Wojciech Siuda ELEMENTY PRAWA DLA EKONOMISTÓW wydanie DC SCRIPTUM POZNAŃ 1995 ^ ,-r^r 1 T Projekt okładki pooC Jozrf Petiuk - BIBLIOTEKA ^ Hfytfziału OziennHurstwa i Nauk Polltyctnych Uniwersytetu Warszawskiego ul. Nowv Świat 69. 00-046 Warszawa tel. 620-03-81 w. 295, 296 N T2IMO Copyrigtrt by Wojasch Siuda Stan prawny na dzień 30 06. 1995 r. ISBN 83-901462-3-1 SCRTPTUM, WiUnowe Wzgórze 27/70, 61-698 Poznań, td. (Ml) 20«M UWAGI WSTĘPNE Ignorantia iuris nocet! 1 Paremia ta - jedna z licznych, jakie sformułowali znakomici prawnicy starożytnego Rzymu - wyraża pogląd, że nieznajomość prawa jest szkodliwa. Zachowała ona i dzisiaj aktualność. Współczesne ustawodawstwa, w tym także ustawodawstwo polskie, przyj- mują zasadę pełnej odpowiedzialności za postępowanie i jego skutki - bez względu na znajomość przepisów. Dotyczy to wszelkich form odpowiedzialno- ści prawnej - cywilnej, karnej, administracyjnej, dyscyplinarnej i innych. Nie ulega więc wątpliwości, że już z tego względu możliwie najszersza znajomość prawa jest przydatna, a w wielu przypadkach wręcz niezbędna. Trudno sobie wyobrazić pełnowartościowego członka współczesnego społeczeństwa nie zna- jącego głównych zasad, według których układają się stosunki między ludźmi i innymi podmiotami prawa. Możliwie pełna znajomość problematyki prawnej jest sprawą o kluczowym znaczeniu dla osób zatrudnionych na kierowniczych i innych odpowiedzial- nych stanowiskach w gospodarce, a więc przede wszystkim ekonomistów. Jest jedną z przesłanek podejmowania prawidłowych decyzji gospodarczych. Jed- nocześnie znajomość prawa stanowi punkt wyjścia dla kierowania się jego zasadami, dla jego poszanowania, a ten problem w stosunkach gospodarczych coraz bardziej zyskuje na aktualności. Na treść podręcznika składają się wiadomości z następujących dziedzin wiedzy prawniczej: l) teorii prawa, 2) prawa konstytucyjnego, 3) prawa administracyjnego, 4) prawa karnego, 5) prawa cywilnego, 6) prawa pracy, 7) prawa procesowego. Teoria prawa analizuje i wyjaśnia pojęcia i zjawiska odnoszące się do całego systemu prawa (rozdział I). Prawo konstytucyjne, administracyjne, karne, cywilne, pracy oraz procesowe cywilne (rozdziały II-VI) przynoszą pewną ilość wiadomości o prawie pozytywnym, aktualnie obowiązującym - a więc z zakresu dogmatyki prawa. Wybór wiadomości z poszczególnych dziedzin jest bardzo zróżnicowany. Najwięcej miejsca poświęcono prawu cywilnemu, gałęzi ważnej w pracy ekonomisty, a jednocześnie mającej szerokie powszechne zastosowanie. więKszycn trudności, z wyjątkiem, Dyc może, prawa cywilnego, na które należy zwrócić szczególną uwagę i poświęcić mu najwięcej czasu. Główne znaczenie ma jednak zastosowanie właściwej metody przyswajania wiedzy. Jej istotą jest rozłożenie materiału w czasie. Intensywna nauka w ciągu niewielu dni daje kiepskie rezultaty, gdyż nowa terminologia, specjalistyczne nazwy, pojęcia i definicje wymagają stopniowego oswojenia się z nimi. Dużą pomocą może być posługiwanie się uzupełniającymi materiałami dydaktycznymi (teks- tami aktów normatywnych, zbiorami przykładów ilustrujących instytucje prawne itp.). W. Siuda Poznań, czerwiec 1995 r. OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW k.c. k.p. k-p.a. k.p.c. k.p.k. op. k.r. i OSN OSPiKA NP PiP PN PUG PŻS RPE RPES kodeks cywilny kodeks pracy kodeks postępowania administracyjnego kodeks postępowania cywilnego kodeks postępowania karnego kodeks rodzinny i opiekuńczy Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Nowe Prawo Państwo i Prawo Przegląd Notarialny Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego • Praca i Zabezpieczenie Społeczne • Ruch Prawniczy i Ekonomiczny • Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE § l. ISTOTA PRAWA Nietrudno dostrzec, że prawo jest pojęciem wieloznacznym i nie każdy, kto tego słowa używa, ma na myśli to samo. Są prawa przyrody, prawa rozwoju społecznego, prawa ekonomiczne, jest prawo narodów do samookreślenia, prawo cywilne i przysługujące pracownikom prawo do urlopu. Ale nawet wówczas, gdy pojęciem prawa posługujemy się na gruncie nauk prawnych, pozostaje ono nieścisłe, nieprecyzyjne. W szczególności trzeba odróżnić prawo w znaczeniu przedmiotowym (prawo przedmiotowe) od prawa w znaczeniu podmiotowym (prawa podmiotowego). Prawo w znaczeniu przedmiotowym jest podstawowym pojęciem używanym w naukach prawnych. W tym znaczeni)" mowa jest o prawie w dalszych uwagach'. Prawr to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez państwo i zagwarantowanych przymusem państwowym. Normy_prawne powstają w dwojaki sposób: są wydawane (ustanawiane) przez państwo lub też przez nie sankcjonowane. Z wydawaniem mamy do czynienia wówczas, gdy państwo - działając poprzez upoważniony do tego organ - two'zy nową, nie istniejącą przedtem normę. O usankcjonowaniu mówimy natomiast wtedy, gdy państwo normę stosowaną dotychczas zwycza- jowo uznaje za obowiązującą poprzez działalność organów stosujących prawo, które zwyczajem zaczynają się posługiwać tak jak prawem. Wiele norm zwyczajowych, moralnych i innych uzyskało w ten sposób rangę norm prawnych. W państwach współczesnych, o rozwiniętym systemie prawnym, prawo powstaje niemal wyłącznie w drodze ustanawiania norm. ' Rozważania poświęcone istocie prawa i różnym sposobom jego definiowania zawiera praca 2. Ziembińskiego, Teoria prawa. Warszawa - Poznań 1978, s. 31-57. Por. też Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980; M. Borucka-Arctowa, Poglądy na społecz- ne funkcje prawa wyświetlę badań empirycznych, PiP 1981, z. 5. Również S. Grzybowski, Dzieje prawa, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1981. i,yi;u wiifzA zlidJuuJc wJlaz. w uus^ puws^.culiuym pogiąazie, ze piawu iiiG muAt- istnieć bez państwa, bez ośrodka najwyższej władzy, ogarniającej wszystkich ludzi na terytorium kraju. Wynika to z faktu, że integralną cechą prawa jest przymus, stanowiący zabezpieczenie jego przestrzegania. Przymusem zaś dysponuje państwo, które stwarza w tym celu specjalny aparat, zwany też aparatem przymusu. Przestrzeganie prawa nie jest więc uzależnione wyłącznie od dobrej woli obywatela. W razie potrzeby państwo — działając przez odpowiedni w danej sytuacji organ - fizycznie zmusza do podporządkowania się jego woli. Oczywiście można sobie wyobrazić wysoko rozwinięte społeczeń- stwo przyszłości, w którym nie będzie aparatu przymusu - bo wskutek wysokiego poziomu świadomości społecznej stanie się zbędny - natomiast będzie istnieć szeroko rozwinięty system norm postępowania, regulujący różne dziedziny życia, podobnie jak to dzisiaj ma miejsce. Jednakże taki system norm postępowania nie będzie prawem w dzisiejszym rozumieniu tego słowa, Prawo nie jest zwykłym, bezładnym zbiorem norm, lecz stanowi zbiór uporządkowany. Ma to ogromne znaczenie, co staje się jasne, gdy weźmiemy pod uwagę, że prawo składa się z setek tysięcy norm. Posługiwanie się takim zbiorem nie byłoby możliwe, gdyby nie panował w nim określony ład. Uporządkowanie prawa wyraża się w podziale na gałęzie, w ramach których występują instytucje prawne. § 2. PRAWO A MORALNOŚĆ Obserwując zachowanie się ludzi w wielu codziennych sytuacjach łatwo dojść do wniosku, że w swym postępowaniu kierują się oni nie tylko prawem. Wskazuje na to fakt, że w wielu sytuacjach nie uregulowanych przez prawo ludzie przejawiają podobny sposób postępowania. Jedyne wolne miejsce w tramwaju zajmie w większości przypadków staruszka, a nie młodzieniec, mimo, że możliwości fizyczne stawiają w uprzywilejowanej sytuaq'i tego ostatniego. Ponadto trzeba mieć na uwadze, że nawet w sytuacjach uregulowanych normami prawnymi ludzie postępują w podobny sposób niekoniecznie pod wpływem tych norm, które często są im nie znane. Czynnikami pozaprawnymi kształtującymi postępowanie są normy obycza- jowe, a także normy towarzyskie, sportowe i in. Ważną rolę odgrywają normy moralne2. "'i Moralność to ukształtowany w procesie długotrwałego rozwoju społeczeństwa zespół norm postępowania, według których ocenia się określone zachowanie jako dobre lub złe. i 2 Obszerną analizę stosunku prawa i moralności znaleźć można w podręczniku Z. Ziem- bińskiego. Teoria .... s. 58-73. 10 CUUWżllliG ai^ wuLf^^ a^uic^ZtCii5Lwa, wuu\^\^ pc&Liis&wu, wobec przyrody. Przeprowadza się także moralną ocenę intencji człowieka. U podłoża moralności leżą więc wyobrażenia ludzi o tym, co jest dobre i o tym, co jest złe. Wyobrażenia te są różne u różnych ludzi, niekiedy krańcowo różnorod- ne. Wpływa na to epoka, w której człowiek żyje, środowisko geograficzne, stosunki społeczne, przynależność klasowa i szereg innych czynników. Wpły- wają na to przede wszystkim warunki życia człowieka, jego sytuacja życiowa, warunki społeczne. Warunki życia ludzi ulegają zmianom, a wraz z nimi zmienia się moralność. Ponieważ warunki życiowe ludzi w społeczeństwie są różne, poglądy na dobro i zło wśród członków jednego społeczeństwa też są zróżnicowane. W każdym społeczeństwie istnieje zespół norm moralnych wspólnych dla całego społeczeństwa. Są to tzw. elementarne normy moralne. W zakresie nie objętym normami elementarnymi ocena moralna tego samego zjawiska może być różna, zależnie od punktu widzenia. Inaczej ocenia zamach bombowy palestyński terrorysta, a inaczej przedstawia się ocena moralna tego czynu w oczach izraelskiego ministra. Prawo i moralność regulują wiele stosunków społecznych. Są takie dziedzi- ny, w których postępowanie ludzi reguluje tylko prawo lub tylko moralność. Na wielu jednak płaszczyznach prawo i moralność stykają się i może między nimi dochodzić do kolizji. Kolizje polegają na tym, że prawo zobowiązuje do takiego sposobu postępowania, którego moralność nie aprobuje lub wręcz zabrania. Rozbieżność między normą prawną a moralną może być całkowita lub częściowa. Z punktu widzenia określonej moralności można następująco sklasyfiko- wać normy prawne: a) moralnie pozytywne, b) moralnie negatywne, c) moralnie obojętne. Moralnie pozytywnymi są te normy prawne, które nakazują ten sam sposób postępowania co moralność. Na przykład większość systemów moral- nych potępia kradzież - czyni to również art. 203 k.k. W odwrotnej sytuacji mamy do czynienia z inną normą prawną moralnie negatywną. Są też całe dziedziny nie objęte moralnością. Normy prawne regulujące takie sprawy, jak sprawozdawczość, sporządzanie bilansu, zasady ruchu drogowego itp., mają charakter moralnie obojętny. Różnic między prawem i moralnością jest wiele, o różnym stopniu szczegółowości i różnym znaczeniu. Oto kilka z nich: l. Na straży norm prawnych stoi aparat państwowy ze swoimi środkami przymusu. .Natomiast do przestrzegania norm moralnych skłania ludzi przede wszystkim presja wywierana przez opinię publiczną, a także wpojone w trakcie wychowania nawyki, sumienie i inne bodźce. 11 L, uuiłUJ yLa.wiŁ^ WJTŁim-ti Wll^, ma JCUUCJ USUDy UDUW14^.C1L, Ula. u-ŁUgl^J Ła-i prawo, będące korelatem tego obowiązku. Natomiast normy moralne na- kładają tylko obowiązki, nie dając innym osobom prawa żądania wypełnienia tych obowiązków. 3. Normy prawne odnoszą się tylko do czynów i słów człowieka, czyli działań dostrzegalnych zmysłami przez innych ludzi, nie zajmują się natomiast sferą psychiki Moralność ingeruje także w dziedzinę myśli i uczuć. Stąd np. nienawiść nie jest przestępstwem, może jednak stanowić przekroczenie normy moralnej. 4. Normy prawne regulują bardzo dokładnie postępowanie człowieka. Moralność jest nader nieprecyzyjna, często wskazuje jedynie ogólny kierunek postępowania. § 3. ŚWIADOMOŚĆ PRAWNA Świadomość prawna nie oznacza jedynie znajomości przepisów i instytucji prawnych przez społeczeństwo, choć ta jest bardzo pożądana i decyduje w poważnym stopniu o kulturze prawnej społeczeństwa. s' Świadomość prawna to ocena obowiązującego prawa przez społe- czeństwo i postulaty dotyczące zmiany prawa w pożądanym przez społeczeństwo kierunku, i Można by więc powiedzieć, że świadomość prawna to zbiór tych wszystkich norm, które - zdaniem społeczeństwa - powinny tworzyć prawo. Jest to prawo z ludzkich wyobrażeń o sprawiedliwości. Oczywiście wyobrażenia takie są różne, stąd i świadomość prawna nie jest w całym społeczeństwie jednakowa. Im większa jest różnica między prawem, które w rzeczywistości istnieje, a takim, które zdaniem społeczeństwa powinno istnieć, tym większa rozbieżność między prawem i świadomością prawną. Świadomość prawna tworzy się pod wpływem wyobrażeń o tym, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe, wyobrażeń o prawie, praworządności itp. Właśnie świadomość prawna stanowi podstawę spotykanych w praktyce ocen: ten przepis jest „sprawiedliwy", a tamten „niesprawiedliwy". Świadomość prawna wchodzi w skład moralności. Prawo i świadomość prawna wywierają na siebie wzajemny wpływ. Długotrwałe i konsekwentne stosowanie przez państwo przepisów, które początkowo wzbudzają sprzeciw społeczeństwa, może stopniowo doprowadzić do przyzwyczajenia i w końcu do ich zaakceptowania. Z drugiej strony powszechna dezaprobata wobec pewnych przepisów może zmusić organy państwowe do ich złagodzenia lub nawet uchylenia, co zależy od rozmiarów sprzeciwu, siły państwa itp. Niezgodność obowiązującego prawa ze świadomością prawną osłabia działanie prawa. Dlatego państwo nie może lekceważyć świadomości prawnej 12 l S»WltlŁlUAAAłJO^A<^. Ł CłŁŁOiyw OLCLJLO. ai^ w y^J »T i*w . cześnie w razie potrzeby zmienia przepisy. § 4. PRAWORZĄDNOŚĆ ^ Poglądy na praworządność nie są jednolite. Według jednych autorów praworządność to pewna metoda kierowania społeczeństwem. Inni twierdzą, że i'est to określona funkcja. Według jeszcze innych praworządność należy rozumieć jako pewną zasadę ustrojową, tak ważną, że często znajduje ona wyraz w konstytucji. Przytoczona niżej definicja jest więc tylko jedną z moż- liwych do przyjęcia. ^^Praworządność jest to taki stan faktyczny, w którym podstawowe dziedziny stosunków społecznych są uregulowane przepisami praw- nymi i przepisy te są przez organy państwowe ściśle przestrzegane. \ Na praworządność, jak to wynika z przytoczonej definicji, składają się dwie przesłanki. Pierwsza przesłanka praworządności to istnienie stosunkowo szerokiej regulacji prawnej, obejmującej wszystkie istotne dziedziny życia. Nie można mówić o praworządności tam, gdzie prawo jest dopiero w zalążku, zaczyna się formować i normuje jedynie niewielkie wycinki życia społecznego. Z tej m.in. przyczyny pojęcia praworządności nie odnosimy wcale do państwa niewolniczego i państwa feudalnego, może ono się wiązać jedynie z państwęm_Jvspołczesnym: Przyjmuje się, że są w państwie co najmniej dwie dziedziny życia społecz- nego wymagające uregulowania: a) sfera stosunków majątkowych między wszystkimi podmiotami prawa, związanych z wytwarzaniem i wymianą dóbr materialnych, b) sfera stosunków między państwem i obywatelami, w których państwo występuje z pozycji władczych. Zwłaszcza ta druga dziedzina ma wielkie znaczenie. Ujęcie działalności zarządzającej państwa w ramy prawa ogranicza swobodę organów państwowych w posługiwaniu się przymusem i gwarantuje obywatelom poszanowanie ich swobód. Natomiast pozostawienie organom państwa zbyt wielkiej swobody przez zaniechanie uregulowania ich uprawnień i form działania prowadzi często do wynaturzeń w działaniu organu, nadmiernego rozrostu ambicji w dziedzinie sprawowania władzy, i to nie tylko organu, lecz i poszczególnych funkcjonariuszy. Dotyczy to w głównej mierze administracji i organów jej podporządkowanych. Drugim elementem praworządności jest przestrzeganie prawa przez wszelkie organy państwowe. Powinny one przestrzegać prawa zarówno wtedy, gdy wypełniają swe ustawowe obowiązki wobec obywateli, jak i wtedy, gdy zmierzają do wyegzekwowania ciążących na obywatelach .obowiązków. OrganJ,. państwowe naogą działać tylko 13 ——-—-o--—- ———-—-——- ——— -^cy~~^~~^ ~——~ — - — —— " UUAW OJ.Y U\J |/i.z*vi-/łt3^/ »» M .•.y—-— .. uprawnionych do stosowania przymusu (np. policja) i organów wymiaru sprawiedliwości. Każde naruszenie prawa przez te organy jest nad wyraz niebezpieczne, prowadząc z reguły do naruszania swobód obywateli. Naruszania przepisów prawnych przez organy państwowe nie można usprawiedliwić żadnymi względami Nie tłumaczą go w szczególności doraźne, koniunkturalne potrzeby państwa lub organu. Właściwą metodą działania w takim przypadku jest zmiana obowiązujących przepisów, idąca w pożąda- nym kierunku. Praworządność w państwie stwarza atmosferę zaufania i daje każdemu obywatelowi pewność, że jego prawa będą respektowane i chronione, a jego obowiązki - podobnie jak obowiązki innych - skrupulatnie egzekwowane. Daje to poczucie zależności od prawa, a nie od woli tego czy innego funkcjonariusza państwowego. Łamanie praworządności przez organy państ- wowe natychmiast podważa zaufanie do aparatu państwowego, a jego od- budowa jest procesem trudnym i długotrwałym. Dlatego naruszanie prawo- rządności powinno być szczególnie bezlitośnie tępione. Niezbyt odległa prze- szłość dostarcza wymownych przykładów potwierdzających konieczność spra- wowania skutecznej kontroli społecznej nad działalnością aparatu państ- wowego. Lekceważenie okazywane prawu przez organy państwa może zwrócić się przeciwko samemu państwu jak bumerang: demoralizuje liczne grupy społeczeństwa, uczy społeczeństwo lekceważenia prawa i władzy państwowej, zaszczepia mu nihilistyczny stosunek do wszelkich reguł postępowania wobec innych. Natomiast świadomość, że organy państwowe działają w każdej sytuacji zgodnie z prawem, jest dla obywateli istotnym bodźcem, skłaniającym ich do przestrzegania obowiązujących przepisów3. Ustroje współczesnych państw stwarzają zazwyczaj warunki dla wpro- wadzenia pełnej praworządności. Warunki te nazywane są niekiedy - z pewną przesadą - materialnymi gwarancjami praworządności. Same warunki oczy- wiście niczego jeszcze nie gwarantują. Jest rzeczą aparatu państwowego odpowiednie ich wykorzystanie i stworzenie takiego systemu kontroli po- szczególnych organów, by naruszanie prawa uczynić niemożliwym. System taki składa się z poszczególnych form społecznej kontroli. Formy te nazywamy formalnymi albo prawnymi gwarancjami praworządności. Najskuteczniejszym środkiem zapewnienia praworządności w działaniu administracji państwowej jest wprowadzenie sądownictwa administracyjnego, tzn. sądów rozstrzyga- jących skargi obywateli na decyzje organów administracji państwowej i usta- lających, czy są one zgodne z prawem i czy mieszczą się w ramach kompetencji danego organu. Sprawą o nader istotnym znaczeniu jest także przestrzeganie prawa przez obywateli oraz różne organizacje społeczne. Jednakże nie należy to do * Por. Z. Ziembiński, Typologia naruszeń praworządności, PiP 1982, z. 8. 14 państwowe. Natomiast stopień poszanowania prawa przez obywateli decyduje jedynie o ładzie i jest wykładnikiem stopnia świadomości prawnej społe- czeństwa. § 5. NORMA PRAWNA .•• ' ' . ' • ," . 'l •>' '" ' Norma prawna jest elementarną cząstką prawa, toteż jej defmqa jest zbliżona do definicji prawa4. Norma prawna to wynikająca z przepisów reguła postępowania, wydana lub usankcjonowana przez państwo, zagwarantowana przymusem państwowym. Norma prawna charakteryzuje się następującymi cechami; Ma charakter ogólny i nie indywidualizuje osoby, na której ciąży wynikający z niej obowiązek. Każdy, kto znajdzie się w sytuacji opisanej przez normę, ma obowiązek zachowywać się tak, jak norma nakazuje. Norma prawna ma charakter dwustronny. Z każdej normy wynika dla jednej osoby obowiązek, a dla drugiej prawo, będące korelatem tego obowiąz- ku. Jeśli dłużnik ma obowiązek zwrócenia długu w oznaczonym terminie, to w tym samym terminie wierzyciel ma prawo domagać się zwrotu pożyczonej kwoty. Jedno i drugie wynika z tej samej normy prawnej. Norma prawna jest zagwarantowana przymusem państwowym; stosowa- nie się do niej nie jest więc zależne od woli zainteresowanych osób. Norma prawna zbudowana jest z trzech-części. W jej skład wchodzą: 1) hipoteza, 2) dyspozycja, 3) sankcja. Każda norma prawna znajduje zastosowanie tylkoi w^ jłgwnej^sytuacji. Sytuację tę określa część normy zwana hipotezą. Dyspozycja jest to ta część normy prawnej, która wskazuje obowiązujący -w danej sytuacji - sposób zachowania. Co należy zrobić, a co jest zabronione - o tym informuje właśnie dyspozycja. Jest ona kluczową częścią normy. Sankcja jest to ta część normy prawnej, która mówi, jakie ujemne skutki pociągnie ze sobą niezastosowanie się do dyspozycji ! Sankcji nie należy utożsamiać z karą. Jedynie w normach prawa karnego | sankcja przybiera postać kary. Formy sankcji w innych gałęziach prawa są rozmaite. Na.przykład sankcją za naruszęmę_zasad sporządzania testamentu jest nieważność testamentu. 4 Obszerne rozważania nad istotą normy prawnej znajdzie czytelnik w podręczniku Z. Ziembińskiego, Tkwią ..., s. 22-30. 15 przyKiau pugiqu, w mysi Kluregu iiurmy prawne występują zawsze paraim. norma sankcjonowana i norma sankcjonująca. Każda z nich składa się z hipotezy i dyspozycji. Niektórzy autorzy zajmujący się prawem karnym stoją na stanowisku, że normy tej gałęzi prawa składają się wyłącznie z dyspozycji i sankcji, natomiast są pozbawione hipotezy. § 6. NORMY PRAWNE BEZWZGLĘDNIE I WZGLĘDNIE OBOWIĄZUJĄCE W systemie prawnym występują dwa rodzaje norm prawnych, które różnią się między sobą charakterem i mocą obowiązującą. Są to: a) normy bezwzględnie obowiązujące (imperatywne), b) normy względnie obowiązujące (dyspozytywne). Normy imperatywne zawierają niepodważalny nakaz państwa, od wy- pełnienia którego nie można się w żadnej sytuacji uchylić. Osoba, do której norma bezwzględnie obowiązująca jest skierowana, zobowiązana jest tak się zachować, jak wskazuje norma. Każde odstępstwo od nakazanego sposobu postępowania jest naruszeniem prawa i pociąga ze sobą zastosowanie przewi- dzianej przez normę sankcji. Normy imperatywne obowiązują bezwzględnie - bez względu na wolę zainteresowanych osób. Nawet wtedy, gdy wszystkie biorące udział w jakiejś transakcji osoby zgadzają się na uregulowanie wzajemnych praw i obowązków w sposób odmienny niż nakazuje norma imperatywna - to tego rodzaju umowa jest nieważna. W normie bezwzględnie obowiązującej wola państwa przejawia się w sposób nie znoszący oporu i wymagający bezwzględnego posłuszeństwa. Na przykład normy określające terminy przedawnienia w pra- wie cywilnym mają charakter imperatywny. Dlatego umowa, w której by strony zgodnie postanowiły, że ich wzajemne roszczenia z tytułu łączącego je stosunku (np. najmu) przedawniają się w innym terminie - będzie nieważna. Normy imperatywne stanowią większość obowiązujących w państwie norm prawnych. Występują one przede wszystkim w tych gałęziach prawa, które charakteryzują się nierównością stron połączonych stosunkiem prawnym. Takie dziedziny jak prawo konstytucyjne, administracyjne, finansowe, karne - składają się wyłącznie z norm imperatywnych. Normy dyspozytywne mają odmienny charakter. Strony umowy zobo- wiązane są w trakcie jej wykonania postępować zgodnie z normami dys- pozytywnymi tylko wtedy, gdy spraw, których norma dotyczy, nie uregulowały inaczej w umowie. Jest to więc dość niezwykły rodzaj norm: odnoszą się do pewnej sytuacji, ale znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy zainteresowane osoby nie umówiły się inaczej. Na przykład w kodeksie cywilnym jest norma stanowiąca, że przyjmującemu zamówienie należy się wynagrodzenie dopiero po wykonaniu 16 wręczona w innym terminie, np. połowa umówionej kwoty z góry, a reszta po wykonaniu zamówienia. W razie sporu sąd będzie się kierował zawartą umową, całkowicie pomijając normę prawną. Najwięcej aonn względnie obowiązujących zawiera prawo cywilne. Można sobie zadać pytanie: czy normy dyspozytywne, od przestrzegania których łatwo się uchylić, są w ogóle potrzebne? Normy dyspozytywne odgrywają bardzo poważną i pożyteczną rolę. pozostawiają one stronom swobodę w układaniu stosunków umownych. Gdy inny sposób ułożenia wzajemnych stosunków okaże się dla stron korzystniej- szy, mogą one zawrzeć w umowie odpowiednie postanowienia i w ten sposób wyłączyć działanie norm dyspozytywnych. Z drugiej zaś strony nie zachodzi konieczność drobiazgowego normowania wszelkich szczegółów w umowie, bo w sprawach nie uregulowanych wchodzą automatycznie w grę normy dys- pozytywne. Jest to sprawa nader istotna. Ilość-umów zawieranych we współczesnym świecie jest tak wielka, że nie ma czasu na ich dokładne precyzowanie. Normy względnie obowiązujące pozwalają stronom ograniczyć się do zamieszczania w nich tylko najważniejszych postanowień. Na przykład w najpopularniejszej z zawieranych umów - umowie sprzedaży - strony najczęściej ustalają tylko przedmiot sprzedaży i cenę, a cały szereg dalszych praw oraz obowiązków wynika już z norm dyspozytywnych. Konieczność dokładnego precyzowania wszystkich praw i obowiązków uczyniłaby życie pasmem nieustannego zawie- rania umów. Wystarczy sobie uświadomić, jak wiele umów zawiera codziennie człowiek: kupno chleba, gazety, zapałek, kuponu toto-lotka, przejazd tram- wajem, oddanie płaszcza do szatni itd. " ' (L^CkU^- -> J^v^->zb^v P^ ^ . -s. ^"t . l ł § 7. PRZEPIS PRAWNY ^^ ^ \ Akt normatywny składa się z przepisów prawnych. V Przepisem nazywamy elementarną część ustawy lub innego aktu normatywnego. Przepisem jest więc artykuł, Jiarągraf, punkt, "ustęp-itd. Przepis me musi pokrywać się z normą prawną. Względy techniczno- -prawne uzasadniają często zamieszczenie pewnych elementów normy w róż- nych artykułach i paragrafach lub też sformułowanie w danym przepisie jedynie sankcji, z pozostawieniem określenia innych elementów normy odręb- nym aktom normatywnym (są to tzw. przepisy blankietowe). J&k więc wynika z tego, co powiedziano, nie należy utożsamiać norm prawnych z przepisami prawnymi. Tym cp oglądamy czytając - na przykład kodeks karny, jakieś rozporządzenie lub zarządzenie - są przepisy, a nie normy 2 - Ekmcniy praw* dla dcoaomrliw BIBLIOTEKA , ^17 Wvd?latu Dziennikarstwa i Nauk Politycznycłl Uniwersytetu Warszawskiego ul. N^y Swat 69 0^46 Warszaw. lei. 620-03-81 w. 295, 296 t.^„.>-,^.wv»cm^ w yt^piaa^ii yiawiiy^u, wyti.ia.ui.uci zespołu przepisów polega na odkodowaniu zawartych w tych przepisach norm. Na przykład jakiś przepis zawiera określenie adresata normy, inne przepisy zawierają określenie okolicz- ności, w których dana norma znajduje zastosowanie, w innych jeszcze określa się nakazywany sposób postępowania5^ Potocznie, zwłaszcza w języku praktyki prawniczej, terminów „norma prawna" i „przepis prawny" używa się zamiennie. W większych aktach normatywnych przepisy są pogrupowane na księgi, części, działy, rozdziały itp. Pomaga to w odszukaniu potrzebnego przepisu. Bez takiej systematyki posługiwanie się aktem normatywnym o dużej objętości byłoby bardzo trudne. Dotyczy to przede wszystkim kodeksów. Każda jednostka podziału poświęcona jest określonemu zagadnieniu. Niektóre akty normatywne zaopatrzone są także we wstęp, zawierający określone deklaracje ustawodawcy, zwłaszcza wyjaśnienie celu, w jakim akt został wydany. Jest to tzw. preambuła. §( 8.)STOSUNEK PRAWNY ' , Między żyjącymi gromadnie ludźmi dochodzi nieustannie do kontaktów. Ludzie nawiązują znajomości i przyjaźnie, świadczą sobie usługi , łączy ich członkostwo jednego klubu sportowego, jazda w jednym wagonie, nawet czekanie w jednej kolejce. Człowiek w swoim powszednim dniu wiele razy styka się z ludźmi, a także instytucjami, przedsiębiorstwami itd. Dochodzi do powstawania więzi zwanych stosunkami społecznymi. Stosunki społeczne są bardzo zróżnicowane. Występują w nich stosunki krótkotrwałe i trwające długo. Jedne stosunki społeczne rozwiązują się łatwo, rozwiązanie innych jest trudne, a w pewnych przypadkach nawet zupełnie niemożliwe, za przykład niech służy stosunek wynikający z pokrewieństwa. Wreszcie niektóre stosunki są ważne, inne zaś błahe, pozbawione znaczenia. Stosunek społeczny zachodzi między co najmniej dwiema osobami, z któ- rych przynajmniej jedna oddziaływa na drugą lub których postępowanie wobec siebie albo innych osób jest w jakiś sposób uregulowane. Stosunkami stanowionymi (tetycznymi) nazywają się te stosunki spo- łeczne, których dotyczy jakaś norma postępowania (prawna, moralna, to- warzyska, sportowa itp.). Wskazuje ona uczestnikom stosunku, jakie mają wobec siebie obowiązki i jakie prawa. Stosunki między drużynami roz- grywającymi spotkanie koszykówki mają charakter stanowiony, regulamin bowiem określa obowiązujący sposób postępowania. Pozostałe stosunki społeczne, do których nie odnosi się żadna reguła postgpowania,__npszą nazwę stosunków faktycznych. 5 Por. w tej sprawie Z. Ziembiński, Teoria .... s. 22-30. 18 widzenia interesów państwa, ważne. Państwu nie jest obojętne, jak w pewnych przypadkach ludzie bęcią wobec siebie postępowali. Chcąc ich skłonić do postępowania korzystnego dla siebie, państwo reguluje te stosunki za pomocą aorm prawnych. Takie stosunki nazywamy stosunkami prawnymi. «a Stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny uregulowany przez prawo. Osoby lub grupy osób uczestniczące w..stosunku prawnym nazywają się podmiotami albo stronami stosunku prawnego. W każdym stosunku uczestniczą przynajmniej dwa podmioty. Istotą stosunku prawnego jest to, że podmiot stosunku prawnego może żądać od drugiego podmiotu określonego zachowania i sam może wobec niego postępować w określony sposób6. W każdym stosunku prawnym występuje 5 elementów: i a) prawo podmiotowe, b) obowiązek odpowiadający prawu podmiotowemu, c) podmiot prawa, d) podmiot obowiązku, e) przedmiot stosunku prawnego. Za elementy stosunku prawnego uważa się więc strony tego stosunku oraz prawa i obowiązki, które im przysługują, a nadto przedmiot stosunku czy'! to, o co w danym stosunku chodzi (rzeczy, dobra niematerialne, działania). Gdy Adam pożyczy Piotrowi 1000 zł, powstaje między nimi stosunek prawny, który trwa tak długo, póki Piotr nie zwróci pieniędzy lub zobowiąza- nie w inny sposób nie wygaśnie. Piotr ma obowiązek zwrócić pożyczkę, a Adam ma prawo domagać się zwrotu, dłużnik jest podmiotem obowiązku, a wierzyciel podmiotem prawa. Przedmiotem stosunku prawnego jest to wszystko, do czego odnoszą się prawa i obowiązki stron (w tym przykładzie zwrot 1000 zł). Stosunki prawne występujące w sferze majątkowej mają z reguły charakter złożony. Każda ze stron występuje jednocześnie jako podmiot prawa i podmiot obowiązku. Sprzedawca samochodu ma obowiązek przeniesienia na ku- pującego prawa własności i wydania wozu - a jednocześnie prawo domagania się zapłaty. Kupujący zaś na odwrót: ma obowiązek zapłacenia umówionej kwoty, jednocześnie zaś prawo domagania się wydania wozu i przeniesienia własności auta. Jak wynika z przedstawionego wyliczenia, jednym z elementów stosunku prawnego jest prawo podmiotowe bądź prawa podmiotowe uczestników (stron) stosunku. Szersze omówienie pojęcia prawa podmiotowego zawiera rozdział V podręcznika. 6 Szerokie omówienie problematyki stosunku prawnego zawiera podręcznik Z. Ziembińs- kiego. Teoria.... s. 133-151. 2* 19 Poprzednio omówione zostały stosunki prawne, owe nawiązujące siej i rozwiązujące międzyludzkie więzi, które tym się spośród innych wyróżniająJ że są uregulowane przez prawo. Z kolei nasuwa się pytanie, co powoduje nawiązywanie i likwidowanie stosunków prawnych oraz różne przemiany, jakie w nich zachodzą. W pewnych przypadkach, dość rzadkich jednak, stosunek prawny powstaje w chwili wejścia w życie aktu prawnego (np. ustawy), ustanawiającego prawa i obowiązki będące treścią stosunku prawnego. Na przykład sam fakt wydania ustawy regulującej wzajemne zależności między ministrami kreuje między nimi oznaczone stosunki prawne. Wejście w życie konstytucji, a w szczególności przepisów o obowiązkach obywatelskich, powoduje samo przez się nawiązanie między państwem a obywatelem stosunków prawnych o określonej treści. Z reguły jednak norma prawna ustala, że przewidziany w niej obowiązek określonego zachowania się różnych podmiotów prawa wobec siebie powstaje dopiero wtedy, gdy zajdzie pewne zdarzenie wskazane przez normę prawną. Powstanie stosunku prawnego, wraz ze stanowiącymi jego treść prawami i obowiązkami stron, uzależnione jest więc najczęściej od jakiejś zaszłości] w świecie zewnętrznym. Nazywamy ją zdarzeniem prawnym. iBtPrzez zdarzenie prawne należy rozumieć każde zdarzenie pociągają- ce za sobą powstanie, zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego. Można to samo wyrazić inaczej mówiąc, że zdarzeniem prawnym jest wszystko, co powoduje nałożenie na podmiot prawa (człowieka, osobę prawną) tych obowiązków i praw, które są przewidziane w normie prawnej. Wreszcie zdarzenie prawne-można określić jako każde zdarzenie wywołują- ce.-skutki, prawne. Należy przy tym jednak pamiętać, że skutki prawne to zawsze powstanie, zmiana lub rozwiązanie stosunku prawnego. Do kręgu zdarzeń prawnych należą wydarzenia z różnych dziedzin życia: legalne i sprzeczne z prawem, dokonane celowo i przypadkowe. Zdarzeniem prawnym jest zawarcie umowy najmu, narodziny dziecka, kradzież, sporządze- nie testamentu, wydanie wyroku rozwodowego, odniesienie właścicielowi znalezionej portmonetki, śmierć człowieka. Wszystkie te różnorodne wydarze- nia łączy jedno: każde z nich wywołuje skutki prawne. § 10. PODZIAŁ ZDARZEŃ PRAWNYCH Wśród zdarzeń prawnych przeprowadza się wiele różnych podziałów, stosując rozmaite kryteria. Podział przedstawia się też odmiennie w różnych gałęziach prawa. Poniżej przedstawiony został najczęściej przyjmowany sche- mat podziału zdarzeń prawnych na gruncie prawa cywilnego. 20 • / j czyny / dozwolone orzeczenia sądowe konstytutywne Zdarzenia prawne dzielą się na zdarzenia sensu stricto (w ścisłym tego słowa znaczeniu) i na działania. Różnica między nimi polega na tym, że pierwsze są niezależne, a drugie zależne od woli człowieka. Zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu tworzą niewielką grupę (śmierć człowieka, grad niszczący ubezpieczone zasiewy, inne klęski żywiołowe wywołujące skutki prawne) i nie podlegają dalszemu podziałowi. Działania natomiast tworzą rozgałęziony system. Działania dzielą się na czyny i akty prawne. Czynami są takie zdarzenia, które zostały dokonane bez zamiaru wywołania skutków prawnych (włamujący się do magazynu złodziej działa wprawdzie z określonym zamia- rem, ale nie jest nim bynajmniej wywołanie skutków prawnych). Natomiast aktami prawnymi są zdarzenia wywołane w zamiarze spowodowania skutków prawnych\ Na przykład kupujący zawiera umowę ze sprzedawcą właśnie po to, by ten miał obowiązek przenieść na niego własność rzeczy za zapłatą ceny kupna. Podobnie spadkobierca sporządza testament po to, żeby po śmierci jego majątek przeszedł na wskazane w testamencie osoby. Czyny dzielą się z kolei na dozwolone i niedozwolone. U podstaw tego podziału leży stosunek obowiązujących przepisów prawnych do danego czynu. Czynem niedozwolonym jest każdy czyn zabroniony przez prawo. Czynem dozwolonym jest natomiast czyn, którego prawo nie zabrania, łącząc z nrn jednak określone skutki prawne. Czyn dozwolony jako zdarzenie prawne nie oznacza więc każdego czynu zgodnego z prawem, lecz tylko taki, który rodzi stosunek prawny albo powoduje jego zanik lub zmianę. Przykładem czynu dozwolonego jest między innyrai tzw. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia. Akty prawne dzielą się na: czynności prawne, akty administracyjne oraz orzeczenia sądowe konstytutywne. 21 Stosowanie prawa należy do tych pojęć, które wywołują nieporozumienia, jest ono bowiem często mieszane z przestrzeganiem prawa. Przez przestrzeganie prawa należy zaś rozumieć takie postępowanie obywateli i organów państwowych, które jest zgodne z obowiązującymi przepisami. Stosowaniem prawa natomiast zajmują się tylko organy państwowe, przede wszystkim organy wymiaru sprawiedliwości i organy administracyjne. Stosowanie prawa odbywa się w jednej z dwóch następujących form: 1) ystalenie istnienia (lub braku) między stronami stosunku prawnego i sprecyzowanie jego treści, 2) stworzenie (zniesienie, zmiana) między stronami nowego stosunku prawnego. Pierwsza z wymienionych form polega na tym, że sąd lub organ administ- racji państwowej - najczęściej na żądanie jednej ze stron - autorytatywnie stwierdź a, że między stronami istnieje (lub nie) stosunek prawny o określonej treści i że w związku z tym strony mają wobec siebie takie to a takie prawa i obowiązki. Przykładem tej formy stosowania prawa jest wyrok sądu w sprawie cywilnej o zapłatę należności Wyrok taki nie stwarza między stronami nowej sytuacji prawnej. Sąd orzeka tylko, że między stronami istnieje taki stosunek, na podstawie którego pozwany powinien zapłacić powodowi np. 100 000 zł, odsetki i koszty sporu. W wyroku karnym skazującym sąd stwierdza fakt popełnienia przestępstwa i w ten sposób ustala istnienie stosunku prawnego między państwem i przestępcą, a jednocześnie go precyzuje, wymierzając określoną karę, orzekając o kosztach procesu itd. Podobny charakter ma wiele decyzji organów administracyjnych, np. poświadczenie obywatelstwa. Druga z wymienionych form stosowania prawa polega na tym, że wskutek wydania przez organ państwowy aktu prawnego nienormatywnego (akt administracyjny, orzeczenie sądowe) między stronami powstaje nowy stosunek prawny, bądź też stosunek już poprzednio istniejący ulega likwidacji lub zmianie. Wyrok rozwodowy stwarza między stronami nową sytuację prawną, gdyż zrywa łączący je dotąd stosunek prawny. Wyrok taki ma więc charakter twórczy, konstytutywny. Podobne skutki wywiera orzeczenie sądu podwyż- szające lub obniżające rentę alimentacyjną, ustalające ojcostwo dziecka poza- małżeńskiego, rozwiązujące umowę. Analogiczny charakter ma większość aktów administracyjnych. Wystoso- wane przez organ administracji wojskowej wezwanie do odbycia zasadniczej służby wojskowej stwarza między organem a poborowym stosunek prawny. Charakteryzując ogólnie proces stosowania prawa przez organ państwowy można w nim wydzielić trzy etapy: a) ustalenie stanu faktycznego, b) wyszukanie (ustalenie) normy prawnej odnoszącej się do danego stanu, c) wnioskowanie i wydanie decyzji. 22 znajomości przepisów i właściwego ich rozumienia. Niekiedy zachodzi po- trzeba ustalenia, czy odszukane przepisy jeszcze obowiązują. Wnioskowanie polega na ustaleniu prawnych konsekwencji, jakie w danej sytuacji wynikają dla stron z zastosowaniem odpowiedniej normy. Aby wniosek był trafny, konieczne jest dokładne ustalenie stanu faktycznego i znalezienie właściwej normy. Uchybienia w którejkolwiek z tych dziedzin prowadzą do wydania błędnego wyroku, aktu administracyjnego itp. § 12. WYKŁADNIA PRAWA l. Pojęcie wykładni prawa W procesie stosowania prawa przez organy wymiaru sprawiedliwości i organy administracyjne, a także w wielu sytuacjach - w jakich znajdują się obywatele korzystający z przepisów - dochodzi niejednokrotnie do wątpliwo- ści co do znaczenia takiego lub innego przepisu. Wykładnia prawa jest środkiem pozwalającym na ich przezwyciężenie. Wykładnią, czyli interpretacją prawa jest zespół czynności zmierza- jących do ustalenia właściwej treści norm prawnych, zawartych w przepisach. Wątpliwości powodujące konieczność posługiwania się wykładnią wywoły- wane są różnymi przyczynami. Do najważniejszych należą: 1) popełnione przy formułowaniu przepisów błędy językowe (użycie wieloznacznych wyrazów i sformułowań, wadliwa budowa zdań, błędy in- terpunkcyjne itd.); 2) rozbieżność między gramatycznym sformułowaniem normy a celem, dla realizacji którego powołana jest norma lub akt normatywny; 3) zmiana ustroju społeczno-gospodarczego lub politycznego i inne poważ- niejsze zmiany w stosunkach społecznych, które narzucają konieczność od- miennego rozumienia niektórych norm prawnych; 4) ogólny (abstrakcyjny) charakter norm prawnych mogący powodować wątpliwości, czy norma odnosi się do konkretnego stanu faktycznego. Stosowanie wykładni pozwala na uelastycznienie przepisów prawnych i dostosowanie ich do nowych sytuacji, jakie życie tworzy. Na tej drodze można uniknąć częstych zmian przepisów, które są zawsze zjawiskiem nieko- rzystnym. We Francji np. głównym źródłem prawa cywilnego jest kodeks Napoleona z 1804 r., którego przepisy właściwie interpretowane służą z powo- dzeniem do dziś. 23 . ^ ———=————-- ——-~—t—^i.a.\.jl Ł11& WJt^m nadać normie treści sprzecznej z ^ej-wyraźnym brzmieniem .(interpretacja /*/!»! fT/l }onaw\^ fontra legem}. 2. Rodzaje wykładni ze względu na podmiot Przyjmując za kryterium podziału organ lub osobę dokonującą wykładni wyróżniamy: a) wykładnię autentyczną, ~J>) wykładnię legalną, c) wykładnię praktyczną, d) wykładnię doktrynalną. Wykładnia autentyczna to wykładnia dokonywana przez ten sam organ, który wydał interpretowany przepis. Na przykład minister finansów tłumaczy wątpliwości powstające przy stosowaniu jego zarządzenia. Wykład- nia autentyczna ma charakter obowiązujący i nie można od niej odstąpić. Wyk^a^JiiajegaJAa_dokonywana jest przez organ państwowy, któremu to zadanie zostało specjalnie powierzone, z reguły w konstytucji. Organem tym może bycprezydent.sądnaJwyższydanego państwa itp. Konstytucja powierza dokonywanie wykładni legalnej ustaw Trybunałowi KonstytucyinenuL-Wykładnia legalna ma charakter obowiązujący. Wjdkładnia praktyczna to wykładnia dokonywana przez organ państ- wowy w toku stosowania prawa, przy rozstrzyganiu konkretnych spraw. Wykładnią praktyczną zajmują się o rgany_wymiaru sprawiedliwości i or- gany^ądministragjutaństwowei. Podstawowe znaczenie ma wykładnia organów wymiaru sprawiedliwości, szczególnie sądów, czyli wykładnia sądowa. Decyduje o tym fakt, że sądy są organami fachowymi, znającymi prawo, o dużym autorytecie. Szczególne miejsce zajmuje wykładnia dokonywana przez Sąd Najwyższy i to zarówno w zwykłych orzeczeniach wydawanych w toczących się sprawach, jak i w specjalnych formach. Przeważnie przyjmuje się, że specjalnymi formami wykładni Sądu Najwyższego są zasady prawne: Ustala się w nich sposób pojmowania norm prawnych. Wykładnia Sądu Najwyższego pozwala na ujednolicenie orzecznictwa sądów na terenie całego kraju. WykładniaJądową .nie mą charakteru obowiązującego_(z w^ątkiem. zasad prawnych i wytycznych Sądu Najwyższego, które wiążą sądy). Sądy związane są jedynie wykładnią sądu wyższej instancji w konkretnej sprawie. Niemniej - licząc się z możliwością uchylenia wyroku - stosują się do niej i w innych analogicznych sprawach. Dlatego znaczenie wykładni sądowej w ogóle - a wy- kładni Sądu Najwyższego w szczególności - jest większe niż to wynika z obowiązujących przepisów. 24 teru obowiązującego, ale jej znaczenie jest duże. Szczegelfią^-rple^odgrywa w momencie_zmian_^rzepisawu)xzyczy.mając«sięL-d^ nowego Drawa^w^aasLJiWQicb^ał.9J%e^ 3. Rodzaje wykładni ze względu na metodę Ze względu na stosowaną metodę wyróżnia się: a) wykładnię słowną, b) wykładnię celowościową.Y^e/^U^^^*-^ c) wykładnię systematyczną, d) wykładnię historyczną7. Wykładnia słowna (inaczej gramatyczna, językowa, werbalna) poleca na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez analizę struktur językowych przepisów, znaczenia poszczególnych wyrazów i zwrotów, zastosowanej inter- punkcji itd. Uwaga interpretaŁąra. skupia _sie..wyłącznię na stronie językowej bad anego przepisu. Normalnym odruchem człowieka, który przepis przeczytał, lecz go nie zrozumiał, jest przeczytanie go jeszcze raz. Czyta go wówczas wolniej, uważniej, analizując każde słowo, każde sformułowanie. To jest właśnie prosty przykład wykładni słownej. Tych, którzy przykładają nadmierną wagę do wykładni słownej, a pomijają inne rodzaje wykładni, zwykło się nazywać formalistami. Stąd też wzięło się powiedzenie o „suchej literze prawa" i inne podobne sformułowania. Wykładnia słowa jest podstawową metodą interpretacji. W-yjkJLądal&c e Iowościowa (inaczej: Ideologiczną, funkcjonalna) pole- ga na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie celu, dla którego normy te zostały wydane. Niekiedy uświadomienie sobie tego celu może rozwiać wątpliwości, występujące przy samej tylko słownej analizie przepisu. Wykładnia systematyczna polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie miejsca, jakie dana norma zajmuje w ramach aktu normatywnego czy w ramach całego ustawodawstwa. Chodzi tu o miejsce w znaczeniu dosłownym. Należy więc ustalić, czy norma należy do części ogólnej danego aktu czy do części szczegółowej, w jakim rozdziale jest zawarta, jakie przepisy z nią sąsiadują itd. Jeśli np. przepis używa określenia „osoba", ale zawarty jest w rozdziale kodeksu 7 W literaturze przytacza się także inne podziały, zresztą klasyfikacja rodzajów wykładni prawa ze względu na stosowaną metodę jest sporna. Szczególne miejsce zajmuje spór na temat tzw. wykładni logicznej. Zdaniem niektórych stanowi ona odrębny rodzaj wykładni i polega na ustaleniu znaczenia normy prawnej na podstawie logicznego wnioskowania z treści przepisów. Wymienia się tu szereg znanych typów rozumowania, np. wnioskowanie a contrario, wnioskowanie a minori ad maius i inne. ^ uauu iiz.J^ŁiiJ>^ii (IUU.ŁI;, a nic uu usuu piciwuyi;u, mimu ze analiza samego tylKO przepisu (wykładnia słowna) prowadziłaby do odmiennego wniosku. Wykładnia historyczna polega na ustaleniu znaczenia norm praw- nych za pomocą materiałów historycznych. Poddaje się analizie przepisy obowiązujące poprzednio w danym zakresie, wyciąga się wnioski z okoliczno- ści towarzyszących powstawaniu aktu prawnego (uzasadnienie projektu, steno- gramy sejmowe, głosy w dyskusji). Wykładnia historyczna stosowana jest najczęściej w literaturze naukowej. 4. Rodzaje wykładni ze względu na wynik Z punktu widzenia rezultatu, jaki przynosi wykładnia, wyróżnia się: a) wykładnię rozszerzającą, b) wykładnię ścieśniającą, c) wykładnię stwierdzającą. Z wykładnią rozszerzającą mamy do czynienia wtedy, gdy dana wykładnia nakazuje interpretowaną normę rozumieć i stosować szerzej niżby to wynikało z wykładni słownej. Wykładnia ścieśniająca jest odwrotnością wykładni rozszerzającej i występuje wtedy, gdy dana wykładnia każe interpretowaną normę rozumieć węziej niż to wynika z wykładni słownej. Wykładnią stwierdź ającą. (adekwatna) nazywa się taką interpretację, która nakazuje normę rozumieć dokładnie tak samo, jak wykładnia słowna. § 13. ŹRÓDŁA PRAWA l. Pojęcie źródeł prawa Termin „źródło prawa" jest wieloznaczny. Mówi się o źródłach prawa w znaczeniu materialnym i o źródłach prawa w znaczeniu formalnym. j Przez źródło prawa w znaczeniu materialnym należy rozumieć | wszystko, co pośrednio lub bezpośrednio wpływa na treść prawa, ? na przykład stosunki gospodarcze, panującą ideologię społeczną, i obyczaje itd. Natomiast przez źródło prawa w znaczeniu formalnym rozumie się formy, w jakich przejawia się i jest podawana społeczeństwu do przestrzegania wola państwa. Prawem jest bowiem tylko taka wola państwa, która przejawia się w przewidzianej formie i odpowiednim trybie. Jeśli minister wyda zarządzenie, opublikowane następnie w Monitorze Polskim, to tworzy w ten sposób prawo. 26 <, •\ ' -i. telewizyjnym, uic spuwuuuje zaimyi-u aŁ.ui.n.>->w yi. u. v ŁIJ i,Łi, Łł^^JtJ^ >.», Łn^, u^uLf. prawem. Decyduje o tym toJ-rna^. w jakiej przejawia się wola organu państwowego. Długoletnia praktyka wytworzyła pewne schematy, dlatego źródła prawa w państwie mają charakter trwały. Na system źródeł prawa polskiego składają się: a) ustawa, ; b) rozporządzenie, c) uchwała, d) zarządzenie. Ponadto źródłami prawa są akty pochodzące od organów terenowych i umowa międzynarodowa. Szczególnym rodzajem aktów prawnych są instrukcje. Źródłą.prawa tworzą hierarchicznie zbudowany system. W tym systemie każde źródło ma swoje miejsce, jedno wyższe, inne niższe, w sumie źródła prawa tworzą rodzaj drabiny o kilku szczeblach. Ma to określone konsekwen- cje. Źródła prawa niższych szczebli nie mogą zawierać przepisów sprzecznych z przepisami wyższego rzędu: rozporządzenie nie może naruszać przepisów ustaw, zarządzenie nie może kolidować z uchwałami itd. W języku potocznym przez źródła prawa rozumie się często także organy promulgacyjne (Dziennik Ustaw, Monitor Polski, dzienniki urzędowe' mmisterstw,~dżienniki urzędowe wojewódzkich władz), w których odnośne przepisy zostały ogłoszone. 2. Ustawa , a. Przedmiot ustawy __ „ - Do wydawania ustaw upoważniony jest Sejm, z istotnym udziałem Senatu. Sejm jest jedynym organem mającym prawo stanowienia ustaw i prawa tego nie może przekazać - w żadnych warunkach - innemu organowi państwowemu. Powstaje pytanie, jakie sprawy powinny być przez Sejm regulowane w formie ustaw, czyli - inaczej mówiąc - jaki jest przedmiot ustawy. Konstytucja nie zawiera przepisu, który by wyraźnie odpowiadał na to pytanie. Ogólnie można powiedzieć, że z uwagi na rolę Sejmu w systemie organów państwowych przedmiotem wydawanych przez niego ustaw powinny być najważniejsze sprawy polityczne, gospodarcze i kulturalne państwa. Na podstawie szeregu przepisów konstytucji oraz praktyki konstytucyjnej można sformułować kilka bardziej szczegółowych zasad określających te przypadki, w których wymagane jest wydanie ustawy. l) Wydanie ustawy konieczne jest w przypadku ustanawiania obowiązków prawnych obywateli (przepisy karne, przepisy w sprawie nowych podatków 27 u-lAcpisy uui_yi^ic^'c uuuwiązAuw luu^iiiuy^ii iŁp.j. 2) Forma ustawy jest niezbędna w przypadku regulowania najważniejszych zagadnień organizacyjno-ustrojowych organów ustawodawczych i administ- racji państwowej, sądownictwa, prokuratury, kontroli państwowej. 3) Sejm powinien wydawać ustawy w tych wszystkich sprawach, które już poprzednio były regulowane w drodze ustawowej, chociażby tego żaden szczególny przepis nie wymagał. W omówiony sposób przedstawia się minimalny zakres przedmiotowy ustaw. We wszystkich pozostałych sprawach Sejm może wydawać ustawy. Ze zrozumiałych względów powinien się ograniczać do regulowania zagadnień szczególnie ważnych. Forma ustawy powinna być stosowana także wtedy, gdy chodzi o trwałe uregulowanie sprawy. W każdym razie decyzję w sprawie wyboru zagadnień, które mają być uregulowane w drodze ustawy (z wyjątkiem obligatoryjnych), konstytucja pozostawiła samemu Sejmowi. Nasze ustawoda- wstwo nie zna żadnej kategorii spraw wyłączonych spod kompetencji Sejmu i powierzonych np. rządowi lub innemu organowi wykonawczemu, jak to ma miejsce w niektórych państwach. b. Tryb uchwalania ustaw Proces uchwalania ustawy jest uregulowany przepisami konstytucyjnymi i regulaminów Sejmu i Senatu oraz praktyką konstytucyjną. Proces ten jest dość skomplikowany i składa się z szeregu etapów. Proces uchwalania ustaw rozpoczyna się od skorzystania przez jeden z uprawnionych organów z prawa inicjatywy ustawodawczej. Przez inicjatywę ustawodawczą należy rozumieć prawo przedstawie- nia Sejmowi gotowego projektu ustawy z tym skutkiem prawnym, że Sejm takim projektem musi się zająć; może go później w głosowaniu odrzucić, lecz nie może pozostawić bez rozpatrzenia. Inicjatywę ustawodawczą posiadają: a) posłowie, b) Senat, c) Prezydent, d) Rada Ministrów. Inicjatywa poselska przejawia się w postaci zgłoszenia wniosku przez komisję sejmową bądź też przez grupę posłów liczącą co najmniej 15 osób. Jeśli jeden z wymienionych organów lub posłowie zgłoszą projekt ustawy, projekt ten musi stać się przedmiotem procedury ustawodawczej. Prawo polskie nie zna natomiast inicjatywy ustawodawczej wyborców, innych organów państwowych, organów związków zawodowych itd. Wpraw- dzie każdemu wolno skierować do Sejmu własny projekt ustawy, zostanie on jednak potraktowany jako zwykły wniosek i wykorzystany (lub nie) w takim zakresie, jaki zostanie uznany za stosowny. 28 CZyiŁll1- -iriACZi „L'^i_y Laiii^ AACIU/AJ IUAUŁAH^A/ ps^wx^Łi ^&ci.p ^n.u.\^J UWJAAAM ^uu projektem ustawy, obejmujący zrelacjonowanie projektu, pracę i dyskusję nad projektem oraz podjęcie uchwały kończącej dany etap. W systemie trzech czytań każdy projekt ustawy jest kilkakrotnie rozważany - w komisjach sejmowych i na plenarnym posiedzeniu Sejmu. Pierwsze czytanie projektu odbywa się w zasadzie na posiedzeniu właściwej komisji. Tylko projekty ustaw dotyczące spraw fundamentalnych (zmiana konstytucji, prawa i wolności oraz obowiązki obywatelskie, budżet, podatki, wybory, projekty kodeksów i in.) przechodzą pierwsze czytanie na plenarnym posiedzeniu Sejmu. Pierwsze czytanie projektu ustawy obejmuje uzasadnienie projektu przez wnioskodawcę, pytania posłów i odpowiedzi wnioskodawcy oraz dyskusję nad ogólnymi zasadami projektu. Pierwsze czytanie na posiedze- niu Sejmu kończy się odesłaniem projektu do komisji lub odrzuceniem go w całości. W pierwszym czytaniu odbywającym się w komisji mogą brać udział również posłowie, którzy nie są jej członkami. Praca w komisji (komisjach) kończy się przedstawieniem Sejmowi sprawozdania z wnioskiem o przyjęcie projektu bez poprawek, przyjęcie z zaproponowanymi przez komisję popraw- kami lub odrzucenie projektu. Projekt ustawy rozpatruje komisja sejmowa właściwa ze względu na przedmiot projektu, albo dwie lub kilka komisji, które pracują łącznie. Jedną z komisji jest zawsze komisja ustawodawcza. Właśnie w komisji odbywa się zasadnicza praca nad nadaniem projektowi ostatecznego kształtu. Drugie czytanie obejmuje przedstawienie Sejmowi sprawozdania komisji o projekcie ustawy, debatę oraz zgłoszenie poprawek i wniosków. Jeżeli w drugim czytaniu nie zostaną zgłoszone poprawki. Sejm może przejść niezwłocznie do trzeciego czytania, w przeciwnym razie jeśli Sejm nie po- stanowi inaczej projekt zostaje odesłany ponownie do komisji. Trzecie czytanie projektu obejmuje przedstawienie dodatkowego sprawo- zdania komisji i głosowanie. Jeżeli projekt nie był skierowany do komisji, poseł sprawozdawca przedstawia zgłoszone w trakcie drugiego czytania poprawki i wnioski. Głosowanie odbywa się w ustalonym przez regulamin sejmowy porządku: najpierw przeprowadza się głosowanie nad wnioskiem o odrzucenie projektu w całości - jeśli taki wniosek został zgłoszony, później nad poszczególnymi poprawkami, wreszcie nad całym projektem. Aby Sejm mógł przystąpić do głosowania nad projektem ustawy niezbędna jest obecność ustalonej liczby posłów, czyli ąuorum. Quorum wymagane przy uchwalaniu ustawy wynosi połowę ogólnej liczby posłów. Ustawy są uchwala- ne zwykłą większością głosów. Większość taką projekt uzyskuje, gdy w głoso- waniu opowiada się za nim większa liczba posłów niż przeciwko niemu. W uzasadnionych wypadkach projekt ustawy wnoszony do Sejmu przez Radę Ministrów może być oznaczony jako „pilny". Powoduje to znaczne przyspieszenie prac nad projektem, między innymi skróceniu ulegają terminy 29 AAJ^AA ^.Ł^y^n-Ł^w UOLCLW ^YłUJfwa anp. w uwu^il ^Z.J Łctlliai;!!. Po uchwaleniu ustawy marszałek Sejmu przekazuje ją Senatowi do rozpatrzenia. Senat w ciągu miesiąca, po przeprowadzeniu debaty, może ustawę przyjąć, odrzucić, albo wprowadzić poprawki. Jeżeli w ciągu miesiąca Senat nie zajmie stanowiska, ustawę uważa się za przyjętą. Ustawa, wobec której Senat wyrazu sprzeciw odrzucając ją lub wprowadzając poprawki, wraca do Sejmu i powtórnie jest poddawana głosowaniu. Sejm może odrzucić uchwałę Senatu, ale wymaga to bezwzględnej większości głosów - za od- rzuceniem musi się wypowiedzieć więcej niż połowa głosujących posłów. W przeciwnym razie uchwałę Senatu uważa się za przyjętą, wskutek czego - zależnie od jej treści - ustawa zostaje ostatecznie uchwalona z wprowadzony- mi poprawkami, bądź też upada. , c. Wejście ustawy w życie Istotną rolę w procesie ustawodawczym odgrywa Prezydent. Znajduje ona wyraz w przepisie konstytucyjnym, zgodnie z którym ustawa do swojego wejścia w życie wymaga podpisu Prezydenta. Prezydent może odmówić podpisania ustawy i z umotywowanym wnioskiem w ciągu miesiąca zwrócić ją Sejmowi do ponownego rozpatrzenia. Odrzucenie sprzeciwu Prezydenta wy- maga ponownego uchwalenia ustawy przez Sejm kwalifikowaną większością dwóch trzecich głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Po ponownym uchwaleniu Prezydent niezwłocznie podpisuje ustawę. Prezydent może też przed podpisaniem ustawy zwrócić się w ciągu miesiąca do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności ustawy z konstytucją. Oba wymienione uprawnienia dają Prezydentowi znaczne możliwości wpływania na treść ustaw, a także na tempo procesu legislacyjnego. Po podpisaniu premier niezwłocznie zarządza ogłoszenie ustawy w Dzien- niku Ustaw. Ustawa wchodzi w życie dopiero po jej ogłoszeniu. Organem prze- znaczonym do publikowania ustaw jest Dziennik Ustaw. Nazwa „Dziennik Ustaw" jest nazwą tradycyjną i nie odzwierciedla istniejącego aktualnie stanu rzeczy. Nie jest to „dziennik", gdyż nie ukazuje się codziennie, lecz w miarę potrzeby, nieregularnie. Nie jest to także dziennik „ustaw", gdyż ogłaszane są w nim różne akty prawne, nie tylko ustawy. Ogłoszenie w Dzienniku Ustaw jest warunkiem wejścia w życie ustawy. Opublikowanie w Dzienniku Ustaw jest jedyną formą urzędowego ogłoszenia, dlatego wydrukowanie ustawy w prasie codziennej itp. nie jest jej ogłoszeniem w sensie prawnym. Ustawa wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia, chyba że sama stanowi inaczej. Sejm ma prawo, jak wynika z powyższego sformułowania, dowolnie oznaczyć moment, w którym ustawa zaczyna obowiązywać. Odpowiednie 30 wchodzi w życie po upływie miesiąca od dnia ogłoszenia"). Sejm może rozciągnąć moc obowiązującą ustawy także wstecz, powinno to być jednak zjawisko wyjątkowe. W niektórych przypadkach jest bardzo pożądane lub konieczne, by między opublikowaniem ustawy a jej wejściem w życie minął pewien czas. Dotyczy to szczególnie ustaw, a także innych aktów prawnych o doniosłym znaczeniu, regulujących ważne zagadnienia, lub po prostu aktów bardzo obszernych. Okres ten nosi nazwę vacatio legis (spoczywanie ustawy) i Jest przeznaczony na zapoznanie się z nimi zainteresowanych organów państwowych, szczególnie sądów i innych organów wymiaru sprawiedliwości, oraz wszelkich instytucji i obywateli Im ważniejsze sprawy ustawa reguluje, im trudnieisze do przyswojenia są nowe przepisy - tym dłuższy powinien być okres vacatio legis. 3. Rozporządzenie Rozporządzenia są wydawane przez naczelne organy administracji państ- wowej, do których -jak o tym jest dalej mowa - należą: a) Rada Ministrów, b) Prezes Rady Ministrów, c) ministrowie, d) przewodniczący komisji i komitetów stojących na czele resortów. Prawo wydawania rozporządzeń ma również Prezydent. Istotę rozporządzenia jako źródła prawa najlepiej określa następująca formuła: „Rozporządzenia wydawane są na podstawie ustaw, w celu ich wykonania". Rozporządzenie tym się między innymi różni od szeregu innych źródeł prawa, że jego wydanie jest uzależnione od istnienia wyraźnego upoważ- nienia w ustawie. Upoważnienie musi być konkretne. Powinno ono wskazy- wać uprawniony do wydania rozporządzenia organ administracji państwowej oraz sprawę, która ma być uregulowana. Upoważnienie zawarte jest z reguły w jednym z ostatnich przepisów ustawy. Nie należy do rzadkości jednoczesne upoważnienie kilku organów administracyjnych do uregulowania w drodze rozporządzenia szeregu spraw. Upoważnienie może przybrać postać takiego np. przepisu: a) „Upoważnia się Ministra Sprawiedliwości do uregulowania w drodze rozporządzenia zasad ustalania wynagrodzenia biegłych w procesie cywilnym", b) „Tryb postępowania dyscyplinarnego ustali Minister Spraw Wewnętrz- nych w drodze rozporządzenia". Organ wydający rozporządzenie obowiązany jest powołać się w nim na udzielone mu upoważnienie. Dlatego tekst rozporządzenia rozpoczyna si? z reguły od słów: „Na podstawie art.... ustawy z dnia... (Dz. U. Nr..., póz....) zarządza się, co następuje". 31 —————- ^^-,^———^ u *—^,*-*J J.W*-^*-^V/ «-i uu.^uuułwA.L U.L^^,U^V WCŁAAJ^ll W SpOSOD U^Ull-lJ w ustawie. Rozporządzenie ma stworzyć szczegółowe przepisy wykonawcze, które umożliwiłyby wcielenie ustawy w życie. Sprawa, która w ustawie została tylko generalnie unormowana jednym lub dwoma artykułami, w rozporządzeniu doznaje rozwinięcia w całym szeregu przepisów. Rozporządzenie może normo- wać tylko przedmiot określony w ustawie i tylko w granicach upoważnienia. Rozporządzenie - co wynika z jego miejsca w systemie źródeł prawa - nie może naruszać przepisów żadnej z obowiązujących ustaw. Inaczej mówiąc nie może zawierać przepisu, który byłby sprzeczny z postanowieniami jakiejkolwiek ustawy. Za pomocą rozporządzenia nie można zmieniać przepisów ustawy. Niezbędnym warunkiem uzyskania przez rozporządzenie mocy prawnej jest jego ogłoszenie w Dzienniku Ustaw. Podobnie jak ustawa, rozporządzenie wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia, chyba że samo stanowi inaczej. Oznaczone w ustawie rozporządzenia Prezydenta o istotnym znaczeniu wymagają do swojej ważności kontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów. 4. Uchwala Prawna forma uchwały może być wykorzystywana - co wynika z jej istoty -jedynie przez organy kolegialne. W praktyce bardzo poważną rolę odgrywają uchwały Rady Ministrów, a pewne znaczenie mają także uchwały Sejmu. Uchwały tych organów różnią się bardzo znacznie pod względem swego charakteru i wymagają odrębnego omówienia. a. Uchwały Sejmu Uchwały Sejmu mogą być dwojakiego rodzaju. Niektóre z nich są źródłami prawa, niektóre nimi nie są. Zależy to od tego, czy zawierają przepisy powszechnie obowiązujące, czy też mają charakter indywidualnych decyzji. Nie są źródłami prawa uchwały o powołaniu określonych osób na odpowiednie stanowiska, o udzieleniu rządowi absolutorium. Źródłami prawa natomiast są np. uchwały ustanawiające regulamin sejmowy i inne. Sejm swymi uchwałami nie może zmieniać ustaw. Uchwała może być natomiast zmieniona za pomocą ustawy lub innej uchwały Sejmu. Uchwały Sejmu nie wymagają w zasadzie ogłoszenia. b. Uchwały Rady Ministrów Uchwały Rady Ministrów odgrywają nieporównanie większą rolę niż uchwały podejmowane przez Sejm, zwłaszcza w dziedzinie gospodarczej. Uchwały te są również dwojakiego rodzaju: prawotwórcze, które mają wzniesienia pomnika czynu powstańczego w Poznaniu, uchwała powołująca pewną osobę na określone stanowisko itd. Według przepisów konstytucji uchwały, podobnie jak rozporządzenia, mogą być wydawane na podstawie ustaw. W praktyce jednak Rada Ministrów korzysta z formy uchwały bez indywidualnego upoważnienia ustawowego. Jako uzasadnienie takiego postępowania przytaczany jest pogląd, że indywidualnego upoważnienia ustawy wymaga uregulowanie tylko tych spraw, dla których zastrzeżona jest forma ustawy. Szczegółowe uregulowanie tych spraw przez Radę Ministrów możliwe jest tylko w formie rozporządzenia na podstawie indywidualnej delegacji ustawowej. Natomiast w innych sprawach wystarczy upoważnienie generalne, zawarte w akcie prawnym określającym kompetencje Rady Ministrów, który jest wystarczającym oparciem dla wydania uchwały. Pogląd ten nie wydaje się być trafny. Analiza przepisów konstytucji nie pozwala dostrzec istotnej różnicy między uchwałą a rozporządzeniem, gdyż dyferencje sprowadzają się do spraw drugorzędnych (tryb ogłoszenia, forma itp.). Należy przyjąć, że również uchwały Rady Ministrów powinny się opierać na indywidualnych delegacjach. Praktyka odbiegająca od tej zasady podważa rolę Sejmu. Wypowiadając się w sprawie mocy obowiązującej uchwały Rady Ministrów wydanych bez indywidualnego upoważnienia ustawowego (tzw. uchwał samo- istnych) Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że uchwały takie są aktami prawotwórczymi kierownictwa wewnętrznego i mogą wiązać jedynie tych adresatów, którzy są organizacyjnie podporządkowani organowi wydającemu dany akt. Nie należą do nich uspołecznione jednostki organizacyjne, a więc na przykład przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie, a także oczywiście osoby fizyczne. Rada Ministrów w drodze samoistnej uchwały nie może więc ustanawiać wiążąco obowiązków takich, nie podporządkowanych jej or- ganizacyjnie, podmiotów prawa. Uchwały Rady Ministrów nie mogą naruszać obowiązujących ustaw. W praktyce legislacyjnej Rady Ministrów realizowany jest pogląd, iż uchwały nie wymagają do swej ważności ogłoszenia. Nieogłaszanie aktów prawnych, zawierających przepisy powszechnie obowiązujące, jest niewątpliwie zjawiskiem ujemnym. Faktycznie większość prawotwórczych uchwał Rady Ministrów jest publikowana. Właściwym dla nich organem publikacyjnym jest Monitor Polski. 5. Zarządzenie Zarządzenia wydają naczelne organy administracji państwowej, najczęściej ministrowie i przewodniczący komisji i komitetów stojący na czele resortów oraz kierownicy niektórych urzędów centralnych. 3 - Elementy pnw* dl* elumornklów 33 administracyjnych. Aktem administracyjnym, nie stanowiącym źródła prawa, jest np. zarządzenie ministra w sprawie likwidacji przedsiębiorstwa państ- wowego. Takie zarządzenie zawiera jedynie decyzję, a nie normy prawne. Zarządzenia wydawane są na podstawie ustaw, rozporządzeń i uchwał, w celu ich wykonania. Pod względem swego charakteru są podobne do uchwał. W praktyce zarządzenia wydawane są często na podstawie upoważnień ogólnych, określających kompetencje poszczególnych ministrów i innych organów administracji państwowej, bez powoływania się na indywidualną delegację, w konkretnej sprawie. Zarządzenia są ogłaszane najczęściej w Monitorze Polskim, niekiedy w dziennikach poszczególnych ministerstw. Panuje pogląd, że opublikowanie nie jest warunkiem ważności zarządzania. Taka jest też praktyka w tym zakresie, nie wszystkie zarządzenia są publikowane. |j 6. Instrukcja ;: Instrukcja (okólnik, pismo okólne itp.) jest aktem, którego charakte. prawny nie został jednoznacznie określony. Nie została także zbyt precyzyjnie przeprowadzona granica między zarządzeniem i instrukcją. Dlatego w wielu przypadkach sama treść aktu prawnego nie pozwala na jego zakwalifikowanie do jednej bądź drugiej kategorii. Wśród wielkiej liczby wydawanych instrukcji tylko nieliczne zawierają normy ogólne i mogą być zaliczane do źródeł prawa. Instrukcją nazywa się najczęściej akt normatywny wydany przez organ administracji państwowej i zawierający przepisy, za pomocą których organ wydający instrukcję reguluje postępowanie podległych mu organów. Z reguły instrukcja precyzuje tylko w szczegółach sprawy unormowane ogólnie przepi- sami wyższego rzędu. Wydanie instrukcji opiera się na upoważnieniach kompetencyjnych organu administracyjnego. Możliwe są dwa rodzaje zależności jednego organu państwowego od drugiego. Przepisy mogą przewidywać podporządkowanie jednego or ganu drugiemu i tak kształtuje się np. stosunek między rządem a wojewodą Przepisy mogą też zobowiązywać organ państwowy do sprawowania nad- zoru nad innym organem. W ramach stosunków podporządkowania i stosunków nadzoru wykorzys- tywana jest instrukcja. Szczególnie często używają formy instrukcji organy administracyjne w sto- sunkach z podległymi im jednostkami. Prawny charakter instrukcji jest sporny. Sporne jest w szczególności to, czy przepisy instrukcji mają charakter powszechnie obowiązujący i oby- watel może się na instrukcję powołać wobec urzędnika państwowego, żądając 34 ze instrukcje są aktami normatywnymi tworzącymi wewnętrzne prawo administracji, w związku z czym inne podmioty prawa nie mogą się powoływać na instrukcję. Jeśli organ podporządkowany naruszy w swojej działalności ' „rzepisy instrukcji, ponosi odpowiedzialność jedynie wobec organu zwie- rzchniego, me ponosi jej natomiast z tego tytułu wobec zainteresowanego l obywatela. Sporny jest także zakres obowiązków, jakie mogą być w drodze instrukcji nakładane na organ podporządkowany lub podlegający nadzorowi. Powstają wątpliwości, w jakim stopniu organ nadrzędny może krępować działalność organu podporządkowanego lub nadzorowanego. Ma to szczególne znaczenie w administracji gospodarczej. 7. Szczególne rodzaje źródeł prawa Szczególny rodzaj źródeł prawa stanowią akty normatywne wydawane przez organy samorządu terytorialnego, którymi są organy gminne. Na podstawie upoważnień ustawowych gminie przysługuje prawo stanowienia przepisów powszechnie obowiązujących na obszarze gminy. Noszą one nazwę przepisów gminnych. Na podstawie przepisów ustawy o samorządzie terytorialnym8 organy gminy mogą wydawać przepisy dotyczące wewnętrznego ustroju gminy, organizacji urzędów i instytucji gminnych, zasad zarządu mieniem gminy oraz zasad i trybu korzystania z gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej. Inne ustawy rozszerzają ten zakres uprawnień. Niezależnie od prawa stanowienia przepisów gminnych opartych na upoważnieniu ustawowym, rada gminy - w zakresie nie uregulowanym w przepisach powszechnie obowiązujących - może wydawać tzw. przepisy porządkowe. Przepisy prządkowe mogą być wydane, jeśli jest to niezbędne dla ochrony życia lub zdrowia obywateli oraz dla zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego. Przepisy te mogą mieć również cha- rakter karno-administracyjny i przewidywać za ich naruszenie karę grzywny, wymierzaną w trybie i na zasadach przewidzianych w prawie o wykroczeniach. Przepisy gminne ustanawia rada gminy w formie uchwały. Przepisy porządkowe - w przypadku nie cierpiącym zwłoki - może wydać również zarząd w formie zarządzenia. Zarządzenie takie winno być zatwierdzone przez ^d? gminy na najbliższej sesji. Jeśli nie zostanie przedstawione do zatwier- dzenia, albo rada gminy odmówi zatwierdzenia - traci moc. Przepisy gminne ogłasza się przez rozplakatowanie obwieszczeń w miejs- ^ch publicznych lub w inny sposób miejscowo przyjęty, a także przez Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym (Dz. U. nr 16, póz. 95 z późn. 35 urzędu gminy. Prawo miejscowe to przepisy prawne wydawane przez wojewodę n^ podstawie upoważnień zawartych w ustawach i obowiązujące na terenie województwa lub jego części. Wojewoda wydaje przepisy prawa miejscowego w formie rozporządzenia. Przedmiotem rozporządzeń są zazwyczaj sprawi o charakterze techniczno-organizacyjnym, albo sprawy szczegółowe, które ze swej istoty wymagają uwzględnienia miejscowych warunków lub częstych zmian w sposobie regulowania. Szczególnym rodzajem prawa miejscowego są rozporządzenia porządkowe. Nie wymagają one upoważnienia zawartego w ustawach szczególnych, gdy; podstawę ich wydawania przez wojewodę stanowi przepis kompetencyjny zawarty w ustawie o terenowych organach rządowej administracji ogólnej9 W rozporządzeniach porządkowych wojewoda ustanawia - na czas oznaczony - nakazy lub zakazy określonego w nich zachowania się. Wojewoda może wydać rozporządzenie porządkowe, jeżeli jest to niezbędne dla ochrony życia lut zdrowia obywateli, ochrony mienia lub zapewnienia porządku publicznego. Rozporządzenia porządkowe pozwalają na przykład na zapewnienie porządku z okazji wielkich imprez sportowych, zgromadzeń społecznych, festiwali, wizyt mężów stanu itp. Rozporządzenia porządkowe mogą przewidywać za naruszenie ich przepisów kary grzywny, wymierzane na podstawie prawa o wykroczeniach. Rozporządzenia wykonawcze wojewody wymagają w zasadzie ogłoszenia w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Wchodzą one w życie po upływie 14 dni od dnia ich ogłoszenia, chyba że same stanowią inaczej. Tylko w przypad- kach szczególnych, gdyby zwłoka mogła spowodować nieodwracalne szkody lub poważne zagrożenie życia, zdrowia lub mienia obywateli, wystarczy wstępne ogłoszenie w środkach masowego przekazu oraz w drodze obwiesz- czeń (plakatów) lub w inny sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie. Rozporządzenie wchodzi wówczas w życie natychmiast. Nie zwalnia to jednak od obowiązku późniejszego ogłoszenia w wojewódzkim dzienniku urzędo- wym. Natomiast rozporządzenia porządkowe ogłaszane są w podany wyżej, uproszczony, ale zapewniający szeroką informację sposób i niezwłocznie wchodzą w życie. Jednakże później i one winny być ogłoszone urzędowo. 8. Umowa międzynarodowa Umowa międzynarodowa stanowi przede wszystkim źródło prawa między- narodowego publicznego, a wynikające z niej obowiązki obciążają państwa, które umowę zawarły. Władze tych państw w swoich wzajemnych stosunkach °"cpuy w an-u^i^e ^yycn regułami. Jednakże często umowy międzynarodowe zawierają postanowienia od- ' Ustawa z 22 marca 1990 r. o terenowych organach rządowej administracji ogólnej (Dz. U. nr DOZ. 123 z oóźn. zm.1 21. póz. 123 z późn. zm.). 36 noszące się do stosunków wewnętrznych państwa, obowiązków jego organów, stosunków między państwem a jego obywatelami lub cudzoziemcami, a także stosunków wzajemnych tych osób, fizycznych i prawnych10. Staje się więc aktualne przeniesienie reguł wynikających z umowy międzynarodowej na grunt wewnętrzny. Jednym ze sposobów, w jaki można tego d^lr.onać, jest uchwalenie ustawy lub wydanie innego aktu normatywnego, tworzącego r-wo wewnętrz- ne będące odwzorowaniem umowy międzynarodowej. Przykładem takiego postępowania było wprowadzenie w życie polskiego kodeksu drogowego, dostosowanego do zasad umowy międzynarodowej o ruchu na drogach publicznych, a także - sięgając do czasów dawniejszych - wydanie w 1936 r. ustawy o prawie wekslowym i prawie czekowym, które dostosowały ten dział polskiego prawa handlowego do międzynarodowych zasad obrotu wekslowego i czekowego. W takich przypadkach umowa międzynarodowa jest pośrednim źródłem prawa wewnętrznego. Nie wyczerpuje to jednak zagadnienia. W licznych przypadkach umowy międzynarodowe są bezpośrednio źródłem obowiązków organów państ- wowych w ich stosunkach z obywatelami i innymi podmiotami prawa, a także obywateli, instytucji itd. Takimi umowami międzyrarodowymi są na przykład konwencje zawierające tak zwane prawo wojenne, czyli zasady, jakich powinny przestrzegać strony prowadzące działania wojenne (np. zakaz stosowania gazów trujących, zasady obchodzenia się z jeńcami itd.). Można to nazwać zasadą bezpośredniego zastosowania prawa mię- dzynarodowego w stosunkach wewnętrznych, to znaczy stosowania umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Polskę oraz zwyczajowego prawa międzynarodowego przez organy wymiaru sprawiedliwości, administrację i inns organy państwowe. Szersze wyjaśnienie tego zagadnienia zawierają uwagi poświęcone stosunkowi prawa wewnętrznego i prawa międzyna- rodowego. § 14. AKT PRAWNY Termin „akt prawny" jest powszechnie używany we wszelkich rozważa- niach prawnych, należy więc dokładniej określić jego znaczenie. Aktem prawnym jest ujęty w odpowiedniej formie wyraz woli j państwa - zarówno o charakterze ogólnym (np. ustawa), jak f i dotyczący indywidualnej sprawy (np. decyzja podatkowa). , ' ' ' '' ^—^- m K. Skubiszewski, Konstytucyjne ujęcie stosunku prom polskiego do prawa międzynarodowe- go, PiP 1987, z. 10, Ł 140. 37 1) a.K.iy uurmiuywiic, 2) akty nienormatywne. Zaliczenie określonego aktu do jednej lub drugiej grupy zależy od tego, CA zawiera on powszechnie obowiązujące normy (normy prawne), czy też dotycz konkretnej sprawy i ją rozstrzyga. Akt normatywny jest to więc każdy akt, państwa zawierający nornii prawne. Reguły postępowania mieszczące się w akcie normatywnym mają charakter powszechny, tzn. odnoszą się do wszystkich - są prawem. Akli normatywne pochodzą od organów państwa spełniających funkcję ustawoda\v. czą. Rolę źródeł prawa odgrywają w Polsce jedynie akty normatywne, W naszych warunkach te dwa pojęcia oznaczają to samo. Aktem normatyw. nym jest ustawa, rozporządzenie i in. Akt nienormatywny to decyzja organu państwowego w konkretnej sprawie, dotycząca określonych osób lub instytucji. Nie ma w niej norg prawnych obowiązujących wszystkich, jest natomiast rozstrzygnięcie sporu, załatwienie wniosku, likwidacja urzędu itp. Akty nienormatywne wydawane są w imieniu państwa przez różne organ} państwowe i mają różnoraki charakter. Typowym aktem prawnym nienormatywnym jest akt administracyj- ny, czyli władcze wyrażenie woli organu administracyjnego skierowane do indywidualnego adresata w konkretnej sprawie. Innym przykładem aktu nienormatywnego jest orzeczeni es ą d u. § 15. PUBLIKOWANIE AKTÓW NORMATYWNYCH Ustawy i inne akty normatywne zawierają reguły postępowania po- wszechnie obowiązujące, tzn. takie, które odnoszą się do wszystkich. Wszyscy też mogą być zainteresowani w poznaniu ich treści. Państwo chcąc wymagać od obywateli przestrzegania przepisów powinno im umożliwić zapoznanie się z nimi. i Celowi temu służy publikowanie (ogłaszanie) aktów normatywnych.. L Akty normatywne publikowane są w specjalnych organach prasowycb|| przeznaczonych wyłącznie do tego celu. Podstawową rolę odgrywają: 1) Dziennik Ustaw, 2) Monitor Polski. Oprócz nich ukazują się dzienniki urzędowe poszczególnych ministerstw, przeznaczone do ogłaszania instrukcji i podobnych aktów. Dziennik Ustaw i Monitor Polski noszą nazwę organów promulgacyjnych. Kolejne numery Dziennika Ustaw"'(Dz. U.) rMbnitora Polskiego (M;. P.) ukazują się nieregularnie, w miarę potrzeby. Decyduje o tym ilość materiału normatywnego. 38 Ola na uciu umu^nwienic •dyumo.iiio. aiy Ł. miii, et prawny. Ogłoszenie jest mianowicie z reguły warunkiem ważności aktu normatywnego. Ustawa czy rozporządzenie nie obowiązują, jeśli nie zostały uprzednio we właściwej formie ogłoszone. Wynika to m.m. z reguły, że akt normatywny wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia, chyba że sam stanowi inaczej. W Dzienniku Ustaw publikuje się: a) ustawy, b) rozporządzenia, c) w niektórych przypadkach uchwały Sejmu. W Monitorze Polskim ogłasza się pozostałe akty normatywne: a)uchwały, b) zarządzenia. Powołując się na jakiś przepis prawny należy przytoczyć źródło, w którym opublikowany został akt normatywny, numer kolejny i pozycję. Na przykład: Art. l ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz. U. nr 41, póz. 324). Urzędowe opublikowanie aktu normatywnego nie jest oczywiście równo- znaczne z rzeczywistym zapoznaniem społeczeństwa z zawartymi w nim przepisami, trudno byłoby bowiem wymagać od przeciętnego obywatela regularnego czytania Dziennika Ustaw i Monitora Polskiego. W tych przypad- kach, w których państwu szczególnie zależy na powszechnej znajomości przepisów, wykorzystane zostają środki masowego przekazu (prasa codzienna i periodyczna, radio, telewizja). Za ich pośrednictwem przepisy są komen- towane, wyjaśniane. Tak było np. z kodeksem drogowym, którego powszechnej znajomości wymaga interes społeczny. § 16. KODEKS I KODYFIKACJA Posługując się terminami prawnymi stosunkowo często napotykamy poję- cie kodeksu, a także pojęcia pokrewne, jak kodyfikacja, prace kodyfikacyjne, komisja kodyfikacyjna itd. Kodeks jest to obszerny akt normatywny, oparty na jednolitych zasa- dach, zazwyczaj w formie ustawy, regulujący w sposób kompleksowy pewną. dziedzinę stosunków. Aktualnie w Polsce obowiązuje szereg kodeksów, np. kodeks karny (k.k.), kodeks cywilny (k.c.), kodeks rodzinny i opiekuńczy (k.r. i op.), kodeks postępowania karnego (k.p.k.) i inne. Potocznie nazwę kodeksu nadaje się także niektórym aktom, które w rzeczywistości kodeksami nie są, np. kodeks drogowy. W każdym państwie prowadzona jest działalność mająca na celu dosko- nalenie prawa. Trzy formy tej działalności zasługują na szczególną uwagę: a) unifikacja prawa, b) inkorporacja prawa, . c) kodyfikacja prawa. 39 „_________——-JJ——- -1 f/»*——»*/AAW .^TJJ^U TT bJt^ł ^CI-UkJ & TV Cl^U, W 1^1-01^011 OKTCS1UA1C przyczyny historyczne spowodowały powstanie więcej niż jednego systemu prawa- Przykładem takiego państwa jest Polska. W chwili odzyskania niepod- ległości po okresie zaborów w Polsce obowiązywało pięć różnych praw, odziedziczonych po zaborcach: w województwach zachodnich - prawo niemie. ckie, we wschodnich - rosyjskie, w Małopolsce - prawo austriackie, na tereniea b. Królestwa Kongresowego - prawo francuskie, wreszcie na małych skraw-j kach terytorium w okolicach Zakopanego - prawo węgierskie. | Stwarzało to dodatkowe trudności w scalaniu ziem podległych trzem różnym zaborcom przez sto kilkadziesiąt lat. Dlatego unifikacja prawa była jednym z najpilniejszych zadań państwowych. Rozpoczęto ją niezwłocznie, ale w okresie międzywojennym przeprowadzono tylko część prac. Unifikacja została zakończona w niemal wszystkich dziedzinach prawa w latach 1945-1946. Inkorporacja jest to zebranie rozproszonych dotąd przepisów w jeden zbiór,-w-ramacb którego zostają one uszeregowane według określonych zasad. Istotą prac inkorporacyjnych jest więc scalanie i systematyzowanie obowiązu- jącego prąwa» przy czym następuje to w sposób mechaniczny, bez korygowania przepisów, harmonizowania, usuwania sprzeczności. Działalność inkorporacyjna może mieć charakter urzędowy lub prywatny, zależnie od tego, czy prowadzi ją odpowiedni organ państwowy, czy też jakaś osoba prywatna czy instytucja. Na przykład prywatny charakter mają wyda- wane w Polsce zbiory przepisów dotyczących szkolnictwa wyższego i in. Kodyfikacja jest najwyższą formą procesu doskonalenia prawa. Jest zbliżona do inkorporacji. Kodyfikacja polega na zebraniu poszczególnych przepisów w jeden nowy akt prawny - kodeks. Poza wprowadzeniem z góry założonej systematyki prace kodyfikacyjne obejmują eliminowanie kolizji między normami, ujednolicenie nomenklatury, wprowadzenie nowych uregulo- wań dyktowanych potrzebami. W rezultacie - w oparciu o obowiązujące dotąd przepisy - powstaje nowy, jednolity akt prawny, a dotychczasowe przepisy zostają uchylone. Kodyfikację przeprowadza się w ramach pewnej dziedziny prawa, często całej gałęzi. Potrzebę scalania przepisów w większe akty odczuwano już w starożytno- ści. Najstarszym znanym kodeksem jest Kodeks Hammurabiego (około XVIII w. p.n.e.). Znanym pomnikiem prawa rzymskiego jest Prawo Dwunastu Tablic (Lex duodecim tabularum - około 500 r. p.n.e.). Wielkie znaczenie miał Kodeks Justyniana z 528 r., którego zasady po wiekach przeszczepiono na grunt wielu ustawodawstw europejskich w okresie tzw. recepcji prawa rzymskiego. Okre- sem wielkich kodyfikacji w Europie był wiek XIX. Należy tu wymienić przede wszystkim kodeks cywilny niemiecki z 1896 r. W Polsce pewne dziedziny prawa zostały skodyfikowane w okresie międzywojennym (kodeks karny z 1932 r., kodeks postępowania karnego 40 ItOCieK.S pusiłypuwttula. i-JWŁiiis5u Ł l.-- JU Ł.). *-. ».>-^.J.»n.^.w,. y^ „,-_,_„„_, _„ na szczególną uwagę zasługuje kodeks cywilny z 1964 r. Została ukończona kodyfikacja prawa karnego, na którą składają się trzy kodeksy: kodeks karny, kodeks karny wykonawczy i kodeks postępowania karnego - wszystkie z 1969 r. Z gospodarką na morzu związany jest kodeks morski z 1960 r. Istotną rolę odgrywa kodeks pracy z 1974 r. S 17. LUKI W PRAWIE 9 We wszystkich niemal gałęziach prawa organy zajmujące się stosowaniem prawa napotykają w swej działalności luki w systemie prawnym. Stanowi to oczywiście utrudnienie w pracy organu. Jeśli tym organem jest sąd lub inny organ wymiaru sprawiedliwości powołany do ferowania orzeczeń, szczególnie aktualna staje się sprawa wypełnienia luki w celu umożliwienia rozstrzyg- nięcia sprawy. Sąd ma obowiązek rozstrzygnąć przedstawioną mu sprawę i żadne okolicz- ności z tego obowiązku nie mogą go zwolnić. Nie jest taką okolicznością także luka w prawie. W swoim czasie były nawet specjalne przepisy grożące karą takiemu sędziemu, który wobec braku przepisu odmówiłby wydania wyroku („Sędzia, który by odmówił sądzenia pod pozorem, że prawo milczy, że jest ciemne lub niedostateczne, może być pociągnięty do sądu jako winny od- mówienia sprawiedliwości" - art. 4 kodeksu cywilnego Królestwa Polskiego z 1825 r.). Na wstępie trzeba wyjaśnić, co to jest luka. Luka to biała plama na pewnym odcinku obszaru prawnego, pustka w miejscu, gdzie - biorąc pod uwagę całokształt obowiązującego ustawodawst- wa - przepisy powinny normować stosunki społeczne. Nie każdy brak przepisów można potraktować jako lukę. Wiele dziedzin życia z rozmysłem nie zostało uregulowanych i taki stan należy uważać za naturalny i zasługujący na aprobatę. Objęcie prawem wszelkich sytuacji, w których człowiek może się znaleźć, uczyniłoby życie całkowicie nieznośnym, pozbawiając ludzi i inne podmioty prawa jakiejkolwiek swobody i prowadząc w konsekwencji do różnorakich ujemnych następstw. W oparciu o powyższe uwagi można sformułować następującą definicję omawianego pojęcia. O luce w prawie mówimy w razie braku norm dla takiego stosunku społecznego, który - biorąc pod uwagę całokształt obowiązującego ustawodawstwa - powinien być uregulowany. Przyczyny występowania luk w prawie są rozmaite. Przede wszystkim należy pamiętać, że życie nie stoi w miejscu. Przemianom ulegają stosunki 41 ___ ___„.__„ ^>,—-..Ji,nJ^ w >.Ji»-, i-u JtiŁ-is c/.as naoraDiając rosnący dystans poprzez zmianę przepisów i dostosowanie ich do nowych warunków. Ponadto ustawodawca tworząc przepisy nie jest w stanie przewidzieć wszelkich ewen, tualnoścL W rezultacie zachodzą sytuacje, których obowiązujące prawo nie normuje, mimo że potrzeba unormowania jest oczywista. Zdarza się też, że państwo świadomie pozostawia lukę w tworzonyru zespole przepisów, zwłaszcza gdy reguluje nowe dziedziny i nie dysponuje doświadczeniami, na których można by się oprzeć. Wprowadzenie w życie złych przepisów pociąga za sobą nader niekorzystne skutki społeczne, państwo decyduje się więc na tymczasowe pozostawienie luki i dopiero po pewnym czasie, gdy działalność organów stosujących prawo dostarczy, praktycznych doświadczeń, wypełnia tę lukę przez wydanie odpowiedniego aktu normatywnego. Luki w prawie doraźnie wypełnia się za pomocą analogii. Znane są dwa rodzaje analogii: a) analogia ustawy, b) analogia prawa. Analogia ustawy (analogia legis) występuje wtedy, gdy do jakiegoś stanu faktycznego stosowane są normy prawne odnoszące się do innego, podobnego stanu. Podstawą stosowania analogii ustawy jest przekonanie, że skoro pewien stosunek społeczny został już uregulowany przez ustawodawcę, a stosunek będący przedmiotem oceny jest do niego zbliżony, to można przyjąć, iż ta sama racja, która przyświecała ustawodawcy przy unormowaniu prawnym danego stosunku prawdopodobnie skłoniłaby go do analogicznego potraktowania stosunku podobnego. Można wyrazić pogląd, że gdziekolwiek występuje ten sam cel normy prawnej, tam musi być również ta sama dyspozycja ustawy. Wyraża to zasada prawa rzymskiego: ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio. Analogia prawa (analogia iuris) ma odmienny charakter. Istnieją luki w uregulowaniach prawnych dotyczących specyficznych spraw, które nie są podobne do żadnych innych unormowanych w ustawie. Zastosowanie analogii ustawy nie jest wtedy możliwe, bo nie ma przepisów nadających się do analogicznego zastosowania. W takim przypadku sąd może oprzeć rozstrzygnięcie sprawy na stworzonej przez siebie normie, wyprowadzonej z ogólnych zasad ustawodawstwa, zasad określonej gałęzi prawa lub nawet tylko podstawowych ocen uznawanych w obowiązującym prawie. Stworzona norma nie ma charakteru trwałego i jest przeznaczona wyłącz- nie do rozstrzygnięcia danej sprawy. Orzeczenie sądu nie staje się więc częścią obowiązującego prawa i ma dla innych spraw tylko takie znaczenie, jak każdy precedens sądowy. Obowiązujące przepisy mogą zakazywać posługiwania się analogią lub ograniczać jej zastosowanie. 42 cywuuyŁu. ivimeJszą roi? Odgrywa w pi«*wit> yia^y, pio.wio a<-iLm±uf>i„i.a^JJuJuJi i niektórych innych gałęziach. W prawie karnym stosowanie analogii jest niedopuszczalne. W tej gałęzi prawa przyjęła się bowiem powszechnie zasada, że karać można tylko za te czyny, których dokonanie zabronione jest wyraźnie przez ustawę pod groźbą kary. Wyraża to łacińska paremia: nullum crimen sine legę. Według tej zasady działanie ludzkie, które nie zostało wyraźnie zabronione przez ustawę karną, nie stanowi przestępstwa nawet wtedy, gdy czyn jest zbliżony pod względem swego charakteru do czynów karalnych i sąd jest zdania, że sprawcę należałoby ukarać. Po stwierdzeniu, że nie ma przepisu odnoszącego się do popełnionego czynu, sąd ma obowiązek oskarżonego uniewinnić. § 18. KOLIZJE PRZEPISÓW PRAWNYCH Omówione poprzednio zagadnienie luk w prawie dotyczy takiej sytuacji, w której dla rozstrzygnięcia sporu lub oceny zdarzenia nie ma właściwego przepisu. W sprawie omawianej obecnie sytuacja jest odwrotna: przepisów jest zbyt wiele. O kolizji przepisów prawnych mówi się wówczas, gdy stosunek prawny uregulowany jest więcej niż jednym przepisem (zespołem przepisów), które wzajemnie się wykluczają. Kolizja przepisów prawnych może zachodzić na dwóch płaszczyznach: a) w czasie, b) w przestrzeni. l. Kolizja przepisów prawnych w czasie Do kolizji przepisów prawnych w czasie dochodzi wtedy, gdy sprawa (stosunek prawny) uregulowana jest odmiennie przez dwa lub więcej przepisów wydanych w różnym czasie. Jeśli np. w czasie trwania małżeństwa wchodzi w życie nowy kodeks rodzinny regulujący odmiennie niż poprzedni wzajemne prawa i obowiązki małżonków, to jest to typowy przykład kolizji przepisów dawnych i nowych, a więc kolizji w czasie. W naturalny sposób nasuwa się pytanie, czy prawa i obowiązki małżonków wyznacza teraz nowy kodeks rodzinny, czy też ten, który obowiązywał w czasie zawarcia małżeństwa. Instrumentem służącym do rozstrzygania kolizji w czasie są przede wszyst- kim przepisy przejściowe lub wprowadzające. Przepisy przejściowe (zamie- szczane z reguły na końcu aktu normatywnego) ustalają, jak należy rozstrzygać 4» —_ ^--—--^--—^-—^ f-.. -^Jm-t".»~ IJWŁŁ ttn.i.uw ni-'i.iŁia.iywnycn i pojeoyn- czych przepisów, które w chwili wejścia w życie nowego aktu tracą moc. W ten sposób kolizja przepisów starych i nowych zostaje w zarodku zlikwidowana. Nie zawsze jednak akt normatywny zawiera przepisy przejściowe. Zdarza się też, że nie są one z różnych przyczyn wyczerpujące. Wtedy dochodzi do kolizji. Kolizja między starymi i nowymi przepisami rozstrzygana jest w oparciu o zasadę: lex posterior derogat priori (ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą). Z dwóch kolidujących w czasie aktów normatywnych do danej sprawy odnosi się nowy nie tylko wtedy, gdy stary został uchylony przepisami przejściowymi, lecz także w oparciu o ogólną zasadę. Oczywiście jest znacznie lepiej, gdy ustawodawca wyraźnie oznaczy uchylane akty normatywne, gdyż zapobiega to powstaniu zawsze możliwych wątpliwości. Gdy ustawa późniejsza ma charakter ogólny, a wcześniejsza miała charak- ter specjalny, ustawa późniejsza nie uchyla wcześniejszej. Rozstrzyganie kolizji w czasie opiera się też na zasadzie: lex retro non agit (ustawa nie działa wstecz). Wyraża to np. art. 3 kodeksu cywilnego: „Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba, że to wynika z jej brzmienia lub celu". Zasada lex retro non agit oznacza, że akt normatywny odnosi się jedynie do tych stosunków, które powstały już po jego wejściu w życie, czyli - jak to się często określa - pod rządami danego aktu normatywnego. Nie dotyczy stosunków, które powstały pod rządami starej ustawy. Gdy na przykład nieruchomość rolna została sprzedana w drodze ustnej umowy, zgodnie z obowiązującymi podówczas przepisami, to umowa taka jest ważna nadal, mimo iż aktualne przepisy wymagają dla sprzedaży nieruchomości formy aktu notarialnego. Zasada lex retro non agit jest społecznie słuszna. Wzmaga zaufanie do prawa i daje poczucie pewności. Omawianej zasady nie stosuje się w przypadku, gdy ustawa wyraźnie postanawia, że jej przepisy działają wstecz. Powinny to być jednak zjawiska wyjątkowe. Sprawą o szczególnym znaczeniu jest określenie momentu wejścia w życie nowych przepisów prawa karnego. Ustawodawca musi baczyć, by nie do- prowadzić do naruszenia fundamentalnej i od wielu setek lat uznawanej w całym cywilizowanym świecie zasady nullwn crimen sine legę. Oznacza ona, że przestępstwem jest tylko taki czyn, który był zabroniony pod groźbą kary jeszcze-przed popełnieniem. W normalnych warunkach nie można czynu uznać na przestępstwo post factum. Kodeks karny stanowi, że dla oceny przestępstwa popełnionego pod rządami starej ustawy, a sądzonego po wejściu w życie ustawy nowej stosuje się jednak nową ustawę, jeśli nie pogarsza ona sytuacji sprawcy lub jest dla niego względniejsza (art. 2 § l k.k.). 44 Kolizja przepisów prawnych w przestrzeni to ta kolizja, do której dochodzi między przepisami obowiązującymi w różnych miejscach. Do kolizji w przestrzeni może dojść. a) między przepisami obowiązującymi w różnych dzielnicach kraju, b) między przepisami różnych państw. Do kolizji między przepisami dzielnicowymi może dojść tylko wtedy, gdy bądź całe prawo, bądź poszczególne jego dziedziny nie są w państwie zunifikowane i każda dzielnica ma własne prawodawstwo. Tak było w Polsce w okresie międzywojennym; na różnych terenach obowiązywały różne systemy prawa. W tej sytuacji poznański kupiec, który sprzedawał towary odbiorcy w Krakowie, spotykał się z takimi samymi zagadnieniami prawnymi, jakie występują w handlu międzynarodowym. Obecnie prawo polskie jest ujed- nolicone i do takich kolizji nie dochodzi. Kolizje między ustawodawstwami różnych państw są zjawiskiem natural- nym i nie da się ich uniknąć. Trzeba natomiast dysponować środkami do ich rozstrzygania. Do takiej kolizji dochodzi np. w przypadku zawarcia umowy między obywatelem polskim i węgierskim, udzielenia pełnomocnictwa pol- skiemu agentowi handlowemu działającemu na terenie Danii, przysposobienia dziecka mającego obywatelstwo fińskie przez obywateli polskich, zawarcia małżeństwa przez Polkę ze studiującym w Polsce obcokrajowcem itd. W każdym z tych przypadków zachodzi pytanie,- jakie przepisy należy stosować - polskie czy państwa obcego, jeśli zaś ma być stosowane prawo obce, to które (gdy w grę wchodzi kilka ustawodawstw). Każde państwo ustanawia własne przepisy kolizyjne. Wskazują one, czy do danego stosunku prawnego stosować prawo rodzime czy obce (i jakie). Dla kilku dziedzin prawa (prawa cywilnego, rodzinnego) tworzą one tzw. prawo międzynarodowe prywatne. Przepisy kolizyjne ustala dla siebie każde państwo we własnym zakresie. Jednak w powszechnym interesie wykształciły się w stosunkach między- narodowych pewne zasady, respektowane przy tworzeniu przepisów kolizyj- nych. W ten sposób między przepisami kolizyjnymi poszczególnych państw panuje dość daleko posunięta harmonia. W dziedzinie prawa cywilnego i rodzinnego przestrzegane są np. na- stępujące zasady: 1) w zakresie prawa osobowego (ocena zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych) stosowane są przepisy tego państwa, którego obywatelem jest dana osoba {lex patriae); 2) w zakresie prawa rzeczowego (sprawy związane z własnością rzeczy, posiadaniem, użytkowaniem, hipoteką, zastawem itp.) stosuje się przepisy państwa, na terenie którego rzecz się znajduje (lex rei sitae); 3) w zakresie oceny umów i innych aktów prawnych oraz oceny ich formy prawnej właściwe są przepisy tego państwa, na terytorium którego miało miejsce zawarcie umowy ((ocus regit actum). 45 l. Pojęcie systematyki prawa Prawo składa się z tysięcy różnych aktów normatywnych o różnej randze - od ustawy do zarządzenia - regulujących najróżniejsze stosunki społeczne. Posługiwanie się zespołem norm o takich rozmiarach nie byłoby możliwe, s gdyby zespół ten nie był wewnętrznie uporządkowany. Prawo nie stanowi bezładnego nagromadzenia norm prawnych, lecz t jest zbiorem ułożonym według z góry przyjętych kryteriów, ma więc charakter systemu. Systemem prawa nazywamy całokształt obowiązujących w państ- wie przepisów z uwzględnieniem ich podziału na gałęzie oraz zespół zasadniczych idei przewodnich, na których opiera się ustrój państ- wa, a także podstawowe idee prawne. Prawo dzieli się na szereg działów zwanych gałęziami Podstawę podziału prawa na gałęzie stanowi rodzaj regulowanych stosunków społecznych. O przynależności przepisu do takiej lub innej gałęzi prawa decyduje charakter stosunku społecznego, którego przepis dotyczy. Stosunki społeczne będące przedmiotem regulacji prawnej można podzielić na pewne grupy, wyodręb- niając np. stosunki rodzinne, stosunki majątkowe, stosunki powstające na tle popełnianych przestępstw i inne. Rozciągając ten podział na przepisy otrzymu- jemy szereg gałęzi prawa. W ramach poszczególnych gałęzi prawa wyróżnia się instytucje praw- ne, czyli węższe zespoły norm odnoszących się do pewnego zagadnienia. Mówi się więc o instytucji najmu, instytucji rękojmi za wady rzeczy, instytucji | testamentu - rozumiejąc pod tym terminem odpowiednie grupy norm praw- ' nych. Instytucja prawna nie odpowiada -jak widać - swą treścią potocznemu znaczeniu tej nazwy. Gałęzie prawa mają z reguły swoją własną systematykę, która jest tym bogatsza, im zasobniejsza w przepisy i konstrukcje prawne jest dana gałąź. Na przykład złożoną systematykę ma prawo cywilne. 2. Prawo publiczne a prawo prywatne ^ Podział prawa na publiczne i prywatne przeprowadzony został po raz > pierwszy przez rzymskiego prawnika Ulpiana. Według Ulpiana prawem publicznym jest to prawo, które ma na uwadze interes państwa, zaś prawem prywatnym to prawo, które ma na uwadze interes jednostki. Kryterium podziału stanowi więc interes, któremu służą określone przepisy. 46 Według jednych, normy prawne regulujące stosunki między państwem i obywatelami oraz między organami państwowymi tworzą prawo publiczne, natomiast normy dotyczące stosunków między obywatelami składają się na prawo prywatne (E. Bierling, F. Somlo). Inne kryterium każe do prawa publicznego zaliczyć wszystkie przepisy odnoszące się do takich stosunków, w których jedna strona ma jakieś uprawnienia władcze wobec drugiej. Prawo prywatne odnosi się do stosunków równorzędnych podmiotów (G. Jellinek). Jeszcze inną podstawę podziału stanowi sposób dochodzenia naruszonych praw. Do prawa publicznego należą tylko te normy, których naruszenie powoduje automatyczną interwencję państwa (np. prawo karne). Natomiast w skład prawa prywatnego wchodzą te normy, których naruszenie powoduje ściganie ze strony państwa dopiero na wniosek zainteresowanego obywatela (A. Thón). Wszystkie wymienione kryteria częściowo się uzupełniają, częściowo zaś wyłączają, dając ogólny obraz podziału prawa na publiczne i prywatne. Przytoczony podział prawa zachował aktualność, ale jego kryteria są dyskusyjne. Znacznemu rozszerzeniu uległa też sfera publicznoprawna. Poza tym charakter władzy publicznej, środki i metody jej działania oraz charakter więzi z obywatelami uległy głębokim przemianom. Typowym przykładem prawa publicznego są normy prawa karnego. Do prawa prywatnego należą przede wszystkim normy cywilnoprawne. 3. Prawo materialne a prawo formalne Powszechnie przyjęto podział prawa na prawo materialne i prawo formalne. Do prawa materialnego należą te .normy^ które ustanawiają merytory- czne obowiązki i prawa, regulują zachowanie się ludzi i różnych instytucji w społeczeństwie. Normy prawa materialnego mają charakter pierwotny. Stanowią one istotę systemu prawa. Prawo formalne tworzą te wszystkie normy, które odnoszą się do organizacji aparatu, dbającego o przestrzeganie prawa materialnego oraz | do trybu dochodzenia praw i egzekwowania obowiązków wyznaczonych ( przez prawo materialne. Niektóre części prawa formalnego nazywane są prawem procesowym (np. prawo cywilne procesowe, prawo karne procesowe). Normy prawa formalnego mają więc charakter wtórny. Spełniają one rolę ^ służebną wobec norm prawa materialnego. Normy określające prawa wierzy- ciela wobec dłużnika należą do prawa materialnego. Natomiast normy wskazujące sposób dochodzenia należności przed sądem - to już prawo formalne. 47 Prawem międzynarodowym (dawniej: prawem narodów) nazywamy zespól norm regulujących stosunki wzajemne między państwami, a ponadto or- ganizacjami międzynarodowymi i niektórymi innymi podmiotami. Prawo międzynarodowe publiczne, wbrew swojej nazwie, nie reguluje więc stosunków między narodami, lecz państwami (i innymi podmiotami międzynarodowymi). Jest, jak piszą niektórzy, prawem zewnętrznym państw. Normy prawa międzynarodowego wypływają z dwóch źródeł, którymi są umowy międzynarodowe i zwyczaje międzynarodowe. Oba źródła mają doniosłe sączenie. Wśród umów odróżnia się umowy dwustronne i umowy wielostronne. j Szczególną rolę odgrywają te umowy międzynarodowe, które zostały podpisane | przez wiele państw, na przykład Karta Narodów Zjednoczonych. Prawo międzynarodowe szeregiem cech różni się od prawa wewnętrznego. W szczególności trzeba zwrócić uwagę, że na straży jego norm w zasadzie nie stoi przymus bezpośredni stosowany przez specjalny aparat, jak to ma miejsce w prawie wewnętrznym. Sankcje w prawie międzynarodowym mają różnorod- ny charakter - organizacyjny, ekonomiczny, wojskowy, są stosowane ze- społowo i indywidualnie, zorganizowane i nie zorganizowane. Środki przymu- | su mają zupełnie wyjątkowy charakter i mogą być stosowane przeciwko j państwu używającemu siły lub posługującemu się groźbą jej użycia, popeł- niającemu przestępstwa lub zbrodnie międzynarodowe. O zastosowaniu takich | sankcji może na przykład zdecydować Rada Bezpieczeństwa ONZ. Istotne znaczenie mają sankcje nie zorganizowane, którymi są przede wszystkhr reakcja opinii publicznej i odwet. Reakcja opinii międzynarodowej może si^ wyrazić na przykład w zmniejszeniu ruchu turystycznego, bojkocie towaróy danego państwa, kampanii w środkach masowego przekazu itd. Nader istotne znaczenie ma określenie stosunku prawa międzynarodoweg( do prawa wewnętrznego danego państwa. Chodzi przede wszystkim o ustaleni zasad pierwszeństwa w stosowaniu prawa wewnętrznego i prawa między narodowego w przypadku ich kolizji. Kwestia ta na gruncie prawa polskiej nie została dotąd zadowalająco uregulowana. Wywołuje to szereg nie korzystnych konsekwencji różnej natury, prowadzi do stanu niepewnoś( prawnej, a w praktyce organów wymiaru sprawiedliwości i organów ac ministracyjnych może powodować wydawanie orzeczeń i decyzji sprzecznyc z prawem międzynarodowym i naruszenie w ten sposób zobowiązań mi< dzynarodowych Polski W nauce prawa międzynarodowego zaproponowano wypełnienie tej lul i precyzyjne określenie stosunku prawa międzynarodowego i wewnętrzne^ prawa polskiego przez wprowadzenie odpowiednich przepisów do konstyti cji11. Pożądana regulacja powinna zawierać przede wszystkim normę generali " K. Skubiszewski, Konstytucyjne ujęcie stosunku prawa polskiego do prawa międzynarodm 90, Pip 1987, z. 10. 48 powstające w procesie stosowania i przestrzegania prawa międzynarodowego, zarówno w stosunkach międzynarodowych, jak wewnętrznych. Zaciągnięcie przez Polskę zobowiązań międzynarodowych w sprawach podstawowych powinno być uzależnione od uprzedniej zgody Sejmu, wyrażo- nej w formie ustawy. Odpowiedni przepis Konstytucji powinien obejmować: l) traktaty pokoju, 2) zmianę granic państwa, 3) sojusze, 4) wstąpienie do organizacji międzynarodowych, 5) trwałe obciążenie pod względem finan- sowym, 6) umowy dotyczące zagadnień uregulowanych w ustawie lub wymaga- jących formy ustawy. Od zgody Sejmu uzależnione byłoby też wycofanie się z każdej z wymienio- nych kategorii umów. Umowy byłyby publikowane w Dzienniku Ustaw. Szczegółowa norma powinna stanowić, że organy państwowe. Najwyższa Izba Kontroli, trybunały i sądy oraz prokuratura stosują zwyczajowo prawo międzynarodowe. Osoby fizyczne i prawne przestrzegają norm prawa międzynarodowego wiążących Polskę, z mocy tych norm mają uprawnienia podlegające ochronie prawnej oraz obowiązki podlegające wykonaniu na drodze prawnej12. Wreszcie konstytucja wymaga uzupełnienia normą stanowiącą, że w przy- padku kolizji z prawem wewnętrznym, pierwszeństwo ma norma prawa międzynarodowego. Każde państwo ma bowiem obowiązek wypełnić zaciąg- nięte przez siebie zobowiązania międzynarodowe i nie może powoływać się na swoje prawo wewnętrzne, aby uzasadnić ich naruszenie. Idące w przedstawionym kierunku konstytucyjne uregulowanie stosunku prawa polskiego do prawa międzynarodowego stworzyłoby mocne oparcie organom administracyjnym i sądowym, stosującym prawo polskie na styku z prawem międzynarodowym. 5. Podział prawa na gałęzie < Podstawowym kryterium, w oparciu o które następuje wyodrębnienie zespołu norm w gałąź prawa, stanowi jednorodność regulowanych przez te normy stosunków społecznych, inaczej mówiąc wspólny lub jednakowy przed- miot regulowania. Sama jednorodność nie wystarcza jednak dla utworzenia gałęzi prawa. Konieczne jest nadto, by regulowane stosunki miały wystar- czająco duże znaczenie społeczne. Jest to drugie uzupełniające kryterium. W ramach gałęzi prawa stosowana jest jednakowa metoda regulowania stosunków społecznych. 12 K. Skubiszewski, op. cit, s. 133-134. 4 - Einnenly prawa dla ckonomutów 49 .^J^J- "•. ^ prawo auuiimaii^Jin;, ^ p^awu unansowe 4) prawu prawokonsy ".S rodzinne, 6) prawo pracy, 7) prawo karne,'8) prawo cywilne, 5) prawo procesowe13. a. Prawo konstytucyjn" konstytucyjne to zespół norm regulujących podstawowe ^^ia ustroju państwa. urządź61' łytucyjnym unormowane są w szczególności główne zasady W prawie koń8 ^ kompetencje aparatu państwowego oraz najważniej- ustrojowe, struktu ^^owych, podstawowe prawa, wolności i obowiązki szych organów P . ^yboru do organów przedstawicielskich. Prawo kon- obywateli oraz za8 p^y^ad organizację i funkcjonowanie organów ustawo- stytucyjne określa ^ państwowej, organizację wymiaru sprawiedliwości, dawczych i adoiio ^^ państwa (jednolite czy federalne) itd. kontroli państwo ' y^ podstawową gałęzią prawa i obejmuje swoim Prawo konsty stosunków w państwie, ale z natury rzeczy robi to działaniem całoKS ^y Dlatego przepisy prawa konstytucyjnego w wielu w sposób bardzo ^ stosowane bezpośrednio, lecz wymagają skon- przypadkach "^^ziej szczegółowej postaci. kretyzowama W jednym z ważnym zadań prawa konstytucyjnego jest Z tego wzgi? trunków rozwoju pozostałym gałęziom prawa. Ogólna wytyczanie g\oW ^ jednym artykule konstytucji, doznaje rozwinięcia zasada, sformulo j^ania w przepisach prawa administracyjnego czy i konkretnego u1-6 prawa pracy. b. Prawo adniinistra6!''1" administracyjne to zespół norm regulujących strukturę ^raw '# administracyjnych oraz stosunki prawne powstające w to- OT^ i/onawczo-zarządzającej działalności tych organów. • to zarządzanie. Organami, które bieżąco kierują życiem Administracja ^^mjstracji państwowej. Do prawa administracyjnego państwa, są org ^ przepisy odnoszące się do działalności tych organów. zaliczają się \3i ^^t__ _, Prezydent i Sejm. Etap pierwszy: powołanie rządu należy do Prezydenta. Desygnuje on premiera i powierza mu misję sformowania rządu, a następnie powołuje rząd w składzie zaproponowanym przez premiera. Powinno to nastąpić w ciągu 14 dni od pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji poprzedniego gabinetu. Prezes Rady Ministrów przedstawia Sejmowi program działania swojego rządu i wnosi o udzielenie votum zaufania. Uchwała w sprawie votum zaufania wymaga bezwzględnej większości głosów. Jeśli rząd nie uzyska votum zaufania, jego misja się kończy. Etap drugi: inicjatywa w sprawie powołania rządu przechodzi w ręce Sejmu. W ciągu 21 dni Sejm wybiera Prezesa Rady Ministrów i proponowany przez niego skład raądu. Wymaga to uchwały podjętej bezwzględną wię- kszością głosów. Jeżeli rząd w tym trybie zostanie przez Sejm wybrany, Prezydent jest zobowiązany go powołać. W przeciwnym razie próba kończy się niepowodzeniem. Etap trzeci: inicjatywa wraca do Prezydenta. Powołuje on Prezesa Rady Ministrów i rząd w takim samym trybie jak poprzednio (etap pierwszy), z tym jednak, że w Sejmie do uchwalenia votum zaufania wystarcza zwykła większość głosów. Jeżeli rząd nie uzyska votum zaufania, jego misja jest zakończona i proces tworzenia rządu wchodzi w ostatni etap. Etap czwarty: inicjatywa znowu należy do Sejmu. Sejm wybiera Prezesa "Rady Ministrów i rząd w zaproponowanym przez niego składzie zwykłą większością głosów. Prezydent jest zobowiązany taki rząd powołać. Trzeba jeszcze zwrócić uwagę na dwie sprawy. Po pierwsze - we wszystkich przypadkach zaproponowanie kandydatów na stanowiska ministra obrony narodowej, ministra spraw zagranicznych i ministra spraw wewnętrznych wymaga uprzedniego zasięgnięcia opinii Prezydenta. Po wtóre — na skład rządu istotny wpływ wywiera premier, gdyż zarówno Prezydent, jak i Sejm są związani zgłoszonymi przez niego propozycjami osobowymi i nie mogą zdecydować o powstaniu rządu w innym składzie niż proponowany. Jeżeli przedstawiona wyżej procedura nie doprowadzi do powstania rządu, Prezydent ma dwa wyjścia: może rozwiązać Sejm, a w następstwie tego rozpisać wybory, albo powołać na okres przejściowy, nie dłuższy niż 6 miesię- cy, tak zwany rząd prezydencki, którego premiera i ministrów sam wyznacza. Jeżeli w ciągu tego okresu rząd prezydencki nie zdoła uzyskać w Sejmie votum zaufania. Prezydent rozwiązuje Sejm. Rząd prezydencki może być obalony przez Sejm poprzez uchwalenie votum nieufności. Rząd podaje się do dymisji w następujących wypadkach: l) gdy ukonstytu- uje się nowo wybrany Sejm, 2) w razie rezygnacji z dalszego pełnienia funkcji przez całą Radę Ministrów bądź przez premiera, 3) w razie nieudzielenia przez Sejm votum zaufania, 4) w razie uchwalenia przez Sejm votum nieufności. 71 nie wycierze nowego Prezesa Rady Ministrów, Prezydent może przyjąć dymisję rządu, albo rozwiązać Sejm. Do uchwalenia votum nieufności rządowi wymagana jest w Sejmie bez- względna większość głosów. Wniosek w tej sprawie może być przedstawiony przez grupę posłów liczącą nie mniej niż 46 osób, a głosowanie może się odbyć nie wcześniej niż po upływie 7 dni od jego zgłoszenia. W razie odrzucenia wniosku, powtórny wniosek w tej sprawie może być zgłoszony najwcześniej po upływie 3 miesięcy od głosowania, chyba że wystąpi z nim grupa co najmniej 115 posłów. Uchwalając votum nieufności Sejm może jednocześnie wybrać nowego premiera i powierzyć mu misję utworzenia rządu. Sejm może uchwalić votum nieufności poszczególnemu ministrowi, który podaje się wówczas do dymisji, a Prezydent ma obowiązek taką dymisję przyjąć. Minister może też sam złożyć rezygnację z dalszego pełnienia funkcji. Dymisję składa wówczas na ręce premiera, który decyduje o jej przyjęciu. Zmiany na stanowiskach ministerialnych mogą też następować z inicjatywy premiera. Zwraca się on z odpowiednim wnioskiem do Prezydenta, który może wówczas odwołać ministra. § 9. SAMORZĄD TERYTORIALNY 1. Uwagi ogólne Samorząd terytorialny został w Polsce przywrócony niemal dokładnie po upływie czterdziestu lat od chwili zlikwidowania w 1950 r. i zastąpieniu go jednolitą, scentralizowaną administracją państwową, obejmującą zarządzanie krajem od szczebla centralnego aż po gromadę. Istotą samorządu terytorialnego jest oddanie w ręce lokalnej społeczności zarządu na danym terenie. W drodze wyborów wyłania ona organy samo- rządu, które w ramach kompetencji przyznanych przez ustawy wykonują swoje funkcje w sposób niezależny od administracji państwowej. Lokalna społecz- ność w swoich lokalnych sprawach rządzi się sama, a jej samodzielność jest prawnie zagwarantowana w ustawie o samorządzie terytorialnym. 2. Gmina i jej zadania Jednostką samorządu terytorialnego jest gmina. Gmina obejmuje teryto- rium oraz zamieszkałą na nim ludność, która z mocy prawa tworzy wspólnotę samorządową. Gmina posiada osobowość prawną; wykonuje zadania publicz- ne we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Samodzielność gminy podlega ochronie sądowej, do której gmina może się uciekać w szczególności 72 następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, po przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami. W gminie mogą być tworzone jednostki pomoc- nicze w postaci sołectw, dzielnic i osiedli. Ustrój gminy określa jej statut. Miasta mają w zasadzie również status gmin. Tylko w największych miastach, w których przed wejściem w życie przepisów o samorządzie tertorialnym były administracyjnie wyodrębnione dzielnice, mogą one uzyskać status gmin. Decyduje o tym Prezes Rady Ministrów. W takim przypadku gminy-dzielnice tworzą obligatoryjny związek gmin, obejmujący całe miasto. Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o zna- czeniu lokalnym nie zastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów. Przede wszystkim chodzi o zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty gminnej. Są to zadania zwane zadaniami własnymi gminy. Ustawa zalicza do nich następujące sprawy: l) gospodarka terenami, ochrona środowiska i ład przestrzenny, 2) drogi gminne, ulice, place, mosty oraz organizacja ruchu drogowego, 3) wodociągi, kanalizacja, oczyszczanie ścieków, wysypiska śmieci, zaopatrzenie w energię elektryczną i cieplną, 4) lokalny transport zbiorowy, 5) ochrona zdrowia, 6) pomoc społeczna (m.in. ośrodki i zakłady opiekuńcze), 7) komunalne budownictwo mieszkaniowe, 8) oświata (szkoły podstawowe, przedszkola, inne placówki oświatowo-wychowawcze), 9) kultura (biblioteki, domy kultury, ogniska muzyczne), 10) kultura fizyczna, boiska, hale sportowe, pływalnie i inne urządzenia sportowe, tereny rekreacyjne, 11) targowiska i hale targowe, 12) zieleń, 13) cmentarze komunalne, 14) porządek publiczny i ochro- na przeciwpożarowa, 15) utrzymanie gminnych obiektów i urządzeń użytecz- ności publicznej oraz obiektów administracyjnych. Poza zadaniami własnymi ustawy mogą nakładać na gminę obowiązek wykonywania zadań zleconych z zakresu administracji rządowej. Obowiązek ten powstaje po przekazaniu gminie odpowiednich środków finansowych. W celu wykonywania swoich zadań gmina może tworzyć różne jednostki organizacyjne, w tym również własne przedsiębiorstwa. Może być udziałowcem spółek, może też tworzyć spółki jednoosobowe. Z reguły wykonywanie zadań, które zostały wyżej przedstawione, będzie wymagać stworzenia odrębnej jednostki organizacyjnej. Gmina może też powierzyć realizację niektórych swoich zadań (np. prowadzenie targowisk, lokalny transport) innych pod- miotom gospodarczym, zawierając z nimi odpowiednie umowy. Poza swoją właściwą działalnością, która zawsze ma znamię użyteczności publicznej, gmina może też prowadzić działalność gospodarczą o innym charakterze, w szczególności działalność czysto zarobkową, jeżeli - jak stanowi ustawa - wymagają tego potrzeby spłeczne. Prawo prowadzenia działalności gos- podarczej służy też komunalnym osobom prawnym. Należy przypuszczać, że na tej drodze gminy będą zdobywać potrzebne im środki pieniężne ze źródeł innych niż dochody publiczne (podatki, daniny). 73 Podstawowym organem gminy, o charakterze uchwałodawczym i kontrol- f nym, jest rada gminy. ^ Rada gminy pochodzi z wyborów, odbywanych na zasadach i w trybie przewidzianym w ordynacji wyborczej. Kadencja rady jest 4-letnia. Liczba radnych wchodzących w skład rady gminy jest zależna od liczby mieszkańców i wynosi od 15 radnych w gminie liczącej nie więcej niż 4000 mieszkańców, do 45 radnych w gminie Uczącej nie więcej niż 200000 mieszkańców- W gminach jeszcze ludniej szych, co jest praktycznie możliwe tylko w przypadku gmin miejskich, na każde dalsze rozpoczęte 100000 mieszkańców przypada 5 rad- nych. Rada nie może jednak liczyć więcej niż 100 radnych. Odwołanie rady gminy przed upływem kadencji jest możliwe tylko w drodze lokalnego referendum. Jeśli siedzibą rady gminy jest miasto, nosi ona nazwę rady miejskiej. Rada gminy jest najwyższą władzą gminy podejmującą generalne decyzje i ustanawiającą lokalne przepisy. Jest więc, oczywiście z zachowaniem od- powiednich proporcji, lokalnym parlamentem sprawującym władzę w gminie z woli wyborców. Do właściwości rady gminy należą wszystkie sprawy gminne, o ile ustawy nie stanowią inaczej. Na przykład do wyłącznej kompetencji rady gminy należy: a) uchwalanie statutu gminy, b) wybór i odwołanie zarządu gminy, c) uchwalanie budżetu gminy, d) uchwalanie miejscowych planów zagospodaro- wania przestrzennego, e) uchwalanie podatków i opłat lokalnych, f) podej- mowanie uchwał w ważnych sprawach majątkowych gminy: nabycia i zbycia nieruchomości, zaciągania długoterminowych pożyczek, tworzenia i przy- stępowania do spółek, tworzenia i likwidowania przedsiębiorstw gminnych i innych gminnych jednostek organizacyjnych, przyjmowanie spadków i zapi- sów oraz kilku dalszych, g) określanie wysokości sumy, do której zarząd gminy może zaciągać zobowiązania, h) podejmowanie uchwał w sprawach herbu gminy, wznoszenia pomników, nazw ulic i placów, i) nadawanie honorowego obywatelstwa gminy. Poza podejmowaniem uchwał w wymienionych wyżej i niektórych dalszych sprawach, rada gminy kontroluje działalność zarządu i podporządkowanych mu jednostek. Rada gminy obraduje na sesjach, które są zwoływane w miarę potrzeby, nie rzadziej jednak niż raz na kwartał. W miarę potrzeby może powoływać stałe komisje, powierzając im określony zakres zadań. Komisje są pomocniczymi i doradczymi organami rady gminy. Organem wykonawczym gminy jest zarząd składający się, zależnie od potrzeb, z 4-7 osób wybieranych przez radę gminy. Rada gminy wybiera zarząd w tajnym głosowaniu spośród swoich członków, z wyjątkiem wójta i jego zastępców, którzy mogą być wybieram spoza składu rady. Na czele zarządu gminy, jako jego przewodniczący stoi wójt. W tych gminach, w których siedziba władz znajduje się w miejscowości mającej 74 mistrzem, prezydentem) w skład zarządu wchodzą jego zastępcy oraz człon- kowie. Szczególną pozycję wójta jako włodarza gminy podkreśla odmienny tryb wyboru. Jest wybierany przez radę gminy nie razem z zarządem, lecz w odrębnym tajnym głosowaniu, bezwzględną większością głosów, w obecności co najmniej 2/3 ustawowego składu rady. Zastępcę (zastępców) wójta wybiera rada na jego wniosek. Wójt organizuje pracę zarządu, kieruje bieżącymi sprawami gminy oraz reprezentuje gminę na zewnątrz. Zarząd wykonuje swoje zadania przy pomocy urzędu gminy, którym kieruje wójt. Urzędnikami gminnymi są między innymi sekretarz i skarbnik gminny, którzy uczestniczą w pracach zarządu (bez prawa głosu). Decyzje w indywidualnych sprawach z zakresu administracji publicznej (decyzje administracyjne) wydaje wójt. Może on udzielić stosownego upoważ- nienia swoim zastępcom i innym pracownikom urzędu gminy. Odwołania od decyzji wydanych przez wójta w sprawach należących do gminy można wnosić do specjalnego organu samorządowego, powołanego przy sejmiku samo- rządowym. Organom samorządowym przysługuje prawo stanowienia lokalnych prze- pisów, zwanych przepisami gminnymi. Mogą one być ustanawiane w ramach upoważnień ustawowych, w sprawach należących do właściwości gminy. Decyzje w sprawach ważnych dla gminy mogą zapadać w drodze referen- dum. O przeprowadzeniu referendum decyduje rada gminy z własnej inic- jatywy lub na wniosek 1/10 mieszkańców uprawnionych do głosowania. W referendum dla jego ważności musi wziąć udział przynajmniej 30% uprawnionych do głosowania. Referendum w sprawie odwołania rady gminy przed upływem kadencji wymaga większej liczby inicjatorów (1/5 upraw- nionych do głosowania) i uczestników (50% uprawnionych do głosowania). 4. Mienie komunalne Mieniem komunalnym (gminnym) jest majątek należący do samej gminy, a także do przedsiębiorstw gminnych i innych komunalnych osób prawnych. Mieniem komunalnym samodzielnie dysponują władze gminy lub komu- nalne osoby prawne. W porównaniu z uprawnieniami innych właścicieli majątku zostało na nie nałożone ograniczenie polegające na tym, że decyzje władz gminy dotyczące: a) zbycia nieruchomości służącej potrzebom publicz- nym lub zmiany jej przeznaczenia, b) zbycia przedmiotów posiadających szczególną wartość historyczną, naukową, kulturalną lub przyrodniczą lub zmiany ich przeznaczenia, c) nieodpłatnego zbycia składników mienia komunal- nego - wymagają zgody sejmiku samorządowego, jeżeli wojewoda zgłosi wobec nich sprzeciw. 75 wójtowi upoważnienia do składania jednoosobowego oświadczenia woli w sprawach związanych z prowadzeniem bieżącej działalności gminy. Jednakże do skuteczności umów i innych czynności prawnych, powodujących powstanie zobowiązań majątkowych, czyli w praktyce ogromnej ich większości, niezbęd- na jest kontrasygnata skarbnika gminy. Gmina sama odpowiada za swoje zobowiązania. Nie odpowiada za rie Skarb Państwa, ani inne państwowe osoby prawne. Z kolei gmina nie odpowiada za zobowiązania innych gmin, ani Skarbu Państwa. Gmina prowadzi samodzielnie gospodarkę finansową na podstawie budże- tu, uchwalanego corocznie przez radę gminy. Dochodami gmin są podatki, opłaty i inne wpływy wskazane przepisami, dochody z majątku gminy oraz subwencja z budżetu centralnego, a ponadto wpływy z samoopodatkowania mieszkańców, spadki, zapisy i darowizny, emisja obligacji i in. 5. Nadzór nad działalnością komunalną Organami nadzoru nad działalnością gmin są: Prezes Rady Ministrów i wojewoda. Organem nadzoru w zakresie spraw budżetowych jest regionalna izba obrachunkowa. Organy nadzoru mogą wkraczać w działalność komunal- ną tylko w przypadkach przewidzianych ustawami, a jedynym kryterium nadzoru jest zgodność działalności komunalnej z prawem. Organ nadzoru nie może więc kwestionować decyzji władz gminnych z punktu widzenia ich celowości, zarzucać zlej polityki gospodarczej itd. Może kwestionować jedynie decyzje sprzeczne z prawem. W przypadku uchwał władz gminy sprzecznych z prawem organ nadzoru orzeka ich nieważność. Od takiego rozstrzygnięcia władzom gminy przysługuje skarga do sądu administracyjnego. W razie powtarzającego się w działaniu gminy naruszania konstytucji lub ustaw rada może ulec rozwiązaniu. Z wnioskiem w tej sprawie występuje Prezes Rady Ministrów. Decyzję o rozwiązaniu rady gminy podejmuje Sejm w drodze uchwały. Rozwiązanie rady gminy jest równoznaczne z rozwiązaniem wszystkich organów gminy (zarządu, komisji i in.). Prezes Rady Ministrów wyznacza wówczas osobę, która do czasu nowych wyborów pełni funkcję tych organów. Jeżeli powtarzającego się naruszania konstytucji lub ustaw dopusz- cza się zarząd, wojewoda wzywa radę gminy do zastosowania odpowiednich środków, a jeśli to nie odnosi skutku występuje do sejmiku samorządowego o rozwiązanie zarządu gminy. W razie stwierdzonego braku skuteczności w wykonywaniu zadań publicz- nych przez organy gminy, nie rokującego nadziei na szybką poprawę, Prezes Rady Ministrów może zawiesić organy i ustanowić zarząd komisaryczny na czas nie przekraczający dwóch lat, nie dłużej jednak niż do końca kadencji Funkcje organów gminy przejmuje wówczas komisarz rządowy. 76 do sądu administracyjnego, rowoaem zasKarzema może oyc mezguunusc z prawem. Do złożenia skargi uprawniona jest gmina, której interes prawny lub kompetencje zostały naruszone. Do wniesienia skargi do sądu administracyjnego jest również uprawniony każdy, czyj interes prawny lub kompetencje zostały naruszone uchwałą podjętą przez organ gminy w sprawie z zakresu administracji publicznej. Wniesienie skargi powinno być poprzedzone wezwaniem do dobrowolnego usunięcia naruszenia przez organ gminy. § 10. TERENOWE ORGANY ADMINISTRACJI RZĄDOWEJ W skład administracji państwowej (rządowej) wchodzą nie tylko organy centralne, lecz również terenowe, to znaczy obejmujące swoim działaniem oznaczoną część terytorium kraju, na ogół województwo lub kilka gmin (rejon). Terenowe organy administracji rządowej dzielą się na: l) organy administ- racji ogólnej, 2) organy administracji specjalnej. Terenowymi organami administracji ogólnej są wojewodowie i pod- porządkowane im organy. Zarządzają oni na terenie województwa tymi sprawami, które nie należą do kompetencji samorządu terytorialnego działają- cego w gminach i - w postaci sejmików - na szczeblu wojewódzkim, oraz które nie zostały przekazane organom administracji specjalnej. Wojewoda jest przedstawicielem rządu na obszarze województwa. Zastępcą wojewody jest wicewojewoda. Wojewodę powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw administracji państwowej. Wicewojewodę powo- łuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek wojewody. Wojewoda może powierzyć prowadzenie niektórych spraw, należących do jego kompetencji, łącznie z wydawaniem decyzji administracyjnych, organom samorządu terytorialnego, a więc organom gminy (zadania zlecone). Wojewoda realizuje zadania zlecane przez Radę Ministrów. Wojewoda jako przedstawiciel rządu: l) koordynuje działalność wszystkich organów administracji rządowej na terenie województwa w zakresie zgodności z polity- ką rządu, 2) organizuje kontrolę wykonywania zadań wyznaczonych przepisa- mi przez wymienione organy, 3) zapewnia współdziałanie jednostek organiza- cyjnych działających na obszarze województwa w zakresie utrzymania porząd- ku publicznego oraz zapobiegania klęskom żywiołowym i usuwania ich skutków, 4) może przedstawiać pod obrady rządu projekty dokumentów rządowych w sprawach dotyczących województwa, 5) reprezentuje rząd na uroczystościach państwowych i w trakcie wizyt składanych przez przed- stawicieli państw obcych na terenie województwa. 77 -—- "."muns.1 urganiziK-yJ111'; zależnie od potrzeb. Na czele urzędu wojewódzkiego stoi dyrektor. Wojewoda może tworzyć delegatury urzędu wojewódzkiego w wybranych miejscowoś- ciach województwa. Organizację urzędu wojewódzkiego określa statut ustalo- ny przez wojewodę. Przy wojewodzie działa kolegium jako organ opiniodawczy i doradczy. W skład kolegium wchodzą: wicewojewoda, dyrektor urzędu wojewódzkiego, dyrektorzy wydziałów i równorzędnych komórek organizacyjnych urzędu wojewódzkiego oraz inne osoby powołane przez wojewodę. Do udziału w posiedzeniach kolegium zaprasza się przewodniczącego sejmiku samo- rządowego. Terenowymi organami rządowej administracji ogólnej są również kierow- nicy urzędów rejonowych. Wykonują oni zadania przewidziane w ustawach szczególnych. Rejony, które nie są jednostkami podziału administracyjnego kraju, obejmują obszar kilku gmin, określony przez ministra właściwego do spraw administracji. Kierownika urzędu rejonowego i jego zastępcę powołuje i odwołuje wojewoda. Terenowymi organami administracji specjalnej są organy terenowe podporządkowane bezpośrednio ministrom, a także niektóre inne jednostki i osoby realizujące zlecone im zadania administracyjne. Organy administracji specjalnej zajmują się - inaczej niż organy administracji ogólnej - tylko oznaczonym działem spraw, podobnie jak to czyni minister na szczeblu centralnym. Organami administracji specjalnej są na przykład izby skarbowe i urzędy skarbowe, do których należy zarządzanie finansami państwa. § 11. POJĘCIE WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI Wymiar sprawiedliwości jest obok działalności ustawodawczej i wykonaw- czej trzecim podstawowym kierunkiem działalności państwa. Jego zadaniem jest rozstrzyganie sporów i konfliktów prawnych. W życiu społeczeństwa nieuchronnie dochodzi do saperów. Są one najrozmaitszej natury. Różnią się przede wszystkim podmiotami (osobami, instytucjami), między którymi do nich dochodzi. Spór może powstać między Adamem i Piotrem, między przedsiębiorstwem państwowym i spółdzielnią, między organem finansowym i podatnikiem, między zakładem pracy i pracow- nikiem itd. Różne są także przedmioty sporów, tzn. dotyczą one różnych spraw. Przedmiotem sporu między prokuratorem i oskarżonym jest fakt popełnienia przestępstwa i wysokość kary. Zupełnie czego innego dotyczy proces o ustalenie ojcostwa i alimenty. Jeszcze inny jest przedmiot sporu między przedsiębiorstwem budowlanym a inwestorem o odszkodowanie. 78 ^UU "w ł/-""A^/w»* UTU..WLUW VAkuJLłv.'TT TTf&LUm.U OLf.LaWlWUAAVWOkfl. \^fLlyOitlJ L^ UZilCtIdJ d W imieniu państwa, stąd też tradycyjny zwrot, którym zaczyna się każdy wyrok sądowy: „W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej". Państwo rozstrzyga tylko spory o charakterze prawnym, tzn. powstające na tle stosunków prawnych. Na wymiar sprawiedliwości składa się przede wszystkim rozstrzyganie spraw cywilnych i spraw karnych. Sprawa karna powstaje w rezultacie popełnienia przestępstwa i jest sądzona w procesie karnym. W sprawie tej występuje oskarżyciel (najczęściej prokurator) i oskarżony, który może mieć obrońcę. Proces kończy się wyrokiem skazującym lub uniewinniającym, niekiedy umorzeniem postępowa- nia. Przestępstwa o mniejszej społecznej szkodliwości ścigane są z tzw. oskarżenia prywatnego: oskarżycielem nie jest wówczas prokurator ani inny oskarżyciel publiczny, lecz osoba pokrzywdzona przestępstwem (oskarżyciel prywatny). Sprawa cywilna dotyczy z reguły dóbr majątkowych, często też praw rodzinnych, pracowniczych i in. Najczęściej występuje w postaci sporu między dwiema osobami o określone dobra (zapłatę, wydanie rzeczy, wykonanie usługi, prawa autorskie, alimenty itd.) i toczy się w trybie procesu cywil- nego. W procesie takim występuje powód (osoba, która żąda przysądzenia od przeciwnika pewnej kwoty, rzeczy, itp.) i pozwany. Każda ze stron może mieć pełnomocnika, którym jest najczęściej adwokat Proces kończy się wyrokiem zasądzającym żądane świadczenia lub oddalającym - korzystnym dla po- zwanego. Są także sprawy cywilne nieprocesowe, w których nie ma sporu, np. o uznanie osoby za zmarłą, o stwierdzenie nabycia praw do spadku i inne. Wymierzanie sprawiedliwości odbywa się w ściśle określonych formach. Formy te są bardzo szczegółowo uregulowane przez prawo procesowe. Dwa akty prawne odgrywają tu rolę pierwszoplanową: kodeks postępowania karnego (k.p.k.) i kodeks postępowania cywilnego (k.p.c.). Rozstrzyganie sporów, w szczególności przez sądy, nosi nazwę jurysdyk- cji lub działalności jurysdykcyjnej. Obok organów państwowych w wymiarze sprawiedliwości uczestniczą także sądy polubowne, a także - w innym charakterze - adwokaci, radcowie prawni i in. Dla uproszczenia będziemy wszystkie te organy i instytucje zaliczali do organów wymiaru sprawiedliwości i omawiali łącznie. S. Włodyka używa w tym przypadku stosowniejszej jego zdaniem nazwy: organy ochro- ny prawnej. § 12. ORGANIZACJA WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI Organy wymiaru sprawiedliwości dzielą się na: 1) organy orzekające (jurysdykcyjne), 2) organy współdziałające. 79 rozstrzyganie konfliktów, a więc dzia^——— -i-^uyKcyJna. w grupę tej główną rolę odgrywają sądy; .,ących należą organy o ^ść zróż Do grupy organów współdziała ^ ^ ^ ^osc ^z- nicowanych zadaniach. Łączy je to, ^.edliwości, udziela P^5^ wspołdziahi w procesie wymierzania sp ^ ^^ ^ ^ Po^Laniu nowi orzekaJącemu. Pomoc ta polega M ^ 4o°X sądowym lub innym (np. adwokat), bąd^ orzeczenia. Organa0;w- prokuratura, bądź wreszcie "a ^ są przede wszystkim: a) p^J^ działającymi w wymiarze sprawiedliwość ^. ' "Kuratura, b) adwokatura, c) radcowie prawni, d) § 13. SĄDY _ . . ,, . , . .„ sprawiedliwości (rozstrzyganie „—„ Zadaniem sądów jest wymierzanie 9r . \. ; uw spraw ,.,„„,,. . „dbanie sądy opierają się na nrzeoisach cywilnych i karnych). Wykonując to za^ t J F J-* przepisacn prawa' , , ,. ,/,żniącą je od innych organów _ . Charakterystyczną cechą sądów, r0'. ,7- • i ' f. ^ocarł Panst- , . ••.-.. „ ... •:. iest niezawisłość (zasada „,e7awi„i„ PlerwszeJ ..'-,. . „rtia. Zapewnia to uniknięcie ewentiial- instancji i trafności wydanego orzeczeP1 .,;.„ , . ,, , (;-_,, '-'"^ntuał . i.i.J-1.- i,\V działalności sądów, ..tama inożliwnsr nych pomyłek, bardzo niebezpiecznychw, , . ^. . „ możliwość ... J i • i laniB sad Pierwszej instancji do w.picoypj wniesienia przez strony odwołania skła11 - wi^Ksze) sumienności i wnikliwości. •„„•„.A • i^oi-ynnp - , , ... .. ,. . , -eWizyjny) może zaskarżone orzec7pnip Sąd drugiej instancji (inaczej: sąd r6 . '•' •'.' , . ,_ ""eczeme - • •' i ^ \ ,\\c \ przekazać sprawę do Ponowneeo utrzymać w mocy, zmienić lub uchyl11', c. . .' ;, ,-„. uuwnego • -i • • • • * „rii- "ad rewizyjny nie jest natomiast rozpoznania sądowi pierwszej instano' .. , . -- - ; ^lumid&i • , " , • • • • łalicji wydania orzeczenia o okresinnpi władny nakazać sądowi pierwszej insta*, , . ^resionej ,.'. i, •• ł/,cC tego sądu. treści, gdyż naruszałoby to niezawisio" przypadkach odwołanie stronom nie przysługuje. W sądownictwie polskim przyjęty został system dwuinstancyjny. Od orzeczenia przysługuje odwołanie tylko do sądu bezpośrednio wyższego szczebla. Orzeczenie tego sądu - jeśli nie przekazuje sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji - jest ostateczne (prawomocne). Moż- liwe są też inne systemy, z których najczęściej spotykany jest system trójinstan- cyjny, występujący w wielu państwach. Sądy dzielą się na: a) sądy powszechne, b) sądy szczególne. Kompetencje sądów szczególnych są w przepisach procedurałych wyraźnić określone, natomiast sądy powszechne rozpatrują wszystkie pozostałe sprawy. Podstawową rolę odgrywają sądy powszechne: rejonowe, wojewódzkie i apelacyjne. Najwyższym organem sądowym jest Sąd Najwyższy, zarówno w od- niesieniu do sądów powszechnych, jak i do sądów szczególnych. W ten sposób np. sądownictwo wojskowe, w swoim czasie całkowicie niezależne, jest także podporządkowane Sądowi Najwyższemu. § 14. SĄD NAJWYŻSZY Sąd Najwyższy sprawuje zwierzchni nadzór w zakresie orzekania nad wszystkimi sądami - powszechnymi i szczególnymi. Jest najwyższą instancją sądową. Sędziów Sądu Najwyższego mianuje Prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Stanowisko to mogą uzyskać sędziowie o najwyższych kwalifi- kacjach prawniczych i moralnych oraz odpowiednim stażu w wymiarze sprawiedliwości. Sąd Najwyższy dzieli się na 4 izby: 1) Izbę Cywilną, 2) Izbę Karną, 3) Izbę Administracyjną, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, 4) Izbę Wojskową. Na czele Sądu Najwyższego stoi pierwszy prezes powoływany spośród sędziów Sądu Najwyższego przez Sejm na wniosek Prezydenta. Jego zastęp- cami są prezesi powoływani przez Prezydenta. Prezesi Sądu Najwyższego stoją jednocześnie na czele poszczególnych izb. Do zadań Sądu Najwyższego należy: a) rozpoznawanie rewizji nadzwyczajnych, b) ustalanie wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej, c) udzielanie odpowiedzi na pytania prawne, d) dokonywanie innych czynności przekazanych przez ustawy. 80 C - Elementy pnw (Oa ekonomiltów 81 l. Organizacja i zadania sądów powszechnych Sądy powszechne są podstawowym rodzajem sądów ze względu na ilość i wagę rozstrzyganych spraw. Rola i znaczenie sądów powszechnych każą w nich widzieć najważniejsze ogniwo systemu wymiaru sprawiedliwości w Polsce. Do sądów powszechnych należą: a) sądy rejonowe, b) sądy wojewódzkie, c) sądy apelacyjne. Zwierzchni nadzór nad sądami powszechnymi sprawuje Sąd Najwyższy. Jak już wspomniano, ustawa nie wylicza zadań sądów powszechnych. Należą do nich wszystkie sprawy, których przepisy nie przekazały innym organom wymiaru sprawiedliwości. Ich zakres jest bardzo szeroki i obejmuje ogromną większość spraw rozstrzyganych przez organy wymiaru sprawie- dliwości O tworzeniu sądów powszechnych decyduje Minister Sprawiedliwości, który ustala jednocześnie siedzibę sądu i obszar jego właściwości Sądy apelacyjne tworzone są dla obszaru kilku województw. Ich zadaniem jest rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń sądów wojewódzkich wydanych w pierwszej instancji Sądy wojewódzkie są tworzone dla poszczególnych województw. Do zadań sądu wojewódzkiego należy: a) rozpatrywanie odwołań od orzeczeń sądów rejonowych; w tym przypad- ku sąd wojewódzki występuje w charakterze sądu drugiej instancji, b) rozstrzyganie ważniejszych spraw w charakterze sądu pierwszej in- stancji. Do kompetencji sądu wojewódzkiego jako sądu pierwszej instancji należą następujące sprawy cywilne: 1) sprawy o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzono prawa majątkowe, oprócz spraw o ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa i macierzyństwa oraz o przysposobienie, 2) sprawy o ochronę praw autorskich i wynalazczych oraz praw wy- nikających z rejestracji wzorów użytkowych, zdobniczych i znaków to- warowych, 3) sprawy o roszczenia wynikające z prawa prasowego, 4) sprawy o prawa majątkowe, których wartość przewyższa ustaloną w ustawie kwotę, w-uuUsUAW y^tYU.U &CLL'J-V ŁW———O— -—— •• ——-— ———-O— ———— -• J ———- Ponadto sąd wojewódzki rozpatruje w pierwszej instancji następujące sprawy karne: 1) zbrodnie (tzn. przestępstwa zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat trzech albo karą śmierci), 2) przestępstwa przeciwko podstawowym interesom politycznym i gos- podarczym państwa, 3) uprzywilejowane formy zabójstwa (np. zabicie człowieka pod wpływem silnego wzburzenia, eutanazja i inne), 4) puszczanie w obieg fałszywych pieniędzy lub dokumentów, 5) sprowadzenie powszechnego niebezpieczeństwa w znacznych rozmia- rach (spowodowanie zagrożenia epidemicznego, uszkodzenie ważnych urzą- dzeń użyteczności publicznej itd.), 6) inne. Sądy rejonowe obejmują swoim działaniem obszar kilku lub kilkunastu jednostek podziału terytorialnego kraju stopnia podstawowego (gmin, miast, dzielnic). Terytorialny zasięg działalności sądu rejonowego określa - jak wspomniano - Minister Sprawiedliwości. Rejony mają w przybliżeniu wielkość dawnych powiatów i służą jedynie potrzebom sądów powszechnych i pro- kuratury. Zadaniem sądów rejonowych jest rozpoznawanie w pierwszej instancji spraw cywilnych i karnych. W szczególności sądy rejonowe rozpatrują te sprawy, które nie zostały wyraźnie przekazane sądom wojewódzkim. Poza normalnymi sprawami cywilnymi, które zawsze stanowiły główny przedmiot postępowania, sądy powszechne rozpoznają obecnie również szczególne rodzaje spraw. Należy na nie zwrócić uwagę nie ze względu na ich znaczenie, bo w porównaniu z tradycyjnym zakresem właściwości sądów powszechnych jest ono niewielkie, ale dlatego, że poprzednio były rozstrzygane bądź przez sądy szczególne, bądź w ogóle były wyłączone spod jurysdykcji sądowej. Szczególnym rodzajem spraw rozpatrywanych przez sądy powszechne w postępowaniu cywilnym są tzw. sprawy gospodarcze. Od innych spraw cywilnych różnią się charakterem działalności prowadzonej przez strony. Sprawą gospodarczą jest sprawa pomiędzy stronami zajmującymi się zawo- dowo działalnością gospodarczą i na tle tej działalności. Sprawy te w znacznej większości były poprzednio rozstrzygane przez komisje arbitrażowe, w szcze- gólności wtedy, gdy występujące w nich strony były jednostkami gospodarki uspołecznionej. Wraz z likwidacją Państwowego Arbitrażu Gospodarczego zostały poddane jurysdykcji sądów powszechnych. Drugim szczególnym rodzajem spraw rozstrzyganych przez sądy powszech- ne są sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych i ze stosunku pracy. Pierwsze z nich to spory między osobą uprawnioną do świadczenia z ubezpieczenia społecznego (emerytury, renty i in.) a organem rentowym, którym w większości 82 c 83 wysokości, może tę decyzję zaskarżyć do sądu. ^Spory ze stosunku pracy są to spory majątkowe i inne między pracow- nikiem i zakładem pracy, które mają swoje źródło w łączącym strony stosunku pracy. Są to na przykład sprawy o wynagrodzenie, o wysokość premii, o zaległy urlop wypoczynkowy, o bezpodstawne zwolnienie itd. 2. Sędziowie i ławnicy W rozpoznaniu sprawy i wydaniu wyroku nie uczestniczy oczywiście cały sąd. Rozprawa odbywa się przed tzw. kompletem orzekającym. Z reguły komplet orzekający jest 3-osobowy i w jego skład wchodzi sędzia jako przewodniczący oraz dwóch ławników. W prostych sprawach, zarówno cywil- nych, jak i karnych, orzekanie następuje jednoosobowo, bez udziału ławników. Sprawy zawiłe rozstrzyga sąd w składzie sędziów zawodowych. W sprawach o przestępstwa, za które przepisy przewidują karę śmierci, sąd orzeka w skła- dzie dwóch sędziów i trzech ławników. Sąd drugiej instancji, którym może być - jak to wynika z poprzednich wyjaśnień — sąd wojewódzki lub sąd apelacyjny, rozpoznaje odwołanie bez udziału ławników, najczęściej w składzie 3-osobowym. Sędziowie sądów rejonowych, wojewódzkich i apelacyjnych są mianowa- ni przez Prezydenta, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Sędziowie są nieusuwalni z wyjątkiem przypadków wymienionych w ustawie. Zagadnienie obsadzania stanowisk sędziowskich należy do kluczowych zagadnień wymiaru sprawiedliwości. Chodzi w szczególności o zapewnienie niezawisłości i właściwego poziomu fachowego sądów. Wydaje się, że w ist- niejących warunkach lepiej spełnia te zadania mianowanie sędziów. Ławnicy sądów rejonowych i sądów wojewódzkich są wybierani przez rady gmin. Zasady i tryb ich wyboru określa ustawa. Aktem prawnym regulującym organizację i zadania sądów powszechnych jest ustawa z 20 czerwca 1985 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych. § 16. SĄDY SZCZEGÓLNE Sądy szczególne są powołane do sądzenia określonych rodzajów spraw. W przeciwieństwie do sądów powszechnych, mających charakter uniwersalny, sądy szczególne są sądami specjalistycznymi i mają ściśle wytyczony zakres działania. Bóść spraw rozpatrywanych przez sądy szczególne jest w zestawieniu z działalnością sądów powszechnych niewielka. N SąOy WOlSkOWe Sprawują wyimoi api.a.wicuiiwuai-1 w wojskowych. Osoby cywilne podlegają sądom wojskowym tylko wyjątkowo, w sprawach o określone przestępstwa (np. szpiegostwo). Jurysdykcja sądów wojskowych obejmuje więc jedynie ograniczony krąg osób. Sądy wojskowe rozpatrują wyłącznie sprawy karne. Nadzór nad sądami wojskowymi sprawuje Sąd Najwyższy (Izba Wojskowa). § 17. NACZELNY SĄD ADMINISTRACYJNY Sądem o szczególnych zadaniach, związanych -jak to z jego nazwy wynika - z działalnością administracji państwowej, jest Naczelny Sąd Administracyjny. Utworzono jeden sąd dla terenu całego kraju, działa on jednak nie tylko w swojej siedzibie w Warszawie, ale także w ośrodkach zamiejscowych przeznaczonych dla jednego lub kilku województw. Naczelny Sąd Administracyjny został powołany do sprawowania kontroli nad organami administracji państwowej poprzez sprawdzanie legalności ich decyzji. Kontroli poddano bardzo szeroki zakres działania administracji, od decyzji w sprawach budowlanych, poprzez decyzje w sprawach cen, dotyczące rzemiosła, lokali, wywłaszczeniowe, podatko- we, aż do decyzji w sprawach sportu i turystyki (art. 196 § 2 k.p.a.). Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego powołuje Prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. W zakresie orzekania sędziowie są niezawiśli i podlegają tylko ustawom. Do Prezydenta należy również powoły- wanie i odwoływanie prezesa oraz wiceprezesów Naczelnego Sądu Administ- racyjnego. Powołanie Naczelnego Sądu Administracyjnego stanowiło realizację wielo- letnich postulatów w tej sprawie i jest istotnym krokiem na drodze do zapewnienia realnej i skutecznej kontroli nad działalnością administracji. Przedmiotem kontroli sądu jest legalność decyzji administracyjnej, czyli jej zgodność z prawem. Sąd nie jest natomiast powołany do oceniania, czy decyzja jest merytorycznie trafna, rozumna, w danych warunkach najlepsza itd. Uchylenie decyzji przez sąd może nastąpić wtedy, gdy narusza ona wyraźny przepis prawa. Natomiast w granicach obowiązujących przepisów treść decyzji zależy od organu administracyjnego i sąd nie ma na nią wpływu. Nadzór nad działalnością Naczelnego Sądu Administracyjnego w zakresie orzekania sprawuje Sąd Najwyższy. Odbywa się to przez rozpoznawanie rewizji nadzwyczajnych od orzeczeń tego sądu, a także ustalanie wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej oraz udzielanie odpowiedzi na formułowane przez sąd pytania prawne. Naczelny Sąd Administracyjny jest uprawniony również do badania w toku postępowania legalność i aktów normatywnych, na których była oparta zaskarżona decyzja. Chodzi tu na przykład o to, czy rozporządzenie Rady Ministrów, albo zarządzenie ministra, na podstawie którego została wydana ^15 ooowiązującycn w państwie;7 Jest to bardzo istotne uprawnienie Naczelnego Sądu Administracyjnego, stwarzające mu możliwość kontrolowania w pewnym stopniu prawotwórczej działalności rządu i innych naczelnych organów administracji państwowej. Formalna prawidłowość tej działalności i wydawanych w jej wyniku aktów normatywnych była niejednokrotnie kwestionowana. Naczelny Sąd Administ- racyjny nie został jednak wyposażony w prawo uznawania takich aktów normatywnych za nieważne. Stwierdzając ich niezgodność z ustawą lub konstytucją, sąd zwraca na to uwagę organowi, który wydał akt. § 18. SĄDY POLUBOWNE Są to sądy szczególnego rodzaju, różniące się w sposób zasadniczy od omówionych już organów wymiaru sprawiedliwości Nie mają one z reguły charakteru stałego i nie są sądami państwowymi (poza sądami polubownymi ad hoc istnieją jednak również sądy polubowne instytucjonalne, stałe, np. Kolegium Arbitrów przy Polskiej Izbie Handlu Zagranicznego, Międzynaro- dowy Sąd Arbitrażowy do Spraw Żeglugi Morskiej i Śródlądowej w Gdyni). Sądy polubowne mogą być powoływane na podstawie umowy stron w celu rozstrzygnięcia istniejącego między nimi sporu majątkowego lub w celu rozstrzygnięcia przyszłych sporów. Umowa, w której strony poddają swój spór rozstrzygnięciu sądu polubownego, nosi nazwę zapisu na sąd polubowny. Sąd polubowny nie może rozstrzygać spraw alimentacyjnych i spraw ze stosunku pracy. Sądy polubowne są szczególnie przydatne w sprawach gospodarczych. Każda ze stron desygnuje jednego arbitra, ci zaś powołują superarbitra, który pełni funkcję przewodniczącego. W ten sposób dochodzi do ufor- mowania sądu polubownego. Interesującą cechą sądu polubownego jest to, że nie ma on obowiązku kierować się przepisami prawa. Rozstrzygnięcia mogą być oparte na zasadach słuszności, poczuciu sprawiedliwości itp. Wyroki sądu polubownego podlegają wykonaniu na równi z wyrokami sądów powszechnych w drodze egzekucji prowadzonej przez komornika. § 19. KOLEGIA DO SPRAW WYKROCZEŃ Kolegia do spraw wykroczeń (zwane dawniej zgodnie z przepisami kolegia- mi kamo-administracyjnymi, a potocznie kolegiami orzekającymi) są organami pełniącymi funkcje orzecznicze w sprawach, w których podejrzanemu zarzuca się popełnienie czynu o stosunkowo niewielkiej szkodliwości 86 3 miesięcy, ograniczenia wolności do 3 miesięcy, grzywny do 5000000 złotych lub nagany. Podstawę do wszczęcia postępowania przeciwko osobie podejrzanej o po- pełnienie wykroczenia stanowi wniosek o ukaranie, złożony przez organ państwowy, urząd, organ policji, pokrzywdzonego i in. Kolegium działa przy sądzie rejonowym. § 20. PROKURATURA Prokuratura jest organem państwowym powołanym do strzeżenia prawo- rządności oraz czuwania nad ściganiem przestępstw. Drugie z wymienionych zadań koncentruje się na czynach naruszających prawo karne. Natomiast strzeżenie praworządności ma szerszy charakter i nie ogranicza się do obszaru prawa karnego, lecz przejawia się w działaniach podejmowanych również na gruncie innych gałęzi prawa. Ustawa przewiduje, że prokuratura określone wyżej ogólne zadania wyko- nuje między innymi przez: 1) prowadzenie lub nadzorowanie postępowania przygotowawczego w sprawach karnych oraz sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami, 2) wytaczanie powództw i składanie wniosków oraz udział w postępowa- niu sądowym w sprawach cywilnych oraz w sprawach ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych, jeżeli tego wymaga ochrona praworządności, interes społeczny lub inne ważne względy, 3) podejmowanie środków przewidzianych prawem, zmierzających do prawidłowego i jednolitego stosowania prawa w różnych rodzajach po- stępowania (sądowym, administracyjnym, w sprawach o wykroczenia i innych), 4) sprawowanie nadzoru nad wykonywaniem wyroków w sprawach karnych, postanowień o tymczasowym aresztowaniu oraz innych decyzji o pozbawieniu wolności, 5) prowadzenie badań nad przestępczością oraz zapobieganie i zwalcza- nie jej, 6) zaskarżanie do sądu decyzji administracyjnych niezgodnych z prawem oraz udział w toczącym się w związku z tym postępowaniem sądowym, 7) koordynowanie działalności w zakresie ścigania przestępstw prowadzo- nej przez inne organy państwowe, 8) współdziałanie z różnymi organami, jednostkami organizacyjnymi i organizacjami społecznymi w zapobieganiu przestępczości i innym narusze- niom prawa, 9) opiniowanie aktów normatywnych, 10) podejmowanie innych czynności przewidzianych prawem. 87 — ,- ---rr- ••—"*" i^J.^ygul.uwaWl-Z.CgtJ W Spict- wach karnych oraz 2 nadzorowaniem takiego postępowania prowadzonego przez inne uprawnione organy, na przykład policjęj^bstępowanie przygotowa- wcze ma postać śledztwa lub dochodzenia. Śledztwo toczy się w sprawach poważniejszych, których rozpoznanie w pierwszej instancji należy do sądu wojewódzkiego. Natomiast dochodzenie toczy się w sprawach mniejszej wagi, których osądzenie należy w zasadzie do sądu rejonowego. Dochodzenie prowadzą najczęściej organy policji pod nadzorem prokuratora, a w nie- których sprawach także inne uprawnione organy. Na postępowanie przygotowawcze składa się szereg różnych czynności, często wymagających wiedzy fachowej z różnych dziedzin. Stąd z reguły szereg zadań jest zlecanych wyspecjalizowanym komórkom służb policyjnych. Mająca tu zastosowanie kryminalistyka jest wiedzą o sposobie wykrywania prze- stępstw. Postępowanie przygotowawcze ma doprowadzić do ujawnienia prze- stępstwa, ustalenia osoby sprawcy i jej ujęcia oraz zgromadzenia materiału dowodowego i jego usystematyzowania. Postępowanie przygotowawcze kończy się wniesieniem aktu oskarżenia do sądu lub umorzeniem postępowania karnego. Działanie prokuratora w czasie postępowania przygotowawczego powinna cechować wszechstronność i skrupulatność, powinien dążyć do wyjaśnienia sprawy, nie wolno mu przede wszystkim ograniczać się do wyszukiwania okoliczności obciążających podejrzanego. Prokurator decyduje o postawieniu obywatela w stan oskarżenia. Wiąże się to z zasadą, że sąd rozpatruje sprawy w postępowaniu karnym wyłącznie na wniosek, nigdy z własnej inicjatywy. Takim wnioskiem w sprawie karnej jest akt oskarżenia. Prokuraturę stanowi Prokurator Generalny wraz z podległym mu aparatem, w którego skład wchodzą: zastępcy Prokuratora Generalnego, prokuratorzy w Ministerstwie Sprawiedliwości oraz prokuratorzy powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury. Podstawową część aparatu prokuratury stanowią prokuratury rejonowe, wojewódzkie i apelacyjne. Prokuratorem Generalnym jest z urzędu Minister Sprawiedliwości. § 21. ADWOKATURA I OBSŁUGA PRAWNA JEDNOSTEK GOSPODARCZYCH Adwokatura składa się z ogółu adwokatów i aplikantów adwokackich na terenie kraju. Jej zadaniem jest udzielanie pomocy prawnej nieograniczonemu kręgowi osób i organizacji - przede wszystkim jednak ludności. Z pomocy adwokatury mogą korzystać zarówno poszczególni ludzie w swoich sprawach" prywatnych, jak i przedsiębiorstwa, spółki i inne podmioty gospodarcze. " Zadaniem adwokata jest udzielanie fachowych porad prawnych oraz prowadzenie spraw klientów przed sądami i innymi organami wymiaru Adwokaci z terenu województwa tworzą izbę adwokacką, na czele której stoi rada adwokacka z dziekanem jako przewodniczącym. Naczelnym organem samorządu adwokackiego jest Naczelna Rada Adwokacka. Obok adwokatury wykształcił się inny zawód prawniczy - zawód radcy prawnego. Był on związany od początku z działalnością gospodarczą prowa- dzoną przez przedsiębiorstwa państwowe i inne tzw. jednostki gospodarki uspołecznionej, a później również spółki i inne podmioty gospodarcze. Radca prawny jest z reguły zatrudniony na stałe w jednostce gospodarczej i spełnienia wobec niej, ogólnie rzecz biorąc, tę samą funkcję, co adwokat wobec in- dywidualnego klienta. Zakres zadań radcy prawnego jest jednak odmienny, skupia się on na sprawach cywilnych, nie prowadzi spraw karnych. Poza adwokatami i radcami prawnymi prowadzą również działalność różnego rodzaju kancelarie prawnicze, doradcy prawni i in. § 22. NOTARIAT Notariat jest instytucją, mającą na celu zapewnienie bezpieczeństwa obrotu prawnego i jego zgodności z obowiązującym prawem. Do zakresu czynności notariatu należy przede wszystkim sporządzanie aktów notarialnych. W formie aktu notarialnego strony zawierają ważniej- sze umowy i dokonują innych czynności prawnych. Niektóre umowy, np. sprzedaż nieruchomości, wymagają do swej ważności formy aktu notarialnego. Zadaniem notariatu jest też sporządzanie uwierzytelnionych odpisów dokumen- tów, przyjmowanie dokumentów (np. testamentów) na przechowanie, sporządza- nie, projektów aktów, sporządzanie protestów weksli i czeków, przyjmowanie oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku itd. Notariusze (zwani dawniej rejentami) przy sporządzaniu aktów notarial- nych występują w charakterze osób zaufania publicznego, tzn. takich organów, do których strony zawierające umowę i wszelkie inne osoby mają pełne zaufanie. Dotyczy to zarówno bezstronności notariusza, jak i tego, że sporządzony akt jest zgodny z prawem i prawidłowy^ PRAWO ADMINISTRACYJNE r v W §(l. POJĘCIE ADMINISTRACJI ( Administracja (zarząd, zarządzanie) jest pojęciem używanym w dwojakim . znaczeniu. Oznacza ona bądź jedną z podstawowych dziedzin działalno- ści państwowej, polegającej na zarządzaniu, bądź ogół organów państ- wowych zajmujących się administrowaniem (np. w Stanach Zjednoczonych administracją nazywa się cały aparat wykonawczy państwa z prezydentem na i czele). Tu mowa jest o administracji w pierwszym znaczeniu. Przyjmuje się z reguły, że działalność państwowa koncentruje się w trzech podstawowych dziedzinach. Jedna z tych dziedzin to ustawodawstwo, druga wymiar sprawiedliwości, a trzecia - administracja. Ponieważ działalność ustawodawczą oraz wymiar sprawiedliwości można dość ściśle określić, za administrację uważa się pozostałą część działalności państwowej. Administracją jest wszystko, co nie jest ustawodawstwem i wymiarem sprawie- dliwości To określenie administracji przez negację wiąże się z trudnościami, jakie nastręcza pozytywne zdefiniowanie tej dziedziny działalności państwowej oraz poszczególnych czynności składających się na nią. ; Najczęściej za administrację państwową uważa się tę z podstawowych form j działalności państwa, która polega na organizowaniu bezpośredniej, praktycz- inej realizacji zadań państwa, w oparciu o obowiązujące przepisy. Administracja jest działalnością wykonawczo-zarządzającą, prowadzoną w państwie przez specjalny rodzaj organów: organy administracji państwowej. Administracja to bieżące załatwianie nasuwających się'spraw, to codzienne kierowanie państwem. §(2. ISTOTA I PRZEDMIOT PlfAWA ADMINISTRACYJNEGO Pojęcie prawa administracyjnego zostało przedstawione już poprzednio, w ramach systematyki prawa. Przypomnijmy sobie, że prawem administracyj- nym nazywamy zespół norm regulujących: a) strukturę i kompetencje organów 90 \^S^J Ai, najważniejsza jest szybkość działania i operatywność organu, decydująca o skuteczności administrowania - powoływane są organy jednoosobowe. Zarówno organy kolegialne, jak i jednoosobowe mają swoje wady i zalety. Organy jednoosobowe administrują sprawnie, lecz prawdopodobieństwo pod- jęcia błędnej decyzji jest tu znacznie większe, natomiast w organach kolegial- nych decyzja może być znacznie dokładniej przemyślana i przed podjęciem poddana wszechstronnej analizie, ale właśnie wskutek tego działalność or- »ganów kolegialnych może okazać się nie dość sprawna. Państwo dąży do połączenia zalet obu rodzajów organów. Jedną z prób j zmierzających w tym kierunku jest tworzenie kolegiów przy organach jednoosobowych. Kolegium ma z reguły jedynie charakter doradczy, ale organ jest zobowiązany przedstawić mu projekty ważniejszych decyzji i przed ich 1 podjęciem wysłuchać opinii kolegium. Opinia ta nie jest wiążąca. Organ podejmuje decyzję swobodnie i ponosi za nią sam pełną odpowiedzialność. Działanie takiego opiniodawczego zespołu zwiększa jednak wydatnie praw- dopodobieństwo podjęcia właściwej decyzji. 2. Organy centralne i terenowe Ze względu na terytorialny zasięg swojej działalności-organy administracji państwowej dzielą się na centralne i terenowe. Organami centralnymi są te organy administracji, które obejmują swoim działaniem teren całego kraju, zgodnie z przyznanymi im w konstytucji i w innych ustawach kompetencjami. Wśród centralnych organów administ- racji państwowej specjalną grupę stanowią organy naczelne. Centralnymi organami są m.in.: Rada Ministrów, ministrowie, Główny Urząd Statystyczny. Organem terenowym nazywamy taki organ, którego kompetencje roz- ciągają się jedynie na określoną część terytorium państwa, odpowiadającą z reguły jednostce podziału administracyjnego (np. województwo)."!! 92 ^•uuu^o^n^J WJaŁy^"J-t — - - . _ . Układ stosunków między organami administracyjnymi różnych szczebli opiera się na zasadzie centralizmu. 3. Organy o kompetencji ogólnej i szczególnej Wśród organów administracyjnych odróżniamy takie, które zajmują się zarządzaniem wszystkimi lub przynajmniej większą ilością dziedzin życia na danym terenie, oraz takie, którym podlega tylko jedna dziedzina zarządu państwowego. Pierwsze z nich to organy o kompetencji ogólnej, drugie - organy o kompetencji szczególnej. Przykładem organu o kompetencji ogólnej jest wojewoda. Natomiast typowym organem o kompetencji szczególnej jest minister, s §(4. STOSUNEK ADMINISTRACYJNOPRAWNY Jak o tym była już mowa, stosunkiem prawnym nazywamy stosunek s społeczny uregulowany przez prawo. Zależnie od tego, do jakiej gałęzi prawa l należą przepisy regulujące stosunek społeczny, mówimy o stosunku finan- sowym, cywilnoprawnym itp. Stosunkiem administracyjnoprawnym jest stosunek społeczny uregulowany | przez przepisy prawa administracyjnego. Stosunek administracyjnoprawny charakteryzuje się kilkoma cechami, które decydują o jego odmienności od innych rodzajów stosunków prawnych. Cechy te są następujące: 1) Jedną ze stron stosunku jest zawsze organ administracji państwowej wyposażony w uprawnienia władcze, czyli tzw. imperium (drugą stroną jest obywatel, przedsiębiorstwo, inny organ administracyjny itd.). Stosunek ad- ministracyjnoprawny jest więc - i to jest najbardziej dla niego typowe - stosunkiem nierównorzędnych partnerów. Jeden z nich reprezentuje państwo i może w danej sprawie narzucić swoją wolę, drugi zaś jest mu - w określonym stopniu i zakresie -podporządkowany. Organ administ- racji w zasadzie sam określa prawa i obowiązki wzajemne obu stron stosunku. Nie ma tu charakterystycznej dla prawa cywilnego czy prawa pracy równo- rzędności podmiotów. 2) Przedmiotem stosunku administracyjnego są jedynie sprawy należące do kompetencji organów administracji państwowej. 3) Stosunki administracyjnoprawne powstają najczęściej z mocy aktów administracyjnych pomiędzy organem wydającym akt i adresatem aktu (tak nawiązuje się stosunek np. wskutek nakazu rozebrania szopy skierowanego przez kompetentny organ administracji do jej właściciela). Niekiedy nawiązują 93 ^-»— - r~ — " nego może być zgłoszenie przez obywatela (lub inną jednostkę prawną) pod adresem organu roszczenia o określone zachowanie się. Oto kilka przykładów omawianych stosunków: a) Właściciel prywatnego samochodu otrzymuje nakaz przewożenia leka- rza, włączonego do akcji pomocy ofiarom powodzi Powoduje to powstanie stosunku między właścicielem samochodu i organem kierującym akcją prze- ciwpowodziową. b) Powołanie do odbycia zasadniczej służby wojskowej stwarza stosunek między poborowym i organem administracyjnym, który wystosował wezwanie. c) Nakaz poddanie się szczepieniu ochronnemu stwarza stosunek między organem administracji zdrowia i zainteresowaną osobą. § 5 PRAWNE FORMY DZIAŁANIA ADMINISTRACJI Działalność organów administracji państwowej, prowadzona w celu zreali- zowania stojących przed nimi zadań, przejawia się w kilku formach. Przez i formę działania administracji należy rozumieć określony prawnie typ konkret- j nej czynności organu administracyjnego. Znane są następujące formy działania administracji: a) stanowienie przepisów prawnych (tzw. aktów administracyjnych ogól- nych albo normatywnych), b) wydawanie aktów administracyjnych (tzw. aktów administracyjnych indywidualnych), c) zawieranie porozumień administracyjnych, d) zawieranie umów, e) prowadzenie działalności społeczno-organizatorskiej, f) wykonywanie czynności materialno-technicznych. a. Stanowienie przepisów prawnych | Organ administracyjny ma prawo posługiwania się w swej działalności j aktami normatywnymi, za pomocą których ustanawia powszechnie obowiązu- j jące przepisy prawa. Jakie to są akty i jaki jest zakres spraw, które mogą być j przez organ przy ich pomocy regulowane - o tym decydują przepisy okreś- ! łające kompetencje organu. Organ stojący najwyżej w hierarchii administracji państwowej - Rada Ministrów - wydaje przede wszystkim rozporządzenia i podejmuje uchwały. Ministrowie wydają rozporządzenia i zarządzenia, podobnie jak przewod- niczący komisji i komitetów stojący na czele samodzielnych resortów. 94 Stanowi ono podstawową formę prawną działania admimstraqi. Większość konkretnych spraw, których załatwianie należy do zakresu zadań danego organu, jest rozstrzygana w postaci aktu administracyjnego. Kończy on postępowanie administracyjne i stanowi załatwienie wniosku zainteresowanej osoby lub instytucji. Pojęcie aktu administracyjnego, przesłanki jego ważności i inne zagadnienia z tym związane będą omówione dalej. c. Zawieranie porozumień administracyjnych Porozumienie administracyjne występuje między organami, które nie są sobie podporządkowane, a więc między którymi nie ma stosunku służbowej podległości (np. między dwoma wojewodami). '. Jest ono przydatne, gdy wchodzi w grę konieczność podjęcia i prowadzenia wspólnej działalności organizatorskiej w sprawach regulowanych prawem administracyjnym. Porozumienie administracyjne stanowi więc podstawową i skuteczną formę prawną współdziałania różnych organów administracyjnych. Dopuszczalność zawierania porozumień wynika z faktu, że wzajemne współdziałanie stanowi obowiązek wszystkich organów administracji państ- wowej. Porozumienie może być zawarte tylko w sprawach objętych kompeten-1 cjami stron i regulowanych prawem administracyjnym. Sankcję, która może | być zastosowana w razie naruszenia porozumienia przez jedną ze stron, » stanowią środki nadzorcze organów nadrzędnych. Zasadniczo porozumienia stanowią platformę współdziałania organów administracyjnych w ciągu dłuższego czasu, w dziedzinie spraw powtarzają- cych się. Nierzadko porozumienie stwarza ogólną podstawę do bardziej szczegółowych uzgodnień, zawieranych przez jednostki podporządkowane stronom. Występują jednak i takie porozumienia, w których zostaje skoor- dynowana działalność kilku organów w załatwianiu jednej sprawy. d. Zawieranie umów Umowa, która jest typową czynnością cywilnoprawną i ze względu na swą f istotę stanowi w prawie administracyjnym element obcy, jest także wykorzys- tywana jako jedna z form działalności organów administracyjnych. Istotą umowy jest porozumienie dwóch lub więcej stron, które w danej sytuacji są prawnie równorzędne (co dla prawa administracyjnego jest zupełnie nietypowe). Umowa jest aktem dwustronnym, inaczej niż akt administracyjny. Wymaga do swego powstania zgodnej woli dwóch stron. & Prowadzenie działalności społeczno-organizatorskiej Działalność tego rodzaju jest tzw. działalnością w formach niewładczych. Prowadząc tę działalność organy nie występują z pozycji władzy, jak przy wydawaniu aktów administracyjnych, lecz w podobnym charakterze jak wśród ludności czynów społecznie użytecznych, prowadzenie akcji w celu zachęcenia do współudziału w realizacji uchwały samorządu terytorialnego - oto przykłady tej formy działania. Działalność społeczno-organizacyjna ma wielkie znaczenie. Jest bowiem wiele poważnych zadań ciążących na organach administracyjnych, które nie mogą być wykonane na innej drodze, jako że ustawa nie wskazuje konkretnych | środków prawnych do ich realizacji. Społeczno-organizacyjna działalność administracji i samorządu terytorialnego pobudza aktywność społeczną, wdra- ża ludzi do zespołowego działania i tworzenia na tej drodze wspólnych wartości. f. Wykonywanie czynności materialno-technicznych Czynności materialno-techniczne są to wszelkie czynności faktyczne organu administracyjnego i jego funkcjonariuszy, wykonywane w toku urzędowania. l W stosunku do właściwych czynności organu mają one charakter pomocniczy. Przykładem czynności materialno-technicznych jest prowadzenie akt i ar- chiwów w urzędzie wojewódzkim, dokonywanie zestawień statystycznych przez urzędnika, zainkasowanie należności podatkowej, doprowadzenie do poddania dziecka obowiązkowemu szczepieniu. Czynności materialno-techniczne muszą się opierać na podstawie prawnej (ustawie, akcie normatywnym pochodzącym od organu administracji, akcie l administracyjnym). Wśród omawianych czynności można wyróżnić dwie grupy: a) czynności dokonywane wewnątrz organu (sporządzenie sprawozdania, napisanie proto- kołu), b) czynności, z którymi organ administracyjny występuje na zewnątrz (czynności egzekucyjne, doprowadzenie dziecka do szkoły z zastosowaniem przymusu). ^6. AKT ADMINISTRACYJNY Działalność organów administracji państwowej polega - z prawnego punktu widzenia - w dużej mierze na wydawaniu decyzji załatwiających różne konkretne sprawy, należące do kompetencji danego organu. Taką decyzją jest np. wydanie prawa jazdy, decyzja podatkowa. Decyzje te nazywamy aktami administracyjnymi. Akt administracyjny to jednostronne władcze wyrażenie woli or- ganu administracji państwowej, załatwiające konkretną sprawę i i skierowane do oznaczonego adresata. Akt administracyjny charakteryzuje się następującymi cechami: l) Jest wydawany przez organ administracji państwowej. Niekiedy także inny organ państwa lub nawet inna jednostka może być wyposażona w prawo 96 2) Przy wydawaniu aktu administracyjnego organ państwowy korzysta z posiadanych uprawnień władczych (imperium), występuje więc w stosunku do adresata jako rozkazodawca. 3) Akt administracyjny nakłada na adresata określone obowiązki lub, przyznaje mu odpowiednie uprawnienia, powodując powstanie, zmianę lub zniesienie stosunku prawnego; akt administracyjny jest więc zdarzeniem prawnym. Jak wynika z przytoczonej wyżej definicji, akf administracyjny dotyczy zawsze konkretnego stosunku prawnego lub tak/stosunek tworzy. Nie należą więc do aktów administracyjnych te akty organów administracji państwowej (uchwały, rozporządzenia), które zawierają przepisy ogólnie obowiązujące. § 7 PODZIAŁ AKTÓW ADMINISTRACYJNYCH Akty administracyjne dzielą się na: a) zewnętrzne, ' b) wewnętrzne. Do aktów administracyjnych zewnętrznych zaliczamy te akty, które organ administracji państwowej kieruje do innego adresata niż podległy organ administracyjny, a więc „na zewnątrz", poza krąg administracji, najczęściej do obywatela, jednostki gospodarczej, organizacji społecznej. Do aktów administracyjnych wewnętrznych zaliczamy akty kierowane przez organ administracyjny (nadrzędny) do innego organu administracyjnego, (podległego). Akty te nie wychodzą poza krąg organów administracyjnych, pozostają wewnątrz administracji - stąd ich nazwa. ' Typowym aktem administracyjnym zewnętrznym jest zezwolenie na wybu- dowanie garażu przez osobę prywatną, decyzja komisji lekarskiej w sprawie niezdolności do pracy. Aktem administracyjnym wewnętrznym - zarządzenie premiera skierowane do wojewody. Dalszym podziałem aktów administracyjnych jest podział na: i a) deklaratywne, j b) konstytutywne, j Akt deklaratywny ustala w sposób wiążący, że w danej sytuacji' wynikają z ustawy dla adresata obowiązki i prawa, sam jednak tych obowiąz- ków i praw nie tworzy. Akt konstytutywny ma charakter twórczy. Tworzy on, zmienia lub uchyla stosunki prawne. Skutek prawny następuje tu więc nie z mocy samej ustawy, lecz aktu administracyjnego opartego na ustawie. Do grupy aktów administracyjnych w ścisłym znaczeniu należą tylko akty administracyjne konstytutywne, natomiast deklaratywne do nich się nie zaliczają. 7 - Elementy prawa dla ekonomutów 97 ——T—«• J ^OAlai-f^" •* ""• resatem aktu stosunek prawny, którego dotąd nie było, ma więc charakter twórczy. Natomiast przykładem aktu administracyjnego deklaratywnego jest poświadczenie posiadania obywatelstwa polskiego, poświadczenie posiadania kwalifikacji rolniczych itp. Akty administracyjne można podzielić także na: a) pozytywne, b) negatywne. Aktem pozytywnym jest akt załatwiający sprawę zgodnie z przed- stawionym wnioskiem. Aktem negatywnym jest akt, który odmawia całkowicie lub częściowo żądaniu strony. Odmowne załatwienie podania przez organ administracyjny (np. odmowa wydania prawa jazdy) jest również aktem administracyjnym, stwarza bowiem dla wnoszącego podanie pewną sytuację prawną, np. daje mu prawo wniesienia odwołania itd. § 8. WAŻNOŚĆ AKTU ADMINISTRACYJNEGO Akt administracyjny powinien spełniać wszystkie wymagania stawiane przez ustawy i wydane na ich podstawie akty prawne (rozporządzenia, uchwały | itd.). Wymagania te nazywane są przesłankami ważności aktu administ- f racyjnego. Przesłanki ważności aktu administracyjnego są następujące: 9 l) Akt administracyjny może być wydany jedynie na podstawie usta- wy lub przepisów wykonawczych. Ta przesłanka ważności aktu administracyjnego wynika z zasady działania organów administracji państwowej wyłącznie w ramach przepisów prawa. Organ państwowy wydając akt administracyjny stosuje ogólne zasady zawarte w przepisach do konkretnego, indywidualnego przypadku jakiejś osoby, organu czy innego podmiotu. Na przykład ustawa o powszechnym obowiązku obrony nakłada obowiązek odbycia zasadniczej służby wojskowej. Na pod- stawie tej ustawy organy administracji państwowej kierują indywidualne wezwania (akty administracyjne) do poborowych. /9 2) Akt administracyjny powinien pochodzić od właściwego organu i mieś- cić się w ramach jego kompetencji. Minister Spraw Zagranicznych nie może wydać •»ozwolenia na prowadze- nie pojazdów mechanicznych, a wydział komunikacji nakazać wymiany sprzętu przeciwpożarowego V 3) Akt administracyjny często może być wydany tylko po przeprowadzeniu określonego przez przepisy prawne postępowania i przy zachowaniu pewnych wymagań formalnych, np. kolegium do spraw wykroczeń w większo- ści spraw nie może wymierzyć kary bez przeprowadzenia rozprawy, a wydane orzeczenie musi mieć określoną formę. 98 WĄTPLIWOŚCI, 1CS11 ZOStlill ^^ WJfUCŁllJf yiCLW i\JtŁ\JW Uy L. ^,0.^/ŁJH-r W Łł-tAłwAŁA ^s. Ł.N/ w ŁMŁ^w, nych przez prawo wymagań. Zdarzyć się jednak może, że przy wydaniu aktu administracyjnego wymagania te nie zostały dochowane. Taki akt administ- racyjny jest wadliwy. Niezgodność aktu administracyjnego z przepisami może być poważna lub błaha, w zależności od tego, jakiej sprawy dotyczy. Im większa jest niezgodność aktu administracyjnego z obowiązującym prawem - a więc im poważniejsza jest wadliwość - tym większy wpływ wywiera to na ważność aktu administracyjnego. Ogólnie rzecz biorąc odróżniamy wady istotne i wady nieistotne. 1) Jeśli akt administracyjny narusza przepis, mający tylko charakter porządkowy (wada nieistotna), wadliwość nie powoduje dla aktu ad- ministracyjnego żadnych ujemnych skutków, uzasadnia jedynie ewentualną odpowiedzialność służbową pracownika państwowego, który taki akt wydał (np. zastąpienie ręcznego podpisu odpowiednią pieczątką, co jest w zasadzie niedopuszczalne, ale żadnych ujemnych skutków - zarówno dla adresata aktu, jak i dla państwa - nie rodzi). Akt administracyjny jest i pozostaje nadal ważny, wymaga jedynie uzupełnienia i sprostowania. 2) Sprawa przedstawia się inaczej, gdy akt administracyjny dotknięty jest wadą istotną. Przepisy kodeksu postępowania administracyjnego uznają za nieważny akt administracyjny, który: a) został wydany przez niewłaściwy rzeczowo organ, b) został wydany bez podstawy prawnej, c) dotyczy sprawy, która została poprzednio rozstrzygnięta ostateczną 'decyzją, d) został skierowany do osoby nie będącej stroną w sprawie, e) w razie wykonania wywołałby czyn zagrożony karą, f) zawiera inną wadę, powodującą nieważność aktu z mocy wyraźnego przepisu prawa. Dawniej panował pogląd, że wadliwe akty administracyjne dzielą się na bezwzględnie nieważne, tzn. takie, które są nieważne z mocy samego prawa i nie wymagają nawet uchylenia oraz na akty wzruszalne, czyli takie, które mimo wady są ważne do chwili uchylenia przez organ nadrzędny. Pogląd ten został zarzucony. Obecnie każdy akt administracyjny chroniony jest domniemaniem ważności, co ma zapobiec samodzielnemu ocenianiu aktu przez zaintereso- wane podmioty i swobodnemu decydowaniu, czy go wykonać. Nawet taka decyzja, która jest dotknięta bardzo poważną wadą powinna być traktowana jako obowiązująca do chwili uchylenia. Uchylając akt administracyjny organ nadrzędny decyduje czy był on nieważny od chwili wydania (ex tunc} i od początku nie wywoływał żadnych skutków prawnych (nie dał nikomu praw i na nikogo nie nałożył obowiązków), czy też staje się nieważny z chwilą uchylenia (ex nunc). 99 bieństwo, że jest on wadliwy. •'-' B" J Łtl^liuu^ pI(lW"«-'l^^'»*»» §(9. POSTĘPOWANIE ADMINISTRACYJNE ^•—•- Ogólnie biorąc, przez postępowanie administracyjne należy rozumieć tok czynności organu administracyjnego i stron, zmierzający do wydania aktu administracyjnego. Inaczej mówiąc - tryb i formy postępowania. Aktu administracyjnego nie można wydać w dowolny sposób. Konieczne jest przestrzeganie pewnych formalności i rygorów. Istnieje stały tryb załat- wiania określonych rodzajów spraw. Wszystko to składa się na postępowanie administracyjne. Istnieje tu analogia do postępowania sądowego (procedura cywilna, procedura karna), choć postępowanie przed sądami jest regulowane znacznie dokładniej. Nałożenie pewnych ram działalności organów administracyjnych jest uzasadnione wieloma względami. Zabezpiecza to przede wszystkim praworząd- ność, zapobiegając naruszaniu prawa i nadużywaniu władzy przez organy administracyjne, ponadto zaś zwiększa ogólną prawidłowość działania ad- ministracji. Działalność administracji państwowej jest bardzo różnorodna, toteż niemo- żliwe jest ustalenie jednolitych przepisów postępowania we wszystkich rodza- jach działalności administracji, np. przy wywłaszczaniu nieruchomości i udzie- laniu ślubów. Dlatego istnieje szereg postępowań administracyjnych. Obok postępowania ogólnego istnieją także szczególne tryby postępowania przewidziane dla niektórych specjalnych dziedzin administracji. Są to szcze- gólne rodzaje postępowania administracyjnego. Do ważniejszych postępowań szczególnych należą: postępowanie w sprawach o wykroczenia, postępowanie przymusowe, postępowanie podatkowe, postępowanie w sprawach paten- towych i in. Postępowania szczególne uregulowane są odrębnymi przepisami. §^10. POSTĘPOWANIE ADMINISTRACYJNE OGÓLNE l. rojęcie postępowania administracyjnego ogólnego Nazwę postępowania administracyjnego z dopełnieniem „ogólne" nadaje się podstawowemu rodzajowi postępowania organów administracji państ- wowej. Jeżeli mowa jest w ogóle o postępowaniu administracyjnym, bez bliższego wyjaśnienia o jaki jego rodzaj chodzi, oznacza to właśnie po- stępowanie ogólne. Używanie tej skróconej nazwy jest zresztą powszechne. Postępowanie administracyjne nie jest przeznaczone do załatwiania spraw określonego rodzaju. Jest ono postępowaniem w pełnym tego słowa znaczeniu 100 J.avJi. -Ł-/U UyDU pua Ł-^.—— ^^*-»,... ..*U.U«,T»U.. ^U^^^IUITU. v/v* powiada na pytanie, jaki rodzaj spraw należy do danego organu, właściwość miejscowa zaś mówi, który z organów danego rodzaju i szczebla w Polsce jest kompetentny w załatwianej sprawie. Właściwość organu ustalana jest w oparciu o szereg zasad. Na przykład w sprawach dotyczących nieruchomości właściwość miejscową określa miejsce położenia nieruchomości, w sprawach dotyczących prowadzenia zakładu pracy - miejsce położenia zakładu, w innych sprawach decyduje w zasadzie miejsce zamieszkania stron. O wszczęciu postępowania zawiadamia się wszystkie osoby będące strona- mi w sprawie. Stroną w postępowaniu administracyjnym jest każdy, czyjego interesu lub obowiązku prawnego postępowanie dotyczy, albo kto żąda czynności organu ze względu na swój interes prawny lub obowiązek. Stronami mogą być obywatele, podmioty gospodarcze, państwowe jedno- stki organizacyjne, organizacje społeczne. W każdym stadium postępowania organ administracji państwowej zobo- wiązany jest umożliwić stronie przeglądanie akt sprawy oraz sporządzanie z nich notatek i odpisów. Nie dotyczy to spraw objętych tajemnicą państwową. W celu ustalenia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, organ administracyjny przeprowadza stosowne dfwody. Podstawowe znaczenie w postępowaniu administracyjnym mają dowody z dokumentów. Stosowane są także dowody z zeznań świadków, dowody z opinii biegłych i inne. Wszystko to zmierza do ustalenia rzeczywistego stanu faktycznego, zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów, która oznacza, że organ sam ocenia wiarygodność poszczególnych dowodów i odpowiednio je traktuje. Postępowanie administracyjne powinno się charakteryzować szybkością (ten postulat nie zawsze jest prawidłowo realizowany) i elastyczności ą, tzn. dostosowaniem form do rodzaju załatwianej sprawy. Jeśli sprawa jest prosta, powinna być załatwiana prosto i niezwłocznie. W innych przypadkach prowadzi się postępowanie wyjaśniające, przeprowadza dowody itd. Jeśli względy celowości za tym przemawiają organ administracyjny może zarządzić przeprowadzenie rozprawy. Przeprowadza się ją w szczególności wtedy, gdy może się to przyczynić do przyspieszenia lub uproszczenia sprawy (np. na rozprawie może nastąpić uzgodnienie rozbieżnych stanowisk stron). Na rozprawie następuje koncentracja materiału sprawy. Strony mogą na niej przedstawić twierdzenia i dowody na ich poparcie, wysuwać żądania itd. Każda ze stron może się swobodnie wypowiedzieć. Do nader istotnych reguł wprowadzonych przez kodeks postępowania administracyjnego należy ograniczenie czasu załatwiania sprawy do dwóch miesięcy, a w postępowaniu odwoławczym do jednego miesiąca. Po wyjaśnieniu wszelkich okoliczności sprawy organ administracyjny podejmuje decyzję. 103 Decyzja jest aktem administracyjnym rozstrzygającym sprawę. Kończy ona więc postępowanie w danej instancji. Decyzja powinna mieć formę pisemną. Jest to zrozumiałe, jeśli się zważy, że stanowi ona trwałą podstawę uzyskiwanych przez stronę uprawnień (np. prawo jazdy) lub nakładanych obowiązków. Do niezbędnych elementów każdej decyzji należy: 1) oznaczenie organu wydającego decyzję, 2) data wydania decyzji, 3) oznaczenie stron, do których decyzja jest skierowana, 4) podstawa prawna decyzji, 5) rozstrzygnięcie sprawy (osnowa decyzji), 6) pouczenie o możliwości odwołania, terminach i trybie, 7) podpis pracownika, który w imieniu organu wydaje decyzję (z podaniem imienia, nazwiska i stanowiska służbowego), 8) uzasadnienie (w wyjątkowych przypadkach organ jest zwolniony od uzasadnienia decyzji). Załatwienie poszczególnych spraw cząstkowych, nasuwających się w toku postępowania administracyjnego, następuje w drodze postanowień. Po- stanowienia tym się różnią od decyzji, że nie dotyczą istoty rozpatrywanej sprawy i nie kończą postępowania. Na przykład organ administracyjny postanowieniem decyduje o przesłuchaniu świadków, o wyznaczeniu rozprawy, o wezwaniu strony do osobistego stawienia się itd. 5. Grodki odwoławcze Jedną z gwarancji praworządności w działaniu organów administracji państwowej jest oparcie postępowania administracyjnego na zasadzie instan- cyjności. Od każdej decyzji przysługuje stronom odwołanie do organu wyższego szczebla. Wniesienie odwołania powoduje z reguły wstrzymanie wykonania wydanej decyzji i powtórne zbadanie sprawy. Strona wnosi odwołanie wtedy, gdy z jakichkolwiek przyczyn jest z decyzji niezadowolona, w szczególności gdy uważa, że decyzja narusza jej prawa. Przepisy kodeksu postępowania administracyjnego znają trzy środki od- woławcze: 1) odwołanie, 2) zażalenie, 3) wniosek o wznowienie postępowania. Odwołanie od decyzji administracyjnej wnosi strona w ciągu 14 dni od ogłoszenia lub doręczenia decyzji. Odwołanie wnosi się za pośrednictwem organu, który wydał decyzję, do organu wyższego szczebla. Nie przysługuje 104 «rvu^u.&&^ W lyUl UOl.CŁt.ŁŁAłAł ^/.ŁŁ.J^ŁŁł-łłh.W UA*-f.Ł>LLU W 111^0^ a&dJ.^^ UU l ^ Cl^ACIIlCgU Sądu Administracyjnego. Odwołanie nie wymaga szczególnego uzasadnienia. Wystarczy żeby z niego wynikało wyraźnie, iż strona jest niezadowolona z decyzji i wnosi o odmienne rozstrzygnięcie sprawy. W wyniku wniesienia odwołania następuje wydanie drugiej decyzji w tej samej sprawie przez organ nadrzędny. Organ nadrzędny może zmienić zaskarżoną decyzję w całości lub części, uwzględniając w ten sposób odwołanie strony. Może też decyzję utrzymać w mocy, jeśli uzna ją za trafną. Decyzja organu odwoławczego jest ostateczna i nie podlega zaskarżeniu w toku działalności instancji. Uchylenie decyzji ostatecznej może nastąpić tylko w trybie nadzoru, sprawowanego przez organy zwierzchnie nad organami podległymi. Nie zależy to jednak od inicjatywy stron i dlatego nie wchodzi w skład problematyki środków odwoławczych. Zażalenie przysługuje stronom od zapadających w toku postępowania postanowień, ale tylko w przypadkach wyraźnie wskazanych w kodeksie postępowania administracyjnego. Zażalenie wnosi się w ciągu 7 dni od daty ogłoszenia lub doręczenia postanowienia. Wniosek o wznowienie postępowania jest nadzwyczajnym środkiem odwoławczym. Zmierza on do podjęcia na nowo postępowania, które zostało zakończone wydaniem ostatecznej decyzji. Z tego względu może mieć miejsce tylko w wyjątkowych przypadkach. Wznowienie postępowania może nastąpić gdy: a) decyzja wydana została w wyniku przestępstwa (np. przekupienia urzędnika), b) dowody, na których oparł się organ okazały się fałszywe (np. podrobione dokumenty), c) wyjdą na jaw nowe okoliczności, nie znane w chwili wydania decyzji. Wznowienie postępowania może nastąpić zarówno na skutek wniosku strony, jak i z urzędu. Wniosek o wznowienie postępowania powinien być złożony w ciągu miesiąca od uzyskania wiadomości o przyczynie uzasad- niającej wznowienie. | 6. | Sądowa kontrola decyzji administracyjnych Decyzje ostateczne w administracyjnym toku instancji podlegają - w za- kresie ustalonym w kodeksie postępowania administracyjnego - kontroli sprawowanej przez Naczelny Sąd Administracyjny z punktu widzenia ich legalności, czyli zgodności z prawem. Do kontroli tej dochodzi w przypadku wniesienia skargi na decyzję administracyjną. Do wniesienia skargi jest uprawniona strona postępowania administracyj- nego, której decyzja dotyczy i która jest z niej niezadowolona, uważając że decyzja narusza prawo. Poza tym skargę może wnieść organizacja społeczna 105 r' La pusieuniciwem organu, który wydał zaskarżoną decyzję w ostatniej instan- cji. Organ ten przekazuje sądowi skargę wraz z aktami sprawy oraz własną odpowiedzią na skargę. Organ administracyjny może też - jeżeli uzna skargę w całości za słuszną - sam zmienić lub uchylić decyzję. Stronami w toczącym się postępowaniu przed sądem administracyjnym są skarżący oraz organ administracji państwowej. Orzeczenie zapada po prze- prowadzeniu rozprawy. Uwzględniając skargę sąd uchyla decyzję w całości lub części, a w szczególnych przypadkach stwierdza jej nieważność. Od chwili przejęcia sprawy do rozpoznania sąd administracyjny może - a w niektórych przypadkach ma obowiązek - wstrzymać wykonanie zaskarżonej decyzji. Po wydaniu orzeczenia sąd zwraca akta sprawy właściwemu organowi administ- racji. Jeżeli decyzja administracyjna została przez sąd uchylona, organ ten wydaje nową decyzję w sprawie, uwzględniając ocenę prawną wyrażoną w orzeczeniu sądu administracyjnego. W razie stwierdzenia w toku postępowania sądowego istotnego uchybienia w pracy organu administracyjnego, który wydał zaskarżoną decyzję, sąd administracyjny zawiadamia o tym ten organ oraz organ administracyjny wyższego stopnia. 7. Skargi i wnioski Skargi są bardzo istotnym środkiem nadzoru społecznego nad działalnością organów administracji państwowej. Do złożenia skargi na działalność organu / lub wniosku zmierzającego do usprawnienia tej działalności uprawniony jest każdy obywatel, instytucja itd. Złożenie skargi lub wniosku nakłada na organ obowiązek zbadania sprawy i udzielenia w odpowiednim czasie odpowiedzi. Załatwianie skarg i wniosków uregulowane jest specjalnymi przepisami kodek- su postępowania administracyjnego. Przedmiotem skargi może być każdy wywołujący niezadowolenie przejaw działalności konkretnego organu administracji lub jego pracowników. W szczególności można skarżyć się na zaniedbanie lub nienależyte wykonywa- nie zadań przez właściwe organy lub ich pracowników, naruszenie praworząd- ności lub słusznych interesów obywateli, a także przewlekłe lub biurokratyczne załatwianie spraw. Skarga jest więc skierowana przeciwko określonym aktom, sytuacjom lub zjawiskom. Natomiast przedmiotem wniosku jest ulepszenie działania aparatu państ- wowego bez związku z konkretnymi zaniedbaniami. t Przepisy kodeksu postępowania administracyjnego wyrażają nader istotną j zasadę, że nikt nie może być narażony na jakikolwiek zarzut lub uszczerbek z powodu złożenia skargi lub wniosku, jeżeli działał w granicach dozwolonych '; prawem. Naruszenie tej zasady pociąga za sobą odpowiedzialność prawną. 106 być załatwiona w ciągu dwóch miesięcy. Organ administracyjny obowiąza- ny jest zawiadomić skarżącego o wyniku. § tfL) POSTĘPOWANIE W SPRAWACH O WYKROCZENIA Postępowanie w sprawach o wykroczenia (dawniej postępowanie kar- | noadministracyjne) prowadzone jest przez kolegia do spraw wykro- czeń). Organy te są obecnie związane z sądami rejonowymi. Postępowanie w sprawach o wykroczenia nazywane jest niekiedy małym procesem karnym, ze względu na podobieństwo do postępowania karnego prowadzonego przez sąd. W omawianym postępowaniu podlegają osądzeniu wykroczenia, czyli drobne czyny karalne, zagrożone karą aresztu do 3 miesięcy, karą ograniczenia wolności do 3 miesięcy, karą grzywny do 500 zł lub karą nagany. Od przestępstw, o których będzie mowa w rozdziale IV, poświęconym prawu karnemu, odróżnia je jedynie wysokość przewidzianej w ustawie kary oraz tryb ścigania. Postępowanie w sprawach o wykroczenia różni się od procesu karnego szeregiem uproszczeń. W postępowaniu sądowym z uwagi na wysokość grożących kar konieczna jest wielka precyzja, zarówno w czynnościach mających na celu ustalenie stanu faktycznego, jak i w ocenie prawnej. Tak wielka precyzja w postępowaniu w sprawach o wykroczenia nie jest konieczna, bowiem społeczna szkodliwość wykroczeń jest mniejsza i kary są niższe. Organami pierwszej instancji są kolegia na szczeblach gminnych i równo- rzędnych. Odwołanie wnosi się do sądu rejonowego. W sprawach o niektóre wykroczenia działają też kolegia przy okręgowych urzędach górniczych, a w charakterze organu drugiej instancji kolegium przy wyższym urzędzie górniczym. Orzekają one w sprawach o wykroczenia związane z charakterem działalności tych organów. Właściwym do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji jest to kolegium, na terenie działania którego sprawca dopuścił się wykroczenia. Kolegium składa się z przewodniczącego, jego zastępców i członków. W postępowaniu przed kolegium do spraw wykroczeń wymierzane są następujące kary: a) areszt od l tygodnia do 3 miesięcy, b) ograniczenie wolności od l miesiąca do 3 miesięcy, c) grzywna do 500 zł, d) nagana. Grzywnę można orzec obok kary aresztu, jeżeli sprawca dopuścił się wykroczenia w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Orzekając grzywnę w większej wysokości kolegium ustala także zastępczą karę aresztu, na Wypadek nieuiszczenia grzywny przez skazanego (l dzień aresztu jest równo- ważny 2,50-15 zł grzywny). 107 ..,—-.,..-— w^^m^i Awią^itiłycn z wymaganym zezwoleniem, b) zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych (na okres do 3 lat), c) przepadek rzeczy, ,, d) podanie orzeczenia do publicznej wiadomości. Wszczęcie postępowania w sprawach o wykroczenia następuje na pod- stawie wniosku o ukaranie. Wniosek taki może złożyć oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony, instytucja państwowa lub społeczna oraz osoba fizyczna. Oskarżycielem publicznym w sprawach o wykroczenia jest w zasadzie policja. Osoba fizyczna może złożyć wniosek o ukaranie bezpośrednio do kolegium, a w niektórych sprawach tylko za pośrednictwem organów ścigania. Przewodniczący kolegium wyznacza komplet orzekający i termin rozprawy oraz wzywa na nią obwinionego i niezbędnych świadków, a w razie potrzeby zarządza również przeprowadzenie innych dowodów. Na rozprawie może występować oskarżyciel publiczny (funkcjonariusz policji, a także przedstawiciel Państwowej Inspekcji Handlowej, strażnik parku narodowego i in.). Obwiniony może korzystać z pomocy obrońcy. Obrońcą może być adwokat lub inna osoba godna zaufania i dopuszczona przez przewodniczącego, w szczególności przedstawiciel związku zawodowego albo innej organizacji, do której należy obwiniony. Rozprawa odbywa się ustnie i jest jawna. Nieobecność obwinionego, który został prawidłowo zawiadomiony, nie wstrzymuje rozpoznania sprawy. Rozprawa jest w takim przypadku prowadzona zaocznie. Kolegium może jednak odroczyć rozprawę i zarządzić przymusowe doprowadzenie obwinione- go, jeśli jego obecność okaże się potrzebna. Celem rozprawy jest wszechstronne wyświetlenie sprawy, a w szczególności wyjaśnienie wszystkich istotnych okoliczności, przemawiających zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść obwinionego. Po zamknięciu rozprawy i naradzie kolegium wydaje orzeczenie. Orze- czenie ogłasza się ustnie, a na żądanie strony doręcza także na piśmie. Doręczenie orzeczenia z urzędu następuje zawsze po rozprawie zaocznej. Od wydanego orzeczenia każdej ze stron przysługuje odwołanie. Odwołanie może wnieść obwiniony, oskarżyciel publiczny, pokrzyw- dzony oraz instytucja państwowa lub społeczna, która złożyła wniosek o ukaranie. Odwołanie wnosi się w terminie 7 dni od dnia ogłoszenia lub doręczenia orzeczenia na piśmie, za pośrednictwem kolegium, które wydało zaskarżone orzeczenie. Skład orzekający sądu utrzymuje w mocy zaskarżone orzeczenie lub je uchyla. W razie uchylenia orzeczenia sprawa zostaje przekazana do ponow- nego rozpoznania kolegium pierwszej instancji bądź też sąd sam wydaje nowe rozstrzygnięcie, zmieniając zaskarżone orzeczenie w całości lub w części. W postępowaniu odwoławczym nie można orzec kary aresztu ani kary ograniczenia wolności. 108 --t——..- mvi. >_,ai»-a-i..t—"~- •-.»--'". "^"" TT imi.ł^J Łi^.icŁTT^ J^aL p.ŁCIWUlllUt-liy i z wyjątkiem niewielkiej grupy spraw nie podlega zaskarżeniu w drodze rewizji. W razie szerzenia się na danym terenie określonych wykroczeń wojewoda może wprowadzić w sprawach o takie wykroczenia postępowanie przy- spieszone. W postępowaniu przyspieszonym obwiniony schwytany na gorą- cym uczynku lub bezpośrednio potem zostaje doprowadzony do kolegium, które niezwłocznie przystępuje do rozpoznania sprawy. Wniosek o ukaranie funkcjonariusz policji zgłasza ustnie do protokołu. Kolegium wydaje orzecze- nie, które może być zaskarżone w terminie 3 dni od ogłoszenia. Niezależnie od ewentualnego zaskarżenia orzeczenie o ukaraniu jest wykonalne z chwilą ogłoszenia. Ukaranego aresztem osadza się w zakładzie karnym bezpośrednio po rozprawie. Grzywna powinna być uiszczona w ciągu 3 dni, chyba że skład orzekający zarządzi zapłacenie grzywny natychmiast. Poza omówionym wyżej trybem postępowania w sprawach o wykroczenia, przepisy przewidują także dwie uproszczone odmiany tego postępowania: a) postępowanie nakazowe, b) postępowanie mandatowe. Postępowanie nakazowe polega na tym, że wymierzenie kary nastę- puje bez rozprawy (a więc bez wysłuchania obwinionego, przeprowadzenia dowodów itd.). Podstawą tego postępowania może być tylko wniosek o ukara- nie sporządzony przez instytucję państwową lub społeczną i poparty załączo- nymi dowodami. Orzeczenie w postaci nakazu karnego wydaje przewodniczący kolegium. Postępowanie nakazowe może być stosowane w sprawach, w któ- rych nie zachodzi potrzeba wymierzenia kary wyższej niż 125 zł grzywny. Od nakazu karnego przysługuje odwołanie. Postępowanie mandatowe jest jeszcze bardziej uproszczone. Prowa- dzą je funkcjonariusze policji i funkcjonariusze niektórych innych organów, np. strażnicy parków narodowach, służba sanitarna, weterynaryjna itd. Mogą oni wymierzać w drodze mandatu grzywnę w wysokości od 10 zł do 50 zł. Ukaranie w trybie postępowania mandatowego może nastąpić, jeżeli: a) sprawca został schwytany na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem, b) funkcjonariusz pod nieobecność sprawcy stwierdzi naocznie popełnienie wykroczenia, a nie zachodzi wątpliwość co do osoby sprawcy. Funkcjonariusz nakładający grzywnę w drodze mandatu karnego obowiązany jest pouczyć sprawcę o prawie odmowy przyjęcia mandatu. W razie odmowy zapłacenia grzywny organ sporządza wniosek o ukaranie i kieruje go do kolegium do spraw wykroczeń. § 12. POSTĘPOWANIE PRZYMUSOWE Podstawową formą działalności organów administracji państwowej jest wydawanie aktów administracyjnych. Podejmując indywidualne decyzje w ty- siącach spraw wymagających załatwienia, organ administracyjny kieruje nimi na swoim terenie w ramach swych kompetencji. 109 Postępowanie przymusowe (inaczej egzekucyjne) w administracji ma na celu zmuszenie określonej osoby do wykonania aktu administracyj- nego. Jeśli na przykład akt administracyjny nakazuje eksmisję, postępowanie przymusowe zmierza do rzeczywistego opróżnienia lokalu, gdy nakazano obywatelowi wymianę wadliwej instalacji elektrycznej - postępowanie przymu- sowe ma wymusić na nim wykonanie tej decyzji itd. Postępowanie przymusowe nie ma na celu ukarania, lecz wymuszenie posłuchu dla poleceń władzy. Dlatego należy je odróżnić od postępowania w sprawach o wykroczenia. Wszczęcie postępowania przymusowego następuje na podstawie tytułu wykonawczego. Tytułem wykonawczym jest najczęściej akt administracyj- ny ostateczny, czyli taki, od którego nie przysługuje już na normalnej drodze odwołanie, albo który podlega natychmiastowemu wykonaniu. Organem prowadzącym postępowanie przymusowe w sprawach o świad- czenia pieniężne i niepieniężne jest rzeczowo właściwy organ administracji I instancji, chyba że przepisy szczególne wskazują inny organ. Organ administracyjny, który wydał decyzję i chce, żeby była ona wykona- na w drodze przymusowej, powinien zwrócić się z tym do organu prowadzące- go postępowanie przymusowe. Przeprowadzenie postępowania przymusowego musi poprzedzić akt zwany zagrożeniem. Organ administracyjny zwraca się do zainteresowanej osoby z żądaniem wykonania aktu administracyjnego w określonym terminie i jedno- cześnie wskazuje środek przymusu, który w przeciwnym razie zostanie za- stosowany. Postępowanie przymusowe rozpada się na dwa tryby, różniące się poważ- nie stosowanymi środkami' a) egzekucję należności pieniężnych, b) egzekucję obowiązków o charakterze niepieniężnym. a. Egzekucja należności pieniężnych Ma ona na celu przymusowe wykonanie takich aktów administracyjnych lub przepisów, które nakładają obowiązek zapłacenia państwu określonej kwoty pieniężnej. W tym postępowaniu stosowane są następujące środki: 1) egzekucja z pieniędzy (gotówki), 2) egzekucja z wynagrodzenia za pracę, 3) egzekucja z wkładów oszczędnościowych i rachunków bankowych, 4) egzekucja z wierzytelności i innych praw majątkowych, 5) egzekucja z ruchomości (polegająca na sprzedaży rzeczy w drodze licytacji i potrącenia egzekwowanej należności z uzyskanej w ten sposób kwoty). 110 Wyegzekwowaniu tych obowiązków służą następujące środki przymusu: 1) grzywna w celu przymuszenia, 2) wykonanie zastępcze, 3) odebranie rzeczy ruchomej, 4) odebranie nieruchomości, opróżnienie lokali i innych pomieszczeń, 5) przymus bezpośredni. Grzywna w celu przymuszenia może być nakładana kilkakrotnie, w tej samej lub wyższej kwocie, przy czym jednorazowo nie może przekroczyć 30 zł, a łącznie 150 zł. W stosunku do osób prawnych kwoty te wynoszą odpowied- nio 150 zł i 1500 zł. Grzywnę stosuje się w celu wymuszenia takiego świadczenia, które może być wykonane tylko przez samego zainteresowanego, albo zaniechania lub znoszenia czegoś. Wykonanie zastępcze polega na powierzeniu komu innemu wykonania świadczenia na koszt i ryzyko zobowiązanej osoby. Przymus bezpośredni stosuje się, gdy zawiodły inne środki lub gdy ich użycie nie jest celowe (opieczętowanie przedmiotu, zaplombowanie pomiesz- czenia, użycie broni - to formy przymusu bezpośredniego). Organy policji mogą stosować niektóre z wymienionych środków w celu wyegzekwowania wydanych poleceń (w ramach uprawnień), bez potrzeby wydawania tytułu wykonawczego. PRAWO KARNE f l. ŹRÓDŁA PRAWA KARNEGO Podstawowymi źródłami prawa karnego są: 1) kodeks karny (k.k.) z 19 kwietnia 1969 r., 2) kodeks karny wykonawczy (k.k.w.) z 19 kwietnia 1969 r. 3) ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. nr 35, póz. 228). Kodeks karny składa się z trzech części: ogólnej, szczególnej i wojskowej. W części ogólnej zostały uregulowane podstawowe zagadnienia prawa karnego. Należą do nich na przykład: zasady odpowiedzialności karnej, formy popełnienia przestępstwa, okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną, kary, przedawnienie, zatarcie skazania. Część szczególna to zbiór przepisów, z których każdy odnosi się do jakiegoś konkretnego przestępstwa (art. 203 - kradzież, art. 205 - oszustwo, art. 210 - rozbój itd.). Część wojskowa zawiera ogólne i szczegółowe przepisy karne odnoszące się do żołnierzy. ^ 2. ZAKRES OBOWIĄZYWANIA PRAWA KARNEGO Chodzi tu o rozważenie kwestii, do jakich przestępstw, kiedy i gdzie oraz przez kogo popełnionych, stosują się przepisy polskiego prawa karnego. Czy stosują się tylko do przestępstw popełnionych na terenie Polski? Czy obywatel innego państwa, który popełnił przestępstwo w Polsce, może być sądzony w Polsce i na podstawie polskich przepisów? Czy Polak, który dopuścił się przestępstwa za granicą i został tam ukarany, może być sądzony powtórnie w kraju na podstawie polskiego prawa karnego? Sprawa obo^i^y^^ polskiego prawa karnego jest rozpatrywana na dwóch płaszczy^p^ ^ czasie i w przestrzeni, na których może do- chodzie do kol^u 112 Na podstawie przepisów ustawy Karne] mogą oyc sąuzunc iyiis.u ic przestępstwa, które zostały popełnione w czasiejej obowiązywania. Nie można sądzić i skazać sprawcy za popełnienie czynu zabronionego przez ustawę przed jej wejściem w życie, ani po jej uchyleniu. Jest to zasada obowiązująca we wszystkich cywilizowanych państwach. Już francuska De- klaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1791 r. głosiła: „Prawo, które by karało za czyny popełnione przed wejściem jego w życie stanowiłoby tyranię, a jego wsteczna działalność byłaby zbrodnią". Wsteczne działanie ustawy karnej, pozwalające na karanie za czyny, które w chwili popełnienia nie były zabronione, prowadzi do powstania w społeczeństwie nastroju lęku i niepew- ności, gdyż nikt nie wie, za co go w przyszłości może spotkać represja. W polskim prawie karnym obowiązuje w tej mierze łacińska maksyma: lex retro non agit (ustawa nie działa wstecz). Rozciąganie działania ustawy karnej wstecz może mieć miejsce jedynie w zupełnie wyjątkowych przypadkach. Tak na przykład rozciągnięto na przestępstwa popełnione w czasie wojny działanie dekretu z 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy, winnych za- bójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego (Dz. U. z 1946 r., nr 69, póz. 337), co było uzasadnione ogromem zbrodni hitlerowskich, nie mieszczących się w ramach zwykłych przepisów. Zasada lex retro non agit jest stosowana także przy zmianie przepisów. Jeśli sprawca popełnił czyn pod rządami starej ustawy, a sądzony jest już po wejściu w życie nowej, przewidującej surowszą karę za dany czyn, sąd wymierza karę według starych przepisów. Natomiast gdy nowa ustawa jest względniejsza dla sprawcy lub w ogóle popełnionego czynu nie uznaje za przestępstwo - sąd stosuje nową ustawę. Obowiązuje więc przyjęcie tego przepisu, który jest korzystniejszy dla oskarżonego. 2. Obowiązywanie ustawy karnej w przestrzeni Zależnie od tego kto popełnił przestępstwo oraz gdzie zostało popełnione, polska ustawa karna znajduje lub nie znajduje zastosowania. Poniżej omówio- ne będą pokrótce obowiązujące w tej mierze zasady: l) Polskie przepisy karne stosuje się do wszystkich osób, które popełniły przestępstwo na terytorium Polski oraz na polskim statku wodnym lub powietrznym. Nie ma tu więc znaczenia obywatelstwo przestępcy. Obywatel obcego państwa, który w czasie pobytu w naszym kraju dopuści się przestępst- wa, odpowiada przed polskim sądem na podstawie polskiego kodeksu kar- nego, tak jak obywatel polski Nie podlegają polskim przepisom ani orzecznictwu polskich sądów: a) szefowie przedstawicielstw państw obcych uwierzytelnieni w Polsce (np. ambasador, poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny), t - Elenunty prawi dla ebnooklów lt3 T J przedstawicielstw, d) członkowie rodzin wymienionych wyżej osób, jeżeli pozostają z nimi we wspólnocie domowej, e) inne osoby korzystające z immunitetu dyplomatycznego. W praktyce mogą powstać wątpliwości co do tego, czy przestępstwo popełnione zostało na obszarze Polski. Będzie tak w przypadku, gdy działanie przestępne miało miejsce w innym miejscu, a skutek przestępny w innym (np. sprawca wysyła z Hiszpanii przesyłkę z zatrutą żywnością, która w Polsce powoduje śmierć adresata). Przestępstwo uważa się za popełnienie w miejscu, gdzie a) sprawca dopuścił się czynu, b) nastąpił skutek, c) skutek miał nastąpić. Jeśli choć jedno z wymienionych ogniw wystąpiło na terytorium Polski, stosuje się polskie prawo karne. 2) Polską ustawę karną stosuje się do obywateli polskich, którzy popełnili przestępstwo za granicą. Wszczęciu postępowania karnego i wy- mierzeniu odpowiedniej kary w Polsce nie przeszkadza fakt, że sprawca został już za to samo ukarany za granicą. W razie skazania w Polsce osoby, ukaranej za ten sam czyn za granicą, sąd polski zalicza na poczet kary wykonaną za granicą całość albo część kary (podobnie jak to ma miejsce z aresztem tymczasowym). W omawianej sytuacji mamy do czynienia z podwójną odpowiedzialnością karną obywatela polskiego, częściowo tylko złagodzoną ewentualnym za- liczeniem kary już wykonanej. Jeżeli obywatel polski popełnił za granicą czyn przestępny, którego przepisy danego kraju nie uważają za przestępstwo, wszczęcie postępowania karnego w Polsce następuje tylko na zarządzenie Prokuratora Generalnego. Obywatela polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą i powrócił do kraju, nie można wydać władzom obcego państwa. To samo dotyczy cudzo- ziemców, korzystających w Polsce z prawa azylu. 3) Polską ustawę karną stosuje się do cudzoziemców, którzy popełnili przestępstwo za granicą. Jednakże warunkiem odpowiedzialności w takim przypadku jest uznanie tego czynu za przestępstwo również przez przepisy obowiązujące w miejscu jego popełnienia. Niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu popełnienia przestęp- stwa, polskie przepisy znajdują zastosowanie wobec cudzoziemców w razie popełnienia: a) przestępstwa przeciwko istotnym interesom politycznym lub gospodar- czym Polski, b) przestępstwa ściganego na mocy umów międzynarodowych. Do przestępstw podlegających ściganiu na mocy umów międzynarodowych należą m.in.: l) handel narkotykami, 2) handel niewolnikami, 3) handel kobietami i dziećmi, 4) rozbójnictwo morskie. 114 dzom innego państwa. ^3. POJĘCIE PRZESTĘPSTWA Nie każdy czyn zabroniony przez prawo jest przestępstwem. Przestępstwem jest tylko taki czyn, który został zabroniony w pewien szczególny, kwa- lifikowany sposób: pod groźbą kary. Inne czyny zabronione, nie zagrożone taką sankcją, są tylko delikatami, czynami niedozwolonymi, bezprawnymi Wywołują one skutki w innych dziedzinach prawa - prawo karne się nimi nie zajmuje. Przestępstwo jest to zawiniony czyn człowieka, społecznie niebez- pieczny, zabroniony pod groźbą kary. Przytoczona definicja wywodzi się z dwóch innych definicji, z których każda przyjmuje inny punkt widzenia. Pierwsza z nich, zwana materialną, zwraca uwagę przede wszystkim na fakt społecznej szkodliwości przestępstwa, pozostawiając na dalszym planie naruszenie przepisów. Według definicji materialnej przestępstwo to czyn człowieka, społecznie niebezpieczny, bezpraw- ny, karalny i zawiniony. Druga definicja, formalna, przyjmuje za kryterium wyłącznie stosunek popełnionego czynu do przepisów prawnych, bez względu na charakter czynu i jego społeczne znaczenie. Według tej definicji przestępstwo to czyn człowieka, zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. W prawie polskim ustawowa definicja przestępstwa nie zadowala się samą stroną formalną, lecz ujmuje przestępstwo także od strony materialnej, podkreślając społeczne niebezpieczeństwo takiego czynu. Sąd badając sprawę, nie jest obowiązany badać, czy popełnione przestępst- wo było rzeczywiście społecznie szkodliwe. Samo umieszczenie danego czynu w kodeksie karnym, wśród czynów przestępnych, fakt ten przesądza- O społe- cznym niebezpieczeństwie przestępstwa decyduje zatem a priori ustawodawca. Każde przestępstwo ma charakterystyczne cechy, które pozwalają je odróżnić od innych przestępstw. Innymi cechami odznacza się oszustwo, innymi kradzież, jeszcze innymi rozbój. Charakterystyczne cechy danego przestępstwa nazywamy jego znamionami. Na przykład do znamion kradzieży należy, iż jest to: a) zabranie cudzej rzeczy ruchomej, b) z posiadania drugiej osoby, c) celem sprawcy jest przywłaszczenie rzeczy. W każdym przestępstwie występują następujące cztery elementy: 1) podmiot przestępstwa, 2) przedmiot przestępstwa, »• 115 x umJii^toiii iuu puuiiiiulami przestępstwa nazywamy sprawcę lub spraw- ców. Przedmiotem przestępstwa jest dobro, przeciwko któremu przestępstwo było bezpośrednio skierowane: skradziona rzecz, życie człowieka, jego dobre imię, wolność, mienie itd. Stroną przedmiotową przestępstwa nazywamy sposób popełnienia czynu i okoliczności, w jakich do niego doszło, a więc zewnętrzną, dostrzegalną zmysłami, obiektywnie istniejącą stronę przestępstwa (czas, miejsce, użyte narzędzia, pozostawione ślady itd.). Ekipa policyjna, która przyjeżdża na miejsce przestępstwa, zajmuje się właśnie utrwaleniem jego strony przed- miotowej. Stroną podmiotową przestępstwa nazywamy natomiast subiektywne okoli- czności sprawy, związane z psychiką sprawcy. Należy do nich przede wszyskim wina sprawcy. ^ RODZAJE PRZESTĘPSTW Wśród przestępstw wyodrębnia się różne kategorie, zależnie od przyjętych kryteriów. Poniżej przedstawione są podstawowe i najczęściej spotykane podziały przestępstw. 1) Ze względu na wysokość grożącej kary przestępstwa dzielą się na ^brednie i występki. Zbrodnia to czyn zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo karą surowszą. Występek to czyn, za który grozi kara przekraczająca 3 miesiące pozbawienia wolności, 3 miesiące ograniczenia wolności lub 5000000 zł grzywny. Zbrodnie i występki są ścigane w trybie postępowania karnego i sądzone przez sądy. Jedyną podstawą przytoczonego podziału jest wysokość kary, grożącej za dane przestępstwo. Zbrodnią jest więc każdy czyn zagrożony karą nie niższą niż 3 lata pozbawienia wolności - niezależnie od przedmiotu przestępstwa. Dlatego nie należy utożsamiać zbrodni z zabójstwem - jak to ma miejsce w języku potocznym. 2) Z uwagi na skutek, przestępstwa dzielą się na materialne i formalne lub inaczej na skutkowe i bezskutkowe. Przestępstwo materialne to takie, na które składa się: a) działanie sprawcy, b) skutek tego działania. Wystąpienie obu elementów jest konieczne. Przestępstwa materialne stanowią zdecydowaną większość. Należy do nich kradzież, rozbój, zabójstwo, uszkodzenia ciała i in. 116 Łupina uocnodzi przez samu uziaiame sprawcy, oez względu na skutek. Wystąpienie — lub nie - skutku nie jest istotne dla bytu przestępstwa. Skutek ten może wystąpić i przestępstwo przez to nie staje się materialnym. Przykładem przestępstwa formalnego jest nieudzielenie pomocy człowie- kowi, któremu grozi niebezpieczeństwo utraty życia (art. 164 § l k.k.). Samo powstrzymanie się od udzielenia pomocy, np. tonącemu - jest prze- stępstwem, choćby osoba tonąca zdołała się uratować. Innego przykładu dostarcza art. 162 k.k.: „Kto, będąc dotknięty chorobą weneryczną, naraża inną osobę na zarażenie tą chorobą, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3". 3) Ze względu na rodzaj winy sprawcy, odróżnia się przestępstwa umyślne i nieumyślne. Elementem przestępstwa umyślnego jest umyślna wina sprawcy (w postaci zamiaru bezpośredniego lub zamiaru ewentualnego). Przestępstwo nieumyślne popełniane jest z winy nieumyślnej (w postaci lekkomyślności lub niedbalstwa). 4) Ze względu na sposób zachowania się sprawcy, można przestępstwa podzielić na popełnione przez działanie i popełnione przez zaniechanie. W ogromnej większości przypadków przestępstwo polega na aktywnym zachowaniu się człowieka, na pewnym działaniu. Niekiedy jednak przestępst- wem może być powstrzymanie się do aktywności, bierne zachowanie się, zaniechanie wykonania obowiązku, jaki w danej sytuacji prawo na człowie- ka nakłada. Na przykład popełnia przestępstwo dyrektor przedsiębiorstwa, który nie zawiadomi prokuratury o kradzieży, dokonanej na terenie zakładu. 5) Przestępstwa podzielić można także na zasadnicze, kwalifikowane i uprzywilejowane. Można wyodrębnić grupę przestępstw podobnych do siebie, przy czym jedno z nich odgrywa w grupie rolę zasadniczą (np. kradzież wśród przestępstw przeciwko mieniu), a pozostałe różnią się dodatkowymi cechami. Przestępstwem kwalifikowanym jest przestępstwo posiadające takie cechy dodatkowe, które powodują, że jest ono społecznie niebezpieczniejsze od zasadniczego. Kara za przestępstwo kwalifikowane jest też odpowiednio wyższa. Przykładem przestępstwa kwalifikowanego jest rozbój w stosunku do kradzieży. Przestępstwo uprzywilejowane jest czymś odwrotnym niż kwalifiko- wane. Posiada takie dodatkowe cechy, które czynią je mniej niebezpiecznym niż przestępstwo zasadnicze. Stąd też i kara za przestępstwo uprzywilejowane jest niższa aniżeli za zasadnicze. W stosunku do zabójstwa jako przestępstwa zasadniczego, przestępstwami uprzywilejowanymi są tzw. zabójstwo w afekcie, zabicie dziecka przez matkę w okresie porodu i pod wpływem jego przebiegu, eutanazja. 6) Ze względu na sposób ścigania, przestępstwa dzielą się na przestępstwa •ścigane z urzędu i przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego. 117 publicznego, najczęściej prokuratora. Należą do nich wszystkie poważniejsze przestępstwa. Do przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego (tzw. prywat- no-skargowych) należą przestępstwa popełnione na szkodę jednostki, o nie- wielkiej szkodliwości społecznej (np. obraza, naruszenie nietykalności cielesnej). W charakterze oskarżyciela występuje tu pokrzywdzony. 7) Ze względu na rodzaj dóbr chronionych przez prawo karne, rozróżnia się przestępstwa polityczne i przestępstwa pospolite. Przestępstwa polityczne skierowane są przeciwko podstawom ustroju państwa, a sprawca działa z pobudek politycznych. Do przestępstw pospolitych zalicza się wszystkie pozostałe przestępstwa. W tej grupie wyróżnia się przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, przestępst- wa przeciwko wolności, przestępstwa przeciwko obyczajności, przestępstwa przeciwko mieniu, przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości, prze- stępstwa przeciwko dokumentom i szereg innych. § 5. ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY Mówiąc o związku przyczynowym w prawie karnym mamy na myśli związek zachodzący między działaniem sprawcy a skutkiem przestępnym, wywołanym przez działanie. Problem ten występuje tylko przy przestępstwach materialnych. Istnienie związku przyczynowego jest warunkiem odpowiedzialności kar- nej. Żeby uzyskać wyrok skazujący prokurator musi udowodnić, iż przestępny skutek jest konsekwencją działania sprawcy, że zachodzi tu związek przyczyny i skutku. Jeśli takiego związku nie można się dopatrzeć, sprawca nie ponosi za swój czyn odpowiedzialności. Większość zjawisk w świecie jest w jakiś sposób powiązana i wzajemnie uwarunkowana, są to jednak zależności dalekie i luźne. W prawie karnym istnienie takiej luźnej zależności między działaniem sprawcy a skutkiem nie wystarcza do przyjęcia istnienia związku przy- czynowego. Jeśli na przykład chuligan napadł i pobił podróżnego w drodze na dworzec, wskutek czego ten spóźnił się i skacząc do odjeżdżającego pociągu dostał się pod koła, to chuligana nie można oskarżyć o zabójstwo, mimo że niewątpliwie istnieje związek pomiędzy jego działaniem (napaść) a skutkiem (śmierć podróżnego pod pociągiem). Podróżny nie spóźniłby się na dworzec, a więc i nie wskakiwałby do jadącego pociągu, gdyby nie napad, jednak związek między tymi zjawiskami nie jest konieczny, lecz przypadkowy. Konieczny związek przyczynowy zachodzi tylko wtedy, gdy określone działa- nie z reguły pociąga za sobą dany skutek przestępny. Warunkiem odpowiedzialności sprawcy czynu jest istnienie między jego działaniem a przestępnym skutkiem takiego właśnie koniecznego związku 118 w następstwie zapalenia płuc, którego nabawiła się w szpitalu. §/6. STADIA CZYNU PRZESTĘPNEGO jdzieli się na kilka Działanie sprawcy, który popełnia przestępstwc kolejnych etapów, a mianowicie: a) zamiar, b) czynności przygotowawcze, c) usiłowanie lub dokonanie. Sam zamiar, nawet najbardziej stanowczy i całkowicie skonkretyzowany, nie jest karalny. Przez czynności przygotowawcze należy rozumieć wszystkie czynno- ści sprawcy, mające na celu przygotowanie gruntu pod przyszłe przestępstwo: nabycie lub przygotowanie odpowiednich środków, zebranie informacji, spo- rządzenie planu działania, wejście w porozumienie z innymi ludźmi itp. Czynności przygotowawcze nie są karalne, z wyjątkiem niektórych, wyraź- nie wymienionych przez przepisy. Do tych nielicznych karalnych należą np. przygotowanie do fałszowania pieniędzy lub papierów wartościowych, a także przygotowanie do najpoważniejszych przestępstw przeciwko interesom państ- wa (zdrada ojczyzny, szpiegostwo, gwałtowny zamach). Ostatnią fazą działalności przestępcy jest usiłowanie albo dokonanie. Obie te formy nie mogą wystąpić, gdyż jedna wyklucza drugą. Usiłowanie polega na tym, że sprawca podejmuje działanie zmierzające bezpośrednio do zamierzonego celu, ale celu tego nie osiąga. Brak rezultatu stanowi istotę usiłowania. Obojętna jest przyczyna, dla której przestępne działanie nie zostało uwieńczone powodzeniem. Usiłowania dopuszcza się sprawca, który strzela do człowieka, ale nie trafia, w trakcie włamywania się zostaje ujęty, za pomocą zwykłego wytrycha stara się otworzyć zamek skarbca bankowego itd. Przyczyny niepowodzenia sprawcy mogą być więc zarówno obiektywnie, jak i wynikać z nieudolności sprawcy lub braku kwalifikacji. Odróżnić należy usiłowanie u dolne i usiłowanie nieudolne. Usiłowa- nie udolne ma miejsce wtedy, gdy osiągnięcie zamierzonego celu było możliwe, lecz sprawcy stanęło coś na przeszkodzie, np. z okradanego sklepu wypłoszył go przechodzący policjant. Z usiłowaniem nieudolnym mamy natomiast do czynienia, jeżeli w okolicznościach, w jakich działał sprawca, osiągnięcie zamierzonego celu nie było w ogóle możliwe. Usiłowaniem nieudolnym będzie np. włamanie się do cudzego domu z zamiarem kradzieży, jeżeli dom jest pusty, lub oddanie strzału do leżącej na łóżku osoby z zamiarem pozbawienia jej życia, jeżeli ofiara już uprzednio zmarła na atak serca. • 119 dzialności za usiłowanie, jeśli dobrowolnie odstąpił od czynu lub zapobiegł skutkowi przestępnemu. Wobec sprawcy, który starał się zapobiec skutkowi przestępnemu sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Dokonanie ma miejsce wtedy, gdy działanie sprawcy, zmierzające bezpo- średnio do zamierzonego celu, zostanie uwieńczone powodzeniem. Zarówno usiłowanie, jak i dokonanie polegają na podjęciu takich czynno- ści, które według zamiaru sprawcy mają prowadzić wprost do przestępstwa. Różnica tkwi w tym, iż przy usiłowaniu cel ów nie zostaje osiągnięty, podczas gdy sprawca dokonania osiąga zamierzony skutek przestępny. §17. FORMY UDZIAŁU W PRZESTĘPSTWIE Przestępcą jest oczywiście przede wszystkim ten, kto sam zachowuje się w sposób zakazany przez przepisy prawa karnego: zabija, kradnie, bierze udział w bójce itd. Poza tym możliwe są jednak i dalsze formy udziału w przestępstwie. Przestępcą może więc być też człowiek, który sam nie popełnił czynu uznanego za przestępstwo, a tylko w pewien sposób przyczynił się do jego popełnienia przez inną osobę. Udział w przestępstwie może więc przybrać jedną z następujących trzech form: a) sprawstwo, b) podżeganie, c) pomocnictwo. Sprawcą jest ten, kto sam dopuszcza się czynu zabronionego przez jeden z przepisów szczególnych kodeksu karnego (lub innej ustawy karnej). Sprawcą przestępstwa z art. 161 k.k. jest człowiek, który własnym działaniem naruszył zakaz zawarty w przepisie art. 161 k.k. W praktyce nierzadko zachodzą wypadki popełnienia przestępstwa przez kilka osób działających wspólnie. Jest to współsprawstwo. Każdy ze współsprawców odpowiada tak, jakby sam był sprawcą przestępstwa: ponosi pełną odpowiedzialność karną. Podżegaczem jest ten, kto w jakikolwiek sposób nakłania drugą osobę do popełnienia określonego przestępstwa. Istotą podżegania jest budzenie i umacnianie woli popełnienia czynu zabronionego. Podżeganie występuje zazwyczaj w formie ustnej namowy, ale może też przybrać inną postać W określonej sytuacji pewne gesty mogą być równie wymowne jak słowa. Za podżeganie sąd uzna więc każde zachowanie się, mające skłonić drugą osobę do popełnienia przestępstwa. ; P o m o c n i k i e m jest ten, kto świadomie ułatwią drugiej osobie popełnienie przestępstwa. Pomocnik albo chce popełnienia tego przestępstwa, albo też przynajmniej na to się godzi. 120 narzędzi), udzielenie rad lub informacji potrzebnych sprawcy, stanie na czatach itp. Polega ono więc na marginesowym wkładzie pomocnika w prze- stępstwo (np. stanie na straży, gdy inni rabują sklep). W razie udziału pomocnika w samym popełnieniu przestępstwa, jego rola jest podobna do tej, jaką odgrywa współsprawca. Podżegacz i pomocnik ponoszą odpowiedzialność w granicach swego zamiaru. Oznacza to, że podżegacz odpowiada za przestępstwo, do popeł- nienia którego starał się namówić - niezależnie od tego, czy i jakie przestępst- wo popełniono. Odpowiedzialność podżegacza i pomocnika jest więc niezależ- na od odpowiedzialności sprawcy przestępstwa. Podżegacz i pomocnik nie odpowiadają za przekroczenie przez sprawcę planu działania. Jeżeli namawiali (pomagali) do pobicia, a sprawca dopuścił się ciężkiego uszkodzenia ciała - odpowiadają tylko za pobicie. Ale i odwrotnie: jeśli podżegacz starał się sprawcę skłonić np. do zabójstwa, a ten jedynie zranił ofiarę - podżegacz poniesie odpowiedzialność wynikającą z art. 148 §1 k.k., dotyczącego zabójstwa. Może się więc zdarzyć, że kara wymierzona pod- żegaczowi lub pomocnikowi, którzy nie wzięli bezpośredniego udziału w prze- stępstwie, będzie surowsza, niż kara poniesiona przez sprawcę. Nie podlegają karze podżegacz i pomocnik, którzy dobrowolnie zapobiegli dokonaniu przestępstwa. Jeżeli sprawca - wbrew namowom podżegacza - nie dokonał przestępstwa i nie usiłował go dokonać, sąd może wobec podżegacza (pomocnika) zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wy- mierzenia w ogóle. §<8. WINA Wina jest jednym z niezbędnych elementów przestępstwa. Nie jest więc przestępstwem taki czyn, który odpowiada wprawdzie opisowi zamieszczone- mu w jednym z przepisów kodeksu karnego, ale popełniony został w sposób niezawiniony. Bez winy nie ma przestępstwa. Poprawne zdefiniowanie winy natrafia na trudności. Na ogół przez winę rozumie się określony psychicznie stosunek sprawcy do popełnionego czynu. Wina jest więc, w przeciwieństwie do pozostałych cech przestępstwa, cechą subiektywną, związaną z psychiką sprawcy. Wina wyraża psychiczne zaangażowanie sprawcy w dokonywany czyn, przede wszystkim stopień tego zaangażowania i jego charakter. Zależnie od tego, w jaki sposób sprawca odnosi się do przestępstwa przed i w czasie 121 Na formę winy wpływa więc decydująco psychiczne ustosunkowanie się sprawcy do czynu: czy chciał popełnić przestępstwo i świadomie dążył do celu, czy też przewidując możliwość przestępstwa zgadzał się na nie, nie mogąc na innej drodze osiągnąć jakiegoś ważnego celu itd. Zależnie od stopnia świadomości i natężenia złej woli, prawo karne odróżnia winę umyślną i winę nieumyślną. Każda z nich występuje w dwóch formach. Wina umyślna ma postać: a) zamiaru bezpośredniego, b) zamiaru ewentualnego. Wina nieumyślna występuje jako: a) lekkomyślność, b) niedbalstwo. Zamiar bezpośredni zachodzi wtedy, gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony. Ta forma winy występuje najczęściej. Charakteryzuje się świadomym dążeniem sprawcy do popełnienia przestępstwa. Wina złodzieja, który włamawszy się do sklepu kradnie z niego towary, to właśnie zamiar bezpośredni. Zamiar ewentualny ma miejsce wówczas, gdy sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa i godzi się na to. W przypadku zamiaru ewentualnego sprawca nie dąży do przestępstwa, lecz do innego celu, legalnego lub nielegalnego - jednakże zdaje sobie sprawę, że osiągnięcie tego celu jest niemożliwe bez popełnienia przestępstwa i z góry na to przestępstwo się zgadza. Formę zamiaru ewentualnego ma wina sprawców rozboju, którzy poz- bawioną ubrania ofiarę napadu pozostawiają na mrozie. Nie zamierzali oni jej pozbawić życia, lecz z takim skutkiem swego działania liczyli się i z góry go akceptowali. Lekkomyślność zachodzi wówczas, gdy sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że zdoła go uni- knąć. Lekkomyślność występuje np. w czynie kierowcy, który jedzie z niedo- zwoloną szybkością i powoduje wypadek. Sprawca oczywiście nie chciał swoją zbyt szybką jazdą doprowadzić do wypadku, jednakże przewidywał taką możliwość i tylko przypuszczał - bez wystarczającej podstawy - że zdoła go uniknąć. Typową lekkomyślnością jest strzelanie na polowaniu do zwierzęcia przebiegającego w pobliżu drugiego myśliwego. Niedbalstwo ma miejsce, gdy sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć powinien i może przewidzieć. Wina w postaci niedbalstwa występuje np. w działaniu człowieka, który bawi się bronią palną, nie wiedząc, że jest nabita i skutkiem tego rani człowieka. Sprawca nie wie, że broń jest gotowa do strzału, a tym bardziej nie ma zamiaru strzelania, jednak w opisanej sytuacji winien sprawdzić jej stan, jak to robi każdy rozważny człowiek. Zaniedbanie tego obowiązku, o ile do- prowadzi do wypadku, będzie decydujące dla odpowiedzialności karnej. 122 ^UŁ\J\*ŁŁŁ J^Al WiC^ ^itl l l »•***. »-———^-—M*»—*—— .—„ _—.—————— — ..———-_————^- Występek można popełnić także nieumyślnie, jeśli przepis dotyczący danego przestępstwa uznaje za wystarczające lekkomyślność lub niedbalstwo. W zasadzie jednak i do występku konieczna jest wina umyślna. Jeśli popełniono czyn zakazany przez prawo karne, a w działaniu sprawcy nie ma w ogóle winy, tzn. sprawca ani go nie chciał popełnić, ani nie przewidywał, ani nie mógł i nie powinien przewidywać - mamy do czynienia z przypadkiem. Za czyn taki sprawca nie odpowiada. Czyn nie jest przestępstwem ze względu na brak winy. Za przypadek uzna sąd np. czyn żołnierza, który na strzelnicy zabije człowieka ukrywającego się za tarczą. §(9. OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNĄ Okolicznościami wyłączającymi odpowiedzialność karną są te wszystkie okoliczności, które powodują - z różnych przyczyn - że popełniony czyn przestępny nie pociąga za sobą wymierzenia sprawcy kary. Przyczyny, dla których państwo wstrzymuje się od ukarania sprawcy przestępstwa są zróżnicowane. W jednych przypadkach powodem jest psychiczny stan sprawcy, nie pozwalający mu pojąć znaczenia popełnianego czynu lub też uzasadnione przekonanie, iż dany postępek jest nieszkodliwy i słuszny. Wówczas popełnione czyny charakteryzują się pełną społeczną szkodliwością, ale ukaranie sprawców byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami sprawiedliwości, ze świadomością prawną społeczeństwa. Sprawcy nie ponoszą bowiem winy za swoje czyny. W innych przypadkach sprawcy dopuszczają się czynu zabronionego jako przestępstwo i zagrożonego karą, ale okoliczności w jakich czyn zostaje popełniony są szczególne, nietypowe. One to właśnie powodują, że czyn - w innych warunkach społecznie niebezpieczny - przestaje być szkodliwy dla społeczeństwa, a niekiedy staje się wręcz pożądany. Wyłączenie społecznego niebezpieczeństwa czynu pociąga za sobą - w charakterze logicznego następst- wa - zaniechanie przez państwo ukarania jego sprawcy. Tak więc okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną dzielą się na: 1) okoliczności wyłączające winę, 2) okoliczności wyłączające bezprawność czynu. < Do okoliczności wyłączających winę należą: a) niepoczytalność, b) błąd. Do okoliczności wyłączających bezprawność czynu należą: a) obrona konieczna, b) stan wyższej konieczności, 123 u/ ^fy^\^ŁL ^UA.JLAJf WUAUŁA&gU, e) działanie w granicach uprawnień lub obowiązku prawnego, l) ryzyko nowatorstwa. l. Niepoczytalność Niepoczytalność jest to określony stan psychiczny człowieka, polegający na tym, że nie rozpoznaje on znaczenia swoich czynów lub nie może kierować swoim postępowaniem. Przyczyną niepoczytalności może być niedorozwój umysłowy, choroba psychiczna bądź inne ^zakłócenia czynności psychicznych, chociażby przej- ściowe. Z przytoczonej na wstępie istoty niepoczytalności wynika, że jest to albo choroba intelektu, albo choroba woli. W pierwszym przypadku człowiek nie rozpoznaje znaczenia swoich czynów, nie zdaje sobie sprawy, że są złe, zabronione. U większości ludzi chorych psychicznie lub niedorozwiniętych występuje ta właśnie forma niepoczytalności. W drugim przypadku, ze względu na zniesienie hamulców moralnych, człowiek dysponujący pełną świadomością nie może kierować swoim postępowaniem, nie może się oprzeć pewnym bodźcom, chociaż zdaje sobie w pełni sprawę, że popełnia czyn zabroniony. Wina jest uwarunkowana prawidłowym funkcjonowaniem świadomo- ści i woli sprawcy. Dlatego niepoczytalność, której istota polega na wadliwym działaniu świadomości lub woli, należy do okoliczności wyłączają- cych winę. Uniemożliwia przypisanie sprawcy winy, czyli stwierdzenie, że popełnił on czyn w sposób zawiniony. Zakłócenie prawidłowego działania psychiki może występować z różnym natężeniem, od lekkiego upośledzenia niektórych czynności psychicznych, aż do całkowitego wyłączenia świadomości i woli. Dlatego obok niepoczytalności wyróżnia się także ograniczoną poczytalność. O ograniczonej poczytalności mówimy wtedy, gdy zdolność czło- wieka do rozpoznawania znaczenia czynów i kierowania postępowaniem nie jest całkowicie wyłączona, lecz tylko w znacznym stopniu ograniczona. Ograniczenie poczytalności nie wyłącza odpowiedzialności karnej człowieka, który w takim stanie dopuścił się przestępstwa, jednak sąd, biorąc je pod uwagę, może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Z punktu widzenia karalności czynu nie jest istotne, czy sprawca jest poczytalny w czasie rozpoznawania sprawy, lecz jaki jest stan jego psychiki w momencie popełnienia przestępstwa. Stąd też nie podlega karze człowiek, który popełnił przestępstwo w stanie niepoczytalności, a później, już po wyzdrowieniu, był sądzony. Przedstawione zasady oddziaływania niepoczytalności na odpowiedzial- ność karną doznają istotnego ograniczenia. 124 y A Ł. v „ A u UJ (Ł Ł; ŁtlUU ^».ŁŁ-,7""J"-""^J AA-ŁY/^t^w yŁ L.^ vł AVł^A»^V/, Ł.\^ ^/»-»\^AC^^AAA^ 1-U1U za sobą wyłączenie lub ograniczenie poczytalności - ponosi pełną odpo- wiedzialność karną. Dlatego sprawcy przestępstw popełnionych w stanie całkowitego upojenia alkoholowego nie są bynajmniej zwolnieni z kary, mimo iż mogą swoich czynów nawet nie pamiętać. Ogólnie można powiedzieć, że niepoczytalność nie zwalnia od odpowiedzialności, jeżeli została przez sprawcę zawiniona. 2. Błąd Błąd jest drugą okolicznością wyłączającą winę. Zgodnie z przepisami kodeksu karnego nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu pod wpływem błędu co do okoliczności stanowiących znamię czynu zabronionego. Jest to tzw. błąd faktyczny. Wyłącza on winę wówczas, gdy nie został przez sprawcę zawiniony. Pod wpływem błędu faktycznego działa na przykład mężczyzna, który wychodząc z zakładu fryzjerskiego zabiera z wieszaka kapelusz, będąc przekonany, że należy on do niego. Oprócz błędu faktycznego istnieje także błąd prawny. Człowiek działa pod wpływem błędu prawnego, gdy nie wie, że popełniany przez niego czyn jest zabroniony. Błąd prawny nie wyłącza odpowiedzialności karnej, chyba że sprawca nie mógł błędu uniknąć. Ma tu zastosowanie stara łacińska maksyma ignorantia iuris nocet (nieznajomość prawa szkodzi), zgodnie z którą przepisy obowiązują niezależnie od tego, czy są sprawcy znane. 3. Obrona konieczna Obroną konieczną nazywamy takie działanie człowieka, które zmierza do odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro społeczne lub jakiekolwiek dobro jednostki. Człowiek działający w obronie koniecznej używa takich środków, jakie w innych warunkach byłyby przestępstwem i pociągnęłyby za sobą ukaranie sprawcy (bije, powoduje uszkodzenie ciała, nawet - w skrajnym przypadku - zabija). Czyn taki nie jest społecznie szkodliwy, lecz odwrotnie, społecznie pożyteczny, gdyż zmierza do udaremnienia przestępstwa. Przedmiotem obrony koniecznej może być jakiekolwiek dobro: społeczne lub inne, własne lub cudze - życie, zdrowie, mienie, dobre imię itd. Szczególną formą obrony koniecznej jest wystąpienie w celu przywrócenia porządku lub spokoju publicznego. Wszelkie działania podjęte w tym celu, także przez osoby nie zobowiązane do tego służbowo, uznaje ustawa za obronę konieczną i w rezultacie nigdy nie pociągają one za sobą odpowiedzialności 125 W w Jis^-^jJ^J Tl 0-Łl.Ła. W J\^v/ W1.UŁŁŁ\^. Zamach, przeciwko któremu jest skierowane działanie w obronie koniecz- nej musi być bezprawny. Nie jest obroną konieczną odparcie zamachu" policjanta, który chce zatrzymać przestępcę, ani też obrona przed komor- nikiem, który na podstawie prawomocnego wyroku usiłuje dokonać zajęcia ruchomości, gdyż działanie tych osób jest zgodne z prawem. Zamach musi być także bezpośredni, tzn. musi zagrażać lub trwać w chwili podjęcia obrony koniecznej. Nie można zastosować obrony koniecz- nej przed zamachem ani po zamachu. Niedozwolone jest więc uderzenie zbliżającego się człowieka „prewencyjnie", w przewidywaniu napaści z jego strony (nawet gdyby się okazało, że zamierzał rzeczywiście napaść), ani oddanie strzału do uciekającego napastnika. Zamach musi być wreszcie rzeczywisty, a nie urojony. Nie wystarczy subiektywne przekonanie sprawcy, że do napadu doszło, jeśli w rzeczywistości nie miał on miejsca. Przykład działania w obronie koniecznej: I. Jan Kowalski idąc wieczorem do domu, zostaje napadnięty przez dwóch mężczyzn, z których jeden usiłuje mu wyrwać teczkę. Kowalski nie mogąc napastnikom inaczej poradzić, chwyta leżącą na ziemi połowę cegły i uderza jednego z nich w głowę. Napastnik pada na ziemię, jego towarzysz ucieka. II. Jan Kowalski wchodzi wieczorem do małego baru i widzi, że bufetowa stoi pod ścianą z rękoma podniesionymi do góry, a nieznajomy mężczyzna wyjmuje z kasy pieniądze. Kowalski, nie będąc widziany przez napastnika, zbliża się do niego z tyłu i pryska mu w twarz piwem ze stojącego na bufecie kufla, a następnie chwyta za gardło i uderzając głową o ścianę stopniowo obezwładnia. Nasilenie obrony powinno być proporcjonalne do wielkości zagrożenia, nie należy więc używać środków nadmiernie gwałtownych, jeśli wystarczyłby środek łagodniejszy. Zastosowanie metody zbyt gwałtownej, zbędnej w danej sytuacji, nosi nazwę przekroczenia granic obrony koniecznej. Sprawca odpowiada wówczas za swój czyn, ale sąd biorąc pod uwagę, że jego intencje były właściwe, może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet go od kary uwolnić. 4. Stan wyższej konieczności Ze stanem wyższej konieczności mamy do czynienia wtedy, gdy ktoś poświęca cudze dobro w celu zapobieżenia bezpośredniemu niebezpieczeństwu, grożącemu jakiemukolwiek dobru społecznemu lub dobru jednostki. Poświęcenie cudzego dobra jest dopuszczalne tylko wtedy, jeśli niebez- pieczeństwa nie można odwrócić w inny sposób. Poświęcone dobro nie może 126 Istotą stanu wyższej konieczności jest istnienie niebezpieczeństwa, wskutek czego powstaje pewna kolizja interesów. Działający ma do wyboru albo zgodzić się na szkodę, która grozi, albo niebezpieczeństwo odwrócić, powodując inną szkodę. Właściciel domu, w którym wybuchł pożar, rozbiera płot sąsiada, aby umożliwić ratującym dostęp do palącego się domu. Właściciel domu ma do wyboru albo poświęcić swój dom, nie rozbierając płotu, albo uratować dom, rozbierając płot. Powstaje tu zatem konflikt między mieniem w postaci domu i mieniem w postaci płotu. Niebezpieczeństwo powodujące powstanie stanu wyższej konieczności mo- że być wywołane klęskami żywiołowymi (powódź, pożar, huragan), zachowa- niem się zwierząt (napadnięcie człowieka przez dużego psa), wypadkiem (właściciel samochodu zostaje zmuszony do przewiezienia ofiary wypadku ulicznego do szpitala), zachowaniem się człowieka (napadnięty zasłania się przed ciosem noża ciałem drugiego człowieka). W razie przekroczenia granic wyższej konieczności sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Nie może się powoływać na stan wyższej konieczności sprawca, który poświęcił takie dobro, nad którym miał obowiązek czuwać, nawet narażając się na niebezpieczeństwo osobiste (np. strażnik, policjant). 5. Rozkaz przełożonego Rozkaz ma szczególne znaczenie w wojsku, a także w rozmaitych forma- cjach paramilitarnych, jak policja, straż graniczna itp., ze względu na obowią- zującą tam dyscyplinę. Sprawa przestępstwa na rozkaz doznała wyraźnego uregulowania w części wojskowej kodeksu karnego. Art. 290 § l k.k. stanowi: „Nie popełnia przestępstwa żołnierz, który dopuszcza się czynu zabronionego, będącego wykonaniem rozkazu, chyba że wiedział albo co najmniej godził się na to, iż wykonując rozkaz popełnia przestępstwo". Zgodniem z tym przepisem, żołnierz, który zdaje sobie sprawę, że rozkazano mu popełnić czyn zabroniony, powinien odmówić wykonania takiego rozkazu, w przeciwnym bowiem razie naraża się na odpowiedzial- ność karną. W przypadku, gdy nie wie on o bezprawności czynu, odpowiedzial- ność ponosi tylko osoba, która wydala rozkaz. Tak więc, tylko w tej ostatniej sytuacji działanie na rozkaz jest okolicznością wyłączającą bezprawność czynu. 127 Zgoda pokrzywdzonego jest okolicznością wyłączającą bezprawność czynu jedynie w odniesieniu do tych przestępstw, które są skierowane wyłącznie przeciwko interesom jednostki, nie zaś przeciwko interesom społecznym. Jeśli czyn zagraża jednocześnie interesom jednostkowym i społecznym - zgoda zainteresowanej osoby nie może wyłączyć karalności. W niektórych przypadkach przepis wyraźnie stanowi, że zgoda osoby zainteresowanej wyłącza karalność (np. art. 188 k.k.: „Kto wbrew woli osoby powołanej do opieki lub nadzoru uprowadza lub zatrzymuje małoletniego albo osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega kar?e pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5"). W innych przypadkach logiczne rozumowanie prowadzi do wniosku, że czyn przestępczy dokonany za zgodą zainteresowanego nie podlega karze. Dotyczy to na przykład wielu przestępstw przeciwko mieniu. Jeśli właściciel wyrazi zgodę na to, by sprawca zabrał jego rzeczy lub je nawet zniszczył, to nie mamy do czynienia ani z kradzieżą, ani z uszkodzeniem mienia. Podobnie pozbawienie człowieka wolności za jego zgodą, nie może być uważane za przestępstwo z art. 165 k.k. Zgoda pokrzywdzonego nie wyłącza natomiast odpowiedzialności przy takich przestępstwach jak zabójstwo, uszkodzenie ciała itp. Obcięcie człowie- kowi palca za jego zgodą pozostaje przestępstwem. Życie i całość ciała nie są bowiem dobrami, którymi człowiek ma prawo dysponować w sposób nieo- graniczony. 7. Działanie w granicach uprawnień lub obowiązku prawnego Nie jest bezprawnym działanie osób, które dopuszczają się czynów, w innych warunkach zabronionych, realizując ciążący na nich obowiązek urzędowy, zawodowy lub wychowawczy. Wykonywaniem obowiązku urzędowego jest usprawiedliwiona inter- wencja funkcjonariusza policji, który stosując siłę doprowadza przestępcę do komisariatu lub komornika dokonującego zajęcia rzeczy wbrew woli właściciela. W wielu przypadkach wykonywanie określonego zawodu daje prawo do działań normalnie zabronionych. Zranienie człowieka jest surowo karane, nie podlega jednak oczywiście karze lekarz, który w czasie operacji otwiera jamę brzuszną, dokonuje amputacji kończyny itd. Także osoby, na których ciąży obowiązek wychowawczy (rodzice, opiekunowie) nie popełniają przestępstwa, gdy w ramach tego obowiązku wymierzają karę cielesną dziecku. Nie odnosi się to natomiast do cudzych dzieci, w stosunku do których ten obowiązek nie istnieje. Uderzenie lub obrażenie cudzego dziecka jest przestępstwem. 128 Wszelki postęp, zwłaszcza w dziedzinie techniki, związany jest z po- dejmowaniem przez ludzi określonego ryzyka. Doświadczenia, próby, eks- perymenty prowadzą niekiedy do wystąpienia skutków zabronionych przez prawo karne. Ma tu miejsce swoista sprzeczność. Z jednej strony interes społeczny wymaga ciągłego rozwoju, z drugiej zaś ten sam interes wymaga poszanowania życia i zdrowia człowieka oraz innych interesów jednostki i zbiorowych. Przyjmuje się, że osoba, do której należy decyzja, ma prawo podjąć ryzyko wystąpienia skutków przestępnych, jeżeli jest ono uzasadnione szeroko rozu- mianym interesem społecznym. Nowy model samolotu, po wielokrotnym sprawdzeniu w warunkach laboratoryjnych, musi się kiedyś po raz pierwszy wzbić w powietrze. W decyzji o starcie tkwi pewien element ryzyka dla pilota. Jeśli ryzyko jest maksymalnie zmniejszone i zrównoważone interesem społecznym - w razie wypadku osoba podejmująca taką decyzję nie poniesie odpowiedzialności karnej. § 10. ZBIEG PRZESTĘPSTW O zbiegu przestępstw mówi się wówczas, gdy sprawca dopuści się kilku czynów przestępnych, za które jest następnie sądzony łącznie, na jednej rozprawie. Zbieg przestępstw może być jednorodny lub różnorodny. Zbieg jedno- rodny występuje, gdy sprawca popełnia kilka przestępstw tego samego rodzaju, na przykład kradzież, rozbój i przywłaszczenie (wszystkie trzy przestępstwa przeciwko mieniu). Zbieg różnorodny polega na popełnieniu kilku przestępstw różnego rodzaju, nie należących do tej samej grupy, ze zbiegiem różnorodnym będziemy więc mieli do czynienia, gdy sprawca podrobi czek oraz pobije sąsiada. Sąd każde przestępstwo rozpatruje oddzielnie, uwzględnia zachodzące okoliczności łagodzące i obciążające, za każde przestępstwo wymierza osobną karę, a na ich podstawie karę łączną. Systemy prawa karnego innych państw przyjmują różne zasady, w oparciu o które następuje połączenie kar. Jeden skrajny system polega na dodaniu do siebie poszczególnych kar, co jest najbardziej niekorzystne dla sprawcy. Drugi sprowadza się do wchłonięcia przez karę najwyższą wszystkich pozostałych kar. Ten system jest z kolei bardzo korzystny dla skazanego, gdyż kara łączna równa się najwyższej z wymierzonych kar pojedynczych. Polskie prawo karne przyjęło rozwiązanie pośrednie. Sąd orzeka karę łączną, biorąc za podstawę kary wymierzone za zbiegające się przestępstwa. 9 - Elementy praw* (Da ekonomutów t29 ., — -- ^"itA^cguiŁlC plŁ»-a'-ft""- wa. Kara łączna nie może być wyższa od sumy kar wymierzonych za poszczególne przestępstwa i nie może przekroczyć górnej granicy danego rodzaju kary. Łączeniu podlegają tylko kary zasadnicze tego samego rodzaju, nie można łączyć na przykład grzywny z karą ograniczenia wolności. W razie skazania za jedno ze zbiegających się przestępstw na karę śmierci, orzeka się tę karę jako łączną karę zasadniczą. Jeśli za jedno z przestępstw wymierzono 25 lat pozbawienia wolności, łączna kara pozbawienia wolności wynosi także 25 lat. W przypadku skazania za poszczególne przestępstwa na kary pozbawienia wolności i kary ograniczenia wolności sąd wymierza karę łączną pozbawienia wolności po dokonaniu odpowiedniej zamiany (zamienia się ograniczenie wolności na pozbawienie wolności, przy czym miesiąc ograniczenia wolności odpowiada 15 dniom pozbawienia wolności). W razie skazania za zbiegające się przestępstwa na kary pozbawienia wolności i grzywny, sąd wymierza osobno karę łączną pozbawienia wolności, osobno zaś karę łączną grzywny. W granicach przewidzianych dla kary łącznej sąd decyduje swobodnie o wysokości kary. W praktyce jest ona z reguły znacznie niższa od sumy kar za poszczególne przestępstwa, a jej wymierzenie jest zawsze korzystne dla sprawcy. Kary dodatkowe stosuje się wobec skazanego, chociażby je orzeczono tylko za jedno ze zbiegających się przestępstw. Omówione wyżej zasady, dotyczące kary łącznej, stosuje się również przy. tak zwanym wyroku łącznym. Wyrok łączny wydaje sąd, gdy sprawca popełnił kilka przestępstw, a następnie był za nie skazywany różnymi wyrokami, często przez różne sądy. Warunkiem wydania wyroku łącznego jest jedynie, by wszystkie przestępstwa były popełnione przed wydaniem pierwszego wyroku. Orzeczeniu kary łącznej w takim przypadku nie przeszkadza fakt, że niektóre z kar zostały już w całości lub w części wykonane. § 11. ZBIEG PRZEPISÓW USTAWY Od zbiegu przestępstw, o którym była mowa poprzednio, należy odróżnić zbieg przepisów ustawy (art. 10 k.k.). Zbieg przepisów ustawy ma miejsce wtedy, gdy czyn podpada jednocześnie pod kilka przepisów kodeksu karnego lub innej ustawy karnej, albo - inaczej mówiąc - wyczerpuje jednocześnie znamiona kilku przestępstw. Tak jest na przykład w razie gwałtu dokonanego na osobie pozostającej w bliskim pokrewieństwie. Zbiega się tu przepis z art. 168 § l k.k. („Kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza inną osobę do poddania się czynowi 130 wolności oa rolcu ao iai lu ) uraz przepis a.n. I/J K.K.. (.„is-iu uupuszuza się obcowania płciowego z krewnymi w linii prostej, bratem lub siostrą albo z osobą pozostającą w stosunku przysposobienia, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5"). Jednakże jeden czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo. Jeżeli więc czyn sprawcy wyczerpuje znamiona określone w dwóch albo więcej przepisach kodeksu karnego, sąd wymierza karę zasadniczą na podstawie tego przepisu, który przewiduje najsurowszą karę. W przytoczonym przy- kładzie sąd posłuży się przepisem art. 168 § l k.k. Niezależnie od tego sąd może wymierzyć kary dodatkowe przewidziane przez inne zbiegające się przepisy. § 12. PRZESTĘPSTWO CIĄGŁE, POWTÓRZONE I TRWAŁE Poprzednio była mowa o zbiegu przestępstw. Kiedy sprawca dopuści się kilku przestępstw, to sąd każde z nich rozpatruje oddzielnie, wymierza za nie karę i dopiero wtedy orzeka karę łączną. Niekiedy jednak względy ekonomii procesowej przemawiają przeciwko takiemu postępowaniu. Dzieje się tak w szczególności, gdy sprawca dopuszcza się większej liczby takich samych przestępstw, niekiedy bardzo drobnych. Rozpatrywanie każdego osobno byłoby niepotrzebnym mnożeniem pracy sądu. Wystarczy uznać je za jeden czyn, a wielokrotność popełnienia uwzględ- nić jako okoliczność obciążającą przy wymiarze kary. Tak przedstawia się istota przestępstw ciągłych, przestępstw powtórzonych oraz przestępstw trwałych. Każde z nich to w istocie zbieg przestępstw, do których nie stosuje się jednak normalnego postępowania, lecz ze względów dyktowanych ekonomią procesową sądzi jako jeden czyn. Z przestępstwem ciągłym mamy do czynienia wtedy, gdy sprawca popełnia szereg podobnych przestępstw na szkodę tej samej osoby, w jednym miejscu, zazwyczaj w ramach pewnego stosunku prawnego lub życiowego. Jako jedno przestępstwo ciągłe należy potraktować kradzież pracownika fabryki papierosów, który przez trzy miesiące codziennie wynosi tytoń. Wprawdzie, ściśle rzecz biorąc, popełnia on kilkadziesiąt kradzieży, ale potraktowanie tego jako zbiegu przestępstw, wymierzenie kilkudziesięciu kar - byłoby bardzo pracochłonne. Przyjmuje się więc, że popełniono przestępstwo ciągłe kradzieży, polegające na wynoszeniu tytoniu w danym okresie. Za przestępstwo powtórzone uważa się kilka podobnych czynów, popełnionych kolejno na szkodę różnych osób, na przykład kradzieże kieszon- kowe w czasie jednego kursu tramwaju. 9* 131 — —J—— —— —--.—Jt^.-Jt—o*- L-.y ^.^.wt. ^>w«<łwu ^&u.o "i-^.p.Ła.wnegO SK.UIKU. IIA-H' r dwa elementy zawiera na przykład pozbawienie człowieka wolności przez m przestępcę: bezprawny jest sam czyn i bezprawny jest stan, który przez jakiś | czas trwa. Sąd uznaje to jednak za jedno przestępstwo. § 13. KARA I JEJ ZADANIA s-- 1. Istota kary Kara jest to środek przymusu państwowego, stosowany przez sądy wobec sprawców przestępstwa i polegający na sprowadzeniu pew- nej dolegliwości. Kary wymierzają także niektóre inne organy wymiaru sprawiedliwości (np. kolegia do spraw wykroczeń). Kara - niezależnie od celów, do osiągnięcia których zmierza - jest zawsze wyrazem społecznego potępienia przestępcy. Sprowadzona przez karę dolegliwość polega na ogół na pozbawieniu sprawcy jakichś praw lub dóbr: życia, wolności i związanych z nią przywilejów, majątku lub jego określonych składników itd. Początkowo zainteresowanie państwa karaniem ograniczało się do kilku zaledwie przestępstw, jak zdrada, obraza majestatu itp. Karanie wielu prze- stępstw - nawet tak poważnych jak zabójstwo, gwałt, rabunek - pozostawiano pokrzywdzonemu. Wychodzono przy tym z założenia, że przestępstwo naru- szyło wyłącznie interes pokrzywdzonego i jego bliskich. Dopiero w czasach nowszych państwo wzięło karanie całkowicie w swe ręce. Cel kary był rozumiany różnie. W starożytności uważano, że pod- stawowym celem kary jest odwet. Zgodnie z tzw. zasadą talionu karę traktowano jako odpłatę złem równym czynowi przestępnemu (oko za oko, ząb za ząb). Później na plan pierwszy zaczęto wysuwać prewencyjne (zapobiegawcze) zadania kary: ma ona zapobiegać ponownemu popełnieniu przestępstwa przez sprawcę (prewencja szczególna) oraz powstrzymać inne osoby od popełniania przestępstw (prewencja ogólna). - Obecnie za główny cel kary uważa się reedukację skazanego, jego poprawę. Oczywiście cele prewencyjne także pozostają aktualne. Rodzaje kar, jakimi dysponują organy wymiaru sprawiedliwości, są ściśle określone w kodeksie karnym. Wyróżnia się dwa rodzaje kar: kary zasadnicze i kary dodatkowe. Kary zasadnicze mają charakter samoistny; każda z nich może być wymierzo- na oddzielnie za przestępstwo, za które jest przewidziana. Natomiast kary dodatkowe nie mają charakteru samoistnego i mogą być wymierzone tylko w połączeniu z karą zasadniczą. Nie są to więc kary występujące samoistnie. 132 Do kar zasadniczych należą: 4)--kara_śaaiefetr' >'./ t' /.'»' -<-^ - 2) kara pozbawienia wolności, 3) kara ograniczenia wolności, 4) kara grzywny. ^ Kara śmierci stosowana "tet tylko ,wyfątk owo i jedynie za najcięższe przestępstwa. W każdym przypadku^^^za^przestępstwo zagrożone karą śmierci sąd może wymierzyć karę 25 lat pozbawienia wolności. Nie stosuje się kary śmierci wobec osoby, która w chyfui popełnienia czynu nie ukończyła 18 lat ani wobec kobiety w ciąży. Karę śmierci wykonuje się niezwłocznie po nadejściu zawiadomienia, że Prezydent nie skorzystał z prawa łaski. Wykonanie kary śmierci na obłożnie chorych oraz chorych psychicznie sąd odracza do czasu wyzdrowienia. Karę śmierci wykonuje się przez powieszenie, a wobec żołnierza - przez rozstrzelanie; wykonanie następuje w miejscu zamkniętym, niepublicznie. Przy egzekucji powinien być obecny prokurator, naczelnik więzienia i lekarz, a na życzenie skazanego również duchowny. Może być obecny obrońca skazanego. Kara pozbawienia wolności trwa najmniej 3 miesiące, najwyżej 15 lat. Wymierza się ją w pełnych latach i pełnych miesiącach. Specjalną odmianą tej kary jest 25 lat pozbawienia wolności. Stosuje się ją wtedy, gdy za dane przestępstwo jest wyraźnie przewidziana. Ponadto, jak wspomniano, sąd może ją zawsze wymierzyć za przestępstwo, za które grozi kara śmierci. Wykonanie kary pozbawienia wolności ma na celu wykształcenie społecz- nie pożądanej postawy skazanego. Kara powinna wdrożyć go do użytecznej pracy oraz do przestrzegania przepisów i w ten sposób przeciwdziałać powrotowi do przestępstwa. Karę pozbawienia wolności wykonuje się w zakładach karnych (ośrodki pracy, zakłady karne przejściowe, zakłady karne dla młodocianych, zakłady karne dla recydywistów, zakłady karne dla skazanych wymagających stosowa- nia szczególnych środków leczniczo-wychowawczych, zakłady karne dla od- bywających karę aresztu wojskowego). Wobec więźnia stosowany jest zróż- nicowany rygor: zasadniczy, złagodzony, obostrzony. Od rodzaju rygoru zależy ilość obowiązków, stopień swobody w poruszaniu się po zakładzie, prawo dokonywania zakupów w kantynie, wysokość przypadającej więźniowi części wynagrodzenia itd. Rodzaj zakładu karnego i rygor ustala się w zależno- ści ód wieku, poprzedniej karalności, wysokości kary, stopnia demoralizacji, charakteru przestępstwa. Nadzór nad wykonywaniem kary pozbawienia wolności sprawuje sędzia penitencjarny i prokurator. Kara ograniczenia wolności polega na pozbawieniu skazanego niektórych praw, jakie normalnie przysługują obywatelowi, oraz na obciążeniu go dodatkowymi obowiązkami. W szczególności skazany: 133 -r————1» ">-'Ł«->lUWa.Ul.;J pł»**V ~— cele publiczne (20 do 50 godzin miesięcznie), c) jest pozbawiony prawa sprawowania funkcji w organizacjach społecznych. Jeśli skazany pracuje w uspołecznionym zakładzie pracy, sąd zamiast obowiązku pracy (pkt b) może orzec potrącenie 10-25% wynagrodzenia na rzecz Skarbu Państwa. W okresie odbywania kary skazany nie może rozwiązać stosunku pracy ani awansować. Kara ograniczenia wolności trwa co najmniej 3 miesiące, najwyżej 2 lata. Wymierza się ją w latach i w miesiącach. Wymierzając karę ograniczenia wolności, sąd może zobowiązać skazanego do naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem oraz do przeproszenia pokrzywdzonego. Kara grzywny jest karą pieniężną. Grzywna wpływa do Skarbu Pań- stwa. Skazując oskarżonego na grzywnę, sąd bierze pod uwagę - poza innymi okolicznościami - także jego sytuację majątkową i ta w znacznym stopniu wpływa na wysokość grzywny. Kodeks karny zna dwa rodzaje grzywny: a) wymierzaną jako jedyna kara zasadnicza (50-2500 zł), b) wymierzaną obok kary pozbawienia wolności (50-25000 zł). Ten drugi rodzaj grzywny sąd wymierza w przypadkach przewidzianych w ustawie oraz wtedy, gdy sprawca popełnił przestępstwo w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. W razie nieuiszczenia grzywny zostaje ona zamieniona na zastępczą karę pozbawienia wolności (l dzień za 2,50-15 zł grzywny). 3. Kary dodatkowe Karami dodatkowymi są: 1) pozbawienie praw publicznych, 2) pozbawienie praw rodzicielskich lub opiekuńczych, 3) zakaz zajmowania określonych stanowisk, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności, 4) zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych lub innych pojazdów, 5) przepadek rzeczy, 6) podanie wyroku do publicznej wiadomości w szczególny sposób. Pozbawienie praw publicznych obejmuje utratę czynnego i bier- nego prawa wyborczego do Sejmu, Senatu i organów samorządu terytorial- nego, utratę prawa do udziału w wymiarze sprawiedliwości, utratę prawa pełnienia odpowiedzialnych funkcji w organach i instytucjach państwowych oraz w organizacjach społecznych, wreszcie utratę posiadanego stopnia woj- skowego i powrót do stopnia szeregowca. Pozbawienie praw publicznych pociąga za sobą także utratę posiadanych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych, a także zdolności do ich uzyskania w okresie trwania kary. 134 podstawowym interesom politycznym lub gospodarczym Polski, c) w razie skazania za inną zbrodnię, popełnioną w celu uzyskania korzyści majątkowych. Sąd może orzec pozbawienie praw publicznych także w innych przypadkach. Pozbawienie praw rodzicielskich lub opiekuńczych może sąd orzec w przypadku, gdy sprawca popełnił przestępstwo na szkodę małoletniego lub współdziałając z małoletnim, lub jeśli je popełnił w takich okolicznościach, w których przestępstwo mogło stanowić gorszący przykład dla małoletniego. Praw tych nie można też uzyskać w okresie, na który kara została wymierzona. Zakaz zajmowania określonych stanowisk, wykonywania okreś- lonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności sąd może orzec, jeżeli sprawca przy popełnieniu przestępstwa nadużył sta^nwisbł blh •yawodrLnikn okazał, że dalsze zajmowanie stanowiska lub wykonywanie zawodu zagraża interesowi społecznemu. W niektórych przypadkach sąd może też zakazać prowadzenia określonej działalności (np. handlowej, usługowej, wytwórczej). Zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych wiąże się ściśle z przestępstwami drogowymi. Karę tę sąd może wymierzyć w razie skazania kierowcy za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym. Jeśli w chwili popełnienia przestępstwa kierowca był w stanie nietrzeźwym, sąd musi orzec karę zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych. Przepadek rzeczy jest karą dodatkową, odnoszącą się do narzędzi lub innych przedmiotów, które służyły do popełnienia przestępstwa, a także do rzeczy pochodzących bezpośrednio lub pośrednio z przestępstwa. Kara ta obejmuje w zasadzie tylko rzeczy stanowiące własność przestępcy. ^Podanie wyroku do publicznej wiadomości może nastąpić w rozmaitych formach: przez ogłoszenie w czasopiśmie, w zakładzie pracy itp. Ogłoszenie takie może sąd zarządzić, jeśli uzna to za celowe ze względu na społeczne oddziaływanie kary lub interes pokrzywdzonego. Kary dodatkowe terminowe (pkt 1-4) wymierza sąd na okres od l do 10 lat. W razie skazania na karę śmierci orzeka się pozbawienie praw publicznych na zawsze. Pozbawienie praw lub orzeczony zakaz obowiązuje od uprawomocnienia się wyroku. Okres, na który je orzeczono, nie biegnie w czasie odbywania kary pozbawienia wolności. W niektórych przypadkach sąd może wyjątkowo odstąpić od wymierzenia kary zasadniczej, poprzestając na karze dodatkowej. 4. Wymiar kary Przepisy części szczególnej kodeksu karnego - dotyczące poszczególnych przestępstw - nie określają w sposób sztywny kary za przestępstwa. Wy- znaczają one jedynie granice, w jakich sąd powinien karę wymierzyć. 13$ AArf ^łJZ^/O t-UJ^ W A W AC^>A.U l-LŁŁŁl^J^l-ŁJa.Al.l.A, ^'^ł>AA^^tA &.OA A*^, UUAUŁŁWIdlliŁ W Ułł-*-*-'"^"' od 6 miesięcy do lat 5". Art. 208 k.k. stanowi, że „kto kradnie w sposób szczególnie zuchwały lub z włamaniem, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10". Jak widać, sąd dysponuje dużą swobodą w zakresie wymiaru kary. Może na przykład wymierzyć pół roku pozbawienia wolności i karę dziesięciokrotnie wyższą. Prowadzi to do pytania, jakimi względami sąd się kieruje, dokonując wyboru takiej a nie innej wysokości kary. Sąd wymierza karę według swego uznania (co nie oznacza - dowolnie), oceniając stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu i biorąc pod uwagę względy wychowawcze i prewencyjne. W szczególności sąd uwzględnia: a) wielkość szkody wyrządzonej przestęps- twem, b) pobudki, c) sposób działania sprawcy, d) charakter sprawcy, e) jego dotychczasowe życie, f) zachowanie się sprawcy po popełnieniu przestępstwa. Wymierzając karę grzywny sąd uwzględnia ponadto stosunki majątkowe i dochody sprawcy oraz korzyść, którą osiągnął z przestępstwa. Wymierzając karę młodocianemu (do 21 lat) sąd ma na uwadze przede wszystkim, aby skazanego wychować, nauczyć zawodu i wdrożyć do prze- strzegania porządku prawnego. § 14. NADZWYCZAJNE ZŁAGODZENIE KARY Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na tym, że sąd może albo wymie- rzyć karę niższą od najniższej przewidzianej za dane przestępstwo, albo też zastosować łagodniejszy rodzaj kary. Następuje tu przekroczenie dolnej granicy kary przewidzianej za przestępstwo. Nadzwyczajne złagodzenie kary może być stosowane tylko w przypadkach, kiedy przepisy na to wyraźnie pozwalają, na przykład: a) sprawca dopuścił się sprowadzenia powszechnego niebezpieczeństwa, ale później własnym działa- niem je odwrócił, b) sprawca w związku z pełnieniem funkcji publicznej przyjął lub dał łapówkę, a następnie zawiadomił o tym władze, c) świadek złożył fałszywe zeznanie i sprostował je przed zapadnięciem wyroku. Sąd może również zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w wyjąt- kowych przypadkach, kiedy nawet najniższa kara przewidziana za przestęp- stwo byłaby niewspółmiernie surowa. W szczególności: a) ze względu na postawę sprawcy, który starał się szkodzie zapobiec lub ją naprawić, albo przyczynił się do ujawnienia przestępstwa, b) jeśli udział sprawcy w przestępst- wie, popełnionym łącznie przez kilka osób, był niewielki. Ustalenie niższej kary, wymierzonej z uwzględnieniem nadzwyczajnego złagodzenia, następuje w oparciu o szczegółowe zasady sprecyzowane w kode- ksie karnym (art. 57 k.k.). W szczególności: a) jeśli czyn stanowi zbrodnię - sąd 136 ei-^Łifwy .zagrożenia, "; JW^ ~«-J— „„„„.,. ..J>->y^w->., y^^J w.^^ .-.^^.^ ^.u.^^^ zgrożenia jest kara pobawienia wolności nie niższa od roku - sąd wymierza karę pozbawienia wolności od 6 miesięcy, c) jeśli czyn stanowi występek, przy czym dolną granicą zagrożenia jest kara pozbawienia wolności niższa od roku - sąd wymierza karę pozbawienia wolności do 6 miesięcy, karę ograniczenia wolności albo grzywnę. § 15. NADZWYCZAJNE ZAOSTRZENIE KARY Nadzwyczajne zaostrzenie kary stanowi przeciwieństwo nadzwyczajnego złagodzenia. Polega ono na tym, że sąd wymierza sprawcy karę wyższą od tej, jaką zastosowałby w normalnych warunkach, w szczególności może wyjść ponad górną granicę kary przewidzianą przez ustawę dla danego przestępstwa. Nadzwyczajne zaostrzenie kary stosuje się: a) do recydywistów, b) do sprawców przestępstw chuligańskich, c) przy przestępstwach ciągłych. Przestępcy powrotnemu (recydywiście) sąd wymierza karę pozbawienia wolności w granicach: od podwójnej wysokości dolnego zagrożenia ustawowe- go, do górnego zagrożenia ustawowego zwiększonego o połowę. Na przykład recydywiście popełniającemu przestępstwo, za które grozi kara od roku do 5 lat pozbawienia wolności, sąd może wymierzać karę w granicach od 2 lat do 7 i pół roku. Jeśli sprawca powraca do przestępstwa kilkakrotnie, zaostrzenie kary jest jeszcze większe. Sprawcy przestępstw o charakterze chuligańskim sąd wymierza karę pozbawienia wolności nie niższą od dolnego zagrożenia ustawowego zwięk- szonego o połowę. W stosunku do sprawcy przestępstwa ciągłego sąd może zastosować karę przewidzianą w przepisie, której górna granica zostaje podniesiona o po- łowę i w ten sposób wynosi na przykład trzy lata pozbawienia wolności zamiast dwóch. § 16. WARUNKOWE ZAWIESZENIE WYKONANIA KARY Podstawowym celem każdej kary wymierzonej w postępowaniu karnym jest reedukacja przestępcy, oddziaływanie na sprawcę w zamiarze powstrzyma- nia go od popełnienia nowych przestępstw i wychowania w poszanowaniu obowiązujących przepisów. Nierzadko zdarzają się w praktyce sądów takie sytuacje, w których cel ten może być osiągnięty przez samo tylko wymierzenie kary, bez jej wykonania. Samo postępowanie karne, konieczność publicznego 137 psychiczny, że sąd nabiera przekonania, że sprawca pomimo niewykona- nia kary będzie w przyszłości przestrzegał porządku prawnego, a przede wszystkim nie popełni ponownie przestępstwa. W takim przypadku sąd może zastosować warunkowe zawieszenie wyko- nania kary. Zawiesić można jedynie wykonanie kary pozbawienia wolności: a) do 2 lat - w razie skazania za przestępstwo umyślne, b) do 3 lat - w razie skazania za przestępstwo nieumyślne. Nie podlega zawieszeniu wykonanie kary śmierci, kary ograniczenia wolności i grzywny, nie można także zawiesić wykonania kar dodatkowych. Podejmując decyzję sąd bierze pod uwagę właściowości i warunki osobiste sprawcy oraz jego dotychczasowe życie, a także względy społeczne. Zawieszenie wykonania kary następuje na okres próbny, który wynosi od 2 do 5 lat i biegnie od uprawomocnienia się wyroku. Gdy sprawca jest młodociany (do 21 roku życia), okres próbny wynosi od 3 do 5 lat. Jeśli okres próby minie i w tym czasie sprawca nie popełni nowego przestępstwa, po upływie dalszych 6 miesięcy skazanie ulega zatarciu z mocy prawa i jest uważane za niebyłe. Sprawcę traktuje się tak, jakby czynu przestępnego nie popełnił. W związku z tym z rejestru skazanych usuwa się informację o wymierzonej karze. Na stawiane mu urzędowe pytanie (np. w ankiecie personalnej, kwestionariuszu paszportowym) skazany może od- powiadać, że nie był karany. Sąd zarządza wykonanie kary, jeżeli w okresie próby skazany popełni podobne przestępstwo umyślnie i zostanie za nie skazany na karę po- zbawienia wolności lub gdy uchyla się od obowiązku naprawienia szkody. Jeśli sprawca rażąco narusza porządek prawny w okresie próby (np. popełni inne przestępstwo, uchyla się od dozoru itd.), sąd może zarządzić wykonanie zawieszonej kary. Zawieszając wykonanie kary sąd może zawsze orzec grzywnę, chociażby nie była ona za dane przestępstwo przewidziana. Sąd może także nałożyć na skazanego szereg obowiązków, jak np.: obowiązek naprawienia szkody, obowiązek przeproszenia pokrzywdzonego, obowiązek poddania się leczeniu, obowiązek wykonania określonych prac na cele społeczne, obowiązek uczenia się, obowiązek powstrzymania się do nadużywania alkoholu. Zawieszając wykonanie kary orzeczonej za zagarnięcie mienia społecznego, sąd zawsze nakłada obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody. Sąd może uzależnić zawieszenie od poręczenia organizacji społecznej, instytucji lub osoby godnej zaufania. Na okres próby sąd może oddać skazanego pod dozór wyznaczonej osoby, instytucji lub organizacji. W stosun- ku do młodocianego jest to obowiązkowe. Warunkowego zawieszenia wykonania kary nie stosuje się wobec przestęp- ców powrotnych (recydywistów). 138 r.R.ZJ.lL.U l l^KJYlli^ ^ vv SL1 Ł! VT V-»JLJl'Nl.Ł-(-••-> w itiua .,- r——— ^"""""iowego; cechuje je pewne uproszczenie. ^Prawem podmiotowym jest przyznana i zabezpieczona przez normy prawa cywilnego oraz wynikająca ze stosunku prawnego możność postępowania w określony sposób, ii Definicja ta wymaga kilku wyjaśnień. Prawo podmiotowe zakreśla granice sfery możności działania -upraw- nionego. W tych granicah uprawniony może podejmować wszelkie działania, np. właściciel roweru może na nim jeździć lub nie, rozebrać na części, użyczyć innej osobie, wynająć. Prawo podmiotowe istnieje jednak, choćby żadne działanie nie zostało podjęte. Źródłem prawa podmiotowego są normy prawne, które ustanawiają sferę możności postępowania i zakreślają jej granice. Nie ma praw podmiotowych poza tymi, które wynikają z norm prawnych. Inaczej mówiąc, każde prawo podmiotowe ma oparcie w przepisach prawa cywilnego. Prawa pomiotowe występują tylko w ramach stosunku prawnego. Prawu podmiotowemu odpowiada więc ciążący na innej osobie obowiązek. Treść prawa podmiotowego określana jest nie tylko przez to, co wolno czynić uprawnionemu, ale i przez to, do czego jest zobowiązana druga strona. Błędne jest upatrywanie istoty prawa podmiotowego wyłącznie w obowiązkach innych osób. Prawo podmiotowe nie tylko wynika z norm prawnych, ale czerpie z nich środki ochrony. Przepisy pozwalają w razie potrzeby wyegzekwować przy- sługujące uprawnienia przy pomocy państwowego aparatu przymusu. Prawo podmiotowe obejmuje jedno łub więcej uprawnień, związanych ze sobą funkcjonalnie i stanowiących element danego typu stosunku prawnego. Uprawnienie jest więc częścią prawa podmiotowego lub wypełnia całe prawo ' podmiotowe. (^Prawo podmiotowe jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do upraw- nienia. W stosunku cywilnoprawnym występuje z reguły kilka uprawnień, "mają one znaczenie równorzędne lub nierównorzędne, powstają jednocześnie lub niejednocześnie, a ich losy w czasie trwania stosunku prawnego mogą być różne. Uprawnienia te razem wzięte tworzą prawo podmiotowe.^ / Ilustracji stosunku prawa podmiotowego do zawartych w nim uprawnień dostarcza przepis art. 790 k.c., który stanowi, że przewoźnikowi przysług..!- je ustawowe prawo zastawu na przesyłce dla zabezpieczenia przewoźne- go i innych należności. Ustawowe prawo zastawu jest prawem podmio- towym przewoźnika w stosunku prawnym nawiązanym przez zawarcie umowy o przewóz przesyłki. Na prawo to składają się następujące upraw- nienia: a) przewoźnik może przesyłkę zatrzymać, odmawiając jej wydania 160 PI ZC W *J^IIII^ ŁłAUlCArf 0^^-T Vł VUV »T u.^ OL^fJV*Ju.lJ«» ^/ł--.—.-^"—— f-—.^^ — —— y — ..-- _——— ^ ^ i w odpowiednim trybie, c) z uzyskanej w ten sposób kwoty może zaspokoić swoje roszczenie. Trzy uprawnienia składają się w tym przykładzie na jedno prawo pod- miotowe. Tylko wówczas, gdy prawo podmiotowe składa się z jednego uprawnienia, można utożsamiać te pojęcia i stosować je zamiennie. Uprawnienie skonkretyzowane, skierowane do oznaczonej osoby jest roszczeniem. Ilustruje to następujący przykład. Przewoźnik jest upraw- niony do żądania od każdego odbiorcy zapłaty przewoźnego. W chwili dostarczenia przesyłki uprawnienie to konkretyzuje się, gdyż abstrakcyjny dotąd odbiorca przekształca się w konkretną osobę, a przewoźne wyraża się określoną ściśle kwotą, której przewoźnik może żądać od tej osoby. Upraw- nienie, jakie przysługuje każdemu przewoźnikowi, skonkretyzowało się co do treści, wysokości oraz osób uprawnionych i zobowiązujących. Z różnych podziałów praw podmiotowych w prawie cywilnym szczególnie ważny jest podział na: (1^, prawa podmiotowe bezwzględne, "Z) prawa podmiotowe względne. Prawami podmiotowymi bezwzględnymi są prawa podmiotowe sku- teczne przeciwko każdej osobie. Korelatem tych praw są obowiązki ob- ciążające wszystkich, a nie oznaczony podmiot prawa. Treścią obowiązków jest nienaruszanie prawa podmiotowego, a więc niepodejmowanie żadnych czynnosci^-które-lny prawo mogły naruszyć. Wypełnienie obowiązku sta- nowiącego korelat prawa podmiotowego bezwzględnego polega na biernym zachowaniu się. Typowym prawem podmiotowym bezwzględnym jest prawo własności. Stosownie do przepisu art. 140 k.c. „... właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy..." Jego prawo powinno być szanowane przez wszystkich, na każdej osobie ciąży obowiązek powstrzymania się od działań naruszających cudzą własność. Do praw bezwzględnych zalicza się tzw. prawa osobiste, prawa rzeczowe, prawo do spadku, niektóre prawa na dobrach niematerialnych. Prawo podmiotowe przysługujące tylko względem oznaczonej osoby jest prawem podmiotowym względnym. Do praw względnych należą wszystkie wierzytelności, wierzyciel bowiem może domagać się spełnieniaświadczeń tylk^-od^łuzBika. Na przykład w wyniku zawarcia umowy o przewóz z PKP podróżny uzyskuje prawo podmiotowe, będące elementem nawiązanego sto- sunku prawnego. Na prawo podmiotowe podróżnego składa się szereg uprawnień, które przysługują wyłącznie względem PKP, a nie np. wob,2c innego przedsiębiorstwa przewozowego. (Korelatem praw podmiotowych względnych jest obowiązek określo- nego zachowania się, które polega bądź na działaniu, bądź na zaniechaniu działania. j 11 - Elementy prawa dla ciumowlów 161 l. Pojęcie osoby fizycznej Podmiotami prawa cywilnego według przepisów kodeksu cywilnego są: a) osoby fizyczne, b) osoby prawne5. Osobą fizyczną jest człowiek. Osoba fizyczna rozpoczyna swój byt prawny w chwili urodzenia, tj. odłączenia od ciała matki6, a kończy go w chwili śmierci Według obowiązującego w Polsce prawa cywilnego każdy żyjący człowiek jest podmiotem prawa cywilnego, przy czym nie odgrywa roli jego wiek, płeć, stan zdrowia fizycznego i psychicznego i inne cechy. Osoba fizyczna jest więc pojęciem jednolitym z prawnego punktu widzenia i brak podstaw do przeprowadzenia w tej grupie podmiotów prawa cywilnego jakichkolwiek podziałów. Posługiwanie się pojęciem osoby fizycznej ma to znaczenie, że wskazuje na człowieka jako podmiot prawa cywilnego, a nie prawa administracyjnego, finansowego lub innej gałęzi, którym to pojęcie jest obce. 2. Zdolność prawna osoby fizycznej , ^/ l Przez zdolność prawną należy rozumieć zdolność do występowania w charakterze podmiotu (strony) w stosunkach cywilnoprawnych.,') Inaczej mówiąc, zdolność prawna oznacza możność posiadania praw i obowiązków wynikających z prawa cywilnego, gdyż stosunek prawny to właśnie więź między stronami, której istotę stanowią ich wzajemne obowiązki i prawa. Każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci ma zdolność prawną. Zdolność prawną ma również dziecko poczęte, to znaczy płód ludzki (nas- citurus), jednakże prawa i obowiązki majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że urodzi się żywe (art. 8 k.c.). Posiadanie zdolności prawnej oznacza, że człowiek może być właścicielem rzeczy, może zawierać umowy, ponosić odpowiedzialność materialną itd. Do chwili uzyskania pełnoletności dziecko jest reprezentowane w obrocie cywilnoprawnym przez swoich rodziców (ewen- tualnie opiekunów), ale to właśnie dziecko, a nie jego rodzice, jest stroną 5 A. Wolter uważał sposób uregulowania zagadnień dotyczących podmiotów prawa cywil- nego w kodeksie cywilnym za wysoce niezadowalający. Podnosił w szczególności, że poza osobami fizycznymi i prawnymi istnieje grupa jednostek organizacyjnych, które nie mają osobowości prawnej, a które jednak w jakimś stopniu uczestniczą w obrocie cywilnoprawnym, a tym samym mają pewien stopień zdolności prawnej (Prawo cywilne. Zarys części ogólnej. Warszawa 1972, s. 169 i nast). Por. glosę tegoż autora do orzeczenia Sądu Najwyższego z 21 marca 1964 r. w sprawie I CR 697/62, OSPiKA 1965, póz. 97. 6 Por. A. Wolter, Prawo cywilne..., s. 140. nego. Szczególnym przypaaKiem uregulowanym w prawie cywilnym jest dziedziczenie majątku przez płód.7 Zgodnie z art. 927 k.c. dziecko już poczęte w chwili otwarcia spadku, to znaczy w chwili śmierci spadkodawcy, może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe.8 Posiadanie zdolności prawnej nie jest -jak już wspomniano - uzależnione od posiadania określonych cech fizycznych, psychicznych lub prawnych. Jednakże zakres tej zdolności jest zróżnicowany, np. w zależności od wieku. Osoba, która nie ukończyła 18 lat lub przez małżeństwo wcześniej nie osiągnęła pełnoletności, nie może być wykonawcą testamentu (art. 968 § 2 k.c.), nie może być opiekunem ani kuratorem (art. 148 § l k.r. i op., art. 178 § 2 k.r. i op.), nie może też miećC szeregu dalszych praw i obowiązków. Nasuwa się więc uwaga, że zdolność prawna osoby fizycznej niekoniecznie musi oznaczać zdolność do posiadania wszystkich praw i obowiązków przewidywanych przez prawo cywilne, przepisy bowiem mogą niektóre z nich wyłączyć z zakresu zdolności prawnej. Podobnie jest w przypadku osób prawnych, które w swej zdolności prawnej są ograniczone nie tylko prawem, ale również okolicznościami faktycznymi (por. dalej). 3. Zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej ^Zdolność do czynności prawnych to zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań za pomocą czynności prawnych. Mówiąc inaczej, zdolność do czynności prawnych oznacza możność zawie- rania umów (dwustronne czynności prawne), np. sprzedaży, najmu, zlecenie. i innych, a także dokonywania jednostronnych czynności prawnych, np. sporządzania testamentu, wypowiedzenia umowy - w sposób prawnie skutecz- ny. Osoba fizyczna działa tu za pomocą własnych oświadczeń woli. O ile zdolność prawna polega na samej możności posiadania praw i obowiązków (np. prawa własności, które może mieć nawet małe dziecko), o tyle zdolność do czynności prawnych daje prawo do-aktywności, stwarza możność samodzielnego dysponowania swymi uprawnieniami, zaciągania zobowiązań itp. Żeby być właścicielem rzeczy, wystarczy zdolność prawna, ale żeby tę rzecz sprzedać w sposób prawnie ważny i skuteczny, trzeba mieć 7 Art. 972 k.c. rozciąga tę zasadę na zapis testamentowy, tj. na zawarte w testamencie, a skierowane do spadkobiercy polecenie, by ten spełnił określone świadczenie majątkowe na rzecz oznaczonej osoby. 8 Sprawa zdolności prawnej płodu i jej zakresu była w doktrynie prawa cywilnego przedmiotem ożywionych kontrowersji. W szczególności za uznaniem płodu za podmiot prawa cywilnego nie tylko w zakresie prawa spadku i zapisu opowiadał się B. Walaszek, Nasciturus w prawie cywilnym, PiP 1956, z. 7, s. 121 i nast., oraz Uznanie dziecka w polskim prawie rodzinnym, Kraków 1958, s. 81 i nast. Jest to stanowisko odosobnione - por. A. Wolter, Prawo cywilne .... s. 140 i przytoczona tam literatura, także: A. Szpunar w glosie do orzeczenia Sądu Najwyższego z 4 kwietnia 1966 r., OSPiKA 1966, póz. 279. W wyniku nowelizacji kodeksu cywilnego z 1993 r. rozciągającej generalnie zdolność prawną na okres życia płodowego, dyskusja ta ma obecnie znaczenie historyczne. U* 163 ^, ._ _- J-J —..—— ^^u^uuM Jcsi działanie ruu^n-uw występujących w charakterze przedstawicieli dziecka, nie dysponującego jesz- cze zdolnością do czynności prawnych. Ze zrozumiałych względów prawo cywilne wiąże uzyskanie zdolności do czynności prawnych z osiągnięciem pewnego wieku, a więc i pewnej dojrzałości życiowej. Polskie prawo cywilne przewiduje tu trzy możliwe sytuacje, mianowi- cie osoba fizyczna: a) ma pełną zdolność do czynności prawnych, b) ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych, c) nie ma zdolności do czynności prawnych. Pełną zdolność do czynności prawnych osiąga człowiek z chwilą ukończenia osiemnastu lat. Wcześniej może uzyskać pełnoletność, a zatem i pełną zdolność do czynności prawnych dziewczyna, którą w oparciu o zezwolenie sądu wyjdzie za mąż. Sąd udziela takiego zezwolenia w ważnych przypadkach, jednak pod warunkiem, że dziewczyna ukończyła już szesnaście lat. Po wyjściu za mąż nie traci ona pełnoletności, nawet gdyby przed ukończeniem przez nią osiemnastego roku życia małżeństwo zostało unieważ- nione lub rozwiązane przez rozwód. Człowiek dysponujący pełną zdolnością do czynności prawnych może w granicach przewidzianych prawem cywilnym dokonywać wszelkich czynno- ści i wywoływać na tej drodze zamierzone skutki prawne. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły trzynaście lat oraz osoby częściowa ubezwłasnowolnione. Czynność prawna osoby posiadającej ograniczoną zdolność do czynności prawnych wymaga do swej ważności zgody przedstawiciela ustawowego tej osoby (rodziców, a w razie ich braku opiekunów), jeśli rozporządza ona swym prawem lub zaciąga zobowiązanie. Umowy, czyli dwustronne czynności prawne, są ważne także wtedy, gdy post factum zostaną potwierdzone przez przedstawiciela ustawowego osoby małoletniej. W chwili zawarcia umowa taka ma postać tzw. czynności prawnej niezupełnej (negotium ciaudicans) i jej ważność pozostaje jak gdyby w zawieszeniu; staje się ważna i to od chwili jej zawarcia (ex tunc), jeżeli zostanie potwierdzona9. Wyłączone, nawet za zgodą przedstawiciela ustawowego, jest dokonywanie takich czynności, dla których przepisy prawa cywilnego wymagają wyraźnie pełnej zdolności do czynności prawnych (np. sporządzenie lub odwołanie testamentu - art. 944 § l k.c.). Bez zgody przedstawiciela ustawowego osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, rozporządzać swoim zarobkiem (ale nie przedmiotami nabytymi w zamian za zarobek10), ' Por. w tej kwestii uwagi A. Woltera, Prawo cywilne ..., s. 153. " Ten zakres uprawnień osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych graniczy blisko z prawem pracy, które zezwala na zatrudnienie - na specjalnych warunkach - począwszy od ukończenia 15 roku życia (art. 190-206 k.p.). 164 drobne wydatki. Do tej ostatniej kategorii rzeczy nie będzie już natomiast należało ubranie czy rower, gdyż przedmioty te są wprawdzie oddane do użytku, ale nie do „swobodnego" użytku". Nie mają w ogóle zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły jeszcze trzynastu lat oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. Nie mogą one w sposób ważny i prawnie skuteczny zawierać żadnych umów ani dokonywać jednostronnych czynności prawnych; robią to za nich przed- stawiciele ustawowi, najczęściej rodzice. Czynność prawna osoby, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna. \ Od tej zasady jest jeden wyjątek. Gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarta umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważną z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnycłi^art. 14 § 2 k.c.). W świetle tego umowa zawarta w sklepie przez kilkuletnie dziecko (kupno chleba, mleka, cukru) jest prawnie skuteczna. O wprowadzeniu takiego rozwiązania zdecydo- wały względy życiowej celowości. 4. Ubezwłasnowolnienie Osoba fizyczna-może być całkowicie lub częściowo pozbawiona zdolności do czynności prawnych na mocy orzeczenia sądu12. Takie pozbawienie zdolności do czynności prawnych nosi nazwę ubezwłasnowolnienia. Ubezwłas- nowolnienie może być całkowite lub częściowe. Sąd może zastosować całkowite ubezwłasnowolnienie, jeżeli człowiek wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem (art. 13 § l k.c.). Częściowe ubezwłas- nowolnienie sąd może orzec, gdy przyczyny te występują z mniejszym nasileniem, tak że orzeczenie ubezwłasnowolnienia całkowitego nie jest po- trzebne ani celowe, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia spraw tej osoby. Ż natury rzeczy częściowe ubezwłasnowolnienie może być orzeczone tylko w stosunku do osoby pełnoletniej. Sytuacja osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej jest w zakresie zdolności do czynności prawnych taka, jak małoletniego poniżej trzynastego roku życia, zaś osoby częściowo ubezwłasnowolnionej, jak małoletniego powyżej trzynas- tego roku życia. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie sąd ustanawia opiekuna, chyba że są rodzice dysponujący władzą rodzicielską. Dla częściow.o^bezwlasnowolnionego " A. Wolter, Prawo cywilne ..., s. 154. 12 Sprawy o ubezwłasnowolnienie ze względu na swoją wagę rozpoznawane są przez sądy wojewódzkie i to w składzie trzech sędziów zawodowych (art. 544 § l k.p.c.). 165 nionej. 5. Uznanie za zmarłego Zaginięcie osoby fizycznej pociąga za sobą poważne powikłania życiowe i prawne, przede wszystkim dla członków rodziny. Powstaje nader niekorzyst- ny stan niepewności, którego zbyt długie utrzymywanie może być połączone z poważnym uszczerbkiem dla interesów osób trzecich. Na przykład pozostały małżonek nie wie czy jest związany małżeństwem, czy jest wolny, albo istni&je pozbawiony opieki właściciela majątek, wymagający pieczy, a często i na- kładów, co do którego nie ma pewności, czy stanowi jeszcze własność zaginionego, czy też, jeżeli zaginiony nie żyje, powinien być przedmiotem dziedziczenia i przejść na spadkobierców itd, itp. Częściowemu usunięciu tych negatywnych następstw zaginięcia służy instytucja uznania za zmarłego. Uznać za zmarłego można jedynie osobę zaginioną, tzn. taką osobę, o której nie wiadomo, czy żyje. Wydanie przez sąd orzeczenia uznającego osobę fizyczną za zmarłą stwarza stan prawny, odmienny od dotychczasowego, podobny do tego, jaki pociąga za sobą śmierć człowieka. ^" Podstawowa zasada stanowi, że zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło dziesięć lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył; jednakże gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat siedemdziesiąt, wystarczy upływ pięciu lat., Uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby dwadzieścia trzy lata (art. 29 k.c.). Od reguły tej zachodzą wyjątki dotyczące sytuacji odbiegających od normy, np. zaginięcia w czasie podróży morskiej w związku z katastrofą statku. Okresy wymagane do uznania za zmarłego są wówczas krótsze. §.7. OSOBY PRAWNE l. Pojęcie osoby prawnej Próby zdefiniowania osoby prawnej napotykają na trudności13. Można przyjąć, że osobą prawną jest wyodrębniona jednostka organizacyjna, która zgodnie z obowiązującymi przepisami może występować jako samodzielny podmiot prawa cywilnego. Jest ona-tworem sztucznym, powoływanynLprzez człowieka. ~f- Na istotę osoby prawnej składają się: (a) element ludzki, np. załoga przedsiębiorstwa państwowego, członkowie stowarzyszenia wyższej użyteczności i spółdzielni, udziałowcy spółki z ograni- czoną odpowiedzialnością; 13 Pisał o nich obszernie A. Wolter, Prawo cywilne ...>»• 169-176. 166 osoba prawna odpowiada za swoje zobowiązania własnym majątkiem, a nie majątkiem swoich członków; c) element organizacyjny, wyrażający się w istnieniu określonej struktury, a przede wszystkim organów wykonujących w imieniu osoby prawnej wszelkie jej czynności; d) cel, określony w przepisach regulujących działalność osoby prawnej albo w statucie. Wśród osób prawnych można przeprowadzić szereg podziałów stosując rozmaite kryteria. Ze względu na sposób tworzenia odróżniamy osoby prawne typu instytucjonalnego i osoby prawne typu zrzeszeniowego. Do pierwszej grupy należą osoby prawne tworzone przez państwo w drodze władczego aktu (wyższa uczelnia tworzona ustawą sejmową, przedsiębiorstwo państwowe powoływane przez organ założycielski). Do drugiej grupy zaliczamy osoby prawne powstające na drodze porozumień członków-założycieli (spółka, partia polityczna, spółdziel- nia). Ze względu na cel osoby prawne dzielą się na takie, które dążą do celów gospodarczych, i na takie, które dążą do celów niegospodarczych (idealnych). Przeprowadzenie ścisłej kwalifikacji osób prawnych według tego kryterium zazwyczaj nie jest możliwe. W działalności jednostek gospodarczych występują również poczynania niegospodarcze, na przykład prowadzenie przez przedsię- biorstwo stołówki, żłobka, ośrodka wakacyjnego dla pracowników itd. Z dru- giej strony osoby prawne dążące zasadniczo do celów idealnych, na przykład stowarzyszenia, prowadzą nierzadko działalność zarobkową, a więc gospodar- czą, wspomagając swój budżet. Decydujący jest cel określony w ustawie. Niemal całkowicie utracił znaczenie podział na jednostki gospodarki uspołecznionej i inne osoby prawne. Jest to wynikiem ujednolicenia przepisów regulujących działalność podmiotów gospodarczych. Jednostka organizacyjna staje się osobą prawną w chwili wpisania do właściwego rejestru14. Spółka akcyjna i spółka z ograniczoną odpowiedzialnoś- cią uzyskuje więc osobowość prawną w chwili wpisania do rejestru hand- lowego, przedsiębiorstwo państwowe - w chwili wpisania do rejestru przed- siębiorstw itd. 2. Rodzaje osób prawnych według kodeksu cywilnego Kodeks cywilny nie formułuje definicji osoby prawnej. Ustanawia on w to miejsce kryterium formalne, którym jest uznanie jednostki organizacyjnej za osobę prawną przez przepisy. Według art. 33 k.c. osobami prawnymi 14 Inna chwila uzyskania osobowości prawnej może wyjątkowo wynikać z przepisów szczególnych. 167 - - - _ i —^ ———^-c -----••—"w ^łciwilit '. , Biorąc pod uwagę wspomniane kryterium do osób prawnych należałoby w obecnym stanie prawnym zaliczyć: ^i) Skarb Państwa, 2) spółki kapitałowe, 3) przedsiębiorstwa państwowe, ^ 4) banki, ^ ^>^ 5) państwowe jednostki organizacyjne, ^-^ 6) spółdzielnie, 7) fundacje, 8) stowarzyszenia, 9) inne jednostki organizacyjne o zróżnicowanym charakterze. Państwowe jednostki organizacyjne, poza przedsiębiorstwami państwowy- mi, są to instytucje i zakłady państwowe powołane w większości do prowadze- nia działalności publicznej o charakterze niegospodarczym. Należą do nich na przykład wyższe uczelnie, muzea narodowe, filharmonie, instytuty naukowe, Polska Akademia Nauk, Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Spółkami kapitałowymi są spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spół- ki akcyjne, pozostałe spółki są pozbawione osobowości prawnej. W formie stowarzyszenia prowadzi działalność ogromna większość or- ganizacji społecznych - Związek Harcerstwa Polskiego i inne związki harcers- kie, Akademicki Związek Sportowy i in. Inne jednostki organizacyjne z natury rzeczy stanowią zbiór różnych organizacji, jak partie polityczne, związki zawodowe, jednostki organizacyjne Kościoła Katolickiego i innych kościołów, kółka rolnicze itd. \ -Saczetółpwa problematyka wymienionych osób prawnycjł stanowi ^y 2.asy\ dż}e\jpraedmio\praWgospodarczego^ 3. Skarb Państwa Skarb Państwa jest szczególną osobą prawną. Pojęciem Skarbu Państwa posługujemy się wówczas, gdy państwo występuje nie jako suweren, wyposażo- ny w uprawnienia władcze wobec wszystkich innych podmiotów, lecz jako partner w stosunkach majątkowych z innymi, równoprawnymi partnerami. W tej roli państwo to nie władza, to nie urzędnik, prokurator, komisja poborowa, policjant, ale właściciel, najemca, sprzedawca, zamawiający usługi budowlane. Skarb Państwa to państwo na płaszczyźnie prawa cywilnego, gdzie króluje wszechwładna zasada prawnej równorzędności stron. Skarb Państwa jest właścicielem tej części majątku państwowego, która nie należy do innych państwowych osób prawnych. Jest to majątek olbrzymi 13 Takie brzmienie art. 33 k.c. ustalone zostało przez art. l pkt 4 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz. U. nr 55, póz. 321). """«t yŁCLWŁKt. .l^ŁW"./ —- —— d -----J- r J' J-——J policji szkolnictwa, służby zdrowia itd. Tak więc takie jednostki organizacyjne jak urzędy, szkoły, jednostki wojskowe, przychodnie lekarskie nie są odręb- nymi osobami prawnymi, lecz elementami specjalnego podmiotu prawa cywilnego - Skarbu Państwa. Zaciągnięte przez nie zobowiązania są zobowią- zaniami Skarbu Państwa. Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania przed- siębiorstw państwowych i innych państwowych osób prawnych, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Przedsiębiorstwa i inne państwowe osoby prawne nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu Państwa. 4. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osób prawnych Zdolność prawna osób prawnych jest ściśle związana ze zdolnością do czynności prawnych, zarówno jeśli chodzi o chwilę jej uzyskania, jak i utraty. Sprawa wygląda więc inaczej niż w przypadku osób fizycznych, które zdolność prawną uzyskują w momencie poczęcia, natomiast zdolność do czynności prawnych dopiero po osiągnięciu pełnoletności. Jest to zrozumiałe, jeśli się zważy, że osoba prawna nie potrzebuje okresu rozwoju dla osiągnięcia dojrzałości psychicznej i odpowiedniego doświadczenia życiowego. Zdolność prawa i zdolność do czynności prawnych występują więc u osoby prawnej łącznie^ aczkolwiek nie przestają być odrębnymi instytucjami prawnymi. Zakres zdolności prawnej jest u osób prawnych węższy niż u osób fizycznych. Osoby prawne nie mogą mieć całego szeregu praw i obowiązków o charakterze cywilnym, występujących powszechnie u osób fizycznych. Ograniczenie to wynika przede wszystkim z samej natury osób praw- nych. Jako twory sztuczne, z natury rzeczy nie mogą mieć tych wszystkich praw i obowiązków, które są związane z przyrodzonymi właściwościami człowieka. Osoba prawna nie może więc być na przykład ubezwłasnowolniona ani uznana za zmarłą, nie może sporządzić testamentu, ani w ogóle być spadkodawcą, nie może zawrzeć związku małżeńskiego, sprawować władzy rodzicielskiej, mieć obowiązków alimentacyjnych itd. Ograniczenie zdolności prawnej osoby prawnej może być także spowodo- wane przez _ustawę. Warunkiem takiego ograniczenia jest jednak istnienie wyraźnego przepisu stwierdzającego, że zakres zdolności prawnej danej osoby prawnej nie obejmuje określonych praw i obowiązków, a dotyczące ich czynności prawne są nieważne. Może to dotyczyć na przykład sprzedaży określonych artykułów, umów zawieranych z oznaczonymi kontrahentami itd. Przed nowelizacją kodeksu cywilnego z początku lat dziewięćdziesiątych istotne znaczenie dla zdolności prawnej osoby prawnej miał cel, dla zrealizo- wania którego została ona utworzona. Zgodnie z obowiązującym wówczas 168 169 wiawdio w w praktyce, że tzw. jednostki gospodarki uspołecznionej i inna osoby prawne mogły skutecznie zawierać tylko takie umowy, które zmierzały do wykonania ich zadań. Uchylenie art. 36 k.c. spowodowało zniesienie tych ograniczeń. Na przykład wykroczenie przez spółkę kapitałową poza przedmiot działalności, ujawniony w rejestrze handlowym, może spo- wodować restrykcje administracyjne, ale umowa z kontrahentem pozostaje ważna. 5. Organy osób prawnych Osoba prawna jako twór sztuczny nie może dokonywać czynności praw- nych w taki sposób, jak to robią osoby fizyczne. Nie ma ust, by wypowiedzieć oświadczenie woli, ani rąk, którymi mogłaby je podpisać. Osoba prawna dokonuje czynności prawnych za pomocą swych organów. Organ to osoba fizyczna lub kilka osób, które zgodnie z przepisami określającymi ustrój danej osoby prawnej, tworzą, urzeczywistniają i wyjawiają jej wolę. W znaczeniu fizycznym wola organu jest oczywiście tylko wolą człowieka lub ludzi tworzących organ, jednak w znaczeniu prawnym wola ta jest bezpośrednio wolą samej osoby prawnej. Przy składaniu oświadczeń woli przez organ osoby prawnej przepisy lub statuty często przewidują wymóg reprezentacji łącznej, polegającej na tym, że do skuteczności czynności prawnej konieczne jest współdziałanie kilku osób, na przykład dyrektora i jego zastępcy w przedsiębiorstwie państwowym, dwóch członków zarządu spółki. Działanie organu jest, jak już wskazano, działaniem samej osoby prawnej, stąd też wszelkie szkody wyrządzone przez organ przy dokonywaniu czynności w imieniu danej osoby prawnej obciążają osobę prawną, zarówno w stosun- kach umownych, jak i pozaumownych. Od organu osoby prawnej Należy odróżnić jej pełnomocnika. Organ wchodzi w skład samej osoby prawnej, jest jej elementem i działa na podsta- wie uprawnień wynikających z jej ustroju. Pełnomocnik zaś jest samo- " Uregulowanie zawarte w drugiej części dawnego art. 36 k.c. spotkało się z poważną krytyką w literaturze, jako obarczone wieloma błędami, a przede wszystkim zbędne. Podnoszono w szczególności, że organy administracji państwowej dysponowały w stosunku do państwowych osób prawnych wystarczającymi środkami administracyjnymi i innymi, gwarantującymi skuteczne przeciwdziałanie zbaczaniu z wytkniętego im kierunku działania, w związku z czym wprowadzenie dodatkowych sankcji na płaszczyźnie cywilnoprawnej było zbędne, a niosło z sobą ujemne skutki uboczne. Szczegółowe omówienie specjalnej zdolności prawnej można znaleźć w pracy J. Kosika, Zdolność państwowych osób prawnych w zakresie prawa cywilnego. Warszawa 1963, gdzie przytoczono także informacje prawnoporównawcze oraz liczne pozycje piśmiennictwa i orzecznict- wo. Por. także uwagi W. Siudy w recenzji wymienionej pracy J. Kosika, RPES 1964, z. l oraz J. Wiszniewski, Specjalna zdolność prawna osób prawnych, „Studia Prawnicze" 1970, Ł 26/27. 170 a-S pełnomocnictwa. § 8. CZYNNOŚCI PRAWNE Do zdarzeń prawnych, które odgrywają w prawie cywilnym szczególną rolę, należą czynności prawne17 ,'L•"—•• Czynność prawna to taka czynność osoby fizycznej lub prawnej, która zmierza do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego przez złożenie odpowiedniego oświadczenia woli.'; Istotną cechą czynności prawnych jest celowe dążenie osoby fizycznej lub prawnej do wywołania pożądanych skutków prawnych, co różni ją od wielu innych ztiarzeń prawnych, na przykład czynów niedozwolonych, które wywołują skutki prawne niezależnie od woli osób i są konsekwencją naruszania prawa. Nieodzownym elementem\ każdej czynności prawnej jest co najmniej jedno oświadczenie woli. Z gospodarczego punktu widzenia najważ- niejszym rodzajem czynności prawnych są umowy, których przesłankę sta- nowią zgodne oświadczenia woli dwóch lub więcej stron18. Oprócz oświad- czenia woli na czynność prawną składają się w wielu przypadkach także faktyczne działania stron, na przykład do zawarcia umowy przechowania konieczne jest poza złożeniem oświadczeń woli również wydanie rzeczy, do ustanowienia zastawu niezbędne jest przekazanie zastawianych ruchomości zastawnikowi itp." Określenie „oświadczenie woli" jest terminem technicznym, którego znacze- nie w terminologii prawa cywilnego nie pokrywa się ze znaczeniem potocznym. Oświadczeniem woli w rozumieniu prawa cywilnego jest tylko taki przejaw woli, który wyraża w sposób dostateczny zamiar wywołania skutku prawnego w postaci ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnegó^nie jest więc oświadczeniem woli propozycja pójścia na spacer)20. Dalsza różnica między znaczeniem cywilnoprawnym a znaczeniem potocznym polega na tym, że " A. Wolter, Prawo cywilne .... s. 228. / "' Tamże, s. 230. " Szerokie omówienie czynności prawnych pod rządami kodeksu cywilnego można znaleźć w następujących pozycjach literatury: S. Grzybowski, System prawa cywilnego, Wrocław 1985,1.1, s. 475-727; A. Wolter, Prawo cywilne .... s. 228-289; S. Szer, Prawo cywilne ..., s. 307-380; A. Wolter, Problematyka ogólna czynności prawnych w k.c., PiP 1964, z. 11; M. Piekarski, Przepisy ogólne o czynnościach prawnych, NP 1965, z. 3. Obfita jest także literatura poświęcona czynnościom prawnym na tle przepisów prawa cywilnego. Wymienić tu należy przede wszystkim monografię W. Czachórskiego, Czynności prawne przyczynowe i oderwane w polskim prawie cywilnym. Warszawa 1952. 20 A. Wolter, Prawo cywilne .... s. 232. 171 uu iiauywa prawa własności na tej rzeczy. Na treść czynności prawnej składają się wszystkie lub niektóre z wymie- nionych elementów, a mianowicie: a) treść oświadczenia woli złożonego przez stronę lub strony, b) skutki wynikające z ustawy dla danego rodzaju czynności prawnych, c) skutki wynikające z zasad współżycia społecznego, d) skutki wynikające z ustalonych zwyczajów. Czynność prawna pociąga więc za sobą nie tylko te następstwa, które strony zamierzyły i wyraziły w swoich oświadczeniach woli, ale i dalsze, będące niejako automatycznym następstwem czynności. O zakresie skutków wynika- jących z ustawy strony w poważnym zakresie mogą same decydować, obej- mując swoimi oświadczeniami woli szerszy lub węższy zakres praw i obowiąz- ków. Im więcej spraw strony uregulują we własnym zakresie, tym mniejsze jest oddziaływanie ustawy na treść czynności prawnej, gdyż chodzi tu w głównej mierze o przepisy względnie obowiązujące, które wolą stron mogą być wyłączone. Rola zwyczaju jako czynnika kształtującego treść czynności praw- nej jest minimalna. C Oświadczenie woli kierowane do drugiej osoby uważa się za złożone w momencie, gdy dojdzie do tej osoby w taki sposób, by mogła się zapoznać z jego treścią. Czynności prawne dzielą się na jednostronne i dwustronne. Kryterium podziału stanowi tu liczba stron, których oświadczenia woli są niezbędne dla skutecznego dokonania czynności prawnej. Z czynnością prawną jednostronną mamy do czynienia, gdy do dokonania danej czynności wystarcza złożenie oświadczenia woli przez jedną osobę. Do takich czynności prawnych należy testament, udzielenie pełnomoc- nictwa, wypowiedzenie umowy, przyjęcie i odrzucenie spadku, objęcie w posia- danie rzeczy niczyjej, porzucenie rzeczy i in. Czynność prawna dwustronna zachodzi wówczas, gdy do jej dokona- nia konieczne jest zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej stron. Czynności - prawne dwustronne nazywamy inaczej umowami. Należy mieć na uwadze, że chodzi tu o oświadczenie woli dwóch stron, a nie dwóch osób, bo kilka osób może stanowić w konkretnej czynności jedną stronę, na przykład kilku lokatorów tego samego mieszkania stanowi w stosunku do wynajmującego jedną stronę21. Gospodarcze znaczenie czynności prawnych dwustronnych jest bez porów- nania większe aniżeli czynności prawnych jednostronnych, znacznie częściej też spotykamy się z nimi w życiu. Czynności prawne dzielą się także na rozporządzające i zobowiązujące. ^Czynność prawna rozporządzająca powoduje przeniesienie jakiegoś prawa majątkowego na inną osobę, jego zniesienie albo obciążenie. Jest to Tamże, s. 236. 172 JCSI na przyKiaa pizicmcsicmc na urną USUŁH,; piawa. własności rzeczy. iNato- miast czynność prawna zobowiązująca zawiera tylko zobowiązanie strony do dokonania świadczenia w przyszłości, na przykład umowa o dzieło zawiera po stronie zamawiającego zobowiązanie zapłaty wynagrodzenia, a po stronie przyjmującego zamówienie zobowiązanie wykonania dzieła. Wiele czynności prawnych wywołuje podwójny skutek: zobowiązujący i rozporządza- jący. Na przykład sprzedaż, zamiana i darowizna rzeczy indywidualnie oznaczonych pociąga za sobą nie tylko zobowiązanie stron, ale i przejście prawa własności rzeczy na kontrahenta. Istotne znaczenie ma podział czynności prawnych na odpłatne i nie- odpłatne. Czynność jest odpłatna, gdy strona, która sama dokonała przy- sporzenia majątkowego, otrzymuje lub ma otrzymać w zamian korzyść majątkową w charakterze ekwiwalentu. Czynność jest nieodpłatna, gdy strona takiego ekwiwalentu nie otrzymuje. Do czynności prawnych odpłatnych należy sprzedaż, dzierżawa, umowa o dzieło, spedycja i szereg innych umów, czynnościami prawnymi nieodpłatnymi są użyczenie, darowizna, nieopro- centowana pożyczka i inne. W obrocie gospodarczym znaczna większość czynności prawnych ma charakter odpłatny, co odpowiada łacińskiej zasadzie do ut des (daję by dostać). Innym podziałem czynności prawnych jest podział na czynności kon- sensualne i realne. Gdy czynność prawna wymaga jedynie złożenia oświad- czenia woli, zaliczamy ją do czynności konsensualnych. Jeżeli natomiast obok oświadczenia woli konieczne jest także wydanie rzeczy, czynność prawna ma charakter realny. Czynności realne są nieliczne, można tu wymienić umowę przechowania, umowę składu, umowę użyczenia, umowę o przewóz koleją przesyłek towarowych, ustanowienie zastawu. W nauce prawa cywilnego znane są także inne podziały czynności prawnych (np. na przyczynowe i abstrakcyjne). § 9. PRZESŁANKI WAŻNOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNEJ Czynność prawna, aby być ważną i w pełni skuteczną, to znaczy, aby wywołać zamierzone przez strony skutki, powinna odpowiadać określonym wymaganiom. Wymagania te nazywamy przesłankami jej ważności. Przesłanki ważności czynności prawnej można sformułować jak następuje: l) Osoba dokonująca czynności prawnej musi posiadać zdolność prawną oraż^zdolność do czynności prawnych. Co do tej ostatniej kwestii należy przypomnieć, że o ile generalnie wymagana jest pełna zdolność do czynności prawnych, to w wymienionych w kodeksie cywilnym przypadkach wystarcza posiadanie zdolności ograniczonej, na przykład przy dokonywaniu zakupów t73 _ ..^__o-~-—"". ^". ^">-e.. x±Ł^u»-* clbo przedmiotu odłączonego (art. 47 § 2 k.c.). Na przykład częściami składowymi gruntu są budynki, drzewa, ploty i inne obiekty trwale z nimi związane, część składową motocykla stanowi silnik, częścią składową książki jest jej okładka itp. Części składowe nie mogą być przedmiotem odrębnych praw rzeczowych, nie można więc na przykład być właścicielem samego koła w cudzym samochodzie . Części składowe z chwilą odłączenia stają się rzeczami samoistnymi. Od części składowych należy odróżnić przyna- leżności. Przynależnościami nazywamy odrębne rzeczy potrzebne do korzys- tania z rzeczy głównej zgodnie z jej przeznaczeniem, na przykład kluczyki do samochodu, futerał do okularów, koło zapasowe w samochodzie. Przynależno- ści dzielą w zasadzie losy rzeczy głównej, chyba że w czynności prawnej, na przykład w umowie sprzedaży, wyraźnie postanowiono inaczej. 3. Podział rzeczy Wśród rzeczy przeprowadza się szereg podziałów. 1) Podstawowym podziałem rzeczy jest podział na rzeczy nieruchome (nieruchomości) i rzeczy ruchome (ruchomości). Nieruchomość to część powierzchni ziemskiej stanowiąca przedmiot odrębnej własności (grunt) wraz ze wszystkim, co jest z nią trwale związane, zabudowaniami, drzewami i innymi częściami składowymi. Wyjątkowo jako nieruchomość może być traktowany także sam budynek lub jego część (lokal), jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowi odrębny od gruntu przedmiot własności32. ruchomość to każda rzecz, która nie jest nieruchomością^ 2) Rzeczy dzielą się także na podzielne i niepodzielne. Oczywiście fizycznie rzecz biorąc każda rzecz może być podzielona. Zakwalifikowanie rzeczy do jednej bądź drugiej grupy jest więc zależne od tego, czy może być ona podzielona bez istotnej zmiany oraz utraty wartości (np. bochenek chleba), czy też nie (np. maszyna do pisania). 3) Rzeczy dzielą się na indywidualnie oznaczone i gatunkowo oznaczone. Rzeczą indywidualnie oznaczoną jest rzecz posiadająca własne cechy, jej tylko właściwe (np. egzemplarz książki włączony do biblioteki i podpisany przez właściciela, obraz znanego malarza). Rzeczami gatunkowo ozna- czonymi są rzeczy określane jedynie przez wskazanie gatunku oraz oznacze- nie ilości, miary i ciężaru (zboże, węgiel, ziemniaki). O charakterze rzeczy decyduje w danym stosunku prawnym wola stron. Książki stojące na półce w księgarni są rzeczami gatunkowo oznaczonymi, natomiast jedna z tych " Przykładem są budynki spółdzielcze wznoszone na gruntach państwowych, będące włas- nością spółdzielni, a także lokale w budynkach państwowych, sprzedawane obecnie w coraz szerszym zakresie lokatorom. 188 ~-.?ŁUtH-C t. UI'-J .IŁ,».W». mu J nJUUCUlm, UA1KH-AU114. 4) Istotne znaczenie gospodarcze ma podział na rzeczy znajdujące się w obrocie i rzeczy wyjęte z obrotu, w zależności od tego, czy mogą być swobodnie sprzedawane, wynajmowane itp., czy też istnieje zakaz obrotu prawnego takimi rzeczami. Kategorię pośrednią stanowię rzeczy ograniczone w obrocie, tzn. takie, które mogą stanowić przedmiot obrotu tylko w ograniczonym zakresie, np. między jednostkami gospo- darczymi. 5) W obrębie stosunków gospodarczych występuje podział na środki trwałe i środki obrotowe. 6) Wreszcie występuje podział na rzeczy zużywalne i niezużywalne. Do pierwszej grupy należą rzeczy, których normalny użytek gospodarczy polega na zużyciu lub zbyciu (np. artykuły żywnościowe, pieniądze). Natomiast pozostałe rzeczy nazywamy niezużywalnymi (np. maszyny), choć oczywiście z biegiem czasu i one się zużywają. 17. PRAWO WŁASNOŚCI Własność jest przede wszystkim kategorią ekonomiczną, oznaczającą określoną formę społecznego zawłaszczenia przez ludzi dóbr materialnych w procesie produkcji33. Jeżeli stosunki własnościowe zostaną uregulowane przepisami prawnymi, mamy do czynienia z własnością w znaczeniu prawnym34,35. Własność jest najszerszym prawem do rzeczy, pozwalającym właścicielowi korzystać z niej i rozporządzać nią, z, wyłączenie^" innych osób. Właściciel może korzystać z uprawnień, jakie daje mu prawo własności w granicach zakreślonych przepisami prawnymi i społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa własności. M Por. Z. K. Nowakowski, Prawo rzeczowe. Zarys wykladu. Warszawą 1969, s. 19. M Tamże, s. 21. 15 Szerokie informacje o bogatej problematyce prawa własności można znaleźć m.in. w następujących pozycjach literatury cywilistycznej: J. Wasilkowski, Zarys prawa rzeczowego, Warszawa 1963; J. Wasilkowski, Pojęcie własności w świetle kodeksu cywilnego, PiP 1965, z. 12; Z. K. Nowakowski, Prawo rzeczowe .... W. Czachórski, Masność osobista w świetle Konstytucji PRL, Warszawa 1956; S. Grzybowski, Sytuacja prawna mienia ogólnonarodowego w kodeksie cywilnym, PiP 1965, z. 4; S. Grzybowski, O stosunkach cywilnoprawnych na tle zasady jednolitej wiosno w państwowej, „Studia Cywilistyczne", Kraków 1966; S. Buczkowski, Przedsiębiorstwo państwowe a jego majątek w świetle przepisów kodeksu cywilnego, PUG 1965, z. 3; S. Szer, Prawa podmiotowe państwowych osób prawnych, PiP 1967, z. 6; M. Madey, Stosunki własnościowe przedsiębiorstw państwowych. Warszawa 1964. Wiele zawartych tam uwag ma już tylko znaczenie historyczne. 189 -„-—^, — »„^—,^>.w. JWJ ^^J n^tua. i ^iŁ^iwo.J.Atiina., i wreszcie, co ma isioine znaczenie, na pobieraniu wszelkich pożytków, jakie rzecz przynosi. Pożytki przynoszone przez rzecz mogą mieć charakter naturalny (np. plony rodzone przez ziemię, cielęta, owoce) lub też przybierać postać pożytków cywilnych (np. czynsz za wydzierżawioną nieruchomość). Wszystkie one stają się własnością właściciela rzeczy, która je przynosi. Prawo do rozporządzania rzeczą polega na możności swobodnego dokonywania czynności prawnych, skutkiem których jest wyzbycie się własno- ści, np. sprzedanie lub podarowanie rzeczy, albo obciążenie rzeczy ograniczo- nym prawem rzeczowym, np. ustanowienie hipoteki na nieruchomości. Wzorem prawa rzymskiego określa się często prawo własności jako triadę uprawnień: prawo do władania rzeczą, prawo do korzystania z rzeczy, prawo do rozporządzania rzeczą (ius utendi, fruendi et disponendi). Przepisy kodeksu cywilnego łączą dwa pierwsze elementy we wspólnym pojęciu korzystania. Przepisy kodeksu cywilnego przewidują rygorystyczne środki ochrony własności Jeśli prawo własności zostało naruszone przez zagarnięcie rzeczy, właścicielowi przysługuje roszczenie windykacyjne, czyli roszczenie o wydanie rzeczy. Roszczenie to kieruje się przeciwko każdemu, w czyim posiadaniu rzecz się znajduje. Jeżeli czyjeś prawo własności zostało naruszone w inny sposób, na przykład ktoś systematycznie przepędza bez zezwolenia bydło przez grunt sąsiada, właścicielowi służy roszczenie negatoryjne, czyli roszczenie o zaprzestanie naruszania prawa własności. W razie potrzeby właściciel może wystąpić przeciwko osobie naruszającej jego prawo własności z odpowiednim powództwem do sądu. § 18. WSPÓŁWŁASNOŚĆ Współwłasność jest szczególną odmianą własności, charakteryzującą się wielością podmiotów prawa własności. O współwłasności mówimy wówczas, gdy rzecz stanowi jednocześnie własność kilku osób. Prawo cywilne odróżnia dwie formy współwłasności: a) współwłasność łączną, b) współwłasność w częściach ułamkowych. Współwłasność łączna powstaje i może istnieć tylko w przypadkach przewidzianych przepisami, w ramach szczególnego stosunku osobistego' łączącego strony. Takim stosunkiem jest przede wszystkim stosunek między małżonkami, gdzie współwłasność występuje z reguły w postaci tzw. mał- żeńskiej wspólności ustawowej (art. 31-46 k.r. i op.) i z pewnymi wyjątkami obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania małżei- stwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Współwłasność łączna występuje też między wspólnikami w spółce cywilnej. 190 uv*Ji^ &1_J atiUAAfJ A-AtW^ŁtJ ^J.&^kuu^UJW m^^vu&&\^AKU^ Jk.AJO.Ll \JD^JLJU1^, Ł ŁYŁAA, ŁKi &.CLZ->i>.uiucuiu ^w postaci Księgi), w ik-i-u- rym ujawnia się właściciela nieruchomości, ograniczone prawa rzeczowe i inne prawa obciążające nieruchomość, prawa przysługujące każdorazowemu właś- cicielowi nieruchomości, umowy sprzedaży i inne czynności prawne, których przedmiotem była dana nieruchomość -jednym słowem wszystko to, co składa się na prawny obraz danej nieruchomości, jej stan prawny. Księgi wieczyste prowadzone są przez sądy. Każda nieruchomość - z wyjątkami przewidzianymi w ustawie - ma odrębną księgę wieczystą. Podział nieruchomości między kilka osób, na przykład w wyniku sprzedaży lub dziedziczenia, powoduje założenie nowych ksiąg dla odłączonych w ten sposób, nowo powstałych nieruchomości. Księga wieczysta jest w pewnym, koniecznym stopniu odzwierciedleniem stanu fak- tycznego nieruchomości, ale - jak wspomniano wyżej - przede wszystkim zawiera informacje o jej stanie prawnym: ujawnia aktualnego właściciela, ograniczone prawa rzeczowe obciążające nieruchomość itd. W szczególności wpisowi podlegają hipoteki ciążące na nieruchomości, użytkowanie wieczyste, służebności ciążące na nieruchomości oraz służebności zastrzeżone na rzecz właściciela gruntu, a obciążające inną nieruchomość, użytkowanie. Niektóre z praw rzeczowych związanych z nieruchomością mogą powstać tylko przez wpis do księgi wieczystej (np. hipoteka ustanawiana w drodze umowy, użytkowanie wieczyste, odrębna własność lokalu). Prawa ujawnione w księdze wieczystej korzystają z różnych przywilejów w porównaniu z prawami rzeczo- wymi nie wpisanymi do księgi wieczystej. Wpisy do księgi wieczystej mają charakter deklaratywny bądź konstytuty- wny. Ustawa stworzyła tu zasadę, że wpis jest deklaratywny, co oznacza, że prawo rzeczowe powstaje i istnieje bez względu na to, czy zostało wpisane do księgi wieczystej. W kręgu działania tej zasady pozostaje przede wszystkim prawo własności, z tego więc powodu własność sprzedanej nieruchomości przechodzi na kupującego wskutek samego zawarcia umowy sprzedaży, bez względu na to, czy nabywca został wpisany do księgi wieczystej jako nowy właściciel. Wpis jest wprawdzie obowiązkowy, ale nie konstytutywny, więc jego zaniedbanie w niczym nie tamuje przejścia własności. Wpis ma charakter konstytutywny tylko w przypadkach wyraźnie wymienionych w ustawie, o kilku z nich wspomniano wyżej. Jeśli więc właściciel nieruchomości zamierza na niej ustanawić hipotekę na rzecz pożyczkodawcy dla zabezpieczenia wierzytelności - a jest to właśnie taki przypadek - dokonanie wpisu w księdze wieczystej jest niezbędne, jest warunkiem powstania hipoteki Ze względu na swą funkcję szerokiego informowania o aktualnym stanie prawnym nieruchomości księgi wieczyste są jawne i każdy może się zapoznać z ich treścią. Wobec wpisów dokonanych w księdze wieczystej istnieje 50 Przepisy odnoszące się do ksiąg wieczystych zawiera ustawa z 6 lipca 1982 r. ó księgach wieczystych i hipotece Rz. U. nr 19, póz. 147 z późn. zna.). 202 Odpowiedniego pusi^puwa.iiiti sąuuwcgu. Szczególne znaczenie ma tak zwana rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych. Ogólnie rzecz biorąc, polega ona na tym, że prawo chroni osoby, które w zaufaniu do wpisów w księdze wieczystej - nie wiedząc o ich niezgodności z rzeczywistym stanem prawnym - działając w dobrej wierze nabyły odpłatnie jakieś prawo wpisane do księgi, na przykład kupiły nierucho- mość. Według art. 5 ustawy o księgach wieczystych i hipotece „treść księgi wieczystej rozstrzyga na korzyść tego, kto przez czynność prawną z osobą uprawnioną według treści księgi nabył własność lub inne prawo rzeczowe". Czynności prawne dotyczące nieruchomości, a dokonane w oparciu o informa- cje ujawnione w księdze wieczystej i w przekonaniu o ich prawdziwości, są prawnie skuteczne. Jeśli na przykład nabywca kupił parcelę od osoby wpisanej jako właściciel w księdze wieczystej, to chociażby okazało się, że parcela należy do dalszych lub innych właścicieli, o których istnieniu kupujący nie wiedział, umowa jest ważna i powoduje przeniesienie na niego własności nieruchomości. Rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych ma ograniczony zakres, gdyż prawo przewiduje przypadki, w których interes nabywcy działającego na podstawie treści wpisu w księdze wieczystej nie jest chroniony. Rękojmia jest wyłączona przede wszystkim wówczas, gdy nabywca prawa działa w złej wierze. Ustawa precyzuje, że w zlej wierze jest ten, kto^wie, że treść księgi wieczystej jest niezgodna z rzeczywistym stanem prawnym, albo ten, kto z łatwością mógł się o tym dowiedzieć (art. 6 ust. 2). Rękojmia nie chroni także rozporządzeń nieodpłatnych, na przykład darowizny nieruchomości, albo przekazania gospodarstwa rolnego następcy w ramach przepisów o zaopa- trzeniu emerytalnym rolników. Umowa nieodpłatna, zawarta przez osobę wpisaną wprawdzie do księgi wieczystej, ale w rzeczywistości nie będącą właścicielem, nie spowoduje więc, wbrew ogólnej regule, przejścia własności na nabywcę. Wreszcie wyłącza rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych wpisanie ostrzeżenia. Osoba zainteresowana może żądać wpisania w księdze ostrzeżenia, co następuje na podstawie tymczasowego zarządzenia sądu, jeżeli istnieje spór dotyczący treści wpisu w księdze wieczystej. Ostrzeżenie wyłącza rękojmię w odniesieniu do danego wpisu. Księga wieczysta zawiera cztery działy. Dział I poświęcony jest wpisom: a) charakteryzującym nieruchomość pod względem faktycznym, jej położenie z powołaniem się na plan, rodzaj zabudowy, przeznaczenie nieruchomości, b) zawierającym prawa rzeczowe ustanowione na korzyść danej nieruchomości, na przykład służebności gruntowe przysługujące każdorazowemu właścicielowi danej nieruchomości jako nieruchomości władnącej. W dziale II wpisuje się właściciela nieruchomości. Jeżeli nieruchomość ma kilku współwłaścicieli, wpisuje się każdego z nich z zaznaczeniem udziału. Dział III poświęcony jest wpisom praw rzeczowych obciążających nieruchomość, z wyjątkiem hipoteki. Ponadto ujawnia się tu ograniczenia w rozporządzaniu nieruchomością i m. Dział IV zawiera wpisy hipoteczne. Do każdej księgi wieczystej dołączony jest 203 Księgi wieczyste spełniają w naszych warunkach szereg istotnych funkcji. Na pierwszy plan wysuwa się bez wątpienia wspomniana na wstępie funkcja ustalania stanu prawnego nieruchomości. Księgi wieczyste pozwalają osiągnąć pewność i przejrzystość stosunków dotyczących własności nieruchomości, a także innych praw rzeczowych, zwłaszcza nabierającego coraz większego znaczenia użytkowania wieczystego51. W ten sposób zostaje ułatwiony obrót nieruchomoś- ciami. Księga wieczysta stwarza wiarygodną podstawę dla kredytu hipotecznego. Należy ogólnie zauważyć, że księgi wieczyste stanowią istotny instrument służący utrzymaniu porządku prawnego w dziedzinie własności nieruchomości. § 23. POSIADANIE I DZIERŻENIE l. Pojęcie posiadania Posiadanie polega na sprawowaniu rzeczywistego władztwa nad rzeczą. Posiadanie nie jest więc prawem, lecz stanem faktycznym," w którym posiadacz sprawuje nad rzeczą taką władzę, jaka odpowiada treści jednego z praw podmiotowych (np. własności, użytkowania), niezależnie od tego czy w rzeczywistości przysługuje mu takie prawo52. Inaczej można powiedzieć, że jest to moc wykonywania określonego prawa, którą należy odróżnić od samego prawa. Złodziej ma „moc wykonywania prawa własności" nad skradzioną rzeczą, nie ma on jednak „prawa" własności53. Posiadanie rozumiane jako stan faktyczny i własność lub inne prawo podmiotowe są więc odrębnymi pojęciami i należy je traktować rozłącznie54. W praktyce właściciel rzeczy jest najczęściej równocześnie jej posiadaczem, z posiadaniem najczęściej łączy się prawo własności. Wtedy władza faktyczna - posiadanie - opiera się na tytule prawnym, jakim jest własność. Może być jednak inaczej, prawo i stan faktyczny mogą iść własnymi, oddzielnymi drogami 51 Por. A. Szpunar, Nowa ustawa o księgach wieczystych i hipotece, PiP 1983, z. 5, s. 4. s W nauce prawa cywilnego istota posiadania jest sporna. Dyskusja koncentruje się głównie wokół zagadnienia czy posiadanie jest prawem podmiotowym, czy jedynie stanem faktycznego władztwa osoby nad rzeczą, z którym łączą się oznaczone skutki prawne. Zwolennikiem pierwszego poglądu jest m.in. A. Stelmachowski, Istota i funkcja posiadania. Warszawa 1958, za rozumieniem posiadania jako stanu faktycznego opowiada się m.in. Z. K. Nowakowski, Prawo rzeczowe ..., s. 239. Wydaje się, że problem nie ma znaczenia praktycznego. Por. w tej sprawie także: J. Ignatowicz, Ochrona posiadania i roszczenia odszkodowawcze, PiP 1964, z. 4 oraz A. Kunicki, Dziedziczenie posiadania, RPES 1961, z. l. 53 Por. Z. K. Nowakowski, Prawo rzeczowe ..., s. 109. 54 Tamże. 204 L YŁU rOZDl SŁV w U&JL^J-^J^UAU, n.Lu^^ ^/\Jt\ffya. ŁŁCŁ wicLucł±.Lłu Na posiadanie składają się dwa elementy: a) faktyczne władztwo nad rzeczą, b) wola władania rzeczą. ŁŁ^\^Ł.<^ ŁtCL UllAC^ USULP^* 2. Rodzaje posiadania Prawo cywilne daje podstawę do odróżnienia następujących rodzajów posiadania: a) posiadanie samoistne, b) posiadanie zależne, c) posiadanie służebności. Posiadaczem samoistnym jest posiadacz rzeczy, który nią włada jak właściciel. Nie traci on posiadania przez to, że oddaje rzecz innej osobie w posiadanie zależne. Posiadaczem zależnym nazywamy tego, kto sprawuje faktyczne władztwo nad rzeczą jako najemca, dzierżawca, użytkownik, zastawnik lub mający inne prawo podmiotowe, z którym łączy się władztwo nad cudzą rzeczą. Do powstania posiadania zależnego dochodzi zazwyczaj w drodze zawarcia odpowiedniej umowy, np. najmu. Posiadanie zależne jest więc sprawowaniem władztwa w zakresie odpowiadającym treści innych praw podmiotowych niż własność. Jak wynika z powyższych uwag, rzecz może się znajdować jednocześnie w posiadaniu dwóch osób, z których jedna włada nią pośrednio (posiadacz samoistny), a druga bezpośrednio (posiadacz zależny), co ma miejsce na przykład przy wynajęciu lub wydzierżawieniu rzeczy. Posiadaczem służebności jest ten, kto faktycznie korzysta z cudzej nieruchomości. Rozmiary władztwa nad cudzą rzeczą są tutaj minimalne. 3. Skutki posiadania Z posiadaniem łączą się różnorakie i daleko idące skutki prawne. Są one bez wyjątku korzystne dla posiadacza rzeczy. Oto niektóre z nich. l) Z posiadaniem kodeks cywilny łączy kilka domniemań. Są to domniemania wzruszalne (praesumptiones iuris tantum), które mogą być obalo- ne dowodem przeciwnym. Główną rolę odgrywa domniemanie, że posiadanie jest zgodne ze stanem prawnym. Gdy więc ktoś włada rzeczą tak jak właściciel, istnieje domniemanie, że jest właścicielem. Posiadacz nie musi udowadniać swego prawa własności, co w odniesieniu do rzeczy ruchomych mogłoby być trudne, a nawet wręcz niemożliwe, wystarcza, że sprawuje faktyczne władztwo. Ciężar udowodnienia, że jest inaczej, spoczywa na oponencie. Domniemywa się także: a) że posiadacz jest posiadaczem samoistnym, b) że istnieje ciągłość posiadania, c) że posiadacz jest w dobrej wierze. 205 LL&U. JIT^U. M-» 0«JW&JW^U«UW UUU.WJUWU&W łł w wu«tfułw*«««J \łVł UldWŁŁ WIdOU^f^f ..'^T'*——— można nabyć przez długotrwałe posiadanie. 3) Przepisy prawa chronią posiadanie. Ochronie podlega także posiadacz nie dysponujący prawem, które faktycznie wykonuje i posiadacz w złej wierze. 4. Ochrona posiadania Posiadania nie wolno naruszyć, nawet jeśli posiadacz jest w złej wierze i nie ma tytułu prawnego do sprawowania władztwa nad rzeczą. O naruszeniu posiadania mówimy na przykład, gdy posiadaczowi zabrano rzecz ruchomą lub zajęto nieruchomość, co jest równoznaczne z utratą posiadania, a także gdy jego posiadanie jest ograniczone działaniem innych osób, używających rzeczy bez zgody posiadacza, systematycznie przechodzą- cych przez jego grunt itd. Prawo cywilne przewiduje ochronę posiadacza, przyznając mu w tym celu dwa rodzaje środków: a) posiadacz może własnym działaniem chronić swoje posiadanie (obrona konieczna i samopomoc), b) posiadacz może zwrócić się do sądu z żądaniem ochrony jego posiadania (powództwo posesoryjne). W przypadku bezprawnego naruszenia posiadania przez inną osobę posiadacz może zastosować obronę konieczną. Mówimy o niej, gdy posiadacz podejmuje działanie przeciwko osobie usiłującej naruszyć posiada- nie, która jeszcze nie osiągnęła zamierzonego skutku, a więc w trakcie jej działania (art 343 § l k.c.). Gdy naruszenie posiadania zostało już dokonane i na przykład rzecz posiadaczowi zabrano, może on zastosować samopomoc w celu przy- wrócenia stanu poprzedniego. Posiadacz stosujący samopomoc może działać tylko w granicach zakreślonych przepisami, a te są znacznie węższe niż przy obronie koniecznej. W szczególności posiadacz nieruchomości może po naru- szeniu posiadania dążyć silą do przywrócenia stanu poprzedniego, nie wolno mu jednak stosować przemocy względem osób, a nadto jego działanie może mieć miejsce tylko bezpośrednio po naruszeniu posiadania. Posiadacz rzeczy ruchomej może stosować samopomoc jedynie wówczas, gdy grozi mu niebez- pieczeństwo niepowetowanej szkody (art. 343 § 2 k.c.). Żądanie sądowej ochrony posiadania występuje w postaci tzw. powódz- twa posesoryjnego, które zawiera bądź to roszczenie o przywrócenie utraconego posiadania, bądź też roszczenie o zaniechanie dalszych naruszeń (art. 344 k.c.). Powództwo posesoryjne przysługuje każdemu posiadaczowi, niezależnie od jego dobrej lub złej wiary, albo zgodności posiadania ze stanem prawnym, a nawet od sposobu nabycia posiadania (a więc także złodziejowi). W procesie takim sąd bada jedynie, czy posiadanie miało miejsce i czy zostało naruszone. 206 Przeniesienie posiadania następuje przez wydanie rzeczy i przejęcie jej przez nowego posiadacza. Równoznaczne z wydaniem rzeczy jest wydanie dokumen- tów lub znaków legitymacyjnych, umożliwiających rozporządzanie rzeczą, np. kwitu bagażowego, konosamentu itp. 6. Dzierżenie Dzierżycielem jest ten, kto faktycznie włada rzeczą za kogo innego (spedytor, przewoźnik, przechowawca itd.). Dzierżenie polega więc także na sprawowaniu władztwa nad rzeczą, ale - w odróżnieniu od posiadania - nie jest władaniem we własnym interesie, lecz w interesie posiadacza. Dzierżenie i posiadanie pozostają w ścisłym związku, przy czym dzierżenie jest podporząd- kowane posiadaniu. W większości przypadków zachodzi między stronami tego rodzaju stosunek prawny, że dzierżyciel powinien się stosować do wskazówek posiadacza, odnoszących się do rzeczy. C. Zobowiązania § 24. ZOBOWIĄZANIE I PRAWO ZOBOWIĄZANIOWE Zobowiązanie, a mówiąc dokładniej - stosunek zobowiązaniowy, jest jednym z rodzajów stosunków cywilnoprawnych, różniących się od innych swą treścią i charakterem. Zobowiązaniem nazywamy stosunek prawny, w którym jedna ze stron (wierzyciel) może domagać się od drugiej strony (dłużnika) określonego zachowania, czyli świadczenia. Zarówno po stronie wierzyciela, jak i po stronie dłużnika może w zobowią- zaniu występować kilka osób. Świadczenie, czyli obowiązujący dłużnika sposób zachowania, możs polegać na pewnym działaniu (zapłaceniu pieniędzy, wykonaniu usługi, wyda- niu rzeczy) lub na wstrzymanjuJJę nd r-^ynnnśd, do których dłużnik w innych warunkach byłby^uprawmon^ \^ stosunku zobowiązaniowym wierzycielowi przysługuje określone prawo podmiotowe. Może on domagać się od drugiej strony przysługującego mu świadczenia, a w razie potrzeby doprowadzić do przymusowego wyegzek- wowania tego świadczenia. Ponieważ wierzyciel może żądać spełnienia świad- czeń tylko od oznaczonej osoby (dłużnika), jego prawo należy do praw podmiotowych względnych. 207 icinutiLią, ŁO.S L,iąz.ą^J na uiuzJii&.u uuuwiąz,cK. nazywamy długiem. <-»»<-'<-'<* / fizyczna czy prawna odpowiada za długi swoim majątkiem. " Szczególnym rodzajem zobowiązań są zobowiązania solidarne. Zobowiązanie ma tylko wówczas charakter zobowiązania ^olidarnegoT~gdy°' wyraźnie stanowi to ustawa lub zawarta przez strony umowa; w pozostałych przypadkach zobowiązanie nie jest solidarne. Jedną z cech zobowiązania solidarnego jest to, że występuje w nim kilku dłużników lub kilku wierzycieli. Zależnie od tego, po której stronie stosunku zobowiązaniowego występuje kilka osób, mamy do czynienia z solidarnością dłużników lub solidarnością wierzycieli. Sama wielość wierzycieli lub dłużników nie czyni jednak zobowią- zania solidarnym, gdyż, jak wspomniano wyżej, decyduje o tym ustawa lub umowa stron. Solidarność dłużników polega na tym, że wierzyciel może żądać całości lub części należnego mu świadczenia od któregokolwiek z dłużników albo od kilku z nich, według swojego wyboru. Zaspokojenie wierzyciela przez jednego z dłużników solidarnych powoduje wygaśnięcie zobowiązania i zwalnia z długu wszystkich dłużników. Między sobą rozliczają się oni potem w równych częściach lub w inny sposób, zgodnie z treścią łączącego ich stosunku prawnego. I tak np. według art. 441 k.c., jeśli kilka osób dopuściło się czynu niedozwolonego, ich odpowiedzialność wobec poszkodowanego jest solidarna bez względu na stopień zawinienia i wierzyciel może dochodzić naprawienia całej szkody także od dłużnika najmniej winnego. Solidarność wierzycieli polega na tym, że każdy z nich może domagać się od dłużnika spłacenia świadczenia do swoich rąk. Dłużnik jest obowiązany to żądanie spełnić, chyba że istnieje już prawomocne orzeczenie rozstrzygające sprawę inaczej. Spełnienie świadczenia zwalnia dłużnika z zobowiązania względem wszystkich wierzycieli. Wszystkie przepisy prawne, ogólne i szczegółowe, odnoszące się do stosunków zobowiązaniowych, tworzą prawo zobowiązaniowe. Głów- ^~\nym źródłem prawa zobowiązaniowego jest księga III kodeksu cywilnego. \\ '\Piócz tego przepisy prawa zobowiązaniowego zawarte są w wielu innych ^EKtach normatywnych. Prawo zobowiązaniowe dzieli się na część ogólną i część szczegółową. Część ogólna zawiera uregulowania odnoszące się do wszystkich stosun- ków zobowiązaniowych lub do większych ich zespołów. Natomiast przepisy części szczegółowej normują poszczególne rodzaje zobowiązań. Tak więc na przykład przepisy o skutkach niewykonania zobowiązań należą do części ogólnej, natomiast w części szczegółowej odnajdziemy przepisy regu- lujące zobowiązania wynikające z umowy sprzedaży, dostawy, zlecenia, ko- misu i in. Przepisy prawa zobowiązaniowego mają przeważnie charakter dyspo- zytywny. 208 Jak wszelkie stosunki prawne, zobowiązania powstają w wyniku zdarzeń prawnych. Źródłami zobowiązań są następujące rodzaje zdarzeń prawnych. 1) Czynności prawne. Stanowią one w obrocie cywilnym najczęstsze i najważniejsze źródło stosunków zobowiązaniowych. Dotyczy to przede wszystkim czynności prawnych dwustronnych (umów). 2) Czyny niedozwolone, w wyniku których powstaje szkoda i naru- szenieTcżyjegoś prawa podmiotowego, powodują powstanie stosunku zobowią- zaniowego między sprawcą lub inną osobą odpowiedzialną, a tym, komu wyrządzono szkodę. Treścią zobowiązania jest obowiązek naprawienia szkody. 3) A k ty_ administracyjne, czyli jednostronne, indywidualne decyzje organów administracji państwowej, stanowią specjalne źródło zobowiązań. Konsekwencją niektórych aktów administracyjnych jest nie tylko powstanie stosunku między organem administracyjnym a adresatem aktu administracyj- nego (stosunek administracyjnoprawny), lecz także stosunku zobowiązaniowe- go między dwiema osobami, do których akt administracyjny został skierowa- ny. Takim źródłem zobowiązania byłaby na przykład decyzja resortowego ministra zobowiązująca przedsiębiorstwo państwowe do wyprodukowania i dostarczenia wskazanemu odbiorcy towarowa niezbędnych do usuwania skutków klęski żywiołowej, albo do obrony kraju 7ub~wykónama^o5ówiązań międzynarodowych. '~"""" 4) Inne zdarzenia. Grupa ta obejmuje szczególne rodzaje zdarzeń prawnych, powodujących powstanie zobowiązań. Ich ilość i znaczenie są stosunkowo niewielkie. Do grupy tej należą w szczególności: a) prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, b) bezpodstawne wzbogacenie. Samo prowadzenie cudzej sprawy połączone z dokonywaniem wydatków i zaciąganiem zobowiązań (np. odebranie przesyłki pocztowej i uiszczenie za nią opłaty pobraniowej, zapłacenie rachunku za gaz pod nieobecność sąsiada z własnej gotówki) może spowodować powstanie między tymi osobami stosunku zobowiązaniowego, mimo że strony nie zawarły w tej sprawie żadnej umowy, a nawet że jedna z nich, jak to się dzieje najczęściej, nic nie wie o prowadzeniu jej sprawy przez drugą. Powstanie zobowiązania zależy od tego, czy sprawa była prowadzona w sposób korzystny dla zainteresowanego, czy podjęcie i prowadzenie sprawy było zgodne z domniemaną wolą zainteresowa- nego i wreszcie, czy sprawę prowadzono z zachowaniem należytej staranności. Prowadzący sprawę powinien też w miarę możności powiadomić zainteresowa- nego i stosownie do okoliczności albo oczekiwać jego zleceń, albo prowadzić sprawę dopóty, dopóki osoba ta nie będzie mogła sama się nią zająć. Spełnienie przez prowadzącego tych wymagań daje mu prawo żądania od osoby, które) sprawę bez zlecenia prowadził, zwrotu uzasadnionych wydatków i nakładów wraz z ustawowymi odsetkami. 14 - Elementy prawa dla ekooomutów 209 innej osoby, nakłada na bezpodstawnie wzoogaconego obowiązen. t-wium korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe obowiązek zapłacenia równowartości pieniężnej. Bezpodstawne wzbogacenie powoduje więc po- wstanie stosunku zobowiązaniowego między bezpodstawnie wzbogaconym a osobą, kosztem której nastąpiło wzbogacenie. Odmianą bezpodstawnego wzbogacenia jest tzw. nienależne świadczenie polegające na spełnieniu świadczenia przez osobę, która nie była do tego zobowiązana. Osoba taka może żądać zwrotu świadczenia, chyba że zachodzi jeden z następujących przypadków: a) spełniający świadczenie wiedział, że nie jest do świadczenia zobowiązany, b) świadczenie czyni zadość zasadom współżycia społecznego, c) spełniający świadczenie zaspokoił przedawnione roszczenie. § 26. ODPOWIEDZIALNOŚĆ CYWILNA Przez odpowiedzialność prawną należy rozumieć obowiązek ponoszenia przewidzianych przez prawo niekorzystnych skutków zachowania własnego lub innych osób. W zależności od tego, jaka gałąź prawa przewiduje owe konsekwencje, odróżniamy odpowiedzialność karną, odpowiedzialność dyscyplinarną, od- powiedzialność cywilną i inne. Wymienione rodzaje odpowiedzialności różnią się formą konsekwencji związanych z naruszeniem prawa. Odpowiedzialność karna przybiera postać kary pozbawienia wolności, kary grzywny, pozbawienia praw publicznych. Odpowiedzialność dyscyplinarna ma formę nagany, potrącenia z zarobku, wydalenia ze służby itp. Natomiast odpowiedzialność cywilna charakteryzuje się tym, że ma postać wyłącznie majątkową i owe konsekwencje mogą dotknąć tylko mienia osoby odpowiedzialnej. Odpowiedzialność cywilna charakteryzuje się także tym, że zachodzi w zasadzie tylko wówczas, gdy powstała szkoda. Odpowiedzialność cywilna przybiera postać obowiązku naprawienia szkody. J Istnieje szereg rodzajów odpowiedzialności cywilnej, w zależności od branego pod uwagę kryterium podziału. W zależności od źródła odpowiedzialności cywilnej występować może: l) odpowiedzialność umowna (kontraktowa), która jest konsekwencją niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Odpowiedzialność kon- traktowa powstaje wówczas, gdy przez niewykonanie lub nienależyte wykona- nie umowy kontrahent poniósł szkodę. (Powstanie odpowiedzialności kontrak- towej zachodzić może również przy zastrzeżeniu w umowie kar umownych oraz w wyniku zawarcia umowy ubezpieczeniowej; 2) odpowiedzialność pozaumowna (deliktowa) powstająca we wszystkich innych przypadkach wyrządzenia szkody, gdy strony nie były do momentu powstania szkody 210 Odpowiedzialność cywilna jest z reguły odpowiedzialnością osobistą, co oznacza, że wierzyciel może dochodzić swej należności na całym obecnym i przyszłym majątku dłużnika. Odpowiedzialności osobistej przeciwstawia się odpowiedzialność rzeczową, która występuje jako wyjątek od ogólnej reguły. Odpowiedzialność rzeczowa polega na tym, że wierzyciel może dochodzić swojej należności na określonej rzeczy - bez względu na to czyją ona jest własnością. Odpowiedzialność cywilna jest z reguły nieograniczona i dąży na całym majątku osoby odpowiedzialnej bez ograniczenia, do pełnej kwoty zasądzone- go odszkodowania. Odpowiedzialność cywilna może być oparta na jednej z następujących zasad: a) zasadzie winy, b) zasadzie ryzyka, c) zasadzie słuszności, d) zasadach współżycia społecznego. Podstawowe znaczenie ma odpowiedzialność na zasadzie winy, nieco mniejsze odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Pozostałe dwie zasady od- grywają niewielką rolę. § 27. SIŁA WYŻSZA Siła wyższa (vis maior) należy do zjawisk odgrywających istotną rolę w stosunkach prawa zobowiązaniowego. Przepisy wiążą z nią w wielu przypadkach określone skutki prawne, w szczególności traktując siłę wyższą jako czynnik uwalniający od odpowiedzialności cywilnej. Pojęcie siły wyższej nie zostało w kodeksie cywilnym zdefiniowane. Według przeważającego w polskiej nauce prawa cywilnego poglądu: Siłą wyższą jest każde zdarzenie zewnętrzne, występujące z takim natężeniem, że jego szkodliwym skutkom nie da się zapobiec zwyczajnie używanymi środkami. ^ Jak wynika z przytoczonej definicji, prawne znaczenie 'pojęcia siły wyższej, ptaważnie odbiega od tego, co się rozumie przez sjff^wyższą w |ęzyku' potocznym. Należy przede wszystkim zwrócić uwagę, że nie można siły wyższej utożsamiać ze zdarzeniem niezależnym od człowieka. Wielu zdarzeń niezależ- nych od woli ludzkiej nie zaliczamy do przypadków siły wyższej. Tak na przykład nie/jest siłą wyższą spóźnienie się pociągu, ulewa, zepsucie się samOAhodu, awaria maszyny, zablokowanie szosy wskutek zderzenia, poja^- \aów. Za siłę wyższą uznaje się przede wszystkim gwałtowne działanie siły przyrody o charakterze katastrofy, a także zdarzenie nadzwyczajne w postaci zaburzeń życia zbiorowego, jak wojna, zamieszki wewnętrzne itp. M* 21!. wyższa charaKteryzuje się u-zema nasi^puJit^yuu ucunami. a) Zdarzenia nie można było przewidzieć, analizując sytuację i uwzględniając wszystkie okoliczności sprawy. Śnieg i mróz, zaspy na drodze, gołoledź, które mogą zahamować transport drogowy i uniemożliwić wykona- nie w terminie dostawy, nie są w polskich warunkach klimatycznych w okresie zimy przypadkami siły wyższej, gdyż doświadczenie życiowe pozwala je przewidzieć i odpowiednio uwzględnić w planach działania. b) Zdarzeniu nie można było zapobiec znanymi sposobami i urzą- dzeniami, obiektywnie dostępnymi i normalnie stosowanymi. Obsuwanie się kamieni ze zbocza na prowadzącą przez góry szosę jest zjawiskiem częstym i można je przewidzieć, a w konsekwencji zapobiec jego skutkom. Dlatego spowodowana najechaniem na leżący głaz katastrofa samochodu nie jest następstwem siły wyższej, gdyż z reguły można jej było zapobiec przez ostrożną jazdę. ,c) Zdarzenie musi pochodzić z zewnątrz. Wybuch kotła lub awaria instalacji w fabryce wskutek wady wewnętrznej^nawet^n^truameJśżą^aar' wykrycia, nie jest przypadkiem siły wyższej, bo są to elementy składowe przedsiębiorstwa, które odpowiada za ich eksploatację. Podobnie katastrofa pociągu lub innego pojazdu wskutek złego działania urządzeń. Za działanie siły wyższej można uznać tylko wypadek odpowiadający wymienionym trzem kryteriom jednocześnie. Rozwój techniki i rosnące wraz z nim możliwości człowieka w dziedzinie opanowania sił przyrody znacznie ograniczają ilość występujących przypadków siły wyższej. Z siłą wyższą, jako okolicznością wyłączającą odpowiedzialność za po- wstałą szkodę, mamy na przykład do czynienia w przypadku przedsiębiorstw posługujących się siłami przyrody (art. 435 k.c.), posiadaczy mechanicznych środków komunikacji (art. 436 k.c.), hoteli (art. 846 § l k.c.). W ramach zwyczajnej odpowiedzialności cywilnej siła wyższa wyłącza winę, a więc także prowadzi w rezultacie do wyłączenia odpowiedzialności. § 28. POJĘCIE SZKODY I SPOSOBY JEJ NAPRAWIENIA l. Pojęcie szkody Przez szkodę należy rozumieć uszczerbek w obecnym i przyszłym majątku, jakiego poszkodowany doznaje wbrew swojej woli. Szko- -dę stanowi więc różnica między dwoma stanami majątkowymi: tym po wyrządzeniu szkody, i tym, który by istniał, gdyby szkody nie" wyrządzono. Kodeks cywilny nie zawiera definicji szkody, posługuje się tym pojęciem w znaczeniu potocznym. W nauce rozróżnia się niekiedy szkodę w znaczeniu 212 w znaczeniu c&.uinJŁŁin-Łuyui uwaz-a. alf s.az.uy ufiz.czcrDCK. mająiKOwy, zaś za szkodę w znaczeniu prawnym taki uszczerbek majątkowy, za który ktoś ponosi odpowiedzialność. Celowość takiego podziału jest wątpliwa, bo nie opiera się on na rodzaju szkody, lecz na zmiennych okolicznościach, które powodują, że szkoda wywołana tym samym zdarzeniem raz będzie miała tylko charakter ekonomiczny, a raz prawny. I tak na przykład szkoda wywołana uderzeniem pioruna jest szkodą w znaczeniu ekonomicznym, ponieważ nikt za nią nie odpowiada i ponieść ją musi ten, komu się wydarzyła. Jeżeli jednak właściciel spalonej wskutek uderzenia pioruna stodoły był ubezpieczony, szkoda ma charakter prawny, gdyż odpowiada za nią zakład ubezpieczeń56. Oczywiście kodeks cywilny operując pojęciem szkody odnosi ją tylko do tych przypadków, z którymi jest związana czyjaś odpowiedzialność. Szkoda majątkowa obejmuje dwa elementy. Pierwszy z nich, to strata (damnum emergens), czyli efektywny uszczerbek pomniejszający majątek po- szkodowanego. Drugi, utracony zysk (lucrum cessans), czyli korzyści, jakie poszkodowany byłby osiągnął, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Rozróżnienie straty i utraconego zysku można zilustrować następującym przykładem. Na szkodę właściciela taksówki spowodowaną wypadkiem drogo- wym składają się z jednej strony koszty remontu, który ma na celu przy- wrócenie samochodu do poprzedniego stanu pod względem technicznym, eksploatacyjnym, estetycznym itd., a w przypadku całkowitego zniszczenia wozu kwota odpowiadająca jego wartości Ta część szkody to strata. Z drugiej strony w okresie, w którym samochód jest w naprawie, właściciel nie uzyskuje normalnych zarobków. Zarobki takie byłby uzyskał, gdyby mu nie wy- rządzono szkody. Składają się one na utracony zysk. Osoba odpowiedzialna za wypadek ma obowiązek pokryć całą szkodę, a więc wyrównać zarówno stratę, jak i utracony zysk. Wśród szkód majątkowych rozróżnia się szkody namieniu i szkody na Osobie. Do pierwszej kategorii należą szkody wyrządzone na majątku, bez związku z osobą poszkodowanego (np. zniszczenie rzeczy), natomiast do drugiej - szkody o charakterze majątkowym, które są następstwem uszkodze- nia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, a więc mają związek z osobą, na przykład koszty leczenia i lepszego odżywiania, utracone wskutek choroby zarobki, zniszczona w wypadku odzież itd. Od naprawienia szkody majątkowej należy odróżnić zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę^/które stanowi wyrównanie szkody niemajątkowej. Wysokość szkody może być zgodnie ustalona przez zainteresowanych lub sprecyzowana przez sąd w toku procesu. Jeżeli wysokość szkody nie da się dokładnie określić dlatego, że ścisłe udowodnienie wysokości szkody jest " Por. W. Warkafio, Odpowiedzialność odszkodowawcza. Funkcje, rodzaje, granice. Warszawa 1962, Ł 30 i nasŁ u A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań. Warszawa 1972, s. 46. 2t3 się na rozważeniu wszysiKicn oKoncznosci sprawy lart. 322 k o C.). Sprawą budzącą wątpliwość przy ustalaniu wysokości szkody jest sposób określenia wartości straconej rzeczy. Można tu bowiem uwzględniać wartość rynkową, ale także szczególną wartość danej rzeczy (np. w przypadku kradzieży jednego egzemplarza z cennej kolekcji, która w ten sposób zostaje zdekompletowana), wreszcie wartość emocjonalną, jaką rzecz przed- stawiała dla poszkodowanego. Kodeks cywilny nie zajmuje w tej sprawie jasnego stanowiska. Z pewnością w przeważającej liczbie przypadków ustalenie wysokości szkody nastąpi w oparciu o wartość rynkową utraconej rzeczy57. Istotne znaczenie dla określenia wysokości szkody ma chwila, w której powinno to nastąpić. Według art. 363 § 2 k.c. chwilą decydującą dla dokonania obliczenia wysokości szkody jest chwila naprawienia szkody, a nie chwila jej powstania. 2. Odpowiedzialność za szkodę Podstawą odpowiedzialności za szkodę może być umowa, w której jedna ze stron przyjmuje na siebie obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej drugiej stronie przez określone zdarzenia. Taką umową jest umowa ubez- pieczenia (ubezpieczenie typu casco, ubezpieczenie od następstw nieszczę- śliwych wypadków, odpowiedzialności cywilnej, pożaru itd.). Najczęściej jed- nak podstawę odpowiedzialności za szkodę stanowi ustawa, która łączy obowiązek naprawienia szkody z rozmaitymi zdarzeniami, a przede wszystkim z czynami niedozwolonymi (odpowiedzialność deliktowa - art. 415 i nast. k.c.) i z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umów (odpowiedzialność kontraktowa - art. 471 i nast. k.c.). Naprawienie szkody może nastąpić a) przez przywrócenie rzeczy do stanu poprzedniego (restytucja naturalna) albo b) przez zapłatę odszkodowania (restytucja pieniężna). Wybór jednego z wymienionych sposobów należy do osoby, która poniosła szkodę. Ustanowienie tej reguły (art. 363 § l k.c.) wynika z dążenia do pełniejszej ochrony interesów osoby poszkodowanej. Tylko w przypadku, gdyby przywrócenie rzeczy do stanu poprzedniego było niemożliwe, albo pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, może on odmówić restytucji naturalnej. Wówczas roszczenie poszkodowanego ogranicza się do prawa żądania odszkodowania pieniężnego. W sprawie wysokości odszkodowania kodeks cywilny przyjmuje generalną zasadę, że ma ona odpowiadać wysokości szkody. Przejawia się w tym chęć zapewnienia poszkodowanemu pełnej ochrony majątkowej. " Niektórzy autorzy są zdania, że należy uwzględniać też wartość szczególną utraconej rzeczy, wyrażającą się w ogólnym pogorszeniu stanu majątkowego poszkodowanego - por. W. Górski, E. Kitłowski, Prawo cywilne. Warszawa 1974, s. 124. 214 papierów wartościowych, kosztowności i przedmiotów mających wartość naukową lub artystyczną tylko do wysokości pięciokrotnego przeciętnego wynagrodzenia, bez względu na rzeczywistą wysokość szkody (art. 849 § l k.c.). Podobnie przewoźnik odpowiada za utratę, ubytek lub uszkodzenie przesyłki tylko do granicy jej zwykłej wartości, natomiast nie odpowiada za utracony zysk (art. 788 § l k.c.). Odszkodowanie ulega zmniejszeniu w razie przyczynienia się poszkodowa- nego do powstania lub zwiększenia szkody. Stopień, w jakim odszkodowanie zostaje zmniejszone, zależy od okoliczności, a zwłaszcza od stopnia winy obu stron. Przyczynienie się poszkodowanego do powstania szkody nie może prowadzić do zupełnego wyłączenia odszkodowania, chyba że ponosi on wyłączną winę. W stosunkach pomiędzy osobami fizycznymi sąd może obniżyć od- szkodowanie w stosunku do wysokości szkody ze względu na stan majątkowy poszkodowanego albo osoby odpowiedzialnej za szkodę, jeżeli wymagają te^o zasady współżycia społecznego 'fart. 440 k.c.). Dotyczy to tylko szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. Przytoczona zasada ma w praktyce zastosowanie głównie wówczas, gdy zachodzi rażąca dysproporcja między wysokością szkody a możliwościami płatniczymi zobowiązanego do jej na- prawienia. Naprawienie szkody majątkowej na osobie (uszkodzenie ciała, wywołanie rozstroju zdrowia) obejmuje wyrównanie wszelkich kosztów wynikłych z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, na przykład kosztów leczenia, utraconych zarobków, kosztów opieki w domu, a ponadto rentę związaną z utratą zdolności do pracy zarobkowej. Odrębnym zagadnieniem jest odpowiedzialność za szkodę niemajątkową, którą przepisy kodeksu cywilnego nazywają pieniężnym zadośćuczynie- niem za krzywdę (art. 455 k.c.)58. W odróżnieniu od szkody majątkowej, której wynagrodzenie jest regułą, zadośćuczynienie za krzywdę przysługuje tylko w nielicznych, wyraźnie przepisami przewidzianych przypadkach, a mia- nowicie w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, po- zbawienia wolności oraz nakłonienia kobiety za pomocą gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddawania się czynowi nierządnemu. W razie śmierci poszkodowanego sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny odpowied- nie odszkodowanie, jeśli nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej. Celem zadośćuczynienia za krzywdę jest złagodzenie cierpień pokrzyw- dzonego przez stworzenie mu lepszej sytuacji życiowej. Wysokość przyznanej 5t Monograficzne opracowanie instytucji zadośćuczynienia za krzywdę na tle poprzednio obowiązującego porządku prawnego zawiera praca Z. Radwańskiego, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową, Poznań 1956. Por. także A. Szpunar, Zadośćuczynienie za akodf niemajątkową, PiP 1965, z.3. 215 _ _ _ , _ i— ___-_. w^Ł^ J. ''"J vv .7 ""—J —-—— orzeczeniach sprecyzował niektóre zasady odnośnie do wysokości zadośćuczy- • • ->uLii.in-Łuyvv<-i» za które nie odpowiada, a więc bez własnej winy. Rozróżnienie tych dwóch rodzajów spóźnienia się dłużnika ze spełnieniem świadczenia ma istotne znaccenie dla odpowiedzialności dłużnika. Dłużnik odpowiada wobec wierzyciela za wszelką szkodę, jaką mu wy- rządził przez to, że nie spełnił świadczenia w terminie z własnej winy, a więc że popadł w zwłokę. Natomiast za następstwa opóźnienia dłużnik w zasadzie nie odpowiada. Zasada ta doznaje istotnej zmiany w odniesieniu do zobowią- zań pieniężnych. Dłużnik odpowiada za niewykonanie w terminie zobo- wiązania pieniężnego niezależnie od przyczyny, zarówno w przypadku zwłoki, jak i niezawinionego opóźnienia. Odpowiedzialność ta przybiera formę zapłaty odsetek ustalonych w umowie, a jeśli wysokość odsetek nie była ustalona - odsetek ustawowych. W razie zwłoki dłużnika wierzycielowi przysługuje z reguły prawo od- stąpienia od umowy. Najczęściej musi je poprzedzić wyznaczenie dodatkowego terminu do spełnienia świadczenia. § 39. ZGAŚNIECIE ZOBOWIĄZAŃ L Uwagi ogólne Zobowiązanie przestaje istnieć, a więc gaśnie, gdy zostanie osiągnięty cel, | ;dla którego powstało. Celem tym jest zaśpokojeme-łoszczeń' wierzyciela, j ^Dlatego naturalnym i najczęściej zachodzącym powodem zgaśnięcia zobowią-/ ^zania jest jego wykonanie, polegające na spełnieniu przez dłużnika Wszystkich tych świadczeń, do jakich był zobowiązany. O wykonaniu zobowią- zań była mowa poprzednio. Poza wykonaniem zobowiązania gasną także z innych przyczyn, wśród których/można wymienić świadczenie W miejsce, wykonania, potrącenie, odnowienie, złożenie do depozytu sądowego, zwolnienie z długu i inne. W niektórych z tych przypadków wierzyciel doznaje zaspokojenia (np. świad- czenie w miejsce wykonania), w innych źas~nie(np. zwolnieme-z-długu)." 2. Świadczenie w miejsce wykonania O świadczeniu w miejsce wykonania mówimy, gdy dłużnik zaproponuje wierzycielowi spełnienie innego świadczenia w miejsce tego, do którego był zobowiązany, a wierzyciel wyrazi na to zgodę. Zobowiązanie wówczas gaśnie 236 odwrotnie. o n łuu^&^uKo. w uaLLii^c AdLiiiasi UlUgU pICUllyZUCgO JUD 3. Potrącenie Wygaśnięcie zobowiązania przez potrącenie (kompensację) jest nader rozpowszechnione w odniesieniu do zobowiązań pieniężnych, choć potrąceniu mogą ulegać i inne świadczenia. Potrącenie zachodzi wówczas, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie wierzycielami i dłużnikami (najczęciej z róż- nych tytułów), a jedna z nich zamiast spełniać swoje świadczenie, odlicza je od świadczenia, które jej się należy. Żaden z wierzycieli nie otrzymuje wówczas do rąk efektywnego świadczenia, ale za to zostaje zwolniony ze swego zobowiąza- nia l'db jego części. Pozostała po potrąceniu część należności pozostaje do uregulowania, chyba że należności były równe i uległy całkowitemu potrąceniu. Istnieje potrącenie umowne, o którym decydują swobodnie strony, oraz potrącenia ustawowe, zachodzące tylko w przypadkach przewidzianych przepi- sami na podstawie jednostronnego oświadczenia któregokolwiek z dłużników. Do skuteczności potrącenia wymagane są następujące przesłanki: a) muszą istnieć dwie wzajemne wierzytelności, b) wierzytelności te muszą zachodzić między tymi samymi osobami, c) świadczenia, do których strony są wzajemnie obowiązane, muszą być tego samego rodzaju (pieniądze, rzeczy gatunkowo oznaczone tego samego rodzaju i jakości), d) obie wierzytelności muszą być wymagalne i zaskarżalne. W niektórych przypadkach potrącenie jest niedopuszczalne, na przykład nie można potrącić wierzytelności z należnej drugiej stronie renty alimentacyjnej. 4. Odnowienie Z odnowieniem mamy do czynienia wówczas, gdy dłużnik w celu umorzenia zobowiązania zobowiązuje się za zgodą wierzyciela świadczyć co innego, niż był zobowiązany, albo chociażby to samo, ale z innej podstawy prawnej (art. 506 § l k.c.). Istota odnowienia polega na tym, że strony działając zgodnie postanawiają umorzyć dotychczasowe zobowiązanie i powołać w to miejsce nowe. Różni to odnowienie od świadczenia w miejsce wykonania (por. wyżej), przy którym dłużnik spełnia inne świadczenie niż to, do którego był zobowiązany, a wierzy- ciel uznaje je za wykonanie zobowiązania. Z odnowieniem mamy do czynienia na przykład wtedy, gdy strony się umawiają, że cena kupna, którą dłużnik ma w terminie zapłacić wierzycielowi pozostanie jeszcze jakiś czas w jego rękach, ale już jako pożyczka. W ten sposób strony umorzyły zobowiązanie z umowy 237 O.WI.J ŁI€» ^wuf».an±^ niŁii^wJ uz.Ji,z.t;una ^uaiiiguJc się Dezpłatme saniocnoaem znajomego, zatrzymuje go nadal, ale już jako rzecz najętą, także mamy odnowienie. 5. Złożenie do depozytu sądowego Dłużnik może spowodować zgaśniecie zobowiązania i uwolnić się od ciążącego na nim obowiązku przez złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego. Jest to dopuszczalne, kiedy dłużnik z jakichś przyczyn nie może spełnić świadczenia do rąk wierzyciela, na przykład gdy nie wie, kto jest wierzycielem, gdy wierzyciel nie chce przyjąć świadczenia, gdy wierzytelność jest sporna między kilkoma osobami i dłużnik nie wie, komu ma świadczyć. Złożenie do depozytu następuje na podstawie orzeczenia sądu, który po zbadaniu okoliczności sprawy decyduje, czy jest ono dopuszczalne77. Do depozytu są przyjmowane tylko pieniądze polskie i zagraniczne, dokumenty oraz kosztowności. Jeżeli przedmiot nie nadaje się do depozytu, dłużnik może żądać wyznaczenia dozorcy lub zarządcy w celu zachowania przedmiotu świadczenia (tzw. złożenie na zachowanie). Złożenie na zachowanie ma ten sam skutek co złożenie do depozytu. Ze złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego dłużnik odnosi szereg korzyści. Powództwo przeciwko niemu o wydanie świadczenia będzie bezskuteczne. Jest wolny od obowiązku pieczy nad rzeczą. Nie ponosi ryzyka przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy, którą miał wydać. Może doma- gać się od drugiej strony świadczenia wzajemnego. Jeżeli na zachowanie ma być złożona rzecz ruchoma ulegająca szybkiemu zepsuciu lub wymagająca znacznych kosztów zachowania, sąd na wniosek dłużnika może zarządzić jej sprzedaż w drodze licytacji, a do depozytu przyjąć uzyskaną w t&j drodze kwotę pieniężną. Wierzyciel, który wykaże swe prawo do świadczenia, może w każdej chwili podjąć depozyt. 6. Zwolnienie z długu Zobowiązanie wygasa, gdy wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, a dłużnik zwolnienie to przyjmuje (art. 508 k.c.). Wierzytelność jest prawem przy- sługującym wierzycielowi, nic nie stoi zatem na przeszkodzie, by wierzyci-el zrzekł się tego prawa i umorzył zobowiązanie bez uzyskania świadczenia ze strony dłużnika, na przykład zrzekł się zwrotu pożyczki. Do zgaśnięcia 77 Por. art. 692-694 k-p.c. oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 24 września 1965 r. o zasadach i trybie postępowania w sprawach o złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego (Dz. U. nr 42, oz. 3i^l).' 238 sic swittu^Aciiiti, A.UIIH^,AIICI Jcsi HJWUICZ, Aguuo. ulu^i.nR.Łi, 1'i.iuiy ud przyKiau z przyczyn ambicjonalnych może jej nie wyrazić. Zobowiązanie wówczas istnieje nadal. 7. Zmiana wierzyciela lub dłużnika Prawo cywilne zna szereg przypadków zmiany podmiotów w zobowiąza- niu, zarówno wierzyciela, jak dłużnika. Znaczna ich część należy do dziedziny prawa spadkowego. W prawie zobowiązaniowym zmiana wierzyciela może nastąpić w drodze przelewu wierzytelności (cesji) i w drodze wstąpienia osoby trzeciej w miejsce zaspokojonego wierzyciela. Do zmiany dłużnika może dojść między innymi w ramach tzw. przejęcia długu. Cesja jest umową, na mocy której dotychczasowy wierzyciel (cedent) przenosi swoją wierzytelność na nowego wierzyciela (cesjonariusza), zazwyczaj załatwiając w ten sposób swoje rozliczenia. Zamiast efektywnego świadczenia cesjonariusz otrzymuje od cedenta jego roszczenie wobec dłużnika, które staje się teraz jego roszczeniem. Umowa taka nie wymaga zgody dłużnika. Dłużnik powinien być jednak zawiadomiony o cesji, aby mógł spełnić świadczenie do rąk nowego wierzyciela. Przejęcie długu jest umową, na mocy której nowy dłużnik przejmuje istniejący dług i wstępuje w miejsce dawnego dłużnika. Umowa taka, w przeci- wieństwie do cesji, wymaga zgody obu stron, a więc zarówno dłużnika, jak i wierzyciela. Wierzycielowi bowiem nie jest obojętna zmiana dłużnika, który będzie wobec niego zobowiązany i może mieć interes w tym, aby nie wyrazić zgody na przejęcie długu przez osobę, której osobiste cechy lub stan mająt- kowy czynią wątpliwym zaspokojenie jego roszczeń. Umowa o przejęcie długu może być zawarta między dawnym a nowym dłużnikiem, a jej konieczne uzupełnienie stanowi zgoda wierzyciela. Umowa może też być zawarta między wierzycielem a nowym dłużnikiem i wtedy musi być uzupełniona zgodą dawnego dłużnika. Umowa o przejęcie długu pod rygorem nieważności powinna być zawarta na piśmie (art. 522 k.c.). § 40. UMOWA SPRZEDAŻY l. Istota umowy sprzedaży Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na , kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowią- zuje się rzecz odebrać i zapłacie sprzedawcy cenę. 239 -————,/-—— -——"-.łtW^ŁŁŁŁłJ^lA OWAa."^"-^** • Podstawowym obowiązkiem sprzedawcy jest przeniesienie na kupującego prawa własności sprzedawanej rzeczy oraz wydanie rzeczy, natomiast pod- stawowym obowiązkiem kupującego jest zapłacenie ceny i odebranie rzeczy. Obowiązki te, będące zarazem prawami drugiej strony, stanowią zespól niezbędnych cech każdej umowy sprzedaży (essentialia negotii). Każdą umowę, w której występują takie obowiązki, należy uznać za sprzedaż, chociażby strony nadały jej inną nazwę. Prócz wymienionych obowiązków umowa sprzedaży rodzi cały szereg ubocznych skutków, występujących bądź z mocy postanowień ustawy (natura- Ua negotii), bądź z postanowień umowy zmieniających lub uzupełniających ustawę (accidentalia negotii}, np. obowiązek ponoszenia odpowiedzialności z tytułu rękojmi, obowiązek udzielania kupującemu wyjaśnień dotyczących przedmiotu sprzedaży i in. Moment przejścia własności sprzedanej rzeczy na kupującego jest uzależ- niony od rodzaju rzeczy. Jeżeli przedmiotem umowy jest rzecz indywidualnie oznaczona, nabywca uzyskuje prawo własności w chwili zawarcia umowy, chyba że strony postanowiły w umowie inaczej, albo co innego wynika ze szczególnych przepisów prawa. Natomiast sprzedaż rzeczy gatunkowo ozna- czonej oraz rzeczy przyszłej nie przenosi na kupującego prawa własności Własność przechodzi dopiero w chwili wydania rzeczy. Jeśli zgodnie z umową sprzedaży rzecz ma być przesłana kupującemu, a w umowie nie zastrzeżono czego innego, za moment wydania rzeczy kupującemu uważa się powierzenie rzeczy przewoźnikowi. Określenie momentu wydania rzeczy ma istotne znaczenie, gdyż ustala wiąże z nim liczne skutki prawne. Między innymi z wydaniem rzeczy przechodzą na kupującego korzyści i ciężary związane z rzeczą oraz ryzyko przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy. W związku z tym ryzyka szkód transportowych, o ile nie umówiono się inaczej, obciążają kupującego. Umowa sprzedaży rzeczy ruchomej nie wymaga żadnej szczególnej formy, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Natomiast sprzedaż nierucho- mości może być dokonana tylko w formie aktu notarialnego. 2. Odpowiedzialność sprzedawcy z tytułu rękojmi Na sprzedawcy ciąży szczególny rodzaj odpowiedzialności wobec kupujące- go. Jest to odpowiedzialność za jakość i stan prawny sprzedanej rzeczy. Kodeks cywilny nazywa ją rękojmią za wady fizyczne i prawne rzeczy. n A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys..., s. 249. 240 /—-t —-——..—-iy »»ŁŁI»->»»J aym^ua^J, Jb^.^ii auuŁijf mc umieściły w umowie specjalnych postanowień. Stronom bowiem wolno w umowie odpowiedzialność z tytułu rękojmi, przewidzianą w art. 556 - 576 k.c., wyłączyć, ograniczyć lub rozszerzyć. Jednakże ich swoboda napotyka w tej mierze na ograniczenia ustawowe. W szczególności niedopuszczalne jest ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi w umowach z udziałem konsumentów, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Nieważne jest również wyłączenie lub ograniczenie rękojmi, gdy sprzedawca podstępnie zataił wadę rzeczy. Istotną cechą rękojmi jest to, że sprzedawca ponosi odpowiedzialność bez względu na swoją winę i bez względu na to, czy o wadzie rzeczy wiedział. Sprzedawca jest zwolniony z rękojmi, gdy kupujący wiedział o wadzie w chwili zawierania umowy lub wydania rzeczy. Sprzedawca nie odpowiada także za wady fizyczne powstałe po wydaniu rzeczy kupującemu, chyba że wady wynikły z przyczyny tkwiącej już poprzednio w rzeczy sprzedanej. Wady fizyczne zachodzą wówczas, gdy sprzedana rzecz ma usterki zmniejszające jej wartość lub użyteczność, albo gdy nie ma właściwości, o których istnieniu sprzedawca zapewnił kupującego, lub wreszcie gdy została kupującemu wydana w stanie niezupełnym. W razie ujawnienia wady fizycznej kupującemu przysługuje według jego wyboru jedno z następujących trzech uprawnień. 1) Kupujący może żądać dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych takiej samej ilości rzeczy wolnych od wad. Sprzedawca ponosi wszelkie wynikłe z wymiany koszty (transportu, ubezpieczenia, ładowania, pakowania itd.), a ponadto odpowiada za szkodę poniesioną przez kupującego. Żądanie wymiany dotyczy tylko rzeczy gatunkowo oznaczonych. Przy sukcesywnych dostawach objętych jedną umową sprzedaży, jeśli sprzedawca nie wymienił na żądanie kupującego towarów wadliwych na niewadliwe, kupujący może odstąpić od umowy także w odniesieniu do reszty towarów, które nie zostały jeszcze dostarczone. Natomiast kupujący nie może realizować uprawnień wynikających z rękojmi z powodu wad towaru, jeżeli wcześniejsze partie miały takie same wady, a kupujący ich nie kwestionował. 2) Kupujący może odstąpić od umowy. Jednakże uprawnienie to kupujące- mu nie przysługuje, jeżeli sprzedawca oświadczy gotowość natychmiastowej wymiany rzeczy wadliwej na rzecz wolną od wad albo niezwłocznie wady usunie. Jeżeli tylko niektóre rzeczy w większej partii towarów wykazują wady, prawo odstąpienia od umowy ogranicza się do tych rzeczy. 3) Kupujący może rzecz wadliwą zatrzymać i zażądać obniżenia ceny. Obniżenie ceny powinno odzwierciedlić stosunek, w jakim pozostaje wartość rzeczy wadliwej do rzeczy wolnej od wad. Aby kupujący mógł skorzystać z wymienionych wyżej uprawnień musi dokonać tzw. aktów staranność i. Należą do nich: a) zbadanie dostar- czonych mu rzeczy, b) zawiadomienie sprzedawcy o wykrytych wadach, |( - Element)' prawi dla ckononmtAw 241 •cm. & i.^g'-' —JŁii^.ci, n(-n.»->JŁixi-iu &. up LIJ qi;cgo aKtywnosci uzależnia] 40 od niej realizację przysługujących mu praw. Zbadanie rzeczy jest obowiązkiem kupującego. Sposób realizacji tego obowiązku jest uzależniony od rodzaju rzeczy i okoliczności, a także od rodzaju wady, którą rzecz jest dotknięta (wady jawne i ukryte). JWad"aBri jlaw^iyfflr—sę-te wady-rzeczy," które przy zachowaniu należytejstaranności można wykryć przez zewnętrzne zbadanie rzeczy, bez potrzeby przeprow^dza- mia specjalnych analiz. Wadami ukrytymi są wady fizyczne, których mimo zachowania należytej staranności nie można dostrzec /w drodze zewnę- ! trzn^ch oględzin. Należą tu zwłaszcza wady artykułów sprzedawanych w zam- kniętych opakowaniach, wady maszyn ujawniające się dociero_JK_trakde. \ eksploatacji, wady zboża przeznaczonego nasiewJtpJ?.^7 —""•"ZaTw i a d ó mię ń le sprzedawcy o wykrytych wadach powinno nastąpić w ciągu miesiąca od wykrycia wady. Reguła ta ma zastosowanie przede wszystkim w stosunku do wad ukrytych. W odniesieniu do wad jawnych oraz w tych wszystkich przypadkach, gdy zbadanie rzeczy w krótkim czasie po odbiorze jest w danych stosunkach przyjęte, albo nakazane przepisami, kupujący ma obowiązek zawiadomić sprzedawcę o wadzie w ciągu miesiąca od dnia, w którym przy dołożeniu należytej staranności mógł ją wykryć. Jeśli więc nabywca wskutek swojego niedbalstwa nie sprawdzi stanu kupionej rzeczy w takim czasie, jak to jest normalnie przyjęte w danych okolicznościach, traci uprawnienia wynikające z rękojmi, gdyż w tym czasie upłynie miesięczny termin, liczony od dnia, w którym mógł ją wykryć (np^nabywca kupuje koszulę i przyaaiefza-łłupiefo' po paru-i'mcaiĄcach--stwłerdzająer-że-jęj--iozmiar nie odpowiada-atimeracji), Minister na podstawie przyznanego mu w art. 563 § l k.c. upoważnienia ustalił krótsze terminy na zbadanie rzeczy i zawiadomienie sprzedawcy, odnoszące się do niektórych artykułów żywnościowych80. Rozporządzenie to bierze pod uwagę okoliczność, że artykuły żywnościowe ulegają z reguły bardzo szybkiemu zepsuciu i reklamacje powinny być zgłaszane niezwłocznie, a z drugiej strony, że kupujący w sklepach detalicznych, na rynkach i w innych punktach sprzedaży mają z reguły pełną możliwość niezwłocznego zbadania stanu zakupionych produktów. Na przykład wady mleka, śmietany, nie- . trwałych warzyw i owoców, świeżych grzybów można reklamować tylko tego samego dnia; wady mięsa, drobiu, dziczyzny, wędlin nietrwałych i półtrwałych, ryb, masła, serów, jaj, pieczywa, ziemniaków - najpóźniej następnego dnia po ith wydaniu; wady piwa - najpóźniej w ciągu dwóch dni po jego wydaniu; wady artykułów żywnościowych nie wymienionych w rozporządzeniu można reklamować w ciągu 30 dni po ich wydaniu, chyba że termin przydatności do \^Jpożycia oznaczony na opakowaniu upływa wcześniej. " Tamże, s. 273. m Rozporządzenie Ministra Handlu Wewnętrznego z 14 września 1970 r. w sprawie ustaleria terminów zawiadomienia o wadach fizycznych artykułów żywnościowych (Dz. U. nr 23, póz. 186). 242 do wad budynku termin ten wynosi trzy lata. Jak widać należy odróżnić dwie sprawy: zawiadomienie sprzedawcy o ujawnieniu wady, co powinno nastąpić w terminie miesięcznym, oraz sformułowanie pod adresem sprzedawcy kon- kretnego żądania (wymiana rzeczy, obniżenie ceny, odstąpienie od umowy) i ewentualne wytoczenie powództwa, na co kupujący ma cały rok. Należy jednak zwrócić uwagę, że termin roczny biegnie od wydania rzeczy, a nie od wykrycia wady. is3»tkiego gnsewiefas. wymaga jeseeze zagadnieirie-wad p$aw»yeh. Z wa- dą prawną mamy do czynienia, gdy sprzedana rzecz stanowi własność osoby trzeciej, albo jest obciążona prawem osoby trzeciej. W praktyce z wadami prawnymi spotykamy się stosunkowo rzadko, najczęściej przy różnego rodzaju oszustwach (sprzedaż rzeczy skradzionej lub przywłaszczonej, sprzedaż rzeczy, na której ciąży ustawowe prawo zastawu - bez ujawnienia tych okoliczności kupującemu)81. Znaczenie odpowiedzialności za wady prawne w stosunkach między podmiotami gospodarczymi jest minimalne. K-upującemu w przypadku wad prawnych przysługują w zasadzie te same uprawnienia, co w przypadku wad fizycznych. Speqa^fie--plaepRy^^wa^^-i in/i, apiŁĄ>.cn,.&Ł.&f;u, , > mv ±iaiv^<( UŁI\^ uu • Jauuw puuuaz.i^Jrm uiiiaw tany rodzaj odpowiedzialności za rzeczy mieszkańców. Ogólnie rzecz biorąc pogląd o konieczności szerokiego rozumienia przepisu art. 846 k.c. nie jest w literatu- rze kwestionowany88. Poszkodowany powinien o szkodzie niezwłocznie zawiadomić kierownic- two hotelu lub innego zakładu, w którym doznał szkody, w przeciwnym razie jego roszczenie wygasa (art. 840 k.c.). Przedsiębiorstwo hotelowe nabywa ustawowe prawo zastawu na rzeczach wniesionych przez klienta dla zabezpieczenia swoich roszczeń z tytułu goszczenia, żywienia i wydatków poczynionych na gościa (np. telefony zamiejscowe). § PORĘCZENIE Poręczenie jest umową, w której poręczyciel zobowiązuje się wobec wierzyciela do wykonania zobowiązania dłużnika w przypadku, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał. Poręczenie znajduje zastosowanie w umowach o kredyt bankowy i przy sprzedaży na raty, gdzie instytucja udzielająca kredytu stara się lepiej zabez- pieczyć przed ewentualną nieuczciwością lub niewypłacalnością dłużnika89. Organy paszportowe wymagają niejednokrotnie od osoby zobowiązanej do płacenia renty alimentacyjnej przedstawienia oświadczenia poręczyciela, że w razie potrzeby przejmie na siebie obowiązek alimentacyjny. Jak widać z powyższych przykładów, poręczenie ma na celu zabez- pieczenie cudzej wierzytelności. W związku z tym jest umową wtórną w stosunku do istniejącego między wierzycielem i dłużnikiem stosunku zobowiązaniowego. Zobowiązanie poręczyciela i jego zakres zależy trwale od zobowiązania dłużnika głównego. Jednocześnie ze zgaśnięciem zobowiązania głównego gaśnie także zobowiązanie wynikające z udzielonego poręczenia. wobec wyraźnego brzmienia art. 846 § l k.c. mówiącego o zarobkowo prowadzonych hotelach' i podobnych zakładach, stosowanie tego przepisu do zakładów prowadzonych niezarobkowo byłoby niedopuszczalne. Drogą do właściwego stosowania przepisu art. 846 k.c. jest odpowiednie rozumienie kryterium „zarobków ości", (NP 1975, z. 10-11). Według poglądu wyrażonego przez A. Szpunara kryterium zarobkowości „w zasadzie pokrywa się z pojęciem zawodowego charakteru świadczenia usług". A. Szpunarjest także zdania, że według omawianych zasad nie odpowiadają hotele pracownicze i domy studenckie (por. A. Szpunar, Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zaklady, RPES 1979, z. 3). a Por. m.in. A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys.... s. 468; Z. Radwański, Odpowiedzialność przedsiębiorstw hotelowych. NP 1957, z. 4, na tle analogicznych przepisów kodeksu zobowiązań. ° Por. E. Łętowska, Charakter przejęcia długu i poręczenie w k.c.. RPES 1967, z. Ł l? - Elementy prawa dla ckonoimłtów 257 _____ .. __-_, ——--**, —,.M...^.,„T-.^. * Ł/^/Ay^^y^l^/Kl. Poręczenie dotyczy najczęściej długu, który już istnieje, albo równocześnie powstaje- Można również poręczyć za dług przyszły oraz dług warunkowy, z tym jednak, że odpowiedzialność poręczyciela pozostaje na razie w zawiesze- niu i staje się definitywna dopiero w chwili powstania długu głównego90. Umowa poręczenia dochodzi do skutku między poręczycielem i wierzycie- lem. W umowie poręczyciel oświadcza, że wykona zobowiązanie, gdyby dłużnik tego nie zrobił. Gdy dług główny już istnieje, poręczyciel odpowiada za ten dług. Gdy natomiast poręczenie dotyczy długu przyszłego lub warun- kowego, konieczne jest kwotowe określenie górnej granicy odpowiedzialności poręczyciela, w przeciwnym razie poręczenie jest nieważne91. Jeżeli strony w umowie inaczej nie postanowiły, poręczyciel odpowiada solidarnie z dłużnikiem (art. 881 k.c.). Strony mogą się umówić, że poręczyciel odpowiada dopiero wtedy, gdy dłużnik nie spełni świadczenia w terminie, albo gdy wyegzekwowanie należności od dłużnika okaże się niemożliwe itd. Umowa poręczenia nie wymaga żadnej szczególnej formy, z tym jednak, że samo oświadczenie poręczyciela musi być złożone na piśmie pod rygorem nieważności. Wierzyciel ma także pewne obowiązki wobec poręczyciela. W szczególności jest on obowiązany niezwłocznie zawiadomić poręczyciela, że dłużnik spóźnia się z zapłatą. Również poręczyciel i dłużnik powinni się wzajemnie informować o wykonaniu zobowiązania, a to w celu uniknięcia podwójnej zapłaty. Poręczyciel, który spełnił świadczenie za dłużnika, uzyskuje przeciwko niemu roszczenie regresowe. § 50. UMOWA DAROWIZNY Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego Świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Darowizna ma stosunkowo niewielkie znaczenie w obrocie cywilnym] i znajduje zastosowanie najczęściej między osobami fizycznymi (prezenty nieninowe, darowizny między krewnymi). Celem darowizny jest bezpłatne ^przysporzenie majątkowe na rzecz drugiej osoby, kosztem majątku dar-/ czyńey. -" - -' Darowizna jest umową jednostronnie zobowiązującą. Darczyńca nie otrzy- muje za swoje świadczenie żadnego ekwiwalentu. Darczyńca odpowiada z tytułu rękojmi za szkodę wyrządzoną obdarowa- nemu wskutek wadliwości rzeczy, ale tylko w ograniczonym zakresie, uzasad- nionym nieodpłatnym charakterem darowizny. 90 A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys..., s. 495-496. " Orzeczenie Sądu Najwyższego z 29 listopada 1959 r. w sprawie CR 1277/58, NP 1960, z. 4. 258 stosunki majątkowe tak się pogorszyły, że wykonanie darowizny naraziłoby go na istotny uszczerbek majątkowy. Darczyńca może odwołać darowiznę także z powodu niewdzięczności obdarowanego, wyrażającej się na przykład w po- pełnieniu przeciwko niemu przestępstwa lub w ciężkim naruszeniu obowiąz- ków rodzinnych. Może to nastąpić również po wykonaniu darowizny. § 51. PAPIERY WARTOŚCIOWE l. Uwagi ogólne ple wspołczesnySi obrpeia prawnym^ zwłaszcza w olyodS towarowym/ m^azy^elKim^rzadsiełMors<|wami'w handlu jniędzynaródowym,/trairópprćle mOBskun itg^papieo^^wartościawe odgrywają olbrzymią rolę^ ^ Papierami wartościowymi nazywamy dokumenty stwierdzające istnienie pewnych praw i wyposażone w taki przywilej, że realizacja praw w nich wymienionych możliwa jest wyłącznie na podstawie przedłożenia lub zwrotu takich dokumentów92. Osoba będąca w posiadaniu papieru wartościowego korzysta z domniema- nia, że przysługuje jej prawo stwierdzone dokumentem. Z punktu widzenia sposobu przenoszenia praw wynikających z papierów wartościowych dzielimy je na: a) papiery imienne, legitymujące wymienio- ną w dokumencie osobę; prawa wynikające z takich papierów wartościowych przenosi się w drodze przelewu połączonego z wydaniem dokumentu; b) papiery na zlecenie, legitymujące osoby wymienione imiennie lub osoby, na które prawa zostaną przeniesione w drodze indosu; c) papiery na okaziciela, legitymujące każdego posiadacza; prawa z takich dokumentów przenosi się przez zwykłe wręczenie. Podstawową rolę w obrocie gospodarczym odgrywają papiery wartościowe na okaziciela. Są nimi zazwyczaj akcje, obligacje, bankowe bony depozy- towe i in. Ogólne przepisy dotyczące papierów wartościowych zawiera kodeks cywil- ny (art. 9216-92116). Niektóre rodzaje papierów wartościowych uregulowane są przepisami szczególnymi (weksle, czeki, konosamenty). Odrębna regulacja obejmuje tzw. publiczny obrót papierami wartościowymi. fe6^%iatyka^.Bapi@fów wartościowych stanowi w zasadzie przedmiot pr^^^PSpoldarczego. W tym ^niejscu'omówione -zostaną krótko tylko^--""'"' .J.//i,rAa./A ^r,ń^f\ /^ sle^i czeki. ^ A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys..., s. 532. l7* 259 'ch obecnych warunkącn\gospodalEczyćh\eksle w Polsce fiie m^yą ). znaczenia, ;co\w krajali zachodnich. W obrocie wewoątrzr vystępują'najczęściej w stosunkach kredytowych. ^Weksel to sporządzony w przewidzianej prawem formie dokument, zobowiązujący wystawcę lub wskazaną przez niego osobę do bezwarunkowego zapłacenia w oznaczonym czasie i do rąk okreś- lonej osoby wymienionej w tym dokumencie kwoty pieniężnej. Zobowiązanie wynikające z weksla ma charakter abstrakcyjny, to znaczy jest ważne bez względu na przyczynę wystawienia weksla, na przykład jeśli weksel nie został zwrócony, dłużnik jest nadal obowiązany świadczyć, mimo że ; wykonał zobowiązanie, które było przyczyną wystawienia weksla. Rozróżnia się dwa rodzaje weksli: a) weksle trasowane, b) weksle własne93. Weksel trasowany jest poleceniem wystawcy weksla skierowanym do trasata, aby ten w podanym terminie wypłacił remitentowi określoną kwotę pieniężną. W wekslu trasowanym występują trzy osoby: a) wystawca weksla, b) trasat, czyli osoba, której wystawca poleca wypłacić oznaczoną w wekslu kwotę, c) remitent - osoba uprawniona do żądania zapłaty. Wystawienie weksla traso- wanego jest z reguły następstwem rozliczeń, jakie ma wystawca zarówno z trasatem, jak i remitentem. Weksel własny jest przyrzeczeniem samego wystawcy, że zapłaci remi- tentowi oznaczoną w wekslu kwotę. W wekslu własnym występują więc jedynie dwie osoby: a) wystawca weksla, b) remitent Weksel jest dokumentem, który musi odpowiadać ustanowionym przez przepisy94 wymogom formalnym. Z pewnymi wyjątkami zależy od tego ważność weksla. I tak na przykład weksel własny musi zawierać: l) słowo „weksel", 2) bezwarunkowe zobowiązanie się wystawcy weksla do zapłacenia oznaczonej kwoty pieniężnej, 3) oznaczenie reminenta, 4) termin i miejsce płatności, 5) datę i miejsce wystawienia weksla, 6) podpis wystawcy. W niektórych sytuacjach znajduje zastosowanie tak zwany weksel gwarancyjny, mający zabezpieczyć ewentualną przyszłą wierzytelność reminenta w stosunku do wystawcy weksla (agenta kiosku, stacji benzynowej). Weksel gwarancyjny jest formą weksla własnego niezupełnego. Obok wy- stawienia strony zawierają odrębną umowę określającą w jakich oko- licznościach i jaką treścią może reminent uzupełnić weksel i realizować wynikające z niego prawa. " Weksel trasowany zwany jest inaczej wekslem ciągnionym albo tratą. M Prawo wekslowe z 28 kwietnia 1936 r. (Dz. U. nr 37, póz. 282). 260 staranności, do których należy: a) przedstawienie weksla do zapłaty we właściwym terminie, b) sporządzenie protestu weksla, c) zawiadomienie in- dosantów i poręczycieli. 3. Czek znajduje zastosowanie nfe tylko/w obrocne gospodarczym, ale także 'stosunkach cywilnopjCawnych'f, udziałam^osób gzyCżnych. .,-^^' Czek jest papierem wartościowym zawierającym skierowane do banku polecenie wypłacenia okazicielowi lub określonej imiennie osobie podanej w nim kwoty pieniężnej z rachunku wystawcy. ^Czek może wystawić jedynie osoba mająca w banku konto czekowe. Bank! Wydaje książeczkę czekową, zawierającą pewną liczbę blankietów. Prze^ wypełnienie i podpisanie czek staje się'r>a,pierem wartościowym, który może •być-wprowadzony^ 22^.lQ87 Jcodeksa^^^ l Prawo spadkowe odgrywa w stosunkach międzyludzkich bardzo istotną ("olę. Wiąże ono majątkowo członków rodziny i osoby bliskie, powoduje wzrosi feamożności kolejnych pokoleń, stwarza majątkowe podstawy podejmowania Działalności gospodarczej lub innej przez ludzi młodych, którzy odziedziczyli ^najątek itd. Ma także istotne znaczenie dla niektórych innych osób fizycznych oprawnych, w tym przęde^wszy&tkiai dla wierzycieli zmarłego-______) § 53. SPADEK Prawo spadkowe i wszystkie tworzące je instytucje prawne wyrastają z fundamentalnej reguły, zgodnie z którą prawa i obowiązki majątkowe w zasadzie nie wygasają wskutek śmierci człowieka, do którego należały, lecz przechodzą na inne osoby. Spadek to właśnie ogół majątkowych praw i obowiązków zmarłego w chwili jego śmierci. Jak z powyższego wynika, w skład spadku wchodzą nie tylko prawa majątkowe (np. własność rzeczy, wierzytelność, autorskie prawa majątkowe do utworu muzycznego), ale również obowiązki (np. dług z tytułu zaciągniętego kredytu). Obowiązki podlegają dziedziczeniu na równi z prawami, dlatego otrzymanie spadku nie jest równoznaczne z powiększeniem majątku spad- kobiercy, przeciwnie - może oznaczać konieczność spłacenia pozostawionych przez spadkodawcę długów. W skład spadku wchodzą jedynie prawa i obowiązki o charakterze cywilnoprawnym. Tylko one podlegają dziedziczeniu na zasadach i w trybie określonym w prawie spadkowym. Majątkowe prawa i obowiązki wynikające z innych przepisów, przede wszystkim prawa finansowego i administracyjnego (np. należności podatkowe) nie należą do spadku. Wprawdzie i one na ogół nie gasną wskutek śmierci człowieka, ale ich przejście na inne osoby następuje według przepisów danego działu prawa, a nie przepisów prawa cywilnego, normujących zasady i tryb dziedziczenia. 262 prawa-i obowiązki alimentacyjne i in. Szczegółowe roztrzygnięcia w tym zakresie wynikają z przepisów prawa cywilnego. § 54. POJĘCIA PRAWA SPADKOWEGO W przepisach prawa spadkowego występuje szereg pojęć, charaElBrystyc?) nych dla tego działu prawa cywUnego. Datez^-wwagLzawierają krójtfcie flKMaśoienie.-najważmejszycli z meh. Spadkodawca to zmarły, którego śmierć zapoczątkowuje proces dziedzicze- nia. Spadkodawcą może być tylko osoba fizyczna. Spadkodawcą jest również człowiek, który został uznany za zmarłego orzeczeniem sądu. Spadkobierca to osoba, która dziedziczy lub mogłaby dziedziczyć po zmarłym; SpadEobiercą może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. Aby dana osoba fizyczna lub prawna mogła być spadkobiercą, muszą być spełnione określone przesłanki. Po pierwsze - osoba prawna musi istnieć, a osoba fizyczna musi żyć w chwili śmierci spadkodawcy. Wśród osób fizycznych spadkobiercą może być też dziecko już poczęte, ale jeszcze nie urodzone, jeżeli urodzi się żywe, a wśród osób prawnych nie istniejąca jeszcze fundacja, jeżeli zgodnie z przepisami ustawy o fundacjach zostanie utworzona po śmierci spadkodawcy, który w testamencie przeznaczył jej majątek (art. 927 k.c.). Po wtóre - spadkobierca musi być godny dziedziczenia. Niegodnym dziedziczenia jest na przykład ten, kto umyślnie dopuścił się ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, umyślnie podrobił albo zniszczył tes- tament, groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia testamentu o okreś- lonej treści (art. 928 k.c.). Niegodność dziedziczenia stwierdza sąd na żądanie osoby mającej w tym interes prawny. Spadkobierca przestaje być niegodnym, jeżeli spadkodawca mu przebaczył. Po trzecie - spadkobierca nie zrzekł się dziedziczenia. Dziedziczenie jest podstawowym mechanizmem przenoszenia prawa włas- ności majątku spadkowego (obok zapisu). W wyniku dziedziczenia spadkobier- ca z mocy prawa nabywa całość lub część spadku. Zapis jest zawartym w testamencie rozporządzeniem spadkodawcy, zobo- wiązującym spadkobiercę do spełnienia określonego świadczenia na rzecz wskazanej w zapisie osoby (art. 968 k.c.), np. wypłacenia pewnej kwoty, wydania księgozbioru, biżuterii itd. Zapis nie powoduje przejścia własności zapisanych rzeczy na zapisobiercę, a tylko daje mu roszczenie wobec spad- kobiercy o ich wydanie. Między ząpisobiercą i spadkobiercą jpowstaje stosunek wierzyciela i dłużnika, a więc stosunek zobowiązaniowy. Polecenie polega na tym, że spadkodawca w testamencie nakłada na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązek pewnego działania (art. 982 k.c.), na 263 _ —^^t-.e.cyąuym chwilę śmierci spad- ».wi.wvy (a.n. 924 k.c.). Z tą chwilą następują skutki dziedziczenia, bez względu na konieczną procedurę ustalania praw do spadku (skutki ex tuneli /• 55. DZIEDZICZENIE USTAWOWE Powołanie do dziedziczenia po zmarłym może się opierać na testamencie lub na ustawie. W związku z tym odróżniamy dziedziczenie testamentowe i dziedziczenie ustawowe^Jeżen-spadkodawca pozostawi JestementrdziedzŁ- czenie ^iaslępn]e~zgoanie z jego treścią, zarówno co do osób, jak i przypa- dającego im majątku. Jeżeli spadkodawca nie zostawj^teslamentu, dziedzi- L110 następuje według r^guł podziału majątku^między | spadkobierców, artych w prawie spadkQwxm^J^^y-Jtówczas--xiQ_czyniema^ dz^ liem ustawowym/Dziedziczenie ustawowe zachodzi także, gdy testament okazał śię^ieważny, gdy wszyscy powołani w testamencie spadkobiercy odrzucili spadek, gdy wszyscy spadkobiercy testamentowi zostali uznani za niegodnych. Dziedziczenie ustawowe może zachodzić także co do części spadku, na przykład gdy spadkodawca objął testamentem jedynie część swojego majątku. Reguły dziedziczenia ustawowego (art. 931-940 k.c.) opierają się na utrwalonej we wszystkich współczesnych ustawodawstwach zasadzie, że w bra- ku wyraźnej woli zmarłego powinny po nim dziedziczyć osoby najbliższe, to znaczy małżonek i krewni, zwłaszcza bliscy. Kolejność i zakres dziedziczenia osób z tego kręgu wyznacza ustawa. W pierwszym rzędzie dziedziczą po zmarłym jego dzieci i małżonek - w równych częściach. Do dziedziczenia powołane są zarówno dzieci urodzone w małżeństwie, jak i dzieci urodzone poza małżeństwem, jeżeli ich pochodzenie od spadkodawcy zostało prawnie ustalone (uznanie dziecka, sądowe ustalenie ojcostwa). Małżonek dziedziczy po zmarłym, z którym pozostawał w związku małżeńskim w chwili jego śmierci. Cześć przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Gdy w dziedziczeniu bierze udział czworo lub więcej dzieci spadkodawcy, ich częścf wskutek tego ulegają stosowanemu zmniejszeniu. Jeżeli w chwili otwarcia spadku któreś z dzieci spadkodawcy nie żyje, jego część przypada jego dzieciom w równych częściach. To samo odnosi się do dalszych zstępnych. W braku małżonka cały spadek dziedziczą zstępni spadkodawcy. Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o rozwód z jego winy, a żądanie rozwodu okazało się uzasadnione. Orzeka o tym sąd w procesie wytoczonym przez któregokolwiek z pozostałych spadkobierców "ustawowych. »» ^ ' _ —^ ^^^i i uŁiiszycn zstępnych nie żyje, po zmarłym z mocy ustawy dziedziczy jego małżonek, rodzice i rodzeństwo. W takim przypadku udział małżonka wynosi połowę spadku. Udział spadkowy każdego z rodziców dziedziczących w zbiegu z rodzeństwem spadkodawcy wynosi jedną czwartą część tego, co łącznie przypada rodzicom i rodzeństwu. Pozostałą część dziedziczy rodzeństwo w równych częściach. Jeżeli jedno z rodziców nie żyje w chwili otwarcia spadku, jego udział przypada po połowie drugiemu z rodziców i rodzeństwu spadkodawcy. Gdy w dziedziczeniu obok małżonka biorą udział tylko rodzice, albo tylko rodzeństwo, dziedziczą oni w równych częściach to, co przypada łącznie rodzicom i rodzeństwu. Udział brata lub siostry spadkodawcy, który nie żyje w chwili otwarcia spadku, przypada jego dzieciom i ewentualnie dalszym zstępnym. W razie braku dzieci i ich zstępnych, rodziców oraz rodzeństwa i zstępnych^ rodzeństwa, cały spadek dziedziczy małżonek. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom, rodzeństwu i zstępnym rodzeństwa. Jeżeli w chwili otwarcia spadku nie żyje (nie może, albo nie chce dziedziczyć) żadna z wymienionych osób, spadek z mocy ustawy przypada Skarbowi Państwa. Przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym i jego krewnych na równi z dziećmi naturalnymi, i odwrotnie - oni dziedziczą po przysposobionym. Przysposobiony nie dziedziczy natomiast po swoich naturalnych rodzicach i oni nie dziedziczą po nim. Małżonek dziedziczący z ustawy w zbiegu z innymi spadkobiercami ustawowymi może żądać poza swoim udziałem spadkowym przedmiotów urządzenia domowego, z których poprzednio korzystał wspólnie ze spad- kodawcą lub sam. Roszczenie to nie może być jednak skierowane przeciwko dzieciom spadkodawcy, które mieszkały z nim w chwili jego śmierci Nie służy ono także małżonkowi, jeżeli wspólne pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy. § 56. DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE l. Istota testamentu Testament z prawnego punktu widzenia jest jednostronną czynnością prawną osoby fizycznej, zawierającą rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci (mortis causa). Testament jest jednak czynnością prawną o szczególnym charakterze i od innych czynności prawnych różni się szeregiem cech. Sporzą- dzić testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych (art. 944 § l k.c.). Testament może zawierać rozporządzenie tylko 265 , ———^ ———, ————..——————J-t-/-" .^^^^.^^ŁiŁa mająiKOwe JoJJcu osób, w szczególności małżonków. Testament może być w każdej chwili odwołany, zarówno w całości, jak i co do poszczególnych postanowień. Odwołanie testamentu może nastąpić zarów- no przez jego zniszczenie lub pozbawienie cech, od których zależy jego ważność (np. wymazanie podpisu), jak i sporządzenie nowego. Nowy testament uchyla poprzedni w całości lub w części, zależnie od swojej treści. Jeżeli spadkodawca nie zaznaczył w nim, że odwołuje poprzedni, odwołaniu ulegają tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie da się pogodzić z treścią nowego testamentu. Istotne znaczenie ma reguła, że testament może być sporządzony tylko osobiście, nie można się więc, jak w przypadku innych czynności prawnych, posłużyć pełnomocnikiem. Odmiennie jest również uregulowane zagadnienie wad czynności prawnych i ich skutków dla ważności testamentu. Testament jest nieważny w trzech przypadkach: 1) jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobod- ne podjęcie decyzji i wyrażenie woli, 2) gdy sporządzono go pod wpływem błędu uzasadniającego przypusz- czenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod jego wpływem, nie sporzą- dziłby testamentu tej treści, 3) jeżeli został sporządzony pod wpływem groźby. Na wymienione przyczyny nieważności testamentu osoba mająca w tym interes prawny (np. odsunięty spadkobierca ustawowy) może się powoływać jedynie w ciągu trzech lat od dnia, w którym się o nich dowiedziała, a w każdym razie nie dłużej niż dziesięć lat od otwarcia spadku. Co do wykładni testamentu, kodeks cywilny ustanawia regułę podobną do tej, jaka obowiązuje w odniesieniu do innych czynności prawnych. Nakazuje mianowicie tak tłumaczyć testament, aby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy, a nie trzymać się jego literalnego brzmienia. 2. Forma testamentu • 2 punktu widzenia~swoJĘToFmy~Testarneflt-jest_^ prawna Wymagającą formy szczególnej. Jednakże nie jest to jedna forma - przepis:' kodeksu cywilnego znają kilka form testamentu. Wymagania co do/form;' testamentu są zróżnicowanie przede wszystkim W^ zależności od tego, czj festąm6nt-jg9t-^porząQŻony~w normalnyćY,'czy też~w^ad2wyczajnych okolica- nośeiaAl Na tym tle odróżnia się: l) testamenty zwykłe, 2) testamenty szczególne. Do testamentów zwykłych (art. 949-951 k.c.) zalicza się: a) testament holograficzny, b) testament notarialny, c) testament allograficzny. 266 l - - ., .. .. k A l-———J——— —-——— "—»/^/w-———J«t» J*f y^/^yw^m. Ł UCX.L(^. Wyłączone jest więc stosowanie wszelkiego rodzaju pisma mechanicznego (maszyna do pisania, drukarka komputerowa itp.). Brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do treści testamentu, zdolności spadkodawcy do jego sporządzenia lub wzajemnego stosunku kilku testamentów. Testament holograficzny może być przechowywa- ny w dowolnym miejscu, powierzony zaprzyjaźnionej osobie, spadkobiercy, notańuszowi itd. ^ Testamentem notarialnym jest testament powstający w ten sposób, że spadkodawca ustnie oświadcza notariuszowi swoją ostatnią wolę, a ten nadaje jej formę aktu notarialnego. Testament allograficzny powstaje przez oświadczenie woli złożone przez spadkodawcę ustnie wójtowi lub innemu stale urzędującemu członkowi władz gminy w obecności dwóch świadków. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty. Protokół podpisuje spadkodawca, osoba sporządzająca protokół oraz świadkowie. W opisany sposób nie może sporzą- dzić testamentu osoba głucha lub niema. Testamenty szczególne mogą być sporządzone jedynie w sytuacjach okreś- lonych przez prawo spadkowe (art. 952 - 955 k.c.). Ponadto ich moc prawna jest ograniczona w czasie. Kodeks cywilny zna trzy rodzaje takich testamentów: a) testament ustny, b) testament sporządzony podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym, c) testament wojskowy. Testament ustny może być sporządzony w dwóch wypadkach: prima -jeżeli zachodzi obawa rychłej śmierci spadkodawcy, secundo - jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione (np. w razie umieszczenia spadkodawcy w izolowanym szpitalu dla zakaźnie chorych, gdy jego stan zdrowia uniemożliwia ręczne pisanie). Spadkodawca oświadcza swoją wolę ustnie w jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków, następnie treść ustnego testamentu zostaje spisana i podpisana przez spadkodawcę i dwóch świadków, albo przez trzech świadków. Treść ustnego testamentu, gdy nie stwierdzono jej na piśmie, może być w ciągu sześciu miesięcy odtworzona przed sądem na podstawie zeznań świadków. Podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym spad- kodawca może sporządzić testament, ustnie oświadczając swoją ostatnią wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Zostaje ona spisana i odczytana, poczem pismo podpisują spadkodawca, świadkowie i dowódca statku lub jego zastępca. Testament wojskowy może być sporządzony jedynie w czasie mobilizacji, wojny albo przebywania w niewoli, przez osoby określone w rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej (art. 954 k.c.). Wspólną cechą wszystkich testamentów szczególnych jest - jak wspo- mniano - ograniczenie ich ważności w czasie. Tracą one moc po upły- wie sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały nieza- 267 (/i.(,cu upływem lego terminu. 3. Zachowek Zachowek (art. 991-1011 lec.) jest instytucją prawa spadkowego, która w pewnym stopniu ogranicza swobodę spadkodawcy w rozporządzaniu majątkiem na wypadek śmierci. Zachowek służy przede wszystkim ochronie interesów członków rodziny spadkodawcy. Istotą zachowku jest przyznanie niektórym spadkobiercom ustawowym, którzy nie zostali powołani do dziedzi- czenia w testamencie, prawa żądania od spadkobiercy lub spadkobierców oznaczonego świadczenia. Prawo do zachowku przysługuje małżonkowi, zstępnym oraz rodzicom spadkodawcy. Każda z wymienionych osób może żądać od spadkobiercy (spadkobierców) połowy wartości udziału spadkowego, który by jej przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy, albo uprawniony do zachowku zstępny jest małoletni - mogą żądać dwóch trzecich udziału. Spadkobierca ustawowy może być pozbawiony prawa do zachowku, jeżeli - najogólniej rzecz biorąc - zachowuje się nagannie. Może tego dokonać spadkodawca w drodze wydziedziczenia osoby uprawnionej do zachowku. Wydziedziczenie może być dokonane tylko w testamencie, w którym spadko- dawca powinien też podać przyczyny, dla których wydziedzicza spadkobiercę. Spadkodawca może wydziedziczyć osobę uprawnioną do zachowku, jeżeli ta: 1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny J z zasadami współżycia społecznego, 2) dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności, albo rażącej obrazy czci, 3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Spadkodawca nie może wydziedziczyć spadkobiercy uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. § 57. NABYCIE SPADKU Na nabycie spadku, do którego prawo przy dziedziczeniu ustawowym wynika z przepisów, a przy dziedziczeniu testamentowym z wyrażonej w tes- tamencie woli spadkodawcy, istotny wpływ ma również spadkobierca. Kodeks cywilny przyznaje mu bowiem prawo decydowania, czy chce dziedziczyć spadek, do którego został powołany. decyzji (art. 1U12 k.c.): 1) przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), 2) przyjąć spadek z ograniczeniem odpowiedzialności za długi (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), 3) odrzucić spadek. Proste przyjęcie spadku powoduje przejście na spadkobiercę całego mająt- ku spadkodawcy, a więc zarówno wszystkich jego praw majątkowych (własno- ści nieruchomości i rzeczy ruchomych, wierzytelności i in.), jak i obowiązków (przede wszystkim długów). Wiąże się to bezpośrednio z zakresem odpowie- dzialności spadkobiercy, który w takim przypadku odpowiada za długi spadkodawcy bez ograniczeń, zarówno odziedziczonym, jak i własnym mająt- kiem. Ponieważ długi spadkowe mogą przekraczać aktywa, oczywista jest konieczność podejmowania decyzji o przyjęciu spadku w sposób odpowiedzial- ny, po dokładnym zaznajomieniu się z sytuacją majątkową spadkodawcy i ze świadomością skutków złożonego oświadczenia. W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca wprawdzie również ponosi odpowiedzialność za odziedziczone długi, ale tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku (art. 1031 § 2 k.c.). Ograniczenie to ulega zniesieniu w razie popełnienia przez niego nadużyć przy ustaleniu inwentarza. Odrzucenie spadku musi być stanowcze i bezwarunkowe. Nie można odrzucić spadku na korzyść innej osoby. Złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku wytwarza taką sytuację, jakby odrzucający spadek spadkobierca nie żył w chwili śmierci spadkodawcy. Między innymi może to spowodować powoła- nie do dziedziczenia jego spadkobierców. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania (art. 1015 k.c.). Dla spadkobiercy ustawowego dniem tym jest zazwyczaj dzień śmierci spadkodawcy. Jeżeli jednak było wiadome, że spadkodawca sporządził testament, albo spadkobierca wiedział o istnieniu innych, bliższych spadkobierców, którzy wyłączają go od dziedziczenia, termin sześciomiesięczny może biec od innej, nieraz znacznie późniejszej daty, np. uzyskania wiadomości o odrzuceniu spadku przez inną osobę. Przy dziedzicze- niu testamentowym wspomniany termin biegnie z reguły od dnia uzyskania wiadomości o istnieniu testamentu i jego treści. Jeżeli spadkobierca w ciągu sześciomiesięcznego okresu nie złoży oświad- czenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku, uważa się, że przyjął spadek wprost. Nie dotyczy to jednak osób nie mających pełnej zdolności do czynności prawnych, a więc przede wszystkim dzieci, osób, co do których istnieje podstawa do całkowitego ubezwłasnowolnienia, a także osób prawnych. W tych przypadkach brak oświadczenia jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. 269 w Ł"'-4 ^ ^"'^••sm^^^ ^^^p^n,o^ /4'Asate"— •^"^^^3% c'* Safinu/a —_- E- ^.e po^,, ^ § 58- ^"^ANB CYWaN, Prowadwn;^ -. . ^zechiłych2^6 ^^waoia cywilnemu „ , • w —r ^y. ^s3ata' "••)' postcp°wa°ie J«t nttp„ai„j ,'Wra poaEpowu,,e i ^•^~L%?,=-5?:^•-•s 270 tryby sh^ temu sarnom Ł^^ania *' aie cechuje _-—^__-' "——-Ł" *^t »-'«-ŁłAAtl,\/JLU.yŁU.* przepisami. Postępowanie cywilne sądowe prowadzone w trybie procesowym nosi nazwę procesu cywilnego. Jest to historycznie najstarszy tryb postępowa- nia cywilnego. W procesie cywilnym sąd rozstrzyga spór między stronami. Jedną ze stron jest powod^czyli osoba występująca z żądaniem, drugą zaś pozwany. Wszczęcie procesu cywilnego następuje na skutek wytoczenia powództwa, polegającego na wniesieniu do sądu pisma procesowego zwanego pozwem. W procesie może brać udział także prokurator, występujący tu nie jako oskarżyciel, lecz w roli rzecznika interesu społecznego. Cechą procesu jest przeciwstawność interesów stron. Postępowanie nieprocesowe jest tej cechy często pozbawione. Może w nim występować wielu uczestników, którzy nie dzielą się na przeciwstawne obozy, lecz z których każdy ma swoje własne interesy. Przepisy kodeksu postępowania cywilnego normują szereg postępowań nieprocesowych (postępowanie o uznanie za zmarłego, o stwierdzenie prawa do spadku, o dział spadku i in.). W niektórych przypadkach postępowanie nieprocesowe, w przeciwieństwie do procesu cywil- nego, może być przez sąd wszczęte z urzędu. Przepisy regulujące postępowanie cywilne przed sądami powszechnymi zawarte są w kodeksie postępowania cywilnego (k.p.c.) z 1964 r. |§ 59. WŁAŚCIWOŚĆ SĄDU Każdy sąd jest powołany do rozstrzygania właściwego zakresu spraw. Ten zakres nazywamy jego właściwością. Odróżniamy: a) właściwość rzeczową, b) właściwość miejscową. Właściwość rzeczowa pozwala ustalić, czy sprawa w pierwszej instancji powinna być rozstrzygnięta przez sąd rejonowy czy sąd wo- jewódzki. W tym względzie obowiązuje zasada, że sądami pierwszej instancji dla spraw cywilnych są sądy rejonowe. Jako wyjątek do tej zasady kodeks postępowania cywilnego wymienia rodzaje spraw, które podlegają rozstrzygnięciu przez sąd wojewódzki jako sąd pierwszej instancji Do spraw tych należą: l) sprawy o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzono prawa majątkowe, oprócz spraw o ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa i macierzyństwa oraz o przysposobienie, 2) sprawy o ochronę praw autorskich, praw wynikających z opatentowania wynalazków lub rejestracji wzorów użytkowych, zdobniczych oraz znaków towarowych, 3) sprawy o roszczenia wynikające z prawa prasowego, 4) sprawy o prawa majątkowe, których wartość przewyższa określoną kwotę, 5) sprawy o orze- czenie przepadku świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie 271 ,_--.„^ov miejscowa pozwala określić, który z rejonowych lub wojewódzkich sądów na terenie kraju jest właściwy do rozstrzygniędasprawy. W ramach właściwości miejscowej odróżniamy: a) właściwość ogólną, b) właściwość wyłączną, c) właściwość przemienną. Właściwość ogólna formułuje generalną zasadę, według której do rozpoz- nania i rozstrzygnięcia sprawy powołany jest sąd, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania. Gdy pozwanym jest osoba prawna, powództwo wytacza się według miejsca jej siedziby. Od tej generalnej zasady przepisy pozwalają niekiedy odstąpić (właś- ciowość przemienna), a w kilku przypadkach wyznaczają inny sąd miejscowo właściwy (właściwość wyłączna). Ma to miejsce tylko w sprawach wyraźnie wymienionych w kodeksie postępowania cywilnego (art. 31-42 k-p.c.). Właściwość wyłączna jest, jak wspomniano, właściwością obowiązującą strony, a wskazującą inny sąd, aniżeli wynika z właściwości ogólnej. Na przykład powództwo o własność nieruchomości i inne prawa z nią zwią- zane można wytoczyć tylko przed sąd, w którego okręgu nieruchomość jest położona, powództwo ze stosunku członkostwa spółdzielni wyłącznie według siedziby spółdzielni, powództwo ze stosunku małżeństwa wyłącznie przed sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie wspólne miejsce zamieszkania. Właściowość przemienna zachodzi wówczas, gdy przepisy kodeksu po- stępowania cywilnego pozostawiają powodowi swobodę co do decyzji, czy wytoczyć powództwo według właściwości ogólnej, a więc przed sąd miejsca zamieszkania lub siedziby pozwanego, czy też przed inny sąd, wskazany alternatywnie w przepisach. Właściwość przemienna zachodzi między innymi w następujących sprawach: a) powództwo o ustalenie ojcostwa i alimenty można wytoczyć przed sąd, w którego okręgu mieszka osoba uprawniona lub w miejscu zamieszkania dłużnika; b) powództwo o roszczenie z czynu niedozwolonego można wytoczyć przed sąd, w którego okręgu została wyrządzona szkoda lub w miejscu zamieszkania dłużnika; c) powództwo o roszczenie ze stosunku najmu lub dzierżawy nieruchomości można wytoczyć przed sąd miejsca położenia nieruchomości lub w miejscu zamieszkania dłużnika; d) powództwo o wykonanie umowy, ustalenie jej istnienia, rozwiązanie, unieważnienie oraz o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależyte- go wykonania można wytoczyć przed sąd miejsca jej wykonania lub w miejscu zamieszkania dłużnika. W końcu należy dodać, że właściwość miejscowa sądu może być usta- lona przez strony w drodze umowy. Strony mogą się umówić, że istnieją- cy lub przyszły spór rozstrzygać będzie sąd w określonej miejscowości, 272 scowo właściwy, umowa la&a jest ważna i stwarza właściwość umowną. Właściwość umowna nie może jednak naruszać zasad właściwości wyłącznej. § 60. ŚRODKI DOWODOWE W POSTĘPOWANIU CYWILNYM Dowodem nazywamy każdy środek, który pozwala na przekonanie się o istnieniu lub nieistnieniu oznaczonych faktów. W procesie cywilnym strony są zobowiązane wskazać dowody potrzebne do rozstrzygnięcia sprawy. Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. , Nie wymagają dowodu: fakty powszechnie znane, fakty znane sądowi urzędowo oraz fakty przyznane przez stronę przeciwną. Do środków dowodowych w procesie cywilnym zaliczamy: l) dokumenty 2) zeznania świadków, 3) opinie biegłych, 4) oględziny, 5) dowód z prze- słuchania stron, 6) inne środki dowodowe. Dowód z dokumentów jest najbardziej pewnym i najczęściej w proce- sach cywilnych przedstawianym środkiem dowodowym. Dokumenty dzielą się na urzędowe i prywatne. Dokumenty urzędowe to dokumenty sporządzone w przepisanej formie przez organy państwowe i niektóre organizacje. Stanowią one dowód tego, co w nich zostało za- świadczone. Wszystkie inne dokumenty są dokumentami prywatnymi. Dokumenty prywatne stanowią jedynie dowód na to, że zawarte w nich oświadczenie pochodzi od osoby, która dokument podpisała. W niektórych przypadkach przeciwko dokumentom nie można prowadzić dowodu z zeznań świadków. Dowód z zeznań świadków jest jednym z dość częstych środków dowodowych. Świadkami nie mogą być osoby niezdolne do spostrzegania lub komunikowania swych spostrzeżeń (np. chorzy psychicznie), wojskowi i urzęd- nicy w zakresie obowiązującej ich tajemnicy służbowej, strony i przedstawiacie ustawowi stron. Złożenie zeznań przez świadka jest obowiązkiem każdej osoby wezwanej przez sąd w tym charakterze. Obowiązek ten może być wymuszony przez nałożenie grzywny, pozbawienie wolności i przymusowe doprowadzenie świad- ka do sądu. Prawo odmowy zeznań w ogóle przysługuje osobom bliskim stron (mał- żonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo, niektórzy powinowaci, osoby 273 11 - Elementy prawa dla ckonomiltów --__ ^^yuni^uu ULKJginuy narazii; go IUD osoby mu bliskie na odpowiedzialność karną, hańbę lub bezpośrednią szkodę majątkową. Za złożenie fałszywych zeznań (zeznanie nieprawdy, zatajenie prawdy lub jej części) grozi kara pozbawienia wolności do lat 5, jeśli świadek został o tym uprzedzony. Dowód z opinii biegłych stosuje się, gdy do rozstrzygnięcia sprawy potrzebne są specjalne wiadomości z określonej dziedziny wiedzy. Biegłym może być każda osoba fizyczna, posiadająca odpowiednią wiedzę. Sąd może zwrócić się o opinię do instytutu naukowego, ale wówczas w opinii instytut powinien wskazać osoby, które przeprowadziły badania i wydały opinię. Osoby te mogą być przesłuchane w charakterze biegłych. Dowód z oględzin, przeprowadzany przez sąd często z udziałem biegłych, polega na bezpośrednim zbadaniu osoby, przedmiotu, pomieszczenia, miejsca. Dowodem z oględzin jest także lekarskie badanie osoby, mające na celu np. ustalenie stopnia utraty zdolności do pracy w procesie o rentę inwalidzką. Dowód z przesłuchania stron ma charakter pomocniczy, stosowany jest przede wszystkim wówczas, gdy za pomocą innych dowodów nie uda się sprawy wyjaśnić w stopniu wystarczającym dla wydania orzeczenia. Inne środki dowodowe to dowód z grupowego badania krwi, filmu, taśm dźwiękowych i in. § 61. ORZECZENIA SĄDOWE Orzeczenie jest to decyzja sądu podjęta przy rozstrzyganiu sprawy. Są dwa rodzaje orzeczeń: a) wyrok, b) postanowienie. Wyrok wydaje sąd najczęściej po przeprowadzeniu rozprawy. W zasadzie rozstrzyga się w nim o całości sprawy. Wyrok ustala się na niejawnej naradzie sądowej, na której natychmiast sporządza się na piśmie sentencję, czyli tę część wyroku, w której obok elementów formalnych zawarte jest rozstrzygnięcie sądu co do żądania pozwu. Z punktu widzenia treści, sąd w procesie może wydać wyrok zasądzający żądanie w całości, zasądzający je w części lub oddalający powództwo. Sentencję wyroku ogłasza sąd publicznie przez odczytanie, przytaczając jednocześnie ustnie najważniejsze motywy uzasadnienia. Wyrok ma uroczystą formę; zaczyna się od zdania: „W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej...". Uzasadnienie wyroku na piśmie sporządza się na wniosek, który każda ze stron może zgłosić w ciągu 7 dni od daty ogłoszenia sentencji. T7/1 „_^„__„ _———_ *-—.,»«—,.»»_,. »T^AV/^>- o^uu ^^.LWO^AJ ŁŁISICLŁl^jŁ aLdJC S1C praWO- mocny, gdy minie termin do wniesienia rewizji. Wyrok sądu drugiej instancji prawomocnie kończy sprawę, chyba że uchyla wyrok sądu pierwszej instancji i przekazuje mu sprawę do ponownego rozpoznania. Prawomocny wyrok sądu obowiązuje strony oraz wszystkie inne sądy, władze i urzędy. Wyrok prawomocny stwarza powagę rzeczy osądzonej w zakresie sprawy rozstrzygniętej w tym wyroku. Oznacza to, iż o to samo żądanie nie można w żadnym sądzie powtórnie wszcząć sprawy między tymi samymi stronami. Postanowienie wydaje sąd w trakcie postępowania, rozstrzygając kwestie pomocnicze i cząstkowe, niezbędne dla całości sprawy. Na przykład sąd wydaje postanowienie o dopuszczeniu dowodu ze świadka, o powo- łaniu i przeprowadzeniu dowodu z opinii biegłego, o usunięciu wad for- malnych, o nałożeniu grzywny na świadka itd. W postępowaniu niepro- cesowym postanowienie ma często charakter orzeczenia kończącego sprawę. § 62. TYTUŁY EGZEKUCYJNE Tytułem egzekucyjnym w postępowaniu cywilnym jest urzędowy dokument stwierdzający istnienie i zakres wykonalnego roszczenia wierzyciela w stosunku do oznaczonego dłużnika. Tytuł egzekucyjny musi więc określać osoby wierzyciela i dłużnika oraz precyzować treść świadczenia, które ma być wyegzekwowane. Tytuły egzekucyjne dzielą się na trzy grupy. 1) Orzeczenia sądowe i niektórych innych organów. Do tej grupy należą przede wszystkim orzeczenia sądowe prawomocne lub natychmiast wykonalne, nakazy zapłaty wydane w postępowaniu nakazowym i upominawczym, wyroki sądów polubownych. 2) Ugody zawarte w trakcie postępowania sądowego, ugody zawarte przed sądami polubownymi 3) Inne akty podlegające wykonaniu w trybie egzekucji sądowej. Należą tu przede wszystkim akty notarialne, jeśli: a) zawierają oświadczenie dłużnika, iż poddaje się egzekucji bez procesu sądowego w przypadku niespełnienia świadczenia; b) świadczenie dłużnika polega na zapłaceniu oznaczonej w akcie kwoty lub wydaniu oznaczonych rzeczy; c) w akcie określony jest dokładny termin świadczenia. Tytuł egzekucyjny stanowi podstawę do wszczęcia egzekuqi dopiero po nadaniu mu klauzuli wykonalności. Tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności to tytuł wykonawczy. Do nadania klauzuli wykonalności upoważniony jest w zasadzie tylko sąd, także gdy tytuł eg- zekucyjny pochodzi od innego organu np. od sądu polubownego. 18* 275 Celem postępowania egzekucyjnego jest zrealizowanie świadczenia ozna- czonego w tytule egzekucyjnym w drodze zastosowania wobec mienia lub osoby dłużnika przewidzianych przez prawo środków przymusu. Postępowanie egzekucyjne może być wszczęte na wniosek wierzyciela na podstawie tytułu egzekucyjnego zaopatrzonego w klauzulę wykonalności, czyli na podstawie tytułu wykonawczego. Prowadzi je komornik pod nad- zorem sądu. Ze względu na rodzaj świadczenia, które w drodze egzekucji ma być wymuszone, rozróżniamy egzekucję: l) świadczeń pieniężnych, 2) świadczeń niepieniężnych. Egzekucja świadczeń pieniężnych kieruje się przeciwko mieniu dłużnika i zmierza do zaspokojenia pretensji pieniężnych wierzyciela w drodze odebrania i ewentualnej sprzedaży majątku dłużnika. Kieruje się ona, zgodnie z wolą wierzyciela, przeciwko oznaczonym składnikom majątku dłużnika. W zależności od obiektu będącego przedmiotem egzekucji rozróżniamy egzekucję: a) z nieruchomości, b) z ruchomości, c) z rachunku bankowego, d) z wynagrodzenia za pracę oraz z innych wierzytelności i praw majątkowych, e) ze statków morskich. Egzekucja z nieruchomości i ruchomości odbywa się przez zajęcie i sprze- daż rzeczy w drodze licytacji. Tryb postępowania, ustalenie ceny wywoławczej, prowadzenie licytacji - są szczegółowo uregulowane w kodeksie postępowania cywilnego. Stosunkowo dużą rolę odgrywa egzekuq'a z wynagrodzenia za pracę. Egzekucja świadczeń niepieniężnych zmierza do zaspokojenia wierzyciela przez odebranie dłużnikowi określonych rzeczy lub uzyskanie oznaczonego zachowania. Zależna jest ona od rodzaju świadczenia, które ma być wymuszone. Jej celem może być w szczególności wydanie rzeczy rucho- mych lub nieruchomości, opróżnienie pomieszczenia (eksmisja) wymuszenie na dłużniku wykonania oznaczonej czynności, zaniechanie przez dłużnika pewnej czynności lub nieprzeszkadzanie czynności wierzyciela. Względy natury społecznej spowodowały wprowadzenie ^szeregu ograni- czeń egzekucji Nie podlegają egzekucji przedmioty potrzebne dłużnikowi i członkom jego rodziny do zaspokojenia podstawowych potrzeb, zapewniające un możliwość życia i wykonywania zawodu (niezbędne przedmioty urządzenia domowego, pościel, odzież, narzędzia itd.). Ograniczona jest egzekucja na żywym i martwym inwentarzu gospodarstw rolnych. Wynagrodzenie za pracę oraz niektóre inne powtarzające się świadczenia podlegają egzekucji według specjalnych zasad. 276 PRAWO PRACY § l. OGÓLNE UWAGI O PRAWIE PRACY Prawo pracy w systemie prawa polskiego traktowane jest jako samodzielną^ gałąź prawa. Wywodzi się ono ź prawa cywilnego i do niedawna stanowiło jego [ część, a i obecnie zawiera wiele elementów cywilnoprawnych. O wyodrębnieniu prawa pracy zdecydowało coraz większe nasycenie stosunków pracy elemen- i tami innymi niż majątkowe, powodujące coraz większe zróżnicowanie typo- E wycM stosunków cywilnoprawnych i stosunków pracy, a także rosnąca rola |/ przepisów regulujących całokształt stosunków między pracodawcą i pracow- ' nikłem. Przepisy prawa pracy obejmują coraz to nowe dziedziny, dotąd nie' regulowane i obce prawu cywilnemu. Przykładem mogą być rozbudowana przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisy o ochronie pracy, szczególnie młodocianych i kobiet, zespół przepisów-Tegumjącyctr-kompleks