strategiczne o charakterze grodów, leżące zwykle na szlakach starych rzymskich dróg, którymi wikingowie posuwali się w głąb kraju. Grody kontrolowały politycznie, militarnie i gospodarczo leżący wokół nich i związany z nimi obszar. Mimo późniejszych zmian stworzone przez Duńczyków na terenie Danelaw stosunki wykazywały znaczną trwałość i jeszcze w XI w. Anglia była rządzona przy pomocy trzech różnych systemów prawnych: Wessexu, Mercji i Danelaw. Prawo duńskie obowiązywało w 15 hrabstwach, od Tamizy na południu do Tees na północy, a więc wzdłuż całej niemal wschodniej Anglii.
     Zasięg władztwa duńskiego w Anglii wykreślają również nazwy miejscowości. Końcówki: -by, -thorpe i -toft wskazują na ich duński rodowód i warto dodać, że pod koniec XI w. istniało jeszcze w Anglii około 800 tego rodzaju miejscowości. Również analiza imion własnych wskazuje na spore rozmiary elementu duńskiego w rozwoju obszaru tworzącego niegdyś Danelaw. Brak jest wprawdzie dla tego okresu dokładniejszych źródeł, jednak dane Domesday Book z końca XI w. oraz dokumenty z XII w. zdają się wskazywać, że około 60% chłopstwa w Lincolnshire, 40% w East Anglia i 50% całej ludności północnej części Danelaw posiadało imiona wskazujące na pochodzenie skandynawskie.
     Odrębności Danelaw zaznaczyły się nie tylko pod względem pochodzenia etnicznego i języka ludności, ale również w wielu 
     56 
     dziedzinach stosunków społecznych i administracyjnych. Przede wszystkim trzeba podkreślić występowanie na tym obszarze dużej ilości arystokracji chłopskiej, tzw. sokemen, oraz równorzędnej im gospodarczo, lecz wyżej stojącej społecznie warstwy ludzi wolnych. W znacznie mniejszym stopniu zaznaczyła się tutaj niewola oraz skutki procesów feudalizacyjnych. Domesday Book wykazuje jeszcze pod koniec XI w. występowanie na obszarze dawnego Danelaw sporej liczby drobnych wolnych i niezależnych chłopów, płacących podatki bezpośrednio królowi. Nie ma wątpliwości, że na terenie władztwa duńskiego w Anglii położenie ludności chłopskiej było lepsze niż w pozostałych częściach Anglii, co stanowi główną cechę charakterystyczną dla Danelaw w zakresie stosunków społecznych.
     Wśród odrębności administracyjnych należy wymienić utrzymywanie się w Northumbrii jednostki sądowo-administracyjnej zwanej wapentake zamiast anglosaskich hrabstw (shire) i centen (hundred), co przyczyniało się do skupienia władzy w rękach miejscowych możnych i powolniejszego postępu procesu zjednoczeniowego (por. rozdział o stosunkach społeczno-gospodarczych).
     Swoistą cechą ustroju prawnego Danelaw był sąd przysięgłych, instytucja nie znana w królestwach anglosaskich. Składał się on w każdym okręgu (wapentake) z 12 czołowych tenów (thegns), miejscowych możnych, do których należało ściganie i aresztowanie przestępcy. Sąd przysięgły 12 tenów wydawał wyroki jednomyślnie albo większością głosów. Wydaje się, że Anglia pochodzenie zasady, iż większość ma rację, zawdzięcza w niemałym stopniu wpływom duńskim. Natomiast stosunkowo niewielki był wpływ duński na kształtowanie się języka angielskiego, może dlatego, że oba te języki, blisko ze sobą spokrewnione, pochodziły ze wspólnego źródła i nie odczuwały takiej potrzeby pożyczek językowych, jak np. język angielski w okresie podboju normandzkiego od drugiej połowy XI w.
     W sumie wpływy duńskie nie posiadały jednak bardziej zasadniczego znaczenia i nie odegrały ważniejszej roli w dalszym rozwoju Anglii. Podboje duńskie, ograniczone do określonego obszaru, miały charakter militarny, a nie — jak rzymskie — cywilizacyjny. Jeśli pozostawiły pewne niewielkie ślady w dziedzinie społecznej czy prawnej były to jedynie dodatki do istniejącego już i rozbudowanego anglosaskiego systemu pojęć prawnych i instytucji. Rola Cinelaw była już większa w zakresie handlu, zwłaszcza z Bałtykiem, oraz rozwoju życia miejskiego, chociaż i tutaj nie nastąpiły jakieś bardziej istotne w tej dziedzinie zmiany. W zakresie kultury natomiast wikingowie
     57 
     i przyczynili się do upadku wielu ośrodków, zwłaszcza klasztorów i organizacji kościelnej w północnej Anglii. Największe znaczenie elementu duńskiego okresu Danelaw leży chyba w dziedzinie demograficznej i osadniczej. Duńczycy zasiedlili i w pewnym stopniu skolonizowali słabo dotąd zaludnione obszary północno-wschodniej Anglii.
    
    ANGLIA NA PRZEŁOMIE X i XI WIEKU
     Rok 975 stanowi kres ery pokoju, jakiego zaznała Anglia pod rządami króla Edgara. Następne 65 lat, aż do wstąpienia na tron Edwarda Wyznawcy w 1042 r., to nowy okres ciężkich walk, w czasie których na krótko na tronie angielskim zasiadła dynastia duńska. Wypadki, jakie miały miejsce w Anglii po 975 r., wykazały, jak słabe były jeszcze wpływy Wessexu na północy i jak nietrwała państwowa i kościelna łączność tych ziem z południem wyspy. Królowie Wessexu nie posiadali odpowiednich środków do administrowania odległymi prowincjami północnymi, gdzie decydujący wpływ wywierali miejscowi możni. Tendencje separatystyczne tych obszarów dawały o sobie znać zwłaszcza w czasie małoletności królów Wessexu, bądź też w tych okresach, gdy królowie ci nie reprezentowali silnej władzy. W takich momentach zaznaczała się wyraźnie słabość i powierzchowność procesu zjednoczeniowego ziem angielskich, opartego dotąd głównie na zależności politycznej poszczególnych terytoriów od Wessexu oraz zagrożeniu zewnętrznym wywołanym przez najazdy duńskie. i Czasy synów Edgara: Edwarda Męczennika (975 — 978) oraz i Ethelreda II (978—1016), słabych i nieudolnych władców, stały się ' widownią rozprzężenia, anarchii i konfliktów wewnętrznych (Edward i został zamordowany). Sytuacja taka ułatwiała tylko Duńczykom ich i nowe ataki na Anglię, podjęte ponownie w 980 r. Zrazu były to i pojedyncze napady, stopniowo całe armie duńskie zaczęły penetrować kraj, by wreszcie podjąć próbę zdobycia korony angielskiej dla Kanuta. Najazd wielkiej armii duńskiej na Anglię w 991 r. o tyle jest ważny, że wiąże się z nim wprowadzenie powszechnego podatku na opłacenie okupu duńskiego, tzw. Danegeld. Jego wysokość wyniosła w 991 r. ponad 20 tys. funtów złota i srebra, później sięgała 50 tys. funtów. Jedynie przy pomocy tego wysokiego haraczu mogła Anglia odsunąć na przełomie X i XI w.
     58 
     groźbę całkowitego podboju przez coraz to potężniejsze armie duńskie, bezkarnie już niemal pustoszące ziemie angielskie.
     Nasilenie najazdów duńskich na Anglię przypadło na czasy syna króla Danii Haralda Sinozębego, Swena Widłobrodego, który od samego początku XI w. zaczął najeżdżać ziemie angielskie. W obliczu groźnych ataków uciekł z Anglii nieudolny Ethelred II w 1013 r., chroniąc się u swego szwagra, ks. normandzkiego Ryszarda. Anglia dostała się w ręce duńskie. Po krótkich rządach Swena w Anglii północnej i pozostającego na służbie angielskiej w Anglii południowej wikinga Torkila królem Anglii został w 1016 r. władca Danii i wnuk po kądzieli księcia polskiego Mieszka I — Kanut Wielki (1016—1035). Przez kilka miesięcy dzielił on władzę z synem Ethelreda II, Edmundem Żelaznobokim (1016), który ogłosił się królem Anglii, Po jego rychłej śmierci wielmoże Wessexu uznali Kanuta królem.
     Panowanie Kanuta Wielkiego w Anglii przywróciło na wyspie spokój oraz porządek i nic nie miało w sobie z obcej okupacji. Utrzymany został w całości dotychczasowy system administracyjny i prawny, zwyczaje i obyczaje. Kanut odesłał nawet większą część swojej armii do Danii, zatrzymując jedynie przyboczną drużynę duńską oraz sporą flotę. Popularność zapewniło Kanutowi również jego małżeństwo z wdową po królu Ethelredzie II, przez co wzmocniona została idea ciągłości rządów królewskich w Anglii. Rządy dynastii duńskiej okazały się zresztą w Anglii nietrwałe, podobnie jak i idea imperium pomocnego, w którego skład obok Danii i Norwegii wchodziła pod rządami Kanuta również i Anglia. Po krótkich rządach synów Kanuta: Harolda (1035—1040) oraz Harthakanuta (1040—1042), korona wróciła do dynastii Alfreda Wielkiego. Otrzymał ją najmłodszy syn Ethelreda II, Edward Wyznawca, na którym ostatecznie wymarła wywodząca się od Egberta linia królewska Wessexu.
     Panowanie Edwarda Wyznawcy (1042—1066) stanowi swego, rodzaju preludium do normandzkiego podboju Anglii w 1066 r. Zanim przypadła mu korona angielska, spędził 27 lat na wygnaniu w Normandii na dworze swego wuja, Wilhelma, księcia normandzkiego, gdzie dzielił czas między polowania i modlitwę. Jako król angielski starał się wprowadzić do Anglii normandzkie zwyczaje i opierał się na normandzkich doradcach. Edward Wyznawca ułatwił też Wilhelmowi Zdobywcy podbój Anglii przez to, że pozostawił nie załatwioną sprawę sukcesji, mimo bowiem małżeństwa 
     59 
     żył w celibacie i nie miał potomstwa. W 1052 r. w czasie odwiedzin Anglii przez księcia normandzkiego miał mu Edward obiecać, bez wiedzy i zgody dworu, następstwo na tronie angielskim, co stanie się niebawem jednym z argumentów Wilhelma Zdobywcy, uzasadniających i legalizujących jego podbój Anglii w 1066 r.
     Pronormandzka, nieudolna polityka Edwarda Wyznawcy wywołała niezadowolenie opozycje. angielskich-możnych, wśród których najpotężniejszy był hrabia (earl) Wessexu, Godwin. Był on głową potężnego rodu, który od czasów Kanuta wywierał przemożny wpływ na rządy w Anglii. Swą potęgę i znaczenie umocnił jeszcze Godwin przez wydanie córki Emmy za Edwarda Wyznawcę, co potęgowało jeszcze bardziej jego nadzieje na zdobycie tronu angielskiego dla swego rodu. Potęga Godwina była tak wielka, że Edwardowi nie udało się odsunąć od wpływów tego ambitnego feudała. Wygnany Anglii w 1051 r., rychło powrócił przy dosyć szerokim poparciu w Anglii południowej. Po śmierci Edwarda Wyznawcy królem Anglii istotnie został syn Godwina, Harold (1066).
     Krótkie rządy Harolda były widownią jednego z najbardziej doniosłych faktów politycznych w dziejach Anglii średniowiecznej: bitwy pod Hastings w 1066 r. Zakończyła ona okres królów anglosaskich i oddała kraj w ręce dynastii normadzkiej. Z dynastii tej pochodził zwycięzca spod Hastings, Wilhelm Zdobywca, jeden z największych feudałów francuskich, dziedzic północnofrancuskiego terytorium, które otrzymali wikingowie jeszcze w 911 r. jako lenno od króla Francji. Normandia uległa szybko romanizacji i jej książęta stopniowo utracili kontakt z dawną ojczyzną, chociaż zachowali w życiu swego księstwa szereg odrębności ustrojowych, które wywrą wpływ na typ feudalizmu angielskiego.
     Kryzys wewnętrzny jaki przechodziła Anglia w połowie XI w., pogłębiony konfliktem króla Harolda z arcybiskupem Canterbury, zachęcił do ataku na wyspę w tym samym niemal czasie dwóch obcych pretendentów do korony angielskiej: ks. Normandii Wilhelma oraz władcę Norwegii Haralda Hardradę. Na wieść o śmierci Edwarda Wyznawcy podjęli oni przygotowania do wyprawy, uważając tron angielski za opróżniony i traktując wybór syna Godwina za nieważny. Wilhelm Zdobywca powoływał się przy tym na swe rzekome prawa do korony angielskiej, obietnice udzielone mu w tym względzie przez Edwarda Wyznawcę, jak i poparcie papiestwa dane mu przez Grzegorza VII. W istocie szło mu o łatwe zdobycze i powiększenie swego władztwa. Chęcią zdobycia łupów oraz majątków należy też
     60 
     tłumaczyć skupienie się do wyprawy pod jego sztandarem kilku tysięcy rycerzy Normandii, Bretanii, Flandrii i Akwitanii, a nawet Włoch i Półwyspu Iberyjskiego. Większość stanowili jednak rycerze normandzcy.
     Pierwszy wylądował na wyspie Harald Hardrada z wojskiem norweskim. Desant nastąpił daleko na północy w Northumbrii i przeciwko niemu skierował swe siły ostatni król anglosaski. W momencie gdy odpierał zwycięsko najazd Norwegów, doszła go wieść o wylądowaniu na południu Anglii oddziałów rycerzy ks. Normandii. Wojska angielskie Harolda udały się forsownym marszem na spotkanie ks. Wilhelma i obie strony stanęły naprzeciwko siebie w dniu 14 października 1066 r. niedaleko Hastings. Po zaciętej wielogodzinnej walce równych mniej więcej sił (nie zdążyło przybyć na czas pospolite ruszenie anglosaskie z północy) bitwa zakończyła się zwycięstwem jazdy oraz łuczników normandzkich i śmiercią Harolda. Wobec całkowitej klęski ostatniego króla anglosaskiego witan ofiarował Wilhelmowi koronę angielską. Jego koronacja odbyła się w Londynie na samo Boże Narodzenie 1066 r.
     61 
    III. ANGLIA POD DYNASTIĄ NORMANDZKĄ (1066-1154)
    RZĄDY WILHELMA I i JEGO SYNÓW
     BITWA pod Hastings z 1066 r. stała się punktem zwrotnym w dziejach Anglii. W jej wyniku znalazła się na tronie Anglii nowa dynastia, a- wraz z nią zostały wprowadzone na wyspie dosyć zasadnicze zmiany, pozwalające traktować 1066 r. jako początek nowego okresu. Kilkutysięczna armia normandzkich i francuskich rycerzy nie tylko łatwo podbiła półtoramilionowy, przechodzący polityczne rozprzężenie kraj, ale obejmując w Anglii najwyższe stanowiska i zajmując najlepsze ziemie uzyskała decydujący wpływ na jej losy i kulturę. Do elementów dawniejszych doszedł jeszcze jeden istotny czynnik składowy w procesie kształtowania się państwa i społeczeństwa angielskiego.
     W dziedzinie polityczno-społecznej znaczenie podboju normadzkiego polegało przede wszystkim na znacznym przyspieszeniu procesu feudalizacji Anglii. Rozwijający się jeszcze w okresie anglosaskim ustrój feudalny ukształtował się ostatecznie po 1066 r., przyczyniając się poprzez swoją normadzką odmianę w poważnym stopniu do wzmocnienia władzy królewskiej. Konieczność większej centralizacji, wynikająca też z faktu podboju i wrogiego stosunku miejscowej ludności do najeźdźców, doprowadziła do znacznego umocnienia władzy monarchy oraz roli instytucji centralnych.
     Zwycięstwo pod Hastings nie oznaczało jeszcze podboju i kapitulacji całej Anglii. Przez kilka lat po tej bitwie zaznaczył się opór ludności miejscowej przeciwko najeźdźcy, zarówno na zachodzie i północy, jak i w środkowej części Anglii. Korzystając z wyjazdu do Normandii pierwszego króla z dynastii normandzkiej, Wilhelma I Zdobywcy (1066—1087), powstał Kent w 1067 r., a następnie, po zduszeniu tego powstania, podniosła bunt Northumbria. Anglicy w porozumieniu z Duńczykami zajęli York, do powstania przyłączyła się również Mercja. Brak politycznej jedności wśród Anglosasów,
     62 
    waśnie wśród arystokracji i dawne tendencje separatystyczne przesądziły jednak negatywnie o wyniku walki. W krótkim czasie umocnił Wilhelm I swą władzę na zachodzie, podbił Mercje i Northumbrię, zażegnał niebezpieczeństwo ataku ze strony Walijczyków i Szkotów, odparł interwencję duńską. Do 1072 r. Wilhelm I stłumił z całą bezwzględnością i okrucieństwem wszelkie próby oporu, pustosząc przy tym i niszcząc znaczne obszary kraju, zwłaszcza na północy (Yorkshire, Durham), w celu odstraszenia na przyszłość od podobnych przeciwko niemu wystąpień. Kwitnące dawniej okolice zostały spustoszone z tak całkowitą bezwzględnością, że przez dłuższy czas, aż do XII w., nie mogły się podnieść gospodarczo i zostały wyludnione.
     Równolegle z pacyfikacją kraju prowadził Wilhelm Zdobywca na szeroką skalę akcję konfiskowania ziemi możnych anglosaskich i, nadawania jej normandzkim i francuskim rycerzom, przemieniającym się stopniowo w wielkich feudałów. Tylko niższe warstwy posiadaczy anglosaskich zachowały w większości swoje posiadłości, ale musiały podporządkować się normandzkim baronom, jak odtąd zaczęto nazywać na wyspie wielkich feudałów. Sposób nadawania ziemi przez Wilhelma I od razu wyjaśnia źródła silnego w Anglii feudalizmu i potęgi władzy królewskiej. A ponieważ w ustroju feudalnym ziemia stanowiła podstawę stosunków politycznych oraz społeczno-gospodarczych, problem ten tłumaczy specyfikę stosunków politycznych w Anglii tego okresu.
     Wilhelm Zdobywca zatrzymał dla siebie prawie siódmą cześć wszystkich ziem ornych, w Anglii, zwłaszcza gruntów najlepszych
     63 
     i najbardziej urodzajnych. W skład posiadłości królewskich weszła również znaczna część lasów, przekształconych w królewskie rezerwaty łowieckie i objętych specjalnymi prawami królewskimi (za kłusownictwo karano chłopów wykłuwaniem oczu). Pozostałą część skonfiskowanej ziemi nadał Wilhelm swoim rycerzom, wiążąc ich i podporządkowując sobie w sposób znacznie silniejszy, niż występowało to w stosunkach wasalnych na kontynencie. Jako bezpośredni wasale króla baronowie ci byli zobowiązani do służby wojskowej na rzecz monarchy i do innych świadczeń wynikających z ustroju feudalnego. Na zjeździe w Salisbury król wydał nakaz złożenia sobie przysięgi wierności przez całą ludność rycerską i nierycerską, wiążąc w ten sposób ze sobą również wasali swych bezpośrednich lenników oraz lenników tych wasali. Odtąd każda przysięga lenna mogła być złożona tylko z zastrzeżeniem zachowania przysięgi wierności wobec króla, co uniemożliwiało baronom mobilizowanie swych lenników do walki z królem.
     Ziemię nadawał Wilhelm I stopniowo, w miarę jej konfiskowania, co umożliwiało mu niedopuszczenie do powstawania większych kompleksów, skupionych w jednym miejscu i mogących stać się w przyszłości podstawą do uzyskania przez ich właścicieli większej niezależności. I chociaż wielu baronów otrzymało w Anglii ogromne posiadłości, były one rozrzucone w licznych hrabstwach i nie tworzyły jednolitych całości (np. Robert of Mortain uzyskał 693 nadziały ziemi w 20 hrabstwach). Dzięki takiej polityce nie powstały w Anglii, w przeciwieństwie do Francji, wielkie terytorialne księstwa, które mogłyby uzyskać większą niezależność od monarchy i stać się przeszkodą w umacnianiu władzy centralnej. W konsekwencji reprezentujący króla szeryf miał w każdym okręgu silniejszą władzę niż miejscowi baronowie.
     Jedynie w trzech wypadkach uczynił Wilhelm Zdobywca odstępstwo od powyższej zasady, a mianowicie w Cheshire, Durham i Kent, a więc w tych hrabstwach, które z racji swego pogranicznego położenia i sąsiedztwa z Walią, Szkocją i kontynentem wymagały większej i łatwiejszej koncentracji wojska na wypadek wojny. Zresztą Durham i Kent dostały się pod wpływy dwóch biskupów, którzy będąc osobami duchownymi nie stwarzali niebezpieczeństwa pojawienia się tam partykularnych dynastii magnackich, natomiast Cheshire przypadło wprawdzie baronom świeckim, lecz wiadomo było z góry, że stanowiąc rodzaj marchii wypadowej na Walię nie pozwoli na zbudowanie silnej władzy lokalnej.
     64 
     Silną władzę królewską wspierało ponadto zniesienie w Anglii zasady mediatyzacji, która poprzez formę pośredniej zależności ludności od monarchy stała się w wielu krajach, a zwłaszcza we Francji, jedną z przyczyn słabości władzy królewskiej. W Anglii — o czym będzie jeszcze mowa niżej — wprowadzono bezpośrednie stosunki zależności wasalnej rycerstwa od króla. Potęgę Wilhelma chroniły też liczne nowo zbudowane twierdze i zamki (np. Tower w Londynie, Windsor i in.), zależne bezpośrednio od króla. Równocześnie nikt nie mógł bez jego zgody wznieść dla siebie warownego zamku, co wzmacniało kontrolę Wilhelma I nad podbitym krajem i własnymi baronami, zapewniało większy ład i spokój, kładło kres anarchii.
     Należy wreszcie dodać, że wraz z podbojem normandzkim miejsce Anglosasów na wyższych stanowiskach w administracji świeckiej i kościelnej zajęli przybyli z Wilhelmem I normandzcy przybysze, co nie tylko umocniło pozycję nowej dynastii, lecz jednocześnie całkowicie zmieniło skład górnej warstwy panującej w Anglii. Ten podział na normandzką górę oraz anglosaską średnią i dolną część społeczeństwa zaznaczył się również w dziedzinie kulturalnej. Język angielski stał się językiem upośledzonym, pozbawionym dostępu do urzędów, administracji, dokumentu prawnego, szkoły i kościoła, na skutek czego, jako mowa ludzi prostych, rozwinął w sobie te
     65 
     właściwości, które stanowią o bogactwie jego idiomatyki, giętkości i obrazowości. Z drugiej strony wzbogacał się o elementy francusko-normandzkie, związane zwłaszcza z administracją i różnymi dziedzinami cywilizacji.
     W walce z krnąbrnymi baronami, którzy burzyli się niejednokrotnie przeciwko silnej władzy królewskiej (obiecywali sobie więcej korzyści i przywilejów po odniesionym w 1066 r. zwycięstwie), Wilhelm I opierał się na średnich i drobnych feudałach, zarówno normandzkich, jak i angielskich. Stałego poparcia udzielał też królowi kościół, najpotężniejszy w Anglii właściciel ziemski, posiadacz bardzo licznych włości, jeden z głównych filarów władzy królewskiej. Wilhelm hojnie wyposażył kościół licznymi nadaniami, na jego czele postawił w miejsce anglosaskich biskupów i opatów przybyłych z nim normandzkich duchownych. Szczególnie ważnym przywilejem dla kościoła w Anglii było przyznanie mu prawa rozpatrywania wszystkich spraw dotyczących duchowieństwa w specjalnych sądach kościelnych. Do tego czasu biskupi zasiadali wraz z szeryfami w sądach hrabstw, gdzie rozpatrywano zarówno sprawy świeckie, jak i duchowne. Od czasu Wilhelma I biskupi przewodniczyli oddzielnym sądom duchownym, do których kompetencji należały sprawy kościelne. Ich zakres był jednak bardzo rozległy z uwagi na szeroki wpływ ówczesnego kościoła na różne dziedziny życia społecznego. Warto przy tej okazji wspomnieć, że oddzielenie sądów duchownych od świeckich miało bardzo istotne znaczenie dla rozwoju angielskiego prawa pospolitego (common law). Prawo to nigdy nie nabrałoby tak wielkiego znaczenia w angielskim systemie prawnym, gdyby było ograniczone przez duchownych legistów, stosujących rzymskie normy do prawa angielskiego.
     Popierając kościół Wilhelm Zdobywca zastosował równocześnie różne środki w celu niedopuszczenia do nadmiernego wzrostu władzy politycznej i niezależności duchowieństwa. Uchwały synodów biskupich stawały się ważne dopiero po zatwierdzeniu ich przez króla, bez którego zgody nie wolno było duchowieństwu zwracać się bezpośrednio do Rzymu, ekskomunikować urzędników, a nawet wykonywać zarządzeń papieskich.
     Starania około wzmocnienia władzy królewskiej w Anglii kontynuował syn i następca Wilhelma Zdobywcy, Wilhelm II Rudy (1087 — 1100). Zaostrzył on politykę w stosunku do kościoła, zabraniając mu obsadzania bez jego zgody opróżnionych biskupstw. Prowadził też politykę twardej ręki wobec baronów, którzy dwukrotnie 
     66 
     podnosili przeciwko niemu bunt, popierając starszego i bardziej nieudolnego syna zmarłego króla, Roberta. Otrzymał on zgodnie z prawem Normandię, a więc władztwo nad primogeniturą dynastii normandzkiej. Wilhelm II zdecydowanie stłumił rebelię w Normandii i ukrócił panującą tam anarchię. Akcję tę ułatwiła mu wyprawa Roberta na pierwszą wyprawę krzyżową. Przed wyruszeniem na Wschód oddał Robert Wilhelmowi II w zarząd Normandię w zamian za pożyczenie mu 10 tys. grzywien potrzebnych na krucjatę.
     Wilhelm II zabezpieczył północną granicę Anglii przed napadami Szkotów, wyprawił się też dwukrotnie przeciwko Walii. Nie mogąc pokonać przeciwnika ze względu na trudności terenowe i przewagę lekkiej jazdy walijskiej nad ciężką konnicą angielską, umocnił zachodnią granicę Anglii przed wyprawami walijskimi przez wzniesienie szeregu twierdz i umocnień granicznych. Obiecując dać na własność zdobyte w Walii ziemie zachęcił baronów angielskich do wypraw, które przyniosły w rezultacie zajęcie nizinnych części wschodniej Walii.
     Nawiązująca do Wilhelma Zdobywcy zdecydowana polityka Wilhelma II szczególnie wyraźnie zarysowała się również w stosunku do kościoła. Już od czasów jego panowania przybrał na sile konflikt pomiędzy królem i arcybiskupem Canterbury, będący echem toczącego się w średniowieczu sporu pomiędzy władzą świecką i duchowną| na tle walki o inwestyturę. Po śmierci arcybiskupa Lanfranca, który należał do głównych doradców i współpracowników Wilhelma Zdobywcy, arcybiskupem Canterbury został Anzelm, zwolennik silnej władzy i niezależności duchowieństwa, jeden z twórców średniowiecznej scholastyki i największych filozofów chrześcijańskich wczesnego średniowiecza. Był on zwolennikiem niezależności kościoła od państwa, a nawet jego przewagi nad władzą świecką. Spór na tle przywilejów materialnych kościoła w Anglii oraz wpływu króla na obsadę stanowisk biskupich doprowadził do wyjazdu Anzelma z Anglii do Rzymu, gdzie przebywał aż do czasu śmierci energicznego Wilhelma II.
     Kolejnym przedstawicielem dynastii normandzkiej na tronie angielskim był najmłodszy syn Wilhelma Zdobywcy, Henryk I (1100 — 1135). Wielką popularność przyniosło mu małżeństwo z córką króla szkockiego, symbolizujące zbliżenie najeźdźców normandzkich do miejscowej ludności. Na rzecz feudałów wydał Henryk I w 1100 r. kartę swobód, która zapewniała m. in. kościołowi różne ulgi w opłatach związanych z obsadzaniem opróżnionych biskupstw i opactw.
     67 
     Przywilej ten przyznawał również feudałom korzystniejsze określenie ich świadczeń i zabezpieczał przed nadmiernymi obciążeniami fiskalnymi. Dokument Henryka I zwalniał m. in. dziedzica zmarłego lennika królewskiego od wykupu lenna, znosił opłaty za uzyskanie królewskiej zgody na małżeństwo córek, sióstr i wnuczek lenników, uznawał prawa lenników do swobodnego rozporządzania pieniędzmi na wypadek śmierci i in. W stosunku do duchowieństwa król przyrzekał też respektować stan posiadania kościoła oraz rezygnował z prawa pobierania dochodów z dóbr kościelnych w wypadku śmierci posiadacza beneficjum. Przywilej z 1100 r. był pierwszym ograniczeniem władzy królewskiej po podboju normandzkim tego rodzaju. W sto lat później stał się w pewnym sensie prototypem niektórych postanowień Wielkiej Karty Swobód z 1215 r.
     Ustępstwa Henryka I wobec kościoła wynikały z potrzeby zapewnienia sobie jego poparcia w stosunkach wewnętrznych. W związku z tym król doprowadził do powrotu arcybiskupa Anzelma i do pozornie kompromisowego uregulowania w 1107 r. sprawy inwestytury. Henryk I zrzekł się dokonywania inwestytury przez wręczanie pastorału i pierścienia, jednakże zapewnił sobie, że wybór biskupów nadal odbywał się na dworze królewskim, a wybrany biskup był konsekrowany dopiero po złożeniu hołdu lennego królowi. W ten sposób monarcha zachował w istocie decydujący głos w sprawie wyboru prałatów i bez zgody królewskiej nie można było obsadzać stanowisk biskupich i metropolitalnych.
     Henrykowi I zawdzięcza też Anglia ściślejsze zespolenie Normandii z koroną angielską. Ks. Normandii Robert już w 1101 r., zaraz po powrocie z krucjaty, usiłował najechać Anglię, lecz został przez Henryka I odparty. W 1106 r. Henryk I chcąc położyć kres jego dalszym intrygom pokonał go i sam przejął zarząd Normandii w swe ręce (Robert został uwięziony).
     Czasy Henryka I były, mimo drobnych utarczek z Robertem, dosyć długim okresem pokoju, rozwoju i okrzepnięcia państwowej administracji. Przedstawiona niżej jej struktura wiele zawdzięczała właśnie temu okresowi, zarówno jeśli idzie o naczelne organy centralne z Kurią Królewską (Curia Regis) na czele, jak i o władze lokalne w hrabstwach i centenach. Rozwój Anglii pod dynastią normandzką został jednak zahamowany po śmierci Henryka I, który nie .pozostawił po sobie męskiego potomka, co ułatwiło wyzwolenie się sił feudalno-odśrodkowych, trzymanych dotąd krótko w karbach przez silne i sprawne rządy dynastii normandzkiej.
     68 
    ANARCHIA FEUDALNA ZA MATYLDY I STEFANA
     Henryk I miał tylko dwoje ślubnych dzieci: Wilhelma i Matyldę. Swoją jedyną córkę wydał za mąż już w wieku 11 lat za cesarza Henryka V w nadziei, że angielsko-niemiecki sojusz stanowić będzie dobre zabezpieczenie interesów angielskich w Normandii w obliczu widocznych zabiegów francuskich Kapetyngów o ograniczenie angielskiego władztwa we Francji. Po śmierci Wilhelma, który utonął w 1120 r. w katastrofie okrętowej, oraz po owdowieniu Matyldy. w 1125 r. Henryk I starał się najpierw uzyskać od baronów przysięgę wierności dla niej, a następnie wydał ją powtórnie za mąż za potężnego księcia francuskiego Geoffreya Plantageneta, władcę Anjou, księstwa sąsiadującego z Normandią, co miało zabezpieczyć posiadłości angielskie w północnej Francji.
     Plany dynastyczne Henryka I zakończyły się fiaskiem, baronowie bowiem odmówili uznania Matyldy, udzielając poparcia siostrzeńcowi Henryka I i wnukowi Wilhelma I, Stefanowi hrabiemu Blois. Rządy kobiece nie były w Anglii popularne, a ponadto osoba ks. Anjou wywołała protesty baronów. W trzy tygodnie po śmierci Henryka I wstąpił na tron angielski Stefan (1135—1154), ostatni przedstawiciel dynastii normandzkiej na tronie angielskim.
     Dwudziestoletnie rządy nieudolnego i słabego Stefana stały się widownią anarchii feudalnej, łupieskich walk baronów pomiędzy sobą, osłabienia władzy państwowej. Wbrew dawnym zarządzeniom Wilhelma Zdobywcy baronowie poczęli wznosić warowne zamki i bić własną monetę. W ogólnym chaosie ofiarą bezprawia stali się przede wszystkim chłopi i miasta. Ogólny kryzys powiększała jeszcze wojna domowa Stefana z Matyldą, mająca charakter wojny feudalnej. Na domiar złego północną Anglię najechał wuj zdetronizowanej Matyldy, król szkocki Dawid, który wkroczył w 1138 r. do Yorkshire. Został jednak odparty przez arcybiskupa Yorku i wycofał się na północ.
     Anarchia feudalna została zakończona dopiero w 1153 r., kiedy Stefan oraz syn Matyldy, Henryk hrabia andegaweński, zawarli umowę, w myśl której królem uznany został Stefan, a po jego śmierci tron miał przejść na Henryka. Istotnie, już w roku następnym po śmierci Stefana otrzymał on koronę jako Henryk II i rozpoczął długie rządy dynastii Plantagenetów, czyli Anjou.
     69 
    STOSUNKI SPOŁECZNO-GOSPODARCZE NA PRZEŁOMIE XI I XII WIEKU
    Nieocenionym źródłem do poznania stosunków społeczno-gospodarczych Anglii pod koniec XI w. jest słynna Księga sądu ostatecznego, tzw. Domesday Book, dokładny spis ziemski sporządzony w 1086 r. Z rozkazu Wilhelma Zdobywcy zostali w 1085 r. rozesłani po całej Anglii specjalni pełnomocnicy, którzy od przedstawicieli każdej gminy zebrali pod przysięgą dane na temat ilości gruntów ornych, łąk. pastwisk, lasów, młynów, ich właścicieli, inwentarza itp. O dokładności spisu informuje pełna niezadowolenia skarga kronikarza, który pisał: „Badania przeprowadzono z taką drobiazgowością, że (wstyd o tym pisać, chociaż król nie uważał tego za wstydliwe) nie było ani jednego yarda ziemi, ani jednego wołu, ani krowy, ani świni, która by nie została spisana w sprawozdaniu. A wszystkie te sprawozdania zostały potem przedłożone królowi".
     Domesday Book (nazwa pochodzi stąd, że składający zeznania winni byli pod groźbą kary niczego nie ukrywać, tak jak na Sądzie Ostatecznym) ukazuje nie tylko zastosowane przez Wilhelma Zdobywcę metody podziału ziemi, ale również szczegółowy obraz organizacji gospodarczej Anglii w okresie tworzenia się manorów (włości) oraz strukturę społeczną Anglii w dobie umacniania się tam stosunków feudalnych.
     Na przełomie XI i XII w. ludność Anglii liczyła na podstawie Domesday Book około 1,5 mln osób, z których ogromna większość mieszkała na wsi i zajmowała się rolnictwem. Na drugim miejscu stała hodowla, rozpowszechniona zwłaszcza w północno-wschodniej Anglii (Yorkshire, Lincolnshire). Już w tym okresie wełna stanowiła bardzo ważny artykuł wywozowy i stąd hodowla owiec była dosyć rozpowszechniona.
     Jednostką gospodarki rolnej był manor, wielka własność ziemska, sięgająca początkami czasów jeszcze wcześniejszych. Organizacja manorialna podporządkowała sobie wolną dawniej wspólnotę wiejską. Manor był uprawiany przez chłopów zależnych i Domesday Book pozwala na dokładne uchwycenie procentowego stosunku poszczególnych kategorii ludności wiejskiej. Ponad 40"„ stanowili chłopi poddani, około 35"., małorolni, kilkanaście procent wolni oraz około 10",, niewolni. Ci ostatni tworzyli zanikającą już warstwę, pełnili przeważnie posługi domowe, byli oraczami i pasterzami w manorach. Szeroki zakres miał w tym czasie termin willan (villain), 
     70 
    którym nazywano wówczas nie tylko chłopów zależnych, ale i na pół wolnych, a nawet wolnych właścicieli ziemskich. Później przez willana rozumiano (od XII w.) chłopa poddanego, posiadającego małą działkę i wypełniającego różne uciążliwe obowiązki na rzecz właściciela manoru.
     Wolne chłopstwo nie zanikło po podboju normandzkim, chociaż jego ilość poważnie zmalała, a sytuacja prawna uległa pogorszeniu. Istnienie warstwy wolnych chłopów obok chłopów poddanych (willanów) stanowi jedną ze szczególnych cech agrarnego rozwoju Anglii w wiekach średnich. Szczególnie duża ilość wolnego chłopstwa znajdowała się w północno-wschodniej Anglii, na terenach dawnego duńskiego osadnictwa (Danelaw). W ciągu XII w. różne kategorie wolnego chłopstwa przekształciły się stopniowo w pozbawioną praw masę chłopów poddanych — w willanów. W XIII w. natomiast pojawili się dosyć liczni wolni, drobni dzierżawcy ziemi. Nie byli oni już potomkami zanikłej warstwy wolnych chłopów (liberi homines) z Domesday Book, lecz poddanymi, którzy różnymi sposobami zdołali uzyskać większy zakres swobód.
     Domesday Book wylicza około 100 miast angielskich, zamieszkanych przez kilka zaledwie procent ludności Anglii. Głównym zajęciem mieszkańców tych miast było rzemiosło, chociaż nadal zachowały one charakter półrolniczy, posiadały w obrębie murów miejskich i poza nimi pastwiska i ziemie orne. Proces jednoczenia Anglii i likwidacja odrębności administracyjnych sprzyjały rozwojowi handlu, poważną też rolę odgrywały pod tym względem związki polityczne Anglii z pomocną Francją pod dynastią normandzką. Coraz większego znaczenia nabierały stosunki handlowe Anglii z Flandrią. Kupcy angielscy wywożący wełnę do Flandrii cieszyli się specjalnymi względami królewskimi. Największe przywileje wśród miast angielskich uzyskał za czasów Wilhelma I Londyn, główny ośrodek angielskiego handlu kontynentalnego. W handlu wełną udział brali też feudałowie i nawet gospodarstwa chłopskie, w produkcji wełny zaś pierwsze miejsce zajmowały klasztory, zwłaszcza cystersi. Już w XI w., a zwłaszcza w XII w., duże znaczenie posiadały w Anglii jarmarki, na które przyjeżdżali, głównie po wełnę, nie tylko kupcy z Flandrii, ale również i z Włoch oraz innych krajów.
     Początki kształtowania się w Anglii stanu mieszczańskiego przebiegały na ogół podobnie jak i na kontynencie, to znaczy w walce z feudałami, na których ziemi miasta się znajdowały. Ponieważ znaczna większość miast angielskich położona była na ziemi królewskiej,
     71 
     ich panem był potężny król, co znacznie utrudniało mieszczanom walkę o uwolnienie się spod władzy senioralnej oraz uzyskanie samorządu. Otrzymywały go miasta angielskie przeważnie po złożeniu feudałowi odpowiednio wysokiego wykupu, płaconego corocznie w wysokości wstępnie ustalonej, przy czym sami mieszczanie zachowali prawo zbierania i rozkładania pomiędzy siebie potrzebnej sumy. W podobny sposób uzyskiwano prawo zakładania gildii kupieckich, do których początkowo należeli nie tylko kupcy, ale i rzemieślnicy.
     Punktem wyjścia samorządu miejskiego było udzielenie miastu zezwolenia na dzierżawienie podatków miejskich (dotąd dzierżawił je szeryf) i na wpłacanie ich wprost do skarbu królewskiego ryczałtem w ustalonej wysokości. Miasta posiadające takie zezwolenie uzyskiwały przejęcie administracji skarbowej. Natomiast miasta baronialne w swych staraniach o samorząd wykorzystywały częstokroć ciężką sytuację finansową swoich panów, zwłaszcza w czasie wypraw krzyżowych czy ich walk z królem, i w zamian za płaconą co roku kwotę uzyskiwały przywileje podobne jak miasta królewskie. W ten sposób uzyskały przywileje samorządowe (tzw. charters) liczne miasta angielskie w XII w., m. in. Londyn, Oksford, Canterbury, Dover, Norwich, Newcastle, Ipswich czy Bristol. W XII w. dwór widział w miastach niejednokrotnie poważne oparcie dla swej władzy oraz intratne źródło dochodów i tym względem również należy tłumaczyć jego gotowość do udzielania miastom poparcia. Najtrudniej było uzyskać przywileje i swobody tym miastom angielskim, które należały do feudałów kościelnych, zwłaszcza do klasztorów.
     Jednym z głównych elementów przywilejów samorządowych miast było wyjecie ich mieszkańców spod kompetencji sądów pozamiejskich (hrabstwa, centeny). Łączyło się z tym przyznanie miastom prawa posiadania własnego sądownictwa w sprawach cywilnych oraz za drobne przestępstwa karne. Miasta uzyskiwały też stopniowo prawo wydawania własnych rozporządzeń, jednak tylko w zakresie przyznanym w przywileju. Równocześnie w związku z przejęciem administracji skarbowej uzyskiwały prawo wyboru własnych urzędników: burmistrza (mayord) oraz rady złożonej z 12 do 24 członków.
     Obok uprzywilejowanych korporacji kupców i rzemieślników powstawały w miastach angielskich już pod koniec XI w. gildie wyłącznie rzemieślnicze, jak np. tkaczy. W XII w. w miastach tych rozwijała się walka pomiędzy arystokracją miejską a cechami. Konflikt tkaczy londyńskich z samorządem miejskim i bogatym mieszczaństwem
     72 
     Londynu doprowadził na początku XIII w. nawet do rozwiązania ich gildii.
     Ludność rycerska dzieliła się w ówczesnej Anglii na dwie warstwy: z baronów oraz rycerstwo pospolite. W przeciwieństwie do stosunków j na kontynencie w Anglii ustaliła się wspomniana już zasada, że podlennicy pomimo zależności lennej od swych panów pozostawali lennikami królewskimi. W Anglii nie rozwinęła się znana np. we Francji zasada, że „lennik mego lennika nie jest moim lennikiem". Pan lenny nie mógł teoretycznie zmobilizować swych wasali na wojnę przeciwko królowi, co stanowiło dodatkowe wzmocnienie władzy monarszej.
     Stan rycerski nie doszedł w Anglii też do takiego znaczenia, jak na kontynencie, ze względu na to, że królowie opierali się w równym stopniu na sile zbrojnej dostarczanej z lennego dzierżenia ziemi, jak i na obowiązku powszechnej służby wojskowej. Przywrócenie dawnego fyrdu było również jednym z elementów silnej władzy królewskiej.
     Wyróżniającą się grupę wśród baronów stanowili hrabiowie. Godność hrabiego, chociaż połączona z posiadaniem pewnych lenn w hrabstwach i nadawana w drodze specjalnej inwestytury, miała w istocie charakter czysto tytularny. Baronowie dzielili się na baronów większych (barones maioreś) i mniejszych (barones minoreś). Jedni i drudzy otrzymywali i dzierżawili lenna wprost od króla, a różnica pomiędzy nimi leżała zarówno w wielkości posiadłości, jak i w tym, że pierwsi z nich powoływani byli do rady królewskiej i służby wojskowej imiennie (baronów mniejszych wzywał szeryf).
     Stan rycerski w Anglii nigdy nie stał się stanem zamkniętym i tutaj nie przyjęła się zasada, że dobra rycerskie mogą być dzierżone wyłącznie przez osoby rycerskiego pochodzenia. Granica pomiędzy ludnością rycerską a wolną ludnością nierycerską nigdy nie z, była w Anglii tak ostra, jak na kontynencie. Stanie się to jeszcze bardziej zrozumiałe, jeśli przypomnimy, że w Anglii obowiązywała zasada majoratu, według której tylko najstarszy syn dziedziczył ziemię i tytuł, młodsi zaś kierowani byli zwykle do administracji, wojska, kościoła i handlu, wchodzili w ten sposób do klas średnich, co przyczyniło się do słabszego niż gdzie indziej występowania granic stanowych. Przyczyniał się też do tego w późniejszym już okresie odwrotny kierunek dynamiki społecznej: awans bogacących się klas średnich i przenikanie ich zamożnych i wpływowych przedstawicieli do szeregów najbardziej utytułowanych.
     73 
    USTRÓJ POLITYCZNY I ADMINISTRACJA
     W zakresie stosunków polityczno-ustrojowych podbój normandzki nie wywarł tak dużego wpływu, jak w dziedzinie społecznej i kulturalnej. Wilhelm Zdobywca nie wprowadził większych, modyfikacji do tego systemu ustrojowego, który zastał na wyspie, i na ogół starał się utrzymać dotychczasowe prawa i instytucje anglosaskie. Mimo to, zwłaszcza na skutek procesów feudalizacyjnych, a z drugiej strony z uwagi na to, że anglosaskimi instytucjami administrowali mało początkowo obeznani z nimi Normanowie, nastąpiła powolna ewolucja polityczno-ustrojowa Anglii, nie zrywająca z tradycją anglosaską, lecz nawiązująca ten proces do zachodnioeuropejskiego rozwoju feudalizmu z tym ważnym uzupełnieniem, iż przebiegała w kierunku wzmocnienia władzy królewskiej i centralizacji państwa.
     Na czele aparatu administracyjnego stał król, mający przy swoim boku urzędników dworskich oraz radę, złożoną z najwyższych dygnitarzy świeckich i duchownych. Władza monarchów z dynastii normandzkiej oraz pierwszych Plantagenetów była silna, a zakres jej obszerny. Do uprawnień królewskich, nawiązujących do kompetencji dawnych królów anglosaskich doszły jeszcze i te, które miały swoje źródło w fakcie podboju oraz związanym z tym stanowiskiem króla jako pana i właściciela całej ziemi. Silną podstawę władzy królewskiej dawały dochody z rozległych posiadłości będących własnością monarchy, szerokich praw leśnych, z opłat sądowych, ceł itp. Król miał wyłączne prawo bicia monety, czego początkowo skrupulatnie przestrzegano. Król był orędownikiem pokoju powszechnego w kraju, a zakres kompetencji jego sądownictwa był bardzo rozległy z uwagi na zaliczanie do kategorii łamania „miru królewskiego" (king's peace) wszelkich cięższych przestępstw. Do połowy XII w. ścierały się ze sobą zasady elekcyjności i dziedziczności korony. Spory o tron przyczyniały się początkowo do wzmocnienia zasady elekcji dokonywanej przez możnych. Od około połowy XII w. wraz z Henrykiem II utrwaliła się zasada dziedziczności tronu.
     Normandzkim odpowiednikiem anglosaskiego witanu była Wielka Rada (Magnum Concilium), zbierająca się trzy razy do roku i złożona z głównych wasali królewskich. Mimo iż zbierała się ona bardziej regularnie od dawnego witanu, posiadała mniejszy zakres uprawnień i spełniała rolę uroczystych zgromadzeń królewskiego seniora i jego najważniejszych wasali. Tego rodzaju zgromadzenie nie mogło rzecz prosta stanowić sprawnego instrumentu władzy centralnej,
     74 
    toteż pod dynastią normandzką rozwinęła się jako centralny : organ, administracyjny Kuria Królewska (Curia Regis). Wyłoniła się , ona z Magnum Concilium i stopniowo przejęła najważniejsze działy zarządu państwem. J 
     W skład Kurii wchodzili jako stali doradcy królewscy niektórzy wielcy feudałowie świeccy i duchowni oraz wyżsi urzędnicy zajmujący się sprawami administracji, sądownictwa i skarbu. Nierzadko król zapraszał również przedstawicieli niższego stanu, duchowieństwo i rycerzy. Liczba członków Kurii Królewskiej wahała się od 10 do 30, a najważniejszą wśród nich rolę spełniali: justycjariusz, kanclerz i skarbnik. Justycjariusz pojawił się już za czasów Wilhelma Zdobywcy jako zastępca i główny doradca królewski oraz głowa aparatu sądowniczego. Urząd kanclerza, do którego obowiązków należało prowadzenie kancelarii królewskiej, wprowadził jeszcze Edward Wyznawca. Urząd skarbnika rozwinął się natomiast zwłaszcza od momentu, gdy z Kurii Królewskiej wyodrębnił się skarb jako Izba Szachownicy (Exchequer). Kuria Królewska wysyłała urzędników i sędziów objazdowych do hrabstw w celu wymierzania podatków, przeprowadzania dochodzeń sądowych w sprawach cywilnych i karnych oraz kontrolowania działalności urzędników w hrabstwach.
     Curia Regis działała jako najwyższy sąd feudalny i załatwiała wszelkie kwestie wynikające z prawa feudalnego. Stanowiła organ doradczy we wszystkich sprawach państwowych, które król przedstawił jej do rozpatrzenia. Zakres uprawnień i oddziaływania tej rady zależał od indywidualności i samodzielności króla, był stosunkowo ograniczony w okresie rządów silnych monarchów. Warto dodać, że Curia Regis stanowiła najstarszy zawiązek angielskiego rządu, z niej stopniowo wyłoniły się różne resorty państwowe.
     W dziedzinie administracji lokalnej wpływ podboju normandzkiego był stosunkowo niewielki. Utrzymany został nadal cały anglosaski system podziałów na hrabstwa i centeny, lokalnych sądów i zgromadzeń, chociaż zakres ich uprawnień stopniowo malał na rzecz administracji królewskiej. Na czele hrabstw stali szeryfowie, urzędnicy mianowani przez króla, reprezentujący w hrabstwach władzę centralną. Wynagrodzenie szeryfa stanowiły nadwyżki sum wpłacanych do skarbu z tytułu dzierżawy podatków i opłat ściąganych od ludności. Szeryf pobierał też od ludności specjalne opłaty związane z jego utrzymaniem. Przypadały mu też ruchomości po skazanych przestępcach. Jego dobra były zwolnione od podatków.
     Zakres obowiązków szeryfa był niezmiernie rozległy, 
     75 
    obejmował sprawy skarbowe, sądowe, wojskowe oraz administracyjno-policyjne. W dziedzinie skarbowej szeryf ściągał podatki i różne opłaty oraz zarządza] domenami królewskimi. Do jego obowiązków sądowniczych należało przewodniczenie na okresowych sesjach sądowych w hrabstwach oraz centenach, które objeżdżał co najmniej dwa razy do roku. W dziedzinie wojskowej obowiązkiem szeryfa było zwoływanie pospolitego ruszenia, kontrola nad wypełnianiem powinności wojskowych przez rycerstwo, organizacja obrony zamków i grodów. Niemały był też zakres policyjno-administracyjnych obowiązków szeryfa. Ogłaszał ustawy i rozporządzenia królewskie, kontrolował ich wykonanie. Czuwał też nad funkcjonowaniem instytucji zwanej wolną poręką, polegającej na tym, że członkowie najmniejszej komórki wiejskiej, tzw. dziesięciny, ręczyli za siebie wzajemnie, odpowiadając zbiorowo za czyn popełniony przez jednego z członków dziesięciny (tithing). Tę opartą dawniej na dobrowolnym zobowiązaniu instytucję anglosaską przekształcili Normanowie na przymusową w interesie feudałów normandzkich, którzy przez rozciągnięcie odpowiedzialności zbiorowej na mieszkańców podbitego kraju starali się o zapewnienie sobie większego bezpieczeństwa.
     W XII w. sądowe funkcje szeryfa uległy ograniczeniu wskutek przejęcia ważniejszych spraw sądowych przez sędziów wędrownych. Natomiast sprawy zastrzeżone dla jurysdykcji królewskiej, w pierwszym rzędzie przestępstwa najcięższe, przekazane zostały specjalnym urzędnikom, tzw. koronerom.
     Normanowie zachowali również z okresu anglosaskiego zgromadzenia hrabstwa, w których brali udział zarówno wielcy lennicy królewscy, jak i ich wasale oraz ludzie wolni, nie objęci węzłami lennymi. Ludność gmin wiejskich była reprezentowana w zgromadzeniach hrabstw przez sołtysa i 4 wolnych mieszkańców, miasta zaś przez 12 mieszczan. Zgromadzenie hrabstwa było przede wszystkim organem sądowym, stopniowo ograniczanym przez sądy lenne.
    
    KULTURA
     Podbój normandzki wprowadził do Anglii nowe elementy kulturowe, wpływy francuskie, które zaznaczyły się w różnych dziedzinach życia angielskiego. Przybysze z Normandii przynieśli ze sobą nie tylko własne urządzenia i instytucje, upodobania i zwyczaje, ale również i język francuski, którym posługiwał się dwór, możni, a nawet kupiectwo. Obok języka francuskiego poważną rolę 
     76 
     odgrywała łacina, język kościoła i częściowo administracji świeckiej. Język angielski natomiast został na długie lata zepchnięty do roli gwary klas niższych i przestał być językiem pisanym. W żadnym jednak razie nie należy sądzić, że był to okres martwy i nieważny dla jego rozwoju. Jako mowa ludzi prostych rozwinął w sobie, właśnie dzięki temu, że nie podlegał rygorom mowy pisanej, ogromną plastyczność i elastyczność, bogactwo idiomatyki i prostotę składni, a następnie wchłaniając w siebie francuskie i łacińskie określenia i terminy używane przez warstwy wyższe, a związane zwłaszcza z funkcjonowaniem państwa i kościoła, działalnością kulturalną i cywilizacyjną, osiągnął bogactwo słownictwa w stopniu przekraczającym zasoby większości innych języków europejskich.
     W dziedzinie literatury rok 1066 rozpoczyna okres średnioangielski, którego pierwsze sto lat obejmuje prawie wyłącznie twórczość w języku łacińskim. Piśmiennictwo oraz szkolnictwo tego czasu stanowią wyraźne nawiązanie do wspólnego kręgu kultury chrześcijańskiej i feudalnej, rozszerzanego na Anglię za pośrednictwem duchownych obcego przeważnie pochodzenia, jak np. pierwszy angielski arcybiskup po podboju, Lanfranc z Pawii, poprzednio kierownik szkoły w Bęc w Normandii, czy kolejny arcybiskup Anzelm, uczony z kręgu tej samej normandzkiej szkoły, będącej znanym ogniskiem piśmiennictwa łacińskiego, a także nauk ścisłych. Pod wpływem idących z francuskiej Normandii inspiracji rozwinęły się w Anglii szkoły, które w XII w. osiągnęły wysoki poziom i zaczęły promieniować szeroko nie tylko na obszar samej wyspy. W każdym razie należy podkreślić, że powstałe w wyniku podboju normandzkiego silne zbliżenie Anglii do kontynentu doprowadziło poprzez kontakty kulturalne z Francją i Włochami do znacznego ożywienia ruchu umysłowego w Anglii.
     Łacińska literatura tych czasów zawiera w Anglii przede wszystkim dzieła typu kronikarskiego. Kuszono się wprawdzie nieraz, jak to czynił np. Florence z Worcester, piszący w czasach Henryka I, o przedstawienie dziejów całego świata od samego stworzenia, ale przeważały kroniki Anglii i Normandii. Wśród ówczesnych kronikarzy szczególne znaczenie ma William z Malmesbury (zm. ok. 1143), uważany przez wielu za największego dziejopisa angielskiego od czasów Bedy. Jego historie Anglii (Gesta Regum Anglorum oraz Historia novella) odznaczają się obok ujęcia kronikarskiego już pewnym krytycyzmem i pragmatyzmem, próbą wyjaśniania związków zachodzących między faktami. Dużo mniejsze natomiast znaczenie
     77 
     ma kronika napisana przez biskupa Geoffreya z Monmouth (zm. ok. 1154), dzieło mało krytyczne, pełne zmyśleń i legend (Historia Region Britanniae).
     Dzięki wpływom normandzkim rozwinęła się w Anglii bujnie sztuka romańska, zwłaszcza architektura, która pod koniec XI i w pierwszej połowie XII w. stworzyła na wyspie swoje najwspanialsze dzieła sakralne i świeckie (zamki). Do najsłynniejszych zabytków tej architektury należą katedry w Durham. Winchester, Lincoln, Ely, Worcester, Norwich czy Exeter, zachowane do dnia dzisiejszego niemal w całości. Wśród najbardziej znanych zamków z czasów Wilhelma Zdobywcy należy wymienić centralną część londyńskiego Toweru,
     78 
     wraz ze wspaniale zachowaną tam kaplicą Św. Jana w czystym stylu normandzkim.
     Zabytki stylu normandzkiego w Anglii (tak nazywa się tam styl romański), mimo swego tak wyraźnego nawiązania do architektury północnofrancuskiej, wykazują wiele samodzielności i odrębności, nie pozwalających na utożsamianie ich stylu ze wzorami kontynentalnymi. Rzuca się w oczy przede wszystkim okazałość i rozmiary kościołów angielskich tego okresu, nie mających sobie pod względem wielkości równych na całym obszarze architektury romańskiej. Charakterystyczną cechą tych kościołów jest znaczne wydłużenie nawy głównej oraz zamykanie prezbiterium od wschodu prostą ścianą. Przy znacznych proporcjach tych zabytków wybijają się odpowiednio potężne wieże, masywne i wysokie bloki czworoboczne, płasko zakończone, bez hełmów, które zastępują nieraz małe wieżyczki na rogach. We wnętrzu uderza konsekwentne przestrzeganie schematu normandzkiego i konserwatywnym zachowaniem okrągłego łuku, bazylikowym układem trójnawowym z nawą poprzeczną, dążeniem do pokrycia sklepieniem wszystkich części kościoła. Dekoracje rzeźbiarskie nie ogrywały w kościołach romańskich w Anglii większej roli.
     W przeciwieństwie do architektury wpływy romańskie nie przyczyniły się do rozwoju malarstwa angielskiego. Jest to bodaj jedyny wypadek w ówczesnej sztuce europejskiej, że sztuka romańska doprowadziła nawet do cofnięcia się poprzednich inspiracji artystycznych. W miejsce rozwijającej się w Anglii w X i pierwszej połowie XI w. lekkiej i swobodnej techniki iluminacyjnej pojawia się malarstwo ciężkie, posługujące się wyraźnymi konturami i plamami nieprzejrzystych barw. Dawny wdzięk i ekspresja na gorąco chwytanych ruchów ustąpiły na rzecz stylu surowego, konkretnego, nie pozostawiającego miejsca na cechujące poprzedni styl niedomówienia. Mimo wpływów romanizmu artyści angielscy zachowali pewne od-" rębności stylistyczne. Rezygnując z dawnej szkicowości rysunku i prezentując postaci bardziej spokojne w konturach, wprowadzili do angielskich miniatur pierwiastki dramatyczne, odróżniające je od malarstwa kontynentalnego. W drugiej połowie XII w. angielskie malarstwo miniaturowe osiągnęło wysoki i oryginalny poziom, zwłaszcza w inicjałach, które bogactwem dekoracji oraz dobrym smakiem przewyższyły wszystko, co w tej dziedzinie powstało na kontynencie.
     79 
    IV. PIERWSI PLANTAGENECI (1154-1272)
    EKSPANSJA ANGIELSKA ZA HENRYKA II
     W DRUGIEJ połowie XII w. ,za czasów Henryka II Plantageneta (1154— 1189) nastąpiło ogromne powiększenie władztwa korony angielskiej, a jednocześnie umocnienie władzy królewskiej w samej Anglii. Stojąc na czele rozległego imperium Plantagenetów, roztaczającego się od Szkocji na północy do Pirenejów na południu, przeprowadził Henryk II równocześnie szereg reform wewnętrznych o dużym znaczeniu dla procesu krzepnięcia silnego aparatu państwowego w Anglii, zapewniającego władzy monarszej zdecydowaną przewagę nad rycerstwem i arystokracją.
     Wraz z wstąpieniem Henryka II na tron losy Anglii zostały blisko związane z kontynentem, a zwłaszcza z Francją. W skład posiadłości angielskich weszły wówczas w wyniku związków dynastycznych największe prowincje francuskie. Po swej matce Matyldzie odziedziczył Henryk II Normandię, po ojcu i bracie, hrabiach andegaweńskich, hrabstwa: Maine, Poitou i Touraine. Na skutek małżeństwa z rozwiedzioną małżonką króla Francji Ludwika VII, Eleonorą Akwitańską, udało się Henrykowi II powiększyć swe władztwo kontynentalne również o Akwitanię, tzn. całą zachodnią część Francji, dzięki czemu król angielski stał się najpotężniejszym władcą feudalnym we Francji, przewyższającym na tym terenie potęgą samego króla francuskiego. W 1173 r. Henryk II uzyskał również zwierzchność nad hrabstwem Tuluzy. Jego ambicją stało się już nie tylko zdobycie hegemonii, ale i korony francuskiej, tym bardziej że Henryk II, potomek francuskiej linii Anjou, czuł się blisko związany ze sprawami kontynentu i znaczną część życia spędził w swoich posiadłościach francuskich, objeżdżając z dworem rozległe francuskie lenna korony angielskiej.
     Ambicje polityczne Henryka II nie ograniczały się tylko do obszaru Francji oraz ekspansji Anglii na terenie Walii, Szkocji i Irlandii.
     80 
    Nosił się on nawet z zamiarem wykorzystania trudności, z jakimi walczyli wówczas Hohenstaufowie w Niemczech oraz Włoszech i sięgnięcia po koronę cesarską. W tym celu subsydiował poczynania Ligi Lombardzkiej przeciwko cesarstwu i zawarł sojusz z Sycylią. Niepowodzenia Henryka II w jego wielkich planach kontynentalnych wynikały w dużej mierze ze zmiany na tronie francuskim i objęcia korony po Ludwiku VII przez Filipa II Augusta, jednego z wybitniejszych królów francuskich średniowiecza. Uzyskanie przez księcia Normandii Wilhelma Zdobywcę korony angielskiej sprawiło, że powstała poważna przeszkoda w prowadzonej przez Kapetyngów akcji zjednoczenia ziem francuskich. Królowie angielscy, dzierżący tak rozległe posiadłości na terenie Francji, nie tylko zajmowali większą część jej ziemi, ale zaczęli się ponadto stawać naturalnymi rywalami Kapetyngów w dążeniu do zdobycia hegemonii we Francji. Filip II August potrafił dzięki zręcznym zabiegom dyplomatycznym poskromić antykrólewską opozycję feudałów francuskich, a przez wykorzystanie antagonizmów między Henrykiem II a jego synami osłabić ekspansję angielską na terenie Francji.
     Nie tylko we Francji, ale również na celtyckim obszarze Wysp Brytyjskich, w Walii, Szkocji i Irlandii, zaznaczyły się w czasach Henryka II dążenia zaborcze.
     Do czasu podboju Walii przez Edwarda I pod koniec XIII w. historia tego kraju rozwijała się pomiędzy dwiema sprzecznymi tendencjami: zjednoczenia i anarchii. Walijscy pasterze i rolnicy zdołali w czasach starożytnych obronić się przed zakusami Rzymu, a w okresie anglosaskim toczyli liczne walki z królestwami Heptarchii. Fortyfikacje króla Offy z VIII w. wytyczyły granicę pomiędzy wpływami Walii i tworzącego się państwa angielskiego. W wyniku podboju Anglii przez Wilhelma Zdobywcę została utworzona na granicy walijskiej marchia, zapewniająca jej baronom duże przywileje w zamian za utrzymanie i poszerzanie angielskiego stanu posiadania na tym terenie. Niespokojna granica walijsko-angielska ciągle była widownią walk i utarczek, a kolejne wyprawy królów angielskich przeciwko Walii przynosiły jedynie chwilowe sukcesy, chociaż Anglicy wdzierali się coraz głębiej na jej teren. Henrykowi II udało się w 1158 r. zdobyć najpierw terytoria w północnej Walii utracone przez Anglię za czasów Stefana, a następnie w 1165 r. zapewnić sobie formalne zresztą tylko zwierzchnictwo nad Walią, która pod swymi dwoma królami podzielona na część północną i południową zachowała jeszcze przez pewien czas niezależność.
     81 
     Starania Henryka II o uzyskanie zwierzchnictwa nad Szkocją były jednym z epizodów w serii ustawicznych walk pomiędzy Anglią a jej północnym sąsiadem, toczących się przez wieki zarówno na tle starć terytorialnych i walk nadgranicznych, jak i w związku z roszczeniami królów angielskich do zwierzchnictwa nad koroną szkocką. Pod koniec okresu anglosaskiego Szkocja była podzielona na kilka królestw. Na północ od zatoki Forth celtyckie królestwo Piktów zajmowało większość wyżynnego terytorium. W zachodniej części wyżyn, wokół zatoki Lorne, znajdowało się małe królestwo Szkotów, celtyckich przybyszy z Irlandii. Bardziej na południe w kierunku zatoki Clyde i dalej poza zatoką Solway leżało królestwo Strathclyde, zamieszkane przez Celtów blisko spokrewnionych z ludnością Walii. Na wschód od Strathclyde i południe od Forth położona była anglosaska Northumbria, bezskutecznie na ogół prowadząca swoją ekspansję w Szkocji. W IX w. król Szkotów zapewnił sobie zwierzchnictwo nad Piktami, a w XI w. Malcolm II (1005—1034) szkocki pokonał Northumbrię i przyłączył w 1018 r. na stałe do Szkocji anglosaski okręg Lothian, leżący na pomoc od rzeki Tweed. W tym samym roku Malcolm II utrwalił swoje wpływy w Strathclyde, doprowadzając do zakończenia proces jednoczenia ziem szkockich. Wprawdzie niektórzy królowie anglosascy X w., a następnie w 1031 r. Kanut, uzyskiwali prawa zwierzchnie nad władcami Szkocji, były to jednak akty dosyć formalne, nie naruszające w istocie samodzielności i niepodległości północnego sąsiada Anglii.
     Warto podkreślić jeszcze jeden aspekt politycznych stosunków angielsko-szkockich. Od stosunkowo dawnych czasów Szkocja stanowiła potencjalnego sojusznika wszelkich opozycyjnych sił wobec tronu angielskiego, zarówno zewnętrznych (tradycyjne później antyangielskie przymierza Szkocji i Francji), jak i wewnętrznych. Armia normandzka atakująca w 1072 r. Szkocję miała głównie na celu zmuszenie króla szkockiego do zaprzestania udzielania pomocy wnukowi króla Edmunda, Edgarowi. Najazd Szkotów na pomocną Anglię w 1079 i 1091 r. doprowadził w odwecie do ekspedycji angielskiej i złożenia hołdu przez Malcolma III Wilhelmowi II Rudemu, a następnie aneksji dwóch należących do dynastii szkockiej ziem: Cumberlandu i Westmorlandu.
     Henryk II Plantagenet uzyskał dla Anglii na początku swoich rządów utracony za czasów Stefana Cumberland, a ponadto Northumberland. Korzystając z nieudanego buntu króla szkockiego w 1174 r.
     82 
     rozciągnął formalnie zwierzchnictwo Anglii nad Szkocją. Na podstawie zawartego wówczas traktatu król szkocki stawał się wasalem monarchy angielskiego, a nad wykonaniem jego wasalnych obowiązków miały czuwać angielskie garnizony ulokowane w 5 miastach szkockich z Edynburgiem na czele.
     Z czasami Henryka II wiąże się początek ekspansji angielskiej w Irlandii. Najazdy wikingów zdezorganizowały i osłabiły ten kraj, stanowiący tak ważny ośrodek kultury w okresie wcześniejszym. Przyczyniły się też do odizolowania Irlandii od Brytanii i kontynentu, z wyjątkiem kontaktów handlowych ze Skandynawią. Duńczycy nie osiedlali się w Irlandii na stałe, ich najazdy miały wyraźnie łupieski charakter. Dodatnim skutkiem tych najazdów było to, że pośrednio przyczyniły się one do tworzenia w tym ubogim i podzielonym kraju organizacji politycznych o szerszym zasięgu. Trzeba też dodać, że dzięki wikingom powstały w Irlandii porty morskie łącznie z Dublinem, rozwinęły się jarmarki i handel.
     Prowadzona ze zmiennym szczęściem walka naczelników państewek irlandzkich z wikingami, m. in. w oparciu o angielskich zawodowych żołnierzy, była na ogół mało skuteczna ze względu na polityczne rozbicie kraju i rywalizację wodzów irlandzkich o tytuł króla całej Irlandii. W 1014 r. siły irlandzkie pod dowództwem Briana Śmiałego odparły zwycięsko wielki najazd duński, lecz rychło potem wewnętrzne walki ponownie wywołały chaos. Gdy większość pretendentów do godności króla całej Irlandii uznała wreszcie roszczenia Ruraidhe O'Connora, władcy Connachtu, jednej z 4 głównych prowincji Irlandii (pozostałe prowincje to Ulster, Leinster i Munster), wybuchły nowe walki wewnętrzne i król prowincji Leinster, Dermot MacMurrough, zwrócił się do Henryka II o pomoc.
     Angielski podbój Irlandii zaczai się od wypraw baronów, którzy na wezwanie skłóconych władców poszczególnych prowincji irlandzkich chętnie przybywali do Irlandii w nadziei znalezienia tam łupów i ziemi. Na łatwy podbój ruszyli nie tylko zawodowi żołnierze najemni, ale i młodsi synowie normandzkich lordów, którzy przy systemie majoratu nie mieli większych szans na zdobycie kariery w Anglii. O wyprawie na Irlandię myślał Henryk II już w 1155 r., mając do tego zachętę ówczesnego papieża Hadriana IV, jedynego Anglika na stolcu papieskim. Dopiero jednak w 1171 r. ruszyła na wezwanie Diarmaida wyprawa do Irlandii. Łatwo zdobyła ona Wexford i Waterford, doszła do Dublina i splądrowała miasto. Przywrócony do władzy Diarmaid wydał swoją córkę za mąż za
     83 
     przywódcę wyprawy hrabiego Pembroke, który po rychłej śmierci swego teścia zaczął myśleć o koronie irlandzkiej dla siebie. Zaniepokojony tym Henryk II w tym samym jeszcze roku zorganizował dużą wyprawę do Irlandii i wymógł na przywódcach klanów i królach irlandzkich uznanie swej władzy.
     Po uzyskaniu przy poparciu papiestwa zwierzchnictwa nad Irlandią Henryk II przeprowadził podział ziemi pomiędzy swych ważniejszych rycerzy z wyprawy 1171 r., pozostawiając im zadanie przeprowadzenia okupacji. Grody warowne ogłosił bezpośrednią własnością Korony angielskiej i pobudował w nich zamki, w których osadził swoich kasztelanów. Z Dublina i otaczającego go okresu uczynił specjalną domenę królewską. Miasto to zostało zasiedlone Anglikami, głównie z Bristolu. Stworzone z okręgu dublińskiego hrabstwo podzielił Henryk II na małe folwarki i rozdał je pomniejszej szlachcie angielskiej. W ten sposób powstała pierwsza podbita przez Anglię kolonia w Irlandii. Skolonizowaną część południowo-wschodniej Irlandii nazwano „The Pale", ponieważ tereny przeznaczone dla Anglików zostały ogrodzone palisadą. W 1177 r. Henryk II przeznaczył Irlandię na lenno dla swego najmłodszego syna, Jana bez Ziemi.
     Takie były początki ekspansji angielskiej w Irlandii oraz do dzisiaj trwającego konfliktu pomiędzy Anglią a Irlandią. Aż do 1541 r., kiedy specjalnie dobrany parlament w Dublinie zaofiarował Henrykowi VIII tytuł króla Irlandii, podbój Henryka II stanowił jedyny tytuł królów angielskich do panowania w Irlandii. Dzielące oba fakty cztery stulecia były widownią bezwzględnej walki lordów angielskich zajmujących ,,The Pale" z wolną częścią Irlandii.
    REFORMY WEWNĘTRZNE HENRYKA II. KONFLIKT Z KOŚCIOŁEM
     Czasy Henryka II były widownią szybkiego przezwyciężenia tendencji odśrodkowo-feudalnych, jakie doszły do głosu za czasów Stefana, oraz wzmocnienia władzy królewskiej. Henryk II bezlitośnie złamał opór feudałów i zburzył ich zamki, bezprawnie wzniesione w okresie osłabienia władzy centralnej po śmierci Henryka I. Aby zmniejszyć wpływ możnych feudałów na zarząd hrabstw, usunął większą część szeryfów pochodzących spośród wielkich posiadaczy ziemskich i na ich miejsce wyznaczył ludzi z warstw średnich, całkowicie zależnych od dworu.
     Szczególnie ważną rolę w procesie umacniania władzy królewskiej odegrała przeprowadzona za Henryka II reforma sądownictwa. 
     84 
    Król konsekwentnie przeprowadził politykę rozszerzania sądowych kompetencji Kurii Królewskiej kosztem sądownictwa feudałów, co doprowadziło do ważnych następstw i zmian w procedurze cywilnej i karnej.
     Wzrost znaczenia Kurii Królewskiej szedł w parze z powstaniem warstwy urzędników królewskich, związanych z królem i realizujących jego politykę. Praktyka sądów królewskich zaczęła z wolna kształtować w Anglii jednolite i obejmujące cały obszar kraju prawo ogólne, tzw. common law, występujące obok prawa ustawowego (statute law). Przez prawo pospolite (common law) rozumiano, w odróżnieniu od prawa opartego na ustawach (statute law), prawo ogółu ludności, prawo powszechne, będące wynikiem sumy doświadczeń historycznych, zwyczajów praktyki angielskiej, a nie zespół ustaw opartych na prawie rzymskim, kanonicznym czy prawach specjalnych. Prawo zwyczajowe odgrywało i do dzisiaj odgrywa bardzo istotną rolę w rozwoju pojęć i instytucji prawnych na wyspie, na nim w dużej mierze opiera się znaczna część angielskich podstaw ustrojowych. Do rozwoju common law przyczyniła się w dużej mierze instytucja sędziów wędrownych, wysyłanych ze stolicy do poszczególnych hrabstw. Pozwalało to królowi nie tylko na przeprowadzanie skuteczniejszej kontroli administracji lokalnej, ale również przyczyniało się do rozwoju samorządu oraz wykształcenia się jednolitego prawa ogólnego.
     Stosowane przed reformą Henryka II postępowanie sądowe posiadało w dużym stopniu charakter sakralny i opierało się na starodawnej procedurze tzw. „sądu bożego": delikwenta poddawano próbie gorącej wody, roztopionego żelaza, ognia, pławiono w wodzie itp. Obok tych tzw. ordaliów Normanowie wprowadzili jeszcze pojedynek sądowy. Henryk II ograniczył ordalia, a jednocześnie rozwinął znaną już uprzednio na wyspie instytucję sądów przysięgłych. Od dawna było w Anglii w zwyczaju, że dla ustalenia czy zebrania danych (np. przy układaniu Domesday Book) król wysyłał urzędników w teren, by na miejscu zebrali potrzebne dane w drodze przesłuchania pod przysięgą wybranych przez siebie ludzi. W procesach o ziemię król powoływał 12 przysięgłych spośród ludności danej okolicy w celu stwierdzenia spornej własności. Wymagano jednomyślności i tak długo zestawiano skład sędziów przysięgłych, aż wydali oni jednomyślny wyrok. Każdy wolny, rycerz, mieszczanin czy chłop, mógł się zwrócić do Kurii Królewskiej z prośbą o zarządzenie. by sprawę jego rozpatrywał sąd królewski za pośrednictwem sądu przysięgłych.
     85 
     Po uzyskaniu edyktu sprawę albo bezpośrednio rozpatrywał sąd królewski z pominięciem feudała, albo przekazywano ją z kurii feudała do sądu królewskiego. W ten sposób podsądny uwalniał się od ryzyka ordaliów lub pojedynku sądowego jako sprawdzianu jego niewinności. Praktyka ta w dużej mierze sprzyjała rozszerzeniu kompetencji sądów królewskich i umacniała wpływy polityczne dworu kosztem wielkich feudałów.
     Wśród reform Henryka II ważne znaczenie miała też jego reforma wojskowa. W Anglii obok służby wojskowej, do której zobowiązani byli wszyscy posiadacze lenn, istniał obowiązek służby wszystkich wolnych w pospolitym ruszeniu. Ograniczenie służby wojskowej wielkich wasali królewskich i ich lenników do 40 dni w roku zmniejszało wartość tej armii, zwłaszcza od czasu, gdy wraz z Henrykiem II w skład posiadłości angielskich weszły rozległe terytoria we Francji i królowie Anglii musieli podejmować działania wojenne daleko od wyspy. Stąd od czasów Henryka II na większą skalę zastosowano tzw. podatek tarczowy (scutage). Zwolnieni od służby wojskowej feudałowie płacili określoną sumę pieniędzy, za które król mógł werbować wojska najemne. Służyli w nich przede wszystkim młodsi synowie rycerzy, którzy po ustaleniu się w XII w. zasady niepodzielności lenn i dziedziczenia ich przez najstarszego tylko syna mieli do wyboru głównie służbę wojskową lub wstąpienie do stanu duchownego (później otworzą się przed nimi możliwości w handlu i żegludze kaperskiej).
     Henryk II w szerokim stopniu korzystał również z pospolitego ruszenia, którym objęta była zarówno ludność rycerska, jak i wolna ludność nierycerska. Specjalny edykt (asyza) o posiadaniu broni z 1181 r. nakładał na całą tę ludność obowiązek posiadania odpowiedniego do jej stanu majątkowego uzbrojenia. Każdy wolny obowiązany był postarać się w oznaczonym terminie o uzbrojenie, którego nie wolno mu było sprzedawać lub odstępować. W razie jego śmierci uzbrojenie przechodziło wraz z obowiązkiem służby wojskowej na spadkobiercę. Sędziowie wędrowni przy pomocy sędziów przysięgłych ustalali stan majątkowy ludności. Asyza z 1181 r. (Assize of Arms) nakładała na miasta nadmorskie obowiązek dostarczania królowi statków z załogą.
     Wśród innych ważnych reform Henryka II należy jeszcze przynajmniej wspomnieć o wprowadzeniu przez niego podatku od dochodów i ruchomości, który początkowo jako tzw. dziesięcina Saladyna (Saladin tithe) miał charakter nadzwyczajny 
     86 
    (po raz pierwszy pobrany został w 1188 r. na pokrycie kosztów udziału Anglii w III wyprawie krzyżowej przeciwko sułtanowi Saladynowi), a następnie stał się podatkiem stałym. W przeciwieństwie do dawniejszych świadczeń wyznaczanych ryczałtem (np. Danegeld) dziesięcina Saladyna była pierwszym angielskim podatkiem określanym proporcjonalnie do dochodów i wartości ruchomości.
     Wzrost władzy królewskiej oraz rozbudowa państwowego aparatu administracyjnego doprowadziły w Anglii, podobnie jak i w innych krajach, do konfliktu z zazdrośnie strzegącym swych ogromnych przywilejów kościołem. W dążeniu do usunięcia wszelkich przeszkód, które ograniczały pełnię władzy i praw monarszych, Henryk II przystąpił do likwidacji niektórych uprawnień kościoła. Bezpośrednim powodem sporu był wysunięty przez króla projekt ograniczenia dotychczasowych kompetencji sądów duchownych.
     Konflikt pomiędzy państwem a kościołem narastał w Anglii zwłaszcza od czasów Wilhelma Zdobywcy. Wilhelm I, którego pretensje do tronu angielskiego poparł Rzym, po dokonaniu podboju wyspy odmówił żądaniu Grzegorza VII złożenia przysięgi na wierność kościołowi. Pragnąc jednak zachować poparcie duchowieństwa Wilhelm poszedł na pewne ustępstwa, m. in. w dziedzinie sądownictwa: sprawy duchowne przekazane: zostały wyłącznie sądownictwu kościelnemu. "Władza świecka miała na żądanie biskupa zmusić opornego do stawienia się w sądzie kościelnym. Jednocześnie, o czym była już mowa, Wilhelm Zdobywca zarządził, że wszystkie rozporządzenia papieskie mogły mieć w Anglii moc obowiązującą tylko za zgodą króla.
     Walka o inwestyturę pozostała nie bez wpływu i na Anglię. Henryk I — jak wiemy — wprowadził w swym przywileju z 1100 r. pewne ustępstwa na rzecz kościoła, a w 1107 r. zrzekł się dokonywania inwestytury przez wręczanie pastorału i pierścienia, zachował jednak sobie decydujący głos przy wyborze biskupów, którzy mogli być konsekrowani dopiero po złożeniu hołdu lennego królowi. W czasie anarchii feudalnej za czasów Stefana, który zawdzięczał tron papiestwu, duchowieństwo angielskie otrzymało nowe znaczne przywileje. Kościół uzyskał wówczas tak dużą niezależność od państwa, jakiej nigdy dotąd jeszcze w Anglii nie posiadał.
     Henryk II rozpoczął bardziej zdecydowaną politykę w kierunku ograniczenia nadmiernych przywilejów kościelnych po śmierci arcybiskupa Canterbury Theobalda (zm. 1161 r.), który był stronnikiem Henryka II pod koniec rządów Stefana. Nowym arcybiskupem Canterbury został wówczas kanclerz i bliski współpracownik Henryka II,
     87 
     Thomas Becket (ok. 1118—1170), który jednak na nowym kościelnym stanowisku stanął po stronie papieża, a nie króla angielskiego.
     Najważniejszym aktem Henryka II, mającym na celu ograniczenie kościelnych przywilejów, były konstytucje ogłoszone w Clarendon w 1164 r. Zawierały one m. in. ograniczenie sądownictwa kościelnego oraz wolnego wyboru wyższych dostojników kościelnych. Za wszelkie przestępstwa i przewinienia podlegające kompetencji sądów królewskich duchowni mieli odpowiadać przed tymi właśnie sądami na równi ze wszystkimi innymi poddanymi angielskimi. Dopiero w wypadku, gdyby sąd królewski uznał się za niekompetentny, mogli być duchowni sądzeni przez sąd kościelny, jednak w obecności przedstawiciela królewskiego. Duchowny skazany przez ten sąd miał być pozbawiony swych godności i oddany sądowi świeckiemu w celu ukarania. Konstytucje klarendońskie zawierały dalej zakaz wyjazdu z Anglii wyższych dostojników kościelnych bez zgody króla. W wypadku uzyskania zgody musieli oni dać zapewnienie, że nie będą za granicą działali na szkodę Anglii. Konstytucje zakazywały też apelacji od sądu arcybiskupiego, a więc możności odwoływania się do papieża. Wybór wysokich dostojników kościelnych miał się odbywać w kaplicy królewskiej i wymagał zgody króla.
     Konstytucje klarendońskie wywołały zdecydowany opór zagrożonego w swych przywilejach duchowieństwa. Na czele opozycji stanął dawny dworzanin i przyjaciel królewski, arcybiskup Becket. Nie chcąc podporządkować się zarządzeniom Henryka II, uszedł on na kontynent i znalazł schronienie w jednym z klasztorów cysterskich, skąd nadal prowadził walkę z królem angielskim. Po pewnym czasie pośrednictwo króla francuskiego Ludwika VII i papieża doprowadziło do ugody i Becket powrócił do Anglii. Nie zmienił jednak swego stanowiska, a do zaostrzenia stosunków przyczyniła się też koronacja syna królewskiego, Henryka (zm. 1183 r.), przeprowadzona w 1170 r. na prośbę monarchy angielskiego przez arcybiskupa Yorku, a nie przez posiadającego od dawna ten przywilej arcybiskupa Canterbury. Naprężone stosunki pomiędzy królem i Becketem doprowadziły do tego, że kilku usłużnych dworzan uznało za jedyny sposób zakończenia konfliktu śmierć nieprzejednanego arcybiskupa, który został zamordowany w katedrze w Canterbury w 1170 r.
     Zabójstwo Becketa stało się pretekstem do powstania przeciwko Henrykowi II części baronów, niezadowolonych z twardej ręki królewskiej. Rebelię popierali też m. in. król Francji, 
     88 
    król Szkocji i hrabia Flandrii. Równocześnie papież zagroził królowi Anglii klątwą. W tej sytuacji politycznej Henryk II, uważany powszechnie za moralnego sprawcę zbrodni, musiał wyrazić skruchę u grobu Becketa w Canterbury. ogłoszonego przez kościół za męczennika i świętego.
     89 
    Był też zmuszony odwołać Konstytucje klarendońskie. W układzie z legatem papieskim z 1172 r. król uznał dopuszczalność apelacji do Rzymu oraz nieważność innych postanowień niekorzystnych dla kościoła. Mimo to Konstytucje klarendońskie nie pozostały bez wpływu na dalszy rozwój stosunków między państwem a kościołem w Anglii, sądy królewskie bowiem stosowały nadal w praktyce te postanowienia konstytucji z Clarendon, które nie zostały wyraźnie zniesione. W sumie jednak nie udało się Henrykowi II przeprowadzić ograniczenia pozycji kościoła, który aż do czasów reformacji cieszyć się będzie poważnymi przywilejami i wpływami na wyspie.
    
    RYSZARD I LWIE SERCE
     Ostatni okres panowania Henryka II minął na walce z opozycją baronów, która podniosła głowę zarówno w samej Anglii, jak i we francuskich posiadłościach króla angielskiego. Francuscy wasale Henryka II znajdowali poparcie u króla Francji Filipa II Augusta, podburzającego przeciwko Henrykowi II nawet jego własnych synów. Henryk miał czterech synów prawego łoża: Henryka, Ryszarda, Geoffreya i Jana, i jeszcze za swego życia przeprowadził — jak wspomniano — koronację najstarszego z nich, Henryka, na króla Anglii, czyniąc go ponadto dziedzicem Normandii, Maine i Anjou. Bretanię przyznał natomiast Geoffreyowi, Akwitanię Ryszardowi, Janowi zaś, który w chwili podziału miał zaledwie 5 lat, niczego nie zapisał, z czym wiąże się jego późniejszy przydomek: bez Ziemi.
     Od 1173 r. raz po raz wybuchały bunty synów Henryka II przeciwko ojcu, podsycane przez Francję i Szkocję. Baronowie po obu stronach Kanału, w Anglii i Normandii, wykorzystywali tego rodzaju wystąpienia w celu zrzucenia z siebie różnych ograniczeń, nałożonych na możnych przez Henryka II. Szczególnie aktywnego poparcia udzielał im od 1186 r. Filip II August, dążący do zjednoczenia monarchii francuskiej. W takiej sytuacji, opuszczony przez własnych synów, zmarł w 1189 r. Henryk II Plantagenet, jeden z twórców potęgi Anglii średniowiecznej.
     Śmierć Henryka II w sytuacji rewolty baronów i buntu synów królewskich okazała się ratunkiem dla kraju. Oto bowiem Ryszard I (1189—1199), który odziedziczył po zgonie ojca koronę (Henryk i Geoffrey zmarli wcześniej), nie myślał w zmienionej teraz sytuacji o ustępstwach na rzecz swego niedawnego sprzymierzeńca, króla Francji, Filipa II Augusta. Dawny sojusz pomiędzy nimi zmienił się
     90 
    w otwartą walkę, przerwaną jednak pod naciskiem papiestwa, domagającego się zawieszenia broni w celu wzięcia udziału w III wyprawie krzyżowej.
     Imię Ryszarda I Lwie Serce jest nierozerwalnie związane z losami tej krucjaty. Był on zresztą w znacznie większym stopniu zaabsorbowany walkami na Wschodzie niż krajem, w którym w ciągu 10 lat swego panowania przebywał zaledwie kilka miesięcy. Traktował Anglię przede wszystkim jako źródło dostarczające środków na pokrycie jego wydatków związanych z krucjatą i innymi zagranicznymi przedsięwzięciami. Przyczyniało się to m. in. do pogorszenia sytuacji chłopów i niższych warstw ludności miejskiej, co było rezultatem wzrostu podatków i większego nacisku administracji państwa.
     W czasie długiej nieobecności Ryszarda I w Anglii rządy sprawowali wyżsi urzędnicy, a wśród nich główną rolę odgrywał justycjariusz Hubert Walter. Stosowany wówczas ucisk fiskalny, wymuszający od ludności wysokie świadczenia na potrzeby wojenne Ryszarda Lwie Serce oraz na wykupienie go z niewoli cesarskiej (100 tys. funtów szterlingów), do której dostał się w 1193 r., doprowadził w 1196 r. do poważnych rozruchów ludności Londynu i zaburzeń skierowanych przeciwko bogatszym warstwom miejskim. 
     91 
    Na czele niezadowolonych stanął William Fitz Osbert i dopiero udział wojska położył kres zamieszkom.
     Pobyt Ryszarda I na Wschodzie próbował wykorzystać król francuski w celu odzyskania niektórych kontynentalnych prowincji państwa angielskiego. Wszedł w tym celu w porozumienie z najmłodszym bratem Ryszarda, Janem, i starał się opóźniać uwolnienie Ryszarda Lwie Serce z niewoli cesarza Henryka VI. Ryszard po powrocie do kraju zdołał zażegnać niebezpieczeństwo i odzyskać wszystkie chwilowo utracone terytoria.
     Niespodziewana śmierć w 1199 r., w 42 roku życia, spowodowana ciężką raną odniesioną w walce z jednym ze zbuntowanych francuskich feudałów, oddała koronę angielską w ręce jednego ze słabszych królów Anglii średniowiecznej, Jana bez Ziemi. Taki obrót sprawy był tym bardziej niekorzystny dla Anglii, że na tronie francuskim zasiadał wówczas wybitny przedstawiciel dynastii Kapetyngów, Filip II August, zabiegający od dawna o skupienie pod swym berłem wszystkich posiadłości francuskich.
     Okres panowania Ryszarda I, dzielnego krzyżowca wsławionego walkami pod Akką, był o tyle ważny w wewnętrznym rozwoju Anglii, że ułatwił, właśnie wskutek nieobecności króla w kraju, rozwinięcie i okrzepnięcie niektórych reform Henryka II. Miał też pośrednio pewien związek ze wzrostem aspiracji baronów angielskich w przededniu ich walki o Wielką Kartę Swobód.
    RZĄDY JANA BEZ ZIEMI. WIELKA KARTA SWOBÓD Z 1215 ROKU
     Czasy Jana bez Ziemi (1199—1216), mało zrównoważonego i pozbawionego skrupułów władcy, stały się widownią poważnego kryzysu w polityce zagranicznej Anglii oraz konfliktów w stosunkach wewnętrznych. Odziedziczony po Henryku II silny aparat państwowy wykorzystywał Jan w celu powiększenia ucisku fiskalnego wszystkich warstw ludności, wywołując tym powszechne niezadowolenie. Źródłem rosnącej opozycji stały się bezprawne konfiskaty ziemi, aresztowania, a nawet zabójstwa niewygodnych możnych, stałe naruszanie i lekceważenie praw feudalnych, żądania wygórowanej feudalnej pomocy i podatku tarczowego w związku z niepomyślnymi wojnami Jana bez Ziemi we Francji. Również i kościół stanął po stronie baronów w ich opozycji do korony, niezadowolony z ingerencji króla w wybory dostojników kościelnych i nakładania nowych podatków.
     92 
     Należy dodać, że w odróżnieniu od dawniejszych konfliktów miedzy królami angielskimi a baronami obecnie po stronie baronów stanęło również rycerstwo i mieszczanie, warstwy, które dawniej popierały zwykle w takich sytuacjach koronę. Do zmiany ich stanowiska przyczyniły się bezprawia administracji królewskiej, nadużycia w ściąganiu podatków. Na wzrost powszechnego niezadowolenia wpłynęła również niefortunna polityka zagraniczna Jana bez Ziemi.
     Zręcznie wykorzystując skargi francuskich wasali Jana bez Ziemi, którzy odwoływali się do Filipa II Augusta jako do swego zwierzchniego seniora, król Francji postawił przed feudalnym sądem parów swoje pretensje do angielskich lenn kontynentalnych. Sąd poszedł po linii wskazanej przez Filipa II Augusta i uznał Jana bez Ziemi winnym wiarołomstwa wobec swego seniora w swych posiadłościach francuskich — króla Francji. Zarządził też konfiskatę posiadanych przez Anglię lenn, a więc wszystkich posiadłości angielskich we Francji. Dysponując takim atutem rozpoczął Filip II August energiczny podbój tych prowincji i w latach 1203—1208 opanował je, z wyjątkiem Akwitanii i części Poitou.
     Trudną sytuację Jana bez Ziemi skomplikował jeszcze jego zatarg z Innocentym III, jednym z największych papieży średniowiecznych. Do konfliktu doszło już w 1105 r. na tle obsady arcybiskupstwa Canterbury. Ponieważ Jan nie uznał ingerencji papieża, który wbrew stanowisku króla przeforsował kandydaturę Stefana Langtona (zm. 1228), Innocenty III obłożył Anglię w 1208 r. interdyktem, a następnie w 1212 r. pozbawił Jana tronu, przekazując prawa do korony angielskiej Filipowi II Augustowi. Obawiając się buntu swoich poddanych wolał Jan bez Ziemi w tej sytuacji ukorzyć się przed papieżem, godząc się w 1213 r. na nominację Langtona na arcybiskupstwo i uznając się za lennika Rzymu. Na znak swej zależności lennej zobowiązał się corocznie płacić papieżowi daninę w wysokości 1 tys. funtów szterlingów.
     Przejściowe ustępstwa Jana na rzecz papiestwa niewiele poprawiły jego sytuację w stosunkach z Francją. Wprawdzie papież cofnął klątwę oraz wyrok odsądzający Jana od tronu, a nawet zabronił Filipowi II Augustowi atakowania Anglii, król angielski, chcąc odzyskać utracone lenna, sam rozpoczął wojnę z Francją mimo braku poparcia ze strony baronów. W sojuszu z cesarzem Ottonem IV i hrabią Flandrii wysunął Jan bez Ziemi plan zaatakowania Francji przez siły angielskie od południa, przez wojska zaś niemiecko-flandryjskie od północy. Cały ten plan podwójnego ataku zawiódł
     93 
     i w 1214 r. w bitwie pod Bouvines Francuzi odnieśli walne zwycięstwo.
     Bitwa pod Bouvines, mająca poważne znaczenie w historii Europy zachodniej, pogrzebała ostatecznie nadzieje Jana bez Ziemi. Rezygnując z dalszej walki na kontynencie wycofał się on do Anglii, gdzie zastał zjednoczone przeciwko sobie społeczeństwo, występujące coraz bardziej zdecydowanie przeciwko samowoli i uciskowi monarchy. Na wiosnę 1215 r. rozpoczął Jan przygotowania do walki z opozycją, umocnił zamki i począł ściągać wojska zaciężne z Flandrii i Poitou. W tej sytuacji baronowie przy pomocy rycerstwa rozpoczęli walkę z królem. Mieszkańcy Londynu udzielili im w niej poparcia i fakt ten miał poważne znaczenie dla dalszego rozwoju wypadków. Pod naciskiem społeczeństwa musiał się Jan bez Ziemi ugiąć, przyjąć postulaty baronów i zatwierdzić je 15 czerwca 1215 r. pod nazwą Wielkiej Karty Swobód (Magna Charta Libertatum). Nazwa magna charta powstała jedynie dla odróżnienia od współczesnej parva charta — małej karty regulującej sprawy leśne.
     Wydana przez Jana bez Ziemi w 1215 r. Wielka Karta Swobód była z prawnego punktu widzenia przywilejem królewskim w sensie formalnym, pod względem zaś materialnym posiadała znamiona umowy pomiędzy królem a baronami. Zmierzała głównie do zapobieżenia samowoli króla, szczególnie w dziedzinie finansowej i sądowej, ponadto jednak wyrażała znacznie szersze tendencje, które — mimo jej wąskiego charakteru klasowego — pozwalają widzieć w niej dokument wielkiej wagi w historii ustroju angielskiego.
     Mimo iż baronowie odnieśli w 1215 r. zwycięstwo nad Janem bez Ziemi przy pomocy rycerstwa i miast, większość artykułów Wielkiej Karty Swobód wyrażała głównie interesy baronów i feudałów duchownych, w znacznie mniejszym stopniu rycerzy, częściowo tylko górnej warstwy mieszczan oraz wolnego chłopstwa. Król zobowiązał się nie naruszać praw kościoła angielskiego, nie wtrącać się do wyborów jego dostojników i nie zagarniać ziemi kościelnej. Jako senior swych bezpośrednich wasali obiecał nie pobierać od nich większych opłat pieniężnych, niż przewidywał to dotychczasowy zwyczaj. Odpowiednie artykuły uzależniały ściąganie tarczowego oraz większości innych zasiłków lennych od zgody Walnej Rady Królestwa. W skład tej Rady mieli wejść oprócz wyższych dostojników kościelnych i hrabiów wszyscy bezpośredni lennicy królewscy, przy czym baronowie więksi byli zapraszani pisemnie, a mniejsi wzywani przez szeryfa.
     94 
     Walna Rada Królestwa, w której pewni badacze widzą niesłusznie początki Parlamentu, nigdy nie zebrała się w takim składzie, ani też nie zgromadziła się w sprawach przewidzianych w Wielkiej Karcie Swobód. Zresztą artykuły wspominające o niej zostały opuszczone już w nowym tekście, zatwierdzonym za następcy Jana, Henryka III, w 1216 r. Również i w późniejszych tekstach artykuły te nigdy się już więcej nie pojawiły.
     W interesie mniejszych feudałów oraz zamożniejszych wolnych chłopów Karta utrzymywała asyzy chroniące ich prawa własności. Karta przewidywała pewne ustępstwa na rzecz rycerstwa. Król i baronowie nic mogli żądać od posiadaczy dóbr rycerskich dłuższej służby wojskowej i większych danin feudalnych, niż to było zwyczajowo ustalone. Rycerzom i wolnym chłopom obiecano, że nie będą obciążeni nadmiernymi daninami i karami pieniężnymi. Przyznana hrabiom i baronom gwarancja, iż będą skazywani tylko przez równych sobie, została rozciągnięta również i na innych wolnych. Jednakże ważny Izakaz więzienia, pozbawiania mienia i wyjęcia spod prawa bez legalnego wyroku zastrzeżony został jedynie dla ludzi wolnych, nie objął olbrzymiej masy poddanego chłopstwa. Karta ustalała dalej, że w razie skazania na karę majątkową człowieka wolnego należało pozostawić mu taką część majątku, która wystarczyłaby mu na utrzymanie. Postanowienie to zostało też rozciągnięte na ludność poddaną, której nie wolno było pozbawiać inwentarza.
     Również i mieszczanie, zwłaszcza mieszkańcy Londynu, otrzymali w Wielkiej Karcie Swobód pewne niewielkie zabezpieczenie swych praw. Karta potwierdzała nienaruszalność już istniejących swobód miejskich, lecz nie ograniczała praw króla do ściągania niektórych uciążliwych podatków, przed którymi miasta od dawna się broniły. Został wprowadzony jednolity system miar i wag w całym kraju, zezwolono na wolny wjazd i pobyt w Anglii obcym kupcom, co miało ważne znaczenie dla rozwoju handlu wewnętrznego i zagranicznego.
     W celu kontroli wykonania przyjętych przez króla zobowiązań ustanowiona została w Wielkiej Karcie Swobód komisja złożona z 25 baronów. W wypadku naruszenia przez króla postanowień Karty wspomniana komisja mogła wezwać ludność do wystąpienia przeciwko niemu. Było to usankcjonowanie prawa oporu, które w prawie lennym przysługiwało wasalowi w razie niedotrzymania umowy przez pana feudalnego.
     Ogólnie mówiąc, Wielka Karta Swobód zapewniała baronom 
     95 
     szereg bardzo istotnych korzyści i przywilejów politycznych, ekonomicznych i sądowych, znacznie mniej przyznawała rycerstwu, mieszczaństwu i górnej warstwie wolnych chłopów, całkowicie zaś pomijała większa cześć ludności — poddanych chłopów. Broniła wyższe i średnie klasy przed samowolą monarchy, ale nie gwarantowała wolności i praw większości ludu angielskiego. Zresztą i te ograniczone postulaty nie zostały wprowadzone w życie. Zapewniwszy sobie poparcie papieża, który nazwał twórców Wielkiej Kar ty buntownikami, odmówił Jan bez Ziemi uznania tego dokumentu i przystąpił do zbierania przeciwko baronom armii. Zamieszki wewnętrzne zakończyły się dopiero w 1216 r. wraz ze śmiercią Jana. W następnych wiekach Wielka Karta popadła całkowicie niemal w zapomnienie. Szekspir pisząc swoją tragedię pt. Król Jan nie wspomina słowem nawet o Wielkiej Karcie i przypuszczalnie nigdy o niej nie słyszał. Dopiero w XVII w., w czasie wzrostu znaczenia parlamentu i rewolucji burżuazyjnej, przypomniana została Wielka Karta, stając się jednym z argumentów w ówczesnych walkach politycznych. Jeszcze w XIX w. uważana była za kamień węgielny demokracji. Nowsze badania wykazały wprawdzie jej ograniczoność klasową i brak oddziaływania na późniejsze czasy, niemniej nie odebrały dokumentowi z 1215 r. poważnego znaczenia w dziejach walki z despotyzmem monarchii, w obronie zasady, że prawo stoi ponad władcą, że władza królewska nie jest nieograniczona. Dalszy etap tej walki przypadł w Anglii już na czasy syna Jana bez Ziemi, Henryka III, i wiąże się z zagadnieniem genezy Parlamentu angielskiego.
    
    HENRYK III I POCZĄTKI PARLAMENTU ANGIELSKIEGO
     Objęcie rządów przez Henryka III (1216—1272) ponownie zaostrzyło stosunki między Koroną i społeczeństwem. Młody król, podobnie jak i jego ojciec, odznaczał się gwałtownością charakteru, chorobliwą ambicją i rozrzutnością. Ulegając wpływom faworytów obcego przeważnie pochodzenia, nie kierował się dobrem kraju, lecz własnym wyrachowaniem i interesem. Powszechne niezadowolenie wywołał bezustannym nakładaniem podatków, szczodrym rozdawaniem ziemi oraz dochodów swym krewnym i doradcom, nieliczeniem się z możliwościami swego skarbu i marnotrawieniem pieniędzy. Sarkano też na uległość króla wobec papiestwa i świadczenia Anglii na rzecz Rzymu. Niepopularna również była polityka Henryka III we Włoszech, gdzie wmieszał się do wojny po stronie papieża
     96 
     Innocentego IV w nadziei, że uzyska w ten sposób koronę sycylijską dla swego syna Edmunda. Polityka włoska Henryka III pochłaniała olbrzymie środki pieniężne, wyciągane przez króla za pomocą coraz to nowych świadczeń ze społeczeństwa angielskiego.
     Okres, w którym Henryk III wystąpił z żądaniami podatkowymi, był szczególnie niefortunnie wybrany. Katastrofa nieurodzaju w 1257 r. przyczyniła się do poważnego kryzysu w Anglii, toteż wysunięcie właśnie wówczas przez króla żądań fiskalnych spotkało się ze zdecydowanym sprzeciwem baronów. Gdy na wiosnę 1258 r. Henryk III domagał się trzeciej części wszystkich dochodów kraju na pokrycie kosztów polityki zagranicznej, wywołało to tak powszechne oburzenie, że baronowie stanęli przed królem w pełnym uzbrojeniu z żądaniem wygnania obcych (francuskich) doradców i przeprowadzenia pewnych reform politycznych. W obliczu tak zdecydowanej postawy feudałów oraz popierających ich rycerzy i mieszczan Henryk musiał ustąpić. Wybrana pod naciskiem baronów 24-osobowa komisja opracowała postulaty reform, a król był zmuszony je zaakceptować 11 czerwca 1258 r. w Oksfordzie. Stąd postulaty te otrzymały nazwę Prowizji oksfordzkich (Provisions of Oxford), a radę baronów, która je zatwierdziła, określono mianem „Wściekłej", a nawet „Parlamentu Wściekłego".
     Myślą przewodnią Prowizji oksfordzkich było wykorzenienie nadużyć władzy królewskiej przez poddanie jej kontroli oligarchii baronów. Ustanawiały one przy królu 15-osobową radę, wybraną przez wspomnianą komisję 24 baronów. Bez opinii i zgody Rady 15 nie wolno było królowi podejmować ważniejszych decyzji. Ponadto baronowie wybrali jeszcze 12 przedstawicieli dla kontroli działalności urzędników królewskich, zwłaszcza w sprawach finansowych.
     Tak poważny wzrost władzy baronów zaniepokoił rycerzy i miasta. Rycerze wysunęli samodzielne żądania polityczne i zarzucili baronom niedotrzymanie przyrzeczenia, iż udzielą swym lennikom takich samych praw, jak te, które sami uzyskali od króla. Część baronów z hrabią Leicester Szymonem de Montfort na czele poparła te żądania. Doszło w 1259 r. do wydania Prowizji westminsterskich, broniących rycerstwo i górną warstwę wolnego chłopstwa przed samowolą wielkich feudałów.
     Korzystając z rozłamu wśród baronów oraz zawarcia w tymże czasie pokoju paryskiego z Francją (na jego mocy Anglia zatrzymywała część swoich dawnych posiadłości w południowej Francji jako lenno króla francuskiego), Henryk III odmówił przestrzegania
     97 
     przyjętych na siebie w Oksfordzie zobowiązań i uzyskał od papieża zwolnienie od złożonej baronom przysięgi. W konsekwencji doszło w 1263 r. do wojny domowej pomiędzy królem a popierającą reformy częścią baronów pod wodzą Montforta, mających oparcie w rycerstwie i miastach. Mieszkańcy Londynu np. wysłali na pomoc Montfortowi 15-tysięczne pospolite ruszenie. W maju 1264 r. w bitwie pod Lewes armia królewska została rozbita przez Montforta, Henryk III dostał się wraz z synem Edwardem do niewoli, a faktycznym panem Anglii został Szymon de Montfort. Szukając poparcia w szerszych kręgach społeczeństwa zwołał on w 1265 r. zgromadzenie, do którego obok baronów weszło po dwóch rycerzy z każdego hrabstwa i po dwóch mieszczan z niektórych większych miast. Był to początek Parlamentu angielskiego.
     Przed 1265 r. król nie był krępowany w doborze osób. z którymi chciał się naradzić w sprawach państwowych. Mógł więc obok dostojników nadwornych oraz swoich bezpośrednich wasali powoływać na naradę także inne osoby, jak to np. uczynił Jan bez Ziemi w 1213 r., gdy polecił swoim szeryfom wydelegować do Kurii Królewskiej po 4 rycerzy z hrabstw dla omówienia spraw państwowych. W połowie XIII w. ustaliła się już nazwa Parlamentu na oznaczenie rozszerzonej Rady Królewskiej, do której obok możnych panów świeckich i duchownych wchodziło również po 2 lub 4 rycerzy z poszczególnych hrabstw, już nie delegowanych przez szeryfa, lecz wybieranych przez same hrabstwa. Mieszczanie nie mieli jednak tam swojej reprezentacji i dopiero pierwszy parlament nadzwyczajny z 1265 r. uwzględnił również stan mieszczański.
     Aż do drugiej połowy XIV w. nie nastąpił jeszcze podział na dwie izby i Parlament wówczas miał charakter rozszerzonej Rady Królewskiej, w której główną rolę odgrywali możni feudałowie. Rycerze i miasta uważali początkowo uczestniczenie w nim za przykry i kosztowny ciężar i zdarzało się też nieraz, że miasta zabiegały o zwolnienie ich od wysyłania przedstawicieli do Parlamentu. W każdym razie rola rycerstwa i miast była na razie dosyć bierna. Podobnie zresztą rzecz się miała z duchowieństwem niższym. Wprawdzie zapraszając do Parlamentu biskupów królowie polecali im przyprowadzać ze sobą archidiakonów, jednego przedstawiciela kapituły oraz dwóch pełnomocników kleru diecezjalnego, jednak kler niższy nie zjawiał się w istocie na posiedzeniach. Jedną z przyczyn było zapewne to, że już od końca XIII w. duchowieństwo radziło nad opodatkowaniem na rzecz państwa na osobnych dla każdej
     98 
     prowincji zebraniach zwanych konwokacjami. Od 1332 r. niższe duchowieństwo przestało ostatecznie wchodzić do Parlamentu.
     Po ustaleniu się w drugiej połowie XIV w. podziału Parlamentu na dwie izby element możnowładczy wszedł do Izby Wyższej, czyli Izby Lordów, rycerstwo zaś i miasta do Izby Niższej, czyli Izby Gmin. W skład Izby Lordów wchodzili arcybiskupi, biskupi, opaci oraz. bezpośredni lennicy królewscy, hrabiowie i baronowie mający posiadłości lenne o określonej wielkości. Później tytułem upoważniającym do zasiadania w Izbie Lordów stało się nadanie przez króla godności para.
     Skład Izby Gmin nie był jakimś sztucznym zgromadzeniem dwóch różnych warstw społecznych. Rycerze i mieszczanie zasiadali obok siebie już dawniej podczas sesji sądowych sprawowanych przez sędziów wędrownych na zgromadzeniach hrabstw. Pamiętajmy też, że w wyniku obowiązującej w Anglii zasady majoratu młodsi synowie rycerscy osiedlali się często w miastach, szli do handlu, wobec czego istniała różnorodna wspólnota interesów gospodarczych i politycznych obu tych warstw, wzmacniana jeszcze, zwłaszcza w okresie późniejszym, nie tylko przechodzeniem szlachty do szeregów mieszczańskich. ale i odwrotnie, nabywaniem przez mieszczan ziemi i przenikaniem ich do warstwy ziemiańskiej.
     Kompetencje Parlamentu nie były początkowo ustalone, ale dosyć wcześnie obejmowały one głównie kwestie skarbowe, ustawodawcze i sadowe. Najważniejsze początkowo znaczenie miały sprawy skarbowe i w tej dziedzinie leżała największa siła Parlamentu, zwłaszcza od czasu, gdy w 1297 r. Edward I w imieniu własnym i swych następców zobowiązał się do nienakładania podatków bez jego zgody. Potrzeby finansowe zmuszały panujących do zwracania się do społeczeństwa za pośrednictwem Parlamentu o nowe zasiłki pieniężne. Stwarzało to dla niego najlepszą okazję do zabiegów o rozszerzenie kompetencji i uprawnień.
     Podkreślając znaczenie Parlamentu dla rozwoju centralizacji państwa angielskiego oraz stopniowego ograniczania władzy Korony, nie należy zapominać, że nie reprezentował on całego ówczesnego Społeczeństwa. Jak każde przedstawicielstwo stanowe w epoce feudalnej, służył głównie interesom feudałów i bogatszego mieszczaństwa, a wiec klasom wyższym. Występując przeciwko królowi i ograniczając jego władzę czynił to przede wszystkim w interesie tych wyższych warstw narodu angielskiego. Stopniowe rozszerzanie się zakresu jego społecznej reprezentacji będzie szło w parze 
     99 
    z przeobrażeniami struktury społecznej i politycznej Anglii w czasach nowożytnych.
     Istnienia Parlamentu angielskiego nie zniweczyły wydarzenia końcowego okresu rządów Henryka III. W sierpniu 1265 r. wojska Montforta zostały rozbite pod Evesham przez siły zbiegłego z niewoli księcia Edwarda, a sam Montfort poległ w walce. Już wcześniej odstąpiła zresztą od niego część baronów, obawiających się nazbyt radykalnych zmian. Henryk III mógł teraz wycofać się ze wszystkich dotychczasowych ustępstw i zastosować represje wobec przeciwników. Nie powiodła się więc wprawdzie próba ukrócenia samowoli królewskiej, jednak poprzez stworzenie Parlamentu został zrobiony pierwszy krok w kierunku jej stopniowego ograniczenia. 
    
    STOSUNKI SPOŁECZNO-GOSPODARCZE
     Okres pierwszych Plantagenetów, wiek XII i XIII, to czasy szybkiego rozwoju wielkiej własności feudalnej w Anglii. Szedł z tym w parze większy wyzysk chłopów i wyodrębnienie się dużej grupy małorolnych, którzy nie mogli się już utrzymać z płodów swej działki. Niecała Anglia objęta była jednak systemem gospodarczym wielkich latyfundiów. Nawet w okręgach południowych i południowo-wschodnich, gdzie przeważały wielkie posiadłości, występowały dwory będące własnością drobnych panów feudalnych. Byli tam również wolni dzierżawcy, zobowiązani jedynie do małych świadczeń w zamian za posiadaną ziemię. W XIII w. występuje w Anglii dosyć wyraźnie wyodrębniona warstwa zamożniejszego chłopstwa obok licznej biedoty wiejskiej. Rozwarstwienie tego rodzaju występowało zarówno wśród chłopów poddanych, jak i wolnych. Na północy i północnym zachodzie organizacja wielkiej własności była mniej zwarta niż na południu.
     Wielka własność wyraźnie dominowała w tym czasie nad strukturą gospodarczą Anglii. Podstawową częścią manoru był dwór, składający się z gospodarstwa obejmującego 100—500 akrów ziemi ornej, a dalej z drobnych posiadłości o powierzchni kilkudziesięciu akrów, należących do wolnych lub półwolnych dzierżawców chłopskich, nie licząc akrowych działek małych posiadaczy (komorników) i wreszcie lasów, nieużytków i pastwisk, oddanych do wspólnego użytkowania gminie wiejskiej. Chłopi oraz ich rodziny byli głównymi dostawcami siły roboczej,
     100 
     zobowiązanymi do wielu bezpłatnych usług. Dążenia panów do podwyższania renty wywoływały od XIII w. wypadki oporu chłopskiego, początkowo raczej indywidualnego. Poddani chłopi nie mieli prawa odwoływania się do sądów królewskich przeciwko decyzjom i wyrokom swych panów, na których łaskę zdani byli całkowicie. Angielskie sądy królewskie zawalone były w XIII w. licznymi sprawami, w których chłopi starali się udowodnić, że pochodzą od wolnych przodków, by uniknąć losu poddanych.
     Od XII w. coraz wyraźniej zaznaczyły się w dziejach miast angielskich tendencje emancypacyjne. Doprowadziły one pod koniec XII w. do uzyskania przez ogromną większość miast samorządu, którego nie otrzymały nieliczne grody znajdujące się pod władzą klasztorów. Warto zaznaczyć, że angielskie miasta XIII w. nie zdobyły takiego stanowiska, jak miasta na kontynencie, do czego w pewnym stopniu przyczyniły się również wolniejsze tempo procesu oddzielania się życia miejskiego od wiejskiego oraz silna władza administracji centralnej. Najwcześniej zdobyły swobody municypalne miasta położone na ziemi królewskiej, później ośrodki leżące na ziemiach feudałów świeckich i duchownych. Niektóre miasta należące do duchowieństwa uzyskały większe swobody samorządowe dopiero w czasach reformacji.
     Do postulatów wysuwanych przez walczące o samorząd miasta nalegało żądanie zamiany podatków wyznaczanych przez szeryfa nu stalą roczną sumę, wprowadzenia stałego kontyngentu piechoty miejskiej zamiast służby wojskowej z rozkazu feudała, wyboru ławników z burmistrzem na czele, prawa do gildii handlowych, zwolnienia od niektórych opłat itp. W miastach należących do panów świeckich proces kupowania sobie przez miasta przywilejów szedł w parze z zubożeniem baronów, którzy chętnie wykorzystywali to źródło dochodu. Poczynając od Henryka I dążenia miast do uzyskania samorządu stanowiły pokaźne źródło dochodów skarbowych. Ryszard I przyspieszył ten proces prowadząc na większą skalę sprzedaż przywilejów municypalnych ze względu na olbrzymie koszty swojej krucjaty i wojen z Francją. Jan bez Ziemi i Henryk III również z tego ostatniego powodu przyczynili się do większej emancypacji miast.
     W rozwoju miast angielskich coraz wyraźniej występowała tendencja do zmonopolizowania władzy przez górne warstwy mieszczańskie. Wiązało się to z wyodrębnianiem się wyspecjalizowanej warstwy kupieckiej, rekrutującej się często spośród rzemieślników.
     101 
     Odrywała się ona od produkcji i tworzyła organizacje wyłącznie handlowe, które stopniowo zaczęły monopolizować jakąś dziedzinę handlu hurtowego. Z kolei te nowe organizacje handlowe (gildie) szybko uzyskiwały dominację nad władzami miejskimi i wykorzystywały swą władze polityczną dla rozszerzenia własnych przywilejów i podporządkowania sobie rzemiosła. Procesy powyższe miały już jednak miejsce w XIV i XV w. i powrócimy do tego zagadnienia w następnych rozdziałach.
     Wzrost aktywności politycznej mieszczaństwa w XII i XIII w. wiązał się z podniesieniem jego zamożności, będącej rezultatem działalności rzemieślniczej i handlowej. Rzemiosło ówczesne związane było głównie z wyrobem przedmiotów z cyny, żelaza, złota, szkła, skóry, a przede wszystkim z wełny. Rzemiosło tekstylne występowało w wielu stronach Anglii, a za Henryka I i Henryka II powstały cechy tkackie m. in. w Londynie, Oksfordzie, Lincoln, Nottingham, Winchesterze, Yorku i in. W okresie tym angielskie tekstylia były wywożone m in. do Włoch, Hiszpanii i Irlandii.
     Silniej scentralizowane było angielskie górnictwo, posiadające bardzo stare tradycje. Sól wydobywano (warzono) zwłaszcza w Lincolnshire, Norfolk, Essex, Kent i Sussex, a ponadto w innych okolicach nadmorskich. Rozwinięta była produkcja żelaza, w Cumberland, Yorkshire i Derbyshire. Angielskie wyroby z żelaza, zwłaszcza zbroje i różnego rodzaju broń, wywożono do Irlandii, Francji, a nawet królestw krzyżowców na Bliskim Wschodzie. Ośrodki wydobycia ołowiu znajdowały się na pograniczu Cumberland, Yorkshire i Northumberland, w Derbyshire, Shropshire i Mendips. Od końca XII w. datuje się ponowne ożywienie wydobycia cyny, odgrywającej od czasów starożytnych tak dużą rolę w górnictwie angielskim. W ciągu Xlii w. rozwinęło się też w Anglii wydobycie węgla, zwłaszcza na północy w Northumberland, w okolicach Newcastle oraz w Yorkshire.
     Nie tylko rzemiosło, ale i handel stanowił główne źródło wzrostu bogactwa i znaczenia zamożnego mieszczaństwa. Związany był on głównie z Flandrią, Francją, Włochami, krajami Półwyspu Iberyjskiego i ziemiami niemieckimi. Znaczny udział w tej wymianie mieli kupcy obcy, posiadający w Anglii duże przywileje i cieszący się ze względów fiskalnych protekcją dworu królewskiego. Z drugiej strony spotykali się oni ze względów konkurencyjnych z niechęcią, a nawet wrogością mieszczaństwa angielskiego.
     102 
    KULTURA
     Druga połowa XII w., a zwłaszcza XIII w., to okres znacznego rozwoju i postępu kultury angielskiej, przede wszystkim w dziedzinie, nauki i szkolnictwa oraz sztuki. Rozwój ten przebiegał w powiązaniu z prądami naukowymi i artystycznymi Europy zachodniej, nie był jednak ich mechanicznym naśladownictwem i w wielu dziedzinach przyniósł własne rozwiązania.
     Wiek XII był widownią ożywienia w życiu klasztorów w Anglii. Do istniejących tam już od dawna domów benedyktyńskich doszły cysterskie, tak zasłużone dla rozwoju rolnictwa i kultury rolnej. Na początku XIII w. przybyli do Anglii dominikanie i franciszkanie, po nich augustianie i in. Podobnie jak i na kontynencie również i w Anglii zakony te wprowadziły twórczy ferment do znajdującego się w upadku intelektualnym kościoła Znajomość łaciny znacznie podupadła wśród duchowieństwa, nie mówiąc już o oczytaniu w pismach literackich i naukowych, a nawet teologicznych. Franciszkanie i dominikanie w poważnym stopniu przyczynili się do rozwoju intelektualnego Anglii w XIII w., wydali wielu znakomitych uczonych (Roger Bacon, Duns Scotus, William Ockham, Nicholas Trivet i in.) i nie jest przypadkiem, że Oksford stał się m. in. siedzibą ich konwentów.
     Niezmiernie doniosłym faktem w rozwoju nauki w Anglii w XII i XIII w. było powstanie uniwersytetu w Oksfordzie. Już na przełomie XI i XII w. wykładał tu filozof normandzkiego pochodzenia Teobald d'Etampes, a w pierwszej połowie XII w. m. in. archidiakon Walter, francuski teolog Robert Pullen i in., jednak twórczym impulsem do nadania tym wykładom formy bardziej zorganizowanej stał się powrót studentów angielskich z Paryża w 1167 r., odwołanych z Sorbony w związku ze sporem Henryka II z arcybiskupem Becketem. Dopiero teraz powstały warunki do zorganizowania w Oksfordzie studium generale. Rozwój naukowy Oksfordu był już w XIII w. tak żywy, że nazywano go wówczas nie tylko młodszą siostrą, ale i rywalką paryskiej Sorbony.
     Zaburzenia, jakie wybuchły w 1209 r. wśród 3-tysięcznej już rzeszy mistrzów i scholarów oksfordzkich, doprowadziły do tego, że część profesorów i studentów opuściła Oksford i założyła w Cambridge nowy uniwersytet. Dopiero po 5 latach uniwersytet w Oksfordzie został ponownie otwarty i w 1214 r. otrzymał od kościoła nowe przywileje.
     103 
    Ograniczały one władze miasta nad uczelnią, zobowiązywały mieszczan do pewnej pomocy materialnej dla niezamożnych studentów, zalecały radzie miejskiej przekazywanie aresztowanych za wybryki studentów sądom kościelnym.
     Cechą szczególną uniwersytetu w Oksfordzie, zorganizowanego w podobny na ogół sposób jak paryska Sorbona, była większa w nim rola kolegiów (początkowo były to bursy i przytułki dla biednych studentów). Jednym z pierwszych zachowanych do dzisiaj kolegiów było Merton College, ufundowane w 1264 r. przez biskupa Rochesteru Waltera Mertona. Na uniwersytecie w Oksfordzie największym powodzeniem cieszyły się wydziały sztuk wyzwolonych i teologii, wśród najbardziej zaś rozwiniętych tam dyscyplin badawczych na pierwszym miejscu należy wymienić filozofię i dialektykę, gramatykę, a zwłaszcza matematykę. W średniowieczu Oksford górował nad Cambridge poziomem i zasięgiem oddziaływania i dopiero w czasach nowożytnych powstała rywalizacja o prymat w różnych dziedzinach obu tych najstarszych uczelni angielskich.
     Wśród licznej rzeszy wybitnych uczonych działających w Anglii w XIII w. szczególną rolę odegrał Robert Grosseteste (ok. 1175— 1253), jeden z pierwszych kanclerzy uniwersytetu w Oksfordzie (od 1214 r.), angielski franciszkanin, teolog i filozof, późniejszy biskup Lincolnu. Był on nie tylko autorem wielu dzieł z zakresu filozofii, fizyki i matematyki, ale również tłumaczem pism Arystotelesa oraz filozofów arabskich. Uważał on, że światło jest pierwotną postacią materii, że geometria stanowi podstawę całego przyrodoznawstwa, że należy wprowadzić do nauki metody matematyczne. Indukcję łączył z dedukcją, badania eksperymentalne z metodami matematycznymi. Grosseteste stał się w istocie twórcą naukowej tradycji w średniowiecznym Oksfordzie, w pewnym znaczeniu nawet twórcą angielskiej nowożytnej tradycji intelektualnej.
     Do najwybitniejszych uczniów Grosseteste'a należał jeden z najbardziej zadziwiających rozległością i nowoczesnością umysłów średniowiecznych, franciszkanin angielski Roger Bacon (ok. 1214—ok. 1294), profesor uniwersytetu w Oksfordzie. Większość życia spędził na studiowaniu arabskich, greckich i rzymskich rękopisów, na badaniu substancji chemicznych i wykonywaniu śmiałych doświadczeń fizycznych. Stał się on nie tylko czołowym przedstawicielem szkoły oksfordzkiej, ale jednym z największych i wyprzedzających swoją epokę przyrodników i alchemików. Nowatorskie poglądy naukowe Bacona i jego walka ze scholastycznymi autorytetami naraziły go na konflikt 
     104 
     z władzami zakonnymi, które hamowały jego prace naukową i zabraniały rozpowszechniania jej rezultatów. Dopiero interwencja papieża Klemensa IV pozwoliła na częściowe opublikowanie jego prac. Gdy zabrakło protektora, Bacon naraził się ponownie na prześladowania i 14 lat spędził w więzieniu klasztornym. Dzieła Bacona stanowią prawdziwą encyklopedię wielu nauk i obejmują prace z zakresu matematyki, optyki, filozofii, geologii i innych gałęzi wiedzy. Przebija w nich zdecydowana krytyka metody scholastycznej i spekulatywnego rozstrzygania zagadnień, podkreślenie wiedzy empirycznej i praktycznej działalności naukowej. W związku z tym głosił Bacon program przebudowy dotychczasowej nauki oraz oparcia jej na matematycznych metodach dowodzenia oraz na eksperymencie. On sam opracował teorię szkieł wypukłych, przewidywał wynalezienie soczewek, mikroskopu i teleskopu, pisał o igle magnetycznej, o wyrobie prochu, wysunął pomysł zbudowania okrętu bez żagli, łodzi podwodnej, maszyny latającej, samochodów itd. Należał do genialnych uczonych średniowiecznych, którzy torowali drogę nowożytnej wiedzy.
     Z wcześniejszych nieco uczonych i filozofów angielskich należy jeszcze przynajmniej wymienić Johna z Salisbury (zm. 1180 ),
     105 
    wychowanka słynnej szkoły w Chartres i ucznia Abelarda. Był on sekretarzem arcybiskupa Canterbury Theobalda, autorem żywota Thomasa Becketa, później został biskupem Chartres.
     Wśród największych angielskich kronikarzy XIII w. pierwsze
     106 
     miejsce zajmuje najznakomitszy może średniowieczny dziejopis angielski, Matthew Paris (zm. 1259). Ten zakonnik z St. Albans i autor wielu dzieł historycznych, faworyt Henryka III, zawarł w swych kromkach bogaty obraz nie tylko dziejów Anglii, ale szeroko uwzględniał też Europę i kraje Lewantu.
     Wymieniając największych tylko angielskich uczonych XIII w. nie sposób pominąć Henry'ego Bractona (zm. 1268), angielskiego prawnika, autora synnego traktatu O prawach i zwyczajach Anglii (De legibus et consuetudinibus Angliae libri ąuinąue). Reprezentował on pogląd, że monarcha ma obowiązek moralnego posłuszeństwa wobec prawa, gdyż inaczej staje się narzędziem szatana i ściąga na siebie karę.
     107 
    Dzieło jego wywarło poważny wpływ na angielską myśl prawną, stając się czymś w rodzaju podręcznika angielskiego prawa zwyczajowego.
     Powstająca w Anglii do połowy XIII w. literatura podejmowała niemal wyłącznie tematykę religijną i znajdowała się pod znacznym wpływem Francji. Do najbardziej ważnych wcześniejszych wyjątków należy długi poemat pt. Brut, napisany na początku XIII w. przez nieuczonego księdza Laymona. W aliterowanym wierszu przedstawił historię brytyjską, uzupełnioną tworami własnej wyobraźni z wplecioną w tekst legendą o królu Arturze. Związki polityczne i dynastyczne angielsko-francuskie stworzyły zwłaszcza w czasach Henryka III drogę do naśladownictwa francuskiej poezji lirycznej oraz romansu rycerskiego. Pojawiły się wiersze miłosne, polityczne i religijne oraz rymowane kroniki, z których najbardziej znana jest kronika Roberta z Gloucester, napisana około 1300 r., przepełniona uczuciami patriotycznymi świadczącymi już o tworzeniu się w Anglii wspólnej zdobywcom i podbitym kultury i świadomości narodowej (proces ten osiągnie swój pełniejszy wyraz w XIV w.).
     O ile liryka angielska XIII w. wiele zawdzięczała wpływom prowansalskim, z Francji środkowej przyszedł romans rycerski. 
     108 
    Jego tło stanowiły stosunki i postacie historyczne lub legendarne, natomiast sama fabuła zaczerpnięta była z wyidealizowanego życia rycerskiego.
     Również w dziedzinie sztuki i architektury druga połowa XII w. i wiek XIII stanowią okres rozkwitu. Anglia była w tym czasie jedynym krajem dotrzymującym kroku pod względem chronologicznym przeobrażeniom i tendencjom zachodzącym we Francji, nadającej kierunek i wzory całej niemal sztuce zachodniej Europy w średniowieczu.
     Bardzo wcześnie, bo już w połowie XII w., wystąpiły w Anglii pierwsze zabytki gotyku. Być może, przynieśli ten styl na wyspę cystersi.
     109 
    Najsłynniejszą na wyspie budowlą wczesnogotycką jest katedra w Canterbury, której budowę rozpoczęto jeszcze w 1175 r. pod kierunkiem francuskiego architekta Wilhelma z Sens. Dzieło kontynuowali po jego. rychłej śmierci budowniczowie angielscy, odstępując od czystych wzorów gotyku francuskiego i wzbogacając je rodzimymi tradycjami artystycznymi. Konserwatywne przywiązanie do własnej tradycji okazało się w całym angielskim gotyku bardzo wyraźne. Od pierwszej chwili zaznaczyła się odrębność gotyku angielskiego i chociaż jego formy były normandzkiego pochodzenia, ich interpretacja przebiegała odmiennie w porównaniu z kontynentalnymi pierwowzorami.
     Pierwszą cechą odróżniającą angielskie budowle gotyckie od francuskich i niemieckich są ich niezwykle wielkie rozmiary. Należy dalej wspomnieć o szeroko stosowanym zakończeniu prezbiterium oraz towarzyszących mu naw bocznych ścianą prostą oraz o podwajaniu naw poprzecznych, co występuje np. w najpiękniejszym dziele gotyku angielskiego XIII w., w katedrze w Salisbury. Podkreślmy też masywność budowli angielskich, dysproporcje między wydłużeniem rzutu poziomego a stosunkowo niewielką wysokością oraz małe
     110 
     różnice w wysokości nawy środkowej i naw bocznych. Wieże, przeważnie w rzucie kwadratowym, nie posiadają strzelistości właściwej gotykowi francuskiemu. Najistotniejsza różnica pomiędzy gotykiem angielskim a kontynentalnym występuje jednak w zasadniczym elemencie tego stylu, w konstrukcji sklepień i związanych z nimi podpór. Filary nie wiążą się organicznie ze sklepieniami, które w gotyku angielskim robią raczej wrażenie dodatku dekoracyjnego aniżeli organicznej części konstrukcji. Do najważniejszych zabytków wczesnego gotyku angielskiego należą, poza wymienionymi katedrami w Canterbury i Salisbury, również kościoły w Exeter, Lincoln, Lichfield, Yorku i in. oraz oczywiście opactwo Westminster w Londynie, przebudowane częściowo przez Henryka III i zawierające w sobie różne nawarstwiające się style w długiej historii jego rozbudowy i przebudowy. Gotyk angielski XII i XIII w. nosi miano wczesnego gotyku, który dla XIV w. nazywany jest stylem ozdobnym. Późny gotyk otrzymał w Anglii nazwę stylu pionowego (perpendicular style) i jego najsłynniejszymi zabytkami są m. in. wspaniałe kaplice: Henryka VII w opactwie Westminster, Św. Jerzego w Windsorze i King's College w Cambridge.
     111 
     W rzeźbie sepulkralnej utrwalił się w XIII w. typ nagrobka z leżącą postacią zmarłego i procesjami płaczków. Charakterystyczne dla sztuki angielskiej były rzeźby alabastrowe. Styl malarstwa witrażowego drugiej połowy XII w. (York) i XIII w. (Lincoln, Salisbury) oraz ściennego kształtował się w dużej mierze pod wpływem Francji. W XIII —XIV w. przeżywało ponowny okres rozkwitu malarstwo miniaturowe, zwłaszcza w południowej Anglii (Psałterz z Trinity College z ok. 1220 r., Psałterz królowej Marii z ok. 1310 r.). W okresie tym rozwijało się też brązownictwo, złotnictwo i hafciarstwo.
     112 
    
    V. ANGLIA POD KONIEC ŚREDNIOWIECZA (XIV i XV w.) 
    CZASY EDWARDA I i EDWARDA II
    UTWORZONY za czasów Henryka III Parlament angielski ukształtował się ostatecznie za panowania jego syna, Edwarda I (1272—1307). Nowy król potrzebował pieniędzy na swoją ekspansywną politykę zagraniczną i opierał się na Parlamencie, którego rozszerzony skład ustalił się w 1295 r. w czasie tzw. Parlamentu Wzorowego (Model Parliament). Obok arystokracji feudalnej, świeckiej i duchownej, weszło do niego po 2 rycerzy z 37 hrabstw oraz po 2 przedstawicieli miast obdarzonych przywilejami, których obecność starał się król wykorzystać w celu pewnego uniezależnienia się od możnowładztwa. Od czasu Edwarda I państwo angielskie zaczęło przybierać coraz bardziej formę scentralizowanej monarchii stanowej, a Parlament uzyskał jeden z najważniejszych swoich przywilejów. Król zobowiązał się mianowicie do nienakładania nowych podatków i ceł oraz niedokonywania rekwizycji bez jego zgody. Potrzebujący stale pieniędzy na wojny Edward I był zmuszony w 1297 r. przyjąć te warunki, które zapewniły Parlamentowi kontrolę nad polityką finansową dworu angielskiego.
     Dążąc do podważenia niebezpiecznych dla władzy królewskiej wpływów arystokracji świeckiej i duchownej poddał Edward I kontroli, a częściowo zniósł prawa sądowe wielkich feudałów. Na mocy statutu przeprowadzono w Gloucester w 1278 r. z ramienia króla dochodzenie w celu ustalenia tytułów prawnych, na których podstawie panowie feudalni wykonywali sądownictwo immunitetowe. W 1290 r. ustalono, że kto nie może wykazać się przywilejem królewskim nadającym mu prawo do tego sądownictwa, traci prawo do dalszego jego wykonywania. Stopniowemu ograniczeniu uległy również pod koniec XIII w. uprawnienia sądowe zgromadzeń hrabstw na rzecz sędziów pokoju (Justices of Peace).
     Rozwój instytucji sędziów pokoju jest charakterystycznym 
     113 
     przejawem tendencji zachodzących w administracji angielskiej od końca XIII w. Od tego okresu zaczął tracić na znaczeniu urząd szeryfa, którego kompetencje sądowe przeszły w dużej mierze na sędziów pokoju. Szeryfowie z biegiem czasu utracili też dowództwo nad siłami zbrojnymi hrabstwa oraz zostali pozbawieni części uprawnień skarbowych. Około połowy XIV w. ustaliła się zasada nominacji szeryfa przez króla, i to tylko na jeden rok.
     Genezy instytucji sędziów pokoju należy szukać jeszcze u schyłku XII w. Byli oni zrazu strażnikami pokoju i ładu w hrabstwach i sprawowali różne funkcje policyjne. Praktyka ustanawiała w każdym hrabstwie jednego sędziego pokoju, którego zadania w zakresie utrzymywania bezpieczeństwa w kraju normował statut Edwarda I z 1285 r. Sędziów pokoju mianował król (w XIV w. w hrabstwach było po 6 — 8 sędziów pokoju), a usiłowania Parlamentu, by pochodzili oni z wyboru Parlamentu lub zgromadzeń hrabstw, nie przyniosły rezultatów.
     Obawiając się nadmiernego wzrostu znaczenia i bogactwa kościoła, Edward I występował przeciwko dążeniom papiestwa do wywierania wpływu na obsadę arcybiskupstwa Canterbury. W 1279 r. król wydał statut skierowany przeciwko sprzedawaniu i nabywaniu przez kościół ziemi bez jego zgody. Zakazał przekazywania ziemi korporacjom i instytutom religijnym, co miało na celu zahamowanie rozrostu majątków kościelnych, wolnych od ciężarów i jurysdykcji królewskiej. Statut z 1279 r. nie położył jednak kresu rozrostowi własności kościelnej, jak o tym świadczą liczne zezwolenia wydawane przez króla zarówno na przełomie XIII i XIV w., jak i później na rzecz kościoła i klasztorów.
     Działalność prawodawcza i reformatorska Edwarda I rozciągała się i na sprawy militarne. Unormował on obowiązek posiadania broni i podlegania służbie wojskowej, a w 1278 r. w tzw. Statucie westminsterskim, nawiązującym do zarządzeń z czasów Henryka II, wydał przepis nakładający obowiązek służby wojskowej na wszystkich wolnych w wieku od 15 do 60 roku życia. W związku z tym przewidziany był podział ludności na 6 grup majątkowych. Należący do najniższej kategorii posiadacze majątku o wartości przynajmniej 20 grzywien byli zobowiązani mieć miecz i nóż bądź łuk i strzały. Wybierani przez centenę konstablowie mieli przeprowadzać dwa razy do roku przegląd broni i zawiadamiać sędziów wędrownych o ewentualnych niedociągnięciach w tej mierze. Nad konstablami centen stał dowódca królewski, konstabl hrabstwa.
     114 
     W czasach Edwarda I ludność chłopska została poważnie ograniczona w swych prawach, a liczne ustawy z tego okresu miały na celu ochronę interesów feudałów. Wspomniany Statut westminsterski z 1285 r. potwierdzał prawa panów do ogradzania gruntów gminnych pod warunkiem uszanowania praw wolnych użytkowników.
     Wzmianka o ogradzaniu ziemi gminnej przypomina niezmiernie ważny w angielskim życiu gospodarczym problem hodowli owiec i produkcji wełny, stanowiącej jedno z głównych bogactw Anglii średniowiecznej i podstawowy produkt eksportowy (por. niżej). Produkcja wełny rozwijała się w Anglii na większą skalę już od czasów podboju normandzkiego, a pod koniec XIII w. jej wywóz obejmował już nie tylko najbliższe kraje na kontynencie, ale docierał do Włoch, na Półwysep Iberyjski itd. Od wczesnego bardzo okresu istniał bliski związek między angielską produkcją wełny a rzemiosłem sukienniczym we Flandrii. Kupcy flamandzcy już w XI w. sprowadzali wełnę z Anglii, Flandria stała się głównym odbiorcą tej wełny. Za czasów Edwarda I zostały uregulowane stosunki handlowe Anglii z Flandrią, a zawarty wówczas traktat normował wzajemne stosunki handlowe w tym zakresie. Kładł on kres zatargom angielsko-flandryjskim istniejącym na tle wzajemnych pretensji kupców obu krajów. z kwestii) ti| wiąże się unormowanie przez Edwarda I organizacji systemu celnego oraz wydanie przez niego w 1303 r. Karty kupieckiej (carta mercatoria), która z jednej strony podwyższała wysokość ceł, u z. drugiej zezwalała obcym kupcom na wolny wjazd do Anglii i swobodny handel.
     Spośród kupców obcych jedynie Żydzi nie cieszyli się w tym czasie poparciem dworu. Spotykamy ich na wyspie już w okresie anglosaskim, jednak dopiero od najazdu normandzkiego zaczęli tam przybywać w większych ilościach. Zajmując się lichwą, pożyczali dworowi angielskiemu pieniądze, za co otrzymywali od niego opiekę i ochronę przed prześladowaniami religijnymi. Przyczyną niepopularności Żydów stały się nie tylko momenty wyznaniowe i okazywany im przez ludność chrześcijańską brak tolerancji, ale przede wszystkim czynniki gospodarcze. Po różnych ograniczeniach i prześladowaniach Żydzi zostali ostatecznie wygnani z Anglii w 1290 r. Powrócą na wyspę dopiero w połowie XVII w., do kraju o ogromnie rozwiniętym już własnym handlu, posiadającym banki i obejmujące cały świat angielskie spółki handlowe.
     Przechodząc do zagadnień polityki zagranicznej epoki Edwarda I należy podkreślić, że utrata przez Anglię znacznej części dawnych
     115 
     posiadłości francuskich skierowała uwagę dworu na nie uznające dotąd zwierzchnictwa angielskiego obszary celtyckie Wysp Brytyjskich, a zwłaszcza na Walię i Szkocję. W ciągu XIII w. książęta północnej Walii powiększyli znacznie znajdujące się pod ich władzą terytorium. Jeden z nich, Llewelyn, zaprzestał płacenia Anglii rocznej daniny, a swoje wpływy rozciągnął i na Walię południową. W 1277 r. Edward I wyprawił się ze znaczną armią na Walię i zadał Llewelynowi zdecydowaną klęskę. Został on zmuszony do złożenia królowi angielskiemu hołdu i przysięgi wierności w zamian za zachowanie w swoim ręku Walii północnej. Brutalne metody zaborczej polityki angielskiej w Walii, narzucającej temu krajowi angielskie instytucje, prawa i zwyczaje, doprowadziły w 1282 r. do powstania Walijczyków przeciwko obcej okupacji. Uderzyli oni pod wodzą Llewelyna oraz brata jego, Dawida, na angielskie załogi. Do walki z Walijczykami zmobilizował Edward I wojska najemne, m. in. z Gaskonii, pożyczył na wojnę pieniądze od kupców włoskich, a biskupom kazał rzucić ekskomunikę na powstańców. Gdy nie dały wyników próby skłonienia Llewelyna do ustępstw obietnicą przyznania mu tytułu para angielskiego oraz wysokich dochodów, Edward I rozstrzygnął sprawę Walii w bitwie, w której pokonany Llewelyn padł w boju. Walia została w 1294 r. przyłączona do Anglii, a ziemie feudałów walijskich rozdał Edward I swoim baronom. Nadany synowi królewskiemu, Edwardowi, urodzonemu w Walii, tytuł księcia Walii, noszony odtąd do dnia dzisiejszego przez Angielskich następców tronu, był zewnętrznym wyrazem zależności Walii od Anglii. Mimo odrębności narodowych, językowych i kulturalnych Walia została podporządkowana Anglii w sposób bardziej ścisły niż Szkocja i północna Irlandia.
     Znacznie mniej pomyślne dla Anglii były wysiłki Edwarda I, aby podporządkować sobie Szkocję. Po śmierci ostatniego przedstawiciela panującej w Szkocji dynastii, Aleksandra III (zm. 1286), Edward I starał się wykorzystać powstałe tam walki o tron w celu przyłączenia Szkocji, wysuwając swoje prawa do tronu szkockiego i stare zobowiązania Szkocji wobec Anglii. W 1292 r. poparł Edward I starania o tron szkocki Johna Balliola w zamian za hołd lenny i uznanie zwierzchnictwa Anglii. Anglia uzyskała przejściowo tak duże wpływy w Szkocji, że Edward I mógł polecić Balliolowi w 1294 r., jako angielskiemu wasalowi, by dostarczył posiłki na wojnę z Francją. Pod naciskiem możnych szkockich Balliol został stopniowo zmuszony do porzucenia proangielskiej polityki i zawarcia w 1295 r. porozumienia ze swym naturalnym sojusznikiem — Francją.
     116 
     W 1296 r. Szkoci najechali północną Anglie, jednak zostali rozbici. Balliol musiał abdykować, a tron szkocki przekazał Edwardowi I, który wyznaczył trzech angielskich pełnomocników do sprawowania w jego imieniu rządów w Szkocji. Łatwiej jednak było zdobyć Szkocję niż utrzymać ją pod swym panowaniem. Już w 1297 r. wybuchło tu wielkie powstanie pod wodzą Williama Wallace'a, poparte przez chłopów i mieszczan, a skierowane przeciwko angielskim rządom w Szkocji i rodzimej arystokracji. Mimo sporadycznych zwycięstw Edwarda I i stracenia Wallace'a powstanie przeciągnęło się do 1306 r., przekształcając się w wojnę o niepodległość całego społeczeństwa szkockiego. Wojna ciągnęła się również za następcy Edwarda I, jego syna Edwarda II.
     Edward II (1307—1327) nie dorównywał swemu ojcu pod względem zdolności dyplomatycznych, prawodawczych i talentów wojskowych. Ponieważ natrafił na większą opozycję baronów w wewnętrznych sprawach Anglii, m. in. w związku z trudną sytuacją finansową, nie okazywał zdecydowania i konsekwencji w polityce szkockiej. Umożliwiło to Szkotom zdobycie wielu angielskich garnizonów. Dopiero na wiadomość, że ostatni z nich, Stirling, został otoczony, Edward II podjął wreszcie wyprawę na północ, doznając całkowitej klęski w 1214 r. Musiał wiec uznać Roberta Bruce'a królem Szkocji, która do końca średniowiecza zachowała swoją samodzielność polityczną. Traktat angielsko-szkocki z 1328 r. potwierdzał taki stan rzeczy.
     Polityka angielska wobec Szkocji tradycyjnie wiązała się ze stosunkami angielsko-francuskimi. Szkocja i Francja przez wieki popierały się nawzajem w okresach konfliktów z Anglią, a w XIII i XIV w. związki te były nader widoczne.
     Układ stosunków Anglii z Francją uregulował w 1259 r. traktat paryski, zawarty pomiędzy Henrykiem III i Ludwikiem IX. Na jego mocy Henryk III zrzekał się swych roszczeń do faktycznie utraconych już za Jana bez Ziemi dawnych angielskich posiadłości we Francji: Normandii, Maine, Anjou i Poitou, zachowywał natomiast jako wasal króla francuskiego Gaskonię oraz częściowo Akwitanię. Jeszcze Edward I złożył w 1286 r. hołd Filipowi IV Pięknemu ze swych francuskich posiadłości, jednak rychło stosunki angielsko-francuskie uległy pogorszeniu w związku z dążeniami Francji do całkowitego wyparcia Anglików z kontynentu i zjednoczenia wszystkich ziem francuskich. W 1294 r. Filip IV podjął kroki wojenne przeciwko angielskiej Gaskonii i pozbawił Edwarda I wszelkich praw do niej.
     117 
    Mimo trudności w Szkocji król angielski zdołał pozyskać sprzymierzeńców w Niemczech i Flandrii oraz wyprawić się przeciwko Francji. Dwa lata wcześniej Francja podpisała układ o przyjaźni ze Szkocją, szachując Anglię od północy. Niepowodzenia Francji w walce z Flandrią oraz trudności wewnętrzne, a z drugiej strony
     118 
     kłopoty Anglii w wojnie ze Szkocją sprawiły, że obie strony zgodziły się zawrzeć w 1303 r. traktat w Paryżu, na mocy którego 119 Anglia zatrzymywała Gaskonię.
     Traktat paryski z 1303 r. nie na długo przyniósł uspokojenie w walkach Anglii z Francją. Filip IV Piękny skutecznie osłabiał wpływy angielskie w Gaskonii, skłaniając gaskońskich wasali, by odwoływali się do jego sądów, a nie do sądownictwa króla angielskiego. Ingerował też w wewnętrzne sprawy Gaskonii. Nowa wojna umożliwiła Francji ponowne zajęcie Gaskonii, a trudności wewnętrzne Anglii związane z odsunięciem słabego Edwarda II od tronu w 1327 r. i małoletnością Edwarda III ułatwiły Francji zawarcie korzystnego dla niej traktatu, przyznającego jej większość zdobytych ziem gaskońskich. Wypadki te wiążą się już z genezą wojny stuletniej.
    
    POCZĄTKI WOJNY STULETNIEJ
     W 1328 r. wymarła we Francji starsza linia Kapetyngów i na tron wstąpiła młodsza jej gałąź — Walezjusze. Do korony francuskiej rościł sobie też pretensje król angielski Edward III (1327—1377), będący wnukiem króla francuskiego Filipa IV Pięknego poprzez swoją matkę Izabelę. Wrogie stosunki między Anglią a Francją miały jednak znacznie szersze podłoże. Polityka królów francuskich, zmierzająca do zjednoczenia wszystkich ziem Francji w jej naturalnych granicach, znalazła się w konflikcie z tendencją angielskich Plantagenetów do szukania ekspansji na tym terenie. Przedmiotem sporu stała się zwłaszcza ta część Akwitanii, która znajdowała się jeszcze w rękach angielskich. Dodajmy do tego podsycanie przez Francję oporu Szkotów w ich walkach z Anglią, a będziemy mieli już główne polityczne przyczyny wojny stuletniej Anglii z Francją (1337 — 1453).
     O jeszcze jednej, gospodarczej przyczynie wojny stuletniej należy wspomnieć ze szczególnie dużym naciskiem. Idzie tu o Flandrię, głównego odbiorcę wełny angielskiej. Aby uniemożliwić Francji użycie Flandrii jako bazy wypadowej przeciwko Anglii, Edward III uciekł się do nacisku ekonomicznego na ten kraj, zakazując wywozu wełny angielskiej i polecając w odwet za aresztowanie we Flandrii kupców angielskich uwięzić przebywających w Anglii kupców flandryjskich.
     Ówczesna Flandria od dawna już była przedmiotem pożądań Francji i stale znajdowała się pod groźbą podboju przez królów francuskich. Trwające we Flandrii ciągłe walki wewnętrzne dawały
     119 
    Francji okazję do ingerencji w wewnętrzne sprawy tego kraju. Należy też przypomnieć, że Flandria była jednym z najbogatszych i największych ośrodków handlu i przemyski sukienniczego w Europie, związanego ściśle i uzależnionego od importu angielskiej wełny. Zakaz wywozu wełny z Anglii do Flandrii doprowadził do ciężkiego kryzysu w sukiennictwie flandryjskim i powstania tkaczy w Gandawie. W 1337 r. doszło do zawarcia przez Flandrię umowy handlowej z Anglią. Flandria odsunęła się od sojuszu z Francją i stała się po kilku latach lennem Edwarda III. Wymienione okoliczności, łącznie z ogłoszeniem przez Francję konfiskaty angielskiej części Akwitanii (Gujenny) oraz odmową złożenia przez Edwarda III królowi francuskiemu hołdu, doprowadziły do wybuchu jednej z najdłuższych w historii wojen — wojny stuletniej.
     Rozpoczęcie działań wojennych zostało poprzedzone przez Anglię szeroką dosyć akcją dyplomatyczną. Edward III przyciągnął na swoją
     120 
     stronę cesarza i niektórych książąt niemieckich, zaciągnął u angielskich i włoskich kupców pożyczki pieniężne, zawarł sojusz z bogatym mieszczaństwem flandryjskim. Przede wszystkim zatroszczył się o zmobilizowanie odpowiednich sił zbrojnych, których organizacja i uzbrojenie zapewniły Anglii początkowo zdecydowaną przewagę nad Francją.
     Taktyka angielska w decydujących bitwach wojny stuletniej była stosunkowo prosta. Środek szyku zajmowała jazda, na skrzydłach wysuniętych nieco do przodu stali łucznicy, przed nimi piechota, cały zaś pierścień zamykały z tyłu wozy połączone łańcuchami, zdolne (jak później u husytów czeskich) do szybkich manewrów. Opierający się głównie na ciężkiej jeździe feudalnej Francuzi byli przez kilkadziesiąt lat całkiem bezradni wobec angielskiej strategii i taktyki.
     Szczególnie ważną rolę w zwycięstwach angielskich odgrywali chłopi, łucznicy nie posiadający sobie równych w Europie. Mieli oni w kołczanie 24 strzały, które wypuszczali bardzo celnie z szybkością około 12 na minutę, i to na znaczną odległość ponad 200 metrów. Siła przebicia takiej strzały była zdumiewająco duża, nie opierały się jej nawet rycerskie pancerze. Szybkość zaś strzałowa angielskich łuczników trzykrotnie przewyższała szybkość zaciągniętych przez Francję genueńskich kuszników. Walki łuczników w szyku pieszym były bodźcem do przeprowadzenia zasadniczych zmian w taktyce wojsk angielskich. Począwszy od bitwy pod Crecy w 1346 r. także rycerze angielscy woleli walczyć pieszo. 
     121 
    Łucznicy zaczynali walkę i dezorganizowali szeregi przeciwnika. Uszykowana w tyle za łucznikami falanga spieszonych rycerzy oczekiwała uderzenia przeciwnika lub też dogodnej sytuacji do natarcia. Na koniach pozostawała tylko część jeźdźców, która w decydującej chwili uderzając na skrzydła wroga przychodziła z pomocą spieszonym rycerzom.
     Siłą atrakcyjną dla rycerstwa angielskiego w wojnie stuletniej były korzyści materialne, jakie dawały bogate łupy i grabieże. Wojna przekształciła się rychło w pojedyncze wyprawy i bitwy oraz towarzyszące im najazdy łupieskie, które trwały nawet w latach pokoju i zawieszenia broni. Nie bez racji niektórzy historycy tłumaczą tak długie trwanie wojny stuletniej korzyściami, jakie dawały grabieże rycerzom angielskim, a nieraz i francuskim.
     Działania wojenne zaczęły się w istocie w 1340 r. od morskiego zwycięstwa Anglii pod Sluys u ujścia Skaldy. Zostały wówczas zniszczone statki przygotowane do przewiezienia francuskiego desantu i odtąd Anglia zapewniła sobie panowanie na morzu w tej wojnie. Również i na lądzie Anglicy zadali Francuzom kilka bardzo dotkliwych klęsk, przede wszystkim pod Crecy w 1346 r. oraz pod Poitiers w 1356 r. Po bitwie pod Crecy Anglicy zajęli port Calais, który na długo stał się dla nich ważnym punktem oparcia na kontynencie. Zwycięstwo angielskie pod Poitiers, gdzie król francuski Jan Dobry dostał się do niewoli, spowodowało bardzo trudną sytuację dla Francji. Nie była ona w stanie płacić zwycięzcom ogromnego okupu, zniszczenia wojenne przyniosły ruinę jej ludności, nadszarpnęły handel i rzemiosło. W połowie XIV w. Francja przeżywała nasilenie walk wewnętrznych: powstanie paryskie w latach 1356—1358, a następnie powstanie chłopskie — słynną Żakerię z 1358 r. W tej sytuacji musiała zgodzić się w 1360 r. na zawarcie w Bretigny pokoju z Anglią na bardzo ciężkich warunkach. Francja ustępowała Anglii Akwitanię, hrabstwa Montreuil, Ponthieu, Guines oraz port Calais. Uzgodniono też olbrzymi wykup (3 mln złotych talarów) za przebywającego w niewoli angielskiej króla Jana Dobrego.
     Warunki pokoju w Bretigny nigdy nie zostały w pełni wykonane, a wydarzenia wojenne trzech ostatnich dziesięcioleci XIV w. świadczyły o stopniowym wzroście francuskiego potencjału wojskowego. Następca Jana Dobrego, Karol V, wprowadził we Francji szereg reform, rozbudowana została i zreorganizowana armia i flota francuska, a taktyka unikania większych starć w otwartym polu i stosowania wojny nękającej dała Francji rychło pozytywne wyniki. Anglicy zostali pod koniec XIV w. zepchnięci w okolice 
     122 
     okupowanych przez siebie portów na wybrzeżach francuskich, zwłaszcza Calais, Bordeaux i Bayonne. Nastąpiła dłuższa przerwa w działaniach wojennych, wywołana w dużym stopniu wewnętrznymi trudnościami, kryzysem gospodarczym, nasileniem walki politycznej i klasowej zarówno w Anglii, jak i we Francji.
    WIEŚ ANGIELSKA W XIV WIEKU
     W XIV w. wieś angielska przeszła ważną ewolucje związaną z rozkładem gospodarki manorialnej i kryzysem produkcji feudalnej, który wyrażał się nie tylko w spadku cen artykułów rolnych i zahamowaniu osadnictwa, ale i w braku siły roboczej oraz wzrastających kosztach najmu. Rozpoczęty w XIV w. proces rozkładu wielkiej własności w Anglii wywołany też był wyzbywaniem się ziemi dominialnej na rzecz chłopów, zamożnych mieszczan czy żołnierzy, którzy dorobili się fortun na łupieskich wyprawach do Francji. Proces ten odbywał się w sytuacji niepomyślnej dla wielkiej własności, ponieważ wobec wyludnienia kraju w połowie XIV w. popyt na ziemię był ograniczony.
     Rozwój stosunków towarowo-pieniężnych, oznaczających wzmożenie wyzysku feudalnego, łączył się z dążeniem feudałów do zwiększenia dochodów, jakie dawała możliwość sprzedaży na rynku wełny, zboża i innych produktów rolnych. Wzmożenie wyzysku chłopów wyrażało się w zwiększeniu odrobku i podwyższeniu renty pieniężnej. Od XIII w. datuje się w Anglii proces zagarniania przez feudałów ziemi gminnej i zamieniania jej na pastwiska. Opór chłopstwa przeciwko zagarnianiu ziemi gminnej skłonił rząd do wydania jeszcze w 1235 r. słynnego Statutu mertońskiego, który zezwalał feudałom stosować ogradzania.
     W XIII i XIV w. wieś angielska była widownią posuwającego się naprzód procesu rozwarstwienia, będącego wynikiem stosunków towarowo-pieniężnych oraz ustanawiania renty pieniężnej. Tylko niewielka część zamożnego chłopstwa ciągnęła korzyści z zachodzących przemian. Procesowi awansu społecznego i gospodarczego najbogatszych chłopów, którzy mogli się wykupić i otrzymać wolność osobistą, towarzyszyło zjawisko degradacji majątkowej części średniozamożnego chłopstwa. Rozwarstwienie wsi angielskiej doprowadziło z kolei do wyodrębnienia się biedoty i zaostrzenia walki klasowej.
     Już w połowie XIV w. stosowano na wsi angielskiej przeważnie rentę pieniężną, zwłaszcza w drobnych posiadłościach rycerskich.
     123 
     Ze wzrostem renty pieniężnej szło w parze zróżnicowanie chłopstwa i pojawienie się licznej warstwy biedoty wiejskiej. Biedni chłopi, którzy nie mogli wyżyć ze swych działek ziemi, musieli najmować się do pracy u feudałów i bogatych chłopów. W XIV w. praca najemna miała już duże zastosowanie na wsi angielskiej, a zapotrzebowanie na siłę roboczą stale wzrastało. Z drugiej strony wielkie majątki, zwłaszcza klasztorne, stosowały nadal głównie odrobek i wzmacniały rentę feudalną.
     W 1348 r. wybuchła w Anglii zawleczona z kontynentu wielka epidemia dżumy, nazwana ówcześnie „czarną śmiercią". Wywołany przez nią ubytek około jednej trzeciej ludności jeszcze bardziej wzmógł popyt na siłę roboczą, przyczyniając się jednocześnie do poważnego wzrostu płac, tym bardziej że nieurodzaj i pomór bydła pociągnęły za sobą podrożenie cen chleba i innych artykułów spożywczych. Zwiększony popyt na pracę i rosnące płace zachęcały pracowników do wędrowania z miejsca na miejsce w poszukiwaniu najlepszych warunków. W tej sytuacji feudałowie zaczęli powiększać powinności chłopskie, a nawet przywracać rentę odrobkową. W ich też interesie wydane zostały w połowie XIV w. specjalne ustawy, mające na celu zmuszenie pracowników rolnych i czeladników rzemieślniczych do pracy za niską opłatą przy równoczesnym przywiązaniu do miejsca pracy. Wydana przez Edwarda III w 1349 r. ustawa wprowadzała dla osób obojga płci w wieku od 12 do 60 lat, nie posiadających własnej ziemi i innych środków do życia, coś w rodzaju przymusu pracy, i to za opłatą na poziomie sprzed „czarnej śmierci". W razie odmowy groziło więzienie i grzywna. Statut z 1351 r. przewidywał zakuwanie w dyby i aresztowanie pracowników najemnych za naruszenie warunków najmu, statut z 1361 r. mówił o piętnowaniu żelazem i wyjęciu spod prawa. Nic dziwnego, że w warunkach tych rosło na wsi niezadowolenie, że wbrew statutom willani odmawiali masowo robocizny i płacenia podwyższonej renty, że powstawały związki wyrobników, że mnożyły się napady chłopów na sędziów pokoju, którzy czuwali nad wprowadzeniem wspomnianych statutów w życie.
    
    IDEOLOGIA ANTYFEUDALNA W ANGLII POD KONIEC XIV WIEKU
     W drugiej połowie XIV w. niezadowolenie z panujących stosunków społeczno-politycznych było tak duże, że znalazło swój wyraz nie tylko w różnych formach oporu i walki chłopskiej, 
     124 
     ale i w literaturze oraz piśmiennictwie tego okresu. Niezadowolenie też wzbudzał coraz mniej pomyślny dla Anglii przebieg wojny stuletniej, przynoszącej korzyści tylko bogatym feudałom, którzy łupami wojennymi starali się kompensować kryzys wielkiej własności w Anglii. Krytykę wywoływała też działalność kościoła i ciążąca Anglii coraz bardziej zależność od papiestwa, tym bardziej że przebywający w tym czasie w Awinionie papieże popierali w wojnie stuletniej Francję. W związku z tym wydał Edward III w 1353 r. statut zabraniający kierowania spraw poddanych angielskich do sądów papieskich i odmówił papieżowi płacenia corocznej daniny w wysokości 1 tys. funtów szterlingów, wprowadzonej jeszcze za czasów Jana bez Ziemi. Władza królewska zabiegała o uwolnienie kościoła angielskiego spod wpływów papieskich i do większego podporządkowania go królowi. Te dążenia znajdowały poparcie wśród rycerstwa i mieszczaństwa, patrzących wrogo na bogactwa kościoła i pragnących jego reformy poprzez zmniejszenie kosztów utrzymania kościoła i pozbawienie go ogromnych posiadłości ziemskich.
     W powyższej sytuacji coraz szerszy rezonans znajdowały hasła wyrażające krytykę panujących stosunków społecznych i politycznych, domagające się reform, usunięcia źródeł krzywd i ucisku. Idee te, od antyklerykalnej doktryny Johna Wyclifa do radykalnego programu Johna Balla i lollardów, przygotowywały również atmosferę sprzyjającą wybuchowi wielkiego powstania chłopskiego w Anglii w 1381 r.
     John Wyclif (ok. 1320— 1384), profesor uniwersytetu w Oksfordzie, duchowny, teolog i filozof, wystąpił gwałtownie przeciwko roszczeniom papieża do ściągania danin z Anglii i bronił prawa króla do konfiskaty ziemi kościelnej. Uważał, że pośrednictwo kościoła nie jest do zbawienia konieczne, a istnienie hierarchii kościelnej pozbawione jest uzasadnienia. Wychodząc z założeń pierwotnego chrześcijaństwa wysławiał ubóstwo Chrystusa i przeciwstawiał je bogactwu, zbytkowi i pysze kościoła. Atakował bogactwo kleru i domagał się pozbawienia kościoła majątków. Początkowo odrzucał tylko prawo papieża do interwencji w sprawy świeckie i atakował system ściągania przez Rzym świętopietrza. W dalszej swej działalności wysunął ideę kontrolowanego przez państwo kościoła, bez papieża i hierarchii, oraz odrzucił koncepcję uniwersalizmu papieskiego.
     Zdecydowanym przeciwnikiem ortodoksyjnej ideologii scholastycznej i krytykiem politycznej władzy papieży był wielki filozof angielski XIV w. William Ockham (1290—1349), o którym obszerniej będzie mowa niżej. Szerszy wpływ na szerzenie się 
     125 
     radykalnej ideologii wśród mas miały nauki uczniów Wyclifa, lollardów, ludowych kaznodziejów, którzy ubrani w szerokie wełniane habity wędrowali po Anglii, krytykując w swych kazaniach bogactwo i zepsucie kościoła, różne nadużycia i niesprawiedliwości społeczne. Pochodząc z ludu, silnie akcentowali w swej działalności dążenia mas ludowych. Zachętą do śmielszej ich aktywności było wystąpienie Wyclifa, bardzo ważnym zaś orężem — angielski przekład Pisma św. Wśród lollardów wyróżnił się szczególnie jeden z przywódców powstania chłopskiego z 1381 r., John Bali. Domagał się on zniesienia dziesięciny i odebrania kościołowi ogromnych bogactw. Rozpowszechnione przez niego w Anglii hasło: 
    Gdy Adam orał, przędła Ewa,
    Gdzie wtedy szlachcic się podziewał?
    wyrażając w lapidarnej formie wiarę w pierwotną równość pomiędzy ludźmi, było niezwykle popularne później również i na kontynencie.
     Hasła sprawiedliwości społecznej raz po raz wracały zarówno w kazaniach lollardów, jak i bardzo ortodoksyjnych kaznodziejów, którzy — jak np. John Bromyard, dominikanin i kanclerz uniwersytetu w Cambridge — byli zdania, iż biedni cierpią taki „ucisk ze strony bogatych i potężnych, że choćby mieli przeciw bogatemu najbardziej słuszną skargę, znajdą się w sytuacji jagnięcia w szponach wilka". Podobne nuty brzmią w słynnym utworze literackim z tego okresu, Wizji Piotra Oracza Williama Langlanda. Krytyczne uwagi Langlanda pod adresem kościoła i stosunków społecznych ówcześnie panujących, ubrane w alegoryczną szatę poetycką, również przyczyniały się do szerzenia wśród ludu angielskiego nastrojów antyfeudalnych. Rolę tę spełniały też różne XIV-wieczne ballady ludowe, np. o Robinie Hoodzie, stanowiące apoteozę odważnej walki z niesprawiedliwymi panami feudalnymi i ich urzędnikami.
    POWSTANIE CHŁOPSKIE W 1381 ROKU
     Szczególnie duże niezadowolenie wśród chłopów angielskich wywołały nowe podatki, przeznaczone na pokrycie kosztów wojny z Francją, wznowionej przez następcę Edwarda III na tronie angielskim, Ryszarda II (1377— 1399). Pogłówne zostało ściągnięte w 1377 r., następnie w 1379 i 1380 r., przy czym w 1380 r. było trzykrotnie wyższe od poprzedniego. Podatek ten, w połączeniu z nadużyciami dokonywanymi przy jego ściąganiu, skutkami wspomnianej już
     126 
     „czarnej śmierci" oraz narastaniem nastrojów antyfeudalnych, stał się już bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania chłopskiego.
     Powstanie zaczęło się na wiosnę 1381 r. w południowo-wschodniej Anglii od ataku na powszechnie znienawidzonych poborców podatkowych. Gdy 2 czerwca udał się do zbuntowanej wsi oddział wojska królewskiego, by przywrócić spokój i porządek, powstańcy otoczyli oddział i zmusili jego dowódcę do złożenia przysięgi, że nigdy nie weźmie udziału w podobnej akcji. Stopniowo powstanie zaczęło się rozprzestrzeniać na szereg hrabstw, przy czym najbardziej zorganizowany charakter miało w sąsiadujących z Londynem hrabstwach Essex i Kent. Niejednokrotnie chłopi znajdowali poparcie wśród biedoty miejskiej. Oddziały powstańcze niszczyły po drodze szlacheckie dwory, plądrowały zabudowania manorialne, przy czym przedmiotem ich poszukiwań były zwłaszcza rejestry dworskie (manor rolls) i inne dokumenty, ustalające wysokość chłopskich świadczeń na rzecz panów. Dokumenty te były z reguły niszczone przez powstańców we wszystkich napotkanych dworach. Powstańcy atakowali również klasztory. Od początku głosili postulat zlikwidowania poddaństwa oraz niesprawiedliwości społecznej i zaprowadzenia pewnych reform.
     Pierwszą kwaterą powstania stało się miasto Maidstone, zajęte 7 czerwca przez większe siły powstańcze, skoncentrowane w tym rejonie. Tutaj też przybyli dwaj ludzie, którzy przede wszystkim kierowali całym ruchem: Wat Tyler, rzemieślnik wiejski, doświadczony żołnierz i dobry organizator, oraz John Bali, główny ideolog powstania głoszący ideę równości majątkowej i usunięcia szlachty.
     Chłopi z hrabstw Essex i Kent pomaszerowali dwiema kolumnami na Londyn, gdzie wieść o powstaniu wywołała, podobnie jak i w innych miastach angielskich, żywy oddźwięk, szczególnie wśród ludu miejskiego, a nawet, zwłaszcza początkowo, wśród bogatszego kupiectwa, niezadowolonego z niepomyślnego przebiegu wojny stuletniej, rujnującej angielski handel zagraniczny. Ta właśnie część bogatego kupiectwa zamierzała nawet wykorzystać powstanie w celu wywarcia nacisku na dwór i na króla. Tocząca się pomiędzy londyńskimi gildiami walka i rywalizacja na tle obsadzania stanowisk w samorządzie miejskim również przyczyniła się do początkowego zainteresowania się niektórych gildii powstaniem, głównie ze względów politycznych, w okresie walk gildii o udział we władzach miejskich Londynu. Natomiast ciężka sytuacja niższych warstw ludności miejskiej sprawiła, że z wyraźną sympatią do powstania 
     127 
    odnieśli się czeladnicy, robotnicy najemni, a nawet niektórzy mistrzowie cechowi.
     Po wkroczeniu do stolicy, zupełnie nie przygotowanej do odparcia powstańców, chłopi przy pomocy biedoty miejskiej poczęli palić i burzyć domy znienawidzonych urzędników królewskich i bogatych kupców zagranicznych, otwierali i palili więzienia, by wreszcie pomaszerować w kierunku podlondyńskiego zamku królewskiego Toweru, w którym przebywał Ryszard II, Rada Królewska i inni wysocy dygnitarze. Pod naciskiem powstańców doszło na przedmieściu londyńskim Mile End do spotkania z Ryszardem II, w czasie którego chłopi przedstawili swój program. Zawierał on postulat zniesienia poddaństwa i pańszczyzny, zastąpienia wszystkich powinności chłopskich niewielkimi opłatami pieniężnymi, wprowadzenia wolności handlu oraz amnestii dla powstańców. Za radą doradców Ryszard II przyjął wszystkie żądania powstańców i nakazał wydać im dokumenty potwierdzające na piśmie rzekomo przyznane im przywileje. Gdy pisarze sporządzali fikcyjne dokumenty, Wat Tyler udał się z niewielkim oddziałem do Toweru, gdzie znalazł arcybiskupa Sudbury oraz królewskiego podskarbiego Halesa. Obaj ci wysocy dygnitarze zostali straceni. Głowy ich zatknięto na Londyńskim Moście, tam gdzie według zwyczaju umieszczano głowy zdrajców i innych wrogów króla Anglii.
     Po rzekomym przyjęciu przez króla programu z Mile End (chłopi żywili wiarę w sprawiedliwość monarszą) część powstańców opuściła Londyn i rozeszła się do domów, pozostali zaś zażądali nowego spotkania z królem, które doszło do skutku w Smithfield, w pobliżu murów miejskich. Teraz chłopi wysunęli znacznie dalej idące postulaty, domagając się nie tylko zniesienia poddaństwa, ale także odebrania ziemi biskupom, klasztorom i księżom oraz podziału tych gruntów pomiędzy lud. Żądali także zniesienia wszystkich przywilejów seniorów, zrównania stanów, zniesienia zagarniętych przez feudałów posiadłości gminnych itp. Zgodnie z przyjętą taktyką i tym razem Ryszard II obiecał Tylerowi spełnienie wszystkich żądań, dopominając się tylko, by chłopi powrócili do domów. Gdy zadowolony ze swej misji wsiadał dowódca powstania na konia, został zdradziecko raniony, a później zamordowany przez świtę królewską. W tej sytuacji udało się już łatwo zdusić powstanie zarówno pod Londynem, jak i w różnych częściach Anglii, gdzie torturowano i wieszano przywódców wystąpień. Męczeńską też śmiercią zginął John Bali 15 lipca 1381 r. Niebawem dalsze egzekucje trzeba było przerwać w obawie przed nowymi wystąpieniami chłopów.
     128 
    WIEŚ ANGIELSKA W XV WIEKU
     W ciągu XV w. prawie całe chłopstwo angielskie zostało oczynszowane i otrzymało wolność za wykupem. Cały ustrój posiadłości feudalnej uległ zmianie. Feudał nadal pozostał właścicielem ziemi, a chłopi byli dzierżawcami obowiązanymi do świadczeń. Stali się już w znacznej większości wolnymi osobiście ludźmi, a ich powinności nie stanowiły już takiego ciężaru, jak poprzednio. Po zniknięciu pańszczyzny feudałowie w większości musieli zrezygnować z prowadzenia własnego gospodarstwa i wypuszczali rozległe grunty chłopom w dzierżawę. Wyzwoleni w ten sposób chłopi nazywali się copyholders (użytkownicy na podstawie kopii), ponieważ dokumentem, na którego podstawie użytkowali swą ziemię, był wyciąg, czyli kopia protokołu sądu. Za swoją ziemię musieli oni płacić rentę pieniężną, jednak ich prawo do ziemi nie było chronione przez sądy królewskie. W lepszej sytuacji od copyholders, którzy stanowili w XV w. większość chłopstwa na wyspie, znajdowali się wolni posiadacze tzw. freeholders. 
     129 
     Byli oni faktycznymi właścicielami swojej ziemi, za którą płacili niewielką rentę. Wolni posiadacze mieli prawo brać udział w wyborach do Parlamentu, ich posiadłości korzystały z opieki sądów królewskich.
     W XV w. na wsi angielskiej w szybkim tempie dokonywał się proces rozwarstwienia chłopstwa i kształtowania się wiejskiego półproletariatu. Bogaci chłopi, tzw. yeomen, wykupywali ziemię zubożałych chłopów, najzamożniejsi przechodzili nawet w szeregi szlachty. Rolnictwo angielskie zaczęło nabierać coraz więcej charakteru towarowego.
     Najbardziej osławionym sposobem wykorzystywania sytuacji rynkowej w rolnictwie angielskim był system tzw. ogradzania (enclosures). Polegało ono na wydzieleniu gospodarstwa z szachownicy gruntów wiejskich drogą wymiany, wykupu i scalania gruntów. Ponieważ jednak wszyscy mieszkańcy mieli prawo do wspólnych użytków, a wydzielające się gospodarstwo chciało mieć swoją część tylko dla siebie, zabierano ze wspólnoty gminnej część użytków. Jeżeli grodzenie przeprowadzał lord, niewiele wspólnych użytków pozostawało dla całej gromady i ta strona ogradzania stała się najbardziej krzywdzącą dla chłopów konsekwencją przechodzenia przez własność feudalną od gospodarki rolnej do hodowlanej. Obok wielkiej własności również i własność średnia już wyraźnie w XV w. rozwijała hodowlę, ratując się przed trudnościami gospodarczymi. Hodowla stawała się bardziej dochodowa od rolnictwa, a ponadto wymagała mniej siły roboczej, co miało istotne znaczenie w owym okresie.
     Kurczenie się rolnictwa i osadnictwa wiejskiego w Anglii w XV w. było nie tylko przejawem kryzysu gospodarczego, ale dowodem rozsadzania gospodarki feudalnej przez nowe, bardziej postępowe zjawiska ekonomiczno-społeczne, prowadzące do wczesnokapitalistycznych stosunków produkcyjnych.
     Tak więc feudalny sposób produkcji zaczął przeżywać się w Anglii w XV w., z czym łączyła się reakcyjna polityka arystokracji feudalnej, której majątki, nie mogąc dostosować się do nowych warunków, mocno podupadły. Swoje dochody starała się ona zwiększyć kosztem scentralizowanej renty, tzn. kosztem podatków ściąganych przez państwo feudalne. Celem klik feudalnych stała się pod koniec wojny stuletniej i w okresie wojny Białej i Czerwonej Róży walka o władzę, co umożliwiało grabienie skarbu. Drugim źródłem dochodów były dla arystokracji grabieże, zwłaszcza w czasie wojny we Francji.
     Z kryzysem znacznej części arystokracji szedł w parze wzrost
     130 
     pozycji drobnych i średnich rycerzy, tworzących tzw. nową szlachtę. Byli to właściciele ziemscy utrzymujący się w większym stopniu z wyzysku siły najemnej niż chłopów poddanych. W skład szlachty weszli też bogaci mieszczanie nabywający ziemię oraz najzamożniejsi chłopi. Szeregi jej powiększali stale nowi członkowie pochodzący z warstw wzbogaconych freeholderów i kupców, elementów zainteresowanych dokonującymi się przemianami ekonomicznymi, hodowlą i handlem. Ta nowa szlachta, korzystająca z pracy najemnej, przechodząca od uprawy roli do bardziej rentownej hodowli owiec, przyczyniła się do powstania na wsi angielskiej przesłanek do późniejszego rozwoju stosunków kapitalistycznych. W XV w. poważną jednak jeszcze rolę odgrywała również stara arystokracja feudalna, wielcy właściciele ziemscy, nie umiejący dostosować się do nowych warunków produkcji i hamujący dalszy rozwój ekonomiczny kraju. O ile bowiem nowa szlachta stosunkowo łatwo adaptowała się do nowych stosunków, przekształcając się stopniowo w tak ważną w XVI w. warstwę gentry, wielcy feudałowie, nie mający własnego inwentarza i korzystający z drogiej robocizny chłopskiej, nie potrafili przejść na prace najemną i trzymali się kurczowo renty odrobkowej. Rozglądając się gorączkowo za nowymi dochodami, podejmowali próby podnoszenia świadczeń chłopskich, a z drugiej strony zabiegali o opanowanie aparatu państwowego, co powodowało nasilenie walk wewnętrznych i wzrost chaosu pod koniec wojny stuletniej oraz w okresie walk Białej i Czerwonej Róży.
     Nadużycia feudałów, wzrost podatków, rozgrabienie skarbu i klęski we Francji wywołały niezadowolenie w Anglii i doprowadziły w 1450 r. do wybuchu powstania chłopskiego w hrabstwie Kent pod wodzą Jacka Cade. Podstawową masę powstańców stanowili chłopi, do których przyłączyła się również niewielka część rycerstwa. Na czele dużej grupy powstańców, liczącej 20—40 tys. ludzi, ruszył Cade na Londyn w celu wcielenia w życie programu powstania, opracowanego w formie manifestu. Był on skierowany przeciwko wysokim podatkom i karom, nadużyciom urzędników królewskich, popełnianym przez nich zwłaszcza przy ściąganiu podatków, przeciwko wojnie we Francji itp. Wśród haseł politycznych znalazł się postulat usunięcia złych doradców i zwrócenia królowi rozgrabionych przez feudałów majątków. Z haseł społecznych należy wspomnieć o żądaniu zniesienia wprowadzonego po „czarnej śmierci" ustawodawstwa robotniczego, narzucającego przymus pracy i niskie warunki płacy.
     Początkowo powstańcy odnieśli kilka -sukcesów i zadali klęskę armii królewskiej pod Sevenoaks.
     131 
    Po wycofaniu się sił królewskich powstańcy ruszyli na Londyn, który pod naciskiem biedoty miejskiej otworzył im swoje podwoje. Wydane przez Jacka Cade'a specjalne zarządzenia miały zapobiec grabieżom i zapewnić utrzymanie dyscypliny w szeregach powstańczych. Przed sądem postawiono kilku znienawidzonych doradców królewskich, których udało się schwytać w stolicy. Podobnie jak i w czasie powstania Wata Tylera porozumienie powstańców z londyńskim patrycjatem trwało krótko. Pod naciskiem przeważających sił powstanie upadło, a zastosowane na dużą skalę okrutne represje miały odstraszyć chłopów na przyszłość od podobnych wystąpień.
    
    MIASTA I HANDEL
     W drugiej połowie XIV w. ludność Anglii wynosiła ok. 2 mln, z czego ok. 8% to mieszkańcy miast. Do największych ośrodków miejskich należały: Londyn (ok. 35 tys. mieszkańców), York (11 tys.), Bristol (10 tys.), Coventry i Plymouth (po 7 tys.), Norwich (6 tys.) i inne. Były to więc jak na owe czasy znaczne ośrodki miejskie, a Londyn zaliczał się do najludniejszych wówczas miast w Europie. Największe i najważniejsze miasta angielskie w coraz poważniejszym stopniu opierały swoje znaczenie na handlu zagranicznym i warto ten problem w kilku słowach poruszyć z tego punktu widzenia.
     Na południu Anglii do szczególnie dużego znaczenia doszedł Southampton, związany głównie z handlem z Francją, z importem wina gaskońskiego. Southampton był głównym portem wywozowym dla Hampshire oraz pobliskich ziem znanych z produkcji wełny, skupionych wokół Salisbury i Winchester, a nawet dalszych okolic Devonu i Kornwalii. Salisbury i Winchester stanowiły ważne ośrodki rejonów wytwarzających tekstylia i produkujących wełnę, miejsca słynnych jarmarków. Powszechnie znane były jarmarki St. Giles w Winchesterze, gdzie również znajdowała się mennica królewska. Znaczenie Southampton podnosiła jeszcze jego rola jako portu wojennego, przez który wysyłane były angielskie wojska do Francji. Przede wszystkim był to jednak główny port, obok Londynu, w handlu Anglii z Europą zachodnią i ważny ośrodek budownictwa okrętowego. Niezmiernie ważnym dla Southampton rynkiem była Gaskonia, skąd głównie przywożono wino i dokąd eksportowano skórę oraz wełnę. W handlu tym dużą rolę odgrywali Włosi zabierający na swoich statkach wełnę z Southampton.
     132 
    Pod koniec XIV w. w wywozie z Southampton ważniejsze znaczenie od wełny uzyskało sukno, wysyłane zwłaszcza do Francji północnej oraz Gaskonii, głównie za pośrednictwem kupców angielskich. Obok nich zawijali tam często kupcy francuscy, portugalscy i hiszpańscy, przywożący do Anglii towary i surowce krajów Lewantu i Morza Śródziemnego, drogie tkaniny, owoce południowe, korzenie, wino, barwniki do produkcji sukna oraz różne inne towary luksusowe, zabierający w zamian sukno, wełnę, skóry, ołów, cynę. Z Flandrii otrzymywał Southampton obok wyrobów tekstylnych i ryb głównie produkty rolnicze i leśne (m. in. zboże, chmiel, cebulę, wino i in.). W XV w. wraz z niepowodzeniami Anglii w wojnie stuletniej i politycznymi trudnościami zmalało znaczenie tego portu w handlu francuskim.
     Southampton odgrywał też poważną rolę w handlu wewnętrznym Anglii południowej. Tutaj przyjeżdżały statki z hrabstw Suffolk, Norfolk, Sussex i Kent, przywożąc śledzie, sztokfisze, pszenicę, słód, żelazo itd., a zabierając produkty francuskie, śródziemnomorskie i lewantyńskie. Z Southampton utrzymywały bliskie kontakty handlowe liczne porty położonego również na południu hrabstwa Dorsct (Poole, Wareham, Weymouth, Easton, Lyme Regis i in.). Z hrabstwa tego wywożono nawet do Niderlandów i innych krajów europejskich najlepszy w Anglii len i konopie, liny okrętowe, marmur i kamień budowlany. Źródłem zamożności portowych miast Dorsetu było też korsarstwo oraz przemyt wełny i sukna do Normandii.
     Ożywione kontakty handlowe utrzymywał Southampton także z portami południowo-zachodniej Anglii, Devonu i Kornwalii, których statki również brały udział w imporcie wina z Bordeaux, a ponadto w wywozie swych własnych produktów, zwłaszcza ryb i kamienia. Korsarstwo i rybołówstwo stanowiły obok handlu morskiego główne źródło dochodów tych ubogich południowo-zachodnich hrabstw Anglii. Obok solonych i suszonych ryb Devon i Kornwalia wywoziły do Southampton i Gaskonii również cynę, ołów, srebro, a Devon ponadto szerokie sukno. Warto dodać, że zapotrzebowanie na cynę kornwalijską istniało nie tylko w samej Anglii, ale i w wielu krajach śródziemnomorskich oraz we Flandrii.
     W Anglii zachodniej od dawna najważniejszym ośrodkiem handlowym i portowym był Bristol. Początkowo rola jego związana była 7. handlem z Irlandią, skąd sprowadzano śledzie, łososie, dorsze, skóry, konie, len, płótno, konopie. Z Bristolu wysyłano do Irlandii
     133 
     głównie sól, żelazo, wino i sukno. Stopniowo Bristol zaczai odgrywać większą role w handlu z Bretanią i Gaskonią, stając się pod koniec XIII w. głównym centrum w handlu winem gaskońskim. Z ważniejszych innych portów zachodniej Anglii należy wymienić znany również ze swoich jarmarków Gloucester, ośrodek handlu żelazem, węglem, wełną i skórami, produkujący wyroby żelazne i broń dla armii i floty angielskiej. Gloucester nie dorównywał jednak Bristolowi, który w połowie XIV w. był w tej części Anglii nie tylko ważnym portem, ale i ośrodkiem rzemieślniczym, zwłaszcza tekstylnym. Wywóz wełny z Bristolu był stosunkowo mały w porównaniu z Londynem, Southampton, Bostonem czy Hull, ale za to udział w nim kupców angielskich większy niż w Londynie czy Southampton. W XV w. stał się Bristol centralnym ośrodkiem handlowym dla całej Anglii zachodniej, a ponadto jednym z najważniejszych portów angielskich. Rozwinął rybołówstwo i handel rybami również i na Islandię, dając pod koniec XV w. impuls do wypraw angielskich na Atlantyk i 'do Ameryki. Również w handlu z Półwyspem Iberyjskim oraz Gaskonią kupcy Bristolu odgrywali poważną rolę. Wywozili tam głównie sukno i skóry, przywozili zaś wino, sól, ałun i barwniki.
     Liczne i dobrze usytuowane porty Anglii wschodniej od dawna rozwijały handel z Europą pomocną, z basenem Morza Północnego i Bałtyku. Najbardziej na północy we wschodniej Anglii dominował najważniejszy port węglowy kraju — Newcastle. Obok węgla wywożono stamtąd zwłaszcza do płn. Niemiec, na Bałtyk i do Niderlandów ołów, sól, wełnę, skórki i sukno. Import obejmował głównie towary okrętowe. Na północnym wschodzie doniosłą rolę w handlu z krajami Morza Północnego i Bałtyku odgrywał Hull, najważniejszy port wielkiego hrabstwa Yorku. Stopniowo stał się on spadkobiercą dawnej świetności najważniejszego ośrodka handlowego tej części Anglii — Yorku. Bezpośrednią przyczyną upadku znaczenia handlowego Yorku był wzrost tonażu statków, dla których coraz mniej bezpieczna, a stopniowo całkiem niemożliwa stała się żegluga w górę dosyć płytkiej rzeki Ouse, łączącej York z morzem. Degradacja Yorku jako portu szła w parze z awansem Hull, który potrafił z szansy tej skorzystać. Hull wywoził zwłaszcza sukno, ołów i skórki, importował zaś m. in. wszystkie podstawowe bałtyckie towary okrętowe (drewno, len, konopie, liny okrętowe, smoła i in.), utrzymywał żywe kontakty z Niderlandami i portami północnoniemieckimi.
     Mniejsze od Hull znaczenie miał Boston, ważny dawniej port wywozowy angielskiej wełny.
     134 
    Z Bostonu eksportowano też sukno do Niderlandów i Norwegii, żywność do Szkocji i Niderlandów, przywożono zaś wielką rozmaitość towarów: maszty i wiosła z Norwegii, len, smołę i szkło z Niemiec, wino z Francji i Hiszpanii, sól ze Szkocji, towary kolonialne, mydło, ryby, smołę, tekstylia i wyroby żelazne z Niderlandów.
     King's Lynn był ważnym portem zbożowym Anglii i posiadał bogate zaplecze rolnicze. Przez Lynn szło angielskie zboże do innych miast angielskich, jak również i do Hiszpanii, i Portugalii. Z portu tego wywożono też sukno. Import Lynn przypominał przywóz Bostonu.
     Obroty handlowe wszystkich angielskich portów razem wziętych stanowiły zaledwie część w stosunku do rozmiarów obrotów Londynu, który od dawna zajmował najważniejszą pozycję w życiu gospodarczym Anglii, uzyskując przytłaczającą przewagę nad innymi miastami angielskimi, zawarowaną stopniowo różnymi przywilejami monopolistycznymi (por. niżej). Londyn dysponował największą flotą, jego bogate mieszczaństwo posiadało absolutną przewagę w organizacjach handlowych (np. w kompanii Kupców Ryzykantów). Na przełomie XV i XVI w. przez Londyn wywożono ok. 60% całego angielskiego eksportu sukna, 69%, wełny i przewaga ta rosła coraz bardziej w XVI w., zwłaszcza od czasu, gdy wielkie odkrycia geograficzne uczyniły z Londynu jeden z najważniejszych portów w handlu światowym. Na tym tle wyrastało bogactwo i znaczenie kupiectwa londyńskiego, które w XVI w. stanie się głównym rzecznikiem ekspansji Anglii.
     Aż do końca średniowiecza angielski handel zagraniczny znajdował się w znacznym stopniu w obcych rękach, a poważną w nim rolę odgrywali zwłaszcza kupcy należący do niemieckiej Hanzy oraz kupcy włoscy i flamandzcy. Własne poważniejsze doświadczenia w zakresie handlu zagranicznego łączyły się z dwiema najważniejszymi w Anglii średniowiecznej organizacjami: Kompanią Składową (Company of Merchants of the Staple) i kompanią Kupców Ryzykantów (Merchants Adventurers). Pierwsza z nich wiązała się od końca XIII w. z dziejami angielskiego miejsca składu na wełnę na kontynencie (Dordrecht, Antwerpia, Brugia, Middelburg, a od 1363 r. ostatecznie w Calais). W XV w. znaczenie Kompanii Składowej zaczęło podupadać nie tylko ze względu na wydarzenia polityczne w stosunkach angielsko-francuskich, ale i stopniowy spadek wywozu wełny na rzecz sukna i zwiększania się w związku z tym roli
     135 
     Kupców Ryzykantów. Utworzyli oni już w XIV w. lokalne gildie w celu lepszego zorganizowania wywozu sukna angielskiego, a w 1407 r. założyli w Londynie ogólnokrajową kompanie z wyraźną w niej przewagą bogatego kupiectwa stolicy Anglii. Kontynentalna siedziba i skład kompanii Kupców Ryzykantów znajdowały się w Brugii, od połowy XV w. w Antwerpii, a pod koniec XV w. w Calais. W 1496 r. Antwerpia ponownie stała się dla Kupców Ryzykantów głównym oparciem przy wywozie sukna na kontynent. 
    SUKIENNICTWO ANGIELSKIE W XIV I XV WIEKU
     Ogromnie doniosłe znaczenie w gospodarczo-społecznych dziejach Anglii miało zagadnienie produkcji wełny i sukna. Bez przesady można powiedzieć, że problem ten leżał u podstaw ewolucji wewnętrznej Anglii pod koniec średniowiecza i na początku czasów nowożytnych, wywierał zasadniczy wpływ na kształtowanie się stosunków na wsi i w mieście, a później, zwłaszcza od XVI w., na wzrost znaczenia Anglii w handlu międzynarodowym. Jest coś symbolicznego w fakcie, że do dzisiaj Lord Kanclerz, przewodniczący Izby Lordów, zasiada na worku z wełną w czasie obrad Izby Wyższej Parlamentu angielskiego. Przez długie wieki produkcja wełny i sukna stanowiła główną gałąź angielskiego rzemiosła i przemysłu, a wywóz tych artykułów zasadniczą podstawę handlu zagranicznego Anglii.
     Z punktu widzenia angielskiej wytwórczości przemysłowej ważne znaczenie w XIV i XV w. miał rozwój hodowli owiec. Już od XII w. angielskie opactwa i klasztory, posiadające ogromne obszary pastwisk, dostarczały nabywcom flandryjskim i włoskim znacznych ilości wełny, stanowiącej w istocie bazę surowcową produkcji luksusowego sukna flamandzkiego, brabanckiego i florenckiego. Obok klasztorów również i wielcy feudałowie świeccy oraz chłopi prowadzili hodowlę owiec, sprzyjającą tak wczesnemu rozwojowi sukiennictwa angielskiego. Wywóz wełny wzrósł od czasów Edwarda III i stał się następnie monopolem angielskiej Kompanii Składowej, skupiającej ograniczoną liczbę bogatych kupców, przede wszystkim londyńskich.
     Jeszcze w połowie XIV w. sukiennictwo angielskie miało charakter miejski i rozwijało się przede wszystkim w trzech okręgach. Pierwszy i najważniejszy ciągnął się od Southampton i Winchester poprzez Salisbury do Bristolu i Gloucester, dając około 56% sukna przeznaczonego na sprzedaż.
     136 
    Drugi co do ważności okręg miał swe centrum handlowe w Londynie i obejmował hrabstwa: Kent, Surrey i Essex. Trzeci, najsłabiej rozwinięty, to przede wszystkim Lincoln i York. U schyłku XIV w. angielska wytwórczość sukiennicza wykazywała ogromny rozwój, co wiązało się zarówno z uzyskaniem przez Anglików dostępu do rynków bałtyckich (w Gdańsku powstała w 1391 r. angielska faktoria handlowa), jak i osłabieniem wytwórczości flamandzkiej.
     Pod koniec XIV w. zaszły ważne zmiany w zakresie organizacji sukiennictwa angielskiego. Do najważniejszych ośrodków jego produkcji należą: Salisbury, Bristol, York i Coventry, a ponadto coraz poważniejszego znaczenia nabiera produkcja sukna na wsi, przede wszystkim w zachodniej Anglii, gdzie jego producenci korzystali z bogatych zasobów wełny, siły wodnej i posiadali odpowiednie warunki do folowania tkanin. Prawie wszystkie wsie zajmowały się tu przędzeniem i tkactwem, a niektóre z nich stały się poważnymi ośrodkami produkcji sukna. Mimo prób ze strony cechów ograniczenia sukiennictwa wiejskiego i stosowanych przez wiele miast brutalnych metod sukiennictwo wiejskie nadal rozwijało się w XV w., nie skrępowane w tym stopniu, co miejskie, licznymi ograniczeniami cechowymi. Napływ wykwalifikowanych tkaczy miejskich na wieś stanowił istotny bodziec dla rozwoju tej formy sukiennictwa.
     Jednocześnie ze wzrostem Londynu, Bristolu czy Southampton i niektórych innych ośrodków sukienniczych, miejskich i wiejskich, wiele innych miast, stanowiących dawniej ważne ośrodki przemysłu sukienniczego, podupadło w XV w. Przyczyniła się do tego w znacznej mierze konkurencja rzemiosła wiejskiego, odpływ biedoty do nowych centrów produkcji, w mniejszym stopniu opanowanych przez cechy, faworyzujące mistrzów i utrudniające czeladnikom awans. Mimo iż przewaga mistrzów w cechach była absolutna i po ich stronie stały władze miejskie, czynnikiem sprzyjającym czeladnikom w ich walce był tak wyraźnie odczuwany w Anglii w drugiej połowie XV w. brak rąk do pracy oraz duża solidarność czeladników.
     Zamknięcie lub utrudnienie drogi do mistrzostwa sprawiło, że angielscy czeladnicy stali się odrębną grupą społeczną, mniej związaną z domem mistrza. Powoli do tego samego poziomu zepchnięci zostali ubożsi mistrzowie, zwłaszcza tkacze, którzy uzależniali się od przedsiębiorców, rekrutujących się spośród kupców lub zamożniejszych producentów. Coraz większą rolę w produkcji sukna zaczęli
     137 
     odgrywać kupcy-nakładcy. W angielskim sukiennictwie oraz w mniejszym stopniu w innych Dziedzinach produkcji zaczęły wytwarzać się elementy manufaktury. Pojawiły się pewne formy nakładu, w sukiennictwie angielskim XIV i XV w. wystąpiły elementy stosunków wczesnokapitalistycznych. W okresie tym wyłoniła się zwłaszcza w zachodniej Anglii grupa sukienników, produkujących znaczniejsze ilości tekstyliów i zatrudniających siłę najemną w drobnej manufakturze rozproszonej. Kupcy-nakładcy rozdawali chałupnikom wiejskim na kredyt surowiec, a producenci zobowiązywali się sprzedawać im gotowe produkty lub półfabrykaty po niskiej cenie.
     Wzmagająca się wytwórczość sukiennicza wiązała się ściśle z rozwojem wywozu sukna. Obok samych Anglików duży był w nim udział kupców obcych, zwłaszcza należących do niemieckiej Hanzy, która od XIV w. uzyskała na wyspie szereg przywilejów handlowych i sprzedawała sukno angielskie na rozległym obszarze rejonu Morza Bałtyckiego i Północnego. Obok hanzeatów poważny był udział kupców flamandzkich oraz włoskich, posiadających przywilej omijania angielskiego składu w Calais i bezpośredniego załadowywania towaru w Southampton, skąd szedł on następnie na Morze Śródziemne.
     Szczególnie ważne znaczenie w rozwoju angielskiego handlu zagranicznego od początku XV w., zwłaszcza w zakresie wywozu sukna do Holandii, Brabancji i Flandrii, odegrała wspomniana już angielska kompania kupiecka Kupców Ryzykantów (Merchants Adventurers), elitarna organizacja handlowa, do której dostęp potrafili zastrzec sobie jedynie członkowie gildii kupców bławatnych i kupców sukienników, a ponadto pewna liczba synów szlacheckich.
     Porównanie danych liczbowych odnoszących się do wywozu wełny i sukna z Anglii w XIV —XVI w. najlepiej ukazuje tendencje zachodzące w angielskim przemyśle tekstylnym. O ile dawniej głównym artykułem wywozu była wełna, pod koniec średniowiecza sukno zdecydowanie zajmuje jej miejsce w eksporcie angielskim. W połowie XIV w. Anglia wywoziła rocznie ok. 32 tys. worków wełny i ok. 5 tys. sztuk sukna. W połowie XV w. wywóz wełny spadł do ok. 9 tys. worków, eksport sukna zaś wzrósł do ok. 50 tys. sztuk rocznie. Dla połowy XVI w. odpowiednie dane wynosiły: 5 tys. worków wełny i 122 tys. sztuk sukna. Przyjmując, że wartość jednego worka wełny równała się dwom sztukom sukna, można przyjąć, że w połowie XIV w. sukno stanowiło tylko 8%, a wełna 92% wartości wywozu obu tych produktów. Pod koniec pierwszej
     138 
     połowy XVI w. proporcje dokładnie się odwróciły: 92% tego eksportu stanowiło sukno, a 8% wełna. W połowie XVI w. sukno i wyroby wełniane stanowiły ponad 80% całości eksportu angielskiego.
    
    TENDENCJE OLIGARCHICZNE W MIASTACH W XIV I XV WIEKU
     Podobnie jak i w innych krajach wystąpiły w Anglii w rozwoju cechów i gildii średniowiecznych tendencje oligarchiczne. Wyłonienie się zorganizowanych interesów kupieckich w miastach przybierało zwykle dwie równolegle rozwijające się formy. Najpierw wyodrębniała się wyspecjalizowana warstwa kupiecka, rekrutująca się w Anglii często spośród zamożniejszych rzemieślników. Odrywała się ona od produkcji i tworzyła organizacje handlowe, które z kolei zaczęły monopolizować jakąś dziedzinę handlu hurtowego. Następnie te nowe organizacje handlowe szybko zdobywały dominację nad władzami miejskimi i wykorzystywały swe znaczenie dla rozszerzenia własnych przywilejów i podporządkowania sobie rzemiosła. Od XIV w. wystąpiła w Anglii dosyć wyraźnie tendencja do opanowania organizacji cechowych przez najbogatszych ich członków, z drugiej zaś strony miał miejsce proces uzależniania się mistrzów uboższych od zamożniejszych, a także cechów słabszych od silniejszych, zwłaszcza gdy działały one w tej samej dziedzinie produkcji. W tym wypadku elementy silniejsze przejmowały funkcje handlowe, rezygnując niejednokrotnie z pracy warsztatowej. W innych wypadkach czynnikiem opanowującym produkcję stawali się kupcy-nakładcy jako dostawcy surowca i sprzedawcy gotowych wyrobów. Cechy angielskie, silnie początkowo zwalczane przez kupiectwo stojące na czele samorządu miejskiego, niezdolne były do jednolitej wspólnej akcji i w wyniku walki z patrycjatem miejskim zostały uzależnione od władz miejskich.
     Proces zdobywania w XIV w. przywilejów gospodarczych i politycznych przez bogaty patrycjat przybierał w Anglii różne formy. W niektórych wypadkach gildia kupiecka, do której pierwotnie mogła należeć większość mieszkańców z rzemieślnikami włącznie, stawała się coraz bardziej organizacją ekskluzywną i zamkniętą, dążącą do pozbawienia rzemieślników przywileju prowadzenia handlu hurtowego. Interesujący jest przykład Coventry, gdzie gildia kupiecka po wykluczeniu rzemieślników opanowała rządy w mieście. Grupa rządząca Coventry w XV w. składała się z kupców bławatnych i kupców sukienników, którzy wykorzystując swą władzę podporządkowali sobie rzemieślników trudniących się wykańczaniem sukna. 
     140 
    Było to zresztą w XV w. zjawisko dosyć w Anglii powszechne; członkowie możnego niegdyś cechu tkackiego ulegli pauperyzacji, popadając w coraz większą zależność od kupców sukiennych. Pozycja tkaczy i innych rzemieślników sukiennych stawała się coraz słabsza, zwłaszcza w okresie szybkiego wzrostu znaczenia kupiectwa angielskiego w związku z rozwojem handlu zagranicznego. Zjawisko powyższe miało szczególnie ważne znaczenie dla ukształtowania się struktury społecznej mieszczaństwa angielskiego.
     W angielskich miastach XIV w. rozwinęły się zarówno organizacje zrzeszające ogół kupców, jak i związki kupieckie bardziej wyspecjalizowane. W Londynie uzyskała w XIV w. przywileje korporacyjne pierwsza ze słynnych kompanii branżowych, tzw. Livery Companies (m. in. kupcy bławatni, korzenni, sukienni, skórzani, krawieccy, galanteryjni, rybni, solni, złotnicy i in.), stanowiących domenę wpływów bogatego kupiectwa po podporządkowaniu sobie przez nie rzemieślników. Dominująca w 12 londyńskich Livery Companies oligarchia miejska, złożona przede wszystkim z tej części kupiectwa, która zdobyła sobie monopol w handlu hurtowym, wywierała coraz poważniejszy wpływ nie tylko na handel, ale i na władzę polityczną w miastach, zajmując w nich wszystkie najważniejsze stanowiska i funkcje.
     Już na początku XIV w. funkcje ogólnego zgromadzenia obywateli miejskich zagarnęły sobie instytucje o charakterze elitarnym i arystokratycznym. Pod koniec XIV w. ogół mieszczan został już całkowicie pozbawiony prawa głosowania w wyborach miejskich. Mieszkańcy wielu miast angielskich wnosili w ciągu XIV w. do króla skargi na elitarny sposób wybierania władz miejskich i na rządy nielicznej oligarchii kupieckiej. Np. mieszkańcy Winchestera skarżyli się na ucisk narzucony im przez nieliczną grupę czołowych obywateli, ubożsi mieszczanie Newcastle na przemoc gildii kupieckich, a mieszkańcy Yorku na opanowanie zarządu miasta przez gildię kupców bławatnych. W Londynie starszyzna miejska rekrutowała się jedynie spośród najzamożniejszych mieszczan posiadających poważny majątek wartości ponad 1 tys. funtów szterlingów. Z biegiem czasu mianował ich dożywotnio burmistrz (Lord Mayor), który sam był wybieramy przez ustępującego burmistrza i rajców. W ten sposób już od XIV w. dokonywała się w miastach angielskich koncentracja władzy politycznej w rękach oligarchii kupieckiej.
     Krąg „arystokracji kupieckiej" nie był zamknięty i powiększał się o te przedsiębiorcze i bogate jednostki, które miały dosyć pieniędzy, by się do niego wkupić.
     141 
    Zwłaszcza od XV w. na porządku dziennym był napływ do szeregów oligarchii kupieckiej miast angielskich nowych członków spośród bogatszych majstrów rzemieślniczych i synów szlacheckich. Kierunek ewolucji był zresztą dwustronny. Dosyć często, zwłaszcza w XVI w., bogaci kupcy angielscy kupowali posiadłości ziemskie i zbliżali się do średniej szlachty.
    
    SCHYŁEK WOJNY STULETNIEJ
     Nasilenie trudności politycznych i konfliktów społecznych, jakie przechodziła Anglia pod koniec XIV w., zbiegło się z jej niepowodzeniami w wojnie stuletniej. Nieudolne rządy Ryszarda II, zdetronizowanego w 1399 r. na rzecz pierwszego z Lancastrów (boczna linia Plantagenetów), Henryka IV (1399—1413), osłabiły jeszcze bardziej znaczenie władzy królewskiej i wyzwoliły siły anarchiczne w kraju. Nie poprawił stosunków w Anglii Henryk IV, wnuk Edwarda III i brat Ryszarda II, który starając się zjednać sobie poparcie kościoła wydał ostre przepisy przeciwko lollardom. Statut z 1401 r. przewidywał karę śmierci dla heretyków.
     Słabe rządy Ryszarda II i Henryka IV sprzyjały wzrostowi znaczenia Parlamentu, który w 1386 r. oświadczył Ryszardowi II, że król nie przestrzegający praw może być usunięty z tronu. Detronizacje Edwarda II w 1327 r. oraz Ryszarda II w 1399 r. były niewątpliwie dowodem wzrostu siły i pozycji Parlamentu. Warto dodać, że zwłaszcza w zakresie spraw skarbowych umacniały się uprawnienia Parlamentu w związku z trudnościami, jakie przeżywała Anglia w wojnie stuletniej. Edward III zobowiązał się jeszcze w 1340 r., że bez zgody Parlamentu nie będzie nakładać nowych podatków, a Henryk IV musiał w 1407 r, uznać zasadę, że wszelkie projekty ustaw skarbowych muszą być najpierw wniesione do Izby Gmin i dopiero po uzyskaniu zgody Parlamentu mogą być przedstawione królowi przez speakera, czyli marszałka Izby Gmin. W okresie tym Parlament zaczai dążyć również do uzyskania kontroli nad wydatkami państwowymi i w tym zakresie powiększył swoje uprawnienia, potrzebujący bowiem pieniędzy na wojnę królowie angielscy musieli w coraz większym stopniu liczyć się z jego stanowiskiem.
     Rozpoczęcie nowego, bardziej dla Anglii pomyślnego okresu wojny stuletniej wiąże się z panowaniem syna i następcy Henryka IV, jednego z najświetniejszych angielskich dowódców w tej wojnie, Henryka V (1413—1422). Podjęcie wojny wypływało nie tylko 
     142 
     z przesłanek militarnych i politycznych, ale i z chęci odwrócenia .uwagi społeczeństwa angielskiego od trudności wewnętrznych, otwarcia przed baronami perspektywy poprawienia ich sytuacji, położenia kresu anarchii i podniesienia autorytetu władzy królewskiej. Okazja do wznowienia działań wojennych była dla Anglii tym bardziej pomyślna, że Francja przeżywała na przełomie XIV i XV w. trudny okres anarchii feudalnej. Po panowaniu słabego i chorego umysłowo króla Karola VI rozpoczęły się we Francji rujnujące kraj walki pomiędzy dwoma stronnictwami, książętami burgundzkimi i orleańskimi. Ci ostatni byli popierani przez swych krewnych, hrabiów Armagnac, od których nazwiska obóz przeciwników Burgundów nazwano Armaniakami.
     Korzystając z ciężkiej sytuacji wewnętrznej Francji oraz mając poparcie Burgundii, Anglicy wylądowali w Normandii i 25 października 1415 r. stoczyli z siedmiokrotnie silniejszą armią francuską bitwę pod Azincourt. Bitwa zakończyła się całkowitym pogromem Francuzów, rozbitych przez lepiej zorganizowaną i sprawniej dowodzoną przez Henryka V armię angielską. Klęska pod Azincourt całkowicie zdezorganizowała francuski system obronny i pozwoliła Anglikom na stosunkowo łatwe zajęcie Normandii, a następnie Francji północnej. Szczytem powodzeń angielskich był układ zawarty w 1420 r. pomiędzy Henrykiem V a Karolem VI, z którego córką król angielski się ożenił. Na mocy tego układu znajdujący się pod wpływami Burgundów Karol VI oddał całe państwo najeźdźcom, pozbawiając swego syna dziedzictwa francuskiego. Henryk V miał zostać za życia Karola VI regentem Francji, a po jego śmierci — królem francuskim. W oparciu o ten traktat Henryk V bez trudu zajął Paryż, a zwołane tam Stany Generalne uznały jego prawa do tronu francuskiego.
     W 1422 r. umarli obaj królowie walczących ze sobą państw, a wojna toczyła się dalej w sposób coraz mniej korzystny dla Anglii. Wobec małoletności syna Henryka V, Henryka VI (1422 — 1461), regencję objął ks. Bedford, we Francji zaś walkę kontynuował Karol VII. Cała północna Francja aż do rzeki Loary znajdowała się w rękach angielskich, na południu opór organizował nowy król francuski. Walki rozpoczęły się na nowo w 1428 r. od ataku Anglików na Orlean, stanowiący klucz do południowej Francji.
     Oblężenie Orleanu stało się punktem zwrotnym w wojnie stuletniej i początkiem niepowodzeń Anglików w tej końcowej już fazie zmagań. Zryw patriotyczny ludu francuskiego, upostaciowany w osobie Joanny d'Arc, pobudził wszystkie warstwy społeczne 
     143 
    we Francji do energiczniejszej walki z najeźdźcą. Pod naciskiem swoich miast książę burgundzki został zmuszony do zerwania z Anglikami i poparcia Karola VII. W tej sytuacji Anglicy, wyczerpani długą wojną i osłabieni trudnościami wewnętrznymi, wycofali się całkowicie z Francji, zatrzymując tylko dla siebie port Calais. 
    WOJNA BIAŁEJ I CZERWONEJ RÓŻY (1455-1485)
     Po ostatecznej klęsce w wojnie stuletniej i utracie dawnych rozległych posiadłości we Francji Anglia pogrążyła się na 30 lat w wojnie domowej, prowadzonej pomiędzy wielkimi feudałami i ich zwolennikami popierającymi dwie skłócone ze sobą gałęzie Plantagenetów: Yorków i Lancastrów. Od herbów przywódców zwalczających się stronnictw walki te nazwano wojną Białej (York) i Czerwonej (Lancaster) Róży. Nieudolne rządy Henryka VI Lancastra związane z klęską Anglii w wojnie stuletniej, kryzysem wewnętrznym, nasileniem anarchii i walki klasowej sprawiły, że duże nadzieje wiązano ze zmianą dynastii i wstąpieniem na tron domu York. Po wcześniejszych drobniejszych utarczkach faktycznie do pierwszej bitwy między zwolennikami Lancastrów i Yorków doszło w 1455 r.
     Po stronie Yorków stanęła część wielkich feudałów bardziej rozwiniętej pod względem ekonomicznym Anglii południowej oraz większość nowej szlachty i mieszczaństwa, dążących do wprowadzenia silniejszej władzy królewskiej. Po stronie Lancastrów opowiedziała się większość wielkich feudałów, przede wszystkim z północnej Anglii, przyzwyczajonych do dużej samodzielności politycznej i dysponujących poważnymi siłami zbrojnymi. Wojna Dwóch Róż była w istocie walką wielkich rodów feudalnej Anglii o wpływy w królestwie. Dla wielu feudałów wojna ta była pretekstem do rozboju i umocnienia samodzielności politycznej. Należy pamiętać, że po zakończeniu wojny stuletniej w 1453 r. powróciły do Anglii liczne zdemoralizowane oddziały wojskowe angielskich feudałów, a dalej pozbawieni zajęcia żołnierze zaciężni. Stąd też wojna Białej i Czerwonej Róży stała się okresem wielkiej samowoli i bezprawia, okrucieństwa i rozboju. Chociaż z jej powodu cierpiał cały kraj, odbiła się ona szczególnie dotkliwie na losach angielskich rodów feudalnych, na angielskiej arystokracji. W wyniku 30-letnich zmagań uległa ona w dużym stopniu wytrzebieniu, robiąc miejsce dla awansu średniego ziemiaństwa, tzw. gentry, stanowiącego w XVI w. jeden z filarów rządów Tudorów,
     144 
    odradzających poprzez zastosowanie absolutyzmu silną władzę Korony.
     Warto wspomnieć, że już w XV w. został uczyniony przez dwór istotny krok w kierunku materialnego wzmocnienia władzy królewskiej. W Anglii odbywał się od przełomu XII i XIII w. proces podziału domeny królewskiej pomiędzy baronów, którzy doprowadzili do tego, że około połowy XV w. niemal połowa gruntów całego królestwa znajdowała się w rękach szlachty. Dopiero pod koniec XV w. obszar posiadłości królewskich poważnie wzrósł dzięki konfiskatom majątków feudałów zbuntowanych w okresie wojny Dwóch Róż. Nie Korona jednak, lecz kościół był wówczas największym posiadaczem ziemi w Anglii. W połowie XV w. posiadał prawie połowę gruntów, a pod koniec tego wieku w rękach dostojników kościoła znajdowała się jedna trzecia ziemi.
     Nie sposób jest przedstawić tu bardziej szczegółowo zmiennych kolei wojny Dwóch Róż, w której szala zwycięstwa przechylała się raz na jedną, to znowu na drugą stronę. Po wielu krwawych starciach do Londynu wkroczył Edward z rodziny Yorków i został ogłoszony królem jako Edward IV (1461 — 1483). Wystąpienie jego na tron nie przerwało walk, pełnych okrutnych mordów i represji na Lancastrach. Zatarg pomiędzy nowym królem a jego głównym stronnikiem hr. Warwickiem otworzył przed Lancastrami możność powrotu na tron. Nie potrafili oni jednak z tej okazji skorzystać, pozwalając Edwardowi IV na rozprawienie się z Warwickiem. Zwycięski Edward IV kazał wówczas zamordować trzymanego w więzieniu Henryka VI Lancastra i jego syna. Pozycję Edwarda IV umacniały poważne dochody czerpane ze skonfiskowanej przeciwnikom politycznym ziemi oraz z przyznanego mu przez Parlament dożywotniego prawa ściągania opłat celnych. W miarę możliwości król obchodził się jednak bez Parlamentu, szczególnie w sprawach finansowych. Opierał się w dużym stopniu na mieszczaństwie, które chętnie wspierało go finansowo, widząc w silnej władzy królewskiej gwarancję przed powrotem anarchii feudalnej. Z drugiej strony król popierał rozwój miast i handlu.
     Po śmierci Edwarda IV tron przeszedł na jego małoletniego syna, Edwarda V (1483), w którego imieniu władzę pełnił jego stryj Ryszard
     York. Korzystając z okazji sięgnął on po tron, zamykając Edwarda V wraz z jego młodszym bratem w zamku Tower, gdzie obuj chłopcy mieli na rozkaz stryja zostać uduszeni. Rządy Ryszarda III (1483—1485) wywołały nowe zamieszki, baronowie
     145 
     wysunęli na tron królewski jako swego kandydata spokrewnionego z Lancastrami Henryka Tudora.
     Rozstrzygająca o dalszych losach Anglii bitwa została stoczona między Ryszardem III Yorkiem i Henrykiem Tudorem 22 sierpnia 1485 r. pod Bosworth i zakończyła się całkowitą klęską okrutnego, lecz nie pozbawionego zdolności politycznych Ryszarda III, który wówczas poległ. Królem Anglii został Henryk Tudor jako Henryk VII. Żeniąc się z córką Edwarda IV Yorka połączył niejako w swej osobie dwie zwaśnione dotąd dynastie, położył kres długiemu okresowi wojny domowej i rozpoczął świetne rządy dynastii Tudorów.
    
    KULTURA ANGIELSKA W XIV I XV WIEKU
     Wiek XIV miał szczególnie doniosłe znaczenie w rozwoju kultury angielskiej. Odegrał ważną rolę w procesie formowania się narodu angielskiego i angielskiej świadomości narodowej. Pod koniec XIV w. i na początku XV w. ukształtował się w oparciu o dialekt londyński język ogólnoangielski, który w ciągu poprzednich wieków wzbogacił swe słownictwo dzięki wchłonięciu w siebie słownictwa francuskiego i łacińskiego za pośrednictwem zdobywców normandzkich. W XIV w. angielski stał się już powszechnie przyjętym językiem potocznym i literackim, zaczai wypierać stopniowo z dokumentów urzędowych francuski i łacinę. Wprawdzie już w połowie XIII w. pojawiły się dokumenty pisane po angielsku, jednak dopiero w 1362 r. Parlament uchwalił ustawę nakazującą prowadzenie rozpraw sądowych i wydawanie wyroków w języku angielskim, z zachowaniem jednak jeszcze pisemnego spisania wyroku po łacinie. W 1363 r. kanclerz otworzył po raz pierwszy sesję parlamentarną po angielsku, a w 1399 r. monarcha pierwszy raz przemówił w Parlamencie w języku narodowym. W szkołach już w połowie XIV w. język angielski zastąpił francuski, z wyjątkiem uniwersytetów, gdzie nadal królowała łacina.
     W XIV w. widać już wyraźnie coraz bardziej jednolity obraz społeczeństwa angielskiego z zacierającymi się odrębnościami narodowymi, które w wiekach poprzednich tak wyraźnie dzieliły mieszkańców Anglii na normandzkich panów i angielskich poddanych. Wprawdzie jeszcze w XIV w. dworacy i dyplomaci angielscy posługiwali się normandzką francuszczyzną, ale język angielski uchodził już za język naturalny kultury angielskiej na wszystkich poziomach i wywalczył sobie prawa obywatelskie w szkołach, sądownictwie i Parlamencie. Z inicjatywy Wyclifa została też w XIV w. przełożona na język angielski Biblia,
     146 
    co miało nie tylko ideologiczne, ale i kulturalne znaczenie w procesie kształtowania się jednolitej kultury i języka narodowego.
     Literatura w jeżyku angielskim torowała sobie drogę w walce nie tylko z piśmiennictwem łacińskim, kultywowanym przez kościół i uniwersytety, ale i francuskim, mającym oparcie wśród możnowładztwa i na dworze. W języku angielskim napisał w XIV w. ogromny poemat mistyczno-satyryczny pt. Wizja Piotra Oracza (The Vision Concerning Piers the Plowman) William Langland (zm. ok. 1400). Poemat ten nie posiada wprawdzie większej wartości artystycznej. maluje jednak świetnie czasy i nastroje mas ludowych w drugiej połowie XIV w.
     W języku angielskim pisał najznakomitszy poeta angielski średniowiecza. Geoffrey Chaucer (1340—1400), autor słynnych Opowieści kanterberyjskich (Canterbury Tales), wspaniałej panoramy społeczeństwa i kultury średniowiecznej Anglii. Ten ojciec literatury angielskiej, największy jej poeta przed Szekspirem, znajdował się początkowo pod wpływem dworsko-miłosnej poezji truwerów francuskich. Później silniej oddziałały na niego wzory wczesnorenesansowej literatury włoskiej Były one nie bez, wpływu na dojrzały okres jego twórczości, w którym powstały Opowieści kanterberyjskie, stanowiące niezwykle plastyczny i barwny obraz ówczesnej kultury angielskiej, pełen realistycznych obserwacji obyczajowych i psychologicznych, urzekający żywiołowym humorem i pogodną afirmacją życia.
     Po zgonie Chaucera nastał na sto z górą lat upadek literatury angielskiej. Następcy nie poszli w ślady Chaucera i zawrócili do wzorów średniowiecznych. Dopiero humanizm stanie się nowym bodźcem dla rozwoju piśmiennictwa angielskiego. Ważną w związku z tym rolę odegrał William Caxton (zm. 1491), który pierwszy wprowadził do Anglii wynalazek druku. Z jego drukarni w Westminsterze wyszło w latach 1477—1491 około 80 ksiąg, wśród nich Opowieści kanterberyjskie.
     W XIV w. do szczególnie dużego rozkwitu doszła nauka angielska i rozwinęły się uniwersytety. Oksford uzyskał w tym stuleciu 5 nowych kolegiów, Cambridge zaś 7. Oksford ponadto zdołał uwolnić się od nadmiernego wpływu i kontroli władzy kościelnej i świeckiej, co stało się jednym z warunków świetnego rozwoju jego filozofii i nauki, zajmującej samodzielne i krytyczne stanowisko wobec ustalonych autorytetów. Pod względem rozwoju matematyki Oksford zachował swoje przodujące miejsce, uzyskane jeszcze w wieku poprzednim,
     147 
    natomiast w dziedzinie rozwoju filozofii zajmował czołową pozycję na świecie.
     Rozwój filozofii angielskiej w XIV i XV w. przebiegał w walce z panującą teologią i scholastyką kościelną. Należy tu przede wszystkim wymienić franciszkanina Dunsa Scotusa (zm. 1308), wychowanka Oksfordu, przeciwnika oficjalnej scholastyki kościelnej, wyrażającego nowe tendencje empiryczne i sensualistyczne, ciążenie do zagadnień matematycznych i przyrodniczych, sceptycyzm oraz elementy materialistyczne.
     Materialistyczne tendencje nominalizmu reprezentował profesor Oksfordu William Ockham (zm. 1349), angielski franciszkanin, wybitny pisarz i uczony. Przez usunięcie z nauki wierzeń niedostępnych rozumowi i doświadczeniu oczyścił Ockham wiedzę z fideizmu. W myśl jego radykalnego empiryzmu nauka traciła łączność z religią, której sfera wiary pozostawała niedostępna dla rozumu. Papiestwo uważał on za instytucję doczesną, a papieżom odmawiał nieomylności. Najwyższym organem duchownym miała być sama społeczność wiernych i wybierany przez nią sobór. Władza świecka i duchowna winny być według Ockhama od siebie oddzielone, szczególnie ostro zwalczał on pretensje papieży do ingerowania w sprawy doczesne. Absolutyzm papieski uważał za nieusprawiedliwiony i szkodliwy dla chrześcijaństwa. Władzę suwerenną i własność prywatną wywodził z natury ludzkiej. Również działalność filozoficzna Ockhama była zdecydowanie opozycyjna w stosunku do ortodoksyjnej ideologii. Jej osią był nominalizm, przekonanie, że realnie istnieją tylko jednostkowe rzeczy. Udoskonalił on metodę indukcyjną, otworzył nowe perspektywy dla rozwoju fizyki.
     Warto podkreślić, że rozważania angielskich uczonych XIII i XIV w. na tematy kosmologii i przyrody nie miały tylko teoretycznego charakteru, lecz posiadały wyraźny związek z badaniami eksperymentalnymi. Widać to było już wyżej u Rogera Bacona. Zwolennikiem związku między teorią a eksperymentem był również w XIII w. Michael Scott, piszący, że każda z nauk praktycznych jest przejawem odpowiadającej jej nauki teoretycznej. Podobnego zdania był w tym czasie Robert Kilwardby, który podkreślał, że nauka dbać winna o praktyczne rezultaty. Dodajmy, że w XIV w. w Oksfordzie prowadzone były specjalne kursy astronomii, a studenci tamtejszego Merton College dokonywali obserwacji astronomicznych. Jednym z wyników tych obserwacji był rozwój trygonometrii. Uczeni angielscy John Maudith i Richard z Wallingford zapoczątkowali ówcześnie
     148 
     zachodnią trygonometrię oraz ulepszyli niektóre przyrządy astronomiczne. Rozwój meteorologii wiele zawdzięczał Williamowi Merlee z Oksfordu z pierwszej połowy XIV w., a innemu uczonemu oksfordzkiemu tego okresu, Williamowi z Heytesbury, kinetyczna definicja różnych form ruchu. Można zauważyć, że empiryzm i praktyczny charakter nauki angielskiej, tak wyraźny w późniejszym świetnym rozwoju przyrodoznawstwa, ma swoje bardzo średniowieczne parantele i genealogię. Nie jest przypadkiem, że w XIII i XIV w. Oksford odegrał tak wybitną rolę w rozwoju filozofii i nauki.
     Była już wyżej mowa o Johnie Wyclifie w związku z jego antyklerykalną ideologią i znaczeniem, jakie miała ona w szerzeniu się
     149 
    antyfeudalnej ideologii w XIV w. Należy jeszcze dodać, że Wyclif odegrał pewną role w rozwoju teologii, a jako profesor Oksfordu wywarł wpływ na krzewienie się w tym ośrodku wolności myśli i krytycznego podejścia do najbardziej nawet religijnych zagadnień, dzięki czemu stał się jednym z prekursorów prereformacji w Europie.
     Wiek XV, będący widownią tak niszczącej wojny Dwóch Róż i anarchii politycznej, walki kościoła z opozycją i herezją (na uniwersytetach stosowano wówczas represje wobec zwolenników Wyclifa, którego książki palono, a życie uniwersyteckie poddawano kontroli kościelnej), nie stanowił na ogół regresu w rozwoju uczelni angielskich. Było w tym czasie czynnych w Anglii około 200 szkół, Henryk VI ufundował słynną szkołę w Eton oraz znane kolegium w Cambridge — King's College. Ponadto Cambridge uzyskał dalsze 4 kolegia w XV w. i w coraz poważniejszym stopniu, zwłaszcza od czasu Tudorów, zaczął rywalizować z Oksfordem w dziedzinie nauki. Również i Oksford otrzymał w XV w. kilka nowych kolegiów, cieszył się jednak w tym czasie mniejszym poparciem dworu ze względu na radykalne poglądy głoszone tam od czasów Johna Wyclifa.
     Od drugiej połowy XV w. zaznaczyły się na uniwersytetach angielskich, zwłaszcza w Oksfordzie, poważniejsze zainteresowania humanizmem. Studia klasyczne, rozwijane jeszcze przez Roberta
     150 
     Grosseteste czy Johna z Salisbury, zdobywały sobie teraz w Oksfordzie coraz więcej zwolenników, na długo przedtem zanim John Colet, William Grocyn i in. uczynią z niego ważny ośrodek literatury i nauki humanistycznej na przełomie XV i XVI w.
     Obok Oksfordu i Cambridge istniały jeszcze od XIV w. w Londynie specjalne szkoły prawnicze, tzw. Inns of Court, szkolące przyszłych prawników i urzędników (Lincoln's Inn, Gray's Inn, Inner Tempie i Middle Tempie). Były to w istocie pierwsze zawodowe studia
     151 
     wyższe dla świeckich i obok prawa nauczały historii, teologii, muzyki, a nawet tańca.
     Wieki XIV i XV były widownią dalszego rozwoju architektury, a zwłaszcza ewolucji gotyku, który nabierał na wyspie w tym czasie coraz bardziej oryginalnych cech. Późny gotyk, we Francji będący już raczej okresem regresu, stał się w Anglii wyrazem aspiracji narodowych architektury angielskiej i przyniósł szereg nowych rozwiązań. Szczególną cechą późnego gotyku angielskiego (panował on na wyspie aż do połowy XVI w., znacznie dłużej niż na kontynencie) było rozwiniecie wachlarzowego sklepienia, rozbicie sklepienia siatkowego, nieraz całkowita rezygnacja ze sklepienia kamiennego i zastąpienie go drewnianym płaskim stropem itp. Odrzucając wybujałość form „ozdobnego gotyku" (por. wyżej), charakterystycznego dla XIV w., przyjęła Anglia w XV w. bardziej uproszczoną formę w postaci stylu pionowego (perpendicular style). Sklepienia straciły w nim swoją wyniosłość i przybrały kształt spłaszczony, zbliżony w przekroju do łuku Tudorów. Styl ten odznaczał się prostotą, charakterem geometrycznym, pewnym chłodem. Był też tańszy w konstrukcji od wyszukanego stylu ozdobnego z okresu poprzedniego.
     W XIV w. wiele kościołów angielskich otrzymało szklane witraże o coraz bardziej złożonym rysunku, od najwcześniejszych motywów roślinnych, poprzez sceny z życia rycerskiego aż do form heraldycznych, które również zostały utrwalone w rzeźbie kościelnej. Obok kościołów rozwijało się w Anglii w XIV i XV w. budownictwo świeckie, wznoszono pałace i rezydencje możnych z kamienia i cegły.
     152 
    VI. MONARCHIA PIERWSZYCH TUDORÓW (1485-1558)
    UMOCNIENIE MONARCHII ANGIELSKIEJ NA PRZELOMIE XV i XVI WIEKU
     ZWYCIĘSTWO pod Bosworth i uznanie przez Parlament Królem Henryka VII (1485-1509) zakończyło krwawą wojnę Dwóch Róż oraz długi okres anarchii i rozprzężenia. Zapoczątkowało jednocześnie szczęśliwe w sumie dla Anglii rządy dynastii Tudorów (1485-1603), będące widownią nie tylko poważnego wzmocnienia władzy centralnej i reorganizacji administracji, absolutyzmu królów, reformacji i ważnych przemian w kulturze angielskiej, ale również coraz szerszej ekspansji handlowej szybko bogacącego się kupiectwa angielskiego, awansu klas średnich i politycznego wzrostu Anglii, zwłaszcza od czasu zwycięstwa nad Hiszpanią w 1588 r. Stąd też zdaniem wielu historyków angielskich rok 1485 stanowi granicę pomiędzy klasycznym średniowieczem a historią nowożytną Anglii.
     Małżeństwo Henryka VII, przedstawiciela gałęzi Lancastrów, z Elżbietą York połączyło w 1486 r. prawa do sukcesji obu zwaśnionych rodów, stając się symbolicznym zakończeniem krwawych zmagań magnaterii o tron. Zaczął się odtąd nowy etap w dziejach Anglii, okres budowy absolutyzmu Tudorów, ograniczonego wszakże dążeniami i interesami przechodzących ważne przemiany klas średnich, które znalazły w nowej dynastii sojusznika i rzecznika 
     Nie od razu udało się Henrykowi VII przywrócić Anglii całkowity spokój i stworzyć odpowiednie warunki do reorganizacji osłabionego długim okresem wojen i anarchii państwa. Zakończenie wojny Białej i Czerwonej Róży nie uśmierzyło całkowicie rywalizacji i spisków, popieranych częstokroć z zagranicy, z Francji, Szkocji i Irlandii. Z Irlandii właśnie przybył w 1487 r. Lambert Simnel, który pod pretekstem, że jest synem Edwarda IV, a następnie rzekomym Edwardem Warwickiem, zebrał w Irlandii najemnych żołnierzy i po wylądowaniu w Anglii ruszył na Londyn, został jednak przez Henryka VII pobity.
     153 
    Drugim samozwańcem okazał się Perkin Warbeck. Wystąpił on w 1492 r. jako rzekomy Ryszard York, młodszy syn Edwarda IV i znalazł poparcie w Irlandii, Szkocji, u ks. Burgundii i we Francji. Ujęty w 1497 r. po przegranej bitwie, został następnie stracony.
     Wystąpienie obu samozwańców, mających poparcie Irlandii, Szkocji i Francji, unaoczniło słabość polityczną Anglii na progu rządów Tudorów. Przypomnijmy, że w 1453 r. utraciła Anglia ostatecznie w wyniku wojny stuletniej resztę swoich posiadłości (z wyjątkiem Calais) tak niegdyś rozległego jej władztwa we Francji. W 1477 r. burgundzcy władcy Niderlandów, naturalni sojusznicy Anglii, musieli odstąpić znaczną część Burgundii Francji, Niderlandy wpadły zaś stopniowo w ręce Habsburgów i w ten sposób znacznie mniej korzystnie dla Anglii zaczęły się kształtować stosunki z tak dla niej gospodarczo ważnym terytorium. W 1492 r. inny dawny sojusznik Anglii, księstwo Bretanii, zostało ostatecznie włączone do Korony francuskiej. Anglia straciła stopniowo swych tradycyjnych sojuszników po drugiej stronie Cieśniny Kaletańskiej. umożliwiających
     154 
     jej dawniej podejmowanie ofensywnej polityki na kontynencie europejskim. Sytuacja ta zmusi Tudorów do porzucenia dotychczasowej ekspansywnej polityki Anglii we Francji i do zastosowania w stosunku do Europy zasady równowagi siły (balance of power), a więc polityki dążącej do utrzymania takiego układu stosunków przez popieranie słabszych państw, który zapobiegałby powstawaniu większej przewagi jednego mocarstwa i umożliwiał Anglii odgrywanie roli czynnika przeważającego szalę polityki na korzystną dla Anglii stronę.
     Te nowe założenia angielskiej polityki zagranicznej, bardziej widoczne od czasów Henryka VIII, zaznaczyły się już w okresie rządów jego ojca. Henryk VIII w celu przeciwstawienia się akcji Francji, popierającej pretendentów do tronu angielskiego, porozumiewał się z Maksymilianem I (późniejszym cesarzem), próbując nawet bezskutecznie oblegać w 1492 r. Boulogne. W czasie wojen włoskich interwencja angielska wpływała niejednokrotnie na układ sił politycznych na Półwyspie Apenińskim. Dążąc do dyplomatycznego osłabienia Francji, Henryk VII przystąpił do ligi antyweneckiej, skierowanej przeciw Karolowi VIII francuskiemu. W 1501 r. doszło do umowy Anglii z Hiszpanią w sprawie małżeństwa syna Henryka VIIII z Katarzyną, córką Ferdynanda i Izabeli, którą poślubił najpierw starszy syn Henryka VII, Artur, a po jego śmierci Henryk VIII. W sumie już w polityce zagranicznej Henryka VII zaznaczyła się wspomniana wyżej tendencja umożliwiająca Anglii odgrywanie bardziej czynnej roli dyplomatycznej w Europie w tych nowych, niekorzystnych początkowo dla Anglii po przegranej wojnie stuletniej warunkach.
     Z powyższym zagadnieniem wiążą się zmiany w organizacji angielskiej armii, która ówcześnie była znacznie słabsza od wojsk wielu krajów europejskich pod względem liczebności, uzbrojenia i wyszkolenia. Warto tu podkreślić, że w nowym układzie stosunków politycznych, rezygnując już z ekspansji na kontynencie, Anglia coraz większą wagę zaczęła przywiązywać do rozbudowy floty. Już za panowania pierwszego z Tudorów rząd angielski po raz pierwszy zaczął poważniej troszczyć się o rozwój marynarki, m. in. w związku ze wzrastającym znaczeniem handlu zagranicznego. Wprowadził też królewski monopol na artylerię.
     Wystąpienia Simnela i Warbecka zwróciły uwagę Anglii na trudności sytuacji politycznej w Irlandii, gdzie opozycji Yorków sprzyjał stary antagonizm angielsko-irlandzki. Datująca się od czasów Henryka II kolonizacja Irlandii i objęcie władzy nad skolonizowaną
     155 
     przez Anglików częścią wyspy przez angielską Koronę stały się źródłem walk i konfliktów. Miejscowa „szlachta angielska ulegała .procesowi celtyzacji, wchodziła w porozumienie z irlandzkimi władcami i uzyskiwała niezależność. Równolegle z procesem celtyzacji lordów następowała feudalizacja celtyckich klanów, powstawała możliwość zjednoczenia Irlandii, w niezależne od Anglii feudalne państwo. Na przeszkodzie stanęły jednak wewnętrzne walki między lordami i znaczniejszymi wodzami klanów, a z drugiej strony polityka Tudorów, dążąca do podporządkowania Irlandii Koronie angielskiej.
     Wygodną okazją do interwencji stała się polityka zarządzających angielską częścią Irlandii (The Pale) lordów Kildare, zwolenników Yorków. W 1494 r. został wysłany do Irlandii Edward Poynings, któremu udało się zaaresztować i odesłać do, Londynu Geralda Kildare'a,, a następnie narzucić Parlamentowi irlandzkiemu szereg aktów (znanych jako Poynings' Acts), które w istocie podporządkowywały Irlandię zwierzchnictwu angielskiemu. Od tego Też czasu Parlament irlandzki mógł się zbierać tylko wówczas, gdy porządek obrad został zatwierdzony przez namiestnika .królewskiego i jego Radę. Wszelkie uchwały Parlamentu irlandzkiego wymagały teraz do swej ważności, zgody króla angielskiego, a ustawy angielskie miały moc obowiązującą również i w Irlandii. Po unormowaniu w interesie angielskim stosunków w Irlandii Edward Poynings przywrócił zresztą w 1497 r. ród Kildare do poprzedniego znaczenia i stanowiska, co było dowodem nie tylko usunięcia już niebezpieczeństwa rywalizacji Yorków, ale i umocnienia się Tudorów na tronie angielskim.
     Na początku XVI w. znaczna część Irlandii pozostawała jeszcze niezawisła, a obszar będący pod panowaniem Anglii (The Pale) płacił nawet wykup, tzw. „czarną rentę", wodzom irlandzkim. Za pierwszych dwóch Tudorów Anglicy umocnili swoje panowanie nad okupowanymi dzielnicami i rozbudowali tam swoją administrację. Henryk VIII skasował „czarną rentę” i ograniczył rolę Parlamentu w Dublinie. Mógł być on zwoływany tylko za zgodą króla angielskiego i omawiał wyłącznie ustawy rozpatrzone uprzednio w Londynie. W 1541 r. Henryk VIII uzurpował sobie tytuł króla Irlandii i zmusił feudałów irlandzkich do składania mu przysięgi wierności. 
     W Irlandii aż do początków XVII w. panowały stosunki feudalno-patriarchalne, kraj był rozdrobniony, a jego najbogatsze i najżyźniejsze okręgi znajdowały się w angielskich rękach. Irlandczycy tworzyli wspólnoty rodowe, klany, liczące ok. 5 tys. krewnych, 
     156 
    zajmowali się głównie hodowlą i w niektórych okręgach prowadzili na wpół koczowniczy tryb życia. W posiadaniu klanów znajdowały się znaczne obszary gruntów, które dzielono między naczelników rodzin patriarchalnych wchodzących w skład klanów. W XVI w. kraj rozpadał się w istocie na samodzielne posiadłości wodzów, którzy walcząc pomiędzy sobą osłabiali odporność Irlandii na ekspansję Anglii za Tudorów. Słabo rozwinięta gospodarczo i politycznie Irlandia posiadała wielkie bogactwa naturalne, a ponadto w zaborczych planach angielskich stanowiła już w epoce elżbietańskiej ważną bazę w walce z Hiszpanią.
     Rządy Henryka VII przyczyniły się w znacznym stopniu do przywrócenia w Anglii porządku i wzmocnienia władzy królewskiej. Stało się to tym łatwiejsze, że w wojnie Dwóch Róż została wymordowana w bratobójczej walce poważna część starej feudalnej arystokracji i osłabiony został element możnowładczy. Od samego początku polityka Tudorów szukała więc oparcia, w awansujących klasach średnich, w średniej szlachcie (gentry) i bogacącym się mieszczaństwie. Tendencja ta zaznaczyła się również w organizacji władz administracyjnych, centralnych i lokalnych, w składzie Parlamentu i polityce wewnętrznej Anglii w pierwszej połowie XVI w. Na urzędy centralne i prowincjonalne wysuwał Henryk VII nie starą arystokrację, lecz wzbogaconą w służbie królewskiej nową szlachtę. Ogromna większość najwyższych nawet urzędników i dygnitarzy obu pierwszych Tudorów, Henryka VII i Henryka VIII, wywodziła się z klas średnich, wielu, jak np. syn rzeźnika, kardynał i kanclerz Henryka VIII, Thomas Wolsey, było jeszcze skromniejszego pochodzenia.
     Czynnikiem wzmacniającym władzę królewską stał się rozwinięty przez Henryka VII z Tajnej Rady (Privy Council) Sąd Izby Gwiaździstej (Court of Star Chamber), zwany tak od malowidła na stropie Komnaty, w której się zbierał. W 1487 r. został on zreformowany i przekształcony w stałą instytucję. Jako najwyższy trybunał sądowy, składający się z członków Rady Królewskiej i sędziów, rozpatrywał sprawy polityczne, nadużyci ą urzędników a przede wszystkim przestępstwa przeciwko królowi. Izba Gwiaździsta przyczyniła się wydatnie do wzmożenia autorytetu królewskiego i złamania opozycji możnych feudałów. Stopniowo jednak zamieniła się w narzędzie władzy absolutnej Henryka VIII jako sąd do spraw o zdradę stanu.
     Wzrastający zakres kompetencji uzyskiwała zreorganizowana przez
     157 
     Henryka VIII Tajna Rada, w której skład wchodzili sekretarze stanu, najbliżsi doradcy królewscy zarządzający głównymi resortami administracji centralnej. 
     Instytucjami mającymi umacniać władzę króla Anglii nad ziemiami położonymi na krańcach państwa i przez dłuższy czas zdradzającymi tendencje odśrodkowe, nad Walią, Kornwalią i hrabstwami północnymi, stały się założone przez Henryka VIII: Rada Północy (Council of the North) i Rada Walijska (Council in the Marches of Wales). Miały one przede wszystkim kompetencje sądowe w sprawach karnych, przyczyniały się do zapewnienia tam większego bezpieczeństwa i ładu. 
    Czynnikiem wzmacniającym w istotny sposób władzę królewską były jej silne podstawy finansowe. Henryk VII dbał o finanse państwa, unikając przy tym zbytniego uzależniania się od Parlamentu, który w poprzednich stuleciach wywalczył sobie prawo uchylania podatków. Źródłem dochodów skarbu królewskiego stało się lepsze zagospodarowanie domen, powiększonych znacznie na skutek konfiskaty dóbr przeciwników politycznych i kar pieniężnych ściąganych z całą systematycznością. Uporządkowane przez Henryka VII finanse kraju ulegną osłabieniu i szybkiemu wyczerpaniu za Henryka VIII na skutek rozrzutności dworu, kosztów polityki zagranicznej dążącej do utrzymania równowagi sił w Europie, jak i skutków rewolucji cen. Napływ złota i srebra z Ameryki wpłynął na zwyżkę cen, nie dając równocześnie zwyżki dochodów. W obliczu kryzysu finansowego Henryk VIII znajdzie nowe źródła dochodów przede wszystkim w zagarnięciu dóbr kościelnych, a ponadto w polityce inflacyjnej, psuciu monety, co dawało rządowi natychmiastowe zyski, powodując z drugiej strony zwyżkę cen i dalsze obniżki wartości pieniądza. Dopiero na progu panowania Elżbiety I nastąpiła stabilizacja cen.
     Absolutyzm Tudorów zaznaczył się od czasów Henryka VII również w stosunku przedstawicieli tej dynastii do Parlamentu, który był zwoływany raczej rzadko, jedynie wówczas gdy ważne sprawy polityczne (np. wojny z Francją i Szkocją) wymagały od króla większego liczenia się z opinią podatników. W pierwszej połowie XVI w. Parlament był w istocie posłusznym narzędziem władzy królewskiej i dopiero w epoce elżbietańskiej nabrał większej dojrzałości politycznej, doświadczenia i samodzielności. Izba Lordów, która dawniej skupiała buntownicze możnowładztwo, składała się w XVI w. z przedstawicieli arystokracji wzbogaconej dzięki darowiznom 
     158 
     królewskim i pochodzącej z szeregów nowej szlachty. Izba Gmin złożona była z przedstawicieli hrabstw, wybieranych przez właścicieli ziemskich (freeholders) posiadających dochód nie mniejszy niż 40 szylingów rocznie, a dalej reprezentantów miast. Poważne ograniczenie uprawnień Parlamentu stanowiło uchwalenie przez Izbę Gmin w 1537 r. statutu, na którego mocy dekrety i rozporządzenia królewskie miały mieć moc obowiązującą na równi z ustawami Parlamentu.
     Jest cechą szczególną absolutyzmu Tudorów, że dążąc do wzmocnienia władzy królewskiej nie starali się likwidować starych instytucji, czyniąc z nich narzędzie swej władzy. Wzmocnienie administracji centralnej nie zmniejszało w sposób zasadniczy samorządu lokalnego, w którym obok arystokracji średniozamożna szlachta zajmowała najwyższe godności. Spośród niej mianowano sędziów pokoju, stanowiących główną ostoję władzy lokalnej w hrabstwach. Ponieważ zarówno nowa szlachta średnia (gentry), jak i bogacące się mieszczaństwo popierali politykę nowej dynastii, wzrastało znaczenie Parlamentu i samorządu lokalnego w atmosferze współpracy z Koroną.
     Na wzrost popularności Tudorów wpłynęła też polityka gospodarcza Anglii, która od czasów Henryka VII wyraźnie dążyła do popierania rozwoju handlu zagranicznego, będącego warunkiem wzrostu zamożności kupiectwa i rzemiosła. Rozwojowi tak bardzo podupadłych w poprzednim okresie zagranicznych stosunków handlowych służył zawarty przez Henryka VII traktat z Niderlandami (Intercursus magnus) w 1496 r., który otwierał przed Anglią większe możliwości wolnego wywozu sukna oraz korzystne warunki jego sprzedaży. Inny traktat handlowy z 1505 r. (Intercursus maius) rozciągał korzystne warunki sprzedaży sukna i na Flandrię, a traktat z Danią z 1490 r. otwierał poważne możliwości dla rybołówstwa angielskiego na wodach koło Islandii. Dla śródziemnomorskiego zaś handlu Anglii duże znaczenie miały zwłaszcza traktaty z Florencją. Również angielski handel bałtycki, po długim okresie załamania, zaczął się coraz lepiej od początku XVI w. rozwijać na tle ostrej konkurencji i walki z Hanzą niemiecką.
     Na czasy Henryka VII i przełom XV i XVI w. przypadł początek wielkich odkryć geograficznych, które w tak zasadniczy sposób zmieniły położenie Anglii w świecie z peryferycznego na centralne, otwierając i przed żeglarzami angielskimi perspektywy dalekich podróży. W 1497 r. wyruszyła z Bristolu na poszukiwanie północno-zachodniej drogi do Indii angielska wyprawa pod dowództwem pozostającego na służbie angielskiej genueńskiego żeglarza Johna Cabota (Giovanni Caboto).
     159 
    Udział w wyprawie wziął również urodzony już w Anglii jego syn, Sebastian, uczestnik pierwszej angielskiej wyprawy na poszukiwanie północno-wschodniej drogi do Indii w 1533 r., której efektem było zapoczątkowanie północnej drogi do Moskwy. Wyprawa Johna Cabota z 1497 r. doprowadziła do odkrycia m. in. Nowej Szkocji i stałego lądu Ameryki Północnej na rok przed Kolumbem. Następna wyprawa Cabota z 1498 r. dotarła do wybrzeży amerykańskich położonych bardziej na południe. W kilka lat później utworzyli kupcy z Bristolu kompanię do eksplorowania nowo odkrytych ziem (The Company Adventurers to the New Found Land).
    
    PRZEMIANY SPOŁECZNO-GOSPODARCZE
     Anglia wchodziła w XVI stulecie — będące w swej drugiej połowie okresem tak bujnego jej rozwoju gospodarczego — jako kraj wyczerpany wojnami XV w., nie posiadający wcześniej nagromadzonych bogactw, jak np. Włochy, czy intensywnego przemysłu i handlu, jak Niderlandy. Również pod względem zaludnienia blisko 4-milionowa Anglia znacznie ustępowała Francji, Niemcom czy Hiszpanii i innym krajom europejskim. Już jednak pod koniec XV w. rozpoczęła się ewolucja gospodarcza Anglii, która przyniesie w XVI w. tak duże i korzystne zmiany w zakresie rolnictwa, sukiennictwa, górnictwa i żeglugi.
     Na przełomie XV i XVI w. Anglia była krajem wolnych chłopów, osiadłych w obrębie wielkiej i średniej własności ziemskiej, której dawna manorialna organizacja uległa już rozkładowi. Pewien niewielki procent ludności wiejskiej stanowili jeszcze wspomniani już freeholders i yeomen, płacący lordowi nieznaczną rentę i swobodnie rozporządzający swoim gruntem. Cieszyli się oni również prawami politycznymi, a bogaci chłopi, tzw. yeomen, należeli do warstwy awansującej w epoce Tudorów, stanowili klasę pośrednią pomiędzy chłopstwem a szlachtą, jeden z filarów — obok gentry i kupiectwa — monarchii. Yeomeni zasiadali w sądach przysięgłych i byli powoływani do pełnienia funkcji konstabla (constable), urzędnika policyjnego strzegącego porządku i miru królewskiego.
     Freeholders stanowili mniejszość chłopstwa angielskiego na początku XVI w. Przeważali copyholders (ok. 60% ludności wiejskiej), chłopi osobiście wolni, wyzwoleni pod koniec średniowiecza 
     160 
     z osobistej zależności i wypływających z niej obowiązków w toku zanikania poddaństwa w Anglii. Użytkowali ziemię pańską na zasadzie zwyczaju dworskiego i tradycyjnych uprawnień, ustalonych przeważnie w XIV w., jeszcze w okresie zwalniania chłopów od poddaństwa. Copyholder był dziedzicznym lub dożywotnim dzierżawcą swej działki, obowiązanym do płacenia czynszu pieniężnego i świadczenia bardzo niewielkich posług (głównie przewóz). Nie wolno mu było jednak bez zgody pana przekazywać gruntu w spadku dzieciom lub sprzedawać go.
     Istniała wreszcie grupa całkiem drobnych dzierżawców, tzw. leaseholders. którzy uprawiali ziemię na podstawie czasowej umowy z feudałem bez żadnego trwalszego do niej prawa. Ogólnie biorąc, gospodarstwa chłopskie miały charakter gospodarstw samodzielnych, posiadających do 120 akrów ziemi uprawnej, bądź zagrodniczych. Ponadto gromada wiejska dysponowała wspólnymi użytkami, głównie w formie pastwisk (tzw. commons).
     Lordowie posiadali część ziemi w swym bezpośrednim użytkowaniu, tzw. rezerwę, którą mogli uprawiać za pomocą pracy najemnej lub wydzierżawiać głównie w formie oddzielnych działek chłopskich.
     Przedstawiona wyżej struktura wsi angielskiej, opartej w średniowieczu głównie na produkcji zbożowej, zaczęła od początku XVI w. ulegać, zwłaszcza w południowej części Anglii, daleko idącym przeobrażeniom. Zaznaczył się proces różnicowania wśród drobnych i średnich gospodarstw chłopskich oraz powstawania dużych gospodarstw zamożnych chłopów przy równoczesnym popadaniu w ruinę gospodarstw małych. Należy dodać, że większe gospodarstwa dążyły do rozluźnienia związków z gromadą, wypływających ze wspólnych użytków i obowiązków wiejskich. Proces ten był rezultatem przemian rynkowych, wzrostu cen i zapotrzebowania na produkty rolne oraz hodowlane, z czego w pierwszym rzędzie korzystały gospodarstwa większe i bardziej utowarowione. Z koniunktury na produkty rolne korzystali też lordowie, żądając od spadkobierców gospodarstw copyholderów wysokich opłat i stosując krótkoterminowe dzierżawy.
     Najbardziej znaną metodą wyzyskiwania sytuacji rynkowej w rolnictwie angielskim był system tzw. ogradzania (enclosures), o którym była już mowa wyżej. O ile jednak początkowo ogradzanie miało na celu komasację gruntów i usprawnienie gospodarki, w XVI w. cel był już zupełnie inny. Chodziło o utworzenie dużych obszarów
     161 
     pastwisk do hodowli owiec, których wełna znajdowała korzystny zbyt w związku z rozwojem sukiennictwa i eksportu sukna angielskiego. Konsekwencje grodzenia stały się katastrofalne dla małych gospodarstw chłopskich, których sytuację pogarszały jeszcze lichwiarskie często warunki przy spłacie zadłużenia, nieurodzaje, brak zabezpieczenia prawnego przed zachłannością panów itp. Wyzuci z ziemi odchodzili najbiedniejsi chłopi do miast, zamieniali się w włóczęgów i żebraków. Z drugiej strony rozwijał się proces koncentracji ziemi, stanowiący ważny element zjawiska pierwotnej akumulacji kapitału. Bogaciła się w związku z tym średnia szlachta (gentry), zamożni chłopi (yeomeri), a nawet kupcy.
     Rozwijający się przemysł manufakturowy nie mógł wchłonąć całej masy wywłaszczonych chłopów, toteż tłumy ludzi bez pracy, nędzarzy i włóczęgów zapełniały miasta i wsie angielskie. Przeciwko nim wydawali Tudorzy okrutne prawa już od czasów Henryka VII. Ustawy z 1530 i 1536 r. pozwalały żebrać tylko ludziom starym i niezdolnym do pracy. Włóczęgów młodszych karano chłostą i zmuszano do pracy. Włóczęga złapany po raz drugi karany był obcięciem połowy ucha, po raz trzeci zaś szedł już na stracenie. Prawo pozwalało odbierać włóczędze dzieci i zatrudniać je jako uczniów do ok. 20 roku życia. Statut wydany za Edwarda VI przyznawał włóczędze miesiąc czasu na znalezienie pracy. Po tym terminie tracił on wszelkie prawa i podlegał rozlicznym szykanom, łącznie z wypalaniem na policzku litery „S" za samowolne porzucenie pracy i karą śmierci za trzykrotną ucieczkę.
     Przytoczone wyżej krwawe ustawy miały zapewnić przemysłowi tanią siłę roboczą i podporządkować dyscyplinie pracy najemnej wywłaszczonych i zrujnowanych chłopów i rzemieślników. Już w związku z tzw. rewolucją cen znacznie obniżyły się realne płace robotników angielskich, a masowe wywłaszczanie chłopów i ruina wielu rzemieślników stworzyły w XVI w. całą armię ludzi pozbawionych środków utrzymania. Zmuszeni oni byli sprzedawać swoją pracę za najniższą nawet płacę, co leżało w interesie wielkich właścicieli ziemskich i przedsiębiorców. Przyczyniały się też do tego ustawy królewskie, a zwłaszcza statut o terminatorach z 1563 r. Postanawiał on, że każdy człowiek w wieku od 20 do 60 lat, nie mający określonego zajęcia, był obowiązany pracować u gospodarza bez prawa odejścia przed ukończeniem terminu umowy. Należy dodać, że dzień pracy trwał od 5 rano do 8 wieczór, a wynagrodzenie wynosiło zaledwie kilka pensów dziennie.
     162 
     Proces ogradzania i rugowania z ziemi najbiedniejszych chłopów wywoływał w Anglii różne formy protestu, doprowadzając czasem nawet do powstań. W 1547 r. w wielu okolicach Anglii wystąpili chłopi przeciwko grodzeniu, zwłaszcza w hrabstwie Kent, a w 1549 r. wybuchły dwa wielkie powstania chłopskie na tym tle, jedno w Devon i Kornwalii, a drugie w Norfolk i Suffolk.
     Przy omawianiu grodzenia kosztem drobnej własności chłopskiej warto zacytować słowa Thomasa Morusa zamieszczone w jego Utopii, w której w sposób niezwykle ostry potępił ten wielki humanista związane z ogradzaniem bezwzględne metody i gwałty. Owce — pisał Morus gdzie indziej ,,stworzenia tak łagodne, już nawet ludzi pożerają. pola, domy, miasta pustoszą. Albowiem gdziekolwiek w waszym królestwie owce dają delikatniejszą, a więc i droższą wełnę, tam zaraz spieszą wielmoże i szlachta, a nawet ten i ów opat... wszyscy oni nie są zadowoleni z tych dochodów i plonów rocznych, jakie przyniosły ich przodkom posiadłości ziemskie; mało im tego, ze mimo próżnowania żyją w dostatkach ... Aby więc nienasycony marnotrawca, zakała ojczyzny, mógł w jednym zasięgu ogrodzić sobie płotem kilka tysięcy morgów, wypędza się dzierżawców, przy pomocy oszustwa lub gwałtu pozbawia się wieśniaków nawet ich ojcowizny".
     Protestując przeciwko krzywdzie chłopskiej dostrzegał Morus równocześnie postępowość samego procesu wiodącego do powstania kapitalizmu. Był daleki od tego, by występować przeciwko hodowli owiec i zwiększaniu w ten sposób produkcji wełny, podstawowego angielskiego surowca, na którym w ogromnym stopniu opierał się rozwój gospodarczy Anglii. Protestował jedynie przeciwko brutalnym metodom stosowanym przez ten wczesny kapitalizm i krzywdzie mas ludowych.
     Proces rugowania chłopów z ziemi był w Anglii w XVI w. głównym czynnikiem przewrotu agrarnego, który polegał na przemianie feudalnego władania ziemią na własność burżuazyjną. Karol Marks podkreślał nawet, że począwszy od Henryka VII nigdzie na świecie produkcja kapitalistyczna nie uporała się tak bezwzględnie z tradycyjnymi stosunkami w rolnictwie, jak właśnie w Anglii.
     Z zagadnieniem powyższym wiąże się kontrowersyjny w historiografii angielskiej problem wzrostu w XVI w. średniej szlachty, która wykorzystując sytuację stworzoną przez wyginięcie w XV w. dużej części średniowiecznej arystokracji oraz przemiany społeczno gospodarcze XVI w. zdobyła sobie w Anglii przemożne stanowisko.
     163 
     Przewrót agrarny i rozwój elementów kapitalistycznych pogłębiały rozwarstwienie szlachty. W miarę jak słabły na wsi angielskiej stosunki feudalne i umacniały się elementy wczesnokapitalistyczne, nowa szlachta oraz część starej arystokracji nabierały cech coraz bardziej burżuazyjnych, zamieniając się w klasę właścicieli nowego już typu. Potrafiły one dostosować się do nowej sytuacji rynkowej poprzez system dzierżaw i grodzenia, zagarnęły większość dóbr klasztornych po ich sekularyzacji 1536—1539, co jeszcze bardziej podniosło ich pozycję. Liczbę awansującej i bogacącej się nowej szlachty powiększali wzbogaceni chłopi, kupcy, urzędnicy, ci wszyscy, którzy zawdzięczali ziemię likwidacji klasztorów, degradacji części starej arystokracji i wywłaszczaniu drobnej własności chłopskiej. Każdy kto nabył posiadłość ziemską odpowiedniej wielkości, mógł zostać członkiem warstwy szlacheckiej (gentry). Inaczej niż np. w Polsce, struktura społeczna w Anglii opierała się w istocie nie na pochodzeniu, lecz na pozycji majątkowej i pieniądzu.
     Do nowych warunków gospodarczych nie zawsze potrafiła się na ogół dostosować stara szlachta, której egzystencja opierała się jak dawniej na chłopskiej rencie i piastowanych urzędach. W okresie przewrotu agrarnego i rewolucji cen, która dotkliwie obniżyła wartość renty feudalnej, część starej szlachty zmuszona była nawet sprzedać swoją ziemię bogacącej się na tych przemianach gentry i kupcom, traktującym ziemię jako dogodną formę lokaty kapitału.
     W przeciwieństwie do znacznej części starej arystokracji gentry potrafiła przystosować się szybko do nowych warunków, zwaloryzować swe posiadłości, nastawić je towarowo, wyzyskać możliwości zarobków pozarolniczych w handlu, przemyśle itp. Gentry zwiększyła swój stan posiadania, a wielu jej przedstawicieli weszło do najwyższych klas społecznych, piastowało ważne urzędy i odgrywało znaczną rolę w Izbie Gmin.
     Nie tylko na wsi, ale i w mieście, a przede wszystkim w przemyśle tekstylnym oraz górnictwie, nasiliły się w XVI w. tendencje kapitalistyczne (o handlu będzie mowa w rozdz. VII). Ponieważ reglamentacja cechowa w sukiennictwie była słabsza niż w innych gałęziach produkcji, proces zróżnicowania majątkowego wśród tkaczy i innych pracowników związanych z wyrobem sukna przebiegał o wiele szybciej niż wśród pozostałych rzemieślników. Poważne zyski pochodzące ze wzrastającego popytu na sukna angielskie również zachęcały do inwestowania w produkcję sukna kapitałów nagromadzonych w handlu. Procesy te sprzyjały przechodzeniu od drobnej
     164 
     wytwórczości do manufaktury. Już w XV w. pojawiły się w Anglii rozproszone manufaktury sukiennicze, a w XVI w. stały się one szeroko stosowaną formą produkcji w przemyśle wełnianym.
     W XVI w. obok sukiennictwa prosperowały również i inne gałęzie przemysłu angielskiego. Pomyślnie rozwijała się produkcja jedwabiu, płótna, skóry i wyrobów skórzanych (m. in. w Norwich i Colchester), pończoch i koronek (w hrabstwie Nottingham), noży i innych wyrobów żelaznych (Birmingham, Sheffield). W XVI w. wzrosło w Anglii wydobycie ołowiu, cyny, miedzi i rudy żelaznej, rozwinęła się produkcja mosiądzu. Wobec szybkiego kurczenia się lasów w związku z rozwojem kuźnic i hutnictwa wzrastało wydobycie węgla. którego już od XIV w. używano do ogrzewania mieszkań.
    
    KULTURA ANGLII W POCZĄTKACH RENESANSU
     W porównaniu z Włochami czy nawet Francją rozwój humanizmu w Anglii przypadł na okres późniejszy i nie wywarł zrazu takiego wpływu na literaturę i piśmiennictwo, jak w wielu innych krajach l u ropy. Najwybitniejsze zabytki prozy powstałe na wyspie i mające ogólnoeuropejskie znaczenie zostały napisane po łacinie, a poezja rozwijać się zaczęła dopiero w epoce elżbietańskiej, w drugiej połowie XVI w., po okresie wyraźnego upadku, jaki nastąpił w tej dziedzinie po śmierci Chaucera.
     Inną cechą angielskiego wczesnego Renesansu była znacznie mniejsza w nim rola sztuk plastycznych niż np. we Włoszech czy Francji. Z drugiej strony warto podkreślić, że angielski Renesans silniej uwzględniał moralne i poznawcze pierwiastki i nie jest rzeczą przypadku, że jego pełniejszy rozwój przypadł na okres po rozwinięciu się reformacji, a nie przed jej powstaniem, jak to miało na ogół miejsce w innych krajach. W Anglii dosyć wcześnie nastąpiło związanie haseł humanistycznych z ideologią reformacyjną i tym zapewne należy tłumaczyć, że purytański rygoryzm nie pozwolił na pełniejsze rozwinięcie się na wyspie bogactwa form zewnętrznych. Nacisk położony na zagadnienia etyczne oraz ideologiczne stanowi oryginalną cechę humanizmu angielskiego.
     Warto też podkreślić, że mimo iż poprzez reformację Anglia silniej zerwała z tradycją średniowieczną niż np. Francja, to jednak jej piśmiennictwo renesansowe zachowało mocniejsze związki z przeszłością niż w wielu innych krajach.
     165 
     Pod koniec XV w. zaczęły się w Anglii szerzyć idee humanistyczne w dużym stopniu pod wpływem kontaktów uczonych i pisarzy angielskich z włoską kulturą renesansową. Kontakty te ograniczały się zrazu do wyjazdów młodzieży angielskiej na studia do włoskich uniwersytetów i wprowadzenia w Oksfordzie i Cambridge wykładów z literatury greckiej oraz wiedzy humanistycznej. Silnym ośrodkiem nowych prądów stał się zwłaszcza Oksford, w którym skupili się najznakomitsi na przełomie XV i XVI w. humaniści na wyspie, jak William Grocyn, Thomas Linacre, John Colet oraz odwiedzający Anglię Erazm z Rotterdamu. Łączyli oni swe uwielbienie dla kulturalnych wartości Odrodzenia z bardzo krytycznym stosunkiem do średniowiecznej ideologii filozoficznej i artystycznej. Ogromne znaczenie w szerzeniu się literatury i nauki humanistycznej w Anglii miał rozwój drukarstwa, zapoczątkowany w 1477 r. założeniem pierwszej prasy drukarskiej przez Caxtona w Westminsterze. Zarówno Caxton, jak i inny ówczesny drukarz, Teodor Rood, posiadali wyraźnie humanistyczne sympatie i wydawali książki, które przyczyniały się do rozwoju nowej ideologii na wyspie.
     Już w okresie wojny Dwóch Róż nauczał w duchu humanistycznym William Selling z Oksfordu, który od 1464 r. studiował we Włoszech, a po powrocie z kolebki Renesansu, już jako przeor Canterbury, uczynił z tamtejszej szkoły klasztornej ośrodek nowej nauki. Uczniem jego był m. in. Thomas Linacre (ok. 1460—1524), wychowanek Canterbury i Oksfordu, studiujący następnie grekę i medycynę we Włoszech. W ciągu dziesięcioletniego pobytu tam zapoznał się z nauką i sztuką renesansową. Po powrocie do Anglii osiadł w Oksfordzie, gdzie uczył greki i praktykował jako lekarz (był lekarzem Henryka VIII). Uczniami jego byli najwięksi humaniści: Erazm z Rotterdamu i Thomas More. Linacre ufundował własnym sumptem kolegium medyczne w Oksfordzie oraz katedrę medycyny w Cambridge. Zasłynął jako autor prac na temat języka greckiego oraz z zakresu medycyny.
     Wychowankiem szkoły w Winchesterze i Oksfordu był William Grocyn (ok. 1446—1519), towarzysz studiów włoskich Linacre'a, wykładowca Oksfordu, zasłużony zwłaszcza w szerzeniu studiów grecystycznych na tej uczelni. Uczniem jego był Thomas More, a wielki Erazm z Rotterdamu mieszkał jakiś czas u niego i nazywał Grocyna swym mistrzem.
     Szczególnie ważna rola w rozwoju humanizmu w Anglii przypadła Johnowi Coletowi (ok. 1467—1519). wychowankowi Oksfordu
     166 
     oraz włoskich i francuskich uniwersytetów. Gruntownie wykształcony w teologii, a jednocześnie przesiąknięty ideami kultury humanistycznej, wykładał w Oksfordzie po powrocie z Włoch Listy św. Pawia w duchu zasadniczo odbiegającym od interpretacji scholastycznej. Jako dziekan katedry Św. Pawła w Londynie zasłynął od 1505 r. ze swych kazań, które opierały interpretację tekstów Starego i Nowego Testamentu na metodzie historyczno-filologicznej. Wywarł w związku 7 tym wybitny wpływ na Erazma z Rotterdamu (zetknął się z nim w Oksfordzie w 1498 r.), zwłaszcza jeśli idzie o naukową metodę interpretacji Biblii oraz zdecydowanie negatywną ocenę filozofii scholastycznej. Oskarżony o herezję przez biskupa Londynu, znalazł obrońcę w arcybiskupie Canterbury. Z własnych funduszów odnowił w Londynie katedralną szkołę Św. Pawła, gdzie wykładana była literatura grecku i łacińska. Prawdopodobnie za przykładem Szkół Braci Życia Wspólnego w Niderlandach Colet podzielił swoją szkołę na trzy klasy, do których przyjmował zgłaszających się kandydatów bez względu na ich pochodzenie społeczne. Uczono w szkole łaciny klasycznej, opartej na lekturze najwybitniejszych autorów rzymskich, a dalej greki, angielskiego oraz programu trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka). Czynny udział w opracowaniu podręczników dla szkoły Coleta wziął Erazm z Rotterdamu.
     Zreformowana przez Coleta szkoła katedralna Św. Pawła usunęła ze swojego programu ducha średniowiecznego. Przygotowując chłopców przede wszystkim do czynnego udziału w życiu społecznym i politycznym, przywiązywała również duże znaczenie do ich wyglądu zewnętrznego, rozwoju fizycznego i ogłady, poświęcając wiele miejsca — zgodnie z tradycjami włoskiego Odrodzenia — na gry i sporty. Chociaż zreformowana przez Coleta szkoła formalnie była szkołą katedralną,
     167 
    nie podlegała nadzorowi władz duchownych. Aby uniezależnić ją od wpływów kleru. Colet przekazał fundusze na jej utrzymanie bogatemu mieszczaństwu londyńskiemu.
     Mimo różnych prześladowań i zarzutów ze strony kleru szkoła Coleta zdobyła sobie wkrótce uznanie w całej Anglii i za jej przykładem zaczęto wprowadzać do szkół angielskich, na miejsce dotychczasowych średniowiecznych programów, zdobycze humanizmu.
     Propagatorem literatury klasycznej i humanistycznych ideałów wychowawczych był Thomas Elyot (ok. 1490—1546), syn wysokiego urzędnika królewskiego, rozmiłowany w literaturze łacińskiej i greckiej, tłumacz wielu zabytków piśmiennictwa starożytnego na język angielski. Mimo głębokiego podziwu dla kultury klasycznej pisał Elyot wszystkie swoje dzieła w języku angielskim i na nim pragnął oprzeć nauczanie w szkole. Ta niezwykle charakterystyczna dla pierwszej połowy XVI w. troska o rozwój kultury narodowej w oparciu o zdobycze umysłowe starożytności klasycznej stanowi oryginalną zdobycz angielskiego dorobku naukowo-literackiego w okresie Renesansu.
     Thomas Elyot wywarł wpływ na rozwój idei pedagogicznych w Anglii jako autor Księgi zwanej gubernatorem (The Book Named Governor), w której położył nacisk na właściwe przygotowanie przyszłych wysokich urzędników. Zalecając pilne studiowanie łaciny i greki, radził nauczanie wszystkich innych przedmiotów w języku angielskim. Podkreślając potrzebę rozwoju umysłowego uczniów, zwracał jednocześnie uwagę na rolę wychowania fizycznego. Zalecał też nauczanie robót ręcznych i rzemiosł.
     Wysuwane w Anglii w pierwszej połowie XVI w. uwagi na temat reorganizacji szkolnictwa miały swoje źródło w zaznaczającym się kryzysie uniwersytetów, które — mimo fundacji czynionych przez Henryka VIII czy kardynała Wolseya — nie stanowiły jeszcze ostoi nowych prądów. Dopiero w 1571 r. oba uniwersytety otrzymały formalnie przywileje korporacyjne, a przesunięcie punktu ciężkości w nauczaniu z logiki na gramatykę i retorykę umożliwiło stopniowe wprowadzanie prądów humanistycznych. Jednym ze skutków reformacji było podporządkowanie uniwersytetów władzy królewskiej, dzięki czemu zmniejszyły się w ich życiu wpływy kościelne. Od połowy XVI w. urząd kanclerza Cambridge i Oksfordu obsadzany był już przez osoby świeckie i proces przemieniania się obu uniwersytetów z korporacji duchownych na świeckie stawał się coraz wyraźniejszy. Wiek XVI był też widownią rozwoju kolegiów uniwersyteckich,
     168 
    wzrostu ich samodzielności i zamożności, będącej wynikiem mecenatu królewskiego i prywatnego. Zwłaszcza w drugiej połowie XVI w. rola uniwersytetów w społecznym i kulturalnym życiu Anglii stała się bardzo istotna, a ich wychowankowie stanowić będą większość członków Parlamentu i wysokich urzędników państwowych.
     Najznakomitszym przedstawicielem wczesnego humanizmu angielskiego był Thomas More (1478 - 1535), zwany też Morusem. Pochodził on z zamożnej londyńskiej rodziny mieszczańskiej i otrzymał staranne wykształcenie najpierw w Oksfordzie, gdzie znalazł się w kręgu oddziaływania Coleta i Linacre'a. a następnie w londyńskiej szkole prawniczej. Przeszedł on różne szczeble kariery politycznej i administracyjnej, był członkiem Parlamentu i sędzią, dworzaninem królewskim, podskarbim, przewodniczącym Izby Gmin, kanclerzem księstwa Luncaster. by w 1529 r. osiągnąć wysoką godność kanclerza Anglii. Nie mogąc pogodzić się z polityką Henryka VIII, szczególnie zaś z jego reformacją, przeszedł More do opozycji, zrezygnował w 1532 r. ze wszystkich stanowisk, a następnie uwięziony pod zmyślonym zarzutem spisku przeciwko królowi zginał z ręki kata w 1535 r.
     Był Thomas Morus wzorem wspaniałych cnót, wybitnym humanistą i uczonym, jego dom w Londynie stał się jednym z najgłośniejszych ośrodków intelektualnych w ówczesnej Anglii. Często gościł w nim John Colet oraz głośny humanista Jan Ludwik Vives, przede wszystkim zatrzymywał się tam na dłużej ,,książę humanistów" — Erazm z Rotterdamu. Obok uczonych przebywali tam słynni malarze, jak Holbein i inni.
     Nieśmiertelną sławę zapewniło Morusowi napisane w 1516 r. po łacinie
     169 
    słynne jego dzieło pt. Utopia, zawierające niezwykle głęboką analizę zła społecznego oraz wizję społeczeństwa idealnego, opartego na sprawiedliwości społecznej i wysokim poziomie etycznym. Gdy w tym samym czasie we Włoszech Niccolo Machiavelli opierał w traktacie pt. Książę swą wizję na perspektywach politycznego sukcesu z całkowitym pominięciem, a nawet odrzuceniem wartości moralnych. Morus widział przede wszystkim społeczną sytuację ludzi. Nikt tak ostro jak on nie dostrzegał i nie piętnował w tym czasie krzywd społecznych, wskazując na luksus życia zamożnych próżniaków i nędzę ludu pracującego. Ujawniając fakty zbieżności wzrostu bogactw i jednoczesnej nędzy oraz krzywdy mas, doszedł Morus do wniosku, że źródłem zła jest własność prywatna środków produkcji. Pod koniec I księgi Utopii napisze: ,.gdziekolwiek jest własność prywatna, gdzie wszystko mierzy się własnością pieniędzy, tam nie można spodziewać się ani sprawiedliwości, ani społecznego dobrobytu". Druga część dzieła zawiera obraz idealnego społeczeństwa, opartego na komunistycznej wspólnocie, powszechnym obowiązku pracy oraz wspólnocie produkcyjnej, na wybieralności wszystkich władz,
     170 
    obowiązku powszechnego i jednolitego wychowania, tolerancji, szacunku zarówno dla pracy umysłowej, jak i fizycznej.
     Thomas More posiada również wybitne miejsce w historiografii angielskiej jako autor Historii króla Ryszarda III (History of Richard III), napisanej ok. 1513 r. Wybitnym dziełem humanistycznego kronikarstwa jest również w tym samym czasie powstała Historia Anglii (Anglicae historiae libri XXVI) Polydora Vergila (zm. 1555), dzieło włoskiego kronikarza z Urbino, który spędził znaczna cześć swego życia w Anglii. Wywarł on silny wpływ na Edwarda Halla (zm. 1547), autora kroniki angielskiej doprowadzonej do 1532 r.
     W dziedzinie architektury i sztuki wpływy renesansowe przyszły do Anglii później i zaznaczyły się słabiej niż w wielu krajach Europy zachodniej. Artyści angielscy jeździli do Włoch raczej wyjątkowo, a i włoscy architekci prawie nie zaglądali na wyspę. W pierwszej połowie XVI w. architektura pozostała w Anglii nadal gotycka, a Renesans zaznaczył się raczej w detalach dekoracyjnych budowli, wielkich pałaców, jak np. w zbudowanym przez kardynała Wolseya Hampton Court. Pałace budowano wokół jednego lub kilku dziedzińców, na wzór kolegiów uniwersyteckich lub średniowiecznych pałaców kościelnych. W istocie dopiero na czasy Elżbiety I przypadł w Anglii rozwój architektury renesansowej. Wówczas gdy architektura kontynentalna przeszła już do baroku, Anglia zaczęła odchodzić, i to nie całkowicie, od gotyku, przechodząc do włoskiego, palladiańskiego renesansu, który rozwinął się tam w XVII i częściowo w XVIII w.
     W malarstwie angielskim okresu pierwszych Tudorów rozwinęło się głównie malarstwo portretowe, w dużym stopniu pod wpływem Hansa Holbeina, który spędził w Anglii wiele lat i pozostawił po sobie cały szereg znanych portretów Tudorów i ich dostojników.
    
    PRZESŁANKI IDEOLOGICZNE REFORMACJI W ANGLII
     Występujące w Anglii w XIV w. hasła antyklerykalne i antyfeudalne nie zamarły wraz ze śmiercią Johna Wyclifa i pierwszego pokolenia jego zwolenników. Po śmierci Wyclifa nauka jego uległa daleko idącym modyfikacjom. Tłumacze i adaptatorzy jego ściśle teologicznych łacińskich dzieł wydawali po angielsku pisma Wyclifa i teksty jemu przypisywane, które ze względu na dokonaną przez nich aktualizację i radykalizację jego myśli znajdowały coraz więcej chętnych czytelników w kręgach miejskich, wśród szlachty i niższego kleru.
     171  
    Wzrost ruchu lollardów doprowadził do tego, że pod koniec XIV w. lollardowska frakcja Parlamentu sformułowała w 1395 r. tzw. 12 te:, napisanych po angielsku w celu wywołania szerszego rezonansu społecznego. Dokument ten potępiał zależność kościoła w Anglii od Rzymu, odrzucał dogmat o przeistoczeniu, celibat księży, kult martwych symboli i obrazów, modły za zmarłych oraz krytycznie odnosił się do pozareligijnej działalności kościoła.
     Ruch lollardów, domagający się również wolnego nauczania i interpretowania dostępnej w języku angielskim Biblii, znajdował szeroki oddźwięk zwłaszcza wśród warstw niższych, nabierając w ciągu XV w. coraz bardziej plebejskiego i radykalnego charakteru. Surowo prześladowany przez władze kościelne i świeckie stracił już wówczas swój polityczny charakter, przybierając postać herezji ludowej. Mimo represji ruch lollardów krzewił się przez cały XV i na początku XVI w., zwłaszcza w środowiskach rzemieślniczych i kupieckich oraz w mniejszym stopniu wśród niższego kleru, stanowiąc w przygotowaniu reformacji ważny czynnik ideologiczny o starym miejscowym rodowodzie i bliskich związkach z angielskim ruchem antyklerykalnym. Szczególnie ostatnie badania, oparte na archiwaliach parafialnych, wykazały żywe tradycje ideologii lollardów w przededniu reformacji, nie dostrzegane przez dawniejszych historyków, opierających się na źródłach opisowych bądź pochodzących od instytucji centralnych. Warto wspomnieć, że spośród około 70 spraw o herezję wniesionych w diecezji York w pierwszej połowie XVI w. tylko kilka występuje w dokumentach władz centralnych.
     Na początku XVI w. żywym ośrodkiem ruchu lollardowskiego była diecezja Lincoln, której biskup rozpatrzył w 1506 r. 80 spraw o herezje, a w 1521 r. aż 350 osób oskarżono przed nim pod takim zarzutem. Również w diecezji londyńskiej, zarówno w okresie Henryka VII, jak i na początku rządów Henryka VIII, dość rozpowszechnione były nauki lollardów. Liczby oskarżonych o lollardyzm w tej diecezji (około 40 osób w 1510 r. oraz 37 w 1517 r.) stanowią nikły procent zwolenników tej ideologii. Również i w innych częściach Anglii szerzyły się w przededniu reformacji tego rodzaju hasła, rozpowszechniane zarówno przy pomocy książek, jak i w kazaniach oraz naukach ich głosicieli. Szczegółowe badania wykazują wśród ich zwolenników raczej rzemieślników, drobnych kupców i robotników najemnych niż chłopów, a więc przede wszystkim ludność posiadającą większą możność poruszania się i wchodzenia w kontakt z różnymi środowiskami. Wpływy lollardów występowały daleko poza terenami,
     172 
    na których istniały zorganizowane ich kongregacje. Stare hasła idące od czasów Wyclifa i późniejszych angielskich tradycji poczęły w późniejszym okresie rządów Henryka VIII zlewać się z reformacyjnymi hasłami idącymi z kontynentu, zwłaszcza za pośrednictwem uczonych, studentów i kupców. Różni zwolennicy lollardyzmu stali się na początku dwudziestych lat XVI w. pośrednikami w szerzeniu się idei i książek luterańskich. Widać to na przykładzie grupy rzemieślników z Coleman Street w Londynie, będącej wówczas ruchliwym centrum ruchu lollardów. Ważnym czynnikiem ułatwiającym szerzenie się luteranizmu stało się dokonane przez Williama Tyndale'a w 1525 r. angielskie tłumaczenie Nowego Testamentu, którego znaczenie pod wieloma względami przypomina rolę luterańskiego przekładu Biblii w Niemczech.
     Drugim obok lollardyzmu ważnym elementem ideologicznym przygotowującym grunt pod reformację w Anglii był wczesny humanizm. związany zwłaszcza z działalnością reformatorów oksfordzkich w kręgu Johna Coleta i Erazma z Rotterdamu. Ich działalność również w poważnej mierze przyczyniła się do stosunkowo szybkiego i dosyć powszechnego przyjęcia schizmy Henryka VIII. Punktem zwrotnym w procesie szerszego oddziaływania humanistów w Anglii stało się słynne wystąpienie pod sam koniec XV w. Johna Coleta, który na szereg lat przed Lutrem i Williamem Tyndalem badał Biblię w kategoriach historycznych, literackich i ludzkich.
     Twórczą rolę w rozwoju reformacji w Anglii odegrał Erazm z Rotterdamu. W latach 1511 — 1514 pracował on w Cambridge nad greckim tekstem Nowego Testamentu oraz poprawieniem jego łacińskiej wersji inspirowanej uprzednio przez Coleta. Istnieje wiele dowodów na to, że ten erazmiański tekst łaciński wywarł poważny wpływ na angielskich luteranów w Cambridge i Oksfordzie. Od 1520 r. wyraźnie już uchwytna jest działalność luterańskiej społeczności w Cambridge, zasilanej od 1519 r. pismami Lutra.
     Szczególnie ważną postacią wśród pierwszego pokolenia angielskich protestantów był William Tyndale (zm. 1536). Wychowanek Oksfordu i Cambridge, świetny grecysta. podjął się przekładu Biblii na angielski, którego — wobec trudności, jakie napotkał w Anglii — dokonał w Niemczech, drukując Nowy Testament w Kolonii w 1525 r. Tłumaczenie to, zawdzięczające sporo jego osobistym kontaktom z Lutrem i Erazmem, jest dziełem wielkiej erudycji i talentu. Wielokrotnie wznawiane w czasach Henryka VIII, wywarło zasadniczy wpływ na wszystkie, aż do dnia dzisiejszego, przekłady Nowego Testamentu
     173 
     na jeżyk angielski. Tyndale był przez wiele lat prześladowany i ścigany w różnych krajach przez emisariuszy Henryka VIII, w 1535 r. został schwytany w Antwerpii i w rok później spalony na stosie.
    
    KOŚCIÓŁ W PRZEDEDNIU REFORMACJI W ANGLII
     Na początku XVI w. kościół przechodził w Anglii, podobnie jak i w innych krajach w okresie Renesansu, poważny kryzys. Zeświecczenie goniącego za karierą polityczną i bogactwem duchowieństwa oraz rozłam w samym łonie kościoła czyniły z niego organizacje bardziej związaną z królem niż z Rzymem. Osłabiały kościół w Anglii konflikty miedzy kardynałem Thomasem Wolseyem a biskupami, między wyższym a niższym klerem, między duchowieństwem świeckim a zakonnym. Datujące się od dawna obniżenie poziomu intelektualnego i zapału religijnego stanowiło dalsze źródło kryzysu kościoła w Anglii na progu reformacji.
     Postać i działalność kardynała Thomasa Wolseya (1475—1530) stały się w pewnym sensie symptomatycznym przejawem tendencji występujących na szczytach hierarchii kościelnej w Anglii. Ten syn rzeźnika z Ipswich, student, a następnie profesor Oksfordu, został kapelanem arcybiskupa Canterbury, a później Henryka VII. Kariera jego rozwinęła się najpomyślniej za czasów Henryka VIII, który hojnie obdarzył go licznymi beneficjami. Ciągnął z nich Wolscy ogromne zyski, zdobywając sobie pozycję najbliższego doradcy królewskiego. Od 1515 r. był on kardynałem i kanclerzem Anglii, od 1518 r. papieskim legatem, zajmując jednocześnie kilka biskupstw i arcybiskupstwo Yorku, a także wiele pomniejszych synekur. W ten sposób skupił Wolsey w swym ręku ogromne wpływy i bogactwa, które w niewielkim tylko stopniu przeznaczał na fundacje naukowe w Oksfordzie czy mecenat artystyczny. Do niepopularności kardynała przyczyniały się jego posunięcia finansowe, nieskuteczna polityka zagraniczna, pogoń za bogactwem i wpływami. Powszechne zgorszenie wywoływał nepotyzm Wolseya, którego syn, jeszcze jako chłopiec, otrzymał kilkanaście kościelnych prebend łącznie z archidiakonatem w Yorku. Jego roczny dochód z tych licznych prebend był aż 250 razy wyższy od zarobków zwykłego wiejskiego proboszcza i w większej części szedł do skarbu kardynała, nie pomijającego żadnej okazji do powiększania swego olbrzymiego majątku.
     Działalność kardynała Wolseya w niemałym stopniu przyczyniła się do niepopularności hierarchii kościelnej i jej polityki w Anglii,
     174 
     do wzrostu nastrojów niechętnych papiestwu. Zjawisko to oczywiście wiązało się nie tylko z osobą kardynała, lecz miało — jak już była o tym mowa — stary w Anglii rodowód, sięgający dawnych konfliktów państwa z kościołem na tle inwestytury i zatargów o kompetencje sądowe itd. Zwłaszcza od czasów niewoli awiniońskiej papiestwa w XIV w. oraz następującej po niej wielkiej schizmy zachodniej autorytet papiestwa znacznie w Anglii zmalał. Krytykowano na wyspie dość powszechnie obowiązek płacenia przez Anglię na rzecz kościoła świętopietrza, które wraz z innymi świadczeniami na rzecz Rzymu przez duchowieństwo angielskie sięgało kwoty około 5 tys. funtów szterlingów rocznie.
     Pomijając dawniejsze stosunki pomiędzy dworem angielskim a kościołem, warto zwrócić uwagę, że po okresie Jana bez Ziemi i Henryka III, za których wpływy papieskie w Anglii były jeszcze dosyć silne, uległy one osłabieniu w XIV w. w związku z ogólnym kryzysem w kościele. Odtąd biskupi angielscy w coraz większym stopniu związani byli z monarchami angielskimi, zwłaszcza od drugiej połowy XIV w., kiedy wydane zostały statuty (Statute of Provisors z 1351 r., Statute of Praemunire z 1353 r.), kładące tamę dla papieskich prowizji i ingerencji przy obsadzaniu wakujących beneficjów. Statut z 1393 r., stanowiący i dla Henryka VIII ważny argument w walce z Rzymem, przewidywał karę konfiskaty dóbr dla tych osób, które wbrew stanowisku króla usiłowały wprowadzać w Anglii w życie postanowienia papieskich bulli. Parlamenty tego okresu uchwaliły ustawy skierowane przeciwko papieskim prowizjom i rezerwatom, grożąc nawet wyjęciem spod prawa za skierowanie do papieża spraw należących do kompetencji sądów królewskich. Parlamenty stale podkreślały niezależność Korony od papieża, a jednym z zarzutów postawionych przy detronizacji Ryszarda II było to, że zwracał się on do papieża o zatwierdzenie ustawy przyjętej przez Parlament. Tego rodzaju charakter stosunków z papiestwem utrzymywał się na ogół i w XV w., a królowie z dynastii Lancastrów skazywali na banicję, a nawet na stracenie, buntowniczych biskupów.
     W przededniu reformacji ogromna większość biskupów angielskich w większym stopniu zajmowała się świecką działalnością przy boku króla niż pracą religijną w 17 diecezjach, które rzadko tylko oglądały swoich duszpasterzy. Byli to pluraliści łączący w jednym ręku szereg beneficjów i posiadający, mimo sporych wydatków, jakich wymagała służba królewska, znaczne majątki. Byli to też raczej prawnicy
     175 
     niż teologowie czy kanoniści, poważna bowiem ich część miała studia w zakresie prawa świeckiego. Tego typu wykształcenie w połączeniu z ich świecka kariera polityczną w dużym stopniu tłumaczy, dlaczego biskupi stanęli w większości po stronie króla w jego konflikcie z papiestwem. dopatrując się w tym zatargu raczej charakteru politycznego niż doktrynalnego.
     Poniżej biskupów stała w hierarchii kościelnej liczna grupa innych pluralistów, dziekanów i archidiakonów, czynnych również w służbie państwowej i lojalnych w stosunku do króla w okresie reformacji.
     Sytuacja liczącego około 8 tys. duchowieństwa parafialnego była bardziej złożona. Znaczna część duchowieństwa nie miała święceń kapłańskich, nie przestrzegała nakazu czystości i żyła w sposób niewiele odbiegający od życia szlachty — uprawiała ziemię i prowadziła hodowlę. Ściągana przez proboszczów dziesięcina już dawno straciła swój kościelny charakter, stanowiła rodzaj renty dzierżawionej nieraz przez osoby świeckie, zapewniającej proboszczom w połączeniu z innymi dochodami dostatni żywot. W gorszej sytuacji było niższe duchowieństwo, zwłaszcza wikariusze i kapelani związani z różnymi małymi fundacjami kościelnymi. Stanowili oni dosyć liczny proletariat w kościele w Anglii, żyli w bardzo trudnych niejednokrotnie warunkach materialnych, nie mając pieniędzy nie tylko na książki, ale nawet na skromne utrzymanie.
     Poziom intelektualny tego źle opłacanego niższego kleru pozostawiał wiele do życzenia. Nawet w zakresie najbardziej elementarnych obowiązków kaznodziejskich i służby w kościele wielu z nich nie posiadało podstawowych kwalifikacji. Arcybiskup Yorku skarżył się w 1535 r. w liście do Thomasa Cromwella, że ogromna większość duchownych jego archidiecezji była niewykształcona i niewiele rozumiała z czytanych tekstów religijnych, nie mówiąc już o zagadnieniach ogólniejszych. Jedynie w Londynie i jego okolicach można było spotkać duchownych parafialnych z wyższym wykształceniem. Tego rodzaju element, stojący na niskim poziomie intelektualnym i zeświecczony, nie mógł stanowić materiału na potencjalnych męczenników za wiarę katolicką i — podobnie jak i wyższe duchowieństwo — stanął w ogromnej większości po stronie króla na początku schizmy Henryka VIII.
     Na początku XVI w. przeszło 3-milionowa Anglia posiadała około 800 klasztorów, w których przebywało łącznie z Walią około 12 tys. osób. czyli że przeciętnie w jednym klasztorze znajdowało się15 różnego typu zakonników i zakonnic.
     176 
    W istocie w mniejszych klasztorach żyło po około 8 zakonników, a w wielu jeszcze mniej. Oprócz zakonników mieszkało przy klasztorach wiele służby oraz świeckich pensjonariuszy. Poziom zamożności klasztorów angielskich w przededniu ich likwidacji był rozmaity i wahania były tu znaczne. Obok małych, wegetujących, wiele było bardzo bogatych, dysponujących dużym inwentarzem, wielkimi posiadłościami ziemskimi i zatrudniających znaczną w stosunku do przebywających tam zakonników ilość służby (w Gloucester 26 zakonników posiadało 86 służących, w Rievaulx na 22 zakonników znajdowały się 122 osoby ze służby). Na początku XVI w. do odległej przeszłości należały osiągnięcia klasztorów w zakresie kultury rolnej, budownictwa, sztuki czy piśmiennictwa. Dostatnie i wygodne życie, brak dyscypliny i powołania sprawiały, że klasztory nie spełniały już w istocie żadnej twórczej pracy, wręcz przeciwnie, były niejednokrotnie widownią upadku moralnego, całkowitym zaprzeczeniem średniowiecznych ideałów życia wspólnego (pewnymi wyjątkami byli kartuzi i franciszkanie-obserwanci).
     Mimo iż istniały w Anglii dostatecznie silne ideologiczne, społeczne i kościelne przesłanki reformacji, dopiero antyrzymska polityka Henryka VIII i jego dworu stworzyła odpowiednie warunki do oderwania się Anglii od papiestwa. Taki układ czynników stanowił charakterystyczną cechę wczesnej reformacji w Anglii i odróżniał ją zasadniczo np. od ruchu reformacyjnego w Niemczech, gdzie władza państwowa reprezentowała interesy katolicyzmu, a luteranizm oraz inne odłamy reformacji zdobywały sobie pozycję w ostrej walce z kościołem i aparatem państwowym.
    
    SCHIZMA HENRYKA VIII
     Panowanie Henryka VIII (1509— 1547), władcy typowo renesansowego, posiadającego szerokie zainteresowania, bujne i gwałtowne usposobienie, skłonności do despotyzmu i wielkie ambicje, rozpoczęło się od aktywnej polityki zagranicznej. Lata następne rządów Henryka VIII były natomiast okresem niezwykle doniosłych dla dalszego rozwoju Anglii wydarzeń związanych z zerwaniem przez Anglię kościelnej zależności od Rzymu, likwidacją klasztorów i przejęciem przez króla najwyższej władzy w kościele angielskim.
     Od samego początku długich rządów towarzyszyła Henrykowi VIII popularność, wzmocniona jeszcze stylem jego życia, rycerskimi i sportowymi wyczynami monarchy,
     177 
    który jednocześnie interesował się zagadnieniami kulturalnymi i cieszył się uznaniem wśród pisarzy i uczonych. Tymi ostatnio wymienionymi cechami odznaczał się również przez wiele lat główny zaufany i doradca Henryka VIII, kardynał i kanclerz Thomas Wolsey, wybitna indywidualność pierwszej części panowania drugiego Tudora, człowiek ogromnie ambitny, zwolennik przepychu, mecenas i humanista, a przy tym ruchliwy dyplomata. Aż do 1529 T. będzie on wywierać główny wpływ na Henryka VIII zarówno w jego polityce zagranicznej, jak i wewnętrznej.
     Od końca XV w. toczyły się wojny włoskie, rozpoczęte przez Francję w 1494 r. i' rozgrywające się przez z górą pół wieku na tle przybierającej na sile rywalizacji francusko-habsburskiej. Gdy w 1512 r. została przeciwko zwycięskiej początkowo Francji utworzona przez papieża Juliusza II, Wenecję i Ferdynanda Aragońskiego tzw. Święta Liga, wśród państw, które udzieliły jej pomocy, znalazła się i Anglia. Wojska angielskie wkroczyły od północy do Francji, odnosząc w 1513 r. zwycięstwo pod Guinegatte i zajmując Tournai oraz Therouanne. Bardziej elastyczna polityka papieża Leona X przyniosła pewne odprężenie w sytuacji politycznej i już w 1514 r. stosunki angielsko-francuskie uległy poprawie, co znalazło wyraz w małżeństwie króla francuskiego Ludwika XII z siostrą Henryka VIII, Marią, zawartym w 1514 r.
     Od czasu objęcia przez Thomasa Wolseya w 1515 r. urzędu kanclerza angielska polityka zagraniczna nabrała większej prężności, stawiając sobie jednak na ogół mało realne do przeprowadzenia cele. Przejawiło się to m. in. w próbie kandydowania Henryka VIII w 1519 r. na tron cesarski opróżniony wówczas na skutek śmierci Maksymiliana I, a także w planach i zabiegach o pozyskanie tiary papieskiej dla kardynała Wolseya w 1523 i 1526 r. Warto przy tym zwrócić uwagę na wyraźne występowanie w angielskiej polityce zagranicznej owych lat zasady równowagi siły. Gdy możliwości ekspansji na kontynencie zawiodły, polityka angielska, początkowo związana z cesarstwem przeciwko Francji, wykazała widoczną elastyczność. Po klęsce Francji, zadanej jej przez cesarza Karola V w 1525 r. we Włoszech, Anglia szybko związała się ze stroną słabszą, a więc z Francją, popierając rozgromionego w 1525 r. jej króla Franciszka I przeciwko cesarstwu. Zanim jednak zdołała Anglia wyciągnąć jakiekolwiek korzyści polityczne ze swych posunięć na arenie międzynarodowej, zaszły poważne komplikacje spowodowane sprawą rozwodową Henryka VIII, które nabrały dużego znaczenia na tle reperkusji międzynarodowych z tym związanych.
     178 
    Komplikacje te, łącznie z przedstawionymi wyżej przyczynami natury społeczno-politycznej oraz ideologicznej, doprowadziły do angielskiej schizmy i odrzucenia przez kościół w Anglii zwierzchnictwa Rzymu.
     Henryk VIII ożenił się po raz pierwszy z wdową po swym starszym bracie Arturze, Katarzyną Aragońską, córką królewskiej pary hiszpańskiej, Ferdynanda i Izabeli. Pierwszy z Tudorów, dążąc do wzmocnienia pozycji Anglii na arenie międzynarodowej, doprowadził w 1501 r. po latach pertraktacji do małżeństwa 16-letniej Katarzyny z. 14-letnim najstarszym swym synem Arturem, który jednak zmarł w kilka miesięcy po ślubie. By utrzymać nadal bliskie stosunki z Hiszpania, Henryk VII, liczący wówczas 44 lata, był zrazu gotów sam ożenić się z młodziutką Katarzyną, jednak na skutek protestów Izabeli uznano ostatecznie za lepsze rozwiązanie małżeństwo Katarzyny z młodszym od niej o 6 lat przyszłym Henrykiem VIII, przy czym nie obeszło się bez wyjednania na to zgody papieża, którego uproszono, by uznał pierwsze małżeństwo Katarzyny za niedopełnione.
     Po 18 latach szczęśliwego na ogół pożycia małżeńskiego wszczął Henryk VIII w 1527 r. kroki rozwodowe, przy czym u podstaw jego decyzji leżała przede wszystkim, obok pobudek czysto osobistych (romans z Anną Boleyn). chęć posiadania męskiego potomka w celu zapewnienia ciągłości i trwałości dynastii Tudorów. Z pierwszego małżeństwa z Katarzyną Aragońską urodziła się jedynie córka Maria, późniejsza królowa Maria Tudor. Z upływem lat Henryk VIII coraz bardziej tracił nadzieję na powiększenie swej rodziny o upragnionego spadkobiercę.
     W innych warunkach politycznych rozwód byłby całkiem możliwy do przeprowadzenia i papieże nieraz go udzielali. Należy jednak pamiętać, że Katarzyna Aragońska była ciotką najpotężniejszego wówczas władcy w Europie, cesarza Karola V, który po rozgromieniu wojsk Francuskich w 1525 r. pod Pawią zdobył całkowitą przewagę we Włoszech. W 1527 r. wojska cesarskie dokonały barbarzyńskiego złupienia Rzymu i niezależność papiestwa została poważnie ograniczona. W tej sytuacji, mimo interwencji kardynała Wolseya. papież Klemens VII udzielał wymijających odpowiedzi posłom Henryka VIII, nie mogąc narażać się potężnemu Karolowi V. Zniecierpliwiony zwłoką Henryk VIII postanowił sam przeprowadzić sprawę rozwodu, przekazując ją do załatwienia kardynałowi Thomasowi Wolseyowi. Jako jeden z legatów (obok kardynała Campeggio)
     179 
    miał on rozsądzić sprawę na miejscu. Thomas Wolsey, który namawiał Henryka VIII do zabiegania o uzyskanie papieskiej dyspensy, został w 1529 r. wobec niepowodzenia całego planu postawiony w stan oskarżenia o zdradę stanu i tylko rychła śmierć uratowała go najprawdopodobniej od stracenia. Po nim godność kanclerza otrzymał Thomas More. Po upadku Morusa czołowe miejsce w gronie doradców Henryka VIII zdobył Thomas Cromwell, jedna z głównych postaci w rozwoju schizmy Henryka VIII.
     Podobnie jak i Thomas Wolscy był Thomas Cromwell (ok. 1485— 1540) niskiego pochodzenia (jego ojciec był piwowarem, folusznikiem i kowalem), lecz dzięki dużej zręczności i sprytowi został agentem handlowym, a następnie z żołnierza i kupca bliskim zaufanym kardynała Wolseya oraz jego sekretarzem. Już w 1525 r. jako agent kardynała przeprowadził likwidację niektórych małych klasztorów w celu zdobycia nowych funduszów dla Thomasa Wolseya na wyposażenie kolegiów w Oksfordzie i Ipswich. Po śmierci kardynała został Cromwell głównym doradcą Henryka VIII, przede wszystkim w sprawach związanych z rozpoczynającym się zatargiem z Rzymem i konfiskatą ziem klasztornych. Jako sekretarz Henryka VIII zdobył ogromne wpływy w różnych dziedzinach życia i administracji angielskiej. W sprawach kościelnych był Thomas Cromwell rzecznikiem popularnych na wyspie tendencji poddania duchowieństwa angielskiego pod władzę królewską i uniezależnienia kościoła w Anglii od Rzymu. Zniesienie niezawisłości kościoła angielskiego i podporządkowanie go królowi poważnie mogło umocnić władzę królewską oraz powiększyć dochody monarchii i szlachty. Wyrażało też wyraźne od dawna w Anglii nastroje antyklerykalne i antypapieskie. Brak poparcia ze strony Rzymu dla rozwodowych zabiegów Henryka VIII stał się dogodnym pretekstem do oderwania kościoła angielskiego od papiestwa i poddania go pod zwierzchnictwo króla.
     Drugim obok Cromwella najważniejszym rzecznikiem schizmy Henryka VIII był profesor z Cambridge Thomas Cranmer, mianowany przez króla arcybiskupem Canterbury w 1533 r. Cranmer (1489—1556) ogłosił w maju 1533 r. małżeństwo króla z Katarzyną za nieważne, podobnie zresztą jak w 1536 r. anulował drugie małżeństwo Henryka VIII z Anną Boleyn.
     Schizma Henryka VIII została przeprowadzona przez Parlament angielski w latach 1529—1536, kiedy to wydano akty, będące podstawą prawną niezależności angielskiego duchowieństwa od Rzymu i zwierzchniej władzy króla nad kościołem w Anglii. Już w 1529 r.
     180 
     Parlament zakwestionował prawo papieża do udzielania dyspensy duchownym ukaranym przez prawo angielskie, nawet jeśli przewinieniu odnosiły się do spraw czysto duchownych. W 1531 r. Henryk VIII oskarżył całe duchowieństwo angielskie o łamanie Statute of Praemunire z XIV w., który zakazywał, o czym była już mowa, apelacji duchowieństwa angielskiego do papieża. W 1532 r. popierający Henryka VIII Parlament zwrócił się do króla z apelem o położenie kresu różnym nadużyciom kościelnym, zwłaszcza jeśli idzie o pobieranie wygórowanych świadczeń. W tej sytuacji konwokacja duchowieństwa angielskiego zgłosiła akt poddania się pod zwierzchnictwo króla, wyrażając zgodę na potrzebę przeprowadzenia przez komisję pod kontrolą królewską reformy istniejącego prawa kościelnego oraz zobowiązując się do niezmieniania żadnych praw bez zgody Henryka VIII. W 1532 r. Parlament wydał akt (Ad in Conditional Restraint of Annates) zakazujący duchowieństwu angielskiemu uiszczania papieżowi wysokich opłat związanych dotąd z obejmowaniem przez arcybiskupów i biskupów swych urzędów. W tymże roku zapewnił sobie Henryk VIII całkowitą kontrolę 
     181 
    nad duchowieństwem angielskim poprzez oddanie metropolii Canterbury Thomasowi Cranmerowi.
     W latach 1534—1536 została dokonana ostatecznie schizma angielska. Wydane wówczas akty zakazywały duchowieństwu angielskiemu płacenia annat, świętopietrza, uchylały moc interdyktów papieskich wobec Anglii, nie uznawały zwierzchniej władzy sądowej papieża nad duchowieństwem angielskim oraz znosiły jego prawo mianowania w Anglii arcybiskupów i biskupów. Na mocy Aktu o supremacji (Act of Supremacy) z 1534 r. Parlament ogłosił króla głową kościoła angielskiego, przy czym poza odrzuceniem władzy papieża nie wprowadzono żadnych w istocie zmian w zakresie dogmatów, kultu i ceremonii kościelnych.
     W ten sposób dokonana została schizma angielska, podporządkowująca bogaty kościół władzy królewskiej, dzięki temu ogromnie wzmocnionej politycznie i materialnie. O tym, że reprezentowane przez króla tendencje wynikały z ogólnych nastrojów, świadczy poparcie ogromnej większości społeczeństwa i stosunkowo niewielka liczba aktów protestu. Bardzo niewielu było duchownych w Anglii, którzy, jak np. biskup John Fisher, gotowi byli życiem zapłacić za wierność kościołowi rzymskiemu. Bohaterska śmierć Thomasa Morusa również należy do wyjątków, podobnie jak i ruch zwany Pielgrzymką Łaski (Pilgrimage of Grace) z 1556—1557 r., który występując przeciwko likwidacji klasztorów miał jednak przede wszystkim charakter polityczno-społeczny i wywołany był głównie niezadowoleniem chłopów północnej Anglii z dokonującego się procesu ogradzania.
     W latach 1536—1539 przeprowadzona została na mocy aktów parlamentarnych likwidacja klasztorów. Ich mienie i posiadłości zostały skonfiskowane przez specjalnie do tego powołaną komisję pod przewodnictwem Thomasa Cromwella. Pod pretekstem rzeczywistych oraz spreparowanych oskarżeń odebrano klasztorom bardzo znaczne ziemie i majątki, które wzbogaciły szlachtę i mieszczaństwo, w mniejszym zaś stopniu samego króla.
     Oderwany od Rzymu kościół zaczęto nazywać anglikańskim. Przyjął on i zachował katolicki dogmat o zbawieniu przez kościół oraz protestancki dogmat o zbawieniu przez wiarę, przez co zajął pośrednie stanowisko pomiędzy katolicyzmem a protestantyzmem. Tak jak w luteranizmie na czele kościoła anglikańskiego stał władca świecki, a kościół wchodził do aparatu państwowego. Nabożeństwo odprawiano w języku angielskim, a parafia stała się jednostką administracyjną.
     182 
    Zachowana została hierarchia duchowna oraz wystawność nabożeństw, z tym że nominacji biskupów dokonywał król, a nie czynnik kościelny. Bez zmian pozostawiono celibat duchowieństwa, sądy kościelne, dziesięcinę i in. Te ortodoksyjne w sensie dogmatycznym i kultowym zasady zostały ujęte najpierw w 1536 r. w postaci 10 artykułów, a następnie w 1539 r. w Akcie 6 artykułów (Act of Six Articles), zatwierdzonym przez Parlament. Henryk VIII, który w 1521 r. otrzymał od papieża tytuł „obrońcy wiary" (defensor fidei) za ogłoszenie broszury o siedmiu sakramentach, gdzie zwalczał poglądy Lutra, osobiście zabiegał o to, by nie wprowadzano poważniejszych zmian dogmatycznych do podporządkowanego jego zwierzchnictwu kościoła. W konfesji z 1539 r. teologowie angielscy uwydatnili bardzo silnie wiarę w przeistoczenie, uznali za wystarczającą komunię pod jedną postacią, aprobowali spowiedź uszną, celibat księży itp. Akt 6 artykułów miał obowiązywać pod karą śmierci i w ostatnich latach Henryka VIII skazano wiele osób za jego naruszenie. Zginął wówczas nawet jeden z głównych doradców Henryka VIII i twórców nowego kościoła, Thomas Cromwell, oskarżony o popieranie herezji, a w istocie usunięty pod tym pretekstem za nazbyt samodzielną politykę. Był on, jak wykazują nowe badania, jednym z głównych twórców nowożytnych zmian w administracji angielskiej, budowniczym silnych fundamentów monarchii Tudorów.
     Po śmierci Cromwella Henryk VIII jeszcze bardziej zabiegał o dogmatyczne i liturgiczne zbliżenie anglikanizmu do katolicyzmu i temu celowi służyła tzw. trzecia konfesja angielska z 1543 r. Dalszy rozwój kościoła anglikańskiego przypadł na czasy Edwarda VI, syna Henryka VIII z trzeciego małżeństwa.
    
    REFORMACJA EDWARDA VI i KONTRREFORMACJA MARII TUDOR
     Henryk VIII był żonaty sześć razy i fakt ten spowodował po jego śmierci początkowo pewne komplikacje w związku z ustaleniem następstwa tronu. Z pierwszego małżeństwa z Katarzyną Aragońską miał tylko jedną córkę Marię i brak męskiego potomstwa był jednym z głównych powodów starań Henryka VIII o rozwód. Małżeństwo z Anną Boleyn, krótkotrwałe i zakończone egzekucją drugiej żony królewskiej w 1536 r. (pod zarzutem niewierności), nie przyniosło również dynastii Tudorów upragnionego następcy tronu. Urodziła się z niego jedynie córka Elżbieta, późniejsza wielka królowa zamykająca rządy Tudorów. 
     183 
    Dopiero z trzeciego małżeństwa z Jane Seymour przyszedł na świat męski potomek, późniejszy król Edward VI, przy którego porodzie zmarła trzecia żona Henryka VIII. Był on jeszcze żonaty trzykrotnie, lecz nie miał już potomstwa. Małżeństwo z czwartą żoną, Anną, księżniczką Kliwii, było krótkotrwałe i zostało zaaranżowane (jedynie na podstawie portretu Anny) przez Thomasa Cromwella, który pragnął przez ten związek wzmocnić protestantyzm w Anglii. Po kilku miesiącach król rozwiódł się z brzydką księżną Kliwii i ożenił się z Katarzyną Howard. Po kilku miesiącach została ona ścięta pod zarzutem niewierności. Ostatnią żoną Henryka VIII była Katarzyna Parr.
     Zgodnie z wolą króla jego następcą został dziewięcioletni Edward VI (1547—1553), który w istocie był tylko marionetką w rękach swego otoczenia. Faktyczne kierownictwo rządów sprawował początkowo jego wuj, Edward Seymour, książę Somerset (1506—1552), jako Lord Protektor, a później John Dudley hrabia Warwick (1502 — 1553). Otoczenie Edwarda VI, podobnie jak i Parlament, ulegało coraz bardziej w tym okresie wpływom reformacji, zwłaszcza kalwińskiej. Somerset i Cranmer zabiegali o usunięcie wpływów katolickich z kościoła anglikańskiego i wprowadzenie reformacji w szerokim zakresie. W dążeniu tym dopomagał im Hugh Latimer, słynny kaznodzieja i dawny biskup Worcesteru. Pod wpływem przybyłych do Anglii znanych kontynentalnych kaznodziejów (m. in. Marcin Bucer z Niemiec, Jan Łaski z Polski) oraz oddziaływania samego Kalwina na Cranmera poczęto wprowadzać w Anglii reformy kościelne w duchu konfesji genewskiej, a sam arcybiskup Thomas Cranmer opracował w 1549 r. kalwinizujący modlitewnik (Common Prayer Book), który został przez Parlament uznany za obowiązujący w całej Anglii. W ten sposób doprowadzono do tzw. uniformizmu, czyli jednolitego kościoła w całym kraju, a jednocześnie wydano szereg zarządzeń kasujących dawniejsze zwyczaje katolickie i obrzędy. Posunięcia te wywołały pewne niezadowolenie wśród ludności. Wybuchły zaburzenia w 1548 r. w Kornwalii, Yorkshire i Kent, które podważyły stanowisko Somerseta. Do jego upadku przyczyniło się zwłaszcza wielkie powstanie chłopskie skierowane przeciwko ogradzaniu, które miało miejsce w Norfolk i Suffolk w 1549 r. i było największym ruchem chłopskim w Anglii od czasów powstania Wata Tylera w 1381 r. Na czele ruchu stanęli bracia Robert i William Kett. Na czele 20 tys. chłopów stawiali oni pod Norwich opór.
     Po upadku Somerseta nowym Protektorem został w 1549 r. hrabia Warwick,
     184 
    który przyspieszył proces kalwinizacji kościoła anglikańskiego. Ze świątyń usunięto obrazy i ołtarze, nabożeństwa odprawiano według zasad konfesji genewskiej. Zaczęły się prześladowania zarówno katolików, jak i zwolenników umiarkowanej reformacji Henryka VIII. Z inicjatywy Warwicka Parlament uchwalił w 1552 r. drugi akt uniformizmu oraz zatwierdził nowe wydanie modlitewnika. Specjalna komisja złożona z biskupów opracowała wyznanie wiary zawarte w 42 artykułach. Pod względem dogmatycznym i liturgicznym wyznanie anglikańskie upodabniało się do kalwinizmu, w stosunku zaś do państwa kościół anglikański znalazł się w myśl zasad luteranizmu w zależności od władzy świeckiej. Hierarchia natomiast pozostała tak jak dawniej w kościele katolickim.
     W okresie panowania Edwarda VI zaznaczyły się wysiłki Anglii zmierzające do zagarnięcia Szkocji poprzez małżeństwo Edwarda VI z Marią Stuart, następczynią tronu szkockiego. Wyprawa wojskowa wysłana w związku z tym do Szkocji spotkała się z gwałtowną obroną ze strony Szkotów, którzy wysłali Marię do Francji, gdzie wydano ją za przyszłego króla francuskiego, Franciszka II. Konflikt angielsko-szkocki wywołał — jak to niejednokrotnie bywało w takich razach — interwencję francuską, inspirowaną przez Gwizjuszy, których siostra Maria de Guise była królową szkocką i matką Marii Stuart. Wojna ze Szkocją zakończyła się dla Anglii niepowodzeniem, podobnie jak i walki z Francją na kontynencie, gdzie Anglia utraciła Boulogne. Pokój zawarty w 1550 r. przyznawał Anglii jedynie sumę 400 tys. dukatów jako odszkodowanie za Boulogne.
     Jeszcze za życia Edwarda VI hrabia Warwick próbował zapewnić sobie dalszy udział w rządach. W 1552 r. doprowadził do stracenia pod zarzutem zdrady nadal mimo wszystko popularnego księcia Somerseta i uzyskał dla siebie tytuł księcia Northumbrii. Następnie przeprowadził, wobec słabego zdrowia Edwarda VI, zmianę porządku następstwa tronu na rzecz wnuczki jednej z sióstr Henryka VIII, Jane Grey, którą pośpiesznie wydał za swego syna. Próba zamachu Warwicka nie udała się i wprawdzie Jane Grey zaraz po zgonie Edwarda VI została ogłoszona królową, rządy jej jednak były bardzo krótkie. Armia Warwicka została pokonana i rządy objęła zgodnie z prawem następstwa najstarsza córka Henryka VIII - Maria Tudor (1553-1558).
    Za panowania Marii, która była gorliwą, a nawet fanatyczną katoliczką, nastąpiło przejściowe odnowienie katolicyzmu, 
     185 
    połączone z surowymi prześladowaniami i represjami wobec protestantów. Osadzeni poprzednio w więzieniach katolicy zostali wypuszczeni, wśród nich biskupi, jak np. Stefan Gardiner, którzy przeciwstawiali się uprzednio wprowadzeniu kościoła anglikańskiego. Objęli oni teraz wysokie stanowiska w kraju, natomiast zwolennicy reformacji zostali aresztowani (wśród nich arcybiskup Cranmer), o ile nie zdołali zbiec za granicę. Maria Tudor nawiązała stosunki z Rzymem i papież Juliusz III mianował legatem Anglii spokrewnionego z dynastią Tudorów kardynała Reginalda Pole, który opuścił Anglię za czasów Henryka VIII. Warto dodać, że przeprowadzając restaurację katolicyzmu Maria nie podjęła próby przywrócenia kościołowi skonfiskowanych majątków, pozostających w rękach świeckich właścicieli.
     Mimo bardziej krytycznego dzisiaj stosunku do Księgi męczenników Johna Foxe'a, stanowiącej jedno z podstawowych źródeł współczesnych do prześladowań protestantów za Marii, w sposób ponury rysuje się obraz okrutnych represji okresu angielskiej kontrreformacji. Wzywający do większej tolerancji kardynał Pole nie potrafił zapobiec srogim okrucieństwom i wyrokom sądów, które pod przewodnictwem biskupa Gardinera skazały wiele osób podejrzanych o sprzyjanie reformacji na karę śmierci (około 300 osób). Wśród straconych znalazł się arcybiskup Thomas Cranmer i Hugh Latimer.
     Nasilenie opozycji przeciwko Marii, zwanej „krwawą", wiązało się nie tylko z jej polityką religijną, ale przede wszystkim z polityką zagraniczną. Ogromnie niepopularne było jej małżeństwo zawarte w 1554 r. z zagorzałym katolikiem Filipem II hiszpańskim, podtrzymujące nie tylko kontrreformację, ale zagrażające niepodległości Anglii. Wciągnęło ono Anglię do wojny z Francją, zakończonej utratą w 1558 r. portu Calais, ostatniego oparcia Anglii na kontynencie. Opozycja wywołana mariażem angielsko-hiszpańskim doprowadziła nawet do spisków i zamachów zorganizowanych przez szlachtę. Na czele jednego z nich stanął w 1554 r. Thomas Wyatt, który rzucił hasło obrony Anglii przed Hiszpanami. Wraz ze śmiercią Marii w 1558 r. i wstąpieniem na tron Elżbiety I nastąpił dopiero kres reakcji katolickiej.
     Nie tylko na terenie Anglii, ale i w Szkocji reformacja znalazła wielu zwolenników. Szkocja była w XVI w. samodzielnym królestwem i dzieliła się na północną Szkocję Górną (Highlands) i południową Szkocję Nizinną (Lowlands). Górna Szkocja była najbardziej zacofaną częścią królestwa, panowały w niej stosunki feudalno-patriarchalne, ludność tworzyła wspólnoty rodowe — klany. 
     186 
    Bardziej rozwinięta była południowa Szkocja, której ludność zajmowała się nie tylko hodowlą, ale i uprawą roli. W tej części kraju było wiele miast, prowadzących ożywiony handel z Anglią, Niderlandami i Francją (wywożono głównie skóry, mięso, ryby, wełnę i wełniane tkaniny). Wskutek powolnego i nierównomiernego rozwoju stosunków gospodarczych między poszczególnymi prowincjami kraju proces centralizacji Szkocji nie był jeszcze w tym czasie zakończony. Nie istniał nawet jednolity system pieniężny. Wielu feudałów i naczelników klanów szkockich zachowało niezależność, wywierając silny wpływ na swoich wasali. Rządy w miastach południowej Szkocji znajdowały się w rękach oligarchii kupieckiej, jednak elementy burżuazyjne w miastach zaczęły dopiero powstawać. Ogólnie biorąc, pozycja królewskiej dynastii szkockiej Stuartów była stosunkowo słaba, nie miała trwałego oparcia ani w miastach, ani wśród posiadających samodzielne nieraz cele polityczne potężnych feudałów. W tej sytuacji słaba ekonomicznie i politycznie Szkocja stała się przedmiotem ekspansji Anglii, która dążyć będzie do stopniowego podporządkowania jej sobie. Rozwój reformacji w Szkocji, zwłaszcza kalwinizmu, wykorzysta Anglia również jako pretekst do ingerowania w wewnętrzne sprawy tego kraju.
     Polityka religijna Henryka VIII ułatwiała rozszerzenie się reformacji w Szkocji mimo zarządzeń Parlamentu w Edynburgu, który w 1525 r. wydał zakaz przywożenia książek luterańskich. Walki religijne w Szkocji przybrały na sile od 1542 r., kiedy po śmierci Jakuba V wstąpiła na tron szkocki wdowa po nim, katoliczka Maria Lotaryńska. Obok momentów ideologicznych ważną rolę odgrywały w walkach religijnych w Szkocji również i czynniki polityczne. Stronnicy Anglii szerzyli protestantyzm, zwolennicy Francji natomiast katolicyzm. Szczególnie od 1546 r. zaznaczyło się nasilenie reformacji w Szkocji w związku z działalnością kalwińskiego kaznodziei Johna Knoxa. Szlachta szkocka chętnie przyjmowała kalwinizm nie tylko ze względów wyznaniowych, ale i z powodu niechęci do katolickiego duchowieństwa, posiadającego w Szkocji rozległe dobra i znaczne przywileje. W 1557 r. część szlachty szkockiej utworzyła tzw. Covenant, związek zorganizowany w celu obrony reformacji, i przyjęła modlitewnik z 1552 r. za podstawę swych zasad religijnych. Ruch reformacyjny w Szkocji przybrał na sile po śmierci Marii Tudor w Anglii oraz Marii Lotaryńskiej w Szkocji. Już w 1559 r. wybuchło tu powstanie z udziałem szlachty i miast. Ostatecznie zerwany został zawarty w Edynburgu pokój pomiędzy
     187 
     pełnomocnikami Elżbiety I angielskiej i córki Jakuba V, Marii Stuart, na mocy którego wojska francuskie miały opuścić Szkocję, a królowa szkocka zrzekała się wszelkich pretensji do korony angielskiej, do której rościła sobie prawa jako wnuczka siostry Henryka VIII. Rządy Marii Stuart były zresztą w Szkocji jedynie nominalne i kraj ten uznał swoją zależność od Anglii. Zwycięstwo reformacji w Szkocji stanowiło jednocześnie sukces polityczny Anglii, która zdołała zapewnić sobie tu znaczne wpływy.
     Również i na terenie Irlandii wykorzystała Anglia rozwój reformacji do swoich celów politycznych. Reformacja i konfiskata posiadłości klasztornych były skutecznym sposobem podporządkowania Irlandii Henrykowi VIII i wyrugowania z ziemi uczestniczących w powstaniach przeciwko Anglii Irlandczyków. Skonfiskowaną ziemię otrzymali koloniści angielscy bądź poddający się angielskiej władzy posiadacze irlandzcy.
     Za panowania Marii Tudor została przeprowadzona pierwsza masowa konfiskata ziemi należącej do Irlandczyków. W okresie panowania Elżbiety I Anglicy wmieszali się do walk wodzów irlandzkich w Munsterze, sprowokowali powstanie, a po jego stłumieniu skonfiskowali wszystkie posiadłości ziemskie irlandzkich powstańców, które otrzymali na bardzo korzystnych warunkach angielscy urzędnicy i koloniści, arystokraci angielscy i faworyci królowej. Odpowiedzią Irlandczyków na angielskie metody kolonizatorskie były kilkakrotnie wybuchające w drugiej połowie XVI w. powstania.
    
    VII. EPOKA ELŻBIETANSKA
    (1558-1603) POLITYKA WEWNĘTRZNA ANGLII ZA ELŻBIETY I
    O ŚMIERCI Marii Tudor Parlament zgodnie z testamentem Henryka VIII ogłosił królową jego córkę z drugiego małżeństwa z Anną Boleyn, Elżbietę I (1558—1603), której rządy stanowią jeden z najświetniejszych okresów w dziejach Anglii. Wstąpienie Elżbiety na tron — po pełnych konfliktów i prześladowań religijnych czasach Marii „krwawej" — zostało powszechnie przyjęte z radością i nadzieją zarówno przez protestantów, jak i katolików. Również i dla Filipa II, który żywił zresztą nadzieje na rękę Elżbiety, rozwiązanie takie było lepsze niż oddanie korony angielskiej Marii Stuart, co mogło doprowadzić do aliansu Anglii ze Szkocją i Francją.
     Elżbieta I (ur. w 1533 r.) miała dosyć trudną młodość po tragicznej śmierci swej matki straconej z rozkazu Henryka VIII na zamku Tower. Wychowywała się w skromnych warunkach, zawdzięczając wiele ostatniej żonie Henryka VIII, Katarzynie Parr, dzięki której otrzymała bardzo staranne i gruntowne wykształcenie. Nabyła dobrej znajomości języków (łacina, greka, francuski, włoski, hiszpański) i literatury klasycznej, a zamiłowanie do kultury antycznej szło u niej w parze z obojętnością wobec sprawy wiary. Wychowana w protestantyzmie, nie miała zrozumienia dla sporów dogmatycznych i obcy jej był całkowicie fanatyzm religijny, charakterystyczny dla epoki reformacji i kontrreformacji. Za czasów Marii Tudor sytuacja Elżbiety stała się trudna, królowa bowiem traktowała swą młodszą siostrę z niechęcią jako niebezpieczną rywalkę. W 1554 r. Elżbieta została nawet wtrącona do więzienia w Tower, a poseł Karola V i niektórzy dyplomaci katoliccy popierali myśl wytoczenia jej procesu i skazania na śmierć za rzekomą konspirację przeciwko Marii Tudor.
     Ciężkie przeżycia młodości nauczyły Elżbietę zręczności dyplomatycznej, opanowania i doskonałego ukrywania swoich prawdziwych
     189 
     poglądów i wzruszeń, podobnie jak i egzekucja jej pierwszej miłości, lorda Seymoura, przyczyniła się zapewne do wytworzenia się w jej charakterze pewnej oschłości oraz zachowania stanu wolnego, mimo iż nieobce jej były różne przelotne miłostki.
     Umysł Elżbiety I cechowała wielostronność zainteresowań i zamiłowań. Zadziwiała uczonych i dyplomatów rozległością swej wiedzy, oczytaniem nawet w pismach filozoficznych, ekonomicznych i literackich. Z zamiłowaniem jeździła konno, polowała i oddawała się rozrywkom dworskim. Była przy tym gwałtowna i porywcza, brakło jej kobiecego wdzięku, chociaż nigdy nie była pozbawiona kobiecej próżności. W sprawach państwowych kierowała się natomiast zimnym wyrachowaniem, konsekwencją działania, uporem i realizmem politycznym. Potrafiła stosować taktykę wyczekiwania w celu zyskania na czasie, nieraz posługiwała się obłudą i kłamstwem, kiedy indziej kokieterią, jeśli wszystko to miało służyć interesom polityki angielskiej.
     Tak pomyślne dla Anglii rządy Elżbiety I wiele zawdzięczały umiejętnemu doborowi przez królową zdolnych doradców, wśród których do największych należeli: F. Walsingham, W. Cecil i T. Gresham. Francis Walsingham (ok. 1530—1590)
     190 
    był wybitnym dyplomatą i sekretarzem królowej. William Cecil (1520—1598), późniejszy lord Burghley, był faktycznym kierownikiem angielskiej polityki wewnętrznej i zagranicznej. Thomas Gresham (1519—1579) natomiast był świetnym znawcą zagadnień handlowych i gospodarczych, założycielem giełdy londyńskiej. Podkreślić należy, że Elżbieta I opierała się w swej polityce na klasach średnich, zwłaszcza na mieszczaństwie, które w związku z ogromnym w tym czasie rozwojem angielskiego handlu zagranicznego przeżywało okres świetnego rozkwitu. Jednym z głównych celów angielskiej polityki stało się w epoce elżbietańskiej unikanie konfliktów na arenie międzynarodowej oraz antagonizmów wewnętrznych w celu wykorzystania tych wszystkich możliwości gospodarczych, jakie dawał Anglii handel światowy i rozwój żeglugi.
     Coraz ważniejszą rolę w życiu politycznym epoki elżbietańskiej odgrywał Parlament. Absolutyzm Tudorów nie doprowadził, wbrew dawniejszym poglądom, do pozbawienia Parlamentu wszelkiego znaczenia, w drugiej połowie XVI w. obserwujemy wzrost jego pozycji i zakresu działania. Mimo dominującej roli Korony, która wywierała przemożny wpływ na całość życia politycznego Anglii, Parlament nabrał w epoce elżbietańskiej większej dojrzałości i sporo doświadczenia oraz dosyć znacznej już niezależności.
     Już Henryk VII podniósł pozycję Parlamentu od chwili, gdy znalazł w nim ważnego dla siebie sojusznika w walce z resztkami anarchii feudalnej. Na dużą skalę odwoływał się do Parlamentu Henryk VIII, przeprowadzając za jego pośrednictwem wszystkie w istocie ważniejsze reformy swego panowania. Chociaż sesje parlamentarne były nieregularne i zależały od woli królewskiej, wyrobiła 
     za czasów Henryka VIII zasada, że wszelkie akty ustawodawcze powstają za pośrednictwem Parlamentu. Za czasów Elżbiety I posłowie Izby Gmin nie ograniczali się już jedynie do dyskutowania nad pochodzącymi od Korony wnioskami, ale sami wysuwali sprawy, które wydawały się im istotne. Wprawdzie Elżbieta I starała się zahamować rozwój inicjatywy poselskiej w tym zakresie, jednak procesu wzrostu inicjatywy i wolności poselskich nie dało się już ograniczyć.
     W okresie Tudorów wyraźnie wzrosło w Parlamencie znaczenie Izby Gmin i zaczęto nawet, w związku z małą stosunkowo rolą Izby Lordów, utożsamiać Izbę Gmin z Parlamentem. Stało się tak na skutek omówionych już przeobrażeń społecznych Anglii w XVI w., wzrostu znaczenia klas średnich, gentry i mieszczaństwa. 
     191 
    Sojusz Tudorów z awansującymi politycznie i bogacącymi się klasami średnimi uczynił Izbę Gmin coraz ważniejszym organem politycznym epoki elżbietańskiej. Polityka wewnętrzna Tudorów zawsze musiała się liczyć z opinią gentry i mieszczaństwa, toteż królowie z tej dynastii bacznie śledzili nastroje i opinie Izby Gmin. Świadczą o tym m. in. prowadzone od 1547 r. protokoły posiedzeń Izby Gmin, zawierające bardzo szczegółowy obraz angielskiego życia politycznego.
     Do wzrostu pozycji i roli Izby Gmin przyczyniała się wolność elekcji poselskich w hrabstwach, na które na ogół Korona nie miała wpływu. Izba Gmin składała się w XVI w. z ponad 400 posłów, rekrutujących się z 45 hrabstw (po 2 posłów wybieranych przez miejscowych freeholders posiadających dochód roczny przekraczający 40 szylingów) oraz ze wzrastającej ilości miast. Ci ostatni mieli znaczną przewagę liczebną i w istocie jedynie poprzez nadawanie nowym miastom przywileju wysyłania posłów do Parlamentu uzyskiwała Korona możliwość pewnego oddziaływania na skład Izby Gmin (np. Maria Tudor udzielała takich przywilejów miastom położonym w okręgach katolickich). Znaczna przewaga liczebna posłów miast nad posłami hrabstw nie świadczyła o przewadze mieszczaństwa nad gentry w Parlamencie. Wiele miast wybierało na swoich reprezentantów przedstawicieli szlachty, z czym wiązała się zarówno presja i nacisk potężnych posiadaczy ziemskich na słabe jeszcze miasteczka, jak i pragnienie ludności małych miast posiadania protektora w osobie miejscowego lorda.
     Posłowie Izby Gmin mieli w XVI w. sporą niezależność, nie znali dyscypliny partyjnej, gdyż nie było w Anglii jeszcze partii politycznych, nie byli też tak ściśle — jak np. w Polsce — odpowiedzialni przed swymi wyborcami, nie otrzymywali bowiem od nich instrukcji, jako że nie znany im był przed przybyciem do Londynu porządek obrad. Reprezentowali więc w istocie stanowisko ogólnonarodowe czy ogólnostanowe, a nie tylko regionalne czy partykularne. Ogromna ich większość posiadała wyższe wykształcenie, uniwersyteckie lub prawnicze, oraz duże doświadczenie polityczne, dzięki czemu Parlament już w końcu XVI w. stał się kompetentnym, patriotycznym i operatywnym organem, którego nie uda się złamać samowoli Stuartów w pierwszej połowie XVII w.
     Jednym z warunków zapewnienia Anglii spokoju wewnętrznego stała się polityka religijna Elżbiety I i jej rządu. Osobiście obojętna na sprawy religijne, pragnęła królowa kompromisu między protestantami i katolikami, a nawet zjednoczenia ich w jednym kościele.
     193 
     Początkowo starała się utrzymać w swojej Tajnej Radzie (Privy Council) równowagę między katolikami i protestantami.
     Wśród członków Tajnej Rady najpoważniejsze miejsce zajmował wspomniany już William Cecil, wybitny polityk i zagorzały protestant, pragnący uczynić Anglię główną siłą w obozie protestanckim. Zdając sobie sprawę ze słabości angielskich sił morskich i braku większych środków finansowych, unikał konfliktów, starał się zaś dochodzić do celu drogą dyplomatyczną. Również i Walsingham był zwolennikiem aktywnej polityki protestanckiej. Im obu ustępował zdolnościami faworyt królowej, późniejszy hrabia Leicester (ok. 1532 — 1588), intrygant i człowiek bez skrupułów. Bojąc się stracić wpływ na Elżbietę, odradzał jej Leicester przyjmowania ofert małżeńskich, wbrew życzeniom ludności i Parlamentu, który domagał się uregulowania sprawy następstwa tronu. Z innych ważniejszych doradców królowej należy wymienić Nicholasa Bacona, ojca rozpoczynającego już karierę polityczną słynnego filozofa Francisa Bacona, a dalej arcybiskupa M. Parkera. zdolnego polityka, żołnierza i admirała
     194 
     Waltera Ralegha oraz lekkomyślnego hrabiego Essexa, faworyta Elżbiety I, skazanego na stracenie w 1601 r.
     Sprawy wewnętrznej polityki angielskiej w epoce elżbietańskiej ściśle były związane z kwestią religijną, która zaogniła się tak bardzo w okresie kontrreformacji Marii Tudor. Z jej śmiercią pozycja katolicyzmu znacznie zmalała i Elżbieta I przystąpiła do odbudowy kościoła w duchu schizmy Henryka VIII. W 1559 r. został przywrócony modlitewnik 7. 1552 r. i ogłoszony Akt o supremacji (Act of Supremacy). uznający Elżbietę głową kościoła w Anglii. W 1563 r. przywrócono w formie Aktu 39 artykułów treść dawnego wyznania wiary zredagowanego w 42 artykułach w 1552 r. Spokojna forma i unikanie zadrażnień w przywracaniu kościoła narodowego nie uchroniły Elżbiety od zatargu z Rzymem, który w 1570 r. nałożył na nią ekskomunikę. Wywołało to w Anglii skutek przeciwny zamierzonemu i przyczyniło się do szybszej anglikanizacji kościoła oraz wzmożenia prześladowań tzw. rekuzantów, to jest osób, które nie uznawały zwierzchnictwa monarchii nad kościołem oraz kościoła anglikańskiego.
     Jest rzeczą interesującą, że opozycja katolicka w Anglii nie była jednolita wobec Korony. Znaczna cześć katolików, przeciwstawiając się anglikanizmowi, pragnęła jednocześnie politycznego porozumienia z królową i uzyskania dla siebie tolerancji, tym bardziej że polityka rządu Elżbiety I w dużym stopniu realizowała najistotniejsze dla rozwoju Anglii tendencje narodowe i ekonomiczne, stwarzając wielkie możliwości dla ekspansji i rozkwitu. Jedynie bardziej radykalny odłam katolików, inspirowany przez jezuitów bezpośrednio nieraz z Hiszpanii i Rzymu, podejmował spiski i rewolty wymierzone przeciwko królowej. W religijnej opozycji znajdowali się też bardziej radykalni purytanie. Stopniowo, zwłaszcza wobec nacisku i ofensywy politycznej popieranego przez Hiszpanię kościoła katolickiego, reformacja elżbietańska szła w kierunku zbliżenia anglikanizmu do protestantyzmu o zabarwieniu kalwińskim. Wprawdzie nie doszło do porozumienia dogmatycznego i liturgicznego, zasadniczą bowiem sprzeczność stanowiło pojecie hierarchicznego kościoła państwowego z jednej strony i niezależność gmin religijnych z drugiej, niemniej powołany w 1585 r. Trybunał Wysokiej Komisji prześladował głównie raczej radykalnych anabaptystów, natomiast purytanie pozostawali w roli opozycji religijno-politycznej. Domagali się oni oczyszczenia kościoła anglikańskiego z wszelkich pozostałości katolicyzmu (stąd nazwa, od łac. purus = czysty), w duchu zasad kalwinizmu, a jednocześnie występowali przeciwko absolutyzmowi.
     195 
    Reprezentowali ideały bogacącego się mieszczaństwa epoki wczesnego kapitalizmu, apelowali zwłaszcza do średnich wytwórców oraz częściowo gentry, m. m. poprzez postulat aktywności gospodarczej i skrzętnej, bogacącej pracy.
     Na politykę religijną Elżbiety I wobec katolików w niemałym stopniu wpłynęły wypadki w Szkocji i sprawa Marii Stuart, stanowiąca poprzez swoje powiązania z polityką Hiszpanii poważne niebezpieczeństwo zewnętrzne. Natomiast jej związek z nadziejami katolików angielskich na zmianę na tronie stwarzał niebezpieczeństwo wewnętrzne i zagrożenie dla władzy Elżbiety I.
    
    ELŻBIETA I i MARIA STUART
     W XVI w. Anglia wykorzystywała szerzący się w Szkocji ruch protestancki w celu utrwalenia tam swoich wpływów. Broniąc się przed ekspansją angielską Szkocja tradycyjnie szukała pomocy we Francji, co z kolei stwarzało dla Anglii niebezpieczeństwo okrążenia politycznego. W 1542 r. zmarł król szkocki Jakub V, pozostawiając po sobie urodzona kilka dni wcześniej córkę Marię Stuart. Regencję po nim objęła energiczna wdowa, Maria Lotaryńska, księżniczka z potężnego rodu francuskich Gwizjuszy. Przy pomocy francuskiej udało się jej poskromić protestantów i doprowadzić do pojmania głównego ich przywódcy, Johna Knoxa (1505—1572). Wywieziony do Francji, tułał się on następnie w Anglii i Niemczech, by znaleźć się pod wpływami Kalwina w Genewie.
     Związki szkocko-francuskie zostały umocnione przez małżeństwo Marii Stuart z synem króla francuskiego Henryka II, chorowitym Franciszkiem. Mimo prokatolickiej polityki Marii Lotaryńskiej protestantyzm szerzył się w Szkocji nadal, zyskując zwolenników w prowincjach nadmorskich oraz na pograniczu angielsko-szkockim, gdzie chronili się przed prześladowaniami Marii Tudor liczni zbiegowie angielscy. Żywe poparcie znalazł protestantyzm wśród arystokracji szkockiej, która pod jego hasłami występowała do walki z regentką i potężnym w Szkocji duchowieństwem katolickim. Warto tu dodać, że w walce z panami feudalnymi, królowie szkoccy opierali się na kościele, wyposażając go hojnie w ziemię i nadając mu liczne przywileje. Nic więc dziwnego, że szlachta szkocka zwalczała kościół zarówno ze względów politycznych, jak i majątkowych, udzielając poparcia ruchowi reformacyjnemu. Pod hasłem walki z katolicyzmem zawiązany został w 1557 r. wspomniany już związek (Covenant).
     196 
    na którego czele stanął brat Marii Stuart, lord James Stuart, znany następnie jako hrabia Moray.
     Hasłem do powstania stał się powrót Johna Knoxa w 1559 r. Do walki zachęcało też wstąpienie na tron angielski rok wcześniej Elżbiety I. Przy pomocy posiłków angielskich została zmuszona do kapitulacji francuska załoga popierająca Marię Lotaryńską. Krótko przedtem, w 1560 r., zmarła regentka i partia kalwińska zdobyła przewagę. Zawarty w 1560 r. pomiędzy Marią Stuart a posłami angielskimi traktat w Edynburgu przekreślał wszelkie wpływy francuskie w Szkocji. Zgodzono się też na prawa Marii Stuart do tronu szkockiego pod warunkiem całkowitej jej rezygnacji z tytułu królowej Anglii, który Maria przyjęła uprzednio jako wnuczka Małgorzaty, siostry Henryka VIII. oraz pełnego uznania praw Elżbiety I. W tymże roku Parlament szkocki w Edynburgu obalił episkopat i wprowadził w Szkocji kalwinizm. Klasztory miały ulec likwidacji, 
     197 
     dobra kościelne konfiskacie. Za trzykrotne uczestniczenie w katolickich nabożeństwach groziła kara śmierci.
     Panowanie Marii Stuart nie było popularne zarówno z uwagi na życie prywatne królowej szkockiej, jak i nieudolnie prowadzoną politykę. Było to tylko na rękę królowej Elżbiecie I, która z uwagą i niepokojem śledziła wypadki w Szkocji i działalność potencjalnej pretendentki do tronu angielskiego. Po śmierci Franciszka II w 1560 r. 18-letnia Maria Stuart powróciła do Szkocji, dokąd wysłali ją jej wujowie w nadziei, że umocni tam katolicyzm. Odrzucając protegowanych przez Elżbietę I kandydatów do jej ręki z faworytem Elżbiety hrabią Leicesterem na czele. Maria poślubiła w 1565 r. swego kuzyna, katolika Henry Stuarta, lorda Darnleya. Małżeństwo to było dla Elżbiety tym bardziej niepożądane, że Darnley, prawnuk po kądzieli Henryka VII, wzmacniał jeszcze prawa swej żony do tronu angielskiego, przez swoją zaś rodzinę Lennoxów posiadał znaczne wpływy wśród katolickiej arystokracji angielskiej i szkockiej. Zachęceni przez Elżbietę panowie szkoccy podnieśli bunt przeciw Marii i Darnleyowi, a niektórzy z nich, z Morayem na czele, uszli do Anglii, gdzie znaleźli gościnne schronienie. W tej sytuacji Maria Stuart zaczęła prowadzić politykę coraz bardziej prokatolicką, mając w tym zachętę Rzymu i Hiszpanii. Plany kontrreformacyjne podsumował też Marii jej sekretarz, Włoch Dawid Riccio, podszeptując królowej szkockiej możliwość wywołania buntu katolików angielskich przeciwko Elżbiecie przy pomocy papiestwa i Hiszpanii, marszu na Londyn i zjednoczenia pod berłem Marii obu krajów, Anglii i Szkocji.
     Zamordowanie Riccia przez grupę spiskowców z Darnleyem na czele i chwilowe uwięzienie Marii ograniczyło wpływy katolickie i umożliwiło powrót do kraju Moraya i innych lordów kalwińskich. Marii udało się wszakże odzyskać zaufanie męża, wraz z którym uszła z Edynburga do Dunbaru. Po zgromadzeniu swych katolickich stronników pod wodzą oddanego jej Bothwella powróciła do stolicy Szkocji. W 1566 r., w trzy miesiące po zamordowaniu na jej oczach Riccia, urodził się Marii syn, późniejszy Jakub VI szkocki i Jakub I angielski. W ten sposób zapewniła Maria ciągłość swej dynastii, uzyskując poważną przewagę nad niezamężną Elżbietą I. Trochę wcześniej dopuściła Maria z powrotem biskupów katolickich do Parlamentu szkockiego. Miała ona wielu zwolenników wśród katolików angielskich, a jej dwór stał się swego rodzaju azylem dla zbiegłych z Anglii wyznawców katolicyzmu i przeciwników Elżbiety. Maria usiłowała jednak unikać konfliktów z królową angielską i w swych
     198 
     rządach wewnętrznych opowiadała się w zasadzie za swego rodzaju kompromisem między katolikami i protestantami.
     Pozycję królowej szkockiej znacznie osłabiły wydarzenia związane z zabójstwem jej męża Darnleya w 1567 r., któremu Maria nie mogła zapomnieć udziału w zamordowaniu Riccia. Maria myślała wówczas o rozwodzie, tym bardziej ze znajdowała się pod urokiem szkockiego szlachcica i protestanta Bothwella. Nie jest do dzisiaj ostatecznie wyjaśniony udział królowej w morderstwie jej męża, jednak wiele przemawia za tym, że o nim z góry wiedziała i odegrała w nim pewna rolę. Postępowanie Marii po śmierci Darnleya dostarczyło zresztą jej przeciwnikom wiele do myślenia i poruszyło przeciwko niej opinię publiczną. Królowa szkocka nie wzięła udziału w pogrzebie męża, na krótki tylko czas przybrała żałobę, nie ukarała sprawców mordu, inscenizując komedię procesu. Sędziowie uwolnili jednego z głównych sprawców — Bothwella, a Parlament szkocki podkreślił jego zasługi dla kraju. W niecałe trzy miesiące po zabójstwie Darnleya Maria Stuart ponownie wyszła za mąż za Bothwella, narażając się na potępienie opinii publicznej w kraju i za granicą. Bunt przeciwko niej podnieśli lordowie protestanccy, a nawet niektórzy katolicy, tworząc związek przeciwko Bothwellowi. Opuszczona przez wojsko Maria Stuart została uwięziona i zmuszona do a fały k »c j i na rzecz małego Jakuba. Bothwell natomiast zbiegł do Norwegii, gdzie zmarł w więzieniu. Regencję objął Moray. W Szkocji utrwalił się kościół kalwiński, zwany prezbiteriańskim, tzw. Kirk of Scotland. oparty na organizacji gminy, w której udział w zarządzie mieli obok duchownych i ludzie świeccy. Wpływ kościoła szkockiego stal się w ojczyźnie Marii Stuart bardzo duży, zarówno na sprawy polityczne, jak i życie codzienne.
     W 1568 r. udało się Marii Stuart ujść z więzienia i w maju tego roku przybiła ona na łodzi rybackiej do wybrzeży angielskich. W ten sposób Elżbieta I dostała w swe ręce niebezpieczną rywalkę i pretendentkę do tronu angielskiego, podkopującą jej pozycję w Anglii przez podsycanie nadziei katolików na możliwości zwycięstwa kontrreformacji w Anglii. Za Marią zamknęły się na 18 lat bramy więzienia angielskiego, jednak wraz z tym nie skończyła się jej rola w historii Anglii.
     Uwięzienie Marii dało Anglii dogodny pretekst do ingerencji w wewnętrzne sprawy Szkocji, zwłaszcza w związku z prowadzonym dochodzeniem w sprawie śmierci Darnleya. Wprawdzie ostatecznie Hżbieta wydała orzeczenie, że nie ma dostatecznych dowodów winy Marii,
     199 
    jednak zachowała u siebie rzekome jej listy, rzucające na nią podejrzenie. Co do autentyczności tych listów istnieją jednak od dawna różne wątpliwości.
     Od momentu uwięzienia Marii Stuart jej osoba stała się przedmiotem rozgrywek politycznych i nadziei przeciwników Elżbiety I, zarówno w samej Anglii, jak i na arenie międzynarodowej. Obecność Marii w Anglii ożywiła nadzieje katolików angielskich na restaurację kościoła katolickiego. Przeciwnicy Elżbiety myśleli o obaleniu jej i osadzeniu na tronie Marii. Koncepcje takie popierał papież Pius V, który wzywał ks. Albę do interwencji zbrojnej w Anglii. Wprawdzie Filip II, zajęty w tym czasie sprawą niderlandzką, unikał konfliktu z Anglią mimo bezkarności korsarzy angielskich łupiących statki hiszpańskie powracające ze złotem z Ameryki, jednak osoba Marii Stuart stale była w polityce hiszpańskiej atutem do wygrania w nadchodzącym wielkim konflikcie angielsko-hiszpańskim.
     O tym, że katolicyzm nadal stanowił realną siłę, świadczyło wielkie powstanie szlachty katolickiej północnej Anglii w 1569 r., w czasie którego rebelianci uroczyście podarli w katedrze w Durham anglikańską Biblię i podeptali Prayer Book, wysuwając również hasło uwolnienia Marii Stuart. Generałowie Elżbiety rozgromili bardzo surowo buntowników, jednak już w 1572 r. podjął rewoltę książę Norfolk, któremu agenci hiszpańscy proponowali rękę Marii Stuart. Jeszcze w 1570 r. papież zarządził proces Elżbiety w Rzymie, który ustalił winę królowej angielskiej wobec kościoła katolickiego. Bulla Piusa V zwalniała poddanych angielskich obrządku katolickiego od posłuszeństwa wobec Elżbiety. Bulla ta zrobiła w Anglii duże wrażenie i zachęciła wielu katolików do bardziej jeszcze zdecydowanej opozycji wobec królowej. Z drugiej strony wszystkie te wypadki coraz wyraźniej skłaniały tolerancyjną początkowo Elżbietę do bardziej zdecydowanych represji przeciwko katolikom, których zaczęto w Anglii kojarzyć z buntownikami i papistami, a niebawem z Hiszpanią, stanowiącą głównego wroga i rywala Anglii w polityce międzynarodowej. Uchwały Parlamentu angielskiego z 1571 r. wzmacniały charakter protestancki kościoła anglikańskiego, przypominały o konieczności rygorystycznego stosowania 39 artykułów. Od czasu rozpowszechnienia bulli Piusa V w Anglii odejście od anglikanizmu traktowano już jako zdradę stanu. Wzrosły też wpływy Williama Cecila, zwolennika silniejszej pozycji protestantyzmu i energiczniejszej polityki antyhiszpańskiej. Jego linia polityczna okazała się tym bardziej słuszna, że nie brak było dowodów kontaktów katolików
     200 
     angielskich z dworem hiszpańskim i Filipem II. do którego odwoływali się oni o pomoc. Egzekucja spiskującego z Hiszpanią księcia Norfolka w 1572 r. oraz objęcie w Szkocji regencji przez Mortona. hrabiego szkockiego nastawionego proangielsko, wzmocniły kontrolę Elżbiety nad katolicką opozycją. Nadal jednak duże było niebezpieczeństwo interwencji katolickiej w Anglii, a tajna działalność przybywających tam emisariuszy katolickich, specjalnie szkolonych na kontynencie, oraz jezuitów przejmowała lękiem Elżbietę I i jej otoczenie. Katolicy odprawiali potajemnie nabożeństwa i niejednokrotnie, jak np. Edmund Campion, zdobywali w tych trudnych warunkach nowych wyznawców dla kościoła.
     Większe niebezpieczeństwo dla Elżbiety I przedstawiała mobilizacja międzynarodowych sił katolickich przeciwko schizmatyckiej Anglii oraz wysuwana myśl zbrojnej interwencji w celu przywrócenia na wyspie katolicyzmu. Plany takie snuł papież Grzegorz :!II, licząc na udział w tej akcji pretendenta do ręki Marii Stuart — Don Juana d'Austria, a przede wszystkim na Filipa II, który aprobował plan akcji przeciwko Elżbiecie, odsuwając jego realizację na czas późniejszy z uwagi na swoje zaangażowanie w tłumieniu rewolucji w Niderlandach. Żeby osłabić Anglię, papież i w pewnym stopniu Filip II poparli powstanie w Irlandii przeciwko Anglikom, które wybuchło kilkakrotnie, by w 1578 r. pod hasłami religijno-narodowymi objąć znaczną część kraju. Anglicy krwawo stłumili rewoltę irlandzką, mordując wielu powstańców i wspierających ich Hiszpanów oraz niszcząc w odwecie znaczną część południowej Irlandii.
     Również wydarzenia w Szkocji, zwłaszcza od czasu objęcia rządów przez Jakuba VI w 1579 r., wzbudziły nadzieje katolików. Po straceniu Mortona partia katolicka zdobyła w Szkocji przewagę. szukając zbliżenia z Francją i Hiszpanią. W porozumieniu z Marią Stuart, katolikami angielskimi i Gwizjuszami francuskimi poseł hiszpański w Londynie, Bernardino de Mendoza, kierował wielką akcją dyplomatyczną przeciwko protestanckiej Anglii. Wspólne działanie hiszpańsko-francuskie udaremniła nieufność Filipa II do Francji oraz trudności wewnętrzne okresu rządów Henryka III francuskiego. Umożliwiło to Walsinghamowi wykrycie całego spisku łącznie ze szczegółowymi planami ataku państw katolickich na Anglię, dając sposobność Elżbiecie do zastosowania na. szeroką skalę represji. a Parlamentowi angielskiemu podjęcie w 1584 r. uchwały o wyłączeniu od tronu Marii Stuart i jej syna. Uchwała Parlamentu z 1585 r.
     201 
     określała jako zdrajców wszystkich księży katolickich przebywających na terenie Anglii oraz te osoby, które udzielały im schronienia.
     Wypadki związane z intrygami katolików, zamachami na życie królowej i niebezpieczeństwem interwencji zagranicznej skupiły przy boku Elżbiety I ogromną większość narodu angielskiego i podniosły jeszcze bardziej popularność polityki dworu. Stopniowo udało się królowej ułożyć sprawy szkockie w sposób dla Anglii korzystny, a zawarte w 1586 r. porozumienie z Jakubem VI regulowało stosunki między Anglią a Szkocją. Pozostawał dla Elżbiety tylko nie załatwiony problem Marii Stuart, stanowiącej oś wszystkich intryg dyplomatycznych i źródło trudności wewnętrznych. Pretekstem do stracenia niewygodnej dawnej rywalki stał się spisek Antoniego Babingtona z 1586 r., do którego dała się wciągnąć Maria Stuart, dostarczając Elżbiecie ostatniego argumentu przeciwko sobie. Ponieważ celem spisku było zamordowanie Elżbiety i uwolnienie z więzienia Marii, trybunał angielski uznał Marię Stuart winną i skazał ją na śmierć jako wroga Anglii i jej królowej. W 1587 r. Maria została stracona. Jej śmierć stała się dla Filipa II ostatecznym bodźcem do planowanego już wcześniej ataku na Anglię, od dawna podkopującą i osłabiającą swoją ekspansją handlową i działalnością statków kaperskich pozycję Hiszpanii na Atlantyku. 
    
    ROZWÓJ HANDLU I KUPIECTWA ANGIELSKIEGO
     Konflikt angielsko-hiszpański stał się pod koniec XVI w. nieuchronny w związku z szybkim rozwojem potencjału gospodarczego oraz pozycją Anglii w handlu międzynarodowym i żegludze. Po okresie średniowiecznym, w którym Anglia odgrywała raczej rolę peryferyczną, wiek XVI był widownią ogromnego poszerzenia się zasięgu jej handlu i żeglugi w związku z przemianami, jakie zaszły w świecie po odkryciach geograficznych oraz na skutek coraz większej inicjatywy i ekspansji bogatego kupiectwa angielskiego.
     Anglia później niż niektóre inne kraje przystąpiła do walki o nowe rynki i nowo odkryte ziemie, stosunkowo długo też korzystała z obcego pośrednictwa w wymianie handlowej. W średniowieczu szczególnie dużą pod tym względem rolę odgrywała Hanza niemiecka, która zaopatrywała Anglię w sukno flandryjskie, bałtyckie produkty spożywcze i leśne, rosyjskie futra itd. wywożąc z wyspy w zamian wełnę, a później i sukno. 
     202 
    W ciągu XIV w. hanzeaci uzyskali w Anglii szereg znacznych przywilejów handlowych, zwalniających ich od różnych cel, dzięki czemu znajdowali się oni nawet w lepszej sytuacji od kupców angielskich. Istniejący w Londynie aż do końca XVI w. hanzeatycki kantor, tzw. Dwór Stalowy (Steelyard), odgrywał ważną rolę handlową w wymianie Anglii z rejonem Morza Północnego i Bałtyku. Warto jednak dodać, że od końca XIV w. i sami Anglicy usiłowali rozwijać wymianę z monopolizowanym przez Hanzę północnoeuropejskim obszarem handlowym, napotykając ze strony Hanzy wiele przeszkód i trudności. Mimo to pod sam koniec XIV w. kupcy angielscy założyli np. w Gdańsku swoje miejsce składu, które — mimo szykan Hanzy — było aż do początków drugiej połowy XV w. ich oparciem w handlu bałtyckim.
     Na początku XV w. otrzymali przywileje królewskie kupcy angielscy handlujący z Holandią, Zelandią, Brabancją i Flandrią, którzy — podobnie jak i ich towarzysze uprawiający wymianę z Bałtykiem i Skandynawią — nazywani byli Kupcami Ryzykantami (Merchant Adventurers). Stopniowo nazwą tą zaczęto określać założoną w 1407 r. w Londynie kompanię handlową (por. wyżej) zajmującą się przede wszystkim wywozem wełny i sukna z Anglii. Wraz z jej ogromnym wzrostem upadło w XV w. znaczenie dawniejszej Kompanii Składowej (Merchants of the Staple), posiadającej swoje miejsce składu w Calais, dokąd w XIV i XV w. szła angielska wełna. Mimo rosnącej inicjatywy kupców angielskich udział w ich handlu obcego pośrednictwa, hanzeatyckiego, a następnie w coraz poważniejszym stopniu holenderskiego, był aż do końca epoki elżbietańskiej poważny.
     Również handel Anglii z rejonem Morza Śródziemnego znajdował się w średniowieczu i w pierwszej połowie XVI w. w rękach obcych. Wenecjanie, Genueńczycy czy kupcy Florencji przywozili towary luksusowe, korzenie, jedwabie, wina itp., zabierając w zamian angielską wełnę. I tutaj na Południe, podobnie jak i na Północ, sami Anglicy w średniowieczu rzadko się zapuszczali, natrafiając w takich wypadkach na ataki statków włoskich.
     Wraz z rozwojem mieszczaństwa angielskiego, przede wszystkim londyńskiego, zaczęły powstawać w epoce elżbietańskiej różnego typu spółki kupieckie i kompanie, stanowiące główną podstawę organizacyjną i finansową dla angielskiej ekspansji handlowej w drugiej połowie XVI w. Przypadające od około połowy XVI w. nasilenie ich aktywności miało wyraźny związek zarówno z utraceniem przez Anglię w 1558 r. portu francuskiego Calais, i z upadkiem rynku antwerpskiego w wyniku ekspansji hiszpańskiej. 
     203 
    W konsekwencji kurczenia się starych, blisko położonych rynków handlowych, tradycyjnie odwiedzanych przez Anglików od czasów średniowiecznych. Anglia stanęła w obliczu pilnej potrzeby znalezienia nowych możliwości zbytu dla swego sukna, od czego w dużym stopniu zależał gospodarczy rozwój kraju.
     W 1553 r. Anglicy podjęli plan zorganizowania wyprawy wokół Europy północno-wschodniej do Chin i Indii, do legendarnych skarbów Wschodu. Myśl o takiej wyprawie wysuwał zresztą jeszcze Henryk VIII w 1527 r., argumentując, że wobec postępów Hiszpanii w eksploracji i podboju Ameryki, a Portugalczyków w Azji. naturalnym terenem do ekspansji dla Anglików pozostawała Północ. Obok mglistej wizji odkrycia północno-wschodniej drogi do Chin u podstaw angielskiej wyprawy na Morze Białe w 1553 r. leżała potrzeba znalezienia nowych rynków zbytu dla sukna angielskiego. którego wywóz przechodził właśnie w połowie XVI w. wyraźny kryzys. Wskazuje zresztą też na to duży udział w tej inicjatywie londyńskich eksporterów sukna wśród 240 kupców angielskich, którzy udziałami po 25 funtów szterlingów (łączne koszty wyniosły 6 tys. funtów) sfinansowali ekspedycję z 1553 r.
     Wśród organizatorów tej wyprawy, która doprowadzi do założenia angielskiej Kompanii Moskiewskiej, stał słynny żeglarz Sebastian Cabot (syn Johna Cabota), a dalej Hugh Willoughby i Richard Chancellor. Z trzech wysłanych w 1553 r. statków tylko jeden dopłynął do ujścia Dźwiny, pozostałe utknęły w lodach u wybrzeży Laponii, a ich załogi wyginęły z głodu i zimna. Chancellor spotkał się z życzliwym przyjęciem na dworze Iwana IV i powrócił do Anglii z pismem cara do królowej angielskiej, w którym ten wyrażał pragnienie rozwinięcia handlu z Anglią i nadania jej kupcom przywilejów handlowych. W 1555 r. został wydany przez Marię Tudor przywilej tworzący angielską Kompanię Moskiewską (Muscovy Company), organizację typu spółki akcyjnej dla handlu z Rosją. Od tego czasu, za pośrednictwem niebezpiecznej drogi północnej wokół wybrzeży Skandynawii, a w latach moskiewskiej okupacji Inflant również przez bałtycki port Narwę, była Moskwa ważnym odbiorcą angielskiego sukna, zaopatrując Anglię w liny okrętowe, len, konopie, futra, wosk i skóry. Należy dodać, że w swym handlu moskiewskim przez Narwę natrafili Anglicy na poważne trudności wynikające z zastosowanej przez Polskę blokady Narwy w okresie wojny północnej w latach 1563—1570. W ten sposób Polska broniła się nie tylko przed dostawami angielskiej broni do Moskwy, ale i przed 
     204 
     konkurencją rynku moskiewskiego w bałtyckim handlu z Europą zachodnią.
     Dla rozwijania handlu bałtyckiego została zorganizowana w Anglii w 1579 r. Kompania Wschodnia, której geneza wiąże się zarówno z upadkiem Antwerpii, stanowiącej dla Anglików od dawna wygodny rynek zaopatrzenia również w towary bałtyckie, jak i końcową fazą walki Anglii z Hanzą, zazdrośnie strzegącą swego monopolu w handlu północnym. Założenie przez kupców angielskich w 1567 r. miejsca składu w Hamburgu było już poważnym wyłomem w monopolu hanzeatyckim. Po wygaśnięciu 10-letniego kontraktu z Hamburgiem, który pod naciskiem Hanzy odmówił dalszego przedłużenia umowy, kupcy angielscy założyli swój skład w Elblągu, wykorzystując dogodną tam dla siebie sytuację w związku z rywalizacją Elbląga z potężnym Gdańskiem oraz skutkami buntu Gdańska przeciwko królowi polskiemu w 1577 r. Kompanię Wschodnią (Eastland Company) utworzyła grupa 65 głównie londyńskich hurtowników, będących równocześnie w dużym stopniu członkami kompanii Kupców Ryzykantów i innych kompanii angielskich. Podobnie jak i w innych tego typu organizacjach handlowych przewagę w Kompanii Wschodniej uzyskała bogata oligarchia kupiecka Londynu, która nie dopuszczała do większego udziału w handlu i władzach kompanii zarówno uboższych kupców angielskiej stolicy, jak i przedstawicieli innych portów wschodnioangielskich (Hull, Newcastle, Ipswich, Lynn).
     Najważniejszym partnerem Anglii w handlu bałtyckim była Polska, do której głównie szło wywożone przez Kompanię Wschodnią szerokie sukno, stanowiące wraz z innymi gatunkami tekstyliów aż około 80 — 90% wartości całego angielskiego wywozu do strefy bałtyckiej. Obok sukna poważne znaczenie w tym wywozie miały skórki, ołów, cyna, towary kolonialne i inne. Najważniejszą pozycję w angielskim przywozie bałtyckim stanowiły idące głównie z Polski towary okrętowe: len, konopie, liny okrętowe, smoła, dziegieć, żelazo (był to szwedzki osmund przekuwany w Gdańsku), drewno i inne. Z innych towarów bałtyckich należy wymienić zboże, zwłaszcza żyto, popiół, wosk itd.
     Angielscy kupcy uprawiający handel z Hiszpanią i Portugalią założyli w 1577 r. Kompanię Hiszpańską (Spain Company), posiadającą duże znaczenie dla Anglii w handlu suknem i zbożem. Angielski handel śródziemnomorski po pewnym rozwoju w XV w.. podupadł w połowie XVI w. i dopiero w 1581 r. został zorganizowany w ramach Kompanii Tureckiej (Turkey Company),
     206 
    powołanej do wymiany z krajami leżącymi we wschodniej części Morza Śródziemnego i na Bliskim Wschodzie. Utworzona w 1583 r. Kompania Wenecka (Venice Company) została założona dla handlu z Włochami. Obie te organizacje następnie połączyły się w potężną spółkę akcyjną noszącą nazwę Kompanii Lewantyńskiej (Levant Company). Otrzymała ona w 1592 r. swe zasadnicze podstawy prawne. Przedmiotami jej eksportu były głównie: sukno, cyna, ołów i in., importu zaś towary kolonialne, wino, jedwabie, bawełna itp.
     W XVI w. rozwinęła Anglia też handel z Afryką. W 1530 r. podjął podróż do Gwinei William Hawkins, od połowy XVI w. rozwinął się szczególnie handel z Afryką Północną, napotykający konkurencję Portugalczyków. William Hawkins, a zwłaszcza syn jego John, uprawiali na dużą skalę intratny handel niewolnikami murzyńskimi i w 1588 r. powstała angielska Kompania Gwinejska (Guinea Company) zajmująca się głównie porywaniem i sprzedażą niewolników.
     Największą i najważniejszą dla dalszego rozwoju gospodarczego Anglii spółką handlową stała się Kompania Wschodnioindyjska (East India Company) założona w 1600 r., już pod sam koniec epoki elżbietańskiej. Dała ona początek panowaniu Anglii w Indiach i przysporzyła jej w ciągu wieków ogromnych bogactw i skarbów Wschodu. Akcje Kompanii Wschodnioindyjskiej należące początkowo do 550 osób znalazły się w większości w rękach około 40 najbogatszych kupców londyńskich, którzy na handlu tym dorobili się stopniowo wielkich fortun.
     Nie tylko na Południu i Wschodzie, ale i na Zachodzie zostały za czasów Elżbiety I położone podwaliny pod przyszłą ekspansję handlową i polityczną Anglii. W ślad za podróżami do Ameryki różnych angielskich podróżników i eksploratorów — w rodzaju słynnego żeglarza Waltera Ralegha (por. niżej) — powstała w 1587 r. Kompania Północnoamerykańska (North America Company), pierwsza z całego szeregu tego rodzaju organizacji, torujących drogę angielskim osadnikom i kupcom w Nowym Świecie i przygotowujących grunt pod przyszłe angielskie kolonie. Wśród podróżników związanych z angielską ekspansją do Ameryki należy wymienić Martina Frobishera (ok. 1535 — 1594), który szukając w latach 1576 — 1578 północno-zachodniej drogi wokół Ameryki pogłębił znajomość krain arktycznych. Na rzecz rozwijania podróży do Ameryki Północnej działali przedsiębiorczy kupcy Londynu, Bristolu czy Plymouth, robiący znakomite interesy na tych niebezpiecznych wyprawach,
     207 
     zwłaszcza poprzez finansowanie napadających i grabiących statki hiszpańskie na Atlantyku kaprów angielskich (te statki pirackie były budowane i eksploatowane przez kupców na zasadzie spółek).
     Istotną rolę w angielskich wyprawach do Ameryki odegrał znany żeglarz Humphrey Gilbert (1537—1583), silnie związany z kupiectwem Bristolu. Otrzymał on w 1566 r. od Elżbiety I patent na eksplorację północno-zachodniego szlaku, a następnie — gdy spostrzegł bezowocność tych wysiłków — na założenie kolonii w Nowej Fundlandii. Objął ją w posiadanie w 1583 r., co miało na razie symboliczne tylko znaczenie wobec minimalnego napływu osadników. Wysiłki Gilberta kontynuował Walter Ralegh, który w latach 1584—1585 wysłał do Ameryki dwie ekspedycje. Dotarły one do Florydy, a następnie popłynęły wzdłuż wybrzeży amerykańskich bardziej na północ, dając początek najstarszej angielskiej kolonii w Ameryce. Przy pomocy kupiectwa londyńskiego założył Ralegh w 1587 r. kompanię w celu kolonizowania tej krainy, nazwanej na cześć królowej Elżbiety I Wirginią. Mimo iż wyprawy Waltera Ralegha nie przyniosły na razie trwalszych rezultatów, a pierwsze próby osadnicze nie powiodły się, oznaczały one zamkniecie okresu wypraw odkrywczych i początek epoki angielskiej ekspansji i kolonizacji w Ameryce.
     Tak szeroko rozrastający się w epoce elżbietańskiej rozwój handlu i eksploracji był głównie dziełem bogatego kupiectwa angielskiego, cieszącego się poparciem dworu i królowej. Był to okres zdecydowanej przewagi oligarchii kupieckiej we władzach miejskich i kompaniach, wielkich hurtowników utrzymujących rozległe stosunki ze znaczną częścią świata, zajmujących się równocześnie operacjami finansowymi, kredytowymi i lichwiarskimi, posiadających własne statki, magazyny i spichlerze, lokujących także pieniądze w posiadłościach ziemskich, co było dogodną formą awansu i spekulacji. Niemałe też zyski kupcy angielscy czerpali poprzez swe udziały w finansowaniu statków kaperskich i korsarskich, wyprawiających się masowo przeciwko okrętom hiszpańskim, powracającym z bogatymi łupami i surowcami z Ameryki. Obok kupców poważny udział w rozległych transakcjach handlowych i finansowych oraz inwestycjach kaperskich miała też gentry, a nawet część arystokracji, umiejącej dostosować się do nowych możliwości epoki.
     Do ogromnego znaczenia doszło zwłaszcza w epoce Tudorów kupiectwo Londynu, który na progu panowania Elżbiety I liczył ok. 100 tys. mieszkańców,
     208 
    a pod koniec XVI w. podwoił liczbę ludności do ok. 200 tys. W tym samym czasie po ok. 20 tys. mieszkańców miały York, Norwich i Bristol, natomiast przeciętnej wielkości miasta prowincjonalne posiadały mniej więcej po ok. 5 tys. ludności. Stolica 4-milionowej pod koniec XVI w. Anglii była nie tylko największym portem na wyspie, skupiającym około 80% całego handlu angielskiego, ale również coraz poważniejszym międzynarodowym ośrodkiem wymiany i kredytu, do czego w niemałej mierze przyczyniło się zniszczenie Antwerpii przez Hiszpanów w 1576 r. Na Tamizie poniżej Mostu Londyńskiego (London Bridge) zaczął się rozrastać potężny port londyński, w Londynie powstała przy udziale Thomasa Greshama w 1568 r. giełda. Od tego czasu nastąpił wyraźny rozkwit centrum dawnego Londynu, dzielnicy zwanej City, stanowiącej już nie tylko finansowe centrum Anglii, ale w coraz poważniejszej mierze jeden z głównych ośrodków handlowych i kredytowych świata.
     209 
    WALKA ANGLII Z HISZPANIĄ
     Na czoło wszystkich problemów angielskiej polityki zagranicznej w końcowym okresie epoki elżbietańskiej wysunął się konflikt Anglii z Hiszpanią. Miał on różnorakie źródła i podstawy, zarówno polityczne, jak i gospodarcze oraz religijne. Hiszpania, główna podpora kontrreformacji w Europie, poważnie myślała o inwazji na protestancką Anglię nie tylko w celu przywrócenia tam katolicyzmu, ale przede wszystkim pozbycia się coraz dotkliwszej konkurencji statków angielskich na morzach i oceanach. Na wiele lat przed egzekucją Marii Stuart w 1587 r., co stało się ostatecznym pretekstem do wyprawy Wielkiej Armady na Anglię w roku następnym, obie strony pozostawały ze sobą w walce obejmującej starcia i bitwy morskie na Atlantyku i posunięcia dyplomatyczne w Europie oraz inspirowane przez Hiszpanię spiski i rewolty w północnej części Anglii, a przede wszystkim w Irlandii. W 1579 r. Irlandczycy zwrócili się o pomoc do Hiszpanii i papieża, który istotnie przysłał niewielkie posiłki. Przybycie ich jednak miało ten skutek jedynie, że dostarczyło dowódcom angielskim pretekstu do rozpoczęcia represji i okrucieństw graniczących z eksterminacją katolików irlandzkich.
     Na początku epoki elżbietańskiej nie Hiszpania jednak jeszcze, ale Francja wraz ze swym szkockim sojusznikiem stanowiła główne niebezpieczeństwo dla Anglii. Intrygom Francji w Szkocji przeciwko Anglii położył kres traktat angielsko-szkocki zawarty w Edynburgu w 1560 r., który oznaczał wycofanie wojsk francuskich i zmniejszenie wpływów Francji w ojczyźnie Marii Stuart. Traktat Elżbiety z popieranymi przez Anglię hugenotami francuskimi z 1562 r., oddający za pomoc zbrojną Anglii port Le Havre, był przykładem taktyki Anglii, podtrzymującej różne konflikty europejskie w celu uzyskania wpływów i większego znaczenia politycznego.
     Konflikt Anglii z Hiszpanią miał w pierwszym rzędzie charakter rywalizacji o przewagę morską na Atlantyku. W odwecie za spiski i intrygi hiszpańskie kaprowie i korsarze angielscy łupili przy pełnym poparciu dworu angielskiego statki i kolonie hiszpańskie. Hiszpania posiadała monopol na cały handel Europy z krajami Wschodu oraz Ameryki i strzegła go za pomocą potężnej floty. Anglicy usiłowali — jak wspomniano — dotrzeć na Pacyfik i Ocean Indyjski od strony północnej, dążąc do odkrycia nowej, niezależnej od Hiszpanów i Portugalczyków drogi morskiej. Motyw ten przyświecał organizatorom wyprawy w 1553 r. na Morze Białe, 
     210 
    która zamiast odkrycia drogi do Chin przyczyniła się do rozwinięcia handlu z Moskwą szlakiem północno-wschodnim. Wysiłki eksploratorów w rodzaju Gilberta nie dały rezultatów w znalezieniu również drogi północno-zachodniej wokół Ameryki, tak wiec Anglia podjęła w drugiej połowie XVI w. podjazdową walkę z Hiszpanią w celu zdobycia dla siebie dostępu do kolonii amerykańskich i przełamania hiszpańskiego monopolu na półkuli zachodniej. Podstawową formą tej walki stały się dla Anglii, nie dysponującej jeszcze większą flotą, napady kaprów na płynące z Ameryki 7. bogatymi łupami statki hiszpańskie oraz handel nielegalny z koloniami hiszpańskimi w Ameryce. Dobrą ilustracją lej praktyki był kupiec z Bristolu John Hawkins, który dotarł w 1562 r. na swych statkach do Gwinei w Afryce, zabrał stamtąd partie niewolników murzyńskich, dostawił ich przemytem do Indii zachodnich i tam sprzedał z poważnym zyskiem kolonistom hiszpańskim.
     Wśród korsarzy angielskich walczących z Hiszpanami szczególnie wielką sławę zdobył Francis Drake, a dalej Walter Ralegh, Hawkinsowie, Martin Frobisher i inni. Położyli oni podwaliny pod przyszłą potęgę Anglii na morzu, dostarczając ponadto skarbowi angielskiemu ważnego źródła dochodu w postaci bogatych łupów. Warto wspomnieć, że dwór angielski przyczyniając się do wystawieniu i wyposażenia statków kaperskich uczestniczył następnie przy podziale ich zdobyczy.
     Francis Drake (ok. 1540— 1596) brał w młodości udział w wyprawach Johna Hawkinsa do Gwinei, a następnie wyprawiał się kilkakrotnie w latach 1570— 1572 do Indii Zachodnich z rozkazem królowej Elżbiety I zwalczania hiszpańskiego handlu na Oceanie Spokojnym. W 1577 r. jako pierwszy żeglarz angielski popłynął szlakiem Magellana dookoła świata. Okrążył Amerykę Południową, załadował w Peru i Chile spore ilości złota, łupiąc tamtejsze kolonie hiszpańskie. Dotarł następnie do Meksyku i Kalifornii, a następnie przez Moluki i dookoła Afryki powrócił w 1580 r. z olbrzymim łupem do Anglii po trzyletniej niemal podróży wokół globu ziemskiego. Filip II żądał wydania zuchwalca, lecz królowa Elżbieta pasowała go na rycerza i w swej koronie dumnie nosiła klejnoty ofiarowane jej przez Drake'a. W 1585 r. zorganizował on na czele 25 statków nową wyprawę łupieską do Ameryki, wywożąc z Kuby i Florydy wielkie bogactwa, po uprzednim zniszczeniu kilku miast hiszpańskich. Ośmielony sukcesami, łupił Drake i atakował wybrzeża Marnej Hiszpanii i Portugalii, zapędzał się na Morze Śródziemne.
     211 
     W 1587 r. uderzył nawet na flotę hiszpańską w porcie Kadyks. W bitwie z Wielką Armadą odegrał w 1588 r. jako wiceadmirał wybitną rolę.
     Walter Ralegh (ok. 1552—1618), żeglarz i żołnierz, historyk i poeta, pochodził ze szlachty, studiował w Oksfordzie, walczył od 1569 r. po stronie hugenotów we Francji. W latach 1580—1581 odznaczył się w walkach z powstaniem w Irlandii, a następnie przebywał na dworze angielskim jako faworyt i zaufany dworak Elżbiety. Podobnie jak i Drake reprezentował Ralegh pogląd, że światowa potęga Hiszpanii stanowiła zasadniczą przeszkodę dla rozwoju angielskiej ekspansji morskiej. Z tych powodów popierał on wyprawy kaprów angielskich przeciwko statkom i koloniom hiszpańskim. Był też inicjatorem i organizatorem licznych wypraw morskich wysyłanych z Anglii w celach łupieskich i odkrywczych. Z osobą Ralegha łączą się omówione wyżej wysiłki Anglii w kierunku uzyskania na kontynencie, amerykańskim pierwszych kolonii (Wirginia). W otwartej wojnie z Hiszpanią Ralegh odznaczył się odwagą i męstwem,
     212 
     a po 1588 r. dowodził szeregiem wypraw do hiszpańskiej Ameryki. W 1595 r. zdobył Trinidad, daremnie poszukując bajecznej krainy „El Dorado". W 1596 r. brał udział pod dowództwem hr. Essexa w ataku na Kadyks. Po objęciu władzy przez Jakuba I został Ralegh wtrącony pod zarzutem zdrady do Toweru, gdzie przesiedział kilkanaście lat, pisząc tam historię świata. W 1616 r. zwolniono go i wysłano z nową ekspedycją do Gujany. Niepowodzenia wyprawy stały się przyczyną stracenia Waltera Ralegha w 1618 r.
     Z Hiszpanami walczył na morzach i oceanach również Martin Frobisher uparty poszukiwacz północno-zachodniej drogi do Azji wokół Ameryki i jeden z dowódców angielskich w 1588 r., o którym już była mowa. Wspomniany był również John Hawkins, uprawiający nie tylko handel niewolnikami, ale wsławiony także w licznych walkach z Hiszpanami.
     W odwecie za napady kaprów angielskich konfiskował Filip II towary i statki angielskie w portach hiszpańskich i próbował zastosować mało zresztą skuteczną blokadę Anglii. Schwytani przez Hiszpanów kaprowie angielscy byli bezlitośnie karani jako heretycy,
     213 
     umierali w więzieniach inkwizycji lub ginęli na stosie, co jednak nie odstraszało ich od podejmowania tak intratnych wypraw łupieskich przeciwko Hiszpanii.
     W siedemdziesiątych i osiemdziesiątych latach XVI w. walka Anglii z Hiszpanią przybrała na sile. Elżbieta popierała hugenotów we Francji i ingerowała w sprawy niderlandzkie, dbając jednak o to, by w Niderlandach nadal istniało ognisko buntu przeciwko Hiszpanii, dając Anglii dogodną okazję do interwencji i szachowania Filipa II. Wbrew wyrachowanej polityce dworu opinia angielska cały czas z entuzjazmem opowiadała się po stronie walczących z tyranią hiszpańską w okresie tej pierwszej rewolucji burżuazyjnej Niderlandów, do których spieszyli na pomoc angielscy ochotnicy, a kupcy londyńscy wysyłali subsydia pieniężne. Hiszpania natomiast wysyłała swoich agentów i jezuitów do Irlandii, wspomagając tamtejszych katolików w walce z Anglikami. W samej Anglii wysłańcy hiszpańscy organizowali spiski katolickie przeciwko Elżbiecie, a dom posła hiszpańskiego w Londynie był stałym ośrodkiem konspiracji. Oficjalnie wojna Anglii z Hiszpanią wybuchła w 1583 r., kiedy wykryto jego rolę w spisku na życie Elżbiety I. Poseł Filipa II został usunięty z Anglii w 1584 r. i od tego czasu napięcie stosunków między obu zwalczającymi się stronami przybrało na sile. Do Niderlandów wysłano angielską armię posiłkową pod wodzą Leicestera, by zabezpieczyć wyspę przed desantem hiszpańskim. Gdy jednocześnie Francis Drake spustoszył kolonie hiszpańskie w Indiach Zachodnich, a egzekucja Marii Stuart położyła kres nadziejom na zmianę na tronie angielskim, Filip II przystąpił w 1588 r. do wykonania od dawna projektowanego ataku na Anglię.
     Moment do wyprawy został przez Filipa II korzystnie wybrany. W Niderlandach stłumienie powstania wydawało się już tylko kwestią czasu, w Niemczech, a zwłaszcza we Francji, kontrreformacja czyniła szybkie postępy i zyskiwało tam na znaczeniu przyjazne Hiszpanii stronnictwo Gwizjuszów. Cały Półwysep Pirenejski i znaczna część Półwyspu Apenińskiego znajdowały się w rękach potęgi hiszpańskiej, mającej poparcie papieża w kwestii angielskiej, chociaż Sykstus V z obawą myślał o konsekwencjach tak całkowitej w razie zwycięstwa nad Anglią przewagi Hiszpanii.
     Przygotowania wojenne podjęła Hiszpania na dużą skalę w 1587 r., przystępując do budowy ogromnej floty. Wprawdzie na wiosnę tego roku kaprowie angielscy pod dowództwem Francisa Drake'a zniszczyli śmiałym atakiem na Kadyks część stojących tam w porcie okrętów
     214 
     wojennych i transportowych, jednak na początku 1588 r. „niezwyciężona Armada" liczyła już ponad 130 okrętów, potężnych, lecz mało w walce zwrotnych, dysponowała też 8 tys. marynarzy, około 20 tys. żołnierzy, 2,5 tys. dział itd.
     Niebezpieczeństwo najazdu skupiło jeszcze bardziej naród angielski przy boku Elżbiety I. Mieszczaństwo i szlachta pospieszyli z pomocą, przystąpiono do organizowania armii lądowej na wypadek desantu, a przede wszystkim do formowania floty. Z początku admirałowie angielscy dysponowali zaledwie 30 statkami, ale pomoc miast pozwoliła na zmobilizowanie około 160 znacznie mniejszych wprawdzie od hiszpańskich, ale za to bardziej zwinnych i zwrotnych żaglowców, lepiej ponadto wyposażonych w artylerię. Gdy Hiszpanie nadal stosowali jeszcze system abordażu, tzn. szczepiania- w czasie walki okrętów własnych z okrętami przeciwnika i przemieniania bitwy morskiej w walkę wręcz, Anglicy potrafili uczynić ze statków pływające baterie i rozstrzygać bitwy za pomocą dział. Francis Drake unikał zresztą rozstrzygającej bitwy morskiej i wykorzystując szybkość swych statków i dalekosiężność dział nękał Wielką Armadę ustawicznymi atakami na poszczególne okręty. Warto dodać, że załogi angielskich żaglowców składały się z marynarzy, którzy przeszli dobrą szkołę we flocie handlowej, rybackiej czy kaperskiej i od dawna posiadali duże doświadczenie w walkach z Hiszpanami. Ożywiał ich ponadto duch patriotyczny, świadomość stawki i sensu walki, co na ogół było obce ich przeciwnikowi.
     W czerwcu 1588 r. wyruszyła z Hiszpanii Wielka Armada, która według przyjętego planu miała rozbić po drodze flotę angielską, zabrać z Niderlandów 30 tys. żołnierzy hiszpańskich Aleksandra Farnese i dokonać następnie inwazji na Anglię. Wyższość angielskiej taktyki sprawiła, że Hiszpanie ponieśli szereg porażek w kanale La Manche i koło Gravelines, nie licząc trwających całe niemal dwa tygodnie ataków statków angielskich, które dezorganizowały po drodze Wielką Armadę. W rezultacie flota hiszpańska 'nie dotarła do Dunkierki, lecz usiłowała ukryć się przed atakami statków angielskich w Calais. Gdy Anglicy wtargnęli do portu usiłując podpalić flotę przeciwnika, Hiszpanie po utraceniu wielu okrętów wypłynęli na Morze Północne. Poniesione przez Wielką Armadę ciężkie straty oraz rosnąca panika wśród marynarzy i załogi sprawiły, że dowódca wyprawy, ks. Medina Sidonia, powziął decyzję wycofania się z dalszej walki. Idąca od południa burza nie pozwoliła jednak Hiszpanom zawrócić przez La Manche. 
     215 
    Gdy po kilku dniach nastąpiła zmiana wiatrów i można było wziąć kurs na południe, Sidonia wydał rozkaz powrotu dookoła Szkocji i Irlandii. Szalejące wichry i burze rozproszyły okręty hiszpańskie dopełniając dzieła zniszczenia. Tylko niedobitki powróciły do kraju z wyprawy Wielkiej Armady, nazwanej przedwcześnie „niezwyciężoną".
     Rozbicie Wielkiej Armady położyło kres potędze morskiej Hiszpanii. Dla Anglii natomiast oznaczało nie tylko uratowanie wolności, ale początek jej panowania na morzach. Wprawdzie Filip II podjął próbę wystawienia nowej floty, by raz jeszcze zaatakować Anglię, ale śmiały atak statków angielskich na Kadyks w 1596 r. przerwał te przygotowania i spowodował zniszczenie floty przeciwnika. Statki angielskie pod wodzą hr. Essexa nie tylko zatopiły okręty hiszpańskie, ale podpaliły i zrabowały Kadyks.
     Nie udał się również hiszpański plan wyprawy na Irlandię w 1596 r. Trudności rządów angielskich w Irlandii skłoniły Elżbietę I do wysłania tam w 1599 r. dużej armii pod wodzą Essexa. Wyprawa zakończyła się jednak na skutek chorób i nieudolności dowódcy niekorzystnie dla Anglii, co przyczyniło się m. in. do upadku faworyta Elżbiety i egzekucji Essexa w 1601 r. Jego następca, lord Mountjoy, zadał klęskę powstańcom irlandzkim i pokonał Hiszpanów w 1602 r. W rok później zmarła królowa Elżbieta I, przekazując tron angielski królowi Szkocji i synowi Marii Stuart, Jakubowi I.
    
    UNIWERSYTETY I NAUKA
     Konsolidacja wewnętrzna Anglii za Tudorów, wzrost świadomości narodowej i rozkwit gospodarczy sprzyjały rozwojowi kultury. Zaznaczyły się w tym czasie na wyspie wpływy włoskie, które zwłaszcza w zakresie literatury i teatru okazały się płodne. Z drugiej strony epoka elżbietańska i pierwsze ćwierćwiecze XVII w. to okres manifestacji dumy narodowej, a w związku z tym tendencji patriotycznych, które nabrały dominującego wyrazu w kulturze angielskiej tego okresu. Narodowy charakter reformacji angielskiej sprawił, że i z tych względów pierwiastki religijne nie odgrywały już poważniejszej roli w piśmiennictwie i literaturze, reprezentującej wyraźnie świeckie ideały życiowe. Zaczynający dochodzić do głosu angielski insularyzm został wyrażony m. in. w 1580 r. przez poetę Johna Lyly, który pisał, że „żywy Bóg jest jedynie angielskim Bogiem". Anglia epoki elżbietańskiej była jeszcze „wesołą Anglią", wolną od purytańskiego doktrynerstwa, w której bujność życia, 
     216 
    pełnego rozrywki, zabawy i sportu, była bardziej powszechną postawą niż religijna kontemplacja. Ideały renesansowe splotły się w Anglii tego okresu z wybuchem energii narodowej kraju wkraczającego na drogę swego wielkiego rozkwitu i ekspansji.
     Wiek XVI był okresem wyraźnego rozwoju uniwersytetów angielskich przy równoczesnym kryzysie szkolnictwa niższego. Ucierpiało ono poważnie w związku z likwidacją przez Henryka VIII i jego następcy klasztorów i różnych fundacji kościelnych, stanowiących ważne oparcie dla szkóŁ Plan króla zakładał wprawdzie zastąpienie szkół kościelnych innymi zakładami, jednak finansowe kłopoty Korony spowodowały trudności i zakłócenia w. jego realizacji. W 1563 r. oświadczono nawet w Izbie Gmin, że aż 100 szkół przestało istnieć na skutek polityki religijnej Henryka VIII. Dopiero mecenat mieszczański i szlachecki pozwolił stopniowo na przezwyciężenie kryzysu szkolnictwa i pod koniec XVI w. Anglia posiadała około 360 szkół, zaspokajających ówczesne potrzeby kraju.
     Uniwersytety angielskie znacznie powiększyły w XVI w. liczbę swoich studentów: Cambridge posiadał ich w 1564 r. około 1200, w 1597 r. już ponad 2000, w 1620 r. natomiast około 3000. Zaznaczył się przy tym wyraźny pęd synów średnich i wyższych stanów do nauki, której w okresie poprzednim poświęcali się przede wszystkim plebejusze. W XV w. jedynie z myślą o karierze duchownej podejmowali synowie klas wyższych studia uniwersyteckie, a pod koniec XV w. wzrosła wprawdzie liczba kształcących się w Oksfordzie czy Cambridge dzieci arystokracji, jednak mimo wszystko były to nadal wypadki raczej rzadkie. Cytowany już Thomas Elyot w swoim dziele z 1531 r. na temat kształcenia dworaków nie upominał się jeszcze dla nich o edukację uniwersytecką. Średniowieczne ideały wychowania rycerskiego nadal znajdowały dosyć szerokie uznanie wśród feudalnej szlachty. Ale już w następnym pokoleniu wiele się zmieniło w związku z przemianami społecznymi w Anglii, wzrostem mieszczaństwa i silnie związanej z nim nowej szlachty. Od tego czasu frekwencja synów szlacheckich na uniwersytetach gwałtownie wzrosła.
     Zmiana składu społecznego studentów uniwersytetów angielskich przyczyniła się również, obok wpływów humanizmu, do przesunięcia się zainteresowań naukowych z przedmiotów kościelnych na świeckie. Należy podkreślić poważny wzrost absolwentów uniwersytetów wśród członków Izby Gmin. W 1563 r. na 420 posłów wyższe wykształcenie posiadało 139. W Parlamencie z 1584 r. zasiadało 309 posłów
     217 
     z wyższymi studiami wyniesionymi z Oksfordu, Cambridge czy z londyńskich szkół prawniczych, dzięki czemu Izba Gmin stawała się organem coraz bardziej kompetentnym, fachowym i świadomym swych zadań i celów. Warto dodać, że synowie bogacących się klas średnich tłumnie zaczęli też uczęszczać do najlepszych angielskich szkół średnich, do Eton i Winchester.
     Reformacja angielska poddała uniwersytety wraz z całym kościołem pod zwierzchnictwo króla i dopiero akt parlamentarny z 1571 r. nadający uniwersytetom prawa korporacyjne wzmocnił ich autonomię i samorząd. Z drugiej strony umożliwiło to stopniowe ograniczenie wpływów kościelnych i rozszerzenie możliwości oddziaływania bogatych klas średnich, uprawiających mecenat i patronat w stosunku do poszczególnych kolegiów uniwersyteckich. Mecenat ten przyczynił się do powstania w XVI w. wielu nowych kolegiów, rozbudowania i lepszego wyposażenia wielu innych. Oksford i Cambridge, stanowiące w średniowieczu wraz z kościołem składowe części europejskiego uniwersalizmu kulturalnego, zaczęły odtąd nabierać coraz więcej cech angielskich, własnych, insularnych.
     Szukając wytłumaczenia dla pędu klas średnich i wyższych do nauki uniwersyteckiej w Anglii elżbietańskiej należy zwrócić uwagę na to, że uniwersytety jako ośrodki nauki humanistycznej przyciągały młodzież, która mimo różnych sił zachowawczych znalazła sobie w Oksfordzie i Cambridge żywe przyjęcie. Może jeszcze ważniejsze znaczenie miał kryzys średniowiecznych ideałów rycerskich, brak w Anglii stałej armii i kultu dla wychowania i tradycji wojskowych. Nie należy też zapominać, że niewystępowanie w Anglii ostrych przedziałów i barier społecznych, możliwość awansu społecznego i łatwość społecznej degradacji, panowanie zasady majoratu, dającej tylko najstarszym synom szlacheckim tytuł i majątek, skłamały do bardzo praktycznego stosunku do życia, zmuszały do większej rywalizacji i bardziej wytrwałych zabiegów o to wszystko, co mogło zapewnić pozycję i znaczenie, stanowisko i majątek. Drogę zaś do kariery na dworze, w dyplomacji, urzędach i administracji dawało w epoce elżbietańskiej przede wszystkim wykształcenie, a nie już tylko urodzenie czy tytuł. Francis Bacon (1561 — 1626) był nawet zdania, że postęp społeczny dokonywać się może dzięki naukowym i technicznym osiągnięciom, toteż uczonym powierzył najbardziej odpowiedzialne zadania w swojej utopijnej Nowej Atlantydzie.
     Bujny rozwój życia politycznego w Anglii elżbietańskiej sprawił, że wysuwane były wówczas projekty zorganizowania 
     218 
     specjalnych zakładów kształcących wyższych urzędników państwowych. Już Thomas Elyot w 1531 r. kładł nacisk na naukę łaciny, greki, logiki, retoryki, etyki (w języku angielskim), a także robót ręcznych, rzemiosł i wychowanie fizyczne. W 1570 r. z interesującym projektem założenia w Anglii państwowej akademii dla dzieci szlacheckich wystąpił Humphrey Gilbert. Miała ona kształcić w zakresie łaciny, greki, hebrajskiego, czterech języków zachodnioeuropejskich, a dalej logiki, retoryki (w związku z wygłaszaniem publicznych przemówień), nauk politycznych, przyrody, prawa cywilnego potrzebnego w dyplomacji, arytmetyki i geometrii (pod kątem techniki wojskowej), astronomii i kosmografii (na potrzeby kartografii i nawigacji), chirurgii i medycyny. Gilbert położył w swoim projekcie również nacisk na wychowanie sportowe i fizyczne, naukę tańca, muzyki — tego wszystkiego, co mogło się przydać w służbie państwowej, dyplomacji czy dworze.
     W parze z rozwojem uniwersytetów szedł postęp nauki. Badania eksperymentalne prowadzone były głównie w Londynie, a ich wyniki ogłaszano już przeważnie w języku angielskim, a nie po łacinie. Wśród angielskich entuzjastów odkrycia Mikołaja Kopernika należy wymienić Johna Fielda, którego dzieło z 1558 r. zawiera jeden z najwcześniejszych dowodów zainteresowania się na wyspie teorią wielkiego polskiego astronoma. Zwolennikami poglądów naukowych Kopernika i pierwszymi ich obrońcami byli też w tym czasie: John Dee, Thomas i Leonard Digges, William Gilbert i Thomas Harriot, prowadzący też sami badania w zakresie astronomii, matematyki i fizyki. Leonard Digges (zm. 1571) dokonał prawdopodobnie pod wpływem Rogera Bacona pionierskiej pracy łączenia zwierciadeł i być może soczewek, konstruując jakiś prototyp teleskopu. Brat jego, Thomas, jako pierwszy uczony angielski uznał w 1576 r. teorię Kopernika za jedyne możliwe stanowisko w astronomii. Ogół jednak poddanych angielskich hołdował nadal poglądom Ptolemeusza, a astrologia cieszyła się dużą popularnością, chociaż pod sam koniec XVI w. zaznaczyło się stopniowe zastępowanie naiwnych wyobrażeń astrologicznych przez poglądy naukowe. Natomiast dużą popularność miała na wyspie alchemia (John Dee był nadwornym doradcą w sprawach „tajemnych i alchemicznych").
     Mimo ufundowania przez Henryka VIII katedr medycyny w Oksfordzie i Cambridge angielscy adepci sztuki lekarskiej nadal studiowali głównie we Włoszech, Francji czy Niemczech. Do rozwoju anatomii i fizjologii niewątpliwie przyczyniło się udzielenie przez Elżbietę I w 1565 r. Kolegium Medycznemu (College of Physicians)
     219 
     zezwolenia na przeprowadzanie sekcji zwłok, a nawet nałożenie na jego członków obowiązku uczestniczenia w publicznych pokazach z zakresu anatomii.
     Poważną rolę w rozwoju nauki angielskiej w epoce elżbietańskiej spełniał mecenat królewski i prywatny. Przykładem jego może być działalność w tym zakresie wspomnianego już Thomasa Greshama, wybitnego londyńskiego kupca i finansisty. Ufundował on i z własnych funduszów wyposażył aż 7 katedr w utworzonym przez siebie w Londynie kolegium (teologii, prawa, retoryki, muzyki, fizyki, geometrii i astronomii), zlecając opiekę i kontrolę nad tą fundacją kupiectwu londyńskiemu. Zalecił też, ażeby wykłady dla studentów angielskich odbywały się tylko po angielsku (dla cudzoziemców po łacinie). Kolegium Greshama przyczyniło się w pewnym stopniu do unowocześnienia dydaktyki w obu uniwersytetach angielskich. W Londynie wykłady i badania naukowe prowadziły też pod koniec XVI w. kolegia medyków, chirurgów, towarzystwo aptekarzy i in., dzięki czemu Londyn, będący również siedzibą szkół prawniczych, stał się wówczas istotnie „trzecim uniwersytetem angielskim", jak to określił w 1587 r. William Harrison, autor opisu Anglii elżbietańskiej. Ludność Londynu w okresie 1563 — 1624 potroiła się, dochodząc pod koniec rządów Jakuba I do około 300 tys. Londyn był w epoce elżbietańskiej nie tylko ogromnym centrum życia politycznego i gospodarczego, ale i ośrodkiem życia naukowego i artystycznego.
     Pośrednie miejsce między nauką a omówioną w następnym rozdziale literaturą zajmowała historiografia oraz związana z nią geografia. Richard Hakluyt (ok. 1552—1616), profesor Oksfordu w zakresie geografii, nawigacji i kosmografii, przyczynił się do wprowadzenia do szkół angielskich globusu jako pomocy dydaktycznej przy nauczaniu geografii, a przede wszystkim opublikował pod sam koniec XVI w. obszerne dzieło zawierające bogaty materiał źródłowy, ilustrujący poczynania odkrywcze i eksploracyjne angielskich podróżników aż do końca XVI w. (The Principal Navigations of the English Natiori). Książka ta ukazała się w rok po bitwie z Wielką Armadą i przyczyniła się w Anglii do wzbudzenia jeszcze większego zainteresowania dla wypraw morskich i kolonizacyjnych. Szczególnie jego druga praca o korzyściach osadnictwa w Ameryce (Discourse Concerning Western Discoveries), przyczyniła się do spopularyzowania w Anglii idei kolonizacji Ameryki.
     W epoce Tudorów powstało w Anglii szereg kronik, 
     220 
    napisanych w pewnym stopniu pod wpływem humanistycznej annalistyki, chociaż na ogół Renesans nie wywołał w historiografii angielskiej takiego przełomu, jak w literaturze. Zabytki historiografii tych czasów odznaczały się eklektyzmem, bezkrytycznym na ogół stosunkiem do źródeł, tendencjami pragmatycznymi i patriotycznymi, pragnieniem gloryfikacji Anglii i jej dziejów. Ważne miejsce wśród kronik wczesnotudorskich zajmuje Historia Anglii cytowanego już Polydora Vergila, stosunkowo dosyć obiektywna i samodzielna, a dalej kronika Edwarda Halla, gloryfikującego Tudorów, zwłaszcza Henryka VIII. W okresie Tudorów powstało w Anglii wiele wartościowych biografii humanistycznych, jak żywot Thomasa Morusa, skreślony przez jego zięcia Williama Ropera (zm. 1578), czy biografia kardynała Wolseya pióra G. Cavendisha (zm. 1561).
     W epoce elżbietańskiej nie zaznaczył się na ogół większy postęp w historiografii angielskiej, chociaż powstało w tym czasie kilka dzieł o poważnej wartości źródłowej. Autorem wielokrotnie drukowanych od 1565 r. kronik był John Stow (1525—1605), również autor opisu Londynu z 1598 r., stanowiącego ważne źródło do poznania historii angielskiej stolicy w epoce elżbietańskiej. Ważnym opisem Anglii tego okresu jest dzieło Williama Harrisona (1534— 1593) omawiające topografię i dające obraz Anglii, charakterystykę jej ludności, miast, wsi, zabytków, życia codziennego itp. Dla okresu nieco wcześniejszego, ostatnich lat panowania Henryka VIII, bogate materiały etnograficzne, historyczne i geograficzne zebrał John Leland (ok. 1506— 1552). Szersze oddziaływanie od prac Stówa miały kroniki Anglii, Szkocji i Irlandii Raphaela Holinsheda (zm. ok. 1580), bezkrytyczne na ogół komplikacje, stanowiące główne źródło wielu dramatów Szekspira.
     Największym historykiem epoki elżbietańskiej był William Camden (1551 — 1623), potomek rodziny rzemieślniczej i wychowanek Oksfordu, jeden z najbardziej czynnych członków Towarzystwa Miłośników Starożytności Brytyjskich (Society of Antiquaries), założonego w 1586 r. w celu zbierania i zabezpieczania rękopisów i innych starych zabytków historycznych. Było to w istocie pierwsze angielskie towarzystwo naukowe w nowożytnym znaczeniu, ze ściśle określonym członkostwem, posiedzeniami naukowymi i programem badawczym. Najważniejsze dzieło Camdena pt. Annales rerum Anglicarum et Hibernicarum regnante Elizabetha zawiera historię Anglii i Irlandii w okresie panowania Elżbiety I. Zrywa ono już ze średniowieczną metodą kronikarską, opiera się na licznych dokumentach i stanowi
     221 
     obiektywną na ogół relację o epoce elżbietańskiej. Poważną wartość ma również drugie dzieło Camdena, jego Britannia, zawierające opis Anglii, Irlandii i Szkocji, ich ziem, mieszkańców, zabytków itp.
     Omawiając najważniejszych przedstawicieli historiografii angielskiej drugiej połowy XVI w. nie sposób pominąć Johna Foxe'a (1516— 1587), historyka martyrologii protestanckiej za Marii Tudor. Jego słynna Księga męczenników (The Book of Martyrs), mimo swej widocznej tendencyjności protestanckiej i celowych zniekształceń oraz amplifikacji, zawiera cenny materiał do historii reformacji w Anglii. Dla Szkocji podobną rolę spełnia historia reformacji w Szkocji Johna Knoxa, obejmująca lata 1556—1564. Szerszy zakres ma historia Szkocji czołowego szkockiego pisarza humanistycznego i historyka G. Buchanana (1506—1582), odznaczająca się niechęcią do Anglii i przesadnie podkreśloną szkocką dumą narodową.
    
    LITERATURA I TEATR ANGLII SZEKSPIRA
     Okres pełnego rozkwitu literatury elżbietańskiej wiąże się z Edmundem Spenserem, chociaż już przed nim sięgali do wzorów włoskich Thomas Wyatt (ok. 1503-1542), Henry Surrey (ok. 1517-1547), znany nam już Thomas Elyot czy Roger Ascham (1515—1568). Dwaj pierwsi wprowadzili z Włoch do Anglii formę sonetu. Pozostali dwaj zasłynęli raczej jako autorzy traktatów pedagogicznych i popularyzatorzy pisarzy klasycznych.
     Edmund Spenser (1552—1599) już swoim ogłoszonym w 1579 r. Kalendarzem pasterza (Shepherd's Calendar) wywołał przełom w poezji angielskiej. Piękna forma i melodyjność archaizowanego trochę wiersza zbiegły się tu z tendencją do łączenia różnorodnych motywów. Pod wpływem Ariosta i Tassa napisał niedokończoną epopeję Królowa Elfów (The Feary Queen), dzieło należące do klasycznej liryki sielankowej i patriotycznej. Wątki fantastyczne i mitologiczne łączą się ze średniowieczną alegorią, a całość jest przesiąknięta angielskim patriotyzmem i czcią dla królowej Elżbiety. Spenser wprowadził do literatury dźwięczną, sprzyjającą opisom zwrotkę, nazwaną stancą spenserowską.
     Poezję patriotyczną uprawiali też w tym czasie Michael Drayton (1563-1631) i Samuel Daniel (ok. 1562-1619), opiewający stare dzieje Anglii, zwłaszcza w XIV i XV w. Poezję religijną reprezentowali Robert Southwell (ok. 1561-1595) i W. Drummond.
     222 
     Autorem sonetów i wybitnym przedstawicielem prozy dworskiej był Filip Sidney (1554-1586).
     Ozdobną i kunsztowną prozą pisał John Lyly (ok. 1554—1606), twórca romansu Euphues, który odegrał dosyć przełomową rolę w angielskiej prozie. Realistycznej formie swoich satyryczno-obyczajowych utworów hołdował T. Nashe, prozę mieszczańską uprawiali T. Delenoy, T. Dekker i in.
     Na najwyższy poziom wzniosła się literatura elżbietańska w zakresie dramatu, który rozwijał się w Anglii bujnie aż do 1642 r., kiedy to zwycięzcy purytanie zamknęli na jakiś czas teatry. Początki angielskiego teatru wiązały się w średniowieczu z tradycją łacińskiego teatru liturgicznego, który z czasem przekształcił się w regularne cykle misteriów i mirakli. Obok nich pojawiły się z czasem moralitety oraz najbardziej już świeckie interludia, krotochwile i farsy. Przedstawienia, w których brali udział amatorzy, najpierw duchowni, później mieszczanie, odbywały się początkowo w kościołach, na wolnym powietrzu, w kolegiach prawniczych, oberżach, w domach dostojników i na dworze królewskim. Na początku XVI w. istniało już w Anglii kilka zawodowych trup aktorskich i w oparciu o nie rozwinął się teatr elżbietański. Najpoważniejsza trupa aktorska hr. Leicestera otrzymała w 1574 r. przywilej grywania we wszystkich miastach, a więc i w Londynie. Purytańsko nastawione władze londyńskie broniły się jednak przed aktorami, których traktowano wówczas podobnie jak i włóczęgów, toteż aktorzy usadowili się w 1576 r. po południowej stronie Tamizy, w tej części stolicy, która nie podlegała jurysdykcji burmistrza (Lorda Mayora). Pierwszy stały teatr zbudowany przez Jamesa Burbage powstał właśnie w 1576 r. i od tego czasu rozpoczął się w Londynie niezwykle bujny okres rozwoju teatru i dramatu. Najsłynniejszym z powstałych wówczas teatrów był The Globe, zbudowany w 1599 r. i tak ściśle związany z twórczością Szekspira. Regularne trupy aktorskie, m. in. Lorda Szambelana (kierował nią Richard Burbage). Lorda Admirała i in.. wyparły niemal całkowicie teatr typu średniowiecznego, wprowadzając świecki dramat na sceny wielu stałych teatrów i przyczyniając się do ogromnej popularności tego rodzaju widowisk.
     Wśród poprzedników Szekspira należy wymienić cytowanego już Johna Lyly, a przede wszystkim Christophera Marlowe'a (1564— 1593), syna szewca z Canterbury i wychowanka tej szkoły, autora słynnego i popularnego w epoce elżbietańskiej dramatu Tamerlain Wielki
     223 
     a dalej Żyda maltańskiego czy udramatyzowanej wersji podania o Fauście pt. Tragiczne dzieje doktora Fausta. Ten rówieśnik Szekspira prowadził burzliwe życie, przez pewien czas był aktorem i zginął zasztyletowany w tawernie. Dramaty Marlowe'a wprowadziły na scenę angielską bohatera o silnej indywidualności i bogatej psychice, były pisane dźwięcznym białym wierszem i łączyły pierwiastki dramatyczne z lirycznymi. Wywarły niewątpliwy wpływ na młodego Szekspira.
     Innym wybitnym poprzednikiem Szekspira w angielskim dramacie elżbietańskim był Thomas Kyd (1558—1594), autor popularnej Tragedii hiszpańskiej, wzorowanej na Senece, lecz nie dorównującej pod względem artyzmu utworom Marlowe'a. Kyd był mistrzem w konstruowaniu akcji i efektów scenicznych, ulubionym jego motywem była zemsta i obłęd. Napisał na podstawie duńskiej wersji kronikarskiej udramatyzowaną historię Hamleta, która jednak zaginęła i nie sposób ustalić, jak duży wpływ wywarła na tragedię Szekspira na ten sam temat. Dramaturgiem był również Robert Greene (ok. 1560 — 1592), wychowanek Oksfordu, wzorujący się w swoich dziełach w pewnym stopniu na Johnie Lyly.
     Największym dramaturgiem epoki elżbietańskiej i jednym z największych poetów wszystkich czasów był William Szekspir (1564— 1616), potomek średniozamożnej, wiejsko-mieszczańskiej rodziny, wnuk farmera i syn mieszczanina ze Stratfordu nad rzeką Avon w środkowej Anglii. William uczęszczał do miejscowej szkoły, prowadzonej przez dobrych nauczycieli z uniwersyteckim wykształceniem, lecz nauki prawdopodobnie nie ukończył. Lata 1574— 1588 spędził częściowo w rezydencji dwóch bogatych arystokratów w hrabstwie Lancaster, gdzie utrzymywano zespoły teatralne i muzyczne. W 1582 r. ożenił się z Anną Hathway i miał z nią troje dzieci, jednak wiele lat spędził jako aktor teatralny i pisarz dramatyczny poza domem rodzinnym w Londynie. Do Stratfordu powrócił już w starszym wieku, jako człowiek zamożny i sławny.
     Całość dorobku Szekspira, na który składają się — według tradycyjnego podziału opartego na wydaniu jego dzieł z 1623 r. — komedie, historie i tragedie, a ponadto dwa epickie poematy i 154 sonety, dzieli się na cztery główne okresy, odpowiadające ewolucji jego twórczości.
     Pierwszy okres, sięgający do 1595 r., ma charakter młodzieńczy, mniej jeszcze samodzielny, odznacza się eksperymentowaniem oraz bogactwem form i motywów. Należą tu komedie mniej jeszcze 
     224 
    pod względem artystycznym wyrobione, wykazujące zależność od utartych wzorów (m. in. Stracone zachody miłosne, Komedia pomyłek, Dwaj panowie z Werony, Poskromienie złośnicy, Sen nocy letniej). Z dramatów historycznych osnutych na tle dziejów Anglii powstała wtedy trylogia Henryk VI, a dalej Ryszard III i in. Z właściwych tragedii napisał Szekspir wówczas Tytusa Andronicusa oraz Romeo i Julię. Do okresu tego należą też dwa poematy Wenus i Adonis oraz Lukrecja. 
     Druga faza twórczości Szekspira obejmuje mniej więcej lata 1595— 1600 i odznacza się najwspanialszym rozwojem jego komediopisarstwa. Jest to okres pogodnych i beztroskich komedii w rodzaju: Wiele hałasu o nic, Jak wam się podoba, Wieczór Trzech Króli, Wesołe kumoszki z Windsoru i in. Pochodzące z tego okresu dramaty historyczne mają mniej tragiczne piętno i znaczną domieszkę wesołego, rubasznego humoru (Henryk IV, Henryk V). W okresie tym powstał też zapewne cykl 154 sonetów o wybitnie autobiograficznym charakterze, chociaż szekspirolodzy nie są w tej sprawie, podobnie jak i w wielu innych kwestiach dotyczących periodyzacji dzieł autora Hamleta, całkowicie ze sobą zgodni.
     Trzeci okres — lata 1601 — 1608 - stanowi kulminacyjną fazę twórczości poety i ma wybitnie tragiczny charakter, nacechowany goryczą i pesymizmem. Należą tu tragedie osnute na wątkach starożytnych: Juliusz Cezar, Antoniusz i Kleopatra, Koriolan, Tymon Ateńczyk oraz wielkie tragedie: Hamlet, Makbet, Otello, Król Lear, ponura komedia Miarka za miarkę czy pesymistyczna satyra Troilus i Kressyda.
     Ostatni okres ewolucji pisarskiej Szekspira to lata po 1608 r.
     225 
     Obejmuje on sztuki o pogodniejszej treści z domieszką romantycznej fantastyki (Cymbelin, Perykles, Opowieść zimowa, Burza).
     Szekspir był najpotężniejszą indywidualnością teatru i w swoich utworach poruszył odwiecznie ludzkie problemy ambicji, władzy, patriotyzmu, miłości i nienawiści, wielkości i nikczemności ludzkiej, kreśląc z niezwykłą plastyką i znawstwem charaktery i sytuacje. Obok swej wartości i filozofii ogólnoludzkiej utwory Szekspira są dokumentem epoki, wyrazem zainteresowań, wiedzy, upodobań i smaku społeczeństwa angielskiego epoki elżbietańskiej. Ukazują one na przykładzie różnych wątków i motywów bujność renesansowego życia w całej jego złożoności społecznej, z zachowaniem wielkiego szacunku dla człowieka bez względu na jego pochodzenie i rasę. Przedstawiają rozległe renesansowe problemy filozofii człowieka, podkreślając głębokie sprzeczności przenikające życie ludzkie, społeczne i indywidualne oraz złożoność i zawiłość losów człowieka.
     Dramat poszekspirowski może poszczycić się olbrzymią różnorodnością i obfitością wybitnych nieraz dzieł, chociaż ogólnie biorąc zaczął stopniowo ujawniać objawy dekadencji. Wśród współczesnych Szekspirowi i nieco późniejszych dramaturgów wymienić należy G. Chapmana (1559—1634), a przede wszystkim Bena Jonsona (1572—1637), twórcę tzw. tragedii charakterów, wzorowanej na pisarzach antycznych, ale stanowiącej przy tym satyrę na ówczesne życie Londynu (Valpone, Bartłomiejowy jarmark). Z innych autorów dramatycznych uznaniem cieszyli się T. Dekker, T. Middleton, a zwłaszcza spółka autorska: John Fletcher (1579—1625) i Francis Beaumont (1584—1616). W przeciwieństwie do Szekspira, u którego punkt ciężkości spoczywał na wewnętrznych przeżyciach postaci dramatycznych, wypadki zaś zewnętrzne, czerpane nieraz z jakiegoś innego źródła, stanowiły tylko ramę dla wyrażenia głębszych myśli i obserwacji, u jego następców na plan pierwszy wysuwa się fabuła, coraz bardziej sztuczna i dostosowana do gustów publiczności. Pogoń za aktualnością odsunęła na plan dalszy filozoficzne i etyczne kwestie ogólnoludzkie, nastąpiło stopniowe zwyrodnienie smaku i formy. 
    
    VIII. ANGLIA W EPOCE REWOLUCJI BURŻUAZYJNEJ (1603-1660) 
    POCZĄTKI STUARTÓW. CZASY JAKUBA I (1603 1625) _
    BEZPOTOMNA śmierć Elżbiety I wprowadziła na tron angielski dynastię szkockich Stuartów w osobie synu Marii Stuart, Jakuba I (1603—1625). Rzadko kiedy zmiana dynastii i osoby władcy oznaczała tak zasadnicze odejście od dotychczasowej polityki wewnętrznej i zagranicznej, jak właśnie wówczas, gdy na tronie opróżnionym przez śmierć wielkiej królowej znalazł się człowiek wprawdzie wybitnie wykształcony, lecz dosyć nieudolny i nic rozumiejący stosunków angielskich, uczony teolog, ale marny polityk o absolutystycznych skłonnościach i zapędach, rozrzutny i zły gospodarz nie umiejący dobrać sobie odpowiednich doradców ani zyskać popularności w społeczeństwie. Jakub I posiadał wygórowane i anachroniczne już pojęcie o wielkości i charakterze władzy królewskiej, głosił pogląd, że władza królewska wyposażona jest w te same niemal atrybuty co i władza boska. W ogłoszonym przez siebie traktacie twierdził, że król jest niemal półbogiem (semideus), dysponującym władzą nieograniczoną, przed nikim nie odpowiedzialną. Uważał, że jedynym źródłem wszelkich praw i przywilejów jest tylko łaska królewska, co brzmiało szczególnie anachronicznie w kraju o tak starych tradycjach parlamentarnych i niemałych swobodach politycznych, jak ówczesna Anglia.
     Wbrew prezbiteriańskiemu otoczeniu, w którym wychowywał się Jakub w Szkocji, był on zwolennikiem episkopalizmu i szybko zraził sobie zarówno katolików, jak i purytanów. Gdy przeciwko niemu wybuchło powstanie pod przywództwem szkockich predykantów kalwińskich, Jakub zgniótł je, a następnie przywrócił w Szkocji godność biskupów, starając się upodobnić kościół szkocki do anglikańskiego. Mimo wielu niezręcznych i niepopularnych posunięć króla przyjęto Jakuba I w Anglii początkowo nawet z pewnym entuzjazmem,
     227 
    wstąpienie jego na tron angielski oznaczało bowiem unie Anglii ze Szkocją i zażegnanie starych konfliktów.
     Wbrew purytanom, mającym silne oparcie w klasach średnich, zwłaszcza wśród kupców, rzemieślników i średniej szlachty, Jakub I opowiedział się w 1604 r. za kościołem episkopalnym, stosując odtąd represje zarówno w stosunku do purytańskich nonkonformistów, jak i katolików. Nic wiec dziwnego, że z tych właśnie kręgów wyszła w 1605 r. myśl zorganizowania tzw. „spisku prochowego". Spiskowcy zamierzali wysadzić w powietrze Parlament wraz z królem przy pomocy znacznej ilości środków wybuchowych, spisek został jednak wykryty, a jego przywódcy skazani na śmierć.
     228 
     Niepopularność Jakuba I zaznaczyła się nie tylko w jego polityce wyznaniowej, ale i w stosunkach z Parlamentem, który w epoce elżbietańskiej zdobył dla siebie ważną pozycję i nie mógł pozostawać obojętny wobec absolutystycznych uroszczeń króla. Jakub I był zdania, że Parlament nie powinien posiadać praw ustawodawczych i że do jego obowiązków miałoby należeć ogłaszanie jedynie ustaw uprzednio zatwierdzonych przez króla. W przekonaniu o swej władzy absolutnej Jakub I, bez pośrednictwa coraz bardziej opozycyjnie nastawionego Parlamentu, stosował na szeroką skalę sprzedaż patentów, monopoli handlowych i przemysłowych, tytułów szlacheckich itp.
     Od samego początku rządów pierwszego Stuarta Parlament angielski przeciwstawił się absolutystycznym zapędom króla i zajął zdecydowaną i dojrzałą postawę. Już pierwszy Parlament, który zebrał się w 1604 r. i obradował z przerwami do 1611 r., przedstawił Jakubowi I Apologię Izby Gmin, zawierającą opinię na temat istoty władzy monarszej. W piśmie tym oświadczono królowi, że nie posiada on władzy absolutnej, że władzę swoją w zakresie ustawodawczym dzieli on z Parlamentem, którego przywileje są „przyrodzonymi swobodami narodu angielskiego". Z tytułu prawa, a nic r łaski królewskiej pochodzą przywileje Parlamentu i nie mogą. wobec lego być prz.cz monarchę samowolnie ograniczane. W petycji z 1611 r. Parlament zażądał od króla zniesienia wszystkich podatków zaciąganych przez dwór bez zgody Izby Gmin. Warto dodać, że pierwszy Parlament Jakuba I wysunął żądanie, by król zrzekł się praw feudalnej opieki i innych danin związanych z jego stanowiskiem najwyższego seniora Anglii. W zamian za to Izba Gmin proponowała przyznawać mu co roku stałe subsydium. Ten Wielki kontrakt (Great Contract) — jak nazwano ów akt — nie doszedł wprawdzie do skutku, stanowi jednak ciekawy przykład antyfeudalnych tendencji występujących w ówczesnej Anglii. Zwołany w 1614 r. drugi Parlament Jakuba I rychło został rozwiązany, Izba Gmin bowiem ponownie zażądała, by król zaprzestał ściągania podatków nie zatwierdzonych przez Parlament. Jakub I spalił doręczone mu w tej sprawie memorandum i kazał aresztować kilku najbardziej aktywnych członków Izby Gmin. Po siedmiu latach rządów bez Parlamentu Jakub I czuł się zmuszony zwołać w 1621 r. swój trzeci Parlament. I tym razem polityka królewska spotkała sic ze zdecydowanie ostrą krytyką Izby Gmin. Jej posłowie wyrazili niezadowolenie ze stosowanej przez dwór na coraz większa skalę sprzedaży monopoli,
     229 
     a Parlament pociągnął do odpowiedzialności kilku ministrów królewskich, odpowiedzialnych za tego rodzaju praktyki. Wśród aresztowanych znalazł się kanclerz królestwa, wielki uczony i filozof Francis Bacon, oskarżony o łapownictwo. Pozycja Parlamentu w walce z Koroną była wówczas tym silniejsza, że przygotowujący się do przystąpienia do wojny trzydziestoletniej (1618 — 1648) Jakub I starał się, pod pretekstem obrony interesów Anglii na arenie międzynarodowej, uzyskać od Parlamentu ogromną sumę 700 tys. funtów. Przyznając królowi tę kwotę, Parlament przeprowadził jednocześnie ostrą krytykę polityki Jakuba I.
     W przeciwieństwie do Elżbiety I, która rozwijała zgodnie z interesami kraju politykę antyhiszpańską i antykatolicką, dwór Jakuba I doprowadził do całkowitego odwrócenia dotychczasowych koncepcji politycznych. Prohiszpańska polityka dworu została całkowicie zdyskredytowana w 1624 r. w czasie misji następcy tronu, Karola, oraz głównego doradcy Jakuba I, księcia Buckinghama, do Madrytu, zakończonej fiaskiem przy omawianiu angielsko-hiszpańskiego mariażu i pomocy dla palatyna. W tych warunkach zwołany w 1624 r. czwarty Parlament Jakuba I
     230 
    posiadał mocniejszą pozycję i udzielając królowi dosyć znacznych subsydiów zażądał w zamian za zniesienie monopoli handlowo-przemysłowych zapewnienia, że zostanie dopuszczony do kontroli nad wydatkami oraz że bez zgody Parlamentu król nie będzie podejmować ważniejszych posunięć w polityce zagranicznej. Parlament uzyskał też zapowiedź wykonania praw przeciwko katolikom, królewicz Karol zaś złożył obietnicę, że w razie małżeństwa z katoliczką nie przyzna żadnych ulg katolikom. Ta ostatnia sprawa wiązała się z niefortunną próbą Jakuba I zawarcia sojuszu z katolicką Francją. Małżeństwo francuskie ułożone przy udziale kardynała Richelieu w 1624 r. pomiędzy Karolem a siostrą Ludwika XIII, Henryką Marią, doszło do skutku w 1625 r., lecz spotkało się w Anglii z chłodnym przyjęciem, gdyż obawiano się, że może wciągnąć kraj do intryg obozu katolickiego. 
    
    POLITYKA WEWNĘTRZNA KAROLA I. WZROST OPOZYCJI W PRZEDEDNIU REWOLUCJI (1625-1640)
     Karol I (1625—1649) obejmował tron angielski jako 25-letni młodzieniec, przewyższający ojca licznymi zaletami osobistymi, które początkowo zjednały mu popularność. Z drugiej strony przypominał Jakuba I uporem, lekkomyślnością, pewnością siebie, ? przede wszystkim podobną wiarą w boskie pochodzenie nieograniczonej władzy królewskiej. Zwolennikami absolutyzmu królewskiego byli też jego doradcy: książę Buckingham, a później Tomasz Strafford oraz arcybiskup Canterbury William Laud.
     Pierwsze dwa Parlamenty zwołane przez Karola I w 1625 i 1626 r. w celu uzyskania nowych podatków ustosunkowały się krytycznie do polityki finansowej dworu, a ponadto zaatakowały działalność głównego doradcy królewskiego, Buckinghama. George Villiers, pierwszy książę Buckingham (1592—1628), faworyt królewski, dyplomata i lord Admiralicji, wsławił się jeszcze za Jakuba I złą gospodarką i przekupstwem. W pierwszych latach rządów Karola I nadal wywierał przemożny wpływ na politykę zagraniczną i wewnętrzną, popierając na zmianę Hiszpanów lub Francuzów, katolików lub protestantów. Stawiając Buckinghama dwukrotnie w stan oskarżenia opozycja parlamentarna domagała się utrzymania konsekwentnej polityki antykatolickiej, która pod wpływem królowej Henryki Marii uległa złagodzeniu. Rychło okazało się, że Karol I, podobnie jak i jego ojciec przed nim, nie liczy się z opinią Parlamentu, 
     231 
    uważając, że zwoływanie sesji parlamentarnych winno zależeć jedynie od jego woli.
     Zwoływanie Parlamentu w pierwszych latach rządów Karola I miało związek z poważnymi długami Korony oraz dużymi wydatkami na prowadzenie dosyć chwiejnej polityki zagranicznej, nie przynoszącej Anglii żadnych korzyści. Bez większego powodzenia stosował Buckingham początkowo politykę antyhiszpańską i zorganizował trzy ekspedycje
     232 
    przeciwko flocie hiszpańskiej w celu zrabowania przywiezionych przez nią transportów srebra amerykańskiego. Miało ono poprawić katastrofalną sytuacje skarbu angielskiego i uniezależnić króla od Parlamentu. Źle przygotowana flota angielska nie odniosła sukcesów, a nieudolna polityka Buckinghama przysporzyła tylko niepotrzebnych wydatków.
     Całkowita nieudolność rządu w różnych kwestiach polityki zagranicznej i wewnętrznej, korupcja i nadużycia wśród dostojników i urzędników administracji królewskiej wywołały dalszy wzrost opozycji Parlamentu. Poważną w niej rolę odegrał John Eliot (1592 — 1632), jeden z dowódców floty angielskiej, który po zerwaniu z Buckinghamem wystąpił z ostrą krytyką działalności rządu w zakresie polityki zagranicznej i wojskowej. Parlament z 1626 r. zażądał nawet przeprowadzenia sądu nad nieudolnym Buckinghamem, czemu przeciwstawił się Karol I. Gdy mimo to Izba Gmin wniosła formalne oskarżenie przeciwko Buckinghamowi i podjęła dyskusję nad obciążającymi go dokumentami, Karol I rozwiązał i ten Parlament oraz kazał aresztować Eliota. Wydał też proklamację, podkreślającą niezależność władzy królewskiej od Parlamentu.
     Niepowodzenia wojenne, kryzys finansowy i wzrastająca opozycja społeczeństwa przeciwko polityce fiskalnej rządu zmusiły Karola I do zwołania na początku 1628 r. swego trzeciego Parlamentu. Od razu doszła w nim do głosu silna opozycja, w której oprócz Eliota główną, rolę odgrywał Edward Coke, wybitny prawnik, a dalej Thomas Wentworth, John Pym i John Hampden. Zbliżony do nich był również krewny Hampdena, Oliver Cromwell, mało znany jeszcze poseł z hrabstwa Huntingdon.
     Nowy Parlament nie myślał uchwalać żądanych przez króla podatków bez otrzymania najpierw od Karola I gwarancji poszanowania praw i uznania przez króla uprawnień Parlamentu. W dniu 7 czerwca 1628 r. obie Izby przedstawiły Karolowi I dokument zwany Petycją o prawo (Petition of Right), zawierający cztery następujące punkty: 1. nikogo nie wolno wbrew woli zmuszać do płacenia podatków nie zatwierdzonych przez Parlament; 2. nikt nie może być aresztowany i pozbawiony majątku bez prawomocnego wyroku sądowego i wbrew obowiązującym w kraju prawom; 3. nie należy aresztować osób cywilnych na podstawie prawa wojennego; 4. należy zlikwidować przymus kwaterowania wojsk w domach prywatnych. Godne jest podkreślenia, że Petycja powoływała się na postanowienia Wielkiej Karty Swobód z 1215 r.
     233 
     Karol I zatwierdził początkowo Petycję o prawo, chcąc uzyskać od Parlamentu potrzebne pieniądze. Wkrótce zaczął jednak łamać przyjęte zobowiązania, a niebawem, na początku 1629 r., rozwiązał i ten Parlament. 11 przywódców opozycji parlamentarnej z Eliotem na czele osadzono w więzieniu i w ten sposób rozpoczął się w Anglii jedenastoletni okres rządów bez Parlamentu, którego nie udało się Karolowi I złamać.
     Podporą rządów królewskich w latach 1629 — 1640 stali się dwaj doradcy: pozyskany przez Karola dawny opozycjonista Thomas Wentworth, mianowany następnie w 1640 r. lordem Straffordem, oraz biskup londyński William Laud, od 1633 r. arcybiskup Canterbury. Thomas Wentworth (1593—1641), wychowanek Cambridge, wieloletni parlamentarzysta, a później namiestnik Irlandii (Lord Deputy) i główny doradca Karola I, podtrzymywał króla w dążeniach do absolutyzmu. Prowadził też w Irlandii akcję kolonizacyjną i usiłował narzucić tam siłą kościół anglikański. Oparciem dla jego niepopularnej w Anglii, a znienawidzonej w Irlandii polityki była armia.
     Domeną działalności arcybiskupa Williama Lauda (1573—1645), wychowanka Oksfordu i posiadacza bardzo licznych beneficjów kościelnych, była dziedzina religijna i finansowa. Po śmierci Buckinghama, który został w 1628 r. zamordowany przez podwładnego oficera, Laud stał się w istocie pierwszym ministrem królewskim. Jako zarządca spraw fiskalnych narzucał wyzysk finansowy, wysokie kary pieniężne i wyśrubowane podatki, opłaty itp. Szczególne niezadowolenie wywołało nałożenie w 1634 r. nowego podatku (Ship Money), który dawniej był ściągany na budowę statków tylko z miast portowych, a przez Lauda został rozciągnięty na cały kraj pod pretekstem walki z piratami. Fiskalna polityka rządu, dążąca do stworzenia niezależnej od Parlamentu bazy finansowej i stałej armii regularnej, budziła sprzeciwy, podobnie jak i stosowana przez Karola I sprzedaż monopoli handlowych i przemysłowych.
     Nowe podatki, budzące tak powszechne niezadowolenie ludności, nie poprawiły jednak w istotny sposób sytuacji finansowej państwa. Dług państwowy stale wzrastał, obok rozrzutności króla i wydatków dworu Henryki Marii powodem rosnącego deficytu było zmniejszenie się dochodów z ceł, co wynikało z zastoju życia ekonomicznego Anglii pod koniec pierwszej połowy XVII w. W wyniku rozpowszechniania się monopoli zaczął podupadać przemysł i handel, a środki utrzymania stawały się coraz droższe. Na zastój w przemyśle i handlu
     234 
     wpływała też konkurencja prosperującej gospodarczo Holandii. W tych warunkach wielu przedstawicieli zamożnej burżuazji zaczęło wraz ze swymi kapitałami emigrować za granice, zwłaszcza do Holandii, wielu zaś purytanów, zarówno zamożniejszych mieszczan, jak i drobnych rzemieślników, a nawet chłopów, szukało lepszych warunków życia w Ameryce.
     Laud starał się uczynić z kościoła anglikańskiego narzędzie w rękach królewskich. Kierowana przez niego specjalna komisja roztoczyła policyjny nadzór nad duchowieństwem, tępiąc wszelkie odchylenia od doktryny anglikańskiej, zwłaszcza przejawy sympatii do purytanizmu. Laud dążył do nadania kościołowi anglikańskiemu jednolitego, biurokratycznego charakteru, do wzmocnienia władzy biskupów i ich kontroli nad parafiami. Dbał przy tym o nadanie kościołowi anglikańskiemu większego przepychu i świetności oraz przywrócenie wielu obrzędów zbliżonych do katolickich. Mając nadzieję, że arcybiskup Canterbury uwieńczy swoją politykę kościelną przywróceniem kościoła angielskiego na łono katolicyzmu, papież myślał nawet o nadaniu mu godności kardynalskiej, co w sumie wywołało jeszcze większą nienawiść przeciwko Laudowi w kręgach purytańskich. Dążąc do stworzenia silnego kościoła anglikańskiego, stanowiącego podporę absolutyzmu Stuartów, zalecił Laud duchowieństwu, by przy każdej okazji uczyło posłuszeństwa i lojalizmu wobec Korony. Ze szczególną zaciekłością zwalczał arcybiskup Canterbury purytanów.
     W ruchu purytańskim wystąpiła już od końca panowania Tudorów opozycja przeciwko absolutyzmowi, która przybrała również formę religijną. Mianem purytanów (o samej nazwie i ich początkach była już mowa wyżej) obejmowano wówczas protestantów niezadowolonych z połowiczności reformacji angielskiej z połowy XVI w., która zachowała w kościele anglikańskim episkopat, znaczną część kościelnej własności ziemskiej, liczne elementy katolicyzmu w zakresie obrzędów, kultu itp. Kościół anglikański był dla purytanów kompromisem między katolicyzmem i protestantyzmem, poddanym ponadto pod ścisłą kontrolę państwa. Purytanizm był nie tylko ruchem religijnym, głoszącym w interesie klas średnich potrzebę przebudowy kościelnej. Oznaczał też nową ideologię przepojoną cechami światopoglądu burżuazyjnego.
     Purytanizm nie był prądem jednolitym, już w XVI w. rozszczepił się na kilka odłamów. Najbogatsza część purytanów, zarówno mieszczaństwa, jak i gentry, dążyła do nadania nowemu kościołowi ściśle
     235 
     kalwińskiej struktury. Byli to prezbiterianie, ponieważ — co wyjaśnia ich nazwę — w ich organizacji kościelnej główną role odgrywali starsi gminy religijnej zwani prezbiterami. Wraz z pastorami kierowali oni jako ludzie świeccy sprawami kalwińskiej społeczności wyznaniowej. Prezbitarianie dążyli do uniezależnienia kościoła od władzy państwowej, negatywnie odnosili się zarówno do kościoła anglikańskiego, jak i do bardziej radykalnych sekt.
     Bardziej radykalny odłam w ruchu purytańskim stanowili independenci, czyli niezależni. Proklamowali oni zupełną niezależność i autonomie każdej gminy wyznaniowej, zarówno od władzy królewskiej, jak i kościelnej. Domagając się jak najbardziej swobodnej formy kultu i odrzucając wszelkie obowiązkowe formy obrzędowe, pozostawiali każdemu członkowi prawo swobodnego głoszenia kazań. W przeciwieństwie do scentralizowanego kościoła prezbiteriańskiego independenci dzielili się na szereg sekt. Należało do nich średnie i drobne mieszczaństwo, część szlachty i chłopstwa. Do najskromniejszych sekt independenckich należały też częściowo i miejskie elementy plebejskie. Arcybiskup Laud zwalczał surowo zarówno prezbiterianów, jak i independentów. W 1638 r. został oskarżony i poddany publicznej chłoście przyszły przywódca levellerów, John Lilburne, a następnie skazany na dożywotnie więzienie za rozpowszechnianie literatury independenckiej.
     Dodatkowym momentem wiążącym się, obok konfliktów społecznych, politycznych oraz ideologicznych, z rozpoczęciem rewolucji burżuazyjnej w Anglii stało się powstanie w Szkocji, które wybuchło w 1637 r. i pociągnęło za sobą wojnę Szkocji z Karolem I. Szkocja mimo unii personalnej z Anglią z 1603 r. zachowała swoisty ustrój polityczny i społeczny. Niezależności broniły przede wszystkim szkocka szlachta i burżuazja, pierwsza chcąc zachować swe wolności feudalne, druga zaś bojąc się konkurencji kupiectwa angielskiego. W Szkocji rozpowszechnił się szeroko kalwinizm, znajdujący w swej prezbiteriańskiej postaci sprzyjający grunt wśród nastawionej opozycyjnie wobec absolutyzmu burżuazji i szlachty. Gdy w 1637 r. arcybiskup Laud podjął próbę wprowadzenia w Szkocji anglikańskiego modlitewnika, wybuchło tam powstanie. Na początku 1638 r. Szkoci rozpoczęli akcję podpisywania tzw. Przymierza Narodowego (National Covenant), a więc formowania narodowej ligi do walki z absolutyzmem króla angielskiego, z papistami i anglikanami. Wobec braku kroków pojednawczych po stronie Anglii Szkoci rozpoczęli działania wojenne. Trudności nie posiadającej stałego wojska Anglii 
     236 
    doprowadziły do zawarcia przez obie strony w 1639 r. traktatu w Berwick, zapewniającego Szkotom całkowitą amnestie i prawo decydowania w Parlamencie szkockim o wszystkich kwestiach spornych. Ponieważ Karol I nie dotrzymał rozejmu, wybuchła nowa wojna, lecz na jej prowadzenie król nie posiadał odpowiednich funduszów. W tej sytuacji był zmuszony zwołać po raz pierwszy od 11 lat na wiosnę 1640 r. nowy Parlamet.
     W skład Izby Gmin tego Parlamentu Krótkiego (Short Parliament), nazwanego tak ze względu na bardzo krótki okres jego istnienia, weszli wybitni przywódcy opozycji z poprzedniego Parlamentu z Johnem Pymem i Johnem Hampdenem na czele. W okresie swego trzytygodniowego istnienia Parlament ten nie tylko sprzeciwił się polityce finansowej dworu, ale zażądał ukarania niepopularnych ministrów królewskich i położenia kresu nadużyciom dokonywanym w okresie rządów bez Parlamentu. Izba Gmin nie uchwaliła pieniędzy na prowadzenie wojny ze Szkocją i rozpoczęła na własną rękę pertraktacje ze Szkotami. Karol I rozwiązał wówczas na początku maja 1640 r. Krótki Parlament i zastosował aresztowania oraz represje. Londyńskie mieszczaństwo odmówiło w tej sytuacji udzielenia królowi pożyczki, w Londynie wybuchły antyrządowe demonstracje, usiłowano nawet spalić pałac arcybiskupi i schwytać znienawidzonego Lauda.
     W sierpniu i wrześniu 1640 r. Szkoci rozpoczęli natarcie na północną Anglię i zajęli dwa położone tam hrabstwa. W październiku zgodzili się na tymczasowe zawieszenie broni pod warunkiem prowadzenia w tej sprawie pertraktacji z Parlamentem angielskim. W tej krytycznej sytuacji, pod naciskiem politycznego i finansowego kryzysu oraz żądań klas średnich, Karol I był zmuszony zwołać w listopadzie 1640 r. Parlament, który — nazwany Długim Parlamentem (Long Parliament) — obradować będzie aż do 1653 r. Zwołanie Długiego Parlamentu oznaczało już początek rewolucji.
    
    POLITYKA ZAGRANICZNA ANGLII ZA PIERWSZYCH STUARTÓW
     Po śmierci Elżbiety I i wymarciu Tudorów nastąpił — jak wspomniano — zasadniczy zwrot w stosunkach politycznych Anglii z Hiszpanią, Francją i Niderlandami. Polityka pierwszych Stuartów dążyła do utrzymywania stosunków z głównym rywalem Anglii na oceanach i w koloniach — Hiszpanią, przy jednoczesnym narastaniu konfliktu 7. niderlandzkimi Zjednoczonymi Prowincjami oraz Francją, która od czasu
     237 
    pierwszych Burbonów oraz kardynała Richelieu zaczęła odgrywać coraz większą rolę polityczną na arenie międzynarodowej. W angielskiej polityce zagranicznej, podobnie jak i w stosunkach społecznych oraz ideologii, zaznaczyły się sprzeczności interesów dworu i możnych feudałów z jednej strony oraz klas średnich z drugiej. Prohiszpański kierunek angielskiej polityki zagranicznej odpowiadał dążącemu do absolutyzmu królowi i jego feudalno-dworskiemu otoczeniu. Natomiast interesom bogacącej się na handlu i przemyśle burżuazji oraz gentry sprzyjała linia polityczna epoki elżbietańskiej, wyrażająca i zabezpieczająca istotne aspiracje gospodarcze, polityczne i religijne warstw średnich.
     W 1603 r. Jakub I przyjął przejściowo propozycję Francji w sprawie zawarcia antyhiszpańskiego i antyhabsburskiego sojuszu, jednak już w 1604 r. zbliżył się do Hiszpanii, mimo iż pociągało to za sobą niekorzystne dla Anglii następstwa. Dyplomacja hiszpańska wiązała się w Anglii z katolikami i pomagała również opozycji irlandzkiej w jej walce z Anglikami. Na koszt króla hiszpańskiego zorganizowane zostały na kontynencie seminaria dla zbiegłych z Anglii, Szkocji i Irlandii młodych katolików. Inkwizycja hiszpańska prześladowała kupców angielskich uprawiających handel z portami Hiszpanii i Portugalii, co wszystko razem dostatecznie wyraźnie ukazywało, w połączeniu z wielką rywalizacją polityczno-gospodarczą obu krajów, sprzeczny z interesami klas średnich charakter polityki dworu Jakuba I.
     Sprzyjając polityce antyhiszpańskiej angielskie klasy średnie popierały jednocześnie Republikę Zjednoczonych Prowincji Niderlandów w jej walce z Hiszpanią. W 1598 r. zawarta została nawet umowa o wzajemnej pomocy pomiędzy Anglią a Zjednoczonymi Prowincjami. Rychło jednak, w miarę przekształcania się Holandii w potężne mocarstwo handlowe i kolonialne, zarysował się coraz wyraźniejszy antagonizm między nią a Anglią.
     Holendrzy już w XVI w. zdobyli sobie duży udział w angielskim handlu zagranicznym, a na rolę Amsterdamu zwrócono już uwagę wyżej. W 1602 r. Zjednoczone Prowincje utworzyły własną Kompanię Wschodnioindyjską, rywalizującą z angielską kompanią o tej samej nazwie w walce o rynki wschodnie. Rywalizacja angielsko-holenderska rozwijała się też na tle połowu śledzi u wybrzeży angielskich oraz połowu wielorybów koło Grenlandii. Również na rynku bałtyckim i moskiewskim, w Lewancie, Indiach Wschodnich i Zachodnich konkurencja holenderska dawała się Anglikom coraz bardziej we znaki. Szczególnie groźna była w związku z produkcją i wywozem sukna.
     238 
    Rozwój sukiennictwa holenderskiego stawał się poważnym zagrożeniem dla podstawowej dziedziny angielskiego przemysłu i handlu.
     Rywalizacja handlowa Anglii i Holandii przekształciła się w otwartą wojnę, która miała najostrzejszy przebieg w Indiach Wschodnich. Pertraktacje pokojowe prowadzone w Londynie w 1613 r. nie dały żadnych rezultatów i dopiero w 1619 r. obie strony zawarły umowę, która miała gwarantować wzajemną odtąd pomoc w sprawach politycznych i handlowych na Wschodzie. Anglicy uzyskali prawo handlu nie tylko w Indiach, ale i na Molukach oraz innych wyspach. Obie kompanie miały wspólnie kierować przedsięwzięciami wojennymi w celu zabezpieczania i poszerzania ekspansji Anglii i Holandii na Wschodzie. Mimo tej umowy stosunki angielsko-holenderskie obfitowały w zatargi i konflikty, przemieniające się niejednokrotnie w otwartą wojnę.
     Stosunki Anglii z Francją rozwijały się w dużym stopniu w zależności od układu stosunków z Hiszpanią. W dążeniu do zorganizowania ligi antyhabsburskiej zabiegał Henryk IV francuski o pomoc Anglii, jednak Jakub I wbrew poparciu przyrzeczonemu Francji w 1603 r. już w rok później zawarł sojusz z Hiszpanią. Na skutek zabiegów Francji został w 1610 r. podpisany w Londynie akt dwustronnego sojuszu obronnego Anglii i Francji, a kilka lat wcześniej, w 1606 r., umowa w sprawie wolności handlowych między obu krajami, która nie miała jednak większego praktycznie znaczenia wobec rywalizacji angielskiej Kompanii Lewantyńskiej i kupców francuskich na Bliskim Wschodzie.
     W stosunkach handlowych z krajami niemieckimi mogła się poszczycić Anglia w epoce elżbietańskiej skutecznym przełamywaniem monopolu Hanzy, której przywileje w Anglii zostały ostatecznie zlikwidowane w 1598 r. wraz z zamknięciem hanzeatyckiego Dworca Stalowego w Londynie. Na początku XVII w. Anglia nadal zainteresowana była w zachowaniu dostępu do rynku niemieckiego i rząd jej popierał w drodze dyplomatycznej interesy kupiectwa angielskiego. Anglia wspierała też protestantów niemieckich przeciwko obozowi katolickiemu, co zostało jeszcze bardziej wzmocnione poprzez małżeństwo córki Jakuba I, Elżbiety, z Fryderykiem V, księciem Palatynatu, jednym z najpotężniejszych książąt protestanckich Niemiec. Jakub I nie udzielił jednak większej pomocy swemu zięciowi, wybranemu w 1619 r. na króla Czech, nie chcąc popsuć swych stosunków z Hiszpanią. O wpływach dyplomacji hiszpańskiej na dworze Jakuba I
     239 
    najlepiej świadczy działalność hiszpańskiego posła w Londynie, hrabiego Gondomara, który biorąc udział w szerokim planie hiszpańskim rozszerzenia reakcji katolickiej w Europie na rzecz uniwersalnej monarchii Habsburgów podtrzymywał Jakuba I w jego zapędach absoluty stycznych. W 1621 r., wbrew opinii społeczeństwa angielskiego, podjęto nawet przygotowania do ślubu syna Jakuba I, Karola, z infantką hiszpańską, córką Filipa III. Stało się to dogodną okazją dla Hiszpanii i papieża do wzmożenia zabiegów o wzmocnienie pozycji katolicyzmu i wpływów hiszpańskich w Anglii. Wobec ogromnej niepopularności w Anglii projektowanego mariażu nie doszedł on ostatecznie do skutku, a w Parlamencie w 1624 r., podobnie jak i w 1621 r., ujawniły się silne tendencje antyhiszpańskie. Głośny prawnik angielski Edward Coke ostrzegał przed popieranym przez Hiszpanię wrogiem wewnętrznym i podkreślał, że Anglia nigdy nie była bogatsza niż wtedy, gdy prowadziła wojny z Hiszpanią. Pod naciskiem opinii publicznej dwór angielski zerwał w 1624 r. pertraktacje z Madrytem i zawarł umowę w sprawie przedłużenia sojuszu obronnego ze Zjednoczonymi Prowincjami. Nowy kurs polityczny zarysował się też w stosunku do Francji. W 1623 r. potwierdzona została angielsko-francuska umowa handlowa, a w 1624 r. doszło do małżeństwa angielskiego następcy tronu Karola z Henryką Marią francuską.
     Z wstąpieniem na tron Karola I wzmogła się aktywność Anglii w polityce europejskiej. Wymagało to ogromnych środków materialnych, których dwór angielski nie posiadał. Nie mając poparcia Parlamentu, Karol usiłował nieudolną i szkodliwą polityką fiskalną uzyskiwać potrzebne fundusze. Drugim źródłem słabości angielskiej polityki zagranicznej tego okresu był brak w niej konsekwencji, zwłaszcza w utrzymywaniu wspólnego z Francją frontu przeciwko Hiszpanii i jej sojusznikom.
     Konkretnym posunięciem Anglii w jej nowej polityce antyhiszpańskiej było podpisanie w 1625 r. zawartego na 15 lat sojuszu ze Zjednoczonymi Prowincjami, a skierowanego wyraźnie przeciwko Hiszpanii. Tekst umowy zakładał m. in. wspólne zablokowanie handlu Hiszpanii z Europą oraz Indiami Wschodnimi i Zachodnimi, co miało przynieść Anglii i Holandii hegemonię w handlu światowym. Operacje floty angielskiej nie dały jednak oczekiwanych rezultatów, a nieudolne dowództwo Edwarda Cecila przyczyniło się do poważnych strat angielskich i wzburzenia opinii publicznej na wyspie.
     240 
     Przeszkodę w utrzymywaniu się dobrych stosunków Anglii i Francji stwarzała kwestia hugenotów oraz zatargi obu krajów na tle rywalizacji morskiej i handlowej. Stosunki te pogorszyły się do tego stopnia w 1627 r., że Francja zawarła niebezpieczny dla Anglii traktat z Hiszpanią, skierowany przeciwko Anglii. Odpowiedzią nań były angielskie operacje morskie, mające na celu przyjście z pomocą oblężonej przez wojska francuskie twierdzy hugenotów La Rochelle. I tutaj, mimo chwilowych sukcesów, działania wojenne Anglików pod dowództwem Buckinghama nie przyniosły pozytywnych rezultatów. Buckingham musiał się wycofać, a samotnie broniąca się La Rochelle padła w 1628 r. W tej sytuacji dwór angielski zawarł w 1629 r. pokój z Francją, przywracający m. in. wolny handel pomiędzy obu krajami. W 1630 r. podpisała Anglia pokój z Hiszpanią, zaopatrzony w tajną klauzulę o podziale między Hiszpanię i Anglię dawnego sojusznika Anglii — niderlandzkich Zjednoczonych Prowincji. Wzrost potencjału gospodarczego Holandii sprawiał, że stawała się ona coraz bardziej niebezpieczna dla handlowej i morskiej ekspansji Anglii.
     W latach poprzedzających wybuch rewolucji znacznej poprawie uległy stosunki Anglii z Francją, której zależało na wciągnięciu Anglii do wojny trzydziestoletniej. W obliczu trudności wewnętrznych i nadciągającej burzy rewolucyjnej rząd angielski nie angażował się jednak w konflikty polityczne, dzielące Europę na dwa wielkie obozy.
    
    POCZĄTKI KOLONIALIZMU ANGIELSKIEGO
     W pierwszej połowie XVII w. zaznaczył się wzrost aktywności angielskiej nie tylko w Europie, ale i w Ameryce oraz w Azji. Z okresem tym wiążą się początki brytyjskiego imperium kolonialnego i czynnik ten dodatkowo tłumaczy motywy wystąpienia burżuazji angielskiej przeciwko feudalizmowi za pierwszych Stuartów.
     Punktem zwrotnym zmieniającym układ sił na morzach świata stała się klęska Wielkiej Armady hiszpańskiej w 1588 r. i datujący się odtąd coraz wyraźniejszy kryzys morskiej potęgi Hiszpanii. Równolegle z tym wzrastało znaczenie Anglii, Holandii i Francji, pragnących zdobyć dla siebie jak największe korzyści z załamania się hiszpańskiej przewagi na morzach i w koloniach. Nowych ziem szukała burżuazja i związane z nią koła szlacheckie Anglii, Holandii i Francji.
     241 
    Dla Anglii szybko rozwijającej nowe kapitalistyczne formy gospodarki ekspansja oraz walka z Hiszpanią i popierającymi ją sferami katolickimi stała się życiową koniecznością. Nie rozumieli tego pierwsi Stuartowie, starając się i w tej dziedzinie hamować naturalne tendencje rozwojowe Anglii, tak dobrze wyczuwane i popierane już przez Elżbietę I.
     Dowodem szkodliwej dla rozwoju gospodarczego Anglii polityki Jakuba I był już traktat angielsko-hiszpański z 1604 r., który ograniczał możliwości Anglików w handlu z Indiami Wschodnimi i Zachodnimi. Tego rodzaju polityka dworu wywoływała rozłam nawet wśród arystokracji angielskiej, również zainteresowanej w rozwijaniu handlu zamorskiego. Właściciele wielkich majątków ulokowanych w kompaniach handlowych i innych spółkach na własną rękę i wbrew polityce rządu organizowali wyprawy zamorskie, przynoszące tak wielkie zyski i korzyści burżuazji i szlachcie angielskiej. Od początku XVII w. szerzyła się w Anglii agitacja na rzecz kolonizacji angielskiej na nie zajętych jeszcze przez inne państwa ziemiach amerykańskich. Ukazała się nawet bogata literatura pamfletowa, łącząca sprawę kolonizacji Ameryki z zagadnieniem przeludnienia oraz motywami religijnymi.
     W kwietniu 1606 r. wydał Jakub I patenty dwom kompaniom (Virginia Company oraz London Company) na założenie kolonii w Ameryce Północnej, przeciwko czemu ostro zaprotestowała Hiszpania. W 1607 r. statki angielskie przewiozły do Ameryki pierwszych osadników (była wśród nich i grupka Polaków), którzy wylądowali w miejscu, gdzie powstało później miasto Jamestown, będące do końca XVII w. ośrodkiem administracji angielskiej kolonii Wirginii. W 1612 r. założyli Anglicy kompanię dla kolonizacji Bermudów. W 1619 r. kapitan Roger North uzyskał zgodę Tajnej Rady na zorganizowanie Kompanii Amazońskiej, lecz w 1625 r. Hiszpanie zlikwidowali angielskie próby osadnictwa w Ameryce Południowej.
     W 1620 r. rząd angielski wydał przywilej na osiedlanie się w Ameryce Północnej. Kartę Nowej Anglii otrzymał John Pierce, przedstawiciel angielskich purytanów, którzy w pewnej liczbie jeszcze w 1608 r. w obawie przed represjami opuścili Anglię i osiedlili się w Holandii jako rzemieślnicy. W 1620 r. postanowili oni poszukać szczęścia w Ameryce Pomocnej i wraz z innymi swymi współwyznawcami wyruszyli z anielskiego portu Plymouth na statku „Mayflower" do Ameryki. Ci Ojcowie Pielgrzymi — jak ich nazywano — ułożyli deklarację, w której uroczyście proklamowali 
     242 
     prawo stanowienia w założonej przez siebie kolonii praw i ustaw oraz tworzenia instytucji dla swego osiedla. Ta purytańska kolonia zajęła niezależne w stosunku do angielskiej metropolii stanowisko, a legenda, jaka narosła wokół Ojców Pielgrzymów, przypisała im takie cechy, jak odwagę, hart ducha i pracowitość, zapominając o okrutnych nieraz metodach stosowanych przez kolonistów w stosunku do ludności indiańskiej.
     W 1621 r. otrzymał William Alexander, par Szkocji, królewski przywilej na objecie w posiadanie terytorium dzisiejszej Nowej Szkocji i Nowego Brunszwiku oraz ziem leżących dalej aż do rzeki Św. Wawrzyńca, W 1629 r. Karol I nadał Robertowi Heath późniejszą Karolinę, W 1634 r. Edward Plowden otrzymał patent na posiadanie wielkich obszarów nad rzeką Delaware, obejmujących dzisiejsze terytorium Long Island, New Jersey, wschodniej Pensylwanii, częściowo Delaware i M ary land. Tę ostatnią posiadłość otrzymał lord Baltimore, mający już uprzednio część Nowej Fundlandii. W 1624 r. William Courten zorganizował kompanię dla finansowania kolonizacji wyspy Barbados, co dało początek dużemu przedsiębiorstwu kolonialnemu. W 1628 r. Courten wysłał na Barbados około 1,5 tys. kolonistów i założył tam wielkie plantacje tytoniu. W 1628 r. król nadał hrabiemu Montgomery grupę wysp na Morzu Karaibskim, gdzie już wcześniej działał faworyt królewski hrabia Carlisle.
     W 1628 r. powstała Kompania Kanadyjska (Canadian Company), w 1629 r. Kompania Massachusetts (Massachusetts Bay Company) i inne. Wszystkie one były dziełem angielskiego kupiectwa i bogatej arystokracji ziemiańskiej, która korzystając ze swych wpływów na dworze królewskim uzyskiwała honorowe stanowiska w kompaniach oraz udziały w ich dochodach. Dla dworu zaś, znajdującego się ciągle w tarapatach finansowych, nadawanie patentów i przywilejów kolonialnych stanowiło jeden ze sposobów poprawienia sytuacji, z przyznaniem bowiem monopolu łączyły się poważne opłaty. Tego rodzaju politykę rządu pierwszych Stuartów widać wyraźnie na przykładzie angielskiej ekspansji w Indiach Wschodnich. Mimo że od 1600 r. istniała Kompania Wschodnioindyjska, Jakub I przyznał w 1604 r. Edwardowi Michelborne prawo handlu z Indiami Wschodnimi, a w 1617 r. James Cunningham otrzymał przywilej na stworzenie szkockiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Dopiero Długi Parlament przywrócił pełny monopol założonej w 1600 r. angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej.
     Obok motywów handlowych i finansowych ważną rolę w migracji
     243 
     ludności angielskiej do kolonii odegrały w pierwszej połowie XVII w. również momenty polityczne i religijne. Represje i prześladowania przeciwników politycznych oraz purytanów i katolików stanowiły istotny powód kolonizacji zamorskiej, jaka zaczęła się w Anglii już za czasów Jakuba I. Ponieważ powstające za oceanem kolonie angielskie, złożone w dużym stopniu z ludzi wrogo usposobionych do absolutyzmu królewskiego, stawały się stosunkowo szybko prężnymi gospodarczo i administracyjnie ośrodkami o wyraźnych tendencjach do zachowania samodzielności, dwór angielski podjął starania o zapewnienie sobie ściślejszej kontroli nad nimi poprzez stworzenie w 1634 r. instytucji komisarzy generalnych do spraw kolonialnych z arcybiskupem Laudem na czele. Faktycznie jednak rząd nie był w stanie kontrolować rozmiarów migracji do kolonii, a tym bardziej ich wewnętrznego rozwoju. Od połowy lat czterdziestych XVII w. kolonie angielskie były już zakładane bez specjalnych przywilejów metropolii. W 1639 r. została wprowadzona do Connecticut konstytucja i ustrój z obieralnymi władzami bez uprzedniego przedstawienia projektu Parlamentowi angielskiemu do zatwierdzenia.
     W swojej ekspansji kolonialnej Anglicy napotkali konkurencję Holendrów, którzy zwłaszcza na Wschodzie opanowali najbogatsze ośrodki. Do nich należała Batawia na Jawie, swe bazy mieli na Cejlonie, na Półwyspie Indyjskim itd. Anglicy nie posiadali w tej strefie jeszcze żadnych posiadłości, a ich penetracja do Indii Wschodnich ograniczała się do tworzenia małych faktorii handlowych na obcych terytoriach. Mimo przejściowych okresów współpracy Holendrzy starali się nie dopuścić Anglików do rynku wschodniego, posuwając się nawet do gwałtów i przemocy, burzenia angielskich osiedli i wycinania ich mieszkańców. Rząd Jakuba I niczego nie uczynił dla obrony interesów kupców angielskich na Wschodzie.
     Holendrzy przenikali również strefę angielskiej kolonizacji w Ameryce, gdzie nad rzeką Hudson założyli osiedle Nowe Niderlandy. Dzięki świetnej organizacji handlu i żeglugi skutecznie rywalizowali z Anglikami na Wschodzie i Zachodzie.
     Nie tylko Holandia, ale i Francja prowadziła w pierwszej połowie XVII w. energiczniejszą niż Anglia politykę kolonialną. Kardynał Richelieu popierał powstawanie francuskich kompanii (Senegalska, Gwinejska, Przylądka Zielonego), Francuzi opanowali Gwadelupę, Martynikę, Santa-Cruz, Gujanę, przedostali się na Haiti, stwarzając szczególnie niebezpieczną dla Anglii konkurencję w Kanadzie. W 1628 r. Anglicy próbowali wyprzeć Francuzów z Kanady, lecz w 1632 r.
     244 
     na mocy traktatu w Saint-Germain Karol I zwrócił Francji zagarnięte jej posiadłości. W sumie nieudolna polityka Stuartów naraziła również i na terenie kolonii Anglie na straty.
    
    SPOŁECZNE PRZESŁANKI REWOLUCJI ANGIELSKIEJ
     Stulecie poprzedzające rewolucje angielską było okresem inflacji. Ceny pszenicy wzrosły w tym czasie sześciokrotnie, a ogólny ich poziom czterokrotnie lub nawet więcej. Oznaczało to, że w korzystnej sytuacji znalazły się warstwy produkujące, w rolnictwie i przemyśle zwłaszcza jeśli niezależnie od wykonywanego zawodu i zajęcia opierały swoją egzystencje na posiadaniu lub dzierżawieniu ziemi. Zresztą nie tylko zyski z ziemi i przemysłu otwierały drogę do bogactwa i korzyści. Dawały ją uwieńczone powodzeniem poszukiwania geologiczne, błyskotliwa kariera na dworze i w służbie królewskiej, przedsiębiorczość wykazana w handlu i wyprawach morskich. Mimo iż wiele z tych poczynań było połączonych z ryzykiem, uczyły one starannej kalkulacji zysków i strat, bacznej obserwacji i analizy rynków handlowych, fluktuacji cen, przewidywania, skrzętności i zapobiegliwości. Te burżuazyjne cnoty, wspierane jeszcze duchem purytanizmu, obce na ogół były części arystokracji ziemiańskiej. podtrzymującej jeszcze feudalne tradycje i starą mentalność. Toteż arystokracja na ogół wolniej dostosowywała się do nowych warunków, chociaż tendencje epoki również i ją objęły w znacznym stopniu. W każdym razie była to epoka wzrostu szeroko rozumianej gentry i burżuazji.
     Anglia na przełomie XVI i XVII w. była jeszcze typowo rolniczym krajem. Na początku XVII w. zaledwie 20% ludności mieszkało w miastach, które z wyjątkiem Londynu, liczącego już około 200 tys. mieszkańców, Bristolu czy Norwich były niewielkie i słabo zaludnione. Anglia nie posiadała jeszcze bardziej rozwiniętej floty handlowej i musiała w dużym stopniu korzystać nadal z pośrednictwa holenderskiego. W Holandii przeprowadzano proces wykańczania angielskiego grubego sukna, które nadal było podstawowym angielskim towarem eksportowym. W początkowym właściwie stadium rozwoju znajdowało się angielskie górnictwo i przemysł metalurgiczny. Mimo średniego stosunkowo tempa rozwoju wielu dziedzin gospodarki kapitalizm czynił w Anglii o wiele szybsze postępy niż gdzie indziej. Wpłynęły na to specyficzne cechy kapitalizmu w tym kraju oraz jego przenikanie do rolnictwa.
     245 
     Sukiennictwo rozwijało się nie tylko w miastach, ale rozpowszechniło się w całym kraju, stanowiąc podstawowe zajęcie ludności w wielu wsiach. W XVI w. przemysł ten nabrał cech kapitalistycznych w związku z rozwojem manufaktur scentralizowanych.
    Obok nich nadal przeważała manufaktura rozproszona, której właściciel rozporządzający surowcem, tj. wełną, dawał ją do przędzenia i tkania ludności wiejskiej, wyzutej z ziemi na skutek ogradzania. Dom chłopa przekształcał się w maleńką cząstkę wielkiego przedsiębiorstwa, zależnego od skomplikowanych warunków rynku wewnętrznego i międzynarodowego.
     W 1614 r. miały miejsce w hrabstwie Wiltshire tzw. bunty zbożowe, wywołane niską płacą za robociznę, nie współmierną w stosunku do wzrastających cen na produkty żywnościowe, oraz brakiem zatrudnienia. Tkacze oświadczyli wówczas, że raczej sami zginą, niż mieliby patrzeć na śmierć głodową swoich żon i dzieci. Również na początku lat dwudziestych XVII w. przeżywała Anglia zastój w przemyśle sukienniczym i kryzys w eksporcie sukna, co wywołało głód i nędzę wśród tkaczy. Tego rodzaju powtarzające się zjawiska zwiększały liczbę włóczęgów i żebraków, stwarzając poważny problem dla rządu. 
     Równolegle ze wzrostem cen malały realne zarobki pracowników najemnych, których sytuacja życiowa przedstawiała się katastrofalnie .zwłaszcza w okresie panowania Jakuba I. Pogarszały ją jeszcze złe zbiory i drożyzna artykułów spożywczych, a ponadto dokuczliwe podatki państwowe i świadczenia na rzecz kościoła. Statut z 1563 r. ograniczający dostęp do terminu w rzemiośle tylko do synów freeholderów, posiadających roczny dochód w wysokości 40 szylingów, zamykał w ten sposób dopływ ogromnej większości ludności wiejskiej do przemysłu sukienniczego. W tych warunkach akcja charytatywna oraz działanie specjalnych praw dla ubogich (Poor Laws) w niewielkim tylko stopniu łagodziły dotkliwą ich sytuację materialną.
     O rozmiarach przedsiębiorstwa wielkiego sukiennika może świadczyć przykład Ch. Potterna z Wiltshire, który w 1631 r. dawał pracę ok. 1 tys. tkaczy i przędzarzy. Kupiec londyński S. Miko zatrudniał kilka tysięcy ludzi w manufakturach wełnianych. Dla innego przedsiębiorcy z Colchesteru pracowało 400 rodzin przędzarzy, 52 rodziny tkaczy itd.
     Nie tylko w przemyśle, ale i w handlu pojawiły się w Anglii jeszcze w XVI w. tendencje kapitalistyczne. Angielski handel zagraniczny, opierający się na rodzimym przemyśle, osiągnął w XVI
     246 
     i XVII w. znaczne sukcesy, zdobywając sobie bogate i dalekie rynki. Utworzenie w drugiej połowie XVI i na początku XVII w. wielkich monopolistyczno-kapitalistycznych kompanii handlowych świadczyło o tym, że kapitał angielski zaczął już sięgać do różnych zakątków kuli ziemskiej. Wielkie angielskie kompanie handlowe o charakterze spółek, dysponujące znacznymi kapitałami kupieckimi, torowały na wielu obszarach drogę przyszłej ekspansji kolonialnej Anglii. Kompanie te były spółkami bogatej londyńskiej oligarchii (udział kupców z innych miast był ograniczany), posiadającej znaczne wpływy polityczne i uprawiającej monopolistyczną politykę w handlu i operacjach finansowych. Powstały wówczas w Anglii w XVI i na początku XVII w. zalążki przyszłych operacji bankowych. Oparty na kredycie handel hurtowy skoncentrowany był w rękach niewielkiej stosunkowo liczby osób, należących przede wszystkim do kilkudziesięciu największych londyńskich rodzin kupieckich.
    Około 1600 r. bogate kupiectwo Londynu skupiało w swym ręku już około 90% całego angielskiego handlu zagranicznego. W świetle nowszych badań okazuje się, że wśród licznych źródeł dochodów wielkich hurtowników londyńskich dosyć ważne miejsce miały zyski płynące z udziałów w działalności kaperskiej statków angielskich. Londyn w głównej mierze inwestował cały przemysł angielski, był wielkim rynkiem zaopatrzenia dla rolnictwa. Najbogatsi Anglicy tego okresu to już w coraz większym stopniu ludzie City bądź osoby w jakiś sposób powiązane z tym londyńskim centrum wielkiego kapitału. Dominacja Londynu w Anglii na progu rewolucji nie miała analogii w sytuacji żadnej ze stolic europejskich pierwszej połowy XVII w. Przewaga finansowa i handlowa Londynu szła w parze z jego wyjątkową sytuacją polityczną jako ośrodka nie tylko stołecznego w sensie administracyjnym, ale również intelektualnym, inspirującego angielskie życie polityczne, społeczne i kulturalne.
     Warto zwrócić uwagę, że polityka rządu angielskiego w kwestiach gospodarczych była w okresie poprzedzającym rewolucję dość przypadkowa i niejednolita. Dwór popierał głównie te działy przemysłu, które - jak np. budownictwo okrętowe czy hutnictwo — miały związek z wyposażeniem floty i armii. Popierał też monopolistyczne tendencje w łonie mieszczaństwa londyńskiego m.in. ze względu na to, że przyniosły one Koronie większe dochody. Sprzedaż monopoli przyczyniała się do rozwiązywania przejściowych trudności finansowych Stuartów.
     247 
     Monopolistyczne tendencje w angielskim handlu wywoływały od końca XVI w. krytykę ze strony zwolenników zasady wolności handlu. W istnieniu monopoli zainteresowane były rządy Tudorów i Stuartów, uzyskujące znaczne zyski ze sprzedaży monopoli i patentów. W utrzymaniu monopoli była także zainteresowana znaczna cześć wyższej arystokracji, ciągnącej dochody z kompanii handlowych z tytułu udziałów. Najbardziej oczywiście leżały one w interesie bogatego kupiectwa, przedsiębiorców i finansistów. Wolnego handlu natomiast domagały się szerokie warstwy średniego i mniej i zamożnego kupiectwa, ograniczanego przez monopole, a dalej wielu przedstawicieli nowej szlachty. Wolny handel znajdował również obrońców wśród ideologów radykalnego mieszczaństwa — levellerów. Rozwijający się system merkantylistyczny odzwierciedlał jednak interesy rosnącego kapitału przemysłowego i handlowego, wyrażał tendencje kapitalistyczne.
     Tendencje te istniały też — jak już wspomniano — w rolnictwie angielskim. Przenikniecie stosunków kapitalistycznych do rolnictwa było bardzo ważnym momentem w historii rozkładu feudalizmu w Anglii i pozostawało w ścisłym związku z rozwojem kapitalizmu w innych gałęziach gospodarki.
     Mimo utrzymywania się nadal większości form feudalnych dosyć wyraźnie zaznaczał się w stosunkach wiejskich pierwszej połowy XVII w. rozkład tego ustroju. Istotną rolę w tworzeniu warunków do rozwoju stosunków kapitalistycznych odgrywało zastąpienie danin i pańszczyzny przez opłaty pieniężne (tzw. kommutacja), likwidacja zależności poddańczej, rozwarstwienie chłopstwa (por. wyżej) itd. Przewrót agrarny końca XV i z XVI w., ogradzanie gruntów należących do wspólnoty gromadzkiej, mające związek z przechodzeniem części wielkich posiadaczy na hodowlę owiec, rugowanie z ziemi dawnych chłopskich właścicieli — to ważniejsze cechy powstawania w ramach społeczeństwa feudalnego układu stosunków kapitalistycznych. Feudalny landlord coraz częściej zaczai ustępować miejsca włascicielowi ziemskiemu nowego typu, zainteresowanemu w likwidacji starego systemu gminno-manorialnego. Ogradzania stały się zasadniczą metodą akumulacji pierwotnej, która stworzyła warunki do przejścia do kapitalistycznego sposobu produkcji.
     W okresie poprzedzającym rewolucję stopień stosowania ogradzania znacznie się już zmniejszył w porównaniu z dawniejszymi latami. Okres ten był widownią intensywnych poszukiwań nowych możliwości naprawienia sytuacji rolnictwa i
     248 
     komasacji gruntów towarzyszyły większe inwestycje w rolnictwie, wysiłki w kierunku zagospodarowania nieużytków, osuszania moczarów i terenów podmokłych, stosowania drenaży itp.
     Rozwój górnictwa angielskiego zaznaczył się przede wszystkim w produkcji węgla. Około 1640 r. przewyższała ona trzykrotnie całe europejskie jego wydobycie. Produkcja węgla wzrosła w Anglii od czasów reformacji siedmiokrotnie, wydobycie żelaza — pięciokrotnie. W związku z ekspansją handlową i kolonizacją nader wyraźny był rozwój floty i żeglugi. W przemyśle i górnictwie szczególnie wyraźnie zaznaczył się rozwój kapitalizmu. Przedsiębiorstwo hutnicze w Keswick zatrudniało np. 4 tys. pracowników, a nakłady na próbne tylko kopanie szybu węglowego wynosiły około 1 tys. funtów, a więc sumę bardzo poważną. Przemysł i górnictwo dawno już przestały być domeną drobniejszych majstrów i zostały opanowane przez londyńskich przedsiębiorców kapitalistycznych, którzy organizowali produkcję na nowych już zasadach. W sumie można stwierdzić, że w pierwszej połowie XVII w. rozwijały się w Anglii w łonie ustroju feudalnego elementy układu kapitalistycznego zarówno w rolnictwie, jak i w przemyśle górnictwie i handlu. 
     Wymieniając przesłanki rewolucji burżuazyjnej w Anglii należy podkreślić rozwój wielkiej burżuazji miejskiej, skupionej zwłaszcza w Londynie, a w mniejszym stopniu w szeregu drobniejszych miast (Bristol, Lincoln, Norwich, Gloucester i in.). W miastach zaznaczyły się przeciwieństwa i sprzeczność interesów ekonomicznych i politycznych górnej warstwy burżuazji, reprezentowanej przez monopolistów i hurtowników City, członków bogatych kompanii, właścicieli monopolowych patentów, bankierów i lichwiarzy, z interesami średniej i drobnej handlowo-przemysłowej burżuazji, dążącej do zniesienia, monopoli i wprowadzenia większej swobody gospodarczej. Przeciwieństwa zaznaczyły się między cechami a nowym przemysłem manufakturowym, powstałym przeważnie wbrew cechom, zwykle w miasteczkach i wsiach, gdzie przedsiębiorca mógł rozwijać swą produkcję nie licząc się z przywilejami cechowymi.
     Również i w łonie szlachty zaznaczył się rozłam i podział na obozy. Część szlachty uległa przekształceniom burżuazyjnym i zbliżyła się do burżuazji pod względem metod gospodarowania. Ta część szlachty zajmowała się handlem i produkcją przemysłową i miała więcej wspólnego z miejską burżuazją niż z feudalnymi panami dawnego typu, którzy żyli jeszcze po dawnemu z dochodów renty feudalnej. W pierwszej połowie XVII w. przybierała nadal na znaczeniu nowa szlachta,
     249 
    rekrutująca się też spośród przedstawicieli burżuazji, którzy chętnie lokowali swoje kapitały w ziemi, a dalej spośród wzbogaconych żeglarzy czy kaprów. Natomiast zwłaszcza w pomocnych, bardziej zacofanych hrabstwach angielskich liczna jeszcze nadal była stara szlachta, eksploatująca swoją ziemię w sposób feudalny, kultywująca dawne tradycje ziemiańskie.
     Sojusz burżuazji z nową szlachtą stanowił ważną przesłankę w przechodzeniu Anglii od ustroju feudalnego do kapitalistycznego. Burżuazja i nowa szlachta, skupiając w swych rękach podstawowe środki produkcji i znaczny kapitał, mogły wspólnymi siłami zadawać ciosy absolutyzmowi i feudalizmowi, a przeciwieństwa między starą szlachtą feudalną a burżuazją i nową szlachtą stanowiły jeden z głównych elementów podłoża konfliktów społecznych w przededniu rewolucji.
    
    DŁUGI PARLAMENT I POCZĄTEK REWOLUCJI (1640-1646)
     W ciągu 13 lat swego istnienia (1640—1653) Długi Parlament stał się głównym ośrodkiem organizacyjnym burżuazji i nowej szlachty w ich walce z obozem feudalno-absolutystycznym. Wprawdzie podział na „kawalerów" (zwolennicy króla) i „okrągłogłowych" (stronnicy Parlamentu) ustalił się dopiero w 1642 r., jednak można określić sympatie polityczne członków Parlamentu w 1640 r. Stronnicy Parlamentu posiadali wyraźną przewagę we wschodniej i południowo-wschodniej Anglii, a więc w najbardziej rozwiniętych pod względem ekonomicznym regionach. Hrabstwa tej części Anglii na 137 swych posłów wybrały wówczas 105 zwolenników Parlamentu i tylko 32 rojalistów. Inaczej rzecz się miała w zachodniej i północnej Anglii. Na północy i zachodzie rojaliści zdobyli 119, a zwolennicy Parlamentu 71 mandatów, natomiast w hrabstwach południowo-zachodnich Parlament uzyskał 114 swoich stronników, a król 70. W sumie w całej Anglii w 1640 r. zwolennicy Parlamentu mieli 290 (57%), a rojaliści 221 (43%) posłów w Izbie Gmin. Natomiast pod względem społecznym przewagę w Parlamencie uzyskała współdziałająca z burżuazją szlachta (podział powyższy jest z konieczności uproszczony i z braku miejsca nie sposób przedstawić różnych drobniejszych ugrupowań, w rodzaju np. „konstytucyjnych monarchistów", kompromisowej przejściowo grupy E. Hyde'a oraz wicehrabiego Falklanda, i innych).
     W XVII w. Parlament angielski reprezentował wyłącznie interesy klas posiadających.
     250 
    Izba Lordów składała się z największych feudałów świeckich oraz biskupów, w Izbie Gmin również zasiadali ludzie zamożni. Z okręgów wiejskich wchodzili do niej przedstawiciele najzamożniejszych rodzin (poniżej para). Bierne prawo wyborcze w okręgach wiejskich przysługiwało jedynie freeholderom, posiadającym ziemię o dochodzie przynajmniej 40 szylingów rocznie, na skutek czego od praw politycznych odsunięci byli drobni freeholderzy, copyholderzy, dzierżawcy, zagrodnicy i biedota wiejska, a wiec około 80% całej ludności wiejskiej Anglii. Również i w okręgach miejskich zdecydowaną przewagę zdobyła nieliczna grupa najbogatszych posiadaczy, mających obok rozwiniętych interesów handlowych i finansowych również dobra ziemskie. Tak więc w istocie obie Izby Parlamentu angielskiego reprezentowały interesy tych samych klas społecznych, a konflikt toczył się tam nie pomiędzy szlachtą a mieszczaństwem, lecz w obrębie klas posiadających i panujących, ściśle ze sobą związanych więzami rodzinnymi, interesami gospodarczymi i karierą polityczną. Toczył się przede wszystkim pomiędzy siłami społecznymi reprezentującymi tendencje Anglii wkraczającej w okres kapitalizmu a dworem i popierającymi go siłami zachowawczymi, wyrażającymi interesy upadającego już świata feudalnego.
     Już na samym początku obrad Długiego Parlamentu wyraźnie został określony program opozycji, która przez usta swego rzecznika, Johna Pyma, wysunęła pod adresem dworu szereg krytycznych uwag. Można je ogólnie podzielić na trzy grupy: 1. gwałcenie przez rząd przywilejów parlamentarnych, 2. psucie religii, 3. zamach na wolność poddanych. Wysunięte bardzo ostro zarzuty pierwszej kategorii potępiały zachowanie się króla w stosunku do poprzednich parlamentów, szczególnie do Krótkiego Parlamentu. Zarzuty drugiej kategorii atakowały politykę kościelną arcybiskupa Lauda. W trzeciej części przemówienia Pyma znalazły się skargi na politykę podatkową rządu, na handel monopolami i działalność komisji badającej kwestię ogradzania. Już więc na wstępie obrad Długiego Parlamentu ujawnił się burżuazyjny charakter wysuniętego przez Pyma programu, zawierającego żądania wolności osobistej, nietykalności własności prywatnej i wolnej konkurencji. Pym nie kwestionował monarchii jako formy rządów, domagał się tylko konstytucyjnej monarchii. Uważał, że do zadań nowego Parlamentu należało nie zreformowanie starego ustroju politycznego, lecz oczyszczenie go z innowacji wprowadzonych przez złych doradców królewskich.
     Zgodnie z powyższym programem atak opozycji zaczął się od
     251 
     wystąpienia przeciwko głównemu doradcy Karola I, Straffordowi, który został aresztowany i oskarżony o zdradę stanu. Aresztowany też został arcybiskup Laud i wielu innych dygnitarzy królewskich. Jednocześnie Długi Parlament uwolnił uwięzionych uprzednio przywódców opozycji z Johnem Lilburne'em na czele.
     Proces sądowy przeciwko Straffordowi stał się przez kilka miesięcy głównym przedmiotem zainteresowania Parlamentu. Na początku maja 1641 r. pod naciskiem mas ludowych, które otoczyły Parlament, domagając się nazwisk posłów sprzeciwiających się wyrokowi skazującemu, Karol I musiał zatwierdzić wyrok śmierci na Strafforda. Publiczna egzekucja odbyła się w połowie maja. Nieco wcześniej Parlament wymusił na królu akt głoszący, że Izby mogą być rozwiązane tylko za własną swoją zgodą.
     W lecie 1641 r. Parlament wydał szereg aktów godzących w absolutyzm królewski. Znosiły one Izbę Gwiaździstą, rozwiązywały armię królewską, uchylały ustawy o lasach, prawo pierwokupu królewskiego w stosunku do niektórych towarów, anulowały dotkliwą dla ludności „daninę okrętową" i in. Jeszcze raz Parlament podkreślił bezprawność ściągania podatków bez zatwierdzenia ich przez Izby. W maju 1641 r. została też wysunięta sprawa likwidacji episkopatu, na tle której zarysowały się jednak w Izbie Gmin różne stanowiska.
     Rewolucyjna sytuacja zaostrzyła się w Anglii na wiadomość o wybuchu w tymże roku powstania w Irlandii, które pod sztandarami katolicyzmu
     252 
    miało wyraźnie antyangielski charakter. Było reakcją na okrutne metody kolonizacji Irlandii stosowane przez Strafforda i zaczęło się od mordowania Anglików. Walcząca o wolność przeciwko własnemu absolutystycznemu rządowi angielska burżuazja i nowa szlachta podjęły równocześnie kroki w celu zdławienia powstania w Irlandii.
     Nie czekając na powrót króla ze Szkocji, Parlament opracował pod koniec 1641 r. dokument zwany Wielką remonstrancją (Grand Remonstrance), zawierający dalsze żądania opozycji parlamentarnej. Zostały w nim wyliczone wszystkie nadużycia popełnione przez rząd w ciągu ostatnich dziesięciu lat panowania Karola I, a ponadto znalazły się tam m. in. żądania, by na doradców królewskich byli wybierani wyłącznie ludzie cieszący się zaufaniem Parlamentu. Przez tekst Wielkiej remonstrancji przewijają się też hasła wolności handlu i przemysłu, idee kościoła prezbiteriańskiego i inne.
     Rozłam w łonie Izby Gmin, jej podział na skłonną do zawarcia z królem porozumienia frakcję umiarkowaną i posiadające niewielką tylko przewagę ugrupowanie radykalne, zachęcił króla i jego obóz
     253 
     do podjęcia przeciwdziałania. Karol I postanowił aresztować pięciu czołowych przywódców Izby Gmin z Pymem i Hampdenem na czele, gdy jednak 5 stycznia 1642 r. w otoczeniu licznej uzbrojonej świty zjawił się w Izbie Gmin, przywódcy, uprzedzeni o zamierzonym aresztowaniu, zdołali się ukryć, a uzbrojone masy ludowe tak zdecydowanie poparły Parlament, że król musiał cofnąć rozkaz pojmania przywódców opozycji. Rychło potem udał się Karol I na północ z zamiarem znalezienia w tej bardziej zacofanej części Anglii poparcia i pomocy.
     Pod koniec lata 1642 r. rewolucja weszła w swoją drugą fazę. Rozpoczęła się wojna domowa (1642—1649) pomiędzy królem a Parlamentem, starą szlachtą feudalną wspieraną przez kościół anglikański a burżuazją miejską, między nową szlachtą a szerokimi masami ludności plebejskiej i chłopskiej, między feudalną, bardziej zacofaną Anglią pomocną i zachodnią a rozwiniętą pod względem gospodarczym częścią południową i wschodnią. Poza Anglią Parlament miał sojuszników wśród części szlachty szkockiej i burżuazji Szkocji południowej, Karol zaś liczył na wykorzystanie wodzów pomocnych klanów szkockich i powstańców irlandzkich. Z punktu widzenia ideologii religijnej stronnictwo parlamentarne stanowiła „partia purytańska", jednocząca prezbiterianów, independentów i inne sekty nonkonformistyczne. Rojaliści natomiast walczyli pod sztandarami kościoła anglikańskiego.
     W dziedzinie potencjału ekonomicznego stronnictwo parlamentarne było w lepszej sytuacji niż królewskie. Za Parlamentem stały rozwinięte pod względem przemysłowym i handlowym miasta, Parlament mógł liczyć na najważniejsze porty i flotę, na pomoc materialną i kredyt bankierów i kupców londyńskiej City. Mimo tej przewagi przebieg pierwszych lat wojny domowej nie był dla niego pomyślny. Wojska królewskie, mniej wprawdzie liczne, składały się z dobrze wyszkolonej szlachty, silną stroną armii rojalistycznej była jazda. Armia Parlamentu natomiast, złożona z różnorodnych elementów, nie była ani jednolita, ani zdyscyplinowana. Istotną jej część stanowiła milicja, pospolite ruszenie hrabstw, utrzymywane z funduszów miejscowych, niejednolite, reprezentujące nieraz interesy partykularne i nie przedstawiające początkowo większej siły bojowej. Poważniejszą siłą militarną była jedynie milicja Londynu, złożona z londyńskich rzemieślników, czeladników i robotników przedmieść.
     W toku wojny domowej opozycja parlamentarna szybko rozbiła się na dwa odłamy: umiarkowany (prezbiteriański) i radykalniejszy
     254 
     (independencki). Obie nazwy odłamów purytańskich — prezbiterianie i independenci — oznaczające przed rewolucją ugrupowania religijno-kościelne, uzyskały w ciągu rewolucji przede wszystkim polityczne znaczenie. Prezbiterianami i independentami zaczęto nazywać ugrupowania stanowiące wówczas coś w rodzaju późniejszych stronnictw politycznych. Najpierw uformowali się prezbiterianie, reprezentujący interesy bogatego kupiectwa, wielkich majstrów cechowych, bankierów i związanej z kapitałem arystokracji ziemiańskiej. W latach 1644- 1645 utworzyło się stronnictwo independentów, reprezentujące bardziej radykalne koła burżuazji i nowej szlachty. Miało ono początkowo poparcie mas ludowych, oczekujących reform społecznych i politycznych. Wśród prezbiterianów kierowniczą rolę odgrywali zrazu hr. Essex, hr. Manchester, lord Brooke i inni dowódcy armii Parlamentu i członkowie Izby Lordów. Wśród bardziej radykalnych członków Izby Gmin należy wymienić Hampdena, a przede wszystkim Olivera Cromwella, faktycznego twórcę armii independenckiej i autora jej zwycięstw.
     Pierwsze bitwy i potyczki pomiędzy „kawalerami", czyli zwolennikami króla, a „okrągłogłowymi", czyli stronnikami Parlamentu (nazwa pochodzi stąd, że jedynie szlachta mogła nosić długie włosy), miały przebieg niekorzystny dla Parlamentu. Na jesieni 1642 r. jazda królewska zadała ciężkie straty wojskom Parlamentu pod Edgehill, zdobyła Oksford i ruszyła na Londyn, gdzie napotkała zdecydowany opór milicji. Również w następnym roku rojaliści odnieśli kilka zwycięstw, lecz Londynu nie udało się im zająć. Sytuacja Parlamentu uległa pewnej poprawie w 1644 r., m. in. wskutek zawarcia porozumienia między Parlamentami Anglii i Szkocji, na mocy którego obie strony obiecały zachować kościół prezbiteriański oraz przywileje i wolności. Armia szkocka zaatakowała od północy siły Karola I nawiązując współdziałanie z siłami Parlamentu angielskiego. Mimo tej pomocy wojska parlamentarne doznały jeszcze kilku niepowodzeń. Poprawa sytuacji na froncie zaznaczyła się od czasu zreorganizowania armii Parlamentu przez jednego z największych wodzów XVII w., Oliwera Cromwella.
     Cromwell (1599—1658) pochodził z purytańskiej rodziny szlacheckiej, wzbogaconej w czasie reformacji. Po rocznych studiach w Cambridge osiadł na roli, myśląc nawet o przeniesieniu się do Ameryki Północnej. W pierwszych latach rewolucji pozostawał raczej w cieniu Johna Pyma i swego kuzyna Johna Hampdena. Sprawami wojskowymi interesował się raczej teoretycznie (był tylko członkiem milicji hrabstwa),
     255 
    studiował zwłaszcza taktykę zastosowaną przez Gustawa Adolfa w wojnie trzydziestoletniej. Od samego początku wojny domowej Cromwell okazał niepospolite zdolności strategiczne i talent organizacyjny. W przekonaniu, że jedynie oparcie armii na szerokiej podstawie społecznej może przynieść sukcesy, stał się Cromwell reorganizatorem sił zbrojnych Parlamentu. Zaczął od stworzenia na własny koszt małego, ale świetnie wyszkolonego i zdyscyplinowanego oddziału jazdy, rekrutującego się z rzemieślników i bogatych chłopów. Stopniowo zorganizował 12 pułków wyborowej jazdy, której rewolucja angielska zawdzięczała niejedno zwycięstwo. Nową armię charakteryzował przede wszystkim jej skład społeczny. Wśród szerokich mas chłopskich udało się Cromwellowi znaleźć bogaty rezerwuar ludzki, jej szeregi zapełnili yeomeni, drobni dzierżawcy, plebejusze, którzy służyli nie tylko w szeregach żołnierskich, ale wchodzili również do korpusu oficerskiego obok szlachty, mającej z natury rzeczy przewagę wśród dowódców. Kotlarze, woźnice, szewcy i inni rzemieślnicy doszli niejednokrotnie do wysokich rang pułkowników, wielu z nich odegrało później wybitną rolę polityczną i wojskową. Drugą cechą armii Cromwella był jej ogromny entuzjazm i zapał do walki, będący wynikiem radykalno-purytańskiej ideologii, fanatycznego oddania dla nowej religii, a jednocześnie nieprzejednanego stosunku do starego porządku. Armia Cromwella odznaczała się też surową dyscypliną, znajomością sztuki wojennej i męstwem. Wszelkie przejawy demoralizacji były karane przez dowództwo z całą surowością. Dzięki tym wszystkim cechom i walorom powstał nowy typ świetnie wyszkolonej armii, nazywanej z racji swych zalet wojskowych armią „żelaznobokich" (Ironsides).
     256 
     Pierwsze poważniejsze zwycięstwo odniosło wojsko Cromwella w 1644 r. pod Marston Hill, niszcząc zupełnie armię ks. Newcastle i zajmując York. Mimo ujawnienia się wówczas możliwości szybkiego pokonania rojalistów główne dowództwo armii i Długi Parlament nie chcieli od razu zastosować na szerszą skalę proponowanej przez Cromwella reorganizacji całej armii i jej taktyki. Dopiero pod wpływem fermentu rewolucyjnego i niepowodzeń wojennych Długi Parlament musiał się wreszcie zgodzić na zasadniczą reorganizację wojska przez Cromwella, co pociągnęło za sobą też zmianę charakteru wojny domowej. Pierwszym krokiem w tym kierunku było przeprowadzenie przez Cromwella w Izbie Gmin tzw. Dekretu rezygnacyjnego, zgodnie z którym ustąpili z dowództwa armii Parlamentu dotychczasowi nieudolni jej dowódcy (Essex, Manchester i in.). W ślad za tym Izba Gmin zatwierdziła akt o Armii Nowego Wzoru (New Model Army), przedstawiony przez Cromwella na początku 1645 r.
     Zamiast poszczególnych luźnych oddziałów, utrzymywanych przez hrabstwa, powstała wówczas po raz pierwszy w istocie w angielskiej historii regularna armia, bardziej nawet jednolita niż niejedna armia w Europie zachodniej tego okresu. W armii tej został ściśle określony kontyngent ilościowy, proporcje między piechotą i jazdą (piechota stanowiła dwie trzecie), stały budżet na jej utrzymanie, jednolite dowództwo, umundurowanie i regulamin. Naczelnym wodzem Armii Nowego Wzoru został Thomas Fairfax, jego zastępcą zaś Oliver Cromwell, który objął dowództwo jazdy.
    Późną wiosną 1645 r. dowództwo wojsk Parlamentu planowało uderzenie na Oksford, ale wobec marszu króla do hrabstwa Leicester Parlament skierował Fairfaxa na północ. W połowie czerwca Fairfax rozbił siły królewskie pod Naseby, a na początku lipca zniszczył pod Langport grupę wojsk Karola I. Odtąd wojna nabrała charakteru oblężniczego. W połowie września 1645 r. padł Bristol, a w czerwcu 1646 r. Oksford dostał się w ręce sił Parlamentu. 
    
    ROZŁAM W OBOZIE PARLAMENTU. DALSZY CIĄG WOJNY DOMOWEJ I EGZEKUCJA KAROLA I (1646-1649)
    
     Po rozbiciu i rozproszeniu w 1646 r. przez armię Parlamentu sił rojalistycznych dobiegła końca pierwsza faza wojny domowej. Karol I uciekł na północ i oddał się w ręce Szkotów, licząc na poparcie jednego z wodzów miejscowych. Szkoci jednak po uzyskaniu
     258 
     od Długiego Parlamentu zaległego żołdu wydali króla i na początku 1647 r. został on przewieziony do Anglii.
     Już w pierwszym okresie wojny domowej rozpoczęła się wewnątrz stronnictwa parlamentarnego ostra walka zwolenników poszczególnych frakcji i ugrupowań, reprezentujących różne interesy społeczne, burżuazji i nowej szlachty z jednej strony, a szerokich mas z drugiej. Polityka prezbiterianów miała dosyć wąski klasowy charakter i nie odpowiadała nawet szerokim kołom samej burżuazji i szlachty. Prezbiteriańska większość Parlamentu, tzw. „partia worka pieniędzy", nie podjęła żadnych kroków, by przezwyciężyć trudności gospodarcze wywołane przez wojnę. Nowe podatki pogarszały sytuacje klas niższych. nie dotykając prawie zupełnie bogaczy. Ponieważ Parlament nie miał pieniędzy. sprzedawał za bezcen ziemię (m. in. zdobycze w Irlandii), w wyniku czego burżuazja i nowa szlachta jeszcze bardziej się wzbogaciły. W interesie nowych właścicieli ziemskich zostały w 1646 r. zniesione tzw. dobra rycerskie i związane z nimi powinności feudalne na rzecz Korony. Likwidując feudalne ograniczeniu, opłaty i powinności krepujące właścicieli ziemskich, nie zniosła rewolucja ciężarów spoczywających na dzierżawcach (copyholders). Trudnił sytuacje gospodarczą miały poprawić konfiskaty majątków rojalistów oraz skutki ordonansu z 1646 r. o zniesieniu arcybiskupstw i biskupów oraz przekazaniu ich majątków w zarząd powierniczy w celu utyciu na potrzeby państwa. Majątki te miały być sprzedane. Godząc się na sprzedaż dóbr arcybiskupich i biskupich, prezbiteriańska większość Izby Gmin przeciwstawiała się sprzedaży majątków należących do kapituł i dziekanów, pragnęła bowiem przeznaczyć je na utrzymanie duchowieństwa prezbiteriańskiego. Z drugiej strony armia domagała się sprzedaży tych dóbr w celu uzyskania funduszy na opłacenie żołnierzy. Ostatecznie w 1649 r. po zniesieniu monarchii oraz Izby Lordów uchwalił Parlament ustawę znoszącą niższe godności w kościele anglikańskim i nakazującą sprzedaż majątków kapitulnych i dekanalnych.
     Burżuazja prezbiteriańska starała się również wykorzystać kościół prezbiteriański w celu utrwalenia swej władzy. W gminach religijnych prezbiterami stawali się miejscowi bogacze, mający decydujący wpływ na ich życie. Wprowadzona została cenzura książek, nie tylko religijnych, ale i politycznych.
     Stronnictwo independentów próbowało podporządkować sobie i połączyć różne ośrodki opozycji przeciwko prezbiterianom. Skupiało ono przede wszystkim średnią burżuazję i gentry, posiadając zrazu
     259 
     poparcie najniższych klas. W Parlamencie independenci nie mieli większości, zdobyli ją sobie natomiast w armii. Na armii opierało się też nowe ugrupowanie polityczne będące skrajnym odłamem independentów — levellerzy.
     Levellerzy stanowili grupę dosyć różnorodną pod względem struktury społecznej, reprezentowali zwłaszcza poglądy polityczne i interesy najbardziej rewolucyjnej części burżuazji lat czterdziestych XVII w., zwłaszcza drobnomieszczaństwa. Potrafili porwać za sobą również szerokie masy ludowe, chociaż o społeczno-politycznym obliczu tego stronnictwa decydowały interesy drobnych posiadaczy. Stąd na czele programu politycznego levellerów znajdował się postulat powszechnego prawa wyborczego (dla mężczyzn), formalnej równości wszystkich wobec prawa, corocznych wyborów do Parlamentu. W dziedzinie gospodarczej levellerzy domagali się wolności handlu i przemysłu, zniesienia ogradzania i reformy podatkowej. Do czołowych ich przywódców należeli: John Lilburne, Richard Overton, William Walvyn i inni.
     John Lilburne (1614— 1657), wychowany w środowisku kupieckim Londynu syn drobnego szlachcica, został w 1638 r. skazany na dożywotnie więzienie za rozpowszechnianie nielegalnej literatury kalwińskiej i broszur opozycyjnych. Uwolniony przez Długi Parlament w 1641 r., doszedł w służbie wojskowej do rangi pułkownika, lecz odmówił przejścia do Armii Nowego Wzoru wskutek konfliktu z independenckim dowództwem. Stanął na czele ruchu levellerów i opracował program, w którym wystąpił przeciwko wszelkiego rodzaju tyranii, żądał wybieralnego w drodze powszechnego głosowania Parlamentu, pełnej swobody wyznań, zniesienia dziesięciny. Osadzony przez Długi Parlament w więzieniu, napisał szereg płomiennych pamfletów, opowiadających się za typową dla radykalnego skrzydła angielskiej burżuazji teorią prawa naturalnego i umowy społecznej. Twierdząc, że ludzie są z natury równi, Lilburne występował przeciwko wszelkim przywilejom i tytułom feudalnym, był zwolennikiem zniesienia monarchii oraz likwidacji Izby Lordów. Bronił wolności osobistych i majątkowych, wolności słowa i druku, idei tolerancji, ustroju republikańskiego.
     Levellerzy, występując od 1647 r. już jako samodzielne ugrupowanie polityczne, opierali się na masach żołnierskich i szybko weszli w konflikt z independentami, reprezentowanymi w armii głównie przez oficerów. Tak więc obok konfliktu między prezbiteriańskim Parlamentem a independencką armią ujawnił się rozłam między independentami a levellerami.
     260 
    Próby przeprowadzenia zamierzonej przez Parlament demobilizacji armii od razu natrafiły na poważne trudności. W poszczególnych oddziałach wojskowych wybrani zostali delegaci żołnierscy, tzw. „agitatorzy", którzy utworzyli wraz z oficerami Rade Armii. Od początku swego istnienia Rada omawiała poza sprawami czysto materialnymi (np. kwestie żołdu) również zagadnienia ogólne, dotyczące zagwarantowania praw i wolności osobistych. Pod naciskiem żołnierzy Rada Armii stała się organem występującym w imieniu rewolucyjnej armii i poważnej części mas ludowych. Rada Armii pragnęła przejąć w swe ręce inicjatywę walki o ustrój bardziej demokratyczny, wbrew Parlamentowi, który został wybrany na zasadzie cenzusu majątkowego i miał większość prezbiteriańskiej nastawioną umiarkowanie.
     Wobec rewolucyjnej postawy armii nie powiodła się próba Parlamentu zdemobilizowania wojska. Z armii stopniowo zostali usunięci oficerowie popierający Parlament, a na ogólnym jej zebraniu w Newmarket w czerwcu 1647 r. członkowie Rady Armii przyjęli żądanie gwarancji, że „wolno urodzeni Anglicy" nie będą uciskani ani narażani na niesprawiedliwość. W kilka dni później na posiedzeniu w St. Albans Rada Armii raz jeszcze podkreśliła gotowość walki o sprawiedliwe prawa i wolność ludu przeciwko wszelkiej przemocy, a w połowic czerwcu domagała się wolnych i równych wyborów do nowego Parlamentu, ustalenia terminów jego sesji, usunięcia f Długiego Parlamentu najbardziej wrogich armii posłów. Deklaracja z polowy czerwca 1647 r. oznaczała próbę wysunięcia programu politycznego, stanowiącego połączenie idei independentów i levellerów. Armia stwierdzała w niej, że ma prawo przemawiania w imieniu całego narodu angielskiego, gdyż nie jest armią zaciężną ani narzędziem w rękach Parlamentu, lecz walczy o prawa i wolności ludu.
     W tej atmosferze coraz bardziej dojrzewała w szeregach armii myśl o wkroczeniu do Londynu w celu usunięcia przedstawicieli przeciwnej czy innej ideologii oraz dokonania szeregu reform. Zanim do tego doszło, sporządzono na wniosek Cromwella i jego najbliższego współpracownika Henry Iretona spis podstawowych żądań armii, które miały stanowić podstawę do rozmów z królem i Parlamentem. W ten sposób powstał dokument noszący nazwę: Podstawy propozycji armii. Zawierał on m. in. postulaty, by w przyszłości Parlament był wybierany tylko na dwa lata, by został zniesiony przymus należenia do kościoła anglikańskiego lub prezbiteriańskiego, by rojalistom zostało odebrane na okres 5 lat prawo zajmowania stanowisk
     261 
     państwowych oraz bierne prawo wyborcze itp. Karol I odmówił przyjęcia tych propozycji, natomiast Parlament poszedł na pewne ustępstwa i przekazał dowództwo milicji londyńskiej independentom.
     Na początku sierpnia, wobec próby odsunięcia w Londynie independentów, został przyspieszony marsz armii na stolicę Anglii. 6 sierpnia wojska wkroczyły do Londynu i obsadziły wszystkie wejścia i wyjścia z Parlamentu. Cromwell uzyskał w tych warunkach votum Parlamentu na unieważnienie przyjętych ostatnio przez Izbę Gmin szeregu uchwał. Wielu posłów prezbiteriańskich opuściło Parlament, niejeden przyłączył się do independentów, w wyniku czego uzyskali oni większość w Izbie Gmin.
     Zwycięstwo odniesione przez armię nad prezbiterianami przyspieszyło od dawna rysujący się wśród independentów rozłam na oficerską (tzw. grandowie) i żołnierską (zwłaszcza levellerzy) część Rady Armii. Coraz większym poparciem cieszyły się wśród żołnierzy radykalne żądania levellerów, wysuwane przez przywódców średniej i drobnej burżuazji z Lilburne'em na czele. W wyniku tych tendencji powstał program levellerów, uzasadniony w dwóch dokumentach: Sprawa armii oraz Umowa ludu. Wysunęły one przede wszystkim sprawę reformy prawa wyborczego i w przeciwieństwie do wspomnianych Podstaw propozycji armii domagały się konkretnego i natychmiastowego wprowadzenia w życie prawa wyborczego dla wszystkich mężczyzn.
     Dokument nazwany Sprawą armii odrzucał władzę królewską i wysuwał projekt ułożenia pisanej konstytucji (w ścisłym znaczeniu nie posiada jej Anglia do dzisiaj). Celem rządu i Parlamentu (tylko Izba Gmin) winno być zapewnienie dobrobytu narodowi. Dokument domagał się też odpowiedzialności rządu wobec społeczeństwa, zwrócenia chłopom ogrodzonych gruntów gromadzkich i większego opodatkowania bogaczy.
     Levellerowska Umowa ludu stanowi swego rodzaju projekt demokratycznej konstytucji. Opierając się na zasadzie prawa naturalnego stawiał-jako główny cel ogólne prawo i wolność ludu. Podkreślał konieczność proporcjonalnego przedstawicielstwa w przyszłym Parlamencie, powszechnego prawa wyborczego, rozwiązania istniejącego Parlamentu i wyboru na nowych zasadach nowego z dwuletnią kadencją. W jednym z punktów została sformułowana idea suwerenności narodu i republikańska koncepcja ustroju.
     Wysunięte przez Umowę ludu zasady stały się pod koniec 1647 r. przedmiotem dyskusji na konferencji Rady Armii zwołanej do Putney pod Londynem.
     262 
    Levellerzy domagali się zniesienia monarchii, natomiast independenci przez usta Cromwella i Iretona występowali za zachowaniem monarchii ograniczonej przez Parlament. Również kwestia prawa wyborczego wywołała kontrowersje. Levellerzy popierali zasadę powszechności prawa wyborczego, natomiast reprezentujący independentów wyżsi oficerowie byli temu przeciwni, uznając jedynie potrzebę drobnych poprawek w istniejącym systemie wyborczym. Wbrew levellerom. którzy przyznawali najwyższą władzę w państwie Izbie Gmin. Cromwell i inni independenci coraz bardziej mówili o zachowaniu starego aparatu państwowego z królem na czele. Ataki przeciwko królowi przybrały na sile pod koniec 1647 r., kiedy to najradykalniejsi levellerzy (E. Sexby i J. Wildman) wystąpili przeciwko władzy królewskiej i Izbie Lordów, wspominając nawet o konieczności stracenia Karola I.
     Po ucieczce w listopadzie 1647 r. z zamku Hampton Court na wyspę Wight Karol I zawarł porozumienie ze Szkocją, a ściśle mówiąc ze szkocką partią prezbiteriańską, która w zamian za uznanie przez króla kościoła prezbiteriańskiego miała udzielić Karolowi I pomocy zbrojnej i pomóc mu w przywróceniu starego porządku. Również i w samej Anglii działali stronnicy królewscy. Na początku 1648 r., rozpoczęło się powstanie rojalistyczne w różnych częściach Anglii, nawet w samym Londynie doszło do rozruchów. Od północy zbliżała się armia szkocka. w Irlandii rojaliści utworzyli armię i nawiązali też kontakt z przebywającym w Holandii synem królewskim.
     Wprawdzie stosunkowo łatwo udało się Cromwellowi rozbić pod Preston w 1648 r. wojska szkockie, jednak w Parlamencie angielskim prezbiterianie uzyskali przewagę, narzucając opinię, że konstytucja angielska po wieczne czasy winna gwarantować istnienie monarchii. Nie miało to już jednak większego znaczenia, gdyż zwycięska armia zażądała najpierw rozwiązania Parlamentu, a następnie postawienia króla pod sąd. Mimo protestów Parlamentu wojsko wkroczyło do Londynu, obstawiło 5 grudnia 1648 r. Parlament i przeprowadziło usunięcie z niego 140 wrogich armii prezbiterianów. Był to już tylko wstępny krok do całkowitego rozpędzenia Parlamentu. Specjalny trybunał wydał 27 stycznia 1649 r. wyrok śmierci na Karola I jako „tyrana, zdrajcę, mordercę i wroga państwa". Wyrok wykonano 30 stycznia 1649 r. W tydzień później została zniesiona Izba Lordów oraz instytucja monarchii. Najwyższą władzę otrzymała Izba Gmin jako jedyne źródło sprawiedliwej władzy. Tak więc od lutego 1649 r.
     263 
     Anglia stała się republiką, a rewolucja weszła w swoją trzecią fazę, w okres republiki i protektoratu (1649—1660).
    REPUBLIKA ANGIELSKA (1649-1654)
     Powstanie angielskiej republiki (Commonwealth) przypadło na niezmiernie trudny okres w stosunkach wewnętrznych i zagranicznych Anglii. Stracenie króla wzmogło nienawiść rojalistów do republiki. Zbliżyła się teraz do nich część szlachty i kupiectwa prezbiteriańskiego. W Irlandii i Szkocji monarchiści ogłosili królem syna Karola I, Karola Stuarta. Również na kontynencie angielskie koła arystokratyczne mobilizowały opinię publiczną przeciwko angielskiej republice, a w niektórych koloniach amerykańskich doszły do głosu sympatie dla Stuartów.
     Szczególnie niekorzystnie przedstawiała się sytuacja wewnętrzna Anglii. W wojnie domowej zginęło około 100 tys. Anglików, znaczna była liczba rannych. Niemałe też były straty materialne wywołane walkami, wiele miast, jak np. Bristol uległo złupieniu, ograbione zostały liczne domy prywatne, katedry i kościoły. Poważnie wzrosły wówczas ceny artykułów spożywczych, zwiększyło się bezrobocie, kraj przechodził kryzys gospodarczy. Głównym źródłem dochodów młodej republiki stała się konfiskata majątków królewskich, rojalistycznych i kościelnych. Oblicza się, że ze sprzedaży skonfiskowanych ziem koronnych nowy rząd otrzymał 3,5 mln funtów, z ziem kościelnych 2,5 mln, a ze skonfiskowanych około 700 majątków stronników królewskich 1 mln funtów szterlingów. Trudne położenie ekonomiczne ludności pogarszała jeszcze samolubna polityka independenckiej burżuazji, przerzucającej główny ciężar podatków na barki warstw uboższych. Borykający się z olbrzymimi trudnościami kadłubowy Parlament oraz 41-osobowa Rada Stanu atakowani byli nie tylko przez rojalistów, ale i liberałów, którzy oskarżali władze republiki o nazbyt umiarkowaną politykę.
     Rzecznikami dalszego pogłębienia rewolucji i nadania jej bardziej jeszcze radykalnych form byli tzw. „prawdziwi levellerzy", czyli diggerzy. Opierając się na biedocie wiejskiej diggerzy jeszcze w 1648 r. wysuwali postulat zniesienia monarchii i konieczność przewrotu społecznego, zniesienia nierównego podziału ziemi i przywilejów. Twierdzili, że ziemia jest wspólną własnością, że lud angielski przelewając krew w wojnie okresu rewolucji zdobył nie tylko prawa wyborcze, ale i prawa do ziemi.
     264 
     Głównym ideologiem diggerów był Gerrard Winstanley (1609— 1660), autor licznych pamfletów, wyrażających najpełniej program tego ugrupowania. Nakreślony przez Winstanleya w Prawie wolności program idealnej republiki oparty był na powszechnym prawie wyborczym, corocznych wyborach do Parlamentu, wyborach urzędników, nowym ustawodawstwie, powszechnym systemie oświaty itp. Diggerzy zostali rozpędzeni przez Cromwella, a sam Winstanley przyłączył się do sekty kwakrów.
     Wzmocniwszy władzę w swych rękach i zapewniwszy sobie przewagę w Radzie Stanu, independenci zerwali z niepotrzebnymi im już teraz dawnymi sojusznikami — levellerami, z ich konstytucyjnymi programami i planami reform. W tej sytuacji znowu zabrał głos John Lilburne, który w pamflecie z 1649 r. pt. Nowe kajdany Anglii nawiązał do Wielkiej Karty Swobód z 1215 r. oraz Umowy ludu, protestując przeciw dyktaturze wojskowej Cromwella, domagając się zwołania nowego, demokratycznego Parlamentu i rozwiązania kadłubowego Parlamentu Długiego, który coraz, bardziej przekształcał się w narzędzie Cromwella i independentów. Osadzony w więzieniu, nadal prowadził Lilburne swą walkę, pisząc pamflety postulujące, by władza w Anglii należała do 400-osobowego przedstawicielstwa narodowego, wybieranego przez wszystkich Anglików, którzy skończyli 21 lat. Brak jedności w rewolucyjnym ruchu demokratycznym warstw niższych umożliwił burżuazji i szlachcie łatwe zduszenie fali rewolucyjnej. Na początku lat pięćdziesiątych XVII w. zarówno levellerzy, jak i diggerzy przestali już odgrywać jakąkolwiek rolę polityczną, a ich przywódcy zwątpiwszy w możliwość urzeczywistnienia swoich na ogół utopijnych jak na owe czasy reform znaleźli niejednokrotnie swe miejsce w szeregach różnorakich sekt.
     Decydującą pozycję w życiu Anglii tego okresu posiadała armia i jej wódz OIiver Cromwell. W trudnej sytuacji ogólnej kraju wykazał on nadzwyczajne zdolności nie tylko wojskowe, ale i polityczne, toteż jemu w dużej mierze zawdzięczała Anglia nie tylko odparcie wielu niebezpieczeństw zewnętrznych, ale również poważne sukcesy na arenie międzynarodowej.
     Znakomite talenty wojskowe oraz całkowitą bezwzględność wykazał już Cromwell w czasie podboju Irlandii, dokąd wyprawił się w 1649 r. zarówno w celu poskromienia Irlandczyków za powstanie 1641 r., jak i po to. by kosztem Irlandii spłacić długi państwowe i obdarować zdobytą ziemią żołnierzy i oficerów swej armii.
     265 
     W krótkim czasie 12-tysięczna armia angielska rozbiła siły irlandzkie i pod koniec 1649 r. mógł już Cromwell zawiadomić Parlament o zdobyciu szerokiego pasa ziem wzdłuż wybrzeży Irlandii. W ciągu następnych dwóch lat zdobyli Anglicy z całym okrucieństwem wszystkie broniące się jeszcze miasta i twierdze irlandzkie, a w 1652 r. przeprowadzili na ogromną skalę konfiskatę ziemi ludności irlandzkiej, którą rząd spłacał przemysłowców, kupców i dostawców armii (był im winien 2 mln funtów). Za pomocą tego posunięcia przeprowadził Cromwell likwidację zadłużenia armii. Demobilizacji armii towarzyszyło wydawanie tzw. obligacji na otrzymanie nadziałów ziemi w Irlandii. Potrzebujący pieniędzy zdemobilizowani żołnierze angielscy sprzedawali często za bezcen owe obligacje oficerom i zwyczajnym Awanturnikom, na skutek czego liczni spekulanci ziemią, dostawcy armii i oficerowie (wśród nich i Cromwell) stali się właścicielami ogromnych majątków irlandzkich.
     Egzekucja Karola I Stuarta oraz zwycięstwo independentów nad prezbiterianami doprowadziły do gwałtownego zaostrzenia stosunków Anglii ze Szkocją. Na tron szkocki został powołany zbiegły z Anglii syn straconego króla, Karol II, i nasiliły się narodowe oraz religijne antagonizmy angielsko-szkockie. W tej sytuacji armia angielska pod wodzą Cromwella wkroczyła do Szkocji i odniosła pod Dunbar w 1650 r. rozstrzygające zwycięstwo. Wprawdzie w 1651 r. Karolowi II udało się wraz z armią szkocką wkroczyć na terytorium północnej Anglii, jednak niebawem w tym samym roku Szkoci doznali całkowitej porażki z ręki Cromwella. Reszty podboju dokonał zastępca Cromwella, generał Monk. Szkocja, podobnie jak i Irlandia, została w 1652 r. podbita, a w 1654 r. połączona z republiką angielską ścisłą unią polityczną i gospodarczą. Zniesiono angielsko-szkocką granicę celną, a 30 posłów szkockich weszło w skład Parlamentu angielskiego.
     W okresie wojny domowej osłabła więź między koloniami a metropolią angielską, w niektórych koloniach, zwłaszcza amerykańskich, dały o sobie znać sympatie rojalistyczne. W południowych koloniach amerykańskich, gdzie przeważali arystokraci i wielcy plantatorzy, anglikanie i rojaliści, stracenie Karola I i ustanowienie republiki wywołało szczególnie ostre protesty. Podobnie rzecz się miała w Wirginii, a na Małych Antylach rojaliści zwołali do walki przeciw republice pospolite ruszenie. Stopniowo jednak, m. in. pod naciskiem floty angielskiej, wszystkie kolonie amerykańskie podporządkowały się Anglii.
     266 
     Dalszym ważnym krokiem republiki był Akt nawigacyjny uchwalony przez Parlament angielski w 1651 r. Polityka Parlamentu rożnymi sposobami dążyła do podniesienia produkcji kolonialnej i poszerzania tą drogą rynków zaopatrzenia Anglii we wszystkie podstawowe dla niej surowce i produkty. Wprowadzono nawet specjalne premie za produkowanie tam towarów potrzebnych do budowy statków, co miało przyczynić się do uniezależnienia Anglii od dostaw z Bałtyku i pośrednictwa Holandii. Zabraniano kolonistom uprawiania handlu z cudzoziemcami, godząc tym przede wszystkim w Holendrów. W ten sposób Londyn stawał się wielkim magazynem i portem rozdzielczym dla wyrobów kolonialnych, przygotowując dla siebie tę rolę, jaką dotąd posiadał Amsterdam. W latach 1651 — 1660 flota angielska powiększyła się o 200 jednostek, a po rozbiciu floty królewskiej, pokonaniu obcych kaprów i aneksji Dunkierki zaczęła już kontrolować szlaki morskie.
     Akt nawigacyjny był jedną z najtrwalszych zdobyczy burżuazji angielskiej okresu rewolucji. Posiadał poważne znaczenie dla rozwoju handlowej i morskiej pozycji Anglii w świecie oraz osłabienia przewagi holenderskiej. Już ustawa ogłoszona w 1650 r. zabraniała cudzoziemcom handlować z koloniami angielskimi bez zezwolenia rządu angielskiego,. Natomiast Akt nawigacyjny z 1651 r. postanawiał; że towary pozaeuropejskie można było przywozić do angielskich portów tylko na statkach z załogą angielską. Jeśli idzie natomiast o towary europejskie, to wolno je było przywozić do Anglii bądź na statkach angielskich, bądź na statkach krajów, które towary te wyprodukowały. Akt nawigacyjny z 1651 r. łącznie z aktem z 1650 r. stworzył podstawę prawną do zlikwidowania konkurencji holenderskich kupców i armatorów, do wyeliminowania tak poważnego dotąd w handlu zagranicznym Anglii pośrednictwa holenderskiego. Godził on przede wszystkim w Holandię, toteż nic dziwnego, że Holandia odmówiła uznania ustaw nawigacyjnych republiki angielskiej, co doprowadziło m. in. do wojny angielsko-holenderskiej w 1652 r.
     Wojna Anglii z Holandią miała swoje źródła w rosnącej od dawna rywalizacji obu tych krajów o hegemonię w światowym handlu i żegludze. Terenem rywalizacji były nie tylko Indie, gdzie konkurowały ze sobą Kompanie Wschodnioindyjskie obu tych krajów, ale i rynek rosyjski, bałtycki i zachodnioeuropejski, na którym holenderskie wyroby wełniane wypierały sukna angielskie.
     Wojna angielsko-holenderska z lat 1652—1654 toczyła się głównie na Morzu Północnym i Atlantyku oraz na Morzu Śródziemnym,
     267 
     gdzie Holendrzy starali się podciąć handel Anglii z Lewantem, a nawet na Oceanie Indyjskim. W walkach tych, od których wyniku zależała w dużym stopniu przyszłość Anglii jako mocarstwa światowego, republika zdobyła się na ogromny wysiłek finansowy i militarny. Po początkowych niepowodzeniach Anglicy odnieśli ostatecznie zwycięstwo. Na podstawie układu pokojowego zawartego w 1654 r. Holandia musiała uznać Akt nawigacyjny z 1651 r., przynoszący wielkie straty holenderskiemu handlowi morskiemu i ułatwiający dalszy rozwój angielskiej ekspansji morskiej, handlowej i kolonialnej. W ten sposób zakończyła się wojna, która stała się początkiem upadku potęgi Zjednoczonych Prowincji Niderlandów i jednoczesnego wzrostu pozycji Anglii, wchodzącej już na drogę przekształcania się w potęgę kolonialną.
     W tym samym czasie republika angielska prowadziła wojnę z Portugalią, która wspomagała rojalistów w okresie wojny domowej. W wyniku sukcesów morskich Anglii i zastosowanej przez nią blokady Lizbony Portugalia była zmuszona zapłacić Anglii odszkodowania, ponieść koszty wojny oraz zawrzeć w 1654 r. umowę handlową, dającą kupcom angielskim wolny handel z koloniami portugalskimi i szereg przywilejów (m. in. dostęp do Brazylii). W tym samym roku Anglia zawarła umowę z Danią, która po przejściowym poparciu udzielonym Niderlandom w ich wojnie z Anglią otworzyła statkom angielskim szeroko drogę na Bałtyk przez Sund. Przymierze ze Szwecją z 1654 r. umacniało pozycję Anglii w tej części Europy.
     Stosunki republikańskiej Anglii z Francją i Hiszpanią odznaczały się ze strony dyplomacji angielskiej dużą elastycznością i realizmem. Rzeczą niezmiernie dla Anglii istotną były konflikty i wojny pomiędzy Hiszpanią i Francją, nie pozwalające na bezpośrednią interwencję tych państw w sprawy Anglii. Po początkowych starciach angielsko-francuskich doszło w latach 1653—1654 do zbliżenia między obu tymi krajami i zawarcia w 1655 r. sojuszu Anglii z Francją przeciwko Hiszpanii.
     Szczególnie ważne znaczenie w polityce zagranicznej Anglii tego okresu miały zagadnienia związane z powstającym Imperium Brytyjskim. Początkowy jego okres wiązał się z działalnością parlamentarnego Komitetu do Spraw Kolonii, utworzonego w 1643 r. z hrabią Warwickiem na czele. Działalność tego Komitetu nosiła jeszcze cechy przedrewolucyjnego stosunku Anglii do kolonii, opartego na przywilejach typu feudalnego. Przywileje te nadawały całkowitą
     268 
     niemal samodzielność w osiedlach zamorskich lordowi-właścicielowi lub kompanii monopolowej i opierały wzajemne stosunki metropolii z koloniami na dobrowolnym porozumieniu. W tym okresie Długi Parlament powstrzymywał się raczej od ingerencji w wewnętrzne sprawy kolonii. Po odsunięciu Warwicka od kierownictwa angielską polityką kolonialną w 1649 r. Anglia podjęła kroki w kierunku całkowitego podporządkowania kolonii angielskiej metropolii aż do użycia siły wobec opornych kolonii włącznie. Wprowadzony został system regulowania handlu zagranicznego i kolonialnego Imperium Brytyjskiego, oparty na monopolu kupców i przedsiębiorców kolonialnych.
    
    PROTEKTORAT CROMWELLA (1654-1658)
     Po zwycięstwach w Szkocji i Irlandii, które odsunęły niebezpieczeństwo powrotu Stuartów na tron, droga do dyktatury wojskowej stanęła przed Cromwellem otworem. Po powrocie ze zwycięskiej wyprawy szkockiej usiłował on skłonić kadłubowy Długi Parlament do rozwiązania się, a następnie wkroczył w kwietniu 1653 r. z wojskiem do Izby Gmin i rozpędził jej posłów. Miejsce Długiego Parlamentu zajął Mały Parlament, wybrany przez lokalne gminy religijne i uzupełniony przez Cromwella i Radę Oficerów. Mały Parlament, w którym znalazło się sporo elementów radykalnych, przeprowadził w ciągu swego półrocznego trwania szereg reform. Usiłował m. in. skodyfikować angielski system prawny, przeprowadzić rozdział kościoła od państwa, zmniejszyć podatki, zredukować wydatki na wojsko.
     Po rozwiązaniu pod koniec 1653 r. dosyć samodzielnego i radykalnego Małego Parlamentu najwyższa władza przeszła w ręce Cromwella, który otrzymał tytuł lorda protektora Anglii, Szkocji i Irlandii, zostając dożywotnią głową republiki. Cromwell miał rządzić krajem razem z Parlamentem, składającym się z jednej izby, liczącej 400 deputowanych z Anglii i po 30 posłów ze Szkocji i Irlandii. Deputowanych wybierano nie na podstawie feudalnego, lecz burżuazyjnego już cenzusu majątkowego. Wobec opozycji w kwestii liczebności armii Cromwell rozwiązał swój pierwszy Parlament na początku 1655 r. i blisko dwa lata rządził bez niego, opierając się na Radzie Stanu, składającej się z 18 wyższych oficerów. Ustrój polityczny Anglii przybrał wyraźnie formę dyktatury wojskowej. Kraj podzielono na 11 okręgów wojskowo-administracyjnych, 
     269 
    na których czele stanęli generał-majorowie, mający nieograniczone pełnomocnictwa zwłaszcza w zakresie spraw politycznych i policyjnych. W ich rękach skupiał się również zarząd miejscowy, ściąganie podatków itd. Ostrze ich działalności policyjnej skierowane zostało przeciwko rojalistom i levellerom oraz wszystkim przeciwnikom nowego ustroju.
     Zwołany w 1656 r. drugi Parlament Cromwella mimo skreślenia przez lorda protektora z listy wybranych posłów około 100 osób zachował do pewnego stopnia niezależność stanowiska. Pod naciskiem opozycji została zniesiona wówczas instytucja generał-majorów. Wiele miejsca zajęła debata nad wnioskiem z 1657 r. w sprawie przywrócenia w Anglii dwuizbowego Parlamentu i restauracji władzy królewskiej. W myśl tego projektu królem miał zostać Oliver Cromwell. Wniosek wywołał burzliwe protesty, zwłaszcza ze strony armii, i Cromwell odmówił ostatecznie przyjęcia korony. Na podstawie nowej konstytucji z maja 1657 r. został on dożywotnim lordem protektorem z prawem mianowania swego następcy, a więc władzą dziedziczną. Ustanowiona też została Izba Lordów, złożona z 63 członków (wśród nich aż siedmiu krewnych Cromwella, wielu oficerów i przedstawicieli średniozamożnej szlachty). Spory pomiędzy Izbami w sprawie kompetencji i apele części posłów o przywrócenie ustroju republikańskiego skłoniły Cromwella na początku 1658 r. do rozwiązania i tego drugiego Parlamentu okresu protektoratu. Wywołało to różne protesty i spiski republikanów, kawalerów, levellerów i innych, podburzane przez przebywającego na emigracji Karola II, szukającego pomocy w Holandii, Hiszpanii, Francji i innych krajach, w których — jak np. w Polsce — opinia szlachecka wypowiadała się przeciwko republice i protektoratowi Cromwella.
     Trudności polityczne protektoratu potęgowała jeszcze katastrofalna sytuacja finansowa Anglii. W 1657 r. deficyt budżetowy osiągnął olbrzymią sumę ponad 1,5 mln funtów i ostatnie chwile życia Cromwella wypełnione były poważnymi trudnościami wewnętrznymi. Po jego śmierci w 1658 r. mianowany jeszcze za życia jako jego następca Ryszard Cromwell, syn Olivera, zrzekł się w tej trudnej sytuacji tytułu lorda protektora i wycofał z życia politycznego.
     Znacznie korzystniej od polityki wewnętrznej protektoratu Cromwella przedstawiała się dla Anglii jego polityka zagraniczna. Jak wspomniano już wyżej, traktaty angielskie z 1654 r. z Holandią, Szwecją i Danią przyniosły Anglii wiele korzyści handlowych, a zwycięstwo nad Holandią miało podstawowe znaczenie dla rozwoju Anglii jako światowej potęgi handlowej i kolonialnej. 
     270 
    Również i w następnych latach protektoratu Anglia zapewniła sobie szereg dogodnych rozwiązań zarówno w polityce europejskiej, jak i kolonialnej. W polityce europejskiej Cromwell chętnie posługiwał się motywacją religijną jako dogodną zasłoną dla politycznych celów Anglii. Zabiegi lorda protektora o odgrywanie czołowej roli w obozie państw protestanckich natrafiły naprzeciw akcję bloku katolickiego z papiestwem i Habsburgami na czele, które popierając pretensje Karola II do korony angielskiej oraz nastroje powstańcze w Irlandii dążyły do osłabienia pozycji Cromwella w polityce międzynarodowej.
     Od samego początku republiki istniały pomiędzy Anglią a Francją wrogie stosunki, połączone z sankcjami gospodarczymi i ograniczeniami handlowymi. Stopniowo stosunki te uległy poprawie, w miarę jak pogarszały się stosunki angielsko-hiszpańskie, zwłaszcza od 1654 r. i zawartego wówczas przez Anglię pokoju z Portugalią. Zagarnięcie przez angielskie flotylle pod wodzą admirałów Roberta Blake'a oraz Williama Penna wyspy Jamajki w Indiach Zachodnich w 1655 r. doprowadziło do wojny Anglii z Hiszpanią. W tym samym roku rząd angielski zawarł umowę z Francją, na mocy której Anglia stała się faktycznym sojusznikiem Francji w wojnie z hiszpańskimi Habsburgami.
     Działania wojenne przeciwko Hiszpanii prowadziła Anglia przede wszystkim na morzu, blokując wybrzeża hiszpańskie i odcinając Hiszpanom drogi morskie do Flandrii oraz zagrażając władztwu hiszpańskiemu w Indiach Zachodnich. W 1657 r. admirał Blake odniósł wspaniałe zwycięstwo nad flotą hiszpańską koło wyspy Teneryfy (Wyspy Kanaryjskie), porównywane przez współczesnych do zwycięstwa nad Wielką Armadą z 1588 r. Działania lądowe toczyły się głównie we Francji, gdzie siły angielskie wspierały wojska francuskie. W 1657 r. Anglia i Francja zawarły sojusz podpisany przez Ludwika XIV i Cromwella.
     We wznowionych w 1657 r. walkach z Hiszpanią największe znaczenie miały dla Anglii starania o zdobycie Dunkierki, atakowanej przez Anglików od strony morza, a przez Francuzów od strony lądu. Po pokonaniu w 1658 r. przez obu sojuszników Hiszpanii Dunkierka została zajęta przez wojska angielskie i przeszła w posiadanie Anglii. Uzyskanie Dunkierki, bardzo ważnego pod względem strategicznym punktu oparcia na kontynencie, było poważnym dyplomatycznym i militarnym osiągnięciem Cromwella. Posiadanie tej bazy dawało Anglii lepszą możliwość kontrolowania żeglugi holenderskiej i zapewniało większe bezpieczeństwo dla handlu angielskiego.
     271 
    Dopiero po śmierci Cromwella i po powrocie na tron angielski Stuartów stosunki pomiędzy Anglią a Hiszpanią uległy znacznej poprawie.
     Dyplomacja angielska okresu protektoratu Cromwella angażowała się również w Europie północno-wschodniej głównie ze względu na interesy handlowe Anglii na tym obszarze, reprezentowane tu przez Kompanię Wschodnią (Eastland Company), jak i w związku z antyhabsburską polityką Cromwella, wysuwającego plan stworzenia ligi państw europejskich przeciwko hiszpańskim i austriackim Habsburgom. Na tym tle doszło do zbliżenia Anglii do protestanckiej Szwecji. Posunięcie to miało nie tylko handlowe, ale i polityczne znaczenie. Odrywając Szwecję od związków ze Zjednoczonymi Prowincjami pragnęła Anglia stworzyć dla siebie bezpieczną sytuację na Bałtyku właśnie w chwili, kiedy toczyła się jeszcze wojna angielsko-holenderska. Umowa Anglii ze Szwecją z 1654 r. regulowała wzajemną pomoc i poprawne stosunki handlowe. Wybitnie handlowy charakter miała też umowa Anglii z Danią z 1654 r., zapewniająca Anglii swobodną żeglugę przez Sund na Bałtyk. O tym zaś, jak duże jeszcze znaczenie miał dla Anglii import sprowadzanych zwłaszcza z Polski bałtyckich towarów okrętowych i zboża, najlepiej świadczą słowa samego Cromwella, który w przemówieniu w Parlamencie oświadczył, że odcięcie Anglii od Bałtyku mogłoby przyczynić się do podcięcia handlu i żeglugi angielskiej. Utrzymanie równowagi sił na Bałtyku i zasady wolności żeglugi w tym rejonie było jednym z kamieni węgielnych polityki angielskiej w tym czasie.
     W okresie wojny szwedzko-polskiej z lat 1655—1660 zainteresowania Anglii były po stronie Szwecji, a koła dyplomatyczne w Londynie miały nadzieję, że po pokonaniu Polski uda się wojskom szwedzkim przenieść wojnę na teren katolickiej części Niemiec. Anglia przeznaczyła nawet 20 tys. Szkotów na pomoc dla Szwecji. Umowa Karola Gustawa z Cromwellem z 1655 r. miała charakter handlowy i wojskowy oraz otwierała przed Anglią na dogodnych warunkach ważne dla niej rynki w Europie środkowo-wschodniej. Szczególnie ożywioną działalność rozwinęła dyplomacja angielska w 1657 r., starając się doprowadzić do pogodzenia Szwecji i Danii, m. in. w celu skierowania ich sił przeciwko cesarstwu i Polsce, oraz do oderwania Rosji od koalicji antyszwedzkiej. Ostatecznie jednak nie udało się Anglii zjednoczyć sił protestanckich Europy dla złamania potęgi Habsburgów, chociaż jej rola na arenie międzynarodowej w okresie protektoratu Cromwella poważnie wzrosła.
     272 
     Nie tylko w Europie zachodniej i północno-wschodniej, ale i na Morzu Śródziemnym zaznaczyła się w połowie XVII w. wzmożona aktywność polityki angielskiej. Angielskie wpływy handlowe i polityczne reprezentowała tu oraz na Bliskim Wschodzie wspomniana już Kompania Lewantyńska, jedna z najbogatszych angielskich organizacji tego typu. Cromwell podjął starania o zabezpieczenie angielskiej żeglugi na Morzu Śródziemnym, zawarł umowy z państwami uprawiającymi kaperstwo w tym rejonie w sprawie zaprzestania przez nie rozbojów. W sumie polityka zagraniczna Cromwella w Europie odznaczała się dużą aktywnością, konsekwencją i stanowczością. Wyrażała interesy polityczne i ekonomiczne angielskiej burżuazji, miała na celu zabezpieczenie i poszerzenie pozycji Anglii w życiu politycznym, handlu i żegludze światowej.
     Podobne cele miała polityka kolonialna Anglii w tym okresie. Stojąca na czele spraw kolonialnych Rada Protektoratu przyjęła system doraźnych komisji i specjalnych komitetów załatwiających przekazywane im sprawy kolonii. W 1655 r. utworzony został ponadto z wpływowych kupców i przedsiębiorców specjalny Komitet Handlu i Żeglugi, zajmujący się również sprawami kolonialnymi. Podstawą polityki kolonialnej Anglii było dążenie do całkowitego politycznego i ekonomicznego podporządkowania kolonii metropolii angielskiej i do zapewnienia Anglii własnych surowców kolonialnych.
     Tendencje ekspansywne Anglii tego okresu zaznaczyły się już w stosunkach z Holandią na początku drugiej połowy XVII w. W 1652 r. Anglicy wysunęli pod adresem Zjednoczonych Prowincji projekt domagający się przekazania Anglii Wysp Korzennych oraz wyrzeczenia się przez Holendrów wolności handlu w koloniach angielskich. W czasie wojny angielsko-holenderskiej z lat 1652—1654 Anglicy wezwali swe kolonie amerykańskie do ataku na Nowe Niderlandy, co nie doszło jednak wówczas do skutku. Dopiero w 1664 r. został zrealizowany projekt Cromwella i Anglicy zagarnęli holenderski Nowy Amsterdam, przemianowując go na Nowy Jork. W każdym razie traktat pokojowy Anglii ze Zjednoczonymi Prowincjami z 1654 r. oznaczał poważne ograniczenia dla Holendrów w ich handlu z koloniami angielskimi i przejście Anglii w walkach kolonialnych z Holandią od strony do ofensywy.
     Główne ostrze ataku angielskiej polityki kolonialnej okresu protektoratu było jednak skierowane przeciwko Hiszpanii. Admirał Blake usiłował stosować blokadę Hiszpanii i przerwać komunikację Hiszpanii z jej amerykańskimi koloniami, a w 1655 r. Cromwell wysłał
     273 
     admirała Williama Penna na czele 60 statków przeciwko hiszpańskim posiadłościom w Indiach Zachodnich. Anglicy podjęli próbę opanowania Jamajki, która mimo nieudolnego dowództwa wyprawy została zdobyta, stając się pierwszą angielską kolonią nowego typu, tzn. taką posiadłością zamorską, w której opanowaniu i kolonizacji bezpośredni udział wzięło państwo (dotąd cały ciężar wypraw tego typu spoczywał na kompaniach handlowych kupiectwa angielskiego).
    
    KULTURA ANGLII W XVII WIEKU
     Rewolucja angielska połowy XVII w. stanowi jeden z przełomowych momentów historii powszechnej, granicę między epoką feudalizmu i kapitalizmu. Anglia stała się krajem przodującym w rozwoju kapitalizmu, epoka rewolucji wyzwoliła na wyspie siły wytwórcze i społeczne formujące społeczeństwo burżuazyjne, oparte już — wcześniej niż w innych krajach — na nowych i bardziej postępowych podstawach. Rewolucja angielska doprowadziła do ogromnego podniesienia pozycji Anglii w polityce i ekonomice światowej, wzrostu jej potęgi i znaczenia. Wyzwalając siły wytwórcze narodu angielskiego z więzów feudalizmu, rewolucja sprzyjała też rozwojowi techniki i związanych z nią nauk ścisłych. Ogromny postęp społeczny epoki rewolucji angielskiej wpłynął również na rozwój ideologii społeczno-politycznej, która przyczyni się do przygotowania kultury Oświecenia. Zrodzone przez tę epokę idee, teorie społeczne i odkrycia naukowe oddziałają w poważnym stopniu na Europę i Amerykę, stając się zaczynem nowych postępowych tendencji epoki wczesnego kapitalizmu.
     Angielską kulturę XVII w. cechuje ogromne nasilenie problematyki politycznej i ustrojowej, skupionej wokół podstawowych zagadnień filozofii społeczno-politycznej, dyskusji na temat państwa i jego najlepszego ustroju, modelu stosunków społecznych, ideologii itp. Równocześnie obserwujemy poważny rozwój angielskiej nauki i filozofii mającej już wyraźnie nowożytny charakter, głoszącej potrzebę eksperymentu i doświadczenia. Tendencje te odbiły się również w literaturze tego okresu, ogromnie zróżnicowanej pod względem kierunków oraz form artystycznych i będącej wszechstronnym wyrazem różnych tendencji i poszukiwań tego niespokojnego stulecia.
     Wiek XVII nie był widownią postępu w angielskim szkolnictwie. Jest rzeczą charakterystyczną, że wielu wybitnych twórców, 
     274 
    pisarzy i polityków tego okresu więcej zawdzięczało prywatnym studiom i własnej lekturze niż szkołom i uniwersytetom. Szkoły angielskie, będące ważnymi ośrodkami edukacji w okresie Tudorów, znajdowały się w XVII w. w istocie w upadku, a i uniwersytety nie nadążały na ogół za szybkim rozwojem wiedzy. Szkoła angielska, zasklepiona w nauczaniu gramatyki łacińskiej i greckiej, owiana duchem religijnym anglikanizmu i purytanizmu, nie sprzyjała potrzebom życia. Oksford i Cambridge po świetnym rozkwicie pod koniec średniowiecza i w epoce Renesansu przejawiały teraz pewien regres, nawrót do scholastyki, czego nie mógł m.in. znieść wielki poeta John Milton, który niewiele skorzystał ze swych studiów w Cambridge, czy też wybitny filozof Thomas Hobbs, szydzący z utrzymującego się w Oksfordzie nadal kultu Arystotelesa. Bogatsi rodzice woleli nieraz w tej sytuacji wynajmować swoim dzieciom prywatnych nauczycieli.
     Dysproporcja pomiędzy zainteresowaniami i potrzebami naukowymi kraju a stanem szkolnictwa nie zahamowała dużego rozwoju angielskiej myśli naukowej i pedagogicznej w XVII w. Wybitnym propagatorem rozwijania nauki dostosowanej do potrzeb epoki był m. in. wielki uczony. filozof i pisarz, kanclerz Jakuba I, Francis Bacon (1561-1626). W dziełach swych (Postęp wiedzy, Novum Organum) wykazywał on, że celem nauki jest uzbrojenie ludzkości w oręż wiedzy przyrodniczej, za której pomocą można będzie dokonać wielu wynalazków ułatwiających rozwój produkcji i zaspokajających codzienne potrzeby człowieka. Wysuwał potrzebę oddzielenia nauki od religii, oparcia nauki na obserwacji i gromadzenia doświadczenia przy pomocy indukcji. Nauce i uczonym przypisał on w swej utopii Nowa Atlantyda miejsce szczególnie ważne, wierząc, że postęp społeczny można będzie osiągnąć dzięki naukowym i technicznym udoskonaleniom. Był Bacon prekursorem angielskiego materializmu i całej nowożytnej nauki empirycznej, filozofem, który poznanie przyrody i podporządkowanie jej człowiekowi za pomocą wiedzy doświadczalnej stawiał w sposób nowożytny i oryginalny.
     Wybitnym przedstawicielem dążeń mieszczaństwa angielskiego w dziedzinie oświaty stał się Samuel Hartlib (ok. 1600—ok. 1670). urodzony w Elblągu syn miejscowego kupca i Angielki z Gdańska. Juko kupiec przybył do Anglii w 1628 r., gdzie stał się jako nauczyciel i pisarz propagatorem idei pedagogicznych J. A. Komenskiego. Domagał się zakładania w Anglii nowych i kontrolowanych przez państwo szkół, łączenia ich z domami pracy, 
     275 
    przez co młodzież otrzymywałaby obok wykształcenia ogólnego również i przygotowanie do zawodu.
     Pod wpływem Hartliba sporo miejsca poświecił zagadnieniom pedagogicznym największy poeta angielski okresu rewolucji, John Milton (1608—1674). Był on zdania, że szkoły rewolucji angielskiej nie powinny kontynuować dawnych tradycji opartych na edukacji potrzebnej w istocie głównie teologom, lecz dbać o wychowanie przygotowujące do życia publicznego. Wysuwał więc postulat wprowadzenia do programów szkolnych szeregu praktycznych przedmiotów, jak: rolnictwo, geografia, nawigacja, mineralogia, anatomia i wiedza lekarska, polityka, prawo rzymskie, architektura i in.
     Znacznie dalej szły w dziedzinie reformy szkolnictwa angielskiego okresu rewolucji projekty Williama Petty'ego (1623—1687), przede wszystkim autora traktatów ekonomicznych i jednego z twórców ekonomii politycznej. W swym projekcie reformy systemu wychowania w Anglii z 1646 r. opowiedział się za przekształceniem tradycyjnych szkół w zakłady zawodowe połączone z warsztatami, dające uczniom obok wiedzy ogólnej również i umiejętności zawodowe. Domagał się powszechnego systemu nauczania dla wszystkich, obok szkół elementarnych ogólnokształcących z wyraźnym programem politechnicznym projektował założenie instytutów pod nazwą gimnazjów mechanicznych, wyposażonych w gabinety i pracownie.
     Stosunkowo niewielka ilość projektów pedagogicznych epoki rewolucji weszła do programów szkolnych. Warto jednak podkreślić, że zakładane w tym czasie prywatne akademie, głównie dla synów bogatego mieszczaństwa i szlachty, kładły nacisk na wykształcenie praktyczne, naukę języków, przedmioty matematyczno-przyrodnicze, ćwiczenia fizyczne itp. Jeden z autorów z połowy XVII w. zwracał szczególną uwagę na wychowanie obywatelskie, twierdząc, że na nic się zdadzą najlepsze nawet prawa i armie, jeśli młodzież nie będzie posiadać wartości i cnót wyniesionych z lat szkolnych. W celu pozbawienia kościoła wpływu na nauczanie projektował podział Anglii na okręgi szkolne i oddanie ich pod nadzór uniwersytetów (projekt ten podejmie w XVIII w. Francja oraz m. in. polska Komisja Edukacji Narodowej).
     Z radykalnym programem reformy wychowania, jego sekularyzacji i oparcia na materialistycznych podstawach wystąpił cytowany już przywódca lewego skrzydła levellerów, Gerrard Winstanley. Był on zwolennikiem zorganizowania w Anglii świeckiego i państwowego szkolnictwa, całkowicie niezależnego od kościoła. 
     276 
     Uważając wykształcenie książkowe za jednostronne, radził kierować całą młodzież z.aruz po ukończeniu szkoły do rzemiosła oraz do pracy na roli. Był zwolennikiem oświaty niedzielnej dla dorosłych.
     Restauracja monarchii w 1660 r. zahamowała dalszy rozwój postępowych dążeń w zakresie oświaty. Kościołowi anglikańskiemu zostały teraz oddane zabrane mu przez rewolucję posiadłości, na skutek czego skończyły się fundusze przeznaczone dotąd częściowo na oświatę, co przekreśliło nadzieje na zorganizowanie w Anglii narodowego, świeckiego systemu wychowania. Odsunięci od szkolnictwa zostali nauczyciele podejrzani o sprzyjanie rewolucji, kościół anglikański odzyskał swój wpływ na szkolnictwo. Wyrazem tych nowych tendencji były pisma wielkiego filozofa Johna Locke'a (1632—1704), zawierające postulat ograniczenia wychowania dzieci robotników i niezamożnych chłopów tylko do przygotowania ich do pracy zawodowo-rzemieślniczej przy równoczesnym skupieniu wysiłków w kierunku podniesienia wychowania synów gentlemenów.
     Rozważania na temat funkcji i charakteru szkolnictwa i oświaty stanowiły jedynie fragment szerszej dyskusji, jaka się toczyła w angielskiej myśli polityczno-społecznej wokół zagadnienia ustroju i zaduń państwu, struktury społecznej i form stosunków międzyludzkich. Wiek XVII był okresem szczególnie bujnego rozwoju angielskiej filozofii społecznej. która towarzyszyła walkom ideologicznym okresu rewolucji.
     Była już. wyżej mowa o społeczno-politycznych ideach levellerów i diggerów, pismach Johna Lilburne'a oraz Gerrarda Winstanleya. Jednym z największych filozofów i myślicieli politycznych XVII w. był Thomas Hobbes (1588— 1679), przedstawiciel materializmu mechanicystycznego. W swym obszernym traktacie politycznym pt. Lewiatan z 1651 r. przedstawił on swoją głośną teorię umowy społecznej, która tak duży wpływ wywarła na filozofię polityczną w wielu krajach. W poglądach na religię był Hobbes ateistą, uważał, że źródłem wiary w Boga jest strach, ale uznawał jednocześnie potrzebę religii jako środka utrzymującego lud w posłuszeństwie. Hobbes uważał silną monarchię za najlepszą formę rządów dla utrzymania pokoju i porządku. Był przeciwnikiem równości majątkowej, sądził, że władza stworzyła własność poddanych i dlatego powinna nad nią panować. Władza absolutna powstała w wyniku umowy społecznej ludzi, którzy chcąc zakończyć pierwotny stan wojny wszystkich przeciwko wszystkim (homo homini lupus) dobrowolnie zrzekli się swych uprawnień naturalnych na rzecz państwa.
     277 
     Wybitnym ideologiem klas średnich był w okresie rewolucji wspominany już wielki poeta John Milton, zdecydowany przeciwnik kościoła anglikańskiego i scholastyki, gorący orędownik wolności słowa i druku. Z pozycji republikańskich atakował despotyzm Karola I i uważał, że monarchia winna być podporządkowana prawu oraz ograniczona przez Parlament. Występował jako zwolennik suwerenności narodu, z którego mandatu pochodzi władza króla i rządu. Wynikała stąd dla Miltona konieczność odpowiedzialności monarchy przed narodem. Milton reprezentował ideę o wybranym przez Boga narodzie angielskim i jego szczególnej misji w walce o wyzwolenie innych narodów spod ucisku papiestwa i tyranii królewskiej. Idea ta wynikała z purytańskiej doktryny o narodach wybranych i miała uzasadniać zaborczą politykę protektoratu.
     Szczególny wpływ na rozwój doktryny o niezależności własności od władzy położył w latach rewolucji James Harrington (1611 — 1677), autor wielu pamfletów napisanych w duchu republikańskim, przede wszystkim Republiki Oceanii (The Commonwealth of Oceana) z 1656 r.
     Problematyka społeczna znalazła również sporo miejsca w twórczości wielkiego filozofa Johna Locke'a, którego znaczenie i wpływ szczególnie zaznaczyły się w rozwinięciu sensualistycznej teorii poznania. W przeciwieństwie do Hobbesa wyrażał on pogląd, że pierwotnym stanem ludzkości była naturalna wolność i równość. Tak więc podstawą prawa natury stała się dla Locke'a wolność osobista i poszanowanie własności prywatnej.
     Wiek XVII był również w Anglii widownią poważnego rozwoju nauk ścisłych. Odkrywcą systemu krążenia krwi był William Harvey (1578 — 1657), lekarz i wykładowca Kolegium Medycznego w Londynie. Jako pierwszy dał on w 1628 r. prawidłowy opis całości krwiobiegu i udowodnił, że ruch krwi w naczyniach wywołany jest skurczami serca. Twierdzenia swe oparł na doświadczeniach fizjologicznych i rozległych badaniach anatomiczno-porównawczych. Najwybitniejszym fizykiem elżbietańskim był William Gilbert (1540— 1603), twórca podstaw teorii magnetyzmu i zjawisk elektrycznych. Wyjaśnił zachowanie igły magnetycznej za pomocą hipotezy, że ziemia jest magnesem o dwóch biegunach. Był zwolennikiem teorii Kopernika i metody empirycznej. W zakresie chemii należy wymienić Roberta Boyle'a (1627—1691), który w 1661 r. podał definicję pierwiastka chemicznego, aktualną aż do końca XIX w. Jako pierwszy rozwinął jakościową analizę chemiczną, zastosował wskaźnik do odróżnienia kwasów od zasad, w 1662 r. sformułował prawo głoszące, że objętość gazu
     278 
     jest odwrotnie proporcjonalna do ciśnienia. Wśród wybitnych matematyków przełomu XVI i XVII w. należy wymienić Johna Napiera (1550 1617), który wprowadził nazwę logarytmu i ułożył pierwsze tablice logarytmiczne, dalej twórcę suwaka logarytmicznego Edmunda Gunlera, prekursora niektórych odkryć Newtona, a także Johna Wallisa, jednego z twórców rachunku różniczkowego, i in.
     Największą postacią w zakresie nauk ścisłych był Isaac Newton (1642— 1727), genialny fizyk, astronom i matematyk, jeden z twórców nowożytnej nauki, odkrywca praw dynamiki i prawa powszechnego ciążenia, twórca korpuskularnej teorii światła, współtwórca rachunku różniczkowego i całkowego oraz geometrii algebraicznej.
     Ogromne ożywienie zainteresowań i badań naukowych w Anglii XVII w. znalazło również swój wyraz w powstaniu w 1660 r. Królewskiego Towarzystwa (Royal Society), organizacji naukowej typu nowożytnego towarzystwa naukowego. Już wcześniej zbierali się erudyci angielscy w Londynie i Oksfordzie na posiedzenia naukowe, tworząc - według określenia Roberta Boyle'a — ,,Kolegium Niewidzialnych". W 1660 r. na posiedzeniu konstytucyjnym Towarzystwa
     279 
     Królewskiego wybrano pierwsze władze i opracowano zręby organizacyjne. Przywilej królewski z 1662 r. nadał ostatecznie tej organizacji, nazywanej początkowo od 1643 r. Kolegium Filozoficznym, miano Towarzystwa Królewskiego. Za swój cel przyjęło ono, według sformułowania z 1665 r., poznawanie pożytecznych odkryć, mogących przyczynić się do postępu filozofii naturalnej i nauk ścisłych.
     Faktem niezwykłej wagi dla rozwoju kultury umysłowej, nauki i fermentu ideologicznego w Anglii w XVII w. był szybki wzrost drukarstwa i księgarstwa na wyspie. Jeszcze w 1557 r. powstała Kompania Księgarzy, korporacja handlowa uznana za jedną z londyńskich Livery Companies. W 1586 r. było w Londynie 25 oficyn drukarskich, do 1640 r. liczba ich wzrosła do 60. Z rozkwitem drukarstwa i czytelnictwa szedł w parze rozwój bibliotek. Rozwiązanie zakonów w czasie reformacji i fanatyzm niektórych reformatorów spowodował zniszczenie wielu bezcennych ksiąg i rękopisów, wiele jednak uratowała zapobiegliwość prywatnych oraz kościelnych kolekcjonerów i mecenasów. Biblioteki kolegiów oksfordzkich, splądrowane przez pozbawionych skrupułów komisarzy Edwarda VI, zostały reaktywowane dzięki Thomasowi Bodleyowi (1545—1613), twórcy słynnej do dzisiaj biblioteki w Oksfordzie, posiadającej niezwykle cenny i bogaty dział starych rękopisów i druków.
     Oblicze literatury angielskiej okresu rewolucji, republiki i protektoratu kształtowało się w dużej mierze pod wpływem kontrowersji polityczno-religijnych. W zakresie poezji do silnego wyrazu doszła tzw. grupa poetów metafizycznych, łączących barokową ekspresję stylu z głębią uczuć osobistych i religijnych (J. Donne, G. Herbert, R. Crashaw, H. Vaughan i in.). Polemiki polityczne i ideologiczne zaznaczyły się zarówno w utworach poetów kręgu rojalistycznego (J. Suckling, R. Lovelace, R. Carew, R. Herrick), jak i republikańskich purytanów, wśród których znajdował się jeden z największych poetów angielskich, Milton.
     John Milton znalazł się w czasie rewolucji w wirze walk po stronie Parlamentu i czynnie walczył piórem w obronie wolności słowa i tolerancji. Po restauracji Stuartów był przez pewien czas prześladowany, a pozbawiony trybuny politycznej powrócił do poezji. Największe jego dzieło, pt. Raj utracony (1667 r.), stanowiące jedno z najwyższych osiągnięć angielskiej epiki, mimo dosyć sztucznej konstrukcji daje purytańską wizję losów człowieka, pełną wzniosłości i patosu.
     Po restauracji Stuartów na czoło poetów angielskich wysunął się
     280 
     John Dryden (1631 — 1700), początkowo zwolennik republiki i Cromwella, później torys i rojalista, poeta laureatus dworu Stuartów. Tworzył patetyczne tragedie bohaterskie, oparte na motywach honoru i miłości, oraz komedie obyczajowe, satyry i in.
     W zakresie prozy szczególne miejsce zajmuje głośny Dziennik Samuela Pepysa (1633—1703), napisany rozwiązanym dopiero w XIX w. szyfrem. Stanowi on nieocenione źródło wiadomości o życiu, kulturze i obyczajach epoki restauracji Stuartów, a przy tym dzieło nie pozbawione wybitnych walorów literackich.
     Największym historykiem angielskim XVII w. był hrabia Clarendon (Edward Hyde), żyjący w latach 1609—1674, zwolennik Stuartów, towarzysz wygnania Karola II we Francji, gdzie zresztą spędził też ostatnie swoje lata, oskarżony o sympatie profrancuskie. W pierwszych latach po restauracji był kanclerzem. Pozostawił po sobie obszerną historię wojny domowej okresu rewolucji, będącą nie tylko wybitnym, chociaż bardzo subiektywnym i kontrowersyjnym, dziełem historycznym, ale i zabytkiem literatury.
     W dziedzinie architektury XVII w. angielski gotyk zaczął przechodzić w styl palladiański (nazwa pochodzi od włoskiego architekta i teoretyka sztuki XVI w. Andrea Palladio), wzorowany na renesansie włoskim. Styl ten wprowadził do Anglii Inigo Jones (1563—1652), angielski architekt nadworny. Najsłynniejszym przedstawicielem nowej architektury był Christopher Wren (1632—1723), rekonstruktor Londynu po wielkim pożarze stolicy z 1666 r., budowniczy wielu kościołów i gmachów świeckich (m. in. katedra Ś w. Pawła w Londynie).
     W XVII w. stosunkowo nikły był rozwój angielskiej rzeźby i malarstwa. Chętnie więc sprowadzano na wyspę wybitnych artystów europejskich, jak np. Rubensa czy van Dycka, który wymalował portrety wielu czołowych postaci życia politycznego czasów Karola I. Warto natomiast podkreślić, że. Anglia była jednym z pierwszych krajów uprawiających na wielką skalę kolekcjonerstwo dzieł sztuki. W XVII w. powstały galerie Karola I i lorda Arundela, stanowiące najcenniejsze zbiory sztuki europejskiej. Wśród kolekcjonerów rękopisów, książek i zabytków etnograficznych do najwybitniejszych należeli wówczas m. in. Robert Cotton i Robert Harley. Ich zbiory stanowią w istocie najstarszą część działu rękopisów założonego w połowie XIX w. British Museum w Londynie.
     W dziedzinie muzyki należy wyróżnić twórczość tzw. wirginalistów, a wśród nich Williama Byrda (1543—1623), uważanego za największego kompozytora angielskiego XVI i początków XVII w., za angielskiego Palestrinę.
     281 
    Jego kompozycje na wirginał należą do najstarszych utworów literatury „fortepianowej". Komponował madrygały oraz utwory religijne w stylu a cappella dla kościoła anglikańskiego i katolickiego. Wybitnym kompozytorem tego okresu był też John Buli (1562—1628), jeden z czołowych wirginalistów, twórca licznych wariacji, fantazji i tańców o wysokich wymaganiach technicznych, podziwiany jako organista w Anglii i Europie zachodniej. Organistą u Św. Pawła w Londynie był też Thomas Morley (1557—1603), uczeń W. Byrda, członek kapeli królewskiej. Należał do czołowych madrygalistów angielskich, tworzył też kompozycje na wirginał i lutnię, pieśni taneczne i religijne. Zajmował się również teorią muzyki. Angielskim kompozytorem i lutnistą, uważanym za największego wirtuoza lutniowego swoich czasów, był John Dowland (1562 — 1626), nadworny lutnista królów duńskich i pierwszych Stuartów. Jego kompozycje wokalne należą do pierwszych pieśni solowych z towarzyszeniem instrumentalnym o dużych, walorach artystycznych. Największym kompozytorem angielskim między Byrdem a Purcellem był Orlando Gibbons (1583—1625), organista kapeli królewskiej, nadworny wirginalista Jakuba I. W jego kompozycjach zaznaczyło się przejście od polifonii renesansowej do monodycznych elementów wczesnego baroku.
     Najwybitniejszym kompozytorem angielskim nie tylko w XVII w., ale w całej dawnej muzyce angielskiej przed XIX w. był Henry Purcell (1659—1695), organista w Opactwie Westminster, od 1682 r. organista kapeli królewskiej. W swej twórczości połączył on elementy przejęte z muzyki włoskiej i francuskiej z narodowymi tradycjami muzyki angielskiej. Pisał też dla sceny muzykę do sztuk teatralnych (m. in. do przeróbek dzieł Szekspira), kantaty świeckie i kościelne, hymny i psalmy, tańce, pieśni, utwory kameralne i in. oraz jedną operę (Dydona i Eneas:). 
    
    IX. OD RESTAURACJI STUARTÓW DO REWOLUCJI AMERYKAŃSKIEJ (1660-1774) W, RESTAURACJA STUARTÓW CZASY KAROLA II (1660-1685)
    W DRUGIEJ połowie XVII W. ludność Anglii i Walii sięgała ok. 5,5 mln, Irlandii 2 mln, a Szkocji poniżej 1 mln osób. Ogółem więc mieszkało na Wyspach Brytyjskich blisko 9 mln osób, gdy w tym samym czasie ludność Francji liczyła 18 mln, Hiszpanii 6 mln, Polski ok. 6 mln, Holandii 2,5 mln osób. Liczba mieszkańców Londynu wynosiła pod koniec XVII w. ponad 500 tys., a więc podwoiła się w ciągu XVII w. mimo odpływu wielu przedsiębiorczych jednostek do kolonii. Oblicza się, że w ciągu XVII w. ok. 300 tys. Anglików wyjechało do Ameryki, a w Irlandii osiedliło się ich ok. 50 tys. w toku podboju tego kraju przez Cromwella. Z drugiej strony przybyło do Anglii w XVII w. ok. 80 tys. cudzoziemców, zwłaszcza francuskich hugenotów, którzy zbiegli tutaj przed prześladowaniami. W połowie XVII w. zaczęli też powracać Żydzi, wygnani z Anglii jeszcze pod koniec XIII w. Do największych po Londynie miast angielskich należały w drugiej połowie XVII w. liczące po ok. 25 tys. mieszkańców Bristol i Norwich, a dalej Birmingham (ok. 15 tys.), York i Manchester (po ok. 10 tys.), Nottingham (8 tys.), Leeds (7 tys.) i inne.
     W ostatnich latach protektoratu nastąpił poważny kryzys gospodarczy w Anglii i wzrosły trudności finansowe rządu. Wyczerpane zostały fundusze uzyskane ze skonfiskowanej ziemi, pojawiły się objawy anarchii. Równocześnie z tym zyskiwać zaczęły na sile sympatie rojalistyczne, nadzieje na poprawę sytuacji po odnowieniu monarchii i powrocie na tron dynastii Stuartów.
     W parze z trudnościami gospodarczymi zaostrzył się kryzys polityczny, zwłaszcza po śmierci Olivera Cromwella i objęciu po nim władzy przez jego nieudolnego syna Ryszarda. W tej sytuacji władzę faktycznie przejęła elita oficerska, tworząca partię wojskową. Zwołany na początku 1659 r. nowy Parlament uznał Ryszarda Cromwella nowym lordem protektorem,
     283 
    lecz wypowiedział się przeciwko przewadze oficerów w rządach. Ulegając żądaniom armii Ryszard rozwiązał w kwietniu Parlament, a w maju ustąpił ze stanowiska protektora i wycofał się z życia politycznego, nie umiejąc poradzić sobie z trudną sytuacją wewnętrzną. Najwyższa władza przeszła nominalnie w ręce reaktywowanego kadłubowego Parlamentu Długiego, znajdującego się pod naciskiem armii. W samej armii dawno już zanikła solidarność i świadomość rewolucyjnej walki, każdy z generałów prowadził rozgrywki na własną rękę i w tej sytuacji kompromis z rojalistami wydał się najlepszym rozwiązaniem. Stojący na czele armii angielskiej w Szkocji gen. Monk zajął Londyn pod koniec 1659 r. i zwołał nowy Parlament, w którym przewagę uzyskali rojaliści. Nowy Parlament powołał na tron angielski znajdującego się na wygnaniu Karola II Stuarta (1660—1685).
     Restauracja Stuartów nie przywróciła dawnych stosunków feudalnych, chociaż Korona i kościół odzyskały część swych skonfiskowanych w poprzednim okresie dóbr. Nie powróciły do dawnych właścicieli majątki ziemskie, które w czasie rewolucji zmieniły właścicieli w drodze prywatnej sprzedaży.
     284 
    Odzyskując częściowo swą ziemię, dawni właściciele feudalni wracali do majątków zagospodarowanych już na zasadach kapitalistycznych i podobnie jak i ci, którzy nabyli dobra w czasie rewolucji, nie pragnęli we własnym interesie restytucji zniesionych przez rewolucję więzów feudalnych. Dlatego też jedną z pierwszych ustaw, jakie uchwalił Parlament, który wezwał Karola II do powrotu na tron angielski, była ustawa z końca 1660 r. znosząca powinności rycerskie oraz inne opłaty i ciężary spoczywające na lennach i przekształcająca je w dobra wolne od tego rodzaju feudalnych ciężarów.
     Wraz z powrotem Stuartów nastąpił okres terroru i reakcji politycznej. Na stracenie skazano nie tylko „królobójców", ale nawet zwłoki Olivera Cromwella zbezczeszczono i powieszono. Wraz z monarchią został przywrócony kościół anglikański i rozpoczęto prześladowania pastorów prezbiteriańskich. Zwołany w maju 1661 r. nowy Parlament (tzw. Cavalier Parliament), o wyraźnej przewadze rojalistów, wydał szereg statutów przeciwko nonkonformistom i pozbawił osoby nie należące do kościoła anglikańskiego nie tylko wolności kultu religijnego, ale również ważnych praw politycznych. Akt o korporacjach z 1661 r. żądał złożenia przysięgi według formuły anglikańskiej przez osoby obejmujące wszelkie stanowiska. Akt o jedności wiary z 1662 r. domagał się od wszystkich kapłanów uznania kościoła anglikańskiego. Akt o konwentyklach z 1664 r. i zabraniał wszelkiego publicznego odprawiania kultu poza organizacją kościoła anglikańskiego. Akt o 5 milach z 1665 r. zabraniał kapłanom nonkonformistycznym, którzy nie złożyli przysięgi lojalności, zbliżać się na odległość 5 mil do miast i do ich poprzedniej parafii. Całość wymienionych aktów nazwano Kodeksem Clarendona, od nazwiska kanclerza Karola II.
     Hrabia Clarendon był pierwszym szefem rządu za restauracji. Mało popularny, przekupny i chciwy bogactw, przyczynił się do sprzedaży Francji w 1662 r. zdobytej przez Cromwella ważnej strategicznie Dunkierki, co wywołało ogromne oburzenie w Anglii. Clarendona czyniono też odpowiedzialnym za niepowodzenia Anglii w wojnie z Holandią z lat 1665— 1667. Zbiegła się ona ze straszliwym pożarem Londynu w 1666 r., który strawił znaczną część stolicy Anglii.
     Po restauracji Stuartów Anglia utrzymywała w zasadzie główne założenia polityki kolonialnej protektoratu, czego dowodem był Akt nawigacyjny z 1660 r., stanowiący dalszy bodziec dla rozwoju angielskiej polityki kolonialnej.
     285 
    Wprowadzał on zasadę, że produkty Afryki. Azji i Ameryki mogły być importowane do Anglii tylko na statkach angielskich, irlandzkich lub należących do kolonii angielskich. Załogi tych statków mieli stanowić przynajmniej w 75% Anglicy. Obcy kupcy zostali tym samym całkowicie wykluczeni z angielskiego handlu kolonialnego, a porty angielskie, zwłaszcza Londyn, stawały się światowymi magazynami dla takich podstawowych towarów kolonialnych, jak np. cukier, tytoń, surowy jedwab, indygo, imbir czy barwniki. O ile w 1640 r. towary kolonialne importowane do Anglii, a następnie sprzedawane dalej, stanowiły około 5% wartości całego handlu angielskiego, pod koniec XVII w. wynosiły już 25%. Zmieniała się więc wyraźnie struktura angielskiego handlu, opartego dawniej niemal wyłącznie na wełnie i suknie. Innym skutkiem Aktu nawigacyjnego z 1660 r. był rozwój tonażu floty angielskiej, który w latach 1660—1688 uległ podwojeniu. Holendrzy przestali już odgrywać większą rolę w angielskim handlu, w którym dawniej posiadali tak duży udział.
     Kolonie stanowiły wygodny rynek dla angielskich wyrobów, a równocześnie tanie źródło zaopatrzenia w surowce. Ich import do Anglii ożywiał przemysł krajowy, dając impuls do powstawania szeregu nowych jego działów. Handel kolonialny przyczyniał się więc w poważnym stopniu do przygotowania przewrotu przemysłowego. Należy jeszcze dodać, że od czasu rewolucji burżuazyjnej nastąpiła w Anglii stopniowa likwidacja przemysłowych i handlowych monopoli i zaczęły upadać kompanie handlowe. Anglia wchodziła w okres wolnego handlu.
     W polityce zagranicznej Karol II i Clarendon byli rzecznikami przyjaznych stosunków z Francją Ludwika XIV. Przejawem tej tendencji była tak niekorzystna dla Anglii sprzedaż Dunkierki, a następnie udział Anglii w wojnie z Holandią, w której uczestniczył również Ludwik XIV.
     Rozpoczęta przez Anglię w 1665 r. tzw. druga wojna holenderska (pierwsza miała miejsce w latach 1652—1654) cieszyła się popularnością wśród angielskiej burżuazji, oznaczała bowiem dalszy krok na drodze uzyskiwania przez Anglię przewagi nad jej handlowym rywalem. Na skutek nieudolności dowódców, korupcji i nieprzygotowania Anglicy ponieśli w walkach morskich bardzo poważne straty, a latem 1667 r. flota holenderska pojawiła się nawet u ujścia Tamizy. Znacznie korzystniejszy dla Anglii przebieg miały walki z Holendrami w koloniach. Dzięki małżeństwu Karola II z portugalską
     286 
     księżniczką Katarzyną Braganza udało się Anglii uzyskać w Indiach Wschodnich Bombaj, który stał się głównym centrum ekspansji angielskiej w Indiach. W Ameryce natomiast w 1664 r. flota angielska zagarnęła szereg kolonii holenderskich, m. in. Nowy Amsterdam, przemianowany — jak już wspominaliśmy - przez Anglików na Nowy Jork. Północne kolonie angielskie w Ameryce zostały dzięki przyłączeniu kolonii holenderskich związane bezpośrednio z południowymi. Holendrzy natomiast utrzymali sporne tereny w Indiach Zachodnich, a ponudlo zmusili rząd angielski na mocy traktatu pokojowego do pewnego ograniczenia zastosowania Aktu nawigacyjnego z 1651 r. do zeglugi holenderskiej.
     Po upadku niepopularnego Clarendona, któremu przypisywano odpowiedzialność za niepowodzenia w wojnie z Holandią, poważny wpływ na rządy w Anglii wywierała grupa 5 ministrów, nazwanych od pierwszych liter ich nazwisk „cabal" (Clifford, Arlington, Buckingham, Ashley i Lauderdale). „Cabal" prowadził podwójną politykę: będąc zwolennikiem absolutyzmu i katolicyzmu (do pewnego stopnia), wyrażał na zewnątrz sympatie konstytucyjne i protestanckie. Niezdecydowany i dwoisty charakter miała też polityka zagraniczna Anglii pod rządami „cabalu" w latach 1667—1673.
     Po zawarciu pokoju z Holandią w 1667 r. rząd angielski zawiązał trójprzymierze krajów protestanckich z Holandią i Szwecją w 1668 r. Na dworze prowadzone jednak były już od 1669 r. tajne rozmowy w sprawie zbliżenia do Francji i przywrócenia w Anglii katolicyzmu (Karol II posiadał wyraźne sympatie prokatolickie). Ponieważ Parlament skąpo przyznawał Karolowi II subsydia na utrzymanie kosztownego i wystawnego życia dworskiego, bez większych skrupułów przyjmował on wysokie poparcie finansowe od rządu francuskiego.
     W 1670 r. został podpisany w Dover między Karolem II a Ludwikiem XIV tajny układ, na którego mocy król angielski przyrzekł oficjalnie wprowadzić w Anglii katolicyzm. Ludwik zaś obiecał wysłać na pomoc w razie trudności korpus wojsk francuskich. Karol II zobowiązał się też przystąpić po stronie Francji do wojny z Holandią i pomagać Ludwikowi XIV w jego zabiegach o sukcesję hiszpańską. W latach 1672—1674 podjął Karol II tzw. trzecią wojnę z Holandią, łamiąc zobowiązania wobec trójprzymierza (Anglia. Holandia. Szwecja) i zaskakując w niczym nie zorientowany Parlament. Wojna ta wywołała niezadowolenie burżuazji angielskiej, było bowiem rzeczą jasna, że nie malejąca potęga handlowa Niderlandów,
     287 
     lecz rosnąca ekspansja Francji stanowiła już teraz główną konkurencje dla Anglii.
     Poważne niezadowolenie wywołała też w Anglii deklaracja o tolerancji religijnej z 1672 r., zwalniająca katolików i nonkonformistów od represji Kodeksu Clarendona. Widziano w tym krok zmierzający do przywrócenia katolicyzmu i niebezpieczeństwo z uwagi na politykę Rzymu, Francji i Hiszpanii. Na tym różnorodnym tle coraz bardziej zaczęła zarysowywać się w Anglii i w samym Parlamencie opozycja, posiadająca coraz bardziej zorganizowany charakter.
     Już w 1673 r. Parlament poddał surowej krytyce deklarację o tolerancji. W dyskusji nad tą sprawą wystąpił wyraźnie podział posłów parlamentarnych na dwa obozy: na partię dworską (court party) i partię krajową (country party). Partia pierwsza składała się z zaufanych królewskich i arystokratów, wybranych przez tzw. „zgniłe miasteczka", a więc osady, które dawno już podupadły jako ośrodki miejskie, lecz nadal zachowały swoje mandaty, faworyzujące miejscowych wielkich właścicieli. Partia krajowa składała się głównie z przedstawicieli większych miast oraz gentry. Pod naciskiem opozycji Karol II anulował deklarację o tolerancji religijnej i musiał uznać uchwalony przez parlament Akt o przysiędze (Test Act), zgodnie z którym stanowiska państwowe mogli zajmować jedynie członkowie kościoła anglikańskiego. Na jesieni 1673 r. Parlament poddał ostrej krytyce politykę zagraniczną rządu, wypowiadając się za pokojem z Holandią i przeciwko sojuszowi z Francją. I tutaj ,Karol II został zmuszony do ustępstw. Mimo protestów Ludwika XIV zawarła Anglia w 1674 r. odrębny pokój z Holandią i nastąpił upadek rządów „cabalu".
     Czołowym ministrem został obecnie Thomas Osborne (hr. Danby), zwolennik przywilejów kościoła anglikańskiego, uchodzący za rzecznika orientacji antyfrancuskiej i antykatolickiej. Na jego wniosek w 1674 r. uregulowano sprawę małżeństwa starszej córki następcy tronu, Jakuba Stuarta, brata królewskiego (Karol II nie posiadał legalnego potomstwa), ze stadhouderem Holandii, Wilhelmem Orańskim (ślub odbył się w 1677 r.). W osobie protestanckiego księcia pojawił się w perspektywie przyszły kandydat do tronu angielskiego, lecz na jego drodze do korony znajdował się niepopularny prokatolicki Jakub. Wokół dyskusji na temat sukcesji tronu doszło w Parlamencie angielskim m. in. do wykształcenia się obu partii politycznych: wigów i torysów (nastąpiło to pod koniec 1679 r.).
     288 
     Już w 1675 r. zaznaczyły się wyraźne rozbieżności między dwiema kształtującymi się partiami angielskimi. Przyszli torysi stali na stanowisku boskiego pochodzenia władzy królewskiej, ich przeciwnicy uważali umowę za źródło władzy państwowej. Ośrodkiem przyszłych wigów stał się od 1675 r. londyński Klub Zielonej Wstęgi, który mobilizował opinię publiczną w duchu opozycyjnym, zarówno jeśli idzie o sprawy wewnętrznej, jak i zagranicznej działalności dworu. Szczególną okazją do nasilenia propagandy antyrządowej stała się sprawa spisku katolickiego Titusa Oatesa, duchownego anglikańskiego, awanturnika i człowieka o niepewnej przeszłości, który w czasie pobytu we Francji nawiązał stosunki z jezuitami i w 1678 r. złożył doniesienie o rzekomo przygotowywanym spisku papistowskim (katolickim) w Anglii. Rewelacje Oatesa wywołały panikę i stały się pretekstem do podjęcia prześladowań katolików. Przy okazji wyszło na jaw, że minister Karola II, Danby, grał rolę pośrednika między Anglią i Francją w przekazywaniu przez Ludwika XIV pieniędzy Karolowi II. Gdy Parlament zażądał postawienia ministra pod sąd, król rozwiązał na początku 1679 r. Parlament i zarządził nowe wybory. Pod naciskiem opinii Karol II był zmuszony zgodzić się na banicję swego niepopularnego brata Jakuba, dymisję i aresztowanie hr. Danby i na reformę Tajnej Rady, która została poszerzona do 30 osób z udziałem różnych grup politycznych.
     Ustępstwa króla nie zaspokoiły nowego Parlamentu. Izba Gmin najpierw zgłosiła wniosek ustawy (tzw. bili), odsuwającej brata królewskiego Jakuba od prawa dziedziczenia tronu i powrotu do kraju, a następnie uchwaliła w maju 1679 r. ważną ustawę Habeas Corpus Act (nazwa pochodzi od pierwszych słów dokument). Na jej podstawie nikt nie mógł być aresztowany bez pisemnego nakazu, sądu, aresztowany miał prawo żądać, aby w ciągu 24 godzin zapoznano go z postawionymi mu zarzutami, nie wolno było trzymać aresztowanego w więzieniu przed rozprawą sądową dłużej niż 3 do 20 dni, w zależności od odległości, w jakiej znajdowało się więzienie od miejsca sądu.
     W momencie gdy zdawało się, że opozycja weźmie górę nad absolutyzmem królewskim, Karol II rozwiązał Parlament i pod koniec 1679 r. zwołał nowy, który jednak przyniósł ponownie przewagę opozycji. Zarzuciła ona króla licznymi petycjami, stąd zwolenników opozycji nazwano ówcześnie petycjonerami (Petitioners), ich przeciwników zaś ludźmi oburzającymi się (Abhorrers). Coraz częściej zaczęły się od końca 1679 r. przyjmować nazwy: wigowie i torysi.
     289 
    Karol II chcąc zdusić opozycję rozwiązywał kolejne Parlamenty, aresztując przywódców wigów. Przez ostatnie lata król rządził jako monarcha absolutny. Radykalniejsi przywódcy opozycji wyemigrowali na kontynent, przeważnie do Holandii i tam czekali na dalszy rozwój wypadków. W takich okolicznościach zmarł w 1685 r. Karol II, a królem Anglii został powszechnie niepopularny brat zmarłego — Jakub II.
    
    JAKUB II I PRZEWRÓT 1688 ROKU.(1685-1688)
     Rozbicie opozycji wigowskiej przez Karola II umożliwiło stosunkowo łatwe objecie tronu przez jego brata Jakuba II (1685—1688). Od 1679 r. miał on poparcie torysów, całkowitą uległość okazała mu administracja centralna i lokalna, obsadzona za czasów Karola II ludźmi posłusznymi dworowi. Również i kościół anglikański zapewnił mu poparcie.
     Początki rządów nowego króla zdawały się zapowiadać erę monarchii konstytucyjnej. Rychło jednak okazało się, że Jakub II zamierza kontynuować politykę brata, zarówno w sprawach wewnętrznych, jak i zagranicznych. Uchylił Habeas Corpus Act, zaczai zwalniać masowo katolików z więzień, a w kościele królewskim jawnie i uroczyście odprawiono nabożeństwa katolickie. Nowy Parlament złożony w ogromnej większości z torysów zatwierdził wielkie sumy na osobiste wydatki króla oraz znaczne subsydia na utrzymanie armii w związku z powstaniami, jakie wybuchły w Szkocji i w południowo-zachodniej części Anglii.
     Pierwszą próbę powstania wywołali wigowie w Szkocji w 1685 r. pod wodzą hrabiego Archibalda Argylla, który wykorzystując wrogość szkockich prezbiterianów do angielskiej administracji liczył na ruch ogólnoszkocki. Brak jedności działania wśród Szkotów oraz zdolności organizacyjnych Argylla sprawiły, że wojska angielskie stosunkowo łatwo rozbiły powstańców.
     Klęską zakończyło się również powstanie pod wodzą syna Karola II — księcia Monmoutha, kandydata wigów na tron angielski na miejsce Jakuba II. Ruch ten objął południowo-zachodnią Anglię, lecz nie znalazł szerszego poparcia wśród miejscowej szlachty i został stłumiony w bitwie na równinie Sedgemoor w 1685 r. Książę Monmouth, podobnie jak i hrabia Argyll. został stracony.
     290 
     Po nieudanych powstaniach opozycja wigów coraz bardziej zaczęła wiązać nadzieje z Wilhelmem Orańskim, gorliwym protestantem i zręcznym dyplomatą. Nadzieje te występowały wyraźniej w kalkulacjach wigów, w miarę jak po tłumieniu ich powstań wzmogła się w Anglii reakcja katolicka i absolutyzm. Pod koniec 1685 r. Jakub II rozwiązał Parlament sprzeciwiający się jego projektom utworzenia stałej armii i nic zwoływał go więcej do końca swych krótkich rządów. Najważniejsze stanowisku w państwie obsadził katolikami, całkowicie jawnie przyjmował nuncjuszu papieskiego, wzmógł też nacisk na Oksford i Cambridge w kierunku zapewnienia szerszego tam dostępu dla katolików, W 1687 r. wydał Deklarację o tolerancji religijnej (Declaration of Indulgence). analogiczną do deklaracji Karola II z 1672 r., w myśl której uchylone zostało działanie ustaw karnych w stosunku do nonkonformistów, dyssenterów i katolików na wypadek zajęcia przez nich stanowisk państwowych. Deklaracja zapewniała im też wolność kultu, tak że wiele sekt po raz pierwszy od czasów restauracji mogło odprawiać swoje obrzędy religijne. Większość dyssenterów pozostała jednak nadal w opozycji, podobnie jak i coraz większe niezadowolenie okazywał kościół anglikański. Gdy w 1688 r. Jakub II ogłosił swoją drugą Deklarację o tolerancji i rozkazał odczytać ja publicznie we wszystkich kościołach Anglii, biskupi anglikańscy odmówili posłuszeństwu. Złożona królowi przez arcybiskupa Canterbury petycja biskupów anglikańskich zredagowana była w duchu wigowskim. Na rozkaz Jukuba II biskupi zostali aresztowani, jednakże sąd przysięgłych uniewinnił ich mimo nacisku wywieranego przez dwór.
     W 1688 r. urodził się Jakubowi II i jego żonie, katolickiej księżniczce włoskiej Marii Modeńskiej, syn, co w znacznym stopniu przyspieszyło przewrót, spodziewano się bowiem dotąd, że tron przejdzie na Marię, córkę Jakuba II z pierwszego małżeństwa, księżniczkę protestancką i żonę Wilhelma III Orańskiego, stadhoudera Holandii. W tych warunkach wigowie i torysi połączyli swoje wysiłki i zdecydowali się zwrócić z wezwaniem do Wilhelma Orańskiego, by podjął interwencję zbrojną przeciwko Jakubowi II i objął wraz z Marią tron angielski. Pod koniec czerwca 1688 r. został w tej sprawie wysłany do Wilhelma list podpisany przez sześciu lordów i jednego biskupa (4 wigów i 3 torysów), a niebawem zapewnienie wierności złożyli mu też wyżsi oficerowie armii i marynarki.
     Sprawa abdykacji Jakuba II i objęcia tronu angielskiego przez Wilhelma Orańskiego posiadała również szerszy aspekt, 
     291 
     związany z ówczesnym układem sił na kontynencie. Szerokie plany ekspansywne protektora Jakuba II, Ludwika XIV francuskiego, zagrażały naruszeniem równowagi sił w Europie, toteż przeciwko niemu zawiązała się Liga, do której wchodził cesarz i książęta Niemiec, Holandia, Hiszpania, Sabaudia, Szwecja, a nawet sam papież. Zamiary Wilhelma Orańskiego dokonania interwencji zbrojnej w Anglii i uzyskania korony angielskiej (w oparciu o prawa sukcesyjne żony) spotkały się z przychylnym przyjęciem wśród członków Ligi, mimo że należały do niej również i państwa katolickie. W osobie Jakuba II widziano bowiem przede wszystkim sojusznika i narzędzie Ludwika XIV, toteż nawet papież nie protestował przeciwko planom Wilhelma Orańskiego.
     Wojna Ludwika XIV z cesarzem niemieckim i Ligą odciągnęła uwagę Francji od spraw angielskich i nic nie stanęło na przeszkodzie Wilhelmowi Orańskiemu, gdy w listopadzie 1688 r. wypłynął w kierunku wybrzeży angielskich. Jeszcze 10 października ogłosił deklarację, w której przedstawił swój zamiar zjawienia się w Anglii w celu zabezpieczenia religii protestanckiej, wolności, własności i wolnego Parlamentu. Na początku listopada 1688 r. wylądował w Anglii na czele 15-tysięcznej armii. Jakub II bez walki uciekł z Londynu i opuścił Anglię (schronił się do Francji), a nadzwyczajna konwencja Parlamentu orzekła, że Jakub II zrzekł się tronu, i 13 lutego 1689 r. wybrała na króla i królową Anglii Wilhelma III Orańskiego i jego żonę Marię (65 głosami przeciwko 45).
     W takich to okolicznościach nastąpił w latach 1688 — 1689 przewrót, nazwany w historiografii angielskiej „rewolucją wspaniałą" (Glorious Revolution). Dokonał się on w wyniku politycznego kompromisu między wigami, po których stronie stało również anglikańskie duchowieństwo, a torysami, związanymi częściowo z opozycją przeciwko Jakubowi II.
     Znaczenie przewrotu 1688 r. polega przede wszystkim na ostatecznym obaleniu w Anglii absolutyzmu i ustanowieniu monarchii konstytucyjnej, ograniczonej przez Parlament. Oznaczało to równocześnie wzrost pozycji politycznej burżuazji i szlachty oraz reprezentowanych przez nie tendencji kapitalistycznych. W dziedzinie polityki zagranicznej przekreślenie sojuszu z Francją umożliwiło Anglii podjęcie politycznej i handlowej rywalizacji z najważniejszym obecnie konkurentem angielskim, monarchią Ludwika XIV, i zagarnięcie szeregu nowych kolonii w Azji i Ameryce. Z tych więc względów przewrót 1688 r., będący swego rodzaju „rewolucją odgórną", posiada przełomowe znaczenie w dziejach Anglii.
     292 
    CZASY WILHELMA III I ANNY (1689-1714)
     Oddając tron w ręce Wilhelma III Orańskiego (1689- 1702) Parlament podjął ważne kroki w kierunku umocnienia swojej pozycji i istotnego ograniczenia władzy królewskiej. W tym celu uchwalił w lutym 1689 r. Deklarację o prawach (Declaration of Rights), którą w październiku przemieniono w słynny Bill o prawach (Bill of Rights), stanowiący obok Wielkiej Karty Swobód z 1215 r. i Petycji o prawo z 1628 r. czy Habeas Corpus Act z 1679 r. jeden z podstawowych etapów w rozwoju angielskiego ustroju.
     Bill o prawach był zbiorem najważniejszych gwarancji konstytucyjnych, dyskutowanych i wysuwanych już wcześniej przez niektóre Parlamenty, ale dopiero obecnie zebranych w pewną całość i wprowadzonych jako obowiązujące elementy i zasady do angielskiego życia politycznego. Nowa ustawa znosiła królewskie prawo zawieszania mocy ustaw lub wykonywania ich bez zgody Parlamentu. Bez zgody Izb nie wolno było królowi nakładać i ściągać podatków, przeprowadzać zaciągu wojska w czasie pokoju. Wprowadzona została wolność debat parlamentarnych i zgłaszania petycji do Parlamentu. Bill oprawach utrwalał panowanie religii protestanckiej, tylko protestantom zezwolono na noszenie broni itp. W uzupełnieniu wydano w czerwcu 1689 r. Akt tolerancyjny (Toleration Act) poprawiający nieco sytuacje niektórych grup dyssenterów, lecz w sumie me regulujący w duchu bardziej liberalnym swobód religijnych w Anglii. Dostęp do służby państwowej i do zarządów miejskich uzależniony był od złożenia przysięgi na wszystkie punkty anglikańskiego wyznania wiary.
     W 1689 r. Parlament ogłosił jeszcze jeden akt, mający na celu ograniczenie władzy królewskiej. Tzw. Akt o buncie (Mutiny Act) zezwalał królowi na powoływanie armii tylko na okres jednego roku. Akt trzyletni (Triennial Act) z 1694 r. ograniczał czas trwania Parlamentu maksymalnie do 3 lat, Akt o następstwie tronu (Act of Settlement) zaś z 1701 r. ustalał, że wobec bezdzietności Wilhelma Orańskiego i Marii tron angielski obejmie Anna, młodsza córka Jakuba II, po czym, w wypadku jej bezdzietnej śmierci, miał on przejść na dynastię Hanowerską, boczną linię Stuartów, wywodzącą się od córki Jakuba I Elżbiety i jej męża elektora Palatynatu. Act of Settlement rozwijał ponadto i uzupełniał postanowienia Bili of Rights. Postanawiał, że w przyszłości na tronie Anglii mogą zasiadać tylko członkowie kościoła anglikańskiego, że królowi nie wolno bez zgody Parlamentu
     293 
    opuszczać Anglii i wciągać kraju do wojny w interesie jego kontynentalnych posiadłości itp.
     Współpraca Wilhelma III z Parlamentem w dziele stabilizacji stosunków wewnętrznych odbywała się w oparciu o stronnictwo wigów. walczące o wzrost znaczenia Parlamentu. Nowemu królowi zależało też na kompromisie z popierającymi Stuartów torysami w celu bardziej harmonijnego ułożenia stosunków wewnętrznych. Inną linię polityczną obrała następczyni Wilhelma III, królowa Anna (1702 — 1714), córka Jakuba II, ostatni przedstawiciel Stuartów na tronie angielskim. Popierała ona zrazu torysów, którzy w osobach księcia Marlborougha i hrabiego Godolphina stanowili jej najbliższych doradców. Obaj byli zresztą umiarkowanymi torysami (John Churchill, późniejszy ks. Marlborough, był jednym z dowódców Wilhelma III) i jako dowódcy wojskowi stali się później stronnikami popierających wojnę wigów. Torysowska przewaga w Parlamencie, trwająca od 1701 r., ustąpiła w 1705 r. większości wigowskiej i Anna nie bez oporu musiała się zgodzić na wigowski skład jej gabinetu. Niepopularność polityki wojennej wigów sprawiła, że pod koniec rządów Anny torysi ponownie uzyskali wpływy polityczne w kraju, a ich przywódca lord Bolinbroke odgrywał szczególnie dużą rolę w życiu politycznym Anglii tego okresu.
     Jednym ze skutków przewrotu 1688 r. było zdobycie przewagi politycznej przez arystokrację ziemską, wspomaganą przez średnią szlachtę i burżuazję handlową. Aż do pierwszej reformy wyborczej w Anglii w 1832 r. trwać będą niepodzielnie rządy tych klas społecznych, wywierających poprzez Parlament i rządy gabinetowe decydujący wpływ. Wprawdzie oficjalnie początek rządów gabinetowych przypadł na 1715 r. i wiązał się z objęciem tronu przez dynastię Hanowerską, warto podkreślić, że już w czasach Stuartów funkcjonowała przy królu nieliczna rada przyboczna, od pokoju, w którym toczyły się obrady, nazywana gabinetem. Wyłonił się on z łona Tajnej Rady już za Jakuba I, a za Karola II przybrał w postaci „cabalu" dosyć trwałą już formę, chociaż traktowany był jeszcze jako sprzeczny z zasadami angielskiego życia politycznego, które funkcję ciała doradczego króla od dawna zastrzegły dla Tajnej Rady. Od czasu Karola II skład gabinetu był wynikiem układu sił w Izbie Gmin, dzięki czemu uzyskiwał on pozycję organu reprezentującego interesy burżuazji i szlachty. Wilhelm III starał się o to, by w jego gabinecie zasiadali przedstawiciele obu partii, w późniejszym okresie swych rządów opierał się jednak raczej na wigach.
     294 
    Również królowa Anna w znacznym stopniu opierała się na gabinecie, który w tym czasie występował już w stosunku do monarchy juko zespół o jednolitych i uzgodnionych poglądach.
     W polityce gospodarczej Wilhelm III popierał interesy właścicieli ziemskich i burżuazji. Wprowadził premie za wywóz zboża z Anglii, co miało przyczynić się do rozwoju rolnictwa. Wprowadzenie podatku gruntowego w 1689 r. miało podnieść dochody skarbu. Dla powiększenia kredytów państwowych założono w Londynie w 1694 r. Bank Anglii, który miał prawo wypuszczać banknoty, dyskontować weksle oraz przeprowadzać inne transakcje finansowe. Bank Anglii udzielił państwu wysokiej pożyczki ponad 1 mln funtów na 8%. Niezwykle rozwinięty system pożyczek państwowych miał poważne znaczenie dla dalszego rozwoju kapitalizmu w Anglii. Pożyczki państwowe zrodziły grę na giełdzie i spekulację przy kupnie i sprzedaży papierów wartościowych, stworzyły klasę finansistów i rentierów.
     Wilhelm III hojnie obdzielił ziemią państwową swoich angielskich stronników i obcych generałów, przy których pomocy uzyskał koronę angielską. W interesie właścicieli ziemskich zniósł niemal cła wywozowe na zboże. Wprowadzenie premii wywozowej na zboże stało się punktem wyjścia protekcjonizmu agrarnego, uznanego przez fizjokratów francuskich za przykład godny naśladowania.
     Czasy Wilhelma III i Anny stanowią dalszy etap ekspansji Anglii i rosnącej jej aktywności gospodarczej oraz politycznej zarówno w pobliskiej Szkocji i Irlandii, jak i w Europie, a także na oceanach i w koloniach. Był to okres, w którym po unii realnej ze Szkocją powstała w 1707 r. przyjęta oficjalnie do tytulatury państwowej nazwa Wielkiej Brytanii.
     W stosunkach Anglii z Irlandią doszły wówczas do starych antagonizmów, płynących z procesu ujarzmiania Irlandii przez Anglików, jeszcze momenty aktualnej polityki. Jakub II szukał z pomocą Ludwika XIV oparcia w walce Irlandczyków z panowaniem angielskim, co skłoniło Wilhelma III do podjęcia wyprawy na Irlandię. Należy przypomnieć, że w wyniku polityki Cromwella około 70% ziemi irlandzkiej znalazło się w rękach protestanckich, mimo iż katolicy stanowili ogromną większość wśród ludności Irlandii. Karol II przywrócił niewielką część skonfiskowanej ziemi i przyznał ludności katolickiej znaczny zakres tolerancji. Podobną politykę stosował Jakub II i znalazł u Irlandczyków poparcie po przewrocie 1688 r. W tych warunkach doszło w 1689 r. w Irlandii do rewolty przeciwko dominacji angielskiej. Parlament w Dublinie zarządził oddanie skonfiskowanych uprzednio
     295 
    majątków irlandzkich katolickim właścicielom i podjął kroki w kierunku poprawienia sytuacji kościoła katolickiego. Wyprawa Wilhelma III do Irlandii w 1690 r. i jego zwycięstwa przywróciły niekorzystny dla Irlandczyków status quo. Katolicy zostali odsunięci od publicznych urzędów i stanowisk, zakazano małżeństw protestantów z katolikami, nauczycielom katolickim zabroniono wykonywania zawodu. Przewrót 1688 r., który przyniósł Anglii tak wiele korzystnych zmian, dla Irlandii oznaczał polityczną tyranię angielską i ekonomiczną ruinę.
     Inaczej ułożyły się stosunki ze Szkocją, gdzie większość ludności nie dzieliła prokatolickich sympatii Stuartów. Po przewrocie 1688 r. zaznaczyła się tam różnica opinii. Jedno stronnictwo szkockie ofiarowało koronę Szkocji Wilhelmowi III i Marii, drugie zaś pod wodzą Johna Claverhouse, wicehrabiego Dundee, podniosło broń w obronie wygnanego Jakuba II. Klęska rebeliantów ułatwiła Wilhelmowi III uzyskanie wpływów w Szkocji i całkowitą przewagę prezbiterianizmu. Ostatecznie, po przejściowych trudnościach i zatargach, doszło w 1707 r. do przyjęcia opracowanego wspólnie przez obie strony Aktu o unii (Act of Union), zapewniającego Anglii polityczne, Szkocji zaś gospodarcze korzyści. Szkocja rezygnowała ze swego odrębnego Parlamentu i miała być odtąd reprezentowana w Parlamencie angielskim przez swoich 16 parów i 45 posłów. Zachowała natomiast polityczne, prawne, kościelne i kulturalne odrębności i instytucje, a ponadto uzyskiwała ważny przywilej wolnego handlu z Anglią. Akt o unii z 1707 r. zakończył ostatecznie długi proces politycznej integracji Anglii i Szkocji, położył w zasadzie kres starym waśniom i walkom granicznym, chociaż nie zyskał sobie powszechnego entuzjazmu wśród patriotycznej ludności szkockiej. Miejsce Parlamentu angielskiego zajął odtąd Parlament Wielkiej Brytanii, będący nieproporcjonalną jednak reprezentacją całej wyspy, faworyzujący wyraźnie Anglię w tym związku.
     Czasy Wilhelma III i Anny były okresem znacznej aktywności polityki angielskiej w Europie. Skierowana była ona przede wszystkim przeciwko głównemu rywalowi Anglii w dziedzinie polityki handlowej i kolonialnej — Francji. Rozgrywała się zarówno w Europie, jak i w Indiach Zachodnich i Ameryce Północnej. Wilhelm III jeszcze jako stadhouder Holandii wziął — jak była już o tym mowa — czynny udział w walce Ligi z rosnącą w Europie przewagą Ludwika XIV, a i po przewrocie 1688 r. odgrywał rolę w koalicji antyfrancuskiej. Przebieg wojny był na ogół pomyślny dla Francji, a pokój w Ryswick z 1697 r. przywrócił sytuację sprzed wojny,
     296 
     z tym że Ludwik XIV musiał uznać legalność przewrotu w Anglii w 1688 r. i nawiązał stosunki dyplomatyczne z Wilhelmem III.
     Anglia wzięła również udział w wojnie o sukcesję hiszpańską (1701 — 1713), starając się nie dopuścić do naruszenia przez Francję równowagi sił w Europie. Wojna toczyła się równocześnie we Włoszech, w Hiszpanii, w Niemczech i w Niderlandach, a do głównych wodzów należał obok księcia Sabaudzkiego również książę Marlborough (John Churchill), pogromca rebelii irlandzkiej w 1685 r. Marlborough odniósł kilka ważnych zwycięstw nad Francuzami pod Blenheim, Cudenarde czy Ramillies i wraz z księciem Sabaudzkim doprowadził do wyparcia Francuzów z Włoch. W 1710 r. doszli do władzy torysi i nastąpił zwrot w polityce zagranicznej Anglii, dążącej teraz do porozumienia z Francją, tym bardziej że zwycięstwo cara Piotra I nad królem szwedzkim Karolem XII pod Połtawą w 1709 r. groziło naruszeniem równowagi sił w Europie północno-wschodniej. W 1711 r. zostało zawarte porozumienie między Anglią, Holandią i cesarzem w sprawie gwarancji dla Szwecji przeciwko Rosji, a w 1712 r. zawarła Anglia pokój z Francją. Wojnę o sukcesję hiszpańską zakończył w 1713 r. pokój w Utrechcie. Najwięcej korzyści uzyskali wówczas Habsburgowie austriaccy, ale i dla Anglii wynik wojny był nader korzystny jako ważny krok naprzód w rozwoju Brytyjskiego Imperium. Anglia dostała Minorkę i Gibraltar, zajęty już przez nią w 1704 r., oraz ważne terytoria w Ameryce Północnej, zdobyte częściowo na Francuzach w czasie wojny sukcesyjnej hiszpańskiej (ziemie u ujścia rzeki Św. Wawrzyńca, Nowa Szkocja, obszary graniczące z Kanadą francuską), a wreszcie specjalne uprawnienia w handlu z Hiszpanią i koloniami hiszpańskimi w Ameryce.
     Okres schyłkowy XVII i początku XVIII w. zaznaczył się również ważnymi osiągnięciami w dziedzinie kultury angielskiej, tak że utarło się nawet określenie „epoki królowej Anny". Zwłaszcza w dziedzinie piśmiennictwa epoka ta zapisała się rozkwitem literatury politycznej i bujnym rozwojem czasopism. Wśród największych nazwisk tego okresu należy wymienić Daniela Defoe (1659—1731), autora nie tylko Robinsona Crusoe i pioniera powieści przygodowej, ale również autora wielu pamfletów i dziennikarza. Z epoką królowej Anny związany był piszący również i później Jonathan Swift (1667— 1745), autor słynnych Podróży Guliwera, ostrej satyry na stosunki polityczne i społeczne ówczesnej Anglii, a ponadto licznych pamfletów, m. in. w obronie Irlandii przed angielską polityką kolonizacyjną (Swift był pochodzenia irlandzkiego). W epoce królowej Anny 
     297 
    debiutował też Aleksander Pope (1688— 1744), poeta pseudoklasyczny, zwolennik racjonalizmu, postać ogromnie wpływowa w angielskiej literaturze pierwszej połowy XVIII w.
     Rozwój prasy angielskiej wiąże się ściśle z nazwiskami Richarda Steele'a (1672- 1729) i Josepha Addisona (1672-1719). Obaj uprawiali różne rodzaje twórczości literackiej, jednak główna ich zasługa polega na założeniu przez nich dwóch ważnych czasopism o znacznym zasięgu oddziaływania. Steele wydawał począwszy od 1709 r. trzy razy w tygodniu periodyk pt. „The Tatler", który po dwóch latach przestał wychodzić, odradzając się niejako, ale już z bardziej ambitnymi założeniami, jako „The Spectator" w 1711 r. Była to głównie zasługa przyjaciela Steele'a, pisarza od niego wybitniejszego, Josepha Addisona, który doprowadził do wydania 555 numerów tego pisma (przestało ono wychodzić pod koniec 1712 r.). „The Spectator" odegrał ważną role nie tylko w kształtowaniu angielskich opinii i gustów, ale wywarł też szerszy wpływ, m. in. na polskiego „Monitora" w epoce Oświecenia.
    
    WEWNĘTRZNE STOSUNKI W ANGLII POD RZĄDAMI WIGÓW (1714-1760)
     Po śmierci ograniczonej i kapryśnej królowej Anny rządy objęła w 1714 r. zgodnie z Aktem o następstwie tronu z 1701 r. dynastia Hanowerska w osobie 54-letniego już Jerzego I (1714— 1727). Jerzy I, podobnie jak i jego syn i następca Jerzy II (1727—1760) uważali się przede wszystkim za elektorów hanowerskich, czuli się Niemcami i traktowali koronę angielską głównie jako środek do uzyskania poparcia dyplomatycznego i materialnego dla prowadzenia spraw związanych z ich niemieckim księstwem. Ponieważ Jerzy I nie znał nawet języka angielskiego i z trudem porozumiewał się ze swymi ministrami po łacinie, nie mógł uczestniczyć w posiedzeniach Tajnej Rady, której funkcje i tak już znacznie wzrosły za jego poprzedników. Okoliczności te przyczyniły się do powstania poważnego precedensu konstytucyjnego: Tajna Rada zbierała się odtąd bez króla i posiadała swego przewodniczącego, stanowiącego pierwowzór urzędu premiera. Tajna Rada, która za Tudorów i Stuartów była organem doradczym przy królu, przekształciła się na początku XVIII w. w niezależny od króla gabinet ministrów, skupiający w swym ręku najwyższą władzę w zarządzie państwa. Będąc niezależny od króla, gabinet ministrów pozostał całkowicie uzależniony od Parlamentu. 
     298 
     Praktykowany już dawniej sporadycznie zwyczaj powoływania przez króla ministrów z partii posiadającej większość w Parlamencie przemienił nie na początku XVIII w. w zasadę konstytucyjną.
     W rozwoju systemu rządów gabinetowych w Anglii szczególnie ważne znaczenie miał okres, w którym na czele gabinetu przez długie lata (1721 — 1742) stał przywódca wigów Robert Walpole (1676 — 1745). Za jego kadencji Parlament poprzez gabinet uzyskał całkowitą przewagę nad królem. Wykształcił się wówczas ostatecznie urząd premiera jako przywódcy partii mającej większość w Parlamencie i przewodniczącego rządu. Od czasów Roberta Walpole'a datuje się jeszcze jeden ważny precedens konstytucyjny: w 1742 r. podał się on do dymisji wrąz z całym gabinetem, gdy Izba Gmin przestała popierać jego politykę. Od czasu Walpole'a tylko premier posiada bezpośredni dostęp do króla, stanowiąc niejako pośrednika pomiędzy monarchą a rządem. Od niego też datuje się zasada jedności opinii w obrębie gabinetu. Wytworzyło się w ten sposób poczucie solidarnej odpowiedzialności członków gabinetu i powstała solidarnie odpowiedzialna rada ministrów, element nowożytnych Robert Walpole rządów konstytucyjnych.
     Od wstąpienia na tron Jerzego I aż do objęcia korony przez Jerzego III w 1760 r. trwały w Anglii rządy wigów, umiejętnie wykorzystujących na swoją korzyść niepopularność Stuartów i ich zwolenników. Nieudane powstanie zwolenników Jakuba, syna Jakuba II, tzw. jakobitów, w Szkocji w 1715 r. umocniło przewagę wigów, którzy całkowicie usunęli stopniowo torysów od udziału w administracji. Wydany przez nich Akt siedmioletni (Septennial Act) w 1716 r. przedłużał kadencję Parlamentu z 3 do 7 lat, ułatwiając wigom umocnienie wpływów politycznych.
     Pod koniec XVII w. partia wigów skupiała raczej klasy awansujące pod względem znaczenia społecznego i zasobności, burżuazję i szlachtę.
     299 
     Przywódcami wigów byli w tym czasie przede wszystkim przedstawiciele bogatego ziemiaństwa, które wzbogaciło się i zdobyło znaczenie w ciągu XVII w. Wigowie byli zwolennikami ograniczonej władzy króla, przewagi Parlamentu, polityki antyfrancuskiej, rozwoju handlu, tolerancji religijnej i rozwoju protestantyzmu. W tym samym czasie torysi byli zwolennikami silnej władzy królewskiej i kościoła anglikańskiego, ostrego kursu w stosunku do katolików i nonkonformistów. Nadzieje na powrót Stuartów łączyli z polityką profrancuską. Reprezentowali konserwatywne tendencje zarówno w sensie społecznym, jak i religijnym.
     W XVIII w. różnice pomiędzy obu partiami znacznie się zatarły i już w czasie przewrotu 1688 r. torysi współdziałali z wigami przy obaleniu Jakuba II. Mimo malejących stopniowo różnic programowych obie partie rozwijały się, przybierając w ciągu XVIII w. formę starych organizacji. Rozwinęły się one w obu Izbach Parlamentu, gdzie wprowadzono już zasadę dyscypliny partyjnej w głosowaniu, rozbudowały swoją działalność na terenie coraz większej ilości miast i hrabstw. Obie partie wyrażały interesy klas rządzących, a jeśli mimo niewielkich nieraz różnic programowych utrzymywały się jako odrębne ugrupowania polityczne, stale ze sobą rywalizujące i toczące ostrą walkę, to wytłumaczenie tego faktu znajdujemy w konkurencji i rywalizacji wewnątrz tych klas.
     Powstanie gabinetu oraz zorganizowanie stronnictw politycznych umożliwiło funkcjonowanie rządów parlamentarnych, polegających na tym, że król musiał mianować premierem przywódcę (leader) tej partii, która posiadała przewagę w Izbie Gmin. Odpowiedzialność polityczna ministrów przed Izbą niższą (m. in. prawo interpelacji i wyrażania votum nieufności) umożliwiła Izbie Gmin ciągłą kontrolę nad rządem, który stał się w istocie rzecznikiem większości Parlamentu. W ciągu XVIII w. utrwaliła się też w Anglii zasada nieodpowiedzialności króla, polegająca na tym, że żaden akt z podpisem monarchy nie miał mocy prawnej, jeśli nie został opatrzony podpisem odpowiedniego ministra (tzw. kontrasygnata). W ciągu XVIII w. znacznemu rozszerzeniu uległo pojęcie Korony, która przestała być utożsamiana jedynie z osobą panującego, lecz oznaczała króla i rząd. Do wzrostu znaczenia gabinetu przyczyniła się również rezygnacja monarchów angielskich z prawa weta, które po raz ostatni w dziejach kraju zastosowała królowa Anna w 1707 r.
     Parlament angielski XVIII w. był reprezentacją najzamożniejszych tylko klas społecznych, właścicieli ziemskich i bogatego mieszczaństwa.
     300 
    W połowie tego stulecia na ogólną liczbę około 6 mln ludności zaledwie 150 tys. posiadało prawa wyborcze. Prawie połowa posłów do Parlamentu była wybierana przez tzw. „zgniłe miasteczka", małe i słabo zaludnione osady, które wysuwały z reguły na posłów wielkich posiadaczy, od których ekonomicznie zależały. Równocześnie nowe, szybko powstające, od połowy XVIII w. rozwinięte miasta przemysłowe (Leeds, Manchester, Birmingham i in.) pozbawione były całkowicie bądź miały nieproporcjonalnie mało mandatów poselskich w stosunku do niektórych hrabstw. Dość powiedzieć, że 900-tysieczny Londyn wybierał pod koniec XVIII w. tylko 4 posłów, gdy słabo zaludnione hrabstwo Konwalii (ok. 165 tys. ludności) wysyłało aż 44 posłów. Mandaty poselskie można było zresztą kupować właśnie przede wszystkim w tych „zgniłych miasteczkach", co prowadziło do korupcji i przekupstwa. Długa siedmioletnia kadencja Parlamentu przyczyniała się ponadto do uniezależnienia się partii politycznych od wyborców. Cały system polityczny reprezentujący jedynie interesy klas posiadających, stał na straży oligarchicznych rządów arystokracji i burżuazji.
     Struktura społeczna Parlamentu angielskiego w XVIII w. była wykładnikiem stosunków politycznych panujących na wyspie w tym okresie, poprzedzającym bezpośrednio przewrót przemysłowy w Anglii. Jedną z ważniejszych przesłanek tego przewrotu (zagadnienie to zostanie omówione w następnym rozdziale) była rewolucja agrarna. Mimo dosyć radykalnych postulatów levellerów i diggerów angielska rewolucja burżuazyjna nie rozwiązała kwestii agrarnej. Akty z 1646 i 1656 r. oraz z 1660 r. zwalniały wielkich posiadaczy od wszelkich feudalnych obowiązków w stosunku do państwa, przekształcając feudalne posiadłości ziemskie w całkowicie burżuazyjna własność. Przewrót z 1688 r. sprzyjał masowemu przechodzeniu ziemi koronnej w ręce arystokracji ziemiańskiej należącej do partii wigów oraz w posiadanie bogatych londyńskich kupców i bankierów. W tych warunkach rozwijał się proces wywłaszczania chłopów i około połowy XVIII w. całkowicie zanikło w Anglii chłopstwo jako klasa. Jego miejsce zajęli farmerzy i robotnicy rolni.
     Wynikiem rewolucji agrarnej był rozwój kapitalistycznego farmerstwa. W XVIII w. landlordowie nie zajmowali się na ogół osobiście prowadzeniem gospodarstwa, lecz oddawali ziemię w długoterminową dzierżawę wielkim farmerom-dzierżawcom. Farmy takie stawały się przedsiębiorstwami kapitalistycznymi, opartymi na pracy znacznej ilości najemnych robotników rolnych, 
     301 
    udoskonalonych narzędziach oraz rozwiniętych metodach uprawy ziemi i hodowli bydła. Innym ważnym skutkiem rewolucji agrarnej było zaopatrzenie rosnącego przemysłu w siłę roboczą, zwolnioną na skutek wywłaszczania chłopstwa. Wywłaszczeni z ziemi chłopi szli do miast, tworząc rezerwową armię pracy, spośród której rekrutowały się kadry stałych robotników manufakturowych i fabrycznych.
     Również i na terenie miast zaznaczyła się tendencja do ostrego rozwarstwienia społecznego, pogarszania się sytuacji rzemieślników i robotników podporządkowanych zamożnemu kupiectwu. Wielcy kupcy niewiele różnili się już w tym czasie pod względem zwyczajów od arystokracji ziemiańskiej. Posiadali również wielkie majątki ziemskie, które podnosiły ich prestiż społeczny i umożliwiały ich dzieciom zawieranie związków małżeńskich z potomkami arystokracji. Kontrolowali Bank Angielski i działalność spółek handlowych, wywierali wpływy polityczne, mając ścisłe powiązania finansowe z rządem. Ustępowało im znacznie bogactwem średniozamożne kupiectwo, nastawione z reguły purytańsko i popierające wigów, zwalczające monopole wielkich kompanii ograniczających wolność handlu.
     Rzemieślnicy stanowili swego rodzaju pomost pomiędzy bogatą a ubogą ludnością Anglii tego okresu. Pracowali 14 godzin na dobę za skromne wynagrodzenie, które tylko w połączeniu z zarobkami ich żon i dzieci dawało wystarczające utrzymanie. Fluktuacje cen i kryzys występujący w różnych działach produkcji, rozkład cechów, wzrost oligarchii kupieckiej — wszystko to pogarszało sytuację rzemieślników na progu omówionej niżej rewolucji przemysłowej. Na samym spodzie hierarchii społecznej w miastach angielskich tego okresu znajdowała się masa ludności utrzymującej się tylko z pracy najemnej, pozbawiona stałych dochodów i praw politycznych, niedożywiona i pokrzywdzona, żyjąca w fatalnych warunkach sanitarnych i padająca najłatwiej ofiarą częstych wówczas epidemii.
     W pierwszej połowie XVIII w., zanim rewolucja przemysłowa uczyniła z Anglii najpotężniejszy kraj przemysłowy na świecie, handel stanowił nadal główne źródło bogactwa kraju. Swym zasięgiem obejmował on znaczną część wymiany światowej i w coraz większym stopniu przynosił zysk nie tylko dzięki wywozowi własnych wyrobów za granicę, ale pośrednictwu w handlu światowym, zwłaszcza kolonialnym. Maksyma, że handel daje bogactwo — bogactwo daje potęgę i władzę, stawała się powszechną dewizą angielskiej polityki epoki wczesnego kapitalizmu. Do rozwoju handlu zagranicznego Anglii w pierwszej połowie XVIII w. przyczyniała się polityka Roberta Walpole'a,
     302 
    który zreformował system celny faworyzując eksport wyrobów przemysłowych, dbał o rozbudowę floty i stwarzał korzystne warunki rozwoju gospodarczego kraju zgodnie z panującymi wówczas zasadami doktryny merkantylistycznej.
    
    POLITYKA ZAGRANICZNA ANGLII ZA JERZEGO I i JERZEGO II (1714-1760)
     W okresie panowania Jerzego I i na początku rządów Jerzego II wigowie prowadzili pomyślną dla Anglii politykę zagraniczną, angażując się w sposób raczej umiarkowany w konfliktach europejskich. W ostatnim dwudziestoleciu Jerzego II Anglia prowadziła bardziej aktywną politykę zagraniczną, zarówno w Europie, jak i w innych częściach świata.
     W okresie Jerzego I i na początku panowania Jerzego II dwaj zwłaszcza ministrowie byli duszą polityki zagranicznej Anglii: James Stanhope (1675-1721) i Robert Walpole. Lord Stanhope starał się za pomocą całego systemu sojuszy i porozumień utrzymać pokój w Europie i zapewnić stabilizację dynastii Hanowerskiej. W 1716 r. zawarła Anglia z Austrią traktat westminsterski, a następnie podobny układ z Francją zamieniony na czwórprzymierze po przystąpieniu do niego w 1718 r. Holandii. Celem tego porozumienia było niedopuszczenie do naruszenia pokoju przez Hiszpanię. Akcja statków brytyjskich doprowadziła do zniszczenia floty hiszpańskiej na morzu Śródziemnym, a pokój w Madrycie z 1721 r. gwarantował dawne polityczne i gospodarcze układy.
     Silna pozycja wigów została przejściowo osłabiona w 1720 r. przez krach giełdowy spowodowany spekulacyjną działalnością kompanii Mórz Południowych (South Sea Company). Założona w 1711 r. i wyposażona w przywilej zakładania fortec i utrzymywania wojska, prowadziła ona pomyślną wymianę z Ameryką Południową, zwłaszcza od czasu pokoju w Utrechcie z 1713 r., który dawał Anglii monopol na handel niewolnikami z hiszpańskimi Indiami Zachodnimi oraz prawo wysyłania statków handlowych do hiszpańskich kolonii w Ameryce Południowej. W 1720 r. Parlament przyznał Kompanii Mórz Południowych monopol na handel z Ameryką Południową w zamian za jej propozycję pokrycia długu państwowego. Spekulacje akcjami doprowadziły do krachu na giełdzie, dużych strat wielu akcjonariuszy, wykrycia nadużyć i przekupstwa wysokich urzędników państwowych. W konsekwencji gabinet wigowski musiał ulec reorganizacji i na jego czele stanął w 1721 r. Robert Walpole. któremu
     303 
     wigowie zawdzięczali stabilizację swych rządów gabinetowych, a Anglia korzystną politykę zagraniczną.
     Myślą przewodnią polityki Walpole'a było utrzymanie w Europie równowagi sił i pokoju przez sojusz z Francją i zapobieganie ekspansji Hiszpanii. Stopniowo jednak polityka Roberta Walpole'a stawała się coraz mniej popularna, w miarę jak bardziej zdecydowanej akcji wymagały konflikty z Hiszpanią. Ostatecznie pod naciskiem opozycji torysów, a nawet części wigów, Walpole był zmuszony wypowiedzieć w 1739 r. wojnę Hiszpanii, która w 1740 r. przemieniła się w wojnę o sukcesję austriacką. W czasie wyborów parlamentarnych uzyskał Walpole tak małą większość, że w 1742 r. podał się do dymisji. Nowym kierownikiem angielskiej polityki zagranicznej został Henryk Pelham (1695— 1754), jeden ze współpracowników i zwolenników Roberta Walpole'a.
     Rozpoczęta przez Anglię w 1739 r. wojna z Hiszpanią wynikała przede wszystkim z angielskiej polityki kolonialnej i została wywołana m. in. dążeniami angielskich kupców do utrzymania w swoim ręku handlu niewolnikami murzyńskimi w Indiach Zachodnich oraz zdobycia monopolu na zachodnioindyjskim rynku. Najbardziej zacięte walki o kolonie rozgrywała Anglia w czasie wielkich europejskich wojen z połowy XVIII w., wojny o sukcesję austriacką (1740—1748), w której Anglia wystąpiła przeciw Francji i Prusom w sojuszu z Austrią, oraz wojny siedmioletniej (1756— 1763), prowadzonej przez Wielką Brytanię przeciwko Francji i Austrii w sojuszu z Prusami. Pokój kończący w 1748 r. pierwszą z tych wojen dał Anglii korzyści w handlu z Indiami Zachodnimi i przedłużał jej przywilej na handel niewolnikami. Faktycznie jednak w obu tych wojnach głównym przeciwnikiem Wielkiej Brytanii była Francja i do walki z nią gromadził Pelham fundusze i siły morskie.
     Głównym organizatorem i duszą wojen z Francją był drugi po Robercie Walpole wybitny przywódca wigów, William Pitt Starszy (1708—1778), późniejszy lord Chatham, który w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVIII w. kilkakrotnie wchodził w skład różnych gabinetów. W wyniku wspomnianych wojen udało się Anglii w znacznym stopniu podważyć wpływy Francji w Europie, przede wszystkim zaś znacznie poszerzyć w tym czasie posiadłości kolonialne zarówno w Ameryce Północnej, jak i w Azji.
     Polityce Williama Pitta Starszego zawdzięcza Wielka Brytania w dużym stopniu sukcesy w Ameryce Północnej, uwieńczone zdobyciem Kanady. Na początku drugiej połowy XVII w. Francuzi rozpoczęli
     304 
     na większą skalę kolonizację prowincji Quebec, rozszerzając następnie swą władzę na szersze tereny. W 1713 r. utracili jednak na rzecz Anglii obszary nad Zatoką Hudsona. Nową Szkocję i Nową Fundlandię. W latach 1759—1760 udało się wojskom brytyjskim, mimo zaciętej obrony francuskiej, zająć Nową Francję, tj. Kanadę właściwą (Quebec i Ontario), przyznaną Wielkiej Brytanii ostatecznie pokojem paryskim w 1763 r. W pokoju tym odzyskała Wielka Brytania utraconą przejściowo Minorkę, musiała jednak zwrócić Hiszpanii zajętą wcześniej w czasie wojny siedmioletniej Hawanę na Kubie oraz Manilę na Filipinach. Uzyskała natomiast Senegal, szereg wysp w Indiach Zachodnich oraz dalsze korzyści w Indiach Wschodnich.
     Datująca się od końca XVI w. ekspansja angielska w Indiach Wschodnich, rozwijana za pośrednictwem Kompanii Wschodnioindyjskiej, doprowadziła W ciągu XVII W. William Pitt Starszy do znacznego poszerzenia tam wpływów angielskich i założenia szeregu fortów i faktorii (m. in. Madras, Bombaj, Kalkuta), które stopniowo przekształciły się w wielkie miasta. Zwycięstwo Wielkiej Brytanii nad Francją w rywalizacji kolonialnej obu mocarstw w okresie wojny siedmioletniej doprowadziło do wyparcia wpływów francuskich w Indiach na rzecz angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Szczególną rolę w budowaniu władztwa brytyjskiego w Indiach odegrali zwłaszcza dwaj gubernatorzy Kompanii Wschodnioindyjskiej: Robert Clive i Warren Hastings. Robert Clive (1725—1774) rozpoczął w 1765 r. legalizowanie władzy kompanii w zagarniętym w 1757 r. Bengalu i Biharze, uzyskał od władcy w Delhi prawo ściągania podatków, pozostawiając jednak administrację i władzę polityczną w rękach krajowców. W 1772 r. gubernatorem Bengalu został Warren Hastings (1732—1818). Zreorganizował on system podatkowy, na zarządców większych okręgów
     305 
     Robert Clive. Obraz N. Dance'a wyznaczył już Anglików, ustanowił sądy cywilne i karne. Siedzibą władz brytyjskich w Indiach stała się Kalkuta i w 1773 r. Hastingsa mianowano generalnym gubernatorem. W 1784 r. Indie zostały bezpośrednio podporządkowane rządowi brytyjskiemu.
     Angielska ekspansja w Indiach, prowadzona przez Kompanię Wschodnioindyjską, odznaczała się bezwzględnością i nieprzebieraniem w środkach. Do przeprowadzenia aneksji wykorzystywali * Anglicy rozbicie polityczne Indii, wprowadzili system przymierza z książętami indyjskimi, którzy podporządkowali się politycznie Anglikom, przekazując im niekiedy część ziem w zamian za pomoc wojskową. Warto dodać, że Anglicy używali do walki w Indiach w dużym stopniu miejscowych oddziałów złożonych z krajowców (tzw. sipaje). Dokonawszy podboju prowincji bengalskiej Kompania Wschodnioindyjską zagrabiła skarbiec, ściągnęła olbrzymią kontrybucję z bengalskich feudałów i nałożyła wielki podatek na ludność. Rozwinęła system przymusowej pracy chłopów, uprawiała na szeroką skalę handel opium. Clive i Hastings różnymi nadużyciami dorobili się
     306 
     ogromnych majątków, byli później pociągani w Anglii do odpowiedzialności sądowej za nadużycia, zostali jednak ostatecznie uniewinnieni, doszli do wysokich tytułów i godności, a Hastingsa zaliczono w poczet najbardziej zasłużonych Anglików i pochowano w Opactwie Westminster w Londynie.
     W 1761 r. po ustąpieniu Pitta Starszego do władzy doszli torysi tuż na progu rządów Jerzego Hl (1760—1820), który objął tron po swym dziadku Jerzym II. W latach 1761 — 1770 aż siedmiokrotnie zmieniali się premierzy gabinetów torysowskich, od 1770 do 1782 r. na czele rządu stanął lord North, na którego kadencję przypadły ważne wydarzenia w angielskiej polityce zagranicznej, związane z rewolucją amerykańską i walką kolonii angielskich w Ameryce Północnej o niepodległość.
    
    KULTURA ANGLII W EPOCE OŚWIECENIA
     Wiek XVIII to w dziejach kultury europejskiej okres Oświecenia, scharakteryzowany przez Kanta jako „wyjście rodzaju ludzkiego ze stanu niezawinionej niesamodzielności". Określenie to stwierdzało zasadnicza tendencje epoki, zmierzającą do poznania świata samodzielnym wysiłkiem rozumu i organizowania życia według przesłanek racjonalnych. Szybki postęp nauk przyrodniczych zainicjowany przez rewolucje naukową XVII w., dokonaną w dużym stopniu przy udziale badaczy angielskich, doprowadził do uogólnień filozoficznych, mających na celu określenie powszechnie panującego „porządku rzeczy", który miał obejmować nie tylko przyrodę, martwą i ożywioną, ale także człowieka i jego życie społeczne. Analiza owego porządku naturalnego stała się dla filozofów Oświecenia punktem wyjścia przyrodniczego i materialistycznego spojrzenia na świat i człowieka.
     Filozofia i nauka angielska odegrała szczególnie ważną rolę w rozwoju myśli oświeceniowej, kształtując najwcześniej teoretyczne przesłanki tego kierunku jeszcze przy końcu XVII w. (zwłaszcza J. Lockc). Zapowiedzi Oświecenia wystąpiły w Anglii nawet dawniej, w filozofii F. Bacona i T. Hobbesa, ale poglądy obu tych myślicieli na razie się nie przyjęły i nie zostały rozpowszechnione przed wystąpieniem Locke'a. Angielscy filozofowie XVIII w. najpełniej sformułowali wówczas podstawy empiryzmu (J. Locke, A. Shaftesbury, Q. Berkeley, D. Hume) i materializmu (J. Toland, D. Hartley, J. Priestley i in.), wywierając przemożny wpływ na rozwój myśli europejskiej.
     307 
     W pracy pt. Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690 r.) próbował Locke określić źródła i granice rozumu ludzkiego. Rozwijając zasady empiryzmu uważał, że nasze pojęcia i wyobrażenia powstają wyłącznie na drodze doświadczenia i są rezultatem oddziaływania rzeczywistości na narządy zmysłowe. W poglądach na religię był Locke deistą i zwolennikiem zgodnej z rozumem „religii naturalnej" (odrzucał wiarę w objawienie). W etyce przygotował przesłanki utylitaryzmu, w poglądach społecznych stał na stanowisku teorii umowy społecznej i prawa natury, przy czym w przeciwieństwie do Hobbesa wyrażał przekonanie, że pierwotnym stanem człowieka była naturalna wolność i równość. Podstawą prawa natury była dla Locke'a wolność osobista i poszanowanie własności prywatnej. Szukając miernika wartości doszedł do wniosku, że jej źródłem jest praca. Locke kreślił obraz liberalnego państwa konstytucyjnego, opartego na zasadach tolerancji i systemie ustaw gwarantujących podstawowe prawa ochrony życia, wolności osobistej i własności. Poglądy Locke'a silnie oddziałały na kształtowanie się myśli filozoficznej, społecznej i politycznej XVIII w. Zapoczątkowały rozwój filozofii Oświecenia, przyczyniły się do umocnienia teorii o empirycznym pochodzeniu wiedzy oraz rozpowszechnienia idei tolerancji, liberalizmu i konstytucjonalizmu.
     Do idei Johna Locke'a nawiązali w Anglii m. in. Berkeley i Hume. George Berkeley (1685—1753), z pochodzenia Irlandczyk, duchowny kościoła anglikańskiego, był twórcą subiektywnego idealizmu, wrogiem ateizmu i materializmu, prekursorem klasycznej ekonomii angielskiej. Idealizm filozoficzny był następnie kontynuowany przez Davida Hume'a (1711 —1776). W teorii poznania nawiązywał on do empiryzmu Locke'a i Berkeleya, twierdząc, że jedynym źródłem poznania są wrażenia. Na ich podstawie powstają w umyśle ludzkim idee, między którymi panuje związek asocjacyjny. Wychodząc z empirycznych i sensualistycznych założeń, przeprowadził pierwszą w dziejach myśli krytykę pojęcia związku przyczynowego. Sceptycyzm doprowadził Hume'a do agnostycyzmu, który polegał na twierdzeniu, że dostępne są nam jedynie nasze przeżycia psychiczne. Subiektywne traktowanie doświadczenia doprowadziło go w konsekwencji do fenomenalizmu. Dążąc do określenia granic pewności poznania przygotował grunt dla pozytywizmu. W pracach z zakresu ekonomii występował przeciwko merkantylizmowi, był zwolennikiem wolnego handlu. W poglądach na społeczeństwo przeciwstawiał się teorii „umowy społecznej", wychodząc z założenia, że społeczeństwo powstało ze związków rodowych, poczucia sympatii oraz zrozumienia wspólnych interesów.
     308 
     
     Idealistycznego stanowiska bronił w etyce Anthony Shaftesbury (1671 — 1713), zwolennik teorii, że intencje moralne są ważniejsze niż następstwa naszych czynów. Natomiast B. Mandeville (1670 — 1733) przeprowadził ostrą krytykę moralności idealistycznej i filozofii Shaftesbury'ego. Spotkał się za to z namiętnym atakiem ze strony F. Hutchesona (1694 — 1746), kontynuatora idealistycznego nurtu w etyce. Wiązał on, podobnie jak i Shaftesbury, etykę z estetyką, uważając poczucie estetyczne za wrodzone, tak samo jak i poczucie etyczne.
     Wśród materialistów angielskich XVIII w. najważniejsze miejsce zajmuje Joseph Priestley (1733- 1804), wszechstronny uczony, członek Towarzystwa Królewskiego w Londynie, filozof, chemik i pisarz, gorący obrońca rewolucji francuskiej i autor traktatu, w którym przyznawał narodowi prawo do powstania i obalenia tyranów. Odkryciem tlenu w 1774 r. zapoczątkował rozwój nowoczesnej chemii. Dowodził, że materia jest aktywną substancją, był zwolennikiem determinizmu.
     Wybitnym chemikiem angielskim był również Henry Cavendish (1731 - 1810) i Joseph Black (1728 - 1799), z których pierwszy stwierdził, że woda jest związkiem chemicznym, a drugi odkrył dwutlenek węgla.
     Rozwój astronomii i fizyki odbywał się w XVIII w. pod wpływem odkryć Newtona i jego mechaniki. W astronomii szczególnie ważne miejsce zajął James Bradley (1692—1762), członek Towarzystwa Królewskiego i dyrektor obserwatorium w Greenwich. Dokonał on jednego z najdonioślejszych odkryć w astronomii gwiazd stałych, ich tzw. aberracji. Odkrył też wahania osi ziemskiej. William Herschel (1738—1822) był tym astronomem brytyjskim, któremu przypadła sława dwukrotnego rozszerzenia obszaru badań astronomicznych. Odkrył planetę Uran, stworzył podstawy astronomii gwiazdowej, podał model budowy galaktyki itd.
     Rozwój fizyki i chemii umożliwił Jamesowi Wattowi (1736— 1819) skonstruowanie maszyny parowej, zainstalowanej w jednej z kopalń w Kornwalii, co stanowiło jedną z technicznych przesłanek rewolucji przemysłowej (por. następny rozdział).
     Przechodząc do nauk humanistycznych należy zauważyć, że szybki rozwój i osiągnięcia materialne burżuazji angielskiej stały się źródłem teoretycznej refleksji Adama Smitha (1723—1790), „ojca ekonomii politycznej", twórcy klasycznej brytyjskiej liberalnej szkoły ekonomii
     309 
     politycznej. Poglądy Smitha, wyrażone w książce Badania nad naturą i przyczynami bogactw narodów (1776 r.), miały ogromne znaczenie dla rozwoju myśli ekonomicznej. Nie tylko uporządkował on i usystematyzował zagadnienia, które głęboko nurtowały zarówno jego poprzedników, jak i współczesnych, ale ponadto postawił szereg problemów w sposób oryginalny i nowy. Gdy merkantyliści uważali za źródło bogactwa wymianę, Smith dostrzegł ścisły związek między wymianą i produkcją. Jako jeden z pierwszych starał się on sformułować obiektywne prawa rządzące całokształtem zjawisk gospodarczych, podkreślał, że praca, a nie przyroda jest w produkcji źródłem wartości i miarą wartości.
     W angielskiej historiografii XVIII w. wystąpiły silnie tendencje racjonalistyczne i dydaktyczne. W Anglii podjęto w tym stuleciu kilka poważnych wydawnictw źródeł historycznych, wśród których najważniejsza jest dwudziestotomowa edycja dokumentów pt. Foedera, opracowana przez T. Rymera i R. Sandersona.
     Jednym z najbardziej poczytnych historyków angielskich tego stulecia był wielki filozof David Hume, autor ośmiotomowej Historii Anglii od inwazji Juliusza Cezara do rewolucji z 1688 r. (wyd. w 1754 r.). Mimo licznych błędów i słabej znajomości źródeł praca ta posiadała znaczenie jako pierwsza zakreślona na szeroką skalę historia Anglii, mająca również wysoką rangę jako dzieło literackie. Podobny walor literacki miały dzieła historyka szkockiego Williama Robertsona (1721 — 1793), zwłaszcza jego historia Szkocji w XVI w., napisana z dużą erudycją i znajomością źródeł.
     Największym historykiem angielskim XVIII w. był wszakże Edward Gibbon (1737—1794), autor Zmierzchu i upadku Cesarstwa Rzymskiego (wyd. w 1776—1788), dzieła obejmującego dzieje cesarstwa od śmierci Marka Aureliusza w 190 r. do upadku Konstantynopola w 1453 r. Gibbon opierał się na licznych źródłach historycznych i nie ograniczał się do spraw polityczno-militarnych, lecz dał szeroką i oryginalną syntezę dziejów cesarstwa, ujętą w aspekcie społecznym, ekonomicznym i kulturalnym. Wysokie walory stylu i formy oraz sposób relacjonowania faktów zjednały mu ogromne uznanie czytelników i specjalistów, chociaż pogląd, że rozwijający się chrystianizm był jedną z przyczyn upadku Rzymu, wywołał ostre protesty. Dzieło Gibbona ma w historiografii angielskiej opinię klasycznego, jednej z najwspanialszych pod względem artystycznym książek historycznych o imponującej konstrukcji i pięknej narracji.
    310 
     W literaturze angielskiej po czasach królowej Anny, bardzo pomyślnych dla otaczanych mecenatem pisarzy, nastał okres trudniejszy dla ludzi pióra, którzy prowadząc życie cyganerii dawali się wyzyskiwać przez wydawców. Rozwinęło się w tym okresie znacznie czytelnictwo, a największą poczytność miała przede wszystkim powieść, dla której XVIII w. był w Anglii erą bujnego rozkwitu. Wybitnym przedstawicielem tego gatunku literackiego był Samuel Richardson (1689—1761), jeden z najświetniejszych twórców powieści psychologicznej, autor takich powieści, jak Pamela, Clarissa i in.
     Angielskimi koryfeuszami powieści byli Fielding i Smollett. Henry Fielding (1707- 1754) rozpoczął działalność pisarską od dramatu, tworząc satyryczne komedie, parodystyczne burleski i farsy o silnie podkreślonym charakterze obyczajowym i politycznym. Później, po wprowadzeniu przez Roberta Walpole'a cenzury teatralnej w 1737 r., Fielding poświęcił się twórczości prozatorskiej, która zapewniła mu pozycję jednego z najwybitniejszych twórców realistycznej powieści nowożytnej. Historia życia Toma Jonesa wyróżnia się dosadnym realizmem obyczajowym, żywiołowym komizmem i świetną konstrukcją. Duże wartości satyryczno-społeczne mają również i inne powieści Fieldinga, m. in. Amelia czy też Dzieje wielkiego Jonathana Wilda.
     Podobny gatunek powieści awanturniczej uprawiał Tobias Smollett (1721-1771), również autor powieści marynistycznych (Roderick Random, Peregrine Pickle i in.). Natomiast Laurence Sterne (1713 — 1768) dokonał w powieści interesujących eksperymentów formalnych, rozsadzających tradycyjną strukturę narracji. Utwory jego odznaczają nie subtelną psychologią i żywiołowym humorem, zapewniając ich autorowi rolę jednego z głównych twórców europejskiego sentymentalizmu (Życie i myśli JW Pana Tristrama Shandy i in.). Wprowadzając subiektywizm i liryzm do powieści angielskiej oddziałał Sterne i na poezję romantyczną. Wszechstronnym twórcą, w tym również i autorem jednej słynnej powieści, był O. Goldsmith (1728 — 1774), Irlandczyk z pochodzenia. Jego Wikary z Wakefield jest mieszaniną humoru oraz sentymentalizmu i należy do klasycznych utworów literatury angielskiej.
     Postacią szczególnie wpływową w angielskim życiu literackim okresu Oświecenia był dr Samuel Johnson (1709—1784), którego imieniem oznaczają nawet historycy literatury angielskiej okres 1742— 1780. Johnson nie należał wprawdzie do najwybitniejszych twórców epoki, ale nadawał ton życiu umysłowemu dzięki swej wielkiej uczoności i osobistemu urokowi. Dużo większą sławę od jego oryfinalnych prób literackich przyniósł mu wydany w 1755 r. słownik
     311 
     jeżyka angielskiego, normatywny słownik znaczeń, wymowy i pisowni, który wywarł ogromny wpływ i miał poważne znaczenie. W zakresie krytyki poczesne miejsce ma monumentalne wydanie dzieł Szekspira, opatrzone przez Johnsona wstępem, oraz biografie 52 poetów angielskich z XVII—XVIII w. Do utrwalenia sławy Johnsona przyczyniła się w niemałym stopniu jego biografia, napisana przez jego przyjaciela i sekretarza Jamesa Boswella w 1791 r. pt. Żywot doktora Samuela Johnsona, jedna z najwspanialszych biografii w języku angielskim.
     Dramat angielski drugiej połowy XVIII w. rozwijał się w obrębie sprzecznych nurtów sentymentalnego dramatu mieszczańskiego (R. Steele, G. Lilio), tragedii klasycystycznej (J. Addison, S. Johnson) oraz klasycznej komedii satyryczno-obyczajowej (zwłaszcza błyskotliwe sztuki Richarda Sheridana, np. Szkolą obmowy z 1777 r.). Największą jednak postacią angielskiego teatru XVIII w. był nie autor, lecz aktor, David Garnek (1717—1779), słynny zwłaszcza jako odtwórca głównych ról w dramatach Szekspira, wybitny inscenizator, który oczyścił teksty Szekspira i pisarzy mu współczesnych z naleciałości siedemnastowiecznych, choć z drugiej strony posuwał się w swych adaptacjach do dużych dowolności.
     W dziedzinie architektury utrzymywały się w XVIII w. nadal klasyczne formy antyczne i palladiańskie, znajdujące zastosowanie w budowlach reprezentacyjnych, sakralnych i użytkowych, o prostych i monumentalnych bryłach, z kolumnowymi portykami i umiarkowaną dekoracją. Wprowadzone jeszcze w XVII w. przez I. Jonesa i C. Wrena, zostały w XVIII w. rozwinięte przez Richarda Boyle (lord Burlington), W. Kenta, J. Gibbsa i obu Johnów Wood, ojca i syna.
     Wpływ baroku zaznaczył się w Anglii tylko przelotnie w architekturze pałacowej stylu królowej Anny, w wiejskich pałacykach, jak Castle Howard czy Blenheim Pałace. Od połowy XVIII w. w architekturze i dekoracji wnętrz dominował neoklasycyzm, którego głównymi przedstawicielami byli bracia Adam. W tym okresie duże znaczenie miała też sztuka ogrodowa, a W. Kent i W. Chambers stali się twórcami tzw. krajobrazowego ogrodu angielskiego, o nieregularnym, naturalnym układzie. Styl ten rozpowszechnił się w Europie w XVIII i XIX w., przeciwstawiając się założeniom barokowego stylu ogrodowego, który charakteryzowała sztuczność i zniekształcenie naturalnych form przyrody.
     W XVIII w. rozwinęła się angielska narodowa szkoła malarska
     312 
     największy rozkwit w portrecie i pejzażu. Pierwszym wielkim malarzem był William Hogarth (1697- 1764), twórca małych scenek rodzajowych, inspirowanych tematyką teatralną, licznych portretów grupowych i indywidualnych. Podejmował również tematykę historyczną i religijną. Największe uznanie zdobył mu cykl miedziorytów. wykonanych według własnych obrazów, w których z ironią i humorem krytykował odstępstwa od zasad moralności mieszczańskiej, 
     Mistrzem portretu angielskiego w drugiej połowie XVIII w. był Joshua Reynolds (1723- 1792), malarz i teoretyk sztuki, łączący w swych obrazach lekkość i elegancję portretów van Dycka, technikę światła i cienia Rembrandta z miękkością Rubensa i kolorytem Tycjana. Od wzorów van Dycka zależny był również w pewnym stopniu inny angielski portrecista XVIII w., Thomas Gainsborough (1727— 1788), twórca pejzaży i scen rodzajowych, odznaczających się swobodną techniką malarską i bogatą kolorystyką. Jako pejzażysta wzorował się na malarstwie holenderskim XVII w. W portretach Gainsborougha znalazła doskonały wyraz uroda kobiety angielskiej. Wybitnymi portrecistami i pejzażystami angielskimi XVIII w. byli również G. Romney, G. Morland, T. Lawrence i inni.
     Mniej wybitnych nazwisk posiada angielska muzyka XVIII w. Na przełomie XVI i XVII w. rozwinęła się w Anglii twórczość madrygałowa, działała tam też w tym czasie grupa kompozytorów piszących wybitne utwory na wirginał, zwana stąd szkołą wirginalistów (W. Byrd, T. Morley, J. Buli i inni). Okresem szczególnego rozkwitu była dla muzyki angielskiej epoka, w której tworzył wspomniany już najwybitniejszy angielski kompozytor dawniejszy, Henryk Purcell. W operze Dydona i Eneasz dał on wzór angielskiej operze narodowej. Ogromne znaczenie dla angielskiej kultury muzycznej miał pobyt w Londynie G. F. Haendla. Jego oratoria i hymny religijne stały się ucieleśnieniem ducha muzyki angielskiej i stworzyły żywą do dzisiaj tradycję przejawiającą się w zamiłowaniu do muzyki wokalnej. Obok rozpowszechnionej w Londynie w XVIII w. opery włoskiej powstał wówczas popularny typ ludowej opery, której trwałym dziełem stała się Opera żebracza, opera balladowa, złożona z partii śpiewanych i dialogów.
    
    X. WIELKA BRYTANIA W DOBIE  REWOLUCJI AMERYKAŃSKIEJ I FRANCUSKIEJ ORAZ WOJEN  NAPOLEOŃSKICH (1760 -1815)
    
    POCZĄTKI REWOLUCJI PRZEMYSŁOWEJ
     DRUGIEJ połowie XVIII w. istniały już w Anglii wszelkie warunki do powstania wielkiej produkcji kapitalistycznej. Wielcy kupcy i przedsiębiorcy dysponowali poważnymi kapitałami, nagromadzonymi przez długi już okres eksploatacji kolonii, dzięki ogromnym zyskom płynącym z handlu z europejskimi i pozaeuropejskimi krajami. Rewolucja agrarna dała kapitałowi rezerwową armię pozbawionych własności proletariuszy, rekrutujących się z wyzutych z ziemi chałupników, samodzielnych dawniej rzemieślników, zrujnowanych przez hurtowników-nakładców i rozwój manufaktur. Rozwinięty techniczny podział pracy w manufakturach był niezbędnym etapem na drodze do produkcji maszynowej. Manufaktura uprościła proces produkcji rozbijając go na poszczególne etapy i sprowadzając je do najprostszych i jednolitych czynności. Dzięki temu powstała potrzeba wynalezienia przyrządów i maszyn zdolnych do wykonywania w sposób szybszy i doskonalszy tych czynności.
     Rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w Anglii od przemysłu bawełnianego, stanowiącego w porównaniu np. z sukiennictwem stosunkowo nową gałąź wytwórczości. Przemysł bawełniany nie był zorganizowany w cechy, nie podlegał reglamentacji rządowej, a z drugiej strony był szczególnie narażony na konkurencję zagraniczną, zwłaszcza ze strony masowo importowanych do Anglii tkanin indyjskich. W tej dziedzinie więc szczególnie ostro dała się odczuć potrzeba wynalazków technicznych w interesie własnej produkcji angielskiej.
     Pierwszym ważnym udoskonaleniem w angielskim przemyśle bawełnianym było wynalezienie przez mechanika Johna Kaya w 1733 r. ruchomego czółenka, przekładanego mechanicznie za pomocą sznura. Tkacz, który musiał sam przekładać czółenko ręką, mógł dotychczas
     314 
     wykonywać tkaninę o szerokości nie większej niż rozpiętość swych ramion. Czółenko Kaya, zmieniające kierunek ruchu za pociągnięciem sznurka przymocowanego do pedału, usunęło to ograniczenie produkcyjne i podwoiło tempo pracy. Wynalazek ten przyjął się dopiero po 20 latach, rewolucjonizując przemysł bawełniany. Przędzalnicy nie mogli nadążyć z produkcją przędzy i zapotrzebowanie na nią skłoniło kapitalistów angielskich do poszukiwania nowych udoskonaleń technicznych również i w przędzalnictwie.
     W 1761 r. brytyjskie Towarzystwo Popierania Sztuki i Przemysłu wydało specjalną odezwę, w której obiecywało nagrodę za wynalezienie mechanicznej maszyny przędzalniczej. W odpowiedzi na tę odezwę skonstruował w 1765 r. tkacz i cieśla z zawodu, James Hargreaves, mechaniczną przędzarkę, którą nazwał od imienia swej córki „Jenny". Za pomocą tej przędzarki można było pracować równocześnie na 18 wrzecionach, co stanowiło ogromny skok w rozwoju produkcji przędzalniczej. Maszyna zastąpiła wielką ilość dawnych rzemieślników pracujących przy jednym wrzecionie, ogromnie przyspieszyła proces produkcyjny, chociaż jeszcze nadal poruszana była siłą ludzką.
     Wynalazek Hargreavesa został opatentowany w 1769 r. wraz ze skonstruowaną przez Ryszarda Arkwrighta wodną maszyną, tzw. „ramą wodną", stanowiącą dalszy ważny etap w rewolucji przemysłowej XVIII w. Nowa maszyna, o napędzie podobnym do dawnych młynów wodnych, uniezależniała proces produkcji od siły ludzkiej, zastępując ją potężną siłą wodną. Gdy na „Jenny" chałupnik mógł pracować w swej izbie, wodna maszyna Arkwrighta wymagała już znacznej koncentracji produkcji i stała się pierwowzorem wszystkich fabryk włókienniczych.
     „Jenny" i „rama wodna" to dopiero początek całej serii wynalazków leżących u podstaw rewolucji przemysłowej w Anglii. W 1779 r. Samuel Crompton skonstruował nową maszynę przędzalniczą, łączącą zalety obu poprzedniczek. Produkowała ona cienką, silną nić, a ponieważ powstała ze skrzyżowania „Jenny" i „ramy wodnej-", nazwano ją „mułem". Robotnik pracował na „mule" z łatwością na 30—50 wrzecionach i w ciągu godziny produkował taką ilość przędzy, jaką dawniej wytwarzał w ciągu 180 godzin.
     Zastosowanie nowych maszyn przędzalniczych spowodowało zacofanie tkactwa w stosunku do przędzalnictwa i wywołało pilną potrzebę skonstruowania także i warsztatów tkackich. Mechaniczny warsztat tkacki został wynaleziony w 1786 r. przez Edmunda Cartwrighta,
     315 
     zwiększając 40-krotnie produkcje w tej dziedzinie. Dalszym wynalazkiem mającym podstawowe znaczenie dla rewolucji przemysłowej była skonstruowana przez Jamesa Watta maszyna parowa, która zastąpiła energię wodną, uniezależniając przemysł od warunków naturalnych. Watt uzyskał patent na maszynę parową już w 1769 r., a drugi na tzw. maszynę parową o podwójnym działaniu w 1784 r. W tymże roku wybudowano pierwszą fabrykę przędzalniczą, w której zastosowano napęd parowy. Jednocześnie zaczęto stosować napęd parowy w przemyśle włókienniczym i metalurgicznym. W 1800 r. było już w Anglii ponad 100 mechanicznych przędzalni bawełny, mechanizacja zaczęła też przenikać do przędzalnictwa wełny.
     W XVIII w. obok wprowadzenia maszyn do angielskiego przemysłu dokonano i innych ważnych wynalazków, umożliwiających rozwinięcie wielkiego przemysłu metalurgicznego. W 1735 r. A. Derby wynalazł metodę wykorzystywania węgla kamiennego przy wytopie surówki. Pod koniec XVIII w. B. Huntsman i H. Cort odkryli metodę uzyskiwania wysokich temperatur, co umożliwiło otrzymywanie surówki żelaza i stali. Produkcja surówki wzrosła z 18 tys. ton w 1720 r. do 250 tys. ton w 1802 r., wydobycie węgla z 5 mln ton w 1750 r. do ponad 10 mln ton pod koniec XVIII w.
     W związku z rozwojem wielkiego przemysłu poważnie zmieniła się geografia gospodarcza Anglii. Gdy przed rewolucją przemysłową najgęściej zaludnioną i najlepiej rozwiniętą pod względem gospodarczym była tradycyjnie południowo-wschodnia część Anglii z Londynem na czele, obecnie zaczęła się rozwijać w sposób gwałtowny północ. Na północy, w okręgach szybko rozwijającego się przemysłu fabrycznego, w pobliżu złóż węgla kamiennego i żelaza powstawały nowe centra przemysłowe, jak Manchester, Liverpool, Birmingham i inne. W związku z tymi procesami bardzo poważnie wzrósł procent ludności miejskiej w stosunku do wiejskiej. Gdy w 1769 r. ludność miejska wynosiła ok. 43%, na początku XIX w. już ok. 66%, a w latach czterdziestych XIX w. ok. 75% całej ludności Wielkiej Brytanii.
     Rewolucja przemysłowa związana była z szybkim wzrostem ludności i była jednocześnie rewolucją demograficzną. Na podstawie niepełnych danych (problem jest kontrowersyjny) można przyjąć, że w okresie poprzedzającym przewrót przemysłowy ludność Anglii wzrastała dosyć równomiernie i liczyła wraz z Walią: w 1600 r. ok. 5 mln, w 1650 r. 5,5 mln, w 1700 r. 6 mln, w 1750 r. 6,5 mln, a więc w ciągu 150 lat wzrosła zaledwie o 1,5 mln osób.
     318 
     Natomiast w okresie zaledwie 50 lat, od 1750 do 1801 r., z którego pochodzi pierwszy spis ludności, zwiększyła się o 2,5 mln mieszkańców, osiągając ok. 9 mln osób. Tak więc stopa przyrostu okresu początków rewolucji przemysłowej wzrosła w Anglii czterokrotnie w stosunku do tempa okresu poprzedniego.
     Pod względem zaludnienia Wyspy Brytyjskie, liczące pod koniec XVIII w. ponad 13 mln ludności, ustępowały Rosji europejskiej (28 mln), Austrii (28 mln), Francji (26 mln), nieznacznie tylko przewyższając ziemie Rzeczypospolitej w okresie przed I rozbiorem (ok. 11,5 mln). Anglia należała już w tym czasie do najgęściej zamieszkanych krajów Europy (ok. 56 osób na 1 km2), ustępując pod tym względem tylko najbardziej rozwiniętym krajom Niemiec (np. Wirtembergii).
     Najgęściej zaludnione obszary Anglii leżały na południu (Middlesex, Surrey, Kent, Gloucestershire, Somerset, Wiltshire, Devon), a Londyn liczył już ponad 750 tys. mieszkańców, czyli skupiał ok. 15% ludności całego kraju w połowie XVIII w. Po nim do największych miast należały: Bristol, Norwich, Exeter. Pod koniec XVIII w. na czoło wysunęły się po Londynie: Birmingham, Liverpool i Manchester, liczące powyżej 70 tys. mieszkańców i zawdzięczające swój szybki rozwój rewolucji przemysłowej (pod koniec XVIII w. Londyn miał już ok. 900 tys. mieszkańców).
     W początkach XVIII w. strukturę towarową importu i eksportu określał nadal przeważający typ samowystarczalnej gospodarki wewnętrznej: przedmiotem importu były głównie wyroby gotowe oraz produkty odmiennych stref klimatycznych. Eksport opierał się na obfitych zasobach wewnętrznych, jak wełna, węgiel, ołów, cyna. W związku z przewrotem przemysłowym i w efekcie pierwszego etapu industrializacji poważnym zmianom uległa dynamika i struktura angielskiego handlu zagranicznego. O ile na progu XVIII w. przeważały w eksporcie gotowe wyroby wełniane, stanowiące ok. 80% wartości wywozu krajowego, w końcu XVIII w. udział ich wyniósł już tylko ok. 27%. Szczególnie silnie rosło znaczenie innych — poza wełnianymi — tekstyliów, jak bawełniane, lniane i jedwabne, a jednocześnie wzrastała rola wywozu wyrobów metalowych z miedzi, brązu i żelaza.
     Istotne zmiany zachodziły w XVIII w.- "również w strukturze importu angielskiego. Ich kierunek określały głównie tendencje wzrostu udziału surowców oraz względnego spadku wyrobów gotowych, co było charakterystycznym zjawiskiem dla początków uprzemysłowienia
     319 
     w związku z zastępowaniem importu przez produkty własnego przemysłu.
     Bardziej radykalne zmiany w strukturze towarowej brytyjskiego handlu zagranicznego zaznaczyły się na początku XIX w. i łączyły się z dominującą w uprzemysłowieniu Anglii gałęzią przemysłu bawełnianego. Gdy na początku XVIII w. wyroby wełniane dwukrotnie przewyższały w eksporcie wartość wyrobów bawełnianych, na początku XIX w. proporcje odwróciły się o 180 stopni: wyroby bawełniane dwukrotnie przewyższyły wełniane, dochodząc do 40% wartości całego własnego eksportu Anglii. Aż do końca lat siedemdziesiątych XIX w. tekstylia i odzież nadal przeważały w strukturze angielskiego eksportu, stanowiąc ponad połowę jego wartości (wyroby bawełniane ponad 30%). 
    
    KRYZYS PARLAMENTARYZMU ANGIELSKIEGO POD KONIEC XVIII WIEKU
     Przewrót przemysłowy w Anglii stał się ważnym punktem zwrotnym w rozwoju społeczeństwa kapitalistycznego. Spotęgował siły produkcyjne i stanowił nowy etap w kształtowaniu się kapitalistycznych stosunków produkcyjnych. W wyniku zwycięstwa wielkiej produkcji fabrycznej społeczeństwo angielskie coraz wyraźniej dzieliło się na dwie antagonistyczne klasy, przy czym proces bogacenia się kapitalistów szedł równolegle z pogarszaniem się sytuacji robotników. Tendencje kapitalistyczne zwyciężyły również w XVIII w. w rolnictwie, gdzie — o czym była już mowa — dominowały farmerskie gospodarstwa kapitalistyczne.
     Jednym ze skutków rewolucji agrarnej i przemysłowej była niedola mas ludowych w Anglii. Grodzenia doprowadziły do zubożenia i wyludnienia wsi oraz do pauperyzacji znacznej części zanikającej już klasy chłopskiej. Również ciężkie stawało się położenie mas pracujących w mieście, odznaczające się przedłużaniem dnia roboczego, wzrostem bezrobocia, wyzyskiem kobiet i dzieci, ciasnotą mieszkaniową, fatalnymi warunkami sanitarnymi, niedożywieniem itd. Na tym tle zaostrzyła się walka klasowa chłopów, którzy obok petycji i demonstracji stosowali i bardziej gwałtowne jej formy. Również i na terenie miast pierwszy okres przewrotu przemysłowego pełen był licznych wystąpień zrujnowanych przez wprowadzenie maszyn rzemieślników i powstającego proletariatu przemysłowego. Wystąpienia ludu były tłumione przez wojsko i policję oraz różne środki administracyjne.
     320 
    Wydana została seria praw o buntach. W postanowieniach tych grożono winnym więzieniem, a nawet karą śmierci.
     Do szczególnego nasilenia doszła walka klasowa w Anglii w latach 1768—1771, kiedy przybrała na sile akcja składania petycji. W akcji tej brały również udział radykalne elementy średniej burżuazji. Nastroje radykalne doszły do głosu m. in. w związku ze sprawą Johna Wilkesa, radykalnego dziennikarza i członka Izby Gmin, walczącego mimo różnych represji o powiększenie swobód parlamentarnych. Ujawniły się też poprzez serię pamfletów politycznych, zwanych Listami Juniusa, których autor, prawdopodobnie Philip Francis, ostro atakował niedostatki i nadużycia ówczesnego angielskiego systemu parlamentarnego, domagał się rozszerzenia prawa wyborczego, wolnych wyborów do Parlamentu, wolności prasy itp.
     Silne ataki na angielski system parlamentarny były wyrazem rosnącego powszechnie niezadowolenia z Anglii, rządzonej przez oligarchię arystokratyczno-burżuazyjną, która jedynie miała decydujący głos w rządzie, Parlamencie i kościele. Oparty na wysokim cenzusie majątkowym system wyborczy ograniczał prawa polityczne do klas
     321 
     posiadających, doprowadzając do takich anomalii, że wielkie, szybko rozwijające się miasta przemysłowe nie posiadały niejednokrotnie w ogóle mandatów poselskich, gdy maleńkie i często niemal już wyludnione stare „zgniłe" osady wysyłały swych posłów, z reguły okolicznych arystokratów.
     Ataki na angielski system parlamentarny zaczęły się na większą skalę od samego niemal początku rządów Jerzego III (1760-1820, faktycznie jednak na skutek choroby umysłowej panował do 1811 r.). Jerzy III dążył do rozszerzenia swych prerogatyw i nie chciał zadowolić się skromną rolą swego  dziadka i pradziadka. Po upadku wigów w 1761 r. starał się, często przy pomocy korupcji, stworzyć rząd składający się nie z większości parlamentarnej, lecz ze swych stronników i faworytów. Na czele rządu stał zrazu nieudolny i niepopularny lord Bute, który został premierem nie będąc członkiem Parlamentu. Łamanie wolności i tradycji parlamentarnych, nadużycia i korupcja wywoływały od samego początku rządów Jerzego III zdecydowane protesty. Przeciwko lordowi Bute wszczął kampanię wspomniany dziennikarz radykalny John Wilkes, który został aresztowany, a wydawaną przez niego gazetę skonfiskowano. Wobec ogólnego niezadowolenia Butę musiał jednak ustąpić, a jego miejsce zajął inny faworyt królewski, lord Grenville. Aż do początku osiemdziesiątych lat XVIII w. władzę sprawowali posłuszni królowi i przeważnie niepopularni ministrowie, nie liczący się z Parlamentem, który znajdował się zresztą w stanie małej aktywności politycznej.
     Do całkowitego bankructwa polityki torysów przyczynił się rząd
     322 
     lorda Northa (1770-1782), który nie licząc się z gospodarczym i politycznym rozwojem północnoamerykańskich kolonii doprowadził do ostrego z nimi konfliktu, otwartej wojny i w konsekwencji do oderwania się tych kolonii od Anglii (por. niżej). Nieudolnie prowadzona przez Anglię polityka w stosunku do kolonii amerykańskich skompromitowała ostatecznie stronnictwo „przyjaciół królewskich". Gdy pod koniec 1781 r. zebrał się Parlament, przeciwko królewskiemu rządowi wystąpił ostro przywódca lewicy wigowskiej Charles James Fox, oskarżając rząd o rozpoczęcie bratobójczej wojny w Ameryce. Rząd lorda Northa musiał wreszcie podać się do dymisji i w ten sposób usiłowania Jerzego III wprowadzenia szerszych prerogatyw królewskich zakończyły się całkowitym niepowodzeniem. U władzy utrzymali się jednak nadal torysi, bardziej liberalna ich frakcja (tzw. nowi torysi) pod wodzą wieloletniego premiera, wybitnego dyplomaty, Williama Pitta Młodszego (1759 1806), syna Pitta Starszego.
     Warto dodać, że kryzys parlamentaryzmu angielskiego w okresie premierostwa lorda Northa przyczynił się do założenia w 1780 r. przez majora Johna Cartwrighta Stowarzyszenia Reformy Parlamentu (Society for Constitutional Information), które znalazło poparcie wśród wielu wigów, a nawet kilku torysów. W ten sposób powstała „partia radykalna" o programie zbliżonym do haseł liberałów europejskich z XIX w., domagała się bowiem rozszerzenia prawa wyborczego, wolności prasy, ograniczenia władzy królewskiej. Głównym celem tego opozycyjnego kierunku była reforma parlamentarna. John Cartwright (1740—1824) wysunął już w 1775 r. projekt wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego dla mężczyzn i corocznych wyborców do Parlamentu. Projekt ten wniesiono w 1780 r. do Parlamentu,
     323 
     lecz został odrzucony przez Izbę Lordów. Nowy ruch radykalny, opierający się na lewicy wigów i torysów, przedstawicielach burżuazji przemysłowej i in., przybrał na sile i znaczeniu dopiero od wybuchu rewolucji francuskiej.
     William Pitt Młodszy funkcję premiera sprawował w latach 1783 — 1801 i 1804—1806, a znaczna część jego działalności związana była z walką z rewolucją we Francji, a następnie z Napoleonem (por. niżej). Reprezentował on politykę tzw. nowych torysów, którzy wystąpili przeciwko nieudolnym i błędnym posunięciom starej frakcji partii nie tylko w dziedzinie polityki amerykańskiej, ale i w stosunkach wewnętrznych. Wystąpili przeciwko prawicowym torysom z obozu „przyjaciół królewskich", usiłowali ożywić partię torysów i rozszerzyć nieco ich bazę społeczną. W 1784 r. Pitt przeprowadził dosyć umiarkowaną reformę zarządu Indii, poddając Kompanię Wschodnioindyjską pod zarząd Rady Kontrolnej, złożonej z mianowanych przez króla członków. Pitt wystąpił też z projektem reformy wyborczej, przewidującym likwidację „zgniłych" miasteczek i podział okręgów wyborczych z uwzględnieniem nowych ośrodków przemysłowych, co świadczyło o tym, że torysi zabiegali o poparcie nowej burżuazji przemysłowej. Projekt Pitta został jednak odrzucony przez Parlament w 1785 r.
    
    
     WIELKA BRYTANIA WOBEC REWOLUCJI AMERYKAŃSKIEJ I REWOLUCJI WE FRANCJI
     Najważniejszym zagadnieniem angielskiej polityki zagranicznej pierwszej części rządów Jerzego III był problem stosunków Wielkiej Brytanii z jej koloniami amerykańskimi. W wyniku długiego procesu kolonizacji i osadnictwa angielskiego w Ameryce Północnej powstało tam w pasie przybrzeżnym, rozpościerającym się od Oceanu Atlantyckiego do Appalachów, 13 kolonii, liczących w 1775 r. około 2,6 mln ludności. Pomijając sam przebieg kolonizacji oraz sprawy ustroju gospodarczego i społecznego kolonii, należy podkreślić zasadniczą sprzeczność interesów między koloniami a metropolią. Szybki rozwój ekonomiczny kolonii amerykańskich był hamowany przez Wielką Brytanię, która w obawie przed ich konkurencją i rosnącą niezależnością gospodarczą starała się ograniczać rozwój przemysłu i handlu w Ameryce, traktując tamtejsze kolonie jako własną bazę surowcową i rynek zbytu dla swoich towarów. W związku z tym rząd angielski wydawał różne zarządzenia, które zabraniały
     324 
     produkowania w koloniach wielu towarów przemysłowych, budowania fabryk itp. Dążąc do utrzymania monopolu na rynku kolonialnym Anglia zabraniała swym zamorskim posiadłościom prowadzić handel bezpośrednio z innymi krajami oraz ich koloniami. Surowce i wyroby kolonii można było wywozić tylko do metropolii, co dla burżuazji angielskiej było źródłem ogromnych zysków, a dla kolonii oznaczało zahamowanie rozwoju gospodarczego.
     Początkowo, mimo zaostrzających się różnic interesów pomiędzy koloniami amerykańskimi a Wielką Brytanią, rządzące w koloniach kołu bogatych plantatorów i burżuazji starały się utrzymywać poprawne stosunki z Anglią, m. in. pod wpływem zagrożenia ze strony Francji. z tych samych powodów również i Anglia była zmuszona aż do wojny siedmioletniej unikać konfliktów. Sytuacja zmieniła się dosyć zasadniczo po wojnie siedmioletniej, w której wyniku Francuzi wyparci zostali z Ameryki Pomocnej. Podczas tej wojny kolonie amerykańskie znacznie okrzepły pod względem gospodarczym i wojskowym, toteż dalszy ich rozwój stawał się dla Anglii niebezpieczny. Już w 1761 r. Anglicy wydali zarządzenie nakładające na sędziów i całą ludność kolonii obowiązek okazywania pomocy urzędnikom celnym przy rewizjach i konfiskowaniu przemycanych towarów, a w 1763 r., po zawarciu pokoju z Francją, nie odwołali swoich wojsk z Ameryki. Rozlokowana w koloniach armia angielska miała do tego być utrzymywana na koszt kolonii. W 1764 r. ustalono nowe cła i zakazano emisji banknotów w koloniach, wskutek czego ich położenie gospodarcze uległo pogorszeniu.
     Konflikt Wielkiej Brytanii z amerykańskimi koloniami zaostrzył się szczególnie wówczas, gdy rząd angielski usiłował zmusić kolonistów do zapłacenia podatków na spłatę długu państwowego, powstałego w wyniku wojny siedmioletniej. W 1764 r. zgłoszono w Parlamencie angielskim projekt ustawy o pobieraniu w koloniach opłat stemplowych. Przyjęcie tej ustawy oznaczałoby, że Parlament ma prawo wydawania wszelkich ustaw obowiązujących w stosunku do kolonii. Właśnie przeciwko temu walczyli koloniści, stojąc na stanowisku, że podatki pobierane bez zgody płatników są nielegalne.
     W 1765 r. Parlament angielski uchwalił dwie ustawy, ograniczające w dotkliwy sposób prawa kolonistów: Akt o kwaterunku (Quartering Act), upoważniający rząd do wysyłania do kolonii nieograniczonej ilości wojska i zakwaterowania go w domach prywatnych, oraz Akt stemplowy (Stamp Act) o pobieraniu opłat stemplowych od wszelkiego rodzaju dokumentów, gazet, broszur i ogłoszeń.
     325 
     Obie te ustawy wywołały ogromne wzburzenie i doprowadziły do rozruchów, zwłaszcza w Bostonie. W tej sytuacji zebrał się w Nowym Jorku w 1765 r. amerykański Kongres, który podkreślając lojalność wobec króla angielskiego i Parlamentu domagał się takich samych praw dla kolonistów, z jakich korzystali mieszkańcy metropolii. Wysunął też żądanie, by nakładanie na kolonistów podatków odbywało się wyłącznie za ich zgodą. Opór kolonistów doprowadził do uchylenia przez Anglię w 1766 r. Aktu stemplowego.
     Nową falę zaburzeń wywołała ustawa Townshenda z 1767 r., wprowadzająca cło na szereg towarów. W 1768 r. przybyły do Bostonu angielskie okręty wojenne z posiłkami wojskowymi, a Parlament wydał nakaz, by mieszkańcy kolonii oskarżeni o przestępstwa polityczne byli przewożeni na sąd do Anglii. Wywołało to szczególne niezadowolenie i od 1768 r. przybrały na sile bardziej czynne wystąpienia kolonistów przeciwko Anglii.
     Pretekstem do ostrzejszego wystąpienia stała się dla Anglii sprawa rozruchów w Bostonie. Protestując przeciwko kupowaniu angielskiej herbaty i pobieranym za nią opłatom celnym, grupa mieszkańców Bostonu przebranych za Indian wdarła się w 1773 r. na okręty i wrzuciła ładunek herbaty do wody. W odpowiedzi na to rząd angielski zaniknął port bostoński w 1774 r., zniósł samorząd w Massachusetts, wprowadził stan oblężenia i wyposażył gubernatora angielskiego we władzę nieograniczoną. Stało się to ostateczną przyczyną mobilizacji kolonii amerykańskich przeciwko Wielkiej Brytanii. Kolonie przyjęły propozycję Massachusetts zwołania ogólnoamerykańskiego Kongresu do Filadelfii w 1774 r., który uchwalił w 1776 r. Deklarację Niepodległości.
     Historycy angielscy zgodnie przyznają, że polityka rządu brytyjskiego, która doprowadziła do powstania kolonii amerykańskich, była rezultatem szczególnej nieudolności. Rząd angielski nie dostrzegł, że kolonie amerykańskie osiągnęły po latach trudnych walk i wysiłków tak duży stopień niezależności i dojrzałości politycznej, że nie liczące się z rozwojem Ameryki uroszczenia i zarządzenia Londynu musiały wydać się kolonistom naruszeniem ich podstawowych praw i wolności.
     O całkowitej nieudolności świadczył również sposób prowadzenia wojny przez generałów angielskich (np. John Burgoyne, William Howe). Niepowodzeniem wojsk brytyjskich zakończyły się pierwsze większe potyczki pod Lexington i Bunker Hill (1775 r.), gdzie Anglicy ponieśli duże straty. W marcu 1776 r. opuścili oni Boston,
     326 
     jednak w sierpniu tegoż roku w bitwie pod Brooklynem zadali armii Washingtona klęskę i zajęli Nowy Jork oraz szereg twierdz, biorąc do niewoli znaczną liczbę żołnierzy amerykańskich. Angielski plan strategiczny z 1777 r. polegał na próbie odcięcia Nowej Anglii przy pomocy podwójnego uderzenia z Kanady na południe i z Nowego Jorku na północ oraz na zajęciu Filadelfii, gdzie zasiadał Kongres amerykański. Pierwsza wyprawa zakończyła się klęską i kapitulacją armii angielskiej pod wodza gen. Burgoyne'a pod Saratogą w październiku 1777 r. Armia z. Nowego Jorku nie zdołała nawet wyruszyć na północ. Druga ekspedycja doprowadziła wprawdzie do zajęcia Filadelfii, jednak wojska angielskie w obawie przed oporem ludności nie odważyły się na marsz w głąb kraju. W czerwcu 1778 r. Anglicy ewakuowali Filadelfię, bojąc się ataku eskadry francuskiej na Nowy Jork. Licząc na poparcie wielkich plantatorów przenieśli działania wojenne na południe, zajęli Georgię w 1778 r. i Karolinę w 1780 r. Nasilenie amerykańskiej partyzantki oraz interwencja Francuzów doprowadziły do pogorszenia się sytuacji wojsk brytyjskich, które poniosły w 1781 r. klęskę pod Yorktown.
     Wojna z koloniami amerykańskimi była w Anglii na ogół niepopularna zarówno wśród niższych klas społecznych, jak i części burżuazji, która ponosiła duże straty na skutek spadku obrotów handlowych z koloniami. Do niepowodzeń militarnych i strat gospodarczych doszły jeszcze trudności Anglii na arenie międzynarodowej. Po bitwie pod Saratogą Ludwik XVI gotów był uznać Stany Zjednoczone, a w 1778 r. Franklin zawarł sojusz i umowę handlową z Francją, która zobowiązała się do wzięcia udziału w wojnie przeciwko Wielkiej Brytanii. W lipcu 1778 r. pierwsze oddziały francuskie przybyły do Ameryki, a nieco wcześniej Francja podjęła działania wojenne przeciwko Anglii na morzu, licząc nie tyle na udzielanie pomocy angielskim koloniom, ile przede wszystkim na odpukanie Kanady. Pozycję Anglii osłabiało wystąpienie przeciwko niej Hiszpanii i Holandii oraz ogłoszenie przez szereg krajów europejskich z. Rosja na czele neutralności. W latach 1779—1781 wystąpiła przeciwko Wielkiej Brytanii ludność Indii, a połączone siły francusko-hiszpańskie atakowały posiadłości angielskie w Afryce, Indiach Zachodnich, zajęły Minorkę, oblegały Gibraltar.
     Niepowodzenia wojenne i polityczne, wielkie koszty i wydatki związane z prowadzeniem wojny w Ameryce wywoływały w Wielkiej Brytanii coraz większe niezadowolenie i rząd Northa stracił nawet poparcie wśród arystokracji. Na zebraniach publicznych uchwalano
     327 
     petycje, domagające się reformy Parlamentu, zwalczania korupcji i zaprzestania wojny. W tych warunkach, mimo poparcia Jerzego III, rząd Northa musiał na początku 1782 r. ustąpić i w partii wigów nastąpił rozłam. Po długich sporach Parlament postanowił na początku 1782 r. nieznaczną większością zakończyć wojnę. Pod koniec 1782 r. podpisano wstępne warunki odrębnego traktatu miedzy Anglią a Stanami Zjednoczonymi, a w styczniu 1783 r. Anglia zakończyła rokowania pokojowe z innymi państwami. We wrześniu 1783 r. podpisano traktaty zakończone pokojem wersalskim. Na jego mocy Francja odzyskiwała szereg wysp, otrzymywała korzyści w handlu afrykańskim oraz przywileje handlowe w Indiach. Hiszpania zabezpieczyła sobie Minorkę i Florydę. Anglia traciła swoje dawne amerykańskie kolonie, które jako Stany Zjednoczone uzyskiwały pełną niepodległość.
     Występujące w Anglii od dawna żądania reformy parlamentarnej sprawiły, że początek rewolucji francuskiej spotkał się z żywym uznaniem wśród burżuazji angielskiej. Wigowie widzieli w niej naśladownictwo rewolucji angielskiej z XVII w., tym bardziej że w XVIII w. ustrój polityczny Anglii był przedmiotem podziwu ze strony wielu kontynentalnych pisarzy politycznych i ekonomicznych, podróżników i filozofów. Za wzorowy uważał go Montesquieu i Voltaire. Rewolucja francuska wzbudziła zainteresowanie i sympatię nie tylko wśród angielskich działaczy politycznych, którzy jak np. Fox traktowali ją jako zachętę do walki o reformę Parlamentu angielskiego, ale i wśród nonkonformistów, intelektualistów, drobnomieszczaństwa i robotników. Zaczęły powstawać w Anglii stowarzyszenia konstytucyjne i kluby rewolucyjne, noszono trójkolorowe kokardki francuskie itp. Na wieść o zburzeniu Bastylii w całej Anglii odbywały się masowe zebrania i demonstracje na cześć rewolucji.
     Tak aktywne w Anglii w początkowym okresie rewolucji francuskiej kluby konstytucyjne, manifestując swe sympatie do wypadków w Paryżu, jednocześnie wysuwały umiarkowane dosyć hasła reformy Parlamentu brytyjskiego. Ich rzecznikiem były liberalne sfery burżuazji przemysłowej, pozbawionej bezpośredniego wpływu na politykę rządu. Kluby konstytucyjne nie stawiały więc sobie za zadanie zmiany istniejącego ustroju i były zdecydowanie przeciwne stosowaniu rewolucyjnych metod walki.
     328 
     Inny charakter miało utworzone w Londynie w 1792 r. Towarzystwo Korespondencyjne (Londyn Corresponding Society). Jego celem było zainteresowanie szerokich mas politycznym życiem kraju za pośrednictwem zakładowych w wielu miastach fabrycznych (Manchester, Sheffield, Leeds, Derby, Glasgow i in.), jak i w hrabstwach rolniczych, organizacji wzorowanych w pewnym sensie na klubach jakobińskich. Ponieważ ustawodawstwo angielskie zabraniało utworzenia jednej obejmującej cały kraj organizacji politycznej, poszczególne oddziały Towarzystwa Korespondencyjnego utrzymywały łączność korespondencyjnie. W dziedzinie politycznej organizacje te nie wykraczały poza ramy ustroju burżuazyjno-demokratycznego, domagały się powszechnej równości wszystkich wobec prawa, wolności słowa i kultu itp. Środkiem do urzeczywistnienia tych celów miało być powszechne prawo wyborcze i odpowiedzialność urzędników wobec narodu.
     Stosunkowo wcześnie dostrzegły niebezpieczeństwo haseł rewolucji we Francji czynniki zachowawcze, anglikański kler, arystokracja oraz część burżuazji, które podjęły walkę z ideami idącymi z Paryża. Do podkopania wpływów ideologii rewolucyjnej przyczynił się w dużym stopniu angielski polityk i publicysta wigowski irlandzkiego pochodzenia, Edmund Burke (1729-1797).
     Działalność polityczną rozpoczął Burke jako autor satyr wymierzonych przeciwko torystom. Przez jakiś czas był sekretarzem przywódcy wigów lorda Rockinghama i jako członek Izby Gmin współdziałał przy reorganizacji partii wigów. Zdobył sobie ogromną popularność broniąc w Parlamencie praw kolonii amerykańskich i atakując politykę Anglii wobec kolonii. Był Burke gorącym zwolennikiem walk wyzwoleńczych Irlandczyków, Korsykańczyków i Polaków, piętnował nadużycia brytyjskie w Indiach Wschodnich i działalność Warrena Hastingsa, domagał się zniesienia niewolnictwa. Od 1788 r. zaczął Burke zbliżać się jednak do stanowiska torysów, stając się jednym z głównych teoretyków brytyjskiego konserwatyzmu.
     Teorie polityczne Edmunda Burke'a odegrały ogromną rolę w dziejach myśli politycznej końca XVIII i XIX w. nie tylko w Anglii, ale i na kontynencie oraz w Ameryce. Przeszły one wyraźną ewolucję. Początkowo atakował Burke absolutyzm oświecony i bronił systemu partyjnego jako najwyższej zasady w parlamentarnym ustroju angielskim. Później, od 1788 r., reprezentował koncepcję torysowską, w imię której, przerażony wpływami rewolucji francuskiej w Irlandii
     329 
     i Belgii, wstąpił zdecydowanie przeciwko rewolucji w 1790 r. w książce pt. Reflections on the Revolution in France. Obawiając się, że rewolucja może stać się początkiem kryzysu w całej Europie i na świecie, Burke przeciwstawił ideom rewolucji francuskiej koncepcje narodu jako „związku pokoleń", organicznej całości, ukształtowanej historycznie przez tradycję. Zerwanie tego „związku pokoleń" przez rewolucję oznaczało, zdaniem Burke'a, śmierć społeczeństwa. Opierając się na tym założeniu rozwinął teorię ciągłości życia społecznego, którego nie można reformować przez dekrety i przekreślać jedną ustawą. Tron, religia i kościół — to zdaniem jego główne podstawy państwa, które winno być rządzone przez rozumną mniejszość.
     Burke dostarczył przeciwnikom rewolucji skutecznej broni, później doradzał nawet państwom europejskim, by także interweniowały siłą i zwalczały rewolucję u swoich sąsiadów, zapobiegając w ten sposób ruinie kultury. Warto przy tej okazji wspomnieć, że przeciwko jego poglądom wystąpił słynny angielski publicysta, jednocześnie przedstawiciel amerykańskiego Oświecenia, Thomas Paine (1737— 1809), który w 1774 r. przybył do Ameryki i przyłączył się do wojny kolonii amerykańskich z Anglią. W napisanym już po powrocie do Anglii dziele pt. Prawa człowieka (Rights of Mań) bronił on zasady suwerenności ludu, domagał się zniesienia przywilejów rodowych i klasowych, wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego i demokratycznej republiki. Zagrożony więzieniem uciekł Paine do Francji i odegrał tam rolę w wydarzeniach rewolucyjnych. W Anglii tymczasem większość burżuazji odnosiła się już zdecydowanie wrogo do haseł rewolucji francuskiej, a polityka zagraniczna Anglii nabierała coraz więcej akcentów antyfrancuskich, zwłaszcza od czasu egzekucji Ludwika XVI w. 1793 r. i wypowiedzenia przez Konwent wojny Wielkiej Brytanii.
     Represje przeciwko zwolennikom idei rewolucji przybrały na sile w Anglii pod koniec 1793 r. Rozwiązane zostało wówczas zgromadzenie delegatów klubów demokratycznych w Edynburgu, nastąpiły liczne aresztowania, w 1794 r. zawieszony został Habeas Corpus Act pod pretekstem walki z „działalnością destrukcyjną".
    
    UDZIAŁ WIELKIEJ BRYTANII W WOJNACH EPOKI NAPOLEOŃSKIEJ
     Na wiadomość o straceniu Ludwika XVI rząd brytyjski odwołał w 1793 r. pod naciskiem opinii publicznej swego posła z Paryża i przystąpił do wojny z rewolucyjną Francją, która zresztą pierwsza
     330 
     wypowiedziała wojnę Wielkiej Brytanii z powodu jej polityki antyfrancuskiej. Wyrok śmierci na Ludwika XVI był w istocie tylko formalnym powodem wojny dla Anglii. Wojna podyktowana była interesami angielskich klas rządzących, które pragnęły stłumić ognisko rewolucji w Europie, a jednocześnie osłabić Francję jako mocarstwo, pozbawić ją wpływów politycznych i gospodarczych w Europie, ograniczyć jej handel i zagarnąć kolonie. Tendencje takie występowały w polityce angielskiej już od XVII w., teraz dodatkowym ich powodem było niebezpieczeństwo inwazji francuskiej, bardziej realne od momentu, gdy wojska francuskie wtargnęły do Belgii w 1793 r. i groziły opanowaniem Holandii, co oznaczałoby zagrożenie Anglii wzdłuż całego jej południowo-wschodniego wybrzeża. Niemniej istotny był dla Anglii motyw ekonomiczny. Handel brytyjski z Europą odbywał się głównie przez belgijski port w Antwerpii oraz przez porty holenderskie, a banki angielskie ściśle powiązane były interesami i operacjami z bankami belgijskimi i holenderskimi.
     Pragnąc zjednać sobie sprzymierzeńców Wielka Brytania hojnie szafowała subsydiami i pożyczkami. Oblicza się, że w okresie 1793 — 1816 skarb brytyjski wypłacił w postaci subsydiów ponad 5 mln funtów szterlingów, zarówno gotówką, jak i towarami. Bezpośredni udział wojsk angielskich w lądowych operacjach przeciwko Francji był na ogół niewielki, bardziej aktywnie wystąpili Anglicy na morzach, dążąc do zniszczenia floty francuskiej. Od początku wojny statki angielskie rozpoczęły walkę z handlem francuskim, ustanawiając blokadę Francji i podbitych przez nią krajów. Równocześnie Wielka Brytania, główny organizator koalicji antyfrancuskich krajów europejskich, od początku wyraźnie zabiegała bardziej o zagarnięcie kolonii francuskich i wyrzucenie Francuzów z Belgii niż o zmianę rządu i stosunków politycznych we Francji. Anglia bacznie również śledziła rozwój sytuacji na Bałtyku, zaniepokojona wzrostem znaczenia Rosji, oraz pilnie obserwowała przebieg wypadków związanych z sytuacją Turcji. William Pitt obawiał się, że Rosja pokonawszy Turcję i usadowiwszy się na Kaukazie oraz w Persji zagrozi angielskiej drodze do Indii.
     W okresie wojen kolejnych koalicji europejskich z rewolucyjną, a następnie napoleońską Francją, Wielka Brytania należała do głównych inspiratorów polityki antyfrancuskiej. Szczególną rolę odgrywał w tym Pitt, jeden z twórców kolejnych koalicji przeciwko Francji. W 1795 r. Wielka Brytania zawarła z Rosją i Austrią trójprzymierze, a po zwycięstwach francuskich nad Austrią pozostawała
     331 
     przez pewien czas jedynym poważnym przeciwnikiem Francji. Wobec słabości floty francuskiej, która uniemożliwiała Francji dokonanie inwazji Anglii, siły francuskie podjęły wyprawę do Egiptu, m. in. w celu sięgnięcia do najważniejszej kolonii brytyjskiej, do Indii Wschodnich. W 1798 r. admirałowi angielskiemu Horatio Nelsonowi (1758—1805) udało się zniszczyć flotę francuską pod Abukirem (w delcie Nilu) i odciąć armię Napoleona w Egipcie od ojczyzny, lecz nie zahamowało to operacji francuskich w Egipcie i Palestynie. W 1798 r. toczącą samotnie wojnę francuską Wielką Brytanię wsparła Turcja, jednak ciężar wojny z Napoleonem na przełomie XVIII i XIX w. spoczywał przede wszystkim na barkach Anglii. W 1801 r. nowy rząd angielski premiera H. Addingtona doprowadził do podpisania w Londynie wstępnych warunków rozejmu, a w 1802 r. w Amiens traktatu pokojowego z Francją, na mocy którego Wielka Brytania zatrzymywała zagarniętą Holandii wyspę Cejlon i zabraną Hiszpanii wyspę Trinidad, ponadto uzyskiwała udział w zarządzie holenderskiej kolonii Kraju Przylądka w Południowej Afryce. W zamian za to musiała zwrócić zakonowi kawalerów maltańskich wyspę Maltę oraz wszystko to, co zabrała w czasie wojny Francji.
     Pokój z Francją przyjęty został w Anglii z wielką ulgą, przede wszystkim przez burżuazję, która odzyskała rynki zbytu dla wyrobów swego przemysłu. Podjęte niebawem przez Napoleona przygotowania do nowej wojny, a zwłaszcza rozbudowa wielkiego obozu wojskowego w Boulogne, zmusiły Wielką Brytanię do szukania sprzymierzeńców na kontynencie i zbliżenia się do Rosji, zwłaszcza od czasu objęcia w 1804 r. przez Williama Pitta nowego premierostwa. W 1805 r. ukształtowała się ostatecznie III koalicja antyfrancuska złożona z Wielkiej Brytanii, Rosji, Austrii, Szwecji i Królestwa Neapolitańskiego. Myśląc o podjęciu desantu na Anglię i odciągnięciu blokującej porty francuskie floty brytyjskiej, Napoleon kazał w 1805 r. połączonej flocie francuskiej i hiszpańskiej skierować się ku Antylom, licząc na to, że Anglicy podążą w ślad za nią, ogałacając w ten sposób swoje wybrzeża. Plan się nie udał, gdyż Anglicy dowiedzieli się o nim w porę. Admirał Nelson zaatakował francusko-hiszpańską flotę koło przylądka Trafalgar 21 października 1805 r. i zniszczył ją, ginąc podczas bitwy od kuli armatniej. Bitwa pod Trafalgarem przekreśliła ostatecznie potęgę Hiszpanii na morzu i ugruntowała panujące odtąd przez cały XIX w. przekonanie, że Wielka Brytania jest niezwyciężona na morzu.
     332 
     Zwycięstwo Napoleona nad Austrią w 1806 r. przyspieszyło koniec III koalicji, a śmierć Pitta doprowadziła do osłabienia partii torysów. Musieli oni w nowym gabinecie Williama Grenville'a podzielić się władzą z wigami, których wybitny przywódca Charles Fox został ministrem spraw zagranicznych.
     Nie mogąc zadać Wielkiej Brytanii rozstrzygającego ciosu, Napoleon podjął plan ekonomicznego zniszczenia swego głównego wroga przy pomocy blokady. Pod koniec 1806 r. podpisał Bonaparte dekret o blokadzie Wysp Brytyjskich, na mocy którego na całym zależnym od Francji kontynencie zakaźne zostały wszelkie stosunki z Anglią. Towary pochodzenia brytyjskiego oraz okręty brytyjskie podlegały konfiskacie, a każdy Anglik miał być traktowany jak jeniec wojenny. Blokada miała obejmować wszystkie porty od Bałtyku po Adriatyk i stanowić według planów Napoleona śmiertelny cios dla Wielkiej Brytanii. W odpowiedzi na posunięcia Bonapartego rząd brytyjski zobowiązał wszystkie statki do zawijania do portów angielskich po zezwolenie na handel z Europą. Początkowo blokada kontynentalna wyrządziła istotnie handlowi i przemysłowi angielskiemu wielkie straty; eksport węgla spadł np. w Anglii o 80%, na wyspie zaznaczył się kryzys. Wkrótce jednak handel angielski znalazł radę na blokadę, rozwijając na ogromną skalę przemyt, wobec którego władze francuskie były bezsilne.
     Blokada kontynentalna zastosowana przez Francję doprowadziła do poważnego zaostrzenia stosunków Anglii ze Stanami Zjednoczonymi, które wykorzystując zapotrzebowanie państw wojujących na zboże i inne towary prowadziły ożywiony handel z Europą. Ogłoszenie przez Anglię blokady kontynentu europejskiego, stosowane przez nią rewizje statków amerykańskich pod pretekstem poszukiwania dezerterów spotykały się w Stanach Zjednoczonych z tym większym oburzeniem, że stanowiły okazję do uprowadzania załogi.
     W wydarzeniach wojennych lat następnych Anglicy szczególnie duży udział wzięli w walkach w Hiszpanii. Siły angielskie pod wodzą Arthura Wellesleya, późniejszego księcia Wellingtona (1769— 1852), atakowały tam z powodzeniem wojska francuskie w 1808 r. Wprawdzie Francuzi zmusili w 1809 r. armię angielską pod dowództwem Johna Moore'a do wycofania się do Anglii, ale wkrótce przybyły do Portugalii jeszcze silniejsze oddziały brytyjskie, które pod dowództwem Wellingtona wsławiły się w 1813 r. zdecydowanym zwycięstwem nad armią francuską pod Vittoria, w wyniku czego Francuzi musieli się wycofać z całej Hiszpanii. Anglicy wzięli też
     333 
    wydatny udział w ostatnich walkach koalicji z Napoleonem, udzielając jednocześnie ogromnych zasiłków materialnych swym sojusznikom. Wielka Brytania odgrywała też czołową role w ówczesnej polityce międzynarodowej, a jej minister spraw zagranicznych Castlereagh (1769—1822) należał do najbardziej czynnych polityków europejskich w latach 1814-1815. Uzyskał on w 1814 r. zgodę mocarstw na zjednoczenie Niderlandów przez połączenie Belgii z Holandią i wzmocnił je zwracając zagarnięte przez Anglię w czasie wojen
     334 
     napoleońskich kolonie, z wyjątkiem Cejlonu, części Gujany i Kraju Przylądka. Ta sama polityka angielska wzmacniania państw sąsiadujących z Francją sprawiła, że pod wpływem ministra Castlereagha do Królestwa Sardyńskiego została przyłączona Genua na mocy pokoju paryskiego w 1814 r.
     Dyplomacja angielska odegrała czołową role w okresie kongresu wiedeńskiego, na którym reprezentował Anglię najpierw Castlereagh, a po nim wybitny wódz, ale marny dyplomata — książę Wellington. Należał on do twórców zwycięstwa koalicji nad Napoleonem pod Waterloo w 1815 r., które stanowiło kres epopei napoleońskiej.
     Najważniejsze korzyści wyciągnięte przez Anglię w okresie wojen napoleońskich leżały w dziedzinie kolonialnej. Już w 1793 r. zagarnęli Anglicy niektóre posiadłości francuskie w Indiach Zachodnich (wyspa Tobago), a następnie w 1794 r. San Domingo oraz wyspy należące do Małych Antyli (Martynika, Gwadelupa) i in. W tym samym czasie Anglicy zajęli ostatnie posiadłości francuskie w Indiach Wschodnich. W 1799 r. rozpoczęli wojnę w Indiach południowych z wielkim państwem Majzur, zdobywając szturmem jego stolicę. W latach następnych Anglicy anektowali szereg księstw indyjskich i stali się władcami większej części Indii.
     Nie poprzestając na koloniach francuskich Anglicy rozpoczęli podbój innych posiadłości. Zagarnęli w 1796 r. należącą do Holandii wyspę Cejlon, Kraj Przylądka oraz holenderskie kolonie na półkuli zachodniej (m. in. Gujanę) i rozpoczęli okupację wysp holenderskich na Oceanie Spokojnym (m. in. Jawa). Jednym z najistotniejszych motywów tej ekspansji była chęć zdobycia coraz to nowych rynków zbytu dla towarów angielskich oraz źródeł surowców dla przemysłu. Powstawanie nowych kolonii stwarzało pomyślne perspektywy rozwoju gospodarczego dla Anglii, która jeszcze w 1788 r. ogłosiła olbrzymi ląd Australii za terytorium angielskie. Kongres wiedeński przyznawał Anglii Maltę oraz zdobyte przez nią na przełomie XVIII i XIX w. posiadłości kolonialne.
     W latach 1812—1815 poważnemu zaostrzeniu uległy stosunki Wielkiej Brytanii ze Stanami Zjednoczonymi. Wbrew warunkom traktatu z 1783 r. Wielka Brytania pozostawiła swoje wojska w północno-zachodnich fortach amerykańskich, nie tracąc nadziei, mimo uznania niepodległości swych dawnych kolonii, na przywrócenie w nich swego panowania. W 1803 r. Stany Zjednoczone zakupiły od Francji Luizjanę, co do której Anglia miała również plany zaborcze. Anglicy usiłowali sprowokować konflikt amerykańsko-hiszpański,
     335 
    wspierali ruch separatystyczny w USA i różne spiski zmierzające do rozbicia młodego państwa amerykańskiego oraz przyłączenia Nowej Anglii do Wielkiej Brytanii. Do pogorszenia stosunków przyczyniła się — jak wspomniano — angielska blokada Francji i dokonywane na statkach amerykańskich rewizje. Gdy ponadto agenci brytyjscy zaczęli wspierać bunty Indian, w czerwcu 1812 r. Kongres amerykański opowiedział się za wojną z Wielką Brytanią. Stany Zjednoczone nie były należycie do wojny przygotowane i w sierpniu 1814 r. Anglicy przedarli się do Waszyngtonu, zburzyli najważniejsze gmachy publiczne z Białym Domem i Kapitolem na czele, zajęli Detroit, ruszyli na Nowy Jork i Baltimore. Mediacja cara Aleksandra I doprowadziła do zawarcia przez obie strony pokoju w Gandawie pod koniec 1814 r., przywracającego status quo.
    
    KWESTIE SPOŁECZNE. SPRAWA IRLANDII NA PRZEŁOMIE XVIII I XIX WIEKU
     Po wyeliminowaniu konkurencji francuskiej tanie angielskie towary zaczęły znajdować dla siebie coraz szerszy zbyt za granicą. Przed rozpoczęciem wojny z Francją w 1793 r. wartość angielskiego eksportu wynosiła około 22 mln funtów szterlingów rocznie, w latach 1805 — 1815 podwoiła się, osiągając ponad 40 mln funtów. Podstawę wywozu stanowiły nadal przede wszystkim wyroby przemysłu włókienniczego. Rozwijał się też szybko przemysł ciężki, dostarczający armii i flocie angielskiej, a jeszcze w większym stopniu armiom sojuszników, armat, uzbrojenia i sprzętu wojskowego. Fabrykanci angielscy zaopatrywali w broń nawet kraje wrogiego obozu, w tym również i Francję.
     Wojna przynosiła wielkie zyski i bogactwo angielskim klasom posiadającym, zarówno fabrykantom, jak i arystokracji ziemskiej. Zmniejszenie się importu z kontynentu doprowadziło do wzrostu ceny zboża i innych artykułów spożywczych. W latach 1792—1801 cena pszenicy podskoczyła o 300%, gospodarka rolna stawała się do tego stopnia opłacalna, że w powyższych latach poważnie zwiększył się w Anglii areał gruntów uprawnych.
     Koszty prowadzenia wojny i wypłacane sprzymierzeńcom w złocie zasiłki powodowały zwiększenie się długu państwowego i wzrost podatków, zwłaszcza pośrednich, co z kolei wywoływało drożyznę. Wprowadzony przez Pitta podatek od dochodów stanowił nieznaczną tylko część wpływów państwowych. Głównym środkiem finansowania
     336 
     wojen stały się podatki pośrednie od przedmiotów masowego spożycia. Mimo panującej koniunktury gospodarczej sytuacja mas ludowych wyraźnie się pogarszała wskutek spadku wartości pieniądza i wzrostu cen na artykuły spożywcze. W ostatniej dekadzie XVIII w. płaca tkacza zmniejszyła się o 64%, w latach 1805—1812 spadła jeszcze o połowę. Zjawiska te wywoływały rozgoryczenie mas ludowych, ujawniające się w postaci demonstracji i pochodów przed Parlament, domagających się zawarcia pokoju, reformy parlamentarnej i chleba. Pod koniec XVIII w. obawiano się nawet w Anglii otwartego powstania i Parlament — jak wspomniano — zawiesił nawet w 1794 r. Hahcas Corpus Act z 1679 r.
     Ruch robotniczy w Anglii na przełomie XVIII i XIX w. był jeszcze niezorganizowany i żywiołowy, związki robotnicze, tworzone na wzór starych korporacji cechowych, były jeszcze niewielkie i rozdrobnione, toteż nie mogły stanąć na czele akcji strajkowej. Rząd sprzeciwił się zresztą zakładaniu organizacji robotniczych i w latach 1799—1800 przeprowadził ustawy zabraniające wszelkich związków robotniczych. Sytuację robotników pogarszał fakt, że rozwijający się dotąd bardzo żywo przemysł angielski doznał silnego wstrząsu z powodu utraty w okresie wojen napoleońskich europejskich rynków zbytu. Na skutek bankructwa wielu manufaktur i fabryk tysiące robotników znalazło się bez pracy, inni musieli pracować za niskie płace, a ponieważ znacznie podrożały artykuły żywnościowe, masy biednej ludności miejskiej skazane były na głodowanie. Doprowadzało to do buntów głodowych. Również groźne były bunty wśród źle traktowanych i marnie odżywianych marynarzy.
     Mówiąc' o walce robotników angielskich na początku XIX w. warto wspomnieć o charakterystycznej dla owego okresu jednej z jej form, o tzw. luddyzmie, czyli niszczeniu maszyn, w których robotnicy widzieli główną przyczynę swej nędzy. Nasilenie tego ruchu doszło zwłaszcza do głosu w latach 1811 — 1812 w hrabstwach York, Nottingham i Lancashire.
     Do najtrudniejszych spraw do rozwiązania dla rządu brytyjskiego na przełomie XVIII i XIX w. należała kwestia irlandzka. W ciągu XVII i XVIII w. Irlandia stała się faktycznie kolonią angielską, a jej położenie polityczne, gospodarcze i kulturalne przedstawiało się dla Irlandczyków bardzo niekorzystnie. Przeważająca część irlandzkiego chłopstwa została pozbawiona ziemi, wielka własność z reguły znajdowała się w rękach angielskich. Stare rody irlandzkie wytępiono lub zasymilowano, tylko około 15% ziemi należało do ludności 
     337 
     miejscowej. Dobra wytępionej pod koniec XVII w. lub pozbawionej majątków szlachty katolickiej oddano protestantom, z których większość nie przebywała na wyśpię, przekazując swe majątki w dzierżawę przedsiębiorcom lub chłopom. Pod koniec XVIII w. nie było już niemal katolickich właścicieli ziemi w kraju tak bardzo jak Irlandia przywiązanym do religii katolickiej. Katolikom nie wolno było zawierać związków małżeńskich z protestantami, od 1792 r. zakazane były szkoły katolickie. Nawet w północno-wschodniej części Irlandii, w prowincji Ulster, gdzie większość ludności irlandzkiej przyjęła protestantyzm, znaczna jej część nie wyznająca anglikanizmu pozbawiona była praw politycznych. Język irlandzki stawał się stopniowo już tylko językiem chłopów.
     Przy pomocy polityki ustawodawczej i celnej starał się rząd brytyjski upośledzić Irlandię pod względem politycznym i gospodarczym oraz nie dopuścić do rozwoju jej przemysłu. Wprawdzie Irlandia miała jeszcze swój Parlament złożony z 300 członków, ale ogromna ich większość była mianowana przez właścicieli ziemskich. Musieli oni ponadto być wyłącznie anglikanami, a decyzje irlandzkiego Parlamentu podlegały zatwierdzeniu Anglii, która mogła narzucać Irlandii wszelkie ustawy. Od Londynu zależny był też rząd irlandzki, złożony z grupy arystokratów. W ten sposób kwestia narodowa łączyła się w Irlandii ściśle z agrarną i religijną. Taki też złożony charakter przybrał irlandzki ruch patriotyczny skierowany przeciwko Anglii. Należy dodać, że również i burżuazja irlandzka występowała przeciwko Anglii, nie chcąc pogodzić się z ograniczeniami w dziedzinie handlu i przemysłu. Prześladowani w kraju rodzinnym i żyjący w nędznych warunkach Irlandczycy masowo emigrowali, głównie do Ameryki Północnej, gdzie wzięli udział w jej walce o niepodległość.
     Ruch wyzwoleńczy przybrał w Irlandii na sile pod wpływem rewolucji francuskiej, skupiając się początkowo wokół osoby członka Parlamentu irlandzkiego, adwokata Henry Grattana, który rzucił hasło równouprawnienia i wspólnej walki protestantów i katolików irlandzkich. Wystąpił on z wnioskiem o zniesienie starego prawa (tzw. Poyning's Law z 1494 r.), według którego wszystkie uchwały Parlamentu irlandzkiego, z wyjątkiem finansowych, musiały uzyskiwać aprobatę Anglii. Rząd angielski, zaniepokojony możliwością oddziaływania rewolucji amerykańskiej na Irlandię, zgodził się przejściowo na pewne ustępstwa, w 1780 r. cofnął niektóre prawa antykatolickie, pozwolił Irlandczykom prowadzić handel z koloniami
     338 
     brytyjskimi, dał prezbiterianom prawa wyborcze, a Parlamentowi irlandzkiemu pewną większą niezależność (1782 r.). Powyższe ustępstwa zostały zresztą niebawem cofnięte, co w połączeniu z hasłami rewolucyjnymi idącymi z Paryża doprowadziło do gwałtownych wystąpień Irlandczyków przeciwko Anglii.
     W 1791 r. powstało Towarzystwo Zjednoczonych Irlandczyków, które postawiło sobie za cel wywalczenie niepodległości i proklamowanie Republiki Irlandzkiej. Na czele tej organizacji stanął Teobald Wolfe Tone, adwokat i wielbiciel Thomasa Paine'a. Chcąc osłabić irlandzki ruch narodowy, rząd brytyjski popierał konflikty wyznaniowe w Irlandii i taktyka ta chwilowo przyniosła rezultaty. W 1796 r. Dyrektoriat wysłał na poparcie ruchu irlandzkiego ekspedycje wojskową pod wodzą gen. Hoche, co w połączeniu z wrzeniem rewolucyjnym wśród części marynarki angielskiej oznaczało dla Anglii pewną groźbę. Burza morska uniemożliwiła jednak flocie francuskiej lądowanie u brzegów Irlandii, a nowa próba gen. Hoche'a z 1797 r. zakończyła się rozbiciem flotylli francuskiej przez admirała Jervisa. Zastosowane następnie przez Anglików surowe represje doprowadziły w 1798 r. do otwartego powstania w Irlandii, krwawo stłumionego przez wojska angielskie. W ślad za tym poszły masowe egzekucje powstańców, aresztowania, palenie wsi itp.
     W celu związania Irlandii z. Wielką Brytanią rząd Pitta postanowił zlikwidować resztki państwowej odrębności Irlandii i znieść jej Parlament oraz wprowadzić wybory wprost do Parlamentu w Londynie. Drogą przekupstwa zdołali Anglicy skłonić deputowanych zasiadających w Parlamencie irlandzkim do przegłosowania w 1800 r. tzw. unii Irlandii z Anglią. Od tego roku Irlandia stała się częścią powstałego w 1800 r. Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii (United Kingdom of Great Britain and Ireland), 100 deputowanych irlandzkich zasiadało odtąd w Izbie Gmin w Londynie, 28 zaś parów w Izbie Lordów. Unia silniej związała protestantów irlandzkich z Anglią, pogłębiając rozdział między nimi a katolikami oraz miedzy katolikami irlandzkimi a Wielką Brytanią. Od początku XIX w. hasło równouprawnienia katolików stanowić będzie element narodowego ruchu w Irlandii.
     Również i w Anglii problematyka religijna odgrywała, chociaż całkiem inaczej niż w Irlandii, istotną rolę w życiu społecznym na przełomie XVIII i XIX w. Istnieje nawet uzasadniony pogląd, >.c ożywienie religijności i strach przed inwazją francuską zapobiegły większym wstrząsom społecznym w Anglii na początku XIX w. 
     339 
     Już pod koniec XVIII w. rozwinęła się wśród ludności miast i miasteczek większa religijność, mająca pewien związek z trudniejszą sytuacją ekonomiczną, stanowiąca swego rodzaju ucieczkę od kłopotów życiowych. Związany silnie z monarchią i klasą rządzącą oficjalny kościół anglikański (High Church) tracił przy tym zwolenników, których jednocześnie zyskiwały sekty w rodzaju baptystów, kwakrów, metodystów, unitarianów i in. Wysuwały one na plan pierwszy nie tyle sprawy dogmatyczne, ile raczej działalność charytatywną. Zresztą i w kościele oficjalnym zaczął się pod koniec XVIII w. tzw. ruch ewangelikalny, którego zwolenników nazywano „niskim kościołem" (Low Church). Kładł on nacisk na wzajemną pomoc i powrót do cnót ewangelicznych.
     Jednym z zagadnień poruszanych przez sekciarzy angielskich, zwłaszcza kwakrów i metodystów, była sprawa zniesienia niewolnictwa Murzynów. Już wcześniej nad zagadnieniem tym żywo dyskutowano w Ameryce Północnej (B. Franklin, T. Paine), a Kongres amerykański zniósł w 1787 r. niewolnictwo na terenach, które miały być skolonizowane na północ od Ohio. We Francji po powstaniu Murzynów na San Domingo Konwent powziął uchwałę w 1794 r. znoszącą niewolę we wszystkich posiadłościach francuskich. Agitacja sekciarzy na rzecz zniesienia niewolnictwa natrafiła w Anglii na bardziej sprzyjający grunt dopiero po powstaniu kolonii amerykańskich przeciwko Wielkiej Brytanii, gdy Stany Zjednoczone nie chciały sprowadzać cukru z Antyli brytyjskich ani kupować niewolników od Anglii. Handel niewolnikami nie dawał już zresztą takich zysków, jak dawniej. William Pitt już w 1787 r. zachęcał do postawienia wniosku w Izbie Gmin o zniesienie handlu niewolnikami, ostatecznie jednak dopiero w 1807 r. Parlament angielski uchwalił akt znoszący handel niewolnikami.
    
    LITERATURA ANGIELSKA W OKRESIE ROMANTYZMU
     Podobnie jak i w wypadku Oświecenia, tak i w rozwoju romantyzmu kultura angielska bardzo wcześnie i w sposób niejednokrotnie inspirujący dla Europy stała się widownią nowych prądów. Już pseudoklasyczna poezja reprezentowana w drugiej połowie XVIII w. przez twórczość Williama Collinsa (1721—1759) i Thomasa Graya (1716— 1771) zapowiadała nowe tendencje, ukazując zwykłe przeżycia prostych ludzi. Wyrazem wzrostu zainteresowań twórczością ludową był wydany przez Thomasa Percy'ego (1729-1811) w 1765 r. 
     340 
    zbiór ballad staroangielskich (Religues of Ancient English Poetry), który wywarł duży wpływ na twórczość poetycką epoki romantycznej. Zainteresowania balladami nie szły jednak w parze z badaniami nad średniowieczem. Zanim powstała możliwość wykorzystania poezji staroangielskiej, pojawiły się słynne falsyfikaty jako Pieśni barda Osjana. Fałszerstwa dokonał szkocki poeta James Macpherson (1736— 1796), który ogłosił w 1765 r. jako dzieła Osjana, barda celtyckiego, autora rzekomo odkrytych przez siebie zabytków poezji sredniowiccz.nych C'chów, własne poematy napisane w stylu sentymentalno-romantycznym i wzbogacone wątkami i imionami zapożyczonymi z oryginalnej twórczości celtyckiej. Poematy te osiągnęły ogromni) popularność, przyczyniając się do rozbudzenia charakterystycznych dla romantyzmu zainteresowań średniowieczem i poezją ludową.
     Do wzrostu zainteresowania rycerską przeszłością przyczynili się przedstawiciele tzw. powieści grozy, operującej sensacyjno-makabrycznymi wydarzeniami, umiejscowionymi w ruinach starych zamków i klasztorów (W. Beckford, M. Lewis, A. Radcliffe, H. Walpole). W powieści obyczajowej należy wymienić Fanny Burney, autorkę Eweliny (1778 r.), sentymentalnej powieści epistolarnej oraz autorkę pamiętnika stanowiącego cenny dokument epoki. Powieść kobiecą reprezentowała też Mary Edgeworth, najwybitniejszą jednak powieściopisarką angielską przełomu XVIII i XIX w. była Jane Austen (1775—1817), opisująca mikroświat prowincjonalnego ziemiaństwa. O walorach jej prozy decyduje wnikliwy realizm i pełna sarkastycznego humoru ironia, wrażliwość psychologiczna w kreśleniu postaci. Najlepszą powieścią tej pisarki była Duma i uprzedzenie (1813 r.).
     W poezji preromantyzmu angielskiego wybitniejszą pozycję zdobył Edward Young (1683—1765), chociaż próżno zabiegał przez całe życie o znaczenie i sławę. Bezpośrednie przejście do romantyzmu stanowiła poezja George'a Crabbe'a (1754—1832), przeciwnika sielankowo-sentymentalnej idealizacji życia wiejskiego. Jako pseudoklasyk zaczął pisać William Cowper (1731 — 1800), jeden z angielskich prekursorów romantyzmu. Z prostotą i artyzmem opisywał przyrodę w lirycznych wierszach i gawędach.
     Najwybitniejszymi poetami okresu przechodzenia od preromantyzmu do romantyzmu byli Robert Burns i William Blake. Burns (1759 - 1796), największy poeta szkocki, łączył patriotyzm szkocki i umiłowanie ojczystych tradycji w pieśniach ujętych w formę ludową (Tom O'Shanter). Poczucie niezależności i godności osobistej łączyło się
     341 
     u niego z radykalizmem społecznym. W swych satyrach atakował despotyzm i moralną obłudę kalwinizmu. bronił wartości prostego człowieka. Kreślił obrazy rodzajowe, ukazujące środowisko chłopskie, uroki miłości idealnej i zmysłowej.
     William Blake (1757—1827) był artystą niezwykle wielostronnym, poetą, myślicielem, malarzem, miedziorytnikiem. Istotny wpływ na jego koncepcje mistyczne wywarł E. Swedenborg. W licznych dziełach, utrzymanych w poetyckiej, wizyjno-alegorycznej formie, bliskich problematyce biblijnej, ujmował Blake rzeczywistość jako teren stałego, tragicznego antagonizmu miedzy wolnością a autorytetem. W mistyczno-symbolicznych lirykach przeciwstawiał Blake z dramatyczną ekspresją urokowi pełnego miłości świata jego grozę i rozpacz (Pieśni niewinności, Pieśni doświadczenia). Również i twórczość plastyczna Blake'a, jego cykle ilustracji do utworów własnych i dzieł Miltona, Dantego czy Biblii, nacechowane są wizjonerskim mistycyzmem, symboliką i fantastyką.
     Pełny rozkwit romantyzmu angielskiego przypadł na lata 1800— 1830 i przejawił się głównie w poezji demokratycznym radykalizmem poglądów politycznych, indywidualizmem i subiektywizmem, zainteresowaniem przeszłością i twórczością ludową, kultem uczucia i przyrody. Manifestem nowych tendencji stał się zbiór ballad (Lyrical Balladś), wydany w 1798 r. przez dwóch czołowych przedstawicieli pierwszej fazy angielskiego romantyzmu: Wordswortha i Coleridge'a.
     William Wordsworth(1770- 1850) i Samuel Coleridge (1772- 1834) należeli wraz z Robertem Southeyem (1774— 1843) do tzw. „szkoły jezior" (Lake School), przy czym nazwa ta podkreślała ich związek z okolicą malowniczego pojezierza na pograniczu Szkocji. Twórczość ich cechował początkowo entuzjazm do rewolucji francuskiej, a następnie w okresie wojen napoleońskich wzrost uczuć patriotycznych, a nawet — jak w wypadku Southeya — pewien szowinizm narodowy. W przeciwieństwie do Southeya, który nie odznaczał się większym umiłowaniem przyrody, Wordsworth osiągnął wyżyny artystyczne w wyrażaniu kontemplacji natury. Przewyższał innych poetów w przedstawianiu najbardziej pierwotnych i tajemniczych doznań, jakie odczuwa człowiek postawiony wobec przyrody. Był mistrzem drobnej formy lirycznej i sonetu, przeciwstawiał się poezji racjonalistycznej w imię uczucia i wyobraźni. Lirykiem był również Coleridge, poeta gruntownie wykształcony w zakresie filozofii, wykładowca filozofii i historii literatury w Londynie, entuzjasta twórczości Szekspira.
     342 
     Szczególnie szeroki wpływ wywarł Walter Scott (1771 — 1832), przedstawiciel drugiego już pokolenia romantyków angielskich. Pochodził ze starej szkockiej rodziny z pogranicza szkocko-angielskiego i wzrósł w atmosferze tamtejszych tradycji rycerskich. Początkowo uprawiał twórczość poetycką, opartą na starych balladach, które zresztą zbierał z upodobaniem i wydawał drukiem. Gdy bajronowska powieść poetycka przyćmiła popularność jego poezji, uznał wyższość Byrona i przerzucił się do powieści historycznej, stając się jej głównym twórcą. Sukces jego książki pt. Waverley zachęcił go do napisania około pół setki tomów powieści historycznych (m. in. Narzeczona z Lammermoor, Bob Roy, Kenilworth, Ivanhoe), które przyniosły mu sławę i dobrobyt.
     Romantyczna poezja angielska osiągnęła najwyższe swoje szczyty w twórczości trzech zwłaszcza poetów: Byrona, Shelleya i Keatsa. George Gordon Byron (1788—1824), potomek podupadłego rodu arystokratycznego, rozpoczął swoją karierę poetycką od Wędrówek Childe Harolda (1812 r.), którymi zyskał ogromną popularność. Ugruntowały ją powieści poetyckie: Giaur (1813 r.), Korsarz (1814 r.), Lara (1814 r.), Oblężenie Koryntu (1816 r.), a następnie, już po opuszczeniu Anglii, Więzień Chillonu (1816 r.) i Mazepa (1819 r.) oraz dramaty: Manfred (1817 r.) i Kain (1821 r.). Najwybitniejszym dziełem Byrona był nie dokończony poemat epicki Don Juan (1819 — 1824). Typowy bohater Byrona, osamotniony, skłócony ze światem buntownik, niekiedy zbrodniarz, krył pod maską egoizmu i nihilizmu protest poety przeciwko moralnym i społecznym ograniczeniom praw człowieka, despotyzmowi, reprezentowanemu wówczas w Europie przez Święte Przymierze. Nie tylko słowem, ale i czynem potwierdził Byron swój związek z walką o wolność narodów. Zmarł w Grecji w czasie organizowania walki powstańczej przeciwko Turkom. Życie i twórczość poety stały się w pierwszej połowie XIX w. przedmiotem swoistej legendy, która przeniknęła sferę literackiego i obyczajowego stylu epoki (tzw. bajronizm). Jego olbrzymi wpływ objął czołowych poetów europejskiego okresu romantycznego.
     Percy Bysshe Shelley (1792-1822), arystokrata o radykalnych poglądach, śmiało atakujący ucisk społeczny, republikanin i ateista, zwolennik panteizmu, należał do największych w historii literatury poetów lirycznych (Chmura, Do skowronka, Oda do wiatru zachodniego, Królowa Mab i in.). Trzeci z wielkiej trójki poetów, przedwcześnie zmarły w 26 roku życia John Keats (1795-1821), był wyznawcą sensualistycznego pojmowania piękna, reprezentował poezję czystą,
     343 
     o nieskazitelnej formie, wielkiej plastyce opisu i melodyjności (Do słowika, Do urny greckiej, Do Psyche, Endymion, Hyperion i in.).
    
    NAUKA I SZTUKA
     Pod koniec XVIII w., m. in. również pod wpływem ideologii rewolucji francuskiej, szerzyło się wśród robotników angielskich przekonanie o wartości wiedzy i nauki, niezbędnej do zwiększenia wydajności pracy i dalszej walki o poprawę bytu oraz zmianę warunków społecznych. Ażeby ułatwić robotnikom kształcenie się, związki zawodowe zaczęły organizować odczyty i pogadanki na tematy społeczno-polityczne i zawodowe, tworzyć kluby dyskusyjne, stowarzyszenia oświatowe, a wreszcie robotnicze szkoły niedzielne, przyjmujące zarówno dorosłych, jak i dzieci.
     Edukacja elementarna opierała się ówcześnie na organizacji kościoła anglikańskiego. Prowadził on stojące na bardzo niskim poziomie szkoły codzienne i niedzielne, do których uczęszczało pod koniec XVIII w. około 300 tys. dzieci. Pierwsze z nich były to szkoły parafialne, nie posiadające żadnego wspólnego programu, często i stałych budynków oraz kwalifikowanych nauczycieli. Na jeszcze niższym poziomie stały szkoły niedzielne. Ich projektodawcą był dziennikarz Robert Raikes, który większość swoich dochodów przeznaczył na kształcenie zaniedbanych dzieci pracujących w fabryce w Gloucester. Założona przez niego w 1780 r. szkoła niedzielna na pierwszy plan wysuwała nie naukę religii, jak to czyniły szkoły prowadzone przez kościół anglikański, lecz naukę czytania, pisania i rachunków. Zaniepokojony samodzielną działalnością Raikesa kościół anglikański zorganizował w 1785 r. Towarzystwo Zakładania i Popierania Szkół Niedzielnych, przejął kierownictwo szkół już istniejących i nadał im religijny charakter. Szkoły te wpajały dzieciom przekonanie o niezmienności ich społecznego losu oraz ducha pokory wobec najgorszych nawet warunków.
     Dysproporcji między stale wzrastającą liczbą dzieci w wieku szkolnym a kurczeniem się funduszów społecznych przeznaczonych na wychowanie i brakowi doświadczonych nauczycieli miał zaradzić system Josepha Lancastra i Andrewa Bella, zwany również systemem monitorialnym lub metodą wzajemnego nauczania, a zastosowany po raz pierwszy w Anglii na samym początku XIX w. Metodę wzajemnego nauczania Lancastra stosował początkowo w założonej przez siebie w New Lanark szkole Robert Owen. 
     344 
     Przyjmowała ona dzieci od 5 do 12 lat i opierała wychowanie moralne na potrzebach życia zbiorowego i wskazaniach racjonalistycznych. Uczyła wielu przedmiotów praktycznych metodami poglądowymi. Prowadziła dokształcanie młodzieży, która przeszła już do pracy produkcyjnej, organizowała kształcenie dorosłych. Wielki rozgłos przyniosło Owenowi otwarcie w 1816 r. przedszkola dla dzieci od 2 do 5 lat. W całej działalności Owena zaznaczyła się troska o zapewnienie dzieciom robotniczym szczęśliwego dzieciństwa.
     W obronie interesów dzieci robotniczych wystąpił też w 1816 r. w Izbie Gmin działacz radykalny Henry Brougham, który domagał się powołania specjalnej komisji do zbadania stanu i metod nauczania dzieci robotników. Komisja ta stwierdziła niezmiernie niski poziom i miały zasięg tego kształcenia, okazało się, że w niektórych okręgach 75% dzieci nie chodziło w ogóle do szkoły.
     Postępowe koła radykalne w Anglii również ostro atakowały poziom szkolnictwa średniego, wyraźnie ekskluzywnego pod względem społecznym i nieużytecznego dla ówczesnego życia. Uczono przede wszystkim jeżyków klasycznych, opierając się na starych podręcznikach i metodzie pamięciowej.
     Pod koniec XVIII i na początku XIX w. angielskie uniwersytety w bardzo niewielkim stopniu dotknięte zostały wstrząsami ideologicznymi kontynentu i nie przechodziły głębszych przemian organizacyjnych i programowych. Kształciły one niemal wyłącznie synów klas panujących i posiadających, nie dając wiedzy w określonym kierunku. Specjalistów kształciły szkoły przy korporacjach prawników, przy szpitalach itp. Wykształcenie ogólne przede wszystkim w zakresie klasyki oraz wychowanie gentlemenów należało do uniwersytetów. Twórcze poszukiwania naukowe i prace badawcze były w tej sytuacji w dużym stopniu prowadzone poza murami uczelni. Duże zasługi dla rozwoju angielskiej nauki miało Towarzystwo Królewskie (Royal Society), które przekształciło się w Towarzystwo Naukowe w nowoczesnym rozumieniu, wywierając korzystny wpływ na losy nauki angielskiej. Należy też wspomnieć o założonym w Londynie w 1799 r. Instytucie Królewskim dla Szerzenia Wiedzy, który zasłynął jako centrum badań fizycznych oraz chemicznych i zatrudniał tak wybitnych uczonych, jak T. Young, H. Davy czy M. Faraday.
     Thomas Young (1773— 1839) odkrył zjawisko interferencji światła, a w 1807 r. wprowadził do nauki pojęcie modułu sprężystości. Humphry Davy (1778—1829) odkrył i galwanicznie wydzielił wapń, sód. bar. potas, magnes i stront. 
     345 
    Wyodrębniając wymienione pierwiastki w stanie metalicznym stwierdził, że chlor jest pierwiastkiem chemicznym. Podał skład kwasu solnego, uzyskał pierwszy światło łuku elektrycznego oraz wynalazł i skonstruował „lampę bezpieczeństwa" z metalową siatką dla górników (lampa Davy'ego).
     Do twórców nowoczesnej chemii należał również John Dalton (1766—1844), samouk, fizyk i chemik, jeden z twórców nowożytnej atomistyki. W 1803 r. odkrył prawo ciśnień parcjalnych, stwierdził w 1802 r., że w analogicznych warunkach rozszerzalność termiczna wszystkich gazów jest jednakowa. W 1804 r. sformułował podstawowe w stechiometrii prawo stosunków wielokrotnych. Przyjmował pogląd o ziarnistej budowie materii, nadając w 1808 r. atomistycznej teorii budowy materii podstawy naukowe. Inny chemik angielski, William Prout (1785—1850), wysuwał sugestię, że ciężar atomowy jest zawsze wielokrotnością atomu wodoru, który uważał za pierwiastek podstawowy.
     Jednym z najwybitniejszych uczonych XIX w. był Michael Faraday (1791-1867), genialny odkrywca i eksperymentator, fizyk i chemik, laborant, asystent i wreszcie kierownik Królewskiego Instytutu i członek Royal Society. Największe znaczenie miały jego prace z zakresu nauki o elektryczności. Doprowadziły go one do odkrycia indukcji elektromagnetycznej,
     346 
     dającej początek elektrodynamice. Faraday odkrył następnie samoindukcję oraz zbudował pierwszy model silnika elektrycznego. Stworzył podstawy elektrochemii, wprowadził do fizyki pojęcie pola oraz linii pola, a przez wysunięcie koncepcji wzajemnego oddziaływania między ładunkami a polem dał podstawę współczesnej teorii pól fizycznych.
     Znacznie skromniej od literatury i nauki rozwijała się pod koniec XVIII i na początku XIX w. sztuka angielska. W dziedzinie malarstwa do pierwszych angielskich pejzażystów należał John Crome (1768—1821), założyciel szkoły malarstwa krajobrazowego. Większą od niego sławę zdobył John Constable (1776— 1837), przede wszystkim jako pejzażysta. Wyprzedzając impresjonistów zajmował się współzależnością światła i koloru, zmiennością oświetlenia i atmosfery. Dał początek realistycznego pejzażu i wywarł wpływ na francuskich artystów z Delacroix na czele. Przyjacielem Delacroix był Richard Parkes Bonington (1801— 1828), malarz i grafik uprawiający akwarelowe malarstwo krajobrazowe. Stosował później technikę olejną i wprowadził tematykę rodzajową i historyczną, interpretowaną w duchu romantyzmu. Nastrój romantyczny występuje również i w obrazach Williama Turnera (1776—1851), znakomitego marynisty, autora wielu obrazów zawierających ekstatyczne wizje na temat morza, słońca i powietrza. Malował najbardziej osobliwe efekty światła, refleksy wschodów i zachodów słońca na rozległych przestworzach mórz. W przeciwieństwie do wymienionych pejzażystów Thomas Lawrence (1769 — 1830) uprawiał malarstwo portretowe.
     Wśród angielskich architektów drugiej połowy XVIII w. dużą rolę odgrywał William Chambers (1726—1796), współtwórca wraz z J. Reynoldsem Królewskiej Akademii Sztuki w 1768 r. (Royal Academy of Arts), budowniczy siedziby Admiralicji w Londynie (Somerset House) oraz dekoracji architektonicznych w Kew Gardens. Był on nadwornym architektem Jerzego III. Więcej oryginalności wyrażał w swych pracach Robert Adam (1728—1792), nawiązujący do antycznej architektury zwłaszcza późnego Cesarstwa Rzymskiego. Wymienić też należy Johna Soane (1753—1837), twórcę gmachu Banku Anglii w Londynie, również przedstawiciela neoklasycyzmu.
     Na poziomie XVIII i XIX w. architektura angielska odznaczała się eklektyzmem i pozostawiła najwięcej budowli rezydencjalnych, z.asobnych i wygodnych domów i pałacyków bogatego ziemiaństwa i burżuazji. Wśród ówczesnych architektów do najgłośniejszych naIchil John Nash (1752— 1835), budowniczy ok. 40 rezydencji wiejskich
     347 
     w formach klasycystycznych, italianizujących i neogotyckich. Głównym dziełem Nasha jest architektoniczno-urbanistyczne założenie Regent’s Park oraz Regent Street w Londynie wraz z placami Oxford Circus i Picadilly Circus. Nash przebudował też Buckingham Pałace, siedzibę królewską w Londynie.
    
    XI WIELKA BRYTANIA W LATACH 1815-1850
    ROZWÓJ EKONOMICZNY
     GŁÓWNY kierunek przemian w strukturze gospodarczej Anglii XIX w. obejmował z jednej strony spadek udziału rolnictwa tworzącego na początku XIX w. ok. 35%, a pod koniec tego stulecia znacznie poniżej 10% dochodu narodowego, z drugiej zaś strony systematyczny wzrost udziału przemysłu i górnictwa z ok. 20% na początku XIX w. do ok. 40% w końcu tego stulecia. Znacznie wcześniej niż w innych krajach nastąpiła transformacja gospodarki brytyjskiej w kierunku nowoczesnej struktury, stanowiąca jedno z najważniejszych źródeł przewagi gospodarczej Anglii w świecie. Jako pionier rewolucji przemysłowej Anglia zdołała skoncentrować w swych rękach i utrzymać przez całą pierwszą połowę XIX w. ponad połowę światowej produkcji przemysłu fabrycznego, chociaż skupiała wówczas zaledwie 2% ludności świata. Przez znaczną część XIX w. była Anglia istotnie przemysłowym „warsztatem świata" (the workshop of the world).
     W pierwszej połowie XIX w. Wielka Brytania była najbardziej rozwiniętym pod względem przemysłowym krajem na świecie. Wyprzedzała resztę Europy również w dziedzinie poziomu technicznego, który odpowiadał szybkiemu na wyspie rozwojowi nauki i wprowadzaniu do produkcji licznych udoskonaleń technicznych. Anglia przechodziła w tym czasie całkowicie na produkcję maszynową i silniki mechaniczne, posługując się w coraz większym stopniu węglem jako źródłem energii.
     W 1825 r. pracowało w Anglii już około 15 tys. maszyn parowych o mocy 375 tys. KM, gdy np. Francja posiadała w tym samym czasie jedynie 328 maszyn parowych o mocy 5 tys. KM. W przędzalnictwie angielskim zapanował przemysł fabryczny, natomiast słabiej początkowo rozwijał się przemysł tkacki, w którym na samym początku XIX w., zwłaszcza w tkactwie bawełnianym, przeważała jeszcze praca ręczna. W 1813 r. było w Anglii tylko
     349 
     około 2,5 tys. krosien mechanicznych, w 1820 r. już ponad 12 tys., a w 1833 r. 83 tys. Około połowy XIX w. tkactwo ręczne już niemal wszędzie w Anglii zanikło. Dane statystyczne wskazują, że około 1850 r. pracowało w Anglii 70% wszystkich czynnych na świecie mechanicznych wrzecion. Maszyna i produkcja fabryczna wypierały drobne rzemiosło ze wszystkich najważniejszych gałęzi produkcji.
     Następstwem prymatu w technice produkcyjnej było zdobycie przez Anglię zdecydowanej przewagi w produkcji przemysłowej. Anglia stała się „warsztatem świata", tutaj najnowocześniejsze wówczas fabryki dawały większość światowej produkcji w dziedzinie przemysłu. Stopniowe ulepszanie maszyny parowej i stosowanie jej w coraz nowych dziedzinach produkcji i transportu przyczyniły się do ogromnego rozwoju przemysłu wełnianego i bawełnianego, górnictwa, hutnictwa i komunikacji. W związku z tym produkcja węgla kamiennego zwiększyła się w Anglii pomiędzy 1810 i 1850 r. czterokrotnie (w 1800 r. - 10 mln ton, w 1850 r. - 44 mln ton, w 1880 r. 154 mln ton). Węgiel stanowił też ważną pozycję w angielskim eksporcie. W 1846 r. na Wielką Brytanię przypadło aż 77% ogólnoświatowego wydobycia węgla kamiennego. Jeszcze szybszy był w pierwszej połowie XIX w. w Anglii wzrost wydobycia surówki, który w latach 1815—1850 podniósł się aż ośmiokrotnie. Anglicy stosunkowo wcześnie udoskonalili wytop surówki, zarzucając jako jedyny kraj na świecie już na początku XIX w. prymitywny wytop surówki żelaza na węglu drzewnym, który poza Anglią był jeszcze wszędzie nadal stosowany. Wytwarzane w Anglii z surówki wyroby żelazne należały ówcześnie do najtańszych w Europie. W 1830 r. produkcja surówki wyniosła w Anglii 700 tys. ton, w 1859 r. — 3,8 mln ton, a w 1871 r. — 6,5 mln ton, co najlepiej ukazuje tempo rozwoju hutnictwa angielskiego. W zakresie produkcji stali udział Anglii wynosił w 1850 r. 40 tys. ton, co stanowiło 50% produkcji światowej. Rozwój górnictwa metalowego i hutnictwa był warunkiem szybkiej rozbudowy floty brytyjskiej, która osiągnęła w pierwszej połowie XIX w. ok. 35% całego światowego tonażu. W 1850 r. około 60% wszystkich statków oceanicznych należało do Wielkiej Brytanii. Przynosiły one w 1875 r. Anglii około 50 mln funtów szterlingów dochodu za zagraniczne usługi transportowe.
     Wprowadzenie nowej techniki w przemyśle zwiększyło zapotrzebowanie na metal i wywołało postęp w obróbce metali i budownictwie maszyn.
     350 
    Pojawiły się specjalne obrabiarki, tokarki, heblarki, frezerki i inne warsztaty, zapewniające większą szybkość i dokładność przy obróbce. Wyraźny postęp zaznaczył się w komunikacji wodnej i lądowej. Zaczęto budować statki z żelaza, a pierwszy tego rodzaju większy okręt powstał w Anglii w 1843 r. Na większą skalę zaczęto konstruować takie statki zwłaszcza od momentu, gdy Anglik John Elder udoskonalił w 1854 r. silnik parowy. Ważną rolę w ekonomicznym rozwoju Anglii odegrało zastosowanie maszyny parowej w komunikacji lądowej. Posługiwanie się szynami w trakcji kołowej znane było już w XVI w., ale pierwszy parowóz powstał dopiero w 1797 r. dzięki pracy Anglika Richarda Trevithicka (1771 1833), który na samym początku XIX w. stworzył pierwszy na świecie parowóz na fabrycznej konnej drodze szynowej w Walii. Udało mu się zbudować jeszcze kilka parowozów, lecz jego wynalazek nie znalazł większego zainteresowania. Właściwym twórcą kolei żelaznej stał się dopiero George Stephenson (1781—1848), syn robotnika angielskiego. W 1814 r. zbudował on swój pierwszy parowóz, a w 1825 r. uruchomiona została przez niego pomiędzy Stockton i Darlington linia kolejowa długości 54 km, pierwsza na świecie linia kolejowa do użytku ogólnego. Pierwszą linią kolejową z parową siłą pociągową oddaną do użytku ogólnego było połączenie między Manchesterem i Liverpoolem, zbudowane również przez Stephensona.
     Znacznie wolniej niż w przemyśle rozpowszechniła się technika maszynowa w rolnictwie. Pierwszych prób wykorzystania siły parowej przy orce dokonano wprawdzie jeszcze na początku XIX w., jednak rozpowszechniły się one dopiero w połowie XIX w., m. in. dzięki J. Fowlerowi (1826— 1864), który wynalazł kilka typów pługów parowych. Również w Anglii rozwinęła się poważnie agrochemia, znajdując praktyczne zastosowanie w rolnictwie. Zaczęto stosować nawozy sztuczne, a pierwsza fabryka superfosfatów powstała tu w 1848 r. Powszechne zastosowanie znajdowały w Anglii postępowe ówcześnie metody agrotechniczne, głęboka orka, drenowanie, płodozmian i maszyny rolnicze. Ziemia skoncentrowana była podówczas w ręku nielicznych właścicieli, w ślad za zanikaniem drobnego chłopstwa szybko też malała liczba drobnych dzierżawców, co w sumie sprzyjało szybszemu wprowadzaniu na większą skalę kosztownych nieraz form i metod bardziej postępowego rolnictwa.
     W pierwszej połowie XIX w. poważnie wzrosła ludność Zjednoczonego Królestwa: z 17,9 mln w 1811 r. do 27,4 mln osób w 1851 r.
     351 
    Należy dodać, że w okresie tym wyemigrowało z Anglii głównie do kolonii i Stanów Zjednoczonych około 2 mln osób. Szczególną cechą struktury ludnościowej kraju był szybki wzrost pracowników zatrudnionych w przemyśle przy równoczesnym spadku liczby ludności rolniczej. Coraz większa też cześć ludności mieszkała w miastach. W hrabstwach północnych rozwijały się miasta i okręgi przemysłowe, głównie włókiennicze, w centrum Anglii powstał okręg produkcji hutniczej, w Walii południowej okręgi górnicze i hutnicze, w Szkocji rozwijał się przemysł okrętowy. W 1815 r. Londyn liczył nieco ponad 1 mln mieszkańców, a w połowie XIX w. już około 2,5 mln i był największym światowym centrum handlu i operacji finansowych.
     Mimo szybkiego rozwoju przemyski, górnictwa i handlu zagranicznego Wielka Brytania przeżywała bezpośrednio po zakończeniu ery wojen napoleońskich poważny kryzys ekonomiczny, który dotknął przede wszystkim klasy niższe. Wojny z Francją wzbogaciły wyższe warstwy, pogłębiając jednocześnie niedolę ludu. W ciągu wojen wzrósł też aż czterokrotnie dług państwowy Anglii.
     Wykorzystując swe zwycięstwo nad Francją rzuciła Wielka Brytania w 1815 r. na rynki europejskie znaczne ilości swoich wyrobów przemysłowych, nagromadzonych w czasie blokady kontynentalnej. Zbiedzona wojnami Europa nie była jednak w stanie płacić za te wyroby, a ponadto zaczęła się bronić przed nimi przy pomocy ceł ochronnych. Wywołało to zahamowanie produkcji i kryzys w Anglii tym przykrzejszy, że państwa europejskie nie były w stanie spłacić swych długów wojennych, zaciągniętych w Wielkiej Brytanii przed 1815 r. Sytuację pogarszał fakt, że od 1814 r. do Anglii zaczęło masami napływać tanie zboże amerykańskie i rosyjskie, powodując tu spadek ceny zboża o przeszło połowę. W interesie właścicieli ziemskich rząd torysów przeprowadził w Parlamencie tzw. prawa zbożowe (Corn Laws), wysokie cła prohibicyjne na importowane zboże, co znacznie zwiększyło jego cenę. Następstwem tego kroku oraz powojennej depresji ekonomicznej, wzrostu bezrobocia i dalszego pogarszania się sytuacji mas ludowych było ogromne wzburzenie wśród klas niższych i nasilenie ruchów ludowych. Na domiar złego rok 1816 był nieurodzajny i w różnych częściach Anglii miały miejsce wystąpienia przeciw drożyźnie, a nawet strajki związane z obniżaniem zarobków oraz bunty robotników protestujących przeciwko wprowadzaniu maszyn. 
     352 
     Problem nabrał znaczenia ogólnego, a po stronie mas stanęli m. in. najwięksi poeci Anglii epoki romantyzmu — Byron i Shelley.
     Rolnictwo nadal odgrywało w pierwszej połowie XIX w. dużą rolę w gospodarce angielskiej. W 1830 r. zatrudniało około 4,5 mln osób, czyli 28% ogółu ludności angielskiej. Dawało ono około jednej trzeciej narodowego dochodu, toteż przed zniesieniem ceł zbożowych w 1846 r. ziemiaństwo w dużym stopniu wywierało wpływ na politykę rządu. Ziemia była skupiona w ręku niewielkiej stosunkowo liczby arystokracji. Z danych dla 1874 r. wynika, że połowa powierzchni Anglii znajdowała się w ręku około 8 tys. landlordów. Utrzymujący się od czasów kompromisu z 1688 r. system polityczny zapewniał ziemiaństwu angielskiemu zdecydowaną przewagę w administracji lokalnej i w Izbie Gmin. Wielcy posiadacze ziemscy dominowali w pierwszej połowie XIX w. w Parlamencie, rządzie, wojsku i kościele.
     W okresie 1815—1850 wywóz angielski wzrósł o około 300%, co tłumaczy nasilenie walki Wielkiej Brytanii o nowe rynki i poruszony niżej problem jej ekspansji kolonialnej. Rosło też stopniowo znaczenie rynków europejskich dla eksportu angielskiego: w połowie XIX w. 45% towarów szło z Anglii do Europy, a 55% do Ameryki, Azji i Afryki. W związku ze wzrostem ekspansji i handlu zagranicznego znacznie podniosły się inwestycje zagraniczne kapitału brytyjskiego, wynosząc: w 1815 r. około 10 mln funtów, w 1825 r. już 100 mln, a w 1870 r. aż 700 mln funtów szterlingów. W 1875 r. osiągnęły one zawrotną sumę 1000 mln funtów. Do 1850 r. inwestycje szły głównie do Europy, później przede wszystkim do Indii (np. na budowę kolei), Australii i Kanady. Czysty zysk z tych inwestycji wyniósł 12 mln funtów rocznie na początku pięćdziesiątych lat XIX w., a 50 mln funtów w 20 lat później.
     W początkach lat dwudziestych XIX w. kapitał angielski opanował ekonomicznie nowo powstałe państwa Ameryki Łacińskiej, wykorzystując toczącą się tam od 1810 r. walkę kolonii hiszpańskich o niepodległość. Równocześnie z uznaniem przez Anglię państw południowoamerykańskich w dwudziestych latach XIX w. popłynęły tam kapitały i towary brytyjskie. W latach 1824- 1825 Wielka Brytania udzieliła krajom Ameryki Łacińskiej olbrzymich pożyczek na sumę ponad 20 mln funtów, z ogromną zresztą dla siebie korzyścią.
     Szybki wzrost produkcji przemysłowej (np. w 1825 r. była ona o 37% większa niż w 1819 r.), wzrost cen surowców i poważne 
     353 
     zwiększenie ich importu doprowadziły do nadmiaru zgromadzonych surowców. Ponadto nastąpiło przepełnienie rynków zagranicznych towarami angielskimi, co spowodowało przejściowe zmniejszenie eksportu. Nastąpił spadek cen i zapasów złota Banku Anglii, kryzys pieniężny i spadek akcji oraz zmniejszenie produkcji we wszystkich niemal gałęziach przemysłu. Kryzys doprowadził w latach 1825— 1826 do bankructwa kilku tysięcy firm. Ten pierwszy ogólny kryzys nadprodukcji zubożył klasę robotniczą i spowodował masowe bezrobocie.
     Również w 1836 r. gospodarka angielska przeżywała nowy kryzys, poprzedzony znowu wielkim rozkwitem gospodarczym. W 1836 r. wskaźnik produkcji przedmiotów konsumpcyjnych był o 74% wyższy niż w 1826 r., poważnie również wzrosła produkcja przemysłu ciężkiego. Zwiększył się eksport towarów angielskich, zwłaszcza do Stanów Zjednoczonych, dokąd płynęły również kapitały brytyjskie w formie pożyczek, co się stało jednym z istotnych czynników sprzyjających rozwojowi przemysłu w USA. Tempo wzrostu produkcji przemysłu lekkiego w Stanach Zjednoczonych zaczęło prawie dorównywać Anglii, doprowadzając w końcu do zahamowania importu z Wielkiej Brytanii i spadku cen wielu towarów. Angielski kryzys rozpoczęty w 1836 r. trwał w istocie aż do 1842 r. i dotknął szersze masy społeczeństwa niż kryzys poprzedni.
     Kolejny kryzys miał w Anglii miejsce w 1847 r. i znowu posiadał swe źródła m. in. w nadprodukcji towarów oraz dysproporcji między szybko rosnącą produkcją i nienadążaniem wzrostu eksportu zagranicznego. Sposobem na zwalczenie kryzysu miało być obniżanie cen towarów przez zmniejszenie kosztów produkcji, wprowadzanie coraz to nowych i wydajniejszych maszyn i obniżanie płacy roboczej. Inną formą prowadzącą do zwiększenia możliwości eksportowych stała się walka o wolność handlu i zniesienie opłat celnych. Przemysłowcom angielskim udało się częściowo ten cel osiągnąć. W latach 1842—1846 zmniejszono w Anglii znacznie cła importowe od surowców i zboża, a także zniesiono wszelkie ograniczenia i opłaty obciążające dotąd eksport wyrobów krajowych. Trzecią wreszcie drogą do zwiększenia eksportu była walka o terytorialne rozszerzenie rynków zbytu, zwłaszcza w Azji i Afryce.
     Przykładem politycznej i ekonomicznej ekspansji Anglii były próby brytyjskie zdobycia rynku chińskiego, do czego pretekstem stała się rozpoczęta w 1840 r. ostra walka rządu chińskiego z angielskim przemytem opium. Zwycięska flota i armia angielska podyktowała
     354 
     Chinom w 1842 r. korzystny dla Wielkiej Brytanii układ, oddający Anglii w wieczyste posiadanie wyspę Honkong i przyznający jej ulgowe cła i korzystne warunki handlowe. Podobnie w 1832 r. Anglia zmusiła Turcję do podpisania korzystnej dla siebie konwencji handlowej, w której ustalono niskie opłaty celne od towarów przywożonych do Turcji, zezwalając kupcom angielskim na wolny handel wewnętrzny w imperium ottomańskim. Konwencja ta, po zmuszeniu do uległości władcy Egiptu w 1840 r., została rozciągnięta na Egipt. Syrie, Sudan i Arabie, dzięki czemu wyroby angielskie opanowały tamtejsze rynki. W 1841 r. rząd angielski narzucił podobny układ Persji.
     W wyniku powyższej polityki poważnie zwiększył się brytyjski eksport do Azji i Afryki. W krajach kolonialnych ulokowała Wielka Brytania ok. 30% całego swego wywozu (eksport z Anglii do Australii wzrósł w latach 1846—1853 ponad dziesięciokrotnie). Mimo tak wielkiego poszerzenia się rynków zbytu popyt na towary brytyjskie nie nadążał w wielu dziedzinach za niebywale szybko rosnącą produkcją, zwłaszcza w przemyśle włókienniczym (lniany, jedwabniczy, bawełniany, wełniany), w budownictwie kolejowym i in. Ponadto nieurodzaje, które dotknęły szereg krajów europejskich w latach 1846 1847. dodatkowo ograniczyły rynki zbytu dla towarów angielskich.
     W XIX w. Anglia wraz z całym swym Imperium spełniała czołową rolę nie tylko w potencjale gospodarczym ówczesnego świata, ale zarazem w kierowaniu procesem kształtowania się modelu gospodarki światowej. Dominacja finansowa Anglii w świecie rozszerzała supremację funta szterlinga w rozliczeniach międzynarodowych, co umacniało finansową pozycję londyńskiej City i znaczenie Londynu juko finansowego centrum ówczesnego świata. Anglia spełniała dalej przemożną rolę jako pośrednik w handlu międzynarodowym, ośrodek obrotów handlowych i finansowych. Londyn był najpoważniejszym rynkiem kredytowym, od którego w poważnej mierze zależało finansowanie wszystkich większych przedsięwzięć inwestycyjnych na całym świecie. W wyniku długoletniej działalności kredytowej i inwestycyjnej na zewnątrz kraju bieżące wpływy Anglii z tytułu zysków, procentów i dywidend przewyższały już w drugiej połowie XIX w. rozmiary nowych inwestycji za granicą. Konieczność stałych rozliczeń z Anglią z tytułu transakcji handlowych, frachtowych, transferów związanych z zadłużeniem skłaniała wszystkie dłużnicze kraje zamorskie do utrzymywania rezerw funtowych w bankach londyńskich. 
     355 
     Dążenie do dysponowania poszukiwaną dewizą funtową oraz wysokie zaufanie do funta stanowiły dodatkowe źródło koncentracji operacji pieniężnych w Londynie. Funt pod wieloma względami stawał się w praktyce ówczesnych rozliczeń międzynarodowych równorzędnym, a nawet uprzywilejowanym partnerem złota. Rachunki wystawiane w Londynie budziły duże zaufanie i były wszędzie akceptowane. Tak powszechne zaufanie do funta opierało się na doświadczeniu długotrwałej stałości jego wartości w złocie i na przekonaniu o nienaruszalności w Wielkiej Brytanii zasady klasycznego systemu waluty złotej. Istotnie przez blisko sto lat (1821—1914) Anglia zdołała zachować trwałość funta, strzegąc równowagi bilansu płatniczego.
    
    POLITYKA ZAGRANICZNA I EKSPANSJA KOLONIALNA
     Wielka Brytania wychodziła z długiego okresu wojen napoleońskich jako zwycięzca i mocarstwo, które najdłużej i najwytrwalej mobilizowało siły koalicji europejskich do walki z Bonapartem i zadało mu decydujący cios pod Waterloo. Zwycięskie zakończenie długoletnich wysiłków dyplomatycznych, wojskowych i materialnych podniosło bardzo wysoko pozycję Anglii na arenie międzynarodowej, a rozwój jej floty wysunął ją na pierwsze miejsce w świecie. Mocarstwa kontynentalne musiały się odtąd bardzo poważnie liczyć z Wielką Brytanią we wszystkich ważniejszych sprawach polityki międzynarodowej. Z drugiej strony Anglia chcąc utrzymać swoją przewagę i zapewnić sobie bezpieczeństwo dążyła konsekwentnie do utrzymywania w Europie równowagi sił, stanowiącej od dawna skuteczną zasadę jej polityki zagranicznej.
     Konsekwencją wymienionej zasady były zabiegi rządu angielskiego o niedopuszczenie do odzyskania przez Francję dawnego jej znaczenia. Wielka Brytania dążyła do utrzymania równowagi między Austrią a Prusami w krajach niemieckich, między wpływami Austrii i Francji we Włoszech, a z drugiej strony przeciwdziałała polityce Rosji w Europie i Azji. Obawiała się Anglia usadowienia się Rosjan nad Bosforem oraz wzmocnienia państwa tureckiego. W okresie rozkładu imperium tureckiego i dążenia Rosji do opanowania Konstantynopola i cieśnin sprawą pierwszorzędnej wagi było dla Wielkiej Brytanii bezpieczeństwo jej szlaku komunikacyjnego z Indiami. Ponadto silne w Turcji polityczne i handlowe wpływy Rosji mogły zagrażać coraz żywiej rozwijającemu się handlowi brytyjskiemu na Wschodzie.
     356 
     zgodnie z głównymi zasadami swojej polityki zagranicznej Wielka Brytania wystąpiła w obronie Turcji, która za czasów Mahmuda II (1808- 1839) dwukrotnie przegrała wojnę z Rosją i została zmuszona do poważnych ustępstw na rzecz tejże. Brytyjski minister spraw zagranicznych H. J. T. Palmerston (1784—1865) umiejętnie osłabiał wpływy rosyjskie nad Bosforem, skłaniając sułtana do powierzenia Anglikom reorganizacji floty tureckiej. W 1838 r. Turcja zawarła z Wielką Brytanią traktat handlowy, ograniczający do minimum cła przywozowe na towary angielskie i pozwalający Anglikom na handel wewnętrzny w Turcji. Traktat londyński z 1840 r. zapewniał Turcji, w wyniku skutecznych zabiegów Palmerstona, jej dotychczasowy stan posiadania, a zawarta w rok później w Londynie konwencja Wielkiej Brytanii, Rosji, Austrii i Prus oraz Francji i Turcji przyniosła świetny sukces polityki Palmerstona. Na jej podstawie zostały na zawsze zamknięte dla wszystkich statków wojennych Bosfor i Dardanele, co ograniczało przede wszystkim ekspansję rosyjską w tym rejonie. Konwencja londyńska z 1841 r. utwierdzała polityczną i gospodarczą hegemonię Wielkiej Brytanii na Bliskim Wschodzie. Miało to tym większe dla Anglii znaczenie, że po utracie kolonii amerykańskich Indie Wschodnie stały się najważniejszym zamorskim terytorium należącym do jej imperium.
     Zręby Imperium Brytyjskiego zaczęły powstawać jeszcze w XVII w., a rewolucja amerykańska i powstanie Stanów Zjednoczonych zamknęły pierwszą fazę jego dziejów. To tzw. stare imperium kolonialne obejmowało w 1783 r., w okresie pokoju paryskiego: część Kanady, część Hondurasu, wyspy Bermudy, Jamajkę, kilka wysp należących do Małych Antyli, niewielkie punkty oparcia w Afryce, posiadłości w Indiach Wschodnich (Bengal, Haidarabad) i rozrzucone punkty oparcia na ich wybrzeżu (np. Madras, Bombaj). Nieco później doszła Australia oraz część wysp polinezyjskich.
     Po kongresie wiedeńskim, kończącym erę napoleońską, zaczął się nowy rozdział w dziejach Imperium Brytyjskiego, wzrastającego szybko po zdystansowaniu przez Wielką Brytanię jej najgroźniejszych rywali — Francji i Hiszpanii. Jeszcze pod koniec XVIII w. Anglicy podporządkowali sobie w Indiach Wschodnich Haidarabad i Majsur, które stały się wasalami Kompanii Wschodnioindyjskiej. Wykorzystując wybuch wojny domowej w 1802 r. w łonie bardziej centralnie położonej rozległej konfederacji państwa Marathów, uzyskali Anglicy do 1805 r. nad nim zwierzchność. Po 1815 r. kontynuowali podbój Indii, w wojnie 1816—1818 r. rozgromili resztki konfederacji marackiej,
     357 
     zagarnęli księstwo Nepalu, wcielając część zdobyczy do obszarów należących do Kompanii Wschodnioindyjskiej, a inne uzależniając bezpośrednio od siebie. W latach 1824—1826 Wielka Brytania anektowała większą część Burmy, w latach 1843—1849 zajęła Sind, Kaszmir i Pendżab. Poprzez Nepal uzyskała bezpośrednią granicę z podległym Chinom Tybetem i w istocie opanowała całe Indie Wschodnie, z wyjątkiem niewielkich terenów podbitych dawniej przez Francję i Portugalię.
     Wykorzystując spory i walki władców lokalnych niewielka stosunkowo liczba Anglików (ok. 100 tys. ludzi) potrafiła rządzić Indiami, krajem o blisko 200 mln mieszkańców. Indie stały się perłą Korony brytyjskiej, bogaciły Anglię w stopniu niebywałym, stosunkowo niewiele otrzymując w zamian za zabierane z nich przez Anglików skarby i bogactwa ich kraju. Rozwój gospodarczy i kulturalny Indii został w poważnym stopniu zahamowany, panowanie Anglików uniemożliwiało na ogół dostateczny rozwój przemysłowy kraju, w którym głodowały dziesiątki milionów ludzi i dochodziło do częstych rozruchów głodowych. Dodatnią stroną władztwa brytyjskiego w Indiach, podlegających od 1833 r. już bardziej bezpośrednio rządowi angielskiemu (ograniczono wówczas zakres uprawnień Kompanii Wschodnioindyjskiej), były przeprowadzone tam przez kolonizatorów reformy obyczajowe i administracyjne, rozbudowa sieci komunikacyjnej itp.. co w sumie było jednak bardzo niewielką rekompensatą za eksploatację Indii przez tak długi okres.
     Obawy przed ekspansją rosyjska w kierunku Indii skłoniły rząd brytyjski i gubernatora angielskiego w Indiach do podjęcia zbrojnej wyprawy do Afganistanu w 1839 r. w celu rozciągnięcia na ten kraj brytyjskiego zwierzchnictwa. Powstanie ludności zmusiło jednak Anglików do wycofania się w 1841 r. z wielkimi stratami w ludziach. Większym powodzeniem zakończyły się starania Kompanii Wschodnioindyjskiej o nabycie Singapuru, uwieńczone pomyślnym skutkiem w 1819 r. Natomiast w 1839 r. Anglicy zagarnęli inną odtąd ważną bazę — Aden, a w 1840 r. Honkong.
     Wśród licznych nowych posiadłości kolonialnych Wielkiej Brytanii uzyskanych w pierwszej połowie XIX w. należy wymienić Nową Zelandię (1839-1840). Od 1815 r. Anglicy wzmogli kolonizację Australii, którą zaczęli opanowywać jeszcze w 1788 r. Miejsce wysyłanych tam dawniej zesłańców i galerników zajęli koloniści i osadnicy. Od czasu, gdy oficerowi brytyjskiemu Mac Arthurowi udało się wyhodować dający bardzo wartościową wełnę gatunek owiec,
     358 
     Australia stała się jednym z najważniejszych eksporterów wełny, u później i pszenicy.
     Anglicy rozszerzyli też w latach czterdziestych XIX w. stopniowo swoje posiadłości w Afryce Południowej po opanowaniu Kraju Przylądka, skąd wycofali się w 1837 r. na północ osadnicy holenderscy, Burowie, tworząc swoją republikę Natal. Niezadowoleni ze zniesienia przez Anglików niewolnictwa Burowie przenieśli się za rzekę Vaal i Oranie, gdzie utworzyli samodzielne republiki. Ucisk miejscowej ludności przez Burów dal Anglikom pretekst do wmieszania się w wewnętrzne sprawy Natalu. W 1843 r. anektowali Natal, a większa część Burów przeniosła się na zachód, zakładając republikę Oranie. W 1848 r. i ten obszar dostał się w ręce brytyjskie, a Burowie wycofali się na północ, zakładając republikę Transwal.
     W Kanadzie Brytyjczycy utworzyli w 1791 r. dwie prowincje: Dolną Kanadę ze stolicą w Quebec, w której przeważała ludność francuska, oraz Górną Kanadę o przewadze ludności angielskiej ze stolicą w Toronto. Obawa przed tym, by Kanada nie chciała pójść śladami Stanów Zjednoczonych, zmusiła rząd brytyjski do zmiany systemu kolonialnego w Kanadzie. Przy gubernatorach obu prowincji utworzono zgromadzenia narodowe, których członków wybierała zamożniejsza ludność, oraz rady prawodawcze, powoływane w większości przez brytyjskich gubernatorów spośród arystokracji. Władza gubernatora była szczególnie silna, miał on nawet prawo unieważniania decyzji obu wymienionych organów. Naruszanie przez gubernatorów decyzji politycznych reprezentacji kanadyjskich, popieranie przez nich arystokracji, ograniczanie praw ludności francuskiej itp. wywołały opozycję i doprowadziły do powstania w 1837 r. Zostało ono krwawo stłumione, a w celu wzmocnienia kontroli nad Kanadą połączył rząd brytyjski w 1840 r. obydwie kanadyjskie prowincje w jedną, z gubernatorem i Parlamentem na czele. W 1854 r. została przeprowadzona w Kanadzie sekularyzacja majątków kleru anglikańskiego i zniesiono przywileje wielkich właścicieli ziemskich. Od 1854 r. na czele rządu kanadyjskiego stanął premier, a gubernator zachował podrzędne już stanowisko.
     Oprócz wymienionych najważniejszych kolonii Wielka Brytania posiadała jeszcze liczne wyspy na Oceanie Spokojnym. Gujanę, część Antyli, wiele stacji handlowych i punktów oparcia w Afryce. Dzięki eksploatacji kolonii nastąpił w XIX w. ogromny rozkwit przemysłu i handlu angielskiego. Wzrastał dobrobyt angielskiej burżuazji i ziemiaństwa, dla których XIX w. był prawdziwym złotym wiekiem.
     359 
    Zniesienie przez rząd Russella w 1849 r. tzw. aktów nawigacyjnych z XVII w., zakazujących obcym statkom handlu z koloniami brytyjskimi, było nie tylko uznaniem swobody handlu międzynarodowego, ale równocześnie dowodem, że panująca na morzach i najbardziej zaawansowana pod względem gospodarczym Wielka Brytania nie obawiała się konkurencji, mając dostatecznie zabezpieczoną swoją przewagę i hegemonię w handlu i żegludze światowej.
     Prowadzone przez Anglię wojny handlowe przyczyniały się bezpośrednio głównie do dojrzewania kapitalizmu w samej Anglii. Powstałe w ich wyniku najpotężniejsze w świecie imperium kolonialne stało się następnie najdogodniejszym terenem zamorskiej ekspansji rozwiniętego brytyjskiego kapitalizmu. Ekspansja ta przebiegała przy aktywnie jej sprzyjającej brytyjskiej polityce kolonialnej, realizowanej w praktyce nawet w okresach formalnie głoszonej zasady wolnego handlu.
    
    WALKA O REFORMĘ WYBORCZĄ I KONFLIKTY SPOŁECZNE
     Po zwycięstwie nad Napoleonem przybrała w Anglii na sile reakcja torysowska, a jej czołowymi przedstawicielami byli: lord Liverpool (premier rządu w latach 1812—1827) i ks. Wellington. Przeciwko torysom występowała partia wigowska, zwłaszcza jej lewica (przybierająca stopniowo nazwę partii liberalnej), wysuwająca program reformy parlamentarnej i zmiany ordynacji wyborczej, która dotychczas zapewniała z reguły wybór do Izby Gmin tylko posiadaczom wysokiego cenzusu majątkowego (dane z 1820 r. ujawniają, że 267 arystokratów sprawowało wówczas faktyczną kontrolę nad 487 mandatami poselskimi). Walcząc o reformę tego systemu politycznego wysuwały koła liberalne również swój program ekonomiczny, domagający się zniesienia monopoli (np. w handlu kolonialnym) oraz ceł przywozowych na zboże, które podwyższały cenę chleba w Anglii i utrudniały wywóz wyrobów przemysłowych. Liberalna burżuazja szukała oparcia wśród mas pracujących, niezadowolonych ze swego upośledzenia politycznego i ekonomicznego.
     Jerzy III, pragnąc zwalczyć opozycję wielkich rodów ziemiańskich w rodzaju Newcastle, Rockingham czy Tempie, wywierających duży wpływ na rządy w Anglii za dwóch pierwszych przedstawicieli dynastii Hanowerskiej, przyczynił się mimo woli do ich porozumienia z klasami średnimi. Dążenia króla do wzmocnienia władzy Korony natrafiły na zdecydowany opór opozycji wigowskiej.
     360 
     Angielskie partie polityczne nie posiadały ówcześnie jeszcze wyraźnie określonej organizacji i ideologii. W okresie rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich wykazały znaczną chwiejność poglądów i zasad, dopiero w epoce średniowiktoriańskiej za czasów Gladstone'a i Disraelego wypracowały sobie wyraźne formy organizacyjne i bardziej określone programy. Na początku XIX w. torysów łączyło niewiele więcej niż antyjakobinizm, strach przed postępowymi ideami społecznymi i politycznymi rewolucji francuskiej. Pod tym względem ważną rolę odegrały w rozwoju angielskiego konserwatyzmu pisma wspomnianego już Edmunda Burke'a. Na początku XV1X w. partia torysowska była identyfikowana z opozycją w stosunku do reform politycznych i radykalizmu społecznego. Była ona rzecznikiem hierarchicznej i arystokratycznej koncepcji społeczeństwa, rządzonego przy pomocy tradycyjnych metod i zasad politycznych, w sojuszu z kościołem anglikańskim.
     Oparcie dla wigów stanowiła bogacąca się burżuazja, a z drugiej strony nonkonformiści. Bogaci i średni kupcy, przemysłowcy i bankierzy wiązali z ruchem wigowskim nadzieje na stopniową reformę systemu parlamentarnego, finansowej i handlowej polityki rządu i systemu prawnego. Przede wszystkim szło im o zmniejszenie znaczenia i roli arystokracji ziemiańskiej.
     Żądanie reformy Parlamentu odgrywało ważną rolę w ówczesnych bardziej radykalnych ruchach ludowych. Szerokie masy wiązały z reformą tą nadzieje na polepszenie swej sytuacji. W tej sprawie organizowane były mityngi i publiczne wystąpienia, wydawano pisma i pamflety polityczne. Wiele inicjatywy w tej walce okazywał Henry Hunt (1773—1835), domagający się też zniesienia praw zbożowych. Bardzo ostro w licznych pamfletach wystąpił William Cobbett (1762—1835), radykał i przywódca robotników, redaktor pisma „Political Register", w którym krytykował system własności wielkich posiadaczy i ustrój polityczny Anglii, politykę torysów itp. Cobbett wysuwał program owiany romantycznymi i często nierealnymi ideami, zapatrzony w obraz dawnej „szczęśliwej, wesołej Anglii", ginący na skutek rozwoju przemysłu. Występował w obronie rujnowanego chłopstwa, stopniowo coraz większe nadzieje pokładał w klasie robotniczej. Będąc zwolennikiem demokracji politycznej, pragnął Cobbett przywrócić w dziedzinie ekonomicznej i społecznej minione stosunki, w których przeważała drobna produkcja. Wysuwał żądania demokratycznej reformy prawa wyborczego.
     Angielski radykalizm czerpał też swoje natchnienie z systemu
     361 
     filozoficznego liberalizmu i utylitaryzmu oraz idei socjalistycznych.
     Ideologią dominującą w angielskim życiu społecznym, nauce i kulturze od początków XIX w. był liberalizm. Wywodząc się z Oświecenia, był reakcją burżuazji w imię haseł Oświecenia przeciwko ancien regime'owi w celu uwolnienia jednostki z krępujących jej swobodę więzów tradycji stanowej i absolutyzmu monarszego. Liberalizm stanowił zarazem ideologię, w której punktem wyjścia była autonomia człowieka w stosunku do otaczającego go ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego. Opierając się na racjonalistycznej i indywidualistycznej koncepcji człowieka, liberalizm głosił, że wolna i nieskrępowana działalność jednostek jest źródłem postępu we wszystkich dziedzinach życia społecznego.
     Szczególną rolę w rozwoju ideologii burżuazyjnej tego okresu odegrali uczeni angielscy z końca XVIII i pierwszej połowy XIX w.: A. Smith (por. wyżej). J. Bentham. D. Ricardo, J. S. Mili, a później H. Spencer.
     Jeremy Bentham (1748—1832), prawnik, filozof i ekonomista, był jednym z czołowych przedstawicieli wczesnego liberalizmu oraz twórcą angielskiego utylitaryzmu. Od 1786 r. był duchowym przywódcą grupy „radykałów filozoficznych", do której należeli również J. Mili, T. Malthus, D. Ricardo. Bentham w poglądach swoich nawiązywał do tradycji angielskiego empiryzmu i asocjacjonizmu, dążąc do opracowania podstaw etyki, prawodawstwa i polityki społeczno-ekonomicznej. Uważał, że czyny i stosunki ludzkie winny być oceniane moralnie ze względu na pożytek realny, jaki przynoszą społeczeństwu i jednostce. Stojąc na stanowisku atomizmu społecznego twierdził, że nie ma dobra społecznego niezależnie od dobra poszczególnych ludzi. Twierdził, że rozumne dążenie do szczęścia osobistego, działanie zgodne z własnym interesem przyczynia się do zwiększenia pomyślności ogółu. Na tych założeniach zbudował Bentham system etyki utylistycznej, którego normę naczelną nazwał „zasadą użyteczności". Ze swym systemem etycznym wiązał Bentham postulat laicyzacji etyki i przeprowadził krytykę religii z pozycji racjonalizmu i hedonizmu. Wychodząc z przesłanek liberalizmu ograniczał działalność państwa do utrzymania porządku publicznego i łagodzenia jaskrawych różnic społecznych. Był zwolennikiem nieograniczonej wolnej konkurencji, która jego zdaniem miała dawać społeczeństwu w efekcie powszechną pomyślność i harmonię interesów.
     Najwybitniejszym może reprezentantem ideologii burżuazyjnej tego okresu był wspomniany David Ricardo (1772—1823), wybitny angielski ekonomista,
     362 
     współtwórca klasycznej burżuazyjnej ekonomii politycznej i rzecznik liberalizmu gospodarczego. Kontynuując badania Adama Smitha pragnął ustalić prawa wyznaczające podział produktu miedzy klasy społeczne, współdziałające w procesie produkcyjnym. Nawiązując do Smitha widział Ricardo w pracy jedyną miarę wartości. Ponieważ jednak w tworzeniu produkcji bierze udział zarówno praca pracownika, jak i „nagromadzona praca", czyli kapitał, był zdania, że dwie klasy społeczne, robotnicy i kapitaliści, tworzą bogactwo narodowe. Natomiast właściciele gruntów, pobierający tylko rentę, są według niego elementem nieproduktywnym i ciążącym na produkcji. Ricardo, jak i Adam Smith, występował przeciwko ingerencji państwa w dziedzinę produkcji, atakował politykę celną i wspomniane prawa zbożowe wydane w interesie ziemiaństwa.
     Poglądy Ricarda szeroko rozpowszechnił, upraszczając je niekiedy i wulgaryzując, James Mili (1773— 1836), ekonomista, filozof i wysoki urzędnik Kompanii Wschodnioindyjskiej, czołowy przedstawiciel angielskiego liberalizmu i „radykalizmu filozoficznego". W poglądach filozoficznych nawiązywał do empiryzmu i asocjacjonizmu, W działalności społecznej reprezentował interesy radykalnej burżuazji w jej walce o reformy polityczne. Mili wniósł do ekonomicznego liberalizmu utylitarną filozofię Benthama z jej postulatem jak największego dobra dla jak największej ilości ludzi. Wierzył, że cel ten jest osiągalny poprzez działanie zasad ekonomicznego liberalizmu.
     Poważne znaczenie w nauce europejskiej osiągnął w późniejszym już okresie syn Jamesa Milla, John Stuart Mili (1806— 1873), którego już tutaj wspominamy ze względu na jego związek z liberalizmem. Był on filozofem, logikiem i ekonomistą, jednym z głównych przedstawicieli empiryzmu. W jego ujęciu logika przedmatematyczna znalazła najbardziej dojrzały kształt. Najpoważniejszym jego osiągnięciem była metodologia i teoria indukcji eliminacyjnej. Pod wpływem Comte'a sformułował później angielską wersję pozytywizmu i rozwinął pozytywistyczną teorię nauki. W psychologii stał na stanowisku asocjacjonizmu i starał się wyjaśnić bieg życia psychicznego prawami kojarzenia. W poglądach na społeczeństwo był zwolennikiem indywidualizmu metodologicznego, w etyce — utylitaryzmu. W poglądach społecznych rozwijał zasady liberalizmu. Interesował się ideologią i ruchami społecznymi, jako członek Izby Gmin występował w obronie postulatów robotników i na rzecz równouprawnienia kobiet.
    363 
    Duży rozgłos zdobył sobie ówcześnie inny przedstawiciel wspomnianej wyżej grupy „radykałów filozoficznych", Thomas Robert Malthus (1766—1834), ekonomista i duchowny anglikański, twórca znanej teorii ludnościowej, głoszącej, że występuje stała tendencja do nadmiernego przyrostu ludności w stosunku do istniejących możliwości jej utrzymania i wyżywienia. Wulgaryzując teorię Adama Smitha starał się wskazać, że realizacja wartości i zysku w systemie kapitalistycznym nie jest możliwa bez istnienia specjalnej grupy ludności konsumującej, a nie produkującej. Malthus dostrzegał, że walka o byt stanowi poważny bodziec do pracy, i do jego poglądów nawiązał później m. in. Darwin. Teza Malthusa o arytmetycznym przyroście środków żywności i geometrycznym przyroście zaludnienia, krytycznie dawniej przyjmowana, zyskała we współczesnej nauce na Zachodzie nowych zwolenników.
     Problematyka społeczna znajdowała swój wyraz na początku XIX w. nie tylko w dyskusjach parlamentarnych, uczonych traktatach, konfliktach klasowych i wystąpieniach mas ludowych, ale również inspirowała pisarzy i działaczy w kierunku nie zawsze zresztą realnych wizji przyszłości. Wymienić tu wypada teścia poety Shelleya, Williama Godwina (1756— 1836), jednego z pierwszych teoretyków anarchizmu, a równocześnie komunisty utopijnego, kształtującego swoje poglądy pod wpływem idei francuskiego Oświecenia. Krytykując współczesne stosunki głosił, że ludzkość powinna uwolnić się od wszelkich form rządów państwowych i oprzeć się całkowicie na wolnym działaniu jednostek, kierujących się rozumem, dobrą wolą i poczuciem sprawiedliwości. Opowiadał się za małymi komunami lokalnymi, opartymi na naturalnych stosunkach sąsiedzkich. Głosił też konieczność uspołecznienia ziemi oraz tezę, że własność indywidualna człowieka powinna wyłącznie pochodzić z jego pracy. Poglądy Godwina wywarły wpływ na różne odłamy anarchizmu oraz socjalizmu utopijnego, zwłaszcza na Owena.
     Robert Owen (1771—1858), angielski socjalista utopijny, pisarz, działacz polityczny i pionier ruchu spółdzielczego opowiadał się za zniesieniem własności prywatnej, a drogę do tego widział nie w walce klas, lecz w wychowaniu robotników i tworzeniu przez nich organizacji zawodowych i spółdzielni. W swoich zakładach bawełnianych w Szkocji wprowadził daleko idące reformy. Ograniczył czas pracy i wypłacał wyższe niż w innych fabrykach zarobki, dla robotników zatrudnionych w tych zakładach budował domy, szkoły, place do gier itp. W swych koncepcjach filozoficznych zbliżał się Owen do poglądów francuskich materialistów XVIII w. Głosił, że człowiek jest wytworem
     364 
     swego środowiska i można go zmienić i podnieść moralnie przez zreformowanie warunków życia i pracy. Koncepcję szczęścia ludzkiego opierał na utylitaryzmie, uważając odmiennie od Benthama, że środowisko społeczne sprawia, iż walka o szczęście w istniejących warunkach prowadzi do zapewnienia szczęścia kosztem innych. Był jednym z pierwszych, którzy propagowali ustawodawstwo fabryczne, współdziałał przy projekcie ustawy ograniczającej wiek zatrudnienia dzieci. Nakłaniał władze do stworzenia „wsi kooperacji" celem osiedlenia w nich bezrobotnych, którzy następnie produkując potrzebne dla siebie artykuły i wymieniając między sobą nadwyżki produkcji staliby się samodzielnymi, chociaż zrzeszonymi producentami, wolnymi od ograniczeń systemu fabrycznego. Po latach nieudanych zmagań wyjechał Owen do Stanów Zjednoczonych. Usiłował tu praktycznie rozwijać swe idee w założonej przez siebie osadzie New Harmony (w stanie Indiana). Po niepowodzeniach powrócił do Anglii, gdzie wzrastały nastroje rewolucyjne wśród robotników. Aż do śmierci Owen propagował swe pomysły socjalistyczne oraz walkę z religią, w której widział źródło zacieśniające horyzonty myślowe.
     Warto dodać, że pod wpływem idei Owena działała w Anglii grupa teoretyków ekonomii politycznej, starająca się wyprowadzać z nauki Smitha i Ricarda socjalistyczne wnioski (William Thompson, Thomas Hodgskin, John Grey i in.). Z założeń klasycznej ekonomii, że praca jest źródłem wartości, wyciągali wniosek, iż robotnicy powinni otrzymywać pełny produkt pracy.
     Nasilenie fali ruchów ludowych uwidoczniło się w Anglii już w latach 1816—1817. Bezrobotni północnej Anglii zorganizowali w 1817 r. pierwszy w historii marsz głodowy. Przed wyruszeniem demonstrantów z Manchesteru do Londynu pochód został wprawdzie rozproszony, ale akcja ta wywołała niepokój sfer rządowych. Równocześnie w Londynie demonstranci zaatakowali księcia regenta, późniejszego Jerzego IV, co stało się dla rządu pretekstem do zawieszenia niektórych praw ze słynnym Habeas Corpus Act na czele. Gdy mimo to 16 sierpnia 1819 r. na polach św. Piotra koło Manchesteru odbyła się olbrzymia demonstracja z udziałem około 50 tys. ludzi, rząd do ich rozpędzenia użył policji, w wyniku czego 10 osób zostało zabitych, a około 600 rannych. Całą Anglię ogarnęła fala protestów i zaostrzyła się opozycja przeciwko rządowi. Wydarzenia te zostały nazwane „bitwą pod Peterloo", co było ironiczną aluzją do bitwy pod Waterloo, wygranej przez zasiadającego w 1819 r. w gabinecie angielskim ks. Wellingtona.
     365 
     W odpowiedzi na wystąpienia ludowe rząd zaostrzył represje przeprowadzając wydanie 6 praw (Six Acts), zwanych „kneblującymi", które wyposażyły władze administracyjne i sądowe w większe uprawnienia na wypadek demonstracji. Zakazano zebrań z udziałem więcej niż 50 osób, prasę obłożono opłatami stemplowymi, zakazano noszenia broni bez zezwolenia władz itp. Przeciwko uchwałom „kneblującym" wybuchły spiski i protesty, w Glasgow zaś strajk generalny.
     Wystąpienia mas ludowych nie posiadały w tym okresie jeszcze określonego programu działania i wysuwały głównie, nawet w swych bardziej radykalnych sformułowaniach, przede wszystkim hasło re- formy Parlamentu. Rozmiary tego ruchu były tak znaczne, że nawet w łonie partii torysowskiej zaczęli coraz bardziej dochodzić do głosu młodzi umiarkowani politycy, którzy stopniowo weszli do gabinetu lorda Liverpoola. Znalazł się wśród nich Robert Peel (1788 - 1850), sprawujący od 1822 r. stanowisko ministra spraw wewnętrznych i reprezentujący liberalne tendencje w partii rządzącej, zanim zajął stanowisko opozycyjne wobec reformy wyborczej z 1832 r. (w latach 1834-1835 i 1841-1846 był Peel premierem). Obok Peela do grupy liberalnych polityków torysowskich na początku lat dwudziestych XIX w. Robert Peel J należał również George Canning (1770-1827), w latach 1822—1827 minister spraw zagranicznych Anglii, przeciwnik Świętego Przymierza, zwolennik niemieszania się w wewnętrzne sprawy państw niezależnych. Wypowiadał się Canning za niepodległością Grecji i sprzyjał idei równouprawnienia katolików oraz Irlandczyków. Działalność Canninga stanowiła swego rodzaju kontrast z polityką jego poprzednika w rządzie i przeciwnika, wspomnianego już Castlereagha, przedstawiciela najbardziej reakcyjnego kierunku
     366 
     w obozie torysów, zwolennika ustawodawstwa represyjnego wobec ruchów ludowych w okresie Peterloo. Do Peela i Canninga zbliżał się poglądami również William Huskisson (1770—1830), minister handlu od 1823 r. i minister kolonii od 1827 r., gorący zwolennik wolnego handlu. Również Henry John Palmerston (1784—1865), późniejszy przywódca liberałów i słynny wiktoriański minister spraw zagranicznych, reprezentował początkowo poglądy zbliżone do Peela i innych młodych torysów. Później nazywano tę grupę peelitami, canningitami lub liberalnymi torysami.
     Umiarkowani torysi weszli w skład rządu i poczęli wywierać . coraz większy wpływ na jego politykę już w okresie panowania Jerzego IV (1820—1830), syna i następcy Jerzego III, który od 1811 r. na skutek choroby umysłowej nie sprawował faktycznie rządów. Jerzy IV od 1788 r. z przerwami, a od 1811 r. w sposób ciągły przejął regencję, popierając po dojściu do władzy politykę skrajnych torysów. Do poczynań Peela i Canninga odnosił się z największą niechęcią. Mimo to, pod wpływem umiarkowanych tendencji w łonie partii torysów oraz wystąpień mas ludowych, rząd musiał wprowadzić w latach dwudziestych XIX w. m. in. obniżenie ceł przywozowych, złagodzenie prawa karnego, reorganizację policji (dwa ostatnie posunięcia pod wpływem Peela), złagodzenie cenzury i ustawy prasowej.
     Szczególnie ważną uchwałę podjęła Izba Gmin w 1824 r. znosząc ustawę zakazującą tworzenia robotniczych związków zawodowych. W latach 1825—1832 związki zawodowe poczęły się łączyć, do czego zwłaszcza nawoływał John Doherty. Utworzył on ogólnobrytyjski związek robotników przędzalniczych, a w 1830 r. ogólnokrajowy związek robotników różnych zawodów. Przetrwał on wprawdzie tylko do 1832 r., ale jego poszczególne organizacje działały znacznie dłużej.
     W latach dwudziestych XIX w. bardziej liberalne tendencje zaznaczyły się również w polityce wyznaniowej oraz irlandzkiej rządu torysów. Od czasu unii z Anglią z 1801 r. wzmagały się w Irlandii nastroje niezadowolenia oraz przybierała na sile działalność różnych tajnych i jawnych organizacji. Na czele jednej z nich stanął doskonały mówca Daniel O'Connel (1775—1847). Mimo oporu rząd angielski ostatecznie przeprowadził w 1828 r. zasadę równouprawnienia nonkonformistów (tzw. dissenters) z anglikanami, a w 1829 r. prawo o emancypacji katolików, którzy wreszcie zostali dopuszczeni do wszystkich niemal urzędów państwowych, z wyjątkiem kilku najważniejszych.
     367 
    Warto dodać, że mimo tych zmian przez następne jeszcze pokolenie anglikanizm zapewnił sobie monopol w uniwersytetach Zjednoczonego Królestwa. Dopiero w 1854 i 1856 r. dissenters dopuszczono do Oksfordu i Cambridge, ale zostali pozbawieni możliwości uzyskiwania tam tytułów naukowych, dostępu do profesury i innych stanowisk uniwersyteckich. Dopiero w 1871 r. wydane zostało prawo (Universities Test Aci) rozszerzające znacznie przywileje uniwersyteckie nonkonformistów, którzy zostali całkowicie zrównani w prawach w uczelniach angielskich z anglikanami w 1877 r.
    
    REFORMA WYBORCZA 1832 R. RUCH CZARTYSTÓW
     Tendencje liberalne oraz hasła rewolucji 1830 r. we Francji i Belgii, kryzys gospodarczy 1829 r. oraz nasilenie powstań i walk robotników w 1830 r. stworzyły pomyślną atmosferę dla reform politycznych w Anglii. Po śmierci Jerzego IV tron objął jego brat Wilhelm IV (1830—1837), a nowe wybory do Izby Gmin doprowadziły do upadku gabinetu Wellingtona, ostatniego rządu torysów, którzy utrzymywali się u steru rządów od 1761 r. Do władzy doszli wigowie pod przywództwem premiera lorda Greya (1764—1845), zwolennika polityki liberalnej i tolerancji.
     W tej pomyślnej sytuacji została przeprowadzona, po złamaniu oporu króla i opozycji Izby Lordów, reforma wyborcza 1832 r., stanowiąca pierwszy ważny wyłom w dotychczasowym angielskim systemie parlamentarnym, tak zdecydowanie faworyzującym klasy najzamożniejsze. Nowa ustawa wyborcza znacznie zwiększyła ogólną ilość wyborców, znosiła 56 „zgniłych" okręgów wyborczych, a w swym podziale uwzględniała nowo powstałe okręgi przemysłowe, nie posiadające dotąd przedstawicielstwa w Parlamencie. Otrzymały one 65 mandatów; aby jednak zrównoważyć wzmocnienie burżuazji przemysłowej, tyleż mandatów dostały dodatkowo okręgi wiejskie. Prawo głosu w miastach uzyskali właściciele, lub najemcy domów o rocznej wartości czynszowej przynajmniej 10 funtów. Ustanawiając tak wysoki cenzus reforma 1832 r. wykluczała od udziału w wyborach drobnych kupców i rzemieślników, nie mówiąc już o robotnikach, którzy nadal pozostali pozbawieni prawa wyborczego. Na wsi prawo wyborcze posiadane dotąd przez właścicieli ziemi rozszerzono na bogatszych dzierżawców. W sumie około 20% głów rodzin w Anglii miało obecnie prawo głosowania. Ponadto przyznano dodatkowych 13 mandatów Szkocji i Irlandii.
     368 
     Reforma z 1832 r. miała charakter ograniczony, nie przyznawała prawa głosowania chłopom dzierżawcom, bezrolnym, masom pracującym w miastach, a więc ogromnej większości narodu angielskiego. Umożliwiała burżuazji osiągniecie wpływu na władzę, a Izbie Gmin dawała szerszą podstawę społeczną, zapewniając jej w ten sposób korzystniejszą pozycję wobec Izby Lordów. Oznaczała kompromis, ale mimo to miała dla dalszych dziejów Anglii ogromne znaczenie, pomniejszała nieco decydującą dotąd rolę właścicieli ziemskich oraz otwierała drogę do dalszych reform ustrojowych.
     Reforma wyborcza z 1832 r. spełniła główne postulaty angielskich radykałów, którzy nic widzieli już potrzeby popierania ruchu robotniczego. Ruch ten posiadał już np. w osobach Johna Doherty czy Roberta Owena swoich przywódców, widzących drogę do zmian na lepsze nie w walce klasowej, ale w wychowaniu robotników i tworzeniu przez nich organizacji zawodowych. Owen przyczynił się m. in. do założenia w 1833 r. Ogólnokrajowego Związku Związków Zawodowych (National Trades Union), który wysuwał żądania 8-godzinnego dnia pracy, powszechnego i demokratycznego głosowania oraz corocznych wyborów do Parlamentu. Rząd angielski przywrócił w 1833 r. dawne prawo ograniczające pracę dzieci w przemyśle tekstylnym i zakazujące zatrudniać je w nocy, jednak mimo to w manufakturach, fabrykach i kopalniach angielskich pracowało w 1834 r. około 50 tys. dzieci w wieku od 5 do 15 lat, w najbardziej nieodpowiednich warunkach, od godziny 6 rano do 9 wieczór. Kobiety pracowały jeszcze dłużej, do 16 godzin na dobę. Wstrząsający obraz nędzy i wyzysku ówczesnego proletariatu zawiera klasyczne dzieło przebywającego wówczas w Anglii F. Engelsa pt. Położenie klasy robotniczej w Anglii.
     Rząd lorda Greya zajął się w 1834 r. sprawą ludności najbiedniejszej, lecz uchwalone przez Parlament prawo o ubogich niczego nie rozwiązywało. O ile dawniej opieka nad biedakami należała do gmin wiejskich, obecnie wprowadzono specjalne domy pracy jako jedyne instytucje mające dawać wsparcie i schronienie nędzarzom. Warunki pobytu w tych domach były złe, praca bezmyślna, toteż robotnicy ich unikali, a nawet stamtąd uciekali.
     Rząd wigów, który doszedł do władzy w 1830 r. i sprawował ją do 1841 r. (z małą przerwą), wydał jeszcze kilka innych aktów świadczących o bardziej liberalnej polityce Anglii w tym okresie. W 1833 r. zniósł niewolnictwo w koloniach brytyjskich, wyprzedzając pod tym względem Stany Zjednoczone o 30 lat 
     369 
    (handel niewolnikami został w Imperium Brytyjskim zakazany jeszcze w 1807 r.). Należy dalej wspomnieć, że w 1835 r. przeprowadzono reformę municypalną, na której mocy prawo wyborcze w miastach, rządzonych dotąd przez ciasne oligarchiczne korporacje lub arystokratycznych właścicieli ziemskich, zostało przyznane wszystkim podatnikom zamieszkującym miasta, a wiec również średniej i drobnej burżuazji.
     Podczas kryzysu ekonomicznego w Anglii w latach 1836—1839 ożywił się ruch robotniczy, wysuwający sprawę reprezentacji robotniczej w Parlamencie i nowej reformy prawa wyborczego. W tym samym czasie robotnicy londyńscy wystąpili o wolność prasy i zniesienie opłat stemplowych, ograniczających demokratyczną prasę w sposób dotkliwy. W 1836 r. powstało Londyńskie Stowarzyszenie Robotnicze (London Working Men Association), na którego czele stanął stolarz William Lovett. Wysunęło ono żądanie reformy wyborczej i nawiązało łączność z robotnikami północnej Anglii. Obok tego umiarkowanego raczej stowarzyszenia powstało radykalne Londyńskie Towarzystwo Demokratyczne. Ważną rolę w nim odegrał George Julian Harney, a dalej adwokat irlandzki Feargus O'Connor (1794— 1855), stronnik O'Connella z okresu reformy wyborczej 1832 r., redaktor założonego przez siebie czasopisma „The Northern Star", w którym walczył o sprawę robotniczą. Oba stowarzyszenia londyńskie odegrały szczególnie ważną rolę w powstaniu ruchu czartystów, pierwszego masowo zorganizowanego ruchu proletariatu w Anglii.
     Powstanie ruchu czartystów datuje się na 1837 r., kiedy to Lovett opracował program ujęty w 6 punktów. Zawierał on postulat stworzenia równych okręgów wyborczych, powszechnego prawa głosowania dla wszystkich dorosłych mężczyzn, corocznych wyborów do Parlamentu, zniesienia cenzusu majątkowego w stosunku do kandydatów na posłów, tajnego głosowania i diet poselskich. Petycję tę nazwano Kartą ludu (People's Charter) i stąd ruch ten nazwano czartyzmem, a jego uczestników czartystami. Uważali oni, że powszechne prawo wyborcze zapewni im większość w Parlamencie, a tym samym decydujący wpływ na formowanie rządu, który przekształciłby ustrój Anglii w interesie klasy robotniczej. Jeśli idzie o metody działania, większość czartystów z Lovettem na czele, opierająca się na zamożniejszych grupach robotników i rzemieślników, stała na stanowisku walki legalnej (petycje, akcja propagandowa). Mniejszość pod przywództwem O'Connora była zwolenniczką metod bardziej radykalnych, do użycia siły włącznie (strajki, powstania). 
     370 
    Opierała się on na zubożałych rzemieślnikach i robotnikach niewykwalifikowanych. Nie poparły natomiast w zasadzie czartyzmu robotnicze związki zawodowe, stojące na błędnym stanowisku, że walka polityczna nie jest ich celem. Było to jedno ze źródeł słabości ruchu czartystów. Do osłabienia jego przyczynił się również brak jednolitej i zdecydowanej polityki wśród przywódców tego ruchu.
     Parlament odrzucił w 1839 r. petycję czartystów, a rząd wigowski lorda Melbourne'a (był on premierem w latach 1834 i 1835-1841) aresztował wielu strajkujących robotników i ich przywódców. Próba powstania górników w Walii została krwawo przez wojsko stłumiona i nastąpiły masowe aresztowania. Na skutek wewnętrznych tarć w łonie czartyzmu kierownictwo ruchu przeszło z rąk Lovetta do O'Connora, który w 1840 r. zreorganizował zwolenników ruchu w jednolite i radykalne Narodowe Stowarzyszenie Czartystów (National Charter Association). Odrzucenie przez Parlament w 1842 r. drugiej petycji czartystów wywołało strajk generalny w przemysłowych hrabstwach północnej Anglii. Po załamaniu się strajku ruch czartystów zaczął upadać, a liczba jego członków spadła z 50 tys. do 4 tys.
     Ponowne ożywienie czartyzmu przypadło na okres Wiosny Ludów. Już wcześniej. m.in. i dzięki agitacji czartystów, uzyskali robotnicy zakaz pracy kobiet i dzieci do 7 lat pod ziemią (1842 r.), przyjęcie dziesięcioipółgodzinnego dnia pracy jako maksimum dla kobiet i młodzieży w przemyśle tekstylnym (1847 r.) i in. Czartyści przyczynili się do powstania obfitej literatury zajmującej się problemami proletariatu. W okresie ożywienia czartyzmu w czasie Wiosny Ludów w latach 1847— 1848 O'Connor opracował projekt konstytucji republikańskiej, przystąpiono też do zbierania podpisów pod" trzecią petycją, której wręczenie miał poprzedzić masowy pochód robotników do Parlamentu. Wobec groźby starć z policją manifestacja się nie udała, a petycja została w 1848 r. przez Parlament odrzucona. Ruch czartystów zaczął od tego czasu stopniowo upadać, a w 1854 r. Narodowe Stowarzyszenie Czartystów rozwiązało się.
     Nasilenie ruchu czartystów w Anglii w 1848 r. było w pewnym stopniu brytyjskim odpowiednikiem Wiosny Ludów, chociaż w związku ze specyfiką rozwoju gospodarczo-społecznego Anglii i w tej dziedzinie zaznaczyły się tam odmienne tendencje. Wiadomość o wybuchu rewolucji lutowej w Paryżu wywarła w Anglii silne wrażenie i zaniepokoiła ziemiaństwo i burżuazję brytyjską przeświadczonych na ogół. z.c walka na kontynencie toczy się jedynie o wolności konstytucyjne i prawa wyborcze, zagwarantowane już w Anglii w poprzednim okresie.
     371 
    Specyfika sytuacji Anglii w okresie Wiosny Ludów polegała przede wszystkim na tym, że na kontynencie klasą rewolucyjną była burżuazja, w Anglii natomiast burżuazja nie musiała już walczyć o swoje prawa polityczne, gdyż zdobyła je znacznie wcześniej. Dążyła tylko do rozszerzenia swych przywilejów ekonomicznych. Natomiast ożywiła Wiosna Ludów nadzieje proletariatu angielskiego i zaznaczyła się wielkimi manifestacjami bezrobotnych i nasileniem agitacji czartystów.
     Wzrost nastrojów rewolucyjnych na kontynencie oraz ruchu czartystów w Anglii zaktywizował działalność rewolucjonistów irlandzkich. Jeszcze w 1847 r. w okresie katastrofy głodowej w Irlandii powstała tam radykalna organizacja bojowa „młodoirlandczyków", która przybrała nazwę Konferencji Irlandzkiej. Na jej czele stanął John Mitchel. Konfederacja nawiązała kontakty z. czartystami i francuskimi rewolucjonistami. Osłabiony masową emigracją i wycieńczony głodem naród irlandzki nie był w stanie zorganizować powstania przeciwko Anglii, a brak zdecydowanych przywódców ułatwił władzom angielskim represje i aresztowania.
     W 1841 r. po wigowskim gabinecie lorda Melbourne'a do steru rządów doszli ponownie torysi z Robertem Peelem jako premierem na czele. Okazał się on jednym z najzręczniejszych polityków partii torysów, którą zreorganizował i nazwał konserwatywną. Umocnił swą partię przez obronę interesów ziemiaństwa i popieranie burżuazji przemysłowej, którą starał się pozyskać zwalczaniem ruchu robotniczego i polityką celną (był zwolennikiem wolnego handlu). W 1844 r. Peel przeprowadził reformę Banku Anglii, ograniczając możliwości emisji banknotów i stwarzając tym samym silną podstawę kredytową dla ekspansji kapitału. Ustawa z 1844 r. umożliwiająca zakładanie spółek z ograniczoną odpowiedzialnością prowadziła do większej mobilizacji i łączenia kapitałów. Rządy Peela przypadły na lata szybkiego rozwoju gospodarczego i koniunktury przemysłowej, która trwała od 1842 do 1846 r.
     Torysowski rząd Peela zniósł w 1846 r. przy poparciu wigów cła zbożowe, od lat stanowiące przedmiot ataku i szerokiej krytyki. Już w 1838 r. powstała w Anglii Liga do walki przeciw ustawom zbożowym, na czele której stanęli: ekonomista i polityk liberalny Richard Cobden i parlamentarzysta oraz polityk radykalny John Bright. Dysponując dużymi kapitałami i środkami agitacyjnymi w całym kraju Liga zwracała uwagę publiczną na konieczność walki z cłami zbożowymi, organizowała petycje itp. 
     372 
    Do zniesienia ceł zbożowych w 1846 r. przyczyniła się również katastrofalna sytuacja głodowa w Irlandii oraz nieurodzaj w Anglii. Zniesienie ceł zbożowych ulżyło doli robotników i biedniejszej ludności, z drugiej strony wywołało niezadowolenie wśród posiadaczy ziemskich i doprowadziło do rozłamu w partii torysów, upadku jej gabinetu i dojściu do władzy rządu wigów pod przewodnictwem premiera Johna Russella (1792— 1878), który będzie dzierżyć ster rządów w swym ręku w latach 1846 1852.
     Wszystkie omówione ostatnio wyżej wydarzenia przypadły już na początek „ery wiktoriańskiej", na pierwsze lata długiego, 64-letniego pilnowaniu królowej Wiktorii (1837- 1901), córki brata Wilhelma IV, Edwarda ks. Kentu, oraz księżnej koburskiej Wiktorii. Czasy jej rządów stały się synonimem dobrobytu i postępu ekonomicznego, wzrostu przywiązania do dawnych tradycji, a przede wszystkim epoką, w której Wielka Brytania osiągnęła swą największą potęgę, stając się pierwszym mocarstwem na świecie.
    
    XII. ERA ŚREDNIOWIKTORIAŃSKA (1851-1874) 
    KRAJ I JEGO GOSPODARKA
    W PIERWSZYCH dziesięcioleciach drugiej połowy XIX w. wzrost ludności Anglii utrzymał swe dotychczasowe tempo, a nawet nieco się wzmógł. Natomiast w Irlandii zachodził proces depopulacji, bardzo wyraźny od lat czterdziestych XIX w. Irlandia posiadająca około jednej trzeciej ludności państwa brytyjskiego w momencie unii z Wielką Brytanią w 1801 r. zmniejszyła w ciągu kilku dziesięcioleci swój udział do jednej szóstej, głównie na skutek odpływu i emigracji zagłodzonej i zbuntowanej ludności do Stanów Zjednoczonych i kolonii zamorskich, jak i do Anglii. Dynamikę rozwoju zaludnienia w poszczególnych częściach Zjednoczonego Królestwa w XIX w. obrazuje poniższe zestawienie:
     Ludność Zjednoczonego Królestwa w XIX w. (w mln)
    W poszczególnych wierszach podane są kolejno: Rok; ludność Anglii i Walii; ludność Szkocji; ludność Irlandii; ludność Zjednoczonego Królestwa (razem) 
    1801;      8,9;     1,6;     5,4;     15,9 
    1811;    10,2;     1,8;     5,9;     17,9 
    1821;    12,0;     2,1;     6,8;     20,9 
    1831;    13,9;     2,4;     7,8;     24,0 
    1841;    15,9;     2,6;     8,2;     26,7 
    1851;    17,9;     2,9;     6,6;     27,4 
    1861;    20,1;     3,1;     5,8;     28,9 
    1871;    22,7;     3,4;     5,4;     31,5 
    1881;    26,0;     3,7;     5,2;     34,9 
    1891;    29,0;     4,0;     4,7;     37,7 
     Anglię na początku drugiej połowy XIX w. można podzielić na cztery wielkie regiony geografczno-gospodarcze. 
     374 
     Obszarem miejskim w czystej postaci był Londyn, liczący wówczas 2,8 mln mieszkańców.
     Drugi region to Anglia południowa i wschodnia (6,1 mln mieszkańców), obszar wybitnie rolniczy, z pewnymi ośrodkami przemysłu, handlu i żeglugi. Trzeci region stanowiła Anglia środkowa (3,7 mln mieszkańców), obszar o charakterze mieszanym, z dużymi ośrodkami przemysłu i górnictwa. Wreszcie czwarty region to Anglia północna (6, 1 mln mieszkańców), obejmująca największe okręgi górnictwa i przemysłu, najludniejsze miasta przemysłowe i ważne porty. Osobny region stanowiła Walia (1,3 mln mieszkańców), kraj odrębny pod względem etniczno-narodowym, ale całkowicie zintegrowany politycznie z Anglią i razem z nią uwzględniany w statystykach. Dzielił się na rolniczą część północną i górniczo-przemysłową południową.
     Londyn był nie tylko szybko rozwijającą się stolicą największego imperium, lecz również centrum światowego handlu, finansów i transportu. O ogromnie szybkim tempie wzrostu jego ludności najlepiej świadczą następujące liczby: 1841 r. — 1,3 mln ludności, 1861 r. — 2,8 mln, 1866 r. — 3,0 mln ludności, co stanowiło ponad 12% ogółu mieszkańców Wielkiej Brytanii. Powyższe liczby odnoszą się do tzw. wielkiego Londynu, równoznacznego z obszarem policji metropolitalnej, utworzonej przez Roberta Peela w 1829 r.
     W północnej Anglii najbardziej zaludnionym hrabstwem było Lancashire. Leżały tam dwa najludniejsze poza stolicą kraju miasta: Liverpool i Manchester. Liverpool, drugi po Londynie port angielski, liczył w 1861 r. 444 tys. mieszkańców, a stolica przemysłu włókienniczego, Manchester, 358 tys. W niewielkim oddaleniu od Manchester znajdowało się około 8 znacznych miast liczących 35—100 tys. mieszkańców. Inne wielkie centrum ludności stanowiło hrabstwo Yorkshire z pięcioma wielkimi miastami przemysłowymi, wśród nich Leeds (ok. 200 tys.) i Sheffield (185 tys.). Szybki rozwój ludnościowy obu wymienionych hrabstw był wynikiem przesuwania się demograficznego punktu ciężkości z rolniczych obszarów południowych i wschodnich ku górniczo-przemysłowym ośrodkom w Anglii północnej i środkowej oraz ku metropolii kraju. Anglia epoki średniowiktoriańskiej stanowiła państwo, w którym dominował przemysł. Znajdowała w nim zatrudnienie i utrzymanie znaczna większość ludności. Powodowało to ogromną koncentrację ludności w miastach i w zawodach nierolniczych w stopniu nie znanym w żadnym innym kraju na świecie.
     Po zniesieniu ceł zbożowych w 1846 r. rolnictwo angielskie wkroczyło w okres szybkiego rozwoju i od połowy XIX w. do połowy lat siedemdziesiątych XIX w. przeżywało lata prosperity. 
     375 
    Aby sprostać konkurencji zagranicznej, rolnictwo angielskie wprowadzało lepszą technikę.
     Era średniowiktoriańska to również, a może przede wszystkim, okres niezwykle bujnego rozwoju przemysłu, który — zwłaszcza przemysł ciężki — nie napotykał na rynkach światowych jeszcze większej konkurencji i mógł dyktować swoje warunki. Pod koniec lat pięćdziesiątych XIX w. udział Anglii w światowej fabrycznej produkcji przemysłowej wynosił ok. 50%, a w światowym eksporcie przemysłowym 40%. W stosunku do lat 1843—1849 produkcja przemysłu i górnictwa brytyjskiego wzrosła w latach 1859— 1868 o 36%, wydobycie węgla podniosło się w ciągu lat 1850— 1870 z 49 mln ton do 110 mln ton, surówki z 2,2 mln ton do 6 mln ton. Ogromnie szybki był również w tym czasie wzrost. produkcji zakładów bawełnianych i rozwój floty.
     Eksport towarów brytyjskich w latach 1850—1859 przewyższał o 44% wysokość z poprzedniego dziesięciolecia. W dwudziestoleciu 1850—1870 wzrósł on z 71 mln do 200 mln funtów szterlingów, import zaś z ok. 100 mln do 300 mln funtów. Różnicę między wysokością eksportu i importu wyrównywały z nadwyżką zyski płynące z pośrednictwa w zakresie transportu morskiego, operacji bankowych i usług ubezpieczeniowych. Duże znaczenie dla rozwoju handlu angielskiego miało odkrycie bogatych złóż złota w Kalifornii i Australii w połowie XIX w. Eksport angielski do Australii zwiększył się sześciokrotnie w latach 1852—1861 w porównaniu z okresem poprzednim. Szybkiemu rozwojowi angielskiego handlu zagranicznego sprzyjało zniesienie ograniczeń w eksporcie i imporcie, polityka wolnego handlu. W 1846 r. zostały zniesione cła na zboże, w 1849 r. Akt nawigacyjny, w 1852 r. cła na surowce i półfabrykaty, w 1860 r. zerwano ostatecznie z systemem ceł protekcyjnych.
     Wyraźnym przeobrażeniom uległa w epoce średniowiktoriańskiej struktura angielskich zakładów przemysłowych. Koncentracja kapitału prowadziła do tworzenia większych firm, opartych na organizacji spółek i towarzystw akcyjnych. W 1864 r. zarejestrowano w Anglii 975 nowych spółek z łącznym kapitałem 235 mln funtów, w 1865 r. liczba ich przekroczyła już tysiąc. Centrum kontrolującym cały system operacji finansowych i handlowych Zjednoczonego Królestwa była londyńska dzielnica City, wywierająca poważny wpływ na cały handel światowy. Funt szterling stawał się międzynarodowym standardem systemu wymiany. Po upadku Paryża w 1870 r. Londyn był najważniejszym w Europie ośrodkiem finansowym i handlowym.
     376 
     W latach 1847—1880 czterokrotnie wzrosła angielska żegluga morska. Tonaż statków angielskich w tym czasie wzrósł czterokrotnie, osiągając około 60 mln ton w 1880 r. W połowie XIX w. ponad połowę całego światowego tonażu stanowiły statki brytyjskie. Otwarcie Kanału Sueskiego w 1869 r., a następnie zakupienie jego akcji przez Anglię w 1874 r., stanowiło dodatkowy korzystny moment dla rozwoju angielskiej żeglugi światowej.
    
    STRUKTURA SPOŁECZNA
     Pod względem struktury społecznej Anglie drugiej połowy XIX w. można ogólnie podzielić na dwie zasadnicze i antagonistyczne klasy: 1. ziemiaństwo i burżuazja oraz 2. proletariat. Do pierwszej należeli ludzie utrzymujący się i. dochodów z własności, z renty ziemskiej, z zysków od interesów lub z odsetek od kapitałów, z dochodów, k lorę przynosiły im wysokie i średnie stanowiska i godności, albo z pracy umysłowej. Do grupy tej wchodziło wraz z rodzinami około 5,5 mln osób. Z tego około 600 tys. osób należało do klas bogatych, do ziemiaństwa bogatej i średniej burżuazji, szczytów wolnych zawodów i hierarchii urzędniczej, kościelnej i wojskowej. Pozostałe 4,9 mln osób to tzw. niższe klasy średnie.
     Do drugiej kategorii ludności należało około 16 mln osób pracujących fizycznie. Wśród nich 14,5 mln osób to robotnicy najemni, pozostałe zaś grupy to najubożsi rolnicy z rodzinami, wojsko, policja. Wśród robotników najemnych można wyróżnić różne grupy robotników wykwalifikowanych, górników, robotników rolnych, pracowników niewykwalifikowanych, służbę domową itd. Blisko 70% całej masy robotników najemnych oraz ich rodzin utrzymywało się z pracy w przemyśle, zanikającym rzemiośle, górnictwie i budownictwie, handlu i transporcie. Dwie trzecie całego społeczeństwa angielskiego epoki średniowiktoriańskiej stanowiła klasa szeroko rozumianego proletariatu.
     Ze szczegółowych wyliczeń wynika, że 3% ludności należące do klas najbogatszych skupiało w swym ręku aż 40% całego dochodu narodowego, którego wzrost ukazują następujące liczby: 1800 r. — 230 mln funtów, 1848 r. - 510 mln, 1867 r. - 814 mln funtów.
     Na szczycie hierarchii społecznej Anglii stała wprawdzie nadal tradycyjnie arystokracja, ale jej pozycja była podważana i osłabiana przez rozwój kapitalizmu przemysłowego oraz wzrost dochodów wielkiej i średniej burżuazji. Na zachowanie przez arystokrację nadal
     377 
     dużej części jej dawnej pozycji wpływał rozwój rolnictwa angielskiego, które mimo zniesienia w 1846 r. ceł zbożowych utrzymało wysoki standard, wprowadzało najwartościowsze osiągnięcia techniki (maszyny, nawozy), korzystając ze wzrastającego popytu na płody rolne. W całym tym okresie wzrastała cena ziemi, a wraz z nią wartość czynszów dzierżawnych. Przynosiły one poważne zyski wielkim i średnim właścicielom ziemskim, będącym również właścicielami położonych na ich gruntach kopalń. Do lat osiemdziesiątych XIX w., kiedy zaznaczyła się ostra konkurencja rolnictwa zagranicznego, arystokracja i gentry przeżywały okres prosperity. Arystokracja inwestowała też poważne sumy w przemyśle, zasiadała w dyrekcjach i organach nadzorczych banków i różnych spółek.
     Dominującą pozycję arystokracji zapewniały jednak przede wszystkim czynniki polityczne i społeczne. Arystokracja stanowiła podstawę tego systemu władzy politycznej w Anglii, który utrzymywał się od przewrotu 1688 r. w rządzie i samorządzie, sądownictwie, kościele i wojsku. Pozycję jej utrwalał cały system oświatowy, wpajający przez ekskluzywne szkoły (public schools) arystokratyczny model wychowania gentlemana. Arystokracja angielska stanowiła zwartą i zintegrowaną dosyć klasę, powiązaną więzami pokrewieństwa i interesów, nauką w tych samych ekskluzywnych szkołach w Eton czy Harrow, służbą wojskową w tych samych najstarszych pułkach i gwardii królewskiej i wywierającą nadal potężny wpływ na życie polityczne oraz oblicze kultury angielskiej.
     Arystokracja epoki średniowiktoriańskiej składała się z około 300 rodzin, mieszkających we wszystkich hrabstwach Anglii oraz Walii. Rywalizacja między poszczególnymi rodami łagodzona była pewną ustaloną hierarchią, utrwaloną przy pomocy całego systemu tytułów. Były to: książę (duke), markiz (marquis), hrabia (earl), wicehrabia (viscount) i baron. Droga do tych tytułów prowadziła przez tytuły rycerskie: sir i baronet, które w Anglii dziedziczyli tylko najstarsi synowie. Arystokracja angielska posiadała charakter otwarty, powiększała swój krąg przez przyjmowanie do swego grona zasłużonych przedstawicieli ziemiaństwa, burżuazji, wybitnych polityków, dowódców wojskowych i in.
     Tylko niewiele spośród owych 300 rodów arystokratycznych sięgało swymi początkami wieków średnich. Liczniejsze były rody pochodzące z epoki Tudorów, najwięcej jednak nadań pochodziło z czasów późniejszych. Do najstarszych rodów arystokratycznych należał ród Percych, z którego wywodzili się książęta Northumberland,
     378 
    najpotężniejszy od wieków dom książęcy w północnej Anglii, wzbogacony w XIX w. odkryciami wielkich złóż węgla na jego ziemi. Inna potężna rodzina Stanleyów (Derbych), sięgająca swym pochodzeniem do czasów Edwarda III, pomnożyła swój majątek dzięki rozwojowi Liverpoolu. Rozwój Londynu, leżącego na terenach rodu Grosvenor, przyczynił się do bogactwa tej właśnie rodziny. Czasów Tudorów sięgały fortuny rodu Cavendish i wywodzących się z nich książąt Devonshire, oparte na zagarniętych przez ich przodków dobrach klasztornych w czasach reformacji. Podobne były źrodła bogactwa rodu Russell, który wydał kilku znanych polityków w XIX w.
     Dominującą cechą stosunków społecznych w Anglii średniowiktoriańskiej było umacnianie się burżuazji. Należeli do niej najzamożniejsi fabrykanci, bankierzy, wielcy kupcy, armatorzy, rentierzy, właściciele plantacji w koloniach. Poniżej tej najbogatszej burżuazji znajdowała się znacznie liczniejsza warstwa średniej burżuazji, średniozamożni fabrykanci, kupcy, pośrednicy, właściciele domów czynszowych. Jeszcze niżej w strukturze burżuazji stało drobnomieszczaństwo i uboższa część pracowników umysłowych. Odrębną kategorię stanowili farmerzy i hodowcy bydła. Mimo ogromnych bogactw kilkudziesięciu najbogatszych rodzin arystokratycznych Anglii burżuazja przewyższała arystokrację majątkiem i dochodami, zawdzięczając swoją pozycję rozwojowi handlu i przemysłu w tym tak pomyślnym dla Anglii okresie. Oblicza się, że wielka burżuazja wraz z najbogatszymi rodzinami wolnych zawodów obejmowała około 100 tys. osób, średnia burżuazja łącznie z zamożnymi lekarzami i adwokatami około 350 tys. osób.
     W przeciwieństwie do rodów arystokratycznych, których pozycja i majątek opierały się zwykle na długiej tradycji i starej genealogii, fortuny burżuazyjne powstawały w ciągu krótkiego nieraz czasu, a ich właściciele rekrutowali się niejednokrotnie z nizin społecznych. Wybijające się w niektórych miastach rodziny wielkiej burżuazji zdobywały uznanie i autorytet nie tylko dzięki swemu majątkowi, ale i cechom osobistym oraz działalności publicznej swych członków. Przykładem tego może być John Bright (1811 — 1889), polityk radykalny i parlamentarzysta, którego ojciec, z zawodu księgowy, własną pracą i przedsiębiorczością dorobił się kilku fabryk. Przedstawicielami elity burżuazyjnej byli też dwaj inni wielcy politycy angielscy XIX w.: znany nam już Robert Peel oraz William Gladstone. Ojciec Roberta Peela, wychodząc od skromnych początków,
     379 
     dorobił się wielkiej fabryki, pod koniec XVIII w. uzyskał mandat do Izby Gmin i tytuł baroneta. Robert Peel kształcił się już w jednej z najbardziej elitarnych szkół — w Harrow, następnie studiował w ekskluzywnym kolegium w Oksfordzie (Christ Church), odziedziczając majątek, tytuł baroneta i widoczne już u ojca polityczne ambicje. Pewne analogie wykazuje kariera W. Gladstone'a (1809— 1898), przywódcy angielskich liberałów, wielokrotnego ministra i premiera. Dziadek jego był jeszcze skromnym kupcem zbożowym, ojciec dorobił się na handlu poważnej fortuny, a on sam kształcił się już w Eton i Christ Church w Oksfordzie, stając się jednym z największych mężów stanu epoki wiktoriańskiej.
     Przykładem szybkiej kariery kupców obcego pochodzenia są losy żydowskiego rodu Rotschildów w Anglii. Założyciel ich angielskiej gałęzi był bankierem i finansował wojny przeciwko Napoleonowi. Jeden z jego synów osiadł pod koniec XVIII w. w Londynie i grając zręcznie na giełdzie w dniu bitwy pod Waterloo zdobył duży majątek. Syn jego zajmował się też polityką, był członkiem Izby Gmin i uzyskał tytuł baroneta. Ciążył ku arystokracji, kupował majątki ziemskie.
     Szczególnie dobrze znana jest sytuacja angielskiej klasy robotniczej w epoce średniowiktoriańskiej ze względu na znaczenie Anglii w rozwoju przemyski kapitalistycznego. Klasa robotnicza liczyła — jak wspomniano — w tym czasie wraz z rodzinami około 14,5 mln ludzi żyjących z fizycznej pracy najemnej. Z tego 7 mln osób należało do proletariatu przemysłowego. Stopę życiową robotnika obniżała niepewność sytuacji zarobkowej, częste wahania koniunktury, prowadzące do masowych wypowiedzeń pracy w pewnych okresach, zwłaszcza w górnictwie i przemyśle, brak ustaw ubezpieczeniowych itp. W okresie średniowiktoriańskim panował w Anglii dosyć powszechnie, zwłaszcza w przemyśle, 10-godzinny dzień pracy, a w 1859 r. robotnicy budowlani jako pierwsi podjęli walkę o skrócenie pracy dziennej do 9 godzin. Ogólnie biorąc w okresie tym pewnej poprawie uległa sytuacja robotników w porównaniu z bardzo ciężkim ich losem w pierwszej połowie XIX w., tak plastycznie — jak wspominaliśmy — opisanym przez F. Engelsa. W trzeciej ćwierci XIX w. ugruntowało się nawet wśród pewnej części kapitalistów przekonanie, że we własnym interesie należy zapewnić robotnikowi lepsze warunki, stosować działalność filantropijną, by złagodzić najjaskrawsze fakty nędzy klasy robotniczej. Wzrost stopy życiowej odnosił się jednak nie do całej klasy robotniczej, lecz do pewnych jej grup,
     380 
     zwłaszcza do robotników wykwalifikowanych i fabrycznych. Bardzo niepomyślnie przedstawiały się warunki mieszkaniowe robotników, którzy przeważnie mieszkali w dzielnicach nie skanalizowanych, co łącznie z niedożywieniem decydowało o wysokiej wśród nich śmiertelności.
     Poprawa położenia robotników w epoce średniowiktoriańskiej odnosiła się głównie do pracowników fabrycznych, których przede wszystkim dotyczyło ustawodawstwo socjalne. Rozwój przemysłu fabrycznego, zwłaszcza tekstylnego, dawał korzyści również i pracującym w nim robotnikom. W przemyśle bawełnianym płace realne wzrosły w latach 1859- 1868 o około 25% w stosunku do okresu wcześniejszego. W nowych fabrykach polepszyły się warunki zdrowotne. Poprawie uległo zwłaszcza położenie robotników wykwalifikowanych w budownictwie, do czego przyczyniło się w dużej mierze zorganizowanie się tej części klasy robotniczej w związki zawodowe. W 1851 r. powstało Połączone Towarzystwo Mechaników i od roku tego datuje się historia nowego ruchu związkowego, tzw. Związków Nowego Wzoru. Były to organizacje stosunkowo nieliczne, lecz oparte na ścisłych zasadach organizacyjnych i finansowych. Broniły warunków pracy i płacy, walczyły o ich poprawę, sięgając tylko w ostateczności do broni strajkowej. Związki te spełniały też funkcje ubezpieczeniowe i samopomocowe. Obejmowały one jednak w istocie tworzącą się arystokrację robotniczą, grupy pracowników fizycznych, cieszących się lepszą sytuacją materialną. Nie należeli do związków robotnicy nisko wykwalifikowani, nie mający pieniędzy na płacenie stosunkowo wysokich stawek związkowych.
     Do najniższych warstw klasy robotniczej należała służba domowa, rozproszona i nie stanowiąca jakiejkolwiek zintegrowanej siły społecznej, a dalej chałupnicy i proletariat rolny. Jeszcze niżej, jako szczebel do właściwego lumpenproletariatu, znajdowali się ubodzy, tzw. paupers, osoby, które całkowicie lub częściowo utrzymywały się z pomocy publicznej. W 1867 r. było w całej Anglii około 900 tys. osób pobierających takie zasiłki lub przebywających w domach pracy.
    
    SYSTEM POLITYCZNY. PARLAMENT, PARTIE, RZĄD
     System władzy politycznej w Anglii w połowie XIX w. odznaczał się niezwykłą trwałością i żywotnością w porównaniu ze stosunkami w wielu innych wielkich państwach europejskich. 
     381 
    Utrzymywał się on bez większych zmian od czasów przewrotu z lat 1688—1689, opierając się na tych samych grupach społecznych co pod koniec XVII w.
     Bili of Rights z 1689 r. i Act of Settlement z 1701 r., czyniące z Anglii monarchię ograniczoną, zagwarantowały przewagę Parlamentu, a objęcie tronu przez dynastię Hanowerską jeszcze bardziej przyczyniło się do zmniejszenia władzy króla i zwiększenia uprawnień Parlamentu i ministrów. Przeprowadzona w 1832 r. reforma wyborcza przyczyniła się do dalszego rzeczywistego ograniczenia prerogatyw i wpływów Korony. Władza Parlamentu spoczęła na szerszej podstawie, co szósta bowiem, a później nawet co piąta głowa rodziny była obdarzona prawem wyborczym. W miarę wzrostu pozycji burżuazji coraz bardziej na znaczeniu zyskiwała Izba Gmin, a traciła Korona i Izba Lordów.
     Panowanie Wiktorii jeszcze bardziej utrwaliło ten stan rzeczy. W momencie jej koronacji rząd obsadził .swoimi stronnikami stanowiska rządowe i nadał swoim zwolennikom godności związane z urzędem i ceremoniałem królewskim. Mimo iż popularna i rozsądna królowa Wiktoria posiadała swoje bardzo określone sympatie i antypatie osobiste (np. faworyzowała lorda Melbourne'a i Disraelego, a z niechęcią odnosiła się do Gladstone'a czy Palmerstona), nie miało to wpływu na nominacje premierów i ministrów, uregulowane na podstawie całego mechanizmu politycznego.
     Ewolucja Parlamentu brytyjskiego doprowadziła do zdecydowanej przewagi Izby Gmin. Izba Lordów zrezygnowała po reformie z 1832 r. z ambicji rywalizowania z Izbą Gmin, stosowała niejednokrotnie taktykę sprzeciwu i opóźniania decyzji, zwłaszcza w kwestiach natury religijnej, lecz opór jej miał coraz mniejsze znaczenie i nie wpływał już poważniej na bieg życia politycznego. Do Izby Lordów wchodzili w ustalony zwyczajem i tradycją sposób świeccy parowie Anglii, a więc osoby posiadające tytuły arystokratyczne: książęta, markizowie, hrabiowie, wicehrabiowie i baronowie, ogółem 400 lordów. Oprócz nich wchodziło 28 biskupów, 16 parów szkockich (od 1707 r.) oraz 28 parów irlandzkich (od 1801 r.).
     Środek ciężkości w mechanizmie władzy politycznej w Anglii stanowiła Izba Gmin. Prawo wyborcze obejmowało w latach sześćdziesiątych ponad 20% ludności, jednak poszczególne klasy w nierównym stopniu były nim objęte .(robotnicy stanowili zaledwie 10% wszystkich wyborców). W Izbie Gmin zasiadało w epoce średniowiktoriańskiej 658 posłów, w tym 500 z Anglii i Walii, 105 z Irlandii i 53 ze Szkocji, co mniej więcej układało się w sposób 
     382 
    proporcjonalny do ludności poszczególnych części Zjednoczonego Królestwa. Dysproporcje zaznaczyły się w podziale Anglii na okręgi wyborcze, między ludnością w okręgach a ich reprezentacją. Brak tu było zastosowania zasady proporcjonalności, w wyniku czego najbardziej ludne i rozwinięte gospodarczo okręgi nie miały odpowiedniej do ich ludności i znaczenia reprezentacji w Izbie Gmin (zwłaszcza Londyn, Lancashire, Yorkshire i in.). Tak więc w rezultacie o obliczu Izby Gmin decydowały bardziej wiejsko-arystokratyczne sfery Anglii niż burżuazyjno-przemysłowe. Reforma z 1832 r. usunęła tylko najbardziej jaskrawe paradoksy, lecz nie zmieniła zasadniczego układu sił społecznych w Parlamencie. W okręgach miejskich decydowała w istocie o wyborach wielka i średnia burżuazja (zwłaszcza w miastach przemysłowych i handlowych), w hrabstwach zaś arystokracja. Jawność wyborów sprzyjała wyraźnie sytuacji elity społecznej i jej grup nacisku. O długotrwałym utrzymywaniu się wpływów arystokracji na rządy w Anglii świadczy wymownie fakt, że wśród 193 osobistości, które zasiadały w rządzie w okresie między 1886 a 1935 r., ponad jedną trzecią stanowili jeszcze arystokraci.
     W Anglii obowiązywał cenzus majątkowy, któremu podlegali kandydaci na posłów. Wynosił on 300 funtów majątku w miastach' i 600 funtów w hrabstwach. Cenzus ten był przedmiotem stałej krytyki, a czartyści domagali się jego zniesienia. W 1858 r. został zniesiony bierny cenzus wyborczy, co nie miało jednak większego znaczenia, ponieważ nadal wybierani byli w ogromnej większości ludzie majętni.
     Pod względem partyjnym Izba Gmin podzielona była w tym czasie raczej na dwa luźne obozy niż na partie w ściślejszym znaczeniu. Partia wigów, nazywająca się już coraz powszechniej partią liberalną, nie była jednolita i wewnętrznie zjednoczona, w jej łonie istniał cały szereg różnych grup i orientacji. Wśród jej posłów byli silnie reprezentowani arystokraci oraz zbliżeni do nich gentlemeni wiejscy, jak i ludzie pochodzący ze skromniejszych rodzin. Niemałą tu rolę odgrywali posłowie, określający siebie mianem radykałów. Orientacja radykalna miała swych przedstawicieli już pod koniec XVIII w., a przed reformą z 1832 r. przedstawiciele jej zasiadali w Izbie Gmin. W latach dwudziestych radykalizm polityczny poparty został przez omówionych wyżej radykałów filozoficznych, reprezentujących utylitaryzm (m. in. Bentham, James Mill). Wybitnym radykałem był bohater słynnego mityngu Peterloo z 1819 r. H. Hunt. Radykałowie dążyli do wyparcia arystokracji z jej monopolistycznych
     383 
     pozycji, żądali redukcji podatków, minimalnego budżetu wojskowego, sprawnego rządu, reformy administracji itp. Wysuwali hasła pacyfizmu i zaniechania ekspansji kolonialnej. Wierzyli, że wszystkie te problemy można będzie rozwiązać przy pomocy zwycięstwa wolnego handlu i wolnej konkurencji. Młodsi przedstawiciele tego kierunku wysuwali także hasła reformy społecznej.
     Obok wigów i liberałów  oraz radykałów po tej samej stronie Izby Gmin zasiadała również frakcja zwolenników Peela, powstała na skutek rozłamu w partii konserwatywnej w związku ze sprawą ceł zbożowych. Mniej zróżnicowana wewnętrznie była partia konserwatywna, która po dokonanych w niej rozłamach prezentowała się też bardziej jednolicie pod względem ideologicznym. Obejmowała ona stosunkowo więcej właścicieli ziemskich niż partia liberalna, a stanowiska skrajne były w niej reprezentowane przez niewielką liczbę osób. Wybitnym przywódcą partii konserwatywnej był w tym okresie Benjamin Disraeli (1804 - 1881), wnuk Żydowskiego emigranta z Włoch i syn literata. W krótkim czasie po swym pierwszym nieudanym wystąpieniu w Izbie Gmin w 1837 r. stał się Disraeli czołową postacią wśród konserwatystów. Doprowadził do usunięcia z kierownictwa partii w 1846 r. Roberta Peela, a w latach 1868 oraz 1874-1880 był premierem. Świetny polityk, mówca i pisarz, człowiek o szerokich horyzontach, był Disraeli rzecznikiem przeprowadzenia przez konserwatystów tych reform, które były konieczne i nieuniknione.
     Pod koniec XVIII i w pierwszej połowie XIX w. różnice między torysami i wigami były dosyć wyraźne. Partia stanowiła wówczas, jak o tym była już mowa, stronnictwo Korony i kościoła, angielskiej gentry i innych uprzywilejowanych grup społecznych.
     384 
    Stała na straży tradycji i dawnych praw. Wigowie natomiast byli partią wielkich rodów arystokratycznych, londyńskiej City oraz innych grup oligarchicznych w miastach angielskich, partią tolerancji religijnej i umiarkowanych reform. Różnice i kontrasty pomiędzy obu partiami zatarły się dosyć poważnie w epoce średniowiktoriańskiej, przy równoczesnym wzroście tarć i napięć wewnątrz partii wigowsko-liberalnej. Dosyć powszechne było przechodzenie z jednej partii do drugiej, czego przykładem może być Palmerston, najpierw torys, a później wig, Gladstone, najpierw konserwatysta, a później przywódca liberałów, i inni.
     Partie w Parlamencie nie posiadały jeszcze żadnej formalnej więzi, poza lojalnością dla leaderów, zasiadających w pierwszych ławach obu Izb. Głównymi ośrodkami partii stawały się kluby. Torysi skupiali się przed 1832 r. w White's Club, wigowie w Brooks's Club. W 1831 r. torysi założyli Carlton Club, a w 1836 r. powstał Reform Club. Do klubów oprócz posłów i parów należały również osoby nie zasiadające w żadnej z Izb Parlamentu. Kluby stanowiły sztaby partii, rodzaj „giełdy wyborczej", kształtowały opinie polityczne i formy działania. Na początku drugiej połowy XIX w. funkcje klubów zaczęły przejmować biura partyjne, z czym łączyło się występowanie w coraz większej liczbie zawodowych polityków i agentów partyjnych.
     Najwyższa władza wykonawcza znajdowała się w rękach gabinetu z premierem na czele. Pozycja gabinetu opierała się na poparciu większości w Izbie Gmin, czasem gabinet utrzymywał się w oparciu o koalicję międzypartyjną. W istocie jednak u podstaw angielskiego życia politycznego leżał system dwupartyjny. Premier i gabinet stanowili naczelną rzeczywistą władzę w państwie tak długo, póki cieszyli się poparciem większości w Izbie Gmin, co — jak wiele instytucji i zasad konstytucyjnych w Anglii — opierało się na zwyczaju i tradycji, a nie na prawie pisanym.
    
    RUCH ROBOTNICZY I WALKA O REFORMĘ PARLAMENTARNĄ
     Układ sił wewnętrznych, prosperity gospodarcza i tradycje przemawiały za ewolucyjnym rozwojem stosunków społecznych w Anglii wiktoriańskiej. Przyczyniał się do tego wzrost bogactwa i dochodów, podniesienie potęgi imperialnej Anglii, jej handlu i żeglugi, pewna poprawa położenia klasy robotniczej, zwłaszcza w odniesieniu do jej
     385 górnej warstwy, ugruntowanie się prawodawstwa socjalnego, skrócenie dnia pracy do 10 godzin itp., co w sumie łagodziło napięcie konfliktów społecznych i nie skłaniało do stosowania przemocy. Bez przeszkód na ogół ze strony władz odbywały się mityngi i publiczne zgromadzenia, nawet wśród torysów przewagę zdobyli zwolennicy metod rządzenia za pomocą perswazji, zwłaszcza ód czasu wydarzeń związanych z Peterloo, które wstrząsnęły opinią publiczną.
     W angielskim ruchu robotniczym w szóstym i siódmym dziesiątku XIX w. panował zastój, miejsce rewolucyjnego czartyzmu zajął ruch związkowy — trade-unionizm. Do głosu doszły organizacje ściśle zawodowe, zorganizowane branżowo i przyjmujące tylko tych robotników, którzy byli w stanie opłacić dosyć wysoką stawkę członkowską. W ten sposób wyodrębniały się warstwy wykwalifikowanych oraz lepiej opłacanych robotników, co prowadziło do rozbicia ruchu robotniczego. W tym kierunku działała też stosowana przez fabrykantów polityka pozyskiwania sobie robotników kwalifikowanych przy pomocy lepszych warunków materialnych. Jednak większych robotników niewykwalifikowanych żyła w nędznych warunkach i ona też stanowiła główną podstawę wystąpień robotników w trzeciej ćwierci XIX w.
     Na początku drugiej połowy XIX w. robotnicy angielscy podjęli kampanię o podwyżkę zarobków. Strajki objęły w 1853 r. prawie całą północną Anglię z takimi przemysłowymi ośrodkami, jak Manchester, Liverpool, Boston, Nottingham na czele. Strajk nie przyniósł jednak korzystnych rezultatów dla 65 tys. biorących w nim udział robotników. Nowa fala strajkowa objęła znaczną część Anglii w 1857 r., a w wyniku następnych strajków robotnicy uzyskali podwyżkę płac o 10%.
     Konieczność koordynacji działalności różnych związków zawodowych doprowadziła do powstania w Londynie w 1860 r. komisji porozumiewawczej związków pod nazwą Londyńskiej Rady Związków Zawodowych. Przeciwnicy nazwali ją później „kliką", szerzej się zaś przyjęła dla niej nazwa „Junta" (po hiszpańsku wyraz ten oznacza .,radę"). Londyńska Rada mogła odtąd wpływać na cały ruch związkowy i decydować o wspólnej polityce związkowej. „Klika" (Clique) okazywała zresztą uległość, zwalczała bardziej bojową inicjatywę w ruchu zawodowym, uznawała prawo przedsiębiorców do lokautów. Nic więc dziwnego, że komisja królewska poleciła zalegalizować związki zawodowe pod warunkiem, że nie dopuszczą się
     386 
     zwłaszcza w południowych i środkowych hrabstwach Anglii. Przewodniczącym Ligi Reformy był adwokat Edmund Beales, radykał, znany ze swych polonofilskich przekonań. Gdy w 1832 r. ukonstytuowało się w Anglii Literackie Towarzystwo Przyjaciół Polski, stał się Beales przy boku lorda Dunleya Stuarta jednym z najczynniejszych brytyjskich działaczy na rzecz Polski. Również w okresie powstania styczniowego działał on w organizacjach mobilizujących przychylne w Anglii nastroje na rzecz walczących Polaków. We władzach Ligi Reformy znaleźli się przeważnie działacze robotniczy z ruchu związkowego (m. in. G. Howell, G. Odger, W. R. Cremer, G. Potter, R. Hartwell), którzy organizowali wiece i pochody, rozpowszechniali literaturę ulotną itp. W latach 1866—1867 Liga posiadała ponad 100 oddziałów w Londynie i około 450 na prowincji. W dużym stopniu pod jej naciskiem uchwalił Parlament w 1867 r. tzw. drugą reformę wyborczą, która znacznie rozszerzała prawo wyborcze w Anglii.
    388 
    Przeciwko reformie wyborczej wystąpił zdecydowanie Palmerston, sprawujący urząd premiera w 1855 r., a następnie w latach 1859 — 1865, przeciwny jej był też gabinet liberalny lorda Russella (1865 — 1866). Uchwalenie reformy przypadło na okres rządów konserwatywnego gabinetu lorda Derby (1866—1868), w którym na pierwsze miejsce wysunął się wybitny dyplomata i polityk Disraeli. Wybitnym orędownikiem reformy był wybijający się przywódca liberałów, William Gladstone. Dawny konserwatysta, od 1846 r. jeden z czołowych członków grupy Roberta Peela, zasłynął Gladstone jako świetny mówca parlamentarny, administrator finansowy i wieloletni kanclerz skarbu (1852- 1856, 1859- 1866). Wsławił się jako rzecznik polityki wolnohandlowej. W późniejszych latach był kilkakrotnie premierem rządów liberalnych (1868- 1874, 1880- 1885, 1892- 1894). Jako zwolennik reformy uzyskał Gladstone poparcie grupy radykałów, wywodzącej się z dawnej Ligi Zbożowej. Wraz z Gladstone'em walczył o reformę radykalny polityk i mówca parlamentarny, John Bright, który — podobnie jak i Gladstone — wysuwał znacznie bardziej umiarkowane w tej kwestii postulaty niż Liga Reformy. Myśleli oni o dopuszczeniu górnej części klasy robotniczej do wyborów i zdobyciu w ten sposób nowych głosów dla partii liberalnej. Opracowany przez Gladstone'a i wysunięty w 1866 r. projekt zawierał postulaty bardzo umiarkowane. Powszechna krytyka projektu liberałów skłoniła wybrany w czerwcu 1866 r. konserwatywny rząd do opowiedzenia się za reformą. Widząc, że reformy nie da się uniknąć, konserwatyści doprowadzili do jej uchwalenia, aby zdobyć sobie głosy wyborcze robotników. Rzecznikiem reformy był przede wszystkim coraz bardziej wysuwający się na przywódcę konserwatystów Benjamin Disraeli, zwolennik zasady, że konserwatyści muszą podejmować reformy, które są konieczne i nieuniknione, lecz przeprowadzać je w sposób ewolucyjny.
     Reforma wyborcza z 1867 r. wprowadzała częściowo nowy podział okręgów wyborczych, rozszerzała prawa wyborcze robotników w miastach. Zwiększyła liczbę wyborców z 1366 tys. do ponad 2 mln, a więc stanowiła poważny krok w kierunku demokratyzacji Anglii, nie wprowadzała jednak zasady równouprawnienia politycznego. Odbierała prawo wysyłania deputowanych do Parlamentu 46 „zgniłym" miasteczkom, a ich mandaty rozdzieliła między miasta przemysłowe. W miastach prawo wyborcze uzyskali wszyscy najemcy lokali mieszkalnych, płacący czynsze w wysokości co najmniej 10 funtów rocznie i mieszkający w danym miejscu nie krócej niż rok. Na wsi prawo głosu otrzymali dzierżawcy, płacący czynsz w wysokości co najmniej 12 funtów rocznie, oraz rolnicy, których roczny dochód wynosił powyżej 5 funtów.
     389 
    Reforma wyborcza z 1867 r. nie stanowiła jeszcze oczywiście o pełnym zwycięstwie zasad demokracji, ale przeprowadziła Anglie przez próg ustrojowy, umożliwiający proces demokratyzacji. Wprawdzie w wyniku reformy tylko co trzeci mężczyzna uzyskał prawo wyborcze, lecz należy podkreślić, że bezwzględną większość wyborców stanowili odtąd robotnicy. Reformę tę uchwalił przy tym Parlament, w którym nie było ani jednego robotnika, w którym zasiadała większość rekrutująca się z arystokratów i wiejskich gentlemenów oraz mniejszość, złożona z bogatych fabrykantów, kupców i bankierów. Na uchwalenie tej reformy wywarł wpływ cały szereg przyczyn, wśród których, obok walki dwóch partii parlamentarnych, należy wymienić wydarzenia związane z walką o reformę prowadzoną od dawna przez akcje ludowe kierowane przez organizacje powołane przez przywódców robotniczych. Robotnicy zdobyli też w 1867 r. zniesienie ustawy o pracodawcach i sługach, odtąd formalnie pracodawca i robotnik byli równi wobec prawa. Pierwszy rząd Gladstone'a wprowadził w 1870 r. tajne głosowanie i przyznał związkom zawodowym osobowość prawną, zwalniając je od odpowiedzialności materialnej za straty wyrządzone fabrykantom na skutek strajków. Korzystna dla robotników była też ustawa z 1870 r. o obowiązkowym elementarnym nauczaniu dzieci w wieku od 5 do 12 lat. 
    WALKA IRLANDII O NIEPODLEGŁOŚĆ
     Na początku drugiej połowy XIX w. zaostrzyła się kwestia irlandzka i przybrały na sile walki o niepodległość Irlandii. O rozwiązanie unii z Anglią walczył przez całe życie Daniel O'Connell, a od 1842 r. począł się rozwijać ruch Młodej Irlandii, grupy patriotycznej pod wodzą W. S. O'Briena, Johna Mitchela i C. Duffy'ego, dążącej do uniezależnienia Irlandii od Anglii i do odrodzenia kultury irlandzkiej. Ruch Młodej Irlandii, powstały z inspiracji J. R. Lalora wokół tygodnika „Nation", przybrał charakter rewolucyjno-niepodległościowy i usiłował wywołać w 1848 r. powstanie narodowe, stłumione jednak w zarodku przez Anglików. Powstanie poprzedził wspomniany już wielki głód (1846— 1848), na skutek którego zginęło w Irlandii około 800 tys. ludzi, a ponad 1 mln emigrowało. Na początku drugiej połowy XIX w. corocznie opuszczały Irlandię dziesiątki tysięcy ludzi nie mogących wyżyć w tym ubogim i pozbawionym wolności kraju.
    
     390 
    Zniesienie ustaw zbożowych przyczyniło się w poważnym stopniu do kryzysu rolnictwa irlandzkiego, opierającego się na posiadanym monopolu w dziedzinie dostaw zboża do Anglii. W tej sytuacji irlandzcy właściciele ziemscy poczęli przestawiać swoje gospodarstwa na produkcję mięsa i wełny, co doprowadzało do powszechnego rugowania z ziemi dzierżawców irlandzkich. Ponadto właściciele ziemscy wprowadzali w miejsce stałego czynszu dzierżawnego świadczenia zmieniające się z roku na rok według uznania właściciela. Należy dodać, że w Irlandii dawała się też odczuć konkurencja angielskiego przemysłu włókienniczego, doprowadzająca do ruiny irlandzkie warsztaty rzemieślnicze i manufaktury.
     Po 1848 r. brak było w Irlandii masowego ruchu politycznego, a dosyć intensywny ruch chłopstwa irlandzkiego, mający na celu walkę o stałość dzierżawy i poprawę warunków ekonomicznych, był pozbawiony odpowiedniego kierownictwa. Burżuazja tamtejsza wyrażała interesy kapitalistycznego farmerstwa i była ekonomicznie zależna od rynku angielskiego. Duchowieństwo irlandzkie również reprezentowało politykę zachowawczą. W powyższej sytuacji nie w Irlandii, lecz na emigracji w Stanach Zjednoczonych i we Francji poczęły się tworzyć wśród emigrantów irlandzkich radykalne organizacje patriotyczne. Tak powstało w USA około 1857 r. Bractwo Fenian, tajna organizacja, utworzona głównie z inicjatywy byłych członków Młodej Irlandii. Fenianie głosili hasło oderwania Irlandii od Anglii drogą powstania zbrojnego. Większość z nich brała udział w wojnie domowej w Stanach Zjednoczonych po stronie Północy w oddzielnej brygadzie irlandzkiej, a następnie usiłowała przenieść swą działalność na teren Irlandii, gdzie powstał ich ośrodek organizacyjny i organ prasowy „Irish People". Z inicjatywy fenian zebrał się w 1865 r. w Ameryce sejm konstytucyjny przyszłej wolnej Irlandii, a w 1866 r. oddział złożony z 800 Irlandczyków dokonał nieudanej próby inwazji Kanady. Plan fenian wyzwolenia Irlandii sprowadzał się do konspiracyjnego szkolenia militarnego członków organizacji, do przygotowania oddziałów zbrojnych, które miały rozpocząć powstanie. Organizacja fenian liczyła około 200 tys. Irlandczyków, rekrutujących się z Irlandii, Stanów Zjednoczonych i Francji.
     Wybuch powstania" przygotowali fenianie na 5 marca 1867 r., lecz rząd angielski skutecznie i w porę zapobiegł temu przez aresztowanie
     391 
    wielu członków organizacji oraz jej przywódców. Podejmowane później przez fenian zamachy terrorystyczne były przez Anglików wykorzystywane przeciwko Irlandczykom. Liberalny rząd Gladstone'a próbował półśrodkami rozwiązać kwestię irlandzką. Początkowo nowy gabinet nadal zwalczał irlandzki ruch narodowy, stosując nie mniej surowe represje niż poprzedni rząd konserwatywny. W 1869 r. Gladstone przeprowadził oddzielenie w Irlandii kościoła od państwa, na skutek czego kościół anglikański utracił swoje uprzywilejowane stanowisko i cześć dochodów. W 1871 r. uchwalono amnestie, która objęła również uwięzionych fenian. Te niewielkie ustępstwa znacznie odbiegały od istotnych dążeń i potrzeb narodu irlandzkiego, który kontynuować będzie walkę w następnych dziesięcioleciach.
    
    POLITYKA ZAGRANICZNA I KOLONIALNA
     W okresie średniowiktoriańskim toczyło się w Europie wiele wojen i konfliktów, w których Anglia brała tylko pośredni udział, angażując się bezpośrednio jedynie w wojnie krymskiej. Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii tego okresu kształtowała się pod osobistym wpływem Palmerstona, którego naczelną dewizą było utrzymanie równowagi sił w Europie w celu zapewnienia Anglii czołowej pozycji politycznej i ekonomicznej. Jednym z pretekstów do ingerowania w sprawy różnych państw europejskich było dla liberalnej Anglii występowanie przeciwko uciskowi politycznemu we Włoszech, Turcji czy na ziemiach polskich. Była to ulubiona metoda polityki Palmerstona, wieloletniego ministra spraw zagranicznych i dwukrotnego premiera z ramienia partii liberalnej. Palmerston prowadził politykę samodzielną, często samowolną, nie liczącą się z opinią królowej Wiktorii czy kolegów w gabinecie. Uchodził za patrona ruchów liberalnych i rewolucyjnych, chociaż w swym kraju był w gruncie rzeczy przekonań konserwatywnych i aż do śmierci zwalczał np. reformy wyborcze.
     Obszarem budzącym szczególne zainteresowanie angielskiej polityki zagranicznej był Bliski Wschód, nie tylko ze względu na drogę do Indii Wschodnich, ale i coraz poważniejszą tam ekspansję rosyjską. Palmerston obawiał się, że silne na Bliskim Wschodzie polityczne i handlowe wpływy rosyjskie mogły zagrozić coraz żywiej rozwijającemu się handlowi Wielkie j Brytanii ze Wschodem. Wojna turecko-egipska z lat 1839— 1840 wykazała ogromną słabość polityczną
     392 
     Turcji, toteż każde z mocarstw mających z nią bliższe stosunki, jak Rosja, Wielka Brytania, Francja czy Austria, starało się uzależnić ten kraj od siebie i nie dopuścić tam wpływów innych państw. Dla Anglii poważny problem stwarzała konkurencja rosyjskiego handlu czarnomorskiego w Turcji i Persji, a dalej utrudnienia stwarzane przez Rosję dla eksportu zboża do Anglii z Mołdawii i Wołoszczyzny, nad którymi Rosja posiadała protektorat. Ponadto obawiano się w Anglii, że handel rosyjski może sięgnąć i do wschodniej części Morza Śródziemnego i stworzyć niebezpieczeństwo dla handlu brytyjskiego, tym bardziej że wpływy rosyjskie rozciągały się także na Persję i Afganistan. Anglia była więc zdecydowana nie dopuścić do ekonomicznego opanowania Turcji przez Rosję i starała się paraliżować wpływy rosyjskie nad Bosforem.
     Sytuację na Bliskim Wschodzie komplikowała jeszcze tocząca się walka o panowanie nad Grecją. W kraju tym ścierały się wpływy Anglii, Rosji i Francji, a rząd brytyjski za wszelką cenę starał się podważyć tam wpływy rosyjskie i podporządkować Grecję swojej polityce. Pretekstem do tego stała się sprawa obywatela brytyjskiego, bankiera Don Pacifico, którego dom w Atenach został obrabowany. Rząd angielski przedłożył wówczas Grecji ultimatum, a statki angielskie zablokowały Pireus i wzięły w sekwestr greckie statki handlowe. Spowodowało to zaostrzenie stosunków brytyjsko-francuskich oraz krytykę polityki Palmerstona w Parlamencie. W odpowiedzi Palmerstona na zarzuty wystąpiło w pełni przekonanie o hegemonii Wielkiej Brytanii w świecie, pogląd, że Pax Britannica zastąpił dawną Pax Romana, że obywatel brytyjski znajduje się na całym świecie pod ochroną potęgi Anglii. Pod naciskiem Francji i Rosji, które nie chciały przekształcenia Grecji w brytyjskiego satelitę, Palmerston musiał jednak pójść na pewne ustępstwa.
     Rywalizacja między Rosją a Anglią i Francją na Bliskim Wschodzie doprowadziła do wybuchu wojny krymskiej (1853—1856), która pod pretekstem sporu o miejsca święte w Palestynie, toczonego pomiędzy kościołem katolickim i popierającym go Napoleonem III a kościołem prawosławnym i protegującym go carem rosyjskim, była w istocie wojną mocarstw zachodnioeuropejskich z caratem o wpływy na Bliskim Wschodzie, o Konstantynopol i cieśniny Bosfor i Dardanele. Pozostawiając na uboczu działania wojenne, wystarczy zaznaczyć, że Anglia przystąpiła do wojny po stronie Turcji w 1854 r., zapewniając koalicji antyrosyjskiej całkowitą przewagę na morzu. Flota angielsko-francuska opanowała Morze Czarne od południa i Morze Białe od północy,
     393 
    zajęła Wyspy Alandzkie i Cieśninę Botnicką, bezskutecznie forsując inne próby lądowania. W połowie września 1854 r. armie sojusznicze wylądowały na Krymie i rozpoczęły długie oblężenie Sewastopola, który mimo bohaterskiej obrony rosyjskiej padł po roku walki. Wojna krymska kosztowała Anglię około 25 tys. zabitych i 70 mln funtów szterlingów wydatków wojennych. W czasie działań wojskowych na Krymie odznaczyła się bohaterstwem Florence Nightingale (1820—1910), angielska pielęgniarka i działaczka społeczna, inicjatorka nowoczesnego pielęgniarstwa. Z dużym poświęceniem zorganizowała w czasie krwawych walk pod Sewastopolem opiekę pielęgniarską nad rannymi żołnierzami angielskimi.
     Zakończona pokojem paryskim w 1856 r. wojna krymska przyniosła klęskę Rosji. Na mocy traktatu pokojowego Rosja zrzekła się zdobyczy terytorialnych na Kaukazie, prawa utrzymywania floty wojennej na Morzu Czarnym, protektoratu nad księstwami naddunajskimi. W ten sposób Rosja traciła wszelkie korzyści polityczne, jakie miała dotąd w basenie Morza Czarnego od XVIII w. 
     394 
     Właściwym zwycięzcą w wojnie krymskiej została Wielka Brytania, której udało się złamać nacisk rosyjski na Turcję i utwierdzić swe wpływy na Bliskim Wschodzie.
     Wielka Brytania usiłowała podporządkować swoim wpływom nie tylko imperium osmańskie, ale również Iran, Afganistan i Chiny. W ekspansji tej napotykała konkurencję rosyjską i na tym tle dochodziło do ostrych nieraz konfliktów. Rząd carski starał się nie dopuścić, by tereny Azji Środkowej dostały się w angielską strefę wpływów. Zwycięstwo w wojnie krymskiej umożliwiło Anglii i Francji rozpętanie nowych wojen we wschodniej Azji. Rozbicie przez Anglię powstania narodowego w Indiach Wschodnich w latach 1857-1858 i wojny prowadzone w Chinach w latach 1856-1858 oraz 1860 umocniły jeszcze bardziej przewagę kolonialną Wielkiej Brytanii. W latach 1862—1864 Anglicy i Francuzi wraz z Amerykanami dokonali interwencji w Chinach przeciwko powstaniu taipingów. Wcześniej wojska angielskie zbombardowały Kanton i zdobyły oraz zburzyły rezydencje cesarskie pod Pekinem. Anglia wzięła poważny udział w zdobyciu siłą wpływów europejskich w Chinach i uzyskała zdecydowaną kontrolę nad handlem zagranicznym Chin, a także w ekspansji krajów zachodnich na Japonię, uzyskując w 1854 r. dostęp do kilku portów japońskich oraz przywileje dla swoich obywateli w tym kraju. W 1865 r. Wielka Brytania narzuciła Japonii nowy korzystny dla siebie układ handlowy, po uprzednim zbombardowaniu kilku portów japońskich.
     Mimo wspólnej walki w wojnie krymskiej, wystąpień w polityce azjatyckiej, a niekiedy europejskiej (np. sprawa polska w czasie powstania styczniowego) i amerykańskiej (w Meksyku), Anglia i Francja coraz bardziej odczuwały różnice swoich interesów. Napoleon III bał się nadmiernego wzmocnienia Anglii i nie chciał zbytnio osłabiać Rosji, Palmerston natomiast z zaniepokojeniem spoglądał na rosnącą potęgę Francji, na jej wpływy w księstwach naddunajskich, aneksję Sabaudii i Nicei, a przede wszystkim aktywność Francji w polityce kolonialnej. Anglia i Francja w podobny sposób odniosły się do amerykańskiej wojny secesyjnej, stając po stronie Południa. Północ stanowiła dla Anglii konkurencję w dziedzinie handlu i przemysłu, Południe natomiast zaopatrywało ją w bawełnę, stanowiąc rynek zbytu na broń.
     Po wojnie krymskiej Anglia odgrywała mniejszą rolę w polityce europejskiej, zajęta tłumieniem powstania w Indiach, sprawami Dalekiego Wschodu i Afryki. Po stuleciu podbojów Indie znalazły
     395 
     się na początku XIX w. pod panowaniem angielskim. W połowie XIX w. przyłączony został do angielskich posiadłości w Indiach Pendżab, Nagpur i Audh, w 1856 r. zaś cała Burma zachodnia. Dwie trzecie terytorium Indii należało bezpośrednio do Anglii, reszta podlegała rodzimym książętom, będącym wasalami Wielkiej Brytanii. O ile w Chinach musiała Anglia dzielić się wpływami z innymi mocarstwami, w Indiach stworzyła swoje wielkie imperium mimo różnych trudności i oporu miejscowej ludności.
     Znaczenie Indii dla Anglii polegało w XIX w. przede wszystkim na tym, że czerpano stamtąd tani surowiec dla przemysłu, a równocześnie wywożono tam gotowe wyroby przemysłu brytyjskiego, które powodowały ruinę indyjskiej wytwórczości rzemieślniczej i chałupniczej. Zjednoczenie Indii pod władzą angielską zapewniło co prawda większe bezpieczeństwo i pokój w tym skłóconym od wieków kraju, unifikację administracji i sądownictwa, systemu komunikacyjnego itp., w okresie rządów brytyjskiego gubernatora generalnego lorda Dalhousiego (1847—1856) wzmógł się jednak nacisk angielskiej polityki eksploatacyjnej na ten kraj, co doprowadziło do groźnego powstania (1857—1858) sipajów, tj. służących w armii angielskiej żołnierzy hinduskich. Anglikom z największym trudem udało się złamać powstanie, po którego stłumieniu wprowadzili szereg zmian do administracji Indii. Kompania Wschodnioindyjska została rozwiązana, Anglicy wzmocnili element brytyjski w armii hinduskiej, zaniechali polityki aneksji i konfiskat ziem miejscowych władców, utrwalali w Indiach stosunki feudalne przez wzmacnianie władzy książąt indyjskich. Władzę nad Indiami posiadał brytyjski gubernator generalny jako wicekról, w londyńskim zaś rzędzie o sprawach indyjskich miał decydować sekretarz stanu dla Indii.
     Wyrazem większego zainteresowania krajów europejskich Afryką były zrazu liczne misje oraz wyprawy podróżników i eksploratorów. Szczególnie dużą sławę zdobył angielski misjonarz, lekarz i geograf David Livingstone (1813—1873), który jako pierwszy Europejczyk przeszedł w poprzek południową Afrykę od ujścia Zambezi do fortu Luanda na południe od ujścia Konga i z powrotem (1853—1856), robiąc szereg ważnych odkryć geograficznych. Zagubiony w dżungli przez dwa lata, został odnaleziony przez wysłanego na jego poszukiwanie H. M. Stanleya.
     Celom odkrywczym i badawczym towarzyszyły dążenia handlowe i polityczne. W Afryce utrzymywała Anglia swoje posiadłości i kantory handlowe, wzmagając swoje zainteresowania Afryką Południową,
     396 
     zwłaszcza od czasu, gdy odkrycie w 1869 r. diamentów w Oranii dało początek tendencjom zaborczym Wielkiej Brytanii w stosunku do republik burskich.
     Poważną rolę w rozwoju Imperium Brytyjskiego odegrała też Kanada. Konflikty narodowe i religijne zamieszkującej Kanadę ludności angielskiej i francuskiej w połączeniu z obawami, by Kanadyjczycy nie zaczęli ciążyć ze względów gospodarczych ku Stanom Zjednoczonym, skłoniły Wielką Brytanię do wprowadzenia w Kanadzie ustroju federalnego. W 1864 r. konferencja delegatów Dolnej i Górnej Kanady uchwaliła w Quebec, że Kanada będzie konfederacją autonomicznych prowincji, z silnym rządem centralnym. W 1867 r. Parlament brytyjski zaaprobował ten akt, dający federacji kanadyjskiej oficjalną nazwę dominium. Warto przypomnieć, że Kanada była pierwszą posiadłością zamorską Wielkiej Brytanii, która jeszcze 1840 r. uzyskała system rządów parlamentarnych. Podobne stanowisko otrzymały: Australia w 1855 r., Nowa Zelandia w 1856 r., Kraj Przylądka w 1872 r.. Unia Południowej Afryki w 1909 r., stanowiące dominia dzisiejszej Brytyjskiej Wspólnoty Narodów (por. niżej).
    
    OŚWIATA I NAUKA
     Wraz ze zwycięstwem przemysłu fabrycznego zaczęła się nowa faza w dziejach nauki, do czego przyczyniła się także klęska romantyzmu politycznego oraz wzrost roli i kultu nauki jako czynnika postępu. W nauce panującym prądem stał się pozytywizm, częściowo również materializm. Uczeni bardziej niż kiedykolwiek przedtem opierali się w swych badaniach tylko na faktach, odrzucając wszelkie założenia metafizyczne. Za naukowe uważano tylko to, co daje się stwierdzić pozytywnie, empirycznie. W Anglii obok coraz powszechniej wyznawanej idei postępu dochodziła jeszcze do głosu optymistyczna wiara w rozwój i dominujące znaczenie Wielkiej Brytanii w świecie. Wiara ta, przybierająca niekiedy cechy megalomanii narodowej, zaznaczyła się zwłaszcza w literaturze, historiografii, filozofii i sztuce epoki średniowiktoriańskiej i końcowych lat XIX w.
     W XIX w. coraz bardziej przestarzały stawał się tradycyjny angielski system oświaty, a proces jego modernizacji nie nadążał za potrzebami wieku. Angielska arystokracja i szlachta posiadały od stuleci swój odrębny system kształcenia dzieci w ekskluzywnych szkołach prywatnych (public schools) oraz w obu starych uczelniach — Oksfordzie i Cambridge. We wszystkich tych elitarnych szkołach
     397 
     panował staroświecki i tradycyjny system wychowania, którego celem było przyswojenie dzieciom i młodzieży klas wyższych tradycyjnego zasobu obyczajów, manier, wiedzy i schematów myślowych, obowiązujących wśród gentlemenów. W szkołach prywatnych uczono przede wszystkim łaciny, greki i kultury klasycznej, w znacznie natomiast mniejszym stopniu kładziono nacisk na matematykę, jeżyki nowożytne i nowszą historie.
     Na początku XIX w. istniały w Anglii trzy typy szkół średnich. Obok wspomnianych ekskluzywnych public schools, posiadających nieraz bardzo stare średniowieczne tradycje (Eton, Winchester, Harrow, Westminster i in.), istniały prywatne „akademie", przede wszystkim dysydenckie, o bardziej nowoczesnym programie i większej dyscyplinie, a wreszcie kształcące dzieci klas średnich szkoły gramatyczne (grammar schools), będące ówcześnie na dosyć niskim poziomie. Na początku ery wiktoriańskiej rozwijały się głównie, mimo swego społecznego zacofania, szkoły prywatne (public schools). Dysydenckie „akademie" stopniowo przestały istnieć, a dotowane grammar schools pozostawały na dalszym planie. W okręgach przemysłowych dzieci pracujące chodziły do szkół fabrycznych o wybitnie zawodowym programie. Szkoły wyznaniowe i niedzielne uzupełniały ten wyraźnie klasowy system oświaty w Anglii wiktoriańskiej. Mimo dosyć znacznej rozbudowy szkół, poważnego wzrostu czytelnictwa (w latach 1831 — 1864 roczna sprzedaż egzemplarzy dzienników podniosła się 14-krotnie) istniał wśród klasy robotniczej silny analfabetyzm (ok. 30% w 1864 r.).
     Reformatorem szkół prywatnych, przyjmujących stopniowo coraz szerzej w swoje mury również synów wolnych zawodów i przemysłowców, stał się na początku ery wiktoriańskiej, zwłaszcza w zakresie dyscypliny i lepszego zorganizowania życia uczniów, dyrektor słynnej szkoły w Rugby, Thomas Arnold (1795— 1842). Do programu nauczania, opartego poprzednio na łacinie, grece i matematyce, wprowadził języki nowożytne, historię, geografię i przyrodoznawstwo. Starszym uczniom powierzał zwierzchnictwo nad młodszymi i współudział w administrowaniu szkołą. Jego działalność w szkole w Rugby dała wzór dla reformy całego szkolnictwa w Anglii.
     Zachowawczy nadał charakter posiadały w XIX w. oba średniowieczne uniwersytety, Oksford i Cambridge. Udzielana przez nie edukacja, oparta na studiach klasycznych i matematyce, otwierała drogę do kariery politycznej, kościelnej czy literackiej. Przejawem dążeń do modernizacji staroświeckiego systemu uniwersyteckiego było założenie w 1828 r. Uniwersytetu Londyńskiego, opartego całkowicie
     398 
    na zasadach świeckich i zorganizowanego według najlepszych wzorów kontynentalnych. Od jego studentów nie wolno było żądać wyznania wiary, z programu wykładów wykluczono teologie. Wprowadzono natomiast wszystkie przedmioty świeckie, wśród których na plan pierwszy wysuwała się medycyna, inżynieria, matematyka, ekonomia polityczna, prawo, astronomia, chemia, zoologia, botanika oraz języki nowożytne. Uniwersytet Londyński otrzymał prawo nadawania stopni naukowych w 1836 r., po przełamaniu opozycji konserwatystów i sfer anglikańskich, którzy zorganizowali w Londynie Kolegium Królewskie, kładące nacisk na nauczanie religii. Pod wpływem nowych tendencji, dyskusji i walki o reformę angielskiego systemu oświatowego, unowocześnienie programu studiów i swobodne dopuszczanie do wszystkich stanowisk kandydatów jedynie na podstawie kwalifikacji intelektualnych i zawodowych, w Oksfordzie i Cambridge nastąpiły, mimo opozycji elementów konserwatywnych, poważne zmiany na lepsze. W 1871 r. zniesiono tam ograniczenia religijne przy przyjmowaniu studentów i przyznawaniu stanowisk uniwersyteckich, nauki przyrodnicze zaczęły zajmować szybko coraz bardziej poczesne miejsce obok studiów klasycznych. Od 1870 r. egzaminy konkursowe
     399 
     stały się warunkiem dopuszczenia do służby państwowej i w tymże roku wprowadzono obowiązek kształcenia podstawowego. W latach tych poprawił się poziom prywatnych szkół dla dziewcząt.
     Walkę o powszechny system nauczania prowadzili już czartyści, którzy głosili, że „nasze wyzwolenie zależy od stopnia upowszechnienia wiedzy wśród robotników całego kraju". Wśród robotników angielskich dosyć powszechne było przekonanie, że wiedza jest nie tylko drogą do podwyższenia kwalifikacji zawodowych, ale i najskuteczniejszym orężem w walce o zdobycie praw politycznych. Zgodnie z tym ruch czartystów snuł projekty stworzenia nowego systemu oświaty ludowej, opartego na zasadzie powszechnego prawa każdego człowieka do wiedzy. Nie ograniczali się oni przy tym do teoretycznych rozważań, ale starali się realizować swoje postulaty w praktyce przez organizowanie własnych szkół z nowymi programami. Zwłaszcza energiczne zabiegi Williama Lovetta doprowadziły do zorganizowania w latach czterdziestych XIX w. we wszystkich większych ośrodkach robotniczych klubów dyskusyjnych, bibliotek oraz specjalnych szkół dla dorosłych o programie zawodowym.
     Niemałą też rolę w torowaniu w Anglii drogi idei unowocześnienia systemu nauczania odegrali myśliciele i pisarze, szczególnie Herbert Spencer, który przeprowadził surową krytykę systemu dydaktycznego szkoły klasycznej, wysuwając postulat daleko idącej modernizacji programów szkolnych z bezwzględną przewagą przedmiotów przyrodniczych i matematyczno-fizycznych.
     Kampanię polityczno-propagandową na rzecz realizacji robotniczych dążeń oświatowych przeprowadziła zorganizowana w 1869 r. w Birmingham Narodowa Liga Wychowania, zorganizowana przez radykalnego przemysłowca J. Chamberlaina. Liga objęła swymi wpływami cały kraj, posiadała 141 oddziałów i cieszyła się poparciem 20 związków zawodowych i wielu innych organizacji robotniczych. Wśród postulatów Ligi znajdowało się żądanie zorganizowania i utrzymywania przez władze lokalne odpowiedniej liczby szkół bezpłatnych i bezwyznaniowych dla wszystkich dzieci w wieku szkolnym. Przeciwko postulatom Ligi wystąpiła klerykalna Unia Wychowania Narodowego, agitująca na rzecz szkolnictwa wyznaniowego. Ostatecznie w 1870 r. partia liberalna postanowiła rozpocząć pracę nad reformą oświatową, a jej pierwszym etapem stał się projekt przygotowany przez Wiliama Forstera (1818-1886), liberalnego posła i zięcia wspomnianego T. Arnolda.
     400 
    Projekt Forstera, który stał się z pewnymi poprawkami podstawą uchwalonej przez Parlament w 1870 r. ustawy szkolnej (Elementary Education Act), miał charakter kompromisowy, uwzględniał częściowo tylko postulaty Narodowej Ligi Wychowania, wprowadzając szereg sugestii klerykalnej Unii Wychowania Narodowego. Projekt ograniczał się tylko do szkolnictwa elementarnego i nie wprowadzał powszechnego obowiązku szkolnego, uchwalonego dopiero w 1876 r. Nie uwzględniał postulatu Ligi o bezpłatnym nauczaniu elementarnym, opartym na subwencjach władz lokalnych, zachowywał prywatne szkoły religijne. Wprowadzał podział całego kraju na okręgi szkolne, pokrywające się z okręgami wyborczymi w miastach i z parafiami po wsiach. Ustawa szkolna z 1870 r. przyjmowała, że w żadnej szkole utrzymywanej z funduszów publicznych nie wolno uczyć żadnych dogmatów jakiegokolwiek wyznania, uzależniać przyjęcia dziecka do szkoły subwencjonowanej przez kościół od jego pobożności i gorliwości w wykonywaniu obowiązków religijnych. Mimo swego kompromisowego charakteru ustawa szkolna z 1870 r. przełamywała uprzedzenia angielskiej opinii do szkolnictwa publicznego, utrzymywanego z podatków, obalała wielowiekowy monopol kleru na wychowanie, zapewniała każdemu dziecku dostęp do szkoły, zapoczątkowywała świecki, państwowy system nauczania. Przyczyniła się też do zeświecczenia atmosfery wychowawczej w ekskluzywnych public schools.
     W ślad za wprowadzeniem w życie w 1870 r. reformy szkolnej wydatnie poprawiły się materialne warunki szkół. Zaznaczył się też szybki proces ich sekularyzacji. Ze szkół państwowych usunięto naczanie religii przez duchownych, świeccy nauczyciele mogli poruszać problemy religijne, ale w sposób nie godzący w zasady żadnej
     401 
     innej religii czy sekty. Pomiędzy latami 1870—1890 liczba dzieci w szkołach wzrosła z 1,2 do 4,5 mln i podwoiły się wydatki na nauczanie. Ustawę z 1870 r. udoskonaliła ustawa Balfoura z 1902 r., powierzając troskę o utrzymanie szkół podstawowych i średnich wybieralnym radom hrabstw oraz radom niektórych dużych miast. W ten sposób szkolnictwo średnie po raz pierwszy uzyskało stałe poparcie finansowe, co odbiło się też korzystnie na jego poziomie. Na początku XX w. powstały dalsze nowe uniwersytety w Liverpoolu, Leeds, Sheffield, Birmingham, Bristolu i Reading, a więc w regionach najbardziej uprzemysłowionych (Manchester i Durham otrzymały swoje uniwersytety jeszcze w XIX w.).
     Mimo dosyć dużego zacofania Oksfordu i Cambridge w owych latach nauki ścisłe nadal rozwijały się w Anglii w szybkim tempie, znajdując oparcie w różnych towarzystwach i organizacjach naukowych z Królewskim Towarzystwem (Royal Society) na czele. Rozwój Królewskiego Towarzystwa (liczyło ono wówczas około 500 członków) wywarł szczególnie korzystny wpływ na losy nauk ścisłych w Anglii. Uczeni coraz energiczniej upominali się o tworzenie laboratoriów doświadczalnych, o regularne wypłacanie poborów asystentom, o biblioteki specjalistyczne. W latach 1871 — 1873 powstało w Cambridge słynne laboratorium Cavendisha, nazwane tak na cześć słynnego angielskiego fizyka i chemika. Pierwszym kierownikiem tego laboratorium był wielki uczony James Clerk Maxwell. Warto przy tej okazji wspomnieć, że specjalistyczne towarzystwa naukowe zaczęły powstawać w Wielkiej Brytanii jeszcze pod koniec XVIII w. Towarzystwo Entomologiczne założone zostało w Londynie w 1782 r., Towarzystwo Chemiczne w Edynburgu w 1785 r. itd.
     Ograniczając przegląd wybitnych uczonych angielskich drugiej połowy XIX w. tylko do nazwisk najświetniejszych, należy zaczynając od filozofów przypomnieć znaczenie Johna Stuarta Milla (była już o nim wcześniej mowa), który pod wpływem Augusta Comte'a sformułował angielską wersję pozytywizmu i rozwinął pozytywistyczną teorię nauki. Stanowisko pozytywistyczne, opierające się na osiągnięciach nauk przyrodniczych i poglądach biologicznych zawartych w dziełach uczonych angielskich, jak Malthus czy Charles Darwin, dominowało w stworzonym przez Herberta Spencera (1820— 1903) systemie filozoficznym. Spencer uczynił z idei ewolucji naczelne pojęcie swego systemu, wyłożonego w 10-tomowym dziele pt. Filozofia syntetyczna (1862—1892). Głosząc, że rozwój jest powszechnym prawem i obejmuje wszystkie dziedziny świata, Spencer wykroczył poza poglądy Darwina.
     402 
    Rozwój, polegający na przechodzeniu od stanu luźniej związanego do powiązanego ściślej i uporządkowanego, był według Spencera zjawiskiem powszechnym, obejmującym wszechświat i organizmy, społeczeństwa i kultury. Taki rozwój był dla Spencera zarazem postępem. Koncepcję ewolucji opierał na zasadach mechaniki, podkreślał znaczenie praw przyrodniczych w zjawiskach psychicznych i etyce. Wywarł przemożny wpływ nie tylko na rozwój nauki, lecz i na sposób myślenia postępowych kół europejskich drugiej połowy XIX w.
     Ewolucjonizm angielski był jedynym w światowej nauce XIX w. pełnym systemem filozofii zbudowanym na pozytywistycznych podstawach. Wyrastał z dawnej angielskiej tradycji i zespalał w systematyczną całość poszczególne dyscypliny filozoficzne. W przeciwieństwie do innych krajów pozytywistyczna filozofia była w Anglii przede wszystkim filozofią nauk przyrodniczych (we Francji raczej humanistycznych), a szczególną rolę w jej powstaniu odegrały odkrycia i poglądy Darwina.
     Charles Darwin (1809—1882), angielski przyrodnik wykształcony .w Edynburgu i Cambridge, utrwalił swym słynnym dziełem O powstawaniu gatunków (wyd. 1859 r.) teorię ewolucji organizmów i postawił problem ewolucji człowieka. Przeprowadził empiryczny dowód powstawania nowych gatunków i sformułował hipotezę tłumaczącą ich powstawanie. Teoria jego otworzyła nową epokę nie tylko w biologii, ale i filozofii, stwarzała możliwość czysto przyczynowego rozumienia świata i przełamywała dualizm między człowiekiem i światem.
     Ewolucjonizm znalazł wielu zwolenników wśród uczonych angielskich. Należał do nich znakomity fizyk John Tyndall (1820-1893), historyk filozofii George Henry Lewes (1817—1878) czy wybitny biolog, zoolog, paleontolog, fizjolog i filozof w jednej osobie Thomas Henry Huxley (1825—1895). Jako zwolennik i obrońca teorii Darwina podkreślał Huxley, że proces ewolucji dotyczy również człowieka. Głosił agnostycyzm, w badaniach naukowych stawał na stanowisku materialistycznym. W dziedzinie geologii i paleontologii rozwinął Charles Lyell (1797—1875) teorię powolnego, lecz ciągłego rozwoju ziemi, odbywającego się zgodnie z niezmiennymi prawami przyrody, przez co odrzucona została teoria katastroficzna. W dziełach Lyella do głosu doszły szeroko wywierające wpływ na naukę angielską drugiej połowy XIX w. zasady ewolucjonizmu.
     W dziedzinie fizyki szczególną rolę odegrał kontynuator badań Faradaya — James Clerk Maxwell (1831 —1879). 
     403 
     Jego prace, dotyczące elektromagnetyzmu, fizyki molekularnej, optyki, mechaniki i teorii sprężystości, a również i astronomii, stanowią ważny etap w rozwoju nowoczesnej nauki. Jednym z twórców analizy wektorowej, mającej tak duże znaczenie dla rozwoju fizyki matematycznej i dla zastosowania matematyki w mechanice, był matematyk irlandzki William Rowan Hamilton (1805— 1865), który jako jeden z pierwszych sformułował teorie liczb zespolonych. Do ustalenia mechanicznego równoważnika ciepła przyczynili się m. in. angielscy uczeni: James Prescott Joule (1818—1889), członek Royal Society i uczeń Daltona, a dalej William Robert Grove (1811 — 1896). Poważną rolę w rozwoju termodynamiki odegrały prace Williama Thomsona, znanego lepiej pod imieniem lorda Kelvina (1824-1907).
     Zdobycze nauk specjalistycznych drugiej połowy XIX w., elementy pozytywizmu, empiryzmu, materializmu i ewolucjonizmu przyczyniły się do powstania pewnego przeciętnego poglądu, typowego dla ludzi tej epoki, bezkrytycznie zafascynowanych ideą nieograniczonego niemal postępu. Był to scjentyzm, polegający na zaufaniu do nauki, przy trzeźwym, lecz nieraz wąskim jej rozumieniu. Poprzednikami tego ruchu byli empiryści angielscy, zwłaszcza obaj Millowie, a dalej Alexander Bain (1818— 1903), psycholog i filozof szkocki, głoszący agnostycyzm, empiryzm, determinizm i utylitaryzm. Wymienione cechy poglądów Baina wystąpiły w zmodernizowanej postaci u najwybitniejszego przedstawiciela angielskiego scjentyzmu — Karola Pearsona (1857—1936), profesora matematyki i filozofii w Londynie. W swojej Gramatyce nauki z 1892 r. podkreślał znaczenie nauk przyrodniczych jako jedynej podstawy i kryterium prawdziwości naszej wiedzy. Był zdania, że praktycznym zadaniem nauki jest jej rola w przystosowaniu się człowieka do otoczenia jako narzędzia w walce człowieka o byt. Uważał, że wszystko w świecie jest w gruncie rzeczy zrozumiałe i bez tajemnic, że wszystko ma jedną naturę, należy do jednego wszechświata i podlega wspólnym prawom.
     Metody przyrodnicze starał się zastosować do historii Henry Thomas Buckle (1821 — 1862) w swej Historii cywilizacji w Anglii. Nawiązując do teorii Comte'a głosił program stosowania indukcji przyrodniczej w badaniach historycznych. Dążąc do ustalenia obiektywnych praw dziejowych, zakładał zależność rozwoju społecznego z jednej strony od środowiska geograficznego (klimat, gleby, fauna, flora itp.), zwłaszcza we wcześniejszych etapach rozwoju społecznego, z drugiej zaś od stopnia intelektualnego rozwoju społeczeństwa, głównie w późniejszych fazach jego rozwoju, kiedy wyzwala się ono
     404 
     spod władzy natury. Popularne pod koniec XIX w. dzieło Buckle'a wywarło wpływ na rozwój socjologii i teorii kultury, tam zwłaszcza, gdzie przyjmowano determinizm geograficzny. Spotkało się natomiast z ostrą krytyką historyków zawodowych.
     Na rozwój historiografii angielskiej w drugiej połowie XIX w. ogromny wpływ wywarli przede wszystkim dwaj historycy, których dzieła naukowe były zarazem arcydziełami literatury: Macaulay i Carlyle. Thomas Babington Macaulay (1800— 1859) wsławił się jako autor 5-tomowych Dziejów Anglii od wstąpienia na tron Jakuba II, przedstawiających historię Anglii w latach 1685—1702 z pozycji wigowskiego liberalizmu. Gloryfikując pokojowy przewrót z 1688 — 1689 r., przeciwstawiał go angielskiej rewolucji z połowy XVII w. Uzyskał też dużą popularność jako autor kilku tomów szkiców historycznych.
     Innego rodzaju historykiem był Thomas Carlyle (1795—1881), reprezentujący w historiografii angielskiej filozoficzny indywidualizm. Wyrażał się on w poglądzie, że historia jest dziełem wybitnych jednostek, a więc panujących, wielkich wodzów i mężów stanu. Ze skrajnym indywidualizmem łączył się u niego pogląd moralny, że zwycięstwo jest równoznaczne ze słusznością. W jego ujęciu historia jest w swej istocie ścieraniem się dążeń wybitnych indywidualności — bohaterów, którzy ją tworzą, pokonując dzięki swej energii i aktywności opór mas. Poglądy swe rozwinął w pracy Bohaterowie, cześć dla bohaterów i pierwiastki bohaterskie w historii (1841 r.), usiłując dokumentować je w pracach na temat rewolucji we Francji (1837 r.), Olivera Cromwella (1845 r.), a zwłaszcza Fryderyka Wielkiego (1858—1865). Twierdził, że ludzie słabsi winni ustępować silniejszym, a słabsze narody — silniejszym (przedstawiał np. rozbiory Polski jako akt „boskiej sprawiedliwości"). W poglądach społeczno-politycznych występował Carlyle przeciwko kapitalistycznemu systemowi produkcji, liberalizmowi i parlamentaryzmowi, przeciwstawiając im — jako ideał społeczny — średniowieczny ustrój stanowy. Antykapitalistyczne nastawienie Carlyle'a wywołało początkowo jego sympatie dla czartyzmu. Później jednak odnosił się negatywnie do ruchu robotniczego.
     Znacznie wybitniejszym, chociaż nie tak popularnym historykiem był James Anthony Froude (1818— 1894), profesor Oksfordu, świetny znawca dziejów Anglii w XVI w. (Historia Anglii od upadku kardynała Wolseya do klęski hiszpańskiej Armady, 12 tomów wydanych w latach 1856—1870). W swych pracach, opartych na bogatych
     405 
     materiałach źródłowych, dowodził Froude, że reformacja w dużym stopniu przyczyniła się do rozwoju ekspansji świata anglosaskiego. Pozostawał pod wpływem Carlyle'a i był autorem jego biografii.
     W środowisku oksfordzkim do najwybitniejszych historyków drugiej połowy XIX w. należał William Stubbs (1825-1901), świetny znawca zagadnień ustrojowych, a dalej Edward Augustus Freeman (1823—1892), specjalista od historii Anglii w okresie podboju normandzkiego, czy John Richard Green (1837—1883), autor znakomitej syntezy dziejów narodu angielskiego. W Cambridge czołową postacią był lord Acton (1834— 1902), historyk liberalny reprezentujący kierunek erudycyjno-krytyczny, jeden z twórców wielotomowej historii powszechnej (Cambridge Modern History).
    
    LITERATURA I SZTUKA. SPRAWY RELIGIJNE
     Piśmiennictwo angielskie ery wiktoriańskiej rozwijało się pod wpływem bogatej problematyki społecznej, politycznej i kulturalnej epoki. Oddziaływała na nie stabilizacja klas średnich, niosąca ze sobą skonwencjonalizowaną moralność i obyczajowość mieszczańską, masowa edukacja, rozwój prasy i czytelnictwa, ferment społeczny idący ze strony ruchów robotniczych, koncepcji utopijnych i chrześcijańskich. Silny oddźwięk znajdował też w literaturze rozwój potęgi imperium brytyjskiego. Miejsce romantyzmu zajęły realizm, liberalizm mieszczański, idee pozytywistyczne, zasilane ewolucyjnymi oraz organicznymi koncepcjami społecznymi.
     W powieści romantyczne tendencje reprezentowały początkowo siostry Bronte i E. Gaskell. Charlotte Bronte (1816-1855) ukazywała w swych powieściach kult indywidualizmu, uczucia i wyobraźni, przeżycia kobiet samotnie kształtujących swój los. Siostra jej, Emily Jane Bronte (1818—1848), apoteozowała nieskrępowane uczucie i swoisty mistycyzm. Wątki romantyczne rychło ustąpiły jednak miejsca krytycznemu realizmowi społecznemu, zabarwionemu często satyrą i dążnościami moralizatorskimi (Ch. Dickens, W. M. Thackeray, A. Trollope, G. Meredith) i silnym niejednokrotnie protestem przeciwko społecznej niesprawiedliwości (Ch. Kingsley, Ch. Reade).
     Charles Dickens (1812—1870) pochodził z ubogiej rodziny, wcześnie zetknął się z nędzą i ciężką pracą zarobkową, z własnego więc życia znał doskonale podstawowe problemy społeczne Anglii swoich czasów. Powieści jego (m. in. Oliver Twist, Nicholas Nickleby, Martin Chuzzlewit, Dawid Copperfield, Dombey i Syn, Ciężkie czasy, Klub Pickwicka i in.)
     406 
     dają realistyczny i krytyczny obraz Anglii z połowy XIX w., ukazują życie proletariatu i mieszczaństwa, ujawniają ujemne zjawiska ówczesnego życia społecznego. Krytyka stosunków społecznych, wynikająca z pobudek humanistycznych, owiana jest nawet w najostrzejszej satyrze wyrozumiałością wobec człowieka i wiarą w jego wrodzoną dobroć. Twórczość Dickensa wywarła duży wpływ na formowanie się europejskiej literatury realizmu krytycznego i na wielu pisarzy ówczesnych.
     William Thackeray (1811 — 1863) był również wybitnym przedstawicielem powieści realistycznej epoki wiktoriańskiej, krytykiem moralności burżuazyjnej (Księga snobów, Targowisko próżności, Rodzina Newcomów i in.). Thackeray nie był szermierzem żadnej sprawy, nie starał się stawiać problemów, w porównaniu z Dickensem stworzone przez niego postacie obejmują znacznie mniejszą ilość typów ludzkich.
     Anthony Trollope (1815—1882) kreślił z dużym znawstwem różne środowiska społeczne Anglii wiktoriańskiej, natomiast George Meredith (1828—1909) obok powieści obyczajowo-psychologicznej, w której z pozycji liberała i zwolennika pozytywizmu atakował angielski konserwatyzm społeczny, pisał również wiersze przesycone treściami filozoficznymi. Krytyka społeczna wystąpiła z większą ostrością w dziełach Charlesa Kingsleya (1819-1875) oraz Charles Reade'a (18141884), powieściopisarza i dramaturga. Popularne romanse pisał Edward Bulwer, lord Lytton (1803—1873), liberał, a później konserwatysta, autor bardzo poczytnych powieści (np. Ostatnie dni Pompei, Rienzi), pozbawionych jednak większej wartości artystycznej.
     Prozę refleksyjną uprawiała pozytywistka George Eliot (1819— 1880), ukazująca z dużym krytycyzmem i domieszką ironii życie angielskiej prowincji. Szczególną uwagę poświęcała problematyce społecznej oraz emancypacji kobiet. Dążyła do realistycznego i obiektywnego przedstawienia rzeczywistości, wnikliwie charakteryzując życie psychiczne jednostek i grup społecznych (Młyn nad Flossą, Silas Marner, Romola i in.). Powieści polityczne i społeczno-obyczajowe pisywał również wybitny angielski mąż stanu Benjamin Disraeli. Z powieści fantastycznej i eseju zasłynął Robert Louis Stevenson (1850—1894), autor Wyspy skarbów czy tak znanej fantastycznej powieści pt. Dr Jekyll i Mr. Hyde.
     Epoka wiktoriańska była również widownią świetnego rozwoju poezji angielskiej. Poromantyczną poezję refleksyjno-filozoficzną reprezentowali najpełniej R. Browning i A. Tennyson. 
     407 
     Reakcję przeciwko mieszczańskim gustom epoki stanowił ruch artystyczny prerafaelitów, z którym związani byli estetyzujący poeci D. G. Rosetti, A. Swinburne, W. Morris i in. Nastroje filozoficznego pesymizmu przeniknęły do liryki M. Arnolda.
     Robert Browning (1812—1889), najwybitniejszy obok Tennysona poeta wiktoriański, wykazywał w swym dorobku dominującą problematykę intelektualno-psychologiczną, opartą na rozległej erudycji humanistycznej, zwłaszcza w dziedzinie sztuki. Wyrażał zasady liberalnego chrystianizmu i optymizmu moralnego (Dramatic Lyrics, Dramatic Romances, Men and Women). Twórczość Browninga odznaczała się nadmierną pedanterią, dydaktyzmem moralnym i zawiłościami erudycyjnymi. Cenioną poetką była też żona poety, Elizabeth Barrett-Browning (1806—1861), autorka przepięknego cyklu liryków miłosnych.
     Alfred Tennyson (1809—1892) był najbardziej reprezentatywnym i najpopularniejszym poetą Anglii wiktoriańskiej, mistrzem melodyjnego, dekoracyjnego stylu, twórcą poezji odznaczającej się bogactwem treści, dramatyzmem i siłą wyrazu uczuciowego, poetą nadwornym po śmierci W. Wordswortha. Był jednym z największych w literaturze angielskiej liryków, mistrzem poetyckiej mowy, poetą bardzo narodowym w swej miłości do ziemi i krajobrazów Anglii (In memoriam, Idylls of the King, Ode on the Death of the Duke of Wellington i in.).
     Znaczny wpływ na życie artystyczne i literackie Anglii na początku drugiej połowy XIX w. wywierali tzw. prerafaelici, bractwo pisarzy i artystów angielskich, założone w 1848 r. przez W. H. Hunta, D. G. Rosettiego, J. E. Millaisa i innych, z ważnym udziałem wybitnego teoretyka i krytyka sztuki Johna Ruskina (1819 — 1900). Nawoływali oni do przeciwstawienia się obowiązującym ówcześnie konwencjom artystycznym, duchowego pogłębienia sztuki, powrotu do bezpośredniej obserwacji natury, co miało jakoby cechować malarstwo europejskie przed Rafaelem (stąd nazwa ruchu). Ruch prerafaelicki obejmował głównie malarzy, ale znalazł również odbicie w poezji angielskiej. Do najwybitniejszych jego przedstawicieli w tej dziedzinie należał Dante Gabriel Rosetti (1828-1882), wyznawca mistycznego kultu piękna. Jego sonety niewiele mają sobie równych w poezji angielskiej. Mistrzem kunsztownej formy był reprezentujący również grupę prerafaelitów Algernon Charles Swinburne (1837—1909), autor poematów, ballad i tragedii. Trzeci najwybitniejszy w tej grupie poeta, William Morris (1834—1896),
     408 
     był równocześnie powieściopisarzem, malarzem (jak i Rosetti), jednym z prekursorów modernizmu. W licznych poematach nawiązywał do średniowiecznej epiki rycerskiej. Pod koniec życia zbliżył się do socjalizmu, który pojmował idealistycznie.
     Profesorem poezji w Oksfordzie był Matthew Arnold (1822 — 1888), poeta, filozof kultury, krytyk literacki i pedagog. Podstawę jego eseistyki filozoficznej stanowiło przeświadczenie o kryzysie kulturowym cywilizacji liberalno-mieszczańskiej, prowadzącej — jego zdaniem — do wulgarnego zmaterializowania życia społecznego. Intelektualną eseistykę, zmierzającą do odnowy estetycznej wrażliwości społeczeństwa w duchu prerafaelitów, uprawiali dwaj wpływowi krytycy i pisarze: wspomniany już John Ruskin i Walter Horatio Pater (1839— 1894), wybitny przedstawiciel krytyki impresjonistycznej, propagator hasła „sztuka dla sztuki".
     Architekturę angielską epoki wiktoriańskiej cechował eklektyzm, naśladownictwo stylów historycznych. Największe znaczenie osiągnął w tym czasie neoklasycyzm (aż do ok. 1860 r.) i szczególnie dla tej architektury charakterystyczny neogotyk. Do wybitniejszych przedstawicieli neogotyku należał Charles Robert Cockerell (1788—1863), współtwórca Banku Anglii oraz twórca wielu budowli w Bristolu, Manchesterze i Liverpoolu. Obok niego należy wymienić Charles Barry'ego (1795—1860), który wsławił się przede wszystkim jako budowniczy gmachów Parlamentu w Londynie, wzniesionych w latach 1840—1852 (stary gmach spłonął w 1834 r.). W swej twórczości nawiązywał Barry m.in. do gotyku Tudorów jak i do form klasycznych włoskiego renesansu.
     Tendencje do odrodzenia gotyku ukształtowały się w Anglii (tzw. Gothic Revival) w dużym stopniu pod wpływem literatury romantycznej. Od początku XIX w. styl ten zaznaczył się w budownictwie kościelnym, a od połowy XIX w. również w budownictwie publicznym (dworce kolejowe, muzea itp.). Wielu angielskich teoretyków sztuki widziało w nawrocie do gotyku drogę do uzdrowienia architektury i środek jej etycznego oddziaływania na społeczeństwo. W duchu tym działali m. in. dwaj angielscy teoretycy sztuki: John Ruskin i A. W. N. Pugin (1812-1852).
     Eklektyzm dominował nie tylko w architekturze wiktoriańskiej, ale i rzeźbie (A. Stevenson, F. Leighton, E. F. Onslow i in.). W malarstwie drugiej połowy XIX w. dużą rolę odegrało wspomniane bractwo prerafaelitów.
     Datujący się od ok. 1860 r. przełom w angielskiej architekturze
     409 
    wiązał się w dużym stopniu z cytowanym już poetą i malarzem, Williamem Morrisem, uważanym za jednego z czołowych reformatorów sztuki nowoczesnej. Jego wpływ zaznaczył się też w rozwoju sztuki dekoracyjnej, oddziałał na grafikę i stał się podstawą europejskiego modernizmu. Odrzucając eklektyzm neogotyku podkreślał Morris jednocześnie walory architektoniczne gotyku średniowiecznego, organiczność tej architektury. Głosząc hasło połączenia sztuki i pracy prowadził do emancypacji sztuki stosowanej. Jego Towarzystwo Wystaw Sztuki i Rzemiosła (Arts and Crafts Exhibition Society) zapoczątkowało rozwój prowadzący do współczesnego wzornictwa przemysłowego. Morris bardzo silnie podkreślał społeczną koncepcje sztuki i architektury, której najszerszym wykładnikiem było hasło sztuki dla mas, sztuki tworzonej przez masy w toku ich codziennej pracy. Sztuka nie była dla niego wyodrębnionym rodzajem działalności, lecz istotną częścią całego życia społecznego. Wysuwał postulat, by wszystko, co nas otacza, było piękne, by w związku z tym całość produkcji społecznej stała się zarazem sztuką. Oskarżał więc burżuazję jako sprawcę wyzysku i winowajcę tego, że położenie klas wytwarzających wyklucza nie tylko radość do pracy, ale i zdolność do wysunięcia własnych postulatów estetycznych. Przeciwstawiał się koncepcji sztuki elitarnej, uważał, że praca powinna być
     410 
     tak zorganizowana, by mogła być źródłem radości, a więc i sztuki.
     Istotną rolę odgrywały w społeczeństwie angielskim epoki wiktoriańskiej sprawy religijne, nadające silne piętno przemianom ideologicznym zachodzącym w Anglii od czasu reformacji Tudorów i wojny domowej XVII w. Partie polityczne, wyrażające interesy poszczególnych klas i warstw, były równocześnie do pewnego stopnia ugrupowaniami religijnymi i wyznaniowymi (purytanie, prezbiterianie, independenci itd.)- Walczący z purytanizmem i katolicyzmem oficjalny kościół narodowy (the Church of England) stanowił potężną siłę materialną i polityczną, powiązaną z Koroną i mającą swą reprezentację w Izbie Lordów. Pokonany jako siła polityczna purytanizm przetrwał w postaci licznych sekt i silnie przenikał do obyczajowości społeczeństwa. Odgrywał też rolę w konfliktach społecznych i politycznych epoki rewolucji przemysłowej jako nonkonformizm i dysydentyzm. Najsilniejszym ugrupowaniem wśród sekt dysydenckich byli metodyści, a dalej wywodzący się od skrajnych purytanów kongregacjoniści, ponadto baptyści, prezbiterianie, unitarianie, kwakrzy i inni. Z niepełnego wykazu 1851 r., rejestrującego liczbę uczęszczających do różnych kościołów na nabożeństwa, wynika, że siły kościoła anglikańskiego i sekt protestanckich razem wziętych w zasadzie się równoważyły. W istocie jednak anglikanów było znacznie więcej, czego nie uchwyciła wspomniana statystyka z tego względu, że w sektach nonkonformistycznych większa była dyscyplina w wypełnianiu obowiązków religijnych.
     Podobnie jak i w XVIII w. utrzymywała się w kościele anglikańskim ostra granica między duchowieństwem bogatym i biednym. Klasę uprzywilejowaną stanowili tam biskupi, kler katedralny i osiadły na bogatszych parafiach. Uprzywilejowane stanowisko w tym kościele uzyskiwano tylko poprzez powiązania z arystokracją. Parafie natomiast były obsługiwane przez źle płatnych i niedbałych wikarych. Nadal, podobnie jak jeszcze w XVIII w., godność duchowna traktowana była jako nagroda za działalność polityczną lub pozycję społeczną. Powiązanie kleru z arystokratycznymi ugrupowaniami torysów stanowiło dalsze źródło niepopularności duchowieństwa anglikańskiego, nastawionego konserwatywnie w dobie walki o demokratyzację Anglii. Warto wspomnieć, że w trakcie walki o reformę wyborczą z 1832 r. aż 22 duchownych parów oddało swe głosy w Izbie Lordów przeciwko reformie, a tylko 2 za nią, co wywołało drastyczne nawet ataki na duchowieństwo (usiłowano podpalać pałace biskupów).
     411 
     Pomiędzy 1836 i 1840 r. wydano w Anglii szereg ustaw, które usunęły najgorsze nadużycia w rozdziale uposażeń duchownych, zmniejszając nieco przepaść miedzy bogatym i ubogim klerem. Przepisy prawne ograniczały pluralizm, zakazując członkom kapituły posiadanie więcej niż jednego beneficjum i należenia do więcej niż jednej kapituły. Ograniczono bogactwo duchowieństwa katedralnego, pozmieniano granice diecezji i utworzono nowe biskupstwa, aby ogarnąć nimi przemysłową ludność na północy Anglii. Ustawa o komutacji dziesięcin z 1836 r. kładła kres płaceniu tych niepopularnych świadczeń w naturze na rzecz kościoła (w 1891 r. przerzucono je już tylko na właścicieli gruntów). Ustawa o małżeństwach z 1836 r. uchylała przepis z 1753 r., na którego podstawie można było zawierać legalne małżeństwo tylko wobec proboszcza anglikańskiego, co wywoływało ostre protesty dysydentów protestanckich i katolików. Ustawa z 1836 r. pozwalała na odbywanie ceremonii religijnych w każdym katolickim lub dysydenckim miejscu kultu pod warunkiem, by zawarte tam małżeństwo było zgłoszone do rejestru powszechnego (powołano wówczas urząd rejestratorów urodzin, ślubów i zgonów). Wszystkie wymienione reformy zmniejszyły nieco ataki na kościół, nadal jednak zasadnicza linia podziału politycznego i społecznego zachowała związek z podziałami religijnymi. Czołowi konserwatyści byli zwykle zarówno na wsi, jak i w mieście najgorliwszymi członkami kościoła anglikańskiego, ich najzagorzalsi zaś przeciwnicy dysydentami lub antyklerykałami.
     Poważny ferment do życia religijnego Anglii wniósł ruch oksfordzki, powstały około 1830 r. w anglikańskim środowisku uniwersyteckim. Celem ruchu było odrodzenie doktryny i życia religijnego na podstawie tradycji wczesnochrześcijańskiej. Hasło nawrotu do pierwszych wieków chrześcijaństwa prowadziło w konsekwencji do pewnego zbliżenia do katolicyzmu, czego przykładem była działalność jednego z najwybitniejszych przedstawicieli ruchu oksfordzkiego, Johna Henry'ego Newmana (1801 — 1890), wybitnego filozofa i teologa,' który z duchownego anglikańskiego przeszedł na katolicyzm i mimo pewnych nieporozumień z hierarchią katolicką przywróconą w Anglii w 1850 r. został przez papieża Leona XIII mianowany kardynałem. Newman był znakomitym pisarzem, autorem licznych utworów naukowych i literackich. Wywarł poważny wpływ na odrodzenie katolicyzmu w Anglii.
     Po przyjęciu przez Newmana w 1845 r. katolicyzmu ruch oksfordzki podzielił się na dwa nurty. 
     412 
    Jeden z nich popierał w dalszym ciągu sprawę anglokatolicyzmu wewnątrz kościoła państwowego, drugi pod wodzą samego Newmana przyczynił się do odrodzenia katolicyzmu w Anglii. Katolicy uzyskali stopniowo pełne prawa i zdobyli większe wpływy. ' 
     W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX w. duży wpływ na sprawy etyczne i seksualne oraz na mentalność epoki wiktoriańskiej uzyskał purytanizm. Królowa Wiktoria uczyniła swój dwór przykładem surowych zasad, a życie codzienne jej licznej rodziny stało się wzorowym przykładem dla społeczeństwa angielskiego na długi czas. Wyraźny pierwiastek rygoryzmu religijno-moralnego zaznaczył się w życiu i działalności wielu wybitnych ludzi tej epoki, żeby wymienić tylko badacza Afryki Livingstone'a, generała Ch. G. Gordona czy ministra Gladstone'a. Purytańską postawę wobec życia wpajała nie tylko oparta na Biblii religijność ogółu ówczesnego społeczeństwa angielskiego, ale i wyrosły z ruchu oksfordzkiego anglokatolicyzm. Praktyka surowej angielskiej niedzieli, przeznaczonej na uprawianie obowiązków religijnych i czytanie Biblii oraz książek poważnych, podtrzymywała owe purytańskie cechy angielskiej mentalności, tak wyraźnie się zewnętrznie manifestujące w społecznym i politycznym życiu w Anglii wiktoriańskiej. 
    
    XIII. WIELKA BRYTANIA NA PRZEŁOMIE XIX i XX w. (1875-1914)
    POCZĄTKI KRYZYSU W EKONOMICE ANGIELSKIEJ 
     LATA 1873—1874 uważać można za koniec epoki średniowiktoriańskiej z trzech przynajmniej powodów. Zaczęły wówczas występować konflikty polityczne nowego typu, nadchodziła era nowego imperializmu, którego głównym przedstawicielem był Disraeli, wreszcie zaczęły pojawiać się poważne trudności gospodarcze, doprowadzając do utraty przez Wielką Brytanie prymatu przemysłowego w świecie.
     Trzecie ćwierćwiecze XIX w. traktować można jako końcowy etap zapoczątkowanego przez rewolucje przemysłową strukturalnego rozkwitu gospodarki brytyjskiej. Szybki w tym okresie rozwój przemysłu i całej gospodarki angielskiej opierał się na nowych dziedzinach produkcji i postępie technologicznym, zwłaszcza w hutnictwie, kolejnictwie, przemyśle bawełnianym, stoczniowym i in. Szczególny wkład wniosło w ten rozwój ożywienie handlu zagranicznego, a zwłaszcza boom eksportowy lat pięćdziesiątych XIX w., wzmożony przez wojnę krymską, odkrycie złota w Kalifornii i Australii, a zwłaszcza przez wzrost pożyczek kolejowych Londynu dla kontynentu europejskiego. Rosnące zapotrzebowanie ze strony produkcji eksportowej na żelazo i stal prowadziło do wynalazczości i postępu technologicznego (np. wynalazki angielskiego inżyniera H. Bessemera, które wywołały przewrót w hutnictwie światowym). W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zaznaczył się boom w przemyśle stoczniowym i górnictwie węglowym. W okresie tym przemysł brytyjski nie tylko przystosowywał szybko swą strukturę do kierunków popytu rynku światowego, ale w istotny sposób wpływał na strukturę popytu zagranicy w zakresie dóbr przemysłowych. W latach 1850—1870 struktura gospodarki przemysłowej Anglii osiągnęła najpełniejszą swoją formę.
     414 
     Od końca XIX w. do przeszłości należał już jednak monopol przemysłowy Anglii w świecie. Był to początek jego zmierzchu, który zresztą przyspieszyła sama Anglia, wpływając przez eksport swych kapitałów na rozwój przemysłu w wielu krajach, szczególnie w Stanach Zjednoczonych. Już pod koniec pierwszej połowy XIX w. tempo uprzemysłowienia i wzrostu produkcji przemysłowej w Stanach Zjednoczonych i Niemczech było szybsze niż w Wielkiej Brytanii i od tego czasu zaczai powoli wzrastać udział tych krajów w światowej produkcji przemysłowej. Nadal jednak bezwzględny przyrost ich produkcji i środków wytwarzania pozostawał znacznie w tyle za angielskim, a dystans miedzy tymi krajami a Anglią pod względem poziomu produkcji zwiększał się w dalszym ciągu. W latach siedemdziesiątych sytuacja zaczęła ulegać już zmianie. W okresie pomyślnej koniunktury lat 1868—1873 Stany Zjednoczone wyprzedziły Anglię pod względem absolutnych rozmiarów budownictwa przemysłowego, a w okresie 1873—1882 bezwzględny przyrost produkcji przemysłowej w USA był większy niż w Anglii. Ogólnie biorąc, warto zaznaczyć, że o ile w 1870 r. udział Wielkiej Brytanii w światowej produkcji przemysłowej wynosił 32% i przewyższał łączny udział pięciu głównych wówczas przemysłowych krajów Europy zachodniej (Niemiec, Francji, Włoch, Belgii i Szwecji), w przededniu I wojny światowej spadł do 14% i Anglia ze zdecydowanego pierwszego miejsca zepchnięta została na trzecią pozycję, za Stanami Zjednoczonymi i Niemcami.
    
    Wydobycie węgla w latach 1870, 1900 i 1913 (w mln ton)
    Wielka Brytania; 125; 185; 292; 
    Stany Zjednoczone; 41; 143; 517; 
    Niemcy; 42; 89; 277; 
    Francja; 17; 26; 41; 
    Rosja; 10; 27; 54; 
    
    Wydobycie surówki żelaza w latach 1870, 1900 i 1913 (w mln ton)
    Wielka Brytania; 6,7; 8,0; 10,4;
    Stany Zjednoczone; 1,9; 9,4; 31,5;
    Niemcy; 1,7; 4,7; 19,3;
    Francja; 1,2; 2,0; 5,2;
    Rosja; 0,4; 0,1; 4,6;
    
     Najwcześniej utraciła Wielka Brytania prymat w nowej gałęzi przemyski, w stalownictwie. Już w 1869 r. łączna produkcja stali Stanów Zjednoczonych, Niemiec, Francji i Rosji była większa niż na Wyspach Brytyjskich. Podobna sytuacja wystąpiła w produkcji surówki od 1879 r., w zużyciu bawełny od 18.76 r., a w wydobyciu węgla od 1882 r. W latach następnych Anglia zaczęła tracić nie tylko 
     415 
     przewagę w stosunku do łącznej produkcji innych krajów, ale również i pierwsze miejsce. W 1886 r. USA zdobyły prymat w wytopie stali na świecie, a w 1890 r. w produkcji surówki. W 1892 r. przodowały już pod względem zużycia bawełny, a w 1899 r. w wydobyciu węgla. Pod sam koniec XIX w. Stany Zjednoczone odebrały Wielkiej Brytanii pozycję pierwszego mocarstwa przemysłowego na świecie. Równocześnie do poziomu angielskiego zaczai się coraz bardziej zbliżać przemysł niemiecki, który od 1893 r. produkował już więcej stali niż Wielka Brytania. W ostatnim dwudziestoleciu XIX w. Anglia utraciła nie tylko monopol przemysłowy, ale także prymat we wszystkich prawie ważniejszych dziedzinach przemysłu. Kraj ten, będący jednym z głównych twórców postępu technicznego w XVIII i w pierwszej połowie XIX w., zaczai pod koniec XIX w. ustępować młodszym mocarstwom kapitalistycznym także pod względem poziomu technicznego. Gdy na początku lat siedemdziesiątych XIX w. wydajność wielkich pieców angielskich była około 2 razy większa niż amerykańskich czy niemieckich, w 20 lat później ustępowała o 50% amerykańskim. W 1890 r. moc maszyn parowych zainstalowanych w przemyśle amerykańskim była o 45% większa niż w brytyjskim.
     Szukając ważniejszych przyczyn słabości dynamiki angielskiego przemyski na przełomie XIX i XX w. (na zagadnienie konkurencji zagranicznej zwrócono już uwagę wyżej), warto podkreślić trzy charakterystyczne dla struktury ówczesnego przemysłu brytyjskiego właściwości. Pierwszą taką właściwością był szczególny konserwatyzm struktury przemysłu brytyjskiego, dominacja starych jego gałęzi, wyrosłych co najmniej na początku drugiej połowy XIX w. Po drugie, w tradycyjnych gałęziach przemysłu wolniej niż w innych krajach następował od trzeciej ćwierci XIX w. proces unowocześniania produkcji. Wreszcie, po trzecie, słabnącej dynamiki tradycyjnych gałęzi produkcji nie rekompensował dostatecznie szybki rozwój nowoczesnych działów przemysłu. Można powiedzieć, że na przełomie XIX i XX w. zniknęły stopniowo te cechy przemysłu angielskiego, które jeszcze w epoce średniowiktoriańskiej były podstawą supremacji Anglii jako centrum przemysłowego świata. Geneza powolnej transformacji przemysłu brytyjskiego tkwiła w osłabieniu w Anglii skłonności do inwestowania w kraju, w trudnościach finansowania i braku bodźców do inwestycji w przemysłach tradycyjnych, w niedostatecznym zainteresowaniu inwestycjami w nowych przemysłach oraz braku odpowiedniej polityki gospodarczej państwa.
     416 
     W światowym handlu Wielka Brytania zajmowała nadal czołową pozycje, chociaż i tutaj rola jej stopniowo malała. Pod koniec XIX w. wzrost brytyjskich obrotów handlowych był dwukrotnie wyższy niż produkcji przemysłowej. O ile w produkcji przemysłowej coraz poważniej zagrażały Anglii Stany Zjednoczone, jej głównym konkurentem handlowym na rynkach zagranicznych stały się Niemcy. Podstawę utrzymania dla angielskiego prymatu w handlu stanowiła absolutna przewaga Anglii w dziedzinie żeglugi. Flota angielska zdecydowanie górowała nad flotami wszystkich innych państw i jeszcze w 1900 r. tonaż brytyjskich statków morskich był ponad 2 razy większy niż łączny tonaż Stanów Zjednoczonych, Niemiec i Francji. Wynosił około połowy całego tonażu światowego. W tym zakresie Anglia przodowała również pod względem nowoczesności statków. W żadnej innej dziedzinie przewaga jej nie była tak wyraźna i nie utrzymywała się tak długo, jak w przemyśle stoczniowym. Jeszcze na progu I wojny światowej zdecydowaną większość statków budowano w Wielkiej Brytanii.
     Anglia pozostawała też nadal największym bankierem i eksporterem kapitału. Gdy w 1840 r. zagraniczne inwestycje Wielkiej Brytanii wynosiły około 0,2 mld funtów, w 1870 r. podniosły się do 1 mld, a w 1900 r. do 2 mld funtów. Gdy w drugiej połowie XIX w. dochód narodowy Wielkiej Brytanii zaledwie się podwoił, zysk z inwestycji zagranicznych wzrósł prawie dziewięciokrotnie. Imperium kolonialne stanowiło też główną podstawę utrzymywania się potęgi gospodarczej Wielkiej Brytanii (dawniej był nią monopol przemysłowy). Okres 1860— 1900 przyniósł blisko pięciokrotny wzrost imperium kolonialnego Wielkiej Brytanii (por. niżej), zwłaszcza na terenie Afryki, co w dużym stopniu tłumaczy wskazaną wyżej strukturę angielskiej ekonomiki. To dzięki koloniom mógł Londyn odgrywać nadal rolę handlowego i finansowego centrum świata, dzięki koloniom mógł się rozrastać do olbrzymich rozmiarów eksport kapitału angielskiego.
     W latach 1870—1890 dotknięta została Anglia głębokim i przewlekłym kryzysem agrarnym, będącym zresztą następstwem kryzysu światowego, który rozpoczął się jednocześnie ze światowym kryzysem nadprodukcji w 1873 r. i trwał aż do połowy lat dziewięćdziesiątych XIX w. Najdobitniejszym jego wyrazem był spadek cen artykułów rolnych przeciętnie o połowę, co doprowadziło do ruiny wielu drobnych i średnich farm oraz spadku dochodów ludności rolniczej (przy równoczesnym wzroście realnych płac robotników). 
     417 
    W tym czasie wzrósł też proces koncentracji farm, wprowadzono nowe metody agrotechniczne i udoskonalono stopień mechanizacji rolnictwa.
     Jednym z czynników spadku cen artykułów rolnych była również rewolucja w zakresie transportu, wyrażająca się w olbrzymim rozpowszechnieniu się kolei żelaznej i statków parowych. Rozwój transportu przyczynił się do potanienia jego kosztów. Pod koniec XIX w. opłaty za przewóz pszenicy przez Atlantyk spadły trzykrotnie, wielka obniżka frachtów morskich doprowadziła do tego, że dowóz pszenicy z Ameryki do Anglii kosztował taniej niż przewiezienie go z Królewca do Berlina. Napływ taniego zboża amerykańskiego stanowił bezpośrednią przyczynę kryzysu agrarnego w Anglii w latach siedemdziesiątych XIX w. (duży był też import zboża rosyjskiego, mniejszy zaś australijskiego i indyjskiego).
     Ostatnie ćwierćwiecze XIX w. to nie tylko okres kryzysu agrarnego, upadku monopolu przemysłowego Anglii i przewlekłych kryzysów nadprodukcji, lecz także przechodzenie kapitalizmu do nowego, monopolistycznego stadium, do imperializmu. Jedynie w latach 1888 — 1890 powstało w Anglii aż ponad 8 tys. towarzystw akcyjnych, liczne spółki o poważnych kapitałach zdobywały sobie prawa monopolistyczne w dostawach zagranicznych nie tylko do kolonii, ale i do Ameryki Łacińskiej (szyny, parowozy, wagony). Anglia ciągnęła zyski za granicą nie tylko z budownictwa kolejowego, ale i przemysłowego, zwłaszcza z budowy kopalń i hut, elektrowni itp. Np. w 1888 r. powstało w Anglii 365 towarzystw górniczo-hutniczych z kapitałem 52 mln funtów. Z tego jedynie 79 towarzystw z kapitałem 6 mln funtów powołano do działalności w samej Anglii. Celem pozostałych firm była eksploatacja bogactw naturalnych Ameryki, Afryki i Australii.
    
    POLITYKA WEWNĘTRZNA I KONFLIKTY SPOŁECZNE
     Starając się o zdobycie większego poparcia wśród robotników, gabinet Disraelego przeprowadził kilka ustaw, które w istotny sposób przyczyniły się do poprawy sytuacji społeczno-prawnej robotników. Zniesiono więc wprowadzoną w 1871 r. poprawkę o odpowiedzialności karnej za pikietowanie, związki zawodowe otrzymały osobowość prawną, gwarantującą nietykalność ich przywódców i nienaruszalność kas związkowych w razie strajku. Inne akty prawne stwarzały podstawę do działania kooperatyw spożywczych i wytwórczych. Wprowadzona w 1875 r. ustawa „o przedsiębiorcach i robotnikach" na miejsce znienawidzonej starej ustawy 
     418 
    „o panach i sługach" znosiła karę więzienia za złamanie umowy i pracę przez robotnika, który miał być odtąd przy dochodzeniach sądowych traktowany na równi z przedsiębiorcą. Wprowadzony też został 57-godzinny tydzień pracy, ustawa o ochronie pracy dzieci, zabraniająca zatrudniać dzieci poniżej 10 lat, ustawa o ochronie zdrowia i inne.
     Liberalny rząd Gladstone'a kontynuował w latach 1880—1885 politykę wewnętrzną Disraelego, zwłaszcza pod naciskiem powstałej wśród liberałów frakcji pod nazwą Narodowej Federacji Liberalnej, związanej z Josephem Chamberlainem, burmistrzem Birminghamu, wielkiego ośrodka przemysłu metalurgicznego, który bardzo wcześnie zaczai odczuwać ujemne skutki konkurencji niemieckiej. W kołach przemysłowych odrzucana więc była zasada wolności handlu, a popierana reprezentowana przez Disraelego polityka ingerencji państwa w życie gospodarcze w celu ochrony handlu i przemysłu brytyjskiego.
     Lata osiemdziesiąte były okresem wzrostu manifestacji robotniczych. Trudnościom ekonomicznym klasy robotniczej i dużemu bezrobociu w niewielkim tylko stopniu mogły zaradzić zakładane wówczas przez burżuazję organizacje filantropijne, np. w rodzaju Armii Zbawienia, powstałej w 1865 r., a zreorganizowanej w 1878 r. przez małżeństwo Booth. Organizacja ta, uformowana i umundurowana na sposób wojskowy, prowadziła przytułki, schroniska dla biednych, walczyła z alkoholizmem itp.
     Polityka J. Chamberlaina stanowiła w wielu dziedzinach odejście od tradycyjnego liberalizmu, opowiadała się za większą ingerencją państwa w życie gospodarcze, jak i w sprawy robotnicze. Linię tę popierali też konserwatyści, a jeden z ich działaczy, Randolph Churchill (1849— 1895), zwolennik demokratyzacji partii konserwatywnej, założył Ligę Sprawiedliwego Handlu, która propagowała ideę stworzenia w Imperium Brytyjskim zamkniętego systemu gospodarczego i osłonięcia rynków brytyjskich wysokimi cłami przed obcą konkurencją. Zarówno konserwatyści, jak i znaczna część liberałów występowali w tym czasie przeciwko zasadom wolnego handlu, głosząc potrzebę większej ingerencji państwa. W obu partiach zaznaczyły się tendencje do większej centralizacji i modernizacji.
     W 1884 r. uchwalona została przez drugi gabinet Gladstone'a trzecia reforma wyborcza, która rozszerzyła prawo wyborcze przysługujące głowom samodzielnych domostw na wiejskie okręgi wyborcze. Robotnik rolny i górnik uzyskali nareszcie prawo głosowania. Liczba posłów do Izby Gmin powiększyła się z 652 do 670, a liczba wyborców z ok. 3 do 5 mln, przez co znacznie poszerzyła się
     419 
     społeczna baza Parlamentu brytyjskiego. Dopiero jednak w 1918 r. zostało wprowadzone powszechne prawo wyborcze również i dla kobiet.
     Ważnym czynnikiem wyrażającym i formującym opinie publiczną stała się tania prasa, zwłaszcza założony w 1855 r. pensowy dziennik konserwatywny „Daily Telegraph" oraz liberalny „Daily Chronicle" (zał. w 1877 r.). W 1896 r. został założony tani dziennik konserwatywny „Daily Mail" w cenie pół pensa, własność braci Harmsworth, późniejszych lordów Northcliffe i Rothermere. Stali się oni współtwórcami nowoczesnej prasy brytyjskiej, w 1903 r. założyli „Daily Mirror", a w latach następnych uzyskali większość akcji szacownego starego dziennika angielskiego — „The Times", założonego w 1785 r. przez J. Waltera i utrzymującego na ogół niezależny, nie związany ściślej z żadną partią charakter. Lord NorthclifFe stał się twórcą pierwszego angielskiego koncernu prasowego, obejmującego nie tylko prasę centralną, ale również i szereg czasopism prowincjonalnych.
     Pod koniec XIX w. przybrała na sile walka robotników angielskich nie tylko o poprawienie warunków pracy i skrócenie dnia roboczego, ale i o własne przedstawicielstwo w Parlamencie. W czasie kongresu związków zawodowych jeszcze w 1869 r. wspomniana wyżej Junta Londyńska uznała starania o reprezentację robotniczą w Izbie Gmin za szczególnie ważne zadanie i w tymże roku założyła Ligę Przedstawicielstwa Robotniczego, będącą kontynuatorką Ligi Reformy. W wyborach 1874 r. Liga wystawiła 15 swoich kandydatów i 2 z nich otrzymało mandaty. Rozłam wewnątrz klasy robotniczej, z której wydzieliła się uprzywilejowana warstwa arystokracji robotniczej i podporządkowała sobie związki zawodowe, stanowił jedno ze źródeł mało skutecznej na razie walki proletariatu o własną reprezentację parlamentarną.
     Wśród angielskich doktryn społecznych końca XIX w. szczególnie wpływowe miejsce zdobyło sobie założone w 1884 r. Towarzystwo Fabian (Fabian Society), organizacja powołana do życia w Londynie przez grupę intelektualistów z G. B. Shaw oraz małżeństwem Webb (Sidney i Beatrice) na czele. Fabianie rekrutowali się głównie z warstw drobnomieszczańskich, częściowo robotników, byli zwolennikami pokojowych i stopniowych reform społecznych, utopijnej idei „municypalnego socjalizmu", a nazwę swoją wywodził od taktyki wodza rzymskiego z okresu wojen punickich, Fabiusza Kunktatora. Fabianie nie chcieli zmienić społeczeństwa kapitalistycznego w drodze rewolucji,
     420 
     przyjmowali raczej chrześcijański socjalizm niż marksizm. Dowodzili, że społeczeństwo ludzkie jest podobne do żywego organizmu i wszelkie gwałtowne zmiany szkodzą jego naturalnemu rozwojowi. Byli zdania, że droga do nowego porządku społecznego wiedzie poprzez reformy typu burżuazyjnego, rozszerzanie praw wyborczych, powiększanie roli i władzy instytucji municypalnych. Szczególną jednak wagę przywiązywali fabianie do roli państwa w uregulowaniu stosunków między pracą a kapitałem. W latach dziewięćdziesiątych XIX w. wywarli poważny wpływ we władzach miejskich Londynu i przeprowadzili wiele reform w dziedzinie oświaty, zdrowia, zarządzania przedsiębiorstwami miejskimi itp. Propagowali wśród robotników i inteligencji zasadę ..małych spraw", naprawiania i leczenia niedomagań współczesnego społeczeństwa przy pomocy publikacji, odczytów i innych form agitacji, które miały skłonić klasy posiadające do reform w swoiście pojmowanym przez nich duchu socjalizmu. W końcu XIX w. Towarzystwo Fabian liczyło 3 tys. członków w Londynie i około 40 tys. na prowincji. W 1900 r. weszło jako autonomiczna jednostka do Partii Pracy, wywierając silny wpływ na jej kierownictwo i program, m. in. ze względu na poważny udział w jego szeregach wielu wybitnych literatów, pisarzy i publicystów.
     Innym przejawem odrodzenia ruchu socjalistycznego w Anglii pod koniec XIX w. było założenie w 1881 r. Federacji Demokratycznej (od 1884 r. Federacja Socjaldemokratyczna), która w przeciwieństwie do Towarzystwa Fabian nawiązywała do marksizmu. Federacja żądała 8-godzinnego dnia pracy, nacjonalizacji banków i kolei, pomocy państwa dla bezrobotnych, progresywnego podatku dochodowego itp. Jednym z jej współzałożycieli był Henry Mayers Hyndman (1842 — 1921), któremu nie udało się zakończyć zwycięsko dla Federacji kampanii wyborczej do Parlamentu w 1885 r. Po rozłamie w Federacji wyłoniła się z niej w 1885 r. Liga Socjalistyczna, a w jej kierownictwie znaleźli się m. in.: córka Karola Marksa, Eleonora, i jej mąż Edward Aveling (1851 — 1898), angielski działacz socjalistyczny, tłumacz Marksa i Engelsa na angielski.
     Pod koniec lat osiemdziesiątych XIX w. przybrała w Anglii na sile akcja strajkowa. Wciągnięci do niej też zostali robotnicy niewykwalifikowani, którzy także zorganizowali się w związkach zawodowych. W toku wielkiego strajku dokerów londyńskich w 1889 r. powstał najliczniejszy z pierwszych związków zawodowych robotników niewykwalifikowanych — związek dokerów. W 1890 r. już ponad 200 tys. robotników niewykwalifikowanych założyło swoje związki
     421 
     i w ten sposób zaczai się rozwijać „nowy trade-unionizm". Te nowe związki różniły się od starych m. in. tym, że przyjmowały wszystkich robotników danej gałęzi produkcji, a nie tylko arystokrację robotniczą. Stworzona więc została podstawa do zjednoczenia robotników na zasadzie produkcji. Nowym zjawiskiem był też udział trade-unionów w wystąpieniach o charakterze politycznym, jak np. w 1890 r., kiedy wzięły one udział w pierwszomajowych demonstracjach w Hyde Parku, zorganizowanych na wezwanie II Międzynarodówki pod hasłem 8-godzinnego dnia pracy.
     W wyborach 1892 r. robotnicy wprowadzili do Parlamentu trzech swoich przedstawicieli, a wśród nich górnika J. K. Hardiego, pod którego przewodnictwem powstała w 1893 r. Niezależna Partia Pracy (Independent Labour Party). Wysuwając program socjalistyczny, walczyła ona o wybór niezależnych kandydatów robotniczych do Izby Gmin. Przywódcy tej partii nie uznawali rewolucyjnego socjalizmu, znaczne wśród nich wpływy posiadali fabianie, niektórzy z nich, jak np. J. R. MacDonald i P. Snowden, zajęli czołowe stanowiska w jej kierownictwie.
     Wyrazem przełomu w ruchu robotniczym było założenie Partii Pracy (Labour Party). Już w 1899 r. na kongresie trade-unionów zapadła decyzja zwołania konferencji w celu przedyskutowania możliwości wprowadzenia do Izby Gmin większej ilości posłów robotniczych, a w 1900 r. powołany został w tym celu Komitet Przedstawicielstwa Robotniczego (Labour Representation Committee), przemianowany w 1905 r. na Partię Pracy. Już w wyborach 1906 r. Labour Party odniosła poważny sukces, uzyskując 29 mandatów. Powstanie Partii Pracy stało się ważnym wydarzeniem w życiu angielskiego ruchu robotniczego, chociaż polityka tej partii przybierała niejednokrotnie charakter ugodowy wobec liberalnej burżuazji.
     W angielskim ruchu robotniczym na początku XX w. starły się ze sobą dwie tendencje: rewolucyjna i kompromisowa. Nie posiadała rewolucyjnego programu Partia Pracy, mająca dosyć różnorodny skład i ugodowo nastrojonych przywódców. Organizacją marksistowską była natomiast Federacja Socjaldemokratyczna, która w 1907 r. przybrała nazwę Partii Socjaldemokratycznej. W 1909 r. radykalne skrzydło Niezależnej Partii Pracy i Partia Socjaldemokratyczna utworzyły Komitet Socjalistycznego Przedstawicielstwa w celu zjednoczenia rewolucyjnych elementów wokół programu socjalistycznego. W wyniku tych tendencji powstała Brytyjska Partia Socjalistyczna, głosząca walkę klasową proletariatu o socjalizm.
     422 
     Kwestia robotnicza nabierała coraz większego znaczenia w polityce gabinetów liberalnych na początku XX w. Do przeprowadzenia pewnych reform zostały zmuszone pod naciskiem ruchu robotniczego gabinety liberalne Henry'ego Campbell-Bannermana (1836—1908) i Herberta Henry'ego Asquitha (1858—1928), z których pierwszy był premierem w latach 1905-1908, a drugi w okresie 1908-1915. W 1906 r. robotnicy uzyskali ustawę o odszkodowaniach w razie nieszczęśliwego wypadku, w 1908 r. górnicy wywalczyli sobie 8-godzinny dzień pracy oraz ustawę o emeryturach dla starców. W 1911 r. Parlament uchwalił ustawę o ubezpieczeniu dla robotników na wypadek choroby i bezrobocia.
     Na ustawodawstwo robotnicze rządu liberałów poważny wpływ wywierał David Lloyd George (1863-1945). Od 1890 r. był on członkiem Izby Gmin i dał się poznać jako walijski nacjonalista i zwolennik reform społecznych. Jego negatywne stanowisko wobec wojny burskiej oraz talenty krasomówcze zjednały mu rychło wielu zwolenników i wysunęły na czoło polityków liberalnych. Na stanowisku ministra handlu, a następnie skarbu (1908—1915), w dużym stopniu przyczynił się do wejścia w życie wspomnianych ustaw robotniczych, zwłaszcza w zakresie systemu ubezpieczeń i emerytur. W celu sfinansowania tego programu jak i wzrastających zbrojeń wprowadził podatki obciążające przede wszystkim wielkich właścicieli ziemskich. Konflikt na tym tle z Izbą Lordów, która w 1909 r. odmówiła zatwierdzenia przedstawionego przez Lloyda George'a projektu budżetu, zakończył się w 1911 r. ograniczeniem uprawnień Izby Lordów (wysuwano wówczas nawet projekty jej likwidacji).
     Wybory do Parlamentu w 1910 r. przyniosły liberałom nieznaczną przewagę, toteż bardzo istotne dla nich znaczenie miały głosy Partii Pracy i nacjonalistów irlandzkich. W tymże roku zmarł król Edward VII (1901 — 1910), który wstąpiwszy na tron po śmierci Wiktorii już jako 60-letni mężczyzna poprzestał głównie na działalności reprezentacyjnej (miał opinię arbitra mody). Następcą Edwarda VII został jego syn Jerzy V (1910-1936). W maju 1911 r. Izba Gmin uchwaliła ustawę o reformie Parlamentu, ograniczającą w poważnym stopniu prerogatywy Izby Lordów. Odtąd uchwały przyjęte przez Izbę Gmin stawały się prawem niezależnie od veta Izby Lordów, jeżeli Izba Gmin zaakceptowała je na trzech swoich sesjach. Ustawa odbierała również Izbie Lordów prawo decydowania w kwestiach finansowych, ustalała ponadto pięcioletnią kadencję Parlamentu oraz wprowadzała diety poselskie.
     423 
    WZROST BRYTYJSKIEJ EKSPANSJI KOLONIALNEJ
     Utracenie przez Wielką Brytanie hegemonii przemysłowej w świecie stało się jednym z powodów nasilenia jej ekspansji kolonialnej w ostatniej ćwierci XIX w. Imperium kolonialne Wielkiej Brytanii wzrosło w drugiej połowie XIX w. pięciokrotnie pod względem powierzchni terytorium i ponad dwukrotnie pod względem liczby zamieszkującej je ludności.
     Terytorium i ludność kolonii angielskich w latach 1860-1900 
    Data; Terytorium (mln km2); Ludność (mln) 
    1860; 2,5; 145 
    1880; 7,7; 268 
    1890/91; 9,3; 309 
    1900; 11,6; 345 
     Angielska ekspansja kolonialna znajdowała dla siebie różnorodną motywację, powołując się zarówno na argumenty gospodarcze, demograficzne, polityczne, jak i cywilizacyjne. Jeszcze w 1867 r. pisał Charles Dilke (1843—1911), angielski polityk i pisarz, propagator imperializmu brytyjskiego, że kolonie są potrzebne Anglii do uwolnienia się od „zbędnej" ludności, że nadają się świetnie do lokowania kapitału na wysoki procent, że jedynie posiadając kolonie można zastąpić zasadę „wolności i handlu" zasadą „sprawiedliwego handlu", która mogłaby zabezpieczyć interesy Wielkiej Brytanii przed konkurencją USA i Niemiec. W 1883 r. wyszła głośna książka Johna Seeleya (1834—1895), profesora historii w Cambridge i orędownika imperializmu brytyjskiego, pt. The Expansion of England, w której rozwijając idee Dilke'a wypowiedział on tezę, że historia Anglii to nie dzieje Parlamentu i innych instytucji, lecz historia kolonii, wojen i podbojów tworzących i rozszerzających Brytyjskie Imperium. Pod koniec XIX w. za brytyjską ekspansją kolonialną opowiedział się znany pisarz angielski Rudyard Kipling, dostrzegając jednak wartości kulturowe ludów podbitych. Apoteozował cywilizacyjną działalność Anglików w koloniach, twierdząc, że nie szukają tam oni korzyści, lecz biorą tylko na siebie „brzemię białego człowieka".
     Szczególną aktywność rozwinęła Wielka Brytania w dziedzinie
     424 
     polityki zagranicznej od momentu objęcia rządu przez konserwatystów w 1874 r. pod przywództwem B. Disraelego. Z jego inicjatywy rozpoczęła Anglia umacnianie swoich pozycji w rejonie Morza Śródziemnego, by zabezpieczyć sobie w ten sposób połączenie morskie z Indiami. Dzięki niemu też, wykorzystując trudności finansowe rządu egipskiego, nabyła w 1875 r. za sumę 4 mln funtów posiadane przez Egipt akcje Kanału Sueskiego, co przeprowadził Disraeli na własną rękę, bez konsultacji z rządem i bez wiedzy Parlamentu (pieniądze pożyczył mu bogaty bankier Rothschild). Po zakupieniu od zbankrutowanego kedywa egipskiego posiadanych przez niego 45% akcji Towarzystwa Kanału Sueskiego nabyła Anglia dodatkowo dalsze akcje od drobnych posiadaczy, przejmując w ten sposób kontrolę nad Suezem i zdobywając kluczową pozycję w tym ogromnie ważnym punkcie komunikacyjnym i strategicznym. W dalszej konsekwencji dało to okazję do podporządkowania sobie Egiptu w 1882 r. pod pretekstem zabezpieczenia porządku w rejonie Kanału Sueskiego.
     Dalszym przejawem imperialistycznej polityki gabinetu Disraelego było przybranie w 1876 r. przez królową Wiktorię tytułu cesarzowej Indii. W okresie wojny rosyjsko-tureckiej z lat 1877—1878 rząd angielski od samego początku stanął po stronie sułtana, starając się nie dopuścić, przy pomocy wysłanej floty i groźby wojny, wojsk rosyjskich do zdobycia Konstantynopola. Z pomocą Bismarcka, który dążył do umocnienia pozycji Austro-Węgier na Bałkanach, doprowadził Disraeli (od 1876 r. hr. Beaconsfield) na kongresie berlińskim w 1878 r. do rewizji dawniejszych niekorzystnych dla Turcji traktatów pokojowych, pragnąc nie dopuścić do ekspansji rosyjskiej na Bałkanach i Morzu Egejskim, co mogłoby zagrozić angielskim liniom komunikacyjnym na Morzu Śródziemnym. Wielka Brytania z powodzeniem potrafiła zresztą wykorzystać trudną sytuację Turcji, uzyskując od niej w 1878 r. Cypr, bardzo ważny punkt strategiczny we wschodniej części Morza Śródziemnego.
     Również na terenie Afryki i Azji rozwijał ekspansję kolonialną rząd Disraelego. W 1877 r. Anglia anektowała Transwal, jednak na skutek niepowodzeń w walkach z Burami musiała na pewien czas zrezygnować z ujarzmienia ich republik. Natomiast w 1879 r. rząd Disraelego zorganizował niszczycielską operację przeciwko Zulusom w Afryce Południowej i przeprowadził podbój tego plemienia.
     W 1878 r. Wielka Brytania rozpoczęła wojnę z Afganistanem, narzucając temu krajowi, mimo oporu i powstania miejscowej ludności, korzystne dla siebie warunki.
     425 
     Pomyślna dla Anglii, lecz bardzo kosztowna polityka zagraniczna Disraelego doprowadziła do deficytu budżetu i konieczności podwyższenia podatku dochodowego. Stało się to przyczyną upadku gabinetu konserwatystów i dojścia do władzy w 1880 r. rządu liberałów pod przewodnictwem W. E. Gladstone'a. Ten drugi rząd Gladstone'a (1880 1885) kontynuował w polityce zagranicznej kurs wytknięty przez Disraelego, zarówno na terenie Azji, jak i Afryki. W 1881 r. po nowej interwencji wojsk angielskich w Afganistanie udało się Anglikom osadzić tam swego protegowanego. Szczególnie duże postępy uczynił imperializm brytyjski w najbliższych latach w Afryce.
     Uzyskanie Suezu i Cypru stworzyło dla Anglii dogodne przyczółki do dalszej ekspansji w strefie Kanału Sueskiego. W 1882 r. pod pretekstem ochrony obywateli brytyjskich w tej strefie wojska angielskie stłumiły powstanie narodowe w Egipcie, eskadra floty angielskiej zbombardowała Aleksandrię, a Egipt został okupowany i faktycznie włączony do terytoriów kontrolowanych przez Imperium Brytyjskie. Następnie przyszła kolej na Sudan, dokąd w 1883 r. wysłano ekspedycję wojskową. Została ona jednak rozgromiona przez armię religijno-politycznego przywódcy Arabów — Mahdiego. Podobny los spotkał w 1885 r. oddział angielski wysłany do Chartumu pod wodzą gen. Gordona.
     Również i dwa kolejne gabinety konserwatywne lorda Salisbury'ego (1885-1886, 1886-1892) kontynuowały politykę ekspansji kolonialnej. W 1886 r. zakończony został podbój Nigerii i Somalii. w 1888 r. południowo-wschodniej części Nowej Gwinei oraz Kenii i Tanganiki, a ponadto Anglia uzyskała wówczas protektorat nad Borneo Północnym. W 1890 r. dostała się pod panowanie brytyjskie Uganda oraz Zanzibar. odstąpiony przez Niemcy w zamian za wyspę Helgoland.
     Warto zwrócić uwagę, że rząd Salisbury'ego powrócił do starej i już uprzednio zarzuconej przez Wielką Brytanię praktyki tworzenia kompanii handlowych, którym nadawał prawa wykonywania jurysdykcji nad ludnością. Pod postacią inicjatywy prywatnej kupców i przedsiębiorców, wygodniejszą od bezpośredniej ingerencji, znajdowała się przeważnie inspirująca polityka rządu brytyjskiego. W ten sposób w 1889 r. władzę nad terytorium położonym na północ od rzeki Limpopo w Afryce Południowej otrzymała Kompania, Południowoafrykańska (British South Africa Company), założona przez największego kolonizatora angielskiego XIX w., Cecila Rhodesa (1853 — 1902). Już wcześniej dorobił się on fortuny na poszukiwaniu diamentów w Kimberley.
     426 
    Później przyczynił się do połączenia kilku poszukujących diamentów towarzystw w jedną spółkę, a po latach studiów w Oksfordzie działał przez szereg lat nad umocnieniem i poszerzeniem władztwa brytyjskiego w Afryce. Celem jego było stworzenie całego łańcucha posiadłości brytyjskich, ciągnących się od Afryki Południowej ku północy do Egiptu i dalej na wschód do Indii. Cały ten system posiadłości miał być połączony magistralą kolejową od Capetown do Kalkuty. Po podporządkowaniu Anglii ziem leżących na północ od Limpopo (późniejsza Rodezja Południowa) rozszerzył Cecil Rhodes ekspansję brytyjską za rzekę Zambezi (Rodezja Północna). W 1890 r. został premierem Kraju Przylądka, który stał się punktem wyjścia ekspansji brytyjskiej w Południowej i Środkowej Afryce.
     Za trzeciej kadencji rządu lorda Salisbury'ego (1895—1902) zostały przyłączone do Kraju Przylądka w 1895 r. ziemie plemienia Beczuanów, o co zabiegał już wcześniej Cecil Rhodes, doprowadzając do wprowadzenia nad nimi protektoratu brytyjskiego jeszcze w 1885 r. Rhodes był ponadto głównym inicjatorem polityki skierowanej przeciwko bogatym w kopalnie złota i diamentów republikom burskim, Transwalowi i Oranii.
     Pod koniec XIX w. Wielka Brytania podjęła wysiłki w celu podboju Sudanu. Tym razem przewaga militarna angielskich wojsk gen. Kitchenera doprowadziła w 1898 r. do klęski mahdystów. Sudan został podbity i Wielka Brytania umocniła przez to swoje wpływy w Egipcie mimo francuskiej rywalizacji w tej części Afryki. W 1898 r. o mało nie doszło nawet na tym tle do wojny angielsko-francuskiej, gdy korpus ekspedycyjny wojsk angielskich spotkał się w pobliżu miejscowości Faszoda (obecnie Kodok) z oddziałem francuskim pod dowództwem Marchanda. Dowodzący siłami angielskimi Kitchener zażąda}, aby Marchand opuścił dorzecze Nilu, a rząd angielski zagroził Francji otwartą wojną w razie odmowy spełnienia tego warunku. W tej sytuacji rząd francuski polecił Marchandowi wycofać się z zajętego terytorium, a rychło potem zakończyła Anglia podbój Sudanu.
     Mniejsze sukcesy odniosła Anglia w ekspansji kolonialnej na terenie Ameryki Południowej, gdzie zazdrośnie strzegły swoich wpływów Stany Zjednoczone. Wielka Brytania nie mogła wystąpić w tej sytuacji bardziej zdecydowanie w konflikcie, jaki wybuchł w 1895 r. pomiędzy Gujaną Brytyjską a Wenezuelą. Natomiast w 1898 r. Anglia dokonała kolejnej inwazji w Chinach i zajęła port Weihaiwei. W 1899 r.
     427 
     ogłosiła protektorat nad portem Kuwejtem i przyległymi do niego obszarami północnej części Zatoki Perskiej. Tajne porozumienie zawarte wówczas pomiędzy Wielką Brytanią i szejkatem Kuwejtem oddawało Anglii kontrolę nad zagraniczną polityką Kuwejtu.
     Najbardziej drastycznym przejawem brytyjskiej ekspansji kolonialnej na przełomie XIX i XX w. była wojna angielsko-burska, która w wielu krajach i w samej Anglii wywołała uwagi krytyczne, potępiające metody, przy których pomocy była prowadzona. Pod koniec XIX w. Anglicy zagarnęli całą południową część kontynentu afrykańskiego, z wyjątkiem republik burskich: Transwalu i Oranii. Klęska z 1892 r. nie zniechęciła Anglii do projektu opanowania tych terytoriów i w 1899 r. rozpoczęta została wojna angielsko-burska (1899— 1902). Republiki burskie nie posiadały wprawdzie własnego przemysłu i liczyły zaledwie 1,5 mln ludności, dysponowały jednak poważną siłą zbrojną, dostosowaną dobrze do warunków miejscowych. W pierwszym okresie wojny Anglicy zostali dwukrotnie rozbici. W lecie 1900 r. ściągnęli jednak do Afryki wielką, ponad stutysięczną armię i w wyniku zwycięstw okupowali terytoria obu republik. We wrześniu 1900 r. rząd angielski ogłosił aneksję Transwalu i Oranii. Nie mogąc sobie poradzić z partyzantką burską, Anglicy zastosowali metody, które na całym świecie wywołały słowa potępienia, a w samej Anglii podzieliły opinię publiczną na dwa obozy. Znaczna część Brytyjczyków dobitnie protestowała przeciwko zastosowanym przez wojska angielskie wobec Burów represjom, polegającym na paleniu farm, wyrzynaniu bydła, obławach, a nawet wprowadzaniu obozów koncentracyjnych dla ludności cywilnej w celu niedopuszczenia do jej kontaktów z partyzantami. Na wiosnę 1902 r. Burowie złożyli wreszcie broń, a pokój zawarty 1 czerwca 1902 r. dawał Anglikom pełną władzę nad całą Afryką Południową.
     W okresie wojny burskiej całą swą drapieżność okazał angielski imperializm, wywołujący wśród części społeczeństwa nastroje szowinizmu. Wyrazicielem tendencji zdobywczych był minister kolonii w konserwatywnym gabinecie lorda Salisbury'ego — Joseph Chamberlain (1836—1914), uprzednio wieloletni minister w gabinecie Gladstone'a, przeciwnik autonomii Irlandii. Również i liberalny polityk lord Rosebery (1847—1929), minister spraw zagraniczych w rządzie Gladstone'a, a następnie premier w latach 1894— 1895, był zagorzałym orędownikiem brytyjskiego imperializmu i zwolennikiem tezy o powołaniu Anglików, jako rasy wyższej, do panowania w koloniach. Ideę posłannictwa cywilizacyjnego Anglii w koloniach lansował wspomniany już Rudyard Kipling,
     428 
    starając się popularyzować ideał wspólnego wewnątrzimperialnego patriotyzmu.
     Znaczna jednak cześć społeczeństwa angielskiego nie dała się uwieść hasłom szowinizmu. Oparła się im zdecydowanie angielska klasa robotnicza, a kongres związków zawodowych z 1900 r. potępił wojnę burską. Wojna ta rzuciła zresztą cień na schyłek długiej i szczęśliwej epoki wiktoriańskiej. Pod koniec 1902 r. upadł odpowiedzialny za wojnę rząd lorda Salisbury'ego, utrzymujący się u władzy od 1895 r. Premierem nowego rządu konserwatywnego został Arthur James Balfour (1848-1930), od 1874 r. członek Izby Gmin, w latach 1887—1891 minister do spraw Irlandii. 
    
    KWESTIA IRLANDZKA
     Oddzielnego omówienia wymaga problem Irlandii, stanowiący jedną z najmniej chlubnych kart brytyjskiej polityki w drugiej połowie XIX w. Po rozgromieniu fenian na czoło narodowego ruchu irlandzkiego wysunął się Charles Stewart Parnell (1846—1891). W 1875 r. został on wybrany do Parlamentu angielskiego i przez 15 lat walczył w Izbie Gmin o autonomię dla Irlandii (Home Rule) oraz przeprowadzenie reformy agrarnej na zasadach sformułowanych jeszcze w połowie XIX w. (nienaruszalność dzierżaw, sprawiedliwy czynsz dzierżawny i in.). Parnell skupił wokół siebie grupę opozycjonistów irlandzkich, która w latach siedemdziesiątych zaczęła odgrywać coraz większą rolę w życiu politycznym Irlandii. Sam był przeciwnikiem metod gwałtownych w walce politycznej, działał głównie poprzez stosowaną przez posłów irlandzkich w Parlamencie obstrukcję (od 1877 r.) oraz zorganizowaną przez siebie wraz z Michaelem Davittem w 1879 r. Ligę Rolną (Land League), liczącą około 250 tys. członków. Celem Ligi było obniżenie czynszów, a w perspektywie oddanie ziemi na własność uprawiającym ją chłopom. Walka Ligi Rolnej miała przyspieszyć oderwanie Irlandii od Anglii. W 1880 r. odpowiedziała bojkotem na rugi dzierżawców. Miały wtedy też miejsce akty terroru skierowane przeciwko angielskim posiadaczom ziemskim (niszczenie zasiewów, palenie gospodarstw, zabijanie bydła itp.).
     Drugi gabinet Gladstone'a (1880—1885) zastosował w kwestii irlandzkiej szereg posunięć represyjnych. Na wniosek rządu Parlament uchwalił dwie ustawy wyjątkowe: 
     430 
     o zniesieniu aktu Habeas corpus i o prawie policji do dokonywania rewizji u osób podejrzanych o przechowywanie broni. Zamiast wysuwanej przez Irlandczyków autonomii Gladstone zaproponował w 1881 r. ..akt rolny". przewidujący powołanie komisji do przeprowadzenia reorganizacji stosunków rolnych w Irlandii. W odpowiedzi na tę ustawę irlandzka Liga Rolna podjęła wzmożoną kampanię zastraszania angielskich posiadaczy. Zastosowana wówczas przez Parnella oraz posłów irlandzkich obstrukcja, polegająca na wygłaszaniu przez nich wielogodzinnych przemówień, miała na celu poruszenie angielskiej opinii na rzecz walki Irlandii o Home Rule. W 1881 r. nastąpiły aresztowania przywódców i rozwiązanie Ligi. Aresztowano wówczas i Parnella. który z więzienia kierował dalszą walką chłopów irlandzkich.
     Uczynione przez Parnella w 1881 r. ustępstwa w kwestii agrarnej doprowadziły do rozłamu w Irlandii. W 1882 r. podjęły żywszą działalność irlandzkie grupy terrorystyczne, zabito wówczas w Dublinie podsekretarza stanu dla spraw Irlandii, lorda namiestnika F. Cavendisha. Na nowe represje policji angielskiej Irlandczycy odpowiedzieli nasileniem akcji terrorystycznej. Wprawdzie Gladstone był osobiście zwolennikiem autonomii dla Irlandii, gabinet jego nie był jednak w stanie rozwiązać kwestii irlandzkiej. Dzięki głosom posłów irlandzkich doszedł zresztą do władzy trzeci gabinet Gladstone "a (w 1886 r.) i w tej sytuacji premier musiał pójść na ustępstwa, wnosząc na porządek dzienny projekt Home Rule dla Irlandii. Parlament odrzucił jednak ten projekt, wśród liberałów doszło do rozłamu, część z nich przyłączyła się do stanowiska konserwatystów w tej sprawie (frakcja pod przywództwem J. Chamberlaina). Grupa ta. przeciwna nawet ograniczonej autonomii Irlandii, przybrała miano ..unionistów". tj. zwolenników jedności państwa. W tej sytuacji upadł trzeci rząd Gladstone'a i partia konserwatywna utworzyła nowy rząd pod przewodnictwem lorda Salisbury'ego. Jeszcze w 1892 r., po powrocie po raz czwarty Gladsfone'a do steru rządu, wróciła na porządek dzienny sprawa autonomii Irlandii. Postawiona została jednak tylko taktycznie i demagogicznie bez żadnych prób wprowadzenia jej w życie.
     Pod koniec XIX w. w związku z pewnym rozwojem irlandzkiego przemysłu przybrał tam na sile ruch robotniczy, zorganizowany w związki zawodowe. W 1896 r. powstała Irlandzka Partia Socjalistyczna. Jej przywódca James Connolly. stracony później w 1916 r. za udział w powstaniu w Dublinie, wysuwał hasło stworzenia niezależnej republiki irlandzkiej i opracował program reform socjalistycznych,
     431 
     które miał według jego planów wprowadzić naród irlandzki po odniesieniu zwycięstwa.
     O ile robotnicy w walce o niepodległość Irlandii oraz reformy społeczne stosowali głównie metody strajkowe, burżuazja akcentowała momenty narodowe oraz wysuwała postulat ekonomicznej niezależności Irlandii od Anglii. Założona w 1883 r. Liga Celtycka rozwinęła ożywioną działalność w kierunku odrodzenia kultury narodowej, języka, literatury i teatru. Odrodzenie zainteresowania językiem celtyckim doprowadziło do odrodzenia celtyckiej muzyki, tańca, sztuki, rzemiosła itp. W dziedzinie politycznej natomiast przemysłowa część burżuazji irlandzkiej zaczęła wypowiadać się za gospodarczą niezależnością Irlandii. Przywódca tej grupy Arthur Griffith (1872 — 1922), polityk i dziennikarz, przyczynił się do założenia na samym początku XX w. organizacji niepodległościowej zwanej Sinn Fein (tzn. My Sami). Nawołując do bojkotu ekonomicznego wobec Anglii organizacja ta walczyła o samodzielny parlament irlandzki i wolność kraju.
     W 1912 r. liczący na poparcie posłów irlandzkich liberalny rząd premiera Asquitha wniósł do Izby Gmin projekt ustawy o samorządzie dla Irlandii. Projekt przewidywał utworzenie w Irlandii dwuizbowego Parlamentu, powoływanej poprzez powszechne wybory Izby Gmin oraz mianowanej przez króla angielskiego Izby Wyższej (senatu). Do decyzji Anglii miały należeć jednak sprawy polityki zagranicznej, handlu zagranicznego, finansów, kwestie wojskowe itp. Mimo tak ograniczonego charakteru projekt ustawy o Home Rule wywołał silną opozycję konserwatystów angielskich, którzy domagali się wyłączenia z tego planu najbardziej rozwiniętej gospodarczo północnej części Irlandii — Ulsteru. Od 1911 r. elementy protestancko-konserwatywne, mające oparcie w angielskich właścicielach ziemskich, zaczęły organizować w północnej Irlandii bojówki do walki zbrojnej o utrzymanie Ulsteru w ramach Imperium Brytyjskiego. Wybuch I wojny światowej pozwolił rządowi angielskiemu na odłożenie realizacji uchwalonej przez Parlament brytyjski 3 sierpnia 1914 r. uchwały o autonomii Irlandii. 
    
    XIV. OD PIERWSZEJ DO DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ (1914-1945)
    POLITYKA ZAGRANICZNA WIELKIEJ BRYTANII W PRZEDEDNIU I WOJNY ŚWIATOWEJ
    
    OD KOŃCA XIX w. Wielka Brytania w coraz poważniejszym stopniu odczuwała niemiecką konkurencję, najpierw handlową, a następnie morską i kolonialną. W miarę swego wzrostu imperializm niemiecki coraz natarczywiej domagał się bardziej korzystnego dla siebie podziału wpływów, rynków i kolonii, a stworzenie rozległego imperium kolonialnego stało się jednym z głównych zadań niemieckiej polityki zagranicznej. Od tego też czasu zaczęło wyraźniej wzrastać napięcie w stosunkach pomiędzy Niemcami a Anglią, która stanowiła dla Niemiec główną przeszkodę w ich ekspansji.
     W połowie lat dziewięćdziesiątych XIX w. coraz widoczniejszemu pogorszeniu zaczęły ulegać stosunki między Wielką Brytanią a Niemcami. Niemcy wszędzie przeciwstawiały się kolonialnej polityce brytyjskiej, zwłaszcza w Afryce i na Bliskim Wschodzie. W Afryce Południowej rozpoczęły walkę z Anglią i jej wpływami w republikach burskich. Gratulacyjna depesza cesarza Wilhelma II do prezydenta Transwalu Krugera, wysłana po nieudanym wypadzie Anglików na tę republikę w 1896 r., wywołała w Anglii oburzenie i została przyjęta jak wyzwanie. Również i na Bliskim Wschodzie zaczęła pod koniec XIX w. zagrażać wpływom angielskim penetracja niemiecka. Wiązała się ona z udzielonym przez sułtana w 1898 r. Wilhelmowi II w czasie jego podróży do Konstantynopola przyrzeczeniem przyznania Niemcom koncesji na budowę bagdadzkiej kolei żelaznej. Niemcy starały się wykorzystać prowadzoną od 1903 r. budowę tej kolei jako środek ekspansji na kraje Bliskiego i Dalekiego Wschodu, co od początku Londyn traktował jako zagrożenie brytyjskich interesów w tamtej części świata. Na razie jednak Anglia starała się unikać starcia z Niemcami ze względu na swą walkę z Rosją na Dalekim Wschodzie i konflikty z Francją w Afryce. Również zaangażowanie się Wielkiej Brytanii w przewlekającej się
     433 
     wojnie burskiej zmuszało ją do utrzymywania poprawnych na razie stosunków z Niemcami.
     W okresie wojny burskiej Anglia wzięła aktywny udział w akcji tłumienia przez kraje zachodnie ruchu ludowego w Chinach, tzw. powstania bokserów w 1900 r. Anglikom udało się zająć Szanghaj, uzyskać rozległe wpływy w dolinie rzeki Jangtsekiang, a następnie podjąć wysiłki w celu wyparcia Rosji ze świeżo okupowanej przez nią Mandżurii. W akcji tej znaleźli oni sojusznika w Japonii, która przez opanowanie Korei i Mandżurii starała się stworzyć dla siebie bazę wypadową do dalszej ekspansji. Wielka Brytania i Japonia zawarły w 1902 r. wzajemne porozumienie, mające głównie na celu niedopuszczenie na wypadek wojny japońsko-rosyjskiej do interwencji innych państw (zwłaszcza Francji). W tym też czasie rząd angielski rozpoczął pertraktacje z Francją w kwestii uregulowania spornych zagadnień kolonialnych.
     W obliczu rosnącego niebezpieczeństwa niemieckiego Anglia i Francja poczęły dążyć do porozumienia i łagodzenia wzajemnych zatargów wynikających ze starej rywalizacji. Problemem najważniejszym stawała się ekspansja niemieckiego imperializmu, zagrażającego w równym stopniu Anglii i Francji. W 1904 r. doszło do formalnego porozumienia obu państw głównie w sprawach kolonialnych, na którego mocy Francja rezygnowała ze swojej dotychczasowej opozycji wobec angielskiej polityki w Egipcie, uznając Egipt za strefę wpływów brytyjskich. Rząd angielski zaś przyrzekał nie przeszkadzać poczynaniom Francji w Maroku. W odpowiedzi na to Niemcy wzmogły nacisk na Francję, wykorzystując klęskę sojusznika Francji — Rosji carskiej w wojnie na Dalekim Wschodzie. Z chwilą gdy Niemcy podjęły usiłowania przeszkodzenia Francji w jej polityce marokańskiej, Wielka Brytania zaproponowała Francji pomoc wojskową, licząc na okazję do zniszczenia floty niemieckiej, dopóki była ona jeszcze słabsza od brytyjskiej.
     Najdobitniejszym przejawem współzawodnictwa angielsko-niemieckiego na początku XX w. był wyścig zbrojeń morskich. Przybrał on na sile szczególnie od 1905 r., gdy przystąpiono w Anglii do budowy potężnych pancerników nowego typu, tzw. dreadnoughts, przewyższających dotychczasowe siłą ognią artyleryjskiego i szybkością. Miały one wyporność 22500 ton, prędkość 21,5 węzłów i uzbrojone były w 10 dział 305 mm z pancerzem burtowym o 28 cm. Przystępując do budowy tych kolosów Anglicy sądzili, że Niemcy nie będą w stanie wybudować szybko jednostek tego typu. 
     434 
     Popełnili jednak w swych kalkulacjach błąd, w którego rezultacie nowe pancerniki nie tylko nie wzmocniły brytyjskiej potęgi morskiej, ule postawiły ją w niekorzystnej wobec floty niemieckiej sytuacji. Niemcy szybko przystąpiły do budowy tego typu pancerników i już w 1908 r. stosunek tych statków wynosił tylko 12:9 na korzyść Anglii, gdy natomiast stosunek pancerników dawnego typu przedstawiał się jak 63:26 na korzyść floty brytyjskiej. Ujemne dla Anglii skutki wprowadzenia dreadnoughtów polegały na tym, że z chwilą ich zastosowania traciły na wartości okręty starego typu. Ostra rywalizacja w dziedzinie zbrojeń morskich pomiędzy Wielką Brytanią a Niemcami znalazła się w centrum konfliktów międzynarodowych w przededniu I wojny światowej i miała poważny związek z jej genezą.
     Po zacieśnieniu stosunków między Wielką Brytanią a Francją w 1904 r. nastąpiło zbliżenie między Wielką Brytanią a Rosją. Dla obu tych krajów pewne niebezpieczeństwo stanowiło uzyskanie przez Niemcy koncesji na budowę kolei bagdadzkiej i wzrost wpływów niemieckich w Turcji. Ponadto carat znalazł się w trudnościach finansowych po klęsce w wojnie z Japonią oraz stłumieniu rewolucji z 1905 r. i był uzależniony w coraz poważniejszym stopniu od pożyczek bankierów brytyjskich i francuskich. Po przegranej wojnie z Japonią Rosja już nie stanowiła dla Anglii poważniejszego rywala, w Londynie coraz powszechniejsze było przekonanie, że główne niebezpieczeństwo dla Wielkiej Brytanii to Niemcy. W 1907 r. doszło do układu angielsko-rosyjskiego, rozgraniczającego strefy wpływów w Azji (Afganistan i południową Persję uznano za strefę brytyjską, Persję północną za strefę rosyjską). W ten sposób została utworzona — po uprzednich przymierzach Anglii i Francji oraz Francji i Rosji — koncepcja bloku angielsko-francusko-rosyjskiego, silnie inspirowana przez Wielką Brytanię. W 1907 r. powstała Ententa, Trójporozumienie wymienionych państw. W 1911 r. Anglia zdecydowanie poparła Francję w konflikcie marokańskim, grożąc Niemcom wojną w razie naruszenia przez nich francuskiego stanu posiadania w Afryce Północnej.
     Wzrost napięcia międzynarodowego i groźby wojny, ogromnych zbrojeń niemieckich na lądzie i morzu skłonił Anglię w 1912 r. do podjęcia kroków w celu złagodzenia sprzeczności między nią a Niemcami. Było to w istocie rzeczy posunięcie czysto taktyczne, szło bowiem Anglii o uzyskanie dla siebie roli arbitra między obu wrogimi ugrupowaniami: Ententa (Anglia, Francja i Rosja) i Trójprzymierzem (Niemcy, Austro-Węgry i Włochy). 
     435 
     Misja brytyjska pod przewodnictwem angielskiego ministra wojny lorda Haldane'a do Berlina na początku 1912 r. nie przyniosła jednak żadnych rezultatów, wzbudziła jedynie przypuszczenie rządu niemieckiego co do ugodowego nastawienia Anglii, nadzieje, że Wielka Brytania pozostanie neutralna na wypadek wojny mocarstw centralnych z Francją i Rosją.
     Nadzieje na neutralność Anglii okazały się fałszywe, Wielka Brytania w zbyt poważnym stopniu odczuwała groźne skutki imperializmu niemieckiego, by miała godzić się na dalszy wzrost potęgi Niemiec. W listopadzie 1912 r. Anglia i Francja zawarły umowę, precyzującą ich stanowiska na wypadek wojny. Nastąpiła też koncentracja floty brytyjskiej na Morzu Północnym. W obliczu nadchodzącego konfliktu Wielka Brytania poważnie podniosła wydatki na flotę i armię (wzrosły one trzykrotnie w latach 1904—1914), rozbudowała bazy morskie, rozwinęła- stworzony jeszcze przez Balfoura Komitet Obrony Imperium. Cały kraj podzielono na okręgi wojskowe, przystąpiono do tworzenia znacznych rezerw wojskowych i formowania armii ekspedycyjnej.
    
    WIELKA BRYTANIA W CZASIE I WOJNY ŚWIATOWEJ (1914-1918)
     Przystępując do udziału w I wojnie światowej Wielka Brytania występowała w obronie zagrożonej przez ekspansję niemiecką swojej pozycji w świecie oraz utrzymania takiego układu sił, który zapewniał jej przodujące stanowisko. Dążyła do zniszczenia swego głównego rywala — Niemiec, a jednocześnie zabezpieczenia i rozszerzenia swych wpływów na Bliskim Wschodzie.
     W momencie wybuchu I wojny światowej Wielka Brytania posiadała pod bronią około 250 tys. żołnierzy, których większość znajdowała się w koloniach. Na front zachodni mogła rzucić niewiele ponad 100 tys. wojska zorganizowanego w korpus ekspedycyjny pod dowództwem marszałka Johna Frencha (1852—1925). Armia ta wzięła udział w walkach z ofensywą niemiecką von Klucka, poniosła znaczne straty nad Marną, wyróżniła się w bitwie pod Ypres. Bezpośredni udział brytyjskich jednostek nie był wprawdzie jeszcze w pierwszych kampaniach I wojny światowej zbyt duży, niemniej fakt przystąpienia Anglii do wojny miał dla Ententy ogromne znaczenie. Potężna flota brytyjska od razu odcinała Niemcy od wszystkich mórz, kolonii i rynków, dowozu żywności i importu towarów. Olbrzymi tonaż brytyjskiej floty handlowej, stanowiącej 47,8% całego tonażu światowego (udział Niemiec wynosił 12%),
     436 
     stwarzał dla Ententy niezbędny i nieoceniony warunek mobilizacji i transportu sił i środków. Jednocześnie niemiecki tonaż handlowy, zablokowany przez Anglików, stawał się bezużyteczny i niezdatny do użytku. Potężne środki finansowe Imperium Brytyjskiego stanowiły dalszy podstawowy warunek prowadzenia przez Ententę przewlekłej i coraz bardziej kosztownej wojny, a rozległe posiadłości zamorskie Wielkiej Brytanii, obejmujące niemal 'z4 kuli ziemskiej, tworzyły wielki rezerwuar surowców, zaopatrzenia oraz rezerw ludzkich. Wbrew buńczucznym zapewnieniom propagandy niemieckiej, że wojna będzie trwała krótko, przewidujący Anglicy od samego początku nastawiali się na długotrwałe zmagania. Lord Kitchener (1850— 1916), brytyjski minister wojny od 1914 r., był nawet zdania, że wojna trwać będzie 7 lat i zgodnie z tym podejmował długofalowe przygotowania w dziedzinie wojskowej i ekonomicznej. Dopiero w 1916 r. wprowadzono w Anglii przymusową służbę wojskową.
     Front zachodni we Francji, na którym walczyło w 1916 r. i ponosiło wielkie straty już około 1 mln Brytyjczyków pod dowództwem marszałka Douglasa Haiga (1861 — 1928), następcy marszałka Johna Frencha, nie był jedynym i być może najważniejszym teatrem wojny dla Anglii. Poważne znaczenie miał dla niej Bliski Wschód, gdzie sukcesy armii rosyjskiej w wojnie z Turcją naruszały angielskie wpływy na tym terenie. Zaznaczyły się tam zresztą również sprzeczności interesów angielsko-francuskich, widoczne też w dyskutowanych od 1914 r. przez członków Ententy planach podziału Europy. Anglia uznawała prawa Francji do Alzacji i Lotaryngii, ale stanowczo się sprzeciwiała przyłączeniu do niej Zagłębia Saary i oderwaniu od Niemiec lewego brzegu Renu, co mogłoby uczynić z Francji pierwsze mocarstwo w Europie i naruszyć zasadę równowagi sił.
     Po przystąpieniu Turcji do wojny po stronie państw centralnych i powstaniu frontów: kaukaskiego, mezopotamskiego, palestyńskiego i dardanelskiego, sojusznicy zachodni, a zwłaszcza Anglia, żywili obawy, że Rosja osłabi działalność na froncie wschodnim i przerzuci swe wojska przeciwko Turcji, co mogłoby grozić wdarciem się wojsk rosyjskich do Mezopotamii, którą Anglicy zamierzali opanować dla siebie. Aby temu zapobiec, eskadry angielskich i francuskich statków rozpoczęły wiosną 1915 r. działania wojenne w rejonie Dardanelów w celu opanowania Konstantynopola i cieśnin. Po nieudanej próbie sforsowania Dardanelów od strony morza Anglicy i Francuzi wysadzili korpus ekspedycyjny w sile 80 tys. ludzi
     437 
     na południowym krańcu półwyspu Gallipoli i na przeciwległym wybrzeżu Azji Mniejszej. Wobec oporu wspartych przez dowódców niemieckich wojsk tureckich operacja dardanelska, za którą był odpowiedzialny ówczesny pierwszy lord Admiralicji, Winston Churchill, zakończyła się niepowodzeniem. Późną jesienią 1915 r. Anglicy i Francuzi ewakuowali swoje wojska z półwyspu Gallipoli i użyli je do stworzenia nowego frontu na Bałkanach w rejonie Salonik. W rezultacie Anglia uznała roszczenia Rosji do cieśnin pod warunkiem, że wojna będzie doprowadzona do zwycięskiego końca i że zostaną osiągnięte cele wojenne Wielkiej Brytanii zarówno w imperium osmańskim, jak i na innych obszarach. Zastrzeżenia te umożliwiły zresztą Anglii wycofanie się ze złożonych Rosji obietnic w sprawie Bosforu i Dardaneli.
     W 1916 r. zawarty został między Anglią, Francją i Rosją układ w sprawie podziału Turcji azjatyckiej. Anglii miały przypaść Akka i Hajfa, dwa porty Palestyny, z której miano utworzyć obszar autonomiczny pod kontrolą międzynarodową. W toku podziału pomiędzy Anglię a Francję nie zorganizowanej jeszcze federacji państw arabskich na Półwyspie Arabskim dostała się Anglii strefa południowa, sięgająca aż do Zatoki Perskiej. Również bez współudziału Rosji Anglia i Francja przyznały Włochom w 1917 r. poparcie dla ich starań o uzyskanie śródziemnomorskiego wybrzeża Azji Mniejszej, co było dalszym krokiem w kierunku osłabienia Turcji i rosyjskich planów ekspansji na Bliskim Wschodzie.
     Wytrwałość, z jaką Anglicy prowadzili wojnę i politykę na Bliskim Wschodzie, jest najlepszym dowodem ogromnego znaczenia, jakie ten obszar odgrywał w życiu Imperium Brytyjskiego. W wojnie z Turcją przez długi zresztą czas wojska angielskie nie mogły poszczycić się żadnymi sukcesami. W 1915 r. poniósł kilka porażek gen. Townshend i fiaskiem zakończyła się brytyjska próba zajęcia Bagdadu. W 1916 r. musiał on poddać się Turkom na skutek wyczerpania się zapasów broni i żywności. Dopiero w 1917 r. po długich przygotowaniach podjęli Anglicy zwycięską ofensywę, wkroczyli do Bagdadu i uzyskali szerokie wpływy w Mezopotamii i Palestynie. Pod koniec 1917 r. zdobyli Jafę i Gazę oraz zajęli Jerozolimę, Jerycho i inne ważniejsze punkty oporu w Palestynie. Z ogromnym nakładem kosztów podbili Anglicy pod koniec I wojny światowej Mezopotamię, Mosul, Palestynę, dostępne obszary i oazy w Arabii, a nawet Syrię, chociaż wiadomo było z góry, że po wojnie przypadnie ona zgodnie z zawartymi porozumieniami Francji.
     438 
     W ten sposób w ręku Anglików znalazły się najlepsze ziemie byłego imperium tureckiego, bogate w naftę i inne surowce.
     Wybitną rolę w realizowaniu imperialistycznej brytyjskiej polityki wobec świata arabskiego odegrał wówczas T. E. Lawrence (1888 — 1935), angielski orientalista, pułkownik i agent wywiadu (Intelligence Service), który uzyskawszy zaufanie Arabów wpływał w niemałym stopniu na ich korzystne dla Wielkiej Brytanii nastawienie. W 1916 r. zorganizował on powstanie Arabów przeciwko Turcji.
     Pomijając z braku miejsca bardziej szczegółowe omawianie udziału Wielkiej Brytanii w walkach na różnych teatrach wojny, należy jeszcze wspomnieć o podjętej przez Niemcy pod koniec 1915 r. kampanii łodzi podwodnych, która miała przełamać blokadę morską zastosowaną przez Wielką Brytanię. O ile w latach 1914—1915 nie została rozegrana na morzach ani jedna większa bitwa morska o poważniejszym znaczeniu, pod koniec 1916 r. dowództwo niemieckie doprowadziło do starcia z głównymi siłami morskimi Wielkiej Brytanii w cieśninie Skagerrak u wybrzeży Jutlandii. Rozegrała się tu największa bitwa morska w I wojnie światowej, zakończona wynikiem nie rozstrzygniętym. Anglia utrzymała swą hegemonię na morzu, a flota niemiecka do samego już końca wojny nie podejmowała większych operacji morskich. Niszczycielska działalność niemieckich łodzi podwodnych wyrządziła wprawdzie statkom angielskim poważne straty i utrudniła sytuację żywnościową na wyspie, jednak w ostatecznym rezultacie przyspieszyła tylko przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny, co miało zasadnicze znaczenie dla dalszego jej przebiegu.
     Przeciągająca się wojna spowodowała poważne trudności w gospodarce brytyjskiej. Dawała się Anglii we znaki zależność od importu zagranicznego surowców i żywności, ograniczonego przez działalność niemieckich łodzi podwodnych, w poważnym też stopniu przyczyniała się do kryzysu konkurencja Stanów Zjednoczonych i Japonii, wypierających handel brytyjski z tych rynków, do których nie mógł docierać on na szerszą skalę na skutek ograniczeń wojennych. Równocześnie traciła Wielka Brytania stanowisko światowego centrum finansowo-kredytowego na rzecz Stanów Zjednoczonych, u których musiała zaciągać pożyczki wojenne.
     W latach 1908-1916 na czele rządu brytyjskiego stał Herbert Henry Asquith, który jeszcze pod koniec XIX w. był ministrem spraw wewnętrznych, później ministrem skarbu, a od 1908 r. stał na czele partii liberalnej.
     439 
    Nie posiadał on odpowiedniego doświadczenia i temperamentu do prowadzenia wojny. Nie zdawał też w tym trudnym dla Anglii czasie egzaminu tradycyjny system rządów jednopartyjnych. W maju 1915 r. został więc utworzony pod przewodnictwem Asquitha rząd koalicyjny, będący szeroką reprezentacją partii politycznych. Weszło do niego 12 liberałów, 8 konserwatystów oraz przedstawiciel Partii Pracy Arthur Henderson (1863 — 1935), jeden ze współtwórców tej partii, późniejszy minister spraw zagranicznych w rządzie labourzystowskim, laureat nagrody pokojowej Nobla w 1934 r. Mimo wszystko niezbyt udolny Asąuith musiał ustąpić pod koniec 1916 r., m. in. na skutek posunięć i intryg Lloyda George'a.
     Energiczna i zdecydowana polityka Lloyda George'a dała o sobie znać m. in. już w związku z poparciem udzielonym przez niego przemysłowcom angielskim, domagającym się oddania w ich ręce całej produkcji wojennej i militaryzacji gospodarki narodowej. Stojąc na czele świeżo utworzonego Ministerstwa Uzbrojenia, przeprowadził on militaryzację robotników oraz uchylił na czas wojny różne zdobyte wcześniej przez klasę robotniczą swobody, które w czasie wojny mogły utrudniać pełną kontrolę produkcji i osłabiać jej sprawność. W porozumieniu z kierownictwem Partii Pracy i związków zawodowych rząd przeprowadził w 1916 r., mimo protestów robotników, ustawę o powszechnej służbie wojskowej.
     Przeciągająca się wojna zaczęła wywoływać, zwłaszcza od końca 1916 r., coraz wyraźniejsze oznaki kryzysu. Wzrastało niezadowolenie wśród robotników domagających się nacjonalizacji wielkiego przemysłu i ograniczenia zysków kapitalistów. W armii angielskiej dawały się zauważyć objawy znużenia, nastroje antywojenne ogarnęły też część inteligencji i drobnomieszczaństwa. Przeciwko tym tendencjom występowały koła przemysłowców i finansistów, ukazujących konieczność całkowitego pokonania niemieckiego rywala Anglii. Ich punkt widzenia reprezentowali najbardziej wpływowi konserwatyści oraz część liberałów z Lloydem George'em na czele. Głosząc konieczność walki aż do rozgromienia Niemiec, domagali się oni wprowadzenia w Anglii bardziej zdecydowanych i silnych rządów.
     Na początku grudnia 1916 r. premierem został Lloyd George. Stanął on na czele gabinetu koalicyjnego, do którego weszło 13 konserwatystów, 12 liberałów i 3 labourzystów z Hendersonem na czele. Kluczowe stanowiska w rządzie uzyskali konserwatyści, a kierownictwo sprawami wojny przeszło w ręce gabinetu wojennego, składającego się z 5 osób: Lloyd George, labourzysta Henderson i 3 konserwatystów
     440 
     (Bonar Law, lord Milner i lord Curzon). Zaostrzyła się dzięki temu kontrola rządu nad życiem politycznym i gospodarczym Anglii, cenzura zwalczała nastroje antywojenne, utworzono szereg nowych ministerstw, przemysł węglowy i stoczniowy oddano pod kontrolę państwa, co w sumie pozwoliło Anglii na rozwinięcie większego wysiłku wojennego i produkcyjnego. Na wszystkich tych decyzjach i reformach silne piętno, wywarła osobowość Lloyda George'a. Warto przy tym zwrócić uwagę, że wiele z posunięć jego gabinetu wojennego odznaczało się tak dużą skutecznością, że nawiązano w Anglii do nich w czasie II wojny światowej.
     Rządy silnej ręki gabinetu Lloyda George'a były nie tylko wynikiem konieczności wojennych, ale i trudności wewnętrznych zarówno w Irlandii, jak i w samej Anglii. W Irlandii wybuchło w kwietniu 1916 r. powstanie, nacjonaliści i socjaliści opanowali w Dublinie gmachy rządowe oraz punkty strategiczne i ogłosili Irlandię republiką. Powstanie nie posiadało jednak, mimo iż na jego czele stał socjalista James Connolly, programu społecznego. W ciągu tygodnia zostało przez wojska angielskie stłumione. W czasie powstania wylądował w Irlandii na niemieckiej łodzi podwodnej Roger Casemeni, jeden ze współtwórców ochotniczych irlandzkich oddziałów zbrojnych, przebywający od 1914 r. w Niemczech, gdzie poszukiwał pomocy dla swego kraju i usiłował organizować z jeńców irlandzkich przebywających w obozach w Niemczech oddziały powstańcze. Po stłumieniu powstania w Dublinie został on przez Anglików stracony jako zdrajca. Stracony też został James Connolly.
     Dużo taktu i inicjatywy wykazał w czasie wojny król Jerzy V (1910-1936), syn Edwarda VII i wnuk Wiktorii. W 1917 r. przyjął on dla swej Hanowerskiej dynastii nazwę dynastii Windsorskiej. by całkowicie zatrzeć jej niemieckie pochodzenie. Był on dosyć zręcznym mediatorem w starciach pomiędzy Lloydem George'em i głównym dowódcą armii anielskiej Douglasem Haigiem. Starał się też oddziaływać w kierunku bardziej umiarkowanej i humanitarnej postawy rządu w kwestiach związanych ze sprawami bytowymi ludności robotniczej, wśród której panowało niezadowolenie z polityki wewnętrznej rządu. Robotnicy domagali się złagodzenia dyscypliny wojskowej w fabrykach oraz wprowadzenia kontroli państwa nad zyskami bogacących się na wojnie fabrykantów. Nastroje antywojenne wzrosły wśród nich zwłaszcza w 1917 r., m. in. na wieść o rewolucji w Rosji. W czerwcu 1917 r. zebrała się w Leeds konferencja antywojenna zwołana przez przywódców Niezależnej Partii Pracy i Brytyjskiej
     441 
     Partii Socjalistycznej, które po rewolucji rosyjskiej utworzyły Zjednoczoną Radę Socjalistyczną, głoszącą hasła pacyfistyczne i solidarność z rewolucją w Rosji.
     W celu rozładowania fermentu społecznego rząd Lloyda George'a wprowadził różne reformy. Robotnicy niektórych kategorii otrzymali podwyżkę płac, a w Parlamencie podjęto debatę nad projektem ustawy o powszechnym prawie wyborczym dla wszystkich mężczyzn powyżej 21 lat oraz dla kobiet powyżej 30 lat życia. Ustawa ogłoszona w tej sprawie w 1918 r. wprowadzała powszechne głosowanie przy utrzymaniu starej angielskiej zasady związku wyborcy z okręgiem (własne mieszkanie lub przedsiębiorstwo w okręgu przynajmniej od 6 miesięcy).
     W 1918 r. została więc wreszcie załatwiona sprawa praw politycznych kobiet angielskich, o które walczyły one od dawna w różnych organizacjach i przy pomocy rozmaitych metod. Działalność ruchu kobiecego skupiała się początkowo na kształceniu zawodowym kobiet. W 1874 r. otwarto w Anglii szkołę medyczną dla kobiet (Medical School of Women), a od 1879 r. uzyskały one dostęp do studiów na uniwersytecie w Londynie (Cambridge i Oksford otworzyły swe podwoje dla kobiet dopiero po I wojnie światowej). W 1884 r. kobiety uzyskały w Anglii w wyniku szerokiej akcji petycyjnej prawo wyborcze czynne i bierne do organów samorządowych, jednak ich walka o pełne prawa polityczne natrafiała na opór Parlamentu. Od początku XX w. w ruchu kobiet o prawa polityczne, zwanym ruchem sufrażystek, szczególnie ważną rolę odegrała Emmelide Panhurst (1858-1928), która w 1903 r. wraz ze swymi córkami założyła bojową organizację mającą oddziaływać na opinię społeczną gwałtownymi manifestacjami, demonstracjami publicznymi, kończącymi się nieraz starciami z policją. Wreszcie po długim okresie walk uzyskały w 1918 r. prawa wyborcze w Anglii kobiety, które ukończyły 30 lat (cenzus wieku u mężczyzn wynosił 21 lat). W ten sposób liczba wyborców wzrosła z 8,3 mln w 1917 r. (18% ogółu ludności) do 21,4 mln w 1919 r. (46%), a po pewnym zrównaniu prawa wyborczego mężczyzn i kobiet w 1928 r. do 28,9 mln (60% ogółu).
     Z końcowego okresu wojny pochodzi też projekt innej ustawy, przewidującej obowiązek powszechnego i bezpłatnego nauczania dzieci do 14 roku życia. Opracowany przez rządową komisję tzw. plan Whitleya obiecywał nawet robotnikom kontrolę nad produkcją. Wszystkie te obietnice i częściowe ustępstwa doprowadziły istotnie do
     442 
     rozładowania fermentu społecznego i zahamowania dojrzewających nastrojów radykalnych. Lloyd George posiadał dar oceny nastrojów mas. Inna rzecz, że trafne nieraz obserwacje i oceny premiera angielskiego często miały jedynie taktyczne i demagogiczne znaczenie, nie towarzyszły im praktyczne posunięcia.
     Lloyd George odegrał czynną role w okresie konferencji pokojowej kończącej I wojnę światową. Wbrew zabiegom delegacji francuskiej dążącej na początku 1919 r. do takiego traktatu pokojowego, który zabezpieczałby Europę przed nową groźbą ze strony imperializmu niemieckiego, a Francji zapewniał przodującą rolę na kontynencie europejskim, Anglia nie chciała dopuścić do zbytniego naruszenia równowagi sił i wzmocnienia Francji, w czym miała zresztą poparcie Stanów Zjednoczonych. W związku z tym Lloyd George był przeciwny nadmiernemu osłabieniu pokonanych Niemiec, przeciwko czemu występował w Paryżu w okresie zawierania traktatu wersalskiego w lecie 1919 r., a ponadto stanowisko swoje wyraził m. in. w tzw. dokumencie z Fontainebleau, według którego łagodne warunki traktatu pokojowego, m. in. przez ograniczenie żądań Francji i Polski, miały zapobiec rewolucji w Niemczech. W związku z tym Lloyd George sprzeciwiał się wysuwanym przez delegację Polski postulatom w sprawie jej granic zachodnich i północnych (Górny Śląsk, Gdańsk, Warmia), bojąc się nadmiernego wzmocnienia polskiego sojusznika Francji i osłabienia Niemiec. Premier brytyjski był też jednym z głównych organizatorów interwencji państw kapitalistycznych w rewolucji w Rosji. Wiosną i latem 1918 r. Anglicy wraz z Amerykanami i Francuzami zajęli przejściowo Archangielsk i Murmańsk. W 1919 r. wytworzyła się w Anglii dosyć powszechna opozycja przeciwko wysyłaniu przez rząd Lloyda George'a ekspedycji wojskowej do Archangielska przeciwko rewolucyjnej Rosji. Zdarzały się wypadki protestów, a nawet buntów wśród żołnierzy angielskich kierowanych na ten nowy front oraz wśród oddziałów znajdujących się już w Rosji. Utworzono w Anglii komitet narodowy pod hasłem „ręce precz od Rosji", co w sumie również przyczyniło się do zaniechania interwencji angielskiej. W dalszym ciągu jednak rząd angielski dostarczał pieniędzy i broni Białej Armii.
     W wyniku zakończenia I wojny światowej i podpisania pokoju wersalskiego Wielka Brytania otrzymała w istocie wszystko to, o co prowadziła wojnę. Niemiecka flota wojenna przestała istnieć, niemiecka flota handlowa znajdowała się całkowicie we władzy Anglików. Wszystkie kolonie niemieckie w Afryce i na wyspach koło Australii
     443 
     przeszły w ręce Anglików, którzy w wyniku traktatu oddali Francuzom tylko Kamerun i większą cześć Toga. Wielkiej Brytanii przypadła niemiecka Afryka Wschodnia, Afryka Zachodnia, reszta Kamerunu i Toga, wyspy Samoa i Nowa Gwinea. W ręce Anglików wpadła kolej bagdadzka. Przegrana Niemiec podkopała ich zagrażającą przedtem Anglii pozycję gospodarczą i w ten sposób Wielka Brytania pozbyła się swego groźnego rywala na morzach i rynkach świata. W tej sytuacji w jej planach politycznych nie leżało już dalsze unicestwienie pobitych Niemiec, lecz raczej niedopuszczenie, by w wyniku powstałego na świecie nowego układu sił nie zagroził przodującej pozycji Anglii wzrost Francji czy innego mocarstwa europejskiego. Poza możliwościami brytyjskiego oddziaływania znalazł się jedynie dynamiczny wzrost ekonomiczny i polityczny Stanów Zjednoczonych, które stopniowo będą dystansować Wielką Brytanię w różnych' dziedzinach życia gospodarczego i politycznego.
     Wojna pociągnęła za sobą dla Wielkiej Brytanii i jej imperium bardzo poważne straty w gospodarce i ludziach. Straty Zjednoczonego Królestwa w zabitych wyniosły ok. 700 tys., Indii Wschodnich 62 tys., Australii 60 tys., Kanady 57 tys., Nowej Zelandii 17 tys. itd. Straty ekonomiczne poniesione przez Wielką Brytanię w latach 1914— 1918 w połączeniu ze zmianą układu sił na rynkach świata i rosnącą konkurencją Stanów Zjednoczonych oraz Japonii doprowadziły w wyniku I wojny światowej do dalszego osłabienia znaczenia Wielkiej Brytanii w świecie, do bezpowrotnego końca długoletniej Pax Britannica. Z dawnego wierzyciela świata stała się Wielka Brytania dłużnikiem przede wszystkim Stanów Zjednoczonych. Konieczność zmobilizowania ogromnych zasobów finansowych na cele wojny doprowadziła do gigantycznego zadłużenia Anglii wobec USA i proces ten będzie się już odtąd utrzymywać, dochodząc do szczytu w II wojnie światowej.
    
    PIERWSZE DZIESIĘCIOLECIE MIĘDZYWOJENNE (1919- 1929)
     Po zakończeniu I wojny światowej przeżywała Anglia kryzys ekonomiczny. Był on słabszy niż w wielu innych krajach, tym bardziej że znaczną część kosztów wojennych przerzuciła Anglia na swoje posiadłości zamorskie. Imperium kolonialne ułatwiło również przejście od gospodarki wojennej do pokojowej. Mimo to Anglia w dotkliwy sposób odczuwała gospodarcze skutki wojny, która przyczyniła się do wzrostu produkcji tylko w gałęziach przemysłu pracujących na
     444 
     potrzeby armii, a spadku innych działów produkcji. Ogólny wskaźnik produkcji przemysłowej w 1920 r. nie przekraczał poziomu z 1913 r. Wytop surówki obniżył się w latach wojny o około 60%. jej produkcja w 1921 r. spadła do poziomu sprzed 70 lat. Wytop stali zmalał do wysokości sprzed 25 lat, wydobycie węgla do poziomu sprzed 40 lat itp.
     Kryzys przemysłowy wywołał poważne bezrobocie, a dane z 1921 r. wykazują, że około 17% robotników pozostawało wówczas bez pracy (w czerwcu 1921 r. nawet 21%). Równocześnie realne zarobki ogółu robotników zmniejszyły się o 16% przy uwzględnieniu zasiłków dla bezrobotnych.
     I wojna światowa pozbawiła Anglię jej dawnych pozycji ekonomicznych, osłabiła jej dawne kontakty handlowe, doprowadzając do spadku eksportu. Z bankiera i wierzyciela świata stała się Wielka Brytania dłużnikiem, przede wszystkim Stanów Zjednoczonych (zadłużenie jej w USA wynosiło w 1919 r. 850 mln funtów). Zawarte w Waszyngtonie w 1922 r. porozumienie określało rozmiary brytyjskiej potęgi morskiej na równi ze Stanami Zjednoczonymi, zapewniając im jednak przewagę na Dalekim Wschodzie. Stany Zjednoczone wysunęły się też na pierwsze miejsce jako bankier i mocarstwo handlowe, wykorzystując osłabienie pozycji Wielkiej Brytanii w wymianie międzynarodowej. Anglia nie mogła zwycięsko konkurować w nowych szybko rozwijających się gałęziach przemysłu (elektryczny, chemiczny, samochodowy) nie tylko z USA, ale nawet z Niemcami. O ile w świecie jako całości poziom produkcji przemysłowej w przedkryzysowym roku 1929 w stosunku do poziomu z 1913 r. wzrósł o 53%, w Stanach Zjednoczonych i Włoszech o 80%, w Japonii aż o 224%, a nawet w zniszczonych i objętych już wówczas kryzysem Niemczech o 17%, o tyle w Anglii zaledwie zdołał uzyskać tę samą wysokość, a jeszcze w 1928 r. znajdował się o 5% poniżej poziomu sprzed I wojny.
     Eksport brytyjski w 1920 r. stanowił tylko 80% wywozu przedwojennego, udział zaś w całym światowym eksporcie spadł z 13% w 1913 r. do 11% w 1929 r. W tym samym czasie udział Wielkiej Brytanii w światowym imporcie nie tylko nie malał, lecz wzrastał, co prowadziło do niekorzystnego bilansu handlowego. W istocie jednak zjawisko to było łagodzone przez tzw. „niewidzialny eksport" angielski, zyski płynące z pośrednictwa w transporcie morskim, usługach ubezpieczeniowych, dywidend pochodzących z dawniejszych inwestycji zagranicznych.
     445 
     Stosunkowo szybko udało się Anglii wyjść z pierwszych trudności gospodarczych okresu powojennego. Wartość funta szterlinga spadła pod koniec wojny dzięki umowie walutowej Wielkiej Brytanii z USA tylko o około 2% w stosunku do parytetu, co ugruntowało pozycję Anglii na rynku światowym i ułatwiło operacje handlowe. Już w 1919 r. udało się jej zmniejszyć deficyt bilansu handlowego i polepszyć bilans płatniczy. Po recesji okresu końca wojny weszła Anglia w połowie 1919 r. w okres wysokiej koniunktury, trwającej do połowy 1920 r. Był to boom spekulacyjny, wywołany przez zwiększony popyt na artykuły konsumpcyjne, których brak było w czasie wojny, oraz rozszerzaniem się rynku.
     W latach następnych aż do 1926 r. utrzymywała się w Anglii depresja, połączona z wysokim bezrobociem sięgającym aż do 12% bezrobotnych wśród robotników angielskich. W niektórych działach przemysłu (np. budowy maszyn) trzecia część robotników była bez pracy. Szczególnie ciężki był kryzys i bezrobocie w 1921 r., kiedy produkcja przemysłowa Anglii zmalała o około 33%, zwłaszcza produkcja rudy żelaza, cynku, ołowiu, surówki, stali, przemysłu okrętowego, wyrobów jedwabnych i in., a więc w stopniu większym niż w okresie wielkiego kryzysu światowego w 1929— 1930 r. Kryzysowi towarzyszyły masowe bankructwa, spadek płac robotniczych, zwłaszcza w górnictwie i hutnictwie (średnio o 25 — 33%) oraz duże bezrobocie.
     W latach powojennych przybrał w Anglii na sile ruch robotniczy. W 1919 r. strajkowało około 100 tys. dokerów, metalowców, stoczniowców i robotników budowlanych domagających się 40-godzinnego tygodnia pracy. Pod wpływem żądań Federacji Górników i groźby nowego strajku rząd powołał mieszaną komisję złożoną z przedstawicieli górników i właścicieli kopalń, która przyjęła uchwałę zaleca^ jącą wprowadzenie 7-godzinnego dnia pracy i podwyżkę płac górniczych. Również i w 1920 r. utrzymywała się w Anglii akcja strajkowa. W tymże roku powstała Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii w rezultacie połączenia lewego skrzydła Brytyjskiej Partii Socjalistycznej z kilkoma innymi organizacjami robotniczymi. W związku z nasileniem się akcji strajkowej rząd wprowadził w 1920 r. ustawę upoważniającą do wysyłania wojska i policji przeciwko strajkującym lub demonstrującym robotnikom.
     Wojna spowodowała daleko idące zmiany również w sytuacji politycznej Anglii. Utraciła swoją pozycję Partia Liberalna, ciesząca się dotąd znacznymi wpływami wśród drobnomieszczaństwa, a nawet
     446 
     części robotników. Część bogatszej burżuazji opuściła liberałów i przeszła do konserwatystów, robotnicy zaś i część przedstawicieli klas średnich w coraz większym stopniu zaczęli popierać Partię Pracy.
     Po okresie rządów gabinetu koalicyjnego Lloyda George'a, złożonego z konserwatystów, liberałów i labourzystów, pod koniec 1918 r. labourzyści wystąpili z koalicji, a w grudniowych wyborach konserwatyści szli razem z tą częścią Partii Liberalnej, na której czele stał Lloyd George. W wyniku wyborów koalicja ta zdobyła znaczną większość i na początku 1919 r. Lloyd George powołał nowy rząd. Dużą popularność zjednały Lloydowi George'owi hasła poprawy sytuacji robotników oraz zdecydowanej polityki wobec Niemiec. Premier domagał się zmuszenia Niemiec do zapłacenia wysokich odszkodowań wojennych, a nawet postawienia pod sąd niemieckich mężów stanu z cesarzem Wilhelmem II na czele. W 1920 r. rząd brytyjski podjął kroki w celu zatrzymania kontrofensywy Armii Czerwonej w okresie wojny polsko-rosyjskiej z tegoż roku. Na wieść o ostrej nocie Lloyda George'a do Związku Radzieckiego, zawierającej akcenty wojenne, Partia Pracy oraz Związki Zawodowe zwołały konferencję, na której postanowiono ogłosić strajk powszechny, protestujący przeciwko groźbie nowej wojny. Ostatecznie Lloyd George wycofał się z pierwotnego stanowiska, doradzając Polsce zawarcie pokoju.
     Osłabienie politycznej i gospodarczej pozycji Wielkiej Brytanii po I wojnie światowej odbiło się na panowaniu brytyjskim w koloniach. Kryzys w tej dziedzinie zaznaczył się również w stosunkach Anglii i Irlandii. Szczególną aktywność w walce o niepodległość Irlandii okazywała nacjonalistyczna partia irlandzka Sinn Fein, której przedstawiciele uzyskali w wyborach grudniowych w 1918 r. 73 mandaty w brytyjskiej Izbie Gmin. Odmówili oni jednak zajęcia miejsc w Parlamencie angielskim i na początku 1919 r. zebrali się w Dublinie w gmachu zarządu miejskiego, gdzie ukonstytuowali się jako Parlament irlandzki, który proklamował 21 stycznia 1919 r. utworzenie samodzielnej Republiki Irlandzkiej z Eamonem De Valerą jako prezydentem. Do maja 1921 r. trwały walki partyzanckie z Brytyjczykami, a po rozejmie podjęto z inicjatywy rządu Lloyda George'a, zwolennika Home Rule dla Irlandii, rokowania brytyjsko-irlandzkie, w których wyniku 6 grudnia 1921 r. podpisano układ o utworzeniu Wolnego Państwa Irlandzkiego jako członka Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Składało się ono z 26 hrabstw południowych i nie obejmowało 6 hrabstw Irlandii Północnej, które opowiedziały się za
     447 
     odłączeniem od Wolnego Państwa i jako Irlandia Północna weszły w 1922 r. w skład Zjednoczonego Królestwa.
     Układ powyższy zatwierdzony przez obie strony pod koniec 1922 r. spotkał się z niezadowoleniem części Irlandczyków jako rozwiązanie połowiczne i niesprawiedliwe. Wywołał też rozłam w łonie Sinn Fein, bardziej bowiem radykalne skrzydło tej organizacji pod przywództwem De Yalery domagało się pełnej niepodległości Irlandii i odmówiło uznania wspomnianych warunków, które przewidywały poważne nadal wpływy angielskie w Irlandii (m. in. Anglia miała utrzymywać tam bazy morskie, wojska oraz posiadać kontrolę nad polityką zagraniczną Irlandii). W wyniku rozłamu w partii Sinn Fein prezydentem Wolnego Państwa Irlandzkiego został Arthur Griffith, natomiast De Valera podjął działalność nielegalną. Następca Griffitha (od 1922 r.) William Thomas Cosgrave zastosował surowe represje wobec przeciwników układu z Anglią, kontynuujących terrorystyczną działalność w ramach związanej z ruchem Sinn Fein tzw. Irlandzkiej Armii Republikańskiej (IRA). Do złagodzenia walk wewnętrznych przyczyniło się zarządzone przez De Yalerę przerwanie tej akcji w 1923 r., a następnie udział od 1927 r. stronnictwa De Valery w Parlamencie.
     Również i w innych częściach Imperium Brytyjskiego wystąpiły po I wojnie światowej coraz wyraźniejsze procesy emancypacyjne. Już konferencja imperialna w 1917 r. uchwaliła rezolucję (od 1887 r. zwoływane były w Londynie konferencje kolonialne, a od 1909 r. imperialne z udziałem przedstawicieli dominiów), która stwierdzała konieczność uregulowania na drodze konstytucyjnej stosunków między Anglią a dominiami (Kanada, Nowa Fundlandia, Australia, Nowa Zelandia, Unia Południowej Afryki), ustalała, że stosunki te winny opierać się na całkowitej samodzielności, i proklamowała konieczność przyznania Indiom statusu dominialnego. Dominia angielskie wzięły po I wojnie światowej udział w konferencjach pokojowych, a następnie weszły jako suwerenne państwa do Ligi Narodów.
     Występujące w wielu zamorskich posiadłościach brytyjskich tendencje emancypacyjne (m. in. ruchy narodowe w Indiach i Egipcie) doprowadziły do opracowania w 1926 r. przez lorda Balfoura raportu, będącego zapowiedzią przejścia Imperium Brytyjskiego w Brytyjską Wspólnotę Narodów (British Commonwealth of Nations). Ostatecznie forma ustrojowa Brytyjskiej Wspólnoty Narodów została określona w tzw. Statucie westminsterskim z 1931 r., uchwalonym przez Parlament brytyjski i parlamenty dominialne. 
     448 
     Akcentując niezależność rządów i parlamentów w poszczególnych dominiach, Statut podkreślał rolę Korony brytyjskiej jako czynnika łączącego Wspólnotę w jedną całość oraz znaczenie brytyjskich gubernatorów i konferencji imperialnych premierów wszystkich dominiów i premiera angielskiego, określających zasady polityki Wspólnoty.
     Wspomniana wyżej koalicja konserwatywno-liberalna, skupiona pod koniec wojny i w pierwszych latach po jej zakończeniu wokół osoby Lloyda George'a, nie okazała się trwała. Rozpadła się ona w 1922 r., a z kryzysu angielskiego liberalizmu skorzystali konserwatyści, którzy pod koniec 1922 r. utworzyli rząd pod przywództwem Bonara Lawa (1858—1923). W rządzie tym poważną rolę odgrywał Stanley Baldwin (1867-1947), minister handlu w latach 1921-1922, minister skarbu w latach 1922—1923, po śmierci Bonara Lawa w 1923 r. oraz w latach 1924-1929 (z przerwą) i 1935-1937 premier brytyjski. O rozmiarach klęski liberałów najlepiej świadczą następujące wyniki wyborów z października 1922 r.: konserwatyści 344 mandaty, labourzyści 142, liberałowie 117 (w tym zwolennicy Lloyda George'a 57, a Asquitha 60 mandatów). Jeszcze w 1918 r. konserwatyści uzyskali 338 mandatów, liberałowie 136, a labourzyści 57 i porównanie obu tych wyborów na przestrzeni zaledwie 4 lat najlepiej ukazuje tendencje zachodzące w angielskiej opinii publicznej w latach powojennych. Po upadku znaczenia liberałów Partia Pracy stała się drugą główną partią w Parlamencie brytyjskim. Wzrost Labour Party zaznaczył się jeszcze bardziej wyraźnie w wyborach z końca 1923 r. rozpisanych przez Baldwina po śmierci Bonara Lawa. Wybory przyniosły konserwatystom tylko 258 mandatów (strata 86 mandatów), natomiast labourzyści powiększyli swój stan posiadania do 191 (zysk 49 mandatów). Liberałowie natomiast otrzymali 158 mandatów. Ponieważ liberałowie poparli Partię Pracy, doszło w Anglii po raz pierwszy do utworzenia w 1924 r. rządu labourzystowskiego pod przywództwem J. R. MacDonalda (1866—1937), premiera w latach 1924, 1929-1935.
     Poparcie udzielone Partii Pracy przez liberałów wynikało m. in. z podobnego stosunku do akcentowanej przez obie partie zasady wolnego handlu, zagrożonej przez wysuniętą pod koniec 1923 r. przez konserwatystów politykę protekcjonizmu, która ich zdaniem miała poprawić sytuację ekonomiczną Wielkiej Brytanii. Zresztą utworzony przez Partię Pracy rząd był w dużym stopniu rządem burżuazyjnym, w skład jego weszło kilku lordów o przekonaniach konserwatywnych i liberalnych. Do prawicowego odłamu Partii Pracy należeli
     449 
     najważniejsi ministrowie gabinetu MacDonalda, jak A. Henderson, dawniejszy działacz związkowy, wieloletni poseł do Izby Gmin, a w czasie wojny członek rządu koalicyjnego, a dalej Philip Snowden (1864—1937), działacz Niezależnej Partii Pracy, socjalistyczny parlamentarzysta, czy James Henry Thomas (1874— 1949), działacz związkowy i organizator strajków robotniczych.
     Krótkotrwałe rządy labourzystowskie MacDonalda wysunęły plan intensywniejszego finansowania budownictwa mieszkaniowego, poprawy w dziedzinie ubezpieczeń bezrobotnych, podwyżki rent starców i inwalidów. W polityce zagranicznej natomiast rząd labourzystowski kontynuował linię konserwatystów, rozbudowywał siły zbrojne, zwłaszcza na morzu i w powietrzu. Na początku 1924 r. Anglia nawiązała stosunki z ZSRR, a angielskie i radzieckie związki zawodowe podjęły bezpośrednie kontakty. Wzrost lewicowych tendencji w Anglii w połączeniu ze sprawą J. R. Campbella, redaktora komunistycznej gazety, aresztowanego za opublikowanie artykułów wzywających żołnierzy angielskich do odmowy walki ze strajkującymi, wykorzystali konserwatyści w kampanii wyborczej pod koniec 1924 r., szerząc wieści o rzekomo przygotowywanym powstaniu komunistycznym w Wielkiej Brytanii. Konserwatyści wybory wygrali, zdobywając 415 mandatów (Partia Pracy 152, liberałowie 42).
     Na czele rządu konserwatywnego stanął ponownie S. Baldwin, mając Austena Chamberlaina (1863—1937) jako ministra spraw zagranicznych, a Winstona Churchilla (1874—1965) jako ministra skarbu. Rząd ten, utrzymujący się u władzy od końca 1924 r. do czerwca 1929 r., odgrywał czynną rolę w montowaniu bloku antyradzieckiego i doprowadził w 1927 r. do zerwania przez Anglię stosunków dyplomatycznych z ZSRR. Dopiero w 1929 r. doszło do uregulowania stosunków dyplomatycznych pomiędzy Wielką Brytanią a ZSRR oraz podpisania odpowiednich protokołów. Anglia zaangażowała się też w tym czasie poważnie w zwalczaniu rewolucji w Chinach w obawie o los swych azjatyckich posiadłości. Tocząc zaciętą rywalizację polityczną i gospodarczą ze Stanami Zjednoczonymi, Anglia nie udzielała poparcia amerykańskiej ekspansji w Chinach, starając się poprzez porozumienie z Japonią zabezpieczyć swoje interesy na Dalekim Wschodzie. Wzięła też Wielka Brytania udział w opracowaniu na konferencji w Locarno, a następnie podpisaniu w Londynie w 1925 r. traktatu, który zabezpieczał zachodnich sąsiadów Niemiec przed ich odwetem, a nie dając gwarancji dla wschodniej granicy Niemiec kierował niejako odradzający się
     450 
     imperializm niemiecki na wschód. Traktaty lokarneńskie stały się krokiem do stworzenia bloku antyradzieckiego z udziałem Niemiec oraz pociągnęły za sobą ich wstąpienie do Ligi Narodów w 1926 r. Zapoczątkowały okres polityki pobłażliwości Wielkiej Brytanii i innych mocarstw zachodnich wobec gwałcenia przez Niemcy ograniczeń militarnych, nałożonych na nie w wyniku I wojny światowej.
     Rządy gabinetu premiera Baldwina, przedstawiciela najbardziej agresywnego odłamu ciężkiego przemysłu, były widownią poważnych trudności wewnętrznych związanych z trudną sytuacją gospodarczą, nadprodukcją w górnictwie i zahamowaniem przez konserwatystów ustawodawstwa mającego na celu poprawę warunków życia robotników. W 1926 r. ogarnął Anglię wielki powszechny strajk ok. 6 mln górników, transportowców, metalowców i innych robotników. Zaniepokojeni rozmiarami i radykalizacją strajku przywódcy związków zawodowych pozostawili robotników bez kierownictwa i wezwali do zakończenia strajku, podejmując za plecami robotników rozmowy z rządem. Po stłumieniu strajku został w 1927 r. uchwalony przez Parlament zakaz organizowania strajków powszechnych oraz strajków solidarnościowych (Trades-Unions Act).
    
    OD WIELKIEGO KRYZYSU DO II WOJNY ŚWIATOWEJ (1929-1939)
     Wybory do Parlamentu z końca maja 1929 r. wykazały, że polityka konserwatywnego rządu Baldwina nie cieszyła się szerszym poparciem społeczeństwa. Labourzyści uzyskali 287 mandatów, konserwatyści 260, a liberałowie tylko 59, tracąc od okresu I wojny światowej coraz bardziej na znaczeniu. Premierem ponownie został J. R. MacDonald, ministrem spraw zagranicznych A. Henderson, a ministrem skarbu P. Snowden. Kryzys Partii Liberalnej był spowodowany m. in. zmianami w sytuacji gospodarczej Anglii, która coraz bardziej traciła swą przodującą dawniej rolę w produkcji przemysłowej i handlu światowym, odchodząc w tej sytuacji od popieranej dawniej idei wolnego handlu. W zmienionych i coraz mniej korzystnych dla Anglii warunkach na rynkach świata przeżywał się liberalny postulat swobodnej inicjatywy, miejsce kapitalizmu okresu wolnej konkurencji zajął kapitalizm monopolistyczny.
     Na początku 1930 r. weszła Anglia w początkowe stadium kryzysu światowego, który zaczai się rok wcześniej w Stanach Zjednoczonych, poprzedzony rozkwitem ogromnych spekulacji giełdowych.
     451 
     Ogólny spadek produkcji angielskiej w skali rocznej wyniósł w okresie tego wielkiego kryzysu ekonomicznego około 17—24%. Odbił się on szczególnie niekorzystnie na budownictwie okrętowym oraz w obrotach handlu zagranicznego. Kryzys dotknął szczególnie stare gałęzie przemysłu angielskiego: wydobycie węgla spadło z 258 mln ton w 1929 r. do 208 mln w 1933 r., produkcja surówki z 7,5 mln ton w 1929 r. do 3,5 mln w 1932 r., spadając do poziomu sprzed 70 lat, produkcja stali z 9,6 mln ton w 1929 r. do 5,2 mln w 1931 r. Tonaż budowanych okrętów handlowych wyniósł w 1929 r. 1522 tys. ton, a w 1933 r. tylko 133 tys. ton, zmniejszając w tym czasie ogólny tonaż angielskiej marynarki handlowej o około 2 mln ton. Poważny spadek cen artykułów rolnych w latach 1930—1932 aż o 34% doprowadził do gwałtownego skurczenia się produkcji rolnej, która w czasie I wojny światowej poważnie się rozwinęła w związku z trudnościami w zakresie importu artykułów żywnościowych.
     Wraz ze spadkiem produkcji i handlu powstało w Anglii duże bezrobocie, nie znane dotąd w takich rozmiarach. W 1930 r. 16,8% wszystkich robotników było bez pracy, w 1931 r. już 23,1%, a w 1932 r. 25,2%. W przemyśle węglowym, hutniczym i stoczniowym procent bezrobotnych robotników był jeszcze wyższy. W 1932 r. aż 41% górników pozostawało bez pracy. Rząd Partii Pracy starał się w sposób połowiczny i kompromisowy znaleźć wyjście z kryzysu gospodarczego, szukając takiego rozwiązania, które zaspokajałoby zarówno interesy burżuazji, jak i robotników. Nie dotrzymał przy tym danej górnikom w okresie kampanii wyborczej w 1929 r. obietnicy przywrócenia odebranego im w 1926 r. 7-godzinnego dnia pracy, ustalając w 1930 r. dzień pracy w kopalniach na 7 i pół godziny.
     Szukając wyjścia z trudnej sytuacji i dróg do poprawienia trudności budżetowych, rząd MacDonalda redukował wysokość zasiłków dla robotników, obniżał płace urzędników państwowych, zwiększał niektóre podatki, zabiegał o pożyczki w Stanach Zjednoczonych i Francji. Ponieważ przeciwko dalszym redukcjom zasiłków bezrobotnych opowiedzieli się nie tylko robotnicy, ale nawet niektórzy członkowie rządu, powstał kryzys gabinetowy i MacDonald podał się pod koniec sierpnia 1931 r. z całym rządem do dymisji. Już następnego dnia utworzył on narodowy rząd koalicyjny z udziałem również konserwatystów i liberałów. W rządzie tym poważną rolę zaczęli odgrywać konserwatyści, zwłaszcza wspomniany już S. Baldwin, a dalej Neville Chamberlain (1869—1940), premier brytyjski z okresu Monachium, czy Samuel Hoare (1880—1959), późniejszy minister spraw zagranicznych,
     452 
    spraw wewnętrznych i pierwszy lord Admiralicji. Sposród liberałów wybitniejszą rolę odgrywał Herbert Samuel (ur. 1870 r.) i lord Reading (1860—1935), minister spraw zagranicznych w nowym rządzie MacDonalda. Ponieważ ogromna większość członków Partii Pracy potępiła posunięcie MacDonalda, oddającego w ręce konserwatystów najważniejsze wpływy, został on wraz z popierającymi go ministrami labourzystowskimi Snowdenem i Thomasem usunięty z szeregów Labour Party i utworzył nową partię, tzw. Narodową Partię Pracy. Na czele Labour Party stanął A. Henderson.
     Szukając wyjścia z trudności ekonomicznych narodowy rząd MacDonalda przeprowadził szereg ogromnie niepopularnych reform. Zredukował zasiłki bezrobotnych o 10%, obniżył żołd marynarzy, jednak wobec protestów angielskiej floty atlantyckiej musiał wycofać się z tego ostatniego. Wszystko to doprowadziło ostatecznie do klęski Partii Pracy w wyborach pod koniec 1931 r. Konserwatyści zdobyli wówczas 472 mandaty, liberałowie 72, labourzyści tylko 46, a Narodowa Partia Pracy 13. Premierem koalicyjnego rządu został mimo wszystko MacDonald, ministrem spraw zagranicznych Jon Simon (1873—1954), liberalny parlamentarzysta, ministrem skarbu zaś konserwatysta Arthur Neville Chamberlain.
     Kryzys gospodarczy trwał w Wielkiej Brytanii w zasadzie do połowy 1932 r. i od tego czasu gospodarka angielska zaczęła przezwyciężać trudności, poprawie uległa sytuacja ekonomiczna kraju. Już. w 1931 r. Anglia zerwała ze standardem złota, dzięki czemu towary brytyjskie zyskały większą zdolność konkurencyjną na światowych rynkach. W wyniku obniżenia wartości funta szterlinga znalazła się Anglia w handlu zagranicznym w korzystniejszej sytuacji od wielu innych państw, które jak i USA miały stałą walutę. W 1931 r. powstał blok szterlingowy kilku krajów, które ustalały kurs swoich walut w zależności od funta angielskiego. Blok szterlingowy umożliwił walucie angielskiej obsługiwanie około 50% światowego obrotu towarowego. Innym krokiem rządu MacDonalda, ułatwiającym wyjście Anglii z kryzysu ekonomicznego, było wprowadzenie protekcjonizmu i zerwanie z długo bronioną na wyspie zasadą wolności handlu. W nowej sytuacji gospodarczej na świecie protekcjonizm skuteczniej bronił angielskiego rynku przed obcą konkurencją. Jednocześnie przez wprowadzenie w 1932 r. taryf preferencyjnych Anglia zobowiązywała się nie pobierać cła od towarów ze swoich dominiów. Dominia zaś ze swej strony zobowiązały się do redukcji stawek celnych od towarów angielskich.
     453 
     W 1934 r. produkcja przemysłowa Anglii osiągnęła już poziom sprzed kryzysu, wzrastając stopniowo w latach poprzedzających wybuch II wojny światowej. Wzrost produkcji zaznaczył się przede wszystkim w nowych gałęziach przemysłu, jak przemysł samochodowy, lotniczy, chemiczny, elektromechaniczny i in., w budownictwie mieszkaniowym i zakładach zbrojeniowych w związku z rosnącym napięciem w sytuacji międzynarodowej okresu poprzedzającego wybuch wojny w 1939 r.
     Polityka wewnętrzna kolejnych narodowych rządów koalicyjnych MacDonalda, a następnie S. Baldwina w latach 1935—1937 oraz N. Chamberlaina w okresie lat 1937— 1940, odznaczała się tendencjami do silniejszej ingerencji w gospodarcze i społeczne sprawy, co było również podyktowane trudnościami w polityce zagranicznej od czasu dojścia w Niemczech do władzy Hitlera. Już w 1932 r. powstał w Anglii Brytyjski Związek Faszystów pod kierownictwem Oswalda Mosleya (ur. 1896 r.), niegdyś konserwatysty, później zaś labourzysty, członka arystokracji angielskiej. Ruch faszystowski nie zdobył sobie nigdy w Anglii większej popularności, a po 1937 r. nie odgrywał już żadnej roli i znalazł się w całkowitej izolacji społecznej. M. in. w związku z działalnością angielskich faszystów, a z drugiej strony wobec nasilania się ruchu robotniczego rząd zastosował szereg posunięć represyjnych i policyjnych. W 1934 r. wydana została Ustawa o buncie, skierowana przeciwko propagandzie antywojennej. Policja otrzymała szerokie uprawnienia w prowadzeniu rewizji i konfiskowania literatury antywojennej i rewolucyjnej.
     Wzrost hitleryzmu w Niemczech wywołał aktywną reakcję wśród społeczeństwa angielskiego. Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii podjęła jeszcze w 1933 r. inicjatywę udzielenia poparcia niemieckiej i austriackiej klasie robotniczej w walce z faszyzmem. W 1935 r., gdy niebezpieczeństwo wojny stawało się coraz bliższe, społeczeństwo angielskie zorganizowało plebiscyt pokoju, w którym mimo niechętnego do niego stosunku Partii Konserwatywnej wzięło udział ponad 11 mln osób. Większość uczestników plebiscytu głosowała za rozbrojeniem i skutecznymi sankcjami przeciwko państwom prowadzącym agresywną politykę zagraniczną. Reorganizacji uległ w czerwcu 1935 r. rząd i premierem został S. Baldwin, ministrem spraw zagranicznych Samuel Hoare, a ministrem do spraw Ligi Narodów, w istocie więc drugim ministrem spraw zagranicznych, polityk konserwatywny Anthony Eden (ur. 1897 r.), zwolennik bezpieczeństwa zbiorowego, przeciwnik ugodowej polityki wobec Niemiec hitlerowskich.
     454 
    Nominacja Edena była ustępstwem wobec opinii publicznej, domagającej się ostrzejszego kursu wobec faszyzmu. W listopadzie 1935 r. w kolejnych wyborach parlamentarnych konserwatyści zdobyli 387 mandatów, Partia Pracy 154, liberałowie 33, a Narodowa Partia Pracy 8.
     Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii, Francji i Stanów Zjednoczonych w okresie następującym bezpośrednio po dojściu w Niemczech Hitlera do władzy ponosi dużą odpowiedzialność za wydarzenia związane z genezą II wojny światowej. U podstaw tej polityki leżała nie tylko aprobata dla antywschodniej orientacji Hitlera, ale również angielsko-amerykańska rywalizacja, kierująca wysiłki i zainteresowania Anglii na inne, ważniejsze wówczas dla niej zagadnienia. Walka na rynkach światowych ze Stanami Zjednoczonymi do tego stopnia pochłaniała zasoby finansowe Wielkiej Brytanii, że niewiele pozostawało na rozbudowę brytyjskich sił zbrojnych. Aby zyskać na czasie i ukryć ten stan rzeczy, angielscy mężowie stanu nawoływali do rozbrojenia. Głosili oni, że jedynym środkiem mającym zapobiec wojnie i zniweczeniu naszej cywilizacji jest zbiorowe bezpieczeństwo. Tak więc w latach trzydziestych, gdy gwałtownie wzrastała potęga militarna Niemiec hitlerowskich, angielskie społeczeństwo, słabo zorientowane w coraz bardziej zagrażającym światu niebezpieczeństwie faszyzmu, zafascynowane było wspomnianą propagandą na rzecz rozbrojenia. Jeszcze we wrześniu 1939 r. przystąpienie Anglii do wojny uzasadniano tam nie tyle potrzebą zniszczenia śmiertelnego niebezpieczeństwa, jakie przedstawiała ekspansja Niemiec hitlerowskich, co celem moralnym, sprowadzając konflikt do wojny ideologicznej z programem nazistowskim.
     455 
     Już w 1933 r. podpisany został między Anglią, Francją, Włochami i Niemcami tzw. pakt czterech, zaaprobowany przez USA, będący pierwszym krokiem w dążeniu do porozumienia się z państwami faszystowskimi przy jednoczesnej izolacji ZSRR. Pakt ten nie doczekał się wprawdzie ratyfikacji ze względu na silną opozycję we Francji i ze strony sojuszników Francji w Europie, stanowił jednak swego rodzaju zachętę dla hitleryzmu w realizacji programu zmierzającego do uzyskania przez Niemcy hegemonii w świecie poprzez przekreślanie postanowień traktatu wersalskiego, rozbudowę niemieckich sił zbrojnych, odzyskanie i zdobycie nowych terytoriów.
     Korzystając z nastrojów pacyfistycznych i antyradzieckich, panujących i w kołach rządowych Anglii, hitlerowskie Niemcy realizowały kolejno wszystkie swoje założenia, które doprowadzą do wybuchu II wojny światowej. Zachęcała je do tego bierność Anglii i innych krajów zachodnich, m. in. we włoskiej agresji w Abisynii w 1935 r., ich pobłażliwość w łamaniu przez Niemcy postanowień traktatu wersalskiego, m. in. w związku z zagarnięciem Nadrenii w 1936 r., co było też pogwałceniem gwarantowanego przez Anglię porozumienia w Locarno. W 1935 r. podpisane zostało w Londynie angielsko-niemieckie porozumienie morskie, na którego podstawie Niemcy otrzymały prawo posiadania znacznej floty wojennej, zarówno nawodnej, jak i podwodnej. Hasła antykomunistyczne stały się wygodnym szyldem dla tworzących „oś" faszystowską Niemiec i Włoch w przygotowaniach do wojny przeciwko głównym ich rywalom — Anglii i Francji. Podobny charakter miały źródła angielskiej i amerykańskiej pobłażliwości wobec ataku Japonii na Chiny w 1937 r., grożącego agresją przeciwko ZSRR. Ponadto Wielka Brytania i Stany Zjednoczone spodziewały się, że tego rodzaju wojna na Dalekim Wschodzie do tego stopnia osłabi Japonię, że przestanie stanowić ona niebezpieczeństwo dla ich interesów w Azji. Nie bez znaczenia był i fakt, że Japonia mogła prowadzić wojnę przeciwko Chinom, głównie dzięki zakupom surowców strategicznych i uzbrojenia w krajach Wspólnoty Brytyjskiej i w USA. W dążeniach Anglii leżała likwidacja niemieckiej i japońskiej konkurencji oraz umocnienie Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Napięcie stosunków między Anglią i Niemcami zwiększyło się jeszcze wówczas, kiedy hitlerowcy wysunęli żądanie zwrotu kolonii afrykańskich, które Niemcy utraciły w wyniku I wojny światowej.
     W przededniu II wojny światowej nie brak było w Anglii trzeźwych i ostrzegawczych głosów, domagających się zdecydowanej 
     456 
    i bezkompromisowej postawy wobec ekspansji hitlerowskiej. W 1938 r. ustąpił na znak protestu przeciwko ugodowej polityce rządu Chamberlaina jego minister spraw zagranicznych Anthony Eden. W tymże roku z podobnych powodów podał się do dymisji Alfred Duff Cooper (1890-1954), minister wojny w latach 1935-1937, a następnie pierwszy lord Admiralicji w okresie 1937—1938, polityk konserwatywny i pisarz (w latach 1940— 1941 był ministrem informacji w wojennym gabinecie Churchilla). Człowiekiem o dużej przenikliwości był stały podsekretarz stanu w ministerstwie Spraw Zagranicznych w latach 1930—1937 Robert Vansittart. Na kilka lat przed II wojną światową doskonale określił rozmiary nadchodzącego niebezpieczeństwa i energicznie przed nim ostrzegał. Dokładnie przewidział aneksję Austrii, kroki rewizjonistyczne wobec granic Polski podjęte — jak pisał — przez „na wpół szaleńczego i groźnego demagoga Hitlera", rozpętanie wojny światowej od ataku na Polskę itp.
     Szczególną rolę w mobilizowaniu opinii publicznej przeciwko niebezpieczeństwu hitlerowskiemu odegrał Winston Churchill (1874— 1965), brytyjski mąż stanu i pisarz, czynny w angielskim życiu politycznym przez bardzo długi czas, jeden z czołowych przedstawicieli tradycyjnej brytyjskiej polityki, dążącej do zachowania jedności Imperium Brytyjskiego i utrzymania równowagi sił w Europie. Po krótkiej karierze wojskowej i dziennikarskiej pod koniec XIX w. w Indiach i Afryce rozpoczął działalność polityczną w 1900 r. jako konserwatywny poseł do Izby Gmin. Później związał się z liberałami i z ich ramienia wchodził do Izby Gmin w latach 1906— 1922, był ministrem handlu i spraw wewnętrznych przed I wojną światową, a następnie w latach 1911 — 1915 pierwszym lordem Admiralicji, ministrem wojny i lotnictwa w 1. 1918—1921, jednym z organizatorów interwencji państw kapitalistycznych przeciwko rewolucyjnej Rosji. W 1924 r. powrócił do Izby Gmin już jako konserwatysta, zdecydowanie sprzeciwiający się ugodowej wobec Hitlera polityce premiera Chamberlaina.
     Mimo różnych głosów ostrzegawczych politykę brytyjską wobec Niemiec w ostatnich latach przed wybuchem II wojny światowej cechowało dążenie do nieinterwencji, „uspokojenia", appeasement. Jednocześnie Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Francja miały nadzieje, że stosując taką taktykę będzie można zaspokoić ekspansywne roszczenia hitleryzmu na wschodzie w starciu Niemiec z ZSRR. Liczono, że w czasie wojny ZSRR, Niemcy i Japonia wykrwawią się tak silnie,
     457 
    że zmuszone będą zaakceptować narzucone im przez blok anglo-amerykański warunki. Stanowisko Anglii ułatwiło Hitlerowi kolejne zabory, aneksję Austrii oraz agresję na Czechosłowację w 1938 r.
     Szczytowym przejawem brytyjskiej polityki ugodowej było spotkanie w Monachium pod koniec września 1938 r. szefów rządów Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec i Włoch. Anglię reprezentował w Monachium premier (od 1937 r.), Arthur Neville Chamberlain (1869-1940), potomek bogatej rodziny kupieckiej z Birmingham, zwolennik ustępstw na rzecz Niemiec. Kilka miesięcy wcześniej doszło do zasadniczej rozbieżności między nim a jego ministrem spraw zagranicznych Edenem, który był przeciwny zarówno odrzuceniu przez Anglię tajnej propozycji prezydenta USA z początku 1938 r. w sprawie zbliżenia angielsko-amerykańskiego, jak i uznaniu podboju Abisynii przez Włochy. W lutym 1938 r. Eden podał się do dymisji, a jego tekę objął lord Halifax (1881 — 1959).
     Zawarty 30 września 1938 r. układ monachijski upoważniał hitlerowskie Niemcy do aneksji znacznej części Czechosłowacji (Sudety). Deklaracje uzupełniające przewidywały udzielenie przez Wielką Brytanię i Francję gwarancji nowych granic Czechosłowacji na zasadach zawartych w propozycjach tych państw w 1936 r. Bezpośrednio po zawarciu układu monachijskiego została podpisana w tym samym dniu brytyjsko-niemiecka deklaracja polityczna, zawierająca przede wszystkim klauzulę o nieagresji. Zarówno dwie wcześniejsze rozmowy Chamberlaina z Hitlerem we wrześniu 1938 r., odbyte w Berchtesgaden i Godesburgu, jak i zwłaszcza układ w Monachium stworzyły dla Niemiec dogodne warunki polityczne i strategiczne do całkowitego wchłonięcia Czechosłowacji, odsunięcia ZSRR od udziału
     458 
     w rozstrzyganiu zagadnień polityki europejskiej, a w konsekwencji do rozpoczęcia w 1939 r. II wojny światowej. Układ monachijski i osoba premiera brytyjskiego Neville Chamberlaina stały się symbolem polityki kapitulacji wobec agresji.
     Zachwianą na skutek ustępstw monachijskich pozycję Anglii i Francji miały ratować próby rokowań z ZSRR w sprawie kroków obronnych, podjęte w miesiącach poprzedzających wybuch wojny przez te oba państwa.
     Rozpoczęte zostały one jednak już zbyt późno, prowadzone były przy tym w sposób przewlekły i nie doprowadziły do efektywnych wyników na skutek odmiennych koncepcji politycznych oraz militarnych krajów zachodnich i ZSRR. Równocześnie do ostatniej chwili przed podjęciem przez Hitlera ataku na Polskę kontynuował rząd brytyjski pertraktacje z Niemcami, licząc na odroczenie wojny. Dopiero na początku 1939 r. Anglia podjęła na większą skalę zbrojenia i poważnie zwiększyła wydatki na ten cel. W połowie kwietnia rząd brytyjski wprowadził powszechny obowiązek służby wojskowej. Wszystkie te posunięcia przyszły jednak już zbyt późno i nie mogły zapobiec agresji Hitlera na Polskę w dniu 1 września 1939 r., oznaczającej początek II wojny światowej.
    
    UDZIAŁ ANGLII W II WOJNIE ŚWIATOWEJ (1939-1945)
     W marcu 1939 r. Niemcy hitlerowskie złamały podpisany pół roku wcześniej w Monachium układ i okupowały Pragę oraz pozostałe terytoria Czechosłowacji. Pod koniec marca 1939 r. Wielka Brytania udzieliła Polsce gwarancji politycznych, co przy braku porozumienia między mocarstwami zachodnimi a ZSRR w sprawie sojuszu polityczno-wojskowego oceniono w Moskwie jako dowód, że państwa te dążą do skierowania agresji hitlerowskiej na wschód. W rezultacie takiej oceny rząd radziecki podpisał 23 sierpnia 1939 r. z Niemcami pakt o nieagresji. W dwa dni po podpisaniu tego paktu zawarto w Londynie układ sojuszniczy brytyjsko-polski. Tajny protokół do tego układu stwierdzał, że obowiązuje on tylko w stosunku do Niemiec. Zdając sobie dobrze sprawę z tego, że Polska nie ma dużych szans w walce z przeważającą potęgą militarną Niemiec, Wielka Brytania" starała się unikać sporów z ZSRR i robić wszystko, co zwiększałoby tarcia między Niemcami a Związkiem Radzieckim.
     Po napaści Hitlera na Polskę w dniu 1 września 1939 r. Wielka Brytania wypowiedziała 3 września wojnę Niemcom, 
     459 
     realizując swe gwarancje dla Polski, lecz nie udzielając Polsce żadnej pomocy. Zgodnie ze swą polityką unikania sporów z ZSRR i licząc na skierowanie uderzenia niemieckiego na wschód, Anglia uznała de facto zmiany dokonane pod koniec września 1939 r. na zachodnich granicach Związku Radzieckiego na linii zbliżonej do linii Curzona.
     Wielka Brytania przystępowała do wojny słabo stosunkowo przygotowana pod względem militarnym. Dysponowała jednak potężnym potencjałem przemysłowym i surowcowym oraz wielkimi możliwościami importu niezbędnych materiałów. W 1939 r. wydobyto w Anglii 236,7 mln ton węgla kamiennego, wytopiono 8,6 mln ton surówki i 13,8 mln ton stali oraz wytworzono 26,4 mld kWh energii elektrycznej, co oznaczało niższe wskaźniki niż w Niemczech, nie mówiąc już o Stanach Zjednoczonych. Anglia nie posiadała ropy naftowej, a całe jej zapotrzebowanie na paliwo płynne i smary pokrywał przywóz z krajów Bliskiego i Środkowego Wschodu oraz ze Stanów Zjednoczonych. Potencjał gospodarczy Wielkiej Brytanii opierał się na ogromnych zasobach jej dominiów i kolonii, które łącznie zamieszkiwało wówczas około 550 mln ludności (w metropolii mieszkało w tym czasie tylko 47,5 mln ludzi).
     Na początku II wojny światowej Wielka Brytania dysponowała znacznymi zapasami surowców strategicznych i żywności, których poważną część sprowadzała z zagranicy. Przed wojną Anglia importowała naftę, bawełnę, wełnę, drewno, rudy wszystkich metali (oprócz żelaza), pszenicę, cukier, nawozy i inne artykuły w skali 75—100% całego swego zużycia. Sprowadzała około 50% potrzebnego jej mięsa, surowców chemicznych i tekstylnych.
     Na wysokim poziomie znajdował się angielski przemysł budowy maszyn (w 1940 r. Anglia posiadała 700 tys. obrabiarek) i w oparciu o rozwinięty przemysł nabrała stopniowo dużego rozmachu brytyjska produkcja wojenna, zwłaszcza w zakresie budowy floty wojennej, handlowej i lotnictwa. Budżet wojskowy, który w 1935z1936 r. wynosił 17,7%, w 1938/1939 r. wzrósł już do 37,5% całego budżetu Anglii.
     Ze względu na wyspiarskie położenie, konieczność utrzymania w swym ręku komunikacji morskiej, kontaktu z dominiami i koloniami oraz żywotnymi rynkami zaopatrzenia Wielka Brytania przywiązywała w swych planach militarnych i zbrojeniowych szczególną wagę do rozwoju marynarki i lotnictwa. Formowanie armii lądowej było stawiane w Anglii na drugim planie. Na samym początku wojny utworzono gabinet wojenny, w którego skład weszło 9 ministrów.
     460 
    Wśród nich coraz wybitniejszą rolę odgrywał Winston Churchill, w latach 1939—1940 pierwszy lord Admiralicji, a od 10 maja 1940 r. premier rządu i główny organizator angielskiej polityki i walki zbrojnej w II wojnie światowej. Obok niego wybijał się w gabinecie wojennym Anthony Eden, w latach 1939—1940 minister dominiów, a od 1940 r. do 1945 r. minister spraw zagranicznych.
     W przededniu wojny armia lądowa Anglii dzieliła się na armię regularną i wojska terytorialne. Armia regularna liczyła zaledwie 5 dywizji piechoty, 1 dywizję pancerną i 3 brygady obrony przeciwlotniczej, z czego duża część znajdowała się na terytoriach zamorskich. Wojska terytorialne składały się z 12 dywizji piechoty (w tym 3 dywizje zmotoryzowane i 5 dywizji obrony przeciwlotniczej), 1 brygady pancernej i 3 brygad kawalerii. Ogólna liczebność wszystkich zbrojnych sił lądowych Wspólnoty Brytyjskiej wynosiła 832 tys. ludzi (trzykrotnie mniej niż Niemiec), z czego Wielka Brytania dysponowała siłami liczącymi 480 tys. ludzi (Indie Wschodnie 234 tys., Kanada 52 tys., Australia 32 tys. itd.). Wyszkolonych rezerw było w całym imperium nie więcej niż 400 tys., co się tłumaczy wprowadzeniem powszechnego obowiązku służby wojskowej w Anglii dopiero w marcu 1939 r.
     W skład marynarki wojennej Anglii i jej dominiów wchodziło z początku wojny: 12 okrętów liniowych, 3 liniowe krążowniki, 7 lotniskowców, 2 hydrolotniskowce, 64 krążowniki, 184 niszczyciele, 58 okrętów podwodnych i in., co znacznie przewyższało siły Niemiec na morzu. Słabą stroną marynarki brytyjskiej było to, że nie posiadała dostatecznej liczby jednostek lekkich do działań na wodach przybrzeżnych, a ponadto okręty jej były słabo wyposażone w artylerię przeciwlotniczą.
     Na początku wojny Anglia posiadała 1476 samolotów, poza jej granicami znajdowało się 435 samolotów, a ponadto lotnictwo morskie miało 232 samoloty. W sumie ustępowała wyraźnie liczebnie w powietrzu trzykrotnie większej sile lotnictwa niemieckiego. Dodać jednak należy, że przed wojną wysoki poziom osiągnęła w Anglii organizacja obrony przeciwlotniczej, opartej na sieci punktów radiolokacyjnych, a później radarowych. Pozwalało to na wykrywanie zbliżających się samolotów przeciwnika na odległość 100—200 km przy wysokości lotu do 3 km.
     Na dość wysokim poziomie technicznym znajdował się również angielski sprzęt bojowy, przewyższający w niektórych dziedzinach sprzęt niemiecki. Samoloty angielskie ustępowały wprawdzie 
     461 
    niemieckim pod względem szybkości, przewyższały je za to uzbrojeniem, zwrotnością i czasem trwania lotu.
     U podstaw angielskich planów strategicznych leżało podkreślenie wyspiarskiego położenia kraju, konieczności utrzymania komunikacji morskiej i morskich baz wojennych. „Morze jest główną drogą — mówił angielski regulamin wojskowy — łączącą szeroko rozrzucone części Imperium Brytyjskiego, które ma interesy we wszystkich częściach kuli ziemskiej; dlatego też kontrola nad drogami morskimi w czasie wojny jest jego pierwszą troską".
     W czasie trwania II wojny światowej Wielka Brytania dokonała wielkiego wysiłku w dziedzinie mobilizacji swego potencjału wojennego, co najlepiej widać na zamieszczonej niżej tabeli, ukazującej wzrost brytyjskich sił zbrojnych w latach 1939—1945.
     Stan liczebny brytyjskich sił zbrojnych w latach 1939—1945 (w tysiącach) 
    Kolejne wiersze zawierają: datę; liczebność wojsk ogółem; liczebność wojsk lądowych; liczebność marynarki; liczebność lotnictwa
    IX 1939; 1270; 897; 180; 193 
    III 1940; 1842; 1361; 241; 240 
    IX 1940; 2615; 1888; 307; 420 
    III 1941; 3090; 2166; 365; 559 
    IX 1941; 3483; 2292; 424; 767 
    III 1942; 3690; 2397; 477; 816 
    IX 1942; 3918; 2494; 529; 895 
    III 1943; 4186; 2628; 610; 948 
    IX 1943; 4371; 2679; 710; 982 
    III 1944; 4448; 2680; 768; 1000 
    IX 1944; 4509; 2741; 776; 992 
    VI 1945; 4653; 2920; 783; 950 
     Na wszystkich frontach II wojny światowej poniosły angielskie siły zbrojne stosunkowo niewysokie straty w porównaniu z innymi krajami. Ogółem straciły 264 tys. ludzi w zabitych, 41 tys. w zaginionych oraz 277 tys. w rannych. W tym samym czasie wśród ludności cywilnej na skutek nalotów lotniczych było około 90 tys. zabitych, flota handlowa utraciła zaś około 30 tys. marynarzy. Marynarka wojenna Wielkiej Brytanii straciła w czasie działań wojennych 132 niszczyciele, 74 łodzie podwodne, 32 trałowce eskadrowe, 28 krążowników, 22 korwety, 15 krążowników pomocniczych, 8 lotniskowców i szereg okrętów innych typów, angielska żegluga zaś przeszło 4 tys. statków o ogólnej wyporności przeszło 12 mln ton, w tym ok. 2,5 tys. jednostek floty handlowej. 
     462 
     Lotnictwo straciło około 15 tys. samolotów, co stanowiło mniej więcej jedną czwartą część strat poniesionych przez Niemcy w walkach powietrznych.
     W okresie od września 1939 r. do maja 1940 r., zwanym nie bez racji „dziwną wojną" (phoney war), Anglia nie przedsięwzięła poważniejszych kroków w celu rozbudowania swoich sił zbrojnych, przerzucając tylko kilka dywizji do Francji i podejmując mało na razie skuteczne naloty na obiekty wojskowe i przemysłowe Niemiec. W tej sytuacji, bez wypowiedzenia wojny, napadły Niemcy 9 kwietnia 1940 r. na Danię oraz Norwegię i nie napotykając poważniejszego oporu zajęły te kraje. Udział floty brytyjskiej i niewielkich posiłków był zbyt mały, by poważniej wpłynąć na obronę Norwegii przed atakiem niemieckim. Jedynie w okolicach Narwiku w północnej Norwegii natknęli się Niemcy na bardziej zdecydowany opór jednostek brytyjskich, polskich i francuskich w maju 1940 r., jednak rozwój sytuacji na froncie zachodnim sprawił, że sprzymierzeńcy ewakuowali na początku czerwca rejon Narwiku, a dowództwo norweskie podpisało kapitulację. Zajęcie przez Niemców Norwegii wpłynęło niekorzystnie na strategiczne plany Wielkiej Brytanii, pozbawiło angielską i francuską flotę dogodnych baz na północy i stworzyło bezpośrednie zagrożenie dla angielskich szlaków komunikacyjnych na Atlantyku.
     Podjęta przez Niemcy 10 maja 1940 r. ofensywa na Belgię, Holandię, Luksemburg, a następnie na Francję, ujawniła w pełni słabe przygotowanie państw zachodnich, stosunkowo łatwo rozbitych przez siły niemieckie. Los ten podzielił również brytyjski korpus ekspedycyjny, który z poważnymi stratami z trudem zdołał ujść okrążenia i wycofał się przez Dunkierkę do Anglii 4 czerwca 1940 r. Kosztem dużych strat marynarki angielskiej i francuskiej zdołano w ten sposób uratować 337 tys. żołnierzy, w tym 225 tys. Anglików i 112 tys. Francuzów. Brytyjski korpus ekspedycyjny musiał zostawić pod Dunkierką cały swój sprzęt wojskowy. W dziesięć dni później niemieckie wojska wkroczyły już do Paryża, a 17 czerwca 1940 r. nastąpiła kapitulacja Francji.
     Po upadku Francji sytuacja Wielkiej Brytanii wydawała się niezwykle poważna. Osamotniona Anglia znalazła się w kleszczach sił niemieckich okupujących Norwegię, Danię, Holandię, Belgię i Francję, nie miała silniejszego lotnictwa, a jej niewielka armia posiadała niedostateczne uzbrojenie, zwłaszcza po klęsce korpusu ekspedycyjnego i utraceniu przez niego sprzętu bojowego pod Dunkierką. Wydawało się, że inwazja Anglii przez potężne i zwycięskie siły zbrojne Niemiec stała się nieunikniona i jedynie wąska przegroda
     463 
     kanału La Manche oraz brytyjska marynarka wojenna mogą stworzyć ostatnią jeszcze zaporę dla Hitlera na Zachodzie. W tej trudnej sytuacji do głosu doszła dyscyplina społeczna, zdolności organizacyjne oraz morale społeczeństwa angielskiego, skupionego wokół aktywnego rządu Winstona Churchilla. Mobilizująco na opinię społeczną działały świetne pod względem oratorskim przemówienia premiera, którego słowa wypowiedziane 18 czerwca 1940 r. w Izbie Gmin, w dzień po kapitulacji Francji i całkowitej klęsce sojuszników zachodnich, napełniały otuchą i wolą walki: „Hitler wie — oświadczył wówczas Churchill — że jeśli nas nie złamie, to przegra wojnę. Jeśli stawimy mu czoła, cała Europa może być wolna ... lecz jeśli doznamy niepowodzenia, wtedy cały świat łącznie ze Stanami Zjednoczonymi i wszystkim, cośmy znali i kochali, pogrąży się w otchłani nowych ciemnych wieków".
     Przekonawszy się, że nadzieje na zawarcie pokoju z Wielką Brytanią po upadku Francji całkowicie zawiodły, Hitler wydał rozkaz rozpoczęcia zakrojonych na wielką skalę przygotowań do inwazji na Anglię. Plan znany pod kryptonimem Lew Morski (Seelówe) przewidywał, że przerzucenie wojsk niemieckich drogą morską poprzedzi wielka bitwa lotnicza, która zapewni Niemcom absolutne panowanie w powietrzu. 16 lipca 1940 r. Hitler podpisał rozkaz, który mówił: „Ponieważ Wielka Brytania, pomimo swego beznadziejnego położenia wojskowego, nie przejawia żadnych chęci porozumienia, postanowiłem przygotować i w razie konieczności przeprowadzić przeciwko niej operację desantową. Cel operacji ... zlikwidować metropolię angielską jako bazę dla prowadzenia wojny przeciwko Niemcom i — jeśli zajdzie potrzeba — okupować ją w całości". Według tego planu po uzyskaniu zwycięstwa w powietrzu i sforsowaniu przez zaskoczenie kanału La Manche Niemcy mieli wysadzić na wybrzeżu pomiędzy Dover a Portsmouth dwie armie liczące około 25 dywizji, następnie zaś wykonać natarcie na pomoc i odciąć Londyn.
     Lotnictwo angielskie, dwa razy słabsze liczebnie od niemieckiego w bitwie o Anglię (Battle of Britairi), przygotowało się do odparcia ataków powietrznych, dysponując przede wszystkim dobrymi samolotami myśliwskimi i szeroko rozbudowaną siecią radiolokacyjną, pozwalającą na wykrywanie sił powietrznych nieprzyjaciela na znaczną odległość (Anglicy dysponowali 250 bombowcami i ok. 700 myśliwcami, Niemcy 1200 bombowcami i 930 myśliwcami). Sprawne działanie sieci radiolokacyjnej było warunkiem szybkiej akcji myśliwców angielskich i odegrało w bitwie o Anglię szczególnie ważną rolę. Angielskie
     464 
     myśliwce typu spitfire oraz hurricane były bardziej zwrotne od niemieckich myśliwców typu messerschmitt i potrafiły skutecznie wiązać walką niemieckie myśliwce osłony i niszczyć nieprzyjacielskie bombowce niezdolne do samoobrony. Ponadto Londyn był osłaniany również przy pomocy zapory balonów na uwięzi. Lotnictwo niemieckie, wykorzystując swą przewagę liczebną, atakowało zarówno w dzień, jak i w nocy, bombardując angielskie lotniska, porty, zbiorniki ropy naftowej, fabryki, transport morski i dzielnice mieszkalne miast. W tej niezwykle trudnej i ważnej dla Anglii kampanii powietrznej brytyjskie lotnictwo myśliwskie wykazało ogromne poświęcenie i ofiarność, a wśród jego formacji szczególną brawurą i bohaterstwem odznaczyły się polskie dywizjony walczące w ramach angielskich sił powietrznych (były to dywizjony 302 i 303). Zniszczyły one 203 samoloty niemieckie.
     Po trzech miesiącach (sierpień — październik 1940 r.) intensywnych operacji powietrznych przeciwko Anglii, w których brało nieraz jednorazowo udział 500 samolotów niemieckich, Niemcy przegrały bitwę o Anglię, tracąc w tym czasie około 1730 samolotów, gdy straty Anglii wyniosły tylko 733 samoloty i 375 pilotów (istnieją w różnych opracowaniach znaczne rozbieżności w ilościowej ocenie sił powietrznych i strat samolotów obu stron). Wobec ogromnych strat lotnictwa niemieckiego Hitler był zmuszony przerwać dalszą ofensywę powietrzną przeciwko Wielkiej Brytanii, ponosząc w ten sposób pierwszą klęskę w II wojnie światowej. Zniszczenia miast i obiektów wojskowych w Anglii oraz poważne straty ludności cywilnej w wyniku bombardowania niemieckiego wywołały tylko ten skutek, że naród angielski był jeszcze bardziej zdecydowany stawić opór napastnikowi i prowadzić wojnę aż do jego całkowitego rozgromienia (do wiosny 1941 r. ponad 20% wszystkich domów w Anglii było zburzonych lub uszkodzonych na skutek niemieckiego bombardowania, a straty w zabitych i rannych sięgały 100 tys. ludzi). Już w czasie bitwy o Anglię brytyjskie bombowce rozpoczęły naloty na Niemcy, dokonując pod koniec 1940 r. ponad tysiąc nalotów na obiekty przemysłowe, portowe, lotniska i bazy okrętów podwodnych.
     Gdy próba wyeliminowania Anglii z wojny za pomocą uderzenia z powietrza i groźby najazdu nie dała żadnych rezultatów, Niemcy podjęły w maju 1941 r. jeszcze jeden wysiłek w celu porozumienia się z Wielką Brytanią. Z tą misją przybył do Anglii zastępca Hitlera Rudolf Hess, jednak zakończyła się ona również całkowitym fiaskiem.
     Zwycięskie odparcie niemieckiej ofensywy powietrznej pozwoliło
     465 
     Wielkiej Brytanii na poważne zaangażowanie się w walkach w rejonie Morza Śródziemnego i w Afryce, zwłaszcza od momentu przystąpienia Włoch do wojny po stronie Niemiec. Dla Anglii szczególnie ważne znaczenie miała sytuacja polityczna i strategiczna w rejonie Morza Śródziemnego, przez które prowadziła najkrótsza droga na Bliski Wschód i do Indii, do angielskich kolonii i posiadłości w Afryce Północnej i Wschodniej. Władając Gibraltarem, Kanałem Sueskim i przekształconą na bazę lotniczo-morską wyspą Maltą, Anglicy skutecznie kontrolowali sytuację w tej części świata, a ponadto zaangażowali znaczne siły w Afryce i na Środkowym Wschodzie pod dowództwem gen. Archibalda Wavella.
     We wrześniu 1940 r. wojska włoskie ze wschodniej części Cyrenajki rozpoczęły ofensywę z zamiarem wtargnięcia do Egiptu i zdobycia głównej bazy floty angielskiej w tym rejonie — Aleksandrii oraz Kanału Sueskiego. W grudniu jednostki brytyjskie przystąpiły do przeciwnatarcia i odniosły w rejonie Sidi Barrani walne zwycięstwo nad Włochami, biorąc do niewoli około 40 tys. żołnierzy nieprzyjacielskich, tracąc zaś przy tym zaledwie kilkuset ludzi. Następnie po opanowaniu przełęczy Halfaya otworzyli sobie Anglicy drogę do Cyrenajki. W styczniu 1941 r. zdobyli Tobruk, w lutym weszli do Benghazi, zajęli Adżedabię i El Agheila. W ciągu dwóch miesięcy słabe stosunkowo siły brytyjskie przeszły 900 km, oczyściły Egipt zachodni, opanowały całą Cyrenajkę, rozbiły 10 dywizji włoskich, wzięły do niewoli 130 tys. jeńców, zdobyły około 400 czołgów i 1290 dział, ponosząc znikome straty: 475 zabitych, 43 zaginionych, 1225 rannych.
     Niepowodzenia włoskie w Afryce Północnej spowodowały, że Hitler skierował tam zgrupowanie wojsk niemieckich, nazwane wkrótce Korpusem Afrykańskim, pod dowództwem gen. Rommla. Również i Włosi wzmocnili swe siły, gdy równocześnie Anglicy skierowali najlepsze jednostki do Grecji. .W tych warunkach wojska gen. Rommla dosyć łatwo zajęły Adżedabię i zmusiły Brytyjczyków do odwrotu ku Egiptowi. W ciągu dwóch tygodni kwietnia 1941 r. Anglicy stracili Cyrenajkę, zdołali utrzymać tylko ważny punkt oporu Tobruk, broniony przez 2 angielskie dywizje, brygadę polską i batalion czechosłowacki .
     Równocześnie od połowy 1940 r. prowadzili Anglicy walki z Włochami w Afryce Wschodniej. Początkowo wojska włoskie wskutek nieprzygotowani a Anglików zajęły Somali Brytyjskie, część Kenii i Sudanu. Po wzmocnieniu swych wojsk Brytyjczycy przeszli od początku 1941 r. do działań zaczepnych, uderzając na Erytreę, Somali i Abisynię.
     466 
     Pokonując słaby opór Włochów zajęli Addis Abebę, zlikwidowali opór Włochów w Erytrei i Somali, opanowali cały obszar Afryki Wschodniej. Klęska Włochów w tej części Afryki umożliwiła dowództwu angielskiemu przerzucenie części sił wojskowych do Afryki Północnej.
     Ekspedycyjny korpus angielski w sile 58 tys. ludzi brał też udział w obronie Grecji przed agresją sił włoskich i niemieckich, które na początku czerwca 1941 r. opanowały całą Grecję, zajmując też Kretę, przez co Anglia została pozbawiona tam baz lotniczych.
     12 lipca 1941 r., w trzy tygodnie po napaści Niemiec na ZSRR, zawarty został w Moskwie wstępny układ angielsko-radziecki o prowadzeniu wspólnych działań przeciwko Niemcom. 26 maja 1942 r. w Londynie podpisano na 20 lat angielsko-radziecki traktat o wzajemnej pomocy w wojnie prowadzonej przeciwko Niemcom oraz o powojennej współpracy obu państw nad utrwaleniem pokoju.
     Od 1941 r., a więc od czasu gdy Niemcy rozpoczęły wojnę przeciwko Związkowi Radzieckiemu, a na obszarze Oceanu Spokojnego zaczęła się wojna pomiędzy Japonią i Stanami Zjednoczonymi, główny wysiłek zbrojny Wielkiej Brytanii był skupiony w Afryce Północnej oraz na działaniach morskich na Morzu Śródziemnym, gdzie mimo znacznych strat, szczególnie podczas nieudanej obrony Krety, Anglicy zachowali przewagę zarówno w zachodniej, jak i wschodniej części Morza Śródziemnego. W ciągu sierpnia 1941 r. angielskiej (locie i lotnictwu udało się zatopić na Morzu Śródziemnym 33% ładunków wysłanych dla wojsk włosko-niemieckich w Afryce Północnej, w październiku 63%, a w listopadzie nawet 70%. Zastosowanie od tego czasu przez Niemców kutrów torpedowych i okrętów podwodnych w połączeniu z większą aktywnością Luftwaffe pod dowództwem Kesselringa zmieniło jednak sytuację na' niekorzyść Anglików, a nawet skomplikowało problem dowozu i komunikacji dla Anglii w tym rejonie.
     Szczególnie zacięte walki toczyły wojska angielskie w Afryce Północnej, zwłaszcza w Libii, z niemieckim korpusem gen. Rommla. Cechą charakterystyczną tych operacji był ich wielki rozmach w głąb i nieznaczny wszerz przy stosunkowo niewielkiej ilości zaangażowanych sił i środków. Głębokość przesunięć wojsk stron walczących przy przeprowadzaniu operacji sięgała 500 — 900 km. Angielska 8 armia pod dowództwem gen. Alana Cunninghama rozpoczęła 18 listopada 1941 r. mało skuteczną ofensywę, po nim dowództwo objął gen. Neil Ritchie. który pod koniec 1941 r. zmusił gen. Rommla do odwrotu
     467 
     i Cyrenajka znalazła się przejściowo w rękach brytyjskich. Na początku 1942 r. niemiecki Korpus Afrykański przeszedł do natarcia, zajął Benghazi, w maju podjął ofensywę, zmuszając wojska gen. Ritchie do odwrotu. W czerwcu padł Tobruk i Anglicy zmuszeni zostali, już pod nowym dowództwem gen. C. Auchinlecka, do wycofania się do rejonu El Alamein, ostatniej pozycji osłaniającej Aleksandrię. Kolejne ataki gen. Rommla w rejonie El Alamein zostały odparte przez Anglików w lipcu 1942 r., a po zreorganizowaniu przez Churchilla dowództwa, mianowaniu dowódcą wszystkich sił brytyjskich na Bliskim Wschodzie gen. Harolda Alexandra, dowódcą zaś 8 armii gen. Bernarda Montgomery'ego, sytuacja zmieniła się na korzyść brytyjską pod El Alamein, ponieśli jednak duże straty (około 60 tys. ludzi, 1 tys. dział i 500 czołgów, gdy straty brytyjskie wyniosły około 14 tys. ludzi) i wycofali się na pozycje wyjściowe. Brytyjska 8 armia pod dowództwem gen. Montgomery'ego po przełamaniu obrony nieprzyjaciela w okresie 23 października — 4 listopada 1942 r. ruszyła do kontrofensywy zakończonej całkowitą klęską wojsk „osi" w Afryce Północnej. Zostały one wyparte z Egiptu, a ponadto Anglicy zajęli Cyrenajkę i Tripolitanię. Churchill uznał zwycięstwo pod El Alamein za przełomowy moment w operacjach angielskich II wojny światowej, wyrażając się, że „do El Alamein przeżyliśmy, po El Alamein zwyciężyliśmy".
     Niełatwo jednak i nieprędko przyszły ostateczne zwycięstwa, a na razie stanął przed Wielką Brytanią trudny problem utrzymania przewagi na morzach, zagrożonej przez działalność niemieckich łodzi podwodnych, atakujących szlaki zaopatrzenia i komunikacji morskiej, zwłaszcza na Atlantyku. Zanim coraz skuteczniej stosowany przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone system konwojów i osłony lotniczej zmniejszył rozmiary akcji niemieckich łodzi podwodnych, zatopiły one znaczne ilości statków alianckich, osłabiając zaopatrzenie i przygotowania wojenne Anglii, zależnej w 50% od dowozu surowców strategicznych i żywności. Walkę z łodziami podwodnymi utrudniał Anglikom brak dostatecznej ilości lekkich jednostek floty wojennej, które stanowiły najbardziej skuteczny środek walki z niemieckimi łodziami podwodnymi (Anglia zwracała głównie uwagę na budowę wielkich okrętów wojennych). Mimo zastosowania na statkach angielskich radarowych urządzeń hydrolokacyjnych i wykorzystania lotnictwa straty angielskie na Atlantyku rosły, zwłaszcza od czasu zastosowania przez Niemców taktyki grupowych ataków łodzi podwodnych. Dopiero od połowy 1941 r. sytuacja na morzach zmieniła
     468 
     się poważnie na korzyść Wielkiej Brytanii, m. in. na skutek przerzucenia przez dowództwo niemieckie większości sił lotniczych na Wschód w związku z rozpoczęciem wojny z ZSRR, a ponadto dzięki udoskonaleniu taktyki zwalczania łodzi podwodnych. Wszystkie te okoliczności doprowadziły od połowy 1941 r. do stopniowego zmniejszenia angielskich strat w statkach angielskich i neutralnych. Jeśli w kwietniu 1941 r. wyniosły one 653960 ton, to w lipcu obniżyły się do 120 975 ton, a w listopadzie tego roku do 104 212 ton. W 1942 r., już po przystąpieniu do wojny Stanów Zjednoczonych, straty angielskie i amerykańskie na Atlantyku stały się wyjątkowo wielkie w związku ze zwiększeniem się ilości konwojów wojskowych z Ameryki do Europy. W sumie od początku II wojny światowej do końca październiku 1942 r. alianci stracili w tonażu morskim 14 mln ton, z. czego dwie trzecie zatopionych statków handlowych należało do brytyjskiej floty handlowej. Budowa nowych statków nie równoważyła poniesionych strat, w wyniku czego zaopatrzenie Wielkiej Brytanii w niezbędne materiały strategiczne stało się utrudnione, a sytuacja żywnościowa ludności dosyć ciężka. Dopiero latem 1943 r. natężenie bitwy na Atlantyku zaczęło stopniowo słabnąć wobec nowych metod osłony konwojów i wykrywania oraz zwalczania niemieckich łodzi podwodnych. W tej sytuacji Niemcy musieli zrezygnować z ataków „sforami" łodzi podwodnych i powrócić do działań pojedynczymi okrętami, co nie miało już dawnej skuteczności i nie mogło zagrozić regularnym dostawom ludzi, sprzętu i materiałów wojennych z Ameryki do Europy.
     Przystąpienie Japonii do wojny pod koniec listopada 1941 r. poważnie zagroziło angielskim posiadłościom na Dalekim Wschodzie. W wyniku szybkich ataków japońskich zajęte zostały Malaje, Birma (gen. Alexander wycofał się w trudnych warunkach ku granicy Indii), pod koniec 1941 r. po 7 dniach obrony skapitulowała angielska twierdza w Chinach i jeden z największych portów świata — Hongkong. W połowie lutego 1942 r. poddała się potężna morska twierdza angielska Singapur, opanowana przez oddziały japońskie od strony lądu (70 tys. żołnierzy brytyjskich dostało się wówczas do niewoli). Zagrożona była nawet Australia i dopiero w kwietniu 1942 r. nastąpiło po okresie dużych strat i klęsk militarnych zahamowanie rozmachu uderzenia japońskiego. Inicjatywa przeszła w ręce Amerykanów oraz Anglików i rozpoczął się proces powolnego wypierania Japończyków na ogromnych opanowanych przez nich obszarach Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. Szczególny nacisk położyli Anglicy 
     469 
     na odzyskanie Birmy i zdobycie Singapuru oraz Rangunu. W akcjach tych brało udział 750 tys. żołnierzy brytyjskich pod dowództwem admirała Louisa Mountbattena.
     Zwycięstwo wojsk brytyjskich nad korpusem niemieckim gen. Rommla pod El Alamein zbiegło się z angielsko-amerykańskim desantem w Afryce Północnej. W dniu 8 listopada 1942 r., gdy zwycięska 8 armia brytyjska ścigała wycofujące się na zachód wojska niemiecko-włoskie, nastąpiła operacja desantowa wojsk angielskich i amerykańskich we Francuskiej Afryce Północnej. W walkach tych poważną rolę odegrały armie angielskie, w operacjach sojuszniczych w Tunezji współdziałał gen. Montgomery i przyczynił się do wyparcia wojsk ,,osi" z Afryki Północnej. Na początku maja Brytyjczycy zdobyli Tunis, oddziały amerykańskie wkroczyły do Bizerty i w kilka dni później, w dniach 11 — 13 maja 1943 r. nastąpiła kapitulacja sił niemiecko-włoskich po szeregu zadanych im klęsk.
     Jeszcze w czasie trwania desantu w Afryce Północnej, w styczniu 1943 r. na konferencji angielsko-amerykańskiej w Casablance zostały w obecności Churchilla i Roosevelta podjęte decyzje w sprawie uderzenia na Sycylię i Włochy. Gorącym zwolennikiem tej koncepcji, odraczającej na pewien czas stworzenie drugiego frontu w Europie Zachodniej, był Winston Churchill, który widział w niej drogę do opanowania Morza Śródziemnego, którędy biegł brytyjski szlak na Bliski Wschód, do Indii i na Daleki Wschód, a ponadto możliwość wywarcia wpływu na kształtowanie się losów Półwyspu Bałkańskiego. Angielska 8 armia weszła w skład 15 Grupy Armii, złożonej z 13 dywizji angielsko-amerykańskich pod dowództwem angielskiego generała Alexandra, który w 1940 r. walczył pod Dunkierką, w latach 1942—1943 w Birmie i na Środkowym Wschodzie, w 1943 r. był zastępcą naczelnego wodza alianckich sił w Afryce Północnej i odegrał pierwszorzędną rolę w opanowaniu Tunezji. Jednostki brytyjskie wzięły poważny udział w całej kampanii włoskiej, ponosząc na Półwyspie Apenińskim dosyć znaczne straty.
     6 czerwca 1944 r. z portów brytyjskich wypłynęła na kilku tysiącach statków i barek potężna armada, która po długotrwałym przygotowaniu lotniczym i osłonie w sile 11 tys. samolotów podjęła desant w Normandii, oznaczający rozpoczęcie od dawna wyczekiwanego drugiego frontu. Od tego momentu wojna weszła w ostatnią swoją fazę, zakończoną ostatecznym rozgromieniem Niemiec hitlerowskich przez siły aliantów od Zachodu oraz armii Związku Radzieckiego od Wschodu. Na długo przed ostatecznym rozbiciem armii niemieckich
     470 
     powietrzne siły sojuszników rozpoczęły systematyczne bombardowanie Niemiec w celu skruszenia ich potencjału wojennego, osłabienia morale ludności i przygotowania do wyzwolenia Francji. Intensywne bombardowania rozpoczęły się w lecie 1943 r. przy dużym udziale bombowców brytyjskich, które specjalizowały się zwłaszcza w nalotach nocnych. Jedynie w ciągu trzech miesięcy od połowy listopada 1943 r. do połowy lutego 1944 r. w nalotach na Niemcy, a zwłaszcza na Berlin, angielskie lotnictwo (Royal Air Force — w skrócie RAF) zrzuciło 20 tys. ton bomb, tracąc przy tym 500 samolotów.
     9 maja 1945 r. pokonane Niemcy podpisały ostatecznie akt bezwarunkowej kapitulacji, stanowiący koniec II wojny światowej w Europie (w Azji parlamentariusze japońscy podpisali podobny akt 2 września 1945 r.). Koniec wojny stanowił dla Anglii, podobnie jak i dla tylu innych krajów, kres zmagań, ofiar i wyrzeczeń, możliwość powrotu do normalnego życia i rozwoju. Z drugiej strony oznaczał zakończenie długiego okresu, w którym Anglia stanowiła czołowe mocarstwo, wywierające decydujący wpływ na politykę i gospodarkę światową.
     W czasie II wojny światowej dług państwowy Wielkiej Brytanii osiągnął olbrzymią sumę 23,742 mln funtów szterlingów, Anglia była zmuszona wyprzedać swe aktywa zagraniczne, w znacznym stopniu Stanom Zjednoczonym, przy czym ogólna suma jej inwestycji zagranicznych zmniejszyła się o 1 mld funtów szterlingów, czyli o 25%. Dla opłacenia amerykańskich dostaw wojskowych w czasie wojny Anglia zmuszona była sprzedać przeszło jedną czwartą swych inwestycji zagranicznych i zużyć znaczną część rezerw walutowych. Eksport brytyjski w czasie II wojny światowej skurczył się o połowę. Miejsce jego na rynkach światowych zajęły głównie Stany Zjednoczone, których eksport wzrósł w czasie wojny trzykrotnie.
     II wojna światowa wyzwoliła i przyspieszyła procesy, które zmieniały radykalnie na niekorzyść światową pozycję Wielkiej Brytanii w wyniku coraz większej polaryzacji dwóch największych potęg polityczno-militarnych i gospodarczych świata — Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych. 
    
    LITERATURA, SZTUKA I NAUKA ANGIELSKA W PIERWSZEJ POŁOWIE XX WIEKU
     Już pod koniec XIX w. zaznaczył się w literaturze angielskiej odwrót od mieszczańskich ideałów epoki wiktoriańskiej i wystąpiły nowe zainteresowania tematyczne i formalne. Wpływ naturalistycznej
     471 
     prozy europejskiej objął twórczość m. in. George'a Gissinga (1857 — 1903), ukazującego deprawujące skutki nędzy w charakterze ludzkim. Pod względem tematyki bliski Dickensowi, był Gissing jednym z naśladowców francuskiego naturalizmu. Również pod wpływem literatury francuskiej rozwijała się twórczość angielsko-irlandzkiego pisarza George'a Moore'a (1852—1933), zwolennika naturalizmu.
     Większą sławę zdobył wyraziciel pesymistycznych i fatalistycznych nastrojów przełomu XIX i XX w., Thomas Hardy (1840-1928). Na tle życia ówczesnej wsi angielskiej i jej konfliktów z rozwijającą się cywilizacją kapitalistyczną ukazywał Hardy najczęściej dzieje miłości, której na drodze do spełnienia stanął zły los oraz bezduszność rygorystycznie pojętych norm obyczajowych (Burmistrz Castlebridge, Tessa d'Urberville, Latorośl wielkiego rodu, Juda nieznany i in.). Był też Hardy autorem poezji i dramatów.
     Próby przezwyciężenia tradycyjnego realizmu społeczno-obyczajowego zrodziły m. in. neoromantyczny kult egzotyki, przyrody i fantazji, widoczny w prozie wspomnianego już R. L. Stevensona i częściowo R. Kiplinga. Szeroki wpływ wywierał pod koniec epoki wiktoriańskiej i w początkach XX w. piewca imperializmu angielskiego Rudyard Kipling (1865—1936), nowelista, powieściopisarz i poeta. Przez pewien czas pracował jako dziennikarz w Indiach i zdobył popularność szeregiem zbiorów nowel oraz powieści, ukazujących na tle indyjskiej egzotyki angielskie środowisko wojskowo-urzędnicze i gloryfikujących na ogół służbę żołnierza kolonialnego (Kim, Księga dżungli, Druga księga dżungli i in.). W 1907 r. otrzymał Kipling nagrodę Nobla.
     Tendencje do przezwyciężania realizmu społeczno-obyczajowego objawiły się również w kierunkach modernistyczno-dekadenckich, reprezentowanych przez estetyzującą i sceptyczną twórczość Oscara Wilde'a, poety, dramaturga, powieściopisarza i nowelistę irlandzkiego pochodzenia, ekscentrycznego mistrza paradoksu (Wachlarz lady Windermere, Salome, Portret Doriana Graya, De profundis i in.).
     Osobną wybitną pozycję zajął w prozie angielskiej syn kresowego szlachcica polskiego Joseph Conrad (1857—1924), czyli Teodor Józef Konrad Korzeniowski. Po opuszczeniu Polski w 1874 r. i kilkuletniej służbie we flocie francuskiej zaciągnął się w 1878 r. jako prosty marynarz na statek angielski i do 1894 r. służył w angielskiej marynarce handlowej, dochodząc do stopnia kapitana. Następnie osiedlił się w Anglii, zdobywając sobie coraz większą sławę pisarską. Twórczość Conrada, oparta w przeważającej mierze na osobistych
     472 
     doświadczeniach związanych z latami spędzonymi na morzu, stanowi jedno z najwybitniejszych w piśmiennictwie światowym osiągnięć literatury marynistycznej. Główne znaczenie utworów Conrada leży jednak przede wszystkim w ich problematyce etycznej, ujętej w kategoriach honoru, obowiązku i wierności. Wśród utworów o tematyce morskiej do najwybitniejszych należą: Murzyn z załogi „Narcyza", Młodość, Los, Tajfun, Zwierciadło morza, Smuga cienia. Na tle Malajów rozgrywa się akcja powieści : Szaleństwo Almayera, Wykolejeniec, Lord Jim, Ocalenie, Zwycięstwo i in. W utworach tych, jak i opowieściach z Konga (m. in. Jądro ciemności) zawarta została surowa krytyka kolonializmu. Z innych utworów Conrada należy jeszcze wymienić Tajnego agenta, Nostromo, Korsarza. Książki Conrada, pisane mistrzowsko opanowanym językiem angielskim, wniosły nowe i oryginalne wartości oraz właściwości stylistyczne do literatury angielskiej i wywarły szeroki wpływ.
     Socjologiczne i polityczno-moralne kontrowersje związane z postępem techniki rozważał inny wpływowy przedstawiciel angielskiej literatury pierwszej połowy XX w., Herbert George Wells (1866 — 1946), autor wielu utworów fantastyczno-naukowych (Wehikuł czasu, Kipps, Wojna światów i in.). Większość jego utworów, pisana jako służące potrzebom chwili dziennikarstwo, nie zachowała większej wartości, chociaż ówcześnie budziła wielkie zainteresowanie i wywoływała polemiki.
     Krytykę współczesnej cywilizacji i kultury przeprowadzili ze stanowiska katolickiego Gilbert Keith Chesterton i Hilaire Belloc. Chesterton (1874—1936), powieściopisarz, nowelista, eseista, poeta, krytyk literacki, publicysta i działacz społeczny, przeszedł ewolucję od ateizmu i socjalizmu do chrześcijańskiego humanizmu i katolicyzmu. Głosił potrzebę optymizmu moralnego, afirmacji życia, czynu i fantazji. Odrzucając później idee socjalistyczne zwalczał jednocześnie kapitalizm monopolistyczny, rasizm, kolonializm i faszyzm. Piętnował angielski imperializm. W poglądach jego istotną rolę odgrywał kult średniowiecznego chrześcijaństwa (Św. Franciszek z Asyżu, .S'M'. Tomasz z Akwinu, Napoleon z Notting Hill, Człowiek który był Czwartkiem, Przygody księdza Browna, Żywy człowiek i in.). Chesterton był pisarzem i myślicielem pełnym temperamentu i polemicznego zacięcia, poważną problematykę przekazywał przeważnie z« pośrednictwem błyskotliwego dowcipu i paradoksu, niekiedy uhnurdalnego humoru. Z dużą sympatią i uznaniem wypowiadał się 
     473 
     blisko związany z Chestertonem był angielski pisarz i publicysta katolicki francuskiego pochodzenia Hilaire Belloc (1870—1953), niezwykle płodny i wszechstronny, występujący zarówno przeciwko burżuazyjnej demokracji, jak i socjalizmowi. Wydawał powieści satyryczne wyszydzające kapitalistyczną Anglie oraz prace publicystyczne o tematyce społeczno-politycznej, w których postulował nawrót do ideałów średniowiecznych.
     Obronie naturalnych ludzkich instynktów poświęcił swą kontrowersyjną twórczość David Herbert Lawrence (1858—1930), jeden z pierwszych przedstawicieli nurtu psychoanalitycznego, przenoszącego do literatury koncepcje Freuda. Buntując się przeciw wiktoriańskiej pruderii jak i nowoczesnej cywilizacji, widział wyzwolenie człowieka w życiu zgodnym z pierwotnymi instynktami i podnosił walor miłości zmysłowej. W przedstawianiu spraw seksualnych nie cofał się przed drastycznością (Kochanek Lady Chatterley, The Rainbow, Women in Love), na skutek czego niektóre z jego powieści przez długie lata były w Anglii zakazane. Obecnie Lawrence całkowicie został już zrehabilitowany w skłonnej do purytanizmu angielskiej opinii publicznej i zajmuje w literaturze angielskiej wybitną pozycję. Wiele z jego powieści posiada za tło dobrze mu znane z własnej młodości środowisko górnicze (Synowie i kochankowie).
     Tendencje realistyczne wystąpiły silnie w prozie Arnolda Bennetta (1867—1931), pisarza bardzo popularnego w Anglii na początku XX w., opisującego życie codzienne drobnej burżuazji z przemysłowych ośrodków środkowej Anglii (Opowieść o dwóch siostrach, Anna : pięciu miast). Natomiast Edward Morgan Forster (ur. 1879 r.) zapewnił sobie trwałą pozycję w literaturze książką A Passage to India, ukazującą społeczne, kulturowe i psychologiczne konflikty i odrębności między Wschodem i Zachodem.
     Wnikliwym i krytycznym obserwatorem przemian angielskiej burżuazji późnowiktoriańskiej i z pierwszych dziesięcioleci XX w. był John Galsworthy (1867— 1933), wybitny powieściopisarz i dramaturg, laureat nagrody Nobla. Najwybitniejsze miejsce w jego ogromnym dorobku zajmuje cykl dwóch trylogii, z których pierwsza, pt. Saga rodu Forsytów, ukazuje szeroki obraz epicki życia bogatego mieszczaństwa angielskiego doby późnowiktoriańskiej, poddając ostrej krytyce jego żądzę posiadania, egoizm i ciasnotę horyzontów, a druga, pt. Nowoczesna komedia, kontynuuje tę artystyczną analizę społeczną, przedstawiając stare ziemiaństwo i mieszczaństwo w obliczu społeczno-politycznych przemian dokonujących się po I wojnie światowej.
     474 
     Bardziej radykalne niż w powieściach stanowisko zajął Galsworthy w swych dramatach naturalistycznych, ukazujących walk? robotników z kapitalistycznymi pracodawcami. Pisał Galsworthy również nowele, szkice, eseje oraz wiersze.
     Twórczość dramatyczną uprawiał cytowany już Oscar Wilde. Największym jednak dramaturgiem angielskim tego okresu był George Bernard Shaw (1856—1950), Irlandczyk z pochodzenia, politycznie związany z ruchem fabian oraz ich programem politycznym i socjalnym. Był on autorem wielu głośnych sztuk, pełnych paradoksalnego dowcipu, ciętej ironii i prowokującego szyderstwa, błyskotliwych w formie, śmiałych i postępowych w swej wymowie (Szczygli zaułek, Profesja pani Warren, Cezar i Kleopatra, Człowiek i nadczłowiek, Major Barbara, Pigmalion, Św. Joanna), W 1925 r. uzyskał nagrodę Nobla.
     Obok Shawa kilku innych jeszcze pisarzy irlandzkich odegrało także poważną rolę w literaturze angielskiej. Wśród nich szczególnie ważne miejsce zdobył sobie William Butler Yeats (1865—1939), laureat nagrody Nobla, nawiązujący do legend celtyckich i dawnych mitów Irlandii. Obok niego można wymienić takie nazwiska, jak J. M. Synge, S. O'Casey, J. Masfield i in.
     Bardzo bujny rozkwit przeżywała literatura angielska w dobie I wojny światowej i w okresie międzywojennym, poddając zasadniczej rewizji dotychczasowe wartości ideowe i artystyczne. Przejęty po epoce wiktoriańskiej optymizm moralny i afirmacja czynu ustąpiły miejsca nastrojom katastroficznym, rozczarowaniu i zwątpieniu w trwałość i wartość współczesnej cywilizacji i kultury. Tendencje te, widoczne u pisarzy nawiązujących do przeżyć wojennych (S. L. Sassoon, R. Brooke, R. Aldington i in.), znalazły pełne rozwinięcie w sceptyczno-racjonalistycznej prozie A. L. Huxleya i częściowo w poezji T. S. Eliota.
     Aldous Huxley (1894— 1963), wykształcony w filozofii i medycynie powieściopisarz, eseista i krytyk literacki, artystyczny i muzyczny, zdobył wielką poczytność nie tylko ze względu na literackie i psychologiczne walory swych utworów, ale zwłaszcza refleksje i zaniepokojenie o przyszłość współczesnej cywilizacji (Nowy wspaniały świat, Kontrapunkt, Ostrze na ostrze, Niewidomy w Gazie, Po wielu latach, Czas musi stanąć i in).
     Wraz z zakwestionowaniem dotychczasowych wartości ideowych szło w parze przewartościowanie wzorców formalno-artystycznych. W prozie nastąpiło zerwanie z tradycyjną formą narracji powieściowej i zaznaczył się
     475 
    rozwój techniki tzw. strumienia świadomości, wprowadzonej do literatury przez Irlandczyka piszącego po angielsku, Jamesa Joyce'a (1882—1941), jednego z najwybitniejszych nowatorów prozy XX w.. Role te odegrał jego Ulisses (1922 r.), oparty na monologu wewnętrznym mającym formę strumienia świadomości, swobodnie przepływających skojarzeń, posiadający symultaniczną konstrukcję i wielkie bogactwo różnych stylów i poetyk zawsze celowo dobranych do przedstawionych osób, sytuacji i stanów psychicznych. Ulisses Joyce'a stał się punktem zwrotnym dla całej nowatorskiej i awangardowej literatury współczesnej, chociaż był przez wiele lat przedmiotem ostrych kontrowersji i różnorodnych sądów. Analiza psychologiczna silnie również została rozbudowana w powieściach Virginii Woolf (1882-1941).
     W poezji duży wpływ wywarło formowanie się awangardowych poetyk repezentowanych m. in. przez angielsko-amerykański prąd zwany imażinizmem. Jego ojcem duchowym był filozof i estetyk angielski T. E. Hulme, który w 1908 r. założył w Londynie klub literacki, stawiający sobie za cel walkę o przebudowę podstaw sztuki nowoczesnej. Imażinizm powstał jako protest przeciwko sztuce romantycznej i poezji wiktoriańskiej, postulował wprowadzenie do poezji języka potocznego, pełnej swobody w zakresie wyboru tematu i form poetyckich, precyzję, kondensację stylu, wyrażania myśli poprzez obrazy (stąd nazwa tego kierunku od łac. imago, ang. image — obraz). Obraz stawał się nie tylko przedmiotem przez artystę postrzeganym zmysłowo, ale także przedmiotem wywołanym przez przeżycie artysty. Oba te aspekty obrazu, optyczno-zmysłowy i emocjonalno-duchowy, miały być wyrażane przez słowo, dokładne i oczyszczone z nalotów konwencjonalnej piękności. Eksperymentowanie słowem, docieranie do ostatecznych, a nie wyzyskanych dotąd możliwości ekspresyjnych języka, najdalej posunięta precyzja i staranność rzemiosła poetyckiego zostały uznane za główne przykazanie poezji imażinistycznej. Do przywódców tego ruchu poetyckiego należeli w Anglii m. in. R. Aldington, F. S. Flint, D. H. Lawrence, E. Sitwell, a przejściowo T. S. Eliot (z Amerykanów przede wszystkim Ezra Pound).
     Najwybitniejszym zjawiskiem w liryce międzywojennej była intelektualna, filozoficzno-moralna twórczość Thomasa Stearnsa Eliota (1888—1964), urodzonego w Stanach Zjednoczonych wielkiego poety, dramaturga, eseisty i krytyka literackiego, który w 1914 r. osiadł w Anglii, stając się najbardziej uznanym i wpływowym współ-
     476 
     czesnym poetą piszącym w języku angielskim (w 1948 r. otrzymał nagrodę Nobla). Słynny jego poemat pt. Jałowa ziemia stanowi demaskatorską diagnozę powojennego kryzysu cywilizacji (wydany został w 1922 r.), kreśli tragiczną wizję świata pogrążonego w pustce duchowej i rozkładzie. Również w Próżnych ludziach (1925 r.) znalazł wyraz pesymizm Eliota. Później podjął Eliot próbę rozwiązania dręczących poetę ogólnoludzkich problemów na gruncie filozofii chrześcijańskiej. Ostatni wybitny poemat Eliota pt. Cztery kwartety (1943 r.) jest zbiorem refleksji o tematyce osobistej, filozoficznej, historycznej i językowej. Intelektualna poezja Eliota podejmuje najbardziej podstawowe i złożone problemy filozoficzno-kulturowe i moralne, wyróżnia się ścisłością, precyzją i dyscypliną języka artystycznego  oraz silnym związkiem z najważniejszymi nurtami dotychczasowej tradycji literackiej. Eliot jest też jednym z głównych twórców i teoretyków nowoczesnego dramatu poetyckiego, nawiązującego do misteryjnych form dramatu symboliczno-religijnego (Morderstwo w katedrze, The Rock) bądź podejmującego współczesną problematykę wyboru moralnego i powołania życiowego (Zjazd rodź inny, Cocktail Party i in.). Jako krytyk i eseista reprezentował ideał klasycystycznego obiektywizmu, akcentował stale wagę związków z tradycją kulturalną (The Sacred Wood i in.). Interesował się też teorią kultury.
     Wpływ Eliota był tak duży, że oddziałał on nawet na tych poetów, którzy występowali przeciwko estetyzmowi i przeintelektualizowaniu jego poezji. Należał do nich m. in. Wystan Hugh Auden (ur. 1907 r.), wybitny poeta i dramaturg o przekonaniach lewicowych, walczący w wojnie domowej w Hiszpanii po stronie republiki.
     477 
     Współczesną tematykę społeczno-moralną i psychologiczną podejmuje cała plejada wybitnych nieraz pisarzy angielskich różnych orientacji, że wymienimy z najbardziej znanych takie nazwiska, jak: G. Green, A. Cronin, J. B. Priestley, C. Morgan, E. Waugh, J. Hilton, H. Spring, S. Maugham, K. Mansfield. A. West, E. Bowen, D. Du Maurier i in.
     W dziedzinie teatru angielskiego szczególną rolę odegrał Edward Gordon Craig (1872—1966), aktor, reżyser i scenograf, rzecznik teatru jako sztuki autonomicznej. Jego najtrwalszy wkład polegał na opracowaniu zasad nowej plastyki scenicznej, w której bryła i funkcjonalna budowa przestrzenna sceny, kolorystyka i światło uzyskały rolę równorzędną z innymi składnikami przedstawienia. Craig był inicjatorem antynaturalistycznej i antyiluzjonistycznej reformy teatru, wywarł poważny wpływ na rozwój teatru w całej Europie.
     Również w dziedzinie sztuki twórczość angielska pierwszej polowy XX w. rozwijała się w dużej mierze poprzez odrzucenie eklektyzmu wiktoriańskiego. Wiąże się ona z ruchem artystycznym zainicjowanym przez wspomnianego wyżej poetę i artystę Williama Morrisa, którego wpływ zaznaczył się w rozwoju sztuki dekoracyjnej, oddziałał na grafikę, architekturę i stał się podstawą europejskiego modernizmu. Z ruchem morrisowskim wiązało się budownictwo mieszkalne i dekoracja wnętrz, wyrażające tendencje do romantycznej malowniczości, nawiązujące do gotyckiej i wczesnorenesansowej architektury. Równocześnie duże znaczenie osiągnęły nowe materiały budowlane — żelazo i stal. Współczesna architektura angielska rozwija się pod silnym wpływem konstruktywizmu i funkcjonalizmu. zwłaszcza w budowlach użyteczności publicznej i przemysłowych.
     W rzeźbie dominują formy organiczne, figuralne niekiedy o tendencjach archaizujących lub surrealistycznych (H. Moore, B. Hepworth, R. Butler) lub abstrakcyjnych (L. Chadwick, J. Epstein, K. Armitage). Szeroką sławę zdobył Henry Moore (ur. 1898 r.), jeden z najwybitniejszych artystów współczesnych, sięgający w swych rzeźbach do inspiracji sztuki afrykańskiej i etruskiej. Głównym tematem jego dzieł jest postać ludzka o syntetycznych i monumentalnych kształtach. Jako jeden z pierwszych zajął się Moore problemem związania rzeźby z otaczającym ją krajobrazem. Potęgował wrażenie lekkości i trójwymiarowości rzeźby przez przewiercanie bryły otworami. Szeroką renomę uzyskał też Jacob Epstein (1880 — 1959), angielski rzeźbiarz, malarz i grafik pochodzenia polskiego.
     478 
     Uprawiał głównie tematykę figuralną, tworzył rzeźby monumentalne, popiersia i portrety.
     W malarstwie silnie zaznaczył się nurt impresjonistyczny, obok niego wystąpił kierunek abstrakcyjny oraz nurt nawiązujący do mistycyzmu W. Blake'a.
     Po okresie stagnacji dopiero romantyzm wydał grupę wybitniejszych twórców muzycznych (W. S. Bennett, C. H. Parry). Wybitnym kompozytorem był Edward Elgar (1857—1934), twórca oratoriów i orkiestralnych wariacji, symfonii i koncertów. W czasie I wojny napisał pod wpływem uczuć inspirowanych patriotyzmem i sympatią dla oliar wojny m. in. uwerturę pt. Polonia (1915 r.), opartą na polskich melodiach i dedykowaną Ignacemu Paderewskiemu. W dziedzinie muzyki operetkowej szeroką sławę zdobyli A. Sullivan i S. Jones. Kierunek odnowy muzyki angielskiej, oparty na elementach ludowych, reprezentują: R. Vaughan Williams i G. Holst. Do wybitniejszych twórców należą też: D. F. Tovey. J. Ireland, A. Bax, A. Bliss, A. Rawsthorne i in. Czołowym kompozytorem angielskim jest współcześnie Benjamin Britten (ur. 1913 r.), uchodzący za największego angielskiego twórcę od czasów Purcella. autor oper (Peter Grimes). koncertów i pieśni. Sięgając po najnowsze środki muzyczne posługuje się równocześnie motywami starej muzyki angielskiej.
     Światowy poziom zdobyły angielskie orkiestry symfoniczne, zwłaszcza orkiestra BBC i Halle-Orchestra w Manchesterze, posiadające tak wybitnych dyrygentów, jak: T. Beecham, Malcolm Sargent, J. Barbirolli, A. Boult. Do rozwoju życia muzycznego w Wielkiej Brytanii przyczyniają się festiwale międzynarodowe w Edynburgu i Glyndebourne. opera londyńska Covent Garden (założona w 1858 r.) jak i Sadler's Wells Ballet (obecnie Royal Ballet).
     Nie sposób jest z braku miejsca omówić nawet najważniejszych osiągnięć nauki angielskiej w XX w. Tak poważny jej rozwój w XIX w. pozwolił na utrzymanie wysokiego standardu naukowego i w czasach współczesnych, chociaż w XX w. w związku z szybkim rozwojem badań naukowych prowadzonych na całym świecie Anglia utraciła już w wielu dziedzinach posiadaną dawniej hegemonię.
     W dziedzinie fizyki nie sposób pominąć przynajmniej dwóch wybitnych uczonych angielskich: J. J. Thomsona i E. Rutherforda. Joseph John Thomson (1856—1940), dyrektor laboratorium im. Cavendisha w Cambridge, jest jednym ze współtwórców nowoczesnej fizyki. Prowadził ważne badania w zakresie budowy materii, struktury elektryczności,
     479 
    wprowadził pojęcie elektronu i jonu. Odkrycie przez Thoms9na elektronu było pierwszym krokiem do poznania wewnętrznej struktury atomu i stworzenia przez tego uczonego pierwszego nowoczesnego modelu atomu. W 1906 r. otrzymał Thomson nagrodę Nobla. Dalszy rozwój nauki o promieniowaniu związany był z osobą Ernesta Rutherforda (1871 — 1937), również dyrektora laboratorium im. Cavendisha w Cambridge. Badania nad cząstką alfa pozwoliły mu odtworzyć łańcuch przemian promieniotwórczych i skonstruować obecnie przyjmowany jądrowy model atomu. W 1919 r. Rutherford dokonał pierwszy sztucznej przemiany jądrowej, co miało doniosłe znaczenie dla przyszłych prac nad wyzwoleniem energii jądrowej i stworzeniem bomby atomowej. W 1908 r. otrzymał nagrodę Nobla.
     W 1917 r. nagrodę Nobla dostał za badania nad rozprzestrzenianiem się fal elektromagnetycznych oraz szczegółowe badania własności promieni Roentgena członek Royal Society Ch. G. Barkla (1877— 1944). Nad strukturą kryształów pracował i wykazał dyfrakcję promieni Roentgena w kryształach William Henry Bragg (1862 — 1942). Za badania te uzyskał w 1915 r. nagrodę Nobla. Syn jego, William Lawrence Bragg (ur. 1890 r.), był profesorem w Cambridge i opracował metody rozszyfrowania złożonych struktur krystalicznych. W latach dwudziestych laureatami Nobla w zakresie fizyki byli też uczeni brytyjscy: Charles Thomson Rees Wilson (wynalazca tzw. komory Wilsona, służącej do obserwowania torów cząsteczek jonizujących) i Owen Williams Richardson, w latach trzydziestych Paul Adrien Maurice Dirac (współtwórca mechaniki kwantowej, ur. 1902 r.) i James Chadwick (specjalista od fizyki jądrowej i zastosowań energii jądrowej, ur. 1891 r.). Również i w latach następnych szereg fizyków brytyjskich uzyskał nagrody Nobla. W sumie 15 badaczy brytyjskich dostało tę nagrodę.
     W zakresie chemii również 15 naukowców brytyjskich otrzymało nagrodę Nobla w latach 1901 — 1965, tyle samo co w dziedzinie medycyny i chemii. Łącznie w zakresie nauki 45 uczonych brytyjskich wyróżniono w latach 1901 — 1965 nagrodą Nobla, co stanowi największą liczbę wśród krajów europejskich.
     Wśród filozofów brytyjskich doby współczesnej postacią o największym oddziaływaniu był laureat nagrody Nobla Bertrand Russell (1872—1970), również wybitny matematyk i pisarz. Był on nie tylko jednym z najwybitniejszych filozofów naszych czasów. Swą wybitną pozycję zawdzięcza wkładowi do teorii logiki, logiki symbolicznej
     480 
     i teorii matematyki. Wraz z A. N. Whiteheadem (1861 — 1947) napisał monumentalne dzieło Principia mathematica, w którym sformalizował całokształt podstaw matematyki. Russell i Whitehead wraz z takimi filozofami angielskimi, jak Ch. D. Broad, C. E. M. Joad, J. C. Wilson, H. A. Prichard, W. D. Ross i inni, tworzą tzw. brytyjską szkołę analityczną, która pragnie ustalić przy pomocy skrupulatnej analizy to, co naprawdę wiemy. Jest to filozofia realistyczna, odrzucająca twierdzenia idealistów. Jej twórcą był George Edward Moore (1873— 1958), profesor z Cambridge, pracujący w dziedzinie teorii poznania i etyki, zwolennik bardzo ścisłej analizy pojęć i zjawisk, która jedynie może pozwolić na unikanie błędów idealistycznych uogólnień. Realizm i empiryzm przez wieki dominowały w angielskiej filozofii i nauce, wyrażając najpełniej główne cechy angielskiej mentalności.
     481 
    WAŻNIEJSZE WYDARZENIA PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
    (1945-1974)
     ROK 1945
     26 czerwca. Wielka Brytania zostaje jednym z członków założycieli ONZ
    26 VII. Zwycięstwo Partii Pracy w wyborach. Uzyskała ona 393 mandaty, konserwatyści213, liberałowie12. Premierem został Clement Attle (do 1951 r.) ,ministrem spraw zagranicznych Ernest Bevin.
    17 lipca – 2 sierpnia. Udział Wielkiej Brytanii w konferencji szefów rządów trzech mocarstw sojuszniczych (Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Związek Radziecki) w Poczdamie.
     ROK 1946 
    1 marca. Bank Anglii został upaństwowiony.
     W ciągu 1946 r. i w latach następnych rząd Partii Pracy przeprowadził nacjonalizację transportu, komunikacji oraz podstawowych gałęzi przemysłu i górnictwa.
     22 marca. Na mocy układu zawartego w Londynie wygasł brytyjski mandat w Transjordanii, nad którą Wielka Brytania posiadała zwierzchność od czasu klęski Turcji w I wojnie światowej.
     ROK 1947 
     W lutym odbyła się pierwsza „imperialna konferencja" partii komunistycznych Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     4 marca. Układ wojskowy brytyjsko-francuski zawarty w Dunkierce.
     15 sierpnia. Na podstawie tzw. planu lorda Mountbattena, ostatniego wicekróla Indii, kraj ten został podzielony na dwa niepodległe państwa: Indie i Pakistan, pozostające na prawach dominiów w obrębie Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     482 
     ROK 1948 
     4 stycznia. Wystąpienie z Brytyjskiej Wspólnoty Narodów nienależnej już od października 1947 r. Birmy (była kolonią brytyjską od 1885 r.).
     4 lutego. Cejlon otrzymał niepodległość po uzyskaniu w 1947 r. statusu dominialnego jako członek Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     17 marca. Zawarcie przez Wielką Brytanię paktu brukselskiego z Francją, Belgią, Holandią i Luksemburgiem w celu wzajemnej pomocy wojskowej oraz współpracy ekonomicznej, społecznej i kulturalnej. Pakt ten stanowił zaczątek przyszłych zachodnioeuropejskich bloków polityczno-wojskowych.
     15 maja. Wielka Brytania zrezygnowała na mocy decyzji ONZ z listopada 1947 r. ze swego mandatu nad Palestyną, posiadanego od 1922 r. z ramienia Ligi Narodów.
     W lipcu Wielka Brytania przystąpiła do planu Marshalla.
     ROK 1949 
     4 kwietnia. Wielka Brytania przystąpiła do NATO.
     18 kwietnia. Z Brytyjskiej Wspólnoty wystąpiła utworzona 21 grudnia 1948 r. Republika Irlandzka.
     5 maja. Przystąpienie Wielkiej Brytanii do Rady Europejskiej.
     31 października. Izba Gmin uchwaliła akt ograniczający prawo weta Izby Lordów z 2 lat do 1 roku, z 3 do 2 kolejnych sesji. W sprawie uchwalania billów finansowych decyzja należy w pełni do Izby Gmin, a stanowisko Izby Lordów nie ma żadnego znaczenia.
     ROK 1950 
     6 stycznia. Nawiązanie dyplomatycznych stosunków z Chińską Republiką Ludową.
     26 stycznia. Indie zostały republiką związkową wchodzącą w skład Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     W czerwcu Wielka Brytania wzięła czynny udział w wojnie przeciwko Koreańskiej Republice Ludowo-Demokratycznej.
     ROK 1951 
     13 stycznia. Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii opracowała program pn. Droga Wielkiej Brytanii do socjalizmu.
     26 października. Powrót konserwatystów do władzy w wyniku zwycięskich wyborów większością 26 mandatów. 
     483 
     Premierem został Winston Churchill, ministrem spraw zagranicznych Anthony Eden, ministrem skarbu Richard Austen Butler.
     ROK 1952 
     6 lutego. Zmarł król Jerzy VI. Jego następczynią została jego starsza córka jako Elżbieta II, od 1947 r. żona Filipa ks. Edynburga, syna króla Grecji Pawła. Jej koronacja nastąpiła 2 czerwca 1953 r.
     3 października. Pierwsza brytyjska próba z bombą atomową, przeprowadzona na wyspie Monte Bellos koło Australii.
     23 października. Rząd konserwatystów przeprowadził częściową reprywatyzację niektórych gałęzi gospodarki, znacjonalizowanych przez Partię Pracy.
     19 listopada. Izba Gmin uchwaliła ustawę o denacjonalizacji transportu drogowego.
     ROK 1953 
     19 marca. Izba Gmin uchwaliła 304 głosami przeciwko 271 w ostatnim czytaniu ustawę o denacjonalizacji przemysłu hutniczego.
     27 kwietnia. Izba Gmin uchwaliła 304 głosami przeciwko 276 w ostatnim czytaniu ustawę o denacjonalizacji transportu drogowego.
     ROK 1954 
     15 lutego. Przemawiając na masowym wiecu w Londynie z okazji 24-lecia komunistycznego czasopisma „Daily Worker", sekretarz generalny Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii Harry Pollitt wzywał do walki o uwolnienie Wielkiej Brytanii od zależności od Stanów Zjednoczonych i zlikwidowania wszelkich ograniczeń w handlu między Anglią a Stanami Zjednoczonymi.
     26 lutego. Premier Winston Churchill oświadczył w Izbie Gmin, że im bardziej ożywiona będzie wymiana handlowa między Wielką Brytanią a ZSRR i krajami demokracji ludowej, tym większe będą szansę na coraz to zgodniejsze współistnienie.
     12 kwietnia. Partia Pracy zgłosiła w Izbie Gmin wniosek domagający się od rządu podjęcia natychmiastowych kroków w związku z niebezpieczeństwem, jakie stanowi bomba wodorowa. Rezolucja wzywa premiera do zorganizowania konferencji z udziałem ZSRR i Stanów Zjednoczonych w celu omówienia sprawy kontroli i redukcji zbrojeń oraz wzmocnienia systemu bezpieczeństwa zbiorowego.
     4 maja. Wielka Brytania zniosła szereg ograniczeń, 
     484 
     obowiązujących dotąd przy wywozie niektórych artykułów chemicznych, metalowych i kauczuku do krajów socjalistycznych.
     9 lipca. W Londynie zakończyły się rozmowy z delegacją Chińskiej .Republiki Ludowej, w czasie których uzgodniono rozszerzenie kontaktów handlowych między obu krajami.
     1 sierpnia. Utworzono Urząd Energii Atomowej (Atomie Energy Authority), który przejął uprawnienia ministerstwa energii atomowej. Nowy urząd będzie odpowiedzialny za przebieg badań oraz rozwój pokojowego wykorzystania energii atomowej w Wielkiej Brytanii.
     8 września. Przystąpienie Wielkiej Brytanii do układu SEATO, podpisanego przez 8 państw: USA, Wielką Brytanie, Francję, Australię, Nowi} Zelandie, Pakistan, Filipiny i Syjam w sprawie utworzenia organizacji krajów potudniowo-wschodniej Azji.
     6—11 października. Obradujący w Brighton Kongres Brytyjskich Związków Zawodowych (Trade Union Congress — TUC), reprezentujący ponad 8 mln członków, uchwalił rezolucję domagającą się rozszerzenia wymiany handlowej między Wschodem i Zachodem.
     21 grudnia. W Londynie podpisano układ z Europejskim Zjednoczeniem Węgla i Stali.
     ROK 1955 
     30 marca. Przystąpienie Wielkiej Brytanii do paktu bagdadzkiego, mającego na celu wojskowo-polityczną współpracę Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Turcji, Iraku, Iranu i Pakistanu.
     5 kwietnia. Winston Churchill ustąpił z powodu podeszłego wieku ze stanowiska premiera. Nowym premierem został 6 kwietnia Anthony Eden, ministrem spraw zagranicznych Harold Macmillan, ministrem obrony Selwyn Lloyd. Churchill ustąpił też ze stanowiska przewodzącego konserwatywnej grupy parlamentarnej na rzecz Edena.
     9 maja. Delegat Grecji przekazał sekretarzowi ONZ memoriał, w którym określił sytuację na Cyprze jako alarmującą i oskarżył władze brytyjskie o zaostrzenie tam polityki kolonialnej. Już 4 maja opublikowano w stolicy Cypru, Nikozji, ustawę, zezwalającą brytyjskiemu gubernatorowi wyspy na ogłoszenie stanu wyjątkowego w związku z narastającym ruchem wyzwoleńczym i rozruchami antybrytyjskimi.
     20 maja—15 czerwca. Wielki strajk kolejarzy sparaliżował w 80% ruch "na kolejach. W związku z tym wprowadzono stan wyjątkowy. Strajk ten wywołał największy kryzys w przemyśle brytyjskim od 1926 r. Komisja transportowa zmuszona była wyrazić zgodę na
     485 
     postulaty strajkujących w sprawie natychmiastowego podwyższenia płac bardziej wykwalifikowanym pracownikom kolejowym.
     26 maja. W wyborach do Parlamentu konserwatyści uzyskali większość 59 mandatów nad wszystkimi pozostałymi partiami.
     15 czerwca. Wielka Brytania podpisała w Waszyngtonie układ ze Stanami Zjednoczonymi i Kanadą o współpracy w dziedzinie wykorzystania energii atomowej.
     28 października. Przedłożenie przez Wielką Brytanie tzw. planu Edena, zawierającego propozycje mocarstw zachodnich w sprawie bezpieczeństwa europejskiego i zjednoczenia Niemiec.
     7 grudnia. Ustąpił po 20 latach ze stanowiska przywódcy Partii Pracy 72-letni Clement Attlee. Jego następcą został 14 grudnia Hugh Gaitskell.
     19 grudnia. Sudańska Izba Reprezentantów uchwaliła, iż Sudan staje się całkowicie niepodległym państwem.
     ROK 1956 
     1 stycznia. Sudan otrzymał niepodległość.
     23 marca. Pakistan został republiką w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     18 — 27 kwietnia. Oficjalna wizyta radzieckiej delegacji rządowej (N. A. Bułganin i N. S. Chruszczow) w Wielkiej Brytanii.
     16 maja. Podjęcie przez Wielką Brytanię nowych prób eksplozji jądrowych na wyspach koło Australii. Kolejne próby były kontynuowane 19 czerwca, 27 września i 4 października.
     23 maja. Brytyjski Urząd Energii Atomowej podał do wiadomości, że w elektrowni atomowej w Calder Hali uruchomiono pierwszy na wyspie reaktor atomowy, wytwarzający energię elektryczną. Uroczystości otwarcia tej elektrowni atomowej dokonała 17 października królowa Elżbieta II.
     18 czerwca. Wielka Brytania powzięła decyzję wycofania swych sił ze strefy Kanału Sueskiego.
     Pod koniec października i na początku listopada miała miejsce zbrojna interwencja Wielkiej Brytanii i Francji w Egipcie w związku z tzw. konfliktem sueskim. Interwencja została zakończona 5 listopada całkowitym politycznym fiaskiem rządu konserwatystów.
     21 listopada. W ośrodku badań atomowych w Harwell uruchomiono największy w Europie zachodniej reaktor atomowy.
     12 grudnia. Irlandzka podziemna organizacja niepodległościowa (Irish Republican Army, w skrócie IRA) dokonała szeregu zamachów
     486 
     na terenie 5 hrabstw Północnej Irlandii. Obrzucono bombami i ostrzelano koszary wojskowe, stacje radarowe, budynek rozgłośni BBC, gmach sądu itp. Na pomoc policji przybyły brytyjskie oddziały wojskowe.
     ROK 1957 
     10 stycznia. Po wycofaniu się A. Edena z życia politycznego premierem rządu konserwatywnego został Harold Macmillan (do 1963 r.).
     4-13 lutego. W wyniku rokowań delegacji rządowych Wielkiej Brytanii i Jordanii w Ammanie został za obopólną zgodą anulowany traktat z 1948 r., zezwalający Wielkiej Brytanii na utrzymywanie przez 15 lat baz lotniczych i wojsk w Jordanii. 31 maja ostatnie oddziały brytyjskie opuściły Jordanie.
     6 marca. Ghana została niepodległym państwem w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     19 marca. Izba Lordów uchwaliła bez poprawek uchwalony przez Izbę Gmin projekt ustawy, ograniczającej stosowanie kary śmierci tylko za zabójstwo.
     4 kwietnia. Singapur otrzymał ograniczony samorząd.
     15 maja. Wybuch brytyjskiej bomby atomowej w rejonie wysp Bożego Narodzenia. W dniach 31 maja oraz 19 czerwca miały miejsce dwa dalsze wybuchy w tym rejonie. Po pewnej przerwie Wielka Brytania wznowiła próby z bombą wodorową 8 listopada.
     7 sierpnia. Protest 256 uczonych brytyjskich przeciwko próbnym wybuchom broni jądrowej.
     W lipcu i sierpniu Wielka Brytania dokonała wojskowej interwencji w Omanie.
     31 sierpnia. Wielka Brytania proklamowała Federację Malajską jako niepodległą monarchię konstytucyjną w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     ROK 1958 
     22 lutego. Wielka Brytania zawarła ze Stanami Zjednoczonymi układ o dostawie amerykańskich pocisków balistycznych i budowie odpowiednich baz dla tych pocisków na terenie Wielkiej Brytanii.
     4—7 kwietnia. Odbyły się marsze protestacyjne przeciwko zbrojeniom jądrowym z Londynu do Ośrodka Badań Atomowych w Aldermaston. Marsze takie będą odtąd co roku urządzane w okresie Wielkanocy.
     487 
     16 kwietnia. W wyborach do władz miejskich w Londynie Partia Pracy uzyskała 101 miejsc, Partia Konserwatywna tylko 25.
     23 kwietnia. Kongres Związków Zawodowych (TUC) i Partia Pracy wydały wspólne oświadczenie w sprawie Europy środkowej, wzywające do zawarcia porozumienia dotyczącego wycofania obcych wojsk z tego obszaru, ustanowienia międzynarodowej kontroli zbrojeń w tym rejonie, zjednoczenia Niemiec i do podjęcia rokowań w sprawie zawarcia europejskiego traktatu bezpieczeństwa.
     29 kwietnia. Filozof angielski Bertrand Russell, działający jako przewodniczący komitetu akcji na rzecz rozbrojenia nuklearnego, przesłał na ręce premiera Harolda Macmillana apel podpisany przez 618 uczonych brytyjskich do rządów i narodów na całym świecie w sprawie zaprzestania doświadczeń z bronią nuklearną.
     3 lipca. Zawarcie porozumienia o brytyjsko-amerykańskiej współpracy wojskowej w dziedzinie energii nuklearnej.
     16 lipca. Po rewolucji w Iraku król Jordanii Hussein zwrócił się do Wielkiej Brytanii o pomoc wojskową. W dniach 17 i 18 lipca wylądowały w Jordanii pierwsze brytyjskie oddziały. Pod naciskiem ONZ siły brytyjskie zostały wycofane z Jordanii w okresie pomiędzy 25 października i 2 listopada.
     23 sierpnia —7 września. W Londynie i Nottingham miały miejsce zamieszki rasistowskie przeciwko ludności murzyńskiej. Zostały one ostro potępione przez rząd i opozycję, przez Kongres Związków Zawodowych i szerokie koła opinii brytyjskiej.
     7 września. Pierwsza próba wystrzelenia brytyjskiej rakiety balistycznej na poligonie Woomera w Australii.
     20—23 października. Wizyta prezydenta RFN Theodora Heussa w Londynie. Była to pierwsza od 1907 r. wizyta głowy państwa niemieckiego w stolicy Wielkiej Brytanii. W dniach 16—18 kwietnia przebywał w Londynie z oficjalną wizytą kanclerz RFN Konrad Adenauer.
     ROK 1959 
     4 stycznia. W Londynie podpisano układ pomiędzy rządem brytyjskim a Euratomem w sprawie współpracy w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii atomowej.
     21 lutego — 4 marca. Wizyta premiera Harolda Macmillana w ZSRR.
     3 czerwca. Weszła w życie nowa konstytucja Singapuru, na której mocy dotychczasowa kolonia uzyskiwała prawa samodzielnego państwa w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     488 
     8 października. W wyborach do Izby Gmin ponownie zwyciężyli konserwatyści, uzyskując 366 mandatów (Partia Pracy 258, Partia Liberalna 6). Premierem pozostał Harold Macmillian, ministrem spraw zagranicznych Selwyn Lloyd. Umocnił swe wpływy przywódca „lewicy" konserwatywnej R. A. Butler (w latach 1951 — 1955 minister skarbu), który został ministrem spraw wewnętrznych. W latach 1959— 1961 był on przewodniczącym Partii Konserwatywnej.
     19—20 listopada. Na konferencji w Sztokholmie ministrów 7 krajów tzw. małej strefy wolnego handlu, z udziałem Wielkiej Brytanii, parafowano opracowany przez ekspertów projekt układu.
     ROK 1960 
     26 czerwca. Brytyjskie Somali uzyskało niepodległość.
     27 lipca. Lord Home przejął tekę ministra spraw zagranicznych. Jesl on potomkiem jednego z najstarszych arystokratycznych rodów szkockich.
     16 sierpnia. Cypr uzyskał niepodległość jako republika (od 1925 r. był brytyjską kolonią). W 1961 r. Cypr wstąpił do Brytyjskiej Wspólnoty Narodów na 5 lat.
     1 października. Nigeria uzyskała niepodległość w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     21 października. Spuszczenie na wodę pierwszej brytyjskiej łodzi podwodnej o napędzie atomowym.
     I listopada. Stany Zjednoczone uzyskały w Holy Loch w Szkocji bazę dla swych atomowych łodzi podwodnych.
     ROK 1961 
     8— 17 marca. Konferencja premierów Brytyjskiej Wspólnoty w Londynie. Wystąpienie Związku Południowej Afryki z Brytyjskiej Wspólnoty Narodów na skutek wyrażonej przez konferencję dezaprobaty dla polityki rasistowskiej Związku (od 1961 r. Republika Południowej Afryki).
     24 kwietnia. Izba Gmin jednogłośnie uchwaliła wniosek postulujący zwiększenie wymiany handlowej z państwami socjalistycznymi.
     27 kwietnia. Sierra Leone otrzymała niepodległość w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     19 maja. Zawarto porozumienie między Wielką Brytanią a ZSRR w sprawie współpracy w dziedzinie pokojowego zastosowania energii jądrowej.
     489 
     1 czerwca. Należący od 1922 r. jako terytorium mandatowe do Wielkiej Brytanii zachodni Kamerun został w swej części północnej przyłączony do Nigerii, w części południowej zaś do proklamowanej w 1960 r. niepodległej Republiki Kamerun.
     19 czerwca. Został zakończony protektorat Wielkiej Brytanii nad Kuwejtem. Zawarto natomiast brytyjsko-kuwejcki traktat o przyjaźni, w myśl którego Wielka. Brytania udzieli na żądanie szejka pomocy Kuwejtowi.
     17 października. W toku debaty w Izbie Gmin przywódca Partii Pracy Hugh Gaitskell wyraził pogląd, że należałoby skłonić rząd RFN do uznania linii Odra —Nysa za granicę ostateczną. Opowiedział się też za kontrolowanym rozbrojeniem w Europie środkowej, obejmującym strefy bezatomowe według zasad planu Rapackiego. Pogląd swój powtórzył w czasie odbywającego się w Rzymie w dniach 23 —27 października VII Kongresu Międzynarodówki Socjalistycznej.
     9 grudnia. Tanganika uzyskała niepodległość w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     ROK. 1962 
     W marcu Wielka Brytania przekazała Stanom Zjednoczonym Wyspy Wielkanocne jako poligon do prób z bronią jądrową.
     28 czerwca. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych znaczną większością głosów uchwaliło rezolucję potępiającą politykę Wielkiej Brytanii w Rodezji Południowej i wzywającą do przeprowadzenia w tym kraju reform konstytucyjnych, zapewniających prawa ludności afrykańskiej. W wyniku przeprowadzonych 14 grudnia na podstawie nowej konstytucji wyborów parlametarnych zwyciężył rasistowski Front Rodezyjski.
     6 sierpnia. Jamajka otrzymała niepodległość w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     31 sierpnia. Trinidad i Tobogo otrzymały niepodległość w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     10— 19 września. Na konferencji premierów Brytyjskiej Wspólnoty w Londynie ostro skrytykowano politykę rządu brytyjskiego wobec kwestii przystąpienia Wielkiej Brytanii do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG), domagając się w razie przystąpienia do EWG zagwarantowania interesów poszczególnych członków Wspólnoty.
     9 października. Uganda otrzymała niepodległość w ramach Brytyjskiej Wspólnoty.
     490 
     13 listopada. Izba Gmin zatwierdziła plan przyłączenia Adenu do zależnej od Wielkiej Brytanii Federacji Południowo-Arabskiej.
     ROK 1963
     18 stycznia. Zmarł Hugh Gaitskell. Na przywódcę Partii Pracy wybrany został po nim Harold Wilson.
     29 stycznia. Na skutek francuskiego weta odrzucona została propozycja przyjęcia Wielkiej Brytanii do EWG.
     26 marca. Największe od lat trzydziestych XX w. demonstracje bezrobotnych w Londynie.
     8-15 kwietnia. W ZSRR przebywał Harold Wilson, który odbył rozmowy z przedstawicielami rządu radzieckiego. W drodze powrotnej zatrzymał się w Polsce i w czasie zorganizowanej tu konferencji opowiedział się m. in. za uznaniem granicy na Odrze i Nysie.
     9 kwietnia. Przyznanie Winstonowi Churchillowi honorowego obywatelstwa Stanów Zjednoczonych, uchwalonego przez obie Izby Kongresu. Jest to pierwszy tego rodzaju akt od czasu nadania honorowego obywatelstwa USA bohaterowi walk o niepodległość Stanów Zjednoczonych w końcu XVIII w. — markizowi de Lafayette.
     12—15 kwietnia. XXVIII Zjazd Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii wyłonił nowe kierownictwo partii. Przewodniczącym został Frank Stanley, sekretarzem generalnym Komitetu Wykonawczego ponownie J. Gollan. Dotychczasowy przewodniczący partii, W. Gallacher (od 1956 r.), został wybrany dożywotnim członkiem Komitetu Wykonawczego. Liczba członków KP Wielkiej Brytanii wynosiła w 1963 r. ok. 34 tys. osób. Organem prasowym partii jest „Daily Worker" (ukazuje się od 1930 r.).
     17 kwietnia. Oficjalnie został oddany do użytku pierwszy brytyjski okręt podwodny o napędzie atomowym.
     W maju w czasie wyborów do władz komunalnych Partia Pracy znacznie powiększyła swój stan posiadania.
     5 czerwca. Podał się do dymisji minister wojny John Dennis Profumo w związku ze skandalem obyczajowo-politycznym, w którym odegrał czołową rolę. Jego afera znacznie osłabiła pozycję konserwatywnego rządu Macmillana.
     15 — 25 lipca. Na konferencji trzech mocarstw nuklearnych w Moskwie Wielka Brytania podpisała wraz ze Związkiem Radzieckim i Stanami Zjednoczonymi układ o zakazie prób nuklearnych w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą.
     491 
     5 sierpnia. Podpisanie w Moskwie porozumienia w sprawie częściowego ograniczenia prób z bronią jądrową.
     16 września. Utworzenie Federacji Malajzji w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     18 października. Utworzenie nowego rządu konserwatystów po ustąpieniu Harolda Macmillana. Na czele rządu stanął lord Home (sir A. Douglas-Home), ministrem spraw zagranicznych został R. A. Butler.
     12 grudnia. Zanzibar i Kenia uzyskały niepodległość w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. .
     W grudniu poważne zaniepokojenie wywołał w Wielkiej Brytanii kryzys polityczny na Cyprze, stanowiącym ważne ogniwo w łańcuchu brytyjskich baz wojskowych.
     31 grudnia. Rozwiązanie federacji Rodezji i Niasy. ROK 1964 
     3 stycznia. Rodezja Północna, będąca protektoratem brytyjskim, uzyskała autonomię wewnętrzną. Pełną niepodległość otrzymała 24 października 1964 r. jako Republika Zambia.
     6 stycznia. Przyznanie wewnętrznej autonomii Hondurasowi Brytyjskiemu.
     7 stycznia. Uchwalona została nowa konstytucja przyznająca autonomię wewnętrzną brytyjskiej posiadłości Bahamie.
     9 stycznia. Harold Wilson sprecyzował 6-punktowy plan poprawienia stosunków Wschód—Zachód, postulując m. in. zakaz wszelkich prób z bronią jądrową, zawarcie powszechnego układu o zaprzestaniu zwiększania wydatków na zbrojenia, zamrożenie zbrojeń nuklearnych w obu państwach niemieckich, Polsce i Czechosłowacji, skłaniając się tym samym do propozycji Władysława Gomułki z 28 grudnia 1963 r.
     15 — 16 stycznia. W Londynie bawił kanclerz RFN Ludwik Erhard. W rozmowach z nim rząd brytyjski nie poparł stanowiska RFN w sprawie rozluźnienia stosunków gospodarczych ze Wschodem. Uzyskał natomiast zgodność poglądów m. in. w kwestii zachodnioeuropejskiej unii politycznej.
     19—26 stycznia. Na zaproszenie rządu brytyjskiego przebywał w Wielkiej Brytanii polski wicepremier Piotr Jaroszewicz. Odbył on rozmowy z premierem lordem Home'em i innymi członkami rządu brytyjskiego.
     6 lutego. Zawarte zostało brytyjsko-francuskie porozumienie w sprawie budowy tunelu pod kanałem La Manche.
     492 
     14 kwietnia. Rząd konserwatystów ogłosił budżet na rok 1964z1965, zamykający się deficytem 791 mln funtów szterlingów. Budżet zakłada dalszy wzrost wydatków na zbrojenia do ponad 2 mld funtów szterlingów, co spotkało się z bardzo ostrą krytyką Partii Pracy, kwestionującej nuklearne ambicje Wielkiej Brytanii.
     12 maja. Wielka Brytania ogłosiła zrewidowane listy embarga do krajów socjalistycznych, wykazujące większy liberalizm w stosunku do poprzednich warunków.
     15 maja. Podjęto decyzję o rozszerzeniu autonomii protektoratu Basuto.
     6 lipca. Ogłoszenie niepodległości Malawi w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     28 lipca. Izba Gmin podjęła uchwałę o uznaniu wybitnych zasług Winstona Churchilla, który od 64 lat zasiadał w Parlamencie, a w 1964 r., w wieku 90 lat, wycofał się z czynnego życia politycznego. Uznano, że był on największym mężem stanu, podkreślając zwłaszcza jego ogromne zasługi w walce koalicji antyhitlerowskiej w czasie II wojny światowej.
     15 października. W wyniku wyborów zwyciężyła Partia Pracy, uzyskując 317 mandatów (konserwatyści 304, liberałowie 9). W nowym rządzie labourzystowskim premierem został Harold Wilson, ministrem spraw zagranicznych najpierw P. Gordon-Walker, a od początku 1965 r. M. Stewart (Gordon-Walker przepadł w wyborach uzupełniających do Izby Gmin).
     16 grudnia. Podpisano porozumienie między rządem Wilsona a związkami zawodowymi w sprawie kontroli nad wzrostem nadmiernych zysków i cen.
     W grudniu rząd Partii Pracy wysłał duże kontyngenty wojskowe do Malajzji w związku z konfliktem politycznym w tym rejonie.
     19 — 22 grudnia. W Londynie bawił polski minister spraw zagranicznych Adam Rapacki i przeprowadził rozmowy z premierem Wilsonem oraz ministrem Gordon-Walkerem na kluczowe tematy polityki międzynarodowej.
     21 grudnia. Uchwalenie przez Izbę Gmin ustawy o całkowitym zniesieniu w Wielkiej Brytanii kary śmierci.
     ROK 1965 
     24 stycznia. Zmarł w Londynie sir Winston Churchill. Z rozkazu królowej Elżbiety II i na wniosek rządu, w uznaniu wybitnych zasług zmarłego, pogrzeb Churchilla odbył się z zachowaniem ceremoniału
     493 
    przysługującego wyłącznie zmarłym monarchom angielskim, a zastosowanego dotąd poza tym jedynie w stosunku do dwóch szefów rządu: ks. Wellingtona w 1852 r. oraz W. E. Gladstone'a w 1898 r.
     11 lutego. Harold Wilson oświadczył w Izbie Gmin, iż jego rząd popiera w zasadzie koncepcje utworzenia stref beza tomowych w Europie.
     18 lutego. Przyznanie niepodległości Gambii w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     2 — 3 kwietnia. W czasie wizyty Wilsona w Paryżu osiągnięto z de Gaulle'em zgodność poglądów w sprawie konieczności poprawy stosunków Wschód—Zachód.
     5 kwietnia. Rząd Wielkiej Brytanii wydał „Białą Księgę" w sprawie zaostrzających się stosunków z Hiszpanią na tle Gibraltaru.
     14— 15 kwietnia. Premier Harold Wilson bawił w Stanach Zjednoczonych, gdzie w rozmowach z prezydentem Lyndonem Johnsonem udzielił pełnego moralnego poparcia poczynaniom USA w Wietnamie, uchylając się jednak od pomocy materialnej i wojskowej.
     30 kwietnia. Rząd Partii Pracy wydał „Białą Księgę" w sprawie nacjonalizacji przemysłu stalowego (tylko największych zakładów).
     6 maja. Izba Gmin większością 4 głosów zatwierdziła rządowy plan nacjonalizacji przemysłu stalowego.
     17 maja. Wielka Brytania zawarła z Francją porozumienie o współpracy w budowie samolotów wojskowych.
     18-28 maja. Wizyta królowej Elżbiety II w RFN (również w Berlinie Zachodnim).
     16 lipca. Izba Gmin zatwierdziła rządowy projekt o zakazie dyskryminacji rasowych.
     22 lipca. Sir A. Douglas-Home zrezygnował ze stanowiska przywódcy Partii Konserwatywnej. Jego następcą został 27 lipca E. Heath.
     16 września. Ogłoszenie pierwszego w dziejach Wielkiej Brytanii rządowego pięcioletniego planu gospodarczego. Zakłada on wzrost produktu narodowego w tym okresie o 25%.
     17—21 września. Wizyta brytyjskiego ministra spraw zagranicznych M. Stewarta w Polsce. Była to pierwsza w okresie powojennym oficjalna wizyta tego rodzaju.
     26 października. Po raz pierwszy w historii Parlamentu brytyjskiego przewodniczącym Izby Gmin został członek Partii Pracy (H. King).
     28 października. Izba Gmin podjęła uchwałę o całkowitym zniesieniu kary śmierci.
     494 
     Po 5 latach doświadczenia z tego eksperymentu mają być przedyskutowane przez Parlament.
     11 listopada. Separatystyczne proklamowanie niepodległości Rodezji przez rasistowski rząd I. Smitha.
     14 grudnia. Podpisano układ o wymianie handlowej pomiędzy Polską i Wielką Brytanią na 1966 r., zakładający wzrost obrotów o 11% w stosunku do roku poprzedniego.
     ROK 1966 
     11 — 12 stycznia. W Lagos odbyła się z inicjatywy Nigerii konferencja premierów Brytyjskiej Wspólnoty w sprawie Rodezji. Uczestnicy konferencji zaakceptowali w zasadzie politykę Wilsona wykorzystania wszelkich możliwości negocjacji w tej sprawie.
     31 stycznia. Rząd Wielkiej Brytanii poparł decyzję Stanów Zjednoczonych o bombardowaniu Demokratycznej Republiki Wietnamu.
     22—24 lutego. Wizyta premiera Wilsona w Moskwie, gdzie konferował z premierem ZSRR Aleksym Kosyginem i był przyjęty przez Leonida Breżniewa. Obie strony wyraziły pragnienie dokładania starań na rzecz odprężenia międzynarodowego i rozwoju wzajemnych stosunków.
     31 marca. Pomyślne dla Partii Pracy wyniki wyborów uzupełniających oraz rezultaty sondaży różnych instytutów badań opinii publicznej skłoniły posiadających dotąd tylko minimalną przewagę w Izbie Gmin labourzystów do rozpisania nowych wyborów. Zakończyły się one zdecydowanym zwycięstwem rządu Harolda Wilsona. Partia Pracy uzyskała 363 mandaty, Partia Konserwatywna 253, Partia Liberalna 12.
     9—11 kwietnia. Odbyły się tradycyjne marsze pokoju zakończone manifestacją w Londynie z udziałem ok. 12 tys. osób.
     13 kwietnia. Wielka Brytania pozytywnie oceniła tzw. notę pokojową Bonn, podpisując kilka dni wcześniej porozumienie o dalszym udostępnianiu swego terytorium dla manewrów Bundeswehry. Zastrzeżenie rządu brytyjskiego wywołały jedynie atomowe aspiracje RFN.
     16 maja. W portach brytyjskich wybuchł potężny strajk marynarzy, który unieruchomił poważną część floty i spowodował wielkie straty materialne. Podłożem strajku było żądanie podwyższenia uposażeń marynarzy i większych świadczeń socjalnych. Po 47 dniach strajk zakończył' się częściowym kompromisem.
     26 maja. Gujana Brytyjska uzyskała status niepodległego państwa. Uchwałę w tej sprawie podjął Parlament brytyjski 29 kwietnia.
     495 
     7 lipca. Izba Gmin uchwaliła rezolucje o konieczności pokojowego rozwiązania kwestii wietnamskiej.
     14—17 lipca. Na zaproszenie ministra spraw zagranicznych PRL bawił w Polsce brytyjski minister do spraw rozbrojenia lord Chalfont. Przeprowadzono rozmowy na temat bezpieczeństwa europejskiego, rozbrojenia i aktualnej sytuacji międzynarodowej.
     1 sierpnia. Zniesione zostało istniejące od ok. 300 lat Ministerstwo do Spraw Kolonii. Resort ten włączono do Ministerstwa do Spraw Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     10 sierpnia. Po uchwaleniu programu deflacyjnego premier Harold Wilson dokonał częściowej rekonstrukcji rządu. Dotychczasowy minister spraw zagranicznych M. Stewart został ministrem gospodarki, natomiast minister gospodarki G. Brown stanął na czele Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
     30 września. Proklamowana została niepodległość brytyjskiego protektoratu Beczuany, który stał się Republiką Botswana.
     15 października. Spuszczony został na wodę pierwszy brytyjski okręt podwodny o napędzie atomowym, przeznaczony do przenoszenia rakiet typu „Polaris".
     30 listopada. Dotychczasowa kolonia brytyjska Barbados uzyskała niepodległość jako monarchia konstytucyjna w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
     16—20 grudnia. Pod Londynem odbyła się IV brytyjsko-polska konferencja okrągłego stołu, mająca na celu wymianę poglądów na stosunki Wschód—Zachód i rozwój stosunków dwustronnych.
     W 1966 r. ludność Wielkiej Brytanii osiągnęła 54450000, z czego 80% mieszkało w miastach. Do największych miast należały: Londyn — 8,3 mln, Manchester — 2,5 mln, Birmingham — 2,4 mln, Glasgow — 1,8 mln, Leeds — 1,7 mln, Liverpool — 1,4 mln ludności. Protestanci stanowili 80%, katolicy zaś 7% ogółu mieszkańców Wielkiej Brytanii. Dochód narodowy na jednego mieszkańca wynosił ok. 1800 dolarów.
     ROK 1967 
     6—13 lutego W Wielkiej Brytanii przebywał z oficjalną wizytą premier ZSRR Aleksy Kosygin. Uznano za pożyteczne rozwijanie kontaktów dwustronnych i wielostronnych między krajami europejskimi, opowiedziano się za zwołaniem dobrze przygotowanej narady w sprawie bezpieczeństwa oraz za poszanowaniem suwerenności i integralności terytorialnej krajów.
     496 
     16 lutego. Rząd ogłosił „Białą księgę" w sprawie wydatków na cele wojenne. Wydatki te w 1967z1968 r. wyniosą 2205 mln funtów szterlingów, tj. 6,5% dochodu narodowego. Zapowiada się redukcję baz zamorskich i zwiększenie garnizonów w Wielkiej Brytanii kosztem sił stacjonujących za granicą.
     21—27 lutego. Z oficjalną wizytą bawił w Wielkiej Brytanii polski minister spraw zagranicznych Adam Rapacki. 23 lutego podpisano konwencję konsularną, pierwszą po wojnie z krajem zachodnim.
     10—15 kwietnia. W 59 hrabstwach Anglii i Walii odbyły się wybory samorządowe. Wiele mandatów przeszło z Partii Pracy do konserwatystów. W sumie w wyniku wyborów konserwatyści posiadali 1262 mandaty, labourzyści 752, bezpartyjni 1515 i liberałowie 89. W stosunku do wyborów z 1964 r. konserwatyści zyskali 386 mandatów, a labourzyści stracili 385. Szczególnie dotkliwa była dla Partii Pracy porażka w Radzie Wielkiego Londynu.
     11 maja. Wielka Brytania złożyła w Brukseli formalny wniosek o przyjęcie do EWG. Sprawa ta natrafiła jednak na opór Francji.
     22 maja. W maju doszło do ostrego napięcia stosunków Wielkiej Brytanii z Chińską Republiką Ludową, która 22 maja zamknęła misję brytyjską w Szanghaju. W całych Chinach doszło do antybrytyjskich demonstracji. W sierpniu „czerwonogwardziści" w Pekinie wtargnęli do poselstwa brytyjskiego i je spalili. Premier Wilson zwołał specjalne posiedzenie gabinetu, a jako retorsję zakazano opuszczenia Wielkiej Brytanii przez 60 obywateli ChRL.
     23 — 26 maja. W ZSRR bawił z oficjalną wizytą brytyjski minister spraw zagranicznych G. A. Brown. Dokonano wymiany poglądów na temat Bliskiego Wschodu, Wietnamu oraz problemów europejskich.
     6 czerwca. Zjednoczona Republika Arabska oskarżyła Wielką Brytanię o interwencję militarną po stronie Izraela. W krajach arabskich nastąpiła fala demonstracji antybrytyjskich.
     17 — 21 czerwca. W Polsce bawił brytyjski sekretarz stanu G. M. Thomson. Omawiano problemy europejskie i stosunki dwustronne naukowo-techniczne i gospodarcze.
     24 lipca. Kanclerz skarbu James Callaghan odrzucił zdecydowanie możliwość dewaluacji funta, wypowiadając się przeciwko ograniczeniom importu i za dalszymi oszczędnościami wydatków rządowych.
     27 lipca. Komitet Polityczny Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii ogłosił oświadczenie, że kierownictwo Partii Pracy kontynuuje politykę konserwatystów, dążąc do utrzymania roli Wielkiej Brytanii
     497 
     jako mocarstwa imperialistycznego i międzynarodowej centrali finansowej. Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii stwierdziła, że 7,5 mln obywateli brytyjskich żyje w warunkach nędzy.
     28 sierpnia. Premier Wilson dokonał kolejnej rekonstrukcji rządu. Przejął on osobiście kontrolę nad kilkoma resortami gospodarczymi. Podłożem zmian były rozbieżności zdań na tle sytuacji gospodarczej: bezrobocie wynosiło ponad 500 tys., sprawa przystąpienia Wielkiej Brytanii do EWG była nadal otwarta.
     19—23 września. W Blackpool obradował doroczny zjazd Partii Liberalnej. Doszło na nim do kontrowersji między skrzydłem ortodoksyjnym a grupą młodych. Liberałowie odcięli się od polityki Partii Pracy w Wietnamie i Rodezji, uznając sankcje wobec rządu Smitha za nieskuteczne.
     18—21 października. W Brighton odbyła się doroczna konferencja Partii Konserwatywnej. W sprawach zagranicznych opowiedziano się za ścisłym związkiem ze Stanami Zjednoczonymi i aktywnym uczestnictwem w NATO, za przystąpieniem do EWG, przeciwko osłabieniu pozycji Wielkiej Brytanii „na wschód od Suezu". W sprawach wewnętrznych dokonano zdecydowanej krytyki rządów Partii Pracy. Uznano konieczność przywrócenia roli inicjatywy prywatnej, opowiedziano się zdecydowanie przeciwko nacjonalizacji gospodarki.
     19 listopada. Premier Wilson wygłosił przemówienie do narodu apelujące o aprobatę decyzji rządu o dewaluacji jako jedynego wyjścia z obecnej trudnej sytuacji gospodarczej. Stwierdził, że jednym z głównych kłopotów ostatnich lat był rosnący import i zbyt słaba ekspansja eksportowa.
     ROK 1968 
     8 — 9 lutego. Wizyta premiera Wilsona w Stanach Zjednoczonych przyczyniła się do zbliżenia wzajemnych stanowisk politycznych pomiędzy obu krajami. Wbrew życzeniom części lewicy Partii Pracy poparł Wilson amerykańską politykę w Wietnamie. Ze swej strony Stany Zjednoczone pogodziły się z zamierzoną likwidacją baz brytyjskich „na wschód od Suezu" i poparły zabiegi Wielkiej Brytanii o przystąpienie do EWG.
     22 lutego. Rząd wniósł do Izby Gmin w trybie nagłym projekt ustawy pozbawiającej automatycznie paszportów brytyjskich osoby „kolorowe" chcące wjechać do Wielkiej Brytanii. Nie dotyczy to urodzonych w Wielkiej Brytanii. 
     498 
     Rząd został upoważniony do wydawania specjalnych zezwoleń dla 1500 osób rocznie pod warunkiem, że wykażą się zagwarantowanym miejscem pracy. Grupa deputowanych Partii Liberalnej podkreśliła rasistowski wydźwięk ustawy. Decyzja rządu spotkała się z ostrą reakcją wielu krajów Trzeciego Świata.
     15 marca. G. A. Brown zrezygnował ze stanowiska ministra spraw zagranicznych. Przy tej okazji poddał on ostrej krytyce metody pracy rządu. Nowym ministrem tego resortu został M. Stewart.
     W czerwcu doszło do ostrego konfliktu między rządem a Izbą Lordów. Konserwatywna większość Izby Lordów odmówiła 18 czerwca zatwierdzenia uchwalonego przez Izbę Gmin dekretu o sankcjach wobec Rodezji. Było to wydarzenie bez precedensu w parlamencie Wielkiej Brytanii, które przyspieszyło decyzję o reformie przestarzałej struktury Izby Lordów. Opublikowana w listopadzie „Biała księga" o reformie Izby Lordów przewiduje nominacje, a nie dziedziczenie członkostwa wyższej izby parlamentu.
     2—6 września. W Blackpool obradowała setna jubileuszowa konferencja Kongresu Związków Zawodowych (TUC). W dyskusji zarzucano rządowi kontynuowanie polityki konserwatystów, sprzecznej z interesami robotników i celami Partii Pracy.
     W drugiej połowie grudnia doszło w Irlandii Pomocnej do zaostrzenia konfliktu wewnętrznego między rządzącymi protestantami a dyskryminowanymi katolikami, który na początku 1969 r. przekształcił się w otwarty kryzys wewnętrzny.
     ROK 1969
     7—15 stycznia. W Londynie obradowała konferencja szefów rządów Brytyjskiej Wspólnoty Narodów z udziałem przedstawicieli 28 krajów zamieszkanych przez ok. 840 mln ludności. Konferencja potwierdziła istniejące w ramach Wspólnoty różnice i sprzeczności. Omawiano m. in. zagadnienie migracji ludności kolorowej, problem rasizmu, stosunek do Rodezji, secesję Biafry.
     12—13 lutego. W RFN przebywał premier Wielkiej Brytanii Harold Wilson. Omawiano m. in. zagadnienie współpracy technicznej obu krajów, zarówno w dziedzinie pokojowej, jak i wojskowej. 14 lutego premier Wilson złożył demonstracyjną wizytę w Berlinie Zachodnim.
     20 lutego. W preliminarzu wydatków wojskowych zahamowano po raz pierwszy od 10 lat tendencję do stałego zwiększania wydatków wojskowych.
     499 
     Zmniejszenie stanu liczebnego armii i zmiana koncepcji strategicznych pozwoliły na nieznaczne obniżenie wydatków wojskowych w budżecie Wielkiej Brytanii (z 7% dochodu narodowego w 1965 r. do 6% w 1969 r.).
     24 26 lutego. W Londynie przebywał prezydent Stanów Zjednoczonych R. Nixon. Rozmowy dotyczyły stosunków dwustronnych i węzłowych problemów polityki międzynarodowej.
     28 kwietnia. Na początku tego roku zaostrzył się kryzys w Irlandii Północnej (Ulster) i dochodziło do starć i incydentów między paramilitarnymi bojówkami ,,lojalistów" protestanckich a katolickimi bojownikami o prawa obywatelskie, między protestancką większością a katolicką mniejszością. W następstwie demonstracji w Londonderry zrezygnował z funkcji premiera i przywódcy unionistów T. O'Neil w dniu 28 IV 1969 r. Na jego miejsce wybrano w Ulsterze J. Chichester-Clarka.
     3 maja. W Moskwie podpisany został wieloletni układ handlowy pomiędzy Wielką Brytanią a ZSRR, przewidujący rozszerzenie wzajemnych obrotów handlowych. W latach 1963—1968 ogólna wartość wymiany towarowej między obu krajami wzrosła ze 134 mln funtów szterlingów do 260 mln.
     1 lipca. Królowa Elżbieta I oficjalnie proklamowała swego 20-letniego syna, Karola, księciem Walii i następcą tronu. Uroczystości towarzyszyły demonstracje nacjonalistów walijskich. 11 II 1970 r. książę Karol wprowadzony został do Izby Lordów.
     23 lipca. Rząd brytyjski zawarł porozumienie z RFN w sprawie stacjonowania swoich wojsk. Rząd RFN miał pokrywać 80% kosztów utrzymania „Armii Renu".
     W połowie sierpnia doszło w Belfaście i Londonderry do walk ulicznych między protestantami i katolikami. W wyniku brutalnej interwencji miejscowej protestanckiej policji starcia przerodziły się w wojnę domową.
     19 sierpnia. Zgodnie z porozumieniem zawartym między ministrem spraw wewnętrznych Wielkiej Brytanii J. Callaghanem a J. Chichester-Clarkiem rząd brytyjski przejął odpowiedzialność za bezpieczeństwo Ulsteru. Miejscową policję podporządkowano dowódcy wojsk brytyjskich.
     28 sierpnia. W Londynie podpisana została polsko-brytyjska umowa kredytowa, na mocy której Polska miała zakupić w Wielkiej Brytanii maszyny na sumę 20 mln funtów szterlingów.
     1 -5 września. Odbył się 101 zwyczajny kongres TUC, 
     500 
     reprezentujący 155 związków branżowych. Kongres potwierdził istnienie dużych rozbieżności między TUC a rządem i kierownictwem Partii Pracy oraz ujawnił wzrost wpływów radykalnego skrzydła we władzach TUC. Kongres podjął uchwałę potępiającą rządową politykę cen i płac oraz domagał się równej płacy dla kobiet.
     We wrześniu doszło w Belfaście do nowych starć, wzniesiono barykady i zasieki. Raport specjalnej komisji królewskiej uznał za główną przyczynę kryzysu od dawna prowadzoną przez unionistów politykę dyskryminacji katolików.
     29 września 3 października. Odbył się 68 kongres Partii Pracy z udziałem 1200 delegatów reprezentujących ponad 6 mln członków związków zawodowych i lokalnych organizacji Partii Pracy. Mimo iż zjazd zakończył się sukcesem kierownictwa Labour Party i Harolda Wilsona, z ostrą krytyką polityki gospodarczej rządu wystąpili przywódcy największych związków zawodowych.
     5 października. Premier H. Wilson dokonał istotnej rekonstrukcji rządu, polegającej na utworzeniu 2 nowych ministerstw w dziedzinie gospodarczej.
     8—11 października. Obradował kongres Partii Konserwatywnej. Nie wniósł on żadnych konstruktywnych ani nowych elementów, ograniczając się do krytyki niepowodzeń rządu Labour Party.
     15—18 października. W Londynie obradował 31 kongres Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii z udziałem 480 delegatów. Kongres wyraził m. in. solidarność z ludami Afryki walczącymi z. rasizmem.
     4—11 grudnia. W Wielkiej Brytanii przebywał minister handlu zagranicznego PRL W. Trąmpczyński, który omawiał sprawy współpracy gospodarczej obu krajów w najbliższych latach.
     18 grudnia. Większość Izby Lordów opowiedziała się za ostatecznym zniesieniem kary śmierci. Podobną uchwałę podjęła Izba Gmin 17 grudnia.
     ROK 1970
     1 stycznia. W Londynie otwarta została wystawa „1000 lat sztuki w Polsce". Trwała ona 2 miesiące i spotkała się z wysoką oceną brytyjskiego świata artystycznego i naukowego.
     2—4 marca. Kanclerz RFN W. Brandt złożył oficjalną wizytę w Londynie. Osiągnięto zgodność poglądów na przystąpienie Wielkiej Brytanii do EWG. rozwój stosunków Wschód —Zachód, 
     501 
    umocnienie NATO oraz kryzys bliskowschodni. Kanclerz Brandt, jako pierwszy w niemieckich dziejach mąż stanu, wygłosił przemówienie przed obu izbami parlamentu brytyjskiego. Podczas pobytu Brandta brytyjski minister spraw zagranicznych M. Stewart oświadczył w Izbie Gmin, że Wielka Brytania w pełni popiera politykę RFN, zmierzającą do normalizacji stosunków RFN z europejskimi krajami socjalistycznymi.
     5 marca. W Londynie, Moskwie i Waszyngtonie jednocześnie ratyfikowano układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej.
     21 kwietnia. W Londynie podpisano nową wieloletnią umowę gospodarczą między Polską a Wielką Brytanią.
     18 czerwca. Wybory do Izby Gmin przyniosły nieoczekiwane zwycięstwo Partii Konserwatywnej. Uzyskała ona absolutną większość w parlamencie i przejęła ster rządów. Na konserwatystów padło 13,1 mln (46,4%) głosów, na labourzystów 12,1 mln (43%) i na liberałów 2,1 (7,4%). Dało to następujący podział mandatów w Izbie Gmin: konserwatyści 331, labourzyści 287, liberałowie 6, inne ugrupowania 6. Przyczyny porażki rządu Partii Pracy wiązały się z jego polityką gospodarczą i socjalną, która polegała na usuwaniu ujemnych zjawisk inflacyjnych kosztem ludzi pracy, a w nieznacznym tylko stopniu poprzez ograniczanie zysków wielkiego kapitału.
     1 lipca. Nastąpiło uroczyste otwarcie nowo wybranego parlamentu. Program rządu konserwatywnego był potwierdzeniem platformy wyborczej Partii Konserwatywnej. W sprawach wewnętrznych jako pierwszoplanowe zadanie rządu postawiono opanowanie inflacji i osiągnięcie wzrostu produkcji oraz dochodu narodowego. Wśród projektów ustaw wymienionych w mowie tronowej znalazły się m. in.: ustawa o zaostrzeniu przepisów przeciw demonstrantom, ustawa o surowszej kontroli imigracji z Brytyjskiej Wspólnoty Narodów oraz o reformie samorządu lokalnego i sądownictwa.
     15 lipca—3 sierpnia. We wszystkich portach Wielkiej Brytanii miał miejsce strajk dokerów, domagających się podwyżki płac. Rząd wprowadził stan wyjątkowy. Po częściowym uwzględnieniu postulatów strajkujących dokerzy powrócili do pracy.
     7—11 września. W Brighton obradował doroczny kongres TUC, na którym 1061 delegatów Związków Zawodowych reprezentowało 8,8 mln pracowników zrzeszonych w związkach. W debacie i uchwalonych rezolucjach związkowcy poddali ostrej krytyce politykę Partii Konserwatywnej w dziedzinie gospodarczej i socjalnej.
     10—20 września miał miejsce strajk górników, największy od 1926 r. Strajk groził poważnym zachwianiem bilansu 
     502 
     cieplno-energetycznego w Wielkiej Brytanii oraz zahamowaniem produkcji stali i całego przemysłu.
     22 września— 1 października. W Londynie przebywała radziecka delegacja gospodarcza. Rozmowy dotyczyły zacieśnienia współpracy gospodarczej i przemysłowej obu krajów. Omawiano m. in. sprawę budowy przez firmy brytyjskie różnych zakładów przemysłowych i kopalń w ZSRR, modernizacji portu w Murmańsku, a także plany transportu w kontenerach w związku z rozwojem wzajemnej wymiany handlowej.
     4 5 października. W całej Wielkiej Brytanii miał miejsce strajk pracowników administracji lokalnej, a przede wszystkim służby wodno-kanalizacyjnej. Sparaliżował on normalne życie w miastach i stworzył groźbę wybuchu epidemii.
     7—10 października. W Blackpool odbył się doroczny kongres Partii Konserwatywnej. Przebiegał on w nastrojach optymizmu i radości z odniesionego zwycięstwa. Premier Edward Heath i inni członkowie jego gabinetu przedstawiali główne kierunki działania nowego rządu. Sprecyzowaniu uległy zasady „nowego toryzmu", który polega głównie na odejściu od interwencjonizmu państwowego w dziedzinie polityki gospodarczej.
     15 października. Ogłoszono „Białą księgę" poświeconą problemowi struktury rządu. Główne jej założenia zmierzają do utworzenia mniejszej liczby ministerstw, koncentrujących się na znacznie szerszych przedmiotowo odcinkach życia społeczno-politycznego.
     21 października. Zwolniono z więzienia przedterminowo posłankę do Izby Gmin B. Devlin, bojowniczkę o prawa ludności katolickiej w Ulsterze. Przez cały 1970 r. trwał stan napięcia w Irlandii Północnej, kraj ten był widownią gwałtownych starć między protestanckimi ekstremistami a dyskryminowaną ludnością katolicką. Wielokrotnie wybuchały zamieszki w Belfaście i Londonderry. Stan napięcia potęgowały interwencje wojsk brytyjskich stacjonujących w Irlandii Północnej.
     26—29 października. W Londynie przebywał z oficjalną wizytą minister spraw zagranicznych ZSRR A. Gromyko. W komunikacie ogłoszonym na zakończenie wizyty stwierdzono, że niezależnie od odmienności systemów społeczno-politycznych konieczna jest współpraca między obu krajami w celu poparcia i umocnienia pokoju oraz międzynarodowego bezpieczeństwa.
     27 października—3 listopada. Wielką Brytanię odwiedziła delegacja Rady Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa. W czasie
     503 
     pobytu polskiej delegacji nastąpiło odsłonięcie pomnika Żołnierza Polskiego w Perth (Szkocja).
     28 października — 2 listopada. W Blackpool odbył się doroczny kongres Partii Pracy. W toku obrad przeważały ostre akcenty krytyki programu rządu konserwatywnego.
     17—18 grudnia. Premier E. Heath i minister spraw zagranicznych A. Douglas-Home przeprowadzili rozmowy w Waszyngtonie z prezydentem Nixonem. Rozmowy koncentrowały się wokół starań Wielkiej Brytanii o przyjęcie do EWG, roli NATO i polityki wschodniej kanclerza Brandta.
     ROK 1971 
     W lutym ogłoszona została upadłość koncernu Rolls-Royce'a, jednego z czołowych dostawców silników lotnicznych i producenta najkosztowniejszych samochodów. Upadłość przejęta została przez państwo.
     8 lutego. Izba Gmin uchwaliła ustawę o ograniczeniu imigracji ludności kolorowej z krajów Wspólnoty Brytyjskiej. Zgodnie z nową ustawą prawo osiedlania i stałego zamieszkania w Wielkiej Brytanii przysługuje jedynie tym przybyszom z krajów Wspólnoty, którzy wykażą się przodkami urodzonymi na Wyspach Brytyjskich. Według szacunkowych danych z grudnia tego roku przebywało wówczas w Wielkiej Brytanii 1 250 tys. kolorowych cudzoziemców. Ci, którzy nie odpowiadają warunkom nowej ustawy, mają być repatriowani lub deportowani.
     1 i 18 marca miały miejsce powszechne strajki polityczne przeciw ustawie antyzwiązkowej. Ogółem uczestniczyło w nich 2,6 mln pracowników, głównie przemysłu maszynowego, stoczniowego i samochodowego. Kongres Związków Zawodowych (TUC) wezwał robotników, aby po wejściu w życie ustawy uchylać się od obowiązku rejestracji, bojkotować trybunały rozjemcze itd.
     1 marca. Rząd podjął decyzję o zrzeczeniu się przez Wielką Brytanię protektoratu nad 9 księstwami (emiratami) w rejonie Zatoki Perskiej i wycofaniu stacjonujących tam wojsk brytyjskich.
     24 marca. Izba Gmin uchwaliła ustawę antyzwiązkową, wymierzoną w robotnicze prawo do strajku. Ustawa weszła w życie 5 sierpnia.
     30 marca. Kanclerz skarbu A. Barber przedstawił w Izbie Gmin budżet na 1971z72 r. Zawierał on szeroko zakrojoną reformę systemu podatkowego. Wprowadzono redukcję podatków z zamiarem stworzenia bodźców produkcyjnych dla przemysłu.
     504 
    Jednocześnie w celu zahamowania inflacji rząd zapowiedział stosowanie polityki kontrolowania wzrostu płac.
     20 — 21 maja. W Paryżu przebywał premier E. Heath, co było przejawem polepszenia stosunków brytyjsko-francuskich. Tematem rozmów były sprawy związane z przystąpieniem Wielkiej Brytanii do EWG.
     9-15 czerwca. W Anglii przebywał z oficjalną wizytą H. Jabłoński, minister oświaty i szkolnictwa wyższego PRL.
     25 — 28 czerwca. W Cambridge odbyła się kolejna polsko-brytyjska konferencja „okrągłego stołu".
     We wrześniu rząd brytyjski zdobył się na krok nie spotykany w stosunkach między dwoma krajami w okresie pokoju, usuwając z Wielkiej Brytanii pod zarzutem rzekomego szpiegostwa ponad 100 dyplomatów radzieckich. Krok ten spotkał się z dezaprobatą w Wielkiej Brytanii, jak i' wśród sojuszników z NATO.
     12—15 września. W Moskwie przebywał przywódca Partii Pracy Harold Wilson. Była to jego 18 wizyta w ZSRR w karierze politycznej.
     4-8 października. W Brighton obradował doroczny kongres Partii Pracy. Poparł on projekt zwołania europejskiej konferencji w sprawie bezpieczeństwa oraz rozwijania dialogu Wschód —Zachód. Potępiono przystąpienie Wielkiej Brytanii do EWG na warunkach uzgodnionych przez rząd Heatha.
     13—14 października. W Brighton obradował doroczny kongres Partii Konserwatywnej. Kongres uchwalił pełne poparcie dla polityki prowadzonej przez premiera E. Heatha, m. in. dla propozycji wejścia Wielkiej Brytanii do EWG. Kongres podjął też uchwałę domagającą się przywrócenia kary śmierci.
     21 października. Przedstawiciel Wielkiej Brytanii wypowiedział się w ONZ za usunięciem reprezentanta Tajwanu. Wcześniej tego roku (22 marca) premier E. Heath przedstawił w wywiadzie dla „Die Welt" swój pogląd na temat przyjęcia Chińskiej Republiki Ludowej do ONZ.
     28 października. Izba Gmin podjęła uchwałę aprobującą przystąpienie Wielkiej Brytanii do EWG. Ustawę poprzedziła dyskusja w Izbie Gmin nazwana „debatą stulecia", będąca wyrazem znacznej różnicy poglądów na ten temat. O przeciwstawnych nastrojach opinii publicznej świadczy fakt, że w głosowaniu w Izbie Gmin doszło do naruszenia dyscypliny partyjnej, co jest raczej rzadkim zjawiskiem we
     505 
     współczesnym systemie politycznym Wielkiej Brytanii. Spośród posłów Partii Pracy za przystąpieniem opowiedziało się 282, przeciwko 39, a w Partii Pracy za przystąpieniem 69, a przeciwko 199.
     11 —12 listopada. Wizyta ministra spraw zagranicznych Francji w Londynie M. Schumanna była dalszym dowodem polepszenia się stosunków Wielkiej Brytanii z Francją. We wspólnej deklaracji zapowiedziano „ponowną i intensywniejszą współprace w każdej dziedzinie i na każdym szczeblu".
     13—16 listopada. W Londynie obradował XXXII Zjazd Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii, skupiającej 28 tys. członków. Zasadniczy referat wygłosił sekretarz generalny J. Gollan. Potwierdzając aktualność programu pod nazwą „Brytyjska droga do socjalizmu". Zjazd wskazał na konieczność mobilizacji wszystkich sił do walki o odebranie władzy torysom.
     24 listopada. W Salisbury (Rodezja) minister spraw zagranicznych Alec Douglas-Home oraz premier Rodezji Ian Smith podpisali porozumienie, określające przyszły ustrój Rodezji oraz regulujące stosunki pomiędzy obu krajami. Rząd Smitha zobowiązał się do stopniowego wprowadzenia zmian mających na celu dopuszczenie do udziału w rządach krajem kolorowej większości.
     21—22 grudnia. W czasie spotkania premiera E. Heatha z amerykańskim prezydentem R. Nixonem na Bermudach dano wyraz zasadzie uprzywilejowania w stosunkach brytyjsko-amerykańskich.
     ROK 1972 
     26 marca. Po 9 miesiącach sporu pomiędzy rządem brytyjskim i maltańskim zawarte zostało porozumienie w sprawie kosztów utrzymania baz na Malcie.
     10 kwietnia. Czołowi działacze Partii Pracy z R. Jenkinsem na czele zrezygnowali ze stanowisk w partii i „gabinecie cieni" w związku z kryzysem, jaki ujawnił się na skutek przystąpienia Wielkiej Brytanii do EWG.
     15—19 maja. Królowa Elżbieta II wraz z ks. Filipem i następcą tronu złożyła oficjalną wizytę we Francji.
     13 lipca. Została ostatecznie przyjęta przez Izbę Gmin ustawa o przystąpieniu Wielkiej Brytanii do EWG. Większość rządowa wynosiła tylko 17 głosów.
     We wrześniu sekretarz stanu do spraw Ulsteru W. Whitelaw usiłował zorganizować w Darlington konferencję „okrągłego stołu" wszystkich partii politycznych działających w Ulsterze. Panujący tam
     506 
     konflikt odgrywał w 1972 r. szczególną rolę w życiu politycznym Wielkiej Brytanii i nie znalazł żadnego rozwiązania. Nie ustawały walki uliczne, zamachy terrorystyczne i prześladowania ludności katolickiej ze strony ekstremistów protestanckich i wojsk brytyjskich. Bojkot przez SPPIP, najsilniejszą partie reprezentującą ludność katolicką w Ulsterze, proponowanej przez W. Whitelawa konferencji spowodował fiasko tego przedsięwzięcia.
     1 września. Weszła w życie decyzja Islandii ustanawiająca 50-milowy pas wód terytorialnych, co spowodowało tzw. wojnę dorszową z Wielką Brytanią. Mimo zalecenia Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości ONZ, aby Islandia powstrzymała się od realizacji tej decyzji, rząd islandzki przystąpił do egzekwowania ustawy. Dochodziło do incydentów między jednostkami brytyjskiej marynarki wojennej i brytyjskimi kutrami rybackimi a kutrami islandzkimi.
     4—8 września. W Brighton obradował doroczny kongres Związków Zawodowych (TUC). Kongres zażądał, aby rząd opowiedział się za jak najszybszym zwołaniem europejskiej konferencji bezpieczeństwa i współpracy, postulował uznanie NRD i wycofanie amerykańskich wojsk z Wietnamu. Delegaci wystąpili przeciw polityce rządu w Ulsterze. Kongres wystąpił też przeciw antyrobotniczej ustawie O stosunkach pracowniczych w przemyśle. Uchwalono rezolucję żądającą uchylenia decyzji o przyłączeniu się Wielkiej Brytanii do EWG, wychodząc z założenia, że koszty integracji obciążą głównie klasę robotniczą.
     16—19 września. Premier E. Heath złożył oficjalną wizytę w Japonii. Omawiano problemy dwustronnych stosunków gospodarczych. Była to pierwsza w historii wizyta szefa rządu brytyjskiego w tym kraju.
     W październiku rząd brytyjski wystąpił z zawartym w tzw. Zielonej księdze planem rozwiązania kryzysu w Ulsterze. Podstawę tego planu stanowiło założenie, że związek Ulsteru z Wielką Brytanią jest nierozerwalny.
     3 — 6 października. W Blackpool obradowała doroczna konferencja Partii Pracy. Uchwalono rezolucję postulującą nacjonalizację szeregu kluczowych działów gospodarki i bardziej równomierny podział dochodu narodowego. Konferencja udzieliła poparcia polityce odprężenia i uznała za celowe jak najszybsze zwołanie konferencji bezpieczeństwa europejskiego. Zażądano rewizji warunków przystąpienia Wielkiej Brytanii do EWG.
    507 
    11 — 14 października. Na dorocznej konferencji Partii Konserwatywnej ujawniły się akcenty krytyczne w kwestii polityki imigracyjnej. Domagano się także zaostrzenia stanowiska wobec Kongresu Związków Zawodowych (TUC) i wobec katolików w Ulsterze.
     17 października. Królowa formalnie ratyfikowała układ o przystąpieniu Wielkiej Brytanii do EWG.
     17—21 października. Królowa Elżbieta II złożyła- oficjalną wizytę w Jugosławii. Była to pierwsza wizyta brytyjskiego monarchy w państwie socjalistycznym.
     28 października —2 listopada. Minister spraw zagranicznych A. Douglas-Home przebywał z pierwszą oficjalną wizytą w Chińskiej Republice Ludowej.
     9—13 listopada. W Warszawie odbyła się VII polsko-brytyjska konferencja „okrągłego stołu". Dokonano przeglądu aktualnego stanu stosunków dwustronnych w dziedzinie gospodarczej, politycznej, naukowo-technicznej i kulturalnej.
     25 listopada. W Warszawie podpisano porozumienie o polsko-brytyjskiej współpracy w latach 1972— 1973 w dziedzinie normalizacji.
     ROK 1973 
     30 stycznia. Weszły w życie nowe przepisy imigracyjne dotyczące uprawnień obywateli krajów EWG do osiedlania się i podejmowania pracy w Wielkiej Brytanii oraz uprawnień obywateli Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Ustawa zezwala na osiedlenie się w Wielkiej Brytanii tym mieszkańcom Wspólnoty Brytyjskiej, którzy mogą udowodnić, że jedno z dziadków urodziło się na Wyspach Brytyjskich, a także tym, którzy poślubili rdzenną obywatelkę Wielkiej Brytanii.
     1 — 2 lutego. Premier E. Heath i minister spraw zagranicznych A. Douglas-Home złożyli wizytę w Stanach Zjednoczonych. Dyskutowano nad problemami współpracy handlowej między USA a EWG oraz sprawy reformy walutowej.
     21 lutego. Uchwalono „Białą księgę" w sprawie obrony kraju. Zaakcentowano w niej konieczność wzmocnienia solidarności w ramach NATO oraz prowadzenie rokowań pomiędzy Wschodem a Zachodem z pozycji siły.
     20—23 lutego. W Londynie przebywał min. T. Olechowski. Podpisano pierwszy w historii stosunków polsko-brytyjskich 10-letni układ o rozwoju współpracy gospodarczej, przemysłowej, naukowej i technicznej.
     1—2 marca. Premier Edward Heath odwiedził RFN, gdzie przeprowadził konsultacje z W. Brandtem.
     508 
     Na początku marca przebywała w Londynie delegacja rządowa Kenii w celu omówienia z rządem brytyjskim całokształtu stosunków obustronnych. Poruszono także sprawę Rodezji, przyszłe stosunki Kenii z EWG oraz omówiono kwestie uregulowania sytuacji 50 tys. Azjatów z paszportami brytyjskimi, którzy mieszkają w Kenii.
     19 marca. Izba Gmin uchwaliła projekt budżetu wojskowego na 1973z74 r. Na wydatki przeznaczono o 523 mln funtów szterlingów więcej niż w 1972z73 r. Wydatki wojskowe stanowią 5,7% brytyjskiego produktu społecznego brutto.
     W marcu przeprowadzono w Ulsterze referendum na temat przyszłości tego terytorium. Ponad połowa głosujących (59%) opowiedziała się za utrzymaniem dotychczasowych więzów z Wielką Brytanią. Katolicy zbojkotowali referendum.
     15—18 kwietnia. Minister handlu i przemysłu P. Walker przeprowadził w ZSRR rozmowy na temat współpracy w dziedzinie handlu i technologii. Zapowiedziano podjęcie rozmów w sprawie 10-letniej umowy o współpracy gospodarczej.
     3 — 9 sierpnia. W Ottawie odbyła się 19 konferencja na szczycie państw Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Większość państw uczestniczących w konferencji opowiedziała się za utrzymaniem dotychczasowej struktury Wspólnoty Brytyjskiej. Wyniki narady wskazują jednocześnie na spadek wpływów Wielkiej Brytanii na działalność Wspólnoty Narodów.
     2 września. Wielka Brytania nawiązała stosunki dyplomatyczne na szczeblu ambasad z DRW.
     3 września. Przewodniczący Rady Najwyższej ZSRR N. Podgórny przyjął na Kremlu księcia Edynburga, Filipa, przebywającego z nieoficjalną wizytą w ZSRR. Była to pierwsza w ZSRR wizyta członka angielskiej rodziny królewskiej.
     3 — 7 września. Obradował 105 Zjazd Kongresu Związków Zawodowych (TUC). W debacie na temat sytuacji gospodarczej Wielkiej Brytanii poddano ostrej krytyce politykę rządu i wyrażono krytyczny stosunek TUC do przystąpienia Wielkiej Brytanii do EWG. Domagano się usunięcia z Wielkiej Brytanii amerykańskich i brytyjskich baz broni jądrowej.
     18 — 22 września. Zjazd Partii Liberalnej w Southport wyraził poparcie dla udziału Wielkiej Brytanii w EWG. Uczestnicy zjazdu opowiedzieli się za wprowadzeniem w Wielkiej Brytanii ustroju federalnego przez powołanie w Szkocji i Walii lokalnych parlamentów.
     509 
     1 — 5 października. W Blackpool obradował 72 Zjazd Partii Pracy 1z udziałem 1200 delegatów. Zjazd uchwalił następujące rezolucje: postulującą zamknięcie brytyjskich i amerykańskich baz atomowych na terenie Wielkiej Brytanii i kontrolowanych przez nią morzach; domagającą się zmniejszenia wydatków wojennych o 1 mld funtów szterlingów rocznie; o zastosowaniu sankcji wobec Rodezji i o zerwaniu współpracy gospodarczej z Republiką Południowej Afryki itd.
     6 — 7 października. W Wielkiej Brytanii przebywał kanclerz RFN W. Brandt. Omówiono kwestie walutowe, zagadnienia dotyczące EWG, Bliskiego Wschodu i in.
     10—1-3 października. W Blackpool obradował 91 Zjazd Partii Konserwatywnej. Przebiegał on pod znakiem ostrej polemiki z politycznymi i gospodarczymi postulatami labourzystów. Bardzo ostro atakowano projekty nacjonalizacji nowych gałęzi przemysłu i zasobów naturalnych kraju.
     Na początku listopada ogłoszono raport królewskiej komisji pod przewodnictwem lorda Kilbrandona, zawierający projekt reformy konstytucji. Raport sugeruje powołanie 100-osobowych parlamentów narodowych dla Szkocji i Walii na wzór regionalnego parlamentu w Irlandii Północnej. Parlamenty narodowe przejęłyby władzę ustawodawczą w sprawach wewnętrznych, natomiast Izba Gmin w Londynie decydowałaby o sprawach ogólnych, jak: polityka zagraniczna, obrona, system podatkowy, główne kierunki rozwoju gospodarczego.
     14 listopada. Odbył się ślub księżniczki Anny z kapitanem M. Phillipsem.
     14 listopada. Rząd wprowadził stan wyjątkowy w związku z niedoborem paliwa i strajkiem pracowników elektrowni.
     16—17 listopada. W Wielkiej Brytanii przebywał prezydent Francji G. Pompidou. Rozmowy dotyczyły polityki zagranicznej obu krajów, dalszej integracji w ramach EWG, budowy tunelu pod kanałem La Manche i in.
     W grudniu wprowadzono szereg ograniczeń w związku z kryzysem paliwowym, m. in. ograniczono szybkość pojazdów do 80 km/godz., limit na ogrzewanie biur i pomieszczeń publicznych do 17°, redukcję oświetlenia ulic itd.
     2—5 grudnia. Z oficjalną wizytą przebywał w ZSRR minister spraw zagranicznych A. Douglas-Home. Obie strony potwierdziły zbieżność poglądów na szereg spraw międzynarodowych, zwłaszcza dotyczących 9dprężenia i współpracy, redukcji wojsk i zbrojeń
     510 
     w Europie Środkowej. Zapowiedziano rozwój współpracy gospodarczej.
     6—9 grudnia. Premier brytyjski E. Heath, premier irlandzki L. Cosgrave oraz przywódca irlandzkiej Partii Unionistów B. Faulkner zawarli porozumienie przewidujące powołanie Rady Irlandzkiej, złożonej z przedstawicieli Ulsteru i Irlandii. Zadaniem Rady ma być zacieśnienie współpracy między obu irlandzkimi krajami.
     ROK 1974 
     28 lutego.-W związku ze wzrostem napięcia społecznego rząd przyspieszył o półtora roku termin rozpisania nowych wyborów. Najwięcej mandatów zdobyła Partia Pracy — 301, następnie Partia Konserwatywna — 296, Partia Liberalna — 14, inne partie 24. Premierem nowego rządu został Harold Wilson.
     5 marca. Partia Pracy utworzyła nowy rząd mniejszościowy, nie mając bezwzględnej większości w parlamencie. Pierwszym zadaniem rządu było przywrócenie 5-dniowego tygodnia pracy i rozwiązanie konfliktów w przemyśle, szczególnie zaś w górnictwie.
     11 marca. Przywrócono 5-dniowy tydzień pracy, odwołano trwający od 14X1 1973 r. stan wyjątkowy, ogłoszono zamrożenie wysokości czynszów oraz zakończono strajk górników.
     19 marca. W czasie debaty w Izbie Gmin minister spraw zagranicznych James Callaghan sprecyzował kierunki polityki zagranicznej rządu. Zapowiedział: rozszerzenie współpracy z krajami europejskimi w dziedzinie obronności, handlu i energetyki, ale na szerokiej bazie współpracy również ze Stanami Zjednoczonymi; rozszerzenie stosunków z ZSRR i innymi krajami socjalistycznymi; utrzymanie i zaostrzenie sankcji przeciw Rodezji i wstrzymanie dostaw broni do Republiki Południowej Afryki.
     29 marca. Minister J. Callaghan wygłosił expose, deklarując m. in. chęć „bardziej owocnych i bezpiecznych stosunków" z ZSRR i rozszerzenia współpracy z innymi krajami socjalistycznymi.
     8—10 kwietnia. W Wielkiej Brytanii przebywała polska delegacja rządowa z ministrem spraw zagranicznych Stefanem Olszowskim. Omawiano aktualne problemy międzynarodowe, stosunki polsko-brytyjskie w aspekcie współpracy handlowej i naukowo-technicznej, a także międzynarodowej.
     19 maja. Ogłoszono stan wyjątkowy w Irlandii i rząd brytyjski skierował do Ulsteru nowe oddziały wojskowe.
    511 
    5 czerwca. Odbyło się referendum w sprawie przynależności Wielkiej Brytanii do EWG. Za pozostaniem w EWG wypowiedziało się 67,2% osób głosujących, a przeciwko — 32,8%.
     8—13 lipca. W Uniwersytecie Sussex odbyła się VIII polsko-brytyjska konferencja „okrągłego stołu". Omawiano problemy związane z Konferencją w Sprawie Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, zagadnienia kryzysu energetycznego, inflacji oraz rozwoju obustronnych stosunków politycznych i gospodarczych.
     31 lipca. Izba Gmin zatwierdziła ustawę uchylającą szereg postanowień tzw. ustawy antystrajkowej z 1971 r. o stosunkach pracowniczych w przemyśle. Nowa ustawa przyznaje związkom zawodowym i pracownikom większe uprawnienia, ochronę prawną w konfliktach z pracodawcami oraz zwraca prawo pikietowania podczas strajków.
     15 sierpnia. Ogłoszono projekt włączenia do sektora państwowego przemysłu stoczniowego, urządzeń portowych i lotniczych, a także złóż naftowych na Morzu Północnym.
     18 września. Partia Pracy ogłosiła manifest wyborczy pod nazwą „Wielka Brytania zwycięży z Partią Pracy". Zapowiedziano tam jako zadania priorytetowe: walkę z inflacją, zmniejszenie deficytu bilansu płatniczego, nacjonalizację m. in. gruntów pod zabudowę komunalną, przemysłu stoczniowego i urządzeń portowych, przemysłu lotniczego. Uchwalono ustawy o ochronie zatrudnienia, rozszerzaniu praw związków zawodowych do swobodnego negocjowania umów z pracodawcami, przyznaniu większej autonomii administracyjnej i finansowej Szkocji i Walii i in.
     19 września. Ogłoszony został manifest wyborczy Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii, w którym wezwano wyborców, aby tam gdzie nie ma kandydata komunistycznego głosowali na labourzystę. W manifeście postuluje się też wycofanie Wielkiej Brytanii z NATO i EWG, zamrożenie cen na 6 miesięcy, obcięcie zysków monopoli, likwidację z obszaru kraju baz atomowych, zmniejszenie o 50% wydatków wojskowych, przejęcie na własność narodu i pod kontrolę rządu wszystkich źródeł energii, łącznie z ropą itp.
     5 — 9 października. W Polsce przebywała ks. Aleksandra z mężem. Była to pierwsza wizyta w PRL członka brytyjskiej rodziny królewskiej. W czasie wizyty na Zamku Królewskim w Warszawie ks. Aleksandra przekazała komplet mebli polskich z początku XIX w. jako wyposażenie wnętrz zamkowych.
     10 października. Po rozwiązaniu przez królową parlamentu w dniu 20 września odbyły się wybory, w których Partia Pracy zdobyła
     512 
     319 mandatów, Partia Konserwatywna 276, Partia Liberalna 13, inne partie 27. Nowy rząd utworzył ponownie Harold Wilson.
     29 listopada. Parlament brytyjski wydał ustawę o przeciwdziałaniu terrorystom. Zakazano działalności IRA (Irlandzka Rewolucyjna Armia) w Wielkiej Brytanii i zastosowano represje wobec osób należących bądź propagujących idee IRA.
     513 
    
    WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE
     LICZBA opracowań z zakresu historii Anglii jest ogromna, zarówno jeśli idzie o syntezy i zarysy całości, jak i monografie do poszczególnych okresów. Szerszą orientację w podstawowych bibliografiach historii Anglii daje H. Zins, Warsztat bibliograficzny historyka brytyjskiego (Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio F, vol. XIII, 1961), gdzie omówiono ponad 60 podstawowych opracowań tego rodzaju.
     Najstarszą historią Anglii w języku polskim jest A. N. Jodłowskiego Historia angielska od czasów podbicia tej wyspy od Rzymian aż do naszego wieku doprowadzona, t. I —III, Warszawa 1789—1791, będąca tłumaczeniem, a raczej parafrazą francuskiego autora K. F. Millota. Z połowy XIX w. pochodzi T. Dziekońskiego Historia Anglii podług najlepszych źródeł ułożona, t. I —II, Warszawa 1847. Najnowszą syntezą historii Anglii polskiego autora jest J. Z. Kędzierskiego Historia Anglii, I, (do roku 1485), Londyn 1965 i Wrocław 1966, stanowiąca pierwszą część zamierzonej dwutomowej obszerniejszej całości.
     W języku polskim istnieje ponadto kilka zarysów historii Anglii tłumaczonych z języka angielskiego. Całość dziejów angielskich zawiera znana książka G. M. Trevelyana Historia Anglii, Warszawa 1963, napisana z dużym talentem literackim. Tenże autor znany jest również czytelnikowi polskiemu z książki pt. Historia społeczna Anglii, Warszawa 1961, stanowiącej w istocie zarys dziejów kultury angielskiej od XIV do końca XIX w. Marksistowską próbę ujęcia historii Anglii napisał A. L. Morton, Dzieje ludu angielskiego, Warszawa 1948, przeciążając jednak tekst wykładem stosunków gospodarczych i społecznych, opartym na nieaktualnym już w wielu wypadkach stanie badań. Bardzo zwięzły i ogólny charakter ma A. L. Rowse'a Duch dziejów Anglii, Londyn 1946.
     514 
     Dużą popularność zyskała sobie wśród szerszej publiczności z dziennikarską pasją napisana, lecz pełna uproszczeń i nieścisłości, książka francuskiego pisarza A. Maurois pt. Dzieje Anglii, Warszawa 1957 (wyd. III).
     Przechodząc do podstawowych obszerniejszych opracowań w języku angielskim na pierwszym miejscu należy wymienić The Oxford History of England, t. I-XV, Oksford 1934-1965, dzieło zbiorowe pod redakcją G. Clarka. Stanowi ono, mimo nierównego poziomu poszczególnych części, najpełniejszy, chociaż na ogół dosyć tradycyjny, obraz dziejów brytyjskich. Do kolejnych tomów dołączono bardzo obszerne, wyselekcjonowane i ułożone problemowo zestawienia ważniejszych źródeł i opracowań. Ze starszych syntez należy jeszcze wymienić The Political History of England, t. I —XII, Londyn 1905 — 1921, pod redakcją W. Hunta i R. L. Poole'a, zawierającą przede wszystkim dzieje polityczne. Nieco mniejsze rozmiary ma A History of England, 1.1-VIII, Londyn 1910-1955, pod redakcją Ch. Omana, w większości tomów już przestarzała. Bardziej nowoczesne ujęcie prezentuje The Pelican History of England, t. I —IX, wielokrotnie wznawiana od 1950 r. w kieszonkowej serii Penguin Books. Z mniejszych objętościowo i nowszych syntez dziejów brytyjskich można wspomnieć o dwutomowym zarysie w serii historii poszczególnych krajów wydawanych przez uniwersytet Michigan w USA: M. Ashley, Great Britain to 1688, Ann Arbor 1961, oraz K. B. Smellie, Great Britain sińce 1688, Ann Arbor 1962. Wśród niezmiernie dużej liczby zarysów jednotomowych większym uznaniem cieszy się w Anglii praca K. Feilinga A History of England, Londyn 1950 (szereg wydań).
     Najlepszą nowszą historią Szkocji jest dwutomowa A New History of Scotland: t. I napisał W. C. Dickinson, Scotland from the Earliest Times to 1603, Edynburg 1961, t. II zaś G. S. Pryde, Scotland from 1603 to the Present Day, Edynburg 1962. Bardziej popularnym i zwięzłym zarysem jest: J. D. Mackie, A History of Scotland, Londyn 1964 (Penguin Books). Zwięzłą syntezę historii Irlandii dał ostatnio E. Curtis, A History of Ireland, Londyn 1961 (szereg wydań od 1936 r.). Na język polski tłumaczona jest książka T. A. Jacksona Walka Irlandii o wolność, Warszawa 1955, ujmująca w popularnej i publicystycznej formie stosunki Irlandii z Anglią na przestrzeni wieków.
     Fundamentalnym dziełem obrazującym wszystkie aspekty dziejów poszczególnych hrabstw angielskich jest licząca ponad 100 tomów
     515 
     The Victoria History of the Counties of England, rozpoczęta jeszcze w 1899 r. i kontynuowana do dzisiaj.
     Do dzisiaj za najlepsze opracowanie historii gospodarczej Anglii uważane jest dzieło E. Lipsona The Economic History of England, t. I —III, Londyn 1915—1931 (szereg późniejszych wydań). Z mniejszych zarysów należy wymienić prace J. H. Claphama, M. Briggsa, P. Jordana i in.
     Fundamentalnym opracowaniem historii ustroju Anglii jest dzieło W. S. Holdswortha A History of English Law, t. I —XIII, Londyn 1922— 1952. Z zarysów średniej wielkości do bardziej znanych należą: J. E. A. Joliffe, The Constitutional History of Medieval England, Londyn 1954, oraz D. L. Keir, The Constitutional History of Modern Britain, Londyn 1957. Przejrzyste omówienie historii ustroju i prawa angielskiego ogłosił ostatnio C. R. Lovell, English Constitutional and Legal History, Nowy Jork 1962. Klasycznym, chociaż już przestarzałym dziełem z tego zakresu jest praca W. Stubbsa Constitutional History of England, t. I —III, Oksford 1873—1878 (szereg nowszych wydań).
     Podstawowe opracowanie historii literatury angielskiej stanowi Oxford History of English Literature, t. I —XII (w kontynuacji), pod redakcją F. P. Wilsona i B. Dobree, oraz The Cambridge History of English Literature, t. I —XIV, której jednotomowy skrót ukazał się ostatnio w języku polskim: G. Sampson, Historia literatury angielskiej w zarysie, Warszawa 1966. Historia angielskiej sztuki została najpełniej opracowana w The Oxford History of English Art, t. I —XI (w kontynuacji), a historia muzyki angielskiej w pracy E. Walkera A History of Musie in England, Londyn 1952.
     Życiorysy wszystkich wybitniejszych Anglików zawiera The Dictionary of National Biography, t. I-XXII, Londyn 1885-1900, obejmujący okres od czasów najdawniejszych do 1900 r., a ponadto 4 następne tomy za lata aż do 1940 r. Mniej specjalistyczny charakter i większą czytelność posiada wydawnictwo Who's Who in History, t. I —III, Oksford 1960—1965, zawierające życiorysy najwybitniejszych Anglików i osób związanych z historią brytyjską od najdawniejszych czasów aż do 1714 r. Życiorysy wybitniejszych angielskich pisarzy i ludzi związanych z literaturą można znaleźć w The Oxford Companion to English Literature, wyd. P. Harvey, Oksford 1962. Wśród wydawnictw słownikowych warto jeszcze wymienić A New Dictionary of British History, wyd. S. H. Steinberg, Londyn 1964, zawierający objaśnienie najważniejszych brytyjskich instytucji,
     516 
    wydarzeń politycznych, ustrojowych, administracyjnych, prawnych itp.
     Obszerne opracowanie brytyjskiej ekspansji kolonialnej zawierają kolejne tomy nie ukończonej jeszcze Cambridge History of the British Empire, t. I—-VIII, Cambridge 1929 i n. Ze starszych obszerniejszych prac na ten temat należy wymienić The Oxford Survey of the British Empire, wyd. A. J. Herbertson i O. J. R. Howarth, t. I —VI, Oksford 1914. Bardziej zwięzły zarys przedstawił J. A. Williamson, A Short History of British Expansion, t. I —II, Londyn 1965 (szereg wydań). Najnowszym zarysem dziejów floty angielskiej jest: G. J. Marcus, A Naval History of England, t. I, Londyn 1961. Wielkie dzieło W. L. Clowesa The Royal Navy, t. I-VII, Londyn 18971903, jest już częściowo przestarzałe i sięga tylko do końca XIX w.
     Wobec istnienia znacznej liczby dobrych bibliografii historii Anglii oraz szczegółowych zestawień źródeł i opracowań do poszczególnych okresów i zagadnień byłoby rzeczą zbędną podejmowanie próby jeszcze jednego ułożenia listy ważniejszych opracowań i monografii, co zajęłoby kilkadziesiąt stron druku z uwagi na niezmiernie bogaty stan badań nad historią brytyjską. Zamiast tego podajemy niżej ważniejsze opracowania z zakresu stosunków angielsko-polskich.
     W literaturze polskiej brak jest pełnego opracowania stosunków angielsko-polskich. Książka H. Tyszki Anglia a Polska, Warszawa 1922, ma charakter popularny i fragmentaryczny, podobnie jak i wydana niedawno praca J. Dąbrowskiego Polacy w Anglii i o Anglii, Kraków 1962. Stosunki dyplomatyczne Anglii z Polską od strony anegdotycznego raczej opisu różnych poselstw angielskich na dworze polskim w dawnej Rzeczypospolitej przedstawił R. Przeździecki, Diplomatic Ventures and Adventures. Some Experiences of British Envoys at the Court of Poland, Londyn 1953. Zwięzły zarys stosunków angielsko-polskich od czasów najdawniejszych do dziś dał H. Zins w Encyklopedii o Polsce (w druku).
     Stosunki polsko-angielskie interesowały od dawna historyków polskich, chociaż nie w tym stopniu co stosunki Polski z Francją czy Włochami, nie mówiąc już o krajach bliżej Polski położonych. Ograniczając się tylko do prac bardziej szczegółowych i źródłowych, warto wskazać na nasz dorobek w tym zakresie. Wczesny okres tych stosunków omawiał W. Borowy w całym szeregu drobnych przyczynków (por. W. Borowy, Studia i rozprawy, t. II, Wrocław 1952, s. 362 — 368, gdzie znajduje się wykaz bibliograficzny jego prac), które zapowiadały większą pracę na ten temat, nigdy jednak
     517 
     przez niego nie ukończoną (wszystkie materiały do niej przepadły Borowemu w czasie wojny). Stosunki angielsko-polskie w pierwszej połowie XV w. omówił H. Zins, Kazimierz Jagiellończyk i Order Podwiązki, „Zapiski Historyczne", t. XXXIII, 1968. Por. też H. Zins, Stosunki polityczne między Anglią i Polską w pierwszej połowie XV w., [w:] Polska w Europie, pod red. H. Zinsa, Lublin 1968. Zagadnienie wyprawy przyszłego Henryka IV angielskiego do Prus pod koniec XIV w. opracował F. R. H. Du Baulay, Henry of Derby's expedition to Prussia 1390/l and 1392, [w:] The Reign of Richard II. Essays in Honour of May McKisack, London 1971.
     Większe zainteresowanie badaczy polskich budziły stosunki polsko-angielskie w epoce renesansu i reformacji. Ich zarys od strony zagadnień politycznych dał J. Jasnowski, England and Poland in the XVIth and XVIIth Centuries (Political Relations), Oksford 1948. Związki kulturalne obu krajów w XVI w. omówiła U. Szumska, Anglia a Polska w epoce humanizmu i reformacji, Lwów 1938. Nowsze opracowanie tej tematyki, głównie od strony znajomości Polski i jej kultury w Anglii XIV—XVI w., dał H. Zins, Polska w oczach Anglików XIV—XVI w., Warszawa 1974. Por. też H. Zins, Mikołaj Kopernik w angielskiej kulturze umysłowej epoki Szekspira, Wrocław 1972. Zagadnieniem znajomości Anglii w Polsce w XVI i XVII w. zajmuje się K. Kwiatkowska-Wolanin. J. Tazbir opracował znajomość Tomasza Morusa w Polsce w XVI —XVIII w. (por. J. Tazbir, Tomasz Morus w Polsce w XVI—XVIII w., „Sobótka", 1975, nr 2). Odwrotnie natomiast B. Hali zajął się wpływem Jana Łaskiego na Anglię (por. B. Hali, John d Lasco, 1499— 1560. A Pole in Reformation England, London 1971), K. Żantuan zaś pobytem Olbrachta Łaskiego w Anglii elżbietańskiej (por. K. Żantuan, Olbracht Łaski in Elizabethan England. An Episode in the History of Culture, „The Polish Review", t. XIII, 1968, nr 4). Popularny obraz epoki Henryka VIII i reformacji w Anglii nakreślił S. Grzybowski, Henryk VIII i reformacja w Anglii, Warszawa 1969. Na temat wpływu radykalnego skrzydła reformacji w Polsce na Anglię podstawową pracę dał S. Kot, Oddziaływanie Braci Polskich w Anglii, „Reformacja w Polsce", t. VII-VIII, 1936. Natomiast M. Rozbicki prześledził wpływ Samuela Hartliba z Elbląga na życie umysłowe Anglii XVII w. (praca w druku).
     Poważnym ułatwieniem w badaniach nad stosunkami angielsko-polskimi w XVI i XVII w. jest wydawnictwo Elementa ad fontium editiones, t. IV, VI i XIII, wyd. C. H. Talbot, Rzym 1961-1965,
     518 
     finansowane przez Karolinę Lanckorońską na emigracji. Zawiera ono znajdujące się przede wszystkim w zbiorach archiwów i bibliotek angielskich (Public Record Office, British Museum) rękopiśmienne zbiory dokumentów do stosunków angielsko-polskich w XVI — XVII w. Pożytecznym przewodnikiem po brytyjskich polonikach jest praca A. Ciechanowieckiego i B. O. Jeżewskiego Polonica na Wyspach Brytyjskich, Londyn 1966. Poważną wartość ma też praca J. Jasnowskiego A Tentative Bibliography of non-literary Works of Polish Authors Translated into English (1560-1918), „The Polish Review", t. XVI, 1971, nr 4, zestawiająca przekłady autorów polskich na język angielski od pół. XVI w. do 1918 r.
     Kontakty gospodarcze Anglii z Europą Wschodnią w XVI w. omówił A. Szelągowski, Z dziejów współzawodnictwa Anglii i Niemiec, Rosji i Polski, Lwów 1910. Bardziej szczegółową i opartą na angielskich archiwach pracę na temat stosunków handlowych Anglii elżbietańskiej z Polską i rejonem bałtyckim napisał H. Zins, Anglia a Bałtyk w drugiej połowie XVI w., Wrocław 1967. Zob. też H. Zins, England and the Baltic in t hę Elizabethan Era, Manchester 1972. Jej uzupełnieniem jest artykuł A. Mączaka Angielska Kompania Wschodnia a bilans handlu bałtyckiego w drugiej połowie XVI w., „Zapiski Historyczne", t. XXXIV, 1969. Zob. też A. Mączak, Angielscy kaprowie i gdańscy rachmistrze. W poszukiwaniu nowych źródeł do dziejów handlu, [w:] Społeczeństwo, gospodarka, kultura. Studia ofiarowane Marianowi Małowistowi, Warszawa 1974.
     Stan badań nad epoką elżbietańską omówił szczegółowo H. Zins, Angielska historiografia elżbietańską, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce", t. VIII, 1963. Por. też H. Zins, Angielska historiografia tudorska, „Annales UMCS", Sectio F, t. XV, 1963. Tenże autor przedstawił wkład takich historyków brytyjskich, jak L. Namier, R. H. Tawney, G. M. Trevelyan czy R. F. Leslie do historiografii. Zob. H. Zins, W świecie anglosaskim, Lublin 1975.• Źródłową pracę na temat angielskiej polityki kolonialnej w XVI i na początku XVII w. napisał S. Grzybowski, Polityka kolonialna Tudorów i pierwszych Stuartów, Wrocław 1970. H. Zins zajął się też źródłami do angielskiej wczesnej ekspansji i dziełem R. Hakluyta. Por. H. Zins, Szkice o Anglii i Afryce (w druku), gdzie znajduje się również m. in. studium na temat poglądów Williama Szekspira na historię Anglii.
     Mniejsze zainteresowanie budziły u nas stosunki Anglii z Polską w XVII i pierwszej pół. XVIII w. Oprócz kilku prac już wspomnianych (m. in. S. Kota i S. Grzybowskiego) należy wymienić 
     519 
    A. Kraushara Poselstwo Dickensona do Zygmunta III w sprawie książki uwłaczającej domowi Stuartów (1615), „Przegląd Historyczny", t. IX, 1909, a z prac nowszych źródłowe studium Z. Libiszowskiej Echa rewolucji burżuazyjnej w Polsce, „Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych", t. III, 1953. Losami Stuartów interesował się u nas J. Meysztowicz, Trzy korony, Warszawa 1972, angielską zaś myślą polityczną okresu rewolucji z połowy XVII w. m. in. R. Tokarczyk, Winstanley, Warszawa 1975, oraz Z. Krawczyk (praca o J. Harringtonie w druku). Książki polskich autorów w bibliotece Johna Locke'a omówił Z. Ogonowski, Polonica w bibliotece Locke'a, „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej", t. XVIII, 1972. O książce polskiej w angielskich bibliotekach XVI i początków XVII w. pisał H. Zins, W świecie anglosaskim, Lublin 1975. Źródłowy przyczynek do stosunków polsko-angielskich w XVII w. dał A. N. E. Shofield, Anglo-Polish Relations in the Seventeenth Century: A. Contemporary Memorandum, „Bulletin of the Institute of Historical Research", t. XLII, 1969, nr 106. Do grupy prac na temat związków polsko-angielskich w XVII w. można też zaliczyć książkę T. Bilikiewicza Jan Jonston (1603—1673). Żywot i działalność lekarska, Warszawa 1931, czy też rozprawy o Szkotach w Polsce, m. in. pióra W. Borowego Anglicy, Szkoci i Irlandczycy w wojsku polskim :a Zygmunta III, [w:] Studia z dziejów kultury. Warszawa 1947 (w zestawieniu naszym pomijamy prace na temat stosunków polsko-szkockich ze względu na planowany przez Ossolineum odrębny tom poświecony historii Szkocji). Osobą mediatora angielskiego w wojnie polsko-szwedzkiej za czasów Zygmunta III, Thomasa Roe, zajmował się m. in. Edward Mierzwa, postacią innego mediatora, G. Douglasa, natomiast G. Clutton, Sir George Douglas. British Mediator in the Polish-Swedish War 1635—1636, [w:] Supplement to Polish Facts and Figur es, nr 385 i 387, Londyn 1967. Niektóre źródła angielskie do stosunków polsko-angielskich w XVI —XVIII w. omówił S. Kot, Anglo-Polonica. Angielskie źródła rękopiśmienne do dziejów stosunków kulturalnych Polski i Anglii, Warszawa 1935.
     Stosunki angielsko-polskie w drugiej połowie XVIII w. są bliżej nam znane dzięki licznym pracom na ten temat Z. Libiszowskiej. Są to przede wszystkim źródłowe książki tej autorki, jak Misja polska w Londynie w latach 1769—1795, Łódź 1966; Życie polskie w Londynie w XVIII w.. Warszawa 1972, oraz szereg jej rozpraw i artykułów, np. Edmund Burke a Polska, „Kwartalnik Historyczny", t. 77, 1970, nr 1; Prasa i publicystyka angielska wobec drugiego
     520 
     rozbioru Polski, „Roczniki Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego", t. XII, 1973, nr 3; James Dumo i jego misja w Polsce, „Przegląd Historyczny", t. 64, 1973. nr l; Misja Ogińskiego w Londynie, [w:] Wiek XVIII. Polska i Świat. Księga poświęcona Bogusławowi Leśnodorskiemu, Warszawa 1974; Model angielski w publicystyce polskiego Oświecenia, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Naukowych Łódzkiego Towarzystwa Naukowego", t. XXIII. Oddzielną książkę poświęciła Z. Libiszowska słynnemu angielskiemu publicyście i bojownikowi o wolność Stanów Zjednoczonych, Thomasowi Paine (zob. Z. Libiszowska, Tomasz Paine. Obrońca praw człowieka, Warszawa 1976).
     Polsko-angielskimi stosunkami w drugiej połowie XVIII w. zajmował się też J. A. Gierowski, Z dziejów stosunku Anglii do Gdańska w XVIII w., „Sobótka", 1975, nr 2, a dalej H. Stratmann, Die englisch-polnischen Beziehungen 1763—1795, Erlangen 1970, czy E. Rostworowski, Republikanizm polski i anglosaski w XVIII w., „Miesięcznik Literacki", t. XI, 1976, nr 8. Stosunkiem brytyjskiej opinii publicznej do pierwszego rozbioru Polski zajął się D. B. Horn, British Public Opinion and the First Partition of Poland, Edinburgh 1945, natomiast poglądami historiografii angielskiej końca XVIII w. na insurekcję kościuszkowską J. Grobis, Insurekcja kościuszkowska w ocenie historiografii angielskiej końca XVIII stulecia, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego", t. LXXV, 1971.
     Szereg monograficznych opracowań odnosi się do stosunków angielsko-polskich w XIX w. Są to przede wszystkim książki: E. Wawrzkowicz, Anglia a sprawa polska 1813—1815, Kraków 1919; J. Dutkiewicz, Anglia a sprawa polska w latach 1830—1831, Łódź 1967; P. Brock, Z dziejów wielkiej emigracji w Anglii, Warszawa 1958; L. Zieliński, Emigracja polska w Anglii w latach 1831 — 1846, Gdańsk 1964; H. Rzadkowska, Działalność Centralizacji Londyńskiej Towarzystwa Demokratycznego Polskiego 1850—1852, Wrocław 1971; H. Wereszycki, Anglia a Polska w latach 1860-1865, Lwów 1934; H. Katz, Robotnicy angielscy wobec powstania styczniowego, Łódź 1964. Do tej ostatniej tematyki zbliżone są rozprawy: H. G. Weisser, Polonophilism and the British Working Class, 1830 to 1845, „The Polish Review", t. XII, 1967, nr 2, oraz tegoż autora The British Working Class and the Cracow Uprising of 1846, „The Polish Review", t. XIII, 1968, nr 1. Stosunek opinii angielskiej do powstania listopadowego omówił C. Bloch, Społeczeństwo angielskie wobec polskiej walki wyzwoleńczej w 1831 r., „Studia i Materiały do
     521 
     Historii Wojskowości", t. X, 1964. Interesujący memoriał o stanie stosunków rolnych w Królestwie Polskim opracowany w Anglii w 1885 r. wydał S. Kieniewicz, Angielski memoriał o stanie kwestii agrarnej w Królestwie Polskim, „Przegląd Historyczny", t. LXIII, 1972, nr 3.
     Zarys stosunków angielsko-polskich w pierwszej połowie XIX w. dał M. Handelsman, Anglia a Polska 1814—1864, Warszawa 1917, a zwięzłe omówienie tego zagadnienia od Sejmu Wielkiego do powstania styczniowego przedstawił J. Feldman, U podstaw stosunków polsko-angielskich 1788-1863, „Polityka Narodów", 1933, nr 3 i 4. Wiele materiałów zawiera książka S. Koźmiana Anglia i Polska, t. I —II, Poznań 1862. Działalność Lacha Szyrmy w Anglii opracowali W. Chojnacki i J. Dąbrowski, August Lach Szyrma — syn ziemi mazurskiej, Olsztyn 1971.
     Kontakty kulturalne angielsko-polskie w XIX w. oraz zagadnienie polskich anglofilów badał S. Helsztyński. Wpływami Anglii w życiu kulturalnym i gospodarczym ziem polskich pod koniec XVIII i w XIX w. zajmują się m. in. W. Lipoński i Z. Gołębiowska (większe prace w druku). Natomiast H. Katz opracował dwie monografie na temat Anglii wiktoriańskiej: Liga Reformy. Studium politycznej organizacji robotniczej w średniowiktoriańskiej Anglii, Łódź 1962, oraz Anglia u progu demokracji, Warszawa 1965.
     Pomijając w naszym zestawieniu zagadnienia czysto literackie (istnieje wiele opracowań na temat recepcji niektórych pisarzy angielskich w Polsce od czasów Szekspira), warto przynajmniej wymienić takie prace, jak Z. Sinko, „Monitor" wobec angielskiego „Spectatora", Wrocław 1956; A. Kowalska, John Bowring. Tłumacz i propagator literatury polskiej w Anglii, Łódź 1965; E. Goldzamt, William Morris a geneza społeczna architektury nowożytnej, Warszawa 1967, i inne. Kilka naszych ośrodków anglistycznych, zwłaszcza kierowana przez prof. Irenę Dobrzycką anglistyka Uniwersytetu Warszawskiego oraz przez prof. Henryka Zinsa anglistyka Uniwersytetu M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie, zajmuje się dosyć systematycznie badaniami nad wzajemnymi wpływami kulturalnymi Polski i Anglii oraz recepcją pisarzy angielskich w Polsce oraz polskich w Anglii.
     Brak jest liczniejszych prac monograficznych na temat stosunków angielsko-polskich w XX w., nie licząc literatury o charakterze przyczynkarskim czy też pamiętnikarskim. Stosunkiem Wielkiej Brytanii do sprawy polskiej w okresie I wojny światowej zajęła się A. Cienciała, Polityka brytyjska wobec odrodzenia Polski, 1914—1918,
     522 
     „Zeszyty Historyczne", nr XVI, 1969. O stanowisku Wielkiej Brytanii do sprawy Gdańska po I wojnie światowej pisał N. Davies, Great Britain and Danzig 1918 — 1920, „Komunikaty Instytutu Bałtyckiego", t. VIII, 1972, nr 16. Natomiast J. Kulas i M. Nurek przedstawili działalność naszej dyplomacji w Wielkiej Brytanii w sprawie Górnego Śląska po I wojnie światowej. Zob. J. Kulas i M. Nurek, Akcja polskich placówek dyplomatycznych na terenie Włoch i Wielkiej Brytanii w sprawie górnośląskiej w roku 1921, „Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego", Historia, nr l, 1971.
     Lata po I wojnie światowej zostały gruntownie opracowane z punktu widzenia stosunków brytyjsko-polskich przez M. Nowak-Kiełbikową, Polska—Wielka Brytania w latach 1918—1923. Kształtowanie się stosunków politycznych, Warszawa 1975. Ta sama autorka ogłosiła wcześniej studium pt. Polityka Wielkiej Brytanii wobec Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1918—1921, „Studia z Dziejów ZSRR i Europy Wschodniej", t. VI, 1970. Cały okres międzywojenny przedstawił zarysowo na podstawie źródeł brytyjskich T. Piszczkowski, Anglia a Polska 1914—1939 w świetle dokumentów brytyjskich, Londyn 1975. Wśród drobniejszych prac do tego okresu można wymienić: L. Grosfeld, Czy Anglicy rzeczywiście byli inspiratorami przewrotu majowego1? „Kwartalnik Historyczny", t. LXXVI, 1969, nr 3; T. Cieślak, Brytyjskie glosy o polsko-niemieckiej deklaracji z 1934 roku, „Przegląd Stosunków Międzynarodowych", t. XI, 1974, nr 1. Do lat nieco wcześniejszych odnosi się obszerna rozprawa M. Cygańskiego Ewolucja polityki W. Brytanii wobec Polski w latach 1925—1929 i jej konsekwencje w stosunkach polsko-niemieckich, „Biuletyn Naukowy Zakładu Stosunków Międzynarodowych", t. II/III, 1972.
     Polityczne stosunki polsko-brytyjskie w przededniu II wojny światowej i w okresie Września omawiali m. in.: M. Nurek, Londyńska wizyta Józefa Becka w listopadzie 1936 roku, „Dzieje Najnowsze", 1975, nr 1; A. Skrzypek, Wschodnia polityka Polski a gwarancje brytyjskie w 1939 r., „Dzieje Najnowsze", 1975, nr 2; J. Stefanowicz, Gwarancje brytyjskie dla Polski w 1939 r. w świetle narad gabinetu londyńskiego, „Wojskowy Przegląd Historyczny", t. XVI, 1971, nr 1; H. Batowski, Podpisanie układu polsko-brytyjskiego z 25 sierpnia 1939 r. (Na podstawie dokumentów Foreign Office), „Dzieje Najnowsze", t. III, 1971, nr 4; tenże, Pierwsze kontakty rządowe polsko-brytyjskie po wrześniu 1939 (według akt Foreign Office), „Studia
     523 Historyczne", t. XIV, 1971, nr 4; M. Nurek, Rozmowy polsko-brytyjskie w październiku i listopadzie 1939 roku, „Dzieje Najnowsze", t. V, 1973.
     Stosunki polsko-brytyjskie w okresie II wojny światowej analizował m. in. W. T. Kowalski, Stosunki polsko-brytyjskie w latach 1939 — 1945, „Wojskowy Przegląd Historyczny", 1961, nr 4; tenże, Stosunki polsko-brytyjskie po konferencji w Teheranie (styczeń —marzec 1944), „Studia z Najnowszych Dziejów Powszechnych", 1963, nr 4, oraz szereg innych szerszych opracowań W. T. Kowalskiego oraz H. Batowskiego. Ważne materiały do zagadnienia stosunku Wielkiej Brytanii do sprawy polskiej w latach 1939—1945 zawiera wydawnictwo źródłowe pt. Poland in the British Parliament 1939—1945, wyd. W. Jędrzejewicz i P. C. Ramsey, t. I —III, Nowy Jork 19461962. Stosunkiem prasy brytyjskiej do sprawy polskiej pod koniec II wojny światowej zajmował się W. Babiński, Prasa angielska w sprawach polskich na przełomie lat 1943—1944, „Zeszyty Historyczne", 1971, nr 20.
     Wielu autorów pisało o udziale lotników polskich w bitwie o Anglię: W. Król, Polskie dywizjony lotnicze w Wielkiej Brytanii 1940—1945, Warszawa 1976; E. Banaszczyk, W bitwie o Anglię, Warszawa 1973; J. Jokiel, Udział Polaków w bitwie o Anglię, Warszawa 1972; F. Kalinowski, Lotnictwo polskie w Wielkiej Brytanii 1940—1945, Paryż 1969 i in. Wśród prac poświęconych Polakom w Wielkiej Brytanii można wymienić m. in.: M. Nowak-Kiełbikowa, Z dziejów Polonii angielskiej w dwudziestoleciu międzywojennym, „Kwartalnik Historyczny", t. LXXXIII, 1976, nr l, natomiast jeśli idzie o okres po II wojnie światowej, podstawowe znaczenie ma: B. Czaykowski i B. Sulik, Polacy w Wielkiej Brytanii, Paryż 1961. Por. też I. Homola, „The Polish Exile". Przyczynek do historii prasy polskiej w Anglii, „Studia Historyczne", t. XIII, 1970, nr l, a także J. Zubrzycki, Polska emigracja do krajów Wspólnoty Brytyjskiej. Studium demograficzne, „Przegląd Polonijny", t. II, 1976, nr 2.
     Znaczne zainteresowanie uczonych i publicystów polskich wywołują najnowsze dzieje Wielkiej Brytanii, zwłaszcza jeśli idzie o jej aktualne przeobrażenia polityczne, ustrojowe, społeczne i kulturalne. Z tego zakresu można wymienić m. in. następujące pozycje książkowe: K. Grzybowski, Demokracja angielska, Warszawa 1946; A. Meszorer, Brytyjski system parlamentarny w zarysie, Warszawa 1962; S. Gebethner, Rząd i opozycja Jej Królewskiej Mości, Warszawa 1967; M. Berezowski, Ulani i buchalterzy, czyli gwarancje dla Polski,
     524 Warszawa 1967; S. Ładyka, Z ekonomicznych koncepcji socjalizmu brytyjskiego, Warszawa 1961; J. Lutosławski, Polska— Wielka Brytania. Gospodarka, stosunki ekonomiczne, Warszawa 1969; J. Loria, Szkolnictwo w Anglii i jego tradycje, Wrocław 1964; B. Taborski, Nowy teatr elżbietański, Kraków 1967 i inne. Opinie historyków brytyjskich o Polsce omówił W. H. Zawadzki, Historycy brytyjscy o Polsce 1893—1974. Zarys biograficzno-bibliograficzny, „Kwartalnik Historyczny", 1976, nr 3, natomiast fragmenty dzieł najwybitniejszych historyków brytyjskich wydał po polsku i opatrzył komentarzem J. Z. Kedzierski, Współcześni historycy brytyjscy, Londyn 1963.
     W publicystyczny sposób informują o życiu Anglii współczesnej m. in.: G. Jaszuński, Londyńskie ABC, Warszawa 1972; M. Berezowski, Lordowie i heretycy, Warszawa 1966; E. Boniecka i Z. Boniecki, Polskie spotkania na Wyspach Brytyjskich, Warszawa 1972; E. Boniecka, Anglicy. Polityka —Obyczaje, Warszawa 1974; B. Drozdowski, Albion od środka, Warszawa 1973. Natomiast szczegółową analizę współczesnych tendencji rozwojowych gospodarki Wielkiej Brytanii dał B. Błaszczyn, Wielka Brytania w gospodarce światowej, Warszawa 1967, a ostatnio J. Barbag, Wielka Brytania, Warszawa 1976. Z prac ogólniejszych na wymienienie zasługują: J. Lider, Zmierzch Imperium Brytyjskiego, Warszawa 1970, oraz A. Liebfeld, Churchill, Warszawa 1971. W naszym omówieniu pomijamy polskie studia o współczesnej literaturze angielskiej, podobnie jak miało to miejsce w odniesieniu i do okresów dawniejszych. Wspomnijmy tylko, że tacy nasi angliści, jak R. Dybowski, J. Tretiak, W. Tarnawski, S. Helsztyński, I. Dobrzycka, W. Ostrowski, P. Mroczkowski, W. Chwalewik i in., zrobili bardzo wiele dla przybliżenia naszemu społeczeństwu zabytków piśmiennictwa angielskiego. Wśród tłumaczy szczególną pod tym względem rolę odgrywa współcześnie Maciej Słomczyński, twórca znakomitych przekładów arcydzieł literatury angielskiej z G. Chaucerem, W. Szekspirem i J. Joyce'em na czele.
    
    TABLICE GENEALOGICZNE WŁADCÓW ANGLII
     526 
    Uwaga: daty przy imionach władców oznaczają końcowe lata ich panowania; imiona bez dat oznaczają członków dynastii niepanujących. Informacje o małżeństwach (x) podano jedynie tam, gdzie wyjaśniają one ważniejsze związki dynastyczne.
    
    I. Władcy Wessexu w IX—XI w.
Egbert 839
Syn Egberta - Ethelwulf 858
Potomstwo Ethelwulfa: Ethelbald 860; Ethelbert 865; Ethelred I 871; Alfred Wielki 899;
Potomstwo Alfreda Wielkiego: Edward Starszy 924; Ethelflaed;
Potomstwo Edwarda Starszego: Athelstan 939; Edyta (x cesarz Otto I); Edmund 946; Eadred 955; Eadgifu (x Karol Prosty, król francuski)
Potomstwo Edmunda: Edwy 959; Edgar 975;
Potomstwo Edgara: Edward Męczennik 978; Ethelred II 1016 (x Emma x Kanut Wielki 1035)
Potomstwo Ethelreda II: Edmund Żelaznoboki 1016; Alfred; Edward Wyznawca 1066; 
Potomstwo Emmy i Kanuta Wielkiego - Harthakanut 1042
Syn Edmunda Żelaznobokiego - Edward 1057
Potomstwo Edwarda: Edgar Atheling Małgorzata (x Malcolm III król Szkocji)

II. Królowie z dynastii Normandzkiej i Andegaweńskiej
Wilhelm I Zdobywca 1087
Potomstwo Wilhelma I Zdobywcy: Robert ks. Normandii; Wilhelm II 1100; Henryk I 1135 (x Edyta szkocka); Adela (x Stefan de Blois)
Potomstwo Henryka I: Matylda (x-1. cesarz Henryk V, x-2. Geoffrey Anjou); Wilhelm;
Syn Adeli i Stefana de Blois - Stefan 1154
Potomstwo Matyldy i Geoffrey’a Anjou - Henryk II 1189 (x Eleonora Akwitańska)
Potomstwo Henryka II i Eleonory Akwitańskiej: Henryk; Matylda (x Henryk Lew); Ryszard I 1199; Geoffrey (x Konstancja Bretońska); Jan bez Ziemi 1216; Joanna (x Wilhelm II Sycylijski); Eleonora (x Alfons IX Kastylski)
Potomstwo Matyldy i Henryka Lwa - Otto IV cesarz
Potomstwo Geoffrey’a i Konstancji Bretońskiej – Artur
Potomstwo Jana bez Ziemi: Henryk III 1272; Ryszard ks. Kornwalii; Joanna (x Aleksander II król Szkocji ); Izabella (x cesarz Fryderyk II ); Eleonora (x Szymon de Montfort);
Potomstwo Henryka III: Edward I 1307 (x-1. Eleonora Kastylska x-2. Małgorzata Francuska); Edmund hr. Lancaster
Potomstwo Edwarda I: Joanna (x hr. Gloucester); Edmund hr. Kentu; Edward II 1327 (x Izabella Francuska); 
Potomstwo Edmunda hr. Lancaster: Tomasz hr. Lancaster; Henryk;
Potomstwo Henryka - Henryk hr. Lancaster;
Potomstwo Henryka hr. Lancaster - Blanka Lancaster
Potomstwo: Edwarda II i Izabelli Francuskiej - Edward III 1377 (x Filipa de Hainault);
Potomstwo Edwarda III i Filipy de Hainault: Edward Czarny Książę (x Joanna Kent); Lionel hr. Clarendon; Tomasz ks. Gloucester; Edmund ks. Yorku; Jan z Gaunt (x Blanka Lancaster, córka Henryka hr. Lancaster);
Potomstwo Edwarda Czarnego i Joanny Kent - Ryszard II 1399;
Potomstwo Jana z Gaunt i Blanki Lancaster - Henryk IV 1413;

III. Dynastia Lancaster i York
Jan z Gaunt (x-1. Blanka ks. Lancaster, x-2. Konstancja Kastylska, x-3. Katarzyna Swynford) 
Potomstwo Jana z Gaunt i Blanki ks. Lancaster - Henryk IV 1413
Potomstwo Jana z Gaunt i Katarzyny Swynford: Jan Beaufort markiz Somerset; Henryk Beaufort kardynał;
Potomstwo Henryka IV - Henryk V 1422 (x Katarzyna Francuska ,x Owen Tudor)
Potomstwo Henryka V - Henryk VI 1461
Potomstwo Henryka VI - Edward ks. Walii;
Potomstwo Katarzyny Francuskiej i Owena Tudor - Edmund Tudor (x Małgorzata Beaufort, córka Jana ks. Somerset)
Potomstwo Jana Beaufort: Jan ks. Somerset; Joanna (x Jakub I król Szkocji);
Potomstwo Jana ks. Somerset - Małgorzata Beaufort (x- Edmund Tudor);
Potomstwo Małgorzaty Beaufort i- Edmunda Tudor - Henryk VII 1509 (x Elżbieta, córka Edwarda IV);
Edmund ks. York
Potomstwo Edmunda ks. York: Ryszard ks. Cambridge; Edward ks. York;
Lionel ks. Clarence
Córka Lionela ks. Clarence - Filippa (x Edmund Mortimer hr. March)
Potomstwo Filippy i Edmunda Mortimer: Edmund; Roger hr. March;
Córka Rogera hr. March - Anna (x Ryszard ks. Cambridge, syn Edmunda ks. York)
Potomstwo Anny i Ryszarda ks. Cambridge - Ryszard ks. York
Potomstwo Ryszarda ks. York: Małgorzata ks. Burgundii; Jerzy ks. Clarence; Edward IV 1483; Ryszard III 1485;
Potomstwo Edwarda IV: Elżbieta (x-Henryk VII); Edward V 1483; Ryszard ks. York;

IV. Dynastia Tudorów
Henryk VII 1509
Potomstwo Henryka VII: Artur; Henryk VIII 1547 (x-1. Katarzyna Aragońska, x-2. Anna Boleyn, x-3. Jane Seymour); Małgorzata (x Jakub IV król Szkocji); Maria (x ks. Suffolk);
Potomstwo Henryka VIII i Katarzyny Aragońskiej - Maria Tudor 1558;
Potomstwo Henryka VIII i Anny Boleyn: Elżbieta I 1603; Edward VI 1553;
Potomstwo Małgorzaty i Jakuba IV - Jakub V (x Maria Gwizjusz);
Potomstwo Jakuba V - Maria Stuart (x Henryk Darnley);
Syn Marii Stuart i Henryka Darnley - Jakub VI król Szkocji (Jakub I Stuart 1625);

V. Dynastia Stuartów
Jakub I 1625 (x Anna ks. Danii)
Potomstwo Jakuba I i Anny: Henryk; Karol I 1649 (x Henrietta Maria córka Henryka IV króla Francji); Elżbieta (x Fryderyk V elektor Palatynatu, król Czech);
Potomstwo Karola I i Henrietty Marii: Karol II 1685; Henryk ks. Gloucester; Henrietta (x Filip Orański); Maria (x Wilhelm II Orański); Jakub II 1688 (x-1. Anna Hyde, x-2. Maria ks. Modeny)
Potomstwo Jakuba II i Anny Hyde: Maria (x Wilhelm III); Anna 1714;
Potomstwo Jakuba II i Marii ks. Modeny - Jakub Edward;
Potomstwo Henrietty i Filipa Orańskiego - Anna (x Wiktor Amadeus, król Sardynii)
Potomstwo Marii i Wilhelma II Orańskiego - Wilhelm III 1702 (x Maria córka Jakuba II)
Potomstwo Elżbiety i Fryderyka V: Karol Ludwik elektor Palatynatu; Maurycy; Rupert; Zofia (x Ernest August, elektor Hanoweru);
Syn Zofii i Ernesta Augusta - Jerzy I 1727;

VI. Dynastia Hanowerska
Jerzy I 1727 (x Zofia Dorota ks. Brunszwiku)
Potomstwo Jerzego I i Zofii Doroty ks. Brunszwiku: Jerzy II 1760 (x Karolina Ansbach); Zofia Dorota (x Fryderyk Wilhelm I król Prus);
Potomstwo Zofii Dorota i Fryderyka Wilhelma I - Fryderyk Wielki król Prus
Potomstwo Jerzego II i Karoliny Ansbach: Anna (x Wilhelm IV ks. Orański); Fryderyk (x Augusta ks. Sachsen-Gotha); Amelia; Wilhelm ks. Cumberland:
Potomstwo Fryderyka i Augusty: Augusta (x Wilhelm ks. Brunszwiku); Jerzy III 1820 (x Charlotte ks. Meklemburgii);
Potomstwo Augusty i Wilhelma ks. Brunszwiku - Karolina (x Jerzy IV, syn Jerzego III)
Potomstwo Karoliny i Jerzego IV - Charlotte
Potomstwo Jerzego III i Charlotty ks. Meklemburgii: Jerzy IV 1830 (x Karolina); Fryderyk ks. York; Wilhelm IV 1837; Edward ks. Kentu (x Wiktoria ks. saska na Coburg); 11 innych dzieci;
Córka Edwarda ks. Kentu i Wiktorii ks. saskiej na Coburg - Wiktoria 1901

VII. Dynastia Windsorska
Wiktoria 1901 (x Albert ks. sasko-koburski)
Potomstwo Wiktorii i Alberta: Wiktoria (x Fryderyk król Prus); Edward VII 1910 (x Aleksandra córka króla Danii); Alicja; Alfred ks. Edynburga; Helena; Luiza; Artur ks. Connaught; Leopold; Beatrycze;
Potomstwo Edwarda VII i Aleksandry: Albert Wiktor ks. Clarence; Jerzy V 1936 (x Wiktoria Maria); Luiza ks. Fife; Wiktoria; Maud, królowa Danii i Norwegii; Jan; 
Potomstwo Jerzego V i Wiktorii Marii: Edward VIII 1936; Jerzy VI 1952 (x Elżbieta Bowes-Lyon); Maria; Henryk ks. Gloucester; Jerzy ks. Kentu; Jan;
Potomstwo Jerzego VI i Elżbiety Bowes-Lyon: Elżbieta II (x Filip ks. Grecki); Małgorzata;
Potomstwo Elżbiety II i Filipa: Karol; Anna; Andrzej;

    RZĄDY, PREMIERZY I MINISTROWIE SPRAW ZAGRANICZNYCH ANGLII W LATACH 1782—1945
 533 
W każdym wierszu podane są kolejno: partia; data utworzenia rządu; premier; oraz minister spraw zagranicznych.
Wigowie; 27 III 1782; Lord Rockingham; Ch. J. Fox; 
„Przyjaciele Królewscy"; 4 VII 1782; Lord Shelburne; Lord Grantham; 
Koalicja; 2 IV 1783; Ks. Portland; Ch. J. Fox; 
Torysi; 19 XII 1783; W. Pitt; Lord Buckingham,; od końca 1783 r. ks. Leeds, od 1791 r. lord Grenville; 
Torysi; 17 III 1801; H. Addington; Lord Liverpool; 
Torysi; 10 V 1804; W. Pitt; Lord Harrowby, w 1805 r. lord Mulgrave
Koalicja; 11 II 1806; Lord Grenville; Ch. J. Fox, od 24 IX 1806 r. Ch. Grey
Torysi; 31 III 1807; Ks. Portland; G. Canning; 
Torysi; 4 X 1809; S. Perceval; H. Bathurst, od 6; XII 1809 r. R. Wellesley
Torysi; 8 VI 1812; Lord Liverpool; Lord Castlereagh,; od 1822 r. G. Canning
Torysi; 11 IV 1827; G. Canning; Lord Dudley; 
Torysi; 31 VIII 1827; Lord Goderich; Lord Dudley; 
Torysi; 22 I 1828; Ks. Wellington; Lord Dudley, od czerwca lord Aberdeen
Wigowie; 22 XI 1830; Lord Grey; Lord Palmerston; 
Wigowie; 16 VII 1834; Lord Melbourne; Lord Palmerston; 
Torysi; 17 XI 1834; Ks. Wellington; Ks. Wellington; 
Konserwatyści; 10 XII 1834; R. Peel; Ks. Wellington; 
Wigowie; 18 IV 1835; Lord Melbourne; Lord Palmerston; 
Konserwatyści; 30 VIII 1841; R. Peel; Lord Aberdeen; 
Wigowie; 30 IV 1846; Lord Russell; Lord Palmerston,; od końca 1851 r. lord Granville
Konserwatyści; 23 II 1852; Lord Derby; Lord Malmesbury; 
Koalicja; 19 XII 1852; Lord Aberdeen; Lord Russell, od; lutego 1853 r. lord Clarendon
Wigowie; 6 II 1855; Lord Palmerston; Lord Clarendon; 
Konserwatyści; 20 II 1858; Lord Derby; Lord Malmesbury; 
Liberałowie; 12 IV 1859; Lord Palmerston; Lord Russell; 
Liberałowie; 29 X 1865; Lord Russell; Lord Clarendon; 
Konserwatyści; 28 VI 1866; Lord Derby; Lord Stanley;
Konserwatyści; 27 II 1868; B. Disraeli; Lord Stanley;
Liberałowie; 3 XII 1868;W. E. Gladstone; Lord Clarendon, od 1870 r. lord Granville;
Konserwatyści; 20 II 1874; B. Disraeli; Lord Derby, od 1878 r. lord Salisbury;
Liberałowie; 23 IV 1880; W. E. Gladstone; Lord Granville;
Konserwatyści; 23 VI 1885; Lord Salisbury; Lord Salisbury;
Liberałowie; 1 II 1886; W. E. Gladstone; Lord Rosebery;
Konserwatyści; 25 VII 1886; Lord Salisbury; Lord Iddesleigh, od 1887 r. lord Salisbury;
Liberałowie; 15 VIII 1892; W. E. Gladstone; Lord Rosebery;
Liberałowie; 5 III 1894; Lord Rosebery; Lord Kimberley;
Konserwatyści; 25 VI 1895; Lord Salisbury; Lord Salisbury, od 1900 r. lord Lansdowne;
Konserwatyści; 12 VII 1902; A. J. Balfour ;Lord Lansdowne; 
Liberałowie; 5 XII 1905; H. Campbell-Bannerman; E. Grey ;
Liberałowie; 7 IV 1908; H. H. Asquith; E. Grey;
Koalicja; maj 1915; H. H. Asquith; E. Grey;
Koalicja; 7 XII 1916; D. Lloyd George; A. J. Balfour;
Konserwatyści; 23 X 1922; A. Bonar Law; Lord Curzon; 
Konserwatyści; 22 V 1923; S. Baldwin; Lord Curzon;
Partia Pracy; 22 I 1924; J. R. MacDonald; J. R. MacDonald;
Konserwatyści; 4 XI 1924; S. Baldwin; A. Chamberlain;
Partia Pracy; 5 VI 1929; J. R. MacDonald; A. Henderson;
Narodowa; 23 VIII 1931; J. R. MacDonald; Lord Reading, od listopada 1931 r. J. Simon;
Narodowa; 7 VI 1935; S. Baldwin; S. Hoare, od grudnia 1935 r. A. Eden;
Narodowa; 28 V 1937; N. Chamberlain; A. Eden, od 1938 r. lord Halifax;
Koalicja; 10 V 1940; W. Churchill; Lord Halifax, od grudnia 1940 r. A. Eden;
Konserwatyści; maj 1945;W. Churchill; A. Eden;
Partia Pracy; 26 VII 1945; C. Attlee ; E. Bevin, od marca 1951 r. H. Morrison
    
    INDEKS NAZWISK
 535 
    W indeksie zastosowano następujące skróty: abp - arcybiskup, amer. - amerykański. ang. — angielski, austr. — austriacki, bp - biskup, bryt. — brytyjski, c. — córka. ces. - cesarz, fr. - francuski, gen. - generał, gr. - grecki, hiszp. - hiszpański, hol. - holenderski, irl. - irlandzki, kr. - król, królowa, ks. - książę, księżna, m. -matka, min. - minister, niem. - niemiecki, o. - ojciec, pol. - polski, port. - portugalski, radz. — radziecki, rz. — rzymski, szk. — szkocki, szw. — szwajcarski, wł. — włoski, właśc. — właściwie, współcz. — współczesny, ż. — żona. Daty w nawiasach oznaczają okres życia, daty bez nawiasów czas sprawowania funkcji lub władzy

Abelard Piotr (1079-1142). fr. teolog i filozof, przedstawiciel nominalizmu 106
Acton John Emerich Edward (1834— 1902), ang. historyk 406
Adam Robert (1728-1792), ang. architekt 312. 347
Addington Henry (1757-1844), ang. polityk, premier w l. 1801-1804 332
Addison Joseph (1672-1719), ang. dziennikarz, dramaturg, wydawca czasopisma „The Spectator" od 1711 r. 298, 312
Adenauer Konrad (1876-1967), niem. polityk, kanclerz RFN w l. 1949-1963 488
Aelle (zm. ok. 514), władca południowych Sasów w l. 477—491, założyciel królestwa Sussex 27
Agricola Julius Gnaeus (37-93), rz. gen., gubernator Brytanii 19, 20
Aidan św. (zm. 651), mnich, wprowadził chrześcijaństwo w Northumbrii 31
Alba Fernando Alvarez ks. Toledo (1508 -1582). hiszp. namiestnik Niderlandów w l. 1567-1573 200
Albanus (zm. 304). rz. żołnierz, pierwszy męczennik chrześcijański w Anglii 24
Aldhelm (ok. 650-709), bp i założyciel szkoły w Sherborne 44
Aldington Richard (ur. 1892), ang. poeta, prozaik, tłumacz 475. 476
Aleksander I (1777-1825), car rosyjski od 1801 r., inicjator Świętego Przymierza 336
Aleksander III (1241-1286), kr. Szkocji 116
Alexander Harold Rupert (ur. 1891), ang. marszałek, dowódca sił brytyjskich na Bliskim Wschodzie, min. obrony w l. 1952-1954 468, 469, 470
Alexander William (1580-1640), ang. poeta i polityk, par Szkocji, kolonizator Nowej Szkocji i Nowego Brunszwiku 243
Aleksandra, ks. Kentu 572
Alfred Wielki (849-899), kr. Anglii od 871 r., autor zbioru praw 32, 33, 39, 51-54, 59
Alkuin (735-804), kierownik szkoły katedralnej w Yorku, jeden z twórców renesansu karolińskiego 44
Angelis H. (XIX w.), malarz 394 
Anna (1655-1714), c. Jakuba II, kr. Anglii, ostatnia z dynastii Stuartów 293-298, 300, 310, 312 
Anna ks. Kliwii (1515-1557), c. Jana ks. Cleves, ż. Henryka VIII od 1540 r. 184
Anna (ur. 1952), c. Elżbiety II 510 
Anzelm (1033-1109), abp Canterbury 67, 68, 77 
Argyll Archibald Campbell (1598-I66I), przywódca powstania w Szkocji, ścięty przez Karola II 290 
Ariosto Lodovico (1474—1533), wł. Poeta renesansowy 222 
Arkwright Richard (1732-1792), ang. konstruktor wodnej maszyny tkackiej 315 
Arlington Henry Bennet (1618-1685), ang. min., członek „Cabalu" 287 
Armagnac, hrabiowie 143 
Armitage Kenneth (ur. 1916), ang. rzeźbiarz abstrakcjonista 478 
Arnold Matthew (1822- 1888), ang. poeta, krytyk literacki 408, 409 
Arnold Thomas (1795-1842), ang. reformator szkolnictwa, dyrektor szkoły w Rugby 98, 400
Artur, legendarny kr. Brytów 27, 108 
Artur Tudor ks. de Galles (1486-1502), s. Henryka VII, pierwszy mąż Katarzyny Aragońskiej 155, 179 
Arundel Thomas Howard (1586-1646), ang. gen. i dyplomata, kolekcjoner dzieł sztuki 281 
Arystoteles (384-322 p.n.e.), gr. filozof, nauczyciel Karola Wielkiego 104, 275 
Ascham Roger (1515—1568), ang. Autor traktatów pedagogicznych i popularyzator literatury klasycznej 222 
Ashley Anthony hr. Shaftesbury (1671-1713), ang. filozof, min. 257 
Ashley Maurice Percy (ur. 1907), ang. historyk, wydawca i dziennikarz 515 
Asquit Herbert Henry (1858-1928), ang. min. skarbu i spraw wewnętrznych, premier w l. 1908-1916 423, 432, 439, 440, 449
Asser (X w.), walijski mnich, bp Sherborne, biograf Alfreda Wielkiego 53
Athelstan (895-939), kr. Wessexu od 924 r., zwycięzca Duńczyków w 937 r. 54, 55
Attlee Clement Richard (1883-1967), przywódca Partii Pracy w l. 1935— 1955, wicepremier w l. 1940-1945, premier w l. 1945-1951 482, 486
Auchinleck Claude John Eyre (ur. 1884), ang. marszałek, dowódca w Norwegii i w Afryce w II wojnie światowej 468
Auden Wystan Hugh (ur. 1907), ang. poeta i dramaturg 477
Augustyn św. (zm. 604), misjonarz Anglii w 597 r., pierwszy abp Canterbury 28, 30, 37, 43
Austen Jane(1775—1817), ang. powieściopisarka 341
Aveling Edward (1851-1898), ang. tłumacz dzieł Marksa i Engelsa, założyciel Ligi Socjalistycznej 421
Aveling Eleonora (1855-1898), c. Karola Marksa, współzałożycielka Ligi Socjalistycznej 421
Babington Anthony (1561—1586), ang. przywódca spisku przeciwko Elżbiecie I w 1586 r. 202
Babiński W., historyk 524
Bacon Francis z Verulamu (1561—1626), ang. filozof, pisarz, mąż stanu i kanclerz, twórca naukowej indukcji 194, 218, 230, 275, 307
Bacon Nicholas (1510-1579), ang. polityk, doradca Elżbiety I 194
Bacon Roger (ok. 1214 - ok. 1294), ang. przyrodnik, filozof i alchemik 103—105, 148, 219
Bain Alexander(1818- 1903), szk. psycholog i filozof agnostyk 404
Baldwin Stanley (1867-1947), ang. min. handlu w l. 1921-1922. min. skarbu w l. 1922—1923, premier w latach 1923-1929, 1935-1937 449-452, 454
Balfour Arthur James (1848- 1930), min. do spraw Irlandii w l. 1887-1891, premier w l. 1902-1905 402, 430, 436, 448
Bali John (zm. 1381), ang. kaznodzieja, ideolog powstania chłopskiego w 1381 r. 125-128 
Balliol John (1249- 1315), władca Szkocji od 1292 r., kr. Szkocji od 1294 r. 116, 117 
Baltimore Cecil Calvert (1605 - 1675). ang. kolonizator Marylandu i Nowej Fundlandii 243 
Banaszczyk Eugeniusz, pol. Pisarz współcz. 524
Barbag Józef, współcz. pol. geograf 525 
Barber A.. ang. kanclerz skarbu 504 
Barbirolli John (ur. 1899), ang. dyrygent 479
Barkla Charles Glover (1877- 1944), ang. fizyk, laureat nagrody Nobla w 1917 r. 480
Barret-Browning Elizabeth (1806-1861), ang. poetka liryczna 408
Barry Charles (1795-1860), ang. architekt 409
Batowski Henryk, pol. historyk współcz. 52.?, 524
Bax Arnold (1883-1953). ang. kompozytor muzyki symfonicznej 479
Beaconsfield hr. zob. Disraeli Benjamin
Beales Edmond (1803-1881), ang. adwokat radykalny, przewodniczący Ligi Reformy 388
Beaumont Francis (1584— 1616), ang. dramaturg 226
Becket Tomasz św. (ok. 1118-1170), abp Canterbury. kanclerz Anglii, zamordowany z rozkazu Henryka II 88, 89, 103, 106
Beckford William (1759-1844), ang. pisarz i polityk 341
Beda (673—735), mnich, pierwszy kronikarz ang. 27, 32, 36, 44, 54, 77
Bedford John Plantagenet (1389-1435), ang. mąż stanu i regent Francji 143
Beecham Thomas (1879-1961), ang. dyrygent, założyciel Filharmonii Londyńskiej 479
Bell Andrew (1753- 1832), szk. Nauczyciel i reformator szkolnictwa 344 
Belloc Hilaire (1870-1953). ang. powieściopisarz pochodzenia francuskiego 47 3, 474
Bennett Arnold (1867-1931). ang. powieściopisarz 474
Bennett William Sterndale (1816-1875), kompozytor, założyciel Towarzystwa Bachowskiego 479
Bentham Jeremy (1748— 1832), ang. prawnik, filozof, ekonomista, twórca utylitaryzmu 362, 363, 365
Berezowski Maksymilian, pol. dziennikarz współcz., autor popularnych książek o Anglii 524, 525
Berkeley George (1685-1753), ang. filozof pochodzenia irlandzkiego, twórca idealizmu subiektywnego, prekursor klasycznej ekonomii ang. 307, 308
Bessemer Henry (1813-1898), ang. inżynier hutnik i wynalazca 414
Bevin Ernest (1881-1951), ang. polityk, przywódca związków zawodowych, min. pracy w l. 1940— 1945, min. spraw zagranicznych w l. 1945-1951 482
Bilikiewicz Tadeusz, pol. historyk medycyny 520
Bismarck Otto von (1815-1898), mąż stanu, kanclerz cesarstwa niem. 425
Black Joseph (1728-1799), ang. chemik, odkrywca dwutlenku węgla 309
Blake Robert (1599-1657), ang. admirał 271, 273
Blake William (1757-1827), ang. poeta liryczny, myśliciel, malarz, miedziorytnik 341, 342, 479
Bliss Arthur (ur. 1891), ang. kompozytor baletów 479
Bloch C. 521
Błaszczyszyn Bogusław, pol. współcz. historyk ekonomii 525
Bodley Thomas (1545-1613), twórca biblioteki w Oksfordzie 280
Boecjusz Anicius Maniius Severinus (ok. 475—525), rz. mąż stanu i filozof, tłumacz Arystotelesa 54
Boleyn Anna (1507-1536), ż. Henryka VIII, m. Elżbiety I 179, 180. 183, 189
Bolinbroke Henry Saint John (1678-1751), ang. pisarz i polityk, przywódca torysów, premier 294
Boniecka Ewa, pol. dziennikarz współcz. 525
Boniecki Zbigniew, pol. dziennikarz współcz. 525
Bonifacy św. (Wynfrith z Wessexu, ok. 680—754), apostoł Niemiec i reformator kościoła frankijskiego 44
Bonington Richard Parkes (1801-1828), ang. malarz pejzażysta i grafik 347
Booth Catherine (1829-1890) i William (1829-1912), małżeństwo, reorganizatorzy Armii Zbawienia 419
Borowy Wacław (1890-1950), pol. historyk literatury 517, 518, 520
Boswell James (1740-1795), sekretarz Samuela Johnsona i autor jego biografii 312
Bothwell James Hepburn (1536-1578), mąż Marii Stuart 198, 199
Boudicca, kr. Brytów, przywódca powstania w 60 r. przeciwko Rzymianom 19, 23
Boult Adrian C. (ur. 1889), ang. dyrygent 479
Bowen Elizabeth (ur. 1899), ang. powieściopisarka pochodzenia irl. 478
Boyle Richard lord Burlington (1693-1753), ang. architekt 312
Boyle Robert (1627- 1691), ang. chemik, autor definicji pierwiastka chemicznego 278, 279
Bracton Henry (zm. 1286), ang. prawnik 107
Bradley James (1692-1762), ang. astronom, dyrektor obserwatorium w Greenwich 309
Bragg William Henry (1862-1942), ang. fizyk, laureat nagrody Nobla w 1915 r. 480
Bragg William Lawrence (ur. 1890), ang. fizyk, laureat nagrody Nobla w 1915 r. 480
Brandt Willy (wlaśc. Herbert Kari Frahm, ur. 1913), polityk; kanclerz RFN w l.1969- 1974 501, 502, 504, 508, 510
Breżniew Leonid (ur. 1906), radz. polityk, działacz państwowy, sekretarz generalny KC KPZR od 1966 r. 495
Brian Śmiały (933?-1014), irl. wódz, kr. Munsteru 83
Briggs M., ang. współcz. historyk gospodarczy 576
Bright John (1811-1889), ang. polityk radykalny, parlamentarzysta 372, 379, 389
Britten Benjamin (ur. 1913), ang. kompozytor oper, koncertów i pieśni 479
Broad Charlie Dunbar (ur. 1887), ang. filozof 481
Brock Peter, współcz. kanadyjski historyk i slawista 521
Bromyard John (XIV w.), ang. kaznodzieja, kanclerz uniwersytetu w Cambridge 126
Bronte Charlotte (1816-1855), ang. powieściopisarka 406
Bronte Emily Jane (1818-1848), ang. powieściopisarka 406
Brooke Fulke Greville (1554-1628), przywódca prezbiteriański, poeta 255
Brooke Rupert (1887-1915), ang. poeta 475
Brougham Henry (1778-1868), ang. prawnik, mówca, pisarz, polityk, kanclerz 345
Brown George Alfred (ur. 1914), ang. minister spraw zagranicznych w l. 1964-1969 496, 497, 499
Browning Robert (1812-1889), ang. poeta wiktoriański 407, 408
Bruce Robert (1210-1295), kr. Szkocji od 1214 r. 117
Bucer Martin (1491—1551), niem. kaznodzieja, reformator luterański 184
Buchanan George (1506-1582). szk. historyk, nauczyciel Marii Stuart i Jakuba VI 222
Buckingham George Villiers (1592 - 1628), dyplomata i lord Admiralicji, faworyt Karola I 230-234, 241
Buckingham George Villiers (1628 - 1687), ang. min., faworyt Karola II, twórca „Cabalu" 287
Buckle Henry Thomas (1821-1862), ang. historyk 404, 405
Bull John (1562-1628), ang. kompozytor i organista 252, 313
Bulwer Edward lord Lytton (1803- 1873), ang. powieściopisarz 407
Bułganin Nikołaj (ur. 1895). radz. marszałek, min. obrony w l. 1953—1955, premier w l. 1955-1958 486
Burbage James (1531-1597), założyciel pierwszego stałego teatru w Londynie w 1576 r. 22.?
Burbage Richard (1567-1619), ang. aktor, kierownik trupy, współwłaściciel teatru „The Globe" 223
Burboni, dynastia 238
Burgoyne John (1723—1792), ang. gen., dowódca w wojnie z koloniami w Ameryce 326, 327
Burke Edmund (1729- 1797), ang. polityk i publicysta 329, 330, 361
Bumey Fanny (d'Arblay. 1752-1840), ang. powieściopisarka 341
Bums Robert (1759-1796), szk. poeta 341
Bute John Stuart (1713-1792), ang. polityk, premier w l. 1762-1763 322
Butler Reg (ur. 1913), ang. rzeźbiarz 478
Butler Richard Austen (ur. 1902), ang. min. skarbu w l. 1951—1955, min. spraw wewnętrznych w l. 1959—1960, min. spraw zagranicznych w l. 1963— 1968 484, 489, 492
Byrd William (1543-1623), ang. muzyk 281. 282. 313,
Byron George Gordon (1788-1824), ang. poeta romantyczny, bojownik o wolność Grecji 343, 353
Cabot John (Giovanni Caboto, 1451— 1498), genueński żeglarz w służbie ang., odkrywca Nowej Szkocji 12, 160, 204
Cabot Sebastian (1470-1555), uczestnik ang. wyprawy do Rosji w 1553 r- 160, 204
Cade Jack (zm. 1450), przywódca powstania chłopskiego w 1450 r. 131. 132
Cadwalla, kr. Wessexu w l. 685-688 48
Caedmon św. (VII/VIII w.), mnich, autor najstarszego poematu anglosaskiego 43
Callaghan James, ang. kanclerz skarbu. min. spraw zagranicznych, następnie premier 497, 500, 511
Camden William (1551 - 1623), ang. historyk epoki elżbietańskiej 221, 222
Campbell-Bannerman Henry (1836— 1908), ang. polityk, premier w l. 1905-1908 423
Campbell John Rosę (ur. 1894), redaktor „Daiły Worker" w l. 1949-1959 450
Campeggio (XVI w.), wł. kardynał, legat papieski 179, 180
Campion Edmund (1540—1581), ang. jezuita, teolog katolicki, historyk 201
Canning George (1770-1827), ang. polityk. min. spraw zagranicznych w l. 1822-1827 366. 367
Caratacus (zm. 54 r. p.n.e.), przywódca Brytów przeciw Rzymowi 19
Carew Richard (1555-1620), ang. poeta, tłumacz Tassa 280
Carlisle James Hay (zm. 1636), ang. dyplomata, faworyt Jakuba I i Karola I 243
Carlyle Thomas (1795-1881), ang. historyk, reprezentant filozoficznego indywidualizmu 405, 406
Cartwright Edmond (1743-1823), ang. duchowny, poeta, konstruktor mechanicznego warsztatu tkackiego 315
Cartwright John (1740-1824), założyciel Stowarzyszenia Reformy Parlamentu, autor projektu powszechnego prawa wyborczego 323
Casement Roger Dawid (1864-1916). dyplomata brytyjski, organizator ochotniczych oddziałów irlandzkich w Niemczech, uczestnik powstania irl. 441
Cassivellaunus (I w. p.n.e.), kr. Brytów. przeciwnik Cezara w 54 r. p.n.e. 19
Castlereagh Henry Robert Stewart (1769-1822), ang. min. spraw zagranicznych 334, 335, 366
Cavendish, ród 379
Cavendish Frederick Charles (1836-1882). ang. namiestnik Irlandii 431
Cavendish George (1500?-1561), sekretarz Wolseya i autor jego biografii 221
Cavendish Henry (1731-1810), angielski chemik i fizyk, odkrywca wodoru 309, 402
Caxton William (1422-1491), ang. drukarz 147, 166
Ceawlin (ok. 560-584), kr. Wessexu 28, 48
Cecil Edward (1572-1638), ang. dowódca floty w 1625 r. 240
Cecil William, lord Burghley (1520-1598), ang. kierownik polityki zagranicznej za czasów Elżbiety I 190, 191, 194, 200
Cezar Gajus Julius (100—44 p.n.e.), rz. wódz, dyktator, polityk i pisarz 14, 18-20
Chadwick James (ur. 1891), ang. fizyk, specjalista od energii jądrowej, laureat nagrody Nobla w 1935 r. 480
Chadwick Lynn Russell (ur. 1914), ang. rzeźbiarz abstrakcjonista 478
Chalfont Arthur Gwynne Jones (ur. 1919), ang. polityk, minister do spraw rozbrojenia 496
Chamberlain Arthur Neville (1869- 1940), ang. min. skarbu od 1931 r., premier w l. 1937-1940 452-454. 457-459
Chamberlain Austen (1863-1937), ang. min. spraw zagranicznych w l. 1924— 1929 450
Chamberlain Joseph (1836-1914), burmistrz Birmingham, organizator Narodowej Ligi Wychowania, min. kolonii 400, 401, 419, 428, 431
Chambers William (1726-1796), ang. architekt, twórca krajobrazowego ogrodu ang., budowniczy Królewskiej Akademii Sztuki 312, 347
Chancellor Richard (zm. 1556), ang. żeglarz, organizator wyprawy na Morze Białe w 1553 r. 204
Chapman George (1559-1634), ang. dramaturg, tłumacz Iliady i Odysei 226
Chaucer Geoffrey (1340-1400), ang. poeta, autor Opowieści kanterberyjskich 147, 165, 525
Chesterton Gilbert Keith (1874-1936), ang. powieściopisarz, poeta, krytyk literacki, publicysta i działacz społeczny 473, 474
Chichester-Clark James (ur. 1923), przywódca unionistów, premier Irlandii Północnej 500
Childebert (570-596), kr. frankijskiej Austrazji od 575 r. i Bourgogne od 593 r. 28
Chojnacki Władysław, pol. historyk współcz. 525
Chruszczow Nikita (1894-1971). radz. działacz partyjny i państwowy, I sekretarz KC KPZR w l. 1956-1964, premier ZSRR w l. 1958-1964 486
Chrystus 24, 28, 125
Churchill Randolph (1849-1895), ang. polityk konserwatywny, założyciel Ligi Sprawiedliwego Handlu 419
Churchill Winston (1874-1965), ang. mąż stanu, w l. 1911—1915 pierwszy lord Admiralicji, min. wojny w l. 1918-1921, min. skarbu w l. 1924-1929, premier w l. 1940-1945 i 1951-1955 438, 450, 457, 458, 461, 464, 468, 470, 484, 485, 491, 493
Chwalewik Witold, pol. anglista współcz. 525
Ciechanowiecki A., bibliograf współcz. 579
Cieńciała A., historyk współcz. 522
Cieślak Tadeusz, pol. historyk współcz. 523
Clapham John Harold (1873-1946). ang. historyk gospodarczy i ekonomista, prezes Akademii Brytyjskiej w l. 1940— 1945 576
Clarendon Edward Hyde (1609-1674), ang. historyk, zwolennik Stuartów, szef rządu za restauracji 281, 285-287
Clark George (Norman) (ur. 1890), ang. historyk 515
Claverhouse John Graham wicehrabia Dundee (1650?-1689), ang. żołnierz pochodzenia szk. 296
Clifford Thomas (1630- 1673), ang. min., członek „Cabalu” 287
Clive Robert (1725-1774), ang. gubernator Kompanii Wschodnioindyjskiej 305, 306
Cloves W. L., ang. historyk 517
Clutton G., bryt. historyk współcz. 520
Cobbett William (1762-1835), redaktor pisma „Political Register" 361
Cobden Richard (1804-1865), ang. polityk liberalny, ekonomista 372
Cockerell Charles Robert (1788-1863), ang. architekt 409
Coke Edward (1552-1634), ang. prawnik, członek opozycji parlamentarnej 233, 240
Coleridge Samuel (1772-1834), ang. poeta ze „szkoły jezior", wykładowca filozofii i historyk literatury 342
Colet John (ok. 1467- 1519). ang. kaznodzieja, dziekan katedry Św. Pawła w Londynie 157, 166-169, 173
Collingwood Rolin George (1889-1943), ang. historyk, archeolog i filozof 22
Collins William (1721-1759), ang. poeta pseudoklasyczny 340
Comte Auguste (1798-1857), fr. filozof i socjolog, twórca pozytywizmu 363, 402, 404
Connolly James (1870- 1916), irl. działacz robotniczy, przywódca Irlandzkiej Partii Socjalistycznej 431. 441
Conrad Joseph (Teodor Józef Konrad Korzeniowski. 1857— 1924). ang. pisarz marynista pochodzenia pol. 472, 473
Constable John (1776- 1837), ang. malarz pejzażysta 347
Cooper Alfred Duff (1890-1954), ang. pisarz, min. wojny w l. 1935—1937, pierwszy lord Admiralicji w l. 1937—1938 457
Cooper Samuel (1609-1672), ang. malarz miniaturzysta 256, 284
Cort Henry (1740- 1800), ang. przemysłowiec i wynalazca 318
Cosgrave Liam (ur. 1920), irl. premier od r. 1973 511
Cosgrave William Thomas (1880-1965). prezydent Wolnego Państwa Irlandzkiego w l. 1922-1932 448
Cotton Robert Bruce (1571-1631), ang. kolekcjoner rękopisów i zabytków etnograficznych 281
Courten William (1572-1636), ang. kupiec pochodzenia hol., kolonizator Barbados 243 
Cowper William (1731 - 1800), ang. poeta. prekursor romantyzmu 341
Crabbe George (1754- 1832), ang. poeta, prekursor romantyzmu 341
Craig Edward Gordon (1872-1966), ang. aktor, reżyser, scenograf, twórca nowej plastyki scenicznej 478
Cranmer Thomas (1489-1556), profesor Cambridge, abp Canterbury, autor protestanckiego modlitewnika 180—182, 184. 186
Crashaw Richard (1613?-1649). ang. duchowny i poeta 280
Cremer William Randall (1828-1908), ang. polityk, członek Ligi Reformy, laureat nagrody Nobla w 1903 r. 388
Crome John (1768—1821), ang. malarz, założyciel szkoły malarstwa krajobrazowego 347
Crompton Samuel (1753-1827), ang. konstruktor maszyny przędzalniczej 315
Cromwell Oliwer (1599-1658), przywódca independentów, lord protektor od r. 1653 233, 255, 256, 258, 261-263, 265, 266, 269-273, 281, 283, 285, 295, 405
Cromwell Richard (1626-1712), s. Olivera, lord protektor w l. 1658-1659 270, 283, 284
Cromwell Thomas (ok. 1485-1540). sekretarz i doradca Henryka VIII 176, 180, 182-184
Cronin Archibald Joseph (ur. 1896), ang. powieściopisarz pochodzenia szk. 478 
Cunningham Alan Gordon (ur. 1887), ang. gen., dowódca 8 Armii bryt. w Afryce, wyzwoliciel Etiopii 467 
Cunningham James (XVII w.), założyciel szk. Kompanii Wschodnioindyjskiej 243 
Cunobelin (ok. r. 43), kr. bryt. Szczepu Trinobantów 19
Curtis E., ang. historyk współcz. 515 
Curzon George (1859-1925), ang. min. spraw zagranicznych w l. 1916—1923 441, 460 
Cygański Mirosław, pol. historyk współcz. 523 
Cynewulf (VIII w.), prawdopodobnie z Northumbrii, autor poematów religijnych 43 
Czaykowski B., współcz. poeta i historyk literatury 524
Dalhousie James Andrew Ramsay (1812— 1860), ang. gubernator Indii w l. 1847-1856, zdobywca Pendżabu i Oudh 396
Dalton John (1766-1844), ang. fizyk i chemik, jeden z twórców nowożytnej atomistyki 346, 404
Danby Thomas Osborne (1631-1712), ang. min. skarbu, prezydent Tajnej Rady 288, 289
Dance George (1700-1768), ang. architekt, budowniczy kościołów 306
Daniel Samuel (ok. 1562-1619), ang. poeta patriotyczny 222
Dante Alighieri (1265-1321), najwybitniejszy poeta wł. renesansu 342
Darniey Henry Stuart (1545-1567), kuzyn i mąż Marii Stuart 198, 199
Darwin Charles (1809-1882), ang. przyrodnik, twórca teorii ewolucji organizmów 364, 402, 403
Davies Norman, ang. historyk 523
Davitt Michael (1846-1906), współzałożyciel irl. Ligi Rolnej w 1879 r. 430
Davy Humphry (1778-1829), ang. chemik, odkrywca, konstruktor lampy górniczej 345, 346
Dawid (XIII w.), ks. Walii płn., przywódca powstania przeciw Anglii w 1282 r. 116
Dawid (1084-1153), kr. Szkocji od 1124 r., reorganizator królestwa na sposób normandzki 69
Dąbrowski Jan (zm. 1974), inżynier i pisarz, autor książek o historii Anglii 517, 522
Dee John (1527- 1608), ang. astrolog 279
Defoe Daniel (1659-1731), ang. powieściopisarz i dziennikarz 297
Dekker Thomas (1572-1632), ang. pisarz i dramaturg 223, 226
Delacroix Eugene (1798 -1863), fr. malarz romantyczny 347
Delenoy T. (XVII w.), ang. prozaik 223
Derby A. (XVIII w.), ang. wynalazca w dziedzinie hutnictwa 318
Derby Edward Stanicy (1799-1869), ang. premier w l. 1866— 1868, twórca szkolnictwa publicznego w Irlandii 389
Devlin Bernadette, irl. rewolucjonistka 503
Devonshire, książęta 379
Dickens Charles (1812-1870), ang. powieściopisarz 406, 407, 472
Dickinson W. C., bryt. historyk współcz. 575
Digges Leonard (zm. 1571), ang. matematyk, twórca prototypu teleskopu 279
Digges Thomas (zm. 1595), ang. astronom, pierwszy w Anglii zwolennik heliocentryzmu 279
Dilke Charles (1843-1911), ang. polityk i pisarz, propagator imperializmu ang. 424
Dirac Pauł Adrien Maurice (ur. 1902), ang. fizyk, współtwórca mechaniki kwantowej, laureat nagrody Nobla w 1933 r. 480
Disraeli Benjamin hr. Beaconsfield (1804— 1881), ang. premier w l. 1868, 1874-1880, powieściopisarz 361, 382, 384, 389, 407, 414. 418, 419, 425, 426
Dobree Bonamy (ur. 1891), ang. prof. literatury 516
Dobrzycka Irena, pol. anglistka współcz. 522, 525
Doherty John (XIX w.), twórca w 1830 r. zawodowych związków robotniczych 367, 369
Domicjan (51-96), ces. rz. od 81 r. 20
Donne John (1573-1631), ang. poeta metafizyczny 280
Don Pacifico (XIX w.), kupiec bryt. w Atenach 393
Douglas George (XVII w.), mediator w wojnie polsko-szwedzkiej 520
Douglas-Home Alec (ur. 1903), ang. min. spraw zagranicznych w l. 1960—1963. premier w l. 1963-1964 489, 492, 494, 504, 506, 508, 510
Dowland John (1562— 1626), ang. kompozytor, nadworny lutnista kr. duńskich i Stuartów 282
Drake Francis (ok. 1540-1596). ang. żeglarz, dowódca floty w wojnie z Wielką Armadą, w l. 1577-1580 opłynął świat 271, 272, 214, 275
Drayton Michael (1563—1631), ang. poeta, twórca poezji patriotycznej 222
Drozdowski Bohdan, pol. poeta współcz. 525
Drummond William of Hawthornden (1585-1649), szk. poeta 222
Dryden John (1631-1700), nadworny poeta Stuartów, dramaturg 281
Du Baulay F. R. N., ang. historyk współcz. 518
Dudley John Warwick (1502-1553), ks. Northumberlandu, regent za Edwarda VI 184, 185
Duffy Charles Gavan (1816-1903), irl. dziennikarz, potem polityk australijski, premier stanu Victoria w l. 1871— -1872 390
Du Maurier Daphne (ur. 1907), ang. powieściopisarka 478
Duns Scotus' John (ok. 1270-1308), ang. teolog, przeciwnik Tomasza z Akwinu, zwolennik intuicjonizmu 103, 148
Dunstan św. (924-988), ang. benedyktyn abp Canterbury, pierwszy min. kr. Edreda 55
Dutkiewicz Józef, pol. historyk współcz. 521
Dybowski Roman, pol. anglista 525
Dycke Anthonis van (1599- 1641). malarz flamandzki. portrecista. nadworny malarz Karola I 232, 281, 313
Dziekoński Tomasz (XIX w.), pot historyk i pedagog 514
Eadred (zm. 955), kr. Wessexu od 946 r. zdobywca Northumbrii 54, 55 
Eden Anthony (1897—1977),ang. polityk konserwatywny, min. spraw zagranicznych w l 1940-1945 i 1951-1955, premier w l. 1955- 1957 454, 455, 457. 458, 461, 484-487 
Edgar (944-975), kr. Wessexu od 959 r.- 55, 58 Edgar Atheling. wnuk Edmunda Żelaznobokiego 82
Edgeworth Mary (1767-1849), ang. powieściopisarka 341 Edmund (922-946), kr. Wessexu od 939 r. 54, 55, 82 
Edmund Żelaznoboki (981-1016), kr. Anglii w 1016 r. wspólnie z Kanutem Wielkim 59
Edmund ks. Lancaster (zm. 1296), s. Henryka III 97 
Edward Męczennik (zm. 978), kr. Anglii od 975 r. 58 
Edward Starszy (8707-924), kr. Wessexu od 899 r., kr. Anglii od 901 r. 54 
Edward Wyznawca (1004-1066), kr. Anglii od 1042 r., fundator opactwa Westminster 58-60, 75 
Edward I (1239-1307),  r. Anglii od 1272 r. 81, 98-100, 113-117 
Edward II (1284-1327), kr. Anglii od 1307 r. 113, 116-119, 142 
Edward III (1312-1377), kr. Anglii od 1327 r., zwycięzca spod Halidon i Crecy 119-121, 124-126, 136, 142, 379 
Edward IV (1442-1483), kr. Anglii od1461 r., pogromca Lancastrów 145, 146, 153, 154
Edward V (1470-1483?), kr. Anglii w 1483 r., zamordowany przez Ryszarda III 145
Edward VI (1537-1553), kr. Anglii od 1547 r. 162, 183-185, 280
Edward VII (1841-1910), kr. Anglii od 1901 r. 423. 441
Edward ks. Kentu (zm. 1820), o. kr. Wiktorii 373
Edwin (583-632), kr. Northumbrii od 616 r., przyjął chrześcijaństwo w 627 r., założyciel Edynburga 30, 31, 44
Egbert (7707-839), kr. Wessexu od 802 r., od 827 r. pierwszy władca całej Anglii 44, 48, 49, 51, 59
Elder John (1824-1869), ang. inżynier, udoskonalił silnik parowy 351
Eleonora Akwitańska (1122—1204), ż. Ludwika II kr. Francji, od 1152 r. ż. Henryka II. w l. 1173—1188 uwięziona 80
Elgar Edward (1857- 1934), ang. kompozytor 479
Eliot George (1819-1880), ang. powieściopisarka pozytywistyczna 407
Eliot John (1592-1632), ang. polityk, dowódca floty 233, 234
Eliot Thomas Stearns (1888-1964), ang. poeta, laureat nagrody Nobla w 1948 r. 475-477
Elyot Thomas (1490?- 1546), ang. pisarz, twórca pierwszego słownika angielsko-łacińskiego 168, 217, 219, 222
Elżbieta I (1533-1603), c. Henryka VIII, kr. Anglii od 1558 r., utrwaliła kościół anglikański, zapewniła Anglii panowanie na morzu 158, 171, 183, 186, 188 - 202, 207, 208, 210 - 212, 214 - 216, 279, 221, 222, 227, 230, 237, 242 
Elżbieta II (ur. 1926), c. Jerzego VI, kr. W. Brytanii od 1952 r. 484, 486, 493, 494, 500. 506, 508 
Elżbieta (1596-1662), c. Jakuba I, ż.Fryderyka I ks. Palatynatu 239, 293 
Elżbieta York (1465-1503), c. Elżbiety Woodville, ż. Henryka VII 153
Emma (XI w.), c. Godwina, ż. Edwarda Wyznawcy 60
Engels Fryderyk (1820-1895), niem. filozof, współtwórca socjalizmu naukowego i I Międzynarodówki 369, 380, 387, 421
Epstein Jacob (1880-1959), ang. rzeźbiarz, malarz i grafik pochodzenia pol. 478
Erazm z Rotterdamu (1467-1536), hol. filolog i filozof, humanista 166, 167, 173
Erhard Ludwig (1897-1977), niem. polityk, ekonomista, kanclerz RFN w l. 1963-1966 492
Essex Robert Devereux (1567-1601), faworyt Elżbiety I, ścięty za spisek przeciwko niej 195, 213, 216
Essex Robert Devereux (1591 - 1646), dowódca armii Parlamentu, zwycięzca Karola I pod Newbury 255. 258
Etampes Teobald d' (XI/XII w.), filozof normandzki 103
Ethelbald (zm. 757), kr. Mercji od 716 r., przywódca federacji królestw ang. 32
Ethelbert (522-616), kr. Kentu od ok. 560 r., autor pierwszego zbioru praw anglosaskich, przyjął chrzest 28, 30
Ethelbert (zm. 865), kr. Wessexu od 860 r. 51, 54
Ethelred (zm. 716), kr. Mercji w l. 674-704 32
Ethelred I (zm. 871), kr. Anglii od 866 r. 51
Ethelred II (968-1016), kr. Anglii w l. 978-1013 i 1014-1016 58, 59
Ethelwulf (zm. 858), kr. Anglii w l. 839-856 51
Fairfax Thomas (1612—1671), naczelny wódz Armii Nowego Wzoru 258
Falkland Lucius Cary (1610?- 1643), ang. polityk, członek Długiego Parlamentu 250
Faraday Michael (1791-1867). ang. odkrywca i eksperymentator w dziedzinie elektryczności, konstruktor modelu silnika elektrycznego 345, 346, 403
Farnese Alessandro (1547— 1592), ks. Par-my, gubernator Niderlandów 275
Faulkner Brian (1921-1977), przywódca irl. Partii Unionistów, premier Irlandii Północnej w l. 1971-1974 511
Feiling Keith (ur. 1884), ang. historyk 575
Feldman Józef (1899-1946), pol. historyk 522
Ferdynand V Katolicki (1452-1516), kr. Aragonii, od 1479 r. kr. Hiszpanii 155, 178, 179
Field John (XVI w.), ang. uczony, zwolennik teorii kopernikańskiej 279
Fielding Henry (1707—1754), ang. powieściopisarz realistyczny 311
Filip II August (1165- 1223), kr. Francji, krzyżowiec, zdobywca Normandii i Flandrii 81, 90. 92, 93
Filip IV Piękny (1268-1314), kr. Francji od 1285 r. 117,119
Filip II (1527-1598), kr. Hiszpanii od 1555 r., stłumił powstanie w Niderlandach, przegrał wojnę z Anglią 186, 189, 200-202, 211, 213, 214, 216
Filip III (1578-1621), kr. Hiszpanii od 1598 r. 240
Filip Mountbatten (ur. 1921), ks. Edynburga, mąż Elżbiety II 484, 506, 509
Fisher John (1459-1585), kardynał i polityk ang., przeciwnik schizmy 182
Fletcher John (1579-1625), ang. dramaturg 226
Fliccius G. (XVI w.), malarz 181
Flint Francis Stewart (ur. 1885), ang. poeta imażynista 476
Florence z Worcester (zm. 1118), benedyktyn, kronikarz 77
Forster Edward Morgan (ur. 1879), ang. pisarz 474
Forster William (1818-1886), poseł do Parlamentu, autor projektu reformy oświaty 400
Fowler John(1826— 1864), ang. wynalazca pługów parowych 351
Fox Charles James (1749-1806), ang. min. spraw zagranicznych, przywódca wigów, obrońca praw kolonii w Ameryce 323, 328, 333
Foxe John (1516-1587), ang. historyk i reformator religijny 186, 222
Francis Philip( 1740- 1818). przypuszczalny autor Listów Juniusa 321
Franciszek I (1494-1547), kr. Francji od 1515 r., opiekun sztuki 178
Franciszek II (1514-1560), kr. France od 1559 r., pierwszy mąż Marii Stuart 185, 196, 198
Franklin Benjamin (1706-1790). amer. polityk, fizyk, publicysta, współautor Deklaracji Niepodległości, wynalazca piorunochronu 327, 340
Freeman Edward Augustus (1823-1892). ang. historyk 406
French John (1852- 1925), ang. marszałek w czasie I wojny światowej 436. 437
Freud Sigmund (1856- 1939), austr. neurolog i psychiatra, twórca psychoanalizy 474
Frobisher Martin (ok. 1535-1594), ang. żeglarz, w l. 1576—1578 opłynął krainy arktyczne 207, 211, 213
Froissart Jean (ok. 1337-ok. 1400), fr. kronikarz, w l. 1394—1395 przebywał w Anglii 129
Froude James Anthony(1818- 1894), ang. historyk 405, 406
Fryderyk II Wielki (1712-1786), kr. Prus od 1740 r. 405
Fryderyk V (1596-1632). palatyn reński w l. 1610- 1620, kr. Czech w l. 1619-1620, przywódca unii protestanckiej w czasie wojny 30-letniej 239
Gainsborough Thomas (1727-1788), ang. malarz pejzażysta i portrecista 313
Gaitskell Hugh Todd Naylor (1906-1963), przywódca Partii Pracy, kilkakrotny min. 486, 490, 491
Gallacher William (1881-1965), przewodniczący Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii w l. 1956-1963 491
Galsworthy John (1867-1933), ang. powieściopisarz i dramaturg, laureat nagrody Nobla w 1932 r. .474, 475
Gardiner Stephen (1483-1555), ang. bp 186
Garibaldi Giuseppe (1807 1872). bojownik o zjednoczenie Włoch 387
Garrick David (1717-1779), ang. aktor, słynny odtwórca ról Szekspira 312
Gaskell Elizabeth Cleghorn (1810- 1865), ang. powieściopisarka realistyczna 406
Gaulle Charles de (1890-1970), fr. mąż stanu, gen., twórca Francji Walczącej, w l. 1959- 1968 prezydent V Republiki 494
Gebethner Stanisław, współcz. pol. historyk państwa i prawa 524
Geoffrey ks. Bretanii (zm. 1186), s. Henryka II 90
Geoffrey Plantagenet (1113-1151), władca Anjou, mąż Matyldy 69
Geoffrey z Monmouth(1110?- 1154), ang. bp i kronikarz 78
Gibbon Edward (1737- 1794), ang. historyk 310
Gibbons Orlando(1583- 1625), ang. kompozytor, nadworny wirginalista Jakuba I 282
Gibbs James (1682-1754), ang. architekt 312
Gierowski Józef Andrzej, pol. historyk współcz. 521
Gilbert Humphrey (1537-1583), założyciel kolonii w Nowej Fundlandii, projektodawca reformy szkoły 208, 211, 219
Gilbert William (1540- 1603), ang. lekarz i fizyk, twórca podstaw teorii magnetycznej 219, 278
Gildas św. Mądry (5167-570?), mnich celtycki, historyk 27
Gissing George (1857— 1903), ang. pisarz naturalistyczny 472
Gladstone William (1809-1898), ang. min. skarbu w l. 1852-1856 i 1859-1866, premier w l. 1868-1874, 1880-1885 i 1892-1894 361, 379, 380, 382, 385, 388-390, 392, 413, 419, 426, 428, 430, 431, 494
Glover John (1767-1849), ang. malarz 253
Glover Richard (1712-1785), ang. poeta 192
Godolphin Sidney (1645—1712), ang. polityk, doradca kr. Anny 294
Godwin (990?- 1053), earl Wessexu, pierwszy min. Edwarda Wyznawcy 60
Godwin William (1756-1836), ang. teoretyk anarchizmu, komunista utopijny 364
Goidsmith Oliver (1728 -1774), ang. poeta i powieściopisarz 311
Goldzamt Edmund, współcz. pol. teoretyk architektury 522
Gollan John (ur. 1911), sekretarz generalny Komitetu Wykonawczego Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii od 1956 r. 491, 506
Gołębiowska Z., pol. historyk współcz. 522
Gomułka Władysław (ur. 1905), pol. działacz partyjny i państwowy, sekretarz generalny KC PPR w l. 1943-1948 i pierwszy sekretarz KC PZPR w l. 1956-1970 492
Gondomar Diego Sarmiento de Acuńa (1567—1626), hiszp. poseł w Londynie w l. 1613-1618 i 1619-1622 240
Gordon Charles George (1833-1885), ang. gen., od 1877 r. gubernator Sudanu 413, 426
Gordon Walter Patrick (ur. 1907), ang. min. spraw zagranicznych w l. 1964— 1965 493
Goya y Lucientes Francesco (1746 — 1828), hiszp. nadworny malarz i grafik Karola V 334
Grattan Henry (1724-1820), irl. prawnik i polityk 338
Gray Thomas (1716-1771), ang. poeta pseudoklasyczny 340
Green John Richard (1837-1883), ang. historyk 406
Greene Graham (ur. 1904), ang. pisarz katolicki 478
Greene Robert (ok. 1560-1592). ang. dramaturg 224
Grenville William (1759-1834), ang. polityk, premier w r. 1806, przeciwnik handlu niewolnikami 322, 333
 546 
Gresham Thomas (1519- 1579), założyciel giełdy londyńskiej w 1568 r. 190, 191, 209 220
Grey Charles (1764-1845), ang. premier w l. 1830-1834 368, 369
Grey Jane (1537-1554), synowa Warwicka, kr. Anglii w 1553 r. 185
Grey John (XIX w.), ang. teoretyk ekonomii polityczne! 365
Griffith Anhur (1872-1922). irl. polityk i dziennikarz, prezydent Wolnego Państwa Irlandzkiego 432. 448
Grimbald z Flandrii (IX w.), uczony na dworze Alfreda Wielkiego 53
Grobis J.. pol. historyk współcz. 521
Grocyn Wiliam (ok. 1446- 1519), wykładowca grecystyki w Oksfordzie 151, 166
Gromyko Andriej (ur. 1909), radz. dyplomata. min. spraw zagranicznych od 1957 r. 503
Grosfeid Leon. pol. historyk współcz. 523
Grosseteste Robert (ok. 1175- 1253), ang. teolog, filozof, bp Lincolnu, kanclerz uniwersytetu w Oksfordzie od 1214 r. 104. 150, 151
Grosvenor, ród 379
Grove William Robert (1811 -1896), ang. fizyk 404
Grzegorz Wielki (ok. 540-604), papież od 590 r., reformator organizacji kościelnej 28. 30, 54
Grzegorz VII (Hildebrand, 1020-1085), papież od 1073 r., dążył do uniezależnienia Kościoła od władzy świeckiej 60. 87
Grzegorz XIII Ugo Buocompagni, 1502— 1585). papież od 1572 r., reformator kalendarza 201
Grzybowski Konstanty (1901 - 1970), pol. historyk doktryn politycznych i prawnych 524
Grzybowski Stanisław, pol. historyk współcz. 518, 519
Gunter Edmund (1581-1626), ang. matematyk, twórca suwaka logarytmicznego 279
Gustaw II Adolf (1594- 1632). kr. Szwy od 1611 r. 256
Guthrum (zm. 890), wódz duński, przeciwnik Etheireda I i Alfreda W. 52
Gwizjusze, dynastia 185, 196, 201, 214
Habsburgowie, dynastia 154, 240, 271, 272, 297
Hadrian IV (Nicolas Breakspear, 1100-1159), papież od 1154 r., przeciwnik Wilhelma Złego kr. Sycylii, Fryderyka Barbarossy i Gibelinów 83
Hadrian (76-138), ces. rz. od 117 r., protektor sztuk i nauk, reformator prawa i finansów 20
Hadrian (VII w.), opat Canterbury 31. 44
Haendel Georg Friedrich (1685-1759), niem. kompozytor oper i oratoriów, działający w Anglii 313
Haig Douglas (1861-1928), ang. marszałek w czasie I wojny światowej 437, 441
Hakluyt Richard (ok. 1552-1616), ang. geograf, profesor Oksfordu 220, 519
Haldane Richard Burdon, ang. min. wojny 436
Hales Robert (zm. 1381), podskarbi królewski 128
Halifax Edward Frederick Lindley Wood (1881-1959), ang. wicekról Indii w l. 1926—1931, min. spraw zagranicznych w l. 1938-1940 458
Hall B., ang. historyk współcz. 518
Hall Edward (1495?-1547), ang. kronikarz gloryfikujący Tudorów 171, 221
Hamilton William Rowan (1805-1865). irl. matematyk, twórca teorii liczb zespolonych 404
Hampden John (1594—1643), ang. polityk, przywódca opozycji parlamentarnej w pierwszym okresie rewolucji 233, 237 254, 255
Handelsman Marceli (1882-1945), pol. historyk 522
Hanowerska dynastia 293, 294, 298, 303, 360, 382, 441
 547 
Harald Hardrada (1016?-1066), kr. Norwegii 60, 61
Harald Sinozęby (VIII w.), kr. Danii, twórca imperium duńskiego 59
Hardie James Keir (1856-1915), szk. górnik, założyciel Niezależnej Partii Pracy w 1893 r. 422
Hardy Thomas (1840-1928), ang. poeta, powieściopisarz i dramaturg 472
Hargreaves James (zm. 1778), ang. tkacz, konstruktor mechanicznej przędzarki 375
Harley Robert (1661-1724), ang. premier, kolekcjoner rękopisów i zabytków etnograficznych 281
Harmsworth Alfred Charles William lord Nordcliffe (1865-1922), założyciel ,,Daily Mail". ,,Daily Mirror" oraz pierwszego koncernu prasowego 420
Harmsworth Harold Sidney lord Rothermere (1864-1940), założyciel „Daily Mail" i „Daily Mirror", współwłaściciel „Timesa" 420
Harney George Julien (1817-1897), działacz Londyńskiego Towarzystwa Demokratycznego, członek I Międzynarodówki 370
Harold Zająconogi, kr. Anglii i Danii w l. 1035-1040 59
Harold II (ok. 1022-1066), kr. Anglii 60, 61
Harold (zm. 936), pierwszy kr. Norwegii 55
Harrington James (1611—1677), ang. pamflecista 278, 520
Harriot Thomas (1560— 1621), ang. astronom, matematyk, fizyk, twórca nowożytnej algebry 219
Harrison William (1534-1593), ang. pisarz, autor opisu Anglii elżbietańskiej 220, 221
Harthakanut (1018?- 1042), kr. Danii od 1035 r. i Anglii od 1040 r. 59
Hartley David (1705-1757), ang. filozof metafizyk 307
Hartlib Samuel (ok. 1600-ok. 1670), ang. kupiec, pisarz i nauczyciel, propagator metod Komenskiego 275, 276, 518
Hatwell R. (XIX w.), członek Ligi Reformy 388 
Harvey Paul, ang. filolog i historyk literatury 516
Harvey William (1578- 1657), ang. lekarz, odkrywca systemu krążenia krwi 278
Hastings Warren (1732-1818), ang. gubernator Bengalu i gubernator Indii od 1784 r. 305-307. 329
Hathaway Anne (1557 -1623), ż. Williama Szekspira 224
Hawkins John (1532-1595), ang. admirał wsławiony w walkach z Hiszpanami, uprawiający handel niewolnikami murzyńskimi 207, 211, 213
Hawkins William (zm. 1553), ang. żeglarz i podróżnik 207, 211
Heath Edward Richard George (ur. 1916), przywódca partii konserwatywnej od 1965 r.. premier 494, 503-508, 511
Heath Robert (XVII w.), kolonizator Karoliny 243
Helsztyński Stanisław, pol. anglista współcz. 522, 525
Henderson Arthur (1863-1935), jeden z założycieli partii Pracy, min. spraw zagranicznych w l. 1929—1931, laureat nagrody Nobla w 1934 r. 440, 450, 451, 453
Henryk I (1068-1135), kr. Anglii od 1100 r. 67-69, 77, 84, 87, 101, 102
Henryk II Plantagenet (1133-1189), kr. Anglii od 1154 r. 69, 74, 80-90, 92, 102, 103, 114, 155
Henryk III (zm. 1272), kr. Anglii od 1216 r. 95-98, 100, 101, 107, 108, 111, 113, 117, 175
Henryk IV Lancaster (1367-1413), kr. Anglii od 1399 r. 142, 518
Henryk V (1387-1422), kr. Anglii od 1413 r. 142, 143
Henryk VI (1421-1471), kr. Anglii w l. 1422-1461 143-145, 150
Henryk VII Tudor (1457-1509), kr. Anglii od 1485 r. 111, 146, 153-155, 157-159, 162, 163, 172, 174, 179, 191
Henryk VIII (1491-1547), kr. Anglii od 1509 r., twórca kościoła anglikańskiego 84, 155-158, 166, 168, 169, 172-181, 183-189, 191, 195, 197, 204, 217, 219, 221, 518
Henryk II (1519-1559), kr. Francji od 1547 r., przeciwnik Karola V 196 
Henryk III (1551-1589), kr. Francji od 1574 r., poprzednio kr. polski jako Henryk Walezy 207 
Henryk IV (1553-1610), przywódca hugenotów. kr. Francji od 1589 r. 239 
Henryk I Ptasznik (876 - 936), kr. Niemiec od 919 r. 55 Henryk V (1081-1125), kr. niem. Od 1106 r., ces. od 1111 r., mąż Matyldy 69 
Henryk VI (1165-1197), kr. Niemiec od 1190 r., ces. rz. od 1191 r. 92 
Henryk (zm. 1183), s. Henryka II ang., koronowany w 1170 r. 88, 90 
Henryka Maria (1609- 1669), c. Henryka IV fr., ż. Karola I od 1625 r. 231, 234, 240 
Hepworth Barbara (ur. 1916), ang. rzeźbiarka 478 
Herbert George (1593-1633), ang. Poeta 280 
Herbertson A. J., bryt. historyk współcz. 517 
Herodot (V w. p.n.e.), gr. historyk, autor opisu wojen gr.-perskich 14 
Herrick Robert (1591-1674), ang. Poeta liryczny 280 
Herschel William (1738-1822), ang. astronom, odkrywca planety Uran 309 
Hess Rudolf (ar. 1894). od 1933 r. zastępca Hitlera, zbiegły do Anglii w 1941 r., skazany w Norymberdze w 1945 r. na dożywotnie więzienie 465 
Heuss Teodor (l 884- 1963). niem. polityk. prezydent RFN w l. 1949-1959 488 
Hilliard Nicolas (1537-1619), ang. Malarz miniaturzysta 213
Hilton James (ur. 1900), ang. powieściopisarz 478 
Hitler Adolf (właśc. Schicklgruber, 1889- 1945), niem. przywódca faszyzmu, kanclerz Niemiec w l. 1934-1945 454, 455, 457-459, 464-466
Hoare Samuel (1880-1959).ang. min. spraw zagranicznych w 1935 r., min. spraw wewnętrznych, pierwszy lord Admiralicji 452, 454
Hohhes Thomas (1588 1679) ang filozof, przedstawiciel materializmu mechanicystycznego 275, 277, 307, 308
Hoche Lazare (1768-1797), fr. gen. w okresie rewolucji 339
Hodgskin Thomas (1787-1869), ang. teoretyk ekonomii politycznej 365
Hogarth William (1697-1764), ang. malarz portrecista i miedziorytnik 313, 322
Hohenstaufowie, dynastia 81
Holbein Hans mł. (1498-1543), niem. malarz i grafik renesansowy 167, 169, 171
Holdsworth William Searle (1871 - 1944), ang. historyk państwa i prawa 576
Holinshed Raphael (zm. ok. 1580), autor bezkrytycznie kompilowanych kronik Anglii, Szkocji i Irlandii 221
Holler W. (XVII w.), malarz 252
Holst Gustav (1874- 1934), ang. kompozytor symfonii i baletów 479
Homola Irena, pol. historyk współcz. 524
Honoriusz Augastus Flaviiis (384-423), ces. rz. 25
Horn David Bayne (ur. 1901), ang. prof. historii nowożytnej 521
Howard Katarzyna (1522 ? - 1542), ż. Henryka VIII od 1540 r., ścięta 184
Howarth Osbert John Radclyffe (1879-1954), ang. polityk 517
Howe William (1729-1814), ang. gen., szef armii ang. w Ameryce Płn. w l. 1775-1778 326
Howell G. (XIX w.), członek Ligi Reformy 388
Hulme T. E. (1883-1917). ang. filozof i estetyk, założyciel klubu literackiego 476
Hume David (1711-1776), ang. filozof empirysta, ekonomista, autor historii Anglii 307, 308, 310
Hunt Henry (1773-1835), ang. parlamentarzysta 361, 383
Hunt William Henry (1790-1864), ang. malarz akwarelista, założyciel stowarzyszenia prerafaelitów 408
Hunt W. 515
Huntsman Benjamin (1704—1776), ang. wynalazca, odkrywca metody uzyskiwania niskich temperatur 318
Huskisson William (1770-1830), ang. min. handlu od 1823 r., min. kolonii od 1827 r. 367
Hussein (ur. 1935), kr. Jordanii od 1952 r. 488
Hutcheson Francis (1694-1746), ang. filozof, kontynuator idealistycznego nurtu w etyce 309
Huxley Aldous (1894-1963), ang. powieściopisarz, eseista, krytyk literacki i muzyczny 475
Huxley Thomas Henry (1825-1895), ang. biolog, zoolog, paleontolog, filozof 403
Hyde Edward Clarendon (1608-1674), ang. premier, rojalista, kanclerz, historyk 250
Hyndman Henry Mayers (1842-1921), założyciel Federacji Demokratycznej 421
Ine (zm. 728), kr. Wessexu w l. 688-726, autor kodeksu praw, fundator szkoły anglosaskiej w Rzymie 48, 54
Innocenty III (Lotario de Segni, 1161— 1216), papież od 1198 r. 93
Innocenty IV (Sinibaldo deTieschi, zm. 1254), papież 97
Ireland John (1879-1926), ang. kompozytor poematów symfonicznych 479
Ireton Henry (1611—1651), ang. namiestnik Irlandii, gen. Armii Parlamentu, współpracownik i zięć Cromwella 261, 263
Iwan IV Groźny (1530-1584), car moskiewski od 1547 r. 204
Izabela I Katolicka (1451-1504), kr. Kastylii, potem Hiszpanii 155, 179
Izabela (1292-1358), c. Filipa IV Pięknego, ż. Edwarda II 119
Jabłoński Henryk (ur. 1909), pol. historyk, działacz ruchu robotniczego, przewodniczący Rady Państwa PRL od 1972 r. 505
Jackson Thomas Alfred, współcz. ang. historyk literatury i biografista 515
Jakub I (1566-1625), kr. Anglii od 1603 r., poprzednio kr. Szkocji jako Jakub VI od 1567 r. 198, 199, 201, 202, 213, 216, 220, 227-231, 238-240, 242-244, 246, 275, 282, 293, 294
Jakub II (1633-1701), kr. Anglii w l. 1685—1688, zwolennik absolutyzmu 288-296, 299, 300
Jakub V (1512-1542), kr. Szkocji, o. Marii Stuart 187, 188, 196
Jakub VI, kr. Szkocji zob. Jakub I, kr. Anglii
Jakub Francis Edward (1688-1766), pretendent do tronu szk., s. Jakuba 299
Jan bez Ziemi (1167-1216), kr. Anglii od 1199 r., lennik Rzymu od 1213 r., w 1215 r. podpisał Magna Charta Libertatum 84, 90, 92-96, 98, 101, 117, 125, 175
Jan II Dobry (1319-1364), kr. Francji od 1350 r. 122
Jan z Korbei (IX w.), mnich, uczony na dworze Alfreda W. 53
Jaroszewicz Piotr (ur. 1909), pol. gen., wicepremier od 1952 r., premier od 1970 r. 492
Jasnowski Józef, pol. historyk 518, 519
Jaszuński Grzegorz, współcz. pol. publicysta 525
Jenkins R. (ur. 1920), działacz Partii Pracy 506
Jervis John (1735-1823), ang. admirał, pogromca Hiszpanów w 1797 r. 339
Jerzy I (1660-1727), kr. Anglii od 1714 r. 298, 299, 303
Jerzy II (1683-1760), kr. Anglii od 1727 r., elektor Hanoweru, fundator British Museum (1753) i uniwersytetu w Getyndze (1737) 298, 303, 307
Jerzy III (1763-1820), kr. Anglii od 1760 r.. faktycznie do 1811 r., utracił kolonie w Ameryce Płn., wcielił Irlandię 299, 307, 321-324, 328, 347, 360, 367
Jerzy IV (1769-1830), kr. Anglii i Hanoweru od 1820 r., faktycznie od 1811 r. 365, 367, 368
Jerzy V (l 865-l 936), kr. Anglii od 1910 r., założyciel dynastii Windsor 424, 441
Jerzy VI (1895- 1952), kr. bryt. od 1936 r. 484
Jeżewski B. O., pol. bibliograf 519
Jędrzejewicz Wacław (ur. 1893). pol. min. oświaty w l. 1934-1935 524
Joad Cyril Edwin Mitchinson (ur. 1891), ang. filozof, przedstawiciel bryt. szkoły analitycznej, pisarz 481
Joanna d'Arc św. (1412-1431), fr. bohaterka narodowa z czasów wojny stuletniej 143
Jodłowski A. Norbert (1724-1793), pol. pisarz i tłumacz 514
John z Salisbury (1120-1180), bp Chartres, filozof scholastyczny 105. 151
Johnson Lyndon Baines (ur. 1908), amer. polityk, prezydent USA w l. 1963-1969 494
Johnson Samuel (1709-1784), ang. autor biografii poetów XVII i XVIII w.. wydawca słownika ang. i dzieł Szekspira 311, 312
Jokiel Jan, pol. pisarz współcz. 524
Joliffe John Edward Austin. ang. historyk mediewista 576
Jones Inigo (1573—1652), nadworny architekt ang. 281. 312
Jones Sidney (1869-1946), ang. kompozytor operetek 479
Jonson Ben (1572—1637). ang. dramaturg. twórca tzw. komedii charakterów 226
Jordan Peter (Aleksander Tadeusz Lutosławski), tłumacz 576
Joule James Prescott (1818-1889), ang. fizyk, ustalił równoważnik ciepła 404
Joyce James (1882-1941), irl. pisarz piszący w języku ang. 476, 525
Juan d'Austria Don (1547-1578), hiszp. gen. i admirał, pretendent do ręki Marii Stuart 201
Juliusz II (Giuliano delia Rovere, 1443-1513), papież od 1505 r. 178 
Juliusz III (Gianmaria Ciocchi del Monte, 1487-1555). papież 186
Kalinowski F., pol. pisarz współcz. 524 
Kalwin Jean (1509-1564). fr. teolog i reformator kościoła 184, 196
Kant Immanuel (1724-1804). niem. filozof, twórca idealizmu transcendentalnego 307
Kanut Wielki (ok. 995-1035), kr. Anglii od 1016 r., Danii od 1018 r., Norwegii od 1028 r. 57, 52, 55, 58-60, 82
Kapet Hugo (zm. 996), kr. Francji od 987 r., założyciel dynastii 55
Kapetyngowie, dynastia 55.69, 81, 92. 119
Karol I (1600-1649), kr. Anglii od 1625 r., zwolennik absolutyzmu, doprowadził do rewolucji burżuazyjnej. ścięty 230-234, 236, 237, 240, 243, 245, 252-255. 258, 262- 264, 266, 278, 281
Karol II (1630-1685). kr. Anglii od 1660 r., wydał Habeas corpus act 264, 266, 270, 271, 281, 283-291, 294. 295
Karol Wielki (742-814), kr. Francji od 768 r., ces. rz. od 800 r. 32, 44. 48
Karol III Prosty (879-929), kr. Francji w l. 898-923 55
Karol V (1337-1380), kr. Francji od 1364 r. 122
Karol VI Ulubieniec (1368-1422), kr. Francji od 1388 r. 143
Karol VII (1403-1461), kr. Francji od 1422 r. 143, 144
Karol VIII (1470-1498), kr. Francji od 1483 r. 155
Karol V Habsburg (1500-1558), kr. Hiszpanii w l. 1519-1556, ces. od 1519 r. 178, 179, 189
Karol X Gustaw (1622- 1660), kr. Szwecji od 1654 r. 272
Karol XII (1682-1718), kr. Szwecji od 1697 r. 297
Karol ks. Walii (ur. 1948), s. Elżbiety II 500
Karolingowie, dynastia 33, 48
Katarzyna Aragońska (1485-1536), c. Ferdynanda V Katolickiego, ż. Henryka VIII w l. 1509-1533 155, 179, 180, 183
Katarzyna Braganza (1638 — 1705), c. Jana IV port., ż. Karola II 287
Katz Henryk, pol. historyk współcz. 521, 522
Kay John (1704-1764?), mechanik, wynalazca ruchomego czółenka tkackiego 314, 315
Keats John (1795-1821), ang. poeta 343
Keir David Lindsay (ur. 1895), ang. historyk i prawnik 516
Kent William (1684-1748), ang. architekt, twórca tzw. krajobrazowego ogrodu ang. 312
Kesselring Albert (1885-1960), niem. marszałek, dowódca Luftwaffe w o II wojnie światowej, w l. 1946—1952 w więzieniu ang. 467
Kett Robert (zm. 1549), przywódca powstania chłopskiego 184
Kett William (zm. 1549), przywódca powstania chłopskiego 184
Kędzierski Jerzy Zdzisław, współcz. pol. historyk i poeta 7, 514, 525
Kieniewicz Stefan, współcz. historyk pol. 522
Kilbrandon lord 510
Kildare, ród 156
Kildare Gerard Fitzgerald (zm. 1513), ang. zarządca płn. części Irlandii 156
Kilwardby Robert (zm. 1279), uczony, filozof, abp Canterbury 148
King H., członek Partii Pracy, przewodniczący Izby Gmin w 1965 r. 494
Kingsley Charles (1819-1875), ang. powieściopisarz 406, 407
Kipling Rudyard (1865-1936), ang. poeta i powieściopisarz, laureat nagrody Nobla w 1907 r. 424, 430, 472
Kitchener Horatio Herbert (1850-1916), ang. gen., zdobywca Sudanu, min. wojny w l. 1914-1916 427, 437
Klaudiusz (10 r. p.n.e. — 54 n.e.), cesarz. od 41 r. 18, 19, 23
Klemens IV (Gui Foulques, zm. 1268), papież od 1265 r. 105
Klemens VII (Giulio de'Medici, 1478?-1534), papież, wydał bullę przeciw Henrykowi VIII, która spowodowała schizmę 179
Kluck Alexander von (1846-1934), niem. gen. w I wojnie światowej 436
Kneller Godfrey (1649- 1723), niem. malarz osiadły w Anglii, nadworny portrecista 5 monarchów 279
Knox John (1505-1572), kalwiński kaznodzieja, przywódca szk. protestantów 187, 196, 197, 222
Kolumb Krzysztof (1451-1506), wł. żeglarz w służbie hiszp., odkrywca Ameryki 12, 160
Kolumba św. (521-597), misjonarz Szkocji w 565 r. 30
Komensky Jan Amos (1592-1670), cz. pedagog, reformator szkolnictwa i twórca nowożytnej pedagogiki 275
Kopernik Mikołaj (1473-1543), pol. astronom, twórca systemu heliocentrycznego, kanonik warmiński 279, 278
Kosygin Aleksiej (ur. 1904), premier ZSRR od 1964 r. 495, 496
Kot Stanisław (ur. 1885), pol. historyk kultury i wychowania 518—520
Kowalska Aniela, współcz. pol. anglistka 522
Kowalski Włodzimierz Tadeusz, pol. historyk współcz. 524
Koźmian Stanisław (1836-1922), pol. publicysta i polityk, krytyk, dyr. teatru krakowskiego 522
Kraushar Aleksander (1843-1934), pol. historyk, publicysta i poeta 519, 520
Krawczyk Z., pol. historyk współcz. 520
Król Wacław, pol. historyk współczesny 524
Krueger Paulus (1825-1904), twórca republiki Transwalu i jej prezydent w l. 1883-1900 433
Kulas J., pol. historyk współcz. 52.?
Kwiatkowska-Wolanin K., pol. historyk współcz. 575
Kyd Thomas (1558-1594), ang. dramaturg 224
Lafayette Marie Joseph de (1757-1834), fr. gen. i polityk, dowódca Gwardii Narodowej w l. 1789 i 1830, bojownik o niepodległość Stanów Zjednoczonych 491
Lalor J. R. (XIX w.), twórca ruchu Młodej Irlandii, redaktor pisma „Nation" 390
Lancaster Joseph (1778-1838), ang. kwakier, od 1818 r. w Stanach Zjednoczonych 344 
Lancastrowie, dynastia 142, 144—146, 153, 175
Lanckorońska Karolina, historyk i patronka badań historycznych 579 
Lanfranc z Pawii (1005-1089), wł. prawnik, abp Canterbury 67, 77 
Langland William (zm. ok. 1400), autor Wizji Piotra Oracza 126, 147 
Langton Stephen (l 150?- 1228), abp Canterbury 93 
Latimer Hugh (1485-1555). bp Worcesteru, męczennik protestancki 184, 186 
Laud William (1573-1645), abp Canterbury, pierwszy min. Karola I 231, 234-237, 244, 251, 252 
Lauderdale John Maitland (1616-1682). faworyt Karola II, min., członek ,,Cabalu" 287 
Law Andrew Bonar (1858-1923), ang. premier w l. 1922-1923 441, 449 
Lawrence David Herbert (1858-1930), ang. poeta i powieściopisarz, przedstawiciel nurtu psychoanalitycznego 474, 476
Lawrence Thomas (1769 — 1830), ang. malarz portrecista 313, 347 
Lawrence Thomas Edward (1888-1935), ang. orientalisia, pułkownik i agent wywiadu 439
Laymon (XIII w.), duchowny, autor poematu Brut 108
Leicester Robert Dudley(ok. 1532-1588), faworyt Elżbiety I, wódz wojsk ang. 194, 198, 214, 223 
Leighton Frederick (1830-1896), ang. rzeźbiarz i malarz 409 
Leland John (ok. 1506-1552), autor kronik z ostatnich lat panowania Henryka VIII 227 
Lennoxowie, ród 198 
Leon IV (800?-855), papież, obrońca Rzymu przed Saracenami 57 
Leon X (Giovanni de'Medici, 1475— 1521), papież od 1513 r. 178 
Leon XIII (Gioachino Pecci, 1810-1903), papież od 1878 r., teoretyk chrześcijańskiej demokracji 472 
Leslie R. F., ang. historyk 579 
Lewes George Henry (1817-1878), ang. historyk filozofii 403 
Lewis Matthew Gregory (1775-1818), ang. powieściopisarz 341 
Libiszowska Zofia, pol. historyk współcz. 520, 527
Lider Julian, pol. historyk współcz. 525 
Liebfeid Alfred (zm. 1977), pol. publicysta i pisarz 525
Lilburne John (1618—1675), ang. pury-tanin, przywódca levellerów 236, 252, 260, 262, 265, 277 
Lillo George (1693-1739), ang. dramaturg 372
Linacre Thomas (ok. 1460-1524), ang. lekarz, założyciel kolegium medycznego w Oksfordzie i katedry medycyny w Cambridge 166. 169 
Lipoński W., pol. historyk współcz. 522 Lipson Ephraim (ur. 1888), ang. Historyk gosp. 576
Liverpool Robert Banks Jenkinson (1770- 1828), ang. premier w l. 1812-1827 360, 366
Livingstone David (1813-1873), ang. misjonarz, lekarz, geograf, przeszedł w poprzek Afrykę 396, 413 
Llewelyn (zm. 1282), ks. płn. Walii, od 1277 r. wasal Edwarda I, wódz powstania w 1282 r. 116 
Lloyd George David (1863-1945), ang. min. handlu w l. 1908—1915, premier w-l. 1916-1922 423, 440-443, 447, 449
Lloyd John Selwyn Brooke (ur. 1904), ang. min. obrony w l. 1955-1959, min. spraw zagr. w l. 1959—1960 485, 489 
Locke John (1632-1704), ang. Filozof sensualista 277, 278, 307, 308 
Loria Jadwiga, pol. historyk szkolnictwa 525 
Lovelace Richard (1618-1658), ang. poeta 280 
Lovell C. R. 516 
Lovett William (1800-1877), założyciel Londyńskiego Stowarzyszenia Robotniczego 370, 371, 400 
Ludwik VII (ok. 1120-1180), kr. Francji od 1137 r. 80, 81, 88 
Ludwik IX św. (1214-1270), kr. Francji od 1226 r., założyciel Sorbony, krzyżowiec 117 
Ludwik XII (1462-1515), kr. Francji od 1498 r. 178 
Ludwik XIII (1601-1643), kr. Francji od 1610 r 231 
Ludwik XIV (1638-1715), kr. Francji od 1643 r., mecenas nauk i sztuk 277, 286-289, 292, 295-297 
Ludwik XVI (1754-1793), kr. Francji w l. 1774-1792, pozbawiony korony przez rewolucję 327, 330, 331 Luter Marcin (1483— 1546), niem. teolog, reformator religijny, tłumacz Biblii 173, 183 
Lutosławski Jerzy, pol. Ekonomista współcz. 525 
Lyell Charles (1797-1875), ang. Geolog i paleontolog, twórca teorii rozwoju ziemi 403 
Lyly John (ok. 1554-1606), ang. Poeta i pisarz 276, 223
Ładyka Stanisław, pol. ekonomista współcz. 525
Łaski Jan (1499-1560), pol. kaznodzieja protestancki działający w Polsce, Niderlandach i Anglii 184, 518
Łaski Olbracht (1536-1605), wojewoda sieradzki 518
Mac Arthur John (1767-1834), ang. oficer, pionier przemysłu włókienniczego w Australii 358
Macaulay Thomas Babington (1800— 1859), ang. historyk 405
MacDonald James Ramsay (1866- 1937), ang. dziennikarz, członek kierownictwa Niezależnej Partii Pracy, premier w l. 1924, 1929-1935 422, 449-454
Machiavelli Niccolo (1469-1527), wł. historyk i pisarz polityczny Odrodzenia 170
Mackie J. D., współcz. historyk bryt. 515
Macmillan Harold (ur. 1894), ang. min. spraw zagranicznych w l. 1955—1957, premier w l. 1957- 1963 485, 487-489, 491, 492
MacMurrough Dermot (Diarmaid) (zm. 1171), ostatni kr. Leinsteru 83
Macpherson James (1736—1796), autor rzekomych pieśni Osjana 341
Magellan Ferdynand (1480-1521), port. żeglarz w służbie hiszp., kierownik pierwszej wyprawy dookoła ziemi 211
Mahdi z Sudanu (1844-1885), arabski przywódca polityczny i religijny 426
Mahmud II (1785-1839), sułtan turecki od 1808 r. 357
Maksymilian I (1459- 1519), kr. Niemiec, ces. rz. od 1493 r. 155, 178
Malcolm II (zm. 1034), kr. Szkocji od 1005 r., zjednoczył królestwo 82
Malcolm III Canmore (1035?- 1093), kr. Szkocji od 1058 r., wasal kr. Anglii od 1091 r. 82
Malthus Thomas Robert (1766-1834), duchowny ang., ekonomista, twórca teorii ludnościowej 363, 364, 402
Małgorzata Tudor (1489-1541), c. Henryka VII, ż Jakuba IV szk., potem Archibalda Douglasa, wreszcie Henry Stewarta 197
Manchester Edward Montague (1602— 1671), ang. polityk, dowódca Armii Parlamentu 255. 258
Mandeville Bernard de (1670- 1733), ang. filozof 309
Mansfieid Katherine (właśc. Beauchamp, 1888—1923), ang. powieściopisarka i nowelistka 478
Marchand Jean-Baptiste (1863-1934), fr. gen. i odkrywca w Afryce 427
Marcus G. J., współczesny ang. historyk floty 517
Marek Aureliusz (121—180), ces. rz. od 161 r., przedstawiciel filozofii stoickiej 310
Maria I Tudor (1516-1558), kr. Anglii od 1553 r., c. Henryka VIII. ż. Filipa II hiszp., krwawo zwalczała protestantyzm 179, 183, 185-189, 193, 195, 196, 204, 222
Maria II (1662-1694). c. Jakuba II, ż. Wilhelma Orańskiego. kr. Anglii od 1689 r. 291, 292, 296
Maria de Guise (1515-1560), ż. Jakuba V, regentka za Marii Stuart f85. 187. 196, 197
Maria Stuart (1542-1587), w l. 1558-1560 kr. Francji jako ż. Franciszka II, potem ż. kolejno Darnieya i Bothwella. kr. Szkocji w l. 1558—1567. zmuszona do abdykacji, ścięta 185, 188, 189, 196-202, 210, 214, 276, 227
Maria (1497-1534), c. Henryka VII, ż. Ludwika XII fr.. potem Charlesa Brandona ks. Suffolk 178
Maria Lotaryńska zob. Maria de Guise
Maria Modeńska(1658-1718),c.Alfonsa IV d'Este, ż. Jakuba II 291
Marks Karol (1818-1883), niem. filozof, twórca materializmu naukowego, przywódca I Międzynarodówki 163, 387, 421
Malborough John Churchill (1650 - 1722), ang. gen.. doradca kr. Anny. dowódca Wilhelma III 294. 297
Marlowe Christopher (1564—1593), ang. dramaturg 223, 224
Marshall George Catlett (1880-1959), amer. gen. i polityk, sekretarz stanu w l. 1947-1949, min. obrony w l. 1950-1951, laureat nagrody Nobla w 1953 r. 483
Masefield John (ur. 1878), ang. poeta, powieściopisarz i dramaturg 475
Matylda (1102-1167). c. Henryka I, ż. Henryka V niem.. potem Geoffreya Plantageneta, kr. Anglii w 114. Maudith John (XVI w.), ang. Matematyk 148
Maugham William Somerset (1874— 1965). ang. powieściopisarz 478
Maurois Andre (1885- 1967), właśc. Emil Herzog, fr. powieściopisarz i biografista 7, 
Maxwell James Clerk (1831-1879), ang. fizyk i astronom 402. 403
Mączak Antoni, współcz. historyk pol. 519
Medina Sidonia Alonso (1550-1615). hiszp. admirał, dowódca Wielkiej Armady 275, 276
Melbourne William Lamb (1779-1848). ang. premier w l. 1834-1841 371, 372, 382
Mendoza Bernardino de (1541-1604), hiszp. historyk, poseł w Londynie i Paryżu 201
Meredith George (1828 - 1909), ang. poeta i powieściopisarz 406, 407
Merlee William (XIV w.), ang. uczony i meteorolog 149
Merowingowie, dynastia 28
Merton Walter (XIII w.), bp i założyciel kolegium w Rochesterze 104
Meszorer Albert, współcz. pol. prawnik 524
Meysztowicz Jan, pol. pisarz współcz. 520
Michelborne Edward (XVII w.), ang. kupiec i żeglarz 243
Middleton Thomas (15707-1627), angielski dramaturg 226
Mierzwa Edward, pol. historyk współcz. 520
Mieszko I (ok. 922-992), pierwszy historyczny władca pol. 59
Miko S. (XVII w.), kupiec londyński 246
Mill James (1773-1836), ang. ekonomista, filozof, wysoki urzędnik Kompanii Wschodnioindyjskiej 362, 363, 383, 404
Mill John Stuart (1806-1873), ang. filozof, logik, ekonomista, przedstawiciel empiryzmu 362, 363, 402, 404
Millais John Everett (1829-1896), ang. malarz prerafaelita 384, 408
Millot Ciaude F. (1726-1785), fr. historyk, jezuita, autor historii Anglii 514
Milner Alfred (1854-1925), ang. komisarz Afryki Płd., negocjator w wojnie burskiej, min. wojny w 1918 r. 441
Milton John (1608-1674), ang. poeta 275, 276, 278, 280, 342
Mitchell John (1815-1875), przywódca Konfederacji Irlandzkiej, potem amer. dziennikarz 372, 390 . Monk George Albemarle (1608-1670), admirał i gen. Cromwella, gubernator Szkocji od 1654 r., wprowadził na tron Karola II 266, 284
Monmouth James (1649—1685), naturalny s. Karola II, pretendent do tronu 290
Montesquieu Charles Louis de Secondat (1689-1755), fr. myśliciel, historyk, prawnik i pisarz 328
Montfort Szymon de (1208?- 1265), stworzył początki Parlamentu 97, 98, 100
Montgomery Bernard Law of Alamein (ur. 1887), feldmarszałek bryt. w II wojnie światowej, zastępca naczelnego dowódcy NATO w l. 1951-1958 468, 470
Montgomery Richard (1738—1775), ang. oficer, kolonizator wysp na Morzu Karaibskim, potem gen. amer. 243
Moore George (1852—1933), ang.-irl. pisarz naturalistyczny 472
Moore George Edward (1873- 1958), ang. filozof, twórca bryt. szkoły analitycznej 481
Moore Henry (ur. 1898), ang. rzeźbiarz 478
Moore John (1761-1809), szk. gen. 333
Moray zob. Stuart James
More Thomas zw. Morusem (1478- 1535), ang. pisarz, w l. 1529-1532 kanclerz 163, 166, 169-171, 180, 182, 221, 518
Morgan Charles (1894-1958), ang. powieściopisarz, dramaturg i krytyk teatralny 478
Morland George (1763-1804), ang. malarz pejzażysta 313
Morley Thomas (1557-1603),ang. kompozytor, członek kapeli królewskiej 282, 313
Morris William (1834-1896), ang. poeta prerafaelita, powieściopisarz, malarz 408, 410, 478
Morton Arthur Leslie, współcz. ang. historyk ruchu robotniczego 7, 514
Morton James Douglas (1530- 1581), regent Szkocji od 1572 r. 201
Mosley Oswald (ur. 1896), założyciel Bryt. Związku Faszystów 454
Mountbatten Louis (ur. 1900), ang. admirał, naczelny dowódca aliancki w Azji Płd.-Wschodniej w l. 1943-1946, ostatni wicekról Indii 470, 482
Mountjoy Charles Blount (1563-1606), ang. namiestnik Irlandii 216
Mroczkowski Przemysław, pol. anglista współcz. 52 5
Namier L., ang. historyk 519
Napier John (1550—1617), ang. matematyk, wprowadził nazwę logarytmu 279
Napoleon Bonaparte (1769—1821), ces. Francuzów w l. 1804-1814, 10, 324, 332, 333, 335, 356, 360, 380
Napoleon III (1808-1873), ces. Francuzów w l. 1852-1870 393, 395
Nash John (1752-1835), ang. architekt i urbanista 347, 348
Nashe Thomas (1571—1601), ang. pisarz satyryk 223
Nelson Horatio (1758-1805), ang. admirał, zwycięzca Napoleona spod Abukiru i Trafalgaru 332
Newcastle, ród 360
Newcastle William Cavendish (1592-1676), dowódca armii Karola I 258
Newman John Henry (1801-1890). ang. teolog i filozof, kardynał 412. 413
Newton Isaac (1642-1727) ang. fizyk, astronom, matematyk, odkrywca prawa powszechnego ciążenia, twórca korpuskularnej teorii światła 279, 309
Nightingale Florence (1820-1910), ang. inicjatorka nowoczesnego pielęgniarstwa 394
Ninian św. (zm. 432?), bp celtycki 24 
Nixon Richard (ur. 1913), polityk amer., prezydent w l. 1969-1974 500, 504, 506 
Nobel Alfred (1833-1896), szw. Chemik i przemysłowiec, wynalazca dynamitu, fundator nagród 440, 472, 474, 475, 477, 480
Nordcliffe zob. Harmsworth A. 
Norfolk Thomas Howard (1536-1572), przyjaciel Marii Stuart, organizator buntu przeciwko Elżbiecie I 200. 201 
North Frederick Guilford (1732-1792), ang. premier w l. 1770-1782 307, 323, 327, 328 North Roger (XVII w.), ang. Kolonizator Amazonki 242
Northumberiand, książęta 378, 379 
Nowak-Kiełbikowa Maria, pol. Historyk współcz. 523, 524 Nurek M., pol. historyk współcz. 524
Oates Titus (1649?-1705), ang. duchowny, wywołał prześladowania katolików 289
O'Brien William Smith (1803-1864), przywódca Młodej Irlandii, deportowany do Australii 390
O'Casey Sean (1884-1964), irl. dramaturg 475
Ockham William (1290-1349), ang. filozof, przedstawiciel nominalizmu 103, 125, 148
O'Connel Daniel (1775-1847), bojownik o wyzwolenie Irlandii 367, 370. 390
O'Connor Feargus (1749-1855), irl. adwokat, redaktor pisma „The Northem Star" 370, 371
Odger G. (XIX w.), członek Ligi Reformy 388
Offa (757-796), saski kr. Mercji 32, 33, 48, 54, 81
Ogonowski Zbigniew, pol. historyk filozofii 520
Olechowski Tadeusz, pol. min. Handlu zagr. 508
Olszowski Stefan (ur. 1931), pol. min-spraw zagranicznych w l. 1971—1976. członek Biura Politycznego KC PZPR od 1970 r. 511
Oman Charles (William Chadwick. ur. 1860), wybitny historyk ang. 575
O'Neil Terence (ur. 1914), przywódca unionistów, premier Irlandii Północnej 500
Onslow E. F., ang. rzeźbiarz epoki wiktoriańskiej 409
Orozjusz (ok. 390-430), hiszp. historyk eklezjasta 54
Osbert William Fitz (XII w.), przywódca buntu w Londynie w 1196 r. 92
Osjan, lord celtycki 341
Ostrowski Witold, pol. anglista 525
Oswa (612—670), kr. Northumbrii od 641 r., zwycięzca Pendy kr. Mercji, zdobywca Walii i części Szkocji 31
Oswald św. (zm. 642), kr. Northumbrii od 633 r. 31
Otto I Wielki (912-978), kr. Niemiec od 936 r., ces. rz. od 962 r. 55
Otton IV (l 174?-1218), kr. Niemiec, ces. rz. 93
Overton Richard (1630—1665), ang. pam-flecista, przywódca levellerów 260
Owen Robert (1771-1858), ang. socjalista utopijny, pisarz, pionier ruchu spółdzielczego 344, 345, 364, 365, 369
Paderewski Ignacy (1860—1941), pianista i kompozytor poi., polityk, premier i min. spraw zagranicznych w 1919 r.. przewodniczący Rady Narodowej w Londynie w 1940 r. 479
Paine Thomas (1737-1809), ang. publicysta, bojownik o niepodległość Stanów Zjednoczonych 330, 339. 340. 521
Palladio Andrea (1508-1580), wł. architekt i teoretyk architektury nawiązujący do antyku 281
Palmerston Henry John Tempie (1784-1865), ang. min. spraw zagranicznych od 1830 r., premier w l. 1855-1858 i 1859-1865 357, 367, 382, 385, 387, 388, 392, 393, 395
Panhurst Emmelide (1858-1928), ang. sufrażystka 442
Paris Matthew (1200?-1259), dziejopis 106, 107
Parker Matthew (1504-1575), ang. polityk, abp Canterbury 194
Parnell Charles Stewart (1846-1891), irl. poseł do Parlamentu, bojownik o autonomię Irlandii 430, 431
Parr Katarzyna (1513- 1548), ż. Henryka VIII, potem Thomasa Seymours 184, 189
Parry Charles Hastings (1848-1918), ang. muzyk wiktoriański 479
Passe Simon de (XVII w.), malarz 228
Pater Walter Horatio (1839-1894), ang. przedstawiciel krytyki impresjonistycznej 409
Patryk św. (ok. 389-461). misjonarz Irlandii 24, 28
Paulinus św. (zm. 644), misjonarz Anglii, abp Yorku 30, 37
Paweł I (1901-1964), kr. Grecji od 1947 r. 484
Pearson Charles (1857-1936), ang. prof. matematyki i filozofii 404
Peel Robert (1788- 1850), ang. min. spraw wewnętrznych od 1822 r., premier w l. 1834-18351 1841-1846 366, 367, 372, 375, 379, 380, 384, 389
Pelham Henry (1695-1754), ang. min. spraw zagranicznych 304
Pembroke Richard de Ciare (zm. 1176), zdobywca Leinsteru w 1170 r., wasal Henryka II 84
Penda (zm. 655), kr. Mercji od 626 r., zdobywca East Anglii 30—32, 38
Penn William (zm. 1670), ang. admirał, zdobywca Jamajki 271, 274
Pepin Mały (714-768), kr. Franków od 751 r. 44
Pepys Samuel (1633-1703), ang. pisarz, autor Dziennika 281
Percy, ród 378
Percy Thomas (1729-1811), wydawca ballad staroang. 340
Petty William (1623-1687), ang. ekonomista i pisarz, jeden z twórców ekonomii politycznej 276
Picken T., malarz 410
Phillips Marc, kapitan, zięć Elżbiety II 510
Pierce John (XVII w.), kolonizator Nowej Anglii 242
Piotr I Wielki (1672-1725), car Rosji od 1682 r., twórca potęgi Rosji 297
Piszczkowski T., historyk współcz. 523
Pitt William Młodszy (1759-1806), ang. premier w l. 1783-1801 i 1804-1806 323, 324, 331-333, 336, 339
Pitt William Starszy (1708-1788), ang. polityk konserwatywny, premier w l. 1766-1768 304, 305. 307, 323
Pius V św. (Michele Ghislieri, 1504-1572), papież od 1566 r. 200
Plantageneci, dynastia 69, 74, 80, 110, 119, 142, 144
Plautius Aulus (I w.), pogromca Caractacusa 19
Plowden Edward (XVII w.), kolonizator Delaware 243
Podgórny Nikołaj (ur. 1903), radz. działacz polityczny i państwowy, przewodniczący Rady Najwyższej ZSRR w l. 1965-1977 509
Pole Reginald (1500-1558), ang. kardynał, legat papieski, ostatni rzymsko--katolicki abp Canterbury 186
Pollitt Harry (1890-1960), współzałożyciel i sekretarz generalny Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii w l. 1929-1965 484
Pompidou Georges (1911 -1974), fr. polityk, premier, prezydent Francji w l. 1969-1974 510
Poole R. L., ang. historyk 515
Pope Alexander (1688-1744), ang. poeta pseudoklasyczny 298
Potter G. (XIX w.), członek Ligi Reformy 388
Pottern Ch. (XVII w.), ang. sukiennik 246
Pound Ezra (ur. 1885), amer. poeta i krytyk literacki, inicjator imażynizmu 476
Poynings Edward (1459-1512), podporządkował Irlandię Anglii 156
Prichard H. A., ang. filozof współcz. 481
Priestley Joseph (1733-1804). ang. filozof i chemik, odkrywca tlenu 307. 309
Priestley John Boyton (ur. 1894), ang. pisarz, publicysta i krytyk literacki 478
Profumo John Denis (ur. 1915), ang. min. wojny w l. 1960-1963 491
Prout William (1785- 1850), ang. chemik odkrywca 346
Pryde G. S., historyk współcz. 515
Przezdziecki Rajnold, pol. dyplomata i historyk współcz. 517
Ptolemeusz (II w.), aleksandryjski matematyk, astronom i geograf 219
Pugin Augustus Welby Northmore (1812-1852), ang. teoretyk sztuki i architekt 409
Pullen Robert (XII w.), fr. teolog 103
Purcell Henry (1659-1695). ang. organista w kapeli królewskiej i kompozytor oper 282, 313. 479
Pym John (1584-1643). ang. polityk. przeciwnik Lauda 233, 237, 251, 253-255
Pyteasz z Marsylii (IV w. p.n.e.), gr. kupiec i żeglarz 14
Radcliffe Ann (1764-1823), ang. poetka preromantyczna i powieściopisarka 341
Rafael (Raffaelo Santi, 1483-1520). wł. malarz i architekt renesansowy 408
Raikes Robert (1735-1811), ang. dziennikarz i filantrop, twórca szkół niedzielnych 344
Ralegh Walter (ok. 1552-1618), ang. polityk, admirał, żeglarz, historyk, poeta, założyciel kolonii w Wirginii, inicjator wypraw morskich 195, 207, 208, 211-213
Ramsey P. C., ang. historyk 524
Rapacki Adam (1909- 1969), pol. ekonomista, min. żeglugi w l. 1947-1950. min. szkól wyższych w l. 1950- 1^56. mini spraw zagranicznych w l. 1960— 1968 490. 493. 497
Rawsthorne Alan (ur. 1905), ang. kompozytor koncertów 479
Reade Charles (1814-1884). ang. powieściopisarz i dramaturg 406. 407
Reading Rufus Isaac (1860-1935). ang. wicekról Indii w l. 1921-1925. min. spraw zagranicznych w 1931 r. 453
Rembrandt Harmensz van Rijn (1606— 1669), hol. malarz i grafik 313
Reynolds Joshua (1723-1792). ang. malarz, architekt i teoretyk sztuki 313. 347
Rhodes Cecil (1853-1902), ang. kolonizator, od 1890 r. premier Kraju Przylądka 426, 427
Ricardo David (1772-1823), ang. ekonomista, współtwórca klasycznej burżuazyjnej ekonomii politycznej 362, 363, 365
Ricco David (1540-1566) włoski muzyk, sekretarz Marii Stuart 198, 199
Richard z Willingfort (XIV w.) angielski uczony, matematyk, astronom 148
Richardson Owen Williams (1879-1959) ang. fizyk, laureat nagrody Nobla w 1928 r. 480 
Richardson Samuel (1689-1761) ang.powieściopisarz 311 
Richelieu Armand Jean du Plessis (1585- 1642), kardynał, od 1624 r. pierwszy min. Ludwika XIII 217, 238. 244 
Ritchie Neił Methuen (ur. 1897). ang. gen., dowódca II korpusu w Afryce w II wojnie światowej 467. 468 
Robert (1052-1134), ks. Normandii, krzyżowiec 67, 68 
Robert of Mortain (XI w.), baron normandzki 64 
Robert z Gloucester, kronikarz z ok. 1300 r. 108 
Robertson William (1721-1793), szk. historyk 310
Rockingham, ród 360
Rockingham Charles Watson Wentworth (1730-1782), ang. premier w 1765 r., przywódca wigów 329
Roe Thomas (XVII w.), mediator w wojnie pol. szwedzkiej 520
Rolls-Royce, koncern 504
Rommel Erwin (1891 — 1944), feldmarszałek niem., głównodowodzący sił niem. w Afryce w II wojnie światowej 466— 468, 470
Romney George (1734-1802), ang. malarz portrecista 313
Rood Teodor (XV w.), ang. drukarz 166
Roosevelt Franklin Delano (1882-1945), prezydent USA w l. 1932-1944, współtwórca ONZ 470
Roper William (zm. 1578), zięć Morusa i autor jego biografii 221
Rosebery Archibald Philip Primrose (1847—1929), ang. niem. spraw zagranicznych w l. 1886, 1892-1894, premier w l. 1894-1895 428
Rosetti Dante Gabriel (1828-1882), ang. poeta prerafaelita i malarz 408, 409
Ross William David (ur. 1877), szk. filozof i filolog, wydawca dzieł Arystotelesa 489
Rostworowski Emanuel, pol. historyk współcz. 521
Rothemere zob. Harmworth H.
Rotschild Lionel (1808-1879), ang. bankier 425
Rotschildowie, rodzina bankierska 380
Rowse Alfred Lasiie (ur. 1903), ang. historyk 514
Rozbicki M., pol. anglista współcz. 518
Rubens Peter Pauł (1577-1640), flam. malarz barokowy 281, 313
Ruraidhe O'Connor (XI w.), władca Connachtu 83
Ruskin John (1819-1900), ang. krytyk i teoretyk sztuki 408, 409
Russel, ród 379
Russel Bertrand (1872- 1970), ang. matematyk, pisarz, filozof, laureat nagrody Nobla w 1950 r. 480, 481, 488
Russel John (1792-1878), ang. Premier w l. 1846-1852 i 1865-1866 360, 373, 389
Rutherford Ernest (1871-1937), ang. fizyk, konstruktor jądrowego modelu atomu, laureat nagrody Nobla w 1908 r. 479, 480
Rymer Thomas (1641—1713), ang. antykwariusz, wydawca dokumentów Foedera 310
Ryszard I Lwie Serce (1157-1199), kr. Anglii od 1189 r., krzyżowiec 90—92, 101
Ryszard II (1367-1400?), kr. Anglii od 1377 r., usunięty przez Henryka IV 126, 128, 142, 175
Ryszard III (1452-1485), kr. Anglii od 1483 r. 145, 146
Ryszard II Dobry (zm. 1027), ks. Normandii, przywódca rebelii chłopskiej 59
Ryszard York zob. Ryszard III
Ryszard York rzekomy, właśc. Warbeck Perkin 154
Rzadkowska Helena, pol. anglistka współcz. 521
Sabaudzki ks. zob. Victor Amedee II
Saladyn (Salah al-Din, 1138-1193), sułtan Egiptu i Syrii, zdobywca Jerozolimy 86, 87
Salisbury Robert Arthur (1830-1903), ang. premier w l. 1885-1892 426-428, 430, 431
Sampson George, współcz. ang. historyk literatury 516
Samuel Herbert (1870-1963), ang. polityk 453
Sanderson Robert (1660-1741), ang. antykwariusz, wydawca dokumentów Foedera 310
Sargent Malcolm (ur. 1895), ang. dyrygent 479
Sassoon Siegfried Lorraine (ur. 1886), ang. poeta i powieściopisarz 475
Schuman Maurice (ur. 1911), fr. polityk, min. spraw zagranicznych w l. 1969— 1973 506
Scott Michael (XIII w.), filozof 148
Scott Walter(1771 - 1832), szk. powieściopisarz romantyczny 342
Seeley John (1834 -1895), profesor historii w Cambridge 424
Seeling William (XV w.), przeor Canterbury 166
Seneka Lucius Annaeus (4 r. p.n.e.—65 r. n.e.), rz. filozof eklektyk, pisarz, wychowawca Nerona 224
Sexby E. (XVII w.), leveller 263
Seymour Edward Somerset (1506-1552), lord protektor 184, 185, 190
Seymour Jane (1509-1537), ż. Henryka VIII 184
Shaftesbury Anthony (1671-1713), ang. filozof i etyk 307, 309
Shaw George Bernard (1856-1950), irl. dramaturg, laureat nagrody Nobla w 1925 r. 420, 475
Shelley Percy Bysshe (1792-1822), ang. poeta romantyczny 343, 353, 364
Sheridan Richard (1717-1779), ang. komediopisarz 312
Shofieid A. N. E., brył. historyk współcz. 520
Sidney Philip (1554 - 1586), ang. poeta 223
Simnel Lambert (1447?-15347), samozwaniec, marionetkowy przywódca buntu przeciw Henrykowi VII 153. 155
Simon John (1873— 1954), ang. min. spraw zagranicznych w l. 1931-1935 453
Sinko Zofia, pol. anglistka i tłumaczka 522 
Sitwell Edith (1887-1964), ang. Poetka imażynistka 476 
Skrzypek Andrzej, pol. historyk współcz. 523
Słomczyński Maciej, pol. tłumacz współcz. 525
Smellie Kingsley Bryce (ur. 1897), ang. polityk, historyk i ekonomista 575
Smith Adam (1723-1790), ang. ekonomista, twórca klasycznej liberalnej szkoły ekonomii politycznej 309, 310, 362— 365
Smith Ian Douglas (ur. 1919), prezydent Rodezji od 1964 r. 495, 498, 506
Smolett Tobias (1721-1771), ang. powieściopisarz 311
Snowden Philip (1864-1937), członek kierownictwa Niezależnej Partii Pracy 422, 450, 451, 453
Soane John (1753-1837), ang. architekt neoklasyczny 347
Somer van, malarz 230
Southey Robert (1774-1843), ang. poeta jezior 342
Southwell Robert (ok. 1561-1595). ang. poeta religijny 222
Spencer Herbert (1820-1903), ang. filozof 362, 400. 402, 403
Spenser Edmund (1552-1599). ang. poeta, twórca tzw. zwrotki spenserowskiej 222
Spring Howard (ur. 1889), ang. powieściopisarz 478
Stanhope James (1675—1721), ang. min. spraw zagranicznych 303
Stanley Frank, przewodniczący Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii od 1956 r. 491
Stanley Henry Morton (właśc. John Rowlands, 1841-1904) badacz Afryki 396
Stanley (Derby) ród 379
Steele Richard (1672-1729) ang. dziennikarz, wydawca czasopisma „The Tatler" od 1709 r. i „The Spectator” od 1711 r.. dramaturg 298, 312
Stefan (1105 -1154), hr. Blois, kr. Anglii w l. 1135-1154 69. 81. 82. 84, 87
Stefanowicz J., pol. dziennikarz współcz. 523
Steinberg Sigfrid Henry (ur. 1899). ang. filolog i historyk 576
Stephenson George (1781-1848), konstruktor parowozu 351
Sterne Laurence (1713—1768). ang. powieściopisarz 311
Stevenson A., ang. rzeźbiarz 409
Stevenson Robert Louis (1850-1894). ang. powieściopisarz i eseista 407. 472
Stewart Michael (ur. 1906), ang. min. spraw zagranicznych w l. 1965—1966 493, 494, 496, 499, 502
Stow John (1525-1605), ang. historyk, autor opisu Londynu 221
Strabon (63 r. p.n.e.—23 r. n.e.), gr. geograf 19
Strafford Thomas Wentworth (1593-1641), ang. polityk, od 1612 r. namiestnik Irlandii 231, 252, 253
Stratman H., niem. historyk współcz. 521
Stuarci, dynastia 7, 187, 193, 227, 229, 235, 237, 241-243, 245, 247, 248, 264, 269, 272, 280-285, 293, 294, 296, 298-300, 520
Stuart Dunley (XIX w.), członek Literackiego Towarzystwa Przyjaciół Polski 388
Stuart James Moray (1553?-1570), brat Marii Stuart, przywódca anty katolickiego związku w Szkocji, regent 197— 199
Stubbs William (1825-1901), ang. historyk 406, 516
Suckling John (1609-1642), ang. poeta i żołnierz 280
Sudbury Simon (XIV w.), abp Canter-bury 128
Sulik B., hist. współcz. 524
Sullivan Arthur Seymour (1842-1900), ang. kompozytor operetek 479
Surrey Henry (ok. 1517-1547), ang. poeta, twórca sonetów 222
Swedenborg Emanuel (1688—1772), szw. fizyk i chemik, mistyk, twórca nowego wyznania w Anglii 342
Swen Widłobrody (zm. 1014), kr. Danii 59
Swift Jonathan (1667-1745), ang. powieściopisarz i pamflecista 297
Swinburne Algernon Charles (1837— 1909), ang. poeta prerafaelita i tragik 408
Sykstus V (Felice Peretti, 1521-1590), papież od 1585 r., organizator kolegium kardynalskiego 274
Synge John Millington (1871-1909), irl. dramaturg 475
Szekspir William (1564— 1616), ang. pisarz i aktor, jeden z najwybitniejszych dramaturgów światowych 10, 19, 96, 147, 221-226, 282, 312, 342, 519, 522. 525
Szelągowski Adam (1873-1961), pol. historyk 579
Szumska Urszula, pol. historyk 575 
Szyrma Lach August (XIX w.), pol. pisarz i działacz emigracyjny 522
Taborski Bolesław, współcz. pol. filolog 525
Tacyt (ok. 55-120), rz. historyk 19, 20
Talbot Carolus H. (Shrewsbury Charles) 518
Tarnawski Władysław, pol. anglista 525
Tasso Torquato (1554—1595), wł. poeta epicki 222
Tawney Richard Henry (ur. 1880), ang. historyk gospodarczy 519
Tazbir Janusz, pol. historyk współcz. 518
Teodor z Tarsu (602-690), abp Canterbury, reformator klasztorów, założyciel szkół klasztornych 31, 32, 43, 44
Tempie, ród 360
Tennyson Alfred (1809- 1892), ang. poeta wiktoriański 407, 408
Thackeray William M. (1811-1863), ang. powieściopisarz 406, 407
Theobald (zm. 1161), abp Canterbury 87, 106
Thomas James Henry (1874-1949), ang. działacz związkowy, strajków robotniczych 450, 453 organizator
Thompson William (1785-1833), ang. teoretyk ekonomii politycznej, socjalista utopijny 365
Thomson G. M., ang. sekretarz stanu 497
Thomson Joseph John (1856-1940), ang. fizyk, odkrywca elektronu, laureat nagrody Nobla w 1937 r. 479, 480
Thomson William l. Kelvin (1824-1907), ang. fizyk 404
Tokarczyk Roman, współcz. pol. historyk państwa i prawa 520
Toland John (1670-1722), irl. filozof i pisarz 307
Tone Theobald Wolfe (1763-1798), przywódca Towarzystwa Zjednoczonych Irlandczyków 339 
Torkil (XI w.), wiking, zarządca Anglii płd. 59 
Tovey Donald Francis (1875-1940), ang. muzykolog i kompozytor 479 
Townshend Charles (1674-1738), ang. polityk, premier 326 
Townshend Charles Vere Ferrers (1861— 1924), ang. gen. walczący w Turcji w l. 1916-1918 438 
Trąmpczyński Witold (ur. 1909), ekonomista, pol. działacz polityczny 501 
Tretiak Józef, pol. anglista 525 
Trevelyan George Macaulay (1876— 1962), ang. historyk 6, 7, 514, 519 
Trevithick Richard (1771-1833), ang. konstruktor parowozu 351 
Trivet Nicolas (ok. 1285-ok. 1328), ang. kronikarz 103
Trollope Anthony (1815-1882), ang. powieściopisarz wiktoriański 406, 407 
Tudorzy. dynastia 6. 7. 145. 146. 150. 152, 153. 155-160, 162, 171, 179, 183. 186, 191. 193, 208. 276. 220. 227. 235. 237, 248. 275. 298. 378. 379. 409. 411 
Turner William (1776- 1851), ang. Malarz marynista 347 
Tycjan (Tiziano Vecelli, 1476-1576), wł. malarz renesansowy 313 
Tyler Wat (zm. 1381), przywódca buntu chłopskiego 127-729, 132, 184 
Tyndale William (1484-1536), ang. grecysta i tłumacz Biblii 173, 174 
Tyndall John (1820-1893), ang. Fizyk 403 
Tyszka Henryk, pol. historyk współcz. 517
Valera Eamon De (1882-1974), irl. polityk, przywódca Sinn Fein w l. 1917— 1926, prezydent od 1959 r. 447, 448
Vansittart Robert Gilbert (ur. 1881), ang. pisarz, podsekretarz stanu w ministerstwie spraw zagranicznych w l. 1930— 1937 457
Vaughan Henry (1622-1695), ang. lekarz i poeta 280
Vaughan Williams Ralph (1872-1958) ang. kompozytor oper 479 
Vergil Polydor (1470-1555), wł. eklezjasta, kronikarz 171, 221 
Victor Amedee II (1666-1732). ks. Sabaudzki, kr. Sycylii w l. 1713—1720 297 
Vives Juan Lodovico (1492-1540). Hiszp. humanista, zwolennik szkolnictwa publicznego 169 
Voltaire (Francois Maria Arouet, 1694—1778), fr. filozof i pisarz Oświecenia 328
Walezjusze, dynastia 179 
Walker Ernest (1870-1949). ang muzykolog i historyk muzyki 576 
Walker P., (ur. 1932), współcz. polityk ang. 509 
Wallace Wilham (1270?-1305), szk. bohater narodowy, przywódca powstania chłopskiego w 1297 r 117 
Wallis John (1616-1703). ang. matematyk, twórca rachunku różniczkowego 279
Walpole Horacy (1717-1797) powieściopisarz 541
Walpole Robert (1676-1745), przywódca wigów. premier w l. 1721—1742, 299, -302-304. 311
Walsingham Francis (ok. 1530-1590^ ang. dyplomata, sekretarz Elżbiety I 190, 191, 194, 201
Walvyn William (XVII w.), przywódca levellerów 260
Walter (XII w.), archidiakon, wykładowca w Oksfordzie 103
Walter Hubert (zm. 1025), justycjariusz. regent Ryszarda I 91
Walter John (1776-1847), założyciel i wydawca pisma ,,The Times", twórca artykułu redakcyjnego 420
Warbeck Perkin (1474-1499). samozwaniec, rzekomy Ryszard York. pretendent do korony w 1492 r. 154, 155
Warwick Edward (1475-1499), stronnik Edwarda IV, spiskowiec przeciw Henrykowi VII 145, 153
Warwick John Dudley zob. Dudley John Warwick
Warwick Robert Richard (1587-1658), ang. admirał, przewodniczący Komitetu do Spraw Kolonii 268, 269
Washington George (1732-1799), naczelny wódz kolonistów amer. w wojnie z Anglią, prezydent USA w l. 1789-1796 327
Watt James (1736-1819), ang. konstruktor maszyny parowej 309, 318
Waugh Evelyn (1903-1966), ang. po-wieściopisarz 478
Wavell Archibald Percival (1883-1950), ang. gen., dowódca na Środkowym Wschodzie i w Afryce w l. 1940— 1943, wicekról Indii w l. 1943-1947 466
Wawrzkowicz Eugeniusz, pol. historyk 521
Webb Beatrice Porter (1858-1943) i Sidney (1859—1947), założyciele Towarzystwa Fabian, działacze socjalistyczni 420
Weisser H. G., historyk współcz. 521
Wellington Arthur Wellesley (1769-1852), dowódca wojsk ang. w Hiszpanii, zwycięzca spod Waterloo, min. spraw zagranicznych w r. 1834, premier w l. 1834-1835 333-335, 360, 365, W, 494
Wells Herbert George (1866-1946), ang. powieściopisarz 473
Wentworth Thomas Stratford (1593-1641), ang. parlamentarzysta, namiestnik Irlandii 233, 234
Wereszycki Henryk (ur. 1899), pol. historyk 521
West Anthony, ang. pisarz współcz. 478
Whitehead Alfred North (1861-1947), ang. matematyk i filozof, współpracownik Russela 481
Whitelaw W. (ur. 1918), ang. sekretarz stanu 506, 507
Whitley John Henry (1866-1935), przewodniczący komisji rządowej z 1918 r., Izby Gmin w l. 1921-1928, prezes BBC w l. 1930-1935 442
Wiktoria (1819-1901), c. Edwarda ks. Kentu, ż. Alberta Sachsen-Coburg--Gotha, kr. Anglii od 1837 r., ces. Indii od 1876 r. 373, 382, 392, 394, 413, 423, 441
Wiktoria ks. koburska (zm. 1861), c. Francisa ks. Saxchsen-Coburg, ż. Edwarda ks. Kentu 373
Wilde Oscar (1856-1900), ang. dramaturg, powieściopisarz, nowelista 472, 475
Wildman J. (XVII w.), leveller 263
Wilhelm II (1859-1941), ces. niem. w l. 1888-1918 433, 447
Wilhelm I Zdobywca (1027-1087), ks. Normandii, kr. Anglii od 1066 r. 55, 59-67, 69-71, 74, 75, 78, 81, 87
Wilhelm II Rudy (1056- 1100), kr. Anglii od 1087 r. 66, 67, 82
Wilhelm III Orański (1650-1702), stathouder Holandii, kr. Anglii od 1689 r. 288, 291-297
Wilhelm IV (1765-1837), kr. Anglii od 1830 r. 368
Wilhelm (XI w.), ks. Normandii, wuj Edwarda Wyznawcy 59
Wilhelm Aetheling (zm. 1120), s. Henryka I 69
Wilhelm z Sens (XII w.), architekt 170
Wilkes John (1727-1797), ang. dziennikarz radykalny, członek Izby Gmin, Lord Mayor Londynu 321, 322
William z Heytesbury (XIV w.), fizyk 149
William z Malmesbury (1095-1143), ang. kronikarz 77
Williamson James Alexander (ur. 1886), ang. historyk i filozof 517
Willoughby Hugh (zm. 1554), organizator wyprawy na Morze Białe 204
Wilson Charles Thomson Rees (1869-1959). szk. fizyk, laureat nagrody Nobla w 1927 r. 480
Wilson F. P. 576
Wilson Harold (ur. 1916), przywódca Partii Pracy od 1963 r., premier w l. 1964-1970 491-499, 501, 505, 511, 513
Wilson J. C., współcz. filozof ang. 481
Windsorska dynastia 441
Winstanley Gerrard (1609- 1660), ideolog diggerów 265, 276, 277
Wolsey Thomas (1475-1530), kanclerz Henryka VIII, od 1515 r. kardynał. od 1518 r. legat papieski, mecenas sztuk 157, 168, 171, 174, 178-180, 221
Wood John ojciec (1705-1754) i syn, ang. architekci 312
Woolf Virginia (1882-1941), ang. powieściopisarka 476
Wordsworth William (1770-1850), ang. poeta jezior 342, 408
Wren Christopher (1632-1723), ang. architekt, rekonstruktor Londynu 281, 3/2
Wulfhere (657-674). kr. Mercji od 670 r.. suweren Anglii płd. i Essexu 32
Wyatt Thomas (ok. 1503-1542). ang. poeta 222
Wyatt Thomas (1521-1544). przywódca spisku przeciw Marii Tudor 186
Wyclif John (ok. 1320-1384). ang. teolog i filozof 125, 126, 146, 149. 150, 171 
Wynfrith z Wessexu zob. Bonifacy św.
Yeats William Butler (1865-1939), irl. poeta, laureat nagrody Nobla w 1923 r. 475
Yorkowie, dynastia 144, 145, 155, 156 
Young Edward (1683-1765), ang. poeta preromantyczny 341 
Young Thomas (1773-1839). ang. fizyk, odkrywca zjawiska interferencji światła 345 
Zawadzki W. H., pol. historyk współcz. 525 
Zieliński Ludwik, poi- historyk współcz. 521 
Zins Henryk, pol. historyk współcz. 514, 517-520, 522
Zoffany. malarz 321 
Zubrzycki J. historyk współcz. 524 
Zygmunt III Waza (1566 – 1632), kr. pol. od 1587 r. 520
Żantuan K., ang. historyk 518
    
    SPIS  ILUSTRACJI
     576 
1. Stonehenge (zbiory autora)
2. Fragment Muru Hadriana (G. M. Trevelyan, Illustrated History of England, Londyn 1956, ryc. 7)
3. Srebrna brosza anglosaska z IX w. (tamże, ryc. 9)
4. Rzeźbiony irlandzki krzyż kamienny z początku X w. (tamże, ryc. 11)
5. Lądowanie Wilhelma I w Anglii. Fragment tkaniny z Bayeux z XI w. (tamże, ryc. 12)
6. Pieczęć Wilhelma I (Who's Who in History, t. I, wyd. W. O. Hassall, Oksford 1964. tabl. 5)
7. Kaplica Św. Jana z XI w. na zamku Tower w Londynie (fot. Ministry of Works, AN 8)
8. Scena zabójstwa Thomasa Becketa; ryc. w: Codex Psalmorum Membranaceus, British Museum w Londynie (Trevelyan, op. cit., ryc. 17).
9. Pieczęć Ryszarda I z 1199 r. (A. L. Poole, Medieval England, t. I, Oksford 1958, tabl. 49)
10. Merton College w Oksfordzie (Poole, op. cit., t. II, tabl. 83b)
11. Mapka Anglii M. Parisa z połowy XIII w. (tamże, t. II, tabl. 130)
12. Klasztor Castle Acre w Norfolk (A. Clapham, Romanesque Architecture in England, Londyn 1950, tabl. 14)
13. Katedra w Canterbury (Propylaen-Kunstgeschichte, t. VII, tabl. IX)
14. Opactwo Westminster w Londynie (Gabinet Grafiki Ossolineum, sygn. 16769)
15, Katedra w Lincoln (Encyklopedia of World Art, t. VI, Nowy Jork 1958, tabl. 425)
16. Katedra w Salisbury (tamże, tabl. 426)
17. Nagrobek Edwarda II w katedrze w Gloucester (Poole, op. cit., t. II, tabl. 85)
18. Edward III. Fragment nagrobka w Opactwie Westminster w Londynie (T. K. Derry, C. H. C. Blount, T. L. Jarman, Great Britain, Oksford 1962, tabl. 13)
19. Pieczęć Edwarda III (Who’s Who in History, t. I, tabl. 16)
20. Śmierć Wata Tylera w 1381 r. według kroniki Froissarta (Trevely n, op. cit., ryc. 26)
21. Cambridge. Kaplica King's College (Propylaen-Kunstgeschichte, t. VII, s. 284)
22. Dziedziniec kolegium w Eton z XV w. (Derry, Blount, Jarman, op. cir.tabl. 15)
23. Londyn w XV w. Na pierwszym planie zamek Tower (rkp. Roy 16, fol. 2 z British Museum)
24. Henryk VII (Trevelyan, op. cit., ryc. 39)
25. John Colet. Rysunek Holbeina (Who's Who in History, t. II, wyd.  C. R. N. Routh, Oksford 1966, tabl. 6)
26. Thomas More. Rysunek Holbeina (tamże, tabl. 9)
27. Pałac Hampton Court z XVI w. (reprodukcja Ministry of Works, 24 N)
28. Thomas Cranmer. Portret G. Flicciusa (Trevelyan, op. cit., ryc. 45)
29. Elżbieta I (Who's Who in History, t. II, tabl. 17)
30. Królowa Elżbieta I w Parlamencie. Ilustracja z dzieła R. Glovera pt. Nobilitas politica et civilis, 1608 r. (Trevelyan, op. cit., ryc. 55)
31. Francis Walsingham (Trevelyan, op. cit., ryc. 57)
32. Maria Stuart (National Portrait Gallery w Londynie)
33. Fragment Londynu z ok. 1600 r. (R. Smith, The Pictoral History of the City of London, Londyn (b. d.), s. 7)
34. Francis Drake (Who's Who in History, t. II, tabl. 25)
35. Walter Ralegh. Miniatura Hilliarda (tamże, tabl. 31)
36. Karta tytułowa pierwszego wydania dzieł Szekspira in folio z 1623 r. (A Summary Guide to the Exhibition Galleries of the British Museum. Londyn 1956, s. 32)
37. Jakub I. Obraz Simona de Passe (F. I. Fripp, Shakespeare. Man and Artist, Londyn 1964, obok s. 585)
38. Francis Bacon. Obraz van Somera (Who's Who in History, t. III. wyd. C. P. Hill, Oksford 1965, tabl. 1)
39. Karol I. Obraz van Dycka (Trevelyan, op. cit., ryc. 65)
40. Egzekucja Strafforda na tle zamku Tower. Sztych W. Hollera (tamże, ryc. 69)
41. John Pym. Sztych J. Glovera (Who 's Who in History, t. III, tabl. 6)
42. Oliver Cromwell. Miniatura S. Coopera (Trevelyan. op. cit., ryc. 71)
43. Izaak Newton. Obraz G. Knellera (tamże. ryc. 87)
44. Karol II. Miniatura S. Coopera (tamże, ryc. 81)
45. Robert Walpole (Encyclopaedia Britannica, t. VIII, Londyn 1958, tabl. III)
46. William Pitt Starszy (tamże)
47. Robert Clive. Obraz N. Dance'a (Trevelyan, op. cit., ryc. 99)
48. Jerzy III. Obraz Zoffany'ego (tamże, ryc. 107)
49. John Wilkes. Rysunek Hogartha (tamże, ryc. 104)
50. William Pitt Młodszy (Encyclopaedia Britannica, t. VIII, tabl. III)
51. Ks. Wellington. Obraz Goyi (Trevelyan, op. cit. ryc. 118)
52. British Museum w Londynie (fot. British Museum)
53. Robert Peel (Encyclopaedia Britannica, t. VIII, tabl. III)
54. B. Disraeli, hr. Beaconsfield. Obraz J. E. Millaisa (National Portrait Gallery w Londynie)
55. W. E. Gladstone (Trevelyan, op. cit., ryc. 145)
56. Królowa Wiktoria. Obraz H. Angelisa (tamże, ryc. 150)
57. Uniwersytet w Londynie. Senate House (zbiory autora)
58. Joseph Chamberlain (Encyclopaedia Britannica. t. VIII, tabl. III)
59. Parlament. Litografia T. Pickena (Trevelyan, op. cit., ryc. 134)
60. Anthony Eden (Encyclopaedia Britannica, t. VIII, tabl. III)
61. Winston Churchill (tamże)
62. T. S. Eliot (H. Kenner, The Invisible Poet: T. S. Eliot, Londyn 1960)

SPIS MAP
 578 
1. Anglosaska Heptarchia (wg: W. McElwee, The Yourself History of England, Londyn 1960, s. 25).
2. Anglia, Szkocja i Irlandia w czasach najazdów wikingów (wg: G. M. Trevelyan, Historia Anglii, Warszawa 1963, mapa 7). 
3. Rozmieszczenie i wydajność sukiennictwa angielskiego pod koniec XIV wieku (wg: An Historical Geography of England before A. D. 1800, wyd. H. C. Darby, Cambridge 1951, s. 250).
4. Schematyczna gospodarcza mapa Anglii w XVI i pierwszej połowie XVII w. (wg: Historia powszechna, t. IV, Warszawa 1967, s. 360).
5. Angielska rewolucja burżuazyjna XVII wieku (wg: Historia powszechna, t. I, 1640- 1789, pod red. B. F. Porszniewa i in., Warszawa 1954, mapa 1)
6. Gęstość zaludnienia Anglii w 1700 r. (wg: P. Mantoux, Rewolucja przemysłowa w XVIII wieku, Warszawa 1957, s. 320).
7. Gęstość zaludnienia Anglii w 1801 r. (wg: tamże, s. 322).
8. Imperium Brytyjskie w 1914 r.
    SPIS TREŚCI
    
    PRZEDMOWA. 	5
    
    PODSTAWY GEOGRAFICZNE. 	9
    
     I. BRYTANIA STAROŻYTNA
    
     Najazdy Iberów i Celtów. 	14
     Okres rzymski. 	18
    
     II. OKRES ANGLOSASKI (V-XI w.)
    
     Formowanie się państw szczepowych i chrystianizacja. 	26
     Stosunki społeczno-gospodarcze. 	33
     Ustrój polityczny. 	38
     Kultura. 	42
     Początki najazdów duńskich i wzrost Wessexu. 	48
     Czasy Alfreda Wielkiego i jego następców. 	52
     Wpływ najazdów duńskich na cywilizację angielską. 	55
     Anglia na przełomie X i XI w. 	58
    
     III. ANGLIA POD DYNASTIĄ NORMANDZKĄ (1066-1154)
    
     Rządy Wilhelma I i jego synów. 	62
     Anarchia feudalna za Matyldy i Stefana. 	69
     Stosunki społeczno-gospodarcze na przełomie XI i XII w. 	70
     Ustrój polityczny i administracja. 	74
     Kultura. 	76
    
     IV. PIERWSI PLANTAGENECI (1154-1272)
    
     Ekspansja angielska za Henryka II. 	80
     Reformy wewnętrzne Henryka II. Konflikt z kościołem. 	84
     Ryszard I Lwie Serce. 	90
     Rządy Jana bez Ziemi. Wielka Karta Swobód z 1215 r. 	92
     Henryk III i początki Parlamentu angielskiego. 	96
     Stosunki społeczno-gospodarcze. 	100
     Kultura. 	103
    
     V. ANGLIA POD KONIEC ŚREDNIOWIECZA (XIV i XV w.)
    
     Czasy Edwarda I i Edwarda II. 	113
     Początki wojny stuletniej. 	119
     Wieś angielska w XIV w. 	123
     Ideologia antyfeudalna w Anglii w XIV w. 	124
     Powstanie chłopskie w 1381 r. 	126
     Wieś angielska w XV w. 	129
     Miasta i handel. 	132
     Sukiennictwo angielskie w XIV i XV w. 	136
     Tendencje oligarchiczne w miastach w XIV i XV w. 	140
     Schyłek wojny stuletniej. 	142
     Wojna Białej i Czerwonej Róży (1455-1485). 	144
     Kultura angielska w XIV i XV w. 	146
    
     VI. MONARCHIA PIERWSZYCH TUDORÓW (1485-1588)
    
     Umocnienie monarchii angielskiej na przełomie XV i XVI w. 	153
     Przemiany społeczno-gospodarcze. 	160
     Kultura Anglii w początkach Renesansu. 	165
     Przesłanki ideologiczne reformacji w Anglii. 	171
     Kościół w przededniu reformacji w Anglii. 	174
     Schizma Henryka VIII. 	177
     Reformacja Edwarda VI i kontrreformacja Marii Tudor. 	183
    
     VII. EPOKA ELŻBIETAŃSKA (1558-1603)
    
     Polityka wewnętrzna Anglii za Elżbiety I. 	189
     Elżbieta I i Maria Stuart. 	196
     Rozwój handlu i kupiectwa angielskiego. 	202
     Walka Anglii z Hiszpanią. 	210
     Uniwersytety i nauka. 	216
     Literatura i teatr w Anglii Szekspira. 	222
    
 VIII. ANGLIA W EPOCE REWOLUCJI BURŻUAZYJNEJ (1603-1650)
    
     Początki Stuartów. Czasy Jakuba I (1603-1625). 	227
     Polityka wewnętrzna Karola I Wzrost opozycji w Anglii w 
     przededniu rewolucji (1625-1640) 	231
     Polityka zagraniczna Anglii za pierwszych Stuartów. 	237
     Początki kolonializmu angielskiego. 	241
     Społeczne przesłanki rewolucji angielskiej. 	245
     Długi Parlament i początek rewolucji (1640—1646). 	250
     Rozłam w obozie Parlamentu.
     Dalszy ciąg wojny domowej i egzekucja Karola I (1646-1649). 	258
     
     Republika angielska (1649-1654). 	264
     Protektorat Cromwella (1654-1658). 	269
     Kultura Anglii w XVII w. 	274
    
 IX. OD RESTAURACJI STUARTÓW 
 DO REWOLUCJI AMERYKAŃSKIEJ (1660-1774)
    
     Restauracja Stuartów. Czasy Karola II (1660-1685). 	283
     Jakub II i przewrót 1688 r. (1685-1688). 	290
     Czasy Wilhelma III i Anny (1689-1714). 	293
     Wewnętrzne stosunki w Anglii pod rządami wigów (1714—1760)	298
     Polityka zagraniczna Anglii 
     za Jerzego I i Jerzego II (1714—1760) 	303
     Kultura Anglii w epoce Oświecenia. 	307
    
     X. WIELKA BRYTANIA W DOBIE REWOLUCJI AMERYKAŃSKIEJ I FRANCUSKIEJ 
     ORAZ WOJEN NAPOLEOŃSKICH (1760-1815)
    
     Początki rewolucji przemysłowej. 	314
     Kryzys parlamentaryzmu angielskiego pod koniec XVIII w. 	320
     Wielka Brytania wobec rewolucji amerykańskiej
     i rewolucji we Francji	324
     Udział Wielkiej Brytanii w wojnach epoki napoleońskiej. 	330
     Kwestie społeczne. Sprawa Irlandii
     na przełomie XVIII i XIX w. 	336
     Literatura angielska w okresie romantyzmu. 	340
     Nauka i sztuka. 	344
    
     XI. WIELKA BRYTANIA W LATACH (1815-1850)
    
     Rozwój ekonomiczny. 	349
     Polityka zagraniczna i ekspansja kolonialna. 	356
     Walka o reformę wyborczą i konflikty społeczne. 	360
     Reforma wyborcza 1832 r. Ruch czartystów. 	368
    
     XII. ERA ŚREDNIOWIKTORIAŃSKA (1851-1874)
    
     Kraj i jego gospodarka. 	374
     Struktura społeczna. 	377
     System polityczny. Parlament, partie, rząd. 	381
     Ruch robotniczy i walka o reformę wyborczą. 	385
     Walka Irlandii o niepodległość. 	390
     Polityka zagraniczna i kolonialna. 	392
     Oświata i nauka. 	397
     Literatura i sztuka. Sprawy religijne. 	406
    
     XIII. ANGLIA NA PRZEŁOMIE XIX i XX w. (1875-1914)
    
     Początki kryzysu w ekonomice angielskiej. 	414
     Polityka wewnętrzna i konflikty społeczne. 	418
     Wzrost brytyjskiej ekspansji kolonialnej. 	424
     Kwestia irlandzka. 	429
    
     XIV. OD PIERWSZEJ DO DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ (1914-1945)
    
     Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii 
     w przededniu I wojny światowej 	433
     Wielka Brytania w czasie I wojny światowej (1914—1918).	436
     Pierwsze dziesięciolecie międzywojenne (1919—1929).	444
     Od wielkiego kryzysu do II wojny światowej (1929—1939).	451
     Udział Anglii w II wojnie światowej (1939-1945).	459
     Literatura, sztuka i nauka angielska w pierwszej połowie XX w.	471
     WAŻNIEJSZE WYDARZENIA PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ (1945-1974). 	482
     WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE. 	514
     TABLICE GENEALOGICZNE WŁADCÓW ANGLII. 	526
     RZĄDY. PREMIERZY I MINISTROWIE SPRAW ZAGRANICZNYCH ANGLII 
     W LATACH 1782-1945. 	533
     INDEKS NAZWISK. 	535
     SPIS ILUSTRACJI. 	576
     SPIS MAP. 	578
    
    Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo. Wrocław 1979 r.
    Wydanie 11. Nakład: 10000 + 300 egz. Objętość: ark. wyd. 37,00, ark.
    druk. 36,38, ark. Al - 49. Papier offsetowy kl. III, 80 g, 66 x 98.
    Oddano do składania w lutym 1978 r. Skład wykonano na urządzeniach
    Monophoto 600. Podpisano do druku w marcu 1979 r. Druk ukończono
    we wrześniu 1979. Wrocławska Drukarnia Naukowa im. St. Kulczyńskiego.
    Zam. nr 294/78. Cena zł 130.