CZESŁAW CZAPLIŃSKI
PASJE JERZEGO KOSIŃSKIEGO
3
COPYRIGHT Czesław Czapliński
4
Od autora
Mija dziesięć lat, gdy 3 maja 1991 roku, znaleziono Jerzego Kosińskiego martwego, w
wannie, z plastikową torbą na głowie, w jego nowojorskim mieszkaniu, przy 57 Ulicy na
Manhattanie. Kim był jeden z największych mistyfikatorów XX wieku?
Przede wszystkim pisarzem, którego jak kiedyś, z podobnym dreszczem emocji, czytają dziś
młodzi ludzie, w ponad 30 krajach, przetłumaczonym na 20 języków, w wielomilionowym nakładzie.
Ciągle wychodzą wznowienia jego książek. Czas jest najlepszym sędzią. Jeżeli odrzucimy
sensacje, które niewielu ludzi dziś interesują, poza tymi, którzy je tworzyli, wyłania się
postać niezwykłego człowieka, który swoją pasją tworzenia zadziwia, a osiągnięciami mógłby
obdzielić wielu.
Kosiński to artysta przede wszystkim niejednoznaczny i, głównie przez tę swoją cechę, niepokojący
i ciekawy. W jego życiu i twórczości jak w soczewce skupiają się sprzeczności naszych
czasów. Widać tam wyostrzone kontury naszych własnych aspiracji, pożądań i pokus;
widać nasze maski, strachy i rozterki, nasze wielkie ambicje i moralną małość. Dlatego właśnie
tak trudno mieć do Kosińskiego jednoznaczny stosunek. Nie sposób go odrzucić i niełatwo
go przyjąć — pisali red. Agnieszka Salska i Grzegorz Gazda we wstępie do książki pt.
„Jerzy Kosiński: Być tu i tam” (1997), zawierającej materiały z konferencji naukowej upamiętniające
50. rocznicę powstania Uniwersytetu Łódzkiego, którego Kosiński był absolwentem
pn. „Jerzy Kosiński. Człowiek i dzieło na skrzyżowaniu kultur” z 8-10 maja 1995
roku.
Co ciekawe, po śmierci zainteresowanie Kosińskim nie maleje, wręcz przeciwnie. Pośmiertnie
ukazał się tom esejów Jerzego Kosińskiego Przechodząc obok (Passing By, 1992),
ukazało się kilka książek poświęconych Jego życiu, setki artykułów i recenzji, było kilka wystaw
poświęconych Jego życiu, nakręcono kilka filmów i zrobiono sztukę teatralną w Nowym
Jorku.
Spór o Kosińskiego, a szczególnie o jego powieść „Malowany ptak”, nie jest zakończony i
pewnie nigdy się nie zakończy, sądząc z temperatury wypowiedzi. Zawsze uważałem, że
ważne jest nie tylko to, co kto mówi, ale kto mówi. Przytoczę więc na zakończenie wypowiedź
prof. Marii Janion, wybitnego historyka literatury, profesora Uniwersytetu Warszawskiego,
członka Polskiej Akademii Nauk, która w eseju pt. „Sam w ciemni”, zamieszczonym
w książce „Twarz i maski Jerzego Kosińskiego” (1992), towarzyszącej mojej wystawie w
Muzeum Sztuki w Łodzi, w pierwszą rocznicę śmierci napisała: „…Drastyczny przykład recepcji
Malowanego ptaka w Polsce, gdzie obrzucono go najgorszymi obelgami i pomówieniami,
dowodzi, że została naruszona granica sztuki, którą przecież Kosiński obrysował tak
mocno i tak wyraźnie.
Ale w Polsce rzeczywiście przyzwyczajono się traktować sztukę jak wypowiedź ideologiczną.
Kosiński zaś był od tego jak najdalej, nigdy nie chciał mieć z czymś podobnym niczego
wspólnego, był gotów na największe wyrzeczenia dla sztuki i jako sztuki właśnie.
Kosiński miał rację: nie chciał Malowanym ptakiem nikogo urazić, ani znieważyć. Chciał
pokazać to, co uznał za swój największy skarb: symbolicznie ukształtowany, dramatyczny i
bolesny, własny świat wewnętrzny.
I to właśnie mu się udało w sposób wyjątkowy. Pozostawił mroczne ostrzeżenie, gdyż nosił
w sobie dramat – jak wszyscy, którzy przetrwali zbrodnię i zagładę.
Czesław Czapliński, Nowy Jork, 1 lutego 2001
5
Wstęp
Pasje Kosińskiego to jedyna w skali światowej książka biograficzna, w której tworzeniu
Kosiński – jej bohater – aktywnie uczestniczył.
Po trzech latach rozmów, zbierania materiałów, wspólnych podróży, w styczniu 1991 roku,
przed wyjazdem na Florydę, Kosiński czytał ostatnie fragmenty książki. Na dwa tygodnie
przed samobójczą śmiercią (3 maja 1991 r.) przeprowadziłem z Nim ostatni wywiad na temat
mającego niebawem powstać w Polsce AmerBanku, na którego otwarcie Kosiński wybierał
się. Zgodnie z moją umową z Kosińskim, mimo zainteresowania (szczególnie po jego śmierci)
wydaniem książki w Stanach Zjednoczonych po angielsku, chcę dotrzymać zobowiązania,
że książka ukaże się najpierw po polsku w Polsce. Nie tylko dlatego, że rozmowy nasze były
prowadzone głównie po polsku. Wszystkie książki Kosińskiego wychodziły najpierw po angielsku,
a następnie po wielu latach (Malowany ptak po prawie 30 latach) tłumaczone były na
polski. Pierwsza wersja Pasji Kosińskiego ukaże się jednak po polsku, a dopiero później będą
tłumaczenia na inne języki.
Układ tekstów, jak również materiału ilustracyjnego jest taki, jak to zostało ustalone przed
śmiercią Kosińskiego.
Czym nie jest książka Pasje Kosińskiego?
Nie jest typową biografią, w której od urodzin do chwili śmierci, dzień po dniu, tydzień po
tygodniu, miesiąc po miesiącu, rok po roku, bardziej lub mniej szczegółowo opisywane jest
cudze życie! Nie jest gloryfikacją Kosińskiego jako człowieka i pisarza, paszkwilem – wkładającym
w jego usta słowa, których nigdy nie wypowiedział, przypisującym mu czyny, których
nie popełnił. Czym są więc Pasje Kosińskiego?
Książka jest niechronologiczną mozaiką – często przenikających się i uzupełniających pasji.
Pisarstwo, joga, narty, polo, seks, życie towarzyskie, przyjaźnie, podróże, fotografia... oto
dziedziny mające ogromny wpływ na dalekie od przeciętności życie Jerzego Kosińskiego.
Jest możliwie obiektywnym i wielostronnym portretem Kosińskiego ukazującym go jako
człowieka i pisarza w intymnych rozmowach, w większości nigdy wcześniej nie publikowanych,
w wypowiedziach i recenzjach krytyków, pisarzy, ludzi sztuki.
Stanowi swoisty album – zawierający ponad dwieście zdjęć pochodzących z prywatnej
kolekcji Kosińskiego, jego przyjaciół na całym świecie i w Polsce oraz z moich zbiorów, bogatych
dzięki dziesięcioletniej z nim przyjaźni.
Przyjaźni? To wielkie słowo. Spotykałem w Stanach Zjednoczonych, a ostatnio także w
Polsce ludzi, którzy zaledwie otarli się o niego, a nazywają go swoim serdecznym przyjacielem?
Związane jest to z niezwykłą komunikatywnością Kosińskiego.
Pamiętam, że dziesięć lat temu, już po krótkiej rozmowie z nim miałem wrażenie, jakbym
znał go od wielu lat. Myślę, że Jurka Kosińskiego mogę zaliczyć do swoich bliskich przyjaciół,
on sam to potwierdził. Ofiarowując mi swą ostatnią książkę The Hermit of 69th Street
napisał: „Czesławowi i Oli Czaplińskim – aby nikt nie pomylił! w dowód wdzięczności, podziwu
i zaklepanej przyjaźni, Jerzy-Pustelnik, Nowy Jork, 14 czerwca 1988”.
Nie bez znaczenia jest chyba to, że pochodzimy z tego samego miasta. Przypomina mi się
zabawna historia. Będąc w Łodzi przygotowywałem część materiałów do Pasji Kosińskiego.
Któregoś dnia poszedłem na ulicę Piotrkowską do punktu, w którym robią kserokopie. Kiedy
obsługująca mnie osoba zobaczyła na zdjęciu rodowitych łodzian Kosińskiego i Polańskiego
na nartach w Szwajcarii i dowiedziała się, że piszę książkę o Kosińskim, wystawiła mi rachunek
ze znaczną zniżką. Takich i podobnych sytuacji było wiele.
6
Fotografia
Jerzy Kosiński od wczesnej młodości w latach pięćdziesiątych poważnie interesował się
fotografią. Tamte lata doskonale pamięta Jurek Neugebauer, mieszkający w Łodzi przyjaciel
Kosińskiego.
Spotkałem Jurka w 1952, może w 1953 roku, nie pamiętam dokładnie – wspomina Jerzy
Neugebauer. Miałem wówczas wystawę swoich zdjęć w Łódzkim Towarzystwie Fotograficznym.
Podszedł do mnie Jurek Kosiński, przedstawił się i powiedział, że interesuje się fotografią.
Pokazał mi później swoje zdjęcia.
Jakie one były?
Raczej amatorskie. Ale może po roku bardzo intensywnej pracy w ciemni, często po dwadzieścia
cztery godziny bez przerwy, zrobił kolosalne postępy. Trzeba pamiętać, że ciemnie w
tamtych czasach to prymitywne pomieszczenia bez wentylacji. Często pot zalewał nam oczy.
Raz nawet zatruliśmy się rozrabianymi odczynnikami i przez parę godzin chrypieliśmy, nie
mogąc mówić. Głównym pomysłodawcą prac był Jurek, niejednokrotnie nie nadążałem za
jego energią. Pomysły wylatywały mu jak z rękawa.
Czym głównie interesowaliście się?
Na początku pasjonowały nas akty. Podrywaliśmy więc dziewczyny, w czym Jurek odnosił
specjalne sukcesy. Później wpadł on na pomysł, aby fotografować starców. Najpierw na ulicach,
a następnie w przytułkach i domach opieki. Pamiętam, jak przychodziliśmy do wiekowych
kobiet, które malowały się wcześniej – bo przecież fotografowie przyszli. Dla mnie
było to wielkie przeżycie. Z perspektywy lat uważam, że był to burzliwy, ale niezmiernie ciekawy
okres – czystej fotografii, całkowitego zaangażowania się i fajnej roboty.
Byliście młodzi, chyba na utrzymaniu rodziców, skąd więc pieniądze na to wszystko?
Z pieniędzmi rzeczywiście wtedy było krucho. Ja pracowałem już w Wytwórni Filmów
Fabularnych w Łodzi. Jurek był na utrzymaniu rodziców – dostawał tylko jakieś kieszonkowe.
Pamiętam stałe kłopoty, za co kupić filmy. Największy jednak problem finansowy powstał,
kiedy po roku czy dwu wysyłania zdjęć na konkursy fotograficzne na całym świecie –
Królewskie Towarzystwo Fotograficzne w Londynie przysłało nam zaproszenie. By uzyskać
członkostwo, należało wpłacić 19 funtów.
Dla nas była to wówczas kolosalna suma. Jurek jednak postanowił, że zdobędzie pieniądze.
Sobie tylko znanymi sposobami, wędrując po Ministerstwach: Kultury i Sztuki, Spraw
Zagranicznych i Finansów w Warszawie, załatwił dewizy. W prasie rozpętała się wokół tego
burza, ukazało się kilka artykułów o nas.
Staliście się więc sławni?
Tak. Ale nie podobało się to wielu starszym członkom Oddziału Łódzkiego ZPAF, do którego
razem z Jurkiem chcieliśmy się dostać. Nasza chęć przynależności do Królewskiego
Towarzystwa Fotograficznego Wielkiej Brytanii była oceniona jako autoreklama, niegodna
prawdziwych artystów.
Był to okres stalinowski?
No właśnie. I jak można było przewidzieć, oblano Jurka na egzaminie z historii sztuki, którą
miał w małym palcu! Ja dostałem się, ale nie miałem łatwego życia, bo mój start zaczął się
od sądu koleżeńskiego.
7
Dlaczego?
Obstawałem przy przyjęciu Jurka do ZPAF. Spowodowałem, że przyjechała komisja z
Warszawy, jednak nic nie wskórałem. W efekcie stałem się czarną owcą. Dziś myślę, że
wszystko to, jak również zorganizowanie przez Jurka wystawy fotografii amerykańskiej,
przyczyniło się do ożywienia życia fotograficznego w Polsce.
Wystawy fotografii amerykańskiej?
No właśnie. Dzięki zagranicznym kontaktom Jurka w dawnym salonie Łódzkiego Towarzystwa
Fotograficznego przy ulicy Andrzeja Struga 2 po raz pierwszy po wojnie w Polsce
można było zobaczyć prace fotografików amerykańskich. Frekwencja była szalona. Przed
salonem wisiała ogromna flaga amerykańska, którą wydobyliśmy z Jurkiem z Grand Hotelu.
W ciągu wielu lat, jakie minęły od czasów wspomnianych przez Jerzego Neugebauera,
Kosiński wystawiał swoje zdjęcia na wielu wystawach. A oto jak on sam mówił o swoich
młodzieńczych pasjach fotograficznych w jednym z wywiadów:
Neugebauera spotkałem na początku lat pięćdziesiątych, a sztukami wizualnymi w szerokim
tego słowa znaczeniu zająłem się już w roku 1947 wstępując do gimnazjum w Łodzi,
gdzie byłem redaktorem gazetki ściennej pt. „Świat idzie naprzód”. Co miesiąc przygotowywałem
zdjęciowy montaż wycinków z różnych magazynów. Niewiele brakowało, żeby wyrzucono
mnie za to ze szkoły.
Dlaczego?
Ponieważ posługiwałem się wycinkami z pism amerykańskich, a nie czasopism radzieckich
i była o to ogromna awantura. Muszę dodać, że takie montaże robię do dziś. Polega to na
tym, że biorę w ręce nożyczki, które pozostają nieruchome, a papier się obraca.
Jaki to miało związek z fotografią?
Oglądałem wtedy najlepsze zdjęcia, znakomicie wydrukowane, co dawało mi dobrą orientację
w branży fotograficznej. Nie mówiąc o tym, że przecież montaż jest jedną z dziedzin
fotografii. Po pewnym czasie jeden z moich szkolnych kolegów powiedział: „Jurek nie wycinaj
zdjęć istniejących, zacznij robić własne, wycinaj zdjęcia z natury”. Aparat Kodak Box-
Camera dał mi Staszek Pomorski, kolega z ławy szkolnej – i tak się zaczęło.
Jakie tematy interesowały cię na początku?
Akty. Dopiero później wyszedłem na ulicę i fotografia stała się częścią mojego normalnego
życia. Zawsze chodziłem z aparatem, którego jakość nigdy nie była dla mnie ważna. Fotografia
interesowała mnie z filozoficznego punktu widzenia jako koncepcja, którą wymyślałem,
a później szukałem w naturze. Aparat fotograficzny pozwolił mi socjologizować moją
wyobraźnię, dzięki zdjęciom uzmysłowiłem sobie, co mnie w życiu interesuje.
To ciekawe, czy mógłbyś to rozwinąć?
Wyszedłem z założenia, że skoro naciskam migawkę w tym, a nie w innym momencie, to
ten moment definiuje mnie. Zadałem sobie pytanie, co wobec tego w życiu interesuje mnie?
Patrząc na własne zdjęcia szukałem odpowiedzi.
Fotografia spełniała więc wobec ciebie podobną rolę – odnajdywania samego siebie – jaką
dziś dla innych ludzi w Stanach Zjednoczonych spełnia psychoanaliza?
Aparat mówił mi, czym interesuję się wizualnie i był to prąd, który szedł równolegle z
moimi zainteresowaniami intelektualnymi.
Uczestniczyłeś wówczas w kilkunastu wystawach na całym świecie, miałeś nawet w 1957
roku, na kilka miesięcy przed wyjazdem do Nowego Jorku, indywidualną wystawę w Klubie
Krzywego Koła (KKK) w Warszawie – co tam pokazywałeś?
Tak jak już wspomniałem, zacząłem od aktów, w których interesowała mnie architektura
ciała, a w architekturze interesował mnie krajobraz wojny. Z jednej strony ciało jako miejsce,
w którym rodzi się życie, a z drugiej – cała seria ruin. „Chwasty wojny” – tak zatytułowałem
wypalone, okaleczone, przekrojone w połowie domy. Oprócz tego ulica jako teatr, gdyż cho-
8
dzimy w określony sposób, robiąc odpowiednie miny – jak na scenie. Ale jednocześnie ulica
jako prywatność, bo jesteśmy sami z sobą, nikt nas nie obserwuje.
Czy twoje pierwsze zdjęcia miały związek z tym, co później pisałeś?
Oczywiście. Dzieci bawiące się same z sobą wśród ruin z moich wczesnych fotografii były
jakby ilustracją do Malowanego ptaka (pierwsze wydanie 1965 r.). W Malowanym ptaku
erotyka miała związek z moimi pierwszymi aktami, które, nawiasem mówiąc, były pod dużym
wpływem amerykańskiego fotografa Man Raya.
Przeglądając twoje negatywy widziałem, że nie używałeś tradycyjnych materiałów?
Robiłem własne. Kupowałem za grosze filmy do nagrywania dźwięku, na których prawie
nie ma emulsji. Preparowałem własną emulsję, nie wiedząc dokładnie, jaka jest jej czułość.
Potem wywoływałem negatyw w mojej wspaniałej „ciemni”, którą stanowił korytarz prowadzący
do paru mieszkań. Pracę mogłem rozpocząć dopiero po północy, gdy się upewniłem, że
wszyscy już spali.
Twoje wczesne zdjęcia mają ciekawą koncepcję graficzną, bardzo mało w nich tonów pośrednich,
dominuje biel i czerń. Czym było to podyktowane?
Biało-czarne zestawienie w fotografii jest odpowiednikiem zestawienia czasownikrzeczownik,
często używanym w mojej prozie. Na przykład to, co zrobiłem w mojej nowej
książce The Hermit of 69th Street jest dokładnie tym, co wówczas robiłem w fotografii. Starałem
się stworzyć nowy typ wyrazu, w którym elementy treści nie są bardziej ważne niż
elementy formy – fotografia jest przecież jednym i drugim. Jak widzisz, niektóre zdjęcia, jak
np. Stadion, są typowo graficzne, a akty są fotograficzne. W prozie robiłem to samo. Malowany
ptak jest połączeniem wyobraźni – grafiki, z rzeczywistością – fotografią. Opisane sytuacje
z Malowanego ptaka są bardzo wizualne, można je zobaczyć: krajobrazy, postacie, niezwykle
realistyczne sceny. W przeszłości oprócz zachwytów wywoływały wiele nieporozumień
ze względu na trudności odróżnienia życia od fikcji. Na ogół czytelnicy nie wiedzą, co
było przeżyciem, a co jest literacką fabułą. Co jest obrazem istniejącym, a co wymyślonym.
Ale z drugiej strony zarówno na zdjęciach, jak i w prozie zaznacza się twoja obecność?
Pokazuję wyraźnie, że stoję na zewnątrz, zachowując dystans. I dlatego czytelnik mojej
prozy, jak i widz oglądający moje fotografie, może pobudzić swoją wyobraźnię. Na moich
fotografiach widać, że wówczas gdy nacisnąłem migawkę, nikt mi nie pozował. Chciałem
osiągnąć dwie rzeczy: aby temat był jak najbardziej zobiektywizowany, co uzyskałem zachowując
dystans, a jednocześnie zastanowić się, dlaczego, mimo że jestem poza, obiekt interesuje
mnie. W prozie powtórzyłem te same zainteresowania. Zacząłem od ulicy, socjologia –
moje dwa pierwsze eseje, a później Malowany ptak – dziecko konfrontujące się w społeczeństwie.
Jest pewne podobieństwo twoich zdjęć do fotografii Diany Arbus, znanej nowojorskiej artystki
fotografika, która w 1971 roku popełniła samobójstwo?
Tylko pozornie. Arbus fotografowała ludzkie „wybryki natury”, a ja fotografuję wybryki
natury dlatego, że są to ludzie. Spotykam w barze nieprawdopodobnie małą kobietę, którą
chciałbym sfotografować jak normalną osobę. Pokazać, że chociaż nie jest większa niż cztery
szuflady biurka, przy którym siedzi, to w jej głowie kryją się różnorodne tajemnice, takie jak
u ludzi normalnego wzrostu. Poza tym, jeśli chodzi o perspektywę widzenia świata, to wie na
pewno więcej.
Niezmiernie ciekawi mnie twoja opinia o niedawno zmarłym na AIDS znanym fotografiku
nowojorskim Robercie Mapplethorpe (1946-1989), który jest twórcą wielu zdjęć o tematyce
seksualnej.
Mapplethorpe przedstawił ciało jako obiekt seksualny, oddzielając je od humanistyki całej
osoby. Nie wniósł nic do fotografii jako medium. Na przykład członek męski wiszący na
spodniach przez otwarty rozporek nie wnosi nic do kompozycji czy do wiedzy o ciele ludz-
9
kim. Dlatego oceniam bardzo nisko jego prace, mimo że jego zdjęcia sprzedawane są za zawrotne
sumy.
Po przyjeździe do Stanów Zjednoczonych Kosiński nigdy nie przestaje zajmować się fotografią,
chociaż główną rolę w jego życiu zaczyna zdecydowanie odgrywać pisarstwo. W jego
prozie często przewijały się motywy fotograficzne, jak choćby w powieści The Devil Tree:
Pewnego wieczoru, kiedy obserwował przyjęcie wydane przez Kuchnię Znakomitości, zobaczył
wśród gości Karen. Była w towarzystwie fotografa z magazynu „Life”, który robił jej
zdjęcia. W pewnym momencie fotograf wyszedł na kilka minut, żeby zaparkować pozostawiony
na jezdni samochód. Wychodząc aparat z filmem zostawił pod opieką kelnera.
Podczas nieobecności fotografa zachęcona przez ochrypły tłum Karen próbowała otworzyć
butelkę krajowego szampana. Gdy wystrzelił korek, oblał ją strumień spienionego wina i kelner
nie mógł powstrzymać się od pstryknięcia kilku zdjęć powierzonym mu aparatem. Po
powrocie fotografa, kelner oddał mu aparat, nie wspominając słowem o zdjęciach, które nim
zrobił.
Wkrótce ponętny wizerunek zmoczonej szampanem Karen ukazał się na okładce magazynu
„Life” i niektórzy krytycy uznali go za najlepszą okładkę w długiej i znakomitej historii
pisma. Wówczas pojawił się kelner. Powiedział, że gdyby Karen zeznała na jego korzyść,
zdjęcie z okładki pozwoliłoby mu rozpocząć karierę fotografa i spełniłoby się marzenie jego
życia.
W większości sztuk artysta pozostaje w fizycznym oddaleniu. Pisarz zaczyna od słów,
kompozytor od dźwięków, zarówno jedne, jak i drugie są ze swej natury abstrakcją, niemniej
jednak mogą wywoływać w czytelniku czy słuchaczu konkretne obrazy lub emocje. Fotograf
natomiast zaczyna od konkretu, abstrakt rodzi się dopiero w bezpośredniej konfrontacji aparatu
i obiektu. Łatwo więc można zrozumieć frustrację i żal kelnera z powodu odmówienia
mu prawa do tej konfrontacji.
Czy w Cockpit:
Tyle czasu, tak dużo starań, a wynik nieciekawy: widzę się tylko w tym ułamku sekundy,
kiedy migawka była otwarta. Z myśli i emocji, jakie mną w tym momencie rządziły, ani śladu.
Kiedy zejdę z tego świata, a wraz ze mną moje wspomnienia, wszystko co pozostanie to
tysiące pożółkłych fotografii i trzydziestopięciomilimetrowych negatywów zamkniętych w
metalowych szafkach.
Dzień zeszedł mi na segregowaniu i powiększaniu negatywów, na ulicę udałem się dopiero
późnym wieczorem. Od razu zauważyłem młodą ładną prostytutkę, która wysiadłszy z taksówki
ruszyła leniwym krokiem ku narożnemu barowi. Podszedłem do niej i zaprosiłem ją do
siebie. Bez zbędnych słów wymieniła cenę. Zatrzymałem przejeżdżającą taksówkę i podałem
kierowcy jeden z moich adresów. Podczas jazdy dziewczyna milczała, w pewnym momencie
zauważyła tylko, że ma kilku klientów w mojej dzielnicy.
Gdy znaleźliśmy się w mieszkaniu, zaoferowałem jej drinka, lecz odmówiła. Zapłaciłem
jej z góry i pokazałem wszystkie reflektory i kamery przymocowane do statywów. Oświadczyłem,
że wybrałem ją nie tylko dlatego, że uważam ją za ładną, ale także za fotogeniczną.
Wręczyłem jej album z powiększonymi zdjęciami kobiet, zarówno ubranych jak i rozebranych.
Przeglądając je stwierdziła mimochodem, że jedyną fotografię, jaką ma, zawdzięcza
bratu, który pstryknął ją kiedyś polaroidem. Wśród modelek z albumu rozpoznała dziewczynę,
również prostytutkę, na którą natknęła się kiedyś w więzieniu. Zapytała, dlaczego wolę
fotografować prostytutki, a nie zawodowe modelki.
Odparłem, że prostytutki zachowują się w towarzystwie mężczyzn znacznie swobodniej
niż modelki.
10
Po tej krótkiej rozmowie wydała mi się już całkiem odprężona, więc zaproponowałem, żebyśmy
się zabrali do roboty. Zapewniłem ją, że nie musi się rozbierać, jeżeli nie ma na to
ochoty, albowiem fotografowanie kobiet ubranych interesuje mnie tak samo, jak robienie aktów.
Oświadczyła, że z przyjemnością będzie pozowała nago. Przyrzekłem jej, że jeżeli ujęcia
dobrze wypadną, przyniosę je nazajutrz wieczorem na ulicę, żeby mogła je obejrzeć. I jeśli
znajdą w jej oczach uznanie ofiaruję jej kilka sztuk. Poszła do łazienki, by poprawić makijaż,
a ja ustawiłem światła i kamery.
Z początku zachowywała się sztucznie, a ja zmieniałem oświetlenie kąt widzenia, usiłując
uchwycić ją w momencie, kiedy się najmniej tego spodziewała. Fotografowałem ją ubraną i
rozebraną. W momencie kiedy rozpinała bluzkę, zdejmowała stanik, ściągała z siebie spódnicę,
zdejmowała rajstopy. Kiedy uznałem seans za skończony i powiedziałem jej, ile zużyłem
rolek, była zdumiona. Poprosiłem ją o adres i numer telefonu, ale odmówiła. Wychodząc powiedziała,
że każdego wieczoru będę ją mógł znaleźć w tym samym miejscu co dzisiaj, chyba
żeby ją aresztowano.
Gdy tylko wyszła, zabrałem się do wywoływania negatywów. Wybrałem kilka najpiękniejszych,
z których każde eksponowało jakiś szczególny aspekt jej urody. Nad .ranem odbitki
były gotowe, przykrojone do standardowego formatu. Wyglądały naprawdę jak zrobione
przez zawodowca. Z niecierpliwością czekałem wieczoru. Gdy tylko zapadł zmrok, włożyłem
kilka zdjęć do teki i pojechałem na ową ulicę, na której ją spotkałem. Kilka innych dziewcząt
już się tam przechadzało, ale mojej nie było widać. Otworzyłem tekę, wyjąłem jedno zdjęcie,
pokazałem je pierwszej z dziewcząt i zapytałem, czy zna moją modelkę. Owszem, odparła,
ale będę musiał cierpliwie poczekać, gdyż przybywa zazwyczaj ostatnia. Dziewczyna była
oczarowana zdjęciem koleżanki i zażądała, żebym jej pokazał pozostałe. Odpowiedziałem, że
z zasady nie pokazuję nikomu cudzych zdjęć bez zgody modela. Zgodziła się, że dyskrecja to
rzecz ważna także w jej zawodzie i oddaliła się, by wdać się w rozmowę z jakimś mężczyzną.
W dwie godziny później z taksówki wysiadła moja modelka. Całkowicie zmieniła fryzurę,
styl ubioru i makijaż, ale była równie ponętna jak poprzedniego wieczoru. W obawie, że poderwie
mi ją ktoś inny, podbiegłem do niej szybkim krokiem. Nie od razu mnie poznała. Ale
gdy zobaczyła tekę, uśmiechnęła się i zapytała, czy przyniosłem zdjęcia. Oświadczyłem, że
wypadły nawet lepiej niż się spodziewałem i zaprosiłem ją do baru, żeby mogła je sobie spokojnie
obejrzeć.
Gdy już siedzieliśmy przy narożnym stoliku i zamówiliśmy drinki, zacząłem po kolei
wyjmować fotosy z teki. Barman, który z pewnością znał moją towarzyszkę z widzenia,
szeptał coś do swoich klientów, a ci zaczęli się nam uważnie przyglądać. Rozłożyłem fotografie
na stole, na krzesłach, a nawet na podłodze. Dziewczyna była zdumiona. Powiedziała mi,
że nie spodziewała się ich zobaczyć, albowiem wielu klientów udawało, że ją fotografuje, ale
żaden nigdy nie przyniósł jej ani jednej fotki. Po chwili wahania zapytała, czy mogłaby kupić
ode mnie wszystkie te zdjęcia i może nawet zamówić następne.
Zapewniłem ją, że nie stać by jej było na moje honoraria. Pisma płacą mi za jeden fotos
więcej niż ona zdoła zarobić przez cały tydzień. Ale wyznałem, że wybrałem ją na swoją modelkę
dlatego, że jej pragnę i zasugerowałem, żeby zarobiła na nie we właściwy sobie sposób.
Dodałem, że ilekroć uda jej się doprowadzić mnie do orgazmu, otrzyma cztery fotografie do
wyboru.
Szybko zrobiła stosik ze zdjęć i starannie je przejrzała. Zrobiwszy to samo po raz drugi,
pozostawiła na boku już mniej fotografii. Wreszcie zredukowała wybór do czterech. Oświadczyła,
że chętnie zapracuje na dalsze zdjęcia. Jedyny warunek, jaki postawiła, to spotkanie
późnym popołudniem, a to dlatego, że po nocach pracuje zawodowo, a w dzień musi to odsypiać.
Nazajutrz po południu zjawiła się u mnie w modnym zamszowym kostiumiku i wielce
podniecona oświadczyła, że pokazała zdjęcia koleżankom, a te poddały jej myśl, by przygo-
11
towała sobie tekę ze zdjęciami, taką jaką niosą ze sobą zawodowe modelki i aktorki udające
się na przesłuchanie. Byłoby to doskonałe alibi w razie gdyby ją policjanci znowu kiedyś
chcieli aresztować.
Przyjęła ode mnie drinka, przebrała się w przyniesione specjalnie na ten seans stroje. Fotografowałem
ją wiele razy. Następnie kochaliśmy się i ona wybrała sobie jeszcze dziesięć
zdjęć z wykonanych przeze mnie poprzednim razem. Odtąd przychodziła do mojego mieszkania
codziennie w drodze do pracy. Zawsze miała na sobie inny strój, nową perukę, inny
kolor lakieru na paznokciach, inny odcień pomadki na ustach. Nie omieszkiwałem obrzucać
jej za to komplementami, gdyż widziałem, że sprawia jej to przyjemność. Narzekała pół żartem,
pół serio, że moje reflektory męczą jej oczy, a sposoby jakie stosuję, by wywołać u niej
orgazm wyczerpują ją fizycznie, zanim jeszcze udaje się do pracy. Dopiero wtedy uświadamiałem
sobie, że spędzi noc w objęciach kilku obcych mężczyzn.
Pewnego wieczoru, jakiś czas po rozstaniu z nią, ogarnęło mnie dziwne zdenerwowanie.
Przebrałem się tak, żeby nie mogła mnie poznać i ruszyłem jej tropem. Zacząłem obserwować
ją z przeciwległej strony ulicy. W pewnym momencie zajechał samochód policyjny i dziewczęta
szybko się rozpierzchły, tylko po to, by po jego zniknięciu powrócić na swoje stanowiska.
Później obserwowałem, jak rozmawia z jakimś facetem w średnim wieku. Miał zupełnie
nieruchomą, pozbawioną wszelkiego wyrazu twarz. Jego łokcie i przeguby rąk wykonywały
szybkie nie zamierzone ruchy, a prawa dłoń z palcami jak szpony była sparaliżowana. Byłem
pewny, że dziewczyna odmówi kalece, lecz nie uczyniła tego. Oboje wsiedli do taksówki i
odjechali. Pozostałem na ulicy i zastanawiałem się, czego ten człowiek będzie od niej żądał i
czy ona zgodzi się na jego zachcianki.
Podczas naszego następnego spotkania zapytałem ją o niego. Przyznała, że z początku odczuwała
doń pewną odrazę. Kiedy poprosiłem, żeby mi dokładnie pokazała, co robili, wydała
się zaszokowana moją prośbą...
Co jakiś czas Kosiński bulwersuje i szokuje. Pisał o tym m.in. „American Photographer”
(luty 1981) w tekście zatytułowanym On To The Next Century (Do następnego wieku):
Nowy Jork – Jerzy Kosiński wielokrotnie nagradzany powieściopisarz, w swoim poprzednim
życiu za Żelazną Kurtyną był nagradzanym fotografikiem (zob. „Migawki”, czerwiec
1980). Niedawno Kosiński wziął udział w wystawie najnowszych fotografii członków Century
CIub, jednej z najbardziej ekskluzywnych enklaw artystycznych. Kontynuując zapoczątkowaną
w Warszawie tradycję, Kosiński wystawił trzy prowokujące akty. Kiedy kolegafotografik
pochwalił go za portrety „tak pięknych kobiet”, pisarz który przysięga, że „nie znosi
kłamstwa”, poinformował swojego wielbiciela, że postacie na zdjęciach „w sensie biologicznym
są mężczyznami”. Można powiedzieć, że po raz pierwszy transseksualiści w jakiejkolwiek
formie pojawili się w Century CIub. – P.G.
W październiku 1988 roku w Andre Zarre Gallery w sercu nowojorskiego Soho na West
Broadway odbyła się indywidualna wystawa Kosińskiego pt. Early Photographs of Poland
and Russia 1950-1957 (Wczesne fotografie. Polska i Rosja 1950-1957), na której pokazał
kilkadziesiąt zdjęć, a we wstępie do katalogu pisał:
Jaźń jest myśliwym szukającym środków samoekspresji. Pewnego dnia, już jako dorastający
młodzieniec w moim rodzinnym mieście Łodzi w powojennej Polsce, czytając Gighantie,
powieść opublikowaną przez Tiphaigne de la Roche w 1760 roku (pierwszą powieść z gatunku
science fiction), natknąłem się na jego wizjonerski opis, czym może być fotografia jako
sztuka; wizjonerski, ponieważ kiedy pisał swoją książkę, wynalazek fotografii jeszcze nie
istniał i trzeba było na niego poczekać następne osiemdziesiąt lat.
Niebawem podjąłem decyzję: ja też zostanę wizjonerem, a pisarstwo i fotografia staną się
moimi głównymi środkami wyrazu.
12
W następstwie tej decyzji zacząłem pisać do gazetki szkolnej (wkrótce zostałem jej redaktorem)
i jednocześnie robiłem eksperymenty z aparatem fotograficznym, a także z różnymi
technikami wywoływania filmów, między innymi przy zastosowaniu samodzielnie wyprodukowanych
i zmodyfikowanych chemikaliów i emulsji. Po pewnym czasie zacząłem wystawiać
swoje prace, najpierw w czcigodnym Towarzystwie Fotograficznym w Łodzi, a następnie
na wystawach międzynarodowych. Nawiasem mówiąc, Łódź, drugie największe miasto w
Polsce, choć była centrum włókienniczym, zawsze interesowała się sztuką. Tu długo przed
drugą wojną światową otworzono pierwsze na świecie Muzeum Sztuki Współczesnej (którego
zbiory zawierały między innymi oryginały heliografów, autorstwa urodzonego w Łodzi
Karola Hillera), zaś po wojnie Łódź stała się siedzibą znanej na całym świecie Szkoły Filmowej.
Od tamtej pory dzieląc mój twórczy zapał między pisarstwo i fotografię, uświadomiłem
sobie, że, jak to kiedyś sam zdefiniowałem:
„Celem sztuki fikcji, działającej poprzez oryginalny, świadomy wybór słów (które z samej
swej natury są zawsze abstrakcyjne) jest powodowanie, by w umyśle czytelnika ewokowały
się spontanicznie postacie ludzkie, obiekty, uczynki i sytuacje, które są konkretne.
Celem sztuki fotograficznej, działającej poprzez oryginalny, świadomy wybór obrazów
(które z samej swej natury są zawsze konkretne) jest powodowanie, by w umyśle widza
ewokowała się gra kompozycji, świateł i przestrzeni – jakiś nowy porządek wizualny, którego
działanie jest abstrakcyjne. Zatem istota każdej z tych sztuk polega na ruchu, w literaturze
od abstrakcji do konkretu, w fotografii od konkretu do abstrakcji”.
(„Wystarczy być, a wystarczy widzieć”, „American Photographer”, czerwiec 1980)
William Butler Yeats opowiadał się po stronie „sztuki, która nie jest tylko snuciem opowieści”,
a dla Diany Arbus „Nic nigdy nie jest takie, jak się nam mówi. To, co rozpoznaję,
jest tym, czego nigdy przedtem nie widziałam”. Te słowa najlepiej oddają dla mnie naturę
sztuki fotograficznej.
Po wystawie Richard Johnson na słynnej Page Six dziennika „New York Post” (5 października
1988) po rozmowie z Kosińskim w tekście zatytułowanym Jerzy unwrapping his
kinky sex photos (Jerzy pokazuje swoje fotografie niekonwencjonalnego seksu) pisał:
Jerzy Kosiński gotów jest otworzyć ponownie poprzez magię swojego aparatu fotograficznego
zaryglowane od dawna drzwi do nowojorskich seks-klubów.
Powieściopisarz-podglądacz zamierza odsłonić swoją prywatną kolekcję niektórych
„dziwnych” osób, jakie spotkał w nowojorskim seksualnym podziemiu.
„Przestałem fotografować tę scenerię około 1975 roku”, zapewnił Jerzy wczorajszego wieczoru
w Andre Zarre Gallery, w której wystawione są fotodziennikarskie obrazy, jakie robił w
Polsce i Rosji w latach 1950-1957.
Kiedy jednak skórzane bary dla sadystów i masochistów typu Hell Fire CIub pracowały na
pełnych obrotach, Jerzy, jak sam utrzymuje, „proponował napotkanym tam seksualnym dziwakom,
by mu pozowali”.
„Miałem jedną pracownię na 79 ulicy, a drugą na 12. Fotografowałem moje modele bez
twarzy, chyba że zgodzili się ją pokazać. Nigdy nie robiłem nieprzyzwoitych zdjęć”.
Jerzy powiedział George'owi Rushowi z Page Six, że we wczesnych latach sześćdziesiątych
zaczął fotografować artystów burleskowych.
„Co kilka miesięcy robiłem zdjęcia niektórych striptizerek, tych dobrych. Porównując je,
można było zobaczyć jak ich ciało, to przybierało, to traciło na wadze.
Nigdy nie robiłem zdjęć mężczyznom, ale fotografowałem transwestytów. Mam serię
zdjęć trzech braci, którzy stali się trzema siostrami. Chyba byli Kolumbijczykami, ale jeden z
nich zdobył tytuł Miss Piękności Berlina Zachodniego”.
13
Jeśli chodzi o wystawę zdjęć homoseksualistów Roberta Mapplethorpe'a, Jerzy uznał ją za
„interesującą głównie ze względu na oprawę zdjęć”.
„Byłem rozczarowany. Temat jest całkowicie konwencjonalny, fotografowie porno robili
takie zdjęcia latami. Jeśli chodzi o aspekt artystyczny, to co Mapplethorpe robi ze światłem i
cieniem, właściwie nie posuwa naprzód osiągnięć francuskich fotografików sprzed 50 laty”.
Jerzy powiedział, że kiedy skończył niekonwencjonalne erotycznie bestsellery Randka w
ciemno i Ring, postanowił porzucić bohaterów noszących skórzane obroże: „zacząłem się
powtarzać”.
Uznał również, że „dyskoteka jest hałaśliwym grobem”. „Johnny Carson powiedział mi
kiedyś: «W tym kraju przyglądamy się rozmowom». Cóż, teraz gdy mam 55 lat, chciałbym
móc ich słuchać. Życie cyganerii artystycznej zanikło. Odwiedziłem ostatnio «World» (klub
nocny) i nie zobaczyłem w nim niczego ciekawego”.
Może dlatego Kosiński chciałby w przyszłym roku zrobić pokaz swoich aktów i oprócz pisania
scenariusza do politycznego dramatu o Lwie Trockim, pracuje nad „moralitetem, którego
akcja rozgrywa się w seks-klubie lat siedemdziesiątych”.
„Nowy Jork był bardzo kolorowym miastem” – powiedział Jerzy – ale ta era już się skończyła.
„Wkroczyła między nas nowa choroba”.
Z perspektywy kilkudziesięciu lat widać, że fotografia była jedną z pierwszych i najbardziej
trwałych pasji Kosińskiego. Nigdy nie rozstawał się z aparatem fotograficznym, zawsze
towarzyszył mu choćby mały automat.
Fotografia fascynowała Kosińskiego wszechstronnie – jako bogate zjawisko, jako sztuka,
wiele pisał na tematy estetyki fotograficznej, jak choćby w eseju pt. Jak fotogeniczne musi
być moje ja („Sztuka” nr I, 1989):
„Każde pokolenie ma taką definicję człowieka, na jaką sobie zasłużyło” – napisał Abraham
Joshua Heschel w Who Is Man? (1965). Można to sparafrazować: każde pokolenie zasłużyło
sobie na swój portret.
Siedzę sobie nieruchomo, podkreślam: nieruchomo, a nie sztywno czy bez życia, czekając
aż sfotografuje mnie Czesław Czapliński, jeden z portrecistów, którzy zasłynęli w ostatnim
dziesięcioleciu dzięki utrwaleniu na zdjęciach wszystkich znanych, sławnych i najbardziej
interesujących twarzy świata: ślicznej Catherine Deneuve i pogrążonego w myślach Avedona,
uśmiechniętego Josepha Brodsky'ego i zamyślonego Liberace.
Tak się zdarzyło – a nie jest to dziełem przypadku, lecz wynikiem świadomego filozoficznego
zamysłu, że Czapliński jest (bodaj) jedynym spośród fotografów koncentrujących się na
ekspresji twarzy ludzkiej, który zdaje sobie sprawę z tego, że zbliżenie umieszcza w kadrze
także jego samego.
– Czy mam pozować? – zapytałem, gdy Czapliński zaczął ustawiać ostrość na mojej twarzy.
– Pozować? – odpowiedział fleszując uśmiechem i silną lampą.
– Na przykład na koniu, jak królowa Wiktoria. Jej ulubiony fotograf, George W. Wilson,
sportretował ją na jednym zdjęciu z chłopcem stajennym w szkockiej spódniczce i z ręką na
chrapniku jej konia.
– A czy i pana nie przyłapano w pozie kawalerzysty, twarzą w twarz z masą czytelniczą
bez twarzy, z półnagim torsem, nie twarzą? – Czapliński odrzucił mój pomysł i wykonał całą
serię zdjęć z jednego obrotu.
– A może pozować inaczej? – zmieniłem soczewkę mózgową, odsuwając się jednocześnie
od aparatu. – Tak jak pisarze pozują swoim ulubionym fotografom. Jak Scott F. Fitzgerald
pozował Nikolasowi Murayowi z wzrokiem utkwionym w nie zapisaną kartkę. Jak bardzo
brodaty D.H. Lawrence pozował Edwardowi Westonowi. Jak zapięty na ostatni guzik T.S.
14
Eliot pozował Irvingowi Pennowi. Jak Christopher Isherwood z wyciągniętą ręką usiłował się
wymknąć George'owi Plattowi Lyncsowi. Jak Truman Capote pokazywał Andy'emu Warholowi
swoje krwawiące jeszcze blizny po operacji plastycznej. Albo jak niektórzy znajomi pisarze
pozują mnie, swemu ulubionemu fotografowi – powiedziałem przypominając w ten
sposób Czaplińskiemu, że poza pisarstwem wypowiadam się także poprzez sztukę fotografii.
– Wiem, o co panu chodzi, ale ja tak nie patrzę na pana – odpowiedział Czapliński, zmieniając
ustawienie świateł.
– A może powinienem patrzeć w dal, jak Cocteau na zdjęciu Gisele Freude? – zapytałem
wiercąc się na krześle i rozmyślając nad tym, czym jest dla mnie moje własne istnienie?
Czemu stawiam czoło, gdy tak rozmyślam o moim byciu tu i teraz? Takie są wszechogarniające
imponderabilia sformułowane przez mego żydowsko-amerykańskiego guru, Abrahama
Joshuę Heschela.
– Proszę patrzeć w głąb swego ja, patrząc w aparat – powiedział Czapliński szukając w
torbie innego obiektywu.
– Moje ja nie jest na tyle szczególne, żeby się w nie wpatrywać – powiedziałem enigmatycznie.
Jestem przecież powieściopisarzem. Pisarz bez przerwy aranżuje konfrontacje między
swoim ustawionym w bojowym szyku bohaterem a coraz to nową personą.
– W tej konfrontacji chcę pana uchwycić, jakim pan jest naprawdę. Pana, nie pańską personę
– powiedział Czapliński, montując nowy obiektyw.
– Więc może powinienem wystąpić, powiedzmy, w kusym stroju do gry w polo albo za
obszernej kurtce narciarskiej?
– Powinien pan wystąpić w wyrazie twarzy, który ujawnia pańskie nagie ja. Powinien pan
być piórem nad piórami, które służą swemu ja i stowarzyszeniu PEN. Czy Chance z Being
There (Wystarczy być) nie powiedział: „Lubię się przyglądać”. Więc niech się pan przygląda.
Niech się pan przygląda swemu ja.
– Kwestia „Lubię się przyglądać” – to hołd, który moje pisarskie ja złożyło obrazom – powiedziałem,
zerkając w głąb swego ja. Przecież od stwierdzenia, że na początku było słowo,
powtarzam: słowo, nie obraz, to właśnie obraz potrzebował czegoś, na czym mógłby się wesprzeć.
A kto ma do tego zadania lepsze kwalifikacje niż pisarz? – machnąłem piórem w stronę
Czaplińskiego. – Był to także hołd złożony Abrahamowi Joshui Heschelowi, który powiedział:
„Jestem tym, co widzę”. Rozumie pan, nie powiedział: „Widzę, czym jestem”. Na pewno
nie wtedy, kiedy patrzę w głąb swojej camery obscury – powiedziałem uśmiechając się do
camery lucidy Czaplińskiego.
– Nie ma problemu – pospieszył z odpowiedzią Czapliński fotografując mnie z profilu. –
Czy Heschel, pański ulubiony myśliciel, nie powiedział: „Do człowieka można podejść i
obejrzeć go na dwa sposoby, od wewnątrz i od zewnątrz. Od wewnątrz widzi się siebie, tu i
teraz; od zewnątrz wychodzi się na spotkanie współczłowiekowi – tak?” – Czapliński sprytnie
uprzedził mój następny argument.
– Tak – zgodziłem się. – Ale skąd wiadomo, czy moje ja nie jest jak Imp of the Perverse
(Duch przekory) Poego? Rodem z Poego i rodem z Polski? Czy inwencja literacka – ciągnąłem
– nie czyni z powieściopisarza mistrza pozorów?
– Tak i nie – odpowiedział Czapliński zwiększając szybkość migawki. Przypominam sobie,
co pan mówił o różnicach między fikcją a fotografią. – I zacytował dosłownie z pamięci,
co wydrukowano w „American Photographer”.
– Czy w takim razie, zamiast zalewać światłem każdą moją zmarszczkę, każdy mój siwy
albo wypadający włos, nie byłoby lepiej sfotografować mnie gdzieś między Jądrem ciemności
Conrada a Ciemnością w południe Koestlera? Jak pan myśli. Czap? Czyżby pan naprawdę
uwierzył, że którykolwiek z nas może uchwycić prawdziwe ludzkie ja za pomocą fikcji literackiej
albo automatycznej ogniskowej – zawahałem się przed zadaniem pytania, które mnie
samego przyprawiało o wahanie, kiedy mi je zadawano.
15
– Czy to możliwe? – zawahał się jak ja.
– Sądzę, że tak – odpowiedziałem wkładając maskę, którą właśnie wymyśliłem. – Czy „ja”
nie jest szczeliną apretury? Szczeliną zaskoczoną podczas chwileczki autoekspozycji? –
ośmieliłem się zaproponować Czaplińskiemu, gdy ten ledwo dostrzegalnym ruchem palca
zamknął aparat na głębię mego ja.
16
Pisarstwo
Dla Kosińskiego pisarstwo było zawodem, z którego czerpał środki finansowe pozwalające
prowadzić życie na dość wysokim poziomie, ale było również, a może głównie – pasją. Aby
to w pełni zrozumieć trzeba było widzieć go w trakcie pisania, które sprawiało mu ogromną
przyjemność. Obserwowałem go wielokrotnie. Kiedy pisał esej do mego albumu fotograficznego
Twarzą w twarz, po kilkunastu wersjach, nad każdą pracował kilka dni, ciągle nie był
zadowolony. Oddając następną wersję do przepisania, mówił – teraz jest to, co chciałem. Ale
kiedy tylko czysty, przepisany maszynopis leżał na jego biurku, różnokolorowe mazaki szły
w ruch. A on sam mówił – „jak mogłem tak napisać”. Zaczynałem powątpiewać, czy kiedykolwiek
zakończy się proces pisania...
Tak było i jest ze wszystkimi książkami Kosińskiego, których rękopisy oglądałem w depozycie
bankowym. Byłem również świadkiem tego, jak otrzymał wydruk książki The Hermit of
69th Street (1989), na którym mógł nanieść tylko niewielkie poprawki, co było zaznaczone
we wcześniejszej umowie z wydawnictwem, które chciało dotrzymać terminu wydania książki
i posłało do druku tekst, nie czekając na korektę autora. Kosiński normalnie zmieniał tekst
wiele razy. Na „przepisywaniu” polegało jego pisanie, co często podkreślał. Tym razem nowa
wersja zawierała wiele zmian, gdyż doszły nowe źródła. Kosiński, jak zawsze, chciał sam
opłacić koszty następnej korekty. Niestety. Było za późno – książka poszła do druku. Stąd na
początku pierwszego wydania The Hermit of 69th Street (Seaver Books/Henry Holt and Co.,
Inc., New York, 1988) umieszczono notatkę autora obiecującego pełny tekst w następnym
wydaniu książki:
Od autora
Odkąd zaczął pisać, Norbert Kosky kierował się naukami F.L. Lucasa: „Na koniec, wiele
przemawia za regułą «pisz w pośpiechu, poprawiaj w wolnych chwilach». I zazwyczaj poprawianie
jest najlepsze wtedy, kiedy miało się czas zapomnieć, co się napisało i spogląda się
na to świeżymi oczyma”. (Styl, rozdz. Metody pisarstwa, l955, 1962, s. 259).
Wysyłając tę książkę do druku, odkryłem wśród należących do Kosky'ego rzeczy kolejne
serie przypisów i końcowych dopisków. Było za późno, by włączyć je do pierwszego wydania.
Mój wydawca zapewnił mnie jednak, że włączy je do wydań późniejszych.
Póki co, krytycy i czytelnicy zostaną niechcący wynagrodzeni za brak ostatecznego szlifu
możliwością nabycia pozycji do zbiorów kolekcjonera rzadkich książek: niekompletnym
compleat autofikcyjnego stylu Norberta Kosky'ego.
Jest to o tyle ciekawe, że The Hermit of 69th Street to książka, którą pisarz zgodnie z założeniem
zostawił na etapie brudnopisu, a pracował nad nią w latach 1982-1988. Wiele swych
innych książek w następnych wydaniach zmieniał i rozszerzał. Jest to typowe dla Kosińskiego,
który traktował swoje książki jak życie, a więc ciągły rozwój, ruch i dlatego trudno mu
było zakończyć proces pracy nad książką, w której realne życie przeplata się z literacką fikcją.
Malowany ptak (1965) to nie tylko pierwsza powieść Kosińskiego i nie tylko przyniosła
mu największą sławę. We Francji otrzymał za nią nagrodę „Le Prix du Meilleur Livre Etranger”
(1966), uznającą tę publikację za najlepszą zagraniczną książkę roku. W ciągu dwudziestu
pięciu lat od daty jej ukazania się nakład Malowanego ptaka dawno przekroczył trzy miliony
egzemplarzy. Przetłumaczono tę powieść na ponad dwadzieścia języków, w tym w 1988
roku również na polski. Malowany ptak, jak żadna inna książka, przyniosła autorowi wiele
zmartwień i nieczęsto dotąd spotykanych w świecie literackim ataków.
17
Dwa pierwsze zbiory esejów Kosińskiego o psychologii społeczeństwa skolektywizowanego
centralnie The Future Is Ours, Comrade (1960) i No Third Path (1962) były na listach
bestsellerów, ukazały się w odcinkach jednocześnie w „The Saturday Evening Post” i w
„Reader's a Digest”, co się do tego czasu nigdy nie zdarzało. Wydrukował je autor pod literackim
pseudonimem Joseph Novak. Kiedy zapytałem Kosińskiego, dlaczego po takim sukcesie,
pierwszą swoją powieść Malowanego ptaka (1965) wydał pod nazwiskiem Jerzy Kosiński
i do tego po angielsku, a nie po polsku, powiedział:
Rzeczywiście w roku 1965 nikt w świecie wydawniczo-literackim Ameryki o Kosińskim
nie słyszał, gdyż Novak nie był dotąd z Kosińskim utożsamiany. To było pierwsze poważne
ryzyko, gdyż książka wydana przez Kosińskiego (do tego powieść – trudny do sprzedaży gatunek
literatury) nie mogła łatwo korzystać z sukcesu dwóch książek (1960, 1962) Novaka.
Po drugie, od strony dźwiękowej rzecz biorąc, „Jerzy Kosiński” to dźwięki bardzo trudne do
wymówienia, i do zapamiętania, dla anglosaskiego społeczeństwa ze względu na brak w angielskim
języku twardego dźwięku „rz” i miękkiego „ń”. Dlatego wszyscy w Ameryce wymawiają
moje imię i nazwisko jako „Drzerzy Kozynsky”, a nie „Yerzeee Koseensky”, jak
brzmi wymawiane po polsku.
Dodatkowym ryzykiem było zarzucenie mojej mowy ojczystej na rzecz angielszczyzny:
Mogło się okazać, że moja polszczyzna byłaby wystarczająco dobra, aby Malowany ptak
wszedł do panteonu literatury polskiej?
Na pisanie po. angielsku miałem jednak, bardzo mnie wtedy przekonywający, argument
psychiczny. Polszczyzna skonkretyzowałaby krzywdząco moją powieść, nadając jej partykularność,
nie mówiąc już o zaproszeniu, jakie sugerowałaby, do szukania w konkretnej rzeczywistości
polskiej rzekomo istniejących bohaterów-adresatów. Natomiast ja chciałem, aby
historia bezimiennego chłopca była jak najbardziej oderwana ode mnie – a jak najbliższa
czytelnikowi. Mnie chodziło o uniwersalność tragedii, a nie umiejscawianie jej poprzez język
polski, tylko w Polsce. Jako socjolog miałem ponadto przykłady innych pisarzy: Bronisława
Malinowskiego, Floriana Znanieckiego oraz, bez przesady, co najmniej kilku tuzinów polskich
intelektualistów, nie mówiąc już o Conradzie, którzy, mimo że wykształceni w Polsce,
pisali i piszą czy to w Anglii czy Ameryce po angielsku, lub w innych językach.
Nie ma kwestii, że poprzez swą etymologiczną odrębność i brak np. onomatopeiczności,
język angielski nadał treści Malowanego ptaka własną, bardzo specyficzną, celowo przeze
mnie pożądaną „ponadprzestrzenność” i brak emocjonalności, spotęgowane przez świadome
użycie w książce tylko uniwersalnie brzmiących i zangielszczonych imion bohaterów, a także
brak jakiejkolwiek nazwy miejsca akcji. Skomentowałem ten temat obszerniej w eseju Notes
of the Author on The Painted Bird, który wyszedł w momencie pierwszej publikacji Malowanego
ptaka w 1965 roku.
Tak na przykład sformułowanie następującej akcji z Malowanego ptaka po angielsku niesie
ze sobą, dla mnie, człowieka, który w angielskim nie wyrósł, a tylko w ten język wrósł już
jako człowiek dorosły, większy stopień wyobcowania emocjonalnego, większą swobodę i
łatwość wypowiadania się po angielsku:
„...Sometimes the man lifted the woman, forced her to kneel on the bed leaning on her elbows,
and he mounted her from the back, beating her rhythmically with his belly and thighs.
I looked on with disappointment and disgust at the two intertwined, twitching human
frames. So that’s what love was: savage as a bull prodded with a spike, brutal, smelly,
sweaty...”
Proszę porównać powyższy fragment napisany po polsku, w tłumaczeniu Tomasza Mirkowicza
(Malowany ptak. Czytelnik, Warszawa 1989):
„...Czasami chłop podnosił ją z posłania, zmuszając, aby klękała na łóżku, wsparta na łokciach,
i wchodził w nią od tyłu, rytmicznie waląc w jej ciało brzuchem i udami.
18
Przyglądałem się z rozczarowaniem i obrzydzeniem ich splecionym, dygoczącym postaciom.
Więc to miała być miłość: dzika jak buhaj dźgany ostrym kołkiem, brutalna, cuchnąca,
pełna potu ...”
Parafrazując powyższy kontrast, mógłbym powiedzieć, że często ci z nas, którzy wyrośli
od dziecka w języku ojczystym „przyglądają się z rozczarowaniem i obrzydzeniem” akcji
seksualnej przedstawionej werbalnie w ich języku ojczystym. Podczas gdy w języku ich ojczyma,
którym operują zupełnie swobodnie, ta sama akcja emocjonalnie nie psuje im literackiego
smaku. Wielu z moich dwujęzycznych przyjaciół – pisarzy, dramaturgów, filmowców,
którzy tak jak ja piszą w zapożyczonym języku – po angielsku, francusku, niemiecku, takie
samo doświadczenie potwierdza.
Ironia mego literackiego losu, a może kara za grzech szukania literackiej uniwersalności,
polega na tym, że w tej chwili (1989), kiedy historia otworzyła zamknięte od 1957 roku drzwi
do Polski – kraju mego ojczystego języka, moje powieści są tam tłumaczone na mój ojczysty
język przez innych pisarzy, którzy także piszą po angielsku.
Tymczasem ja, powieściopisarz „istnieję” tylko w języku angielskim, nie posiadając własnego
polskiego głosu powieściopisarskiego. A gdybym dał się skusić i któregoś roku zdecydował
na napisanie choćby jednego fragmentu Malowanego ptaka czy Kroków własną polszczyzną?
Byłby to interesujący przykład, jak pisze ojczystym językiem pisarz, którego tylko na
ojczysty język przekładano z angielskiego – his step-mother tonque – języka macochy. Ŕ
propos różnicy emocjonalno-tonalnej między polskim a angielskim – proszę zwrócić uwagę,
że podczas gdy po polsku słowo ojczym i macocha brzmią nieprzychylnie, bo odbiegają od
ojca i matki, ich odpowiedniki angielskie –stepfather i stepmother – brzmią po angielsku całkiem
neutralnie, ponieważ słowo step (krok) tylko kwalifikuje słowo father (ojciec) i mother
(matka). W języku polskim zaś ich odpowiednikami są słowa całkowicie nowe, prawie karykaturalne,
nic z pojęciem ojca i matki nie mające wspólnego...
Ale wróćmy do początku. Wydanie Malowanego ptaka nie było łatwe. Rękopis odrzucano
co najmniej dwanaście razy. Jednego razu, kiedy byłem z Kosińskim w banku, gdzie w sejfie
trzymał cenne listy, pamiątki, rękopisy, pokazywał mi śmiejąc się odmowę wydawnictwa,
które wydrukowało jego dwie pierwsze książki. Kiedy wreszcie prestiżowe bostońskie wydawnictwo
Houghton-Mifflin postanowiło wydać Malowanego ptaka (1965), w nieco skróconej
wersji pozbawionej pewnych seksualnie zbyt realistycznych akapitów, które zostały
przywrócone w wydaniu w miękkiej okładce w 1966 roku, nakład nie był szokujący – 3500
egzemplarzy. Dopiero po roku Malowany ptak ukazał się w dużym nakładzie w miękkiej
okładce, na którą jako projekt graficzny Kosiński wybrał fragment z tryptyku Hieronima Boscha,
scenę z Sądu Ostatecznego, potwora, który niesie w koszyku na plecach dziecko. Panujący
wówczas niepodzielnie w Stanach Zjednoczonych hippisi „dzieci kwiaty” zaczęli identyfikować
się z tą książką i zaczęto sprzedawać ją w setkach tysięcy egzemplarzy. Posypały się
recenzje i przekłady. Myślę, że dobrym przykładem tego, co wówczas pisano o Malowanym
ptaku, będzie wybór głosów, głównie amerykańskich i niemieckich, jakie zamieściły londyńskie
„Wiadomości” (nr 1047, 24 kwietnia 1966):
Z listu Artura Millera do Kosińskiego:
Surrealistyczny charakter Pana książki działa na umysł tak wstrząsająco przez to, że jest
tak starannie utrzymany w ramach prawdopodobieństwa i rzeczowości. Straszliwe doświadczenia
związane z hitleryzmem są dla mnie kluczem do naszej epoki – hitlerowcy doprowadzili
tylko do ostateczności to, co czai się w tzw. normalnym społecznym bytowaniu i w normalnym
człowieku. Okazał Pan właśnie tę normalność, a to rzecz bardzo ważna i trudna.
Trudno mówić o pięknie przy takim temacie, a jednak stworzył je Pan dzięki stopniowo odsłanianej
i zmiennej treści centralnego obrazu. Mam nadzieję, że zostanie to uznane za osią-
19
gnięcie jedyne w swoim rodzaju. Gdybym miał kiedyś wrócić do Niemiec, myślę, że Pana
Ptak polatywałby tam nad moją głową.
Joseph P. Bauke w „Saturday Review”:
Wstrząsająca książka, pełna scen sadyzmu, które mają niewiele sobie równych w literaturze
współczesnej... Mistrz makabry, Kosiński, jest autentycznym głosem dzieci naszego wieku.
Elie Wiesel w „New York Times Book Review”:
Jedna z najlepszych książek. To opowiadanie w pierwszej osobie, pisane z głęboką szczerością
i wrażliwością, jest czymś więcej niż spowiedzią i miejscami osiąga urzekający charakter
i ton jak gdyby – surrealistycznej opowieści... Przedstawiona z ekonomią środków,
umiejętnie i wnikliwie przemawia do chłopięcego umysłu i serca, stanowi jeden z najbardziej
przerażających składników narracji...
Andrew Fieid w „New York Herald Tribune”:
W The Painted Bird Kosiński dał nam książkę, która choć nie opisuje ani jednej ważnej
bitwy, mówi nam o drugiej wojnie światowej wszystko co trzeba, a nawet więcej niż chcielibyśmy
wiedzieć.
Prof. Giorgio de Santillana, autor Crime of Gelleo:
Jest to jeden z najważniejszych dokumentów naszego czasu. Styl jest właśnie taki, jaki
powinien być, a równocześnie odznacza się wrażliwością spostrzeżeń i niedomówieniami
właściwymi prawdziwej poezji.
Aleksander Janta (przedstawiony czytelnikom jako „polski poeta i pisarz”, z wyliczeniem
książek w języku angielskim):
To odważne i przykuwające świadectwo mroków naszego wieku wykracza daleko poza
kliniczną historię jednostki, opowiedzianą tu z przerażającym realizmem. Pomnożona przez
miliony historia «pomalowanego ptaka» jest symbolem poniżającej zbiorowość ludzką wojny,
która nie skończyła się z chwilą podpisania zawieszenia broni. Nieludzkość ludzi wobec ludzi
przybiera w różnych stronach wielorakie postaci. Prawdziwy wymiar tej paraboli tkwi w jej
alegorycznych implikacjach...
Oleg Ivasky w „Library Journal”:
Od niektórych książek trudno się oderwać, a inne znów trudno zapomnieć. Jedno i drugie
dotyczy tej książki...
Lewis Nichols w „New York Times”:
... jedna z najlepszych książek wydanych tej jesieni i stanowczo najbardziej przerażająca...
Luis Bunuel, światowej sławy reżyser filmowy:
W ostatnich kilku latach chyba ta książka wywarła na mnie największe wrażenie. Czytając
ją byłem zafascynowany i kilka razy musiałem przerwać lekturę, tak mnie przeraziły niektóre
rozdziały. Jest w niej coś więcej niż realizm, dla mnie jest to wyprawa w świat koszmaru i
trwogi poprzez świat niesprawiedliwości, nasz własny świat. Dałem ją do przeczytania kilku
przyjaciołom, na których zrobiła to samo niezatarte wrażenie...
Franz Schonberner, były redaktor „Sumpliciasimusa”:
Wśród niezliczonych wspomnień z niezliczonych piekieł, które zniekształciły oblicze naszego
świata w ostatnim trzydziestoleciu – świadectwo Pana należy do wybitnych. Jest to,
jeśli mnie pamięć nie zawodzi, pierwszy wypadek, że ktoś odważył się dać obraz cierpień
sześcioletniego dziecka... Wielkie osiągnięcie artystyczne i po prostu ludzkie...
Kurt Seeberger w „Münchener Merkur”:
Książka Kosińskiego jest mistrzowskim eposem...
Rainer Fabian w „Reinischer Merkur”:
Powieść Kosińskiego jest niezmiernie ciekawą próbą opisu psychologicznych odkryć za
pomocą psychologicznych symbolów i archetypów, i zarazem próbą dogłębnego wyjaśnienia
20
okropności, które ogarnęły Europę XX w.... Jest to niewątpliwie jedna z najważniejszych
książek ostatnich lat...
Gerhard Zwerenz w „Zeit”:
Słusznie można nazwać książkę Kosińskiego najbrutalniejszą książką sezonu: trzeba jednak
dodać, że artyzm i poezja nie ustępują tu brutalności... Książka taka wymaga wielkoduszności...
także ze strony czytelników.
Karla Hocker w „Kölnische Rundschau”:
Nie jest to właściwie książka do czytania, lecz – książka do cierpienia...
Peter Meier w „Tages-Anzelger” (Zurich):
Ten dokument pisany w pierwszej osobie liczby pojedynczej opiera się dość widocznie na
autobiograficznych danych – co nadaje autentyczny charakter opisom nawet najbardziej nieprawdopodobnym.
Wstrząsa tu temat i wstrząsają fakty, a nie (jak np. u Grassa) sposób ich
podania. Wynosi to książkę wysoko ponad kategorię tanich „dreszczowców”, przenosi ją w
sferę konieczności: czuje się, że Kosiński musiał napisać to sprawozdanie. Tylko ludzie bezmyślni
i bez serca mogą przejść obok niego obojętnie.
Herbert Singer w „Tagesspiegel”:
Przerażająca książka. Wywoła nieporównany wstrząs, uderzy czytelnika, będzie go prześladowała
całymi dniami... Odpycha i budzi podziw... wymyka się spod krytyki i estetycznych
ocen.
Franz Schonauer w „Kölnischer Stadtanzegler”:
Są w tej książce sceny nie do zapomnienia, wobec których bledną najbardziej wstrząsające
fragmenty Sanktuarium Faulknera.
Wolfdietrich Schmurre w „Spiegel”:
Autor jest bardziej niż dobrze obznajomiony z mroczną wyobraźnią nieszczęśliwego dzieciństwa.
Tło jest przykuwające, pełnia materiału wprost przytłacza, styl jest realistyczny i
wyrobiony w amerykańskiej szkole powściągliwości.
W zupełnie innym tonie pisał korespondencję z USA pod tytułem Laur malowany Wiesław
Górnicki, którą opublikowała „Polityka” (19 marca 1966):
Tak więc po latach posuchy doczekaliśmy się wreszcie własnego wieszcza. Wieszcz nazywa
się Jerzy Kosiński, mieszka w Nowym Jorku i posiada obywatelstwo Stanów Zjednoczonych
A. P., toteż mówiąc „my” mam na myśli nie nas, krajowych prowincjuszy od prądów
intelektualnych wolnego świata, lecz raczej tych, co w naszym imieniu nieustępliwie podtrzymują
więź z awangardą światowej kultury.
Najnowsza książka wieszcza pt. Malowany ptak (w języku oryginału The Painted Bird)
ukazała się dopiero przed dwoma miesiącami, a już zdobyła sobie entuzjastyczne przyjęcie
krytyki i przekroczyła nakład 100 tysięcy egzemplarzy, co na amerykańskie stosunki należy
uznać za triumf niezwykły. Wieszcz zawarł ponadto umowy na dwanaście przekładów obcojęzycznych
i tyleż do nich odrębnych posłowi, gdyż w przeciwieństwie do innych wieszczów
odznacza się znakomitym łbem do biznesu. Należy więc oczekiwać, że na łamy prasy literackiej
Europy spłynie wkrótce potop zachwytów i cmokań. Może nie wypada abyśmy na tę
okoliczność byli całkiem nie przygotowani?
Albowiem Kosiński wieszczem jest, jako rzecze profesor Pimko. Z początkiem lutego
udowodnili to na specjalnym sympozjum w Nowym Jorku czterej czołowi krytycy emigracyjni
(w tym jeden psychiatra), a oni ostatecznie powinni się znać na literaturze. Niżej podpisany
miał honor przysłuchiwać się obradom sympozjum i może zaświadczyć, że wydawanie patentu
na wieszcza odbyło się zgodnie ze wszystkimi przepisami polonistyki od pana Zagłoby.
Przewód wpływologiczny wykazał najpierw, że Kosiński tzw. pełną garścią czerpie z najświetniejszych
tradycji literatury światowej. Jako protoplastów jego myśli wymieniono m.in.
Dostojewskiego, Nietzschego, Céline’a, Hamsuna oraz Sienkiewicza, który bardzo gustownie
21
opisywał wydłubywanie oczu – temat szczególnie bliski Kosińskiemu. Po stwierdzeniu, że
wieszcz na szczęście nie chodzi samopas i mieści się we właściwych wpływach, dokonano
rozbioru literackiego dzieła. Eksperci zeznali, że książka świadczy o „niebywałej erupcji talentu”
i „wyjątkowym zmyśle obserwacyjnym”. Porusza „odwieczne ludzkie dylematy”, przy
czym Kosiński jest „jednym z największych moralistów naszej epoki”. Książka jest również
„pedantycznie zgodna z naszą wiedzą o lecznictwie ludowym, podsumowaną w znanej pracy
profesora Biegeleisena”. Wykazano na koniec „pełną zbieżność z linią filozoficzną literatury
pesymistycznej, wiodącą od Nietschego do Henry Millera”. Co się zaś tyczy strony formalnej,
to jasne jest, że Kosiński „sięgnął wyżyn wyrazu artystycznego”.
Mało kto w takiej sytuacji powinien powątpiewać, że Kosiński wieszczem jest. A krążące
po Nowym Jorku plotki, jakoby zwołanie sympozjum i wykluczenie z niego nawet cienia
kontrowersji mogło mieć związek z hojnym darem wieszcza na rzecz organizatorów – należy
zapewne odrzucić jako plugawą insynuację.
Niżej podpisany nie jest krytykiem literackim i uchowaj Bóg, żeby się mądrzył na temat
nie swojej specjalności. To, że osobiście wywiódłby parantele Kosińskiego raczej od barona
Münchhausena, Przybyszewskiego i Eugeniusza Sue – nie ma wielkiego znaczenia. Toteż
poprzestańmy raczej na informacjach bez rozleglejszych komentarzy.
Dyplom wieszcza ominął Kosińskiego za jego pierwszą w wolnym świecie książkę pod
szyderczym tytułem Przyszłość jest nasza, towarzysze! Nawet życzliwi uciekinierom krytycy
pokryli ją zakłopotanym milczeniem jako cokolwiek niezdarną beletryzację tez propagandowych
Freies Europa, a na tej podstawie nawet w Ameryce do Panteonu nie wpuszczają. Darujmy
też sobie relację o następnej książce pt. Nie ma trzeciej drogi, z której dowiadujemy
się, że komunizm wkrótce upadnie. Obie ukazały się pod pseudonimem Józef Novak.
Wieszcz, jak dotychczas, jest więc człowiekiem jednego dzieła, czyli Malowanego ptaka.
Trudno je nazwać powieścią, jest to właściwie pamiętnik, utrzymany w konwencjonalnej stylistyce
i podrobiony na tzw. surową autobiografię, I głównie dlatego wart streszczenia. Gdyby
to wszystko, co Kosiński ma do powiedzenia, można było uznać za „fikcję literacką”, rzecz
nadawałaby się najwyżej na cierpki felietonik, bośmy już nie takie historie o sobie czytywali.
Kosiński jednak, używając konsekwentnie pierwszej osoby i dbając o naturalistyczną dosłowność
narracji, sugeruje czytelnikowi, że daje mu wierny, dokumentalny niemal przekaz atmosfery
wsi polskiej podczas okupacji. I to już trochę zmienia posmak tej afery. Malowany
ptak nie jest bowiem, na mój gust laika, żadnym wydarzeniem literackim, lecz raczej aferą, i
to w bardzo kiepskim guście.
W podobnym stylu utrzymane były artykuły w polskiej prasie, w znakomitej większości
pisane przez ludzi, którzy nie mieli do czynienia z oryginałem. Atakowano autora w sposób
daleki od tego, co mieści się w ramach kultury i dobrych obyczajów, chyba treść książki oddziaływała
na recenzentów. Janusz Wilhelm! w artykule Psychologia nienawiści, zamieszczonym
w warszawskiej „Kulturze” (5 czerwca 1966), pisał:
Kongres Polonii Amerykańskiej wyraził przypuszczenie, że ta książka, podobnie jak inne
antypolskie publikacje, została wydana w Stanach Zjednoczonych i przełożona na sześć europejskich
języków za pieniądze zachodnioniemieckie. Owszem, mogę w to uwierzyć. Pieniądze
zachodnioniemieckie gotowe są przecież służyć zawsze wydawaniu, reklamowaniu i
przekładaniu tekstów, które dowodzą, że to nie tyle Niemcy, ile raczej Polacy mordowali Żydów.
Ale nie mogę uwierzyć, aby ta książka powstała za jakiekolwiek pieniądze. Nie, jest ona
tworem spontanicznym. Zrodziła się z emocji rzeczywistej: z krzyku długo tłumionej nienawiści.
Nienawiść właśnie otacza tu wszystko cokolwiek z naszym krajem się łączy. Oczywiście
ludzi, dzikich, okrutnych, głupich Jahusów, żyjących poniżej wszelkiego prawa, wszelkiego
obyczaju, wszelkiej kultury. Lecz także zwierzęta, cherlawe, głodne i okryte gnojem. Także
22
pola i łąki, bagniste, grząskie, porosłe nędznym sitem. Także lasy ponure i mroczne, gdzie u
podnóża drzew znaleźć można tylko cuchnące lub trujące grzyby. Także rzeki, mętne i bezrybne.
Także niebo, zawsze pochmurne, na przemian siąpiące deszczem lub wiejące mrozem.
Przeklęty kraj Kaina. Kraj zarazy, ciemności i niewoli. Polska.
Patrzę na obwolutę tej książki i widzę fotografię autora. Stoi oparty o barierę drewnianego
pomostu nad jakąś wielką, zamgloną, amerykańską wodą. Pociągła, smagła twarz, inteligentne,
nerwowe spojrzenie pod krzaczastymi brwiami. Dlaczego nas nienawidzi? Był sześcioletnim
dzieckiem, kiedy zaczęła się wojna. Ktoś ocalił go przed śmiercią w komorze gazowej.
Ktoś – później – dał mu chleb, bielszy z pewnością aniżeli ten, który jadała większość ludzi w
tym kraju. Ktoś – jeszcze później – dał mu wykształcenie, pełniejsze z pewnością aniżeli to,
które otrzymała nawet mniejszość ludzi w tym kraju. Za to wszystko nie zdążył niczym zapłacić.
I jeśli mógł czuć się tu obcy, to nie mógł czuć się skrzywdzony. Więc dlaczego nas
nienawidzi?
Patrzę na obwolutę tej książki i spostrzegam informację o autorze. „Urodzony w Polsce w
roku 1933. Przybył do Ameryki w grudniu 1957 roku. Obecnie uzyskał obywatelstwo Stanów
Zjednoczonych”. Czy cieszyłbym się z tego faktu, gdybym był Amerykaninem? Naturalnie,
miło bywa czasami poczytać o dalekich krajach, gdzie wśród strasznych ludzi na tle strasznej
scenerii dzieją się straszne rzeczy. Myślimy wtedy: u nas jest inaczej – i czujemy się podniesieni
na duchu. Gdybym zatem był Amerykaninem, przeżyłbym zapewne przy lekturze tej
książki chwilę satysfakcji. Ale bardzo krótką. Bo widząc fotografię tego człowieka, kiedy tak
stoi oparty o barierę drewnianego mostu, nie byłbym jednak niczego pewien. Lękałbym się
mianowicie, czy wcześniej lub później stąd również nie odejdzie. I czy odszedłszy, nie opluje
natychmiast tej ziemi, na którą patrzy, tej wody, którą ma za plecami, i tego nieba, które jest
nad nim.
Wątpię bowiem, aby pokochał swą nową ojczyznę. Jest, jak poprzednia, ojczyzną z przypadku.
A jeśli jej nie pokocha, to ją znienawidzi. Będzie to usprawiedliwienie i równocześnie
zemsta. Zemsta za własne kalectwo: niezdolność do miłości, którą człowiek, aby w pełni być
człowiekiem, winien rzeczom trwalszym niż on sam.
Te i inne niezwykle ostre ataki na Kosińskiego w kraju i na emigracji, spowodowały, że
opublikował w wielu pismach oświadczenie – „Irish Times” (l 8 stycznia 1967, Dublin):
Szanowny Panie
W związku z Pana artykułem Czy Polska nie jest przewrażliwiona w stosunku do nowej
książki? („Irish Times” z 20 grudnia) chciałbym podkreślić, że moja powieść Malowany ptak
(W.H. Allen and Cook. Londyn, 1966) nie zamyka się w kręgu jakiejkolwiek etnicznej, narodowej
czy religijnej grupy.
Aby uniknąć niewłaściwego i arbitralnego przypisania winy, specjalnie nie używałem nazwisk
osób i nazw miejscowości, które sugerowałyby określone miejsce akcji. Stąd też żadna
grupa nie ma powodu uważać, że została przeze mnie opisana, ani też nie ma żadnych podstaw
do zadrażnienia jakichkolwiek szowinistycznych uczuć.
Piszę to, ponieważ nie chcę, żeby Malowany ptak stał się pożywką dla oskarżeń i wzajemnego
obwiniania się.
Z poważaniem
Jerzy Kosiński
Niewiele to jednak pomogło, jak również opublikowanie równocześnie z Malowanym ptakiem
książki pt. Notes of the Author of The Painted Bird (Scientia – Factum, Inc., New York,
1965), w której Kosiński wyjaśniał powieściowy charakter książki.
Były również ze strony Polonii pozytywne reakcje.
23
Jedną z pierwszych recenzji już w styczniu 1966 roku zamieściły londyńskie „Wiadomości”,
Zygmunt Nagórski jr pisał:
Książka Kosińskiego nie jest łatwa do czytania. Odchodzi się od niej z rozterką. Autor nie
wini swoich oprawców: pisze on akt oskarżenia przeciwko ludzkości. Ich okrucieństwo jest
rezultatem tradycji, wiary, przesądów, rezultatem wieków nędzy, głodu, chorób i eksploatacji
przez silniejszych sąsiadów... Odegrał on rolę pisarza-myśliciela, zostawił po sobie książkę,
która przetrwa. Oby następne pokolenia czytając historię chłopca-tułacza w czasie II wojny
światowej mogły odłożyć książkę z westchnieniem współczucia i jednocześnie z uczuciem
ulgi, że czytają historię przeszłości...
Aleksander Wat, poeta i prozaik, współtwórca polskiego futuryzmu, w artykule Narodziny
poety pisał:
W dawniejszych czasach uznano by go zapewne za nawiedzonego czy opętanego i leczono
egzorcyzmami. Albo spalono na stosie... Książka nie zawiodła moich oczekiwań. Gdyby była
tylko dziełem wyobraźni, choćby i archetypalnej, byłaby wariantem bajek Grimma. Taka,
jaką jest, jest Chimerą, o której nie można wiedzieć, co w niej jest snem, a co jawą, czy jest
snem czy jawą.
Poeta Kazimierz Wierzyński:
Książka zrobiła na mnie wstrząsające wrażenie. Nie mogę jeszcze z nią się oswoić ani uporządkować
wrażeń, wiem tylko, że pisana jest z niespotykanym talentem i przejmującą siłą.
Powieściopisarka Maria Kuncewiczowa:
Czytając ją, chorowałam, czułam się jak pies na łańcuchu, przykuty do miejsc strasznych i
fascynujących, od których nie ma ucieczki. Podobnych uczuć doznawałam kiedyś, kiedy mi
czytano niektóre bajki Grimma, tylko że wtenczas powtarzałam sobie w myśli, to jest bajka, a
teraz musiałam sobie powtarzać, to jest prawda... W tej chwili Malowany ptak odleciał już
ode mnie na taki dystans, że nie widzę krwi ani błota na piórach, tylko same czyste barwy i
one mnie zachwycają. Odniósł Pan jako artysta wielki triumf nad materiałem: książka zostaje
w pamięci jako wizja niezwykła i piękna, świadectwo fantastycznej cierpliwości człowieka w
jego walce ze śmiercią.
Inny pisarz i publicysta Aleksander Janta-Połczyński napisał w londyńskich „Wiadomościach”:
To odważne i przykuwające świadectwo mroków naszego wieku wykracza daleko poza
kliniczną historię jednostki, opowiedzianą tu z przerażającym realizmem. Pomnożona przez
miliony, historia „pomalowanego ptaka” jest symbolem poniżającej zbiorowość ludzką wojny,
która nie skończyła się z chwilą podpisania zawieszenia broni. Nieludzkość ludzi wobec
ludzi przybiera w różnych stronach wielorakie postaci. Prawdziwy wymiar tej paraboli tkwi w
jej alegorycznych implikacjach.
Jerzy Strumiński w artykule Technika prowokacji („Myśl Polska” 1 czerwca – 15 lipca
1974) próbował wyjaśnić, dlaczego Polacy atakowali Kosińskiego:
Pomimo że w bibliotekach amerykańskich współczesna literatura polska nie wygląda zbyt
imponująco, dorobek literacki Jerzego Kosińskiego wciąż nie należy do kręgu tych problemów,
o których się chętnie lub głośno dyskutuje. Polonia amerykańska, zróżnicowana w
swych wszystkich podstawowych problemach, wydaje się jednak jednomyślna w stosunku do
oceny Kosińskiego. Jest to jednomyślność oparta na moralnej negacji, na możliwościach demonstrowania
swej dezaprobaty, wobec człowieka i pisarza, który od chwili przyjazdu do
Ameryki w 1958 roku, do momentu swego obecnego sukcesu jako prezes amerykańskiego
Pen CIubu, nie zbliżył się modelem do żadnego z bohaterów Sienkiewicza, Konopnickiej lub
Kuniczaka; co więcej, który rodzajem osobowości artystycznej i temperamentem emigranta
nie kontynuuje wiekowych tradycji polskich pielgrzymów za oceanem. Jest to zapewne jeden
z powodów, dla których Kosiński, ze swym imponującym dorobkiem, nie jest pupilkiem ani
24
prasy krajowej, poszukującej wciąż pretekstów ideologicznych, ani prasy emigracyjnej, skazanej
na tradycjonalizm.
Tymczasem Jerzy Kosiński, kiedykolwiek tylko ma okazję – w telewizji, podczas wywiadu
prasowego lub w rozmowie w radiu, ciągle podkreśla swoją polską przeszłość, tłumaczy
się ze swoich związków z narodem o odrębnej i skomplikowanej kulturze, wyjaśnia polityczną
odrębność swej literackiej percepcji. Jego częste odniesienia do polskiego podłoża – czasem
nawet podkreślane z obsesyjnym naciskiem, niemalże traktowane jako klucz do zrozumienia
jego twórczości wynikają nie tyle z potrzeby tłumaczenia się ze swego nazwiska (dwie
pierwsze książki wydał bowiem pod pseudonimem Josepha Novaka), ile raczej z podłoża historyczno-
literackiego, a także z częstych analogii – bardziej lub mniej uproszczonych – z
pisarstwem i losami innego wybitnego polskiego pisarza piszącego po angielsku, Josepha
Conrada (Korzeniowskiego).
Nowojorski tygodnik „The Village Voice” zamieścił na pierwszej stronie artykuł Jerzy Kosiński’s
Tainted Words (22 czerwca 1982) napisany głównie przez Geoffreya Stockesa – recenzenta
restauracji nowojorskich i Eliota Fermont-Smitha – krytyka literackiego, którzy na
podstawie „faktów” opatrzonych często określeniami „rzekomo”, „prawdopodobnie” kwestionowali
metodę i etykę pisarską Kosińskiego. Sugerowali, co już wcześniej można było
przeczytać w prasie, że Kosiński pisał Malowanego ptaka na zamówienie CIA. Całość kończyli
stwierdzeniem: „If you paint a bird, it won’t fly” (Jeżeli go pomalujesz, ptak nie pofrunie).
Po wydrukowaniu artykułu Geoffreya Stockesa i Eliota Fermont-Smitha w żyjącym z sensacji
„The Village Voice” rozpętała się istna burza. Tekst przedrukowano w całości lub we
fragmentach w kilkuset pismach na całym świecie. Zareagowały najważniejsze pisma; w
„The New York Times” w rubryce „Arts and Leisure” opublikowano długi artykuł pt. I7
Years of Ideological Attack on the Cultural Target (7 listopada 1982), w którym John Corry
demaskuje przyczyny ataków na Kosińskiego.
Zareagowali pisarze, James A. Michener na łamach „The New York Times” (28 listopada
1982) pisał:
W doskonałej i gruntownej analizie międzynarodowego ataku na Jerzego Kosińskiego pióra
Johna Corry (Siedemnaście lat ideologicznego ataku na cel kulturalny z 7 listopada bieżącego
roku) rozważane są trzy zarzuty:
Po pierwsze, możliwe, że Kosiński jest nieprzyjemnym człowiekiem. Byli nimi również
Lord Byron i Evelyn Waugh.
Po drugie, Kosiński niekiedy za ostro przedstawia swoje racje. Podobnie czynili Rabelais i
Mark Twain.
Po trzecie, Kosiński nie pisze swoich książek. Nie znajduję żadnych konkretnych dowodów
na poparcie tego oskarżenia i bardzo mało na podtrzymanie zarzutu o plagiat.
Ubolewam z powodu obrazu supersamca, jaki wyłania się z długiego artykułu, który kilka
tygodni temu opublikował „The Sunday Times”, ponieważ było w nim dużo pozerstwa i samochwalstwa.
Jednakże nie wydaje mi się, by ten pożałowania godny występ stanowił wystarczający
powód do karcenia poważnego artysty, który napisał kilka wspaniałych książek.
Można zarzucać mu hałaśliwą samoreklamę, ale nie przestępstwa literackie. Jerzy Kosiński
zasługuje na nasze poparcie.
James A. Michener
Austin, Teksas
Zaczęli wycofywać się koronni świadkowie, jak oburzona Barbara Mackay, która napisała
list do „The Village Voice” (10 sierpnia 1982):
Drogi Panie,
25
Będąc przez ostatnie sześć lat dziennikarzem, czuję się wystarczająco kompetentna, by
rozpoznać różnicę między niedbałą a wyszukaną techniką reporterską. Będąc jednym ze źródeł
„cytowanych” w ataku Geoffreya Stockesa i Eliota Fermont-Smitha na Jerzego Kosińskiego
Splamione słowa Jerzego Kosińskiego, „Voice”, 22 czerwca, czuję, ze jestem równie
kompetentna, by pozwolić sobie na komentarz co do prawdziwości tego artykułu, przynajmniej
w części dotyczącej przypisywanych mi cytatów. (...)
Stockes wkłada na przykład w moje usta stwierdzenie, że „krystalizowałam pomysły Kosińskiego
w akapit, stronę, rozdział”, że „słowa były często moje”, że „ubierałam je w język
angielski”. Nie tylko, że tego nie powiedziałam, ale nawet nie brzmi to tak, jak mogłabym
powiedzieć, gdybym chciała uniknąć prawdy. Wielu ludzi, którzy znają mój sposób mówienia,
zaskoczonych było tymi „cytatami”, po prostu uważali, że w żaden sposób nie przypominają
niczego, co mogłabym powiedzieć.
Jest kilka ubocznych kwestii w reportażu Stockesa i Fermont-Smitha, którymi należałoby
się zająć, co pominęli, co wytłumaczyli fałszywie, „dowód” którego nie udało im się dostarczyć,
ale centralnym problemem pozostaje sprawa języka.
Wyjaśniałam szczegółowo panu Stockesowi, że moim zadaniem jako redaktora jest dopilnowanie
dokładności i prawidłowości użycia poszczególnych słów, czym, dodałam, jestem
przekonana, zajmował się również Max Perkins. I stwierdziłam bardzo jasno, że sprawą
pierwszej wagi jest nie tylko kwestia pomysłów Kosińskiego, struktury, zarysu, czy też samej
treści, ale język, który został użyty, by tchnąć w te pomysły życie, by stworzyć powieściową
treść...
... w całym artykule Stockesa i Fermont-Smitha... nie ma cienia prawdy, której to obaj pisarze
przysięgają, że są wierni. To właśnie tego cienia prawdy brakuje w ich twórczości. Parafrazując
Fermont-Smitha i Stockesa, „w świecie dziennikarskim istnieją pewne konwencje”.
Jedną z nich jest uczciwość. Drugą rzetelność.
– Barbara Mackay
Denver, Colorado
Takie rzeczy zdarzają się w krajach, gdzie każdy może opublikować, co chce, wydawać
własne pismo, zakładać wydawnictwa, etc. Wszyscy czekali na ruch Kosińskiego, większość
uważała, że Kosiński powinien zaskarżyć „The Village Voice” o zniesławienie, straty materialne,
gdyż wiele wydawnictw, szczególnie europejskich, wycofało się z przekładów. Nic z
tych rzeczy. Kosiński opublikował w tygodniku „New York” (28 lutego 1983) fotoreportaż
pt. Revealed: The Real Authors of Jerzy Kosiński’s Books, w którym zamieścił zdjęcia „autorów”
swoich książek z humorystycznymi biografiami. Na każdym ze zdjęć był on sam odpowiednio
ucharakteryzowany jako zupełnie inny fikcyjny „charakter”.
Po czym wyjechał do Szwajcarii i zajął się nową książką, wydając oświadczenie, że będąc
prezesem amerykańskiego Pen Ciubu walczył o wolność wyrażania swych myśli w prasie
zgodnie z pierwszym dodatkiem do Konstytucji Stanów Zjednoczonych.
W ten sposób zakończyła się jego sprawa w „The Village Voice”, do której jednak wracają
autorzy piszący o Kosińskim.
Pomału sytuacja z Malowanym ptakiem w polskim środowisku zaczęła wracać do normalności.
Nowojorski „Nowy Dziennik” (19 marca 1987) opublikował po raz pierwszy, za zgodą
autora, w tłumaczeniu Aleksandry Czaplińskiej, jeden z rozdziałów Malowanego ptaka.
Książką zainteresowały się wydawnictwa w Polsce i po długich pertraktacjach 18 października
1987 roku doszło do podpisania umowy na wydanie w Spółdzielni Wydawniczej
Czytelnik w Warszawie Malowanego ptaka w nakładzie 100 tysięcy egzemplarzy, w rekordowym
terminie jednego roku.
Kiedy wyszły na jaw plany wydawnicze Czytelnika, a Jerzy Kosiński w 1988 roku po raz
pierwszy od 1957 roku odwiedził Polskę, znowu odezwały się stare echa. Rozpoczął Marian
26
Blażejczyk w „Ładzie” (24 kwietnia 1988), znowu przypisując powieści antypolskość, na co
zareagował Ryszard Marek Groński w „Polityce” (maj 1988):
Zjawił się po trzydziestu latach Jerzy Kosiński. Udzielił wielu wywiadów, wyspowiadał
się ze swoich projektów i planów, podpisał umowy wydawnicze. Projekty i plany pisarza
(choćby część ich tylko udało się zrealizować) świadczą o prawdziwym przejęciu się sprawami
Polski. Czy potrzebni są nam sojusznicy, zatroskani o los zabytków Krakowa i zapomniane
cmentarze? Czy polscy czytelnicy powinni poznać książki autora docenianego i popularnego?
Czy powtarzanie bzdur sprzed dwudziestu lat i nawoływanie do czujności ma jakikolwiek
sens? Zapowiedź wizyty Kosińskiego bardzo zdenerwowała p. Mariana Błażejczyka;
zaraz siadł i napisał ostrzeżenie, pt. Pstry ptak. Ostrzeżenie zamieścił tygodnik „Ład” (nr
17), zatroskany o morale nielicznych czytelników.
Przeczytałem tekst p. Błażejczyka. Potem spojrzałem na notkę o autorze. W roli krytyka
literackiego wystąpił profesor, specjalista z dziedziny prawa rolnego. Nawykły do pisania o
rentach gruntowych nie dał się przekonać, że literatura to nie proste odwzorowanie rzeczywistości,
zaś jej kraina nie zawsze daje się zlokalizować na mapach. Gdyby przyjąć interpretację
p. B. – Hamlet to wredny paszkwil na Danię; wołający o pomstę do Boga, w jakim świetle
Szekspir ukazał Duńczyków? Co tam zresztą Hamlet. A taki Proces Kafki – pan profesor
mógłby zająć się zdemaskowaniem pisarza, też z cytatami i przywołaniem szczególnie zapadających
w pamięci obrazów. Po tej robótce, dla relaksu i żeby nie wyjść z wprawy („Ład”
czeka!) polecam wzięcie pod profesorską lupę Nosorożca – ten niewdzięczny Rumun Ionesco
napisał paszkwil na Francję i Francuzów...
Dalej ukazywały się teksty za i przeciw. Tomasz Gabiś w artykule Gwiazda z Ameryki
(„Ład”, 1988) pisał:
...Jak na razie „telewizyjna osobowość” autora Malowanego ptaka rzuciła na kolana pół
Polski. Wypada teraz czekać na książki. Przekonamy się wówczas, czy miał rację jl (Jerzy
Lisowski?), który na łamach poważnego pisma literackiego („Twórczość” 1966 nr 7) w czasie,
gdy Malowanemu ptakowi robiono w Polsce, przyznaję, że nieco przewrotnie, reklamę,
pisał: „Tylko w Ameryce mogła ona zrobić karierę bestselleru, żerując na ignorancji, braku
kultury i zdziczeniu psycho-patologicznym wychowanej na komiksach szerokiej publiczności
czytelniczej...”
Przez cały ten czas nie było na polskim rynku książki, aby szersze grono ludzi mogło się z
nią zapoznać. Finał nastąpił 21 kwietnia 1989 roku, kiedy w księgarni Czytelnika przy ulicy
Wiejskiej, nie opodal redakcji „Twórczości” w Warszawie Jerzy Kosiński podpisywał pierwsze
egzemplarze polskiego wydania Malowanego ptaka, a Karol Jachowski w artykule zatytułowanym
słowami Kosińskiego Długo czekałem na ten dzień... („Nowiny” 25 czerwca 1989
roku) pisał:
Kilkutysięczny tłum, który przez wiele godzin szturmował warszawską księgarnię Czytelnik
w pierwszym dniu sprzedaży Malowanego ptaka Jerzego Kosińskiego, mógł przyprawić o
paroksyzm zazdrości każdego zawodowego pisarza. Oto w dobie bezwzględnej dominacji
wizualnych środków przekazu na czele z telewizją, drastycznego spadku zainteresowania
książką, zmniejszenia się czytelnictwa i obniżenia nakładów książek – ludzie od trzeciej rano
tłoczą się, wpisują na listy społeczne, by kupić książkę, która, jak na polskie warunki, ukazuje
się w oszałamiająco wysokim nakładzie 100 tysięcy egzemplarzy, i o której poza otaczającą
ją dwuznaczną sławą, nic na dobrą sprawę nie wiadomo.
Od tego momentu Malowany ptak zacznie bronić się sam. Już dziś wiadomo, że pierwszy
nakład 100 tysięcy egzemplarzy sprzedano w ciągu kilku godzin. Wydrukowano następne 100
tysięcy, przygotowano specjalne bibliofilskie wydanie z ilustracjami Stasysa.
27
Pen Club
Z twojej „antykolektywnej” przeszłości wiem, że niechętnie należałeś do jakichkolwiek organizacji,
znane są twoje boje z ZMP i Związkiem Studentów w Polsce. Co skłoniło cię do
wstąpienia do Pen Clubu?
Dla mnie Pen Club uosabia esencję zawodu pisarskiego. Sama nazwa Pen wywodzi się od
słów: Poets, Essayists, Novelists, do którego należą w USA, oprócz wcześniej wymienionych,
dramatopisarze, wydawcy i tłumacze. Warunki przynależności są takie, że trzeba być najpierw
zaproszonym przez Zarząd Pen Clubu. Mnie komisja nominacyjna zgłosiła w 1962 roku
po wyjściu pod pseudonimem Josepha Novaka mojego drugiego zbioru esejów, gdyż kryteria
są takie, że trzeba mieć dwie uznane przez krytykę książki, i tak zostałem przyjęty.
Na czym koncentrowały się twoje zainteresowania w Pen Clubie?
Za sprawę bardzo istotną uważałem problem wolności pisarzy w innych krajach. Od Europy
Wschodniej trzymałem się z daleka, uważając, że nie będę wystarczająco obiektywny.
Ktoś mi wówczas powiedział, że przez to, iż kiedyś tam byłem, i mam swoje złe doświadczenia,
nie mogę być obiektywny. Była to oczywista bzdura, z której wynika, że można być
obiektywnym wtedy, kiedy się nic z bezpośredniego doświadczenia nie wie. Od czasu do czasu
włączałem się do różnych akcji kulturalnych. Istotne jest tutaj, że ja jestem całkowicie
apolityczny i że moja apolityczność jest wynikiem moich najbardziej istotnych przekonań,
których się już w Polsce w szkole średniej kurczowo trzymałem. Co wtedy, a także później,
doprowadziło do wielu bardzo groźnych konfliktów z coraz bardziej upolitycznianymi przez
partię instytucjami. Trzeba pamiętać, że Pen Club jest organizacją apolityczną. Ja z przekonania
nigdy nie należę do żadnej organizacji politycznej czy politycznego stowarzyszenia. Osobiście
nie propaguję jakichkolwiek doktryn politycznych. Jak Luther „przy tym obstaję i inaczej
nie mogę...” Jeśli przez treść moich powieści przenika tu i tam jakaś tendencja polityczna,
to jest to wbrew moim literackim zamiarom.
Jak dostąpiłeś zaszczytu bycia prezydentem najliczniejszego na świecie amerykańskiego
Pen Clubu?
Po kilkuletnich wykładach z języka angielskiego, jakie prowadziłem w Wesleyan i Princeton
University w 1970 roku otrzymałem profesurę literatury i dramaturgii angielskiej na
Yale University w School of Drama. Właśnie w Yale zwróciło się do mnie dwóch byłych
prezydentów Pen Clubu z zapytaniem, czy mogliby zgłosić mnie jako kandydata na nowego
prezydenta. To pytanie wyglądało jak żart, na liście kandydatów już wtedy znajdowali się
wybitni pisarze amerykańscy – urodzeni i wykształceni w Stanach – każdy z wielkim dorobkiem.
Wyraziłem wówczas oczywiście zgodę, ale podkreśliłem, że to strata czasu, gdyż jestem
spoza Stanów Zjednoczonych, a żaden z byłych prezydentów nie był w tym sensie co ja
cudzoziemcem. Na prezydenta Pen Clubu głosują wszyscy członkowie, a przeszłość kandydata
jest wielostronnie i bardzo skrupulatnie analizowana przez całą zbiorowość pisarską, a to
nie byle jaki filtr kolektywny.
Tak jak na prezydenta Stanów Zjednoczonych?
Powiedziałbym nawet, że bardziej, bo pisarze są niezwykle czuli, przez swoją indywidualność,
na to, co godziłoby w istotę pisarstwa. Okazało się, o czym powiadomiono mnie, że na
zebraniu ogólnym zostałem wybrany jednogłośnie na prezydenta Pen Clubu.
Jak to odebrałeś?
Taka doza odpowiedzialności radykalnie zmieniła mój tryb życia. Po otrzymaniu owego
zaszczytnego obowiązku musiałem zrezygnować z profesury (1973) w Yale, bo nie mogłem
28
pogodzić jej z prezydenturą w Pen Clubie. Tak więc natychmiast po wyborach wynająłem
dwupokojowe mieszkanie w centrum Manhattanu u zbiegu 57 Ulicy i 6 Alei, aby służyło jako
dom i biuro. Nie chciałem tracić czasu na codzienne dojazdy do biura Pen Clubu u zbiegu 5
Alei i 24 Ulicy. Zrobiłem to także dlatego, abym mógł sam pokrywać wszystkie wydatki
związane z prowadzeniem prezydentury. Nigdy dotąd nie byłem opłacany przez żadną organizację
humanitarną. To także odnosi się do mojej obecnej prezydentury Fundacji Obecności
Żydowskiej, którą założyłem w 1988 r.
„American PEN” Newsietter (Summer 1973) zamieścił informacje o mojej nominacji oraz
przemówienia – pożegnalne Thomasa Fleminga i moje inauguracyjne. Na uroczystości obecny
był Heinrich Böll laureat Nagrody Nobla.
Co chciałeś zmienić w amerykańskim Pen Clubie?
Przede wszystkim zmodernizować i umoralnić działania tej organizacji, jeśli tak można
powiedzieć. Rozpocząłem szereg nowych akcji Pen Clubu, jak np.: pomoc dla pisarzy w trudnej
sytuacji materialnej, wprowadzanie ubezpieczenia zdrowotnego, którego dotąd nie było,
nie tylko wśród pisarzy, ale i innych grup. To był historyczny moment, to działanie potem
inne organizacje zaczęły wprowadzać w życie.
Zorganizowałem program pomocy dla więźniów amerykańskich, którzy chcą pisać książki.
Jedną z osób biorących udział w konkursie Pen Clubu był więzień Jack Henry Abbott, skazany
na dożywotnie więzienie. Zaczął pisać do mnie prosząc, aby pomóc mu w zwolnieniu z
więzienia. To był krańcowy maoista, który pisał do mnie wzruszające listy, zakładając, że
będę po jego stronie. Dedukował, że skoro pozytywnymi bohaterami Malowanego ptaka są
czerwonoarmiści, to ja będę po stronie jego stalinowskiej filozofii – a on był także gorliwym
stalinowcem. Jak mu zarekomendowałem moje eseje pisane pod pseudonimem Joseph Novak,
zorientował się, że źle trafił i zaczął szukać innego mecenasa, który napisze w jego imieniu
petycję. Znalazł go w osobie Normana Mailera, mojego dobrego przyjaciela, który z uczciwych
względów uważał, że skoro pisał, brał udział w konkursach, to odbył karę. To, że był
kryminalistą w wieku dwunastu lat, powinno zaliczyć się do przeszłości. Ja tej petycji nie
podpisałem, to było już po mojej prezydenturze. Abbott został zwolniony, napisał książkę In
the Belly of the Beast, a podczas sprzeczki w barze zabił młodego dramaturga Richarda Adana
i wrócił do więzienia, ale mój program jest nadal prowadzony. Moja ostra krytyka tego, co
zrobił Abbott, zraziła mi wielu ludzi z maoistowskiej lewicy.
Twoja prezydentura znana jest głównie z niespotykanej dotąd presji na rządy totalitarne w
krajach, gdzie nie przestrzegano praw człowieka, a pisarze za swe poglądy byli więzieni?
Zajmowałem się głównie Ameryką Łacińską i Iranem, gdyż tam najbardziej łamano prawa
człowieka.
Jak wpływałeś na reżimy obojętne na prośby z zewnątrz?
Wiedziałem, że silnym atutem mogą być pieniądze. Włączyłem więc w moje akcje prezydentów
dużych banków, którzy dołączali swoje listy do moich próśb, a głowy państwa wiedziały,
że oni popierają moją działalność. A chyba nie ma nic gorszego dla krajów totalitarnych,
jak wycofywanie się kapitału. Przykładem takiego działania m.in. był mój osobisty list
do gen. Pinocheta sprawującego wtedy władzę w Chile, w którym zwracałem mu uwagę na
okropne nadużycia władzy w stosunku do ludzi pióra, robiąc aluzję do ewentualnego szukania
przeze mnie poparcia. Nie spodziewałem się żadnego rezultatu, tymczasem generał Pinochet
odpisał własnoręcznie, otrzymałem trzystronicowy list. Obiecał, że wskazane przeze mnie
osoby w najbliższym czasie zostaną zwolnione i że będę to mógł osobiście sprawdzić dzwoniąc,
kiedy chcę do nich. I rzeczywiście, wszyscy oni zostali zwolnieni.
Najpoważniej związany byłeś z działalnością na rzecz praw człowieka w Iranie?
Spowodowane to było tym, że byłem w kontakcie towarzyskim z królową Iranu i szachem,
którzy lubili moje książki, m.in. Being There tłumaczono na perski, i nieraz zapraszali mnie
do Iranu. Nigdy nie skorzystałem z tego zaproszenia, gdyż wielu pisarzy i intelektualistów w
29
Iranie wtedy prześladowano. Królowa w świetnie wydanej książce o Iranie zrobiła collage z
moich książek. Wykorzystywałem to, że znałem królową oraz premiera Iranu Hoveydę i ówczesnego
ambasadora Iranu w ONZ Ardeshir Zaheda do uwolnienia Rezy Baraheni, zwanego
Sołżenicynem Iranu. Gdy dowiedziałem się od stewardesy, która przesłała mi list od jego
krewnych, że on siedzi w więzieniu za napisanie eseju rzekomo marksistowskiego, zabrałem
się do sprawy. Zręcznie poinformowałem podczas przyjęcia w obecności Henry Kissingera –
o uwięzieniu Baraheni. Skutek był taki, że niedługo Baraheni wypuszczono z więzienia, do
tego z listem przepraszającym. Pozwolono mu przyjechać do Stanów Zjednoczonych na stypendium,
które mu załatwiliśmy na Indiana University. Zaraz po przyjeździe przyszedł do
mnie i dosłownie upadł na kolana, dziękując za uwolnienie, gdyż po tylu latach więzienia
oczekiwał na śmierć. Opisał to w książce The Crowned Cannibals (Koronowani ludożercy
Vintage Books, New York 1977):
Co to jest, co mnie uwalnia?
Pod koniec listopada wyczuwam zmianę atmosfery. Dr Rezvar czasami się uśmiecha. Kiedy
piszę odpowiedzi na jego pytania, poleca strażnikowi przynieść mi filiżankę herbaty. Nie
zapomina jednak nigdy obrzucić mnie wyzwiskami, nie przestaje bić innych na moich oczach.
Rytuał ten wart jest omówienia. Kiedy nie chce mu się zabrać więźnia do sali tortur, po prostu
każe mu położyć się na podłodze w pokoju.
– Zrób kąt prosty – rozkazuje.
Więzień unosi nogi pionowo, tworząc kąt dziewięćdziesięciu stopni z leżącym na podłodze
tułowiem. Przesłuchujący bierze bicz skręcony z kabla, staje z prawej strony ofiary i bije ją
nim po piętach. Więzień wyje z bólu, ale trzyma nogi w powietrzu, pozostawiając pięty swoich
stóp w dyspozycji kata. Rytuał zostaje przerwany, kiedy torturujący się zmęczy. Rzuca
bicz na wbity w ścianę hak, podchodzi do biurka, siada, otwiera blaszane pudełko i wyciąga
pastylkę, połyka ją, po czym pisze pytania na kartce i kładzie ją przede mną.
Pewnego wczesnego ranka przyprowadzony zostaję do pokoju przesłuchującego mnie oficera.
Wydaje się być bardzo zły i poważny. Coś gdzieś jest nie tak. Wysuwa szufladę i wręcza
mi następujący tekst:
Jego Ekscelencja
Amir Abbas Hoveyda
Premier Iranu
Teheran, Iran
Wasza Ekscelencjo,
Amerykański Pen CIub reprezentujący 1600 znanych amerykańskich poetów, dramatopisarzy,
eseistów, dziennikarzy, redaktorów, wydawców i powieściopisarzy jest poważnie zaniepokojony
przetrzymywaniem dr Rezy Baraheni w więzieniu w Teheranie po jego powrocie z
placówek dydaktycznych w amerykańskich uniwersytetach w Teksasie i Utah. W związku z
gwałtownie rosnącym w Stanach Zjednoczonych zaniepokojeniem losami profesora Baraheni,
które może wpłynąć na pogorszenie przyjacielskich stosunków między naszymi krajami, amerykański
Pen CIub byłby głęboko wdzięczny, gdyby zechciał pan interweniować w sprawie
praw i wolności obywatelskich profesora Rezy Baraheni oraz gdyby powiadomił Pan amerykański
Pen CIub tak szybko jak tylko to możliwe o jego stanie. Amerykański Pen CIub udostępni
oświadczenie Waszej Ekscelencji amerykańskiej opinii publicznej.
Z poważaniem
Jerzy Kosiński Prezes
Amerykańskiego Pen CIubu
Członek Zarządu Międzynarodowej Ligi Praw Człowieka
23 listopada 1973
Dr Rezvan przygląda mi się.
– Czy może mi pan dokładnie przetłumaczyć ten telegram?
30
Tłumaczę na perski. Wiem, że telegram ten musiał już być tłumaczony innym i że upłynęło
dużo czasu zanim dotarł do rąk tak mało ważnej figury jak mój przesłuchujący. Ale on pragnie
swojej lwiej części. Nie zna angielskiego i jest mi go żal, ponieważ musi się zniżyć do
proszenia mnie o tłumaczenie. Nienawidzi mnie za wszystkie kłopoty, jakich przysporzyłem
mu moją pracą w języku perskim, a teraz jeszcze to.
– Chcemy, byś napisał list do tego człowieka i powiedział mu, że nie jesteś w więzieniu, że
jesteś bezpieczny i szczęśliwy i że nie powinien wtrącać się w twoje życie i w wewnętrzne
sprawy naszego kraju.
Wie, że odrzuciłem propozycje ludzi od niego ważniejszych i że nie będzie mógł zmusić
mnie do robienia rzeczy, których robić nie chcę, jednak wciąż nalega. Wiem, że ten telegram
oznacza dla mnie ogromną nadzieję, przynajmniej na lepszą niż pierwotnie oferowana transakcję.
– Jak pan widzi, dr Rezvan, telegram nie jest adresowany do mnie. Adresatem jest Jego
Ekscelencja Premier. Nie mogę odpowiadać w imieniu Jego Ekscelencji Premiera.
– Ta sprawa nie leży w gestii Premiera. SAVAK odpowiada jedynie przed Jego Królewską
Mością, Szachem Szachów, Światłem Arian.
Wylicza mi te tytuły jakby dotyczyły trzech różnych osób. (1) Jego Królewskiej Mości, (2)
Szacha Szachów, (3) Światła Arian. Prawdopodobnie słuchający powinien zapytać, któremu z
tych wielkich mężów podlega SAVAK.
– Ma pan całkowitą rację. SAVAK odpowiedzialny jest wobec Szacha Szachów, ale, jak
pan wie, ja nie jestem członkiem tej organizacji. Nie do mnie należy odpowiedź na ten telegram.
Adresowany jest przez kogoś, kogo nie znam, do kogoś w tym kraju, kto nie jest mną.
To prawda, dotyczy mnie, ale ja jestem tylko więźniem, a więźniowie nie mają prawa odpisywać
na listy czy telegramy.
– Rząd zrobi w tym przypadku wyjątek i pozwoli ci odpowiedzieć.
– Nie, proszę pana, nie mogę skłamać temu człowiekowi. Będąc więźniem, nie mógłbym
napisać do niego, nawet gdyby on napisał do mnie.
– Będziesz miał kłopoty. Wiemy, że to twoja żona napisała tym ludziom, że jesteś w więzieniu.
Zaraz ją dostaniemy.
Domyślam się, jak wygląda prawda, ale nic mu nie mówię.
– Moja żona nie wtrąca się do polityki. Ona nie ma z tym nic wspólnego.
– Zobaczysz, co się stanie z tobą i twoją żoną.
Ale w jego głosie wyczuwam ton zniechęcenia, który bardzo mnie cieszy. Zawiązują mi
opaskę na oczy i prowadzą z powrotem do celi.
Kilka dni później pozwalają mi na gazety, książki i nawet dodatkowe papierosy. Przedtem
dawali mi jednego papierosa dziennie, teraz trzy. Pierwsza książka, jaką mi dostarczyli to
Grona gniewu Steinbecka w języku perskim, druga – zbiór wierszy Mirzadeha Ashqu, rewolucyjnego
poety uśmierconego przez Szacha Rezę Pahlavi. Wszystkie należą do książek zakazanych
przez rząd. W Komité mają ich cały zbiór. Następną jaką dostaję, jest Chrystus ukrzyżowany
Nikosa Kazantzakisa w tłumaczeniu na perski.
Pewnego dnia, kiedy dają mi gazetę, widzę w rogu notatkę o wyjeździe Ardeshira Zahedi,
ambasadora Szacha w Stanach Zjednoczonych, do Austin w Teksasie. Stamtąd ma się udać do
Salt Lake City w Utah. To są dwa miasta, w których wykładałem. Coś rzeczywiście musi się
tam dziać w mojej sprawie.
Poinformowali mnie, że odwiedzi mnie moja żona. Prowadzą mnie do pokoju przy gabinecie
Hosseinzadehego. Jest tam moja żona. Mówię jej po angielsku, że przesłuchujący pytał
mnie o jakieś listy i że powinna wszystkiemu zaprzeczyć. Wtedy wchodzi Hosseinzadeh, a za
nim dr Rezvan. Ten pierwszy jest potwornie rozwścieczony.
– Mówiliśmy ci, że jest tylko jeden sposób na wydostanie się z tego więzienia, poprzez
okazanie lojalności wobec monarchii na piśmie i w telewizji.
31
Nawet nie odpowiadam na to oświadczenie. Hosseinzadeh nie nalega, żebym coś powiedział.
Przechodzi do innych tematów.
– Ach, więc teraz twoja żona jest tutaj. Jakim prawem – zwraca się do niej – napisałaś listy
do wrogów Iranu?
– Jakie listy? – pyta moja żona.
– Nie udawaj, że nic o nich nie wiesz – wrzeszczy Hosseinzadeh, – Ich kopie są w naszych
rękach.
– Czy może mi pan powiedzieć, o jakie listy chodzi?
– Listy, jakie napisałaś do przyjaciół męża.
– Jakich przyjaciół?
– Tych w Ameryce.
– Nigdy nie pisałam do żadnych przyjaciół w Ameryce – odpowiada moja żona tak chłodno,
jak tylko potrafi.
Widziałem napisany na maszynie raport o tym, że moja żona napisała do Stanów Zjednoczonych.
Dr Rezvan pokazał mi go, mówiąc z dumą, że napisał go agent SAVAK z Uniwersytetu
w Utah. Nie pokazał mi jednak żadnych listów napisanych ręką mojej żony, tak więc
prawdopodobnie ich nie mieli.
Hosseinzadeh wygłasza różnego typu pogróżki w rodzaju, że pewnego dnia moja żona zostanie
przyprowadzona do Komité w mniej przyjemnych okolicznościach. Wydaje się jednak,
że jak na razie nie mogą jej nic zrobić.
Mija kilka dni, w których nikt nie wie, co się zdarzy. Jestem teraz sam w celi. Czytam
książki, które dostaję już prawie codziennie. Kiedy widzę się z dr. Rezyanem, ten mówi mi
coś o żonie, coś o pokajaniu się, a ja proszę o książki.
Mniej więcej w połowie grudnia pokazuje mi następujący list od Jerzego Kosińskiego, którego
nazywa teraz „wrogiem narodu irańskiego”:
2 grudnia 1973
Sekretarz
Jego Ekscelencji Amira Abbasa Hoveydy
Premiera Iranu
Teheran, Iran
Szanowny Panie,
23 listopada 1973 roku telegram, którego kopię załączam, przesłany został Jego Ekscelencji
Amirowi Abbasowi Hoveydzie. Pozwoliliśmy sobie podkreślić, że w Stanach Zjednoczonych
rośnie zaniepokojenie losem Profesora Rezy Baraheni i że ogromna liczba wybitnych
naukowców, pisarzy, dziennikarzy, dramatopisarzy, powieściopisarzy i poetów wyraziła głęboką
troskę jego sytuacją. Wydaje się nam, że byłoby z pożytkiem dla obu państw, gdybyśmy
mogli poinformować amerykańską opinię publiczną o obecnym stanie Profesora i gdybyśmy
zapobiegli jakiejś krzywdzie, która mogłaby mu się przytrafić (może przypadkowo) po jego
powrocie z wykładów w Stanach Zjednoczonych.
Pragnęlibyśmy dostać od Jego Ekscelencji Hoveydy odpowiedź tak szybko jak to możliwe,
ponieważ sprawa ta traktowana jest tu z ogromną powagą.
– A swoją drogą, kto to jest ten Kosiński? – zapytał mnie dr Rezvan.
– Nie wiem.
– Dziwnie się nazywa. Czy to Ormianin?
– Nie wiem.
– Dlaczego w takim razie wysyła te wszystkie listy i telegramy w twojej sprawie?
– Nie wiem.
– „Nie wiem, nie wiem”. Przez ostatnie trzy miesiące powtarzasz bez przerwy „nie wiem”.
Milczymy przez chwilę, po czym dr Rezvan zadaje kolejne pytanie:
32
– Czy ten Kosiński odwiedził kiedyś nasz kraj, żeby zobaczyć nasz postęp?
– Nie wiem.
– Mamy wszystkie pieniądze świata. Możemy kupić każdego, w tym tego twojego Ormianina,
Kosińskiego.
– Wy wiecie lepiej. Ja nie wiem.
Zmienia temat.
– Czy twoja żona powiedziała ci, co działo się w Stanach Zjednoczonych w twojej sprawie?
– Skąd ona miałaby wiedzieć?
– Ona wie wszystko.
– Ale skąd?
– Już ona wie skąd i oboje poniesiecie tego konsekwencje. Rozwścieczyliście wszystkich
tymi listami.
– Ja ich nie napisałem. Nie napisała ich także moja żona. Nie mogę odpowiadać za listy,
które napisał ktoś inny.
Chcę „wypuścić” go, żeby powiedział coś więcej o tym, co dzieje się w Stanach Zjednoczonych.
Ale on nic mi nie mówi.
Przychodzą po mnie w południe 22 grudnia 1973 roku i mówią, żebym zabierał ze sobą
wszystkie rzeczy. Prowadzą mnie z zawiązanymi oczami do pokoju kapitana, dowódcy straży.
Tam czekają już na mnie dr Rezvan i kapitan. Ale grube ryby są nieobecne. Wręczają mi
torbę ze wszystkimi moimi rzeczami. Przenoszą mnie do innego więzienia? Nie wiem. Wkładam
skarpety. Wciągam do dziurek sznurowadła i zakładam buty. Następnie zakładam pasek.
Wręczają mi pieniądze, dziesięć tomanów, czyli półtora dolara, i oddają zawartość moich
kieszeni. Widzę artykuł o teatrze, który zatrzymała cenzura. Wkładam wszystko do kieszeni.
Mówią, żebym podpisał jakiś papier. Nie chcą pokazać, co jest na nim napisane. Odmawiam.
Dr Rezvan poleca kapitanowi, by pokazać mi ten dokument. Napisane jest w nim, że jeśli
opuszczę Teheran, będę musiał zapłacić dziesięć tysięcy tomanów lub tysiąc trzysta dolarów.
Podpisuję go. Czy naprawdę mam być zwolniony? Nie mogę w to uwierzyć. Co się stało na
zewnątrz?
Dr Rezvan rozkazuje:
– Chodź ze mną!
Wykonuję jego polecenie. Chcę powiedzieć “Nie jestem przyzwyczajony do tego rodzaju
wspaniałomyślności, doktorze Rezvan, ale wydaje mi się, że nie zrozumie lub nie doceni tego,
co mam na myśli. Idziemy krętymi więziennymi korytarzami. Dr Rezvan zatrzymuje się
przed bramą:
– Idź. Jesteś wolny.
Odwraca się i znika w budynku. Znajduję się na terenie Głównego Departamentu Policji.
Idę powoli i ostrożnie, oglądając się co chwilę do tyłu. Może obserwują mnie z niewidocznych
szpar. Może zabiją mnie i powiedzą, że uciekałem. Przechodzę przez bramę i wychodzę
na ulicę. Przechodzę przez jezdnię i skręcam w prawo w kierunku Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
Wciąż co jakiś czas oglądam się za siebie. Po lewej stronie znajduje się Urząd Celny,
po prawej południowa ściana Głównego Departamentu Policji. Wszędzie wokoło stoją
sprzedawcy. Zalewa mnie hałas miasta. Stoję teraz znów na ulicy, zwrócony twarzą w kierunku
Ministerstwa, plecami do Departamentu Policji. Przywołuję taksówkę. Przeskakuję
radośnie, choć nie do końca wyzbyłem się podejrzliwości. Kiedy sadowię się w taksówce,
czuję przyspieszone bicie serca. Już nie jestem tym młodym człowiekiem, którym kiedyś byłem.
Ale jestem wolny i jadę do domu, gdzie czekają mnie setki listów z poparciem i twarze
pełne dobroci i miłości, i syn, który przyjdzie na świat za kilka miesięcy.
Rząd ściga mnie, zmienia moje oświadczenia w środkach masowego przekazu, udaje, że
poszedłem na ustępstwa, aby wydostać się z więzienia, obraża mnie i grozi, że mnie zaaresz-
33
tuje, jak tylko odważę się napisać coś przeciwko niemu. Ale teraz chcę stosować tę samą
taktykę, która sprawiła, że wyszedłem na wolność: organizować międzynarodowy nacisk.
Dziewięć miesięcy później opuszczam Iran, wiedząc, ze nie potrafię ugiąć się przed presją
życia pod dyktaturą Szacha, wyrzec się mojego ideału: prawa samostanowienia dla narodu
irańskiego, wyrzec się siebie i stać się poetą chwalącym tyranię Szacha.
Moja misja jest prosta: zmusić królów, autokratów i faszystów, by uwolnili więźniów politycznych
i więźniów sumienia.
Jakaż to ironia losu, w kilka lat później premier Iranu Amir Abbas Hoveyda znalazł się w
więzieniu Chomeiniego. Kosiński był jedynym świadkiem, który zeznawał, że pomógł on
wielu intelektualistom irańskim, zwalniając ich z więzienia, nie będąc osobiście odpowiedzialnym
za ich aresztowanie. Pisała o tym cała światowa prasa, kilkakrotnie „The New York
Times” (Linda Chariton – „Writer Says Ex-Premieron Trisi Helped Free Iranian Intellectuals”,
17 marca 1979):
Pisarz oświadcza, że sądzony w Iranie były premier pomógł uwolnić z więzienia irańskich
intelektualistów. Pan Kosiński następująco skomentował tę sytuację: „Role się odwróciły.
Teraz Abbas Hoveida jest w więzieniu. Teraz on jest prześladowany. Chcę, by odpowiadał
przed sądem prawa, a nie przed innego rodzaju SAWAKiem”.
Wiesław Kuniczak, amerykański pisarz polskiego pochodzenia wspominał mi, że również
zawdzięcza ci dużo?
Kuniczak został aresztowany w Grecji i był trzymany w więzieniu w bardzo złych warunkach.
Skazany na lata więzienia za to rzekomo, że przywiózł jakieś niedozwolone środki medyczne.
W tym czasie w Grecji był niedemokratyczny rząd i wyglądało, że będzie musiał
spędzić w więzieniu wiele lat. Zwróciłem się wtedy do kilku przemysłowców i finansistów:
po różnych interwencjach Kuniczak został zwolniony. Po przyjeździe do Stanów Zjednoczonych
napisał:
... Cóż więcej mogę powiedzieć? Ostatnie pięć lat były dla mnie gorzką nauczką, a nowe
ciągle przede mną. Ale może szybka i wielkoduszna reakcja na moje nieszczęście jest znakiem,
że pech odwróci się ode mnie. Czy byłby Pan tak miły i podziękował Jerzemu Kosińskiemu
oraz Komitetowi za okazane mi zrozumienie? Oto co mnie tak zaskakuje: że wciąż
istnieją ludzie, którzy okazują pomoc w wydobyciu innych z sideł, szczególnie, kiedy w dużej
mierze samemu się je zastawiło. Dlaczego powinno ich to obchodzić? Czy dlatego, że jako
zawodowcy i artyści pamiętają ohydne dołki, które wszyscy niekiedy kopiemy pod samym
sobą? Lub czy to po prostu coś ludzkiego – coś, w co ciągle nie mogę pozwolić sobie uwierzyć?
Nie śmiem wierzyć w coś tak skomplikowanego jak dobroć, to mogłaby być nauczka,
jakiej nie potrafiłbym znieść. Napisałem do Pana tak jak do innych, niczego nie oczekując.
Żaden fundusz czy fundacja nigdy nie odpowiedziały na moje listy. I nagle moja skrzynka
pełna jest dowodów pomocy i wyrazów zainteresowania, ciepłych i szczerych życzeń... długi
zostały nagle spłacone, nadchodzą fundusze na powrót do Stanów... Jest nawet obietnica darmowego
mieszkania w Nowym Jorku...W tej chwili to wszystko jest dla mnie nieco za dużo,
bym mógł się z tym uporać. To podważa świat, który nauczyłem się rozumieć. Rozglądam się
za hakiem, ukrytym ostrzem, haczykiem i nigdzie nie mogę ich znaleźć. Mam nadzieję, że
zrozumie Pan moje zakłopotanie.
Raz jeszcze dziękuję
W.S. Kuniczak...
Kiedy pierwsza kadencja 1972-1973 Kosińskiego jako prezydenta amerykańskiego Pen
Clubu dobiegła końca, został ponownie wybrany na następną 1974-1975, co nieczęsto się
zdarza, a znany pisarz meksykański Carlos Fuentes na dorocznym obiedzie American Center
34
of P.E.N. powiedział na wstępie do pisarzy i Kosińskiego („American Review”, 21 października
1974):
Przebiegły stary dyktator, Porfirio Diaz, który rządził w moim kraju przez ponad trzydzieści
lat i który nie stronił od przekleństw, powiedział kiedyś: „Biedny Meksyk, tak oddalony
od Boga i tak bliski Stanów Zjednoczonych”. Wydaje mi się, mój drogi Jerzy Kosiński, że
zjedna toponimiczną zmianą, ta osobliwa uwaga równie dobrze może być użyta w stosunku
do Polski. Ale gdybym ją miał zastosować do Ciebie, powiedziałbym tak: „Biedny Bóg, tak
oddalony od Polski i tak bliski Jerzego Kosińskiego”.
Można powiedzieć, że kiedy sprawy układają się dla nas źle, Meksyk jest Polską Ameryki
Łacińskiej, a Polska Meksykiem Europy. Kiedy wszystko idzie dobrze, cóż, wtedy oba nasze
kraje są Finlandiami wyobraźni i możemy zacząć liczyć błogosławieństwa, którymi zostaliśmy
obsypani.
Na to przyjęcie przybył również Leopold Sedar Senghor, znany poeta, piszący po francusku
ówczesny prezydent Senegalu. Zdarzyła się tam zabawna historia, którą Kosiński opisał
w „The Paris Review” (nr 97).
Kim są ci ludzie, za którymi stoisz? (dotyczy zdjęcia)
Inge Morath, żona Arthura Millera i Leopold Senghor, prezydent Senegalu. Zdjęcie zrobiono
podczas dorocznego przyjęcia Pen Clubu w Hotelu St. Regis. Prezydent Senghor był
głównym mówcą. Ja byłem wówczas prezesem Pen Clubu.
Czy to zdjęcie jest z jakiegoś względu interesujące?
Cóż, kiedy właśnie miałem wygłosić mowę powitalną, podbiegł do mnie człowiek z
ochrony i szepnął, że właśnie przybył z żoną do hallu hotelowego ważny francuski dyplomata
i bez potwierdzenia jego tożsamości nie dostanie się do środka. Zapomniał wziąć zaproszenia.
Wymamrotałem do mikrofonu „zaraz wracam”, po czym zostawiając drugiego prezydenta i
wszystkich pozostałych gości nieco zaskoczonych takim obrotem sprawy, zeskoczyłem z podium
i klucząc między stołami wybiegłem z sali balowej do awaryjnej ekspresowej windy –
drzwi do niej były otwarte na wypadek próby zamachu na życie jednego czy więcej z obecnych
tam prezydentów.
W hallu podbiegłem do dyplomaty. Gotował się z wściekłości.
– Mais c’est incroyable!
– Przepraszam za kłopoty, ekscelencjo – zacząłem. – Przyszedłem, by eskortować pana et
Madame, do Waszego stołu. Proszę za mną tout de suite.
– Nareszcie! Vous saőez! – wykrzyknął dyplomata, nadal poirytowany.
Tak więc, kiedy znaleźliśmy się w sali balowej, przeprowadziłem spóźnione znakomitości
na oczach wszystkich przez całą długość sali do ich miejsc przy stole, jednym z najbardziej
widocznych, ustawionym najbliżej podium.
W odruchu tak starym jak sztuka dyplomacji, dygnitarz wsunął rękę do kieszeni, wyjął
pojedynczy szeleszczący banknot dolarowy i starając się być dyskretnym, wręczył mi go na
oczach całej sali. Oczywiście przyjąłem napiwek, tak taktownie jak uczyniłby to każdy prezes
Pen Clubu, po czym wskoczyłem z powrotem na podium.
Dopiero gdy znalazłem się przy mikrofonie i otwarcie przyznałem się do otrzymanego
przed chwilą hojnego napiwku, dyplomata uświadomił sobie z kim miał do czynienia. „Mais
non!”, usłyszałem jak wyszeptał wystarczająco głośno, by go wszyscy usłyszeli i mogli się
roześmiać. „Oh, mon Dieu!”. Oto jego maitre d‘ nagle przeobraził się w prezesa Pen Clubu.
To może się zdarzyć tylko w Ameryce.
Jak znajdowałeś na to wszystko czas? Będąc prezydentem Pen Clubu wydałeś jeszcze powieść
„Cockpit”?
Prezydentura zajmowała mi prawie cały dzień, pisałem wcześnie rano. Nie muszę chyba
dodawać, że tego typu działalność pełna jest konfliktów. Możesz sobie wyobrazić zebranie
35
dyrektorów Pen Clubu, kilkadziesiąt osób, każdy z nich to wybitny pisarz, kliki, koterie, lewica,
prawica, centrum, fundamentaliści pisarscy, naiwni, albo cwaniacy polityczni. Muszę z
dumą powiedzieć, że zebrania nie trwały dłużej niż dwie godziny, a zawsze na początku wydawało
się, że przy takiej wysokiej temperaturze sali nie zakończą się nigdy.
Jak to robiłeś?
Byłem maksymalnie demokratyczny. Gdy tylko temperatura dyskusji wzrastała grożąc herezją,
żądałem głosowania całego Zarządu.
Widzę u ciebie w gabinecie na ścianie oprawioną rezolucję zarządu Pen Clubu...
Dyplom Amerykańskiego Pen Clubu dla Jerzego Kosińskiego. Amerykański Pen CIub
uznał, że Jerzy Kosiński pełniąc przez dwie kadencje funkcję prezesa Amerykańskiego
Pen Clubu zasłużył na głębokie podziękowanie, zarówno ze strony Zarządu, jak i członków,
za troskliwy, zręczny i, doprawdy, wzbudzający szacunek sposób, w jaki wypełniał
swoje obowiązki. Okazał pełne wyobraźni i opiekuńczości poczucie odpowiedzialności
za pisarzy na całym świecie. Żaden członek amerykańskiego Pen Clubu nie potrafi uzmysłowić
sobie pełnego zakresu jego starań, ale pewne jest, że były one niezwykłe i że owoce
tego, co osiągnął, trwać będą długo. Zawdzięczamy mu wiele i jest naszym życzeniem,
aby zostało to utrwalone w historii Pen Clubu wraz z naszą wdzięcznością.
Amerykański Pen Club
Nowy Jork, 16 czerwca 1975
Międzynarodowy Pen CIub, stowarzyszenie pisarzy, poetów, dramaturgów, wydawców,
eseistów, powieściopisarzy.
To bardzo miłe podsumowanie mojej dwukadencyjnej (maksimum dozwolone) prezydentury
przez kolegów pisarzy, zwłaszcza że takiej rezolucji nigdy dotąd nie uchwalono w historii
amerykańskiego Pen Clubu.
Obserwując pisarzy jako prezydent Pen Clubu oraz jako pisarz, jak określiłbyś miejsce pisarzy
w społeczeństwie amerykańskim?
Sytuacja zasadniczo różni się na przykład od sytuacji w Polsce nie tylko kulturowo, ale
także materialnie. Pisarz w Stanach Zjednoczonych należy do tzw. kategorii osób samozatrudniających
się, czyli ma prawo być przedsiębiorstwem reprezentującym samego siebie,
albo ma agenta, który go reprezentuje.
Którą drogę ty wybrałeś?
Ja się sam reprezentuję jako własne przedsiębiorstwo, którego jestem. częścią składową i
które działa jako mój agent, a ja jestem legalnym właścicielem tego przedsiębiorstwa, które
mnie zatrudnia. Większość pisarzy amerykańskich funkcjonuje w ten sposób, że ich reprezentantami
są wielkie firmy agentów literackich, które szukają dla pisarzy najlepszego wydawcy.
Najlepszego nie tylko ze względów literackich, ale również ze względów finansowych.
Oczywiście Ameryka, dwieście kilkadziesiąt milionów ludzi, to olbrzymi rynek wydawniczy.
Dlatego tutaj, nawet książki czytane na marginesie – a ja jestem pisarzem marginesu
– osiągają nakłady setek tysięcy. Często żartuję, że gdyby tyle osób mnie czytało na przykład
w Norwegii, ile mnie czyta w Ameryce, to procentowo sprowadziłoby się do kilkuset
osób. Tymczasem w Stanach Zjednoczonych nawet mały procent oznacza stosunkowo dużą
liczbę czytelników.
Dochodzimy do problemu stosunku pisarza do „przemysłu wydawniczego”, jeśli tak można
powiedzieć?
Od samego początku mojej kariery pisarskiej w Ameryce nie podobało mi się tak zwane
option close w kontrakcie. Polegało to na tym, że zanim pisarz da następną książkę innemu
wydawcy, musi najpierw pokazać temu, który wydał poprzednią. Była to klauzula w moim
przekonaniu bardzo nieamerykańska, gdyż stwarzała sztuczny przymus w wolnym społeczeństwie.
O ile wiem, byłem pierwszym pisarzem w Stanach Zjednoczonych, który powiedział:
„nie ma mowy, ja tej klauzuli nie podpiszę”. Motywowałem to w ten sposób, że przyjechałem
36
z innego ustroju politycznego, wiem na czym polega zniewolenie pisarza i uważam, że taka
klauzula jest ciemną plamą w kontrakcie amerykańskim i dla mnie nie do przyjęcia. Jako
pierwszy wykreśliłem z kontraktu tę klauzulę, a potem wszyscy zaczęli to robić. W moim
przypadku to było łatwe, bo reprezentowałem siebie.
Udało mi się także usunąć następną nieprawidłowość wydawniczą. W Stanach Zjednoczonych
większość książek wychodzi najpierw w twardej okładce, która jest stosunkowo droga,
odbiorcami tej edycji są czytelnicy z klasy średniej, biblioteki. Osiąga ona stosunkowo niewielki
nakład, od kilku do kilkudziesięciu tysięcy egzemplarzy. A za rok przygotowuje się
tzw. wydanie kieszonkowe w miękkiej okładce, w nakładzie czasami wielu milionów egzemplarzy.
Te dwie edycje są ekonomicznie zupełnie innymi propozycjami i wobec tego pisarz po
wyjściu książki w twardej okładce, negocjuje możliwość wydania kieszonkowego, z różnymi
wydawcami. Między twardą okładką, a wydaniem kieszonkowym istnieje trzeci typ książki,
tzw. trade paperback – półtwarda okładka, przypominająca swoim formatem i typem oprawy
większość książek wydawanych we Francji, Niemczech czy w Polsce.
Miałem o wiele więcej czytelników, gdy książka ukazywała się w wydaniu kieszonkowym,
gdyż studenci mnie czytali i wobec tego postanowiłem odwrócić kolejność. Zacząłem
najpierw szukać wydawcy kieszonkowego. Dzięki temu nie musiałem dzielić się dochodami,
co dla pisarzy jest niesprawiedliwe. Za to, że wydawca wydaje książkę w twardej okładce,
później często bierze połowę dochodów z wydania kieszonkowego. Ale to jest o tyle niesprawiedliwe
w moim przypadku, że np. nakład książki w twardej oprawie wynosił 70 tysięcy
egzemplarzy, a wydania kieszonkowego rok później – 3 miliony.
Dlaczego wydawca, który poniósł stosunkowo małe ryzyko, wydając mnie w twardej
okładce, ma korzystać z wysiłku wydawcy paperbacku, który ponosi o wiele większe ryzyko.
Złamałem ten odwieczny i skanonizowany zwyczaj, podpisując kontrakt na sto procent z wydawcą
kieszonkowym, proponując, aby wydawca twardej okładki, który wyda ją przedtem,
dostał jako nagrodę pocieszenia mniej więcej dwa, trzy procent z wydania kieszonkowego,
ale w żadnym wypadku nie połowę. To było w tym okresie nie praktykowane, a nawet rewolucyjne
w amerykańskim przemyśle wydawniczym. Sporo staroświeckich wydawców oczywiście
bardzo się na mnie krzywiło. Eleganccy wydawcy mówili, że mój krok stawia ich na
drugorzędnej pozycji i że stworzyłem ekonomicznie groźny przykład, gdyż inni pisarze na
pewno pójdą w moje ślady.
Do czego to doprowadziło?
W konsekwencji tego nastąpiło coś bardzo ciekawego. A mianowicie moje książki wydawane
były przez największe wtedy w Ameryce wydawnictwo książek kieszonkowych Bantam
Books, które nigdy nie wydawało książek w twardej okładce. Zaproponowałem, aby Bantam
wydał po raz pierwszy moją książkę Pinball w twardej okładce jako ich pierwszą pozycję
tego typu i oprócz tego jednocześnie w półtwardej okładce (trade paperback) za połowę ceny
dla studentów. Wydanie książek jednoczesne w twardej i półtwardej okładce było wówczas
zupełnie nowe. Kto kupi tę pierwszą, a kto drugą? – pytali. Tłumaczyłem, że te dwie „okładki”
trafiają w ręce zupełnie innych czytelników. Jedni idą do eleganckich sklepów i płacą na
przykład 15 dolarów za Kosińskiego w twardej okładce. Tymczasem studenci w kampusie
uniwersyteckim dostaną Kosińskiego za 7 dolarów. A kogo nie stać na jedną czy drugą, za
rok ma możliwość nabycia tej samej książki za cztery dolary w kieszonkowej edycji przeznaczonej
dla masowych czytelników na dworcach, w supermarketach, aptekach itd.
To była w tym czasie taka herezja, że kiedy im to zaproponowałem, to cały Zarząd Bantam
patrzył na siebie w znaczący sposób. Zrobili tak jednak i ich eksperymentalny nakład książki
Pinball był dla nich wydawniczym sukcesem.
Od tego czasu Bantam zaczął wydawać książki w twardej okładce, po raz pierwszy w
swojej wieloletniej historii. W rok później wydali ponad siedemset tytułów, łącznie z całą
37
awangardą bardzo znanych pisarzy amerykańskich. Ocenione to było jako rewolucja wydawnicza.
38
Autofikcja
Twoje powieści różnią się od tradycyjnych. Co legło u ich podstaw, mam na myśli filozofię
twórczą?
Mój stosunek do fikcji i do pisania powieści, a nawet wybór powieści jako głównej karocy
narracji. Jako socjolog byłem skrępowany dodatkowo zastanawianiem się, kim jest obecny
czytelnik. W jakim sensie obecny czytelnik różni się od czytelnika przeszłości. Jak współczesny
pisarz amerykański funkcjonuje w zupełnie innym świecie niż w XIX wieku, odnosi się to
również do kraju, w którym TV nie jest tak powszechna jak w Stanach Zjednoczonych.
Doszedłem do bardzo wyraźnych wniosków, mając za sobą dwa lata praktyki, pisząc pod
pseudonimem jako Joseph Novak, kiedy mogłem od niechcenia chwalić swoje książki, bo
nikt nie wiedział, że je napisałem. Nawiasem mówiąc, swoboda ta skończyła mi się później.
Po możliwie dokładnym przeanalizowaniu rzeczywistości, w jakiej pisarz funkcjonuje, zobaczyłem,
że czytelnicy są wychowywani przez TV parę godzin dziennie od dziecka. TV jest
najbardziej popularnym narratywnym medium. Oprócz tego najbardziej dostępnym, telewizor
jest w salonie, w sypialni, w łazience, w biurze, w samochodzie, w ręku, można z nim iść na
plażę. Daje możliwość śledzenia kilkudziesięciu wątków narracyjnych naraz i wtłacza do
głowy widza tysiące elementów, których ja już nie muszę opisywać, bo widz je widział tysiąc
razy. Jeżeli Balzak czy Tołstoj chcieli opisać armatę, to musieli to zrobić, gdyż zwłaszcza
kobiety armaty nie widziały. Tymczasem ja w tej chwili mogę napisać tylko „przeszedł koło
dziesięciu zakurzonych armat z II wojny światowej” i nie muszę już ich opisywać, bo każdy a
moich czytelników, co najmniej jedną armatę w TV widział.
Założyłem wobec tego od początku, że moja powieść będzie bardzo demokratyczna, na tej
zasadzie, iż nie będę prawił kazań. Bo moi czytelnicy są za mądrzy, aby słuchać kazań Kosińskiego.
A jeśli już chcą słuchać kazań, to włączają sobie programy religijne w TV, które na
odpowiednich kanałach ciągną się od rana do nocy.
Nie będę moralizatorski, bo moi czytelnicy nie są ani lepsi, ani gorsi ode mnie. Mają prawo
do swojej moralności.
Czy dlatego, że jestem pisarzem, mam lepszy dostęp do duszy ludzkiej czy do sumienia?
Oczywiście, że nie.
Wobec tego to, co kiedyś było ekonomią stylu, powinno zamienić się w ekonomię samego
procesu opisowego i przenieść się na charakterystykę sytuacji, które nie są dostępne wizualnie,
tzw. charakter osoby, motywacje wewnętrzne i towarzyszące im akty fizyczne. Opisywane
poprzez minimum opisu, odwołujące się .do nożyc, które się odezwą. Uderzam w stół narracyjny,
a nożyce odzywają się tysiącem obrazów w głowie czytelnika i wykrawają wycinanki
o wiele lepsze, niż ja bym mógł sam wykroić. Każdy z moich czytelników, nawet najbardziej
ubogi w wyobrażenia twórcze, widział więcej rzeczy w TV niż ja widziałem. Zwłaszcza
że ja jestem, mimo wszystko, człowiekiem „za Hemarem”, „człowiekiem starego pokolenia”.
Wychowałem się na obrazach wewnętrznych i na rzeczywistości. Nie miałem TV w młodości.
Pamiętać musimy, że dziecko amerykańskie, czy ktokolwiek, kto ogląda TV tylko przez
dwie godziny dziennie, ogląda ją przez setki godzin rocznie. To jest nieprawdopodobna akumulacja.
Pokolenie moich studentów „wyrosło” mniej więcej na osiemnastu tysiącach godzin
TV, gdy wstępowali na uniwersytet. Nie każdy sobie zdaje jednak sprawę, że jest to odpowiednikiem
dziewięciu lat zatrudnienia w pełnym wymiarze godzin.
39
Widzę, że stworzyłeś całą teorię literatury polegającą, najprościej rzecz ujmując, na wyższości
czytelnika nad pisarzem. Co w takiej sytuacji ty masz do zaoferowania swoim czytelnikom,
którzy mają w głowie więcej obrazów niż ty?
Obrazy to jeszcze nie wszystko. Nie mówię, że mają w charakterze większą ilość emocji
czy informacji o różnicy czasu, jaki upłynął między Michałem Aniołem a Marksem. Być może
potrafią umieścić je w jednym rozdziale historii, być może je rozdzielą na zawsze, nie o to
chodzi. Natomiast jeśli chodzi o opis stołu, łóżka czy samochodu to nie ma kwestii, że mogę
sobie zaoszczędzić zachodu. Niech czytelnik pojedzie sam „na swoim biegu”, gdyż psychiczny
bieg czytelnika jest zupełnie inny. Jest to bieg niecierpliwy, stworzony na środku narracyjnym
TV, który można opuścić jednym dotknięciem palca i przenieść się na inny, nawet bez
wstawania, gdyż wszystko jest zdalnie sterowane.
Czyli, w jakimś sensie, mój czytelnik ma w swoim ręku zdalne sterowanie obrazów, które
moja książka tylko kodyfikuje.
Była to zupełna nowość, do której czytelnicy nie byli przygotowani?
Tak, i wywołało to gwałtowne reakcje w stosunku do moich powieści. W momencie kiedy
pojawiłem się na horyzoncie literackim Ameryki, królowała psychoanaliza. Psychoanaliza,
która robiła wszystko, aby czytelnikowi ułatwić sąd moralny kwalifikując działania bohatera.
Pisarze za każdym razem tłumaczyli, czy protagonista jest winny czy nie. Czy jest moralny
czy nie, uczciwy czy nie. Czytelnik spotykał charakter literacki zamknięty w butelce z nalepką
– ostrożnie bo się można skaleczyć i z korkociągiem do jej otwarcia.
Ode mnie zaczęli dostawać coś zupełnie innego. Uważali, że dostawali w pysk (Kosiński
śmieje się), a nie literaturę.
Zaczęły napływać groźne listy, w których czytelnicy pytali: „jakie masz prawo w taką
rzecz nas wciągać? My powinniśmy być w stosunku do twojej literatury «na zewnątrz», w tej
samej pozycji, w jakiej jesteśmy w stosunku do TV. Poza tym nie podobają nam się twoi bohaterowie
– ich miłość jest często bezmiłosna. Dzięki tobie idziemy z nimi do łóżka. Tyś nas
nie uprzedził, że to niewdzięczni kochankowie”. I tak dalej...
Rzeczywiście, ostrzeżeń w rodzaju „ostrożnie!” w twoich książkach nie ma. Brak ciągłości
akcji w twoich powieściach też musiał powodować zamieszanie?
Zamieszanie to delikatnie powiedziane. Czytelnicy nie są celowo przygotowani na to, co
może mieć miejsce w następnym „kroku”. Na przykład podróżując klatką schodową kroków
książki, która się nazywa Kroki. Po angielsku słowo „steps” jest bardziej ambiwalentne niż
polskie „kroki”, bo także oznacza stopnie. Każdy krok może być nie tylko następnym krokiem,
ale może być również jakościowo inną spiralą.
Nie poprzestałeś na tym?
Rozwijałem to coraz dalej, a pozycję pisarza ująłem najpełniej w Being There jako Chauncey
Gardiner, który patrząc na TV staje się uduchowiony. Tam jest takie zdanie, że patrząc na
TV jest unoszony siłą której nie widział, ani nie potrafił nazwać. TV przychodzi do niego jako
świetna forma narracji, rzeczywistość to ogród, w którym rzeczy autentycznie rosną, kwitną,
więdną, są przykryte śniegiem czy oświetlone słońcem. A TV przychodzi jako skondensowana
narracja o całym świecie. Cóż jest więc lepszego wobec tego?
I to jest pozycja pisarza. Pisarz, powiedziałem sobie, patrzy na świat, ale także mój czytelnik
na ten świat patrzy. Z tym, że ja patrzę na świat, a czytelnik w dodatku patrzy jeszcze na
TV, która go inspiruje o wiele bardziej niż powieść. Statystyki mówią, że średnio ludzie w
Stanach Zjednoczonych patrzą na TV siedem i pół godziny dziennie, a czytają powieści tylko
pięć godzin rocznie. Do tego słuchają radia tysiąc dwieście godzin rocznie. To, że przyjechali
ludzie z innych kultur, z innymi językami, z innym sposobem myślenia, z inną gramatyką
świata, spowodowało, że tym bardziej rzucili się na Chaplina i Hollywood, aby mieć wspólny
język obrazu. Samochód stał się wspólnym językiem, droga, kolejka po chleb w czasie bezrobocia,
obawa przed stratą pracy. A nie rzeczy, które się przywiozło ze starego kraju. Wszyst-
40
kie emocje zostały przedefiniowane i dlatego amerykańskie kina stały się najbardziej popularnym
miejscem, w którym, w jakimś sensie, kształcił się amerykański charakter. Esperanto
nie było narodowym językiem Ameryki, konstytucja także nie była. Ile ludzi w końcu zna Bill
of Rights Jeffersona? Kto nie ma radia i TV? Radio i TV uformowały popularny typ umysłu
amerykańskiego.
Od czasu kiedy zaczynałeś jako pisarz minęło wiele lat, teraz twoje książki są już klasyką?
Starsze pokolenie miało i ma problem z moimi książkami, gdyż wychowane zostało na
Freudzie, Tołstoju, Dostojewskim, ogólnie na literaturze, która mówiła, kto jest biesem, a kto
dostaje bisy. U mnie nie było wiadomo. Cieszy mnie, że dziś moje książki czytają młodzi
Yuppisi, tak jak czytali je młodzi w latach sześćdziesiątych, bo to jest pokolenie przyzwyczajone
do tego, aby mu nie zawracać głowy rzeczami, które już zna albo ideologią, bo ma
prawo do własnej.
Mam nadzieję, że nie zatrzymasz się na tym, lecz pójdziesz dalej?
Oczywiście, że nie. Na przykład w nowej powieści pod tytułem Dialoghi d’Amore tytuł
wziąłem z książki Don Isaaca Abranabela Leone Ebreo, wydanej w 1501 r. Leone Ebreo był
synem jednego z najwybitniejszych Żydów wyrzuconych z Hiszpanii w 1492 roku. Oryginalne
Dialoghi d’Amore napisane po włosku są traktatem o poezji, o miłości, o erotyce, o pożądaniu,
w formie pytanie – odpowiedź między dwojgiem kochanków. Takiej książki do tego
czasu nie było. Wszystko wokół miłości. W tej książce idę najdalej, odchodząc od formy powieści
i przesuwam się na pozycję, w której czytelnik ma prawo do reżyserowania mojej
książki, prawie tak jak reżyser do reżyserowania filmu. Czytelnik idzie za tymi dwiema osobami,
śledzi ich dialogi, dostaje informacje dotyczące miejsca, gdzie to się dzieje, jest przeze
mnie wyraźnie popychany tu i ówdzie. Ale jest popychany trochę na zasadzie uderzenia łokciem.
Czytelnik ma możliwość reżyserowania, a wobec tego wzięcia większego udziału w
tworzeniu książki, tak jak reżyser w tworzeniu scenariusza. A czym jest scenariusz, jeśli nie
uproszczoną powieścią? Przez wiele lat, na początku historii filmu zapraszano pisarzy do
Hollywood myśląc, że np. Faulkner potrafi zrobić scenariusz. Już wówczas było widać wyraźną
różnicę między powieścią zostawiającą wszystko do wyobrażenia czytelnikowi, starającą
się jednocześnie później wszystko opisać. Tu powstał konflikt, pisarz opisywał jak najwierniej,
a czytelnik miał już do dyspozycji kino. Zaczęła wówczas powstawać literatura detektywistyczna
– sensacyjna, która w jakimś sensie brała z filmu szybką akcję, nie za dużo
wątków, bo się czytelnik zgubi, erotyka oczywiście, po prostu sztampa. To znaczy ordynarne
wersje Ordynata Michorowskiego czy Trędowatej. Wykorzystując tutaj trochę grę słów można
powiedzieć, że ten trend filmowy wyszedł z literatury „trędowatej”. Większość filmów
była banalna, nieciekawa, idiotyczna. Ilu jest klasyków filmowych? Ile filmów o wypracowanej,
wycyzelowanej formie? Niewiele więcej niż powieści tego rodzaju i nie są również bardziej
popularne niż takie powieści. Ten trend i prąd przejęła później masowo TV, tak że w tej
sytuacji ja mam wygodną pozycję. Jestem przygotowany do przechodzenia przez bóle narodzinowe
nowego podejścia do czytelnika. Nie mówię tu o nowym podejściu do literatury, nie
zaklepuję sobie tutaj żadnej wielkości.
Ale to się łączy, chcesz czy nie.
Być może. Zrobiłem jeszcze jedną rzecz, jakiej inni pisarze nie zrobili, bo w jakimś sensie
nie musieli tego robić. Ani Balzak, ani Dostojewski, ani nawet Andrzejewski nie są częścią
kultury wizualnej w Ameryce, do takiego stopnia do jakiego pisarz jest nią tutaj. Pisarz tutaj
jest nie tylko na okładce książki, ale o nim piszą książki. Piszą o Prouście, o Tołstoju. Powieści
Tołstoja nie są bestsellerami w Ameryce, ale jego biografia. Podobnie dzieje się z Proustem,
którego mało kto tutaj rozumie. Ale jego biografię sprzedaje się jak ciepłe bułeczki. W
Europie to, że pisarz daje swoje nazwisko na książce było nieważne, jedno, co było ważne, to
wyobraźnia pisarza. Ale te rzeczy zaczęły się zmieniać od Victora Hugo, to nie był już tylko
41
pisarz, to był również polityk, który manipulował opinią Francji. To samo Emil Zola, który
nie tylko pisał książki o kurtyzanach, ale o mało nie spowodował zamachu stanu.
Podczas gdy w Europie zaczęto pisarzy chować „na koszt” rządu, bo rząd często ich mordował,
mowa oczywiście o Niemczech i Rosji stalinowskiej, w Ameryce pisarz zdobył inną
rangę, stojąc gdzieś między burleską a wodewilem intelektualnym. Znalazłem się dokładnie w
tej sytuacji, dlatego że z jednej strony byłem pisarzem, który pisał poważne książki, ale jednocześnie
„łapano mnie” na zdjęciach półnagiego. Media, w tym TV, wprowadziły element,
którego ja nie mogłem zakwestionować. Nie mogłem zakładać, że mój czytelnik nie będzie
wiedział, kim Kosiński jest. Taka skromność, to byłby idiotyzm, skoro jest notka biograficzna
o pisarzu na książce, to już się czytelnika zaprasza, aby coś o nim wiedział. W jednym tylko
przypadku nie pozwoliłem, aby wydawca dał notkę biograficzną, a mianowicie w przypadku
masowego wydania (paperback) Malowanego ptaka w 1966 r. We wszystkich innych są.
Ale tak naprawdę, czy miałoby znaczenie to, czy notka jest czy jej nie ma, jeśli książka byłaby
dobra?
Oczywiście, że nie. Jest sporo książek wydawanych pod pseudonimami, ale i to do anonimowości
nie prowadzi, bo na przykład w ciągu dwóch tygodni zainteresowani wiedzą, kim
jest autor czy autorka, bo dobierają się do tego dziennikarze z prasy, radia i TV. Prawdziwie
czy nie, komuś tę książkę przypiszą. W moim przypadku krytyk kulturalny z „The Village
Voice” starał się przypisać moje powieści innym ludziom, rzekomo piszącym moje książki na
zamówienie CIA.
Nawiasem mówiąc, w powieściach Cockpit (1975) i Deőil Three (1973) sam stworzyłem
taką dramatyczną możliwość, czyli zabawa jeszcze większa. Wobec tego stworzyłem dodatkowy
element dramaturgiczny, mówiąc otwarcie do czytelnika: – „cha, cha, cha, uważasz, że
mnie znasz, bo mnie widziałeś w TV i coś przeczytałeś. Wobec tego wsadzę wtyczkę w powieści,
coś rzekomo o sobie, a może nie rzekomo?” I świadomie nazwałem ten rodzaj literacki
autofikcją, czy autobiografia to nie wyciąg, zbiór, antologia. Na podstawie tego, że ja lubię
cebulę, można napisać cały rozdział, albo po prostu tego nie wymienić, w zależności od tego,
co się będzie uważało za ważne. Stosowałem od samego początku autofikcję, którą zdefiniowałem
w dwu pierwszych akapitach Notes of the Author on the Painted Bird (Scientia-
Factum, Inc., New York 1965):
Najistotniejszym etapem procesu pisarskiego, jak się często uważa, jest proces, w którym
pisarz staje poza doświadczeniem, jakie zamierza odzwierciedlić w swojej książce. Głównym
elementem tej „alienacji” jest świadome dążenie do zbadania siebie i własnego doświadczenia
„z zewnątrz”, z pozycji, w której zarówno sam pisarz, jak i jego otoczenie zatracają konkretne
cechy i po długim okresie walki i niepewności oddzielają się od rzeczywistości dnia codziennego
po to, by wstąpić w płynny i nie tak sztywno ograniczony wymiar. Ten „nowy wymiar”
istnieje tylko w świadomości pisarza, wewnątrz niego elementy rzeczywistości nie są już posłuszne
ziemskim prawom grawitacji, szczegóły czasu i miejsca przestają być ważne.
Między rzeczywistością zewnętrzną a własną wyobraźnią pisarz wstawia różne zasłony.
Ich liczbę oraz skuteczność ich funkcji jako filtrów dla jego myśli dyktuje temperament pisarski
i wizja twórcza. Nie mogą one całkowicie zasłonić rzeczywistości, mogą jedynie rozmazać
jej kontury, zwężając lub rozszerzając jej granice, przyspieszając lub spowalniając jej nie
kończący się ruch.
Znowu postawiłeś czytelnika w trudnej sytuacji, gdyż on sam musiał sobie odpowiedzieć,
co jest w twoich powieściach literacką fikcją, a co autobiografią?
To doprowadzało wielu ludzi do szału już od pierwszej książki – Malowanego ptaka. Irytowano
się – czy to działo się na Polesiu, czy koło Sandomierza, czy wieśniakami byli Ukraińcy,
czy może Rusini. A tymczasem ja mówiłem o dramacie dziecka. Jeśli na przykład ktoś
strzela cię w pysk, to czy ta ręka jest prawa czy lewa już nie jest ważne. Tak samo jak nie jest
42
ważne, czy dziecko pochodzi z lewicy czy prawicy. To, co się liczy, to jest dramat, liczy się
uderzenie i jego konsekwencje dla ręki i dla twarzy.
Czyli jest to kolejna prowokacja?
Oczywiście, że tak. Świadomie starałem się przyciągnąć do swojej literatury, tak jak Balzak
czy Lermontow, który w Bohaterze naszych czasów już wiedział, że czasami mniej to
lepiej. Tołstoj to wiedział tylko czasami, z wielkich opowiadaczy Flaubert, Faulkner, Nabokow
nastawiali się na coś innego. Mówili: ja tego czytelnika przygwożdżę, im więcej mu
dam, to przynajmniej coś z tego pozostanie. A Stendhal już mówił: nie trzeba tyle, wiedząc,
że nie będą go czytali wieśniacy. A skoro tak, to nie musiał poświęcać połowy rozdziału temu,
jak Georges Sorel był ubrany, bo ci, co go czytali, wiedzieli, bo to ich środowisko.
Ty jesteś wobec tego pisarzem środowiskowym?
Jestem pisarzem środowiskowym czytelników, którzy przynajmniej w Stanach Zjednoczonych
patrzą przeciętnie siedem i pół godziny dziennie na wielokanałową TV. To co piszę nie
jest więc obliczone na trawienie przez niewielu czytelników wychowanych na psychoanalizie,
a raczej na nowy typ stosunku między czytelnikiem a pisarzem. Stosunku, w którym pisarz
staje się, chcąc nie chcąc, bardziej intelektualnie strategiczny niż kiedykolwiek przedtem w
historii literatury. Moje książki są w jakimś sensie bardziej zaplanowane intelektualnie przez
to, że piszę je w epoce telewizji i nie muszę np. zajmować się opisywaniem mebli, co robi za
mnie i dla mnie TV. Gdybym to robił dzisiaj, to by mnie zredukowało do roli jednowarsztatowego
rzemieślnika. Prawdziwie metafizyczna rola moich powieści, nawiasem bardziej meta
niż fizyczna, polega m.in. na tym, że w każdym akapicie akcji stawiam sobie za cel powieść.
Wobec tego przeciętny czytelnik nie da sobie z nią zupełnie rady, bo ona jest, powiedzmy
sobie szczerze, nudna i niepotrzebnie wypchana detalami.
Zdałem sobie sprawę, że było miejsce tylko na książki o tym, jak naprawić samochód, jak
poznać ludzi i osiągnąć satysfakcję życiową, jakie witaminy brać, aby nie mieć bólu głowy –
typu poradnikowego. A jeśli powieść, to banalna, pozbawiona motywacji i w jakimś sensie
odwołująca się do najbardziej elementarnych stanów psychicznych. Albo literatura bardzo
poważna, tradycyjna, którą niewiele ludzi mogło czytać, gdyż zawierała osobiste psychoanalizy.
Mnie ani jedno, ani drugie rozwiązanie nie odpowiadało, stąd powstała koncepcja, o której
pisałem w Notes of the Author..., a którą potem uzupełniłem w artykule Death in Cannes
(„Esquire”, marzec 1986, tom 105 nr 3, Nowy Jork): Jednak dziękuję za fotografie. Mówią, że
fotografia warta jest tysiąc słów.
Mówią tak, ale wiedzą, że to nieprawda. Wiedzą, że aby poruszył nas obraz (nawet obraz
tak czysty i majestatyczny jak arabeska w Islamie), trzeba dodać do niego słowa (nawet gdy
jest się Arabem). I nawet w Cannes, mieście szulerów, malarzy martwej natury i samego Festiwalu
Filmowego, wiedzą, że każdy ruchomy obraz zaczyna się od dodania do niego słów.
Jest to kuracja, nawet drakońska, w której każde słowo warte jest tysiąc obrazów.
Kontynuując, przyjrzyjmy się tym dwóm fotografiom. Pokazują „Dwóch mężczyzn na sofie”
– na pewno nie jest to martwa natura. Na jednym z nich obaj mężczyźni wydają się
uśmiechać, na drugim zdają się być smutni – całkiem znacząca zmiana nastroju, zwłaszcza
gdy weźmie się pod uwagę, że oba zdjęcia zrobione zostały w odstępie kilku sekund. Więc
co? Same fotografie nie powiedzą ci nawet, czy zrobione zostały przez artystę-fotografika czy
przez amatora do rodzinnego albumu, czy dla potomności czy na plakat. Same w sobie nie
mówią nic – nawet które z nich zrobiono wcześniej.
Założę się, że zdjęcie z uśmiechem zostało zrobione później. Zawsze stawiam na szczęśliwe
zakończenia.
Przegrałeś. Zdjęcie „ze szczęśliwym zakończeniem” zrobione zostało najpierw. Paradoksalnie,
zrobiono je po tym, jak jeden z dwóch mężczyzn (ten z lewej) powiedział coś o
„szczęśliwych zakończeniach”, kładąc nacisk na słowie „szczęśliwe”. Nie zrobił tego dlatego,
43
że jest z natury szczęśliwy (tak się składa, że ma ponury charakter, tak ponury, że założyłbym
się, iż w hollywoodzkim filmie obsadziliby go w roli Zinowiewa, „ponurego towarzysza”
Lenina). Zrobił to nie dlatego, że wierzy w szczęśliwe zakończenia. Podkreślił słowo „szczęśliwe”,
ponieważ nie potrafi zmusić się, by podkreślić słowo „zakończenie” i ma ku temu
dobry powód: przez długi czas uważał tego człowieka za swego alchemicznego przyjaciela.
Alchemiczny przyjaciel to taki, w którym obraz ojca zlewa się z obrazem najlepszego druha.
Dosyć. Morał: oglądaj obrazy, jeśli musisz, ale nawet w Cannes nie zakładaj się na ich temat.
Niemniej jednak, skoro używasz obrazów, czy ten kawałek jest nie-fikcją?
Nie. To jest kawałek o pamięci, a skoro pamięć jest fikcją, nazwij go autofikcją. Autofikcja
(czy jak ją niekiedy się nazywa „oko na mnie”) jest gatunkiem literackim wystarczająco hojnym,
by pozwolić autorowi przejąć cechy charakteru jego fikcyjnego protagonisty – a nie na
odwrót. W tym kawałku imię i nazwisko mężczyzny z lewej strony zdjęcia są takie same jak
imię i nazwisko autora. Żeby ich nie pomylić, nazwijcie go JK.
Powstała najbardziej lakoniczna definicja AUTOFIKCJI, jako rodzaju pisarskiego, który
nawet wówczas, gdy ma się zdjęcie do zilustrowania, nadal jest fikcją, ponieważ wchodzi w
to wyobraźnia autora.
44
Film
Twoja książka „Malowany ptak” jest jakby gotowym scenariuszem filmowym, nieraz zastanawiam
się, dlaczego nie została sfilmowana?
Powieść Malowany ptak (1965) zaraz po ukazaniu się drukiem zwróciła uwagę kilku reżyserów
i producentów z przemysłu filmowego, zaczęły napływać oferty z różnych krajów. Z
dużych i małych wytwórni, a nawet od studentów, którzy chcieli robić filmy dyplomowe.
Dostałem wiele propozycji od profesorów, którzy gotowi byli oddać mi swoje stawki uniwersyteckie
do końca życia, aby tylko mieli prawo do zrobienia filmu. Bez przesady prawie
wszyscy znani poprosili o prawo do Malowanego ptaka.
Tymczasem uważałem, że powieść ta nie nadaje się na tradycyjny film o wojnie, ponieważ
jest to książka, w której najbardziej konkretna akcja to pięć lat wojny przefiltrowane przez
wyobraźnię chłopca, od jego szóstego do dwunastego roku życia. Dlatego jest to opowieść
„surrealistycznie realistyczna”. Jedyny rodzaj filmu, który, moim zdaniem, mógłby taką mieszankę
wizji odpowiednio przekazać, tzn. umiejscowić akcję w wyobraźni chłopca, a także w
realistycznej okupacji hitlerowskiej – to film mieszający w równej proporcji w każdej scenie
– odpowiednik wyobraźni i fantazji chłopca (który, pamiętajmy, przez większą część narracji
jest niemową), z dokumentarnie tu i ówdzie potraktowaną faktograficzną „ramą” akcji, czasu
i miejsca.
Po wielu rozmowach z reżyserami amerykańskimi, brytyjskimi, francuskimi, a w ostatnich
dwóch latach reżyserami z Polski, a także po przejrzeniu różnych proponowanych mi scenariuszy
doszedłem do wniosku, że tylko „przemieszanie” najnowocześniejszej komputerowej
animacji z podejściem dokumentarno-realistycznym miałoby sens. O czym zresztą pisałem
bardzo wyraźnie w Notes of the Author..., publikacji wydanej w USA i innych krajach jednocześnie
z książką Malowany ptak w 1965 roku. Każda inna próba byłaby artystycznym kłamstwem,
ponieważ powieść jest amalgamatem „wizji i rewizji”. Póki nie znajdzie się taka
możliwość, która notabene umożliwiłaby oglądanie filmu zarówno dzieciom, jak i dorosłym, i
to na całym świecie, biorąc pod uwagę uniwersalność tematu – dziecko vis-ŕ-vis wojny –
książka nie będzie filmowana.
Czy jest to twoja ostateczna decyzja jeśli chodzi o „Malowanego ptaka”?
W tej chwili tak. Chodziłoby o to, aby język filmu potrafił przenieść wizualnie to, co pomyśli
narracyjna głowa bohatera, parafrazując Słowackiego. To oznacza przekazanie nieprawdopodobnej
tragedii oderwanego od rodziców przez wojnę sześcioletniego chłopca. Jak
to przekazać w najbardziej humanitarny sposób, nie rezygnując jednocześnie z nieprawdopodobnej
brutalności okresu wojny? Jak to „przesączyć” przez filtr, jakim jest dziecko, aby jednocześnie
nie stracić historii? Jak zrobić go w kraju prawdziwym ekranowo, ale nie skonkretyzowanym
etnicznie? Wobec tego musi być zrobiony na bagnach i polach jakby niczyich,
gdzie mieszkają dziwne plemiona widziane oczyma dziecka. I aby film, podobnie jak książka,
przefiltrował historię, dzięki temu, że dialogi mówione będą po angielsku.
A przecież pierwszą swoją powieść – „Malowanego ptaka” – mogłeś pisać po polsku?
Tak – ale tylko teoretycznie. Praktycznie bowiem angielszczyzna pomogła przenieść akcję
powieści w „krainę czarów i moczarów”. Gdybym przekazał jej treść po polsku, na co psychicznie
nie byłem przygotowany, gdyż jako pisarz potrzebowałem narracyjnego filtru, by się
odseparować od moich wewnętrznych wspomnień z okresu wojny, które „siedziały” w mojej
jaźni jak wiedźmy w języku polskim – to polska książka w połączeniu z wyraźnie polskim
nazwiskiem i pochodzeniem autora, sugerowałaby, że akcja dzieje się w konkretnych wio-
45
skach i że chcąc nie chcąc jest autobiograficzną spowiedzią. To oczywiście było jak najdalej
od mojej koncepcji nowoczesnej powieści. Poza tym, pamiętajmy, że Malowany ptak (1965)
poprzedzony był (1960, 1962) dwoma zbiorami esejów socjologicznych, które napisałem po
angielsku.
Ŕ propos: czy gdyby Swift przygodom Guliwera dał odpowiednie miejsce w Anglii, to nie
uważano by, że to książka o Anglii? Chodziło mi o to, aby to nie był chłopiec z krainy Guliwera,
a z krainy olbrzymów: olbrzymów wojny, w krainie figur zupełnie dotąd nie spotykanych.
W krainie figur ponad- i pozaludzkich, których do tego czasu normalne życie nie stworzyło.
Ale powiedziałem sobie, że jednocześnie pociągi, które przelatują przez te wioski muszą
być realne, tak jak i fotografie wyrzucane przez Żydów z pociągów: elegancko ubrane
rodziny, żony, dzieci, żydowscy posłowie na sejm, itd. Trzeba pokazać, że ginie cała cywilizacja
tysiąclecia, która tymi realnymi pociągami omija wioski. Wioski są tu nieważne, bo to
wojna cywilizacji z cywilizacją, a nie z chłopami. Wobec tego trzeba tych prostych chłopów
pokazać jako jedynych uczciwych ludzi w historii drugiej wojny światowej. Ludzi, którzy od
czasu do czasu bili swoje dzieci w mordę, ale którym nigdy nie przyszłoby do głowy, aby
kogoś żywcem spalić. Trzeba skonfrontować oficera SS, który reprezentuje najnowocześniejszą
technicznie cywilizację, jaką ludzkość potrafiła stworzyć, do tego reprezentuje ją nienagannie,
jest czysty, wykształcony w Berlinie, zna poezję żydowską Heinego, być może w
szkole czytał Marksa czy Freuda, i księdza polskiego z małej wioski, tego przedmurza chrześcijaństwa,
który przed oczami esesmanów palcem wygraża, bo kto inny mógł na esesmana
palec podnieść. I wobec tego poruszyć problem, czy Watykan mógł ten palec podnieść?
Jeżeli jakikolwiek reżyser potrafiłby to zrozumieć i odpowiednio połączyć technologicznie
na ekranie „oczy dziecka” (np. przez użycie animacji) z oczami historii (nawet poprzez film
dokumentalny), to mógłby to być najlepszy film na świecie. Film uniwersalny o autentycznej
tragedii nas wszystkich. O tragedii tego, jaki wpływ na wyobraźnię może mieć wojna. Film,
w którym najbardziej nieprawdopodobne rzeczy powinny być realne, a rzeczy najbardziej
realne powinny mieć zupełnie inny kolor. Tylko wtedy wyraziłbym zgodę na realizację filmu
opartego na mojej powieści Malowany ptak.
Diametralna zmiana twego stanowiska nastąpiła w przypadku książki: „Wystarczy być”
(1971), która była twoją trzecią powieścią po „Malowanym ptaku” (1965) i „Krokach”
(1968)?
Tak. Zainteresowanie kręgów filmowych tą książką było jeszcze większe. Oferty na film
oparty na Wystarczy być (1971) przychodziły dosłownie codziennie z różnych krajów, w których
ta książka ukazała się w tłumaczeniach. Wówczas działałem aktywnie w Pen Clubie,
wykładałem na uniwersytecie, pisałem, oprócz tego prowadziłem normalne życie prywatne.
Muszę powiedzieć, że oferty przychodziły od najlepszych reżyserów hollywoodzkich oraz od
gwiazd filmowych, które uważały, że rola Chauncey Gardinera jest dla nich idealna, dająca
aktorowi ogromne możliwości. Nie mogąc odpisywać na wszystkie propozycje, ani nawet o
nich dyskutować, wydrukowałem stwierdzenie, że nie mam zamiaru robić filmu.
Jednak, jak wiadomo, w końcu uległeś Peterowi Sellersowi, gdyż film powstał?
Od samego początku między tymi, którzy chcieli ten film zrobić był Peter Sellers, który w
momencie, gdy książka wyszła w Londynie użył pewnego podstępu. Zadzwonił mianowicie
do mojego wydawcy i przedstawił się jako Chauncey Gardiner, tak jak nazywa się główny
bohater i stwierdził, że moja książka w jakimś sensie wkracza w jego życie prywatne.
Niezwykle poważny zarzut?
Tak, na Zachodzie to możliwość procesu. Rozmawiając z wydawcą powiedziałem, że to
jest niemożliwe, gdyż Wystarczy być, podobnie jak dwie poprzednie powieści, są fikcją literacką.
On jednak upierał się, mówiąc, że jeśli się z nim nie spotkam, to przekaże sprawę adwokatowi.
Pomyślałem sobie, że to prawdopodobnie jakiś egocentryk i nie ma co przeciągać
struny, pojechałem więc z Kiki do wyznaczonej przez niego restauracji w Londynie. Muszę
46
dodać, że to było zaraz po tym, jak londyński „Times” ogłosił Wystarczy być najlepszą książką
roku (1971).
Wchodzimy do restauracji, a w kącie siedzi jakiś pan w sombrero, a właścicielka mówi, że
to jest właśnie Chauncey Gardiner. Podchodzimy bliżej, on zdejmuje kapelusz, okulary i widzimy
uśmiechniętą twarz Petera Sellersa. Od tego czasu zaczął się romans Petera z tematem
książki.
Jak on cię przekonywał?
Peter stwierdził, że po przeczytaniu Wystarczy być uświadomił sobie, że do tej pory grał
innych ludzi. Teraz doszedł do wniosku, że w Wystarczy być mógłby po raz pierwszy być
samym sobą i zupełnie nie grać. I dlatego to byłaby najlepsza jego rola, zupełnie inna niż
wszystkie dotychczasowe, co dla aktora jest chyba najważniejszą rzeczą, gdyż jest szansą
zrobienia filmu swego życia. Wielcy aktorzy, podobnie jak wielcy pisarze, czy piosenkarze,
wiedzą, kiedy moment wielkości nadchodzi. Jeśli są wielcy, to potrafią ten moment wykorzystać,
jeśli nie, to moment przemija i być może nie pojawi się po raz drugi. On się na to bardzo
zawziął, zrobił sobie nawet wizytówkę Chauncey Gardiner. Aby mi się przypodobać przysyłał
upominki, telegramy podpisywane Ch. Gardiner, a kiedy wpadliśmy na siebie gdzieś przypadkowo
w restauracji, czy na przyjęciu, pokazywał mi jakiś „numer” z książki, jak by to
zagrał.
To był przecież wówczas wielki aktor?
Jeden z najbardziej znanych na świecie. A ja długo się wahałem i uporczywie mówiłem –
nie.
W końcu jednak Sellers cię przekonał.
Pomyślałem sobie w końcu, na litość Boga, on ma rację, przecież Chauncey Gardiner jest
całkowicie sobą. Dlaczego wobec tego aktor, który ma go grać miałby grać, jeśli będzie sobą.
I wobec tego, dlaczego reżyser ma się krygować tematem książki, skoro temat jest prosty.
Chauncey Gardiner jest całkowicie niewinny i pozbawiony jakiejkolwiek chęci grzechu, koncepcji
zła, jakiegokolwiek fałszu czy cynizmu.
I w ten sposób zrozumiałem, że tylko Peter Sellers, nikt inny nie potrafi w tym filmie zagrać,
tak jak trzeba, aby Chauncey Gardiner zagrał bez gry. Jak również, że tylko reżyser Hal
Ashby, w tym okresie typowy flower child, będzie świetnie się nadawał do tego, by reżyserować
film.
Jaki był twój wpływ na film, skoro miał być – nie grany i nie reżyserowany?
Na film miałem wpływ nie przez reżysera, jak to zwykle bywa, ale przez aktora, aby nie
powstały animozje, że film reżyseruje autor, a nie reżyser. Peter Sellers był niezwykle przywiązany
do mojej książki i uważał, że skoro ją napisałem, to ja tylko ją rozumiem i przede
mną nie udawał. Scenariusz napisałem prawie dokładnie strona po stronie zgodnie z akcją
książki. Przeniosłem tylko akcję z Nowego Jorku do Waszyngtonu. Skutki były takie, że Hal
Ashby pozostawał za kamerą. Natomiast wszystkie konsultacje na temat charakteru bohatera
Sellers prowadził ze mną.
A jego partnerka, wielka aktorka Shirley MacLaine?
Pytała mnie, jak ma np. ustosunkować się do Chauncey Gardinera – czy ma się masturbować
dla niego, czy to jest tylko gra masturbacji w ramach filmu.
Czyli był to typ literackiej reżyserii, występowałeś jako twórca charakterów. A w jaki sposób
znalazła się w tym filmie Shirley MacLaine?
Już na wstępie Peter jako bardzo idiosynkratyczny aktor powiedział mi, że będzie problem
z rolą kobiecą. I rzeczywiście, żadna z proponowanych przeze mnie kandydatek nie odpowiadała
Sellersowi. Nagle przypomniałem sobie Shirley MacLaine jako świetną aktorkę i osobę
w jakimś sensie w życiu zbliżoną do charakteru mojej bohaterki Elizabeth Rand. Zdałem sobie
sprawę, że powinienem być ostrożny obsadzając te role ludźmi osobowościowo podobnymi
do stworzonych bohaterów, ponieważ dotykam w tym momencie magii filmowej,
47
wszystko może wybuchnąć i nic z tego nie będzie. Albo będzie film o wartościach nie starzejących
się.
Mówiąc „nie starzejący się” – co masz na myśli?
Historia filmowa powinna moim zdaniem uwzględniać kategorię – jak długo trwa przekonywająca
siła filmu. Jeśli trwa trzy tygodnie, bo jest propagandowy, to wiemy, o co chodzi,
jeśli trwa sezon zimowy w Ameryce, to już wiele, a nawet ogromny sukces. Jeśli daj Boże
przeżyje dwa lata, a jak ktoś pamięta go po czterech, to jest jeden z największych filmów
świata.
Wobec tych kryteriów, film „Wystarczy być” na podstawie twojej książki jest jednym z
najlepszych filmów świata, gdyż nadal jest aktualny, jak wówczas gdy był zrobiony w 1978
roku. Za scenariusz dostałeś brytyjskiego „Oscara”?
Dla mnie jako dla pisarza film Wystarczy być był ideałem platońskim. Uważam, że film
Wystarczy być bardzo wiernie oddaje koncepcję, filozofię, akcję i w jakimś sensie tony pośrednie
książki, których właściwie wymaga się tylko od literatury. Jest to film wizualny, ale
jednocześnie szalenie intelektualny i nie zatraca rzeczy, które można wczytać w ten film, czy
wyczytać z filmu.
Krytykę miałeś świetną, była okładka w magazynie „Time”?
Peter Sellers wiedział, że stworzył najlepszą rolę swego życia. Jeśli nie dostał Oscara w
Hollywood, to moim zdaniem tylko dlatego, że były problemy z podatkami, on nigdy podatków
w Ameryce nie płacił, a pod tym względem Ameryka jest wielce „patriotyczna” – podatki
trzeba płacić. Film dostał wszystkie inne wyróżnienia krytyki.
Film Being There do końca 1979 roku nagradzany był i nominowany do wielu nagród:
Lorimar – Wystarczy być nagrody i nominacje (za rok 1979);
Akademia filmowa (Oscary): Nagroda – najlepszy aktor w roli drugoplanowej – Melvyn
Douglas. Nominacja – najlepszy aktor w roli pierwszoplanowej – Peter Sellers.
Hollywoodzkie Stowarzyszenie Prasy Zagranicznej (Złote Globy): Nagroda – najlepszy
aktor filmowy, komediowy lub musicalowy – Peter Sellers, najlepszy aktor filmowy w roli
drugoplanowej – Melvyn Douglas.
Nominacje – najlepsza aktorka filmowa, komediowa lub musicalowa – Shirley MacLaine,
najlepszy reżyser – Hal Ashby, najlepszy scenariusz filmowy – Jerzy Kosiński.
Stowarzyszenie Krytyków Filmowych Los Angeles: najlepszy aktor w roli drugoplanowej
– Melvyn Douglas.
Nowojorskie Stowarzyszenie Krytyków Filmowych: najlepsza aktorka w roli drugoplanowej
– Shirley MacLaine.
Krajowy Zarząd Recenzentów (nagrody Davida Griffitha): najlepszy aktor – Peter Sellers.
Związek Pisarzy Amerykańskich: najlepszy scenariusz komediowy będący adaptacją powieści
– Jerzy Kosiński.
Brytyjska Akademia Filmu i Telewizji (BAFTA): najlepszy scenariusz roku – Jerzy Kosiński.
Na nieszczęście w niedługim czasie Peter Sellers umarł. Mój brytyjski Oscar za scenariusz
i nagroda Związku Zawodowego Pisarzy Scenariuszy w Stanach Zjednoczonych, gdzie indywidualnie
głosuje kilka tysięcy ludzi, jest zawodowo największą nagrodą na świecie.
Zupełnie inny rozdział w twoim współdziałaniu z filmem to rola aktora. Najpierw udział w
znanych programach telewizyjnych, jak Johnny Carson Show, a później znalazłeś się wśród
największych aktorów, w głośnej epopei filmowej „Reds”, reżyserowanej przez Warrena Beatty?
Reds to zupełnie inna sprawa. Gdzieś na przełomie 1973 i 1974 roku Warren zaczął flirtować
z ideą zrobienia filmu, którego bohaterem byłby John Reed autor książki Dziesięć dni,
które wstrząsnęły światem. Może dlatego, że jestem z Polski, zwrócił się do mnie. Przyjechał
do Nowego Jorku ze scenarzystą angielskim Robertem Townie i chciał mnie namówić, abym
48
brał udział w pisaniu scenariusza, wiedząc o moim brytyjskim Oscarze i nagrodzie Writers
Guild of America za scenariusz do filmu Wystarczy być.
Mnie osoba Johna Reeda zupełnie nie interesowała, ponieważ ja nie myślę w kategoriach
politycznych i film polityczny był najdalszym od wszystkiego, co mogłem robić. Mój film
Wystarczy być jest filmem apolitycznym, a jednocześnie przez swoją uniwersalność politycznym.
Miałeś wobec tego negatywny stosunek do jego filmu?
Tak. Warren to zauważył i zaczął w jakimś sensie przekonywać mnie, że być może istnieje
dla mnie w tym filmie rola. Myślałem, że żartuje i tym chce przekupić mnie, abym włączył
się jako scenarzysta. Kiedy mówił mi o jednej z głównych ról – Zinowiewa – którą miałem
grać, śmiałem się jak z dobrego żartu. Aż tu nagle dzwoni Barry Diller, wówczas szef wytwórni
Paramount Pictures Corporation, mój wieloletni znajomy i mówi:
– Wysyłam ci kontrakt, bo, jak wiesz, grasz Zinowiewa. Na ten film wydajemy ponad 30
milionów dolarów. Musisz być w Hiszpanii za pięć dni.
Na moje protesty, stwierdzenia, że do tego się nie nadaję, Barry odpowiedział:
– Jerzy, zmieniłeś się. Zmieniłeś się, i to w negatywny sposób, mówię ci jako przyjaciel.
Pamiętam cię wychodzącego we fraku z najbardziej ciekawego przedstawienia czy przyjęcia,
bo dowiedziałeś się, że wydarzył się wypadek w Bronx czy Brooklynie i chcąc znać życie
jechałeś tam. Ludzie w Nowym Jorku wiedzą, że barmani dzwonią do ciebie, jak ktoś w barze
umiera, czy jak przychodzi policja, aby bar zamknąć, czy coś innego się dzieje. Ty jak Kipling
zjawiasz się w jednym ze swoich przebrań. Teraz masz szansę zobaczenia czegoś, czego
nigdy nie widziałeś. Zobaczenia siebie samego jako aktora, zagrania być może w ostatnim
hollywoodzkim epiku, bo nas na takie filmy długo nie będzie stać.
– To jest film polityczny, a takie mnie nie interesują – odpowiedziałem.
– Mylisz się, Jerzy, to jest film idealistyczny. To jest film, w którym być może po raz
pierwszy jest próba pokazania pisarza, nie błazna, jako człowieka, który ma wpływ na politykę,
a nawet na rewolucję w pewnym sensie. Wobec tego to powinno być dla ciebie o wiele
ciekawsze niż to, co kiedykolwiek dotychczas zrobiłeś. Pozwoli ci to wniknąć w duszę pisarza,
który nagle widzi się aktorem i duszę aktora, który jest pisarzem. W Reds masz świetną
rolę, która jest bliska tobie historycznie i etnicznie. Zinowiew był polskim Żydem, ty jesteś
nim także, jest duże podobieństwo fizyczne. Kiedyś taka propozycja interesowałaby cię, a
teraz nie? Wobec tego, jeśli nie ma w tobie tego rodzaju ciekawości, kończysz się jako pisarz.
Doszedłem do wniosku, że to mądry facet i należy go posłuchać, wobec tego wyraziłem
zgodę. Otworzyłem drzwi i krzyknąłem do Kiki – pakujemy się, zarezerwuj lot do Londynu, a
z Londynu do Madrytu.
W ten sposób zaczęła się filmowa kariera Kosińskiego, o czym sam pisał w magazynie
„Vogue” (kwiecień 1982) w artykule Odważny facet z tego Beatty. Tak odważny jak John
Reed:
– Te partie filmu, w których miałem grać, kręcone były w Hiszpanii. Kiedy przyjechałem
do Madrytu, Warren Beatty, pracujący nad filmem jako reżyser, producent i scenarzysta oraz
odtwórca głównej roli, miał za sobą ponad dwa i pół roku zdjęć w Stanach Zjednoczonych,
Anglii i Finlandii, nie licząc trzech czy czterech lat przygotowań, jakie poświęcił „czerwonym”
przed rozpoczęciem produkcji.
Po przymiarkach, dopasowaniach i założeniu kostiumu Grigorija Zinowiewa, dołączyłem
do grupy kilkudziesięciu statystów wybranych do ról współpracowników Zinowiewa, aparatczyków
partyjnych i innych sowieckich biurokratów. Wszyscy czekaliśmy teraz na Warrena,
który miał do nas przemówić i opowiedzieć nam o naszych rolach w filmie. Byłem zaskoczony
typowo rosyjskim wyglądem wszystkich statystów i przez chwilę podziwiałem kunszt dobierania
obsady w Paramount Pictures. Kiedy czekaliśmy na wystąpienie Warrena, odkryłem,
49
że towarzyszący mi statyści mówią doskonałym, soczystym, pierwszorzędnym, współczesnym
rosyjskim, jaki pamiętałem z moich uniwersyteckich lat w Moskwie i Leningradzie.
Zaczęliśmy rozmawiać: dowiedziałem się, że są rosyjskimi emigrantami, przybyłymi do
Hiszpanii w późnych latach siedemdziesiątych jako mężowie, żony i krewni tych Hiszpanów,
którzy idąc w ślady Dolores Ibaruri „La Passionaria”, słynnej hiszpańskiej komunistki przebywającej
w Związku Radzieckim od hiszpańskiej wojny domowej, powrócili do kraju po
spędzonych tam latach wygnania. W swej sowieckiej przeszłości Rosjanie ci byli zatrudnieni
w różnych instytucjach państwowych w charakterze urzędników niższego szczebla. Teraz,
żyjąc w Hiszpanii, wielu z nich nie miało pracy lub zaangażowanych było jedynie na część
etatu nie w swoich dziedzinach. Większość władała słabo językiem hiszpańskim lub wcale go
nie znała. Wszyscy ucieszyli się z możliwości statystowania, z dobrej zapłaty, przebywania w
wygodnych, klimatyzowanych przyczepach kempingowych, jedzenia posiłków przygotowanych
przez jednego z lepszych lokalnych kucharzy. Wykształceni w Związku Radzieckim
wiedzieli wystarczająco dużo o Johnie Reedzie, lecz niewiele o Zinowiewie, uznanym przez
tamtejszą propagandę za słusznie straconego przez Stalina, w czystkach lat trzydziestych,
zdrajcę sowieckiej sprawy. Wszyscy wybrani zostali na statystów przez Warrena na podstawie
zdjęć robionych aparatem polaroid, jakie każdy z nich przekazał lokalnym agentom teatralnym
po opublikowaniu w hiszpańskich gazetach ogłoszeń Warrena. Kiedy rozmawialiśmy,
do pokoju wszedł Warren w towarzystwie rosyjskiego tłumacza, również emigranta.
Byłem zdumiony, jak bardzo napięcie związane z pracą nad filmem odbiło się na wyglądzie
Warrena: był blady, zapuchnięty, otyły, jego skóra straciła świeżość. W kostiumie Johna Reeda
składającym się ze znoszonej koszuli i workowatych wełnianych spodni, które widocznie
rzadko zdejmował w swoim pozazdjęciowym życiu, wyglądał teraz jak prawdziwy John Reed
przed jego pierwszym spotkaniem z przywódcą sowieckim, Grigorijem Zinowiewem i jego
komitetem. Zwracając się do nas z zaimprowizowanym na poczekaniu przemówieniem, Warren
przedstawił siebie i swojego tłumacza, po czym przedstawił mnie jako odtwórcę roli Zinowiewa.
– Przez następne kilka tygodni – powiedział – będziemy wszyscy razem pracować i nasze
działania koncentrować się będą wokół postaci Zinowiewa.
Przerwał, by tłumacz mógł przetłumaczyć to, co powiedział.
– Chcę, byście jako współpracownicy Zinowiewa – kontynuował – byli w filmie tak prawdziwi,
jak byliście kiedyś i jacy bylibyście nadal, gdybyście zostali w Związku Radzieckim na
różnych ważnych sowieckich stanowiskach...
Przerwał ponownie i tłumacz zaczął tłumaczyć. Zauważyłem, że opuścił fragment końcowych
uwag Warrena, zastępując je słowami: „Chcę, byście byli sobą, takimi jacy jesteście i
jakimi byliście w przeszłości”. Kiedy skończył, Warren zwrócił się do niego cierpliwie:
– Ja tak nie powiedziałem – mówił zdecydowanym tonem. – Powiedziałem, że chcę, „żeby
byli teraz w filmie tacy, jacy byliby w swoim dawnym życiu, a nie jacy są teraz”. Tłumacz
był zaskoczony, ja także. Żaden z nas nie spodziewał się, że Warren Beatty zna rosyjski.
– Przepraszam, Warren – wybąkał tłumacz – próbowałem jedynie za tobą nadążyć.
– Ale ci się to nie udało – odparł Warren. – Więc może ja spróbuję nadążyć za tobą.
Roześmiał się, po czym zwrócił się do nas i zaczął mówić po rosyjsku.
– Spróbuję powiedzieć wam, co myślę o filmie i o waszych w nim rolach. Wybaczcie mi,
jeśli mój rosyjski nie jest wystarczająco dobry.
Miał poprawną wymowę, niezbyt ciężki akcent, składnię tylko odrobinę koślawą.
– To bardzo ważne, żebyście nie próbowali grać w tym filmie, lecz byście mówili, poruszali
się i zachowywali tak, jak czyniliście to, kiedy mieszkaliście w Związku Radzieckim.
Jako reżyser będę wam mówił, kogo chciałbym, byście w filmie sportretowali i wtedy podczas
każdego ujęcia będziecie demonstrować – przedstawiać, że się tak wyrażę, a nie grać –
co to znaczy być ważnym funkcjonariuszem partyjnym.
50
Jeśli będziecie mieć jakieś pytania, ja lub Jerzy Kosiński odpowiemy wam na nie naszą
własną odmianą języka amerykańsko-rosyjskiego. Czy są jakieś pytania?
Młoda Rosjanka, która w następnych tygodniach zakochała się w Warrenie, podniosła rękę:
– Mówi pan bardzo dobrze po rosyjsku. Kiedy się pan tego nauczył i dlaczego?
– John Reed nauczył się rosyjskiego – odparł Warren – i to na tyle dobrze, że mógł się nim
porozumieć. To jest film o Johnie Reedzie, a ponieważ go gram, najmniej co mogłem zrobić
przez ostatnie kilka lat to również się go nieco poduczyć.
Przez resztę spotkania mówił po rosyjsku, tylko od czasu do czasu robił błąd, zwracając się
do poszczególnych statystów bardziej familiarną formą „ty” zamiast mniej familiarnego
„wy”. Żaden ze statystów nie miał za złe tej nagłej familiarności, ponieważ, pewien jestem,
przekonani byli, że była zamierzona.
Przez następne kilkanaście tygodni nadal zwracał się do rosyjskich statystów, zarówno do
wszystkich przez megafon, jak i indywidualnie w prywatnych rozmowach, tylko po rosyjsku.
* * *
Nieco później znaleźliśmy się na planie w Guadix, małym miasteczku znanym z biedy i
Cyganów, którzy nadal mieszkają w podziemnych, podobnych do pieczar domach. Filmowe
sceny bitewne, jak również spotkanie Zinowiewa z Reedem w rewolucyjnym pociągu Zinowiewa,
kręcone były tutaj, na otwartej równinie, jakieś pięćdziesiąt kilometrów za miasteczkiem.
Jedyny hotelik w mieście przekształcony został w magazyn rekwizytów i kostiumów, a
jego parter używany byt jednocześnie jako biuro, w którym rejestrowano i opłacano statystów,
oraz stołówka, w której ich karmiono. Jedynym lokalem, jaki znaleziono dla mnie i
Warrena, były dwie małe sypialnie w drewnianym domku na przedmieściu zamieszkanym
przez starą wdowę po generale Falangi. Dom stał przez lata zaniedbany, dwa z jego pokoi
zamienione zostały w magazyn starych mebli, znoszonych ubrań, książek i innych pamiątek.
Nie było w nim gorącej wody, a zimna ledwo kapała. Nie było lodówki. W toalecie woda
spuszczała się tylko raz na jakiś czas, a wanna była zatkana. Instalacja elektryczna pozwalała
jedynie na palenie się jednej czterdziestowatowej żarówki u sufitu w każdym pokoju.
Rano w zaimprowizowanej kuchni moja przyjaciółka przygotowała na przenośnej dwupalnikowej
kuchence śniadanie dla naszej trójki. Żeby zrobić grzankę musiała kromkę chleba
przekładać do dzbanka z gotującą się wodą.
Po naszej przeprowadzce zainstalowano telefon, sznur od niego wił się po podłodze małego
korytarza łączącego sypialnię moją i Warrena. Ponieważ Warren i ja musieliśmy pracować
nad dialogami Zinowiewa z Reedem, do małego salonu, w którym znajdował się stół i kilka
krzeseł, udekorowanego portretem generała Falangi oraz licznymi fotografiami samego Franco,
a także innych członków jego ekipy (wszyscy w odświętnych mundurach z orderami i
królewskimi epoletami) wniesiono elektryczną maszynę do pisania.
Dla nas pracujących nad historycznym filmem, postacie z fotografii z łatwością kojarzyć
się mogły z ludźmi cara. Pracując wśród tych reliktów czułem się jak stojący naprzeciw Johna
Reeda, próbujący go wciągnąć w nieuchronny upadek starego reżimu, Zinowiew.
Emerytowany weteran wojny domowej, tak stary, że prawie się nie mógł poruszać, wynajęty
został do pilnowania domu. Uzbrojony w dubeltówkę chodził wokół niego z falangistowskim
zapałem. Pierwszego dnia o mały włos nie postrzelił wdowy – prawowitej właścicielki
domu, która przyszła o brzasku, by sprawdzić, czy obaj z Warrenem urządziliśmy się wygodnie.
W nocy strażnik siedział po ciemku w korytarzu, i kiedy raz wymknąłem się z sypialni i
nie chcąc budzić Warrena, skradałem się do łazienki bez zapalania światła, strażnik wymierzył
do mnie w ciemności i chybiać celu, wpadł na stojące na jego drodze krzesło, upuszczając
strzelbę na podłogę.
51
Koło północy, zmęczony całym dniem pracy i godzinną jazdą z planu zdjęciowego, po
szybkim posiłku w zatłoczonej stołówce, Warren zaczynał ze mną pracę nad dialogami, dawał
mi wskazówki co do mojej gry aktorskiej, a w międzyczasie wpadał do sypialni, by odebrać
jeden z wielu telefonów, jakie co noc otrzymywał ze Stanów Zjednoczonych lub by samemu
gdzieś zadzwonić. Często w środku nocy, obudzony kasłaniem Warrena – w Hiszpanii cierpiał
na przewlekłe zapalenie krtani – lub częstymi wyprawami strażnika do łazienki, słyszałem
jak rozmawia przez telefon. W takich momentach znowu widziałem siebie jako Zinowiewa
dzielącego pokój z Johnem Reedem, romantycznym Amerykaninem, który zamiast
poświęcić się rewolucji i propagandzie, wciąż szukał pocieszenia w rozmowach telefonicznych
z tymi, których zostawił w odległej Ameryce.
* * *
Alcazar w Sewilli wybrany został jako plener dla Zjazdu Ludu Wschodu. W środku podwórza
wybudowane zostało podium, a po bokach wisiały transparenty z portretami Marksa i
rewolucyjnymi hasłami napisanymi cyrylicą. Podczas kręcenia filmu duże grupy artystów –
głównie zagranicznych – przelewały się przezeń w trakcie robienia zdjęć, strzelając oczami w
kierunku setek przebranych w egzotyczne wschodnie kostiumy statystów.
Zmieszawszy się z tłumem podczas jednego z ujęć, w którym Warren grał wygłaszającego
przemówienie Johna Reeda, zobaczyłem grupę sowieckich turystów, łatwo rozpoznawalnych
dzięki ich ubiorom, sposobie zachowania i wpiętym do ubrania znaczkom z czerwoną gwiazdą.
Właśnie weszli na podwórze Alcazaru i znieruchomieli na widok dekoracji, gigantycznych
portretów Karola Marksa, czerwonych flag oraz sowieckich plakatów i haseł z lat dwudziestych.
– Wspaniałe, nieprawda? – odezwałem się po rosyjsku do jednego z nich, mężczyzny w
średnim wieku z aparatem fotograficznym i przewodnikiem turystycznym w ręce. Spojrzał na
mnie podejrzliwie, lecz w znoszonym czarnym garniturze, jaki z racji mojej roli miałem na
sobie, ja też mogłem być wzięty za sowieckiego turystę.
– Mhm – przytaknął. – Co to za film?
– O Johnie Reedzie – odparłem.
– O Johnie Reedzie? O tym Johnie Reedzie, który napisał Dziesięć dni, które wstrząsnęły
światem i który jest pochowany na Kremlu?
– Tak, o tym.
Sowiecki turysta był mile zdziwiony.
– Czy to ten film o Johnie Reedzie, który sowiecki reżyser Bondarczuk miał zrobić wiele
lat temu? – zapytał olśniony nagle tą myślą.
– Nie, to film amerykański – odpowiedziałem.
Jego nadzieje rozwiały się, sowiecki turysta spojrzał na mnie z niedowierzaniem.
– Amerykański film o Johnie Reedzie? Jesteście pewni, że to nie jest przynajmniej amerykańsko-
radziecka koprodukcja?
– Jestem pewien. Gram w nim Zinowiewa.
– Grigorija Zinowiewa?
Zdumiał się. Po namyśle zapytał przestraszony ściszonym głosem:
– Kim pan jest?
– Jestem Amerykaninem.
– Ale mówi pan po rosyjsku.
– Był taki czas, kiedy nie byłem Amerykaninem. Wtedy nauczyłem się rosyjskiego. Teraz
jako aktor mam okazję znowu go używać.
52
– Wydawało mi się, że Amerykanie pogrzebali pamięć o Johnie Reedzie głębiej, niż my
pogrzebaliśmy jego zwłoki – powiedział sowiecki turysta. – Kto robi ten film? – zapytał
wciąż zaintrygowany.
– Warren Beatty – odparłem wskazując Warrena na podium. – Jest producentem, autorem
scenariusza, a także odtwórcą głównej roli.
Sowiecki turysta pokręcił głową.
– Czy wykopywanie Johna Reeda w Ameryce Reagana nie wymaga takiej samej odwagi
jak... – zniżył głos – wykopywanie Zinowiewa w breżniewowskiej Rosji?
Nic na to nie odpowiedziałem, a on jeszcze raz pokręcił głową.
– Odważny facet z tego Warrena Beatty, odważny facet – powtórzył i odchodząc jakby po
namyśle spojrzał na mnie znad ramienia i dodał:
– Tak odważny jak John Reed, może nawet bardziej – i dołączył do swojej grupy.
Wróćmy jeszcze do realizacji filmu. Czy jeśli się już zgodziłeś grać w filmie, miałeś jakiś
wpływ na scenariusz?
Część scenariusza, w którym się pojawiałem pisałem razem z Warrenem. Chodziło o to,
aby dialogi były filozoficznie spójne, dlatego rozmowy Zinowiewa i Reeda sam pisałem. Co
wieczór uzgadnialiśmy kwestie, tak aby w konfrontacji między Zinowiewem a Reedem było
dużo prawdy historycznej. Nastąpiła wówczas we mnie ciekawa przemiana. Osobiście postawa
Zinowiewa nie odpowiadała mi, mimo że to ideowiec, jednak zaangażowany politycznie,
co jest dla mnie anatemą. Jednak John Reed również, gdyż z mojego punktu widzenia, to był
naiwniak, pod wieloma względami. Idealista, nie znający świata, na który patrzył jak na bajkę.
Wchodząc więc w rolę Zinowiewa, nie lubiłem Reeda. Patrzyłem na niego w ten sposób, w
jaki można by założyć patrzył na niego Zinowiew, który mógł hipotetycznie powiedzieć: – Co
ty się tu pętasz, tu się dzieją ważne rzeczy, a dla ciebie to zabawa w dziennikarstwo!
To, że Leninowi książka Reeda podobała się, to świetnie, jak mu się mogła nie podobać.
Reed w jakimś sensie zobiektywizował zapis i pod tym względem to była przyzwoita książka.
Jak radziłeś sobie na planie, czy miałeś tremę?
Trzeba pamiętać, że aktorstwo to poważny zawód, a ja byłem i nadal jestem całkowitym
amatorem w tej dziedzinie. Aktorstwo to nie jest coś, co można zdobyć przez wejście na stół i
przemawianie do ludzi. Musiałem nadrobić ten fakt i w jakimś sensie psychicznie wkomponować
się w nową rolę. Pomagało mi to, że byłem na obcym terenie (Hiszpania), a moimi
współaktorami byli statyści hiszpańscy, pochodzący z Rosji (pozostali tam po wojnie domowej
w Hiszpanii). Czyli byłem wyobcowany, statyści rosyjscy nie wiedzieli, kim jestem i
prawdopodobnie mieli do mnie taki sam stosunek, jak wielu Rosjan miało do Żyda Zinowiewa.
Myśleli, że „jako aktor z takim talentem” potrafię zarabiać pieniądze, uśmiechając się
zgryźliwie patrzyli na moje wybryki przed kamerą.
Co masz na myśli mówiąc „wybryki przed kamerą”?
Polegało to na tym, że moją rolę reżyserował Warren i jako przyjaciel był bardzo cierpliwy
w stosunku do mnie rozumiejąc mój stan psychiczny. Wiedział, co jest ważne dla nie-aktora,
który szybko musi stać się aktorem. Najważniejsza była umiejętność koncentracji i dekoncentracji,
pracował nad tym u mnie, przekazując mi swoje doświadczenie aktorskie. Mieszkaliśmy
w maleńkim domku razem, Kiki nam gotowała. Proste, spartańskie warunki, w jakich
żyliśmy niczym nie przypominały życia wielkich gwiazdorów Hollywoodu.
Przed kamerą Warren jako reżyser, aktor, a przede wszystkim dobry psycholog zrozumiał,
że naturalne będzie wywołać antagonizmy mające swoje korzenie w historii. Wywołał mianowicie
stan niechęci rosyjskich statystów do mnie, mówiąc im, że jestem znanym pisarzem,
a oni po angielsku nie czytali, więc w to nie wierzyli. Ja wówczas zacząłem naturalnie
wszystkich traktować jak Zinowiew, tzn. z góry, krzycząc na nich i na Johna Reeda.
53
Czyli Warren Beatty sterował tobą znakomicie. Jak ty włączyłeś się do roli?
Zdawałem sobie sprawę, że skoro już jestem aktorem, to muszę być do tego odpowiednio
nastawiony! W czasie jednego z posiłków z Warrenem, powiedziałem mu, że Zinowiew nie
tylko jest Żydem polskim, intelektualistą, który zorganizował przewóz ze Szwajcarii do Rosji
jednej z najważniejszych osobistości naszego stulecia – Lenina, Zinowiew to nie facet z Hollywood,
który ma do czynienia z aktorami. To człowiek, którego studio filmowe nazywa się
„Historia”, a film „Rzeczywistość nowoczesna”. To facet, który grzebie carskie imperium
przy pomocy małej grupki ludzi – bolszewików. W sumie całe imperium jest zrujnowane i
staje się sprawiedliwe historycznie dzięki Leninowi, który to przygotowuje teoretycznie. Ale
trzeba to pokazać historycznie, architektem sceny historycznej jest nie Bucharin, nie Kamieniew,
nie Radek, nie Budionny – ale właśnie Zinowiew. Bo Lenin wiedział, kto się na takich
rzeczach zna, mówiąc do Zinowiewa, gdy się z nim kłócił: „jesteś kucharką do wszystkich
potraw”, a kiedy mu prawił komplementy – „jesteś szefem całej mojej kuchni”.
Musiałeś chyba dużo przygotowywać się teoretycznie, do roli Zinowiewa?
Przestudiowałem jego życie, to była fascynująca postać. Ale trzeba teraz podłożyć moje
życie pod jego. I zaproponowałem Warrenowi, że zrobię pewne rzeczy, które są charakterystyczne
dla mnie, a mianowicie, iż jem cytrynę, tak jakby była bez kwasu, a oprócz tego jem
cytrynę z cebulą. Na poparcie swych słów poprosiłem kelnera o przyniesienie cebuli i cytryny.
Warren patrzył na to osłupiały. Powiedziałem mu również, że w warunkach wojennych,
jakie panowały w czasie rewolucji, je się cebulę, aby uniknąć szkorbutu, poza tym jest dobra
na koncentrację. Czyli nie ma kwestii, że Zinowiew z całym polsko-żydowskim folklorem
jadł cebulę, a jak miał cytrynę, to jadł ją razem z cebulą. Poza tym nie bez przyczyny na dobrych
przyjęciach podaje się dużo kawioru, a na boku leży cytryna i począstkowana cebula. I
dlatego taka scena powinna się znaleźć w filmie.
W tym momencie bezwiednie wykopałem sobie grób aktorski...
Dlaczego mówisz, że wykopałeś sobie grób aktorski?
Otóż Warren z miejsca – jako dobry aktor i reżyser – powiedział: „znakomity pomysł, zrobisz
taką scenę w filmie, podczas której wszyscy będą się ślinić”.
Ale aby się wszyscy ślinili, trzeba tę scenę nagrać, co okazało się niebywale wyczerpujące,
gdyż z różnych dramatycznych względów musiałem tę scenę powtórzyć wielokrotnie. Za
każdym razem kucharz hiszpański przygotowywał cebulę, a ja ją jadłem rozmawiając z Johnem
Reedem (Warrenem). Przy powtórzeniu mówiłem do pięćdziesięcioosobowej ekipy –
proszę się odwrócić – wkładałem dwa palce do gardła i wymiotowałem do podstawionego
worka. Następna cebula, cytryna, proszę się odwrócić... Ale organizm to nie automat. Po paru
takich powtórkach byłem już chory. A chciałem tę scenę odegrać udając, że mi to nie przeszkadza.
Udawałem, że wymioty to cha! cha! cha! Tymczasem mi się dosłownie wykręcały
wnętrzności. Po dziesiątym razie zacząłem wymiotować co drugi raz, aby nie tracić sił. Po
dwudziestym trzecim razie Warren powiedział: „OK, myślę, że mamy właściwe ujęcie”.
No właśnie, jak zachowywał się Warren Beatty, który był twoim przyjacielem, ale w czasie
filmu musiał być bezwzględnym reżyserem?
Był niezwykle mądrym reżyserem. Wiedział, że byłem niepewny jak każdy amator i aby
dodać mi pewności, mówił: „To świetna scena, tak świetna, że trzeba ją zrobić jeszcze raz,
aby jej nie stracić”. Przy następnej znów mówił: „Wiesz, ta może nie jest tak dobra jak poprzednia,
postaraj się więc powtórzyć poprzednią” i w ten sposób robiłem wiele dubli. On
mnie cały czas wspomagał, sprowadził nawet autora, najlepszej według mnie, książki o Johnie
Reedzie. Znal on nie tylko wszelkie problemy związane z pisarstwem Johna Reeda, ale
cały okres rewolucji w Rosji. W jakimś sensie nastąpiło odwrócenie ról, tak jak ja rozmawiałem
z Peterem Sellersem i Shirley MacLaine, jako mentor filozoficzny, mówiąc o naturze
mojego bohatera czy bohaterki, których oni mieli odgrywać w Wystarczy być, tak w tym momencie
autor książki o Johnie Reedzie miał taki stosunek do mnie w filmie Reds. Szedłem do
54
niego i pytałem, jak by zachował się Zinowiew, a on patrzył w oczy historii i na przykład
mówił: „Widzę Zinowiewa zdenerwowanego, oczekującego przy telefonie, jednym z nielicznych
w Pałacu Newskim”. Innym razem pytam go, czy jest możliwe, aby Zinowiew miał
krótki romans z młodą aktorką rosyjską. Na co on odpowiadał, że wydaje mu się to mało
prawdopodobne, bo wówczas Zinowiew nie miał czasu. Był to świetny klimat dla mnie. Pewne
rzeczy wykorzystałem w Pinball, by przekazać doświadczenia związane z filmem, a także
w The Hermit of 69th Street (Samotnik z 69 Ulicy), w której bohater gra Bucharina.
Lata przygotowań, miesiące pracy na planie, potem montaż, aż wreszcie film ukazał się w
kinach.
Jako sowiecka Nemezis Reeda, pisarz Jerzy Kosiński świetnie wywiązuje się ze swego zadania
– tundra rosyjskiego lodu naprzeciw wszechamerykańskiego ognia Reeda... – pisał Richard
Corliss na łamach magazynu „Time” (7 grudnia 1981).
Niespodzianką jest wyśmienicie niepokojąca gra powieściopisarza Jerzego Kosińskiego w
roli bolszewickiego biurokraty Zinowiewa: jest tak natrętny terrier wgryzający się w kość
marksistowsko-leninowskich dogmatów... – pisał David Ansen na łamach magazynu
„Newsweek” (7 grudnia 1981).
Nie mogę narzekać, chociaż najpierw schowałem się przed światem. Już po nakręceniu
filmu spędziłem z Warrenem wiele czasu podczas montażu, który robił w Nowym Jorku, dwie
ulice ode mnie. Nieraz uważałem, że najlepsze momenty mojej gry aktorskiej są specjalnie
wycinane, aby pokazać, że Kosiński nic nie potrafi. Kiedy się sprzeciwiałem, Warren mówił:
– Pamiętaj, że ty w tej chwili jesteś Zinowiew, czyli numer 2, a ja Lenin, czyli numer 1. Jak ja
wycinam, to wiem, co robię.
Truchlałem myśląc, że nie będę się mógł już nigdy pokazać publicznie. Tymczasem stało
się odwrotnie, film był znakomicie przyjęty. Warren odrzucił też względy komercyjne, zrobił
film długi (3 godziny i 20 minut), który można pokazać tylko dwa razy w ciągu dnia, a nie
cztery, wybrał długość epicką, czyli zachował się jak powieściopisarz. Odrzucił też możliwość
zarobienia dużych pieniędzy, nie zgadzając się na skrócenie filmu dla telewizji. Uważał,
że jego dzieło wymaga określonego czasu filmowego i koniec.
W Reds Warren wprowadził kilka niebywałych innowacji filmowych, pokazał mianowicie
osobę związaną z określonymi wydarzeniami historycznymi jeszcze za jej życia, Johna Reeda.
Warren podjął duże ryzyko pokazując ten typ literatury fabularnej, za którą Paramount
Pictures Corp. zapłaciło ponad trzydzieści milionów dolarów.
No właśnie, jak było z kosztami filmu?
Jeśli ci powiem, że byłem ubezpieczony na kilka milionów dolarów, w jakimś sensie nieważny
aktor, to daje wyobrażenie skali.
Dlaczego byłeś ubezpieczony?
Oczywiście nie dlatego, że jestem taki utalentowany, ale gdybym na przykład złamał nogę
i nie mógł kontynuować następnych scen Zinowiewa, to wszystkie następne i do tej pory zrobione
musiałyby być powtórzone z innym aktorem. Włączając w to sceny zbiorowe z kawalerią,
wysadzanie pociągu, etc. W tych scenach byłem otoczony końmi, a ja uwielbiam konie,
wielokrotnie miałem ochotę, aby na któregoś wskoczyć. Za każdym razem kiedy próbowałem,
ni stąd, ni zowąd jakiś osobnik podchodził do mnie. Wyglądał jak normalny statysta,
mówił: „Senior nie, nie”, grożąc mi palcem. W drugiej ręce pokazywał mi legitymację, nie
partii Zinowiewa, a firmy ubezpieczeniowej mówiąc: „Pan podpisał kontrakt, że nie będzie
robił żadnych rzeczy, które mogą stanowić fizyczne zagrożenie dla roli”. Nie wolno mi było
prowadzić samochodu, musiałem stosować się do odpowiedniej diety.
Poza tym wszystkim Warren nie pozwalał mi tracić energii, nie mogłem bawić opowiadaniami
innych aktorów. Czyli od rana na jego „ukaz”, taki sam jaki wydawał Lenin, siedziałem
w specjalnym samochodzie dla aktorów. Przychodził do mnie na piętnaście minut przed wy-
55
stępem fryzjer i charakteryzator, z którymi też nie wolno mi było rozmawiać, a nawet nie mogłem
rozmawiać z Kiki. Warren oszczędzał mój głos i miał rację, gdyż często nie będąc aktorem
traciłem oddech.
Za ile to wszystko musiałeś znosić?
Na tym polega zabawność Ameryki, że mnie zapłacono za tę rolę więcej niż za pierwsze
trzy książki, które przecież były bestsellerami.
Czy Warren Beatty umotywował, dlaczego do roli osoby numer 2 po Leninie wziął ciebie,
co by nie powiedzieć amatora, a nie utytułowanego aktora?
Kiedyś, gdy go o to zapytałem, powiedział: „Wolałem zaryzykować z tobą, ponieważ
przeszedłeś w jakimś sensie przez gehennę historii. Masz wypisaną na twarzy gehennę drugiej
wojny światowej, której by nie było bez pierwszej. Czyli być może nie byłoby Mołotowa bez
Zinowiewa, jesteś więc tym samym produktem etnicznie. A jeśli mogłeś występować dwadzieścia
parę razy w Jobnny Carson Show, gdzie trzeba powiedzieć żart między dwiema reklamami,
nie tracąc puenty, to możesz być i u mnie. Wolałem więc zaryzykować z tobą, niż z
zawodowym aktorem amerykańskim, który będzie grał, ale nie będzie czuł, na czym polega
dramat historii. Ostatnim dramatycznym momentem w historii amerykańskiej była wojna domowa
zeszłego stulecia, a ty przeżyłeś wojnę światową i wojnę domową”.
Co oprócz pieniędzy dał ci film?
Dodatkową dozę próżności, a próżność jest pisarzowi bardzo potrzebna, bo przecież sporo
czasu upływa między wydaniami książek, no, i są złe krytyki. Do momentu mojej gry w Reds
przechodnie zatrzymywali mnie na ulicy od czasu do czasu. Zatrzymywali mnie, bo czytali
moje książki, albo widzieli mnie w telewizji. Po Reds, który został entuzjastycznie przyjęty, a
moja rola Zinowiewa dobrze oceniona (daj Boże, abym miał takie recenzje z mojej nowej
książki), nastąpiło to, że ja stałem się wizualnie popularny. Jest to złe określenie dla powieściopisarza,
znacznie lepsza jest popularność intelektualna. Ludzie, którzy zatrzymywali mnie
na ulicy potem, znali mnie tylko jako aktora, nic o mnie nie wiedzieli poza tym, że moje nazwisko
było w czołówce filmu. Pytali mnie – „pan jest przyjacielem Warrena Beatty i Shirley
MacLaine, niech nam pan coś o nich opowie”, czyli życie stało się szalenie trudne. Oprócz
tego nastąpiły rzeczy niemożliwe do uniknięcia – duża zawiść zawodowa, z której ja sobie
zdaję sprawę jako pisarz, będąc czasami zazdrosny o innych. Nie mogłem tego znieść, wyniosłem
się na cały rok 1983 do Szwajcarii, gdzie od wielu lat mam mieszkanie.
Gdy stałeś się gwiazdą, czy zaczęto ci proponować inne role w filmach?
Gwiazdą? Powiedzmy meteorem. Oferty napływały z dużych wytwórni filmowych i telewizji.
Ale po spojrzeniu w moje wewnętrzne lustro powiedziałem sobie: aktorstwo to była
frajda, jestem jednak pisarzem, w pisarstwie jestem swobodny, mam całkowitą kontrolę nad
tym, co robię. Przełożenie idei z mózgu na papier jest stosunkowo krótką drogą, a film to
wiele ogniw finansowo-przemysłowych. Dlatego zdecydowałem się, że jeśli będę grał, to na
pewno nie będzie to nic poważnego. Zagrałem np. nowojorskiego żebraka w filmie Religion,
Inc.
Nosisz się jednak z zamiarem filmowania twojej następnej książki „Passion Play”?
Napisałem na wszelki wypadek scenariusz na podstawie tej książki, ale na razie nie widzę
ani aktora, ani reżysera, który zagwarantowałby swoją osobowością, że coś twórczego z tego
wyjdzie na ekranie.
Książka jest o graczu w polo, a przecież ty również grasz w polo, czy nie skusi cię to, aby
znowu wystąpić w filmie?
Być może tylko przejadę na koniu przez ekran, albo spadnę z konia i po mnie koń przejedzie...
Nie zerwałeś jednak związków z filmem, tak jak obiecywałeś po „Reds”, widziałem twoje
nazwisko na plakacie filmu „Lodz Ghetto” (Getto w Łodzi) zrobionego na początku 1989 r.
przez K. Taőerna i A. Adelsona?
56
W tym filmie użyczyłem głosu Mordechajowi Chaimowi Rumkowskiemu, który był tzw.
Przełożonym Starszeństwa Żydów, pełniąc tę funkcję przez całą okupację i który jest mi bliski
z wielu względów.
57
Życie towarzyskie
Prawie każdego wieczoru gdzieś bywasz, twój kalendarz zapisany jest na wiele tygodni naprzód.
Czym jest dla ciebie życie towarzyskie?
Jeżeli życie towarzyskie zredukujemy do najmniejszej jednostki, to okaże się, że jednostką
życia towarzyskiego nie jest towarzystwo.
Co więc?
Obecność przynajmniej jednej osoby, z którą ma się kontakt, gdyż istotą życia towarzyskiego
jest konwersacja.
Dla pisarza to jest „woda na młyn?”
Tak, a młynem jest kontekst, w którym się funkcjonuje. Do wyboru są różne możliwości.
Można stać ze szklanką koktajlu w ręku i rozmawiać ze wszystkimi, czyli z nikim. Można nie
rozmawiać z nikim, tylko się przyglądać. To jest już dla mnie lepsza sytuacja niż poprzednio,
bo przynajmniej jako fotograf czy pisarz coś mogę wynotować z obecności ludzkiej. Inna
możliwość to konwersacja z kilkoma osobami na różne tematy.
Co najbardziej lubisz?
Sytuację, gdy można zmieniać miejsce, czyli przyjęcia z bufetem, ale jednocześnie prowadzić
intymne rozmowy z ludźmi, obok których siedzę. Sztucznym odpowiednikiem tego jest
zaplanowana sytuacja przy stole, gdzie ma się z góry daną liczbę osób do rozmowy. Osobę po
lewej, osobę po prawej i czasami naprzeciwko. Dla mnie najciekawszą sytuacją towarzyską
jest kolacja z bufetem, gdzie można zmieniać miejsca, przysiadać się do różnych ludzi, prowadząc
w ramach możliwości intymne rozmowy.
Co masz na myśli mówiąc „intymne rozmowy”?
Chodzi o to, że istnieje kontakt źrenic i kontakt jaźni. Że wiadomo, o czym się mówi i jedna
osoba słucha drugiej z uwagą, reaguje i odpowiada – następuje wymiana poglądów. A jeśli
wymiana poglądów nie następuje, wtedy system bufetowy pozwala spojrzeć na brakującą na
talerzu sałatę, uśmiechnąć się i powiedzieć „muszę sobie dołożyć”, i odejść bez naruszenia
kodeksu dobrego wychowania. Wszystko jest w porządku, nikt się nie obraża i później nie
trzeba już do tego samego miejsca wracać.
Wiele ludzi niechętnie spotyka się w szerszym gronie?
Koncentracja, a tym samym samotność to warunek nieodzowny pisarstwa. Większość ludzi
w moim wieku siedzi w biurze otaczając się sekretarkami, telefonami, całym aparatem
społecznym w miniaturze. Ja jestem otoczony społeczeństwem nieżywym, społeczeństwem
idei, książkami. Wobec tego brakuje mi kontaktu z ludźmi. Bardzo łatwo w takiej sytuacji
można popaść w lenistwo towarzyskie. Nigdzie nie chce się wychodzić. Jak się jest przez cały
dzień pewnym samego siebie, to się jest niepewnym w obecności innych. Wielu pisarzy na tę
chorobę choruje. Nie chodzą na przyjęcia, a jeśli już idą, to są nienaturalni, sztywni, niechętni
do rozmowy, albo zbyt nonszalanccy, traktujący wyniośle ludzi wokół siebie. Inni, bardziej
nieśmiali, „wzmacniają” pewność siebie dużą ilością alkoholu czy innych środków napędowych.
Czy życie towarzyskie w Nowym Jorku różni się od życia towarzyskiego innych miast?
W Nowym Jorku jest ono bardziej wymagające, szalenie szybkie, pełne ludzi, których ja
nazywam nasyconymi – nic ich nie interesuje, wszystko już spotkali, mają pieniądze, uważają
się za ozłoconych przez naturę. To są jednostki trudne, nie chcę ich nazwać zblazowanymi,
interesują się innymi dziedzinami życia. Profesjonaliści-zawodowcy też powodują, że życie
towarzyskie jest trudne.
58
Zawsze uważałem, że z zawodowcami można się najlepiej porozumieć?
Jeśli chodzi o wykonywanie ich profesji – tak. Ale w życiu towarzyskim nie chcą tracić
czasu na rozmowy ogólne. Artyści wymagają, abyś wiedział, na czym polega ich sztuka, aktorzy,
abyś znał ich występy na Broadwayu, architekci chcą, abyś wiedział, co zrobili. Jeśli nie
wiesz, to nie będą z tobą rozmawiać, bo tracą czas. Stwarza to dodatkową presję, że trzeba
wiedzieć, kto jest kim. Większość ludzi w Nowym Jorku zakłada, że jeśli wybełkocą swoje
nazwisko, to ich z miejsca rozpoznasz. To może doprowadzić do fatalnych pomyłek. Uważasz,
że rozmawiasz z byłą królową, a jest to jej pokojówka.
Przygotowujesz się do przyjęć?
Tak, jeśli znam nazwiska osób zaproszonych. A jeśli nie, to zachowuję się jak wszyscy z
okresu Stendhala, to znaczy zakładam, że teren jest zaminowany i trzeba bardzo ostrożnie po
nim chodzić, gdyż można spowodować wybuch, o którym się nie będzie wiedziało. A jednocześnie
nie wolno uogólniać. Do tego wszystkiego trzeba dodać, że przyjęcia w Nowym Jorku
są krótkie, zaczynają się o 19.30 a nawet 20.00, a już o 23.30 ludzie rozchodzą się do domów.
Nowy Jork jest pracującym miastem i następnego dnia rano trzeba iść do biura. Czyli jeśli
weźmie się pod uwagę, że na początku jest koktajl, w czasie którego niewiele się dzieje; później
kolacja, w czasie której uzależnionym się jest od sąsiadów; po kolacji goście śpieszą się
do domu, to autentyczny czas na wymianę opinii, zdobycie nowego doświadczenia intelektualnego
jest w Nowym Jorku szalenie krótki.
Zanim zapytam cię o gafy, które przytrafiły się tobie lub twoim bliskim, a które w różnej
formie opisujesz w swoich książkach, powiedz, jak gafy są traktowane w nowojorskim towarzystwie?
Środowisko nie wybacza gaf. Jeśli popełnisz gafę, to prawdopodobnie gospodyni nie zaryzykuje,
aby zaprosić cię drugi raz. Jeżeli jesteś drażliwy w stosunku do ludzi, też cię nie chcą,
jeżeli za banalny również nie. Tolerują tylko ludzi z Białego Domu, najbliższych przyjaciół
prezydenta. Wówczas możesz być kompletnym idiotą i wszystko jest w porządku. Jeżeli jesteś
senatorem czy kongresmenem, nic to w Nowym Jorku pod względem towarzyskim nie
oznacza, jak również to, że jest się bogatym.
Wróćmy do gaf?
Było ich sporo. Któregoś sezonu, w Szwajcarii, w miejscowości narciarskiej zaproszono
mnie na lunch. Akurat wróciłem ze Szwecji, gospodyni przedstawiła mnie innym, więc nie
wychwyciłem wszystkich nazwisk. Między gośćmi była miła para z Hiszpanii, mieszkali w
Madrycie, pomyślałem, że to Hiszpanie. Ta para bardzo interesowała się moimi obserwacjami
na temat Szwecji. Jak zacząłem opowiadać, inni ludzie przyłączyli się do nas. Opowiadałem
anegdoty, jakie zwyczaje etniczne bawiły mnie, dziwiły, a nawet doprowadzały do śmiechu.
Im więcej o Szwecji mówiłem, tym ta para więcej się cieszyła. Natomiast kilka innych osób
zachowywało się dziwnie. „Prawdopodobnie Szwecja ich nie interesuje” – pomyślałem. Gdy
śmiałem się z punktualności Szwedów, że trzeba stać przed wejściem do domu, zanim wybije
określona godzina (na którą nas zaproszono), towarzystwo pękało ze śmiechu.
Właściwie w moich opowieściach nie było nic niestosownego, raczej lekko ujęte spostrzeżenia.
Pod koniec przyjęcia, właśnie ta para powiedziała, że chcieliby się jeszcze ze mną zobaczyć,
bo mój typ humoru przypadł im bardzo do gustu. Ja sięgnąłem do portfela po kartę
wizytową, oni także dali mi swoją wizytówkę. Od niechcenia rzuciłem okiem na nią i okazało
się, że rozmawiałem z byłym królem Szwecji, który abdykował, osiadł w Hiszpanii, aby nie
mieszać się w sprawy szwedzkie.
Czy miałeś jakieś ciekawe przygody na gruncie towarzyskim z Polakami?
Wiele lat temu, kiedy w Polsce byłem – delikatnie mówiąc – niemile widziany, znalazłem
się na przyjęciu u mego bliskiego przyjaciela, który był ministrem spraw zagranicznych Jordanii.
Bardzo eleganckie przyjęcie u niego w domu, on reprezentował w końcu króla Jordanii.
Na tym przyjęciu zjawiło się paru dyplomatów polskich z ONZ. Byłem mocno opalony, wy-
59
glądałem podobnie jak moi przyjaciele, którzy mają ciemną karnację skóry. W pewnym momencie
trzej przedstawiciele PRL podeszli do nas i zaczęli mówić o urokach Jordanii. Aż
wreszcie zapytali, czy mogą zrobić sobie ze mną zdjęcie, sądzili zapewne, że jestem jednym z
wysokich urzędników Jordanii. Podkreślali, że im się bardzo mój kraj podobał. Uśmiechałem
się od niechcenia, rozmawialiśmy po angielsku. W końcu jeden z nich powiedział, że muszę
koniecznie odwiedzić ich kraj, na pewno mi się spodoba – i podał swoją wizytówkę. Czym
prędzej tamci dwaj dali także wizytówki. Wolno szukając swojej, powiedziałem, że byłem w
Polsce –po raz ostatni w 1957 roku (nasze spotkanie miało miejsce na Początku lat siedemdziesiątych).
– To bardzo dawno, nasz kraj się od tego czasu zmienił, musi pan przyjechać –
nalegali. – Jak mi pan da adres, to wyślę panu oficjalne zaproszenie, aby pan z delegacją Jordańską
przyjechał. Na to ja powiedziałem, że w Polsce byłem nawet dość długo – dwadzieścia
cztery lata.
– Dwadzieścia cztery lata – powtórzył polski dyplomata z niedowierzaniem.
– A można zapytać o nazwisko pana – wszystko po angielsku.
– Jurek Kosiński – odpowiedziałem już po polsku. Odeszli bez słowa, zostawiając mnie na
środku sali.
Czy widzisz jakieś wspólne cechy środowiska nowojorskiej elity towarzyskiej z innymi tego
typu środowiskami w Stanach Zjednoczonych, czy na świecie?
Niektóre są typowe dla całej Ameryki, ale w Nowym Jorku szczególnie się uwydatniają.
W Paryżu czy Londynie wszyscy intelektualiści, pisarze, filmowcy, poeci, spotykają się w
tych samych kawiarniach czy na tych samych przyjęciach. Szczytem piramidy jest kilka salonów
i tam się wszyscy przemieszczają. W Ameryce istnieje szereg piramid od siebie niezależnych
i niewiele ludzi przeskakuje z jednej do drugiej. Tu uczestnicy życia towarzyskiego
skupiają się często w dość jednolitych pod względem zawodowym grupach, tzn. istnieje duża
możliwość, że na przyjęciu zorganizowanym przez pana X będą ludzie reprezentujący jego
piramidę. I jeśli on jest z TV, to będą głównie ludzie z amerykańskiej TV, może parę osób,
ale niewiele, z filmu, kilku finansistów, najczęściej związanych z TV. Czyli często ja jestem
jedynym pisarzem. Od czasu do czasu wpadam na innego, bardzo rzadko się zdarza, aby było
więcej niż dwóch pisarzy. Istnieje pewnego rodzaju numerus ciausus, tzn. że ludzie niechętnie
zapraszają gości z innych piramid, bo są wyspecjalizowani zawodowo. Jest to cecha życia
towarzyskiego Stanów Zjednoczonych, w przeciwieństwie do Europy, gdzie na to nie zwraca
się uwagi. A już w Polsce w kawiarni gromadzą się wszyscy intelektualiści, niezależnie z
jakiej są dziedziny.
Norman Mailer był tym, na którego najczęściej wpadałem w ostatnich latach albo Joan Didion.
W Hollywood sytuacja jest jeszcze bardziej krańcowa, bo jest to miasto jednego przemysłu
– filmowego. Czyli bardzo rzadko się zdarza, że na przyjęciu w Los Angeles spotka się
wydawcę czy pisarza tam, gdzie będą scenarzyści. Nie będzie nawet aktorów teatralnych,
ludzi muzyki, będą filmowcy, agenci gwiazd.
Dla Europejczyka ta cecha amerykańskiego życia towarzyskiego jest dość ciężka. Poza
tym nikt w Europie nie jest przygotowany na pytanie – co robi? A tutaj pytają. Od razu musisz
się określić zawodowo. W Europie takie pytania czasami byłoby nietaktowne. Jeśli się
okaże, że jesteś nieznany, bo reprezentujesz inną dziedzinę, to wszyscy są w niezręcznej sytuacji,
bo oni o tobie wystarczająco dużo nie wiedzą. Czyli pod tym względem życie towarzyskie
w Stanach Zjednoczonych jest oparte na małym zaufaniu do samego siebie. Chce się
mieć ludzi? których się zna i w stosunku do których nie popełni się zawodowej gafy.
Czyli tutaj życie towarzyskie jest jakby przedłużeniem interesu?
W jakimś sensie tak. Jeśli się nie należy do określonego świata biznesu, to niepotrzebnie
zajmujesz miejsce przy stole. Chyba że jesteś zabawny albo „stanowisz pomost” między niewygodnymi
sytuacjami. Trzeba dodać, że amerykańskie życie towarzyskie nie jest oparte na
żartach. Opowiadanie żartów i dowcipów jest w gruncie rzeczy niższym poziomem zabawy
60
towarzyskiej i patrzy się na to z pogardą, chyba że ktoś jest zawodowym komikiem. Nie ma
dowcipów politycznych, bardzo niewiele jest standardowych europejskich dowcipów. Ceni
się sztukę opowiadania, przedstawiania rzeczy, które ludzie znają z innego punktu widzenia,
ale nie udziwniania. Inną cechą jest bezpośredniość zawodowa – co pan robi? Czasami – ile
pan zarabia? Gdzie pan mieszka?
Istnieje duża klikowość, tzn. że ci sami ludzie ciągle się spotykają. Nowych sprowadza się
bardzo ostrożnie, jednego na pewien czas. Czyli odświeżanie tych grup towarzyskich jest
wolnym procesem. W gruncie rzeczy przez trzydzieści lat pobytu w Stanach Zjednoczonych
utrzymuję kontakt w głównym pionie z tymi samymi ludźmi i tak nawiązuje się przyjaźnie. Z
kolei jak się „na orbitę” wejdzie, to aby z niej wypaść trzeba coś bardzo złego popełnić. Nieobecność
nie wyklucza zupełnie człowieka z orbity, wraca się po paru miesiącach czy latach
dokładnie w to samo miejsce, gdzie było się przedtem. Ja wyłączyłem się na rok z życia towarzyskiego,
kiedy byłem w Europie w 1983 roku, po powrocie wylądowałem na tym samym
miejscu przy stole, przy którym ostatni raz siedziałem.
Gdybyś miał wybrać najbogatsze przyjęcie, na którym byłeś?
Chyba tzw. urodziny stulecia na cześć żony miliardera Johna W. Kluge w Hotelu Waldorf-
Astoria w Nowym Jorku. O czym pisała m.in. Suzy w swoim artykule Gala urodzinowa, która
dorównała zapowiedziom w „New York Post” (20 września 1988):
John W. Kluge, jeden z bardziej znanych miliarderów przysiągł rok temu na 39. urodzinach
swojej żony, Patrycji, że jej czterdzieste urodziny będą uroczystością, która przyćmi
wszystko, albo on nie nazywa się John Kluge.
No cóż, wygląda na to, że jednak się tak nazywa, ponieważ sobotniego wieczoru w Wielkiej
Sali Balowej Hotelu Waldorf-Astoria nie zabrakło niczego, ale to niczego, żeby wielka
gala, jaką wydano tej nocy, wpisana została do annałów historii przyjęć.
Wydaje się, że uroczystość tę przygotowywano przez większą część 1988 roku.
Najpierw zdecydowano rzecz najważniejszą – czy powinno to być przyjęcie, na którym
obowiązywałby biały krawat i frak, czy dobra stara kolacja w strojach wizytowych. Nie muszę
wam mówić, że zdecydowanie zwyciężył biały krawat.
Potem Patrycja Kluge musiała zdecydować, w jakiej wystąpi sukni. Ponieważ większość
jej strojów projektuje Scaasi, to on miał przygotować kreację na tę okazję. Na jej wielki wieczór
uszył wspaniałą, królewską, satynową suknię balową z odsłoniętymi plecami, zdobioną
antyczną koronką, w stylu belle époque, coś doskonale pasującego do postawnej brunetki.
Do przygotowania przyjęcia John Kluge zaangażował Clivea Davida, architekta przyjęć,
który organizował uprzednio dla państwa Kluge wielkie bale, w tym kilka lat temu wspaniały
weekendowy festiwal w ich wieloakrowej posiadłości w Wirginii.
Drogi Clive prześcignął samego siebie, zwłaszcza gdy chodzi o oświetlenie. Nigdy na żadnym
przyjęciu nie widziałam tak pięknego oświetlenia, począwszy od Srebrnej Galerii Hotelu
Waldorf, gdzie światła są czasem tak oślepiające, że wydaje się, że znajdujesz się albo w stołówce,
albo w pokoju przesłuchań.
Goście, w liczbie 360, wchodzili najpierw do Srebrnej Galerii przeobrażonej w prawdziwą
palmową dżunglę, a stamtąd przechodzili do Sali Basildon, również wspaniale oświetlonej i
upiększonej dostawionymi na tę okazję kilkoma wspaniałymi egzemplarzami mebli z epoki
Ludwika XIV.
Tam właśnie stali państwo Kluge, by powitać gości przed wysłaniem ich do sąsiedniej Sali
Nefrytowej, w środku której wyrastały z basenu olbrzymie lodowe rzeźby, obramowane wetkniętymi
w nie jedna przy drugiej butelkami wódki rosyjskiej, całość zaś ukoronowana była
gigantycznym jesiotrem leżącym z otwartą paszczą na morskim łożu z najlepszego kawioru.
Jeśli wolisz coś innego niż wódka z kawiorem, mogłeś pić szampana Mumm de Mumm
1982, przywiezionego samolotem z Paryża i tej samej nocy po raz pierwszy rozlanego w Stanach
Zjednoczonych.
61
Wprowadzony we Francji zeszłego roku ten prestiżowy cuvé serwowany był wcześniej jedynie
Księstwu Walii podczas gali Trustu Księcia w Londynie. A teraz tu.
Była to scena z belle epoqué z dodatkiem starego Wiednia.
Z otaczających parkiet stołów zwisał udrapowany w stylu austriackim wytłaczany atłas w
kolorze kości słoniowej, układający się przy podłodze w fałdy. Pozłacane krzesła przykryte
były poduszkami z mory w kolorze drapowań. Mel Atlas, specjalista od układania kwiatów,
zaprojektował pozłacane kandelabry z kutego żelaza, wznoszące się na wysokość 1,80 m
nad każdym stołem i ukoronowane osiemnastoma osłoniętymi świeczkami, a u podstawy
przykryte wspaniałą renesansową kompozycją kwiatową.
Na olbrzymich adamaszkowych serwetach w kolorze kości słoniowej spoczywał oprawiony
w pergamin program przyjęcia z wytłoczoną kameą z wizerunkiem Patrycji Kluge, zawierający
menu i listę gości. Chciałabym opowiedzieć wam przez chwilę o kandelabrze. Rozmiary
zwisającego tam zwykle z sufitu kryształowego kandelabra zostały na ten wieczór pięciokrotnie
zwiększone kaskadami kryształowych łez i wisiorów przeplatanych obręczami kwiatów.
W rezultacie zyskał średnicę około 4,5 m. i zwisał z sufitu na długość około 6,5 m. To
wraz z wiszącymi z dwóch najwyższych obręczy warkoczami kwiatów oraz kwiatową fontanną
na scenie robiło wrażenie zaczarowanego ogrodu, baśniowej fantazji.
Pierwszym daniem był vol-au-vent składający się z homara, krewetek i kraba w sosie z rukwi
wodnej, do tego serwowano wino Chardonnay 1986 z winnicy Klugów w Wirginii, ale
reszta kolacji zorganizowana była na zasadzie bufetu, z europejskim stołem myśliwskim, który
zajmował całą szerokość sali balowej: martwa natura podkreślona bażantami, kuropatwami,
dziczyzną, królewskim krabem z Alaski, wyrobami rymarskimi, sprzętem myśliwskim,
owocami i kwiatami.
Był ogromny wybór przysmaków morskich, ostryg, mięczaków, łososi, krabów, pstrągów,
homarów, nadziewanych ryb atlantyckich. Były tam miseczki marynowanych gołąbków i
gęsich wątróbek, przepiórki i przepiórcze jaja, szynka z Wirginii; wołowe żeberka, pieczone
prosięta, udźce baranie, kiełbaski. Były sałaty i sery, a potem cztery urodzinowe torty.
Orkiestra Boba Hardwicka grała do tańca, zanim o jedenastej został nalany Mumm de
Mumm i „szaleństwo urodzinowe” rozpoczęło się. Cztery baletnice tańczyły na scenie prezentując
tort urodzinowy z czekoladowym musem, udekorowane przedtem cukrowymi kwiatami,
zaprojektowanymi przez Sylvię Welmatock.
Po zaproszeniu przez Johna Kluge gości, Patrycja Kluge ukroiła jeden z tortów i na dany
sygnał ogromny kandelabr zaczął się kręcić, rzucając pryzmat światła na zebranych 360 osób,
niektóre z nich zastanawiały się, czy przypadkiem ta wielka rzecz nie ruszy w tan po sali balowej
ŕ la „duch w operze”.
Patrycja powiedziała, że szczególnie pragnie pogratulować Dr. Armandowi Hammerowi,
który w maju skończył 90 lat. Tak więc, by go uhonorować, Misza Gulko, śpiewak basowy i
emigrant z Kamczatki, odśpiewał dla niego rosyjskie pieśni.
Kiedy ostatnio słyszeliście o czymś podobnym?
Kto był wówczas dla ciebie najciekawszym gościem?
Na przyjęciu był kwiat towarzyski Stanów Zjednoczonych, plutokracji także. Była między
innymi osoba, którą lubię i znam od wielu, wielu lat – królowa Iranu, Shabanou Farah Pahlavi
i jej syn, książę Ali Reza, który jest ewentualnym następcą tronu, jeśli rodzina Pahlavich dojdzie
do władzy. Korespondowałem z nią, kiedy była królową Iranu, miałem nawet zaproszenie,
nie pojechałem tam jednak, uważając, że sytuacja praw człowieka w tym kraju była fatalna.
Nawiasem mówiąc, prosiłem ją często o pomoc w zwalnianiu z więzienia różnych intelektualistów
irańskich, w tym tzw. Sołżenicyna Iranu Rezy Baraheni (na ten temat obszernie
w rozdziale dotyczącym Pen Clubu). Ona oczywiście już królową nie jest, ale ja mam w sto-
62
sunku do niej ogromne poczucie wdzięczności historycznej. Poza tym, gdyby kiedyś chciała
pozować, byłaby genialną modelką.
Na tym eleganckim przyjęciu frakowym (nie smokingowym) stoję z nią i jej synem, rozmawiamy.
Trzeba pamiętać, że do niej mówi się „wasza królewska wysokość”. Ona rzadko
pojawia się w towarzystwie, jest stosunkowo skromnie ubrana, żadnej przesady jeśli chodzi o
biżuterię. Nie trzeba chyba dodawać, ile milionów miały kobiety na sobie, jeśli sala była udekorowana
różami za milion dolarów. Spokojnie można by ufundować stypendium dla wszystkich
pisarzy na świecie na dwadzieścia lat.
W jakimś momencie podchodzi do mnie grupa zaproszonych ludzi spoza Nowego Jorku,
bo solenizantka jest z innego stanu, rozpoznają mnie z występów telewizyjnych w Johny Carson
Show. Nie mam możliwości przedstawienia ich królowej, gdyż nie znam ich nazwisk.
Według protokołu tak to musi się odbyć, bo ona nadal jest królową, królestwa się nigdy nie
traci. W momencie kiedy ja desperacko zastanawiam się, jak wybrnąć z sytuacji, jeden z nich
zwraca się do mnie i mówi – czy to prawda, że tutaj jest królowa Iranu z synem, ten idiota
uważa, że jest następcą tronu. Syn Rezy Pahlavi jest doskonale wykształconym, mądrym
człowiekiem, ma poczucie tragedii dziejów. To, co się stało z jego ojcem, co byśmy nie myśleli
o rządach Szacha w Iranie, jest ogromną tragedią. W tym momencie jest już za późno, by
odwrócić jego uwagę. A oni pytają dalej – gdzie on jest? Ja w tym momencie z głupią miną
rozglądam się po sali (królowa i syn widzą, co robię, uśmiechają się od niechcenia). Mówię,
że jeszcze ich nie widzę tutaj. Na szczęście towarzystwo po chwili odchodzi prosząc, aby im
pokazać tych niezwykłych gości, jak tylko przyjdą. Bardzo nieprzyjemna sytuacja.
A czy miałeś jakieś zabawne historie związane z ludźmi pióra?
Kiedy do Nowego Jorku przyjechał Jewtuszenko, zaproszono mnie razem z innymi pisarzami
i intelektualistami na spotkanie z nim do jednego z hoteli.
Po mojej lewej stronie siedziała wybitna twórczyni szkoły dramatycznej Stela Adler. Szalenie
barwna osoba, która wykształciła wielu aktorów, m.in. Jacka Nicholsona, i przyjaźnię
się z nią od trzydziestu lat. Kiedy pod koniec lat pięćdziesiątych przyjechałem do Nowego
Jorku, przedstawiła mnie ładnym aktorkom, które potem fotografowałem. Jej mąż, umarł kilka
lat temu, był dobrym pisarzem; zawsze mamy o czym mówić.
Po mojej prawej stronie w czasie przyjęcia siedział krytyk literacki w kremowym ubraniu,
który, jakby pech chciał, dwa dni wcześniej napisał fatalną recenzję jednej z moich książek,
chyba najgorszą, jaką miałem w całej karierze. Nalewam Steli kieliszek czerwonego wina, a
ona przechyla się przez moje ramię mówiąc: „nie przypominam sobie pana nazwiska”. W tej
sytuacji ja odpowiadam: „Przepraszam bardzo, to moja wina, nie przedstawiłem was”. Jemu
zrobiło się głupio, bo w recenzji odmawiał mi daru czegokolwiek i wybrzydzał na książkę z
każdego punktu widzenia. Kiedy wypowiedziałem jego nazwisko, ona, która jest bardzo
oczytana: „aha, to pan przedwczoraj zrecenzował książkę Jerzego”. On niby od niechcenia:
„tak, z urzędu”. „Z urzędu – powtórzyła – takie straszne rzeczy trzeba było pisać z urzędu”.
„No wie pani, w Ameryce wszystko wolno”. W tym czasie ona wstaje – „zgadzam się z panem,
że wszystko wolno” – podnosi szklankę czerwonego wina i powoli wylewa na jego jasne
ubranie, wolno zaczynając od ramion, przez krawat, koszulę, spodnie. Nieomal cała sala
na to patrzy. Muszę przyznać, że reszta obiadu upłynęła raczej w napiętej atmosferze.
Często przebierasz się, aby cię nie rozpoznawali i nie zawracali ci głowy. A czy to, że cię
poznali, sprawiło ci kiedyś przyjemność?
Koło mnie jest restauracja japońska. Japończycy nie podlizują się gościom. Mimo to, że
przez cztery lata tam przychodziłem, nie dali mi nigdy darmowego drinka, chociaż taki jest
zwyczaj w Ameryce. Restauracja jest dobra, więc przychodzi sporo Japończyków. Któregoś
dnia byłem w restauracji w towarzystwie kilku przyjaciół. Kiedy kończyliśmy jeść zauważyłem,
że nie opodal sześciu Japończyków obserwuje mnie i szepcze coś do siebie. Na pewno
mnie rozpoznali, nawet się ucieszyłem. Czułem, że za chwilę podejdą, bo się wyraźnie przy-
63
gotowywali. Zacząłem się we własnej zarozumiałości z tego cieszyć. Chciałem, aby właściciele
restauracji i kelnerzy dowiedzieli się, że ja to nie byle kto i nawet Japończycy mnie
znają, co w przyszłości spowoduje, że mi więcej czasu poświęcą, a może czasem dostanę lepszy
stolik. I rzeczywiście, po paru chwilach szóstka japońskich biznesmenów wstaje, zapina
swoje garnitury i trochę militarnym krokiem podchodzi do mego stolika. Oczywiście na
oczach całej sali. Ustawili się rzędem. Jeden z nich ukłonił się nisko i powiedział do mnie:
„Czy mógłby pan z łaski swojej dać nam autograf”. Szczęśliwy, że cała restauracja patrzy,
sięgam do tylnej kieszeni i wyjmuję kartki papieru. Moi przyjaciele przy stole również zadowoleni,
bo Kosińskiego wyglądającego anonimowo rozpoznano w restauracji. Podpisałem się
na kartce. Japończyk podnosi ją do oczu, czyta, a po chwili pyta – co napisałem? Ja mówię –
Jerzy Kosiński, – co to znaczy Jerzy Kosiński? – To moje nazwisko. Robi się cisza. Tamci się
pytają, on tłumaczy. I patrząc na mnie ze zdziwieniem, mówi – to pan nie jest Marcel Marceau?
– Nie. – To mi jest bardzo przykro. Oddaje mi mój autograf i wychodzą z restauracji. A ja
już zacząłem podpisywać się na drugiej i trzeciej.
Ważne przyjęcia w Nowym Jorku opisywane są następnego dnia w prasie codziennej przez
wyspecjalizowane dziennikarki, z których najbardziej znane to Suzi i Cindy Adams z „New
York Post”, Liz Smith z „Daily News”. Z tych opisów dowiadujemy się kto był, o czym mówili,
co jedli etc. Jak do tych osób ustosunkowują się uczestnicy przyjęć?
Najczęściej nie są one zapraszane urzędowo, lecz jako część towarzystwa, jako przyjaciele.
I tu powstaje konflikt interesów, bo na drugi dzień piszą o tych, którzy byli na przyjęciu, jednych
wymieniając, innych nie. Czasami przychodzą do mnie i pytają o plany, jeżeli o nich
powiem, to mimo że rozmowa miała przyjacielski charakter, informacje te mogą znaleźć się
w gazecie.
Powstaje sytuacja, w której trzeba się zastanowić, o czym się mówi. Jak niedawno na
przyjęciu w ambasadzie jednego z zaprzyjaźnionych krajów powiedziałem którejś z tych
dziennikarek, że chcę pisać sztukę teatralną, ona to napisała. Zacząłem dostawać wiele telefonów
i listów od ludzi związanych z teatrem.
Na spotkaniach towarzyskich obowiązuje określony strój. Na niektórych zaproszeniach
napisane jest, czy wymagany jest krawat, muszka, smoking czy frak, etc. Nowy Jork jest pod
tym względem bardzo rygorystyczny. Tak samo jak hippisi rygorystycznie ubrani są w swetry
i dżinsy. W życiu towarzyskim na poziomie klasy średniej i wyższej obowiązuje ciemne
ubranie dla mężczyzn, koszule niekoniecznie białe, ale nie kolorowe i ciemny krawat. Ja
przez wiele lat miałem prawo do noszenia wełnianego żakietu zamiast marynarki. Ale takie
zezwolenie trzeba było uzyskać, miały je tylko dwie osoby.
Dlaczego?
Nie byłem przyzwyczajony do ciasnej marynarki i siedzenia w niej przez wiele godzin,
gdyż na co dzień nie chodzę do biura. Przez pewien czas w różnych środowiskach miałem
licencję na nienoszenie marynarki, oprócz mnie miał to jeszcze jeden z Rothschildów. Na ten
temat nadal się mówi i od czasu do czasu pytają, co się stało z moim wełnianym żakietem,
wspominając, że mogłem go nosić u Oskara de la Renty. To był szczyt nieformalności; jeśli
weźmie się pod uwagę, że tam się spotykali dyktatorzy mody, to o takich rzeczach się pamięta.
64
Seks
Właściwie wszystkie twoje książki zawierają sceny aktów erotycznych. Wielu krytyków i
stałych czytelników zastanawia się, jakie to ma odniesienie do twego życia. Czy jest to wyłącznie
fantazja, czy doświadczenie wynikające z zainteresowania się seksem?
Chciałbym w tym miejscu uściślić, bo z natury rzeczy nie tyle interesuje mnie seks jako
taki, ile rola życia zmysłowego w Ameryce, a tym samym i w moim życiu. Powieściopisarz
ma bardzo specyficzną licencję poetycką i życiową. Zwłaszcza gdy zaczął pisać jako socjolog
życia rodzinnego w Stanach Zjednoczonych. Seks interesował mnie jako sprawa życia, a nie
wyżycia. Dlatego fascynowały mnie motywacje seksualne i ich formy społeczne odzwierciedlane
w pisarstwie, filmie, fotografii, teatrze, wodewilu, nie mówiąc już o prywatkach urządzanych
w Łodzi.
Moi rodzice nie byli pruderyjni. Ojciec nie lubił zbytnio życia towarzyskiego, lubił studiować
języki obce, znał ich dwanaście, a osiem biegle. Lubił książki, był nałogowcem czytania
i gry w szachy. Matka uwielbiała życie towarzyskie, zwłaszcza kiedy było ono połączone
ze swobodą wypowiedzi tańcem i dobrą konwersacją. Po matce odziedziczyłem umiejętność
opowiadania, chociaż ona czyniła to o wiele sprawniej. A od ojca nauczyłem się formułowania
myśli. W Łodzi, kiedy szukałem ciekawych kobiet do fotografowania czy aktów, matka
zapraszała je do domu i przedstawiała mnie jako fotografa. Jej zawdzięczam kontakt z wieloma
z moich ciekawych modelek. Czyli tak jak już mówiłem, nie było żadnego parawanu w
dziedzinie dla mnie tak zawsze ważnej. W Zakopanem, kiedy pracowałem jako instruktor
narciarski, uczyłem jazdy na nartach młode kobiety, wśród nich było sporo kobiet wolnych,
mogłem więc dalej rozwijać swoje zainteresowania fotograficzne.
A po przyjeździe do Stanów Zjednoczonych?
Zorientowałem się, że w przeciwieństwie do Paryża czy Londynu, gdzie z tradycji wodewile
i burleski są na wysokim poziomie, w Nowym Jorku, być może dlatego, że multietniczna
widownia tego nie wymagała, przedstawienia tego typu nie mają zbyt wysokich lotów. Dla
mnie te widowiska stały się ciekawe poprzez striptizerki, które występowały, zdawał się je
charakteryzować duży pociąg do występku. Zacząłem je fotografować, co moja matka skategoryzowała
jako „przyfotografowywanie”. Wynagradzałem im to, płacąc zdjęciami, które im
robiłem, a których one potrzebowały do ogłoszeń, reklamowania siebie. Dałem temu wyraz
jako pisarz w książkach Cockpit i Blind Date. Następną cechą, która różniła Nowy Jork od
miast europejskich, była niespotykana gdzie indziej wolność i swoboda życia, w tym seksualnego,
które miało wiele poziomów. Stąd potrzeba istnienia wielu rozmaitego typu klubów
seksualnych otwartych od popołudnia do wczesnego ranka każdego dnia. Obowiązywała całkowita
anonimowość takich miejsc. Dla kogoś takiego jak ja, kogo seks tak interesował, było
bardzo ważne, że Nowy Jork stanowił kopalnię wrażeń i skojarzeń, z których wiele znalazło
oddźwięk w mojej prozie.
Co znaczy było, czy dziś już nie jest?
Jest, ale zmienił się charakter zachowań seksualnych. AIDS zrobiło ogromne spustoszenie
w spontanicznym zachowaniu. W samym śródmieściu Nowego Jorku znajdowało się kilkadziesiąt
miejsc, gdzie można było pójść i oglądać widowiska „żywego seksu” – widowiska
równie niesamowite, jak rzeczy, które tylko na obrazach Bosha można zobaczyć. Nie muszę
chyba dodawać, że kopulacje również. Dla mnie jako fotografa, socjologa i pisarza, była to
złota żyła tematów. To bardzo podniecało moją wyobraźnię, pomagało mi w pisarstwie. Jednocześnie
moje zainteresowania filozofią buddyjską spowodowały, że seks stał się ważny,
65
gdyż służył jako podnieta intelektu, a nie wyłącznie jako źródło przyjemności zmysłowej.
Mówię to w tej chwili z łezką w oku: „Bosh już nie króluje tutaj, tutaj królem stało się idealne
małżeństwo van de Veldego.
Nie ukrywałeś swojego zainteresowania seks-klubami?
Wręcz przeciwnie, często opowiadałem w telewizji o tym, co miało miejsce w klubach
seksualnych. Pisałem o tym z ironią, ale „pozarealistycznie”, gdyż jako pisarz z natury niczego
nie propaguję poza inwencją tworzenia. Duże fragmenty były w książkach Cockpit, Blind
Date i Pinball.
Jerzy Kosiński – Randka w ciemno (tytuł oryginału Blind Date) 1977:
Dla niej taniec i seks były jedynymi sposobami nawiązywania kontaktu z innymi ludźmi,
tak jak pielęgnowanie ciała i urody stanowiło jedyny sens jej istnienia. Być widzianą, podobać
się i oszałamiać swym wyglądem – to były jedyne motywy jej zachowania. Nienawidziła
każdej czynności, która skazywała ją na samotność, ale wolałaby nie wyjść wcale niż wyjść i
nie być zauważoną i podziwianą. Kiedy czuła na sobie czyjś wzrok, wydawała się wracać do
życia, jakby pod dotknięciem niecierpliwych rąk kochanka.
Ponieważ Gorąca Dama wiedziała, że jest źródłem pożądania Levantera, chętnie mu się
oddawała; poddawała się bólowi, skoro zadawanie bólu było tym, czego potrzebował, by
czuć, że ją wreszcie posiadł. Ale jak tylko bliski był ulegnięcia własnemu podnieceniu, odzyskiwała
nad nim kontrolę i wówczas to ona stawała się narzędziem jego nasycenia, on zaś był
jej niewolnikiem.
Czuł się właścicielem jej piękna, jednak jej seksualność pozostawała dla niego zagadką.
Nie potrafił określić dokładnie, czego szukała w ich seksualnych zbliżeniach, wydawało się
jednak, że rozumie wszystkie jego pragnienia. Podczas gdy inne kobiety zachowywały się
czasami jakby jego potrzeby były dziwne, ona przyjmowała je jako coś zupełnie normalnego,
wydawała się być dumna ze swych umiejętności wyciągnięcia na jaw wszystkich jego skrytych
żądz i pragnień.
W zmysłowym czuwaniu nad jego ciałem, notowała każdy szczegół jego wytrysku, ciekawa
długości i intensywności kolejnych spazmów.
Żeby zrozumieć Gorącą Damę zaczął robić jej zdjęcia, starając się uchwycić charakterystyczny
dla niej wyraz twarzy, gest, uśmiech. Kiedy rósł stos odbitek, Levanter przeglądał je,
jedną po drugiej, mając cichą nadzieję, że w jej wyglądzie odkryje to, co go jednocześnie pociągało
i niepokoiło. Jednakże fotografie te, tak jak nie pomogły mu jej odgadnąć, tak nie
dawały też żadnego wytłumaczenia jego fascynacji.
Zaczął fotografować ją na przeźroczach. Kiedy slajdy zmieniały się w projektorze i coraz
to nowe obrazy Gorącej Damy wyświetlały się na przenośnym ekranie, miał wrażenie, że
ukazane w nich piękno miało swój początek gdzieś w jego mózgu, jakby zostało tam wyryte
przez artystę, który postanowił zostać anonimowy.
Znał ją stosunkowo krótko i kiedy wyrażał swoje zaniepokojenie jej seksualnością. Gorąca
Dama odpowiadała, że usunięcie guza spowodowało u niej uraz, zakłóciło rytm miesiączkowania
i zagroziło jej bezpłodnością. Jej ciało jeszcze się nie zagoiło i co tydzień musiała poddawać
się badaniom i brać serię zastrzyków. W połowie tygodnia? między wizytami lekarskimi,
ogarniał ją stan przygnębienia i niepewności, po zastrzykach wpadała w euforię i odzyskiwała
pewność siebie.
Nie miał najmniejszego powodu podejrzewać, że wymyślała historyjki o swoich przygodach,
ale przeczuwał, że jej wiedza o własnym życiu seksualnym jest niepełna i może nieświadomie
zafałszowana. Doszedł również do przekonania, że nie była szczera w sprawie
orgazmów, jakie kochając się z nim przeżywała. Czasami twierdziła, że je ma, chociaż faktycznie
ich nie miała. Brał to za objaw następstw pooperacyjnych, pieczęć z gazy wciąż broniła
do niej dostępu i Levanter pragnął posiąść ją bardziej. Wydawało mu się, że w tych mo-
66
mentach, które spędzają ze sobą, jego życie rośnie, zaś w chwilach bez niej kurczy się. Gorąca
Dama stała się jego nałogiem.
Levanter wrócił z jednej ze swych podróży dwa dni przed planowanym terminem. Było
późno, Gorącej Damy nie było w ich hotelowym apartamencie. Był niespokojny i zszedł do
hallu kupić poranną gazetę. Wiedziony słabą nadzieją, że trafi na ślad Gorącej Damy, zapytał
portiera, czy widział ją tego wieczoru. Portier powiedział mu, że ponieważ padało i nigdzie
nie było taksówek, młoda dama jakieś dwie godziny temu odjechała hotelową limuzyną.
Levanter skłamał, że miał do niej dołączyć, ale zgubił gdzieś adres, pod którym mieli się
spotkać i zamówił ten sam samochód.
Hotelowy kierowca zawiózł go prosto do klubu, gdzie, jak powiedział, podwiózł młodą
damę.
Levanter nigdy przedtem tam nie był. Otworzył drzwi i napotkał badawczy wzrok młodego,
dobrze zbudowanego wykidajły. Kiedy przedzierał się do szatni przez zatłoczony hall,
zaczepiła go młoda kobieta w krótkiej skórzanej spódnicy z koronkowymi wstawkami po
bokach. Miała wydepilowane w zgrabne łuki brwi i wypięty do przodu biust podkreślający
kształtną linię piersi pod lichą szyfonową bluzką.
– Znam cię – powiedziała niskim przyjemnie wymodulowanym głosem. – Widziałam cię
raz w dyskotece. Byłeś z moją przyjaciółką.
– Twoją przyjaciółką?
Skinęła twierdząco głową.
– Tańczyłeś z nią tego wieczoru na parkiecie i zderzyliście się z inną parą. Powiedziała mi,
że nazywasz ją Gorącą Damą. Ona tu jest, wiesz?
– Wiem – powiedział Levanter. – Przyszedłem do niej.
Oddał płaszcz w szatni i ruszył korytarzem do znajdujących się na zapleczu sal. Młoda kobieta
kroczyła obok niego na wysokich obcasach, najwidoczniej zdecydowana dotrzymać mu
towarzystwa.
– Opowiedziała mi, jak spotkaliście się w Europie – szeptała. – Między dwoma państwami.
To bardzo romantyczne, jak ze starego filmu Grety Garbo.
Kobieta była tak blisko, że czuł ciężki zapach jej perfum, a jej biodra ocierały się o niego.
– Wiesz, byłeś jej pierwszym mężczyzną.
– Pierwszym mężczyzną? To niemożliwe! – wykrzyknął Levanter.
– Tak, jej pierwszym mężczyzną po zmianie!
– Po czym?
– Wiesz po czym. Po operacji.
– Masz na myśli usunięcie guza?
Dziewczyna ścisnęła jego ramię. Roześmiała się zakrywając delikatną dłonią usta.
– A to dobre. Podoba mi się jak to nazywasz: „guz”!
Zatrzepotała długimi rzęsami i odrzuciła włosy z twarzy i ramion.
Levanter zdenerwował się.
– A ty jak to nazywasz? – zapytał.
Dziewczyna śmiała się nadal. Wzięła jego dłoń i przytrzymując ją, włożyła sobie pod
spódnicę, przycisnęła mocno, aż upewniła się, że poczuł, co chciała mu pokazać.
– Nazwę to, jakkolwiek ty chcesz to nazwać, kochanie – powiedziała gardłowym szeptem.
– Wiesz, wkrótce ja też usunę mojego „guza”! Może byś mnie kiedyś odwiedził?
Levanter wyciągnął rękę spod spódnicy i skierował się w stronę, skąd dochodziły dźwięki
tanecznej muzyki. W jednej chwili cała historia jego związku z Gorącą Damą stanęła mu
przed oczami. Nie martwiło go zaślepienie jej pięknem fizycznym, ale z jakiegoś powodu
wstydził się tego, co robili, kiedy się kochali. Nie mógł powstrzymać się od wyobrażania sobie,
co o nim myślała. Nie był już po prostu kochankiem pięknej i tajemniczej kobiety. Był
raczej zepsutym seksualnie partnerem domagającym się łatwego zaspokojenia od innego
67
mężczyzny; mężczyzny, który przez cały czas tak dobrze rozumiał jego pragnienia i tak łatwo
je zaspokajał. Levanter rozejrzał się wokoło. Było tam wiele pięknych kobiet, choć żadna z
nich nie była tak oszałamiającej urody jak Gorąca Dama. Teraz, gdy wiedział kim były, czuł
się oszukany.
Gorąca Dama tańczyła. Kiedy ujrzała Levantera, przerwała nagle taniec i oderwała się od
partnera, wysokiego, muskularnego mężczyzny. Zdyszana, z włosami w nieładzie podbiegła
do Levantera, pocałowała go i wzięła na bok.
– Jak mnie znalazłeś? – zapytała przyciszonym głosem.
– Przywiózł mnie hotelowy kierowca.
– Widziałam, że rozmawiałeś z moją przyjaciółką.
– Tak. Powiedziała, że się przyjaźnicie.
Wyczuła jego nastrój.
– A więc powiedziała ci. Teraz już wiesz – wyszeptała.
– Tak, wiem o twoim „guzie”.
– To nic nie zmieni, prawda? Będziemy ze sobą – dopytywała się patrząc na niego błagalnie.
– Nie, nie będziemy – powiedział Levanter. – Muszę cię zostawić.
Gorąca Dama nalegała:
– Nie dałeś mi wystarczającej szansy. Nawet jeszcze siebie nie znam. Za tydzień zdejmą
mi opatrunek. Nie będziesz mógł odróżnić mnie od innych kobiet – przerwała. – Będę jedyną
kobietą, jaką kiedykolwiek znałeś, której orgazmy płyną całkowicie z wewnątrz.
– Przyciągała mnie twoja tajemnica – odparł Levanter. – A teraz nic już z niej nie zostało.
– Ale nie oszukałam cię. Żadna kobieta nie dogodziłaby ci lepiej ode mnie, nie chciałeś
mieć ze mną dziecka.
Spojrzała na niego uważnie, po czym poprowadziła go do innego korytarza. Z półpiętra
dochodziły przytłumione głosy. Zatrzymała go, zanim tam dotarli.
– Już jako dziecko zrozumiałam, że natura się pomyliła – zaczęła. – Widziałam jak coraz
bardziej upodabniam się do dziewczynki i odczuwałam potrzeby, których nie mogłam zrozumieć.
Kiedy miałam dwanaście lat, każdego dnia spędzałam przed lustrem przynajmniej kilka
minut, przebierając się w dziewczęce stroje, malując się lub wkładając perukę. Zastanawiałam
się nad zmianą płci. Ale w muzułmańskich krajach kobiety posiada się jak zwierzęta – roześmiała
się gorzko. – Urodzić się kobietą, to już wystarczające nieszczęście. Zupełnie nie do
pomyślenia jest, by zdrowy na umyśle mężczyzna chciał się w nią zmienić.
Gorąca Dama poprowadziła Levantera do ławki i zmusiła, by koło niej usiadł. Wzięła głęboki
oddech.
– Moja rodzina – zaczęła – była jedną z najbogatszych i najbardziej wpływowych w naszym
kraju, a mój ojciec był znanym dyplomatą. Jako jego jedyny syn, byłam jego dumą i
jedynym dziedzicem rodzinnej fortuny – zamyśliła się na chwilę, po czym kontynuowała beznamiętnym
tonem. – Kiedy zbliżałam się do szesnastego roku życia, mój ojciec ku swemu
przerażeniu odkrył, że tracę męskość. Wezwał więc grupę francuskich lekarzy, którzy tygodniami
podawali mi zastrzyki z męskimi hormonami, lecz Allach nie dał się przechytrzyć.
Levanter dotknął jej dłoni, myśląc o tym, jak delikatny i kobiecy był jej kształt. Gorąca
Dama ciągnęła swoją opowieść, jak gdyby teraz, kiedy w końcu ją zaczęła, nic już nie mogło
jej powstrzymać.
– Mimo tych zabiegów, zaczęły mi rosnąć piersi. Moje ciało upierało się, że jestem kobietą.
Czułam, że nie ma nikogo, do kogo mogłabym się zwrócić. Moja matka umarła, gdy byłam
małym dzieckiem, z młodą kobietą, z którą wkrótce potem ożenił się mój ojciec oraz z
ich dwiema córkami nigdy nie byłam blisko. Dlatego naprawdę zdziwiło mnie, kiedy z pomocą
przyszła mi macocha. Dopiero później zrozumiałam, dlaczego to zrobiła.
Levanter spojrzał na nią pytająco.
68
– Wciąż byłam jedynym prawnym dziedzicem fortuny ojca – wyjaśniła Gorąca Dama. –
Moja macocha nie urodziła mu syna, a oto nadarzyła się okazja, żeby pozbyć się jedynej przeszkody
stojącej między nią i jej córkami a ogromnym majątkiem. Kiedy studiowałam w Ameryce,
moja macocha przyjechała mnie odwiedzić i potajemnie załatwiła mi wizytę u amerykańskiego
lekarza specjalizującego się w transseksualistach. Poradził mi terapię psychologiczną,
jako przygotowanie do operacji i życia w roli kobiety. Oczywiście nie wiedział, że już
się do tego przygotowywałam, bywając co wieczór tutaj czy w innych podobnych lokalach.
Bez wiedzy ojca, moja macocha przelała pokaźną sumę pieniędzy na moje konto w Szwajcarii.
Przeszłam przez psychoterapię oraz serię zastrzyków z hormonami i wkrótce gotowa byłam
na wyjazd do Szwajcarii, gdzie poddać się miałam transformacji
Spojrzała na Levantera, a kiedy on nic nie powiedział, ciągnęła dalej.
– Kiedy leżałam wciąż w klinice, anonimowy rozmówca, bez wątpienia wynajęty przez
macochę, zatelefonował do mego ojca, informując go, że zostałam ranna w wypadku. W ciągu
kilku godzin zaniepokojony moimi obrażeniami ojciec znalazł się przy moim łóżku. Lekarz
podniósł prześcieradła i z dumą oznajmił, że operacja się udała: jego syn jest teraz kobietą.
Ojciec wybiegł z pokoju krzycząc, że stracił syna – przerwała, jakby chciała przełknąć
dźwięczący w jej glosie ból.
– Zanim opuściłam szpital, mój ojciec przysłał do mnie swego emisariusza, urzędnika ambasady,
który zakomunikował mi, że zmuszeni byli przedsięwziąć kroki, by zapobiec skompromitowaniu
mojego ojca, rodziny i jego urzędu w służbie króla. Mój paszport stracił ważność,
a ponieważ ojciec stwierdził, że bezpowrotnie stracił syna, nie mam prawa używać nazwiska
mojej rodziny. Posłaniec powiadomił mnie, że ojciec zdobył świadectwa od różnych
autorytetów moralnych, iż cierpię na zaburzenia psychiczne. Jeśli kiedykolwiek spróbuję
wrócić do kraju, zostanę zatrzymana jako samookaleczający się wariat i zamknięta w domu
dla umysłowo chorych. A gdybym kiedykolwiek gdziekolwiek na świecie przyznała się publicznie,
kto jest moim ojcem, jego ludzie dopilnują, bym nie dożyła chwili, w której mogłabym
go powtórnie zniesławić.
Było jasne dla Levantera, że Gorąca Dama nie miała żadnych wątpliwości, iż ojciec spełniłby
swoją groźbę.
Jerzy Kosiński – Gra (tytuł oryginału Pinball) 1982:
Kiedy Marcello po raz pierwszy zabrał Donnę do klubu Dead Heat, była zaskoczona widząc
jak wielu gości, zwłaszcza mężczyzn, go zna. Podchodzili do niego i ściskali mu dłoń
lub machali z drugiego końca sali, czy też wskazywali na niego szepcząc między sobą lub do
swoich partnerek, jakby był jakąś znakomitością. Kiedy zapytała go, co zrobił, żeby zdobyć
taką popularność, odpowiedział, że należy do stałych bywalców lokalu, a ludzie w Dead Heat
są po prostu przyjacielscy.
Pewnego wieczoru, kiedy siedzieli przy barze po jednym czy dwóch drinkach, Marcello
podniósł się powoli, wziął Donnę za rękę i poprowadził ją w głąb jednego z ciemnych korytarzy.
Podążając posłusznie za nim, czuła z tyłu obecność tłumu, ponure, szepczące cielska,
posuwający się las cichych damskich i męskich tułowi, podnieconą, ochoczą procesję eskortującą
ją do najodleglejszych granic doświadczenia.
Popychając ją delikatnie przed sobą, Marcello skierował się do dużej sali w końcu korytarza.
Uniósł ją za pośladki, jakby podnosił beczułkę i posadził na stole pod przeciwległą ścianą.
Donna zamknęła oczy. Marcello zdjął jej suknię przez piersi i głowę, po czym ściągnął
majtki, a kiedy opadły na podłogę, rozsunął jej uda. Ocierając się o nią biodrami, masował jej
piersi, a ona, wciąż z zamkniętymi oczami, połączyła się z nim w długim pocałunku. Czuła
obecność tłumu w sali, zrazu niezdecydowanego i posępnego, prawie bezgłośnego, jak zbierająca
się piana, a następnie poruszającego się, zbliżającego, zacieśniającego krąg wokół stołu.
Gdy otworzyła powieki, zobaczyła ich wszystkich wpatrujących się w nią z ciemności.
69
Bez ostrzeżenia Marcello wślizgnął się w nią i kiedy objęła go rękami za szyję, krzyknęła z
bólu i rozkoszy. Tłum też wydał z siebie dźwięk, pojedyncze długie westchnienie. Podczas
gdy Marcello poruszał się w niej gwałtownie i natarczywie, otwierając ją niczym świeżą ranę,
wszystkie twarze z tłumu zbliżyły się, jak zwierający szyki wartownicy, aż zaczęły napierać
na nich oboje.
Zatopiona w doznaniach, jakie obudził w niej Marcello, Donna prawie nie czuła dotyku
niezliczonej ilości rąk na swoim ciele; rąk, które wydawały się nie należeć do żadnego konkretnego
ciała, lub czasami wydawało się, że należą do każdego z osobna, i które gładziły jej
stopy, głaskały łydki, uda i piersi, pieściły jej plecy, włosy, szyję i policzki. Pogrążona w pojedynczym
doznaniu, jej ciało złączone w jedno z ciałem poruszającego się w niej mężczyzny,
czuła jak odpływa, zatracając się w wewnętrznym nieskończenie przyjemnym wirze, w
świecącej blaskiem własnego ciepła masie i czuła, że opuszcza ten rój pozbawionych życia
postaci, które kładąc swe dłonie na jej ciele, mogły jedynie przyglądać się jej z daleka; z klatki,
której nie dane im było opuścić.
Donna spojrzała na Domostroya, próbując odgadnąć, co o niej sądzi.
– Potem, kiedy to się skończyło – ciągnęła – i oboje z Marcello wróciliśmy do baru, byłam
wciąż podniecona. Całe moje ciało naelektryzowane było seksem i wpadałam z jednego orgazmu
w drugi. Przychodziły jak pulsowanie serca, tak długo jak mnie dotykał, tak długo jak
chciałam, żeby trwały – przerwała. – I nie przeszkadzało mi, że wokół byli ludzie. Czułam, że
jest coś smutnego w tych mężczyznach i kobietach krążących samotnie w tę i z powrotem po
Dead Heat; w tych parach, które trzymały się za ręce, ale nie mogły czuć siebie nawzajem i w
tych wszystkich kobietach ubranych jak mężczyźni i w tych mężczyznach, którzy może powinni
byli urodzić się kobietami. Czasami chciało mi się z nich śmiać. Takie żałosne kreatury,
myślałam, takie duchowe zera, tacy seksualni oszuści. Ale kiedy spoglądałam na nich znowu,
czułam, że mogłabym nad każdym z nich płakać, tyle samotności, rozpaczy, potępienia jest w
oglądaniu miłości, której samemu nie można lub nie ma się śmiałości odegrać.
– To wymaga odwagi – myślałam – żeby przyjść do tej okropnej dziury, do tych bebechów
seksu, po to, by przyznać przed samym sobą i przed innymi, że patrzenie na mnie i Marcella
czy inne podobne pary jest jedynym sposobem, w jaki mogą uczestniczyć w miłości, jedynym
sposobem, w jaki mogą usłyszeć jej muzykę – nawet jeśli sami nie potrafią jej zagrać.
Następnym razem, kiedy Marcello zabrał Donnę do Dead Heat, znowu zaprowadził ją do
Jam Session i znowu w zamglonej oddali podążały za nimi ciche kroki nieznajomych. Tym
razem Marcello skręcił i wszedł do jednej z największych niszy – wilgotnej, prostokątnej,
pozbawionej krzeseł – i obróciwszy ją tyłem do siebie wciągnął za sobą do środka. Opierając
się plecami o ścianę przyciągnął nie stawiającą oporu Donnę, aż jej plecy przywarły ściśle do
jego klatki i bioder. Wówczas zwrócona twarzą do nieubłaganie napierającej na nich z korytarza
ludzkiej masy, poczuła z tyłu dotyk Marcella, jego ręce pod spódnicą pieściły ją delikatnie,
podczas gdy w zimnym półmroku tłum wpatrywał się w nią w niemym zachwycie. Wówczas
Marcello wbił się w nią od tyłu, a ona poddała się doznaniu przeszycia jego męskością.
Naparła na niego przechylając się w dół i w tył, by poczuć go głębiej. Marcello rozpiął jej
bluzkę i rozwiązał spódnicę-kopertę, która opadła przed nią sztywno, niczym fartuch lub tarcza.
Kiedy zaczęła poruszać się w rytm jego ruchów, tłum zawył. Stopieni w jedną całość, jej
ciało sczepione konwulsyjnie z jego ciałem, poruszali się w przód i w tył, ociągając się chwilami,
podczas gdy tłum wdzierał się niezdarnie w czarną czeluść niszy, aż zagroził, że wypełni
sobą każdy jej centymetr. Jak monstrualny krocionóg, mężczyźni i kobiety dysząc, pocąc
się i kłując w ciemności, szukali jej po omacku rękami, dotykali jej włosów, piersi, brzucha i
ud. Nie mogła ich powstrzymać i musiały jej przyjść z pomocą ręce Marcella, które szorstko
odsunęły natrętów, jednego po drugim, zamykając do niej drzwi; drzwi, które przed chwilą
tak chętnie przed nimi otworzył.
70
Donna spojrzała na Domostroya i ciągnęła dalej, jak gdyby nie chciała dać mu czasu na
komentarz. W następnych tygodniach, mówiła, często pytała Marcella, dlaczego chce wracać
do Dead Heat i kochać się z nią na oczach obcych ludzi.
– Marcello powiedział mi, że nie jest taki jak większość ludzi, którzy dla swojej seksualnej
uczty potrzebują prywatności. Powiedział, że może podniecić się tylko kochając się ze mną w
obecności nieznajomych. Dla niego prawdziwa przyjemność seksu płynęła z przekroczenia
dystansu seksualnego między kochankami nie w domu, gdzie nic i nikt ich nie rozprasza, ale
w miejscach typu Dead Heat, gdzie ich intymność, czy nawet samo jej odegranie są stale zagrożone,
sprawdzane, wystawiane na pokaz, poddane osądowi, nieomal szturmowane.
Dead Heat był dla niego jak kościół dający schronienie ekstazie i rytuałowi, zbiorowym i
osobistym zarazem. Kochanie się ze mną w tym miejscu, mówił, to jak chodzenie po linie bez
rozpostartej pod nią siatki. Nawet sama perspektywa pójścia tam go podniecała. Zastanawiał
się zawsze, na jakiego rodzaju seks natkniemy się danego wieczoru: czy będzie wielu „eunuchów”
– samotnych potulnych mężczyzn, którzy na jego polecenie klękali przede mną i całowali
moje stopy – czy „kanibali” – tych opętanych żądzą seksualnej dominacji zboczeńców z
Jam Session, których powstrzymywała jego obecność, ale którzy w każdej chwili gotowi byli
mnie porwać i zanim Marcello mógłby mnie odnaleźć, dobrać się do mnie jeden po drugim na
wszystkie możliwe sposoby, jak robili to często z innymi opuszczonymi w labiryncie nisz w
Dead Heat mężczyznami i kobietami.
Jeśli byłam z Marcello tak długo, to dlatego, że będąc z nim zaczęłam postrzegać siebie jako
osobę bardziej żywą niż kiedykolwiek przedtem, a o nim myślałam już nie jak o moim
kochanku, ale jednym z tych, którzy patrzyli na mnie z ciemności.
– Lecz – ciągnęła Donna – Marcello przysięgał, że mnie kocha, mówił, że jeśli ja też go
kocham, nie powinnam wstydzić się tego, co robiliśmy w Dead Heat. Mówił, że chociaż kochał
się tam ze mną na oczach innych, powinnam wiedzieć, że oni mogli jedynie na nas patrzeć.
Jego ciało było między nimi a mną, a jeśli chodzi o to, że mnie dotykali, czy nie dotyka
mnie piasek, kiedy leżę na plaży? Ci ludzie, mówił, są ludzkim piaskiem. Powiedział mi, że
jestem jedyną kobietą w jego życiu, z którą utrzymuje stosunki seksualne, że ze mną czuje się
bardziej wolny nasycony niż kiedykolwiek z jakąkolwiek kobietą.
Czy chodząc do seks klubów tylko patrzyłeś?
Tego typu pytanie można adresować do moich książek, a nie do mnie samego. Poza tym są
różne typy uczestnictwa, można tylko obserwować, czasami konkretnie, tak, że jest się częścią
tego, co się dzieje, ale niekoniecznie być aktywnie włączonym. Na tym właśnie polegała
duża swoboda ruchów w tych klubach. Można było być i w samym środku, na marginesie,
anonimowo, bez żadnych konsekwencji, wyłapując istotę życia seksualnego w masowej formie,
której gdzie indziej pisarz często nie mógł dotąd zobaczyć.
Obecnie brakuje mi możliwości takiego dużego wyboru, różnorodność obserwowanych
widowisk „na żywo” miała podniecający wpływ na moją wyobraźnię. Mam niewiele zainteresowań,
a te, które już nam, są szalenie głębokie. Na przykład ja niczego nie zbieram, wolę
rzeczy wynajmować niż posiadać. Kolekcjonuję natomiast sytuacje międzyludzkie, tak jak
inni kolekcjonują obrazy.
Moje życie towarzyskie od co najmniej dwudziestu paru lat ma wyraźną topografię. Możliwość
bycia anonimowym jest dla mnie znikoma, bo łatwo mnie ludzie rozpoznają dzięki
telewizji, wywiadom w prasie, graniu w filmie Reds, etc. Noszenie sztucznych wąsów i brody
jest męczące o tyle, że drażni skórę, a także przyjaciół, którym się to nie podoba, iż muszą
siedzieć z Kosińskim z brodą. Irytuje nowo poznanych ludzi, którzy poznają mnie na przykład
z wąsami, a gdy je zdejmuję, uważają, że są oszukani, że wykorzystałem ich do własnej gry.
W klubach przebieranie się nie było potrzebne?
71
Ani przebieranie, ani rozbieranie, choć można także być w nich nudystą. Kluby seksualne
miały to do siebie, że panowała tam bardzo wyraźna dyscyplina seksualno-towarzyska i towarzysząca
temu kodyfikacja zachowania. Nikt nikogo po imieniu nie nazywał. Ludzie przybierali
inne imiona. Jeśli kogoś rozpoznali, to nie mówili na ten temat. Panowała bardzo drastycznie
przestrzegana dyscyplina noli me tangere. Nie było żadnego gwałtu, to znaczy nikt
cię nie dotknął, jeśli nie chciałeś być dotknięty i ty nikogo nie dotykałeś, jeśli nie było wyraźnej
zachęty. Wszystko miało swoje specyficzne słownictwo, gesty.
Jednym słowem – panowała ogromna demokracja?
Demokracja etykiety seksualnej – etykiety bez nieporozumień i gaf. Zawsze chodziłem z
kobietą, bo takie są wymagania. Mężczyzna sam nie mógł wejść, aby była zachowana równowaga,
żeby nie było starć. Miałem kilka przyjaciółek w sensie towarzyszek (dziennikarek,
aktorek, malarek, rzeźbiarek), które tak jak ja albo z innych względów interesowały się tym.
A jednocześnie były to osoby mądre, przyzwyczajone do życia ulicy, bo trzeba umieć tam
być, nie można nagle splunąć na kogoś, nieraz zdarzały się różne sytuacje. Nie można się
przerazić czy zgorszyć. Zawsze z kimś chodziłem z miejsca na miejsce, przyglądaliśmy się,
rozmawialiśmy. Potem wychodziliśmy taktownie do innych miejsc. Dodatkową frajdą było
to, że kluby otwarte były do godziny 4-5 rano, a większość z nich miała pływalnie, czasami
olimpijskiego rozmiaru, w których oczywiście nikogo nie było. Bo przecież ludzie nie chodzili
do seks klubów, aby siedzieć w basenie. Pisząc w ciągu dnia, uczestnicząc wieczorem w
życiu towarzyskim, po przyjęciu mogłem do takiego klubu pójść i swobodnie popływać. Byłem
w świetnej formie przez te lata dlatego, że trzy, cztery razy w tygodniu po północy uprawiałem
moją jogę w wodzie. To się niestety skończyło, gdyż w ciągu dnia nie mam czasu iść
na pływalnię.
Z tego, co wiem, seks kluby były bardzo wyspecjalizowane?
Tak. Od klubów typu nudystycznego, poprzez kluby wyraźnie orgiastyczne, aż do klubów,
w których większość osób ubierała się w kostiumy bardzo specyficzne: skóra, lateks, guma,
jedwab, etc., i tylko się rozmawiało o rzeczach intymnych. Kluby dotykowe, bardzo wyuzdanego
tańca, zmiany partnerów bez żadnej zazdrości, przygotowanie terenu do ewentualnych
późniejszych eskapad. Kluby z prywatnymi kabinami, salami orgii na kilkaset osób, jadalniami,
salami gimnastycznymi. Poza tym kluby, które nie wymagały równowagi płci, cała
ogromna grupa klubów tylko dla mężczyzn albo dla kobiet. Istniało sporo klubów, gdzie dominowali
transseksualiści albo całkowite hermafrodyty, albo pół na pól, a także tylko dla
transwestytów, tzw. przebierańców seksualnych.
Stałeś się ekspertem?
Byłem we wszystkich klubach, bo mnie to interesowało, i nie ukrywałem tego. Ironia polegała
na tym, że ja przebierałem się za kogoś innego, gdy wybierałem się na przykład do
eleganckich restauracji, aby mieć swobodę ruchów, aby mnie nikt nie pytał o moje książki.
Natomiast do klubów chodziłem jako ja – Kosiński. Dużo ludzi znających moje książki, w
których o tych klubach pisałem, dyskretnie albo niedyskretnie rozpoznawało tam mnie. To, że
chodziłem tam jako ja, było dobre, ponieważ podchodzili do mnie biznesmeni, aktorzy, nawet
ludzie, którzy byli przebrani – pełniłem rolę spowiednika. Poza tym wiedzieli, że znam te
miejsca i pytali mnie o nie, czasami dawałem rady, bo nie wolno dać się unieść instynktowi,
za co można później drogo zapłacić.
Dzięki tym wycieczkom, które miały miejsce po normalnym życiu, spotkałem najciekawszych
ludzi w Nowym Jorku.
Na przykład któregoś dnia usiadła koło mnie para, on okazał się prezydentem jednego z
największych banków w Stanach Zjednoczonych, towarzyszyła mu żona. Ponieważ mnie rozpoznał,
zaprosili mnie później do swego domu, tam widziałem rzeczy, których Bosh nawet
nie chciałby widzieć. Wyglądali na spokojnych, cichych ludzi, a u nich w domu dostałem
jednak gęsiej skórki.
72
Czy mógłbyś coś opowiedzieć?
Nie, na pewno nie!
Każdy mógł wejść do klubu?
Uczestniczono na zasadzie członkostwa i trzeba było mieć kartę wstępu. W wielu klubach
chciano, by przychodzili ludzie bogaci, zwracano uwagę, jakimi samochodami podjeżdżają.
Nie wpuszczano pijanych i narkomanów, gdyż wszystkie kluby rejestrowano i prowadzący
nie chcieli mieć kłopotów. Przez wszystkie te lata nie widziałem ani jednej sceny gwałtu, nie
mówię oczywiście o gwałcie seksualnym, ale na przykład o pobiciu. Czasami słyszałem ostrą
wymianę słów, gdy na przykład ktoś źle odczytał język klubu.
Co masz na myśli mówiąc „język klubu”?
We wszystkich klubach obowiązywał bardzo wyraźny rytuał, biada temu, kto tego rytuału
nie znał.
Na czym on polegał?
Rytuał opierał się na typie spojrzenia, siedzenia, stania, opierania się – to bardzo bogaty
język. Należało go znać, gdyż gafy mogły być bardzo nieprzyjemne i w efekcie doprowadzić
do wyrzucenia z klubu. Istniała cala seria zachowań, które oznaczały, jaki typ intymności był
dostępny, albo na jaki typ intymności określona osoba lub para zgodziłaby się. Czyli na przykład
złe odczytanie tego języka powodowałoby, że nagle chciałbyś pocałować kogoś w czoło,
a ta osoba powiedziałaby – przecież widzisz wyraźnie, że to nie o czoło chodzi. Istniał również
podział na kluby etniczne, tylko dla czarnych, żółtych, dla Anglosasów. Ja mogłem
wchodzić do wszystkich, gdyż znali mnie z książek i TV, gdzie o klubach pisałem i mówiłem.
Czyli z tego wniosek, że tam spotykałeś swoich czytelników?
Tak. W klubach seksualnych niewiele było ludzi, którzy nie czytali moich książek. Odpowiadały
im one ze względu na duży ładunek seksualny. Miałem tam ogromną frajdę, gdyż ci
ludzie nie tylko rozumieli moje książki, ale mieli do nich autentyczny pociąg i każdy z nich
uważał, że mnie odkrył. A niektórzy odkryli kluby dzięki mnie, bo czytali o nich w moich
książkach.
Wynika z tego, ze występowałeś jako socjolog zbierający materiały, jako mężczyzna, którego
seks także interesuje, jako pisarz. Czy mógłbyś dziś określić, jaką rolę odegrał w tych zainteresowaniach
seks jako taki?
Najmniej ważną. Dla mnie istotna była atmosfera seksu. Mnie podnieca u ludzi seksualność,
która czyni ich wrażliwymi na życie. Sam akt jest mechaniczny i to mnie nie interesowało.
Zwracam uwagę, że każdy z tych klubów miał normalną restaurację i że w cenę wejścia
wliczona była dyskoteka, sala gimnastyczna, sauna, basen, wideo, bilard...
Mówisz o tym w czasie przeszłym?
Bo, niestety, po moim przyjeździe z Europy w 1984 roku, ze względu na AIDS wszystko
zaczęło się kończyć. Istnieją nadal kluby, w których wszyscy są ubrani, i kilka innych małych
klubów. Zaczął obowiązywać bardzo rygorystyczny kodeks, nie ma wymiany płynów, a tzw.
seks suchy. Przez to powiększyła się liczba klubów poświęconych przebieraniu się, tańcowi,
nawet wyuzdanemu. To, co mówię o Nowym Jorku, odnosi się również do innych dużych
miast w Stanach Zjednoczonych, do Los Angeles, Chicago.
Czy masz zdjęcia z klubów?
W klubach nie wolno było mieć aparatu fotograficznego. Większość klubów wymagała
nagości, nosiło się ręczniki. Sposób, w jaki się ten ręcznik zawiązywało i nosiło, był częścią
kodeksu zachowania. Sposób zawiązania ręcznika pokazywał, jak rozwiązła była osoba. Istniał
klub w Paryżu, gdzie noszono maski z papieru, typ maski mówił, co chciało się maskować
w swoim profilu seksualnym, a co pokazać. Tak samo kultura homoseksualistów ma całą
masę symboli: klucze, chusteczki. Któregoś dnia w bardzo dużym klubie jakaś osoba ni stąd,
ni zowąd – ja stałem w ręczniku oparty o ścianę, czy o kogoś – zrobiła mi zdjęcie. Natychmiast
wzięto ją pod pachy, zabrano aparat i wyjęto film.
73
Ale masz przecież ogromną kolekcję zdjęć ludzi z klubów?
Tak, gdyż w klubach znajdowałem ludzi, których później fotografowałem w moim studio.
Mam ciekawą kolekcję transseksualistów, tj. kobiet, które kiedyś były mężczyznami, a zewnętrznie
kobietami. Fotografowałem ich w czasie wolnych przemian, od zdziewczęconego
chłopca do bardzo kobiecej kobiety. To czasem zajmowało dwa, trzy lata, a ja co parę miesięcy
robiłem zdjęcia. Fotografowałem osoby w sposób, w jaki by to robił Man Ray, a nie Helmut
Newton, tzn. bez wskaźników środowiskowych. W przeciwieństwie do tego co robię w
swoich książkach, opisując jednostki jako cząstki środowiska. Mnie twarze i ciała tych ludzi
interesowały z punktu widzenia formy fizycznej, której opisać nie można, bo jak opisać
kształt ciała. Pod tym względem fotografie wyręczyły mnie tam, gdzie nie mogłem poradzić
sobie jako pisarz. A jako pisarz wykorzystywałem w swoich książkach znajomość środowiska.
Masz tysiące negatywów obnażonych kobiet. Jak one powstały?
Mówiłem moim modelkom: „obnaż się mężczyźnie, w jaki chcesz sposób, a ja będę cię
fotografował”, subiektywnie oczywiście, gdyż naciskał będę migawkę, kiedy o tym zdecyduję.
„Ale nie chcę ci nic więcej narzucać. Uwodź mężczyznę, wyobraź go sobie, to nie muszę
być ja, ja jestem aparatem fotograficznym. Ty się obnażasz w sposób właściwy dla ciebie.
Patrz na mnie, jeśli chcesz, patrz w siebie, w lustro? rób, co chcesz”. Robiłem zdjęcia paroma
aparatami, różnymi obiektywami, od szerokokątnego, który obejmował cały kontekst pokoju,
gdyż było to w mieszkaniach. Miałem dwa wynajęte mieszkania, zaadaptowane na studia
fotograficzne – jedno na dole miasta (12 Ulica), drugie na górze (79 Ulica). Czyli odbywało
się to w miejscach prywatnych, a nie w profesjonalnych studiach. Aparaty dyskretnie ustawione,
światła powiększone w stosunku do normalnego oświetlenia mieszkania.
Mówiłem im, że chcę je pokazać jako osoby seksualne. Każdy z nas jest osobą seksualną, a
objawia się to w różny sposób. Zawsze jednak w ten sposób, że trzeba się rozebrać. Ale jednocześnie
dodawałem: „jeśli uważasz, że twoja kobiecość bycia podniecającą zyskuje poprzez
rekwizyty, takie jak wysokie buty, woalka, rękawiczki – to ich użyj. Muzykę też wybierasz
sobie sama, jeśli chcesz może to być walc Straussa. Zaczynamy – chcesz drinka dobrze, nie to
nie – start. Możesz robić, co chcesz, motywem przewodnim jest jednak uwodzenie mężczyzny
i danie wyrazu graficznego instynktowi życia”.
Czy w zamian za to dawałeś im te zdjęcia?
Nie. Robiłem im portrety. Aktów nie dawałem, gdyż mają swoich mężów, kochanków,
którzy mogliby być z tego niezadowoleni. W tych mieszkaniach miałem również gotowe
ciemnie fotograficzne. W przerwie robiłem powiększenia, które najczęściej otwierały następne
godziny seansu, gdyż tym sposobem nie robiono profesjonalnych zdjęć.
Kim były osoby przez ciebie fotografowane?
W większości robiłem zdjęcia modelkom, ale nie fotograficznym. Najbardziej zależało mi
na osobach, które tańczyły w balecie i miały naturalną swobodę ruchów, albo występowały w
burlesce, ale nie chodziło mi o te, które zawodowo rozbierały się, tańcząc w Go-Go Girls.
Chciałem mieć osoby, dla których akt rozbierania był ważny.
Jakie robiło to na tobie wrażenie jako mężczyźnie, a nie fotografiku?
Czasami robiły na mnie ogromne wrażenie. Nie zdając sobie z tego sprawy przed fotografowaniem,
nagle w trakcie fotografowania odkrywałem osobowość zupełnie niezwykłą. Osobowość
fizyczną albo metafizyczną, która mi bardzo imponowała. Zdarzało się również, że
osoba, która fascynowała mnie przed zdjęciami, po zdjęciach stawała się zupełnie obojętna.
Czy miałeś jakieś przygody z tym związane?
Parę razy osoby, które fotografowałem, chciały więcej zdjęć, przychodziły wiele razy. Albo
denerwował się mąż czy kochanek, który widząc portrety podejrzewał, że były inne zdjęcia.
Jeden mówił, że jak mu ich nie dam, to odetnie mi pewną istotną dla mężczyzny część
ciała. I co najgorsze miał ze sobą długi, ostry nóż, mógł więc to zrobić.
74
Jak kobieta musiała wyglądać, abyś ją wybrał do zdjęć?
Szukałem kobiet, które w jakimś sensie miały „wypisaną” w swojej osobowości kobiecość
albo chęć jej pokazania. Chciałem, aby te, które kobiecość obnosiły, pokazały ją. A te, które
ją ukrywały, aby wyzwoliły się ze wstydu albo z przekonania, że nie są wystarczająco fotogeniczne
czy ładne do pozowania. Wiele z nich pozowało po raz pierwszy, co stanowiło dla
mnie dodatkową podnietę.
Tych zdjęć nigdy nie publikowałem i nikomu nie pokazywałem, ty jesteś pierwszy. Może
w przyszłości zrobię wystawę fotograficzną – oczywiście zachowując anonimowość modeli,
przedstawiających kształt swoich ciał.
75
Przyjaźnie
Roman Polański
Wokół przyjaźni Jurka Kosińskiego i Romana Polańskiego narosło wiele legend, niezgodnych
z prawdą opinii, stwarzanych głównie przez autorów biografii Polańskiego, korzystających
z materiałów z drugiej ręki, a często z plotek.
Ale wróćmy do początków kontaktów Kosińskiego z Polańskim. Z informacji uzyskanej
od Kosińskiego wiem, że spotkali się pierwszy raz w Łodzi w 1950 roku podczas egzaminów
do Szkoły Filmowej, gdzie Kosiński jako student Uniwersytetu Łódzkiego chciał studiować
historię filmu.
Ważne jest również właściwe usytuowanie Wojtka Frykowskiego, o którym Thomas Kiernan
w biografii pt. The Roman Polański Story (Opowieść Romana Polańskiego, Grove Press,
New York 1980) pisał m.in.:
Wojtek Frykowski, szkolny kolega, który później zdobędzie wątpliwą sławę bycia jedną z
ofiar napadu na Sharon Tate, nie był przyjacielem Polańskiego ze Szkoły Filmowej, nigdy
tam nie studiował. Frykowski i Kosiński byli od 1948 roku przyjaciółmi, mieszkali niedaleko
siebie w Łodzi. Kosiński przedstawił Frykowskiego Polańskiemu i później do 1956 roku często
cała ta trójka jeździła zimą na narty do Zakopanego, gdzie Kosiński był instruktorem.
Thomas Kiernan we wspomnianej wyżej biografii tak pisał o Kosińskim:
Bardzo inteligentny i przenikliwie zjadliwy Kosiński był w każdym calu tak cyniczny i
intelektualnie niespokojny jak Polański. Choć zostali przyjaciółmi, rywalizowali ze sobą o
zainteresowanie mniej utalentowanych studentek łódzkich. Głównym tematem, jaki przewijał
się w ich dyskusjach, była wyższość literatury jako najefektywniejszego środka narracji nad
filmem. Kosiński trzymał stronę literatury, uważając kino za naśladowczy środek artystyczny.
Polański był oczywiście za kinem. Ich kłótnie często trwały godzinami.
Wczesną jesienią 1956 roku Polański wiele czasu spędził przykuty do łóżka, a następne
kilka miesięcy ograniczonej aktywności ruchowej spowodowały u niego zanik mięśni. Jego
niepozorna sylwetka skurczyła się jeszcze bardziej, przez co stracił rolę w kolejnym filmie,
jaki kręcił tej jesieni Wajda. Żeby odzyskać tężyznę fizyczną zaczął uprawiać podnoszenie
ciężarów i gimnastykę. Na początku 1957 roku wrócił do dawnego wyglądu, a następnie jeszcze
trochę przybrał na wadze. Cieszył się z tej dodatkowej masy i wewnętrznego poczucia
siły, jakie mu dawała. Zawsze był szybki i zwinny, charakteryzowała go dobra koordynacja
ruchowa, ale nigdy nie miał okazji sprawdzenia swoich wrodzonych zdolności atletycznych,
poza grą w piłkę nożną na podwórku.
Kosiński odegrał ważną rolę w fizycznym odrodzeniu Polańskiego. Szczupły i gibki był
niezwykle wysportowanym i dobrym bokserem, futbolistą oraz narciarzem. Ponieważ ich
przyjaźń opierała się częściowo na rywalizacji, Polański próbował dorównać w fizycznej tężyźnie
Kosińskiemu.
Przyjaciele, którzy opisywali zmianę osobowości Polańskiego po wypadku samochodowym,
kładli także na konto wypadku nagłą i widoczną zmianę w jego życiu seksualnym. Według
relacji wszystkich, również jego własnej, do 23 roku życia miał bardzo ograniczone
kontakty seksualne. Niektórzy twierdzą, że w dużej mierze spowodowane to było faktem, iż
76
peszyła go jego niepozorna postura i nieciekawy wygląd. Inni mówią, że jego niski wzrost nie
miał z tym nic wspólnego – mimo wszystko nie był niższy od przeciętnego Polaka. Twierdzili,
że wychowany bez matki, nie umiał postępować z kobietami. Mimo swoich przechwałek o
przygodach w Wiedniu kilka lat wcześniej, wydawało się, że po pierwszych krakowskich
doświadczeniach seksualnych stracił zainteresowanie dziewczynami. Odkąd przyjechał do
Łodzi, poza krótkim romansem z psychotyczną Sonią, prawie nie widywano go w towarzystwie
kobiet, mimo że w szkole filmowej i na planie zdjęciowym było mnóstwo dziewcząt.
– Kiedy tylko znalazł się w sytuacji sam na sam z dziewczyną ze szkoły – wspomina rówieśnik
Polańskiego – był skrępowany i nieśmiały. Jeżeli odkrywał się przed dziewczyną, to
po to, by jej przyciąć, powiedzieć coś błyskotliwego lecz okrutnego, by ją wprowadzić w zakłopotanie.
– Przed wypadkiem Polański nie czuł się dobrze w towarzystwie kobiet – wspomina inny
były student szkoły łódzkiej. – Myślę, że bał się ich lub czuł do nich niechęć, ponieważ stracił
matkę, a wszystkie inne kobiety, które spotkał w okresie dorastania były nieprzyjemne.
Jednak po wypadku, kiedy wyrabiał sobie mięśnie ćwiczeniami fizycznymi, nagle zaczął
uganiać się za dziewczętami. Opowiedział mi, co było powodem tej zmiany: kiedy był w
szpitalu zakochała się w nim młoda pielęgniarka. Wiesz, jego głowa cała pokryta była bandażami,
podobnie szyja i broda. Jedyne co można było zobaczyć to usta, nos i oczy. Jego oczy
nabrały bardzo atrakcyjnego wyrazu. Brązowe, sarnie, były całkiem pociągające. Jak rozumiem,
pielęgniarce zrobiło się go żal i, jak powiedział mi Roman, zakochała się w jego
oczach. Przychodziła do jego pokoju, była dla niego bardzo dobra i mówiła mu, jakie ma
wspaniałe oczy. Myślę, że kiedy wydobrzał na tyle, żeby pójść z kimś do łóżka, miał z nią
krótki romans. Od tamtej pory zdawał sobie sprawę z uroku swoich oczu i wrażenia, jakie
wydawało mu się robiły na kobietach. Kiedy pracował nad swoją tężyzną fizyczną, zaczął
flirtować z dziewczynami z Łodzi, jak sam mówił, uwodząc je oczami. I całkiem mu się to
udawało. Im bardziej mu się udawało, tym bardziej się ośmielał. Wkrótce stał się regularnym
Lotariem, ale dziewczęta, większość z nich, chciały od niego czegoś więcej niż tylko seksu.
Chciały, wydaje mi się, przyjaźni, zaufania, trwałego związku. Lecz to go nie interesowało.
No cóż, próbował, ale nie mógł, czy nie chciał się zaangażować. Po pierwsze, dziewczyny, z
którymi chodził, nie były tak bardzo atrakcyjne. Ani błyskotliwe. W niczym nie przypominały
Romana. Nudziły go rozmowy z nimi.
Inni utrzymują, że to znowu Jerzy Kosiński bardziej niż cokolwiek innego odpowiedzialny
był za radykalną zmianę zachowania Polańskiego w stosunku do płci przeciwnej. Kosiński
był wytworny i tajemniczy, prawie zagrażające przystojny. Natychmiast po przybyciu do
szkoły zdobył sobie reputację kobieciarza. Polański wkrótce nauczył się tego od Kosińskiego
i znowu, kierowany odruchem rywalizacji, próbował naśladować przyjaciela.
Po wyjeździe z Polski w 1957 roku Kosiński sfinansował podróż Frykowskiego do Paryża,
a później w 1967 roku zaprosił go do Nowego Jorku i przedstawił Abigail Libby Folger,
swojej studentce, powstała między nimi miłość. W 1969 roku zostali zaproszeni przez Sharon
Tate-Polański do ich rezydencji w Beverly Hilis. Sharon spodziewała się dziecka. Miał przyjechać
Kosiński i Polański, który został jednak w Londynie. Jak wiemy z wstrząsających raportów,
Sharon Tate oraz jej goście zostali bestialsko zamordowani przez bandę Helter-
Skelter Charlesa Mansona.
Kosiński uniknął tragedii tylko dlatego, że na lotnisku pomylono jego bagaż, który zamiast
do Los Angeles wysłano do Nowego Jorku, co opóźniło jego przyjazd o jeden dzień! Czemu
dał wyraz w swej książce Blind Date.
Barbara Leaming w Polański: A Biography – The Filmmaker As Voyeur (Polański: Biografia
– filmowiec jako voyeur. Simon and Schuster, New York 1981) niedługo po swoim
77
powrocie z Polski, przytacza wypowiedź „przyjaciela” Kosińskiego – Witolda Kaczanowskiego,
który powiedział:
... Kosińskiego nie spodziewano się tego wieczoru, po prostu szukał reklamy.
Skąd on to mógł wiedzieć?
Jeszcze ostrzejsze sądy wyrażał Victor Lownes we wspomnianej biografii Barbary Leaming:
Victor Lownes również poruszony był oświadczeniami Kosińskiego, ale z innych powodów.
Polański wierzył, że zabójcy wywodzili się spośród jego znajomych i Lownes zaczął
podejrzewać Kosińskiego. W poniedziałek po morderstwie Lownes rozmawiał z Kosińskim
przez telefon o przygotowaniach do pogrzebu Frykowskiego. Pisarz nie wspomniał słowem
Lownesowi o tym, że zamierzał być w Cielo Drive 9 sierpnia. Kiedy Lownes wziął gazety i
przeczytał, jak Kosiński opowiada dziennikarzom, że cudem uniknął śmierci, ponieważ zawieruszył
się jego bagaż, był zaskoczony. Inne, całkiem niewinne posunięcia Kosińskiego
zaczęły wydawać mu się podejrzane – na przykład jego telefon do Lownesa z informacją, że
rodzina Frykowskiego przyjeżdża z Polski i że to oni, a nie on zadecydują, co zrobić z ciałem.
Kiedy Lownes wrócił do Londynu 22 sierpnia, napisał list do Wydziału Zabójstw w Los
Angeles, sugerując, że powinni przesłuchać Kosińskiego. Lecąc do Londynu, Lownes przeczytał
jednym tchem Kroki Kosińskiego i zafascynowała go eksploatująca sceny gwałtu wyobraźnia
pisarza. Co za umysł, zastanawiał się, był zdolny do czegoś takiego? I do czego taki
umysł może być zdolny w życiu? (Takie pytania stawiano pod adresem pisarzy począwszy od
markiza de Sade’a, a skończywszy na Williamie Burroughs). Lownesowi wydawało się, że
zabójstwa mają swe źródło w urzeczywistniającej zbrodnicze idee i impulsy powieści Kosińskiego.
W liście do policji napisał, że uderzyła go, jak to określił, „fascynacja Kosińskiego
nieuzasadnionym morderstwem i osobliwe pojęcie osiągnięcia pewnego rodzaju wolności
poprzez przygotowanie się do czystego gwałtu i totalnej seksualności”. Fakt, że powieść napisana
była w pierwszej osobie potęgował niepokój Lownesa, dał się nabrać na zastosowaną
przez Kosińskiego technikę zamazania granic między fikcją a rzeczywistością. „Czy naprawdę
nie jest choćby odrobinę prawdopodobne, że autor tak dziwnej książki może sam być bardzo
dziwną osobą?” – pytał Lownes. Na wpół zakłopotany tym, co napisał, kończył: „Wiem,
ze moja sugestia jest szalenie naciągana, ale z pewnością warto sprawdzić opowieść o zawieruszonym
bagażu, zmianie w planach dotyczących pogrzebu Wojtka i o tym, co działo się z
Kosińskim podczas tego okropnego weekendu. W międzyczasie, mam nadzieję, rozwiążecie
tajemnice zbrodni i nawet nie będzie trzeba prześledzić tej linii rozumowania (lub też jej braku)...”
Spekulacja ta nie miała w rzeczywistości żadnych podstaw i nigdy nie znaleziono najmniejszego
związku, czy nawet czegoś, co wskazywałoby na związek między Kosińskim a
popełnionym morderstwem.
Jakkolwiek naciągana była sugestia zawarta w tym liście – i Lownes był pierwszym, który
to przyznał – jest ona znacząca, gdyż pokazuje jak łatwo w przypadku pisarza typu Kosiński
można pomylić sztukę z życiem, uwierzyć, że autor jest w pełni zdolny wcielić w życie swoje
najciemniejsze literackie scenariusze. Ponieważ Kosiński, jak Polański, dostroił swoją pracę
do swego obrazu w świadomości odbiorców, delikatnie zachęcił ich do pomylenia sztuki z
życiem, ba, nawet sprawił, że pomieszanie ich stało się nieuchronne, choć jednocześnie wykpiwał
to w swoich wywiadach.
Przytoczone przeze mnie oraz inne zupełnie absurdalne wypowiedzi ludzi, którzy według
mnie, chcieli zaistnieć na łamach prasy, zostały zignorowane przez Kosińskiego, już wówczas
nie angażującego się w prasowe potyczki.
Kiedy jednak ukazała się autobiografia Roman (William Morrow and Co., Inc., New York
1984) i gdy sam Polański napisał:
78
Społeczność hollywoodzka jest tak skora do udramatyzowywania siebie i wywierania wrażenia
na innych, że dziesiątki ludzi twierdziło potem, iż byli tego wieczoru zaproszeni. Niektórzy
z nich mogli po prostu pomylić daty. Sharon planowała duże przyjęcie na moje urodziny,
18 sierpnia, i zdążyła już wysłać kilka zaproszeń, ale nikogo nie spodziewano się tego
wieczoru, nawet Jerzego Kosińskiego, który powiedział później, że gdyby nie zawieruszony
na lotnisku bagaż, również znalazłby się wśród ofiar.
W „The New York Times Book Review” ukazał się list Clement Biddle Wood: (Tate oczekiwała
Kosińskiego, „The New York Times Book Review”, 15 kwietnia 1984):
List do redakcji
W swojej recenzji książki Romana Polańskiego Roman z 22 stycznia Thomas Keneally pisze:
„Zgodnie z książką, powieściopisarz Jerzy Kosiński twierdzi, że gdyby nie zawieruszony
na lotnisku bagaż, byłby jedną z ofiar gangu Mansona. Jednakże pan Polański utrzymuje, że
Kosiński nie był tego wieczoru oczekiwany”.
Roman Polański się myli. Na krótko przed morderstwem Jerzy Kosiński i Kiki von Fraunhofer
gościli u nas w naszym letnim domu w Grecji. Na początku sierpnia musiałem lecieć do
Kalifornii, żeby pracować nad scenariuszem filmowym. Pan Kosiński i panna Fraunhofer
powiedzieli mi, że również jadą do Los Angeles, że zatrzymają się u Sharon Tate i że wszyscy
możemy się tam spotkać.
Późnym popołudniem 8 sierpnia 1969 roku pan Kosiński zadzwonił do mnie do Hotelu
Beverly Hills i powiedział, że musi zostać na noc w Nowym Jorku, żeby odzyskać zawieruszony
na lotnisku bagaż. Powiedział: „Mówiłem Sharon, że jesteś w Los Angeles, powiedziała,
żebyś do niej wpadł”. Ponieważ nie znałem Sharon Tate, Postanowiłem spędzić ten
wieczór z przyjaciółmi. To był wieczór, kiedy popełniono morderstwo.
Uczciwość Jerzego Kosińskiego została ostatnio zakwestionowana w innych sprawach.
Wiem, że kiedy mówi, iż tego wieczoru Sharon Tate go oczekiwała, mówi prawdę.
Józef Chałasiński
W Łodzi dowiedziałem się, że profesor Chałasiński bardzo ci sprzyjał na Uniwersytecie
Łódzkim?
Sprzyjał to za mało powiedziane, gdyby nie on, to w ogóle nie byłoby mowy o studiach.
Jak to rozumiesz?
Po ukończeniu Gimnazjum im. Żeromskiego przy ulicy Łęczyckiej 33 w Łodzi, w 1950
roku otrzymałem tzw. wilczy bilet po moich zatargach z ZMP. Nie chciałem jednak ustąpić i
poszedłem do jednego z członków komisji egzaminacyjnej Uniwersytetu Łódzkiego. Kiedy
on zobaczył moją maturę – same piątki, nawet z religii, skierował mnie do profesora Chałasińskiego
i on umożliwił mi zdawanie egzaminów, zostałem przyjęty.
Drugi raz w mojej sprawie wstawił się profesor Chałasiński, kiedy studenci chcieli mnie
usunąć z uczelni dlatego, że nie należałem do ich związku, podobnie jak to było w gimnazjum.
Nie miałem wstępu do stołówki, co w owym czasie (lata pięćdziesiąte) było poważną
sankcją natury ekonomicznej. Profesor Chałasiński, który był wówczas rektorem, przeciwstawił
się temu, mówiąc, że jeśli studenci usuną kolegę, to w następnej kolejności mogą usunąć
i jego. Zagroził ustąpieniem ze stanowiska i postanowiono mnie nie ruszać, przywracając
mi jednocześnie możliwość korzystania ze stołówki.
Nie były więc twoje studia usłane różami?
79
To jeszcze nic – najgorsze nastąpiło dopiero po wakacjach w Międzyzdrojach, gdzie razem
z Januszem Kuczyńskim (obecnie prof. UW) i Strejczykiem byliśmy instruktorami kulturalno-
oświatowymi.
Moje „przestępstwo” było tym razem natury seksualnej. Zarzucano mi, że fotografowałem
nagą robotnicę z Krakowa, która nie wiedziała, że jest fotografowana nago, albo zgodziła się
na akt wyraźnie nielegalny. Tym razem o dyscyplinarne i natychmiastowe skreślenie mnie z
listy studentów zabiegał Komitet Wojewódzki partii w Łodzi.
A jak to było naprawdę z tym „przestępstwem”?
Jak wiesz, jeszcze w szkole średniej zajmowałem się fotografią. W czasie wakacji w Międzyzdrojach
mieliśmy wiele romantycznych przygód, a ja fotografowałem jeszcze trochę aktów.
Problem powstał, kiedy przypadkowo odkryliśmy nielegalne nadużywanie władzy przez
miejscowego sekretarza partii, który pozwalał na nielegalną sprzedaż mięsa. Nic by w tym nie
było złego, ale my donieśliśmy o tym do Komitetu i natychmiast wytoczono nam proces.
Nie bez znaczenia jest stare przysłowie, ze najlepszą obroną jest atak?
No właśnie. Doszło to natychmiast na uczelnię, gdzie pamiętano jeszcze o mojej sprawie
ze związkiem studentów.
Czy i tym razem uchronił cię profesor Chałasiński?
Oczywiście, był po mojej stronie, ale teraz sprawa była niezwykle poważna.
Skończyłeś jednak studia, więc finał całej sprawy musiał być dla ciebie pomyślny?
Tym razem pomógł mi przypadek. Na naszym roku była starsza kobieta skierowana na
studia z tak zwanego przydziału społecznego jako zasłużona działaczka partyjna. Kiedy na
ogólnym zebraniu miały zdecydować się moje losy i mówiono o mojej moralności, nagle ona
wstała i powiedziała, że wie na czym moja moralność polega, kiedy bez żadnego powodu
przez trzy lata wieczorami pomagałem jej się uczyć, gdy miała kłopoty, zamiast chodzić na
dziewczyny. Zapanowała cisza. Było to zupełnie niespodziewane, gdyż ja nikomu o tym nie
mówiłem. Dla mnie los tej kobiety był jedynym dowodem sprawiedliwości społecznej po
wojnie, ponieważ miała możliwość studiowania. Po chwili ciszy kobieta ciągnęła dalej: „Inni
studenci śmieli się ze mnie – tu spojrzała dookoła – i wy go oskarżacie, że robił jakieś zdjęcia
kurwie, która dupą zarabia, i tak ma być badana moralność? A czy on ją siłą tam zaciągnął?”
Po dość długiej chwili konsternacji, ktoś nieśmiało, chcąc ratować „honor” zebranych, zaproponował,
żebym otrzymał tylko naganę, a ona wtedy krzyknęła – „bez wpisania do akt”. I
tak się zakończyło to szaleństwo.
Czy po ukończeniu Uniwersytetu Łódzkiego miałeś jeszcze kontakt z profesorem Chałasińskim?
Tak, on pomógł mi dostać stypendium Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, rozumiejąc
jako syn chłopa moje problemy. Przygarnął mnie, nazywając swoim „kadetem”, kiedy byłem
jego najlepszym studentem z nauk społecznych.
Oprócz tego dla mnie profesor Chałasiński był ogromnym autorytetem naukowym, uczeń
dwóch wybitnych socjologów – Thomasa i Znanieckiego. Jego książkę Genealogia inteligencji
polskiej uważam za najlepszy esej socjologiczny, jaki istnieje w literaturze polskiej. Jego
oryginał z 1945 roku jako jedyny przywiozłem z sobą do Stanów Zjednoczonych. To była
moja biblia, która mi dużo o polskim charakterze mówiła, a co ciekawe napisana nie przez
Żyda, nie przez politruka, nie przez superinteligenta z kawiarni w Warszawie, ale przez chłopa.
A znowu jego książka Kultura amerykańska, wydana w 1962 roku, jest najlepszą książką
jaką znam o Ameryce. Profesor Chałasiński był przykładem antytotalitarnego i antykomunistycznego
socjologa.
80
Arthur Miller
Znowu zacznę sakramentalnym pytaniem – kiedy poznałeś Arthura Millera?
W 1964 roku, kiedy otrzymałem ostatnią przed drukiem korektę The Painted Bird w zwykłej
szarej kopercie. Kiedy chciałem wyrzucie opakowanie, ponieważ do takich przesyłek nie
wkłada się listów, zobaczyłem białą kopertę wewnątrz. Okazało się, że to był list Arthura
Millera do mnie, który cytowano w późniejszych wydaniach książki Malowany ptak:
Surrealistyczna jakość pana książek jest potężnym wyzwaniem dla umysłu, ponieważ jest
tak starannie utrzymana w granicach prawdopodobieństwa i rzeczywistości. Dla mnie w tym
stuleciu doświadczenie nazizmu jest sprawą kluczową – naziści po prostu doprowadzili do
skrajności to, co skądinąd mieści się w tak zwanej normalnej społecznej egzystencji i w normalnym
człowieku. Pan ukazał całą tę normalność, a to jest bardzo ważna i trudna rzecz.
Ciężko mówić o pięknie w odniesieniu do tego tematu, jednak pan je stworzył poprzez
stopniowanie i zmianę treści centralnego obrazu. Mam nadzieję, że pańska praca przyniesie
panu uznanie za jej unikalność w tym względzie. Jeśli kiedykolwiek powrócę do Niemiec,
obawiam się, że pański ptak będzie fruwał nad moją głową.
Arthur Miller
To był początek mojej przyjaźni z Arthurem Millerem. Wkrótce odwiedziłem go, poznałem
jego żonę, Ingę Morath, zajmującą się fotografią, co było mi również bliskie. Poza tym
moja żona Mary Weir pasjonowała się teatrem. Po jej śmierci, kiedy zacząłem wykładać na
Uniwersytecie w Yale, przeniosłem się do New Haven i byłem bliskim sąsiadem Arthura.
Musiałeś mieć również bliski z nim kontakt w czasie twojej prezesury w Pen Clubie?
Tak, w tym czasie nasze kontakty jeszcze się wzmocniły, wysyłałem go za granicę na
zjazdy. Przez długie lata Miller utrzymywał mieszkanie w Hotelu Chelsea na Manhattanie.
Kiedy wybrał życie wiejskie, zrezygnował z niego. Przyjeżdżając do Nowego Jorku zatrzymywał
się u mnie. Któregoś razu spędził noc u nas, śpiąc na kozetce, na której ty teraz siedzisz.
To moje łóżko – normalne, było jednak trochę dla niego za małe!
Wiem, że nie lubisz wyrażać opinii o żyjących pisarzach, ale przyznasz chyba, że Arthur
Miller jest wybitnym dramaturgiem, a przy tym ogromnym innowatorem?
Najlepszym dowodem tego jest chyba sztuka After the Fall (Upadek), która była nawet
zbyt eksperymentalna jak na Amerykę. W Polsce została przyjęta znacznie lepiej dzięki Czyżewskiej,
która w niej grała. Była to sztuka wieloplanowa o tematyce wojennej, a właściwie o
skutkach, jakie powoduje wojna, z czego Amerykanie nie zdają sobie sprawy. Przez żonę,
która była ofiarą obozów koncentracyjnych, Miller mógł w swoim małżeństwie zobaczyć,
jakie skutki wywiera wojna na osobowość człowieka.
A co sądzisz o jego wcześniejszym małżeństwie z Marylin Monroe?
Też można określić je jako eksperymentalne, jeśli weźmie się pod uwagę niezwykłe połączenie
amerykańskiej seksbomby, łatwo „wybuchającej” w nie najbardziej twórczy sposób i
pisarza, którego życie polega w pewnym sensie na odcięciu się od świata. O tym dużo pisano,
a Miller wyszedł z tego związku „uderzony samym eksperymentem”, ale prawdopodobnie
wzbogacony o pewne doświadczenie psychologiczne, a to ważne dla dramaturga.
Po tych wszystkich przejściach w ostatnich latach Miller przeniósł się na stałe na wieś?
Zawsze był bardzo silnie związany z naturą. Ma dużą posiadłość w stanie Connecticut,
gdzie mieszka wielu moich przyjaciół: Mike Nichols, Harrison Salisbury, Rose i William Styron.
Pamiętam, jak kiedyś w zimie, mój stary buick ugrzązł w śniegu na pustkowiu, w środku
nocy. Dzwoniłem do wielu firm samochodowych, żadna nie chciała wysłać ekipy i wyciągnąć
mnie, mówiąc, że za duży śnieg. Na samym końcu, kiedy miałem już w perspektywie nocowanie
w zimnym samochodzie na pustkowiu, zadzwoniłem do Arthura Millera, który przyjechał
swoim jeepem i nas wyciągnął.
81
Zbigniew Brzeziński
To, że przyjaźnisz się z Brzezińskim od lat, nie jest tajemnicą. Jak mógłbyś określić go
prywatnie?
Brzeziński jest jednym z najbardziej zrównoważonych ludzi, jakich znam, ma ogromne
poczucie humoru sytuacyjnego, uwielbia towarzystwo. Cechuje go o wiele młodsze usposobienie
niż wskazywałby na to jego wiek. W jego obecności często czuję się dwa razy starszy
od niego, ze względu na jego radość życia i świetną formę fizyczną. Ma nieomal chłopięcą
chęć poznawania, potrafi cieszyć się bez żadnego cynizmu, a zarazem odznacza się szalenie
idealistycznym stosunkiem do wielu rzeczy.
Czy mógłbyś podać cos na poparcie swoich słów?
Kilka lat temu Brzeziński z żoną Muszką przyjechał do nas do Republiki Dominikańskiej,
gdzie ja każdego roku grałem w polo. Nasi przyjaciele zaprosili nas na długą jazdę konną.
Brzeziński przyjął zaproszenie, mimo że do tej pory na koniu nie jeździł. Do tego wszystkiego
dostał konia z temperamentem do galopu, z siodłem typu western (zachodnim). Ja miałem
siodło angielskie. Różnica jest taka, że na angielskim siodle jeździec trzyma się konia obejmując
go nogami. Siodła typu western przeznaczone są do długich podróży, raczej wolnych, a
jeźdźcy trzymają się siodła. Brzeziński siedział bardzo prosto jak kawalerzysta, trzymając się
kurczowo siodła, mimo że na pewno umierał z bólu, ale był na czele kolumny. Obserwowałem
go dokładnie, wykazał ogromną silę charakteru, dojeżdżając do końca. Nie tylko nie
spadł z konia, ale nawet nie zwolnił. Parę razy pytałem, czy zatrzymać, odpowiadał przecząco.
Po kilku godzinach jazdy musiał dostać taką lekcję jak nigdy przedtem, potraktował to
jednak jako nowe doświadczenie. Pamiętam, na zakończenie powiedziałem mu, że znając
„siodło władzy”, nie chce oddać go zbyt łatwo – z czego śmiał się długo.
A co sądzisz o Brzezińskim jako wykładowcy i pisarzu?
Brzeziński jako profesor ma znakomitą metodę prowadzenia zajęć. Stwarza warunki, jakby
to było autentyczne zebranie National Security Council i w ten sposób studenci podejmują
decyzję. Jest szalenie zorganizowany, co dwa lata wydaje nową koncepcyjnie książkę. Według
mnie, jeśli chodzi o jego umysłowość, jest on najwybitniejszym republikaninem, mimo
że sytuacyjnie połączony jest z partią demokratyczną.
Dlaczego?
Być może dlatego, że partia demokratyczna jest w impasie filozoficznym.
Mimo pewnych różnic masz wiele wspólnego z Brzezińskim, choćby to że obydwaj wspaniale
znając język polski, piszecie po angielsku?
To prawda, oprócz tego interesujemy się i czynnie uprawiamy sporty, on tenis i żeglarstwo,
ja narciarstwo i polo. Nasze kontakty i przyjaźń mają czysto prywatny charakter, poznałem
go na początku lat sześćdziesiątych, gdy byłem doktorantem na Columbia University.
Ale w czasie jego pobytu w Białym Domu, nigdy tam nie byłem, bo z gruntu jestem apolityczny.
Mnie zresztą u wszystkich ludzi interesuje sposób myślenia, analizowania świata, stosunek
do władzy, ale w kategoriach humanistycznych, a nie przynależności do partii politycznej.
Kiedy uczestniczyłem w obchodach sześćdziesiątej rocznicy jego urodzin w Waszyngtonie,
sala była wypełniona osobistościami politycznymi z Białego Domu, ja nikogo z nich nie znałem.
82
W okresie Camp David pewne sformułowania Brzezińskiego niefortunnie przekształcone
przez prasę spowodowały, że część polityków żydowskich uważała, iż Brzeziński nie rozumiał
Żydów i wykazał zbytnią obojętność wobec ich problemów.
Nie ma nic bardziej błędnego, pamiętam naszą wspólną podróż do Izraela. Brzeziński pozbawiony
jest jakichkolwiek uprzedzeń, zdając sobie dobrze sprawę z ogromnego wkładu,
jaki Żydzi wnieśli do kultury polskiej. Dowodem tego jest atmosfera, w jakiej wyrastał. Jego
ojciec dr Tadeusz Brzeziński, gdy był konsulem w Lipsku, dostał wysoką nagrodę The Jevish
National Foundation Certificate, od organizacji Keren KI Izrael, za pomoc i zrozumienie
spraw kolonii polsko-żydowskiej w Niemczech. Brzeziński jest twórcą nowoczesnej myśli
politycznej, jednym z architektów Camp David.
Jacob Javits
Kiedy poznałeś senatora Javitsa?
Mój kontakt z senatorem Javitsem zaczął się w 1960 roku, kiedy wyszła moja pierwsza
książka The Future Is Ours, Comrade pod pseudonimem Josepha Novaka. Zadzwonił wtedy
do mnie jego asystent informując mnie, że senatora interesuje kilka aspektów poruszanych w
książce. Chodziło mu, jeśli dobrze pamiętam o to, czy istnieje ruch liberalny wśród intelektualistów
rosyjskich, ja wyjaśniałem, że ten liberalizm jest dziewiętnastowieczny.
A kiedy spotkałeś się z nim osobiście?
W 1962 roku po wyjściu drugiej mojej książki No Third Path, kiedy zaprosił mnie, w
imieniu Javitsa, partner jego firmy prawniczej John Trubin i wówczas poznałem Javitsa, jego
żonę i dzieci.
Od kiedy datuje się wasza przyjaźń?
Przyjaźń zawiązała się prawie natychmiast, gdyż on był bardzo miłym człowiekiem, a
moja żona Mary była wybitną republikanką. Po śmierci Mary przyjaźń trwała dalej, oprócz
samego senatora bardzo dobrze znałem jego syna, który studiował w Yale, gdy ja byłem tam
profesorem. Zaprzyjaźniliśmy się z całą rodziną, prawie nie było tygodnia, abyśmy u nich nie
byli. Na przykład na główne przyjęcie z okazji wydania w 1971 roku mojej książki Being
There na tzw. „publication party” Javitsowie zaprosili ponad sto znaczących osób, wśród nich
wielu redaktorów naczelnych znanych czasopism.
Pomogło ci to w reklamie książki?
Wręcz przeciwnie, gdyż inni dziennikarze irytowali się, że Kosiński spotyka się z redaktorami
naczelnymi, zanim jego książka została zrecenzowana. Wiadomo, że świat literacki, jak
każdy inny, jest bardzo pewny siebie, a zarazem niepewny, a idealnym pisarzem do recenzowania
jest pisarz nieżyjący. Im pisarz jest bardziej ruchliwy, przedsiębiorczy, tym mniejsza
szansa, że będzie pokazany we właściwym świetle. To dotyczy w równym stopniu Normana
Mailera, co i mnie.
Wspomniałeś przy okazji Brzezińskiego, że nie interesujesz się polityką, a senator Javits
był politykiem?
Był bardzo nietypowym politykiem amerykańskim o ogromnej autentyczności. Niedawno
przeczytałem jego listy, udostępnione mi przez jego żonę, które pisał jako młody człowiek ze
swojej pierwszej podróży do Europy, miał wówczas około dziewiętnastu lat. Kiedy byłem
prezydentem Pen Clubu, Javits pomagał mi w walce o prawa człowieka. Muszę jeszcze dodać,
że do przeczytania tych listów po jego śmierci upoważnił tylko kilka osób. Na jego po-
83
grzebie znajdowałem się w najbliższym otoczeniu przy grobie. Czułem się dosłownie tak,
jakbym stracił członka rodziny, zawsze fotografowałem uroczystości rodzinne Javitsów.
A jego żona Marion? W jej domu w lutym 1987 roku odbył się twój ślub z Kiki?
Marion to również niezwykle ciekawa osoba, wylansowała m.in. Jaspera Jonesa i
Raushenberga. Javits był spokojny i zrównoważony, ona bardzo ekstrawagancka w swoich
postawach, czasami doprowadzało to do spięć, często przesadnie eksponowanych przez prasę.
Przyjęcia u Javitsów znane są w środowisku nowojorskim, uczestniczyłeś w wielu, czy zapamiętałeś
coś zabawnego?
Z anegdotycznych zdarzeń pamiętam, jak na kameralnym przyjęciu u Javitsów poeta rosyjski
Jewtuszenko wymieniał zegarki jako dowód Przyjaźni. Wymiana, jak każda między Europą
Wschodnią a Ameryką, nie była sprawiedliwa, gdyż wymieniał rosyjskie pobiedy na rolexy
i tissoty. Amerykanie nie wiedząc co dostają, zabierali zegarki, które może historycznie
były ciekawe, ale miały mniejszą wartość materialną i mechaniczną niż te, których się pozbywali.
Przechodziło to gładko, gdyż traktowano to jako zwyczaj rosyjski. Co Jewtuszenko z
tymi zegarkami później robił, pozostanie chyba tajemnicą; może miał sklep w Moskwie.
Właśnie u Javitsów zobaczyłem dr. Kissingera, który siedział z Jewtuszenką przy stole, i
ku mojemu przerażeniu zobaczyłem, że Kissinger zaczyna odpinać swój zegarek w tym samym
momencie, kiedy zaczął to robić Jewtuszenko. Nie było możliwości, aby komuś o tym
powiedzieć.
Parę godzin po przyjęciu zadzwoniła do mnie Marion w strasznej panice, mówiąc, że muszę
jej pomóc w rozwiązaniu nieporozumienia. Jewtuszenko wymienił swój zegarek z dr. Kissingerem,
który myślał, że to jest tylko na wieczór, z tłumaczenia wynikło, iż to jest „na
wieczność”. Zresztą dla polityków amerykańskich wieczność to jest wieczór, w jakim się o
tym mówi. Kissinger uważał, że pod koniec kolacji zegarek zostanie mu zwrócony, a przyjaźń
została zawarta. Tymczasem Jewgienij Jewtuszenko poszedł do hotelu z tissotem na ręku.
Marion prosiła mnie, abym odzyskał zegarek Kissingera, który był podobno rodzinną pamiątką
właściciela. Przeprowadziłem rozmowę po rosyjsku – Jewtuszenko, dowiedziawszy się, że
musi oddać zegarek, był niepocieszony.
Parę lat później, zupełnie przypadkowo, rozmawiałem o tym przy stole z Brzezińskim, a
on zdziwił się: „jaki to rodzinny zegarek, pamiętam jak Henry i ja kupiliśmy sobie tissoty w
Genewie parę lat temu”.
Syn Javitsa, jak już mówiłem, był studentem w Yale, gdy ja tam wykładałem; bardzo mi
pomagał. Pewnego razu chciałem zwrócić uwagę studentów, że nie można ludzi oceniać po
wyglądzie zewnętrznym. Na moją prośbę przyszedł na zajęcia, które prowadziłem, ze swoją
przyjaciółką i przedstawił się jako top dancer. Cała grupa uwierzyła, że to autentyczna postać.
Ja protestowałem, grupa mnie uciszała. Twierdzili, że jestem nieuprzejmy dla zaproszonych
gości. Na koniec, gdy oni wyszli, studenci rzucili się na mnie, twierdząc, że ja z Europy
Wschodniej nie mogę nic wiedzieć o top dancing i nie mogę zabierać głosu. Wówczas zatrzymałem
Javitsa i jego przyjaciółkę i poprosiłem, aby się przedstawili. On powiedział, co
było zresztą zgodne z prawdą, że jest studentem prawa i nie tańczy, a jego przyjaciółka jest
studentką filozofii i też nie tańczy. Był to dowód, jak można wprowadzić w błąd ludzi nie
wykazujących zmysłu krytycznego. Niedawno jedna z absolwentek szkoły dramatycznej w
Yale na łamach „The New York Times” wspominała z sentymentem to wydarzenie.
Pod koniec życia Javits był nieuleczalnie chory?
Został sparaliżowany, skazany na inwalidzki wózek, potem płuca przestały funkcjonować.
Wykazał niezwykły stosunek do swej choroby, do tego, że traci wiele czynności, do bólu.
Starał się podchodzić do tego świadomie, poznać swoją chorobę. Ta choroba wymagała specjalnej
opieki, krzesła elektrycznego z zestawem urządzeń pompujących powietrze do płuc.
Javits przyczynił się do zmiany przepisów ubezpieczeniowych ludzi zapadających na tę cho-
84
robę. W Ameryce, gdzie nie ma ubezpieczenia państwowego, są to sprawy bardzo ważne i
znaczą więcej, niż Europejczyk potrafi sobie wyobrazić. To był wspaniały człowiek.
George Harrison
W czasie rozmowy o filmie wspomniałeś, ze Harrison pierwszy przeczytał „Being There” i
później czytał to Sellersowi. Sellers natomiast powoływał się na twoją przyjaźń z Harrisonem,
który znał ciebie lepiej niż ktokolwiek inny?
Harrison interesował się Indiami, jego muzyka była pod dużym wpływem medytacji i różnych
kierunków jogi. Mnie również od dawna interesowały te zagadnienia. Moja książka
Steps (Kroki), którą lubił Harrison, miała motto z Bhagaőadgity: „Dla człowieka nieopanowanego
nie istnieje mądrość, nie istnieje także zdolność skupienia; bez skupienia zaś nie
można zaznać spokoju. A czyż niespokojni mogą mówić o szczęściu?” On odkrył pewną naszą
wspólnotę metafizycznych interesów.
Czy pamiętasz, kiedy i gdzie spotkałeś Harrisona po raz pierwszy?
To było w czasie, kiedy wybuchła wojna egipsko-izraelska. Spotkaliśmy się w domu finansisty
amerykańskiego Vesco Nassau na Bahamas. Dom wynajął Harrison, gdyż nie mógł
wjechać do Stanów Zjednoczonych, mając jakieś problemy prawne związane z marihuaną
wiele lat wcześniej.
Jaki on był?
Niebywale zdolny do nadawania kształtów swoim myślom. Mądry, ciekawy i bardzo miły
człowiek. Lubił, podobnie jak ja, żarty, chowanie się. Łączyły nas wspólne filmy, które lubiliśmy,
jak choćby The Producers.
Z tego co wiem, mieliście nawet jakieś wspólne zamierzenia twórcze?
Mieliśmy pomysł na połączenie trzech rzeczy naraz w musicalu - na Broadwayu. On miał
grać i wykorzystać swoje utwory muzyczne, ja miałem być autorem tekstu. Myślałem wówczas
o stworzeniu takiej Postaci jak w Pinball, tzn. faceta, który robi własną muzykę. Harrison
w jakimś sensie był prototypem tej postaci, bo on myślał samodzielnie odłączyć się od
zespołu The Beatles, i on miał grać w tym musicalu. To przedsięwzięcie byłoby dla niego
bardzo korzystne pod względem finansowym. Mnie otworzyłoby ono drogę na Broadway, a
bardzo chciałem zrobić coś, co łączyłoby muzykę ze słowem. W dalszej kolejności mógłby
powstać z tego film. To był taki wielomedialny projekt. Wszystko szło świetnie. Harrison
przyjechał do mnie do Szwajcarii, pracowaliśmy razem.
Nie słyszałem jednak, aby coś takiego powstało?
Niestety, rozbiło się wszystko przez jego prawników i spór o udział w dochodach z płyty,
która miała być zrobiona z musicalu. Żałowałem, że nic nie wyszło z naszego przedsięwzięcia,
gdyż uważałem, że można było z tym wejść na Broadway. On się wówczas znakomicie
nadawał do tego, aby grać Godarda – prostego faceta, który pisze muzykę w stylu rock.
Czy coś mu zawdzięczasz?
Harrison wprowadził mnie w dwa typy muzyki: indyjską i rag, z których druga zrobiła na
mnie szczególne wrażenie. Dzięki niemu zacząłem zwracać coraz większą uwagę na muzykę
naszej hemisfery: hiszpańską, meksykańską... Pod tym względem on miał na mnie większy
wpływ muzyczny niż ja na niego literacki. Ale w swojej książce pt. I, Me, Mine stawia mnie
na równi z Szekspirem, jeśli chodzi o wpływ literacki na jego osobowość twórczą:
...W obrębie muzyki miałem szczęście spotkać Biamillah Khana i Ali Akbara Khan i Ravi
Shankara, miałem szczęście spotkać i znać Elvisa i Littie Richarda i Fats Domino.
85
Czy nie myślałeś wrócić dziś do nie zrealizowanego projektu?
Do samego projektu raczej nie. Ale może w Jewish Presence Foundation zrobimy coś z
Harrisonem, gdyż ma on wielostronny talent. Zna się na psychicznej roli judaizmu, roli Żydów
w muzyce.
Frederick (Ted) Woodruff Field
Peter Newcomb w artykule Diőided we stand (Zaistnieliśmy dzięki podziałowi) – „Forbes”,
26 października 1987 – pisał m.in.:
Na początku 1984 roku pokaźna część koncernu przedsiębiorstw Fielda została wystawiona
na sprzedaż. Pozostały jedynie jakieś fragmenty nieruchomości i udziały w telewizji kablowej.
Nieruchomości przejął Cabot z Cabot & Forbes. Marshal V chciał zatrzymać dla siebie
tę firmę i zapłacił Tedowi za połowę jego udziałów.
I tak w 1984 roku Ted Field w wieku 32 lat został z 260 milionami dolarów w gotówce. Co
robić? Skuszony urokiem Hollywoodu i ryzykiem robienia tam filmów, Ted przeniósł się do
Los Angeles i stworzył firmę zajmującą się produkcją filmową – Interscope Communication.
„Myślę, że upłynęło trochę czasu, zanim Ted zdecydował coś zrobić ze swoim życiem” –
mówi Burkett. – „I wydaje mi się, że powstanie Interscope było początkiem nowego okresu”.
Jednakże dopiero po zakupieniu Panavision, firmy produkującej kamery filmowe i należącej
do Warner Communications, Ted dostał się do pierwszej ligi Hollywoodu. Kupił ją za 50
milionów dolarów w 1985 roku do spółki z bostońską firmą kapitału spekulacyjnego kierowaną
przez Williama Thompsona. Szybko uświadomił sobie, że partnerzy, jak starsi bracia,
stanowią ograniczenie i kilka miesięcy później odkupił udziały Thompsona.
Tylko w okresie dwóch pierwszych lat Ted wypuścił (sam lub w koprodukcji) wiele kasowych
hitów, jak na przykład Wielka fortuna, Stan krytyczny. Zemsta gamoniów. We wrześniu
za 142 miliony dolarów Ted sprzedał Panavision brytyjskiej firmie Lee International, zarabiając
na czysto 100 milionów dolarów (przed podatkami). Kiedy to starszy brat zarobił
ostatnio 100 milionów dolarów w 36 miesięcy?
Rzecznik Teda, Burkett, mówi, że Ted ma namiętność do przemysłu filmowego, ale podkreśla,
że jest to tylko niewielka część jego działalności. Burkett lubi mówić o innych inwestycjach
Teda z takimi ludźmi, jak wychowanek Four Hundred Forbes, J. B. Fuqua czy miliarder
Lester Crown.
„Ted robi interesy z grubymi rybami” – mówi Burkett. Jak dotąd najgrubszą rybą w życiu
Teda jest Sir James Goidsmith. W 1984 roku Ted zainwestował trochę pieniędzy w sfinansowanie
ofensywy Goldsmitha na Crown Zellerbach. Jego udział w tej transakcji przyniósł mu
około 45 milionów dolarów. Kiedy Sir Jimmy przypuścił w zeszłym roku atak na Goodyear,
Ted znowu wyłożył trochę gotówki i zarobił na wykupie po zaniżonej cenie akcji zagrożonego
przedsiębiorstwa.
„To była poważna transakcja” – upiera się Burkett. – „Jej celem nie było tylko wymuszanie
sprzedaży akcji”.
Jak można się spodziewać po młodym mężczyźnie, który nie musiał pracować na swoje
pierwsze 260 milionów dolarów, Ted Field snobuje się na lewicowość – „finansowo konserwatywny,
społecznie postępowy demokrata” – oto jak Field nazywa samego siebie. Rzecznik
Burkett: „Kiedy Ted poświęcił się robieniu interesów, zaczął również zauważać potrzebę
działalności charytatywnej”.
86
Ted wspiera różne inicjatywy, między innymi badania nad chorobami Alzheimera i AIDS,
jak również Sundance, instytut filmowy Roberta Redforda. Ostatnio wydał przyjęcie w celu
zdobycia pieniędzy na inicjatywę Elie Wiesela budowy pomnika zagłady Żydów (sam oddał
na ten cel 500 000 dolarów). Ted Field zasiada także w zarządzie organizacji wolności obywatelskich
People for the American, fundacji stworzonej przez multimilionera Normana Leara.
Prócz niego w zarządzie są: chicagowski handlowiec i przyjaciel Fielda, Richard Denis,
oraz komputerowiec Max Palevsky.
Ted jest ostatnio nieco spokojniejszy. Od dziesięciu lat nie bierze udziału w wyścigach
samochodowych. Wraz ze swoją trzecią żoną zakupił Green Acres, posiadłość starego Harolda
Lloyda w Beverly Hills. Ted kupił dom po zarządzonej sądownie w ramach ugody rozwodowej
licytacji. Lloydowie, żeby zatrzymać dom, odwołali się od decyzji sądu. Gdyby w
apelacji sprawa została wygrana, Ted straciłby kilka milionów dolarów. Apelacja nie została
przyjęta i Ted wszedł w posiadanie nieruchomości.
Andrew Patner i Robert Johnson w artykule Field’s Odyssey (Odyseja Fielda) – „The Wall
Street Journal”, 24 sierpnia 1989, Nowy Jork – zwracali uwagę na niezwykłą wręcz prywatność
Teda Fielda:
Z Hollywoodu
Pan Field od dziesięciu lat nie udzielił żadnego wywiadu. Jego rzecznik, Robert L. Burkett,
nazywa siebie „alter ego” Teda. Twierdzi, że biorąc udział w wyścigach samochodowych
„Ted chciał coś udowodnić. Wszystkie pieniądze świata nic nie mogą pomóc w osiągnięciu
wyników w tym sporcie, a on chciał dokonać czegoś w takiej dziedzinie, w której nie miałyby
znaczenia jego pieniądze”. (...)
Dzień pracy pana Fielda zaczyna się zwykle o 6 rano, kiedy po drodze do biura w Murdock
Plaza w dzielnicy Westwood w Los Angeles z telefonu w swoim czarnym mercedesie
560 rozpoczyna handel akcjami i towarami. Biurowiec Murdock Plaza jest jego własnością.
(Konsultant do spraw bezpieczeństwa, którego zaangażował do pomocy w zaprojektowaniu
jego biura na 14 piętrze budynku, zasugerował zainstalowanie dość osobliwej ujeżdżalni,
opartej na użyciu ładunków sprężonego powietrza w celu przyspieszenia ucieczki pana Fielda
z budynku w razie awarii. W efekcie na parterze zainstalowano cumę zjeżdżalni, ale samo
urządzenie nigdy nie zostało zbudowane).
Pan Field stosuje inne formy ucieczki. Kiedy zamyka się giełda, wychodzi na obiad zwykle
na łososia, dwa piętra wyżej do Regency CIub. Przy stole nie odbiera telefonów. Dwa
razy w tygodniu gra w tenisa u siebie w Beverly Hills, gdzie mieszka ze swoją trzecią żoną.
„Wydaje się, że nikomu nie kojarzy się już z kierowcą rajdowym, chociaż nadal nosi bandaż
na lewej ręce, by ukryć dwa skaleczone w wypadku na wyścigach palce. Przestał uprawiać
rajdostwo samochodowe we wczesnych latach osiemdziesiątych” – mówi Clay Hammer,
prezes Montros Capital Corporation w Durnham, w Północnej Karolinie. Pan Hammer, który
zainwestował pieniądze razem z panem Fieldem podejrzewał, że ta zmiana miała coś wspólnego
z faktem, iż Field z biegiem lat stawał się bardziej dojrzały. „Ted jest teraz poważnym
inwestorem”.
O Tedzie Fieldzie w sumie bardzo mało się wie, mimo ze robi spektakularne rzeczy i jest
„nieprzyzwoicie” bogaty. Jak zaczęła się twoja przyjaźń z nim. Czy niedyskretnym mógłbyś
uchylić rąbka tajemnicy?
Ponad dziesięć lat temu Ted Field chciał zrobić film z Passion Play. Czuł pewne powinowactwo
filozoficzne z The Deőil Tree, w której występuje człowiek bliski mu środowiskowo.
Ted pochodzi z rodziny, w której jego prapradziadek stworzył „koncepcję” domu towarowego,
jeśli tak można powiedzieć. Napisał również ważną książkę o roli wolności. Ojciec Teda
umarł stosunkowo wcześnie. Matka – Kay Fanning – wyszła drugi raz za mąż, była redaktorką
pisma „Anchorage Daily News” na Alasce, które dostało nagrodę Pulitzera. Później była
87
redaktorem naczelnym „Christian Science Monitor” i pierwszą kobietą prezydentem The
American Society of Newspaper Editors.
Z jego biografii wiem, że brał udział w rajdach samochodowych od Dayton do Le Mana?
Jeździł samochodami wyścigowymi i szybkimi łodziami. Często z nim podróżowałem i
robiłem zdjęcia. Mam nawet zdjęcia z miejsca, gdzie o mało nie zginął w Dayton, co ciekawe,
było to tam, gdzie opona mu pękła rok wcześniej. Przed wyścigiem pokazał mi to miejsce i
wydarzył się podobny wypadek, który ja sfotografowałem.
Dziś już przestał uprawiać ten sport, jest finansistą?
Nieskromnie muszę powiedzieć, że odegrałem pewną rolę w tym, że sal się finansistą, sugerując,
iż życie jest dostępne bez ultraszybkości.
Ze sportów uprawia tenis i szachy, te ostatnie prawie na poziomie mistrzowskim. Zawsze
jeździ z trenerami tenisa i szachów. Jest jednym z najbardziej zrównoważonych ludzi, jakich
znam. Uwielbia swoje dzieci, stąd ochrona osobista, aby coś im się nie stało. W wypadku
śmierci jego albo żony, Kiki i ja jesteśmy zobowiązani do zajęcia się nimi, zapewnienia opieki
medycznej i wykształcenia. To daje wyobrażenie o charakterze naszej przyjaźni. Spędzamy
razem wakacje.
Ted jest wybitnym znawcą literatury, był kiedyś na Alasce edytorem, sprawdzał moją powieść
Pinball. Ja mu mogę w paru słowach powiedzieć, co piszę, a on dokładnie wie, patrząc
w szachownicę mego mózgu, w którym kierunku pójdę. Czyli jakby mnie ktoś zapytał – kto
zna pana charakter najlepiej – musiałbym powiedzieć: Ted Field i jego obecna trzecia żona
Susan, z którą ma dwoje dzieci. U niego, gdzie spędziłem parę miesięcy, zacząłem pisać
książkę – powieść Chantal, w której chciałem wprowadzić tematykę orientalną; pojechaliśmy
wówczas do Tajlandii.
Kiedy to było?
Po ataku „Village Voice”, który ja być może na skutek własnej próżności potraktowałem
zbyt poważnie, nikt inny poza mną by tego nie zrobił, zostałem w Szwajcarii. Ted podtrzymywał
mnie wówczas psychicznie. To był dla mnie bardzo trudny okres, z czego on sobie
lepiej zdawał sprawę niż ktokolwiek inny.
Czym teraz głównie zajmuje się Ted Field?
Finansuje i produkuje filmy fabularne i telewizyjne, otacza się bardzo twórczymi ludźmi.
Często złośliwi i zazdrośni mówią, że ma pomysły, bo otacza się wybitnymi ludźmi. Owszem,
otacza się wybitnymi ludźmi, bo oni są ciekawi, a poza tym on sam jest wybitny. Bez przesady
– takiej głowy to ja nie widziałem. Jest doskonałym znawcą literatury, podchodzi do niej z
niebywałą rzetelnością. A jednocześnie odznacza się intuicją, inteligencją, bezstronnie ocenia
różne projekty, czy pomysły.
Dzięki tobie spotkałem Teda kilkakrotnie, po raz pierwszy wiele lat temu w San Francisco,
miał coś z ręką?
To przykra sprawa. Nietypowy, pechowy wręcz wypadek samochodowy. Po wyścigach jego
samochód był holowany z szybkością 4-5 mil na godzinę po żużlowej drodze. Szofer ciężarówki
na zakręcie nie spojrzał w lusterko do tyłu i nie zobaczył, że samochód Teda przewrócił
się. Lewa ręka Teda znalazła się na zewnątrz pomiędzy drogą a samochodem trąc o
żużel. Przez parę miesięcy robiono przeszczepy ciała do tego, co po ręce zostało. Ale ślady
pozostały. On ten szok psychiczny zniósł znakomicie.
Niejednokrotnie mówiłeś, ze Ted ma na ciebie duży wpływ intelektualny, jego uwagi na temat
twego pisarstwa wiele ci pomagają. Macie podobne poglądy, ale w czym się różnicie?
Na przykład zupełnie inaczej oceniamy wydarzenia w Europie Wschodniej. On się w
gruncie rzeczy Europą mało interesował dotąd, ale być może pod moim wpływem pogłębi
swoje oceny.
Ted Field otacza się wybitnymi ludźmi i pięknymi przedmiotami?
88
W Los Angeles mieszka w zabytkowym domu, należącym kiedyś do Harolda Lloyda. Odrestaurował
go jako pomnik, którego prototyp znajduje się niedaleko Florencji. Razem pojechaliśmy
go zobaczyć. Typowy przykład dokładności Teda. On chciał zobaczyć, co motywowało
Harolda Lloyda, zanim się zdecydował na taką budowę.
Ma obrazy z okresu renesansu, które studiuje, tak jak wszystko, czym się zajmuje, szachy,
literaturę.
Jak zachowuje się w stosunku do ludzi utalentowanych, których, powiedzmy, chciałby naśladować?
Ted ma ogromny respekt dla ludzi utalentowanych, pod warunkiem, że tego talentu nie
zmarnowali, lub nie marnują. Kiedy przedstawiłem mu Fibaka w Paryżu, Ted zachowywał się
niemal pokornie uznając talent Fibaka, którego znał tylko ze słyszenia. On wie, na czym polega
trudność dyscypliny, ogrom pracy, jaką włożył Fibak, aby dojść do sukcesów w tenisie.
On wie, że sama inteligencja, siła fizyczna i nawet siła charakteru nie wystarczają. Trzeba
mieć wewnętrzny ogień, a Fibak jest jednym z niewielu sportowców na świecie, którzy ten
ogień mają. Poza tym jego interesował Fibak jako istota renesansowa, jego kolekcja, posiadłości,
poznał jego żonę i dwie młode panienki (córki), których poziom umysłowy, świetne
maniery są dowodem na to, jakimi wspaniałymi rodzicami są Fibakowie.
Pamiętam, jak dokumentowałem w 1988 roku mecz szachowy, w czasie którego Ted Field
grał w Nowym Jorku z szachowym arcymistrzem świata Garry Kasparowem, stawiając mu
długo czoło, a sekundowała mu żona Susie. Nie zaskoczył mnie, a wręcz potwierdził powagę
zainteresowań, o których mówiłeś, artykuł Petera Newcomba „Heir’s gambit” („Gambit
spadkobiercy”, „Forbes”, 14 maja 1990, Nowy Jork:
„Obecnie Field zwrócił swoją uwagę na szachy, które według niego mogą stać się masowym
sportem.
W październiku stworzona przez Fielda Światowa Promocja Szachów Profesjonalnych Inc.
zorganizuje i sfinansuje Światowe Zawody Szachowe, dziesięciotygodniowy pojedynek z
udziałem broniącego tytułu mistrza Garrego Kasparowa i ubiegającego się o ten tytuł Anatolija
Karpowa. Plan Fielda zakłada, że przez pięć pierwszych tygodni turnieju odbywać się
będzie w Hotelu Macklowe na Manhattanie, a na ostatnie pięć tygodni przeniesie się do Lyonu
we Francji.
Field ma nadzieję, że personalizując tę grę uda mu się ją spopularyzować. Garry Kasparow
mógł mu się tu przysłużyć. W wieku 27 lat Kasparow stał się sławą w Europie, gdzie jego
sympatycy „piszczą” na sam widok ciemnego, przystojnego młodego Rosjanina. Być może
podobnie zareaguje publiczność amerykańska. Kasparow właśnie podpisał kontrakt z Creative
Artists Agency, hollywoodzką firmą najlepszych talentów; mogą z tego powstać filmy reklamowe.
Field, gorący miłośnik szachów, zainwestował z własnych funduszy około 3 milionów
dolarów i szuka sponsorów, którzy zobowiązaliby się do sfinansowania programu „Szachowe
Minuty”, filmowych urywków z meczów, które można by nadawać w telewizji sieciowej, lub
do opłacenia transmisji tego programu w telewizji kablowej. Field planuje również wprowadzenie
opłaty – 1000 dolarów od osoby – za bilet na wszystkie mecze podczas nowojorskich
pięciu tygodni turnieju. Rozpoczął także prace nad filmem dokumentalnym.
Jednakże Field daleki jest od „zaszachowania”. Podczas gdy prawie 40% francuskich telewidzów
ogląda turniej szachowy na żywo, Amerykanie wpadają w Nielsenowską próżnię
telewizji publicznej. Nikt nie wie, ilu telewidzów go ogląda, ani też jak bardzo są mu wierni.
Jeśli przedsięwzięcie Fielda nie przyniesie żadnych efektów, to przynajmniej odpowie na te
pytania.
89
Narty
Jerzy Kosiński w książce Cockpit pisał:
By ustalić kolejność skoków ciągnęliśmy zapałki. Zawodnik, który wyciągnął najkrótszą,
zawieziony został na górę snowmobilem. Wysiadł na starcie, poprawił sobie gogle i przez
chwilę stał nieruchomo czekając na sygnał. Kiedy sędziowie unieśli ręce, ruszył z pewnością
siebie, która zrazu mnie zwiodła, ale w miarę jak nabierał przyspieszenia, zacząłem zdawać
sobie sprawę, że przedwcześnie prostuje ciało, że celuje zbyt wysoko. Wylądował tuż przy
barierze balkonu i wpadł w pozornie kontrolowany ślizg. Kiedy się wreszcie przewrócił, usłyszeliśmy
trzask jego łamiących się nart...
Po wyjściu książki, w specjalistycznym magazynie „Skiing” poświęconym narciarstwu
Linda Cross – Kosiński on Skiing (Kosiński o nartach), „Skiing”, listopad 1977 – zastanawia
się, czy Kosiński mógł to zrobić sam. Ciągły „problem” związany z twórczością Kosińskiego:
W Cockpit (piątej powieści Kosińskiego) bohater uświadamia sobie, że nigdy nie będzie na
tyle dobrym narciarzem, żeby się wybić w zjeździe. Zamiast tego opanowuje więc sensacyjną
sztukę: zjazd na nartach bezpośrednio w kierunku oczekujących na kolejkę linową, gwałtowny
skręt w ostatniej chwili, lot w powietrzu nad ostatnimi stopniami schodów i lądowanie na
pokrytym śniegiem balkonie nad nimi. By opanować tę sztukę rozpoczyna rygorystyczny
harmonogram całodziennych ćwiczeń. Chudnie, wykręca sobie kostkę i jest przerażony za
każdym razem, gdy zbiera się do skoku. Jego wysiłki się opłacają i dzięki śmiałemu przedstawieniu
przed kolejką do wyciągu zdobywa miano pośledniejszej klasy bohatera. Podchodzą
do niego ludzie i pytają o radę w sprawie sprzętu narciarskiego. Jednakże lokalni instruktorzy
narciarscy wiedzą, że jest przeciętnym narciarzem, który opanował jedną dobrą
sztuczkę i wyśmiewają go. W końcu zorganizowane zostają zawody w przeskakiwaniu balkonu.
Dwóch instruktorów odnosi poważne obrażenia zanim sędziowie decydują się przerwać
współzawodnictwo.
Sam Jerzy Kosiński nie zachowywał się w ten sposób. W przeciwieństwie do narciarzy,
których wprowadza na karty swoich powieści, smukły, ciemnowłosy powieściopisarz nie ma
w sobie żyłki rywalizacji. Prawdę mówiąc, jest jej przeciwny. Zwycięstwo Franza Krammera
w zjeździe na Olimpiadzie 1976 roku określa mianem „smutnego występu”, przez co chce
powiedzieć, że żal mu było Krammera, a narciarstwo w stylu wolnym nazywa „sportem próżności”
– tak określa sytuację, w której sportowiec przypodobać chce się publiczności kosztem
własnego bezpieczeństwa i przyjemności.
Kosiński widzi w sporcie naturalne przedłużenie dążenia jednostki do zrozumienia siebie,
własnych ograniczeń i możliwości. „Sprawdzasz siebie w pojedynku z samym sobą i nagrodzony
zostajesz przyjemnością samoświadomości”.
Oczywiście w twórczości Kosińskiego większe fragmenty dotyczące narciarstwa i gór
można znaleźć nie tylko w cytowanej powieści Cockpit, ale także w innych, w Blind Date,
Steps.
Z biografii Kosińskiego wiadomo, że kontakt z nartami rozpoczął zaraz po zakończeniu
wojny w 1945 roku. Narty odegrały w jego życiu bardzo ważną rolę, po jednym z upadków
na nartach odzyskał głos, który stracił podczas wojny.
90
W czasie studiów, do wyjazdu z Polski w 1957 roku, był nawet instruktorem narciarstwa w
Zakopanem, gdzie jeździł ze swymi przyjaciółmi: Wojtkiem Frykowskim, Romanem Polańskim,
Staszkiem Pomorskim.
Kiedy zapytałem go o początki narciarstwa i stosunek do tego sportu, powiedział:
W porządku chronologicznym, najpierw – jeszcze w czasie wojny – jeździłem na łyżwach,
na zamarzniętych jeziorach. Narty wybrałem dlatego, że byłem raczej wątłej budowy. W czasie
wojny nie rosłem, a później w przeciągu półtora roku podskoczyłem o parę centymetrów.
Byłem raczej anemiczny i miałem trudności z mową. W Jeleniej Górze poradzono moim rodzicom,
że narty byłyby najlepsze dla mnie, ponieważ nie wymagają konwersacji oraz zbyt
dużego wysiłku fizycznego, kolejka wciąga do góry, a prawo ciężkości daje energię. Znaleziono
mi głuchoniemego instruktora narciarskiego w Bierutowicach. On nauczył mnie jeździć
na nartach w Karkonoszach. Dzięki temu, że był kiedyś mistrzem, członkiem ekipy olimpijskiej
dla niepełnosprawnych, od początku miałem profesjonalną opiekę. Muszę powiedzieć,
że nartom zawdzięczam wiele: odzyskałem mowę, poprawił się mój wygląd fizyczny, co nie
jest bez znaczenia, bo jestem próżny z natury...
Narty w Ameryce nie mają dla mnie takiego uroku. Drzewa rosną tu bardzo wysoko na
zboczach, szybko dojeżdża się więc do linii drzew. Mnie to bardzo irytuje, bo lubię mieć wrażenie,
że jestem ponad ziemią, a nie na zboczu, niezależnie od tego, jakie jest ono strome.
Poza tym w górach amerykańskich są niskie temperatury i bardzo sypki śnieg, w którym zanurzają
się narty, co dla mnie jest nieprzyjemne.
Nie ustawał jednak Kosiński w poszukiwaniach dogodnego dla siebie miejsca do uprawiania
narciarstwa. Znalazł je dopiero po objechaniu czterdziestu pięciu ośrodków narciarskich
na całym świecie, o zaletach tego miejsca pisze w „The New York Times” (1 listopada 1981):
W końcu znalazłem Crans-Montana w szwajcarskim kantonie Valais.
Wybrałem Crans-Montana nie dla świecącego tam przez cały rok słońca, tras narciarskich
o długości 128 kilometrów i łączących je 20 wyciągów z kolejką linową i krzesełkami, ale dla
Plaine Morte. Ta trasa narciarska, która zaczyna się na wysokości 3300 m na lodowcu o tej
samej nazwie, pozwala ci oglądać z każdego miejsca wzdłuż jej spadku (rzut pionowy 1800
m) jedną z najbardziej spektakularnych panoram górskich na świecie: Pasmo Simplon na
wschodzie, Mont Blanc na zachodzie, Weisshorn, Zinal Rhothorn, Matterhorn i Dent Blanche
pomiędzy nimi.
W przeciwieństwie do wielu innych alpejskich tras, Plaine Morte, mimo jej nazwy –
Martwy Płaskowyż – nie podporządkowuje sobie narciarza, ale pozwala mu uświadomić sobie,
jak trudny, niebezpieczny, jak stromy będzie jego zjazd. Na Plaine Morte możesz wykręcać
krystianię od krawędzi do krawędzi trasy i możesz rzucić się w dół stoku tak stromo, że
jeśli upadniesz, nie zatrzymasz się przez setki metrów. Możesz tańczyć walca zjeżdżając w
dół po lekko zmuldowanych odcinkach trasy, które biegną jedne po drugich między gładkimi
graniami, po czym zwężają się w prawie płaskie przełęcze, a następnie otwierają na szerokie
łatwe doliny, i znów się zwężają, żeby jeszcze raz się otworzyć. A przez cały czas zjazdu widzisz
twarz gór tak wysokich, tak ogromnych, tak przerażających w swoim arystokratycznym
majestacie, że czujesz się jednocześnie na tyle silny, by rzucić im wyzwanie i na tyle nic nie
znaczący, by wiedzieć, że nikt nigdy nie będzie w stanie dorównać ich niedoścignionej wspaniałości.
Abyś mógł zastanowić się nad ich wielkością, gościnni Szwajcarzy postawili wzdłuż trasy
osiem restauracji z wykwintną obsługą i tak wielkim i ambitnym menu, jakie oferują najlepsze
restauracje Lozanny czy Genewy.
To wszystko stanowi zaledwie część tajemnicy mojej miłości do Plaine Morte.
91
Od lat należało nieomal do reguły, że Kosiński przynajmniej dwa zimowe miesiące spędzał
w swoim mieszkaniu w Crans-Montana w Szwajcarii.
„Pobyty w Crans-Montana uważam – stwierdza Kosiński – za niezwykle ważne dla mojej
psychiki, traktuję je jako pewnego rodzaju azyl psychiczny. Odcinam się od życia w dużym
mieście, przerzucam się na język francuski. Nieraz popadam w stan zagrożenia, wydaje mi
się, że zapomnę języka angielskiego albo że mój francuski nie jest wystarczająco dobry.
Uprawianie narciarstwa nie przeszkadza w pisaniu, ponieważ ja koncentruję się rano, a później
mogę iść na narty.
Dziś, gdy z perspektywy lat porównuję dwa moje ulubione sporty, narciarstwo i polo, to
widzę w nich wielkie podobieństwo. W obu energia dostarczana jest z zewnątrz, w jednym i
drugim stopy utrzymywane są nieruchomo: w nartach – trzymają je zamki, w polo – strzemiona.
Ruchliwość tułowia w jeździe na koniu i balansowanie na nartach są do siebie zbliżone.
Oba sporty łączy się wyraźnie z życiem towarzyskim, które odgrywa dla mnie ogromną
rolę, i dlatego będę je uprawiał, dokąd starczy mi sił”.
92
Polo
„W Passion Play Jerzy Kosiński zrobił dla polo to, co Hemingway dla walki byków i obrócił
ten sport w literacką metaforę” – pisał Daniel J. Cahill w artykule Life at a Gallop („The
Washington Post”, 16 września 1979).
Passion Play jest jedyną pełną powieścią napisaną o polo, jednym z najstarszych – bo liczącym
dwa i pół tysiąca lat, sportów – w której to Kosiński pisał:
Sfinansowana przez mieszkańców Stanhope Estates uroczysta gala dla uczczenia zawodów,
z udziałem rywalizujących drużyn, innych graczy w polo i zaproszonych na uroczystość
międzynarodowych osobistości sportu i elity towarzyskiej, wydana została w Klubie Polo i
Golfa. Fabian przybył bez zaproszenia i niespokojnie kręcił się wśród wystrojonego tłumu.
W jednej z sal usłyszał, że ktoś go zawołał. W jego kierunku szedł mężczyzna w średnim
wieku ubrany w granatowy garnitur, srebrny krawat ze złotą szpilką w kształcie uderzającego
piłkę. Mężczyzna z drapieżnością ptaka wpił wzrok w twarz Fabiana.
– Wiem, kim pan jest – oznajmił ściszając głos i przyjmując ton udawanej konspiracji.
– Ja też – odpowiedział Fabian.
– Oto sławny Fabian – wykrzyknął mężczyzna, ciągnąć Fabiana za ramię w róg pokoju. –
Michael Stockey – przedstawił się. – Szukałem tutaj pana wśród najemników polo, ale powiedziano
mi, że dla nikogo się pan nie wynajął. To prawda?
– Nie wynająłem się, bo nie dostałem żadnej oferty – odparł Fabian.
Stockey zbliżył się.
– Niech pan sobie przypomni – ciągnął pogodnym tonem – już raz się spotkaliśmy. Na zawodach
polo w Los Lemures na Karaibach.
Fabian przeprosił, że nie pamięta tego spotkania. Jego odpowiedź nie zraziła Stockeya.
– W każdym razie ostatnio przypomnieliśmy sobie pana nazwisko – mówił dalej. – W
koncernie Grail uważamy, że polo – najszybszy i najniebezpieczniejszy sport świata – jest grą
przyszłości. Półtonowa masa jeźdźca i konia pędzi z prędkością 55 km na godzinę po torze z
siedmioma innymi wierzchowcami, z których wszyscy uganiają się za piłką wielkości kuli
bilardowej! W każdej sekundzie dla zdobycia przewagi gracz ryzykuje życiem! Cóż za impet
w tej grze! – zapalił się do swojej wizji. – Polo – supersport: niebezpieczeństwo biegu z przeszkodami,
szybkość wyścigów, gwałtowność hokeja na lodzie, napięcie amerykańskiej piłki
nożnej, precyzja baseballu, wyzwanie golfa, praca zespołowa wyścigów na wrotkach – przerwał
zadowolony z siebie, po czym ciągnął dalej: – Gra królów jest nadal królem gier. Koncern
Grail być może sfinansuje nawet Światowe Zawody Indywidualnej Gry w Polo w Wellington,
Retama lub Boca Raton, na które każdy z setek amerykańskich i zagranicznych klubów
polo wyśle graczy – najlepszych zawodowców i amatorów – by rywalizowali ze sobą,
jeden na jednego, o tytuł Najlepszego na Świecie Gracza Polo. Niech pan pomyśli, jak taki
współczesny turniej tchnąć może życie w obraz polo w telewizji! To będzie prawdziwy sukces!
Co pan o tym myśli, Fabianie?
– Nie ma drugiego takiego sportu – potwierdził Fabian.
Stockey przeniósł ciężar ciała z jednej nogi na drugą.
– Oto więc wymarzona rola dla pana: gospodarz naszych, zawodów. Któż mógłby być lepszy?
Jest pan autorem książki o polo. Pomógł pan napisać poprawki do Ustawy o Ochronie
Koni. Spędził pan pół życia za granicą, grał pan w polo na całym świecie. Zna pan osobiście
niektórych najlepszych graczy.
93
Przerwał ciekawy reakcji Fabiana.
– Czyj to pomysł? – zapytał ostrożnie Fabian.
– Sam Patrick Stanhope poprosił mnie, żebym pana odnalazł i wysondował na ten temat.
Jest panu ogromnie wdzięczny za uwagę, jaką poświęcił pan małej Vanessie, żeby nauczyć ją
jazdy konnej, i to tak dobrze, że nigdy nie spadła z konia. Oczywiście nie miał pan wszystkich
za sobą – przerwał. – No cóż, tak między nami, niektórzy ludzie ze Stowarzyszenia Gry w
Polo mówią, że nie wzięłaby pana żadna drużyna. Że jest pan jastrzębiem piłki, grającym samotnie,
że rzadko chybia pan celu, a nigdy drugiego gracza.
– Wiem, co mówią – uciął Fabian.
– Istnieje pewna legenda – Stockey zakaszlał nerwowo. – Mówią, że nauczył się pan tych
świetnych strzałów w dzieciństwie podczas wojny w Europie, kiedy musiał pan popisywać się
woltyżerką na jakichś wiejskich jarmarkach, że pana miejsce jest w cyrku, a nie na polu gry w
polo. Nie chcą pana nawet jako sędziego czy arbitra.
– Wiem.
– I przypuszczam, że wie pan także, co niektórzy mówią o tym, co się stało... no, o tym
wypadku Eugene’a, że nie był to żaden wypadek, że obaj toczyliście rodzaj pojedynku.
Podczas gdy Fabian milczał, Stockey złożył dłonie jak do modlitwy i poruszał w zamyśleniu
palcami.
– Niemniej jednak według prawa pojedynek, nawet kiedy kończy się śmiercią jednego z
uczestników, nie jest, mhm, morderstwem – zawiesił przebiegle głos. – Wie pan, co mam na
myśli.
Fabian nie zareagował.
Stockey rozłożył szeroko ręce i wydał z siebie głębokie gwałtowne westchnienie.
– Stajenny, który był tam tego ranka opowiadał, że obaj graliście szybko i gwałtownie, ale
to Eugene jechał prosto na piłkę, która uderzyła go w twarz. Co więcej, twierdził, że pan grał
z ręką poważnie skaleczoną poprzedniego dnia.
– Odciąłem sobie palec – poprawił go Fabian.
Stockey drgnął nerwowo. Odsłonił zęby w kolejnym grymasie uśmiechu.
– Chciałbym, żeby pan wiedział, iż Patrick Stanhope wie, że śmierć jego brata była zwykłym
wypadkiem. Czy istnieje poważny gracz w polo, który nigdy nie uległ kontuzji?
– Ja – odparł Fabian.
– Moje gratulacje! Jednak większość ekspertów ma za sobą wiele wypadków.
– Jeśli miało się wiele wypadków, nie jest się ekspertem – oznajmił Fabian.
– To bardzo radykalny punkt widzenia – powiedział ostrożnie Stockey. – Słuchając pana
ma się wrażenie, jakby czytało się pana książki. Ludzie lubią myśleć, że są profesjonalistami,
nawet kiedy im się coś nie udaje – urwał. – Pana książki psują im sport.
– To wypadki psują sport, nie książki o wypadkach – zaprotestował Fabian.
Stockey obrzucił go długim refleksyjnym spojrzeniem.
Ale niech pan pomyśli, pańskie książki czynią pana rzecznikiem bezpiecznej gry w polo,
to jeszcze lepsza perspektywa dla naszego telewizyjnego widowiska. Co pan na to. Fabianie?
– Muszę się nad tym zastanowić – odpowiedział Fabian.
Stockey poklepał go po ramieniu.
– Możemy pomóc panu urządzić się na Florydzie – powiedzmy w Klubie Polo i Golfa w
Palm Beach, niech pan pomyśli, jak może się pan wtedy bawić! Najlepsi gracze z całego
świata, nieprzebrane tłumy, wszystkie znakomitości, jakie można sobie wyobrazić! – wręczył
Fabianowi wygrawerowaną wizytówkę. – Proszę do mnie wkrótce zadzwonić i powiedzieć,
że się pan zgadza.
Odszedł w kierunku baru.
94
Ludzie czytając książki Kosińskiego pisane niezwykle sugestywnym językiem zastanawiają
się, gdzie przebiega granica, gdzie kończy się rzeczywistość, a zaczyna fikcja literacka.
Saul Bellow, laureat literackiej Nagrody Nobla z 1976 roku, o manipulowaniu faktami z
własnego życia w swoich powieściach, powiedział:
...Powieściopisarz ma wszelkie prawo to czynić. Nie mogę zrozumieć, jak można poważnie
wysuwać wobec pisarza tak puste oskarżenia. W szerszym sensie, każda myśl pisarza staje
się jego własnością i częścią jego samego, tak więc w tym rozumieniu wszystko, co pisarz
zdecyduje się przelać na papier, staje się autobiografią... (Dave Smith, „Los Angeles Time”, 5
stycznia 1983).
Gdzie przebiega więc granica i jakie są źródła zainteresowań –pasji Kosińskiego? W
„Passion Play” pojawiają się konie. Jaki ma to związek z twoim życiem i gdzie należy szukać
początków?
W czasie drugiej wojny światowej (z chwilą wybuchu wojny Kosiński miał 6 lat) miałem
kontakt z końmi, jak większość dzieci na wsiach. Brało się konie na pastwiska. Trzeba dodać,
że niewiele koni zostało na wsiach, zabrali je partyzanci lub Niemcy. Dlatego te, które pozostały,
były niezwykle cenne, dlatego z koniem nie wolno się było rozstawać ani na chwilę.
Pamiętam, jak podwiązywano mi nogi pod brzuchem konia, aby mi nie uciekł. Konie – bardzo
potrzebne w pracy na wsi – były wówczas na wagę złota.
Właściwie koni nie lubiłem, bo byłem kościsty i wszystko mnie uwierało, nie było mowy o
siodłach, siedziało się na derkach. Ale na koniu czułem się pewniej, bo jeśli na przykład pojawili
się wiejscy chłopcy, to jednym kopnięciem mogłem spowodować, że koń unosił mnie
w bezpieczne miejsce. Pamiętam również, miałem wówczas już chyba dziewięć lat, jak pojawił
się element seksualny. Zwróciłem mianowicie uwagę, że dziewczęta, nawet starsze, patrzyły
na mnie w górę, a ja na nie z góry. Zrozumiałem wówczas, dlaczego rycerze w książkach,
które czytałem jako dziecko, jeździli na koniach, a nie, powiedzmy, na hulajnogach.
Po wyjeździe z Polski (1957) większość moich przyjaciół: Wojtek Frykowski, Roman Polański,
a także Miloš Forman interesowała się szybkimi samochodami, mnie nigdy to nie pasjonowało.
Motocykle też nie, mimo że będąc jeszcze w Polsce, w Jeleniej Górze miałem nsu.
Kiedy więc rozpoczął się twój romans z polo, w którym konie, i to jakie, odgrywają główną
rolę?
Wkrótce po tym jak poznałem moją późniejszą żonę Mary Weir, na początku lat sześćdziesiątych;
zanim się pobraliśmy, wyjechaliśmy na Florydę w okresie zimowym, do jednej z jej
posiadłości Hobe Sound (wyspa milionerów) niedaleko Palm Beach. Była to wówczas wyspa
protestantów, tzw. WASP, na której nie pozwolono mieszkać Żydom i katolikom. Byłem
chyba pierwszym wyjątkiem. Sąsiadem Mary Weir był były ambasador Stanów Zjednoczonych
w ZSRR, znał dwie moje książki, wydane pod pseudonimem Josepha Novaka. To on
właśnie widząc, że jestem izolowany, spytał: „Jerzy, czy ty widziałeś kiedyś grę w polo?”
Zabrał mnie do najlepszego klubu polo Royal Palm Beach. Do tego sportu, który znałem,
miałem negatywny stosunek, uważałem, że jest sportem dla milionerów, a cóż ja – cudzoziemiec,
pisarz, wówczas na początku kariery? Mój przyjaciel jednak nie dał za wygraną, przytaczając
opinię Theodore Roosevelta, również pisarza, który uważał, że nie ma lepszego
sportu dla intelektualisty w średnim wieku – niż gra w polo.
Dałeś się więc w końcu przekonać?
Tak. Kiedy przyjechaliśmy do Royal Palm Beach, właśnie zakończył się mecz, w którym
grał m.in. mąż Barbary Hutton – Porfirio Rubirosa, znany powszechnie playboy z Republiki
Dominikańskiej, który później został dyplomatą w Paryżu. To był niezwykle miły facet, szalenie
zabawny i gdybym miał go jakoś określić, z całą przyjaźnią, jaką czułem dla Wojtka
Frykowskiego, mogę powiedzieć, że to był „zachodni Wojtek Frykowski”. Z tym, że Wojtek
miał samochody, kobiety i szybką „jazdę życia”, a Porfirio Rubirosa lubił polo i kobiety.
95
Ożenił się z Barbarą Hutton, jedną z najbogatszych kobiet na świecie, która znała moją żonę
ze szkoły.
Jeśli chodzi o polo, w tym czasie on był bardzo dobrym graczem, ale, bez fałszywej
skromności, muszę stwierdzić, że nie był, jak się okazało, dużo lepszy niż ja. Byliśmy w tej
samej kategorii „zaawansowanego dyletanctwa”. To jest chyba najlepsza pozycja w życiu, bo
jest z tego frajda, nie ma się przerostu ambicji, czyli odpada w złym sensie konkurencja, odkrywa
się w sobie nowe możliwości, wynik jest nieważny, liczy się gra.
Na tym polega prawdziwy sport, ale jaką rolę odegrał Porfirio Rubirosa w twoim zainteresowaniu
się polo?
Zasadniczą. Kiedy Porfirio Rubirosa zobaczył ambasadora, którego znał, podjechał do nas.
W czasie powitania ambasador powiedział mu, że jestem z Polski.
– Polska to kraj najlepszych jeźdźców, najlepiej ubranych – zareagował Rubirosa. Zrobiło
mi się bardzo przyjemnie, ale zaraz zapytał.
– Czy gra pan w polo?
– Nie! – odpowiedziałem zgodnie z prawdą.
– Dlaczego?
– Nie lubię koni.
– Jak może mężczyzna nie lubić koni? – zareagował gwałtownie Rubirosa.
– To wynika z mojej przeszłości i dotychczasowych kontaktów z końmi.
– Nie! To wynika z tego, że nie miał pan do czynienia z prawdziwymi końmi; i podał mi
swojego konia. Chcąc nie chcąc wskoczyłem na niego i od tego momentu zaczęła się moja
afera miłosna z końmi i polo.
Co w tym było tak atrakcyjnego?
To wyjątkowo męski sport, wszystko odbywa się w pełnym galopie, konie są do tego przyzwyczajone
i trenowane. Sport z tak zwaną nieregulowaną kolizją, nieomal orgia. Zmiana
konia co trzy minuty daje nieprawdopodobny zastrzyk nowej energii. Precyzja konia daje
poczucie władzy. Jazda na koniu w czasie gry w polo jest tak daleka od defilady ułańskiej, jak
zderzenie ciężarówek od szermierki. Aby bieg konia zwolnić, trzeba mieć dużo siły, nie reaguje
on nawet na dość silne ruchy. Gdyby się nagle zatrzymał, to spowodowałoby to śmierć
gracza, ponieważ wszyscy pozostali wpadliby na niego.
Z zewnątrz oglądane – polo wygląda bardzo niewinnie?
Nic bardziej błędnego. Wysiłek w czasie gry w polo zbliżony jest, wg amerykańskiej organizacji
zdrowia, do wysiłku biegacza maratonu. Trzeba zdać sobie sprawę, że zawodnik musi
mieć całkowitą kontrolę nad koniem lewą ręką, a w prawej trzyma młotek o wadze 16 uncji,
którym wyprostowaną ręką uderza się w piłkę, trzymając się na koniu nogami, czasami wisząc
z jednej czy z drugiej strony, co powoduje niebywałe zmęczenie, ale jednocześnie dostarcza
szalonych emocji. Upadek z takiej pozycji to w najlepszym razie złamanie kręgosłupa
czy żeber, w najgorszym – natychmiastowa śmierć. Właściwie nie ma niegroźnych wypadków
w polo, mówi się, że to jest jedyny sport, w którym nie ma różnicy między wypadkiem a
upadkiem.
W Ameryce istnieje drugi rodzaj polo, tzw. arena, o wiele bezpieczniejszy, gra się na małej
arenie, gdzie nie można rozwinąć galopu, trzy osoby na trzy. Ale to jest tylko namiastka
prawdziwego polo.
Polo uważa się za sport dla superbogatych ludzi – królów i księżniczek, a wokół niego kręcą
się same znakomitości. Dlaczego?
Między innymi dlatego, że w polo gra się w pełnym galopie, a koń nawet najbardziej wytrzymały
może być w tym stanie przez dwie, trzy minuty, później musi odpocząć. Z tego
względu trzeba zmieniać konie, czyli gracz musi mieć od czterech do sześciu koni, a w gorącym
klimacie nawet dziewięć. Do tego obsługa, transport (specjalne samoloty), co czyni polo
niezwykle kosztownym, ekskluzywnym sportem.
96
Czy konie do gry w polo odznaczają się jakimiś specjalnymi cechami?
Są to konie odpowiednio trenowane przez wiele lat, o cenach nieraz dochodzących do kilkudziesięciu
tysięcy dolarów. Dosadnie mówiąc, różnica między koniem, którym się gra w
polo a koniem do zwykłej jazdy, jest taka jak między porsche a ciężarówką.
Ten sport zafascynował cię. Czy doskonaliłeś więc swoje umiejętności?
Po tym jak pierwszy raz zagrałem z Porfirio Rubirosą, odziedziczyłem po nim wybitnego
trenera Jabar Singha (który niestety zmarł w 1986 r.). On trenował mnie w Republice Dominikańskiej,
w słynnej Casa de Campo. Jabar Singh był wówczas uważany za jednego z najlepszych
trenerów, który osiągnął 9 goli w swojej karierze, a trzeba wiedzieć, że maksymalnie
może ich być 10. W całej historii polo było niewielu ponad dwudziestu takich zawodników.
Od tego czasu każdego roku grałem dwa miesiące w polo, zarówno w Republice Dominikańskiej,
jak i w Stanach Zjednoczonych z najlepszymi zawodnikami.
Grałeś w zespołach?
Tak, ale nie chciałem być klasyfikowany przez US Polo Association, w którym jest kilka
tysięcy zawodników i musiałbym rozgrywać mecze w różnym czasie, co ograniczyłoby moją
swobodę. A przecież moim głównym zajęciem jest pisanie.
Jak sam mógłbyś ocenić swoje umiejętności gry w polo?
Mam stosunkowo słabe uderzenie główne, natomiast świetny ruch nadgarstka, co w polo
jest szalenie ważne. Samym ruchem nadgarstka można posłać piłkę na 30 jardów. Gram zwykle
z numerem jeden, jest to pozycja dla najsłabszego gracza, który zawsze znajduje się w
przedzie. Pozostali trzej, którzy potrafią posłać piłkę na odległość 150 jardów, są w tyle. Łapię
długie piłki od nich i w pełnym galopie trzymam tę piłkę przed pyskiem konia, leżąc na
koniu. Reguły gry nie pozwalają, aby mi ją zabrać. Skutki są takie, że Kosiński, który jest
przeciętnym graczem w polo, najwięcej wkłada do bramki.
Wróćmy teraz do twojej książki „Passion Play”, która do dziś jest jedyną powieścią w języku
angielskim, w której główny bohater jest zawodowym graczem w polo?
Kiedy w 1979 roku wyszło Passion Play, polo nie było tak popularne jak dziś. Passion
Play, które rozeszło się w milionach egzemplarzy oraz moje wystąpienia w TV, wywiady w
magazynach przyczyniły się w znacznej mierze do popularyzacji tego sportu w Stanach Zjednoczonych.
Niedługo potem, organizacje polo zaczęły mi dziękować i zapraszać na swoje
uroczystości. Podobnie jak za filmy, wręczałem „Oscary za polo”, które nazywają się „Tommy
Hitchcock”, na cześć wybitnego gracza amerykańskiego, który miał klasyfikację 10. I co
ciekawe, odbywało się to w Royal Palm Beach na Florydzie, gdzie w 1962 roku po raz pierwszy
zetknąłem się z polo.
Interesujesz się tym sportem nie tylko praktycznie, ale i teoretyczna, o czym świadczy bogate
archiwum, różnorodne materiały, jakie zebrałeś na temat światowego polo. Po „Passion
Play” kluby i wydawnictwa z całego świata przysyłają ci swoje publikacje. Czy w związku z
tym, że polo jest silnie związane z końmi, a nie muszę mówić, czym jest koń dla Polakowi było
kiedyś uprawiane w Polsce?
Oczywiście, grano w polo na przykład przed wojną w Łańcucie. Jednym z moich polskich
prototypów graczy w polo był książę Alfred Potocki, który grał w Łańcucie w polo i pokazywał
gościom zamek, wożąc ich po korytarzach powozem zaprzężonym w cztery konie, co nie
przeszkadzało jego matce, Betce Potockiej. Ja niestety nie mogę tego robić, gdyż nie posiadam
takiego zamku. Był on również posiadaczem ponad stu koni, ja zaś jestem uzależniony
od ludzi, którzy pożyczają mi konie do gry.
Nie tylko ja, ale także Ami Shinitzky, redaktor naczelny najpoważniejszego magazynu
wychodzącego w Stanach Zjednoczonych „Polo” (wrzesień 1979), zadał sobie pytanie:
Ale dlaczego polo i konie? Czy nowy motyw stanowi jedynie upust dla prywatnych fantazji
Kosińskiego? Na pewno nie. Siedząc na koniu człowiek poddany jest paradoksowi Kosińskiego:
połączeniu siły i pędu z równą im dozą narażenia się na niebezpieczeństwa i zranie-
97
nia. Każde uderzenie kopyta spowodować może nawet śmierć. Nie chodzi jednak tylko o kategorie
mechaniczne, ale i o to, że wola wierzchowca jest jego niezależnym panem o innych
niż nasze potrzebach. W rezultacie w Passion Play mamy obrazy i ustępy, które dla uprawiających
jeździectwo oddają świetność ich doświadczenia, a dla tych, którzy nie jeżdżą konno,
są rodzajem wprowadzenia w najstarszy stosunek, jaki człowiek nawiązał z istotą innego gatunku.
„...Fabian wiedział, że jego jedyną pasją jest polo, jego jedyną sztuką – zdolność, w siodle
i w ruchu, uderzenia lecącej piłki, jego jedynym rzemiosłem – umiejętność wprowadzenia
piłki na każdą upatrzoną w polu pozycję. Nieustraszony obecnością innych graczy, on, na
koniu w pełnym galopie, z kijem niczym gotową do ataku lancą, w jego mózgu – skondensowana
w jednym akcie teraźniejszość, przeszłość i przyszłość, niedościgniony, bez skazy. W
tych najkrótszych, najbardziej rozświetlonych chwilach życia przenikało go szczęście, zaskakiwała
radość, był pionierem w królestwie rozciągającym się poza znane stany i sytuacje, był
bogiem w doskonałym momencie istnienia”.
Fascynacja Kosińskiego grą w polo w układzie jeden na jednego jest zaraźliwa. Chociaż
polo drużynowe potęguje wysiłek – czterech przekształconych w większą całość – rozmazuje
plan jednostkowy. Wina za przegraną spada na wszystkich, ale również wszyscy dzielą odpowiedzialność
i wyzwanie. Jeśli polo jest konfrontacją, wówczas Polo jeden na jednego jest
jej najdoskonalszą formą.
„Teraz stojąc naprzeciw Eugene’a, Fabian czuł jak jego duch uwalnia się z wizji, która go
krępowała i ze strachu przed śmiercią i z pokusy przeżycia...
Zawisłszy w powietrzu nad piłką, jego kij w górze. Fabian podniósł się w prawym strzemieniu
i nachylił się nad grzbietem Big Licka... Jednym gładkim, wymierzonym uderzeniem
kij Fabiana trafił piłkę W jej punkt zwrotny, a ta przelatując pod szyją konia wystrzeliła w
powietrze dokładnie wtedy, gdy Eugene zwolnił swojego wierzchowca i odwrócił się bokiem
zataczając łuk kijem do gry w polo. Fabian odchylił się do tyłu, by spojrzeć na swego przeciwnika
w sekundzie, w której to uczynił, jego piłka strzeliła Eugene’a w twarz, jej siła uderzenia
przekrzywiła mu kask, nasuwając go na czoło...”
Dla Fabiana polo może czasami oznaczać wojnę, ale charakterystyczne dla tej gry napięcie
i kulminacja są również metaforami miłości fizycznej.
„...Rozlała się nad nim fala uczucia, duma z jego wyczynu. I właśnie wtedy rzemienie, którymi
przytroczone było siodło, zerwały się pod jego ciężarem. W mgnieniu oka paski puściły
i siodło wraz z nim przechyliło się na bok. Kiedy koń skręcił, Fabian wypadł z siodła, zanurzając
się w rozmarzeniu w trawę. Wypuściwszy w końcu lejce, zmoczony kropelkami rosy
niczym zimnym potem, turlał się po trawie poddając się temu wytryskowi wody i piany, który
wydawał się mieć swoje źródło nie w trawie lecz w nim samym, łącząc go z jego ciałem w
nierozerwalną jedność”.
I tak Fabian przechodzi od jednej potyczki do drugiej, licząc się z procesem starzenia, tym
aspektem natury, który przypomina nam o jej przewadze. Ta świadomość nie opuszcza go ani
na chwilę, jest jak tępy ból kompromitujący wcześniejszą wolność, stanowi powód do refleksji
i dojrzewania. Fabian, który cały czas demonstruje niedoskonałości natury ludzkiej: strach,
starzenie się, niepokój, nigdy nie okazuje tkliwości czy skłonności do uczuć. Kiedy w końcu
poddaje się miłości, niespójność tego gestu nie daje czytelnikowi spokoju – przyzwyczailiśmy
się do tego, że Fabian nie potrafi kochać.
Skrupulatność Kosińskiego jako autora jest bronią obosieczną. Żeby stworzyć fragmenty,
do których wciąż chce się wracać, pracuje nad swoimi werbalnymi obrazami właściwie z pasją
naukowca. Są one triumfem języka angielskiego i ostatecznym dowodem, że ich podstawą
nie są kalki językowe. Z drugiej jednak strony dokładne zaplanowanie Passion Play co jakiś
czas zabija niezbędną spontaniczność, spłaszczając nieuchwytny wymiar żywych postaci.
98
Czytając Passion Play gracze w polo uzyskują dodatkową premię, przewagę, jaką niewielu
innych czytelników może się poszczycić: osobiste zrozumienie znaczenia polo dla Fabiana i
Kosińskiego oraz uprzywilejowaną wiedzę o pewnych ludziach, miejscach i wydarzeniach,
które, choć fikcyjne, inspirowane są rzeczywistością.
Życie powieściopisarza nie różni się od życia kolekcjonera nagród: sława dziś, zapomnienie
jutro. W jego życiu jest coś więcej poza honorariami – palące pragnienie usłyszenia raz
jeszcze aplauzu. U Kosińskiego ostatnie 14 lat miało siedem takich kulminacji, każda z nich
objawiała światu geniusz jego talentu i żywość jego doświadczeń. Mimo to nie istnieje on
jedynie od powieści do powieści. Powieść doskonała nigdy nie przestaje się nam odsłaniać.
Kosiński nigdy nie wyrusza w pole, jakiekolwiek pole, bez planu. Przygotowuje się na każde
zdarzenie, delektując się nim tak samo, jak i tym, co było przedtem oraz co nastąpi potem. To
jest chwila w dramacie życia.
...Ale dlaczego polo i konie?
Jak u Dostojewskiego postacie Kosińskiego badają swoje dusze, zawsze szukając granic...
– pisał o Passion Play Stefan Kanfer („Time”, 17 września, 1979).
Oczywiście wierni czytelnicy pasjonujący się twoim życiem, po swojemu przeprowadzą
granice między rzeczywistością a fikcją w „Passion Play”. Zdaję sobie sprawę, ze nie pisałeś
tej powieści dlatego jedynie, że gra w polo na to zasługuje, a raczej ze względu na bohatera.
Dlatego ciekawi mnie, jak bardzo pod tym względem „Passion Play” podobnie zresztą jak
inne twoje powieści, jest autobiograficzna?
To prawda, że mam dużo wspólnego z bohaterem Passion Play. Podobnie jak Fabian jeżdżę
konno i gram w polo, mam podwójną, europejsko-amerykańską przeszłość. Jak Fabian
jestem „człowiekiem przenośnym”, który ceni sobie swoją niezależność. I, podobnie jak Fabian,
doświadczyłem rozpaczy nędzy jak również splendoru, władzy i bogactwa, które są tak
widoczną cechą międzynarodowej sceny polo. Ale zamiast nazywać tę powieść autobiograficzną,
powiedzmy jedynie, że w tym okresie mojego życia naśladowałem Fabiana lepiej niż
jakąkolwiek inną z moich fikcyjnych postaci.
99
Joga
Skąd wzięły się twoje zainteresowania jogą?
Jogą zacząłem interesować się na początku nie z fizjologicznego, lecz literackiego punktu
widzenia, dzięki lekturze Bhagawadgity, którą czytałem już w Polsce. W moim domu teksty
jogi były po wojnie dość popularne, dlatego że ojciec, tak jak mój dziadek Maksymilian Weinreich,
był dość dobrym szachistą w Łodzi. Tradycja grania w szachy, bardzo popularna w
Polsce, szczególnie kultywowana była przez klasę średnią. Celowali w tym Żydzi, którzy zrobili
z tego sport umysłowy. Gra w szachy to jedyna rzecz, jaką wolno było się zajmować nawet
religijnym Żydom w sobotę.
Jaki to ma związek z jogą?
Szachy wymagają koncentracji najwyższego typu, a koncentracja to odpowiednie dotlenienie
mózgu. Dlatego szachiści uczyli się jak oddychać równomiernie, żeby nie tracić równowagi,
gdy robi się zły ruch, aby nie wpadać w panikę, bo szachy są zaprzeczeniem wszystkich
tych stanów. Szachy są racjonalną odpowiedzią na racjonalny ruch czy też nieracjonalny. Do
tego trzeba dodać, że w szachach najwyższy typ koncentracji musi trwać przez godziny. Przy
tego typu koncentracji następuje bardzo duże zużycie paliwa w mózgu. Pod tym względem
mój ojciec osiągnął poziom królewskiej jogi.
Jakie znalazło to odbicie w twoim pisarstwie?
Choćby fragment w książce Steps (Kroki). Interesowała mnie sprawa połączenia dwu teoretycznie
i czasami praktycznie sprzecznych postaw życiowych, mianowicie stanu obezwładnienia
czyli wolności i stanu kontroli. Dialektycznego związku między stanem obezwładnienia
a stanem kontroli, co w jakimś sensie może prowadzić do twórczości artystycznej. Wystarczy
przeczytać prace prof. Stefana Szumana, który miał na mnie wpływ w latach sześćdziesiątych,
a szczególnie jego esej o sztuce dyletancko-dydaktycznej. Bez otwarcia nie ma
inspiracji, ale otwarcie grozi tym, że będzie stan bez kontroli, a sztuka to kontrola obezwładnienia.
I na tym polega także joga. Jest prawdopodobnie tyle typów jogi, ile ludzi którzy ją
uprawiają.
Jaki typ jogi ciebie najbardziej interesuje?
Mnie po pewnym czasie zaczął interesować jeden element, a mianowicie kontrola powietrza,
oddychania. Wielu ludzi uważa, że to jest esencja jogi. Dzięki ćwiczeniom jogi można
kontrolować oddech – jednocześnie występuje stan obezwładnienia i kontroli. Polega to na
tym, że powstaje najpierw świadome, a potem refleksyjne kontrolowanie oddechu. Wtedy,
kiedy kontrola oddechu staje się refleksyjna, osiąga się stan jogi królewskiej. Fizjologicznie
to się objawia w ten sposób, że dzięki kontroli oddech dostarcza zawsze tyle tlenu, ile mózg
potrzebuje, ani więcej, ani mniej. Zapobiega stanom uniesień i depresji. Tutaj fizjologia spotyka
się z metafizyką. Ja sposobem „kevala kumbhaka” trzymam w sobie powietrze bez
przymusu.
Jak to można sprawdzić?
Jedynym sposobem sprawdzenia praktycznego, czy następuje wystarczające utlenienie
krwi na zasadzie prawidłowego oddechu, jest zanurzenie się w wodzie bez ruchu, przy normalnym
oddechu z głową ponad powierzchnią wody, przy ewentualnym zgięciu nóg i trzymaniu
rąk na kolanach, w tzw. pozycji lotosu.
Pisał o tym Kosiński w artykule: Jak nauczyłem się lewitować w wodzie, w magazynie „Life”
(kwiecień 1984):
100
Kiedy w wieku 10 lat ślizgając się na łyżwach po zamarzniętym jeziorze w Polsce zostałem
dla żartu wepchnięty pod lód przez wiejskie dzieci i krztusząc się z trudem wydostałem
się na powierzchnię, wiedziałem, że woda nie jest moim żywiołem. Od tamtej pory – tak w
oceanie, rzece, jeziorze, basenie, jak i nawet w wannie – dręczył mnie strach przed zamykającą
się znowu nade mną taflą wody. Z powodu tej obsesji, mimo że lubiłem pływać, związałem
się z lądem, wybierając narciarstwo i jazdę konną jako moje ulubione dziedziny sportu i
ćwiczeń fizycznych.
Zeszłego roku podczas wakacji w Wenecji Wschodu, Bangkoku, zobaczyłem z jaką łatwością
i nieskrępowaniem traktują wodę Tajlandczycy. Najmłodsze dzieci i najstarsi ludzie pływają
i chlapią się w rzekach, jeziorach i kanałach, jakby woda była naturalnym środowiskiem
człowieka. Pewnego dnia w moim hotelu zobaczyłem, jak Tajlandczyk w średnim wieku zanurza
się w najgłębszym miejscu basenu, ale właśnie gdy spodziewałem się, że zacznie pływać,
złożył razem nogi, położył ręce wzdłuż ud i wyprostowany, z głową nad powierzchnią
zaczął unosić się, jakby stał na przezroczystej półce. Zbliżyłem się do basenu i przyjrzałem
mu się dokładnie: od dna dzieliło go kilkadziesiąt centymetrów wody i nie było tam żadnego
urządzenia, które mogłoby go podtrzymywać.
– Przepraszam – odezwałem się zaintrygowany. – Dlaczego pan nie tonie?
– A dlaczego miałbym tonąć, skoro tego nie chcę? – odpowiedział pytaniem mężczyzna.
– A więc czemu pan nie pływa?
– Nie chcę pływać – odrzekł Tajlandczyk.
– Co pan robi, żeby utrzymać się w ten sposób w wodzie? – spytałem.
– Nie widzi pan? Nic.
– Ale na czym polega ta sztuka? – pytałem dalej obserwując każdy jego ruch.
– Być sobą. Oto cała sztuka – odrzekł zmieniając pozycję. Rozsunął uda, podwinął pod
siebie stopy, położył ręce na pośladkach i ponownie znieruchomiał poddając się delikatnemu
kołysaniu wody.
– Być sobą? To wszystko?
– To wszystko – potwierdził Tajlandczyk.
– Ale kiedy ja jestem sobą i nic nie robię, wówczas tonę – zaprotestowałem.
– Jeśli toniesz, to znaczy, że coś robisz – odparł mężczyzna. – Nie rób nic. Bądź sobą.
– Łatwo powiedzieć! Czy jest jakieś miejsce, gdzie mogę się tego nauczyć? – spytałem.
– Tak – odrzekł nieco zniecierpliwiony. – W wodzie.
– Ale czy zna pan kogoś, kto mógłby mnie uczyć?
– Tak. Ty sam możesz to zrobić – odrzekł z emfazą i odwrócił się ode mnie.
W następnych tygodniach wiele czasu spędziłem na obserwowaniu, analizowaniu i próbowaniu
zrozumienia siebie w wodzie. Najpierw odwróciłem kolejność tego, co zwykle robiłem.
Wchodząc do basenu zamiast zacząć natychmiast pływać, pozwalałem swemu ciału zatonąć,
następnie wynurzyć się, po czym znowu zatonąć i ponownie wypłynąć. Dalej, zamiast
przeciwdziałać pójściu na dno przy pomocy długich wdechów i wydechów, zacząłem ćwiczyć
powolne płytkie oddychanie. Dzięki niemu stałem się mniej podatny na podskakiwanie w dół
i w górę, ale tylko dopóty, dopóki oddychałem miarowo i w równych odstępach. W końcu
nauczyłem się, że aby unosić się w wodzie, tak długo jak zechcę, muszę trzymać ramiona w
tyle, rozluźnić mięśnie, wypiąć brzuch i klatkę piersiową. Po wielu próbach udało mi się nie
robić nic, to znaczy stałem bez ruchu, nabierając jedynie minimum potrzebnego do oddychania
i utrzymywania się na powierzchni wody powietrza, a woda przez cały czas nigdy nie
podniosła się powyżej mojego policzka.
Teraz, czy to w pionie czy w poziomie, mogę jak długo zechcę utrzymać się w wodzie,
rozkoszując się uczuciem wolnego spadania nie idąc na dno. Pozbywszy się strachu przed
zatonięciem, odkryłem nowe przyjemności przebywania w wodzie. Wodna lewitacja stała się
przyjemnością i sportem.
101
Podczas gdy eksperymentowałem i wymyślałem nowe, bardziej śmiałe sposoby utrzymywania
się w wodzie, korzyści z mojego świeżo odkrytego ćwiczenia były oczywiste. Moje
ciało stało się bardziej giętkie, moje płuca się rozszerzyły, mięśnie brzucha rozwinęły się i
stwardniały. Przez lata cierpiałem na nagłe bóle w dolnej części kręgosłupa i uważałem je za
objaw zawodowej choroby pisarza w średnim wieku, obsesyjnie pochylonego nad maszyną
do pisania, a także karę za moje równie obsesyjnie uprawiane narciarstwo, czy napady gry w
polo. Jednakże po kilku tygodniach ćwiczeń z utrzymywaniem się w wodzie, sztywność, napięcie
i bóle pleców zelżały, po czym po raz pierwszy od trzydziestu lat całkowicie ustąpiły.
Ponieważ przy unoszeniu się w wodzie konieczne jest również przyjęcie odpowiedniej postawy
i kontrola oddechu, traktować je można jako łatwe wprowadzenie do jogi oraz innych
ćwiczeń całego organizmu.
Tymczasem w różnych basenach moje utrzymywanie się w wodzie wywoływało różne reakcje.
Dla dzieci wszystkich narodowości było zwykłymi czarami, jednym krokiem do umiejętności
chodzenia w, a w końcu po, wodzie. Dla dorosłych, zwłaszcza dla Włochów, Hiszpanów
i Polaków wychowanych w tradycji zachowania godności nawet pod działaniem stresu
czy w warunkach niewygody, było przyjemną odmianą chroniącą fryzurę przed niesforną
wodą. Wychowani na logice kartezjańskiej Francuzi, szybko zgodzili się, że unoszenie się na
wodzie z głową nad jej powierzchnią jest tym, co odróżnia człowieka od ryby. W trapionej
turystami zatłoczonej Szwajcarii, gdzie na ograniczonej przestrzeni pływacy ściśnięci są jeden
przy drugim, niezliczone ludzkie bójki mogą utrzymywać się na wodzie, nie robiąc ani jednej
falki. Zaś krzyżacki duch moich niemieckich widzów radował się, widząc żołnierską dokładność,
z jaką nawet zanurzony głęboko w wodzie, potrafiłem przyjąć postawę zasadniczą.
Ciekawi mnie, czy twoje unoszenie się na wodzie nie wynikło czasami z twojego lęku przed
wodą, o czym wspominali twoi koledzy ze szkoły?
Nie ma wątpliwości, że zacząłem interesować się tą możliwością pozostania z głową na
powierzchni pod wpływem tego, że nigdy nie lubiłem zanurzać się w wodzie. A pływanie i
wszystkie sporty związane z wodą wywoływały u mnie stres. Bałem się przerwania dostępu
powietrza, po jakichś żartach z czasów młodości, czemu dałem wyobrażeniowo dowód w
Malowanym ptaku.
Może chciałbyś w przyszłości chodzić po wodzie?
Zatrzymajmy się na metaforze, że wszystkim nam chodzi o to, aby mieć głowę ponad powierzchnią
wody, aby się utrzymać ponad powierzchnią fizycznie i metafizycznie.
Czy teraz też oddychasz w ten sposób?
Zawsze, ale dopiero w wodzie można to sprawdzić. Mogę być nawet stopami nad wodą,
jak jestem w dobrej formie. Jest to sprzeczne z tym, co pisze Donna de Varona, podwójna
złota medalistka olimpijska z 1984 roku, że z chwilą kiedy głowa idzie nad wodę, to stopy
muszą wpaść pod wodę. Ja pokazuję, że to nieprawda.
102
Podróże
Oglądałem u ciebie albumy fotograficzne, pełno w nich twoich zdjęć z całego nieomal
świata. Jesteś zapalonym podróżnikiem?
Wolę podróżować na stronicach moich książek, mogę bowiem wymyślać kraje oraz moich
bohaterów. Dlatego wiele podróży wydaje mi się stratą czasu, gdyż traci się energię na rzeczy
nieproduktywne. Ale jeśli już to robię, to odzywa się we mnie artysta fotografik, który ratuje
pisarza mogącego się nudzić, bo pisarz chce wędrować po stronie sam, i w domu. Natomiast
fotograf mówi, że możesz zrobić zdjęcia, jakich jeszcze nie było. Poza tym w podróżach pociąga
mnie to, że mogę chodzić po dzielnicach miast, w których najbardziej widać działanie
czasu. Pamiętaj, że w moim przypadku podróż nie jest łatwą rzeczą, widziałeś to zresztą sam
w czasie naszej wspólnej podróży do Izraela. W większości państw wydawane są moje książki,
czyli podróże połączone są ze spotkaniami z wydawcami, lub jako były prezydent Pen
Clubu jestem „wyłapywany” przez uniwersytety. Na przykład mój wyjazd do Egiptu, który
miał być poświęcony tylko grze w polo, od momentu kiedy postawiłem nogę na lotnisku stał
się podróżą kulturalno-oświatową. Ja wówczas reprezentuję: Amerykę, Pen Club, Yale, Jewish
Presence Foundation. Dlatego moje podróże są męczące, muszą być dobrze zorganizowane,
aby nie było chaosu, i aby nie tracić energii.
Oprócz długich podróży dość regularnie przemieszczasz się pomiędzy miejscami, gdzie
masz swoje mieszkania – między Nowym Jorkiem, a odległym o niecałe sto mil New Haően,
czy Cras-sur-Sierre w Szwajcarii. Jakie jeszcze miejsca na świecie ci odpowiadają i dlaczego?
Paryż jest dla mnie miastem szalenie wygodnym i tam mógłbym mieszkać. Ironicznie
rzecz biorąc mógłbym mieszkać w Bangkoku, mimo że nie znam języka, bo mi tam jest pod
względem psychologicznym bardzo wygodnie. Wygoda psychiczna nie ma nic wspólnego z
jakąkolwiek inną. Trochę mniej chętnie mógłbym mieszkać w Londynie, gdzie przeszkadzałby
mi klimat, ja reaguję mocno na światło. Jeśli jest ciemno i deszczowo, to jest ciemno i
deszczowo w mojej duszy także. Nie zawsze, ale jest potrzebne dodatkowe światło wewnętrzne,
aby nie poddać się temu, co robi na mnie przygnębiające wrażenie. Zwłaszcza woda
spadająca z nieba, wolę mieć wodę dochodzącą do szyi niż wyżej. A poza tym chodzenie
pod parasolką uniemożliwia patrzenie w niebo.
Wspominałeś o podróżowaniu w wyobraźni?
Jest cała literatura pisarzy, którzy piszą o podróżach, i jest cała literatura podróżnicza napisana
przez pisarzy. Najważniejszą rzeczą jest to, że pisarz może podróżować nie ruszając się z
krzesła. Przykładem tego jest Robinson Cruzoe czy Swift w krainie liliputów czy olbrzymów.
W jakimś sensie można powiedzieć, że pisarz powieści opartej na wyobraźni ma największą
swobodę ruchów, bez ruszania się z miejsca. Ta swoboda polega nie tylko na tym, że można
wymyślać środki lokomocji, ale nową planetę, jak to zrobił Verne.
W nowelce pt. „Chantal” opublikowanej przez Long Island Uniőersity (Spring-Summer
1988) wymyśliłeś cały kraj: ...Wkrótce po przybyciu Samuela Kramera do Mandali (stolicy
Mantraku, 69 tysięcy mieszkańców) i wprowadzeniu się do Hotelu Mandala, portier, zawodowo
przyjacielski Mantraka w średnim wieku, w typie „nie opisuj mnie”, wita go z „Wiadomościami
Mandali” w ręku...?
To zabawne, ale niektórzy szukali tego kraju w atlasach. Powieść, którą piszę w tej chwili
Center State dzieje się w kraju, który w jakimś sensie jest krajem stworzonym przeze mnie,
mimo że jest kompilacją wielu krajów.
103
Wielokrotnie widziałem cię przed kolejną podróżą, rozstawione walizki, a ty między tym
wszystkim niezbyt szczęśliwy, raczej podenerwowany?
Dobrze zaobserwowałeś ten stan, który wynika z tego, że nie wiem, co z sobą zabrać z
mojego warsztatu pisarskiego. Ujmując to z punktu widzenia fantastyki naukowej, to bym
chciał, aby za naciśnięciem guzika podróżował ze mną mój pokój. Z moją kopiarką, a zwłaszcza
książkami, które widzisz na półkach. To jest moje intelektualne zaplecze, są to książki,
które w danym momencie mnie pobudzają, pociągają, pomagają, słowniki. Przeniesienie się
do hotelu powoduje, że jestem na łasce i niełasce innej przestrzeni, mam z sobą tylko maszynopis
tego, nad czym pracuję. Ale z drugiej strony to dobrze, bo wobec tego muszę być bardziej
wyobrażeniowy, gdyż nie mam zaplecza. W tym przypadku zmiana klimatu psychicznego
jest spowodowana zmianą miejsca i często topografii fizycznej.
Natomiast bardzo lubię mieszkać w mieszkaniach innych ludzi. Bardzo lubię być gościem,
to polega nie tylko na tym, że lubię moich przyjaciół i chcę żyć na ich koszt – nawiasem mówiąc
jestem tanim gościem, a oni mają dużo miejsca – ale również na tym, że mieszkanie u
kogoś jest wprowadzeniem się w królestwo psychiczne innej osoby.
Co masz na myśli?
Zwróć uwagę na przykład na układ książek w mieszkaniu innych ludzi. Mają oni biblioteki
z książkami, których ja nie mam, albo na które nie zwróciłem uwagi. Są to często książki duże,
na które u siebie nie mam miejsca, a do biblioteki publicznej nie mam czasu chodzić. Jeśli
nawet są to książki podobne tematycznie do tych, które mnie interesują, układ fizyczny tych
książek na półkach jest zupełnie inny. Książki, które u mnie znajdują się pod sufitem, po które
rzadko sięgam, tam mogą być na pierwszym miejscu. Parę dni temu odwiedziłem przyjaciół
i znalazłem się w sypialni, która była wypełniona książkami o drugiej wojnie światowej.
W tej chwili tak się składa, że o drugiej wojnie światowej przypominamy sobie przez nadchodzące
zjednoczenie Niemiec. Gdybym mógł zostać gościem u tych ludzi, co najmniej przez
tydzień, stałbym się ekspertem literatury na temat drugiej wojny światowej w Europie centralnej.
Jak czujesz się w obcych krajach, jeśli nie znasz języka?
Występuje u mnie wtedy stan zagrożenia. Poza krajami z językiem angielskim, w rejonie
języka francuskiego daję sobie jako tako radę, ale nie mogę się dokładnie wypowiedzieć. Nie
umiem używać trybu warunkowego, czyli przedstawiam siebie jako zupełnie inny typ człowieka,
który mówi tylko w czasie teraźniejszym, przeszłym i przyszłym, bardzo zdecydowanie.
W rzeczywistości często posługuję się trybem warunkowym, zakładając, że rzeczy nie
będą miały miejsca, albo iż ewentualnie zaistnieją.
Zaletą pobytu w innym kraju jest to, że się jest w jakimś sensie przestawionym na samotność
swego języka, w tym przypadku mówię o angielskim. Otoczony językiem francuskim
staję się zagrożony i wkładam o wiele więcej energii w to, aby „spod palców” nie uciekł mi
język angielski, systematycznie pracuję nad książką. Zaleta Szwajcarii, która jest krajem
wielojęzycznym, polega na tym, że mam możliwość konfrontacji z książkami włoskimi, francuskimi,
z którymi w sensie pasywnym daję sobie radę. Mam dostęp do innej psychiki, do
innych typów zachowania ludzi, do innego typu werbalnego przedstawiania. W tym przypadku
podróże są dla mnie bardzo ważne, stwarzają pewien typ podniety, praktyki i zachęcają do
inwencji.
Na zakończenie, jaki sposób podróżowania najbardziej lubisz?
Najbardziej lubię być na statku, który nie jest daleko od brzegu. Nie na małym żaglowcu, a
na dużym jachcie, aby ludzie na siebie nie wpadali. Rano na pokładzie mogę siedzieć i pisać,
mając jednocześnie świadomość, że jestem niedaleko brzegu i jeśli chcę być w porcie, i zobaczyć
nowy typ ludzkiej egzystencji, to mogę to zrobić, ale nie muszę. Czyli mam poczucie
bycia ani tu, ani tam. Takie zawieszenie jest znakomite dla powieściopisarza, który w jakimś
sensie jest zawieszony między niebem a ziemią. Następuje u mnie wówczas duża krystaliza-
104
cja pomysłów, ogromna wydajność pracy, bo nie marnuje się energii na życie społeczne –
ubieranie się, na posiłki, na które trzeba chodzić w takie czy inne miejsca. Jestem w jakimś
sensie sam. Przyjaciele na statku mają swoje zajęcia, nikt nikomu nie przeszkadza. Obecność
natury, plaży, wody daje duże możliwości ćwiczeń fizycznych.
Kapitan prosi o zajmowanie miejsc i zapięcie pasów, gdyż za kilka chwil będzie przygotowywał
się do startu. Stewardesy pomagają w tym pasażerom i objaśniają, jak należy się
zachować w czasie awarii, demonstrują sposób użycia masek gazowych, pokazują wyjścia
awaryjne. Ogromny Boeing pełen pasażerów wolno rusza z miejsca, po chwili zatrzymuje się
jednak, mimo że do odlotu pozostały już tylko minuty, a przed nami długa kolejka samolotów
czekających na start. Ponownie w głośnikach rozlega się znajomy głos kapitana: – „bardzo
proszę wszystkich o zajęcie miejsc, w innym przypadku nie możemy kontynuować podróży,
takie są przepisy”. Zaczynam rozglądać się, żeby zobaczyć, dlaczego nie odlatujemy. Z przodu
samolotu dwaj tradycyjnie ubrani Żydzi rozpoczęli modły, stojąc w przejściu, nie robiąc
sobie nic z próśb kapitana, który zresztą za chwilę pojawił się osobiście koło nich, gestykulując
żywo. Na nic to się jednak nie zdało. Zwróciłem się do siedzącego obok Kosińskiego pytając,
jak to się skończy? – Jak się skończy trudno powiedzieć, stwierdził – ale zaczyna się
ciekawie moja pierwsza w życiu podróż do Izraela.
Po czterdziestu minutach Żydzi zakończyli modły, usiedli jakby nigdy nic, a samolot izraelskich
linii lotniczych EL-AL wystartował z lotniska JFK. w Nowym Jorku. Po kilku godzinach
lotu wylądowaliśmy szczęśliwie na lotnisku Ben Guriona w Tel-Awiwie, gdzie na przygotowanej
naprędce konferencji prasowej Kosiński udzielał pierwszych wywiadów prasie
izraelskiej. W czasie dziesięciodniowego pobytu w Izraelu podobnych wywiadów i konferencji
miał kilka dziennie. Kosiński musiał nadrobić pięćdziesiąt pięć lat nieobecności, uczestnicząc
aktywnie w wielu spotkaniach i w międzynarodowej konferencji Historia i kultura Żydów
polskich (Czesław Czapliński, „Przegląd Polski”, II luty 1988, Nowy Jork).
Taki tytuł nosiła międzynarodowa konferencja, która odbyła się w dniach 31 stycznia – 5
lutego 1988 r. w Jerozolimie. Konferencja zorganizowana została przez Instytut Studiów nad
Historią i Kulturą Polskich Żydów Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, którym kieruje
prof. Chone Shmeruk, oraz Instytut Studiów Polsko-Żydowskich w Oxfordzie z prof. Anthonym
Polonskym na czele. Oczywiście w pracach organizacyjnych uczestniczył duży sztab
osób i instytucji, m.in.: Yad Vashem (Israel Gutman, Yitzhak Arab), Uniwersytet Jagielloński
(prof. Józef Gierowski), Uniwersytet Warszawski (Jerzy Tomaszewski), KUL (Jerzy Kłoczowski),
Uniwersytet Hebrajski (Shlomo Avineri, Shmuel Ettinger).
Trudno o lepszy wybór miejsca: „święte miasto” Jerozolima (po hebrajsku Yerushalayim),
zwana jest miastem pokoju. W Jerozolimie, której historia sięga czterech tysięcy lat, krzyżują
się wpływy trzech głównych nurtów religijnych: chrześcijaństwa, judaizmu i islamu. Są tu
bezcenne zabytki i miejsca kultu: Ściana Płaczu, kościół Św. Grobu na wzgórzu Golgota,
klasztor Zaśnięcia NMP z grobem Dawida, meczet el-Aksa, meczet Kubbet es-Sachra. Bezpośredni
kontakt z historią, tak samo znaną przez Polaków jak i Żydów, tworzył znakomity
nastrój dla konferencji na temat obrosłej mitami i niedopowiedzeniami kwestii, jaką są stosunki
polsko-żydowskie.
Trzeba jeszcze gwoli ścisłości dodać, że obecna, największa – tylko z Polski przybyło ponad
80 naukowców i publicystów – konferencja była już trzecią z kolei. Pierwsza odbyła się
w 1984 roku w Oxfordzie, druga w 1986 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie.
W ramach obecnej konferencji odbyło się ponad 40 sympozjów, na których wygłoszono kilkadziesiąt
referatów. Niezmiernie ciekawe było sympozjum na temat “Problemy etyczne Holocaustu
w Polsce”, któremu przewodniczył prof. Józef Gierowski, były rektor Uniwersytetu
Jagiellońskiego, a uczestniczyli w nim: W. Bartoszewski, J. Błoński, V. Erlich, J.T. Gross, I.
Gutman, R. Scharf i J. Turowicz. Dyskusja w dużej mierze toczyła się wokół artykułu J.
105
Błońskiego, który został opublikowany w „Tygodniku Powszechnym”, i wzbudził ogromne
kontrowersje w Polsce i poza granicami.
Z konferencją było związanych wiele imprez towarzyszących: wystawa książek w języku
jidysz, wystawa fotografii, festiwal filmów polskich o tematyce żydowskiej. Oprócz tego pisarz,
Jerzy Kosiński – przewodniczący zarządu Amerykańskiej Fundacji Studiów PolskoŻydowskich
– wygłosił kilka odczytów w Jerozolimie i Tel-Awiwie. Podczas jednego z nich
tak mówił, nawiązując do konferencji:
...Historycy mają prawo traktować zjawiska historyczne jako obiektywne. Powieściopisarz
ma nad nimi przewagę, gdyż może zwrócić uwagę na elementy, które nie są wystarczająco
ścisłe, aby być dostępne naukom historycznym. Na konferencji mówiono dużo o obojętności
Polaków wobec zagłady, że Polacy rzekomo nie zademonstrowali solidarności z Żydami, którzy
ginęli na ich oczach. Oczywiście, zwracano uwagę, że ta obojętność nie była tylko polskim
fenomenem.
Ja chciałbym powiedzieć, o czym historycy na ogół nie mówią, mianowicie o roli strachu,
paniki i autentycznego zdziczenia wywołanego stanem wojny, w którym życie ludzkie zupełnie
się nie liczy, w którym niemieckim rozporządzeniem powtarzanym na każdym drzewie i
domu zakazywano jakiegokolwiek aktu miłosierdzia – pod karą śmierci lub obozu koncentracyjnego
– w stosunku do Żydów. Akt miłosierdzia okazywany jednostce wywoływał zbiorowe
konsekwencje dla całego otoczenia. To znaczy moje wejście jako Żyda w zbiorowość polską
skazywało ją automatycznie na karę, jakiej do tej pory w historii nie było. Nie wolno zapominać
również o okupacji, która manifestowała się obecnością munduru niemieckiego na
każdym kroku. W Polsce było to najbardziej widoczne. Jako pisarz mogę powiedzieć, że
skutki strachu są takie, iż wielu ludzi odwraca się tyłem nie do ofiary, ale do własnego strachu,
którego się wstydzi. Chciałbym wprowadzić nową kategorię „paraliżu psychicznego”,
spowodowanego strachem. O tym historycy nie mówią, mimo że wszyscy wiemy, na czym to
polega. Trzeba ponadto powiedzieć, że strach raz wszczepiony w naturę ludzką w 1939 roku,
powtarzany w 1940, 1941, 1942 roku... będzie coraz większym paraliżem. Nie ma kwestii, że
historia to autentyczne postawy i trzeba mówić o zdziczeniu, o rozpadzie, którego ofiarami
byli nie tylko Polacy, ale i Żydzi. Wystarczy przypomnieć sobie zachowanie niektórych Żydów
spośród kapo, czyli policji żydowskiej...
Każde publiczne wystąpienie Kosińskiego, który po raz pierwszy w życiu odwiedził Izrael,
było szeroko komentowane w prasie. Caler Den-David w „The Jerusalem Post” pisał w artykule
zatytułowanym Kosiński Shakes Them Up m.in.:
...Pisarz Jerzy Kosiński oszołomił tłum na spotkaniu, kiedy bronił zachowania Polaków
wobec Żydów w czasie Holocaustu... Dalej, kiedy zaatakował film dokumentalny Shoah jako
całkowicie „niesprawiedliwy i tendencyjny”, wywołał pojedynek z publicznością... Jego towarzysz
w dyskusji, dr G. Wigoder powiedział, że Kosiński zniekształca historię, przedstawiając
Polaków jako filosemitów, a Polskę jako żydowski raj. Jego atak na Shoah był nieusprawiedliwiony
historycznie.
O znaczeniu konferencji niech świadczy fakt, że za pośrednictwem prof. Józefa Gierowskiego,
gen. Jaruzelski przekazał oświadczenie o chęci normalizacji stosunków z Izraelem, a
także zapowiedział ogłoszenie przez władze PRL oficjalnego oświadczenia na temat „politycznych
błędów popełnionych w latach 1967-1968, włącznie z potępieniem wszelkich form
antysemityzmu i dyskryminacji”. Zapowiedź ta spotkała się z aplauzem uczestników konferencji.
Pobyt Kosińskiego w Izraelu zarejestrowałem na zdjęciach: oficjalne spotkanie z Teddy
Kollek (burmistrz Jerozolimy), Shimon Peres (premier Izraela), pobyt w obozie Palestyńczyków,
w starej Jerozolimie, przy Ścianie Płaczu, Yad Vashem... Dwa miesiące później w
106
kwietniu 1988 r., po trzydziestu jeden latach nieobecności (od 1957 r.), Kosiński przyjechał
do Polski na dwanaście dni. Jego prywatna wizyta zbiegła się z obchodami czterdziestej piątej
rocznicy powstania w getcie warszawskim. W Teatrze STU (12 kwietnia 1988 r.) na spotkaniu
z publicznością Krakowa Kosiński powiedział („Zdanie” 1989 nr 1/82):
...Ja nadal sobie nie zdaję sprawy, że naprawdę jestem w Polsce. Że jestem otoczony
ludźmi, z którymi mógłbym rozmawiać trzydzieści lat temu, i z którymi przez te lata nie rozmawiałem.
Mam z tym duży kłopot czasami. Wpadam w panikę rano i wieczorem. Na przykład
wciąż nie wiem, co ze sobą zabiorę z powrotem do Ameryki? Czy bym chciał być tutaj
dłużej, czy będę się bał wracać. Ktoś mnie zapytał w amerykańskim konsulacie, czy zechcę
zostać? Być może poproszę o azyl? Chodzi o to, jak się mam związać z Polską. Ja bym się z
Polską bardzo chętnie powiązał przez Pen Club, bo nie jestem w jakimś sensie ani polski, ani
amerykański – jestem pisarzem. Mnie kategorie narodowe nie obchodzą zupełnie. Piszę po
angielsku. Redaktor „Przekroju” mówi do mnie: „Panie Jerzy, jeżeli pan zacznie pisać po polsku,
to wpierw dla «Przekroju»”. Pomyślę – powiedziałem. Zobaczymy, czy ktoś inny mi
lepiej zapłaci.
Po powrocie z Polski do Stanów Zjednoczonych, Kosiński w rozmowie, którą z nim przeprowadziłem,
publikowanej w „Przeglądzie Polskim” pod tytułem: Polska – najbardziej uduchowiony
kraj Europy (19 maja 1988, Nowy Jork), wspomina, że największe emocje w czasie
pobytu w Polsce związane były ze „...spotkaniem z bratem – pierwszy raz od 31 lat! Mimo że
był on przez rodziców znaleziony w czasie wojny, przygarnięty i zaadoptowany, to jednak
jest moim bratem. A moi rodzice są jego rodzicami. O wizycie na grobie rodziców nie muszę
mówić, że była wielkim przeżyciem. Ale muszę powiedzieć, że smutek tej wizyty przesłoniła
później radość z powitań ze starymi przyjaciółmi, z patrzenia razem w lustro i mówienia:
«Boże, co się stało?» Siedzenie w kawiarni przy tym samym stoliku, przy którym się trzydzieści
lat temu siedziało. Tańczenie tego samego tanga z kobietami, z którymi się przyjaźniłem
i które fotografowałem. Spotkania z przyjaciółmi, z którymi łączą mnie wspomnienia
stawania się mężczyznami. Dla mnie, jako człowieka i pisarza, powrót, dotknięcie tego świata
jest czymś najważniejszym od czasu wyjazdu z Polski w grudniu 1957 roku.
Byłem w Łodzi, Warszawie, Lublinie, Oświęcimiu, Krakowie... Jednak jedynym miejscem,
w którym się popłakałem, oczywiście poza grobem moich rodziców – był Kazimierz,
dawna żydowska dzielnica Krakowa, którą nasza fundacja – Amerykańska Fundacja Studiów
Polsko-Żydowskich – chce odbudować. Proszę sobie wyobrazić, że zwiedzając bóżnicę zupełnie
odruchowo otworzyłem jedną z szaf. Zobaczyłem setki manuskryptów i starodruków z
XVIII i XIX wieku w opłakanym stanie...
Podczas tej wizyty bardzo silnie uzmysłowiłem sobie nie tylko siłę polskości, jaka po trzydziestu
latach nieobecności we mnie tkwi, ale też, ile jest elementów żydowskich w kulturze,
literaturze i bycie polskim, mimo że w odniesieniu do przeszłości w Polsce prawie nie ma
Żydów. Przed wojną było ponad trzy miliony Żydów, spośród nich większość mówiła po hebrajsku
lub żydowsku. Jeśli to nie świadczy o swobodzie Żydów w Polsce, to co może świadczyć?
Mówienie wobec tego o nienawiści Polaków do Żydów jest historycznym nonsensem.
Żydzi, jak to się potocznie mówi, żyli w Polsce pełną gębą, a że czasami ktoś ich w tę gębę
uderzył – cóż, to była racja żydowskiego stanu bytu. Jako pisarz mogę powiedzieć, że historia
zna inne rozwiązania – np. Hiszpanie wyrzucili Żydów ze swego kraju... Polska jest najbardziej
uduchowionym krajem Europy. To kraj, który wykazał dużą powściągliwość w czasie
konfrontacji, czyli duże poszanowanie życia. Wówczas, gdy konfrontacja między rządem a
Solidarnością mogła zakończyć się tysiącami ofiar, te ofiary były znikome. Tymczasem dla
przykładu dzisiejszy Izrael, mimo powściągliwości, co widziałem na własne oczy, nie może
ich uniknąć. Nie mam co do tego wątpliwości, że ceną za poszanowanie życia, które Polacy
107
cenią sobie tak bardzo – okazał się stan wojenny. W Polsce konfrontacje dowiodły olbrzymiej
dojrzałości społeczeństwa polskiego...
A później na łamach „The New York Times” (22 października 1988) zamieścił esej pt. Restoring
a Polish Jewish Soul:
Rok 1957, w którym jako 24-letni mężczyzna opuszczałem Polskę, wyjeżdżając do Stanów
Zjednoczonych, był duszący dla mnie i mojego pokolenia. Krótki okres wolności wypowiedzi
artystycznej skończył się kwaśną nutą neostalinowskich prześladowań. I jakby nie było dość,
że Polaków już otaczały Sowiety, matka Rosja okrążyła właśnie dwoma sputnikami całą kulę
ziemską.
A teraz przeskoczcie ze mną następne trzydzieści lat mojego życia, podczas których pisałem
spokojnie prozę w Ameryce i trzymałem się z dala od polityki, a jednak ze wszelkich
możliwych powodów skutecznie zablokowano mi wjazd do Polski: najpierw, zaraz po moim
wyjeździe, dlatego że nie stawiłem się z powrotem w przepisowym terminie, potem zaś ponieważ
w konsekwencji tego, co orzekła o mnie i mojej pierwszej powieści Malowany ptak
polska propaganda, stałem się osobą non grata. Mijały lata, umarł mój ojciec, potem moja
matka – ostatnia osoba, z którą łączyły mnie więzy krwi – oboje beze mnie przy ich boku,
pozostał jedynie mój adoptowany przez rodziców brat. Dosyć?
Wiedząc, że nie byłem w Polsce przez 30 non grata lat, wyobraźcie sobie, jak byłem
wdzięczny, kiedy Amerykańska Fundacja Studiów Polsko-Żydowskich, w której jestem
przewodniczącym zarządu, zwróciła się do mnie z prośbą, czy zgodzę się wręczyć Nagrodę
Judaica dla najbardziej zasłużonego w ochronie kultury żydowskiej Polaka oraz czy dostarczę
mu ją osobiście do Warszawy? Na taką prośbę całe moje Ja mówi „tak”.
Następnie wykonuję półoficjalny telefon do polskiego konsula w Nowym Jorku. Udaję
nonszalancję, choć moje polskie serce łomocze jak opętane. Mówimy po polsku językiem,
którego starałem się nie zapomnieć, mimo że od 1957 roku wyrażałem swoje myśli po angielsku.
Pytam go wprost: „Czy rząd polski nie będzie miał nic przeciwko temu, bym odwiedził
kraj?”
Nie, rząd polski nie ma nic przeciwko, odpowiada konsul. Co więcej, kontynuuje, ponieważ
pan Kosiński już raz odwiedził Polskę, między 1933 rokiem, kiedy się tam urodził, a
1957, kiedy na swoje twórcze wygnanie wybrał Amerykę, obecny rząd polski traktować będzie
jego podróż jako powtórne odwiedziny, a nie wizytę, dodaje z powagą.
Pakując do plecaka pudełko okruchów nie zatartych przez czas wspomnień, wyruszam do
Polski w towarzystwie Kiki, mojej urodzonej w Ameryce, wykształconej w Anglii żony, która
nie zna słowa po polsku.
Lądujemy w Warszawie, po krótkim locie z Wiednia i już z lotniska w Polsce, połykając
pigułkę łez, moje amerykańskie Ja nadaje do mnie następującą informację: „Rozmawiając po
polsku z każdym, z kim zechcę, czuję, że dotknięcie polskiej ziemi porusza we mnie najgłębsze
sfery mojej świadomości”.
W dniu naszego przyjazdu, to co wcześniej zaplanowane było w Warszawie jako małe
przyjęcie z okazji wręczenia Nagrody Judaica, staje się, przypadkowo, głośnym wydarzeniem
publicznym. Gdziekolwiek pójdę przeprowadzają ze mną wywiady, czy to weseli „organiści”
z Solidarności czy zawsze poważne organa partyjne.
Idąc za głosem serca i wspomnień podróżujemy z żoną z miejsca na miejsce, dodając do
chwil zdziwienia dawkę zmienionego upływem czasu rozpoznania. A potem jedziemy do
mojego rodzinnego miasta, Łodzi.
Do drugiej wojny światowej Łódź, centrum włókiennicze, nazywane było „Manchester Europy
Wschodniej”. W mieście tym, w którym około 250 000 natchnionych, mówiących głównie
jidysz Żydów stanowiło jedną trzecią mieszkańców, przyszedłem kiedyś na świat. Mieszkałem
tam przed wojną i studiowałem po wojnie.
108
Kiedy chodzę ulicami Łodzi rekonesans rodzinnego miasta przeradza się w rekonesans
własnego Ja.
Największe wrażenie robi na mnie największy na świecie cmentarz żydowski. Ponad 180
000 grobów i grobowców stoi tu dumnie na warcie, wiele z nich to największe i najbardziej
wyszukane okazy z wszystkich, jakie kiedykolwiek widziałem. To właśnie w getcie łódzkim
zginęło wielu moich krewnych, tu lub w drodze do komór gazowych.
Wracając do teraźniejszości. Cały spięty spotykam się z Henrykiem, moim adoptowanym
bratem. Pamiętacie, że kiedy widzieliśmy się ostatnio w 1957 roku, miał 17 lat. Teraz ma
około 47. Mimo upływu trzydziestu lat wygląda dla mnie ciągle tak samo.
Podczas tych lat oddzieleni Żelazną Kurtyną rzadko dzwoniliśmy czy pisaliśmy do siebie,
teraz ręka w rękę, łzy w łzy, pochylamy się w podwójnym żalu nad podwójnym grobem naszych
rodziców.
Po spotkaniu z Henrykiem moje niespokojne Ja ciągnie mnie i Kiki z Łodzi do krakowskiego
Kazimierza.
Kiedyś wyodrębniona dzielnica Krakowa zamieszkana przez stulecia głównie przez polskich
Żydów, dziś stanowi nierozdzielną część miasta, z którego polscy królowie rządzili polskim
królestwem, królowie ci byli wystarczająco potężni, by dać milionom Żydów z innych
części świata ich polin (od hebrajskiego słowa pohlin – „tu będziesz żył na wygnaniu”) – jak
Żydzi nazywali Polskę, kiedy po raz pierwszy odwoływali się do niej.
Kiedy na Kazimierzu, w starej żydowskiej dzielnicy, gdzie tak wiele domów i synagog
wymaga remontu, robiłem zdjęcia XVI-wiecznego żydowskiego cmentarza, słyszałem jak
każdy kamień woła do mnie: „Przywróć, i to szybko, świetność żydowskiego Kazimierza, czy
nie jestem częścią twojej duszy?”
Z przepełnionym sercem zostawiamy za sobą świetlistą ziemię Krakowa, by po niecałej
godzinie zatrzymać się w Oświęcimiu, piekle stworzonym przez człowieka, gdzie naziści
próbowali przekształcić bogatą duszę żydowskiego narodu w użyźniający glebę nawóz, i w
czym ponieśli bezlitosną klęskę. „Być Żydem w dwudziestym wieku, znaczy otrzymać specjalny
dar” – napisał Muriel Rukeyser. Dosyć.
Wraz z pojawieniem się krótkich fragmentów moich powieści w polskiej prasie, przyjmuję
zaproszenia na organizowane ad hoc spotkania, głównie z publicznością studencką. Mówię do
nich spontanicznie, a oni spontanicznie mi odpowiadają. Samolubnie chwalę się przed nimi,
jak to jest, kiedy moje Ja po trzydziestu latach myślenia po angielsku znowu wypowiada się w
języku polskim.
Oni zaś opowiadają mi bezinteresownie jak to jest, gdy – młodzi i wykształceni – zmuszeni
są czekać 20-50 lat na mieszkania, których jakieś 15 milionów rozpaczliwie potrzebuje.
109
Fundacje i biznes
Pod koniec 1987 roku Jerzy Kosiński zaczął coraz częściej mówić o planach założenia
fundacji, a kiedy po kilku tygodniach zaprosił mnie na pierwsze zebranie, przeprowadziłem z
nim wywiad pt. Nowa fundacja w Nowym Jorku („Przegląd Polski”, 19 listopada 1987, Nowy
Jork). Zapytany wówczas, jak powstała idea fundacji, odpowiedział:
To długa historia. W czasie pracy nad Pustelnikiem 69 Ulicy, która ma się ukazać w marcu
1988 r., musiałem dosłownie uciekać od fikcji literackiej w stronę źródeł historycznych.
Książka obejmuje duży krajobraz historyczny polsko-żydowski, ponieważ miałem już subiektywny
głos głównego bohatera Norberta Koskiego, szukałem najbardziej miarodajnych
zobiektywizowanych wypowiedzi. Właśnie wtedy dotarłem do Instytutu Studiów PolskoŻydowskich
w Oxfordzie. Dowiedziałam się również, że istnieją niezależne, ale powiązane z
Instytutem Fundacje Studiów Polsko-Żydowskich w Bostonie, Miami i Chicago. Zapytałem
samego siebie, dlaczego nie ma takiej w Nowym Jorku? Po ukończeniu książki pomyślałem,
że albo wpadnę w depresję, albo będę kontynuował zainteresowania, jakim książka jest poświęcona.
Ale bez dalszego pisania. W tym przypadku oznaczało to zainteresowanie się sobą
samym – Jerzym Kosińskim. Skąd się wziął? Jakim jest obdarzony ładunkiem psychicznym?
Jakie mam możliwości, aby w wieku 55 lat spojrzeć na swoją przeszłość tak, jak mój bohater
patrzy na swoją?
Doświadczenia z okresu prezesury w Pen Clubie – walki o prawa autorów w różnych krajach
– wykazały, że najwięcej można osiągnąć poprzez instytucje. Zapytałem ludzi z Oxfordu,
dlaczego nie nią w Nowym Jorku Fundacji Studiów Polsko-Żydowskich? Tu przecież żyje
mnóstwo Polaków, Żydów i ludzi, którzy skorzystali z kultury polsko-żydowskiej. Ktoś żartobliwie
powiedział, że w Nowym Jorku nas na to nie stać.
Ale w końcu zwrócono się do ciebie?
Ale odpowiedziałem, że nie mam wystarczająco dużo energii i czasu, obiecując rozejrzeć
się za ewentualnym prezesem. I tu powstał problem. Okazało się, że w Ameryce ludzie nie
mają czasu. Czas dla ludzi oznacza pieniądze. Po różnych próbach doszedłem do wniosku, że
zamiast tracić czas na szukanie wybitnego finansisty amerykańskiego, który zechciałby zostać
prezesem fundacji, trzeba szukać ludzi interesujących się naszą przeszłością. W konsekwencji
przy kolejnej propozycji prezesury zgodziłem się, z zastrzeżeniem, że napisane będzie przy
moim nazwisku – biuro prezesa. W ten sposób będzie wiadomo, że to, co jest ważne, to nie
osoba, a biuro. (...) Tymczasem szukam pieniędzy, odbywam każdego dnia serię spotkań.
Zaczynam od przyjaciół, których staram się poruszyć. Nieraz kłócę się z poglądami, że lepiej
dawać pieniądze na rzeczy, które mają przyszłość, a przeszłość jest nieważna. Od czasu do
czasu spotykam się z godnymi uznania postawami, np. jeden z wybitnych amerykańskich
impresariów teatralnych obiecał zabezpieczyć wszystkie dokumenty żydowskie znajdujące się
w bibliotekach w Polsce.
Skąd pochodzą podstawowe fundusze?
To ciekawe, sporo pieniędzy dał człowiek, który nie jest Żydem ani katolikiem. Bezwyznaniowy,
był kiedyś protestantem. Swoją decyzję umotywował w ten sposób, że jest ważne,
aby człowiek taki jak ja – a byłem jedynym polskim Żydem, jakiego bliżej znał – człowiek w
jakimś sensie bez rodziny, miał prawo do swojej przeszłości. Stwierdził, że jeśli amerykański
Irlandczyk czy amerykański Włoch ma takie prawo, to dlaczego nie Jerzy Kosiński, który nie
zmienił nazwiska. Jerzy Kosiński to nie jest żydowskie nazwisko. Żydowskie nazwisko to
Jerzy Lewinkopf. Gdybym po przyjeździe do Stanów Zjednoczonych zmienił nazwisko, czy
110
powiedzmy powrócił do nazwiska Lewinkopf, a matka była z domu Weinreich – otworzyłoby
mi to wiele dróg w Nowym Jorku. Moja siła polegała jednak na nazwisku Jerzy Kosiński,
które łączy mnie z przeszłością. Ten Amerykanin z Los Angeles to zrozumiał i dał mi pieniądze.
A w ogóle pierwsze fundusze dostałem od amerykańskiego Żyda, którego dziadkowie
przybyli z Białegostoku.
W jaki sposób zamierzasz zainteresować Fundacją szersze grono Amerykanów?
Poprzez Brunona Schulza, polskiego pisarza, który był Żydem i który mając do wyboru
czy pisać po niemiecku czy po polsku – wybrał Polski. Niemiecki znał wystarczająco dobrze,
aby tłumaczyć Kafkę.
Mając możliwość stania się częścią większej w sensie topograficznym kultury niemieckiej,
pisał nadal po polsku. Był świadomie zaściankowy, uważając, że zaściankowość nie istnieje.
Dziś widzimy, że to nie zaściankowość, a uniwersalność. Ze swoimi dwiema książkami, które
dzięki tłumaczeniom i wprowadzeniu przez Johna Updike i wielu innych pisarzy amerykańskich
są znane, Bruno Schulz będzie naszym pomostem do wielkiego środowiska intelektualno-
artystycznego Ameryki, które może książki przeczytać, zobaczyć jego rysunki i wejść w
problematykę polsko-żydowską.
Chcemy, łącznie z Pen Clubem, zorganizować tydzień poświęcony Schulzowi. Na zakończenie
sympozjum przyznana będzie po raz pierwszy Nagroda im. Brunona Schulza.
Kto jest jej fundatorem?
Ufundowałem ją prywatnie i zabezpieczyłem w ten sposób, aby co roku, może w dzień
śmierci Schulza, Pen Club przyznawał dziesięć tysięcy dolarów.
Jest to chyba najwyższa nagroda literacka Pen Clubu?
Tak. Do tej pory największą, siedem i pół tysiąca dolarów, ufundowała Mary Hemingway.
Jakie będą zasady przyznawania tej nagrody?
Ufundowałem ją i odsuwam się od tego: Pen Club zdecydował, że będzie to nagroda przyznawana
pisarzowi mało znanemu, którego książka lub książki ukażą się w Stanach Zjednoczonych.
Dzięki tej nagrodzie nazwisko Schulza na stałe wejdzie do intelektualnego świata Ameryki.
Wracając jeszcze do fundacji, której honorowymi patronami są wielcy i znani ludzie, kto jest
jeszcze z nią związany?
Fundacja jest kierowana przez tzw. zarząd dyrektorów, grupę ludzi, których stosunek do
przeszłości jest emocjonalny i intelektualny. Ale to nie są tylko Polacy, Żydzi, czy też polscy
Żydzi.
Czy masz jakąś specjalną ideę, którą przez Fundację chciałbyś zrealizować?
Moją prywatną ambicją jest zebranie funduszów na otwarcie w Warszawie centrum kultury
badań polsko-żydowskich, które obejmie swą działalnością całą Europę Wschodnią.
Widzę je jako żyjące muzeum. Holocaust byłby jednym z tematów, na pewno nie ostatnim,
gdyż kultura duchowa nie umiera, trwa wiecznie. W marzeniach widziałbym centrum jako
duży budynek, centralnie ulokowany, z salami odczytowymi, gdzie mogłyby się odbywać
międzynarodowe konferencje. Przeszłość nie tyle zatrzymana, ale kontynuowana, będąca
czynnikiem obecności. Nie zamknięte na kłódkę muzeum, do którego odwiedzenia potrzebne
jest specjalne zezwolenie. Na świecie jest 15 milionów Żydów, z czego co najmniej połowa
ma duchowe więzy z Europą Wschodnią, o czym pisze Abraham Joshua Heschel – mój żydowski
duchowy nauczyciel. Nieważne jednak, ilu Żydów mieszka w Warszawie, kultura
polsko-żydowską nie należy do nich, jest własnością nas wszystkich – Żydów i nie-Żydów.
Tak jak kultura polska nie jest własnością tylko Polaków.
Nie skończyło się na wielkich planach. Fundacja zaczęła aktywnie działać, a Kosiński, tak
samo jak było w czasie prezesury w amerykańskim Pen Clubie, sam pokrywał wszystkie wydatki.
Na początku lutego 1988 roku przy udziale Fundacji odbyła się w Jerozolimie niezwy-
111
kle udana konferencja pod znamiennym tytułem: „Historia i kultura Żydów polskich”, o której
pisałem wcześniej w rozdziale – „Podróże”.
A już we wrześniu Fundacja zorganizowała w Nowym Jorku dni uczczenia pamięci życia i
pracy Brunona Schulza (1892-1942). W wielodniowym programie zapoczątkowanym 26
września 1988 roku w nowojorskim Town Hall Theatre przyznano pierwszą Nagrodę im.
Brunona Schulza dla mieszkającego w Paryżu polskiego poety Zbigniewa Herberta. Fundatorem
nagrody wynoszącej 10 tysięcy dolarów jest Jerzy Kosiński. Od tego czasu co rok jest
ona przyznawana przez Jewish Presence Foundation poprzez Pen Club, który spełnia rolę
jury, stanowi ona dowód uznania dla nieamerykańskiego pisarza, którego twórczość zasługuje
na szerszą popularyzację w Stanach Zjednoczonych. W 1989 roku otrzymał ją pisarz jugosłowiański
Danilo Kish. W tym samym czasie w The New York Academy of Art otwarta została
wystawa rysunków Brunona Schulza wypożyczonych z Muzeum Literatury w Warszawie,
pokazywanych po raz pierwszy w Stanach Zjednoczonych.
Odbył się również w The 57th Street Playhouse pokaz filmów opartych na prozie Schulza:
Niebo bez słońca w reżyserii J. Rybkowskiego, Cast in to time w reżyserii A. Skiby, Sanatorium
pod klepsydrą w reżyserii W. Hasa, a w Lamb’s Theatre sceniczna adaptacja utworów
Schulza. Jakby nie dość tego wszystkiego, na amerykańskim rynku wydawniczym, w zasłużonym
wydawnictwie Harper and Row ukazała się elegancko wydana książka pt. The Letters
and Drawings of Bruno Schulz – w opracowaniu Jerzego Ficowskiego i ze wstępem Adama
Zagajewskiego. Znajdują się w niej m.in. nigdy dotąd nie publikowane rysunki Schulza, o
którego prozie w Ameryce pisali:
...Znakomite, żywo rozświetlone opowiadania, które miały ogromny wpływ na takich amerykańskich
pisarzy, jak: John Updike, Philip Roth, Bernard Malamud, Saul Bellow, Cynthia
Ozick. I.B. Singer powiedział o nim: „Gdyby Schulzowi pozwolono dożyć swych dni, mógłby
podarować nam niewypowiedziane skarby, ale to co zrobił w swoim krótkim życiu wystarczyło,
by stał się jednym z najznakomitszych pisarzy, jacy kiedykolwiek żyli...”
Kosiński stworzył też fundację – Jewish Presence Foundation. Cele i formy jej działalności
określa program:
Niewiedza jest źródłem uprzedzenia; strach – duszą represji. Fundacja Obecności Żydowskiej
chce sięgać poza świat żydowski, angażować innych nie tylko w dialog, ale w praktyczne
programy, które informowałyby opinię publiczną o twórczej roli, jaką Żydzi odegrali w
świecie i w kolejnych krajach, które stały się ich domem. Aby to osiągnąć, Fundacja inicjuje
programy, które informują i kształcą opinię publiczną, pokazując znaczenie kultury żydowskiej.
Programy te mają na celu ochronę kultury i intelektualnego etosu Żydów oraz ukazanie
jak ich duch przenikał sztukę, myśl i nauki różnego rodzaju i jak ona sama kształtowana była
przez sztukę, myśl i naukę innych.
Fundacja pragnie:
– ochronić dziedzictwo i kulturę żydowską,
– zainicjować i poprzeć projekty „afirmacji życia”, które potwierdzą znaczące osiągnięcia
intelektualne i artystyczne poszczególnych osób i wspólnot na rzecz wzbogacenia zarówno
jakości życia w swoich krajach, jak i jakości życia wszystkich ludzi,
– wspierać wspólne akcje społeczne w sprawach leżących w sferze powszechnego zainteresowania,
– tworzyć wspólnie z innymi grupami programy, które demonstrować będą pluralistyczne
tworzenie kultur.
Fundacja Obecności Żydowskiej nie jest sekciarska czy etnocentryczna. Kultury i idee są
własnością wszystkich bez wyjątku. Credo fundacji to ochrona duchowego pluralizmu, która
służy wzajemnemu zrozumieniu i tworzeniu.
112
O bardziej szczegółowe informacje na jej temat zwróciłem się do Jurka Kosińskiego.
Jak po polsku nazywać się będzie Jewish Presence Foundation, nie można chyba tłumaczyć
dosłownie?
Z tym jest problem, ale myślę, że nazwa Fundacja Obecności Żydowskiej jest najbliższa
tego, czym ma się zajmować.
No właśnie, czy mógłbyś cos więcej powiedzieć o jej celach, niż to, co podano w suchym i
lakonicznym programie, który można różnymi sprawami wypełnić?
Projekty, które chcemy z czasem realizować nie muszą same przez się dotyczyć osobowości
żydowskich, ani nie muszą być związane z instytucjami żydowskimi. Mogą dotyczyć idei,
na przykład w tej chwili zajmuję się problemem oświaty w Meksyku. Chodzi o zwrócenie
uwagi na to, że w Meksyku tylko osiem procent dzieci ma możliwość skończenia sześciu klas
szkoły podstawowej. Powodem takiego stanu rzeczy są trudności ekonomiczne. I chociaż w
tym kraju mają nauczycieli, nie mają szkół, albo – o ironio – są budynki, w których brak podstawowego
wyposażenia, między innymi krzeseł, biurek itp.
Co chcesz więc robić?
Postanowiłem zwrócić się do paru wybitnych ludzi, aby stworzyć w Stanach Zjednoczonych
„Desk and Chair Festival” („Festiwal biurka i krzesła”). W ramach tej akcji Amerykanie
(na terenie całych Stanów Zjednoczonych) zostaną poproszeni o to, aby pozbyli się rzeczy,
które są im niepotrzebne, poczynając od krzesła i biurka, maszyny do pisania, VCR. Rzeczy
te chcemy przekazać Meksykanom. To by był największy festiwal dawania w historii świata.
Na podstawie paru telefonów stwierdziłem, że można dostać kilkadziesiąt tysięcy mechanicznych
albo elektrycznych maszyn do pisania w przeciągu jednego tygodnia w Nowym Jorku.
Wiele rzeczy można otrzymać od dzieci amerykańskich, przecież większość ich mieszkań
zawalona jest zabawkami i pomocami naukowymi.
Druga akcja prowadzona jest w New Haven i Hartford, dwóch najbogatszych miastach w
Stanach Zjednoczonych. New Haven jest na drugim miejscu w Stanach Zjednoczonych pod
względem śmiertelności dzieci po narodzeniu! Miasto uniwersyteckie przepełnione lekarzami?
A Hartford naładowane firmami ubezpieczeniowymi – na czwartym miejscu!
Czym jest to spowodowane?
Tym, że dobre szpitale nie chcą przyjmować ludzi bez ubezpieczeń, a kogo dziś stać na
ubezpieczenia? Nie chcą przyjmować czarnych, bo przychodzą bez karty kredytowej, a skąd
mogą mieć kartę kredytową? Pytania można by mnożyć. Wobec tego młode kobiety z nieślubnymi
dziećmi znajdują się często w tragicznej sytuacji. Ja się z tym nie mogę pogodzić z
etycznego punktu widzenia, mam mieszkanie w New Haven.
Powodem drugiej twoja podróży do Polski było to, że wyszedł „Malowany ptak”, ale także
załatwiłeś wiele spraw dla nowej Fundacji?
Tak, w Krakowie udało się znaleźć miejsce, w którym będzie można zorganizować Centrum
Obecności Żydowskiej. Plany są takie, aby w dwu ogromnych pomieszczeniach powstało
„planetarium obecnego umysłu ludzkiego” z najnowocześniejszymi środkami technicznymi
– komputerami z urządzeniami wykorzystującymi doświadczenia Hollywoodu, Disneylandu,
wszystkich możliwych źródeł kultury. Chodzi o pokazanie, jak różnymi wynalazkami
promieniowała kultura polsko-żydowska na terenie Rzeczypospolitej. W Oświęcimiu
królują popioły i śmierć, a tutaj na ogromnej świetlnej mapie po naciśnięciu odpowiedniego
guzika ukażą się idee, nazwiska wynalazców i informacje o tym, co dzięki nim zmieniło się
na świecie. Dotkniesz klawisza z hasłem Oświęcim i zobaczysz, ilu zginęło tam potencjalnych
wynalazców i ilu spalono ludzi o genialnych umysłach. Trzeba to będzie tak skonstruować,
aby nadać wizualną formę umysłowi ludzkiemu, czego dotąd nikt nie zrobił. Później
można przenieść to również jako kopię na Florydę do Disneylandu. Ale wcześniej należy to
zrobić w krakowskim Kazimierzu jako przeciwstawienie się Oświęcimowi. Już mamy pawilon
na to przedsięwzięcie wartości 50 milionów dolarów w Orlando na Florydzie.
113
Kto to sfinansuje w Polsce?
Chcemy tym zainteresować kogoś z właścicieli największych sieci hotelowych w Stanach,
kto wybuduje dobry hotel w Polsce i będzie utrzymywał to planetarium życia. Jeszcze raz
podkreślam, że to musi być technologiczny cud świata, musi robić wrażenie o wiele większe
niż Oświęcim. A dokładnie musi robić takie wrażenie, jakie robi życie w przeciwieństwie do
wrażenia, jakie robi śmierć.
Co oprócz tego planuje Fundacja?
W Anglii chcemy pokazać wpływ Żydów m.in. na naukę, medycynę, sztuki piękne, a w
tym także na fotografię. We Francji i Hiszpanii będziemy się zajmować językiem ladino, którym
Żydzi mówili poza hebrajskim i jidysz w krajach arabskich i Hiszpanii, a który zaginął.
W tej chwili mówi nim tylko milion ludzi.
Oprócz aktywnej działalności w Fundacji jesteś w Zarządzie korporacji PARC (Polish
American Resources Corporation), o której ukazało się w Polsce i Stanach Zjednoczonych
wiele artykułów, w tym ostatnio o AmerBanku – AmerBank, czyli Amerykański Bank w Polsce
(„Nowy Dziennik” 16-17 czerwca):
W dniu 31 maja odbyło się w Warszawie walne zgromadzenie akcjonariuszy Banku Amerykańskiego
w Polsce. W grudniu ubiegłego roku bank ten otrzymał od władz polskich pierwsza
licencję jako bank prywatny o przewadze kapitału zagranicznego. Jedna trzecia wstępnego
kapitału, opiewająca na 7 500 000 $, należy do PARC – Polish American Resources Corporation.
Przewodniczącym Rady PARC jest Jerzy Kosiński, a prezesem Jan Byrczek.
Pozostałymi amerykańskimi akcjonariuszami AmerBanku są: Bankers Trust Company, jeden
z największych banków amerykańskich, którego aktywa przekraczają 55 miliardów $;
Morrison Knudsen Corporation, czołowa firma inżynieryjno-konstrukcyjna; Time Warner
Inc., największa na świecie firma w dziedzinie masowego przekazu o obrotach przekraczających
10 miliardów $ rocznie – Stanisław Bednarski współwłaściciel „Nowego Dziennika”.
Pozostałe 20% kapitału jest w rękach polskich. Do polskich udziałowców należą: Polskie
Górnictwo Naftowe i Gazownictwo, cztery inne przedsiębiorstwa państwowe i prywatne, oraz
22 osoby prywatne.
Rada banku, która ukonstytuowała się tego samego dnia, na przewodniczącego wybrała
Witolda Sulimirskiego, byłego członka zarządu Irving Trust Company w Nowym Jorku, na
wiceprzewodniczącego Jamesa Claytona (Managing Director Bankers Trust Company).
Prezesem został Zygmunt Niewiarowski, były dyrektor szeregu banków handlowych i inwestycyjnych
w Anglii, Francji oraz na Środkowym Wschodzie.
Bank Amerykański w Polsce wkrótce rozpocznie działalność doradczo-inwestycyjną w
ramach „joint venture” pod nazwą AmerTrust, która stworzona ma być wspólnie z Bankers
Trust Company i PARC.
AmerTrust specjalizować się będzie w takich dziedzinach, jak: wprowadzanie kapitału zagranicznego
do Polski, prywatyzacja, tworzenie „joint venture”, rozwój rynku kapitałowego.
Operacje komercyjne wszczęte zostaną przez AmerBank przed końcem roku. Lokal banku
będzie się znajdował przy ulicy Marszałkowskiej 115 w Warszawie, z oddziałami w kilku
miastach polskich.
Jakie, oczywiście najbardziej ogólnie, ma założenie PARC?
PARC ma proste założenie, uznaje, że rzeczą niezaprzeczalną jest to, iż najważniejszą potrzebą
ekonomiczną Polski, która jest jednocześnie najtrudniejsza do zagwarantowania, jest
sprawa mieszkaniowa. Nie ma kwestii, że biorąc pod uwagę typ wartości kulturowych, jakie
panują w Polsce, człowiek bez mieszkania nie może zdefiniować się jako osoba na własnym
terenie. Polska jest krajem, w którym ludzie myślą w kategoriach własności – czy to psychicznych,
czy moralnych, czy ekonomicznych. Wszystko wyszło z założenia, że dom człowieka
to jego twierdza dla rodziny, bez mieszkania budować rodziny nie można.
114
Jeśli chodzi o budowanie domków rodzinnych Polska zajmuje chyba jedno z ostatnich
miejsc na świecie. Sytuacja się jeszcze pogarsza, gdyż istniejące domy niszczeją, ponieważ
nie są konserwowane. Sprawa jest prosta – co najmniej kilka milionów Polaków mieszka w
warunkach, w których nie mogą rozwijać swoich zainteresowań, nie mogą mieć prywatnego
życia rodzinnego.
Ale z drugiej strony na całym świecie nikt mieszkań nie dostaje za darmo?
Nie ma kwestii, że polskim robotnikom nikt mieszkań nie wybuduje za darmo – PARC też
nie. Ale mogą oni zapłacić, aby przedsiębiorca amerykański, który będzie w to inwestował,
został wynagrodzony. Chcemy zaspokoić najbardziej żywotne interesy Polski.
Ale wracam jeszcze raz do pytania – czym Polacy zapłacą? Wiadomo przecież, jakie są
koszty budownictwa w Ameryce.
Zapłacą dając siłę roboczą, uzbrojony teren, spłacając długoletnie korzystne kredyty. Przeniesienie
technologii budowlanych do Polski to niezbyt wielki interes. W Stanach Zjednoczonych
domy buduje się masowo. Jednocześnie istnieje w Polsce wiele przedsiębiorstw, które
wytwarzają znakomite półprodukty wówczas, gdy jest finansowa motywacja. Kiedy zaczniemy
wprowadzać nowe technologie budowlane, okaże się, że domy nie muszą wyglądać jak
koszary, betonowe baraki. Mogą być lekkie, łatwe do ustawienia i funkcjonalne. Ludzie zobaczą,
że ich na to stać i że będą je mieli w ciągu trzech, czterech lat. Będą mogli budować życie
kulturowe, myśleć o książkach, dokształcaniu się. Alkoholizm spadnie o połowę, bo będzie
na co odkładać pieniądze. Polska ma ogromne możliwości, gdyż jeśli wejdą tu najnowsze
technologie, to będzie miała za kilka lat najnowocześniejszy park maszynowy. W tej sytuacji,
wbrew sprawiedliwości dziejowej, znalazły się Niemcy i Japonia po drugiej wojnie światowej.
Były zrujnowane wojną a dostały najnowszy park maszynowy i stały się potęgami technologicznymi.
Tak może stać się w Polsce.
Ostatni wywiad przed śmiercią Jerzego Kosińskiego, który przeprowadziłem 10 kwietnia
1991 r. w jego mieszkaniu przy 57 Ulicy na Manhattanie.
Dlaczego ty jako pisarz zająłeś się bankiem, który jest domeną biznesmenów, a nie pisarzy?
Trzeba zacząć historycznie, od tradycji merkantylnych. Skąd ja jestem? z miasta Łodzi.
Łódź była i jest nadal nie tylko centralnie położonym miastem w Europie, ale i na mapie merkantylnej
świata. Centralnym tekstylnie. Mój ojciec był dyrektorem przedsiębiorstwa tekstylnego.
Po wojnie pracował w przedsiębiorstwie norm produkcyjnych. Mój dziadek, Maksymilian
Weinreich, był członkiem przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego. Pamiętam, jak mój ojciec
mówił, że pisarstwo, czy powieściopisarstwo, to jest coś, co człowiek powinien uprawiać
dla przyjemności, a nie traktować wyłącznie jako formę utrzymania. Uważał, że w jakimś
sensie ja, zwłaszcza po przyjeździe do Ameryki, powinienem zająć się czym innym.
Po przyjeździe do Nowego Jorku poszedłeś na studia?
Studiowałem socjologię. Była możliwość, że z socjologii mógłbym pójść na „market research”,
zwłaszcza że wydział socjologii Columbia University tym się zajmował. Nie przypadkiem,
kiedy pisałem książki pod pseudonimem Joseph Novak, przysłużyłem się kulturze polsko-
amerykańskiej tym, że byłem redaktorem Socjologii amerykańskiej. Jeśli spojrzysz na
wybór artykułów w tej antologii, to zobaczysz, że to są rzeczy bardzo techniczne, jeśli chodzi
o rynek.
Spotkanie Mary Weir i małżeństwo z nią, wprowadziło mnie w kręgi czysto finansowe. W
kręgi ludzi, dzięki którym zrozumiałem, że nawet tak wielkie przedsiębiorstwa, jak przedsiębiorstwo
stalowe czy samochodowe istnieją tylko dlatego, że są finansowane przez banki.
Gdyby nie było banków, to 50 milionów samochodów nie byłoby sprzedawanych w Stanach
Zjednoczonych. To banki wprowadziły „instalment plan”.
Kupowanie na raty?
115
Tak. Zniknięcie gotówki i karta kredytowa, którą nasz bank też wprowadza, zmieniło profil
życia Stanów Zjednoczonych. Spowodowało, że poziom życia w Stanach Zjednoczonych,
przynajmniej do niedawna, byt najwyższym poziomem na świecie. To wszystko dzięki instytucjom
bankowym. Trzeba pamiętać, że „instalment plan” został wprowadzony dopiero po
wojnie, czyli stosunkowo niedawno.
Historycznie rzecz biorąc, jako pisarz jak mógłbym się mojemu ojcu przypodobać? Przypodobałbym
mu się w ten sposób, że bym mu przypominał, iż najstarszym istniejącym czekiem
bankowym jest czek wypisany na firmę Clayton and Morris, który znajduje się w Anglii
w muzeum, z 16 lutego 1659 roku. A Clayton i Morris byli pierwszymi bankierami pisarzami,
ich firma nazywała się „Clayton end Morris, scrivenera of Old Jewry”. Tak się dziwnie złożyło,
że oni byli Żydami. Clayton był wybitnym bankowcem, byli pionierami „private deposit
banking” w Anglii, która była wówczas najpotężniejszym mocarstwem finansowym. Clayton
był dyrektorem Bank of England od 1702 r. do śmierci. Ich rola polegała na tym, że przed
nimi przysłowiowi Gołdsmith robili tradycyjne operacje bankowe. Dawałeś im towar, oni
dawali ci pieniądze. Clayton i Morris wynaleźli formę „Cash deposit”, za które dostawałeś
czek, czyli kawałek papieru, a nie pieniądze. Oczywiście z tym papierkiem można było wrócić
po swoje pieniądze, albo ten czek sprzedać komuś innemu. Zaczęli robić i inne rzeczy,
stworzyli tzw. hipotekę. Nie muszę ci mówić, że stworzenie hipoteki w Anglii, kraju prywatnej
własności, zrewolucjonizowało banki. I to wyszło od Claytona i Morrisa, którzy byli pisarzami,
zajmowali się przeglądaniem archiwów, wypisywaniem opinii. Jak więc widzisz, tradycje
„pisarskie” są.
W Diabelskim drzewie (The Deőil Three), – jedynej książce którą przerobiłem dwa razy
(pierwsze wydanie w 1973 r.), potem mi się nie podobała i zrobiłem rewizję w 1981 roku –
mówię o biznesie i o finansach. Jeśliby również spojrzeć na Wystarczy być, to też się dzieje w
kręgu Wall Street.
Nasza koncepcja fundacji wynikła z przeświadczenia, że jeśli istnieje 10 milionów ludzi w
„Solidarności”, to mowy nie ma, aby system się utrzymał w takiej samej formie i wobec tego
musi nastąpić ogromne przemieszczenie sił społecznych w Polsce. Przecież jedynym powodem,
dla którego Komunie Paryskiej nie udało się w 1871 roku skomunizować Francji, było
to, iż nie zdołała ona przejąć banków. Przez to, że banki zostały w wolnych rękach, Komuna
Paryska upadła.
Uzmysłowiłem sobie, że jeżeli Ameryka ma stworzyć globalną bazę w Europie Środkowej,
to najlepiej w Polsce, między Rosją a Niemcami. Chodzi o to, aby przed 1992 rokiem zaklepać
sobie miejsce w rejonie Morza Bałtyckiego, na tej samej zasadzie, na jakiej banki japońskie
weszły w rejon Pacyfiku. Zagwarantować to mógł bank, którego co najmniej 80%
udziałów powinno być w rękach największych, najbardziej wyspecjalizowanych i zróżnicowanych
przedsiębiorstw amerykańskich. Aby Ameryka mogła wejść do Polski, nie tylko pełną
gębą, ale i pełnym doświadczeniem. Globalnie rzecz biorąc, Ameryce takiej pozycji bardzo
brakuje, kiedy NATO praktycznie nie istnieje. W Filadelfii, w dwusetną rocznicę giełdy powiedziałem,
że początki stosunków finansowych polsko-amerykańskich wywodzą się od
Niemcewicza, od pożyczki, jaką Jefferson dał Niemcewiczowi, od biznesu Kościuszki z
Jeffersonem. Następnie zacząłem pisać listy, proponując stworzenie karty kredytowej, na której
powinny być dwa symbole – Kościuszko i Jefferson, a w drugim końcu orzeł polski i amerykański.
Chciałbym, aby wizerunek Jeffersona był taki, jak przedstawiony przez Kościuszkę.
Oprócz tego amerykańska obecność oznacza „Declaration of Independence”, której by nie
było bez Jeffersona. A jednocześnie Kościuszko i Pułaski przyczynili się do niej.
Ostatnie dwa lata, które poświęciłem negocjacjom związanym z bankiem, przewróciło mój
tryb życia zupełnie. Piszę rano, niestety, musiałem przestać pisać prawie zupełnie, bo zebrania
bankowe zaczynają się od śniadania i ciągną się do lunchu. Przez prawie dwa lata nieomal
wszystkie moje wysiłki, bez wyjątku, poszły na Polish-American Resources Corporation
116
(PARC), na AmerBank i AmerTrust. Przydała się również moja superpedantyczność w przygotowywaniu
tekstu do druku, w robieniu kontraktów. Bez przerwy czepiałem się słów i
zdań, bo jak wiadomo język jest pułapką. Dostawałem za to wiele komplementów, dlatego że
w paru przypadkach uratowałem AmerBank, albo AmerTrust, albo PARC, od ewentualnych
strat, które mogłyby wynikać z niejasnych sformułowań językowych. Nie przestawałem pracować
jako pisarz, równocześnie przygotowywałem poprawki i uzupełnienia do wydania kieszonkowego
Pustelnika 69 Ulicy.
Kończąc, niezależnie, czy bankowi się uda czy nie, gdyż banki mają swoje losy, będzie
konkurencja niemiecka, włoska, francuska... biorę pod uwagę diasporę polską na świecie i to,
że Polska w słowach byłego ambasadora amerykańskiego w Polsce Johna Davisa Jr. jest najbardziej
proamerykańskim krajem na świecie – wydaje mi się, że amerykański bank w Polsce
ma duże szansę. Ale nawet gdyby się nie powiodło, gdyby okazało się, że nie jest tak dobrze
jak być powinno, jedna rzecz jest niewątpliwa, że jest pierwszym amerykańskim bankiem w
Polsce od 1939 roku. A wobec tego i pierwszym w Europie Wschodniej, bo wszystkie inne
miały tylko oddziały, nasz jest całkowicie niezależny, dostał licencję nr 1. Na tym polega
główna rzecz i nasz triumf historyczny. Na szczęście zrozumiał to Narodowy Bank Polski,
gdy argumentowałem to im mówiąc: „musicie panowie nam dać licencję nr 1, bo to nie jest
oddział banku z Wall Street, ale oryginalny bank amerykański, którego siedzibą główną zawsze
będzie Polska, a jego oddziały mogą powstać w Stanach Zjednoczonych i na całym świecie”.
Czyli teraz już nie musisz pisać, aby żyć, będą spływały dywidendy?
Tu się zaczyna inny problem, który polega na tym, że bogaci stają się bogatsi, a biedni nie.
Gdyby się okazało w tej chwili, że straciłem wszystko, co włożyłem, to okres który spędziłem
przy tworzeniu banku był wielką frajdą. Tym, że powstał bank, jestem całkowicie usatysfakcjonowany,
nie miałbym żadnych pretensji do losu.
Ale jak by na to nie spojrzeć, bank to jednak inwestycja, która po pewnym czasie daje dochody?
Znasz mnie dobrze i wiesz, że ja nigdy nie myślę o sobie przyszłościowo. Zawsze myślę w
kategoriach historii poprzedniej, akumulowania doświadczeń, czy wyobraźni. Nie patrzę dalej
niż na dzisiejszy wieczór. Bo jak idę spać, to przypomina mi się, co mówił ojciec, że nigdy
nie wiadomo, czy się obudzę. Nie muszę ci mówić, że w mojej obecnej sytuacji zdrowotnej
jest to coraz bardziej realne.
117
Kalendarium życia Jerzego Kosińskiego
1933, 14 czerwca – urodził się w Łodzi Jerzy Nikodem Kosiński, syn Mieczysława i Elżbiety
Kosińskiej.
1950 – ukończył Gimnazjum im. St. Żeromskiego przy ulicy Podhalańskiej 2a w Łodzi.
1950–1955 – studiował na Uniwersytecie Łódzkim, dyplom uzyskał na wydziale nauk politycznych
i historii.
1955–1957 – był asystentem w Instytucie Historii i Socjologii PAN w Warszawie.
1956 – został członkiem Photographic Society of America i The Royal Photographic Society
of Great Britain.
1957 – został członkiem Polskiego Towarzystwa Fotograficznego w Warszawie, członkiem
kandydatem Związku Polskich Artystów Fotografików oraz odbyła się jego indywidualna
wystawa fotografii w Klubie Krzywego Koła w Warszawie.
1957, 20 grudnia – przyjechał do Nowego Jorku.
1958–1961 – otrzymał stypendium Fundacji Forda.
1958–1963 – kontynuował socjologiczne studia podyplomowe Columbia University i The
New School for Social Research w Nowym Jorku.
1960 – wyszedł jego pierwszy zbiór esejów The Future Is Ours, Comrade pod pseudonimem
Joseph Novak.
1962, 19 stycznia – zmarł w Łodzi ojciec Kosińskiego Mieczysław, pochowany został na
Cmentarzu Komunalnym na Dołach w Łodzi.
1962 – wyszedł jego drugi zbiór esejów No Third Path pod pseudonimem Joseph Novak.
– ożenił się z 40-letnią wdową po twórcy multimilionowego koncernu National Steel Corp.
– Mary Hayward Weir.
1965 – opublikował swoją pierwszą powieść The Painted Bird.
– został obywatelem amerykańskim.
1966 – The Painted Bird uhonorowany został we Francji „Le Prix du Meilleur Livre
Etranger” (nagroda dla najlepszej obcej powieści).
1968 – ukazała się powieść Steps,
– umarła Mary Weir, spadek: rezydencje na Park Avenue w Nowym Jorku, Connaught w
Londynie, Ritz w Paryżu, Suothampton, Hobe Sound na Florydzie i Florencji... nie przechodzą
w jego posiadanie.
1968–1969 – wykładał w Wesleyan University.
1969 – otrzymał prestiżową National Book Award za Steps.
1969–1970 – wykładał w Princeton University.
1970 – wyróżniony został przez American Academy and National Institute of Arts and
Letters.
1970–1973 – wykładał w Yale University.
1971 – ukazała się jego kolejna powieść Being There.
1972, 21 stycznia – zmarła w Warszawie jego matka Elżbieta Kosińska, pochowana została
koło męża, na cmentarzu w Łodzi.
1973 – ukazała się powieść The Deőil Tree.
1973–1975 – był prezesem amerykańskiego PEN CLUBU i funkcję tę sprawował przez
maksymalną ilość dwóch kadencji.
1974 8 lipca – otrzymał „Freedom Award” od Brith Sholom.
1975 – wyszła powieść Cockpit.
118
1977 – wyszła kolejna powieść Blind Date
1978 – uhonorowany przez The American Civil Liberties Union.
1979 – nakręcono film na podstawie jego książki Being There w rolach głównych: Peter
Sellers i Shirley McLaine.
– wyszła kolejna powieść Passion Play.
1980 – wyróżniony przez Polish-American Polonia Media.
– otrzymał nagrody od „Writers Guild of America” i „British Academy of Film and Television
Arts” tzw. „Brytyjski Oscar” za najlepszy scenariusz do filmu Being There
1982 – wyszła powieść Pinball.
– grał Zinowiewa w filmie Warrena Beatty Reds.
1982 22 czerwca – nowojorski tygodnik „The Village Voice” zamieścił atak na Kosińskiego.
1987 – został tzw. fellow w Timothy Dwight College – Yale University.
1988 – ukazała się kolejna książka The Hermit of 69th Street.
– w styczniu Kosiński po raz pierwszy w życiu odwiedza Izrael, a w kwietniu odbywa
pierwszą od 31 lat podróż do Polski.
– otrzymał tytuł doctora honoris causa od Albion College Michigan.
1988, 26 wrzesień –jako prezes Fundacji Studiów Polsko-Żydowskich zorganizował „A
tribute To Bruno Schulz” w nowojorskim Town Hall Theatre fundując nagrodę im. B. Schulza.
1988 październik – odbyła się w Galerii Andre Zarre w Nowym Jorku indywidualna wystawa
fotografii.
1989 – powołał do życia i jest prezesem Jewish Presence Foundation, i Polish-American
Resources Corp., gdzie jest przewodniczącym Zarządu.
– ukazał się w wydawnictwie Czytelnik Malowany ptak po polsku, a on sam podczas drugiej
podróży do Polski podpisywał pierwsze egzemplarze, oblegany przez wielotysięczny
tłum.
1989, 24 kwietnia – spotkanie z intelektualistami w sali Koncertowej Zamku Królewskiego
w Warszawie.
– otrzymał tytuł doctora honoris causa Potsdam College/New York State University.
1991, 3 maja – znaleziono Jerzego Kosińskiego martwego w wannie z torbą na głowie, w
jego nowojorskim mieszkaniu.
1991, 17 maja – otwarto w Warszawie AmerBank, pierwszy od wojny bank amerykański
w Polsce, którego pomysłodawcą był Kosiński.
1992 kwiecień/ maj – w pierwszą rocznicę śmierci odbyła się w Muzeum Sztuki w Łodzi –
rodzinnym mieście – wystawa zdjęć Czesława Czaplińskiego „Twarz i maski Jerzego Kosińskiego”.
119
Jerzy Kosiński, w mieszkaniu w Nowym Jorku na 57th Street, 1981.
Jerzy Kosiński, w mieszkaniu w Nowym Jorku na 57th Street, 1981.
120
Jerzy Kosiński przemawia w Foreign Policy Research Institute w Nowym Jorku, 1987
Od lewej Arthur Sulzberger, Zbigniew Brzeziński, Henry Grunvald, Jerzy Kosiński i Abe
Rosenthal, w domu Marion Javits, w czasie ślubu Kosińskiego z Kiki, 1987.
121
Jerzy Kosiński przemawia w Foreign Policy Research Institute w Nowym Jorku, 1987
122
Jerzy Kosiński i Zbigniew Brzeziński w domu Marion Javits, w czasie ślubu Kosińskiego z
Kiki, 1987
123
Jerzy Kosiński i Joseph Brodski w American PEN Club w Nowym Jorku, 1987.
124
Jerzy Kosiński w Andre Zarre Gallery w Nowym Jorku ogląda swoje zdjęcia, 1988.
125
Jerzy Kosiński w Andre Zarre Gallery w Nowym Jorku ogląda swoje zdjęcia, 1988.
Jerzy Kosiński w filmie „Religion Inc.” w Nowym Jorku, 1988.
126
Jerzy Kosiński w filmie „Religion Inc.” w Nowym Jorku, 1988.
127
Jerzy Kosiński przemawia w nowojorskiej synagodze, 1988.
128
Jerzy Kosiński w Izraelu w Yad Vashem, 1988.
Jerzy Kosiński przy Ścianie Płaczu w Jerozolimie, 1988.
129
Jerzy Kosiński przy Ścianie Płaczu w Jerozolimie, 1988.
130
Jerzy Kosiński na Cmentarzu Żydowskim w Łodzi, 1990.
Jerzy Kosiński na Cmentarzu Żydowskim w Łodzi, 1990.
131
Jerzy Kosiński na Cmentarzu Żydowskim w Łodzi, 1990.
Jerzy Kosiński, 1990.
132
Jerzy Kosiński pływa w Morzu Galilejskim w Izraelu, 1988.
Jerzy Kosiński pływa w Morzu Galilejskim w Izraelu, 1988.
133
Jerzy Kosiński, 1988.
134
Jerzy Kosiński w maskach, 1987.
135
Jerzy Kosiński w maskach, 1987.
136
Jerzy Kosiński w maskach, 1987.