JAN KILIŃSKI 
PAMI ĘTNIKI 
EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL 
MAIL: HISTORIAN@Z.PL 
MMIV© 

2 
Jana Kilińskiego 
szewca warszawskiego, a zarazem pułkownika 20 regimentu 
PIERWSZY PAMIĘTNIK 
NAJPIERWSZY POCZĄTEK ZAMYSŁU MEGO DO REWOLUCJI 
WARSZAWSKIEJ W R. 1794 
Nasamprzód stąd wyniknął mój początek, gdy się już zaczęła insurekcja w 
Krakowie, nawet już wydał akt związku konfederacji narodowej, pod jakim 
pretekstem zaczyna rozpoczynać wojnę z Moskwą, z cesarzem i z Prusakiem, że 
jedynie w tym celu, że nam niesprawiedliwie kraj polski rozebrali, czyli raczej 
mam go niesłusznie wydarli. Więc ten akt związku krakowskiego był nam do 
magistratu warszawskiego sekretnie przed Moskalami przysłany, więc gdy nas 
już doszedł w magistracie, tak zaraz kazaliśmy ludziom wyjść na ustęp, 
tylkośmy się sami radni w izbie sądowej pozostali. Więc gdyśmy go przeczytali 
wraz z listem, który był przyłączony do tego aktu, w którym największe były 
wyrazy do nas, radnych, pobudzające nas do zrobienia rewolucji w Warszawie. 
Gdyśmy już przeczytali, tak każdy z nas spojrzeliśmy na siebie i zamilkli, 
lękając się jeden drugiego, aby nie był przed Igelströmem wydany, który 
natenczas więcej rządził aniżeli sam król. Więc ja ośmieliłem się i zaraz 
mówiłem do prezydenta i kolegów moich, abyśmy się starali obmyślić dla 
Kościuszki jakieśkolwiek dać posiłki do wsparcia jego w tej nowozaczętej 
wojnie; alić ja za to od prezydenta i swoich kolegów wielką odebrałem burę. 
Więc ja, widząc wszystkich tchórzem podszytych, musiałem ich za to moje się 
przed nimi wymówienie wszystkich przeprosić, aby mnie przed Igelströmem nie 
wydali, bobym za mój patriotyzm musiał przez niejaki czas w kozie posiedzieć i 
zapewne byłbym z magistratu odsądzonym za to, żem był gorliwy za swoją 
ojczyznę. Tak tedy przecież się ten sekret w magistracie utrzymał, że mnie z 
niego nie wydali, alem się przynajmniej przez to dowiedział, kto co myślał. 
Więc ja pomiarkowałem, że wszyscy od tego interesu byli dalecy, tak ja 
musiałem zamilczeć i oczekiwiać dla siebie pomyślnego czasu, aż mi się 
wydarzy. 
Potem w niedziel dwie później miałem zdarzenia takie: że przyszedł do 
minie ksiądz Meier, który mnie prosił, abym ja z nim poszedł między jego 
przyjaciół, którzy mnie z sobą życzyli poznać, a że trafił na ten czas, gdym ja 
nie był zatrudnionym, więc poszedłem z nim, gdzie ranie zaprowadził, do 
kolegium jezuickiego zwanego, ale mi nie powiedział o tym, aby rozmyślali o, 
zaczęciu rewolucji. Więc tam już zastaliśmy osób dwadzieścia, tych, którzy 

3 
zamyślali o rewolucji. Te osoby byli to sami oficerowie, więc mnie zaraz do 
siebie bardzo grzecznie przyjęli, po tym przywitaniu zaraz mnie prosili, abym ja 
się przyłączył do ich zamysłów, na to ja im odpowiedział, że jeżeli do dobrego, 
to się całym sercem dam nakłonić, ale aż go wprzód usłyszę. Więc mi zaczęli 
opowiadać swoje zamysły, o których rozmyślali wkrótce przedsięwziąć. Ja, 
wysłuchawszy całego ich dyskursu, wcale mi się nie podobało, ale im 
odpowiedziałem, że ja jedne duszę mam i tę poświęcam na obronę mojej 
ojczyzny. 
Gdy to usłyszeli ode mnie, zaraz minie prosili o moje zdanie do rewolucji, 
abym im, otworzył myśli moje. Więc ja najprzód zapytałem ich, jak wiele osób 
znajduje się do tej konspiracji, na co mi wcale dokładnie odpowiedzieć nie 
umieli. Drugie pytałem się, jeżeli od pospólstwa mają kogo, który by stanął im 
na czele tego ludu. Na to mi odpowiedzieli, że dopiero będą prosić pana 
Zakrzewskiego, jako mającego popularność w mieście za sobą, aby on, się 
podjął stanąć na czele ludu. Zgoła że jeszcze wcale nic pewnego do tej rewolucji 
nie mieli, więc moje zdanie im otworzyłem, a to takie, że ja mam stryja na 
Pradze komisarzem od mostu i że ja u niego wyrobię to, że wszystkie przewozy 
do Kępy na środek Wisły Każe podprowadzać, więc już Moskale nie będą mogli 
z Pragi mieć żadnego sukursu ani też na Pragę żaden lnie będzie nam mógł 
uciec. Drugie, aby pospólstwem wszystkie rogatki dobrze były opatrzone, aby 
nam żaden Moskal z Warszawy nie uciekł. Trzecie, powiedziałem im, że: „Ja, 
ile możności mojej będzie, to tyle dołożę swego starania na wzruszenie do 
pomocy obywateli, a WPanowie zbierzcie wszystkie wojska i w środku 
zaczniecie rewolucją, do której ma być wyznaczony dzień normalny, o którym 
powinni obywatele być uwiadomieni, aby się każdy miał do obrany na 
baczności.“ Więc te słowa, gdym do nich powiedział, zaraz się im podobały, a 
tak mnie za to wszyscy ucałowali, ale Bóg mnie strzegł, żem się tam więcej nie 
wygadał, bom od nich był wydany. Gdym się trochę między nimi zatrzymał, aż 
oni zaczęli sobie powiadać, jak się który u kobiety adresował, zamiast radzić o 
zamiarze tym, który rozpocząć mieli. Ja widząc, że to są tymczasowi patrioci, 
mocnom tego żałował, com już do nich wymówił, a właśnie mi na pamięć 
przyszło, że to mogą być Igelströma szpiegi, na czym ja wcale się nie omylił, bo 
mnie nazajutrz zaraz wydano. Więc ja pożegnałem się z nimi i prosiłem ich przy 
pożegnaniu do siebie, gdy będą chcieli mieć sesją, aby się zeszli do mnie, la 
nawet powiedziałem im, na której ulicy i pod którym numerem mieszkam. Więc 
ja poszedłem do siebie. 
Nazajutrz z rana o godzinie 9 przysłał po mnie Igelström od warty oficera 
prosząc mnie do siebie. Więc ta prośba jego mocno mnie przeraziła, gdzie trzeba 
się było spodziewać przez jaki miesiąc w kozie posiedzieć, a to w piwnicy, 
gdzie już niejedni siedzieli. Więc ten oficer kazał mi się prędko ubierać, jeżeli 
nie chcę być publicznie przez ulicę prowadzonym. Gdym ja to usłyszał, zaraz 
nieznacznie wziąłem z sobą puginał i włożyłam go za cholewę, który miał być 
na mnie i na niego, gdyby mnie był kazał pakować do kozy, w której ja 

4 
zapewnie nie chciałbym siedzieć, wolałbym był sobie i jemu życie odebrać. Tak 
tedy ubrałem się w suknie i poszedłem z tym oficerem do Igelströma. To jest 
prawda, że ja gdym przyszedł do pałacu, to prawdziwie łydki u nóg pode mną 
zadrżały od wielkiego strachu; ale musiałem pójść nie czekając, aż minie każe 
za łeb żołnierzom do siebie przyprowadzić. Więc gdym już wszedł do pokoju 
Igelströma, tak zaraz miałem od niego nieszpetne przywitanie, takie, jak tu niżej 
zobaczemy. 
Nasamprzód pytał mnie Igelström tymi słowami: „Ty jesteś Kiliński?“ 
Odpowiedziałem mu, że ja. Powtórnie pytał mnie: „Ty jesteś radny?“ 
Odpowiedziałem mu, że ja. Po trzeci raz pytał mnie: „Ty jesteś szewc?“ 
Odpowiedziałem mu, że ja jestem. Aż on mi powiedział: „Ty bestyja jesteś, 
buntownik.“ Więc ja chciałem go się zapytać, jakim sposobem jestem 
buntownik ale że mi kazał milczeć, tylko sam na mnie wymyślał tyle, ile mu się 
podobało, a to tymi słowy: bestyja, szelmo, zmienniku, huncwot, kanalia, worze, 
czyli raczej złodzieju! Na ostatek mówił mi, że mnie każe na nowej szubienicy 
przed Kapucynami powiesić, więc ja powtórnie prosiłem go, aby mnie pozwolił 
się eksplikować “, on mnie jeszcze milczeć kazał, a sam się bawił tylko 
wymyślaniem i już mnie tak daleko wprowadził w pasją, żem rozmyślał o 
jegomości życiu, gdy mi się za trzecim razem nie da eksplikować, bo chociaż ja 
się temu upokorzył, aż swoją złość wywrze do szczętu na minie, ale jednak 
swoje miałem na myśli, że gdy mnie każe brać do aresztu, tak zaraz o nim 
wprzód, a potem o sobie rozmyślałem: albo też natychmiast rewolucję zrobić, 
gdyby mi się tak było udało, abym się żywy od niego wymknął, a gdyby nie 
można było, to bym się był sam zabił, bo wolałbym śmierć ponieść aniżeli u 
niego w kozie w piwnicy siedzieć. 
Gdy się już nawymyślał tyle, ile mu się spodobało, więc się obrócił do minie 
i mówił: „Cóż ty, durak, myślisz?“ Więc ja prosiłem go o cierpliwość, aż ja się 
wyeksplikuję. Gdy mi pozwolił mówić, tak zaraz prosiłem go, aby powiedział, 
za co minie burczy, gdyż ja dotąd nie słyszę mego występku żadnego, za com 
jest oskarżony u niego. Więc on zaraz poszedł do gabinetu i przyniósł mi ten 
raport, w którym ja byłem przed nim oskarżony, i zaczął mi go czytać. W tym 
raporcie było tak napisane, jak tu niżej zobaczymy: 
„Jan Kiliński, radny miasta Warszawy, dnia wczorajszego, o godzinie 8 w 
wieczór przyszedł do kamienicy pojeziucką zwanej, w której się znajdowali 
oficerowie polscy, same buntowniki, więc od nich odebrał pocałowanie 
buntownicze. 
1. Był zapytany od nich, czyliby się do ich buntów przyłączyć nie mógł. 
Więc im Kiliński na to odpowiedział, że: Ja jednę duszę mam i tę poświęcam na 
obronę mojej ojczyzny. 
2. Jan Kiliński był od nich zapytanym, jeżeli ma dosyć swoich przyjaciół. Na 
to im odpowiedział, że samych tylko szewców ma sześć tysięcy, którzy zaraz na 
jego żądanie staną wszyscy, a oprócz tych, oświadczył im, że innych 
rzemieślników im dostawi dwa razy tyle. 

5 
3. Tenże Jan Kiliński był od nich proszonym, aby im otworzył swoje zdanie, 
jakim sposobem mają zacząć rewolucją w Warszawie, na co im odpowiedział, iż 
ma stryja na Pradze komisarzem od mostu i że u niego wyrobi to, że wszystkie 
przywozy każe pod Kępę podprowadzić, aby już nikt nie mógł na Pragę ani też z 
Pragi na sukurs przybyć do Warszawy; także inne rogatki obywatelami po kilka 
tysięcy z bronią przy każdych postawić, aby nikogo z Moskali nie wypuścili, a 
w samym korpusie Warszawy rozpocząć bunt, czyli insurekcją, i to najpierw 
wojska będące u Igelströma na warcie niespodzianie wpadłszy i one 
zdezarmować. Więc to było zdaniem Jana Kilińskiego buntownikom do 
rozpoczęcia buntu podane, za co zaraz wszyscy jemu podziękowali za tak 
piękną propozycją do buntu podaną. 
4. Tenże Kiliński przy pożegnaniu się z buntownikami prosił ich do siebie i 
powiedział im, że mieszka na ulicy Dunaj zwanej pod nr 145.“ 
O przyjacielu czytelniku! zważ tu, jak mnie dobrze szpieg oskarżył, a nawet 
tak prawdę doniósł, żem ja na to oskarżenie nic nie mógł odpowiedzieć, abym 
cokolwiek miał skłamać, tak właśnie co do słowa powiedział, i gdybym się był o 
nim dowiedział po. skończonej rewolucji, to bym mu za to dał za 
wynagrodzenie najpierwszą szubienicę, na której by musiał wisieć, aby już 
więcej współbraci dobrze myślących nie wydawał. To oskarżenie mnie tak 
mocno strachu nabawiło, że w prawdzie przyznać się muszę, że wtenczas gdy 
minie ten raport czytał, to pode mną nogi drżały, a nawet mi włosy na głowie 
stawały od strachu, ale cóż było już natenczas robić? Musiałem jednak tę bo 
jaźń swoją miną pokrywać i zdobyć się na odpowiedź tak dokładną, abym za nią 
w kozie nie siedział z jaki ruski miesiąc za tak piękne doradzenie do 
podniesienia buntu, więc gdy mi już wszystko przeczytał, tak zaraz mówił do 
mnie te słowa: 
„A widzisz, bestyja, kanalia, huncwot, coś zrobił, że każę szubienicę 
postawić i ciebie na niej powiesić.“ Więc wprawdzie było mi markotno, żebym 
ja będąc tak poczciwy szewc miał być powieszonym za to, że chcę być pomocą 
dla mojej ojczyzny, więc czekałem cierpliwie, aż się w swojej pasji uhamuje, bo 
na mnie niezwyczajnie wymyślał. Gdy się już trochę w swej złości upamiętał, 
zaraz prosiłem go, aby mi pozwolił na to sobie odpowiedzieć, tak przecie dał 
sobie wyperswadować i mówić do siebie. Więc ja się jemu tak eksplikowałem, 
jak niżej obaczemy. 
Odpowiedź na oskarżenie: „Jaśnie wielmożny mości dobrodzieju! Lubo ja 
stoję przed tobą jako winowajca, to jest prawda, ale któż z nas jest do tego 
przyczyną, jeżeli nie sam pan? A to takim sposobem, że dnia onegdajszego był 
prezydent u JW Pana, który był proszony od pana, aby nas wszystkich, radnych, 
imieniem pańskim prosił, abyśmy chodzili dowiadywać się po wszystkich 
kafenhauzach, winiarniach i bilardach i słuchali, co szulery i inni gadają o 
buncie, o którym już coraz głośniej gadają i nawet już ludzi namawiają do 
rozpoczęcia onego; więc się z nas który czego dowie, abyśmy prezydentowi 
powiedzieli, a on zaraz miał przed JW Panem raportować lub też sam miał kazać 

6 
gadających aresztować. Więc prezydent, powróciwszy od pana do nas na 
Ratusz, zaraz nas imieniem pańskim wszystkich radnych prosił, abyśmy w 
żądaniu jego dogodzili. Więc ja, dowiedziawszy się o tym żądaniu pańskim 
zaraz starałem się szukać gadających o buncie. Więc dnia wczorajszego w 
wieczór poszedłem w to miejsce, gdzie się znajdowali tacy, którzy o buncie 
gadali, i gdym ja do nich wszedł, to i mnie do niego namawiali. Więc ja, jakżem 
im miał odpowiedzieć, jak tylko udać przed nimi, że chcę z nimi do foutu 
należeć, bobym. się od nich niczego nie dowiedział. Więc mówiłem do nich te 
słowa, którymi tu przed panem oskarżonym jestem przez dozorcę pańsikiego, bo 
gdybym im odpowiedział, że ja nie chcę do nich wraz z nimi należeć, toby mnie 
byli zaraz od siebie wypchnęli, a może by gdzie w kącie zabili, bojąc się, abym 
ich przed panem nie oskarżył. Bo nawet dozorca, który na to umyślnie jest 
wyznaczony do szpiegowania, to musi właśnie udawać, jakoby był największy 
patriota, chcąc się czego od nich dowiedzieć, także i ja musiałem zrobić. Więc te 
wszystkie słowa do nich mówiłem, które mi pan czytałeś, chcąc od nich 
wyczerpać, co oni zamyślają. Więc gdyby ten szpieg o nich panu nie był 
doniósł, to ja już u siebie zacząłem ich pisać, a potem prezydentowi ich imiona i 
przezwiska spisane podać, aby on ich panu podał do aresztowania, ponieważ my 
nie mamy mocy oficerów aresztować, ale że tych oficerów wszystkich nie 
znałem, więc ich prosiłem do siebie, a potem byłbym posłał po miejską wartę i 
byłbym ich wszystkich na Ratusz jako buntowników zapakował, i zaraz 
prezydentowi o nich doniósł, a jeżeli do mnie przyjdą, to zapewne im tak zrobię, 
jak mówię. A że pan już wiesz o nich, to ja nie będę ich raportował, więc teraz 
rozsądź mnie, JW Pan, jeżeli ja co temu jestem winien, tylko sam pan, bo 
gdybyś sam nas był o to nie prosił, to zapewne byłbym się między nimi nie 
znajdował. A gdy pan nie dasz mi wiary, to pan poślij po prezydenta niechaj on 
sam panu powie o tym, że nas wszystkich imieniem pańskim radnych prosił, a 
zatem nie tylko mnie z magistratu pan mieć będziesz podanego, ale nawet i 
innych, którzy równie ze mną gadających szukać będą po całej Warszawie, a 
szpiegi pańskie, gdy nie będą o tym uwiadomieni, to zawsze o nas będą donosili 
oskarżenia na nas.“ 
Gdym mu to powiedział, tak zaraz poszedł po drugi raport, w którym już byli 
z magistratu osoby skarżone przed nim, to jest te: pan Tykiel, pan Lalewicz, pan 
Wulfers, którzy już przez szpiegów byli podanymi. Więc mnie on zaraz pytał, 
jeżeli oni także od prezydenta są o to proszeni, więc odpowiedziałem, że są 
proszeni, a tak zaraz ich wyekskuzowałem z tego oskarżenia, bo jest w samej 
istocie prawda, że nam mówił prezydent, aleśmy ani słyszeć nie chcieli, 
żebyśmy się w tę podłość wdawać mieli. Tak tedy na moją taką ekskuzę zaraz 
się przestał gniewać i zaraz ze mną począł gadać grzecznie, gdzie ja 
powiedziałem mu, że magistrat już raz przyrzekł JWPanu, że się nie ma czego 
obawiać, że obywatele są wszyscy aż nadto spokojni, że tylko szulery tę 
niespokojność przy kartach ogłaszają, ale nie obywatele, gdzie ja, widząc go już 
w dobrym humorze, zacząłem do niego obszerniej mówić, że: „Gdy JWPan 

7 
Dobrodziej nie przyjmiesz mojej tak sprawiedliwej ekskuzy, to ja będę chciał z 
mymi kolegami poszukać na prezydencie sprawiedliwości, że nas swymi 
słowami zdradził, o co go może pan nie prosił, a on dla przysługi parna sam ze 
swego domysłu nam o to mówił, aby mas zdradził.“ 
Gdy to usłyszał ode mnie, zaraz mi powiedział, że prezydenta sam o to 
prosił, aby się starał o wszelką spokojność, i oświadczył mi, że przyjmuje moją 
ekskuzę, i zaraz mnie przepraszał za to, że mnie tak mocno zdyfiamował“. Więc 
kazał przynieść likieru i traktował mnie za to, i odtąd już nie burczał, ale już mi 
mówił „WPan“, a nawet mi oświadczył, że gdy będziem jemu wierni w 
doniesieniu buntowników i nie będziem pozwalać mówić w Warszawie o 
buntach, więc nam deklarował nagrodę każdemu, ale jaką, to tego ja nie wiem, 
bo jeżeli nagrodę ruską, tośmy już ją dobrze poznali, Polaki, która nam ledwie 
już nie kością w gardle stanęła, a nawet życzyłbym każdemu, aby jej żaden nie 
pragnął od Moskali. Więc potem pytał mnie, czyli ja mam tak wiele przyjaciół, 
ilem ja obiecał dostawić dla buntowników, ale że to pytanie była już w do brym 
humorze, na co ja mu zaraz odpowiedział, aby mnie kazał ogłosić, żem ja jest w 
areszcie, to się zaraz dowie przez to samo, jak wiele mam swoich przyjaciół, bo 
ich zaraz od siebie przez okno zobaczy, czego bym mu wcale nie życzył, aby ich 
oglądał, ale ja, dogadzając jego ciekawości, starałem się o to, alby ich w krótkim 
czasie widział przed swymi oczyma. Powtórnie pytał mnie, abym mu 
powiedział, jak wiele narodu na moje żądanie może stanąć. Ja jemu 
odpowiedziałem, że jeżeli mi pozwoli, to w jednej godzinie postawię 30 000 
samych tylko rzemieślników, tych, którzy mnie spomiędzy siebie na radnego 
wybrali, więc tymi słowami tnie małom mu śmiechu oraz z bojaźnią narobił, bo 
mi czym prędzej kazał pójść do siebie, aby po minie do niego nie przyszli, 
przykazując mi, abym spokojnie sobie siedział, a tak szczęśliwiem do domu 
powrócił. 
O przyjacielu czytelniku! prawdziwie ci powiadam, żem tak był kontent, 
jakbym się na świat narodził, żem się przecież tak jemu gładko wykręcił tą moją 
ekskuzą, a to gadających szpiegować, bo gdyby nie to uwiadomienie nas, to 
zapewne pod żadnym pretekstem nie mógłbym się jemu wyekskuzować. a więc 
zapewne byłbym i jego, i siebie puginałem przebił, bom się na to rezolwował, 
ale że Bóg i jego, i mnie od śmierci obronił, bo mnie Bóg na to jeszcze zostawił, 
abym jemu dał poznać moich przyjaciół, których chciał widzieć, a przy tym, 
abym mu się dał dobrze we znaki, aby pamiętał, co to jeden szewc polski może 
zrobić, który zapewne tak w ciele, jak w duszy jedno z nim znaczenie mieć 
może. Ale, o jak wiele jest dumnych despotów, którzy w swej ślepocie zostają i 
wyniosłości, że nigdy sobie tego nie wystawiają przed oczy, że jego może 
najmizerniejszy człowiek tak mocno zwyciężyć, że przed nim i za Czarne Morze 
uciekać by musiał; a dlaczego? bo mu tak w ciele, jak w duszy równym zostaje; 
ale że tego sobie żaden despota nigdy me wystawia, aby mógł być od mizernego 
zwyciężony, więc niżej zobaczemy, jak to on przede mną, szewcem, z 
Warszawy uciekać musiał. A choć mu jego sama powaga nie dozwalała uciekać, 

8 
a przecież o nie] zapomniał i sam nawet, bez asystencji, tak dobrze przede mną 
zmykał, że aż się aa nim kurzyło, aby go szewc nie dogonił: boby zapewne 
musiał tak przede mną drżeć i przed moją cnotą, która się we mnie znajduje. 
Ale dosyć już o tym, pójdziemy do dalszego mego przygotowania do 
rewolucji, która była takim sposobem przeze mnie przygotowaną na Moskali w 
ten sposób. Gdym powrócił od Igelströma do siebie, tak zaraz przyszedł do mnie 
ks. Meier, ten sam, który mnie zaprowadził do tych niby to na pozór patriotów, 
przez których ja byłem oskarżonym, więc zaraz między sobą ułożyliśmy 
przysięgę, abyśmy wszystkie nasze związki mieli pod przysięgą, abyśmy się nie 
zdradzali, tak jak dotąd się znajdowało, ponieważ szpiegów natenczas Igelström 
miał z okładem do 500, którzy poczciwych i dobrze myślących patriotów 
zdradzali, więc dlatego następującą przysięgę ułożyliśmy: 
„Ja N.N. przysięgam obecności Boga i całego świata, i Narodowi tudzież 
Kościuszce, Najwyższemu Naczelnikowi Siły Zbrojnej Narodowej, jako 
wiernym obrońcą mojej ojczyzny będę i na każdy moment do obrony stanę, 
ordynansom jego posłusznym będę i wszystkie rozkazy najsprawiedliwiej 
wykonywać będę, krzywdę żadnemu obywatelowi w tej rewolucji nie zrobię ani 
drugim zrobić nie dopuszczę, z sekretu związku teraźniejszego mnie 
powierzonego nie wydam ani go też przed przemocą nie oskarżę, przyjaciół 
moich do związku tego doprowadzać będę i sposobów największych do zaczęcia 
rewolucji szukać będę. A jeżeliby który ze związku naszego od przemocy do 
aresztu był wzięty, natychmiast mścić się na nieprzyjacielu będę, w zaczęciu tej 
rewolucji najmężniej stawać będę i do ostatniego momentu obrońcą mojej 
ojczyzny być nie przestanę, a gdybym ze związku tego miał kogo zdradzić, to 
śmierci najhaniebniejszej podpadać w każdym miejscu chcę. Tak mi, Panie 
Boże w Trójcy Świętej Jedyny, dopomóż i niewinna Syna jego męko święta, 
Amen.“ 
Ta przysięga była dla samych wojskowych, a dla cywilnych była już nie z 
tymi obowiązkami, jakie się tu znajdują. Więc nam każdy wprzód przysięgę 
wykonał, nim się miał dowiedzieć o naszym zamiarze; także imię i przezwisko 
swoje w rejestr wpisać musiał. Więc to nasze rozpoczęcie było w półczwartej 
niedzieli przed zaczęciem rewolucji. Tak tedy ja z tym księdzem Meierem 
wzięliśmy Boga na pomoc i zaraz staraliśmy się szukać przyjaciół do 
rozpoczęcia naszych zamysłów; więc ja starałem się o rzemieślników do tej 
konspiracji, a ksiądz Meier starał się o znaczne osoby, których bardzo w krótkim 
czasie znaleźliśmy ich szanowne serca, gdy nam prawie żaden nie odmówił, ale 
się całym sercem deklarował. Więc ja, gdym już starszych cechowych serca ich 
pozyskał, na których byłem zapewniony, że mnie sekretu pewnie dotrzymają, 
więc zaraz zaprosiłem ich do siebie na rozpoczęcie naszej sesji. 
Gdy się do mnie zeszli, zaraz naradziliśmy się z sobą, daliśmy sobie słowo 
honoru, że się (każdy z nich usilnie będzie starał współbraci swoich przyciągnąć 
do konspiracji, przysięgliśmy sobie, że się do ostatniego momentu bronić 
będziemy, bo każdy obywatel w największym sposobie był udręczony przez 

9 
podatki, które na nas komisja kwaternicza wyznaczyła na wypłacanie się za 
kwaterunek na Moskali, czegośmy dłużej znieść tak wielkiego obciążenia nie 
mogli, bo właśnie cośmy tylko z pracy rąk naszych zarobili, to na samych tylko 
Moskali ledwie nam wystarczyć mogło, którzy nas egzekucjami zawsze 
dręczyli. To udręczenie przymusiło każdego obywatela do prędkiego zaczęcia 
rewolucji, gdyśmy coraz więcej bojaźnią i strachem od Moskali napełnieni byli, 
bo nam te pogróżki od nich czyniły wielką niespokojność, grożąc nam zawsze 
tymi słowy, ze gdy Polaki będą otrzymywać zwycięstwo nad Moskalami, że się 
już w Warszawie utrzymać nie będą mogli, to nam deklarowali najprzód nas 
zrabować, a potem od końca do końca mieli nam Warszawę zapalić i arsenał 
nam cały zabrać mieli, aby się Polaki nie mieli czym bronić. Później jeszcze 
nam bardziej grozili, bo gdy obywatele przysposabiali się na święta wielkanocne 
w szynki, to nam Moskale perswadowali, abyśmy ich nie kupowali, powiadając 
nam, że z nas samych na Wielkanoc Moskale zrobią szynki; więc pytam się tu 
każdego, niech mi odpowie, jeżeli te pogroźby dla nas, obywateli, nie były 
dosyć okropne, czyniąc z nas, niewinnych ludzi, tak wielkie urąganie, na 
któreśmy Moskalom nie zasłużyli. 
Lecz nie na tym koniec szydzenia z nas, ale zobaczemy niżej, jaka kara na 
nas, niewinnych ludzi, wyznaczoną była, gdyśmy w Wielką Sobotę mieli się 
stać krwawą ofiarą, wychodząc z kościołów po rezurekcji, a to w sposobie 
takim, że wydany był uniwersał w Warszawie, aby o godzinie 7 w wieczór 
wszystkie kamienice, pałace i dworki były pozamykane, aby nikt nie ważył się 
chodzić po ulicach pod karą siedzenia w kozie, gdyby się miał kto odważyć 
pójść przez ulicę, a chociaż. Jeszcze dzień był, przecież na to wcale nie zważali, 
ale zaraz ronty jak moskiewskie, tak i polskie chodzili i ludzi chodzących po 
ulicach do kozy brali, a to dlatego, aby tym snadniej mogli nam arsenał zabrać, 
bo zapewne nasze wojska będące w Warszawie nie mogłyby się żadnym 
sposobem Moskalom obronić. Więc jednak się jeszcze Moskale pospólstwa 
obawiali, ale na próbę zrobili fałszywy alarm, próbując ludzi, jeżeli po wyszłych 
uniwersałach, który był zabraniający chodzenia po ulicach, a nawet choćby się 
gdzie paliło, aby bronić nie chodzili. Więc gdy ta próba była od Moskali 
zarobiona, udając, że się na końcu Warszawy browar palił, choć wcale prawda 
nie była, więc pospólstwo nie zważali na wydany uniwersał przez marszałka 
policji. Więc Moskale starali się przekupić hetmana Ożarowskiego, aby wydał 
rozkazy do komendantów wojskowych, aby ze swych komend żołnierzy nie 
puszczali, chcąc osłabić i zmniejszyć wszystkie komendy, aby nie byli w stanie 
obronienia arsenału warszawskiego. Więc hetman Ożarowski, będąc wierny 
sługa moskiewski, a zdrajca swojej ojczyzny, będąc przekupionym od Moskali, 
kazał rozpuścić dwie części żołnierzy, a choć ich i tak mało było, a tylko jedną 
część zostawił do strzeżenia arsenału. Nie koniec na tym: hetman Ożarowski, 
wierny sługa moskiewski, a zdrajca swojej ojczyzny, wydał komendantom takie 
ordynanse, aby wraz z Moskalami, gdy się alarm zacznie w Warszawie, lud 
niewinny wybili, jak się niżej okaże, kto nas o tym ostrzegł. 

10 
Otóż to piękny obrońca ojczyzny! Nie dosyć ma tym, że na rozszarpanie 
kraju podpisał, ale jeszcze pragnął niewinnej krwi rozlewu z niewinnego ludu — 
a nawet nam takich jak on obrońców, czyli raczej zdrajców, natenczas w 
Warszawie wcale nie brakowało. Więc tym żołnierzom, którzy byli 
rozpuszczonymi do naszych regimentów, w Warszawie nie dał się im 
znajdować, grożąc im, że ich każe do kozy pakować, jeżeli się będą w 
Warszawie znajdować, a to dlatego, że Moskale po wszystkich traktach stali i 
tych biednych rozpuszczonych żołnierzy idących po drogach łapali i do swoich 
pułków odsyłali. Jednym słowem, można mówić, że był dobrym hetmanem 
Moskalom, ale nie Polakom, bo im szczere dawał dowody ze swego urzędu; my 
jednak obywatele i oficerowie, jak mogliśmy, po kątach utrzymywaliśmy 
rozpuszczonych żołnierzy, którzy nam byli wielką pomocą, a nawet do 
asystencji samemu hetmanowi się przydali; ale już dość o tym zdrajcy, bo mi się 
pisać nie chce o jego pięknym przykładzie. 
Pójdźmy teraz do drugiego zdrajcy, podobnym jego zasługom dla naszej 
miłej ojczyzny. Gdy się nam przybliżały święta wielkanocne, do których już 
tylko było półtorej niedzieli, więc biskup Kossakowski podał Igelströmowi na 
wybicie ludu sposób taki: aby posłał do biskupa zarządzającego 
duchowieństwem w Warszawie, iżby on rozkazał duchownym po wszystkich 
kościołach mieć o jednej godzinie nabożeństwo, a to, aby się zaczęło o godzinie 
8 w wieczór, a to dlatego, aby podczas nabożeństwa Moskale, wpadłszy 
niespodzianie, arsenał nam zabrali, a gdyby się już nabożeństwo zaczęło, tak 
zaraz Moskale mieli otoczyć armatami wszystkie nasze kościoły i z tymi ludźmi 
będącymi w kościołach. Więc gdyby się alarm zacząć miał, tak naturalnie 
ludzie, będąc pogłoską przestraszeni, byliby chcieli hurmem z kościołów 
wychodzić, więc natenczas Moskale mogliby wyśmienicie wybić wszystkich 
ludzi. Ten projekt biskupa Kossakowskiego z wielkim uszanowaniem Igelström 
przyjął, a nawet żadnej regatywy na niego tnie dał, ale zaraz rozkazał uniwersał 
duchowieństwu wydać, aby ludziom zawczasu był publikowanym, że rezurekcja 
o godzinie 8 w wieczór po wszystkich kościołach razem będzie. Na czym się 
Igelström i ten rozumny biskup Kossakowski mocno zawiedli, bo Bóg nie chciał 
mieć tak raptownej chwały, która by zapewne napełniona krwią była. Uważ tu 
każdy, jak ten zdrajca biskup chciał piękną pamiątkę w Polsce zrobić, gdy nawet 
natenczas gwardia koronna do asystencji prawie wszystka poszła do fary, więc 
takim sposobem Moskale byliby bardzo snadnie arsenał zabrali, bo któż by go 
bronił był, gdyby gwardia była w kościele, a nawet i żołnierzy będących u fary 
byłoby im bardzo snadno, Moskalom, nie tylko wybić, ale nawet ich 
zdezarmować, a potem mogliby z ludem, co chcą, zrobić. Ten biskupa 
Kossakowskiego sposób niemało mam zranił serca, gdyśmy się o nim 
dowiedzieli, że duchowna osoba, a przecież nic nie zważał na tak wielką rzecz, 
która by się stała w świątnicy Bożej przez jego doradzenia dla naszych 
nieprzyjaciół. Ten, mówię, biskup zdrajca, który tylko wtenczas przyjeżdżał do 
Polski, kiedy miał podpisać na rozbiór kraj polski, tan to biskup, który już sam 

11 
popełnił zabójstwo, bo niewinnych bernardynów wybić kazał w świątnicy 
boskiej, która krew niewinna ich zapewne wołała o pomstę na niego do Boga, 
więc dopełnił on swojej miarki przez ten sposób, który podał na obywateli 
warszawskich. Bo ja na niego najmniejszego projektu nie układałem, a przecież 
potrafiłem go kazać z intrygą posłać do góry za to, że oszukał tron, oszukał 
senat, oszukał i księży, a nie wiedział o tym, że jeden szewc warszawski 
zwycięży, a nawet wówczas tych, którym współbraci pozabijać kazał, jak niżej 
zobaczemy, jaką śmiercią ginął. Ale dosyć już i o tym pięknym prałacie, a teraz 
zobaczemy, jak my robili nasze przygotowanie do rewolucji. 
Gdy już miałem wszystkich starszych cechowych, tak zaraz obowiązek 
włożyłem na mich, aby się każdy z nich starał gospody rzemieślników zjednać 
ich serca, aby nam byli do obrony, a my z ks Meierem i z Neckim, 
sprowadziłem na sesję w niedzielę 13 IV samych tylko oficerów, którzy nam 
każdy z nich przysięgę wykonać musiał, lękając się, aby mnie powtórnie nie 
wydano, ale Bóg nam dopomógł, że się sekret nasz nie wydał, a choć u mnie na 
pierwszym piętrze stał porucznik moskiewski, a przecież on o niczym wcale nie 
wiedział, a choć u mnie na trzecim piętrze nasze sesje się odprawiały przez całe 
półczwarte niedzieli co dzień. To jest prawda, żeśmy zawsze w nocy je mieli, 
ale jednak było się czego obawiać, a osobliwie mnie, aby ktokolwiek nie wydał. 
Więc gdy się nam czas zaczęcia zbliżał, jak na złość nie mieliśmy żadnego 
jenerała ani też pułkownika, który by stanął na czele wojskowym, tylko między 
sobą mieliśmy dwóch sztabsoficerów, a tylko sami subalterni oficerowie byli do 
tej rewolucji. Także ja nie miałem od obywateli takiego, który by stanął na ich 
czele, więc wysłaliśmy rotmistrza Pągowskiego, który był zaufany u obywateli 
warszawskich, ponieważ już był prezydentem, aby się on podjął stanąć na czele 
ludu cywilnego; ale że się tego urzędu niepewnego podjąć nie chciał, lękając się, 
aby nie był przed Igelströmem wydanym, bo w prawdzie było się czego 
obawiać, a choć Widzieliśmy jego wspaniałą i mężną duszę, który i sam 
zapewne oczekiwał na jakie zdarzenie rewolucji. Tak że wysłaliśmy spomiędzy 
siebie majora Zaydlica i kapitana Mycielskiego do Haumana, pułkownika z 
regimentu Działyńskiego, prosząc go, aby stanął wojskowym na czele. Więc ten 
pułkownik nasz tylko nam tyle powiedział, że gdy się zacznie rewolucja, to 
zapewniam was, że nie będę bił swoich, ale Moskali. Nie mówił do nas nic 
więcej bojąc się, aby nie był wydanym, bo zapewne byłby odesłany do swego 
jenerała Działyńskiego, który od Moskali był już wzięty w niewolą i odesłany 
był do Kijowa, a to że był wielkim patriotą — więc się było czego obawiać. 
Gdyśmy nie mogli dostać naczelników jak dla wojskowych, tak i dla cywilnych, 
więc niemało nas to obeszło, ale już żadnym sposobem nie mogliśmy dłużej 
odwłóczyć, bo się nam już czas zbliżał do zaczęcia, nie chcąc czekać, aż 
Moskale wprzód zaczną, bo już ostatni tydzień ten przed Wielkanocą był, na 
który Moskale z wielką niecierpliwością oczekiwali, chcąc, aby jak najprędzej 
mogli swój zamysł dopełnić. Więc tu muszę odkryć wprzód ten sekret, o którym 

12 
ja się dowiedział i przez który przyspieszenie naszej rewolucji było prędsze niż 
moskiewskie, a to takim sposobem. 
Miałem ja znajomość z oficerem moskiewskim, który był przy kancelarii 
Igeiströma, z którym ja często gorzałkę pijałem, gdyśmy się z sobą zobaczyli; 
więc ten oficer przyszedł do mnie w dzień wtorkowy [15 IV] z rana trzewiki dla 
swojej kochanki kupować, a kupiwszy one, tak zaraz mnie mówił, abym ja 
zabrał żonę i dzieci, i co lepszego z rzeczy i wyjechał z Warszawy choć na dwie 
niedziel. Ja, będąc ciekawym, zaraz go pytałem, dlaczego mi każe wyjechać. Aż 
mi zaczął opowiadać tę piękną anegdotę, że w Wielką Sobotę w Warszawie 
będzie wielka rzeź z nami, na co ja jemu odpowiedziałem, że ja o tym pierwszy 
raz słyszę, aby to nastąpić miało. Ten poczciwy oficer zaczął mi opowiadać 
dokumentnie, jakim sposobem Moskale mają nam arsenał zabrać i wojsko 
będące w Warszawie zdezarmować, i ludzi broniących arsenału wybić, a gdyby 
im się ta sztuka nie udała, żeby arsenału nie mogli dostać, to mieli ordynans 
taki, aby Warszawę zapalić i co można będzie, wprzód zrabować, a potem z niej 
wymaszerować. Więc najprzód pytał mię ten oficer, czyli ja wiem o tym, ża 
rezurekcja po wszystkich kościołach ma być o jednej godzinie, na co ja jemu 
odpowiedział, żem ja o tym słyszał, ale nie wiem dlaczego. Więc on mnie 
powiedział, że dlatego bo wtenczas wszyscy ludzie pójdą do kościoła na 
nabożeństwo, drugie, że gwardia zaciągnie podług zwyczaju do fary, więc 
wtenczas Moskale mieli wszystkie kościoły z armatami otoczyć i nikogo z 
kościoła nie wypuścić, póki by arsenału nam nie zabrali albo też nie zrabowali, a 
dla lepszej wiary kazał mi pójść upatrywać armat, które już pobliskości 
kościołów ukryte były, i powiedział, w których miejscach są zachowane, mad 
czym ja się bardzo zadziwowałem Chcąc od niego więcej wyczerpać, posłałem 
mu jak najprędzej po likier za tak wielki sekret, który mi on odkrył, więc 
gdyśmy się po parę kielichów napili, aż on mnie całą istotę odkrył, jakie tylko 
sposoby mieli podane od naszych Polaków do zniszczenia nas w Warszawie. 
Otóż mi powiedział, że ten sposób podał Igelströmowi biskup Kossakowski 
względem kościołów, drugie powiedział mi, że hetmani Ożarowski wydał 
polskim komendantom ordynans, aby naród wraz z Moskalami bili, o czym my 
natenczas jeszcze nie wiedzieli, dopiero od tego oficera. Także powiedział mi, 
że na Pradze na nas sześć skrzyniów nożów żołnierze w trzonki osadzają i one 
zaraz ostrzyli. Także mi powiedział, że Igelström kazał robić drewniane 
tabakierki na kształt półtrojaków, które w środku miały mieć z laku pieczęcie i 
miały być niektórym osobom polskim w Warszawie rozdawane, aby te osoby za 
pokazaniem tych znaków żadnej szkodzie nie podpadały. Także mi powiedział, 
że w Warszawie było natenczas Moskali 8000, którzy nawet dla niepoznania 
ukrytymi byli, aby się Polacy na tym nie poznali. Więc to jest cała istota, którą 
my potem doznali, że mnie prawdę co do słowa powiedział, więc ja temu 
oficerowi nie tylko żem mu za ten sekret podziękował, ale nawet wieczną dla 
niego zapiszę wdzięczność. Bo mnie zostawił życie przez swoje łaskawe 
ostrzeżenie i przez to przyspieszył nam prędzej zaczęcie naszej rewolucji. 

13 
Bom ja, skorom się z nim pożegnał, tom zaraz jak najprędzej dał znać 
współbraciom moim, którzy do związku tego zaczęcia należeli, i zaraz prosiłem 
ich na ostatnią sesją, którą my mieliśmy w koszarach artylerii, bo u mnie na tak 
wielkie zgromadzenie osób miejsca obszernego nie było. Więc ja i 8 oficerów 
zaraz pojechaliśmy upatrywać po Warszawie tych moskiewskich armat przy 
kościołach ukrytych, o których mi ten oficer moskiewski powiadał. Więc my je 
tak znaleźli, jak on mówił, że były w kamienicach blisko kościołów ukryte, co 
już dla nas było pierwszym dowodem jego prawdy. Drugie: zaraz prosiłem 
oficerów naszych, aby się starali dowiedzieć o tym Ordynansie, jeżeli to prawda, 
że miał być już od hetmana na nas wydany, o czym jeszcze nasi oficerowie nie 
wiedzieli. Więc zaraz poszli do komendanta i tak go mocno prosili, że im się 
żadnym sposobem wyekskuzować nie mógł. Więc musiał go im dać do 
przeczytania, co za rozkazy w nim były, lubo to niby w sekrecie im był 
przeczytany, aleśmy zaraz musieli każdemu o nim powiedzieć, abyśmy tym 
bardziej energią wszystkich wzruszyć mogli. W samej istocie, gdyśmy ten 
ordynans przed drugimi ogłosili, to nam bardzo wiele osób przybyło do związku 
naszego, bo każdy był bojaźnią napełniony widząc, że to nie żarty. Więc takim 
sposobem dowiedzieliśmy się istotnej prawdy, która się sprawdziła, co ten 
moskiewski oficer powiedział, a nawet i te sześć skrzyniów nożów, które były 
na Pradze na nas, i teśmy później dostali, i co tylko mnie powiedział, to 
wszystko jak największa prawda była. 
Więc gdy nam się zbliżał wieczór, tak zaraz oficerowie zeszli się do koszar 
na sesją, więc ja także a sobą sprowadziłem cechowych majstrów 
pryncypalniejszych cechów na tę sesją już ostatnią, która była w dzień 
wtorkowy 15 IV. Tam idąc na nią, nie szliśmy razem, tylko po trzy osoby, i nie 
jedną ulicą, tylko kilkoma dla niepoznania, abyśmy się nie wydali. Więc tę 
ostatnią sesją mieliśmy u porucznika Kubickiego, na której to szczęśliwie się 
umówili, a nawet sobie przysięgli, że niezawodnie we czwartek 17 IV 
szczęśliwie zaczniemy. Więc zaraz wyznaczyliśmy sobie normalną godzinę, to 
jest 4 z rana, na którą już wszyscy zbrojno oczekiwać mieliśmy. Na tej sesji 
zaraz ułożyliśmy instrukcją dla majstrów cechowych, na których ulicach stać 
mieli już z bronią, a że jeszcze nie były prochy z prochowni do dołów 
przeniesione, więc wyznaczyliśmy sobie kapitana Roppa, drugiego kapitana 
Linowskiego, aby swoimi żołnierzami w nocy prochy zachowali, bośmy się 
lękali, aby nam ich Moskale nie zapalili. Tak tedy po skończonej sesji 
pożegnaliśmy się z sobą i rozeszliśmy się do domów swoich, i już każdy myślał 
o uzbrojeniu się jak najlepszym do zaczęcia rewolucji, a że nie mieliśmy do 
zaczęcia naczelników, więc oficerowie w każdym swoim regimencie starszego 
w randze oficera obrali, ale z tych, którzy do naszej konspiracji należeli, 
ponieważ żaden z wielkich oficerów wdawać się do tej rewolucji nie chcieli. 
Jedni to czynili z bojaźni, aby nie byli wydanymi, a drudzy bali się prochu 
moskiewskiego powąchać, bo brzydko nim pod nos kadzili, a u nas tchórzów nie 
braknie, którzy tylko do rangi jak największej to się cisną, a do wojny to się 

14 
czynią chorymi albo też uciekają od niej. A ponieważ ci oficerowie, których z 
każdego regimentu bywało na sesjach po trzy osoby, i to coraz inszych, bo dla 
szczupłego u mnie miejsca więcej bywać nie mogło, ale ci oficerowie 
powróciwszy do swoich regimentów zaraz swoim kolegom opowiedzieli, cośmy 
finalnie między sobą zdecydowali, więc ci oficerowie z ostatniej sesji zaraz z 
sobą wzięli instrukcje, którymi pójść mieli ulicami na Moskali, bośmy ich choć 
po trosze, to jednak we wszystkie ulice rozdysponowaliśmy, aby lud był przy 
nich śmielszy. Więc ci oficerowie, powróciwszy do siebie z sesji, tak zaraz 
drugim opowiedzieli i między sobą komendantów obrali, i przysięgę między 
sobą wykonali, więc przez środę 16 IV uczynili wszelkie przygotowanie na 
czwartek do bitwy. 
Tak tedy ja biedny nie miałem nikogo, co by stanął od pospólstwa na czele, 
więc przyszło md do tego, że mnie oficerowie przymusili, żem się musiał 
rezolwować i być powodem całej rewolucji, lubo mi to było bardzo trudno się 
odważyć, ale i cóżem miał robić nie znając żadnej taktyki? Bo natenczas 
rozumiałem, że to tylko sama taktyka nieprzyjaciół wybić może, ale jak widzę, 
że to wcale jest nieprawda, bo nam ci się z taktyką pochowali, a tylko my bez 
taktyki zostali, więc i ja byłem przymuszony poszukać taktyki owego 
Rzymianina brata szewca, który zapewne więcej taktyki nad swoje kopyta nie 
znał, tak jak i ja, a nieprzyjaciół pogrążył, więc i ja się właśnie takim samym 
sposobem na to dowodzenie odesłał. Więc gdy mi Bóg dał doczekać środy, tak 
zaraz naprzód uczynił rachunek sumienia przez spowiedź, na tę samą intencją, 
aby nam Bóg dopomógł szczęśliwie zacząć i skończyć, lubo to jest wielką 
prawdą, że Bóg nie kazał zabijać bliźniego, ale cóż robić było, gdy 
nieprzyjaciele i tak dobrze o naszej skórze myśleli, że podobno byłaby się w 
całości na nas nie została, a tak musiałem się rezolwować, bo gdy minie może 
bez żadnego skrupułu nieprzyjaciel drzeć choć i ze skóry, a za cóż ja nie mam 
bić najezdników? Więc po uczynionym nabożeństwie zaraz z oficerami 
cechowych wszystkich starszych wizytowałem oddając każdemu z nich 
instrukcją, aby wiedział, na której ulicy miał stanąć, opowiadając im godzinę 
normalną, także, aby każdy słuchał wystrzału z armat, który na znak zaczęcia 
miałbyćdany, więc wtenczas alby już każdy nieprzyjaciół nie żałował i tak się 
też stało, że każdy nawet nie spał oczekując na znak wystrzału 
Tak tedy to nasze wizytowanie ledwieśmy na godzinę 11 w nocy skończyli, 
ponieważ każdemu trzeba było jak najdokładniej opowiedzieć, aby wiedział, co 
ma robić, a niektórych, cośmy ich w domu nie zastali, więc musieliśmy do nich i 
po kilka razy jeździć, aby koniecznie był uwiadomionym o tym zaczęciu 
naszym. Więc gdy powróciłem do koszar oznajmując drugim oficerom, którzy 
tam na nas oczekiwali chcąc się od nas dowiedzieć, z jaką obywatele przyjęli 
chęcią te naszą instrukcją, ale gdyśmy im powiedzieli, że od nas bardzo dobrze 
przyjęli i prawie bez żadnej ekskuzy, to prawdziwie, że im serca przyrosło od 
wielkiego ukontentowania. A że jeszcze nie mieliśmy żadnego porozumienia z 
ułanami królewskimi, ponieważ dopiero przymaszerowali do Warszawy, a 

15 
nawet królowi zaraz przysięgę na wierność wykonali, więc wprawdzie Baliśmy 
się im zwierzyć naszego sekretu, aby nas nie wydali z niego, ale jednak Bóg dał 
mi tyle śmiałości, żem ich w ten sam wieczór o godzinie 12 na naszą stronę 
przemówił, jak niżej zobaczymy, że mi się dobrze udało. Tak tedy w koszarach 
z oficerami jeszcześmy z sobą się naradzali, bo nam brakowało koni do 
ciągnienia armat, ale im doradziłem, że konie od karów były u intendenta 
karowego próżne, które my mogliśmy zawsze ich wziąć, a było ich par 60, więc 
na nie zrobiliśmy pamięć, że skoro zacznie się rewolucja, to je wziąć możemy. 
Więc ja przy pożegnaniu z oficerami zaraz mówiłem, aby dali dostatkiem 
ładunków, abym miał dla obywateli. Więc zaraz posłali ze mną dwóch oficerów 
do cekhauzu, bo tam już był taki oficer, który od nas miał dyspozycją, aby 
pospólstwu broń i amunicją rozdawał. Więc ci dwaj oficerowie wynieśli mnie z 
cekhauzu sześć tysięcy ładunków i skałek do broni, te ładunki i skałki miałem w 
chustkach [powiązane, które z sobą wziąłem do karety. Te wioząc do siebie, po 
drodze przed kościołem Sw. Trójcy spotkałem z rontem jadących ułanów 
królewskich. Ja widząc oficera na koniec jadącego z żołnierzami zawołałem do 
niego, że ja mam bardzo ważny interes, i prosiłem na butelkę wina. Oficer ten 
zaczął mi się wymawiać, że jedzie z rontem, ale już nazad powracał, tak 
przecież go uprosiłem, że ze mną na wino poszedł, a żołnierzy do siebie odesłał, 
tylko swego konia dał memu stangretowi potrzymać. Więc gdy przyszliśmy na 
wino, tak zaraz nalawszy w szklankę wina i wypiłem do niego, i jemu nalawszy 
oddałem, i zaraz zacząłem do niego mówić tymi słowy: „Mości dobrodzieju! 
wiem, że jesteś obrońcą ojczyzny naszej, bo jesteś polski żołnierz, więc racz mi 
powiedzieć, jeżeli wiesz o tym, że dnia jutrzejszego mają nam Moskale arsenał 
zabrać i żołnierzy naszych zdezarmować lub też onych wybić, lub też Warszawę 
z nimi zapalić. Więc WPanu dobrodziejowi donoszę, że my, pospólstwo, 
determinowani jesteśmy, że arsenału i naszych żołnierzy wszystkimi sposobami 
do szczętu bronić będziemy, a zatem niosę moją prośbę do WPana dobrodzieja, 
abyś mnie powiedział o tym, jeżeli już jesteście uwiadomieni lub też nie, 
ponieważ my z garnizonem będącym w Warszawie jesteśmy w jednym z sobą 
porozumieniu, a tylko nam jeszcze WP dobrodzieja do siebie brakuje, abyście 
nam stanęli w obronie naszego arsenału, bo jeszcze nie mamy z Waśćpanami 
żadnego porozumienia, a już dnia jutrzejszego jest dzień na to umyślnie 
determinowany u Moskali na nas — za czym ja imieniem obywatelskim 
upraszam WPanów dobrodziejów, abyście nam stanęli do pomocy na odparcie 
nieprzyjaciół naszych, abyśmy tak wielkiej hańbie nie podpadali w Europie, 
abyśmy ten klejnot drogi arsenału utracić mieli.“ 
Więc ten porucznik od ułanów królewskich, gdy to ode mnie usłyszał, tak 
najprzód mnie zapytał, com ja za jeden, aby wiedział, jak ze mną ma mówić, i 
gdzie ja mieszkam. Więc ja jemu odpowiedziałem, że jestem mieszczanin i że 
mieszkam w Rynku naprzeciwko klatki. Powtórnie się pytał, jak ja się 
nazywam, więc ja jemu odpowiedziałem, że się nazywam Ignacy Zabłocki — 
lubo to jak jedno, tak drugie nieprawdę jemu powiedziałem, bom ja mieszkał na 

16 
Dunaju, a przezwisko moje nie Zabłocki, ale Kiliński Jan nazywałem się, bojąc 
się jego, aby mnie wydał, gdyby już wiedział imię i przezwisko moje. Ale gdym 
mu to powiedział, tak zaraz mnie dał rękę na znak swego humoru, że tego 
momentu pojedzie do korpusu swego i o tym uwiadomi wszystkich oficerów 
swoich, aby byli w pogotowiu do rewolucji, i zaraz przed Bogiem palec na palec 
założył, że nam szczerze dopomagać będą, gdy to i o nich tak dobrze chodziło, 
jak i nas, bo gdyby nie byli o tym uwiadomieni, więc by bardzo snadno wpadli 
w ręce nieprzyjacielskie. Ten oficer mówił do mnie zaraz te słowa: „Obywatelu! 
bądź o nas przekonany, że lubośmy królowi przysięgę wykonali na wierność, ale 
jak widzę, że nas król na to sprowadził, abyśmy tu broń przed inieprzyjacielem 
złożyli, czego z nas żaden tej krzywdy sobie zrobić nie damy, wolemy się 
ryzykować na śmierć, aniżeli iżbyśmy mieli być zdezarmowani publicznie w 
stolicy. Więc my z wami staniem do obrony naszej ojczyzny, bo już dosyć 
pogardy od Moskali cierpiemy, a zatem raz urodziłem się i raz dla mojej 
ojczyzny niech umieram. Więc proszę cię, obywatelu, abyś mnie pan w tym 
objaśnić mógł, abyśmy wiedzieli, gdzie się mamy udać, gdy się zacznie 
rewolucja, i o której godzinie.“ 
Więc ja widząc go dosyć gorliwie mówiącego do minie, a zaraz jego tak 
dokładnie uwiadomiłem, że gdy się dzień zrobi, aby już konie mieli w 
pogotowiu i żeby się do żołnierzy Mirowskich, do których najbliżej, mieli, 
którzy już są w pogotowiu do bitwy, i aby się razem z nimi trzymali, jeżeli nie 
chcą być od Moskali zdezarmowani. Ale mu jednak bałem się powiedzieć o 
godzinie, której zacząć mamy. 
Ten poczciwy oficer za tę przestrogę, którą ja mu dałem, oświadczył 
nieśmiertelną wdzięczność, deklarując być jak najraniej u mnie, lecz to jego 
oświadczenie bytności u mnie mocna mnie przeraziło, lękając się, aby mnie nie 
wydał. Więc wypiwszy wino pożegnaliśmy sięz tym przyrzeczeniem mi, że 
zaraz to wszystko drugim opowie i że już od tego momentu będą w pogotowiu 
do rewolucji. Więc ja wsiadłem do karety i przyjechałem o godzinie 1 do siebie, 
tak tedy wybrałem ładunki z karety i pownosiłem je do siebie. Więc zaraz 
wziąłem papieru i napisałem testament dla żony i dzieci moich, chcąc im 
porządek uczynić z majątku mego, aby się po śmierci mojej matka z dziećmi nie 
kłócili, a tak zrobiwszy podział między żoną i dziećmi, położyłem go żonie na 
pościeli, aby obudziwszy się jego sobie przeczytała. 
Gdy godzina 3 wybiła, tak zaraz śpiących u mnie ludzi z okładem 200 
obudziłem, którzy się na noc do mnie poschodzili, aby już oczekiwali na 
wystrzelenie z armaty, a ja wziąłem w jedną serwetkę ładunki, a w drugą skałki i 
poszedłem najprzód do miejskich żołnierzy i im rozdałem, aby się mieli czym 
bronić, ponieważ u tych żołnierzy skałki drewniane były, a prochu u siebie 
nawet go nie znali. Tak zaraz ich rozdysponowałem, w którym miejscu mają 
oczekiwać na Moskali, a potem poszedłem do ich wachmistrza Grzegorza 
Kimankiewicza, także jemu dałem ładunków i skałków, przykazując mu jak 
najsurowiej, aby gdy się alarm zacznie, natychmiast kazał na Ratuszu na gwałt 

17 
trąbić i dzwonić pod odpowiedzią życia, gdyby tego nie dotrzymał rozkazu 
mego. Więc tam rozdysponowałem i stamtąd poszedłem do żołnierzy 
marszałkowskich chcąc ich także o rewolucji uwiadomić, lubo ich pan mocno 
bronił gadać o niej, ale ja tak byłem do jego żołnierzy poufałym, żem się kozy 
wcale nie obawiał, ale nawet na zburzenie ich, aby swego pana surowych 
uniwersałów nie słuchali, wydałem im skałki i ładunki i już im nie sekretnie 
powiedziałem, że się już zacznie rewolucja, ale im wyraźnie powiedziałem, że 
już temu i sam marszałek nie poradzi. Ale ja daleko łagodniejszych żołnierzy 
znalazł aniżeli ich samego parna, bo się ze mną nawet nie spierali, ale całym 
sercem ode mnie ładunki przyjęli, których wcale przy sobie nie mieli. A tak 
rozdawszy onym ich, rozdysponowałem, aby zaraz gdy się alarm zacznie, 
Moskali, gdyby chcieli przechodzić przez Nowomiejską bramę, żadnym 
sposobem nie wypuszczali, ale im z daleka od bramy odpór dawali. Więc ci 
szacowni żołnierze jak najprędzej zabrali się do zabijania broni i zaraz mnie 
słuchali. Otóż ja i tych już pozyskałem żołnierzy, których się najbardziej trzeba 
było obawiać, nie chcąc siedzieć w ich pięknej kozie, ale Bóg mnie przecież od 
niej obronił, że mnie przecież ominęła. 
Więc po uczynionej dyspozycji żołnierzom marszałkowskim tak zaraz moich 
ludzi posłałem zabezpieczyć dzwony po kościołach, jako to tych: Dominikanów, 
Paulinów, od Fary, Bernardynów, więc do tych kościołów posłałem po dwóch 
ludzi na gwałt dzwonienia, aby od razu nieprzyjaciół napełnić bojaźnią i 
strachem. Więc gdym to rozdysponował, tak się już dzień mały zrobił, a że 
jeszcze miałem trochę czasu do wyznaczonej godziny, więc powtórnie 
poszedłem na Ratusz do wachmistrza, chcąc mu jeszcze dokładnie 
rozpowiedzieć, aby gdy się alarm zacznie, żeby zaraz moskiewską kancelarią 
wziął w swoje obroty, którą mieli w Rynku, aż ja przyszedłszy do niego już nie 
zastałem go u siebie, a on poszedł mnie do prezydenta meldować, że ja bunty po 
Warszawie robię i żem mu przyniósł ładunków i skałek. Otóż piękny żołnierz: ja 
jemu przyniósł, aby się sam od śmierci bronił, gdy nas on bronić nie będzie, a on 
mnie za to jeszcze oskarżyć poszedł. 
Więc prezydent zaraz poszedł raportować do króla. Król jegomość jak 
najprędzej posłał jenerała Byszewskiego z raportem do Igelströma. A ja, gdy się 
o tym dowiedział, tak zaraz powracając do siebie po broń, już będąc w pasji 
wielkiej, wziąłem kordelas u księdza Meiera, który miał przy sobie. A właśnie 
natenczas nadszedł ku mnie oficer moskiewski; ja, wziąwszy od księdza 
kordelas tego momentu na nim początek zrobiłem. Gdym go już uspokoił, tak 
zaraz krzyknąłem na ludzi, aby poszli za moim przykładem i nieprzyjaciół 
naszych nie żałowali. Więc natenczas ten sam ułan, który mnie zapewniał, że 
jak najraniej miał być u mnie, otóż w ten moment do mnie przyjechał donosząc 
mi, że już wszyscy ułani królewscy złączyli się z Mirowskimi żołnierzami i że 
już mieli wyjeżdżać do ataku, tylko mnie kazali dać znać, abym już zaczynał. 
Otóż będąc kontent, że nam Bóg dał i tych serca pozyskać, o których my się 
lękali nie mając ich zabezpieczonych, więc uściskałem go serdecznie za tę 

18 
pocieszną nowinę, którą mi doniósł. Więc mu mówiłem, aby jak najprędzej 
dawał znać o tym, żeśmy już zaczęli rewolucją. Więc ja krzyku narobiłem, aby 
lud usłyszał. Alić Bóg dał, że ludzie ze wszystkich stron jak wzięli Moskali 
mordować, tak też zaraz i w dzwony na gwałt uderzyli. A że na Igelströma 
najlepiej zrobiłem przysposobienie, bo tam szewców i krawców postawiłem na 
niego, a na Baura, który stał na Nowym Mieście, zdałem Sierakowskiemu, 
starszemu rzeźnickiemiu, dyspozycją, aby on go wziął w swoje obroty. 
Więc znów wylazł mi skądsiś kapitan moskiewski, którego ja jak najprędzej 
sprzątnąłem, aby nam swojej kompanii przeciw nam nie komenderował. Więc 
natenczas żona moja widziała, jak ja jego zabił, tak zaraz upadła na ziemię i 
zemdlała. Ja, lubo to sam swoimi oczyma widział, że zemdlała, ale jednak ja nie 
miałem czasu pójść ją trzeźwić i ratować, ale niezwyczajnie byłem żalem 
napełniony, ponieważ była w ciąży, a przez to przelęknienie mogłaby się i sama, 
i niewinne dziecko utracić. Więc ja jeszcze wpadłem na kozaka, który także z 
dziury wywyłaził, tak jego w kark zaraz, aby już więcej jak kobiet, tak 
mężczyzn swoją piką nie kłuł. Tak tedy tam moja żona złapała mnie za rękę i 
mówiła do mnie te słowa: „Mężu najukochańszy! cóż to ty robisz? a na toż to 
ciebie ci przyjaciele namawiali, abyś ty miał kogo zabijać i sam od kogo miał 
być zabitym? O, wspomnij tylko na dzieci nasze, że ty ich i mnie chcesz 
sierotami zrobić, gdy ty nas opuszczasz!“ Więc ja żonie to odpowiedziałem, że 
już teraz o tym nierychło mówić, ale się nam trzeba bronić. Tak ja prosiłem jej, 
aby poszła do domu i porosiła Parna Boga. Ale to nic jej ta mowa nie pomogła i 
żadnym sposobem puścić mnie nie chciała, mówiąc do mnie to, że: „Tyś się, 
mężu, ryzykował dla ojczyzny ginąć, a ja wraz z tobą ginąć będę dla twojej 
miłości i póty się ciebie nie puszczę, póki albo się sam do domu nie wrócisz, 
albo wraz z tobą zabitą będę.“ To opanowanie mnie od żony przyprowadziło 
mnie prawie do ślepej pasji, bo naturalnie trzeba było z najmilszą żoną potyczkę 
odprawić, gdym się jej od siebie nie mógł pozbyć, ale dałem się przekonać, 
pamiętając na to, że mam 6 dzieci, a gdy oboje zabici będziemy, któż ich żywić 
będzie. Więc musiałem wziąć żonę i zaprowadzić do siebie. Gdym ją 
wprowadził do izby, aż moja żona najcnotliwsza klęknąwszy przede mną na 
wszystkie mnie obowiązki prosiła, abym już nigdzie z domu nie wychodził. Ja 
tedy podjąwszy żonę ode drzwi, abym się tym snadniej z izby wymknął, więc jej 
deklarowałem już nigdzie nie wychodzić, tymczasem wyjąłem klucz ze środka 
drzwi izby i żonę ode drzwi trochę odprowadziłem, i sam szczęśliwiem się 
wymknął, i żonę z dziećmi na zamek zamknąłem, która już nigdzie wyjść nie 
mogła. A ja jak wyszedłem z domu o godzinie 4 z rana, tom nie przyszedł nazad 
aż o godzinie 5 wieczór. 
Więc gdym się już z kamienicy wymknął, tak zaraz pobiegłem do 
Igelströma, aby go można było jakim sposobem capnąć, ale że już nie można 
było do niego dostąpić, bo był od króla uwiadomionym, a w tym punkcie nasi 
wojskowi dali ognia z armat, więc ja jak najprędzej wziąłem z sobą ludzi 
kilkuset i poleciałem z nimi na Muranowskie, bo tam było pięć armat 

19 
moskiewskich przy amunicji postawionych, tak my szczęśliwie je Moskalom 
odebrali, że i sami Moskale nie wiedzieli, co się to znaczy, bo żadnego 
ordynansu do bicia nas jeszcze wtenczas nie mieli. Więc my żadnego Moskala 
nie zabili, tylko ich zdezarmowali, armaty i amunicją zabrali, a ich w niewolę 
pobrali. Więc ja tych ludzi zaprowadziłem z armatami do naszej artylerii, a z 
nimi zaraz po wszystkich ulicach my się rozeszli, i już nieustanny ogień szedł 
jak od pas, tak i od Moskali. 
Więc ja z kapitanem Linowskim wzięliśmy dwie armaty i one w Krasiński 
dziedziniec zaprowadzali, bo wtenczas pełna ulica Miodowa była Moskalów. 
Więc gdyśmy dali do nich kartaczami ognia tylko 4 razy, to wtenczas Moskali 
bardzo wiele padło, co się nie spodziewali od nas takiego prędkiego 
przywitania, ale gdy oni do nas od siebie dali z armat ognia, to co nas przy 
dwóch armatach ludzi 15 i sześciu żołnierzy do strzelania było, to nam się tylko 
jeden żołnierz został i 8 ludzi, cośmy armaty ciągnęli. Otóż nam kapitana 
wtenczas ubili, więc nam już nie przyszło się tam bronić, bo zaraz na nas 
kawaleria moskiewska wpadła, więc my tylko z jedną armatą uciekli, a drugą 
musieliśmy zostawić, bo jej nie miał wcale kto ciągnąć, a jeszcze była trupem 
zasłana wkoło [ulica], więc trzeba było wprzódy trupów odciągnąć, a potem 
armatę wziąć, ale my do tego wcale czasu nie mieli. Więc zaraz nam więcej 
artylerii na sukurs przybyło i znowuśmy wypędzili Moskali, i swoją armatę 
odebrali. Więc nas powtórnie stamtąd Moskale wypędzili, tak ja wziąłem sobie 
cztery armat i kilku kanonierów i chcieliśmy się dostać na Nowe Miasto, ale 
żeśmy wpadli w Kozią ulicę na Moskali z tymi armatami, więc szczęśliwie ich 
pokonaliśmy, bo całą ulicę trupem zasłalim, ponieważ się nie mieli gdzie 
Moskale przed nami ukryć. Tam zabraliśmy Moskalom dwie armaty i broni 
więcej niż 500, stamtąd już wziąłem duże dwie armat i one przeprowadziłem do 
Nowomiejskiej Bramy, więc tam znowu Moskali na Podwalu wypędziliśmy. 
Stamtąd już poszedłem do cechów, abym ich pocieszył, żeśmy już Moskalom 
zabrali 7 armat i amunicji bardzo wiele. Więc tam dodawszy ludziom serca 
wziąłem z sobą ludzi kilkaset i z nimi dostaliśmy się do arsenału, a tam zaraz, 
którzy broni z sobą nie mieli, więc z arsenału wzięliśmy tyle, ile tylko potrzeba 
było. A lubośmy nie mogli Igelströma dostać, że wojska jego było koło niego 
pełna ulica Miodowa, więc my jednak jemu tak mocno przeszkodzili, że wiele 
tylko adiutantów z ordynansami do wojska od siebie wysyłał, tośmy żadnego nie 
przepuścili, aleśmy mu każdego ubili. Więc przez to samo Moskale właśnie 
pogłupieli, bo nie wiedzieli, co mają robić, gdy się nie mogli doczekać żadnego 
ordynansu. 
My zaś talk roztropnie zrobiliśmy, że najprzód Moskali odpędzili od ich 
amunicji, na Lesznie wpadliśmy na 500 Moskali, którzy się zamknęli w pałacu i 
mieli przy sobie 5 armat, a że już nie mieli do nich amunicji, więc my obces 
wpadli na nich, ale nawet już ładunków nie mieli do ręcznej broni, tak zaraz 
prosili nas o pardon. Więc my im najprzód kazali broń na ziemię złożyć, a 
potem od niej odstąpić, tak tedy ich oficerowie żołnierzom swym nie pozwalali, 

20 
więc my dali kilka razy ognia do nich, widząc żołnierze, że się nie mają czym 
bronić, tak zaraz nam brońzłożyli i sami na ziemi klęknęli prosząc nas o pardon. 
My więc skoczywszy brońi armaty im zabrali i żołnierzy zaprowadzili do 
cekhauzu, i onych tam osadzili, a że ich oficerowie nie chcieli żadnym 
sposobem pardonu ani z żołnierzami pójść nie chcieli, więc tych zaraz na 
miejscu pobiliśmy. Więc potem lud taki się śmiały zrobił, że nad 
wypowiedzenie, choćtaktyki ani praktyki nawet nie znali, bo na brzuchach do 
Moskali podsuwali sięi do nich jak do kaczek strzelali. 
Więc potem poszedłem z ludem przez Saski dziedziniec i tam wzięliśmy tył 
Moskalom, którzy się bili z Działyńskimi żołnierzami pod Świętym Krzyżem, 
bo gdybym tam był z ludem nie przyszedł na sukurs Działyńskim, tak by 
Moskale ze wszystkim byli zwyciężyli Działyńskich, ale gdyśmy im tył zabrali, 
tak zaraz my księcia Gagarina Moskalom ubili. Tam to, mówię, przed Świętym 
Krzyżem, można powiedzieć, że kto nie widział cudu, to go tam mógł 
bezpiecznie zobaczyć, bo tam było Moskali z okładem 4000, a polskich 
żołnierzy tylko jeden pułk Działyńskiego, których więcej nie było nad 600 
żołnierzy, i to jeszcze się na trzy części po 200 żołnierzy podzielili, więc jedni 
szli przez Nowy Świat, a drudzy przez Tamkę, a trzeci szli koło Trzech 
Krzyżów na Saski dziedziniec, więc wszystkim Moskalom zabraliśmy przód i 
tylko Moskale rozumieli, że Działyńscy przyjdą jedną tylko ulicą Nowym 
Światem, ma których się Moskale mocno przysposobili, bo się nie spodziewali, 
aby mogli przyjść trzema ulicami. 
Więc gdy żołnierze Działyńscy najprzód przyszli Nowym Światem, tak zaraz 
Moskale okrutnie ognia kartaczami do nich dawali, tak dalece że Działyńskich 
zaraz ku Trzem Krzyżom odpędzili i dosyć ich ubili. Gdy te dwie kolumny się 
przybliżały, tak zaraz pospólstwa więcej 5000 z nimi się złączyło i zaraz jak 
najspieszniej przez Koński Targ ku Świętemu Krzyżowi poszło. Więc tam na 
tym Końskim Targu zaraz my obces na Moskali wpadli i onych przed Święty 
Krzyż wypędzili, więc im zaraz zabieglim drogę, przejściem przez Saski 
dziedziniec, aby nam nie wpadli na Krakowskie Przedmieście. Więc później 
jeszcze przez Tamkę trzecia kolumna Działyńskich nadciągnęła, dopiero 
wzięliśmy Moskali we trzy ognie. Więc tam wtenczas było się na co patrzeć, bo 
już wtenczas Moskale karabatalion zrobili. Więc po trzech godzinach utarczki z 
nami ładunki Moskale wystrzelali. Tak my obces wpadliśmy na Moskali i onych 
szczęśliwie pobili, i resztę w niewolę zabrali. Nie mogę tu zapomnieć 
wdzięczności dwóm obywatelom, którzy swą walecznością bardzo wiele ludzi 
od śmierci obronili, którzy by musieli się stać ofiarą w tej bitwie, a to tym 
sposobem, że jeden obywatel dobrze w broń opatrzony wszedł na dzwonnicę 
świętokrzyską, a drugi obywatel wlazł w szulerhaus będący przy pałacu pana 
Tyszkiewicza, więc ci dwaj obywatele umyślnie zwrócili swe oczy na artylerią 
moskiewską. Będący przy armatach więc, gdy który kanonier chcąc na zapale 
armaty lontem proch zapalić, to ci dwaj obywatele każdego kanoniera ubili, tak 
dalece że żadnym sposobem Moskale nie mogli strzelać z armat swoich, bo 

21 
jeszcze dobrze nie doszedł do armaty, a już był ubity. Na ostatku Moskalom 
lonty pogasły, bo ci ich sobą pogasili, którzy byli zabici. Więc takim sposobem 
moskiewskie armaty wcale nie mogły być na nas użyte i wcale próżno stać 
musiały, bo im kanonierów wybili. Tych armat było sześć, z których niemało 
ludzi paść by musiało, gdyby nie męstwo tych dwóch obywateli, których ja tu 
nie wymieniam, bo nie wiem, jak się nazywają, na których ja sam oczyma mymi 
patrzałem. 
Po tym zwycięstwie otrzymanym nad Moskalami Działyńskiego regiment 
przymaszerował i stanęli przed królem Zygmuntem oczekując na dalszy rozkaz. 
Tych Działyńskich żołnierzy, których było 600, ledwie się połowa została, bo 
było dosyć z nich zabitych i plejzerowanych, także było wiele i obywateli 
zabitych i rannych od Moskali. Więc po godzinie 3 już Moskali wyprzątnęliśmy 
po całej Warszawie, tylko się w czterech miejscach zamknęli, których my 
musieli zostawić sobie na piątek 18 IV, ponieważ w dobrych miejscach się 
zamknęli, to jest: w Krasińskich pałacu, w dziedzińcu i w ogrodzie Krasińskim, 
w drugim miejscu u Kapucynów w kościele, w klasztorze i w ogrodzie 
kapucyńskim, w trzecim miejscu Moskale byli zamknięci w pałacu tym, gdzie 
stał Igelström, naprzeciwko Kapucynów na Miodowej ulicy, w czwartym 
miejscu byli zamknięci Moskale, to jest w Gdańskim ogrodzie. Więc po 
wszystkich tych miejscach nasze wojska z armatami Moskali otoczyli i w 
murach dziury do armat robili. Więc ja natenczas, widząc już bezpieczeństwo 
dla nas wszelkie, zostawiwszy przy wojsku naszym pospólstwa kilkadziesiąt 
tysięcy do pilnowania i strzeżenia Moskali, sam poszedłem w Rynek zobaczyć, 
co się tam dzieje. Więc widząc i tam bezpieczeństwo wszelkie, więc zaraz 
wysłałem pana Kriegera z drugimi obywatelami do pana Zakrzewskiego, 
prosząc go w imieniu obywatelskim, aby przyszedł na Ratusz. Więc gdy 
przyszli obywatele z panem Zakrzewskim, tak zaraz poszliśmy z (nimi na 
dziedziniec królewski i tam okrzyknęliśmy pana Zakrzewskiego prezydentem 
Warszawy. Więc po tym ogłoszeniu zaraz my z prezydentem poszliśmy na 
Ratusz i tam bardzo wielka liczba obywateli z oficerami przyszła na obranie 
Rady Zastępczej Tymczasowej. Więc w tym obieraniu Rady minie oficerowie 
wraz z obywatelami przybrali do Rady Zastępczej Narodowej, która była tak 
nazwaną Tymczasową aż do dalszego urządzenia w narodzie. 
Więc gdym już był obranym do Rady, tak zaraz mnie Rada spomiędzy siebie 
wyznaczyła do króla na dyżur i przykazała mi wszelkie u króla zachować 
bezpieczeństwo, ponieważ żołnierzy natenczas w Zamku przy królu nie było, bo 
wszyscy żołnierze z pospólstwem pilnowali Moskali, aby się nam 
którędykolwiek nie przerznęli tych miejsc, w których byli zamknięci, więc ich 
całą noc pilnowali, a po wszystkich ulicach w Warszawie ogień się palił, 
abyśmy widzieli Moskali, gdyby się chcieli przez lud w nocy przerznąć. Więc ja 
odebrawszy rozkaz od Rady, abym Zamek ubezpieczył, więc zaraz poszedłem 
między obywateli i wziąłem znaczniejszych osób, i z nimi poszedłem do 
Zamku, i tam warty wszędzie postawiłem z nimi. Więc przez całą noc z tymi 

22 
obywatelami byłem. W piątek z rana, gdy się dzień zaczynał robić, więc ja 
zabrałem z Zamku wszystkich obywateli i poszliśmy resztę dobywać Moskali. 
Więc król i Rada widząc, że się już Moskale utrzymać nie mogą, tak zaraz 
wysłali trębacza, aby otrąbił na pardon, aby się Moskale poddali, a potem 
wysłany był do Igelströma Zakrzewski i jenerał Mokronowski z kapitulacją, aby 
się poddał. Więc Igelström raz deklarował, że się nam podda, a drugi raz 
odpowiedział to, jeżeli królowi, to będzie kapitulował, jeżeli narodowi, to 
kapitulować nie będzie. Więc król nasz nie chciał się w to wdawać, tylko 
odpowiedział to, że on o rewolucji nie wiedział i wiedzieć nie chce, więc znowu 
drugi i trzeci ras Zakrzewski i Mokronowski jeździli do Igelströma, aby się 
poddał. Więc to zwodzenie ludu przez kilka godzin bawiło, bo musieli 
oczekiwać na odpowiedź Igelströma, czyli zechce przed narodem kapitulować 
lub nie, na czym my najwięcej tracili, bo lud będąc uwodzony przez ogłoszenie 
kapitulacji, więc lud, gdy się zbliżał ku Moskalom, już nie strzelając do nich, 
spodziewając się, że będą kapitulować, w czym cale nie była prawda i toć 
Moskale dawszy z broni ognia ubili nam kilkadziesiąt ludzi niewinnie przez to 
uwodzenie ludu. 
Więc gdy za trzecią razą Igelström dał odpowiedź, że kapitulować nie 
będzie, więc my tę usłyszawszy rezolucją, że Moskale bronić się będą do 
ostatniego momentu, tak my zaraz uderzyli napitem na wszystkie miejsca i 
Moskalów dostali, a pan Igelström w kilka dni od strachu wielkiego uciekł, a to 
wszystko przez zwodzenie nas, że będzie kapitulował, bo przez ten czas przebrał 
się w inne suknie do ucieczki — więc go lud nie poznał w tak wielkim 
zamięszaniu. 
Więc skończyliśmy rewolucją w piątek 18 IV o godzinie 3 po południu ze 
wszystkim. Moskalom tym dawaliśmy pardon, którzy nas o niego prosili i broń 
przed nami złożyli, więc ich bez pokrzywdzenia żadnego zaprowadzili w 
miejsce przeznaczone dla nich do siedzenia. A że nam Igelström do Prusaków 
uciekł, którzy Prusacy byli tylko o 4 mile od Warszawy, więc nam zaraz tego 
samego wieczora pod Warszawę na sukurs Moskalom przystąpili, ale że już 
nierychło przyszli na pomoc, bośmy już Moskali uspokoili Więc Prusaki także 
dostali od artylerii chłostę nieszpetną, bo za kilku wystrzałami z armat 
kilkadziesiąt Prusaków padło. 
Więc Prusaki pomiarkowawszy, że Polaki pod nos nieźle kadzą, tak zaraz od 
Warszawy odstąpili, więc my mieli od nich spokojność wszelką przez kilka 
niedziel. A tak szczęśliwie się skończyła rewolucja nasza w strzelaniu naszym. 

23 
NIESZCZĘŚLIWY I SMUTNY DLA MNIE PRZYPADEK DOSTANIA 
SIĘ W NIEWOLĘ PRUSKĄ R. 1794 
Po wzięciu Naczelnika Tadeusza Kościuszki w niewolą moskiewską zaraz 
nam na jego miejsce nastał Wawrzecki. Więc ja gdym mu się pierwszy raz 
prezentował, zaraz mnie zapytał, skąd ja rodem jestem. Więc ja mu 
odpowiedziałem, że jestem z Poznania. Więc Wawrzecki zaraz mi powinszował 
mężności serca mego, więc po uczynionych i okazanych dla mnie 
grzecznościach powtórnie mnie się pytał, jeżelim w Poznaniu jest dobrze znany. 
Więc ja mu odpowiedziałem, żem jest bardzo dobrze znany, a nawet mam tam 
dwóch braci swoich dobrze osiadłych. Więc Wawrzecki zaraz mi mówił, abym 
się podjął zrobić rewolucją w samym Poznaniu. Więc ja chcąc się przysłużyć 
mojej ojczyźnie całym sercem podjąłem się tego, będąc zaufany, że tam mam 
przyjaciół. Tak tedy Naczelnik zaraz mnie dał ordynacją, abym tam jechał, 
przybrawszy sobie niektórych osób, które by były mężne i odważne. 
Więc ja dopełniając ordynansu, zaraz mój pułk oddałem majorowi pod 
dyspozycją jago, i tam wybrałem sześć osób dowodnych i w sercach odważnych 
i wziąłem z sobą polskie suknie do przebrania się po cywilnemu. Więc 
wyjechałem przed atakiem praskim. Gdym zajechał do wioski leżącej nad rzeką 
Pilicą, o mil 6 od Warszawy, usłyszałem wielki szturm z armat 4 XI. Więc ja 
byłem ciekawym, co za skutek wyniknął z tego strzelania, więc posłałem jak 
najprędzej mego adiutanta do Warszawy, aby się dowiedział, co się stało. Więc 
adiutant przywiózł mi raport tak nieszczęśliwy, że Moskale Pragi dobyli i że się 
Warszawa Moskalom poddała, i że wielką liczbę ludzi widział zabitych, i że 
armaty wszystkie nam na Pradze zabrali, których było wszystkich przy okopach 
praskich 117. Więc ja przyznam się, żem sobie rzewnie zapłakał nad taką 
poniesioną klęską, która była niezawetowaną dla nas, gdyż nasze siły już 
osłabione były przez utratę Kościuszki z kilkoma tysiącami wojska, które na 
placu zabite zostało. 
Tak tedy byłem przymuszony wrócić się nazad, chcąc się dowiedzieć, jaki 
zamiar Naczelnik weźmie przed siebie i gdzie się obróciemy. Więc 
przyjechałem do swego batalionu, który już miał ordynans ściągnąć pod 
Mokotów, ponieważ tam wszystkie regimenta ściągały, i z resztą armatami, 
których jeszcze było 70, prócz tych, które były u księcia Józefa. Gdy on już do 
nas nie powrócił, ale zaraz na miejscu ich rozpuścił, u którego i moich żołnierzy 
było 200, którzy mu armaty konwojowali pod Sochaczew. Więc my, stojąc pod 
onym Mokotowem, wybieraliśmy się w dalszy marsz, właśnie jak do Ziemi 
Obiecanej, tak jak owi Izraelitowie, którzy jej szukają, a znaleźć jej nie mogą. 
Tak właśnie i z nami natenczas było, gdyśmy mieli pójść, a nie wiedzieli gdzie, 
ponieważ się zaraz pruskie wojska do nas zbliżyły, także i cesarskie, a Moskale 
przeprawiali się pod Górą, chcąc nas wszystkich ogarnąć, tylko że ich na 
przeprawie nasi przetrzepali, nie pozwalając im przejścia do nas. Ale się to 

24 
wszystko na nic nie zdało. Gdy już umysły jenerałów na trzy części były 
podzielone, jak się niżej okaże o ich umyśle. 
Więc ja tymczasem posłałem do Warszawy po moją żonę i dzieci, aby nie 
podpadły takiej tyranii, jaką zrobili Moskale na Pradze. Więc moja żona, 
zabrawszy z sobą dzieci i matkę swoją staruszkę, i co lepszego z rzeczy 
domowych, i kamienicę zostawiła na wolę Pana Boga, gdy się z niej wszyscy 
ludzie wyprowadzili, ponieważ się bali, aby się Moskale na domie moim za 
mnie nie mścili. Tak tedy wyjechała moja żona, zalawszy się łzami, a ponieważ 
była natenczas w ciąży, więc na drodze urodziła mi syna. Ten przypadek dla 
mojej żony, o, jak przykry i nader niebezpieczny życiu jej był! że mogę mówić, 
że ją samo miłosierdzie Boskie ratowało, nie mając żadnego opatrzenia w tym 
połogu, a do Warszawy bała się wrócić, bo wtenczas jenerał Suworow miał 
wchodzić z wojskiem do Warszawy. Więc ja nie mogłem się żony mojej 
doczekać. 
Suszyliśmy z wojskiem do Nowego Miasta, więc mnie tam dogonięto i z 
dziećmi moimi wzięto. Niemało było dla mnie umartwienia, widząc ja tak żonę i 
z dzieckiem bardzo chorą, której żadnej wygody dać nie było można przed 
Moskalami, bo zaraz tuż za nami szli, więc musieliśmy pospieszać jak 
najprędzej z marszem, a jeszcze jak na złość bardzo wielkie zimno było, a nawet 
śnieg z deszczem padał, a moje dzieci wszystkie bardzo lekko były ubrane. Nie 
koniec na tym, ale nawet nic nie można było dostać kupić do jedzenia dla dzieci, 
które mi niemałą w sercu zadawały ranę swoim płaczem od zimna i głodu. Tak 
dalece byliśmy nieszczęśliwymi, że nam i konie wszystkie poustawały, bośmy 
dla nich znikąd dostać obroku nie mogli, a przez to samo musieliśmy armaty 
dwunastofuntowe po drodze zakopywać i amunicją palić musieli. 
Więc ja chciałem moją żonę zostawić z dziećmi w Nowym Mieście, widząc 
ją bardzo słabą, ale żadnym sposobem nie chciała tam zostać, mówiąc do mnie 
te słowa: „Mężu mój najukochańszy, jeżeli najwyższe wyroki Boga dla mnie 
śmierć przeznaczyły, że przy tym połogu umierać muszę, więc niechajże w 
oczach twoich życie skończę, gdyżem ci przysięgła, że cię nie odstąpię, aż życie 
moje skończę, bo mi nader miło będzie z tym światem się pożegnać w 
przytomności twojej. Lubo ja sama widzę oczyma moimi, że tuż nieprzyjaciele 
nasi idą za nami, ale cóż z tym robić, gdybym ja była niespokojną o ciebie. Więc 
w moim teraźniejszym smutnym losie mogłaby być prędsza przyczyna śmierci, 
bobym się nieustannie musiała martwić o ciebie. Wspomniej, mężu mój, i na to, 
że gdybym się tu została, a w takim razie od dzieci umarła, któż by się tu nad 
nimi zmiłował? Oto by największymi sierotami zostały, a nawet to, com wzięła 
z sobą, to by im zabrali. Więc ja moje wszystkie boleści, które teraz ponoszę, 
łączę je z boleściami Jezusa mego i w rany jego najświętsze wszystkie 
dolegliwości moje ofiaruję; a teraz chcę wraz z tobą ponosić wszystkie 
niewygody, które ty, mężu mój, ponosić będziesz.“ 
Więc i cóżem miał robić? Musiałem konia kupić, do tych, którem miał, 
przyprząc, aby można było cokolwiek prędzej przed armią naprzód pospieszyć, 

25 
więc ja kazałem żonę na drogę dobrze opatrzyć, aby jej i dzieciom było ciepło w 
powozach siedzieć, także aby głodnymi w drodze nie byli. Więc opatrzywszy 
się w to wszystko wysłałem żonę i dzieci do Końskich wprzód przed armią, a 
jam się został, oczekując, jakie rozkazy wydane będą, ponieważ konferencją 
jenerałowie z Naczelnikiem mieli, co mają robić, gdyż kurierowie jeden za 
drugim od króla byli przysyłani, i aby się Moskalom poddali. 
Więc na tej konferencji nie mogli się jenerałowie z sobą pogodzić, gdy ich 
umysły były rozstrojone. Więc to, com wyżej namienił o rozstrojonych 
umysłach jenerałów, to tu powiem, jakie były, oto te, że jedni chcieli pójść do 
cesarza i jemu się poddać, a drudzy chcieli pójść przez Galicją i tam się 
przerznąć do Francuzów albo też do Wielkopolskiej, a stamtąd wypędzić 
Prusaka i bronić się do samego szczętu. Ponieważ jeszcze było wojska blisko 
trzydzieści tysięcy, a z Wielkopolskiej można by było mieć jeszcze drugie tyle, 
więc ten umysł był to samych patriotów dobrze myślących; a trzeci umysł był 
ten, aby się wrócić do Warszawy i traktować o armistycją z Moskwą; właśnie 
też do tego traktowania był czas, kiedy się już Warszawa w ręce moskiewskie 
dostała. A tak po skończonej konferencji z Naczelnikiem powiedziano nam, że 
pójdziemy Górnym Śląskiem i Wielkopolską, i dwiema traktami miało być 
wojsko rozdzielone. Więc ja rozmówiwszy się z jenerałem Madalińskim, gdy mi 
powiedział, że on ciągnie do Wielkopolskiej, więc ja jemu powiedziałem, że 
wprzód pojadę i w samym Poznaniu zrobię rewolucją, gdy się będzie zbliżał 
Madaliński z wojskiem. 
Więc gdyśmy sobie przyrzekli, tak zaraz pojechałem do Końskich, chcąc tam 
żonę zostawić, a sam przebrawszy się pójść do Poznania. Więc ja gdym 
przyjechał do Końskich, aż tam w wojsku wielką odmianę widziałem, a to taką, 
że regimenta nie były za pół miesiąca płatne, a przy tym żywności mało 
dostawili przez niedostatek produktów, więc dalej iść nie chcieli i broń złożyli, 
ponieważ bardzo zimno było, a było wielu żołnierzy, którzy ani płaszczów, ani 
butów na nogach nie mieli, ani można było żadnym sposobem tak prędko im 
maszerować, bo lud całkiem od deszczu był przemoczony, a nie mieli się czym 
okryć od słoty, która już kilka dni nieustannie padała; a przy tym nie można 
było dostać chleba kawałka za pieniądze kupić, a nie cóż tym biednym, którzy 
ani grosza jednego nie mieli. Więc broni złożyło wtenczas do 4000 z okładem i 
żadnym sposobem komendantów słuchać nie chcieli, a choć za nami Moskale 
tuż maszerowali, a Naczelnik wprzód pojechał do Radoszyc, więc nie wiedział o 
niczym, co się w tyle dzieje. Więc biedny Naczelnik, gdy przyjechał do 
Radoszyc, aż tam wojsko, nie tylko że dalej liść nie chciało, ale nawet w oczach 
jego kasę z pieniędzmi rozbili i sami z sobą się pieniędzmi podzielili. Więc ja 
mogę tu śmiało powiedzieć, że to rozrządzenie wcale niedobre było, gdyż 
żołnierze nie byli płatni, a przy tym jeszcze do tego i głodni, a choć było 
dostatkiem wołów, woleli, że je Moskale zabrali, aniżeli swoim dać mieli, więc 
tam dopiero płacz i narzekanie dla dobrze myślących patriotów, jak dla mnie 

26 
samego, gdym ja wszystko moje gospodarstwo opuścił, a przy tym majątku 
swego niemałom stracił. 
Więc, łzami się zalawszy, zabrałem żonę i dzieci, wyjechałem z Końskich ku 
Piotrkowu, bo w tamtę stronę kawaleria Madalińskiego ciągnęła. Spodziewałem 
się, że poszli ku Wielkopolsce. Więc tylko ujechałem od miasta może z pięć 
stai, alić kozaki z lasu wypadli i mnie nazad do Końskich wrócili, więc tam już 
zastałem kozaków bardzo wiele. Tak tedy zaprowadzili mnie do pułkownika 
Denisowa, meldując mu, że mnie dostali. Więc Denisów rozkazał mi jechać do 
Warszawy, przydawszy mi kozaków, aby mnie pilnowali. 
Więc przyjechaliśmy na noc do wioski, stanęliśmy u chłopa na kwaterze, 
więc tam pożegnałem się z moją żoną chorą i kazałem parę koni w nocy 
okulbaczyć, tak aby kozaki nie wiedzieli, a wprzód dałem człowiekowi temu, 
który miał ze mną jechać, płaszcz i futro, a ja wziąłem na siebie trzy koszule i 
żupan, a przy żonie zostawiłem mego adiutanta, aby ją odwiózł do Warszawy, a 
nawet prosiłem go, aby moją żonę nazywał swoim przezwiskiem, aby się 
Moskale nie dowiedzieli, że to moja jest żona, bo gdyby się byli dowiedzieli o 
niej, może by się byli pomścili za mnie, bo ja pożegnawszy się z żoną 
wyszedłem na przechód, więc zaraz wpadłem na konia i uciekłem kozakom. 
Więc nim się dzień zrobił, ja ujechałem dwie mile od kozaków z moim człekiem 
i tam kazałem konie popaść, bo w nocy bardzo mało jedli. Tegoż dnia ujechałem 
mil 10. Ten dzień pierwszy dla mnie był bardzo szczęśliwy, bom ja nie widział 
nikogo z wojskowych, ale drugiego dnia wpadłem na obóz moskiewski, którzy 
stali za wsią; to było dla mnie wielkim szczęściem, że bór był blisko, boby nas 
byli kozaki zakłuli, ponieważ kilku kozaków za nami goniło. Więc z ich rąk 
uciekliśmy, a w pruskie wpadliśmy, którzy jechali do Mogielnicy po nasze 
armaty, które tam były zakopane. Ciż Prusaki pięknie się ze mną obeszli, tylko 
nas odprowadzili do jenerała swego. Więc jenerał mnie wypytywał, skąd ja jadę, 
ja powiedziałem mu, że jadę z Warszawy. Powtórnie pytał mnie, co ja za jeden. 
Jam mu odpowiedział, że jestem obywatel tamtejszy. Także mnie pytał, gdzie 
jadę. Ja odpowiedziałem mu, że jadę do Poznania, i zaraz dodałem, że tam mam 
swoich braci, więc go prosiłem, aby mi dał paszport. Ten jenerał powiedział mi, 
że paszportów nikomu nie daje, ale kazał mnie jechać do Piotrkowa. W tym 
czasie naszych żołnierzy przyprowadzili do niego 18, kiedym ja od jenerała 
wychodził, tak tedy z naszych polskich żołnierzy jeden zawołał na mnie: „Jak 
się pan ma, mości pułkowniku?“ Jenerał to usłyszawszy zaraz mnie wrócił, 
zawoławszy do siebie tego żołnierza i pytał go, czyli mnie zna. Skoro mu 
powiedział, żem ja pułkownik regimentu dwudziestego, zaraz mi w dziedzińcu 
wartę przystawić kazał, i to jeszcze pod gołym niebem, i tam musiałem stać 
przez całe trzy godziny, a wtenczas jak na złość śnieg wielki z deszczem padał, 
więc musiałem wstyd ponieść, za to żem mu prawdy nie powiedział. Po trzech 
godzinach mnie i z tymi 18 żołnierzami polskimi odesłano nas do większej 
komendy, z konwojem pruskim, o cztery mile, już nie jadąc na koniu, ale pieszo 
iść wraz z drugimi musiałem, a człowiek mój konie za mną prowadził. Gdy 

27 
przyszliśmy do większej komendy, więc na drugi dzień z rana o godzinie 9 
natenczas trafiliśmy, kiedy miał jenerał Schwerin za ordynansem ruszyć do 
Piotrkowa, a nawet już wojska były uszykowane do marszu. Gdyśmy przyszli, 
zaraz nas wpędzili do stajni wszystkich i tam siedziałem póty, póki wojska nie 
ruszyły z miejsca, więc oficer ten, który nas przyprowadził, skoro oddał raport 
jenerałowi Schwerinowi, zaraz nas kazał wyprowadzić ze stajni, więc ja 
wtenczas wychodząc na ostatku, oczekując, aby mój człek koni w stajni nie 
zostawił, w tym punkcie żołnierz przypadłszy do mnie, kazał mi prędko 
wychodzić. Więc ja jego prosiłem, aby się trochę wstrzymał, aż munsztuki 
koniom pokładzie; nie mogłem go uprosić, ale i owszem, dał mi przeklęcie 
kolbą w plecy tak mocno, że mi zaraz krew gębą i nosem się puściła. Więc ja 
natenczas pomyślałem sobie: „Otóż masz, biedny Polaku, wolność i 
niepodległość.“ A najosobliwsza była równość dla nas, bo byliśmy wraz z 
bydłem wpędzeni do stajni. 
Tak tedy natenczas jenerał Schwerin przyjechał, gdy nas wyprowadzono ze 
stajni; zaraz się pytał, który jest pułkownik, więc mu się odezwałem, że ja 
jestem, a wtenczas mi krew ciekła. Zaraz się pytał, co mi jest, że mi krew lidzie. 
Gdym ja mu powiedział, z jakiej przyczyny mi idzie, że jestem skrzywdzony od 
żołnierza, więc jenerał zaraz mu kazał dać trzydzieści kijów za krzywdę moją. 
Tenże jenerał okazał mi tyle swej grzeczności, że mi kazał mnie i memu 
człowiekowi na konia wsiąść i wraz z sobą jechać przez całe trzy mile. 
Rozmawialiśmy z sobą bardzo grzecznie. Gdyśmy przyjechali do miasteczka na 
nocleg, zaraz mi kazał dać wygodną kwaterę, a nawet mnie prosił do siebie na 
kolacją. Więc siedząc my przy kolacji, przyjechał do niego kurier, aby swój 
marsz wstrzymał do trzech dni. Więc mnie mówił, abym ja jechał do Piotrkowa, 
a tam miałem dostać paszport i miałem być wolnym z aresztu. Tymczasem nim 
się dzień zrobił, alić sam jenerał był aresztowanym za to, że Madalińskiego z 
Bydgoszczy ze wszystką zdobyczą wypuścił, co tylko było w Bydgoszczy 
pruskiego, to tam wszystko zabrał. Więc zaraz tego jenerała Schwerin do 
Berlina transportowali. Ja widząc, że się wszyscy oficerowie zatrwożyli, a nawet 
pogłupieli, więc ja nie prosiłem o pozwolenie mego wyjazdu nikogo, aby mnie 
puścili od siebie, wsiadłem na konia, już nie do Piotrkowa, ale prosto do 
Poznania pojechałem i tak byłem przez całą drogę szczęśliwym, żem żadnego 
Prusaka nie widział. A tak szczęśliwie bez paszportu stanąłem w Poznaniu. 
Przybycie moje było do Poznania dnia 17 miesiąca grudnia w wieczór o 
godzinie 8; więc tam miałem stancją u Wojciecha Nawiszewskiego na Długiej 
ulicy. Więc zaraz tego wieczora w kilka osób mieliśmy konferencją względem 
zrobienia insurekcji, jeżeli się nam Madaliński przybliży ku Poznaniu. 
Nazajutrz z rana o godzinie 8 przyjechał pan Dąbrowski do Poznania, z 
którym się ja zaraz widziałem, wypytując się o pana Madalińskiego, aż on mnie 
upewnił, że wszystko wojsko broń złożyło, że Madaliński pojechał w cesarski 
kordon, i tak nasz zamiar, który był bardzo składny do zrobienia insurekcji, 
całkiem upadł. 

28 
Tymczasem Prusaki dowiedzieli się o mnie i zaczęli mnie po Poznaniu 
szukać. Ja, skorom się o tym dowiedział, zaraz jak najprędzej wziąłem z sobą 
kilku mieszczan, poszedłem się do komendanta zameldować; dlatego wziąłem 
tych mieszczan do meldowania, ponieważ komendant nie umiał nic po polsku 
mówić, więc aby eksplikowali moje meldowanie. A tak przyszedłszy do niego 
po obluzie warty, zastaliśmy go u siebie. Gdym mu się zameldował, zaczął mnie 
pytać, czyli zapewnie Polaki broń złożyli, w czym ja go upewniłem, że 
zapewnie złożyli, więc mu powiedziałem, że ja dlatego przyjechałem do moich 
krewnych, widząc, że już jest spokojność. Po wielu innych dyskursach mówił do 
mnie, że jestem aresztowanym, i to mnie dołożył w swojej mowie, że ma się za 
szczęśliwego, że tak znaczną osobę dostał, dokładając i to, że w teraźniejszej 
rewolucji polskiej nie masz więcej znaczniejszych jak cztery osoby tych: 
Kościuszko, Madaliński, Kiliński i Jasiński. „A zatem muszę memu królowi 
donieść 
o bytności tu waćpana, że się w Poznaniu znajdujesz, także i moskiewskiemu 
jenerałowi Suworowowi.“ Więc ja wtenczas pomyślałem sobie: „Otóż masz, 
wolny Polaku, gdzie tylko przyjdziesz, to cię szarpią z twoją wolnością.“ Więc 
ci mieszczanie prosili zaraz komendanta dla mnie o wolny areszt, zaręczając za 
mną, że mnie na każde jego żądanie przystawią. Przecież ich prośby nie 
odrzucił, a mnie dał jednego żołnierza na ordynans, aby za mną chodził lub też 
mi usłużył, co mi potrzeba będzie. Lubo ja nie z chęcią te jego grzeczności i tę 
asystencją dla siebie przyjmował, ale cóżem miał robić, gdym musiał jemu i za 
to podziękować, i przykazał mi, abym zawsze na obluz warty w stancji się 
znajdował. My tedy skłoniwszy się jemu poszliśmy. Drugiego zaraz dnia 
przysłał po mnie unteroficera, prosząc mnie do siebie przed Ratusz, ponieważ 
był przy obluzie warty, więc tam mówił do mnie, że: „Mam pokój dla waćpana, 
więc tu będziesz na odwachu siedział“ — i kazał mnie adiutantowi swemu 
zaprowadzić do izby oficerskiej. Ale wszelako pozwolił mi wszędzie bywać, 
gdzie tylko sam zechcę, a nawet i do mnie wolno było każdemu przyjść, więc 
tam przez całe dwie niedziel siedzieć musiałem. Gdy się o tym obywatele 
dowiedzieli, że ja osadzonym był na odwachu, zaraz się zebrało kilkunastu i 
poszli do komendanta, dziwując się, że tak prędko swoje przyrzeczenie dla mnie 
odmienił; więc komendant z tymi obywatelami przyszedł do mnie 
i przy nich oświadczył mnie wszelkie pozwolenie, i zaraz oficera od warty 
kazał zawołać, i jemu przykazał, aby do mnie nikomu przyjścia nie bronił oraz 
mnie wyjścia, gdy będę chciał gdziekolwiek pójść, aby mi go nie zajmował, i 
zaraz obywatelom oświadczył dla minie wszelkie wygody w jadle i piciu; ale 
mu zaraz obywatele podziękowali za jego oświadczoną grzeczność i prosili go o 
tę łaskę, aby im nie bronił obiady dla mnie przysyłać tak długo, póki w areszcie 
będę siedział, na co im chętnie pozwolił. Jednak się komendant obawiał, kazał 
armaty ponabijać i przed odwachem je postawić, a ponieważ bardzo wiele 
panów u mnie bywało, także i obywateli, we dnie i w nocy, więc przez cały 

29 
przeciąg mego tam siedzenia miałem wszelkie wygody, ale nie od Prusaków, 
tylko od obywateli poznańskich. 
Gdy przyszli kurierowie z listami od króla pruskiego, także od Suworowa z 
Warszawy, zaraz mnie na drugi dzień wywozić, aby mnie ludzie nie odbili, więc 
dano mi na konwój huzarów 15 i oficera jednego. Więc ci żołnierze, którzy 
mnie konwojowali, prawdziwie ze mną po nieprzyjacielsku sobie postąpili, bo 
gdyśmy z Poznania wyjechali o milę drogi, to mnie zrewidowali pod tym 
pozorem, jeżeli ja przy sobie nie mam noża. Gdy tego przy mnie nie znaleźli, 
więc te pieniądze, które przy sobie miałem, których było 2850 zł, wszystkie mi 
zabrali. Gdym się im wzbraniał ich dać, to mi powiedzieli, że te pieniądze będą 
mi oddane na ostatniej stacji, i to się na honor oficerski asekurował, że mi wraz 
z patentem moim, który mi był wzięty w Poznaniu, odda, i zapieczętowali go 
wraz z listem do jenerała Suworowa. A gdyśmy przyjechali do Środy na 
pierwszą stacją, tam oddali rnnie na odwach, a ten oficer poszedł oddać 
ekspedycją tamtejszemu komendantowi, a oddawszy zaraz nazad pojechali do 
Poznania. Gdy ten komendant przyszedł do mnie, więc ja go się zapytał, jeżeli 
oficer oddał przy ekspedycji pieniądze moje, aż on mnie odpowiedział, ten 
łajdak, że mnie są wcale niepotrzebne, bo skoro mnie przywiozą do Warszawy, 
zaraz będę powieszonym. Otóż mi dał piękną i pocieszną odpowiedź, która mnie 
niemało zasmuciła. Więc przy tym jego pięknym dyskursie fura insza zaszła, 
zaraz mnie kazał do Konina transportować. Gdym wsiadł na furę, natenczas 
zeszło się dosyć tamtejszych obywateli, dowiadując się, kto ja jestem, a gdy się 
dowiedzieli, że ja jestem w niewoli, niezmierną dla mnie było boleścią patrzeć 
na tych cnotliwych obywateli, którym z oczu ich łza łzę wytrącała, litując się 
nad nieszczęśliwym losem moim, który dla mojej ojczyzny ponosić muszę. 
Zaraz przyszedł do mnie prezydent i zapytał mnie, jeżelim jadł ca Gdym ja mu 
odpowiedział, żem nie jadł, zaraz poszedł do komendanta i prosił go, aby się 
kazał trochę zatrzymać, aż zjem obiad. A gdy go uprosił, wziął mnie do siebie i 
tam u niego zjadłem obiad. Inne zaś obywatelki naznosiły mi na drogę, abym się 
nie spuszczał na pruskie obiady, więc mi naznosiły kiełbas, półgęsków, 
kaczków, masła, serów, chleba, wódki dobrej, abym miał na drogę. Więc gdy 
wyjeżdżałem z tego miasteczka, bardzo mnie siła ludzi wyprowadzało, i to z 
wielkim płaczem i żalem, że, przyznam się, żem nie widział tak przywiązanego 
ludu, jak ci byli. 
Tak tedy stanęliśmy w Koninie o godzinie 7 w wieczór, gdzie mnie 
zaprowadzili do pułkownika, oddając mnie jemu, aby mnie dalej transportować 
kazał. Tenże pułkownik nieludzki, a prawie osieł w swej grzeczności, kazał 
mnie zaprowadzić na odwach między żołnierzy, gdzie niezwyczajną chorobę 
ponieść musiałem, jak od oficerów, tak i od jenerałów, a to takim sposobem: 
przyszli do mnie oficerowie ze swoim osłem pułkownikiem i zaczęli mnie pytać, 
gdzie jest Kościuszko. Więc ja im odpowiedziałem, że jest u Moskali w niewoli. 
Powtórnie pytał się, gdzie jest Madaliński. Ja mu odpowiedziałem, że nie wiem. 
Tenże osieł pułkownik powiedział, że: „Mamy dla Madalińskiego wystawioną 

30 
szubienicę, na której ty i on mieliście wisieć, ale szczęściem, że ciebie, szelmę, 
jenerał Suworow od nas wyprosił, że nie u nas, ale w Moskwie z Kościuszką 
będziecie wisieli.“ Te słowa były to pułkownika, a teraz oficerowie, co się nie 
nawymyślali, wołając, że szelmy Polaki, hycle, rakarze, złodzieje Polaki. Uważ 
tu każdy, jak dla cnoty mojej cierpieć musiałem, lecz nie tylko ja, ale podobno 
wielu innych dla obrony swej ojczyzny cierpieć muszą. Nie koniec na tej hańbie, 
ale kazał mi dać kwaterę dla większej mojej zniewagi u bardzo biednego 
szewca, któremu natenczas żona umarła, przystawiwszy mi żołnierzy 8 dla 
straży, a to dla większej mojej wzgardy, że i ja szewskiej profesji. Więc 
rozumiałem ja, że się już skończyło na tym, alić on jeszcze więcej sprowadził do 
mnie takich pohańbicielów, aby nade mną przewodzili. Gdy im zeszło na 
prześladowaniu mojej osoby do godziny samej 12, przecież mi ustąpiła ta 
obmierzliwa i bezwstydna rzesza niemiecka, która na mnie swoją przeklętą 
złość bez przyczyny wywarła. Już mnie tak daleko w pasją wprowadzili, że 
gdybym miał cokolwiek żelastwa dobrego, tobym był z połowę Niemców 
pozabijał z wielkiej niecierpliwości, tylko to nieszczęście moje było, żem nic 
dobrego na nich upatrzyć nie mógł. Tak tedy położyłem się leżeć, abym mógł 
cokolwiek zasnąć, aleć mi żołnierze spać nie dali, bo jak wzięli pierdzieć i 
krzyczeć: „Wiwat Polaki“, więc mi spać nie dali. 
Tak przecież Bóg dał dzień, więc po mnie przyszła fura i transportowali mnie 
do Kutna, a stamtąd do Kłodawy. Tam miałem trochę odpoczynku, bo gdy się 
obywatele dowiedzieli, zaraz przyszli mnie odwiedzić, lecz każdy z nich smutną 
twarz okazywał z tego losu nieszczęśliwego, który nas, Polaków, spotkał. Więc 
tam przenocowawszy, nazajutrz powieźli mnie do Łęczycy. 
Tam zajechawszy dali mi izbę osobną oficerską, w której miałem dosyć 
dobry nocleg; tam dowiedziawszy się o mnie prezydent miasta zaraz do mnie 
przyszedł i mówił mi, jeżeli mi co potrzeba; wieje zaraz okazał mi swoją 
grzeczność, przysłał mi kolacją i pościel do spania i potem sam ze swoimi 
przyjaciółmi przyszedł do mnie. Kazał z sobą przynieść kilka butelek wina 
dobrego i tam się ze mną bawili do godziny 12 w nocy. Ten cnotliwy obywatel 
kazał mi na drogę przynieść likieru dobrego. Także ksiądz kazał mi kurcząt 
upiec i sam je przyniósł z rana o godzinie 6. Ten ksiądz tak wielki patriota, jak 
to wiedzieć można, bo gdy mię odwiedził, to mnie powiadał o swej przyjaciół 
partii, którą miał już przygotowaną na Prusaków; tylko oczekiwał cokolwiek na 
zbliżenie się wojska naszego bo gdyby się było cokolwiek do Łęczycy zbliżyło, 
to sam najpierwszy byłby zrobił insurekcją. Więc okazał mi dowód swej 
wdzięczności, bo gdy mnie wywozili z Łęczycy do Łowicza, nie żałował swych 
kroków na odprowadzenie mnie, i to z największym okazaniem ku mnie swego 
żalu, więc to nasze pożegnanie się z sobą w najsmutniejszych i obfitych łzach 
było wylane nad upadkiem nieszczęśliwej ojczyzny naszej. Więc gdyśmy 
wyjechali za miasto, dostał oficer nowy rozkaz, aby mnie transportowali do 
Piątku, tam więc przyjechałem wieczorem o godzinie 6. Więc tam oddawszy 
mnie na odwach, miałem nieszpetną kompanią z naszych panów insurgentów 

31 
Wielkopolanów, którzy nazad do swych domów powracali, więc tam ich 
poaresztowali. Więc mnie do nich osadzili i wraz z sobą siedzieliśmy pod liczną 
wartą, bojąc się nas Prusaki, abyśmy się nie porwali na nich. 
Na drugi dzień z rana przyszedł do mnie komendant tamtejszy, bardzo się 
grzecznie ze mną rozmówił i zaraz mnie prosił do siebie na obiad, a tych 
Wielkopolanów odesłał do Poznania. Więc tam, gdy się dowiedzieli obywatele, 
że ja jestem, zaraz poszli do komendanta, prosząc go, aby mnie mogli zobaczyć, 
więc on zaraz im pozwolił, przysłał do mnie swego adiutanta prosząc, abym się 
z nim przeszedł po mieście, i zaraz mi powiedział, że obywatele uprosili, aby 
mnie oglądać mogli. Tak tedy przez całe trzy godziny spacerowaliśmy po całym 
mieście, gdzie mnie z wielkim ukontentowaniem oglądali obywatele, a po tym 
spacerze poszliśmy do komendanta na obiad. Ten komendant, mogę go zwać 
jeden z Prusaków najpoczciwszy, który mi wielką okazywał grzeczność i bardzo 
żałował mego przypadku, że mnie w ręce moskiewskie odsyłają. Po 
skończonym obiedzie przyszło do niego kilkunastu obywatelów, przyniósłszy z 
sobą koszyk wina, i prosiło komendanta, aby mnie dalej tego dnia nie odesłał; 
gdy im przydeklarował, więc mu dali w podarunku to wino, prosząc go, aby im 
pozwolił bawić się ze mną. Ten komendant tak daleko był dla nich grzecznym, 
że nie tylko im pozwolił się bawić, ale i sam do godziny drugiej wraz z nimi się 
u mnie bawił. Nazajutrz z rana o godzinie 10, przy obluzie warty, przy licznym 
zgromadzeniu ludzi, opatrzywszy mnie na drogę, pożegnałem się z nimi. Więc 
mnie transportowali do Łowicza przy znacznym konwoju huzarów. Więc w 
Łowiczu stanęliśmy wieczorem. 
Gdy oficer uczynił jenerałowi raport z mego transportu i mego tam przybycia 
i gdzie mnie ma oddać, zapytał, więc zaraz jenerał rozkazał mnie oddać na 
odwach i przykazał surowo oficerowi od warty, aby mnie dobrze strzegli, 
mówiąc do niego, że to jest ten, który w Warszawie najwięcej dokazywał 
podczas rewolucji tam będącej. Prawda, jam był dobrze strzeżonym, bo nawet 
gdym wyszedł na przechód, to mnie żołnierze z gołymi pałaszami 
wyprowadzali, a nawet mnie za poły u sukni trzymali, abym im z ręku nie 
uciekł. Więc tam miałem nocleg, jakiegom nigdy w życiu moim nie miał, bom 
na środku izby na gołych deskach leżeć musiał, a nade mną 8 żołnierzy z gołymi 
pałaszami siedziało, po jednej stronie 4 i po drugiej 4, i to jeszcze mnie za 
suknie trzymali ze wszystkich stron, abym im nie uciekł, wymyślając na mnie w 
najniegodziwszych wyrazach. 
Przez całą noc, przyznam się, iż mi się zdawało, że jestem w piekle między 
takim smrodem, w którym się tam znajdowałem, ponieważ był trojaki smród: 
pierwszy z gorzałki, a drugi z lulki, a trzeci, że nadzwyczajnie pierdzieli nade 
mną, a gdym się chciał podnieść albo też na drugi bok obrócić, to mi nie dali, 
grożąc tymi słowy, że ferflukter Polak, jak się będzie ruchał, to będziem na 
kawałki siekał i nie będzie aprendował. Więc wspomniałem ja sobie nieraz na 
to, że biedny Polak doczekał się bardzo pięknej wolności, całości i 
niepodległości, która mu ledwie nie kością w gardle staje się, taka wolność, 

32 
której ja sam doznawał. Gdy mi Pan Bóg dał doczekać dnia, rozumiałem, żem 
się na świat narodził, gdy mnie z rąk Niemcy wypuścili, żem cokolwiek mógł 
swoje kości strudzone wyprostować po tym noclegu, w którym rozumiałem, że 
już i dnia nie doczekam. Alić zaraz po mnie przysłał jenerał Melendorf, aby 
minie przyprowadzona do niego, więc minie 40 żołnierzy i 2 oficerów w środku 
między z sobą prowadzali, jak jakiego rozbójnika czyli winowajcę. Tak tedy, 
gdyśmy przyszli do niego, zaraz pytał mnie ten niewstydny jenerał, 
dlaczegośmy Warszawy Prusakom w ręce nie poddali Ja, lubo byłem w ich 
rękach, ale byłem przymuszony z jego głupiego zapytania się roześmiać i 
prawdę mu odpowiedzieć, że my, Polaki, nie dlatego wojnę rozpoczęliśmy, 
abyśmy mieli kraj w ręce nieprzyjaciół oddawać, tylko abyśmy go odebrali z rąk 
nieprzyjacielskich i onych, jako najezdników i łupieżców, wypędzili z niego. 
Więcej mnie pytał, jeżeli ja wiem, dlaczego mnie wiozą do Warszawy. Ja jemu 
odpowiedział, że jeszcze nie wiem, ale gdy tam stanę, to się dowiem, aż on mnie 
odpowiedział, że dlatego że tam będę wisiał i że mnie dadzą na szubienicy 
kopyto w ręce, abym tam na nim szewstwo robił. Więc uważ tu każdy, jak wiele 
poczciwy Polak cierpieć musi od głupich Niemców, żem ja z szewca stałem się 
obrońcą ojczyzny; i za to największe obelgi znosić muszę. Tak tedy kazał mi na 
to sobie odpowiedzieć, więc ja jemu z wielką niecierpliwością odpowiedział, że 
miło mi będzie wisieć za obronę ojczyzny. Takem ja go się zapytałem, że gdy 
pułkownicy będą wisieli, a jakaż kara dla jenerałów będzie. Więc on mi 
odpowiedział, że pasy z nich drzeć będą. Ja tedy widząc Niemca starego, a do 
tego oficerów, mówiłem do nich te słowa: „Mości panowie, pamiętajcie 
waćpanowie dobrodzieje, że gdy waćpanów ranga będzie spotykać pułkownika 
albo jenerała, abyście waćpanowie nimi wzgardzili, ponieważ pułkownicy będą 
wisieli, a z jenerałów pasy drzeć będą.“ 
Więc ci oficerowie niemało śmiechu narobili ze swego głupiego jenerała, że 
taki wyrok wydał, więc on widząc, że się z niego śmieją, tak dodał jeszcze te 
słowa, że to tylko taka kara dla samych Polaków ma być, ale nie dla wszystkich. 
Na co ja jemu odpowiedziałem, że ja żyję już na świecie lat 34, a nie słyszałem 
w żadnym królestwie dawnym, aby taka kara na pierwsze osoby w wojsku 
będące być miała, jak jest u najmłodszego z królów, króla pruskiego, 
niepraktykowana kara. Ten tak podły jenerał, widząc mnie serio 
odpowiadającego sobie, pytał mnie, jakem ja śmiał wziąść pałasz w moje 
szewskie ręce, gdy on jest tylko samym szlachtom i znacznym panom 
przyzwoity do noszenia, i że czemu ja nie wojował pocięglem i kopytem. Więc 
mnie na to odpowiedzieć sobie kazał. Więc ja jemu odpowiedział, że gdybym ja 
był pocięglem i kopytem z nimi wojował, to bym był wszystkim Prusakom pod 
Powązkami będącym szlachectwo opaskudził, czym by tę plamę niezmazaną z 
pocięgla i kopyta nie wiem czym z siebie starli. Co się tyczy względem pałasza, 
na tom tak odpowiedział jemu: „Ponieważ mnie pałasz jest nieprzyzwoity, to 
jest prawda, ale racz mnie JWPan pozwolić i dać mnie jeden w moje ręce, to ja 
panu pokażę, jak to biją szewcy warszawscy. Wiem i upewniam pana, że i sam 

33 
będziesz tak uciekał przede mną, że od strachu wielkiego do Berlina nie trafisz 
przed szewską ręką, która cię potrafi tak dobrze wychłostać jak i szlachecka.“ 
Więc jego to mocno zadziwiło, żem ja jemu bez najmniejszej bojaźni tak mężnie 
odpowiadał, jak gdybym nigdy nie był w areszcie, i przyznam się, że gdybym 
się mógł był dorwać jakiego oręża, tobym w oczach tak wychłostał Niemców, 
żeby mi musieli uciekać, ażby się kurzyło za nimi, bom już się ryzykował na 
największą śmierć; lecz to było moim nieszczęściem, żem nie mógł nigdzie nic 
dobrego upatrzyć. 
Więc ten jenerał zhańbiwszy mnie tak, jak mu się spodobało, zaraz mnie 
kazał transportować do Sochaczewa. Więc gdy mnie tam wieźli, alić trafiliśmy 
się z dwoma pruskimi oficerami, którzy jechali do Łowicza. Więc się spytali 
konwojujących mnie żołnierzy, co ja za jeden. Gdy im odpowiedzieli, kto ja 
jestem, aż oni się do mnie do bicia zerwali i chcieli mnie swymi pałaszami boki 
obłożyć. Ja widząc, że Niemcy na mnie pałaszów dobyli i szli do mnie, więc ja 
złapałem z woza kłonicę i prosiłem, aby się który do mnie przybliżył. Ale 
Niemcy widząc, żebym z nimi nie żartował, nie chciał się żaden do mnie 
przybliżyć, więc widząc to oficer, który mnie konwojował, że tamci dwaj 
oficerowie byli pijani, zaczął na nich serio gadać, że swoje pałasze na mnie 
dobyli, a nawet im powiedział, że gdyby mnie miał który z nich uderzyć, toby 
był przytrauszony ich aresztować. Gdy to im powiedział, zaraz Niemcy pałasze 
schowali, więc ja zaraz swoją kłonicę w swoje miejsce wetknął, ale jednak się 
na mnie, jak sami chcieli, nawymyślali. 
Tak tedy przyjechaliśmy do Sochaczewa, tam mnie oddali na odwach między 
żołnierzy, gdzie niezwyczajny był smród z tytoniu. Więc potem poprzychodzili 
do mnie oficerowie, którzy kazali mnie naprzód obrewidować, jeżeli przy sobie 
nie mam noża, a potem w największych i najniegodziwszych wyrazach na mnie 
się nawymyślali, a gdy mieli z izby wychodzić, to prawie każdy plunął na mnie. 
Więc ta ich obelga tak mnie mocno do aprehensji przyprowadziła, że ja całą noc 
łzami się zalewałem nad biednym stanem moim, bom był wszędzie od Niemców 
zelżonym i wyśmianym, a żaden się nie spytał, jeżelim co jadł, że gdyby mnie 
obywatele nie zaratowali czasem jedzeniem i piciem, tobym zapewne od głodu 
musiał był umierać, bom nawet przy sobie pieniędzy nie miał, które mi były 
odebrane, gdym wyjechał z Poznania. Więc ta noc w Sochaczewie stała się dla 
mnie rokiem, bo raz, że bardzo mnie było zimno, a drugie, żem ja był bardzo 
głodny, ponieważ całe dwa dni nic wcale nie jadłem, a chociaż prosiłem, aby mi 
dano jeść, to mnie tylko Niemcy odpowiadali, że: „Morgen früh będzie essen, 
panie Polak.“ 
Więc gdy Bóg dał doczekać dnia, zaraz zaszła po mnie fura z gołymi 
deskami, na których słomy nie było, a mróz był wielki, więc mnie 
transportowali do Błonia, więc przez tę drogę tom ja tak strasznie zziąbł, żem 
nawet zębów w gębie utrzymać nie mógł od wielkiego drżenia, które mnie tak 
mocno opanowało, a nawet nóg swoich nie czułem, a gdyśmy już przyjechali do 
Błonia, tom ja żadnym sposobem nie mogłem sam stanąć na nogach, raz od 

34 
zimna wielkiego, a drugi, że mi mocno potrętwiały, więc mnie musieli żołnierze 
zdjąć z woza i do izby zanieść. Tam zaraz przyszedł do mnie komendant, 
widząc mnie od zimna drżącego, zaraz mnie kazał wyszukać ciepłej stancji i tam 
mnie kazał zanieść, bo nawet chociaż on do mnie gadał, to ja nie mógłem nic 
mu odpowiedzieć od drzenia wielkiego. Ten poczciwy i wyrozumiały 
komendant zaraz mi kazał przynieść gorzałki od siebie i dał mi kielich wypić na 
rozgrzanie i nawet sam tak długo był przy mnie, ażem się rozgrzał, więc dopiero 
ze mną bardzo grzecznie się rozmówił. Ja, widząc go być bardzo grzecznym 
człowiekiem, zacząłem mu opowiadać moją całą, zacząwszy od samego 
Poznania, udręczoną podróż i wszystkie moje zniewagi, którem od pruskich 
oficerów ponosić musiał, w czym on bardzo się dziwował, ale zaraz i mnie on 
powiedział sam, że Niemcy tak mocno nie cierpią Polaków jak sól oka, więc się 
mnie sam zwierzył, że on jest Polak i że ma wiele nienawiści od Niemców na 
siebie, a nawet chciał się rezolwować podczas wojny i przejść sam do Polaków, 
ale że był wtenczas w głębokich Prusach, więc nie miał żadnej sposobności, ale 
jednak tak był poczciwym, że nad losem polskim nieszczęśliwym mocno przy 
mnie płakał, żałując tak wielkiego przypadku naszego. Więc mnie komendant 
zatrzymał aż do drugiego dnia u siebie, abym sobie odpoczął po tej udręczonej 
mojej podróży. Więc on, że komendant, kazał mnie od siebie przynieść obiad i 
kolację, i sam przyszedł ze swymi oficerami do mnie, bawiąc mnie w moim tak 
wielkim smutku, bo z jednych rąk nieprzyjacielskich w drugie mnie ręce 
nieprzyjacielskie wleźli. Więc ci oficerowie, którzy przyszli z nim także, zaczęli 
ze minie szydzić, a choć ich prosił komendant, aby żadnego szyderstwa ze mnie 
nie robili, przecież to wcale nic nie pomogło, więc on, rozgniewawszy się na 
swoich oficerów, kazał im ode mnie odstąpić, a sam dosyć długo zabawiał u 
mnie. Tak tedy tam przenocowałem, więc nazajutrz kazał do mnie przynieść 
kawę i sam na nią przyszedł. Po kawie kazał furze zajechać z konwojem i 
jednego oficera posłał ze mną do Warszawy, a tak stanęliśmy w Warszawie na 
godzinę 12. 
Ten oficer zawiózł mnie naprzód do jenerała Bukszwedyna, który był 
komendantem nad Warszawą. Tenże Bukszwedyn zapytał mnie, po com ja 
jeździł do Prus. Więc ja jemu powiedziałem, żem jeździł do swoich krewnych, 
aż on mnie powiedział, żem ja pojechał po to, abym tam w Prusach rewolucją 
zrobił. Tak tedy zaraz kazał mnie majorowi dyżurnemu zaprowadzić pod wartę, 
więc byłem w areszcie w pałacu księcia Jabłonowskiego na dole osadzonym. 
Więc tam siedziałem przez półtora dnia. Więc gdy się w magistracie 
dowiedzieli, że ja jestem w areszcie, tak zaraz się Rada usilnie starała, abym jak 
najprędzej był uwolnionym z aresztu. Także miałem przyjaciół, którzy się 
usilnie starali, abym nie był długo więzionym. Gdy się dowiedzieli panowie ci: 
JW. koniuszy Kicki, JW. Sałdynów, JW. wojewodzina Zylbergowa, sekretarz 
jegomość pan Cerner, zaraz za mną poszli do JW. Suworowa, abym za ich 
instancją był wypuszczonym. Więc mnie kazał Suworow wziąć do kancelarii na 
egzamen i tam po odprawionym egzaminie zaraz byłem zawołanym do jenerała 

35 
Bukszwedyna. Zastałem tam pana Łukasiewicza i pana Rafałowicza, pana 
Ruchlina, JW. Sałdynowa, za mną proszących jenerała Bukszwedyna, abym był 
uwolnionym z aresztu. Więc na tych zacnych mężów prośbę byłem zaraz 
uwolnionym, ale pod tymi kondycjami, abym w magistracie już nie zasiadał, 
tylko abym swojej profesji pilnował. Lubo ta kara na pozór była bardzo mała, 
ale dla mnie była aż nadto wielka, gdy mnie od urzędu jak jakiego infamisa 
odsunięto, a ja będąc tak poczciwym, że żadnej skazie nie podpadałem. Bo 
jeżeli ten występek podpadał karze, żem ja stanął na obronę mojej ojczyzny, 
więc ja za to nigdy od rozsądnego nie powinienem być karanym. Bo takim 
sposobem trzeba by wszystkich karać tych, którzy się stają obrońcami swego 
kraju. Ale cóż było z tym robić, gdy ulegać przemocy musiałem. Więc 
skłoniwszy się za to uczynione mi dobrodziejstwo i poszedłem z kozy do siebie. 
Więc na tym się tymczasem skończyło moje umartwienie. Koniec pruskiej 
niewoli, w której znajdowałem się przez cały miesiąc. Amen. 
POWTÓRNA NIEWOLA W TEN SAM TYDZIEŃ I TRANSPORT DO 
PETERSBURGA 
Gdy najwyższe wyroki Boga najświętszego przeznaczyły na mnie tak smutny 
los, a przeto nie omieszkam go opisać dla pamiątki współbraciom moim, a to w 
sposób następujący: 
Najprzód r. 1794 dnia 25 miesiąca grudnia, w sobotę, byłem aresztowanym 
od Moskali w Warszawie i osadzonym w pałacu przy Miednicy na drugim 
piętrze pod strażą moskiewską wraz z jegomością panem Kapustasem. Tam 
siedzieliśmy do Wilii Bożego Narodzenia, w tą Wilią nas o godzinie 2 po 
południu transportowali z tego pałacu do Petersburga. 
O, jak smutne i zmartwione było moje pożegnanie się z moją żoną, gdy 
zostawiwszy ją z sześciorgiem moich dzieci, nie zostawiając jej dla nich 
żadnego funduszu na wyżywienie dla nich, jako też na utrzymanie mego 
gospodarstwa, gdyż jak na nieszczęście wtenczas byłem ogołocony z pieniędzy 
od Prusaków, więc nie mogłem mojej żony zostawić przy dostarczonym dla niej 
opatrzeniu przyzwoitym w żywność, a jeszcze jak na złość wtenczas nie miałem 
komorników u siebie, ponieważ się bali w kamienicy mojej mieszkać, dla tych 
przyczyn, aby się Moskale nie mścili na moim mieszkaniu. Więc mi próżno 
stało 10 izbów, z których by mogła być jaka pomoc dla mojej żony na 
zapłacenie podatków lub na inne potrzeby. Także trudno mi było o takiego 
przyjaciela, który by mnie w tym smutnym razie mógł był za ratować w mojej 
tak gwałtownej potrzebie, wyjeżdżając w tak daleką drogę, a jeszcze w niewolą 
jadąc, w czym sobie nie można było obiecywać powrotu prędkiego. Więc na tę 
podróż wziąłem z sobą czerwonych złotych 25, a żonie zostawiłem tylko 7 
czerwonych złotych. 
Więc, zalawszy się łzami przy pożegnaiu, wyjechaliśmy z Warszawy osób 
sześć, to jest: pierwszy Jaśnie Wielmożny Zakrzewski, drugi JW. Ignacy 

36 
Potocki, trzeci JW. kasztelan Mostowski, czwarty pułkownik Sokolnicki, piąty 
jegomość Kapustasz, szósty ja, Kiliński. Gdyśmy przyjechali do Jeziorny, to jest 
do pierwszej stacji, pod konwojem z osób złożonych 15 kozaków, 3 oficerów; 
pierwszy był podpułkownik, drugi rotmistrz, trzeci chorąży, ci, którzy nas 
konwojowali, tamże pierwszą noc w jednym pokoju przenocowaliśmy wszyscy, 
która to noc była dla mnie ostatnią mieszczenia się między panami, ponieważ 
podpułkownik powiedział, abym ja osobno miewał stancją przez całą drogę, tak 
żem osobno jadał, w czym mnie to cokolwiek martwiło. Prosili za mną tego 
podpułkownika panowie, aby mi nie robił tego umartwienia, ale go nie mogli 
uprosić, gdyż to jest zwyczajem u Rusaków, że są zawsze uparci w upraszaniu. 
Więc przez całą drogę nie mogłem z nimi nic mówić, ale jednak JW. 
Zakrzewski, ten cnotliwy i nieoszacowany mąż, przykazał swoim służącym, aby 
mnie wszystko dochodziło z jego stołu, i przez całą drogę tak mocno o mnie 
pamiętał, że mi wcale na niczym nie brakowało. Widząc to moje umartwienie 
pan Andrzej Kapustasz, żem się nie miał z kim zabawiać i rozrywać swych 
smutnych myśli, więc mówił podpułkownikowi, że ze mną będzie jadał i w 
jednym miejscu będzie sypiał ze mną. Ten mąż szacowny rad by mi był osłodzić 
wszystkie smutki moje przez całą drogę, gdyby było można, a choć i sam dosyć 
żalem napełniony był, gdy musiał opuścić swój majątek i wszystkie interesa 
swoje, które niemałej stracie podpadały bez niebytności jego, więc obydwa 
czyniliśmy sobie przez całą drogę rozrywki, ciesząc jeden drugiego, jak tylko 
było można. A ponieważ był wielki mróz, który nam się dał mocno we znaki 
przez całe 23 dni naszej podróży, a przy tym śniegi tak wielkie spadły, że 
właśnie za brzuchy koniom były, więc żadnym sposobem pospieszyć nie było 
można, lubośmy nie mieli przyczyny pospieszyć do tego piekła, w którym nas 
obsadzono, ale że się nam przykrzyły częste odpoczynki na tak ciężkim mrozie. 
Gdyśmy przyjechali do Grodna, tam niemałą ponieśliśmy ranę na sercach 
naszych, bośmy trafili na ten czas, kiedy obywatele przysięgę na wierność 
Moskwie wykonywali. Ja przyznam się, żem się żadnym sposobem nie mógł 
uspokoić od płaczu wielkiego, gdym się o tej przysiędze dowiedział, ale nawet 
wszyscy tak mocno byliśmy zmartwieni, że każdy osobno w kąt obróciwszy się 
łzami się zalał. Więc tam przenocowaliśmy, nazajutrz równo ze dniem 
wyjechaliśmy z Grodna, więc stanęliśmy tego dnia w Kownie i tam przez dzień i 
dwie nocy spoczywaliśmy, ponieważ nam tam kazano robić pod karety sanie, 
które nam się wcale nie zdały na nic, bo nam się zaraz za miastem popsuły. 
Więc stamtąd wyjechaliśmy w nocy i stanęliśmy drugiego dnia w Mitawie, w 
Księstwie Kurlandzkim. 
Więc tam zjedliśmy obiad, a przez ten czas bardzo wiele ludzi do nas 
przychodziło na przypatrzenie się nam, ale że nas nie mogli widzieć, bo ich 
Moskale rozpędzali, więc przed wieczorem wyjechaliśmy stamtąd i stanęliśmy 
na godzinę 11 w Rydze. A ponieważ nas zaszły święta ruskie, to jest Bożego 
Narodzenia, w Rydze, więc tam spoczywaliśmy przez dwa dni, ale nie mieliśmy 
żadnego pozwolenia, aby się można było przejść po mieście, tylko w jednej 

37 
izbie musieliśmy cały czas przesiedzieć. Więc trzeciego dnia wyjechaliśmy z 
Rygi i jużeśmy nie mieli żadnego odpoczynku aż na ostatniej stacji przed 
samym Petersburgiem, ponieważ nas chciał podpułkownik koniecznie na Nowy 
Rok ruski przywieźć do carowej, ale że nie mógł z nami zdążyć, bo była droga 
bardzo zła i wcale nie utarta po śniegu. więc na tej ostatniej stacji przez całe pół 
dnia tam odpoczywaliśmy, ponieważ nas tam zatrzymał, a sam pojechał do 
Petersburga z raportem do carowej, że nas już wiezie. 
Więc gdy otrzymał rezolucją, gdzie nas ma osadzić, zaraz do nas powrócił i 
zawieźli nas do Petersburga. Tam stanęliśmy o godzinie 10 w nocy, więc zaraz 
nas odłączyli, każdego osobno do więzienia. Koniec podróży do Petersburga. 
Roku 1795 dnia 13 stycznia byłem osadzony w Petersburgu w fortecy, w 
izdebce mającej w sobie łokieć długości i szerokości pół szósta, w której było 
jedno okno z kratami żelaznymi dobrze opatrzonymi, także miałem pół pieca do 
tej izdebki wchodzącego, z cegieł postawiony, w którym gdy nam zapalili, aby 
nam było ciepło, to ledwie się nam rozgrzał przez godzin cztery. Także miałem 
podłogę bardzo złą, przez którą wielkie zimno do izby wchodziło, tak dalece 
żem ja nigdy nóg swoich nie mogłem rozgrzać od zimna wielkiego. Miewałem 
także u siebie wizytę od szczurów i myszów, które mi się bardzo naprzykrzały. 
Tak dalece wizyty ich mnie niemiłe były, żem na nich 
i patrzeć nie mógł, ale jednak musiałem ich przyjmować i onym naokoło z 
moich, choć szczupłych, potraw musiałem udzielać, bo gdym czasem o nich 
zapomniał, to mnie całą noc spać nie dały, a nawet na rzeczach moich musiałem 
często szkodować, a gdym im dał jeść, tom od nich nie był napastowanym. 
Także od nich miałem przez całą zimę udręczenie przez to, że mi się lęgły, więc 
mi często piszczały, a drugie, że od nich niezwyczajnego smrodu używać 
musiałem. Ale dosyć już na tym, pójdźmy teraz do ważniejszych rzeczy, przez 
które się dowiemy, jak ja, biedny, byłem traktowany od Moskali w tej 
nieszczęśliwej i nader smutnej niewoli. 
Nasamprzód, gdy mnie w niewolę osadzili, zaraz mnie do strzeżenia 
żołnierzy trzech, z których jeden zawsze co dzień mnie doglądał we wszystkich 
czynnościach moich, nie gadając nigdy do mnie, bo mieli od swego oficera jak 
najsurowszy przykaz, aby ze mną ani dobrze, ani źle nigdy nie gadał. Więc 
gdym chciał pójść na przechód, to trzeba było żołnierzowi pierwej powiedzieć, 
że ja chcę pójść na przechód. Więc żołnierz wprzód wyszedł do sieni i kazał 
drugiemu w progu przy prewecie z bronią stanąć. Więc dopiero drzwi do mnie 
otworzył i kazał mi wyjść, i szedł za mną aż do prewetu. Gdym z niego wyszedł, 
to mi nie dał stanąć na wietrze, abym się nie przypatrywał na mury, tylko zarazi 
musiałem pójść do siebie. I tak było przez cały przeciąg siedzenia mego. 
Gdy pierwszą noc przenocowałem, zaraz z rana o godzinie 10 przyszedł do 
mnie minister carowej Repnin z pięcioma oficerami, z którym ja nieszpetną 
miałem potyczkę. Najprzód, gdy wszedł we drzwi, zaraz mówił do mnie te 
słowa: „Ty bestyja jemu w Warszawie buty robił”, skazawszy mi palcem na 
oficera. Więc ja wejrzawszy na oficera, którego pierwszy raz widziałem, więc ja 

38 
zaraz mu odpowiedziałem, żem w życiu moim jemu ani żadnemu butów nie 
robił. Ten minister toż samo drugi raz powtórzył, więc mu byłem przymuszony 
prawdę odpowiedzieć, że tym, którym ja w Warszawie Moskalom buty robił, to 
już na świecie nie żyją. Potem mnie pytał, dlaczegom ja w Warszawie panów 
wieszał, na co ja mu znowu odpowiedział, że ich nie ja, ale mistrz wieszał. 
Także pytał mnie, za co ich wieszał. Więc ja jemu odpowiedziałem, że ich 
mistrz wieszał za zdradę swojej ojczyzny, aby już więcej kraju nie zdradzali. 
Także pytał mnie, jeżelim Moskali w Warszawie bił. Odpowiedziałem mu, żem 
ja ich tylko straszył, aby z Polski uciekali, bo tam nie byli proszeni, a nawet my 
ich do siebie nie prosili. Więc mi na to powiedział, że mnie każe za to dać 500 
pałek przez jedną koszulę. Więc ja jemu odpowiedziałem, że ja pierwszy raz o 
tym słyszę, aby pułkownicy, będąc w niewoli, kijami bici być mieli, gdyśmy ich 
w Polsce tak nie traktowali. Ten minister widząc mnie, że go się wcale nie 
lękam, odwinął swego futra i pokazał mnie, że ma trzy gwiazdy u sukni i że ma 
tę moc kazać mnie bić kijami. Więc ja jemu odpowiedziałem, że ja jego szanuję 
w największym sposobie, ale ja dam się wprzód zabić, aniżeli kijom podpadać 
będę. Ten minister kazał mnie przed swymi gwiazdami drżeć, na co ja jemu 
odpowiedziałem, że ja znam tysiącami gwiazd, a przed nimi nigdy nie drżałem i 
drżeć nie będę. Więc potem, naburczał sobie na mnie tyle, ile mu się samemu 
spodobało. Gdy się upamiętał w swojej złości, przykazał mi, abym ja opisał 
wszystkie moje czynności, którem robił w Warszawie przez cały czas rewolucji, 
jakim się sposobem zaczęła i jak się skończyła, także abym opisał wszystkie 
moje urzędy, za com je posiadał, przykazując mi pod największą i najsurowszą 
karą i gdybym miał cóżkolwiek w sobie utaić, a drugi mnie wyda, tak za to 
Jonitami będę karany albo torturami największymi będę męczony. Więc to mnie 
powiedziawszy, kazał zaraz mi dać kałamarz i papier, abym to wszystko opisał 
jak najsprawiedliwiej, i powiedział mi, że to sama carowa będzie całe moje 
wyznanie czytała. Więc ten minister, gdy miał ode mnie wychodzić, kazał 
zawołać oficera od warty i jemu surowo przykazał, aby nas dobrze pilnował, 
abyśmy jeden z drugim żadnej korespondencji nie mieli i aby się jeden z drugim 
nigdy nie widział, i zaraz przykazał, abym ja proste żołnierskie jedzenie 
dostawał. Więc rozpowiedziawszy nam wszystkim, cośmy tam, siedzieli, i sam 
nazad pojechał. 
Tak tedy przez ten czas, pókim wszystkiego nie opisał mego wyznania, to 
przy minie ten sekretarz siedział, a gdym go skończył, tom już potem żadnej 
trudności u siebie nie miał. Więc ja na tym prostym żołnierskim jedzeniu tak 
mocno zmizerniałem i wychudłem, że już we mnie i tchu dobrego' nie było, a 
nawet żadnym sposobem nie mogłem go jadać, więc tylko ze łzami wzdychałem 
do Boga, prosząc go, aby mi dał świętą cierpliwość, abym kiedy nie wpadł w 
wariacją. 
Więc ja byłem trzymanym w tym udręczeniu całe dwa miesiące. Jak wtedy w 
dziewiątym tygodniu wyszedł do mnie pułkownik, który nas często wizytował, 
więc ja byłem przymuszony ośmielić się i mówić do niego te słowa: 

39 
„Wielmożny mości pułkowniku, już żadnym sposobem dłużej na prostym tym 
żołnierskim traktamencie wytrzymać nie mogę, do którego Polak żaden 
przyzwyczajonym nie jest, bo w polskim kraju choć najbiedniejszy wyrobnik to 
daleko w piątek lepiej zje, aniżeli ja tu w tym więzieniu dostaję. Za czym 
upraszam łaski wielmoznego pana dobrodzieja, abyś raczył dołączyć w swoim 
raporcie moje żądanie. Bo jeżeli minie Najjaśniejsza Monarchini w niewoli 
trzymać, a do tego jeszcze i głodem morzyć będzie, to by jedyne tyraństwo ze 
mną było, więc ja żądam, aby mi kazała życie moje odebrać, abym się dłużej w 
tym głodzie już nie mordował. A jeżeli chce, abym dłużej przy życiu moim 
zostawał, więc ja nad sobą proszę o litość, abym mógł inszą porcją w jedzeniu 
dostawać, o co bardzo upraszam wielmożnego pana dobrodzieja. Bo przyznam 
się panu, że się lękam, abym w aprehensją nie wpadł i awantury jakiej nie 
narobił, a to z przyczyny głodu, do którego nie jestem przyzwyczajonym, ale 
nawet proszę na to wspomnieć, żeśmy się tak tyrańsko z Moskalami nie 
obchodzili, abyśmy ich głodem morzyli, a nawet niechaj ci sami powiedzą, jaką 
mieli u nas wygodę, bośmy im pozwalali wszystko, co tylko chcieli, więc 
nawzajem powinnością jest waszą nam także pozwalać, a ja, choć za swoje 
pieniądze, to nie mam sobie pozwolenia kupić do mojej wygody. Bo czyliż 
może być, abym ja zimną wodą mógł się rano rozgrzać, która nawet jest 
niepraktykowana do posiłku z rana, a jeszcze będąc na czczo.” Więc byłem 
przymuszony pokazać, jak już mocno z ciała opadłem, abym go cóżkolwiek do 
litości nakłonił, gdy ten posiłek jak w jadle, tak i w piciu nie był przyjęty w 
żołądku moim. Więc ten szanowny pułkownik cierpliwie mojej prośby 
wysłuchał i nawet wziął sobie za punkt honoru przełożyć carowej moje 
sprawiedliwe żądanie. 
Więc zaraz tego samego dnia miałem wyznaczone 50 kopiejek na dzień i 
butelkę piwa. Tak przecież cóżkolwiek mnie lepsze jedzenie dochodziło z 
traktierni, lecz wprawdzie mogłoby być jeszcze lepsze jedzenie za te pieniądze, 
ale że łakomstwo oficera od warty wzięło, że przez całe moje jęczenie w niewoli 
co dzień 10 groszy mnie urwał. Więc mi znaczną krzywdę robił, bobym mógł 
mieć lepsze potrawy, ale cóżem miał robić, musiałem się już i tym kontentować. 
Gdym już w tym udręczonym więzieniu przesiedział przez całe dziewięć 
miesięcy, znowu prosiłem tegoż samego pułkownika, aby mi pozwolił za moje 
pieniądze kawę i gorzałkę sobie kupować, więc mnie przecież pozwolił, czegom 
z początku, gdy prosiłem, pozyskać żadnym sposobem nie mógł, ale przecież 
potem miałem pozwolenie. Więc i w tym miałem trudność, bo mi oficer od 
warty bronił, więc kiedy łaska jego była, to mi kazał kupić, ale mi nigdy do ręku 
moich pieniędzy nie dał, bojąc się, abym żołnierzy nie przekupił. 

40 
INKWIZYCJE Z JANA KILIŃSKIEGO Z REWOLUCJI 
WARSZAWSKIEJ 
r. 1795 dnia 12 miesiąca lutego w Petersburgu miane, w najściślejszym i 
najniewygodniejszym więzieniu odprawione w miesiącu lutym dnia 12 r. 1795 
Urodziłem się w Poznaniu, nazywam się Jan Kiliński, ojcu memu imię 
Augustyn, przezwisko Kiliński, proceder do życia — był architektem 
mularskim. Jak dawno w Warszawie? Jestem lat 15, jestem profesji szewskiej, 
posesją mam swoją, dwie kamienice na Dunaju pod nr 145. 
Czym jestem w Warszawie? Radnym w magistracie jestem lat cztery. 
Czy mam żoną i dzieci? Synów mam czterech, córki dwie. 
Jeżeli masz krewnych? Mam braci trzech, siostry dwie, mam lat 35. 
Jakim sposobem się rewolucja zaczęła w Warszawie? Najpierwsza stąd 
pochodziła niechęć Polaków przeciw Moskwie, że Moskwa wzgardziła naszą 
polską konstytucją 3 maja, która była zrobioną na tron sukcesyjny na księcia 
Konstantego, także na królewiczównę polską, a księżniczkę saską. Więc gdy 
Moskwa podczas pierwszej kampanii weszła po nieprzyjacielsku do kraju 
polskiego, zrobiła wielkie nieukontentowanie w narodzie, ponieważ król 
zgodnie ze stanami rycerskimi zrobił na tym sejmie tron sukcesyjny, który to 
sejm przez lat cztery trwał. Więc gdy już byli ogłoszeni na następcę tronu 
polskiego, to jest książę Konstantyn z infantką saską, alić zaraz Moskwa 
natenczas wydała deklaracją wojny nam, Polakom. Więc król nasz polski nie 
chciał niewinnego ludu wystawiać na rzeź, a nawet wcale się z Moskwą bić nie 
chciał, ale owszem, wydawał kontraordynanse wojskom polskim, aby się nazad 
cofało. Więc gdy wojska moskiewskie przyszły pod Warszawę, zaraz w krótkim 
czasie rozkazał zwołać sejm w Grodnie. Tam gdy się senatorowie i posłowie z 
królem na sejm zjechali, więc zaraz Moskwa złamała też konstytucją, która była 
zrobiona na następcę dla księcia Konstantego na tron sukcesyjny. Więc na tym 
sejmie obtoczyły wojska moskiewskie izbę z królem i stanami sejmującymi, 
obstąpili z armatami wojska moskiewskie i przymusili do podpisu rozbioru 
kraju. Więc po takowych uczynionych i przymuszonych podpisach kraju dla 
Moskwy i innych, więc zaraz w narodzie nastąpiło wielkie nieukontentowanie, 
że Polska całkiem się poddawała Moskwie, oddając jej wnukowi koronę, a że 
Moskwa nic na to nie zważała, ale owszem, i sama tegoż kraju wzięła, ale 
jeszcze i cesarzowi, i Prusakowi wziąć pozwalała. Więc za takowe niegrzeczne 
się z nami Moskwy obejście w każdym Polaku serce zakrwawione zostało 
przeciw Moskwie, więc wreszcie pozostała w kraju i jeszcze rozciągnąć kazała. 
Te widoki największe sprawiały w całym narodzie nieukontentowanie, że nasze 
polskie wojska dostali rozkaz, aby broń złożyli, w czym to najwięcej zrobiło 
zmieszania w Polsce. Jako zaraz brygadier Madaliński ze swoją brygadą, gdy 
dostał ordynans, aby broń złożył, nie chciał być posłusznym takowym 
rozkazom. Więc on najpierwej zaczął się bić z Prusakiem w tym kraju, który 
nam był od Prusaka zabrany. Więc tenże Madaliński z tym wojskiem, które miał 

41 
przy sobie, ciągnął do Krakowa, ale się nie bił z Moskalami, choć się z sobą 
spotkali, to sobie żadnej zaczepki nie dawali. Gdy im Madaliński swoją brygadą 
przyciągnął do Krakowa, tak zaraz za nim wszystkie regimenta tam się ściągały 
i tam się zrobiło powstanie narodu, i cały związek zrobił się w konfederacją. 
Więc to było pierwszym początkiem rewolucji w Polsce przez rozkaz złożenia 
broni wojsku polskiemu. Więcej nie wiem, jakie mogło być między nimi 
porozumienie, bom tam nie był. 
Co się tycze początku rewolucji warszawskiej, więc ten był taki. Gdy jaśnie 
wielmożny Igelström, będąc pełnomocnym posłem, rozkazał wojskom 
rosyjskim ściągnąć kilkanaście tysięcy do Warszawy i tam je kazał 
pokwaterować po Warszawie, a gdy żołnierze nie stali, więc obywatele byli 
przymuszonymi z tych kamienic i pałaców pieniędzmi, od każdego żołnierza na 
miesiąc po złotych polskich 9, a w każdej kamienicy i pałacu po kilkunastu i 
kilkadziesiąt żołnierzy pisali, za których obywatele płacić do komisji 
kwaterniczej musieli. A gdy który obywatel nie był w stanie tego kwaterunku 
zapłacić, to mu na egzekucją żołnierzy moskiewskich stawiali, którzy wielką 
krzywdę biednym obywatelom robili. Z tego kwaterunku nawet król jegomość 
nie był wyłączony, musiał opłacać się z swego Zamku na żołnierzy. A to więcej 
trwało toż obciążenie jak przez 5 kwartałów. Na takowy podatek niezmiernie 
obywatele zaczęli utyskiwać, bo niektórzy nie mieli sobie za co chleba kupić, a 
takowy podatek koniecznie zapłacić musieli. Więc takowe obciążenie wojska 
moskiewskiego przyprowadziło do tego stopnia obywateli w Warszawie, że 
nawet domy swe poopuszczali, a niektórzy obywatele ze wszystkim podupadli, 
bo musieli na zaspokojenie tego podatku rzeczy swe poprzedawać, zanim 
egzekucji moskiewskiej, ponieważ ci żołnierze nie tylko że wymyślali na 
obywateli, ale nawet bili, popychali i do aresztu ich brali, okna i drzwi po 
stancjach wybijali. 
Gdy się już zaczęła wojna pod Krakowem, że Kościuszko tam pobił Moskali, 
alić zaraz w Warszawie wszyscy obywatele zaczęli prosić Boga, aby mu Bóg 
dopomógł nieprzyjaciół z kraju polskiego wypędzić, skąd nastąpiło wielkie 
szemranie po całej Warszawie, że oficerowie moskiewscy zaczęli powiadać, że 
mają mieć taki ordynans od imperatorowej, że gdy będą Polaki zwycięstwo 
otrzymywać, tak mają zaraz Warszawę zrabować i od końca do końca całą 
zapalić, i arsenał polski zabrać, a wojska tam będące zdezarmować. Skąd też ten 
skutek tej powieści wkrótce nastąpił, że te regimenta, które były w Warszawie 
dla króla do asystencji, jako to: 1. gwardia koronna), której było 2800, więc z 
niej rozpuszczono 2100, tylko się zostało 700; 2. regiment Działyńskich, w 
którym było żołnierzy 10 800, więc z nich rozpuścili 10 200, a tylko się zostało 
600; 3. artylerii, której było 10 800, więc ich rozpuścili 10 400, a tylko się 
zostało 400; także i z innych regimentów rozpuścili. Więc jakże się nie mieli 
obywatele w Warszawie lękać, widząc już takie wielkie skutki tej rozgłoszonej 
powieści. Więc zaraz dla obywateli wydany był uniwersał, pod karą śmierci, 
który by miał gadać cokolwiek przeciw takowemu rządowi, którego wcale nie 

42 
chcieli obywatele chwalić, ale tym bardziej na niego źle gadali, że ten rząd na 
zgubę Polski. W tydzień później wydany był drugi uniwersał, aby wszystkie 
kamienice i pałace były o godzinie 7 w wieczór pozamykane i aby się nikt nie 
ważył o godzinie 7 po ulicy chodzić, choć jeszcze dzień był, pod karą więzienia 
w areszcie, o chlebie i wodzie w tymże areszcie miał siedzieć, co także bardzo 
naród na taki rząd utyskował, ponieważ zaraz ronty chodziły, jak polskie, tak i 
moskiewskie, i ludzi po ulicach chodzących do aresztu brali, i onych głodem 
morzyli, a nawet u JW. Igelströma w piwnicach trzymanymi byli. Więc czegóż 
się mieli obywatele spodziewać, jak tylko coraz większej przykrości od 
Moskwy. 
Gdy się dowiedział JW. Igelström o tym wyrzekaniu obywateli, zaraz 
przysłał do magistratu warszawskiego z tą propozycją, kogo sobie naród życzy 
mieć w egzystencji, czyli wojska pruskie, czyli też moskiewskie. Więc magistrat 
warszawski ani słyszeć o pruskich wojskach nie chciał, ale i owszem, był 
kontent z wojsk moskiewskich, że nas zasłaniało od wojska pruskiego, aby do 
Warszawy nie wkroczyli. Więc wtenczas magistrat warszawski imieniem 
wszystkiego ludu prosili JW. Igelströma, aby rozkazał wojskom swoim jednej 
części wymaszerować na wsie blisko Warszawy będące, ponieważ było wielkim 
obciążeniem obywatelom w całej Warszawie, zaręczając magistrat warszawski 
za bezpieczeństwo wszelkie w całej Warszawie, gdy takowa łaska nastąpi od 
Igelströma. Ale że takowa prośba od magistratu nie była przyjęta, ale i owszem, 
odpowiedź dostała, że jeszcze więcej wojska przymaszeruje do Warszawy, więc 
tym bardziej nastąpiło większe gadanie i wyrzekanie w narodzie. 
Gdy już Kościuszko zbliżał się ku Warszawie, tak zaraz hetman Ożarowski 
wydał ordynans wszystkim wojskom polskim będącym w Warszawie, aby wraz 
z Moskalami, gdy się zacznie alarm, naród bili. Więc oficerowie polscy, skoro 
dostali taki ordynans, nie mogli takiej tyranii utrzymać w sekrecie, ale, 
naradziwszy się z sobą, zaraz zaczęli chodzić po obywatelach i onym opowiadać 
o takowym ordynansie. Więc kazali się wszystkim w broń opatrzyć 
obywatelom, aby się każdy miał na ostrożności, dodając im do tego, że, zamiast 
naród, to Moskali wraz z wami bić będziemy. Więc w ten sam dzień przyszedł 
do mnie oficer moskiewski kupować trzewiki z rana i, kupiwszy one, zaraz mi 
mówił, abym ja zabrał z sobą żonę i dzieci, i co lepszego z rzeczy i wyjechał z 
Warszawy, opowiadając mi, że w tych dniach zapewnie będzie rzeź wielka w 
Warszawie. W czym. ja mu nie dawał wiary, aby to prawda być miała, lubo ja 
już o tej nowinie kilka razy słyszałem, której pełno było po wszystkich 
kafenhauzach, w czym mi ten oficer przysięgą swe słowa stwierdzał i że to 
nastąpi w Wielką Sobotę [19IV] o godzinie dziewiątej w wieczór. Więc po 
wielu innych dyskursach, między którymi ja jemu oświadczył, że się będę bronił 
do samego szczętu, na co mi on odpowiedział: „Cóż ty sam jeden zrobisz, gdy 
wasi panowie są przekupieni od nas, a nawet sami prawie chcą niewinny lud na 
rzeź wydać”, i mówił, że: „Ożarowski waszym wojskom ordynans wydał, aby 
naród w Warszawie był wybity.” Więc takowe mnie tegoż zapewnienie oficera 

43 
mocno mnie przeraziło, gdy mi koniecznie życzył, abym z Warszawy wyjechał 
przynajmniej na dwie niedziele, aż ta burza uciszy się, a nawet z oświadczeniem 
mi, że mi da swoich pieniędzy na furmana, pod przepadkiem onych, jeżeli nie 
będzie prawda to, co on mnie powiadał. Więc to ostrzeżenie mnie było w dzień 
wtorkowy przed Wielkanocą [15 IV]. 
Nie tylko mnie ten oficer ostrzegał, ale nawet inni oficerowie moskiewscy 
swoich przyjaciół Polaków przestrzegali tak jak i mnie, abyśmy się chronili od 
śmierci. W dniu tym samym, wtorkowym, w wieczór przyszli do mnie 
oficerowie polscy, których było osiem osób przebranych po cywilnemu, więc to 
są ci: kapitan Linowski od artylerii, drugi chorąży Laskowski, także od artylerii, 
trzeci porucznik Sucharzewski od kawalerii, czwarty porucznik Necki od 
fizylierów, piąty Węgierski, pułkownik z regimentu Czapskiego. Więc to są ci, 
których ja znam, a tych trzech, nie wiem, jak się zowią. Więc przyszedłszy do 
mnie prosili mnie z sobą, powiadając mi, że mają bardzo ważny interes do mnie, 
którego mi w domu moim powierzyć nie chcieli. 
Więc mnie zaprowadzili do kamienicy pojezuickiej zwanej, z tyłu na 3 
piętro; tam gdym przyszedł, więc zaraz zaczęli mnie powiadać, że nas mają 
Moskale w ten tydzień w Warszawie wybić. Więc mnie prosili abym ja im był 
pomocą, ponieważ oni mieli, zamiar bronić się Moskalom, mówiąc do mnie te 
słowa: 
„Obywatelu! wiemy dokładnie, że jesteś w magistracie wielce poważany od 
wszystkich mieszczan i masz bardzo wiele za sobą swoich przyjaciół, którzy za 
tobą na obronę Warszawy i nas, wojskowych, za twoim przykładem pójdą. Oto 
przemoc moskiewska, nie dość, że nam kraje wydarła, ale nawet nam jeszcze w 
ten tydzień śmiercią grozi. Otóż już mamy ordynans od hetmana wydany, 
abyśmy swoich współbraci wybili. Więc nie może znieść tego serce nasze tak 
wielkiego tyraństwa, abyśmy się współbraci naszych mieli stać zabójcami. Więc 
idziemy do was o poradę i prosić o wsparcie słabych sił naszych, a pewni 
jesteśmy, że nam ją od siebie dacie. Więc wzywamy ciebie, upoważniony 
obywatelu między mieszczanami, i prosimy ciebie dla nas o pomoc, a pewni 
jesteśmy, że nam jej nie odmówisz.” 
Więc gdy mi o wszystkim swym zamiarze powiedzieli, pytając mnie zaraz, 
czyli ja się podejmuję, na którym się wcale nie znam, gdym to im odpowiedział, 
tak zaraz porucznik Necki dobył puginału z kieszeni, a kapitan Linowski wyjął 
zza pazuchy przysięgę i krucyfiks i mówił do mnie te słowa: „Obywatelu! gdy 
nam ty tę przysługę odmówisz, tak bądź pewnym, stąd żyw już nie wyjdziesz, 
gdy to o nas wszystkich idzie, a ty masz najwięcej przyjaciół.” Więc ja, widząc 
na siebie oręż, cóżem miał czynić, czyli mi było tak ginąć nie bijąc się, czyli z 
rąk moskiewskich, to mi wszystko było jedno. Więc im przysięgłem, że im będę 
dopomagał. Po tej przysiędze dostali z komody papiery, na których ja się 
musiałem podpisać, a gdym się już podpisał, tak zaraz mi pokazali rejestr, na 
którym już było podpisanych obywateli 50 720, którzy im przysięgę wykonali; 
więc mnie powiedzieli, abym był gotów na czwartek [17 IV] z rana o godzinie 

44 
4, i przykazali mi, abym słuchał, jak dadzą z armat ognia na znak, tak zaraz 
abym wychodził już zbrojno z ludźmi jak najwięcej, co się też stało. 
W dzień czwartkowy, gdy dali z armat ognia, tak zaraz wziąłem ze sobą 
kilkadziesiąt ludzi, odebrałem Moskalom armat 7, którymi się jak najmężniej 
broniłem; taż kanonada zaczęła się wpół do piątej godziny, a trwała aż do 
godziny 4 do piątku, ponieważ się Moskale zamknęli w pałacu tym, gdzie stał 
JW. Igelström i w Gdańskim ogrodzie, i u Kapucynów, i w Krasińskim pałacu. 
W dniu czwartkowym o godzinie 5 po południu naród okrzyknął jenerała 
Mokronowskiego w Zamku u króla za komendanta warszawskiego, także 
Zakrzewskiego, będącego już podczas konstytucji 3 maja prezydentem, nazad 
go przyprowadzili i zaraz poszli po niego, więc gdy go przyprowadzili na 
Ratusz, więc zaraz naród zaczął obierać Radę Zastępczą Tymczasową, aż do 
dalszego urządzenia, ponieważ król jegomość nie chciał się wdawać w ten 
interes, ani o niczym wiedzieć, więc mnie także naród wraz z oficerami 
okrzyknęli i do Rady przybrali. 
Gdym już obrany został, zaraz mnie Radal wyznaczyła do króla na dyżur, 
abym tam wszelkie bezpieczeństwo zachował, ponieważ wojska natenczas przy 
królu nie było, więc ja, mając wielkie zaufanie w narodzie, poszedłem między 
obywateli i wybrałem z nich zdatnych, i z nimi poszedłem do Zamku 
królewskiego, więc tam na warty ich porozstawiałem i z nimi całą noc tam 
byłem. Na drugi dzień poszliśmy resztę wojska moskiewskiego dobywać. Król 
jegomość i Rada widząc, że się już Moskwa nie obroni, tak zaraz od rana wysłał 
król Zakrzewskiego i Mokronowskiego z odtrąbieniem się do JW. Igelströma, 
aby żołnierzy próżno nie eksponował na rzeź, aby się poddał, zabezpieczając go 
przy życiu i wszystkich przy nim będących, więc takowej propozycji przyjąć nie 
chciał, która była trzy razy potwierdzoną od króla i Rady, aby się poddał, więc 
naród, dowiedziawszy się, że pardonu nie chce, tak zaraz całą siłą uderzyli w te 
miejsca, gdzie Moskale byli, i onych dobyli, i w niewolę osadzili. JW. Igelström 
w kilkadziesiąt koni uciekł z Warszawy do Prusaka. 
Po tym dobyciu wojska moskiewskiego nastąpiła wszelka spokojność, ale 
jednakowo naród przyszedł na Ratusz do Rady i żądał tego, aby Rada 
natychmiast kazała aresztować tych, którzy kraj polski na rozbiór podpisali, aby 
był rozebranym, i zaraz żądali, aby każdy, który kraj podpisał, aby był śmiercią 
karany. Więc gdy im Rada przyrzekła, że każe aresztować, więc się cały naród 
uspokoił. 
Taż spokojność trwała przez dni 8 bez żadnej trwogi. W dniu 9 po południu o 
godzinie 4 zrobił się wielki alarm w Warszawie, jedni mówili, że wojska wielkie 
maszerują, a drudzy mówili, że król nasz z Warszawy do Moskwy wyjechał; ten 
alarm był zrobiony w dwojakim sposobie: pierwsze, że dworzanie tych panów, 
którzy byli poaresztowani, dlatego ten alarm zrobili, aby swoich panów przez to 
zmięszanie ludu z aresztu wyprowadzili; druga zaś partia, ta, która rozgłosiła, że 
król jegomość wyjechał do Moskwy, więc była z osób takich złożona, ze 
samych próżniaków i szulerów, i z tych, którzy byli duchami francuskimi; 

45 
rozumieli, że przez ten alarm swoim żądaniom umysłu dogodzą, w czym się 
bardzo omylili, jak dworzanie, tak ci, którzy byli myśli francuskiej, bo ci chcieli; 
aby naród i Rada przez ten fałszywy alarm był król jegomość aresztowanym. 
Więc to dla tych dwóch przyczyn taż trwoga była zrobiona w Warszawie, która 
się tak jednym, jak i drugim nie udała. W ten dzień były królewskie imieniny, 
bo było św. Stanisława [8 V], natenczas król jegomość wyjechał na Pragę, więc 
Rada, gdy się dowiedziała o tym, że się lud lęka, aby król z Warszawy nie 
wyjechał, więc zaraz Rada pojechała do króla na, Pragę z prośbą, aby nazad jak 
najprędzej do Warszawy powrócił, opowiadając królowi o tym, że się lud lęka, 
aby się przez ten alarm co złego nie zrobiło bez przytomności jego, także i to 
opowiadali królowi, że się obywatele boją, aby nam król z kraju nie wyjechał za 
granicę. 
Król jegomość, wysłuchawszy Rady, zaraz nazad do Warszawy powrócił. 
Więc ja dostałem rozkaz od prezydenta Zakrzewskiego, abym poszedł wprzód 
powiedzieć obywatelom, żeby już byli spokojni, że król już nazad powraca, i 
dlatego mnie wysłał do pospólstwa jako najzaufalszego W nich, abym zrobił 
wszelką spokojność. Więc ja gdy przyszedłem do nich, opowiedziałem im o 
powrocie króla, iż nazad powraca z Pragi. Więc prosiłem ich, aby dwiema 
szwadronami stanęli, zacząwszy od mostu praskiego aż do Zamku 
królewskiego, i prosiłem tych obywateli, aby wtenczas gdy król będzie 
przejeżdżał koło nich, wołali: „Wiwat! wiwat”, i tak też się wszystko stało. 
Więc przeciwna partia próżniaków i tych, którzy byli duchami francuskimi, 
widząc takową przeze mnie uczynioną atencją dla króla jegomości, mocno się 
im nie podobała, więc gdyśmy króla odprowadzili do Zamku, że już wszedł na 
pokoje, tak zaraz przyszedł do mnie major Chomentowski od artylerii, złapał 
mnie za piersi i mówił do mnie te słowa: „Ty szelmo! trzymasz za królem? otóż 
teraz życie twoje jest w moim ręku"; dobył pistolet zza pasu, który był dwiema 
kulami nabity. Więc ja mu odpowiedziałem, że dam się tu zabić, aniżeli 
jakąkolwiek dozwolę krzywdę zrobić królowi. W tym punkcie obywatele zaraz 
wydarli mu z ręku pistolet i zaraz mu niezwyczajnie boki i plecy pałaszami 
obili, a nawet go chcieli rozsiekać, alem ja jego obronił, chcąc się dowiedzieć o 
więcej takich ichmościach, więc kazałem go zanieść pod wartę i przykazałem, 
aby na niczyją rekwizycją nie był wypuszczonym. Więc w Zamku zaraz 
porozstawiałem dubeltowe warty z obywateli, gdzie tylko jakikolwiek wchód 
był do króla jegomości. Więc zabezpieczywszy Zamek od napaści duchów 
francuskich, sam wziąwszy resztę obywateli, wyszedłem z nimi z Zamku i 
poszedłem na Ratusz na sesją do Rady. 
Więc tam dano znać, że naród chce wybić wszystkich panów tych, którzy 
byli poaresztowani za to, że kraj podpisali na rozbiór, więc mnie Rada znowu 
wysłała do nich, abym im wyperswadował, aby bez dekretu żadnego z nich nie 
tracili. Więc ja, gdym przyszedł do nich, zaraz zabrałem d,o nich głos, w którym 
im dosyć perswadowałem jaśnie. Ale że to perswadowanie mało miejsca u nich 
znalazło, ale gdym im doradził, aby swoje żądania podali na piśmie do Rady, 

46 
aby Rada kazała ich sądzić, ponieważ były jasne dowody z dyplomatyki JW. 
Igelströma na osoby te, jako to: Ożarowskiego, na Ankwicza, na Zabiełłę, na 
biskupa Kossakowskiego, ponieważ oni byli najpierwsze osoby do podpisania 
na rozbiór kraju, a nawet już były wynalezione na nich dowody. Takową 
propozycją lud przyjął ode mnie i zaraz od swoich zamysłów odstąpił. 
Nazajutrz rano lud zgromadził się i stanęli pod bronią, więc zaraz przyszli do 
mnie z notą w czterech punktach napisaną, która była taka w ich żądaniu do 
Rady: 
1. Lud żąda, aby Rada powiększyć warty przy aresztantach i osobach 
dawnych posłów grodzieńskich i innych kazała. 
2. Lud żąda, aby broń była między pospólstwo i amunicja rozdana. 
3. Lud żąda, aby król jegomość miał wszelkie bezpieczeństwo od napaści i 
wszelkie uszanowanie i aby Rada nakazała wkoło Warszawy szańcować. 
4. Lud żąda i każe, aby Rada wydała moc sądzenia sądowi kryminalnemu w 
dniu dzisiejszym osoby, to: 1. hetmana Ożarowskiego, 2. marszałka sejmowego 
grodzieńskiego Ankwicza, 3. marszałka sejmowego litewskiego Zabiełłę, 4. 
biskupa Kossakowskiego. Więc pospólstwo wraz z wojskowymi przymusili 
mnie, abym ja z nimi poszedł do prezydenta i jego poprosił imieniem 
wszystkiego ludu, aby przyszedł na Ratusz i Radę zwołać kazał, więc gdy 
prezydent przyszedł przed Ratusz, tak mu zaraz pospólstwo zastąpiło przed 
bramą i prosiło go, aby się zatrzymał, aż mu żądane punkta od ludu przeczytają. 
Gdy takowe punkta wysłuchał, zaraz ludowi na nie odpowiedział, że trzy 
sprawiedliwe żąd,ane punkta zaraz uskutecznione będą, na czwarty punkt 
odpowiedział, że Rada Zastępcza Tymczasowa nie ma mocy kazać tych osób 
sądzenia, więc mówił do ludu, że to zawisło od Naczelnika takowe pozwolenie. 
Więc naród powtórnie powiedział prezydentowi, jeżeli takowe żądanie ludu nie 
będzie wysłuchane, że Rada tych osób jako zdrajców ojczyzny sądzić nie każe, 
więc nie tylko tych, ale nawet wszystkich panów poaresztowanych natychmiast 
w kawałki rozsiekać chcieli. Więc zaraz powiedzieli, że dotąd broni nie złożą, 
dopóki żądanie ich uskutecznione nie będzie. W tym prezydent poszedł na 
Ratusz, a pospólstwo czekało na rezolucją odpowiednią od Rady. Więc Rada 
powtórnie odpowiedź dała ludowi, że mocy takowej nie mają, żeby byli sądzeni 
bez wiedzy Naczelnika. 
Więc pospólstwo odebrawszy takową odpowiedź od Rady, tak zaraz poszli 
do prochowni, gdzie też osoby siedziały, i przyprowadzili ich na Ratusz przed 
izbę sądową, także kapucynów poprosili, aby ich spowiedzi słuchali. Więc z 
tymi osobami weszło na Ratusz kilkaset zdatniejszych, między którymi byli 
wojskowi oficerowie. Więc weszli do Rady i mówili te słowa: „Prześwietna 
Rado! Lud żąda i prosi o sąd na zdrajców ojczyzny, na tych, którzy tu są 
przyprowadzeni przed sąd kryminalny, bo jeżeli ich sądzić nie dozwolicie, to nie 
tylko, że w oczach waszych będą śmiercią karani, ale nawet i Radę poczytamy 
za niesłuszną i niesprawiedliwą, gdy nie będzie na nich kary, to zapewne nie 
będzie bojaźni. Więc spojrzyj, Rado! że czeka kilkadziesiąt tysięcy narodu na 

47 
twoją sprawiedliwość, gdy ją nie oddasz temu narodowi, więc bądź pewną, że ją 
ten lud zrobi, i nad tym się zastanów, Rado! że przy tych osobach czterech, 
którzy przez was będą bronieni, obronione one nie będą, ale i tych, co są w 
areszcie, nie obronim onych od śmierci.” Więc takowe pogrożenie od ludu 
przymusiło Radę, aby dała moc sądzenia sądowi kryminalnemu te cztery osoby. 
Więc gdy ich Rada poddała pod sąd kryminalny, oddali zaraz na nich 
dowody z dyplomatyki JW. Igelströma. Więc najpierwej był sądzony hetman 
Ożarowski, za to że był przekupiony od Moskwy, więc mu sąd kryminalny 
najprzód przeczytał ordynanse od niego wydane wojskom polskim, aby naród w 
Warszawie wraz z Moskalami bili, więc gdy mu je przeczytali, zapytał go sąd: 
jeżeli on sam też ordynanse swoją ręką pisał i one wojskom powydawał? Gdy 
hetman odpowiedział, że sam swoją ręką ordynanse pisał i one na zgubę narodu 
powydawał, więc powtórnie pytał go sąd kryminalny, dla jakich przyczyn 
takowe ordynanse powydawał. Więc on sądowi powiedział, że te ordynanse 
były z rozkazu JW. Igelströma przez niego wydane, za co on wziął pieniądze. 
Skoro się przyznał, że był przekupionym, tak zaraz był osądzonym na 
szubienicę i oddany mistrzowi do dopełnienia dekretu, a był powieszony. 2. 
Ankwicz i Zabiełło także za to byli powieszeni, że posłów na sejmie 
grodzieńskim przekupowali, aby kraj podpisali na rozbiór, i sami byli 
przekupieni. 3. Biskup Kossakowski za to był powieszony, że jako duchowna 
osoba, nie powinien był dawać takich doradów Igelströmowi, aby po wszystkich 
kościołach w Warszawie naród był wybity podczas rezurekcji, w czym on taką 
radę podał i uniwersał wydał, aby po wszystkich kościołach rezurekcja o 
godzinie 8 była, a naród miał być wybity. Także na sejmie grodzieńskim posłów 
przekupywał i sam był przekupionym od Moskwy, nawet innych dokumentów 
było bardzo wiele na niego,, więc go sąd wskazał na szubienicę. Gdy już był 
osądzony, tak zaraz Radia posłała do nuncjusza, aby kazał z niego wszystkie 
honory pozdejmować, na co nuncjusz odpowiedział, że jego honory przez to są 
zmazane, gdy się sam oczernił przez zdradę, którą zrobił dla swej ojczyzny, ale 
jednak zaraz przysłał swego kanonika dla zdjęcia honorów, więc potem był 
powieszon. 
Po takowych egzekucjach tych czterech osób zaraz chciał naród, aby major 
Chomentowski był rozsiekanym za to, że chciał króla aresztować i mnie w 
Zamku królewskim chciał zabić, na którego już była armata wyprowadzona 
przed króla Zygmunta, ponieważ zaraz po rozsiekaniu jego mieli ciało jego 
zabrać i w armatę nabić, i na cztery strony Warszawy wystrzelić, ale ja 
uprosiłem, aby jeszcze był wstrzymanym do wyegzaminowania, kto go na to 
namówił, aby króla aresztować i mniej, najzaufańszego w obywatelstwie chciał 
zabić, w czym naród mnie usłuchał. Więc jeszcze został w areszcie do dalszego 
czasu. Potem się wszystko uspokoiło. 
Po kilku dniach zaszła prośba od JW. jenerała Mokronowskiego, komendanta 
warszawskiego, za tymże majorem do mnie, prosząc za nim, abym mu ten jego 
występek darował, ekskuzując go, że był mocno pijanymi, więc ja, nie chcąc 

48 
być tyranem jego osoby, kazałem go uwolnić, ale pod tym sposobem, aby się w 
Warszawie więcej nie znajdował. Więc mu zaraz jenerał dał ordynans do Litwy, 
aby natychmiast wyjechał, czego on zaraz dopełnił. Tegoż majora wszelako 
śmierć nie minęła, bo mu kula armatna głowę urwała. Więc te duchy francuskie, 
którzy byli takiego umysłu jak ten major, widzieli mnie utrzymującego partią za 
królem wszystkich obywateli najznaczniejszych, więc przestać musieli w swoim 
umyśle zaślepionym, ponieważ my w naszej rewolucji najmniejszego nie 
mieliśmy zamiaru tak robić, jak robili Francuzi w swoim kraju, ani też z 
Francuzami nie mieliśmy żadnego porozumienia. 
Jak tylko miała się zacząć taż rewolucja, tak jedynym było celem naszym 
zemścić się na królu pruskim za zdradę uczynioną dla nas podczas konstytucji 3 
maja, bo niesłusznie uwiódł posłów na tym sejmie i odciągnął nas od aliansu z 
Moskwą, dawno zawartego, ofiarując nam dać wszystkie pomocy wojenne do 
odparcia Moskwy. A król pruski, będący w pretensji, aby nam mógł za to 
wydrzeć Gdańsk i Toruń, na które to miasta zawsze dybał, aby je mógł jak 
najprędzej nam ułowić, i tak się stało, że uwiódłszy naszych posłów na sejmie, 
więc zaraz też miasta zabrał, bez których to miast nigdy Polska cała zaludnić by 
się nie mogła, ale nawet połowę ceny swojej wartości utracić by musiała, 
ponieważ te dwa miasta są portowe, nad morzem leżące, skąd największe ze 
wszystkich stron pochodzą na cały kraj polski handle, bez których to miast 
żadnym sposobemi Polska obejść by się nie mogła. Takowe więc wydarcie 
niesprawiedliwe kraju przez króla pruskiego jakże nam nie miało sprawić 
ostatniej desperacji, widząc się już ze wszystkich stron pokrzywdzonymi i 
niewinnie rozszarpanymi? Tu ja prawdę powiem, gdyby mi przyszło głowę 
utracić moje, to powtarzam słowa moje, że bez najmniejszego pretekstu te trzy 
potencje wydarły nam kraj polski. O przebóg! i jakże nie ma każdy Polak na to 
stękać i ubolewać na tak wielką poniesioną krzywdę! Ponieważ my byliśmy pod 
protekcją najjaśniejszej monarchini, to prawda, ale jakąże nam protekcją 
dawała? Oto taką: kiedy się udali niektórzy panowie z prośbą do najjaśniejszej 
pani o pomoc na współbraci i swych rodaków, to taką pomoc pozyskali, ale nie 
taką, aby krajowi ogólnemu była pomocą; i któż na tym szkodował? oto biedny 
obywatel, który zawsze był niszczony i rabowany od Moskali; przez takie 
pomocy, które nie były dla kraju użyteczne w ogólności, ale tylko w 
szczególności niektórym osobom, którzy nie starali się o uszczęśliwienie kraju, 
ale tylko swojej presumpcji* dogadzali, a przez to samo nie trzymali się 
jedności króla naszego, który im zawsze dobrze radził, ale oni tylko sobie i swej 
presumpcji dogadzali, a przez to kraj utracili, przez tę pomoc wojska 
moskiewskiego. A kto na tym szkodował? Kiedy nie miasta i wioski palone i 
niszczone? Wyznaję ja i to, że król jegomość na sejmie 3 maja mówił do stanów 
sejmujących kilkakrotnie, aby z królem pruskim aliansu nie zawierali, i zaraz im 
mówił, że zdradzonymi i oszukanymi od króla pruskiego będą. Także im mówił 
i to, że: „Teraz odstępujecie Moskwy, która was jeszcze dotąd nie zdradziła”, a 
nawet mówił im, że doczeka tego, że: „Na klęczkach pójdziecie do 

49 
najjaśniejszej monarchini na zdradę króla pruskiego i prosić będziecie o zemstę 
na niego.” Ale cóż to pomogło, kiedy affirmatywki ze strony pruskiej 
przeważyły dobrą negatywę, które były przy królu naszym w partii jednej 
utrzymywane, nie odłączając się od Moskwy. Więc dlatego król zrobił tron 
sukcesyjny na księcia Konstantego, a wnuka najjaśniejszej imperatorowej, tak 
dalece starał się nasz król, że nie tylko że Moskwa była gwarantką naszą, ale i 
owszem, chciał i chce jej oddać całkiem pod tej pani opiekę kraj Polski, z której 
to konstytucji kraj nasz cały był kontent i życzył sobie mieć księcia Konstantego 
królem polskim. Więc taż konstytucja nie ukontentowała kilka osób, więc udali 
się o pomoc do najjaśniejszej monarchini i prosili o wojska, aby potargali i 
wywrócili tę tak świętą konstytucją, więc ci to panowie, którym się to chciało 
być królami, dlatego im, się to święte dzieło nie podobało; ponieważ król 
jegomość życzył dobrze dla swego kraju, chciał za życia swego, aby następca 
tronu był, aby już więcej Polska nie podpadała takim klęskom przy wstępowaniu 
na tron, jak dawniej ponosiła; i dlatego to sprawiło tych panów niechęci, że król 
życzył koronę inszemu królowi, ale nie onym. Ciż to sami panowie, którzy 
szukali ostatniej zguby krajowi polskiemu, aż ją znaleźli, nie oglądając się na to, 
że przez rozdwojenie swoich umysłów zrujnują i utracą resztę kraju polskiego. 
Więc ja wyznaję tu myśli, jakie były teraźniejszej rewolucji polskiej i w 
jakim sposobie miała być zaczęta taż rewolucja: 1. najprzód w całym kraju 
polskim jednego dnia i jednej nocy wszystkie wojska moskiewskie, cesarskie i 
pruskie miały być zdezarmowane, ale nie wybite, tylko w niewolę wzięte; 2. że 
natychmiast mieli delegacją wysłać do najjaśniejszej imperatorowej i do cesarza, 
aby nam nie bronili wojnę prowadzić z królem pruskim, a najosobliwiej zemścić 
się za oszukanie naszych posłów i wydarcie nam niesprawiedliwie naszych 
krajów; więc głosy zachęty przeważyły głosy przeciwne w takowych prośbach 
taż delegacja miała być wysłana: 1. aby nam najjaśniejsza imperatorowa 
pozwoliła sejm 3 maja zwołać i konstytucją też przywrócić kazała z niektórymi 
w niej potrzebnymi poprawkami tejże konstytucji; 2. i w teraźniejszej wojnie 
prowadzonej z królem pruskim neutralną została, i żeby z nami alians wieczny 
zawarła; 3. aby nam dała księcia Konstantego na króla, którego sobie pragnie 
cała Polska; 4. aby odtąd już żadnej pretensji panom polskim, jako też wojska 
naprzeciw swoim współbraciom nie dawała, oprócz jednemu królowi, gdyby 
miał prowadzić wojnę, ponieważ przez taką dawaną protekcją niektórym panom 
od najjaśniejszej monarchini wielkiej klęsce podała Polska; 5. aby ordynanse 
wojskom wydać kazała, aby z polskiego kraju do granic rosyjskich cofnięte 
były. Więc za takowe dobrodziejstwa nam, Polakom, uczynione od 
najjaśniejszej imperatorowej mieliśmy jej kraje odstąpić te, które jej są 
potrzebne do graniczenia z Turkiem, i natychmiast zdezarmowane wojska 
oddać, i tron sukcesyjny księciu Konstantemu dać, a sami całą siłą uderzyć 
mieliśmy na króla pruskiego i odebrać swoje, nam wydarte kraje. 
Otóż to jest cała istota naszej rewolucji, która nam się nie udała, jak jedno, 
tak i drugie, ponieważ Madaliński, nie czekając na dzień normalny, na tęż 

50 
rewolucją umyślnie wyznaczony, więc nam wszystko popsuł, bo nawet w 
Warszawie już tak zrobionym być nie mogło bez rozlewu krwi jak z jednej, tak 
z drugiej strony, ponieważ wojska! rosyjskie zawsze na noc do zborniów się 
ściągały, których było w jednej zborni kilkaset albo kilkadziesiąt żołnierzy, 
których żadnym sposobem zdezarmować nie było można. A gdy się już 
rewolucja zaczęła, tak zaraz kilka panów jeździło do JW. Igelströma 
perswadując mu, aby się poddał, deklarując mu wszelkie bezpieczeństwo, bez 
żadnej straty wojska rosyjskiego, ale się żadnym sposobem nie chciał poddać. 
Więc ta nam przyczyna zawaliła drogę do Petersburga, iżeśmy nie mogli wysłać 
delegacji do najjaśniejszej monarchini, gdyżeśmy nie mogli dostać 
pełnomocnego posła. A drugie to było nam przeszkodą wielką, że miasta nie 
razem powstały; po trzecie, że wojska pruskie zaraz nam przyciągnęły pod 
Warszawę, więc już żadnym sposobem nie mogli do swoich zamysłów trafić 
nasi panowie, którzy mieli tąż rewolucją rządzić. 
Więc gdym wyznał, w jakiej myśli miała być taż rewolucja, teraz przystępuję 
do dalszego ciągu, co się dalej w Warszawie działo, gdy Naczelnik postanowił 
Radę Najwyższą Narodową, która się składała z osób ośmiu, a taż Rada 
przybrała zastępców do siebie 32 osób. Więc ja dostałem się na zastępcę do tej 
Rady; więc się potem podzielili na departamenta. Ja byłem wyznaczony do 
Wydziału Skarbowego, także do Wydziału Paszportowego i w loterii byłem 
prezesem, w których to wydziałach bardzom się mało znajdował, ponieważ 
mnie Rada, abym naród zachęcał do obszańcowania się naokoło Warszawy, jako 
mającego największą miłość w całej Warszawie, [przeznaczyła]. Więc ja, 
dopełniając zlecone mi obowiązki, zaraz starałem się lud zachęcać i różnego 
stanu osób, jako też i płci. Niewiast po kilka tysięcy wyprowadzać do okopania 
się naokoło Warszawy, w czym ja wielką zrobiłem defolgę dla skarbu 
Rzeczypospolitej, co by musieli kilka milionów ze skarbu wydać na toż 
okopanie, com ja bez żadnego ekspensu z ludźmi zrobiłem. Gdy cyrkuły w 
Warszawie były urządzone i podzielona Warszawa była na 7 cyrkułów, więc 
wydany był rozkaz, aby każdy cyrkuł podczas alarmu po 3000 ludzi z bronią do 
okopów wysłali. 
Gdy tedy komendanci cyrkułowi pierwszy raz z tych cyrkułów ludzi 
wprowadzili do tychże okopów, pokazując im dla każdego cyrkułu wyznaczone 
miejsce, gdzie mają podczas alarmu stać, więc tam między tymi ludźmi był 
niejaki Konopka, który miał do tychże ludzi mowę, zachęcając ten lud do 
obrony przeciw nieprzyjaciołom naszym, a drugą miał mowę do nich do 
wzburzenia ich|, aby ten lud zaraz powracając od tych okopów na powrót do 
domów swych, aby się udali zaraz do Rady, aby taż Rada kazała zdrajców 
ojczyzny karać. Więc powracając ten lud przyszedł do prezydenta i prosili go, 
aby byli karani ci panowie, którzy kraj podpisali. Więc wyszedł do nich 
prezydent i prosił ich, aby byli cierpliwi aż do tygodnia, ponieważ jeszcze nie 
było sądu kryminalnego najwyższego obranego. Ten Konopka usłyszawszy o 
tym, że im kazano aż do tygodnia czekać, więc powtórnie miał do nich mowę, 

51 
namawiając ten lud, że nie masz sprawiedliwości w Radzie. Więc wziąwszy z 
sobą tych ludzi i on poszedł z nimi po drzewo na szubienicę, więc przez całą noc 
postawili szubienic jedenaście. Prezydent, dowiedziawszy się o tym, zaraz 
przysłał po mnie, ponieważ jam jeszcze spał i nie wiedziałem o niczym, bo już 
była godzina 1 w nocy [29 czerwca]. Więc prezydent mnie prosił, abym ja temu 
zapobiegł, aby się co złego w nocy nie stało, więc ja przyszedłem w Rynek, a 
tam już były postawione 3 szubienice; więc ja zaraz zabrałem do nich głos, 
dosyć im jaśnie perswadowałem, aby od swoich zamiarów odstąpili; ale to 
wcale im nic nie pomogło toż moje perswadowanie, gdy mi pospólstwo wcale 
nie było znajome, bo to byli tylko sami stróże, mularze, cieśle, parobcy, 
dworacy i próżniaki, których ja wcale nie znałem. Więc ci wcale mojej 
perswazji nie słuchali, ale i owszem, mnie na najpierwszej szubienicy powiesić 
chcieli i już mnie przynieśli pod szubienicę, ale szczęściem wielkim, że przecież 
miałem z sobą kilku znajomych, że mnie obronili od tych łotrów, którzy 
każdego, perswadującego im, chcieli wieszać. Ta więc burza była przez całą noc 
przepędzona tych łotrów na stawianiu samych szubienic. Powtarzam jeszcze, że 
to byli tacy ludzie, którzy bardziej chcieli z tego buntu profitować rabunkiem 
lub też kradzieżą; co się i tak trafiło, że niby szukali kogo po pałacach, a potem 
rabowali. 
Gdy Bóg dał dzień, zaraz Rada na sesją się zeszła, aby zapobiegli tym 
buntom, więc wydała Rada rozkaz do cyrkułów, aby komendanci cyrkułowi 
natychmiast poszli ze swoim wojskiem i też szubienice kazali podciąć. Ciż 
łotrzy widząc, że im podcinają szubienice, więc się porwali na tych 
komendantów i kilka z nich porąbali ich i rozproszyli, a sami nazad szubienice 
postawili, a gdy je postawili, więc jedni przyszli do Rady, aby Rada kazała tych 
panów sądzić, a drudzy nie czekając sądu. aż ich osądzą, sami poszli do tych 
panów i przez mistrza ich powiesili. 
Gdy nam dano znać do Rady, więc my Rada najprędzej do nich 
pojechaliśmy, perswadując im, aby takiego zabójstwa nie dopełnili, to i nam 
ledwie się. toż samo nie dostało, bo każdego chcieli wieszać, kto tylko im 
perswadował, a nawet instygatora, od Rady do nich wysłanego, perswadując im, 
tego powiesili. Więc tam natenczas żadnego posesjonata nie było, bo się każdy 
bojał wyjść na ulicę, aby nie był powieszonym. Więc tego dnia powiesili osiem 
osób, a byliby może więcej wieszali, gdyby im był deszcz nie przeszkodził, ale 
Bóg dał wielki deszcz, więc się przed nim pochowali ciż burzyciele. 
Prezydent i ja ledwieśmy obronili marszałka koronnego, bo już do szubienicy 
prowadzili. Więc toż samo zezna Zakrzewski, który był prezydentem i był 
wszystkiego świadkiem tegoż buntu, który wyniknął z Konopki, ale nie ze mnie, 
bom ja się wcale w to nie wdawał, ponieważ Rada po tym zaspokojeniu buntu 
kazała wziąść do aresztu więcej niż 500 osób i każdy z osobna był 
egzaminowany, kto by taki bunt zrobił i kto ich do tego namówił; więc się tam 
na mnie najmniejsza rzecz nie pokazała. Więc ja na drugi dzień podałem projekt 
do Rady, aby Rada wydała rozkaz do wójtów cyrkułowych, aby natychmiast 

52 
wszyscy wójci każdy w swoim cyrkule wysłał dozorców do spisania ludności w 
Warszawie się znajdującej i aby byli pisani osobno posesjonaci i osobno 
komornicy, którzy się rzemiosłem bawią, także osobno próżniacy, ci, którzy nie 
mieli sposobu do życia. Więc ja deklarowałem ich wszystkich wyłapać i oddać 
do wojska, bo gdyby nie takim sposobem, to byśmy nigdy nie byli spokojni w 
Warszawie, boby nam zawsze próżniaki buntu wszywali. Więc Rada ten projekt 
ode mnie z ukontentowaniem przyjęła i zaraz mnie Rada do Kościuszki wysłała, 
aby nam dał pomoc wojskową, ponieważ wojska natenczas w Warszawie nie 
było, a Kościuszko był natenczas o 9 mil od Warszawy z wojskiem. 
Gdy ja do Kościuszki przyjechał i oddałem mu ekspedycją, tak zaraz wysłał 
wojska do Warszawy 4000 a mnie za to udarował patentem pułkownikowskim; 
więc ja powróciwszy nazad do Warszawy, zaraz tej samej nocy wybraliśmy 
próżniaków 6000, ich zaraz odesłałem do obozu Kościuszki, także i drugiej, i 
trzeciej nocy; więc takim sposobem pomnożyliśmy znacznie liczbę wojska i 
przez to zrobiłem spokojność w Warszawie. 
Więc mnie Kościuszko 3. dnia przysłał ordynans, abym sobie zaczął 
werbować regiment. Odtąd już nie wpływałem do żadnych interesów cywilnych, 
tylko do wojskowych; więc potem w kilka dni zwerbowałem sobie ludzi 700 
kilka osób. Znowum dostał ordynans, abym zaraz z nimi przymaszerował do 
obozu, i tam ich mustry uczyłem. Więc przez 5 miesięcy stałem pod 
Grochowem i tam utrzymałem posterunki przy bateriach, w których miałem 
armat 8: dwunastofuntowych cztery, sześciofuntowych cztery. Także miałem 
oficerów od Kościuszki mi danych, to jest tych: podpułkownika grafa 
Konarskiego, majorów dwóch: Sosnowskiego i Markowskiego, kapitanów 4, 
poruczników 4, podporuczników 4, chorążych 4, adiutanta 1, gemeinów głów 
716. 
Więc potem Rada obrała sędziów kryminalnych i kazała sądzić tych 
buntowników i tych, którzy wieszali bez wyroku sądu; więc takich znalazło się 
przed inkwizycją osób 18, więc sąd kryminalny kazał ich powiesić 17, a 
ośmnastego osądzono do prochowni, tegoż Konopkę i innych także bardzo 
wiele, którzy się znajdowali w tym czasie. Więc można stąd miarkować i być 
przekonanym, że gdybym ja był cóżkolwiek należał do tegoż wieszania, a 
czyliżbym był ochronionym od takowej kary? Oj! zapewne nie! bo tam winnych 
od wojska odbierali i ich jako winowajców sądzili, innych śmiercią karali. 
Można się także i nad tym zastanowić, że tam książąt sądzili i onych karali, gdy 
co zawinił, a mógłżebym ja od tej kary się uchronić, gdy tam jeden drugiego jak 
najsurowiej doglądał, aby nie był w czym podejrzany o jaki fałszywy występek, 
za który by musiał zaraz i życie utracić. Bo jeżeliby go przez sąd nie ukarano, 
toby go pospólstwo samo ukarało. Dla lepszego przekonania mego świadectwa, 
które tu wyznaję, więc kładę tu i to, że jeden z członków Rady nie więcej 
wykroczył jak to, że poszedł mimo wiedzy Rady do tych panów, którzy byli 
aresztowani, a zaraz go Rada wyluminować od siebie kazała, a nawet był od 
Rady aresztowanym, a potem go pospólstwo za tak mały występek samo 

53 
powiesiło; więc nie tylko ja się wystrzegać musiałem, ale i każdy, bo tam 
żadnemu nie przepuszczano, ale śmiercią karano. 
Więc tu może być przekonana najjaśniejsza monarchini, że gdybym ja był 
czynił jakie zbrodnie, to bym zapewne nie był uszedł bez kary, a jeszcze 
najhaniebniejszej, jaka była w Polsce. Więc gdyby jeszcze mało było mego 
sprawiedliwego wyznania, które by miało podpadać jakiej wątpliwości, to ja się 
odwołuję do tych wszystkich panów, którzy tu są w niewoli, więc niechaj oni 
zatwierdzą to moje wyznanie. A jeżeli i tym wiara nie będzie dana, to wszyscy 
obywatele warszawscy toż samo wyznają, żem ja nigdy nie pragnął niczyjej 
śmierci, bo chociaż miałem wielkie u ludu zaufanie, jednak nigdy nie 
namawiałem nikogo na zły uczynek, żeby jemu i mnie szkodzić mogło, bo 
zapewnie i za nich, i za siebie musiałbym jak najsurowiej odpowiadać. 3o 
jeżelibym się potrafił wyekskuzować przed światem, to zapewne przed Bogiem 
musiałbym jak najsurowiej odpowiadać. Lecz ja nigdy nie miałem w sobie 
duszy mej podłej, abym kiedykolwiek miał pragnąć czyjej zguby, bo jeżelim 
pozyskał serce obywatelskie, to zapewne pozyskałem je przez moje 
najsprawiedliwsze dla nich doradzenia w ich interesach i im w usłużeniu w 
potrzebie. Więc ta cała publiczność po wielu moich dla niej dowodach 
powierzyła mi swoje serca, więc ja tym bardziej starałem się dla nich 
odwdzięczać za ich takowe dla mnie względy. 
Pytanie: — Odpowiedź: Jeżelim posiadał urzędy, tom ich za to posiadał, że 
byłem w magistracie radnym, a potem, gdy nastąpiła rewolucja w Warszawie, 
więc ja najpierwszy z tego magistratu stanąłem na czele obywatelskim do 
obrony swej ojczyzny, a stanąłem z mężnym i odważnym sercem, więc 
znalazłem się tak odważnym w samym ataku jak ten, który posiada najwięcej 
taktyki wojennej, i dokazałem tyle z obywatelami, ile najpraktyczniejszy 
żołnierz dokazać może, Więc to widzieli jak wojskowi, tak i obywatele. Więc z 
tych przyczyn mnie do urzędów, którem posiadał, przypuścili. 
Tu więc kończę moje wyznanie moich czynności, jakie były w Warszawie 
przeze mnie czynione, ponieważ wiele rzeczy były przez moją osobę czynione, 
to jednak z rozkazu mi danego od Rady, więc takowym jak najściślej je 
dopełniał, bo było moim obowiązkiem je dopełnić. W początkowe związki do 
tej rewolucji wcale nie należałem, a nawet i o nich nie wiedziałem, a ponieważ 
w Warszawie już raz byłem egzaminowanym u jen. Bukszwedyna, jeżeli nie 
wiem o pieniądzach, które by mogły być gdzie ukryte, lub też o papierach 
Igelströma, więc ja o tym nie wiem, gdyż w cywilnych interesach nie zasiadał. 
Przy dobyciu Warszawy, jak była atakowana od Moskwy, natenczas nie 
byłem, bom ja przed kilką dniami dostałem ordynans, abym wyjechał do 
Poznania, więc ja, dopełniając rozkazu przez ordynans, mi danego, pojechałem 
do Poznania, więc tam byłem aresztowanym od Prusaków i u nich byłem przez 
jeden miesiąc w niewoli trzymany. Więc na rekwizycją JW. Suworowa byłem 
przez konwój pruski odesłanym do Warszawy, więc tam zaraz byłem 
aresztowanym i egzaminowanym ze wszystkich czynów. Więc po trzech dniach 

54 
z aresztu uwolnionym byłem z tego udręczenia, więc przez trzy dni miałem 
odpoczynku po wyjściu z aresztu, więc znowu powtórnie byłem aresztowanym i 
tu mnie transportowano do Petersburga. Więc na tym kończą mały mój egzamen 
ze wszystkich moich czynności, a więcej o niczym nie wiem, na co się dla 
lepszej wiary własną ręką podpisuję! 
(podpisano) Jan Kiliński, 
Radny Miasta Warszawy Pułkownik regimentu 20. 
WŁASNORĘCZNY ŻYCIORYS 
Jan Kiliński, radny miasta Warszawy, wyznaję to, iż jestem rodem z 
Wielkopolski, z województwa kujawskiego, z miasta Trzemeszna, od Gniezna 
dwie mil leżącego. Ojcu memu było imię Augustyn, a matce mojej Marcjanna 
Kilińska. Byli oboje w tymże mieście urodzeni i ze szlachty oboje pochodzili. 
Ojciec mój był architektem mularskim, prawdziwy Polak. Ja także urodziłem się 
[1760] w tymże mieście i tamże w szkołach akademii trzemeszyńskiej uczyłem 
się, a po wyjściu ze szkół udałem się do rzemiosła. Którego gdym się wyuczył, 
zaraz udałem się tu do Warszawy [ok. 1780] i zostałem mieszczaninem od lat 
28, i w cechu szewckim wypłacanym [mistrzem] zostałem [1788], i tum się 
ożenił, i tu dzieci moje wychowałem, tu jestem obywatelem. Mam swój dom na 
ulicy Dunaj pod nr 145. Posiadałem urzędy takowe: najprzód za czasów 
konstytucji trzeciego maja zostałem deputatem, tegoż trzeciego maja zostałem 
radnym miasta Warszawy. Drugi raz obranym byłem za czasów sejmu 
grodzieńskiego także radnym. Trzeci raz byłem obrany konsyliarzem Rady 
Narodowej, a to za czasu rewolucji [1794]. W tymże roku zostałem 
pułkownikiem i szefem regimentu 20, którego sam usztyftowałem kosztem 
moim na obronę ojczyzny mojej, a to zawdzięczając tej ziemi, na której się 
urodziłem. Po skończonej rewolucji byłem wzięty z Kościuszką do niewoli i tam 
siedziałem przez lat blisko 3, a gdym tu powrócił, to znów rząd pruski kazał 
mnie wywieźć na powrót i tam przez lat 8 w Moskwie tułać się musiałem, a gdy 
pokój pierwszy z królem pruskim stanął, więc znów pozyskałem względy 
powrotu mojego do Warszawy i tu za odrodzeniem się ojczyzny naszej, 
Księstwa tego, zostałem w Magistracie Policji radnym, w którym dotąd 
pozostaję. Lat zaś mam 49. 
W Warszawie dniu 26 czerwca 1809 
Jan Kiliński 

55 
Jana Kilińskiego 
szewca warszawskiego, pułkownika 20 regimentu piechoty 
DRUGI PAMIĘTNIK 
O CZASACH STANISŁAWA AUGUSTA 
UWAGI DO OPISANIA HISTORII W WARSZAWIE BĘDĄCEJ I 
WSZYSTKO ZŁE, KTÓRE SIĘ CORAZ WIĘCEJ DO OJCZYZNY 
NASZEJ WKRADAŁO, A TO WSZYSTKO POCHODZIŁO Z 
NAJWIĘKSZEGO NIEPORZĄDKU I WIELKIEJ GNUŚNOŚCI [ORAZ] 
NIEPOMIARKOWANIA SIĘ Z NARODEM 
Kto tylko czytał historią o upadku Jerozolimy i o niezgodzie żydowskiej, ten 
zapewnię przyzna, iż Polacy, saimi z sobą nie mając zgody ani jedności, upaść 
musieli. Ja, lubo podczas Wielkiego Czteroletniego Sejmu byłem jeszcze młody 
i do tego jeszcze symplakiem nie znającym, jak tylko swój naturalny rozum, a 
przecież poznałem to, że święta pora była dla nas Polaków króciej radzić, a 
dłużej sią bić, gdyż w tę porę wojnę wydała Moskwa Porcie Otomańskiej, więc 
wtenczas potrzeba było radzić, jakby sładniej było odebrać kraje 
niesprawiedliwie nam wydarte, ale wtenczas powiększyli na tym sejmie etat 
wojskowy na sto tysięcy, lecz nie ustanowili podatku, na którym wojsko 
dostatecznie utrzymane być powinno. Chciał tego koniecznie król Poniatowski, 
aby 100 000 wojska było, lecz panowie starostowie uchylali się od płacenia 
podatków, mając to sobie w rozumieniu swoim, iż król przeciwko nim samym 
toż wojsko używać będzie. 
Gdy w ciągu lat dwóch tegoż sejmu rozkazał król hetmanowi, aby mu raport 
jeneralny wojska podali, oto oszukali cały sejm i króla, że już miało być wojska 
kompletnego 60 000, ale go nie było, jak tylko trzydzieści tysięcy, nad czym 
król serdecznie ubolewał, że go słuchać nie chcieli, więc król widząc to 
oczywiście, że z tymi sejmującymi stanami ani konstytucji doskonale ustanowić 
nie może, która by narodowi miała być dogodną, ani etat wojskowy do skutku 
przyjść nie może, bierze więc inny środek przed siebie: starał się jak 
najpotężniej przydublować drugie tyle posłów sejmujących. Jakoż i w samej 
rzeczy bardzo mądrze sobie król począł, gdyż dopiero młodzi posłowie 
prawdziwie świętą konstytucją dla narodu ustanowili, tak dalece że do dziś dnia 
mało co jest jej popirawić, więc młodym, ale nie starym posłom winniśmy 
wdzięczność, którzy drugą klasę ludu przyjęli do prawodawstwa. 

56 
Natenczas każdy mieszczanin zaczął myśleć o uszczęśliwieniu kraju 
swojego. Zaczęli sypać pieniądze, aby jak najprędzej stanęło one sto tysięcy 
wojska. A widząc to król, iż naród jego serio przykłada się do uszczęśliwienia i 
pomnożenia kasy, wziął przed się, aby jak najprędzej ukończył tę tak świętą 
konstytucją, która miała w sobie święte brzmienie wolności, tak dalece że nam 
jej inne narody zazdrościć poczęły. 
Ponieważ wszędzie jest droga wolność dla człowieka, a myśmy ją dopiero 
dla siebie nabyli. I cóż się dalej działo? Oto napisali tęż konstytucją, ale jej 
podpisać nie chcieli. Musiał król wzruszyć wszystkich w Warszawie obywateli, 
aby otoczyli z nimi cały Zamek, dając im poznać to, że gdy dobrowolnie 
podpisać nie zechcą, to będą musieli poniewolnie, gdyż ich około 60 000 z 
chorągwiami otoczono, którzy grozili tym, którzy podpisać nie zechcą, krzycząc 
nieustannie wiwaty tym, którzy konstytucją podpisali. 
Użyliśmy niemało trudności, nawet z samym marszałkiem sejmowym, 
księciem Sapiehą litewskim, który przez żaden sposób podpisać nie chciał, lecz 
za daniem mu znacznego przez obywateli prezentu przecież zaledwo ją 
podpisał. 
A gdy podpisali obydwaj marszałkowie i większe trzy części sejmujących 
stanów, król rozkazał narodowi otaczającemu Zamek, aby wołał: „Wiwat, niech 
żyje król i sejmujące stany“ — a wtenczas uderzono po wszystkich kościołach 
we dzwony i po wszystkich ulicach dała się słyszeć orkiestra bardzo brzmiąca, 
niezmierny huk armat wiwatowych. W tym król jegomość ruszył do kościoła 
katedralnego Św. Jana, a marszałka sejmowego księcia Sapiehę naród na 
ramionach swoich niósł do kościoła, wywdzięczając mu się za to, iż konstytucją 
podpisał. Podtenczas biskup warszawski wystawiwszy Sanctissimum 
błogosławił naród, a potem król jegomość zaprzysiągł też świętą konstytucją. 
Wieczorem była bardzo wielka luminacja przy niezmiernych okrzykach i 
brzmieniu orkiestry. Cechowi majstrowie chodzili z chorągwiami do tych 
panów, którzy konstytucją podpisali, a panu kanclerzowi wielkiemu koronnemu, 
za to iż nie podpisał, to mu wszystkie drzwi i okna powybijali i pałac jego 
zburzyć chciano, i dlatego Szczęsny Potocki i Branieki z całą hordą swoją z 
Warszawy uciekli, gdzie też, jak odrodnych synów ojczyzny, osądzili, ich 
portrety na szubienicy wisiały, choć w prawdzie samej zdałoby się, aby ich 
samych powieszono, lecz nie portrety. Więc to odtąd wynikło to wszystko 
początkowe złe pomiędzy Polakami odsrodnymi, którzy myśleli o zgubie Polski 
i o rozbiorze kraju naszego. 
Szczęsny Potocki, Branicki i inni starali się u najjaśniejszej imperatorowej 
uzyskać pomoc wojskową na wywrócenie tej świętej konstytucji, a 
Suchorzewski, poseł, i Ignacy Potocki starali się u króla pruskiego pozyskać dla 
nas pomoc, lecz to próżno było, ponieważ król pruski wcale co innego myślał, a 
co innego czynił, bo na Wielkim Sejmie przez posła swego kazał sypać talary 
dla Polaków pod tytułem, że chce być polskim aliantem, dając mam w pomoc 
przeciwko Rosjanom 60 000 swego wojska i sto tysięcy broni, a tymczasem 

57 
zniósł się z dworem austriackim i moskiewskim, że znalazł porę świętą rozbioru 
kraju polskiego. A gdy tam uzyskał jednomyślność dla siebie, zaraz się śmiało 
domagał od Polaków, aby mu odstąpiono całą Wielkopolskę, Gdańsk i Toruń, 
aby miał pretekst wkroczyć do Polski pod tytułem, że nam posyła kontyngens 
przeciwko Moskwie. Lecz to nie była prawda, bo skoro tylko pruskie wojska 
weszły w te prowincje, tak już dalej z nichwyjśćnie chciały. Więc król i 
sejmujące stany widząc to, że już byli zdradzeni, zaczęli się zatrudniać samą 
wojskowością, wojennymi przygotowaniami, dopiero armaty dzień i noc lać, 
amunicją robić, ale to było wszystko nadaremnie, bo już nierychło było, juz 
Prusacy byli w Poznaniu i już moskiewskie wojska wkraczały do Polski. Król 
chcąc się pozbyć tego sejmu starał się tylko uzyskać od sejmujących stanów 
władzę, wyjednać skarb i władzę nad całym wojskiem, a skoro ją tylko uzyskał, 
tak zaraz sejm cały zakończył, a że jeszcze posłowie się nie rozjechali, więc 
król, będąc wielowładny, wydał ordynanse, aby maszerowali naprzeciw 
Moskalom. O mój Boże, jakaż to zrobiła się w narodzie wielka energia, jakież to 
wielkie brzmienie w całym pospólstwie się znalazło, gdy pospolite ruszenie 
przez sejm nakazane było przeciwko Prusakom i Moskwie! Zaraz w samej 
Warszawie sprzysięgło się czterdzieści tysięcy narodu pójść w pomoc królowi. 
Ja sam dodawałem ludowi wielkiej ochoty, chodząc po mieście, okazując, 
jak ma być każdy uzbrojonym do wojny, tak że zaraz ruszyłem dla przykładu z 
wojskiem do obozu, gdzie nam bardzo wiele co godzina obywateli przybywało i 
rozkładaliśmy sobie oddzielny obóz. Król dnia trzeciego sam przybył z całym 
ekwipażem do obozu, a odbywszy przez trzy dni ze swoją gwardią i artylerią 
rewią, ruszyło wojsko na granicę ku Moskwie, a nam rozkazał król, abyśmy się 
powrócili do Warszawy. Jednak dziękował nam za naszą gorliwość mówiąc do 
nas to, że się mu zdamy w samej Warszawie. Więc musieli go usłuchać aleśmy z 
płaczem powracali do domów naszych i zaraz zaczęliśmy źle trzymać o królu 
naszym, lubośmy to widzieli sami na oczy nasze, że kiedy król zaprzysięgał w 
dniu 3 maja konstytucją, to podczas samej przysięgi w kościele Św. Krzyża tak 
wielka burza powstała, iż rozumieliśmy to, że nas kościół cały zawali, że my i 
król wraz tam padniem ofiarą. Więc tę jego przysięgę zatrzymali i ta burza nie 
dłużej trwała jak przez pół godziny, dopóki król przysięgi nie skończył. A przed 
i po przysiędze była spokojność i wiatr ustał, ale w całej Warszawie bardzo 
wiele szkody narobiło, wiele okien powyrywało, doniczki z kwiatami wszystkie 
z okien pozrzucało, a co z dachami się działo, (kiedy dachówki jak grad spadały, 
także i przy założeniu kościoła przy Łazienkach. Te wszystkie widoki dały nam 
się poznać, że z naszej konstytucji nic tnie będzie. I co się też tak stało. 

58 
OPIS O ODBYTEJ KAMPANII Z ROSJANAMI 
Gdy się taż pierwsza kampania z Rosjanami rozpoczynała, wtenczas warto 
było wielkiego śmiechu, że król wydał książeczkę pod tytułem Lepiej piórem 
jak orężem wojnę toczyć z nieprzyjacielem. Wtenczas wszyscy obywatele 
poznali wielką słabość króla naszego, że on nigdy tnie miał intencji bić się za 
ojczyznę naszą, którą on sam tylko ją w Europie splamił, a to przez rozbiór kraju 
tak pięknego. W tym to mówię czasie wszystek lud zaczął utyskiwać, gdy król, 
zamiast wydawać ordynanse do bicia się z Rosjanami, którzy się tłoczyli do 
kraju, to król wydawał kontraodynanse do cofania się mazad. Widząc to nasi 
jenerałowie strasznie zaczęli sobie używniać, gdyż ich bardzo wstyd było, że 
bez bicia trzeba było przed nieprzyjacielem cofać się. 
Ale jenerał Kościuszko, przybywszy z Ameryki na obronę naszej ojczyzny, 
dostał od króla jedną dywizją wojska naszego, składającą się z ośmiu tysięcy 
żołnierzy. Uczyniwszy konferencją ze swymi oficerami, zrobił zasadzkę 
przeciwko maszerującym Moskalom, których prowadził Szczęsny Potocki, 
hetman Branicki, Załuski, poseł kaliski nazwiskiem Suchorzewski, pod 
dowództwem jenerała moskiewskiego Kachowskiego i jenerała Palembacha, 
którzy prowadzili z sobą sto tysięcy wojska rosyjskiego. Gdy więc janerał 
Palemkach z pierwszą swoją dywizją, czyli korpusem, nadchodził, a bynajmniej 
się tego nie spodziewając, żeby miało przyjść do stoczenia batalii, gdyż 
kontraordynanse odbierali Polacy — cofać się, a nie bić z Moskalami. 
Podtenczas, dowiedziawszy się Tadeusz Kościuszko o takowym 
kontraardynansie, że już był od króla przesłany księciu Józefowi, który go co 
moment wojsku miał ogłosić, Tadeusz Kościuszko nie czekał tego ogłoszenia, 
uderzył na Palembacha i zniósł jego korpus. 22 tysięcy na placu wojska padło 
moskiewskiego, gdzie Kościuszko na drugi dzień rozkazał swoim żołnierzom 
pozdejmować krzyże, a z Palembacha i innych ordery, i zapakował w pudełko, i 
przez kuriera przysłał królowi do Warszawy, rozumiejąc to, iż król za 
największy prezent od niego przyjąć raczy. Aż się tu omylił poczciwy 
Kościuszko, ponieważ tym prezentem króla nie ukontentował, ale. i owszem, 
król jegomość aż płakał, żałując tak wielkiej straty moskiewskiej, a my w 
Warszawie, skoirośmy się dowiedzieli, ażeśmy do góry z radości skakali, a przy 
tym jeszcze za jego Kościuszki zdrowie wiwaty spijali. Król jegomość tak 
mocno na Kościuszkę był rozgniewany, że mu zamiast nadgrody dał dymisją, 
aby tak grubo z Moskalami nie żartował. 
Kościuszko, odebrawszy swoją dymisją, swoich żołnierzy dobrze utraktował 
i szczęśliwie do Hamburga sam wyjechał. Ta batalia była stoczoną pod 
Dubienką, gdzie sławny Palembach poległ, i tam jest do dziś dnia kolos na 
pamiątkę jego wystawiony. Reszta wojska polskiego przeszło z tej strony 
Warszawy i rozlokowało się po różnych wioskach i małych miasteczkach, a 
wojska moskiewskie stanęły obozem pod Pragą i stały tam przez cafe półtora 

59 
miesiąca, a przez ten czas król wydał uniwersały na sejm, wzywając posłów 
dawnych do Grodna. 
I tak się zakończyła kampania po Wielkim Sejmie, która więcej nagany 
aniżeli pochwały warta była. Król powiedział to, że lepiej piórem aniżeli orężem 
wojnę toczyć, a ja zaś powiadam, że lepiej jest orężem wojnę toczyć aniżeli 
piórem. 
Ponieważ nasi dawni monarchowie orężem zwyciężali i kraje sobie 
rozszerzali, sława Polaków dawniej wielka była, a za Poniatowskiego całkiem 
zginęła. Niepróżno chłopy wielkopolskie zaraz po koronacji nazwali 
Poniatowskiego, że Poniatowski jest to koniec Polski, i tak się w samej rzeczy 
stało. Nie wiedział ten monarcha, nad jakim on narodem panuje, a to był naród 
bitny i ambitny, którego teraz wiele inne potencje doświadczyły, a nawet gdyby 
i sam Poniatowski zmartwychwstał, uręczam to, iżby i sam powiedział, że nie 
wiedziałem, nad czym sam panowałem. 
Nie mogę ja tu przebaczyć tak wielkiego błędu panu marszałkowi 
sejmowemu Małachowskiemu i księciu Sapieże, marszałkowi litewskiemu, że 
się dali uwieść królowi Poniatowskiemu, wiedząc doskonale o tym, że 
Poniatowski z łaski moskiewskiej królem został i że król. przez samą 
wdzięczność ku Moskwie bić się z nimi nie będzie. Ale skoro oddali królowi 
pod władzę jego skarb i wojsko, a widzieli to, iż król chybia i bić się z Moskwą 
nie chce, potrzeba było zaraz obiema marszałkom sejm zwołać, skarb i wojsko 
odebrać, a samym do obozu ruszyć i kontynuować tęż kampanią, gdzie cały 
naród podtenczas żądał wojmy, gdzie energia wielka trwała i motana by było 
wojnę Wygrać i kraje swoje odebrać. Ale to wszystko było na zgubę większą 
narodowi, cośmy w krótkim czasie bardzo lepiej doświadczyli tego. 
Pierwsza klasa szlachty, jako magnaty, zwykli drugą i trzecią klasę 
przedawać, nie rozumiejąc tego, że każdy człowiek jednakowo od Boga 
stworzony i każdy powinien mieć jedno prawo i wolność dla siebie, a wszakże 
dotąd jeszcze nie masz praktyki, aby druga lub trzecia klasa ludu zdradziła 
pierwszą, tylko zawsze pierwsi zdradzać zwykli, jak to w samej rzeczy do dziś 
dnia widzimy. Małe klasy wygrywają, a wielkiej, czyli pierwszej, sławę 
przypisują. Z małej klasy mało ukradnie, zaraz go powieszą, z (pierwszej klasy 
wiele kradnie, za to dostanie order. Ale gdybyśmy podpadali pod jedno prawo i 
jednakowo byli sądzeni, zapewne nie byłoby w Polszcze zdrajców ojczyzny, 
gdyby za wykroczeniem bądź kogo chcąc zaraz rząd śmiercią karać kazał. 
Każdy by się lękał. Wszakże Szczęsnego Potockiego portret powiesili, a on 
sprowadził sto tysięcy wojska ruskiego i przymusił króla do złożenia korony, a 
gdyby on nie w portrecie był powieszony, tylko żywy, nie byłoby to złe tak 
dalece się rozciągnęło, o czym ja dalej napisać chcę, co się działo na sejmie 
grodzieńskim, gdyż tam był koniec egzystencji naszej w Europie. 

60 
OPIS O SEJMIE GRODZIEŃSKIM 
Nie mogę tu zapomnieć tego, jak dobrze myślący Polacy radzili królowi, aby 
pod żadnym pretekstem nie zezwolił na sejm być miany w Grodnie, i 
przewidowaliśmy i dla króla, i całego narodu największe nieszczęście, które my 
jak w lustrze one widzieli. Posyłaliśmy do króla różne delegacje z prośbą, aby z 
Warszawy nie wyjeżdżał, ale to wszystko wcale nic nie pomogło, na ostatek 
żądaliśmy tego, aby się ten sejm odprawił w Warszawie, ale i na to król nie 
pozwolił. A gdyśmy sami pomiarkowali, że to król chce zguby naszej, więc 
wtenczas odstąpiliśmy i daliśmy mu na jego własne żądanie, aby się spełniła 
reszta rozszarpania Królestwa Polskiego. 
Gdy dworzanie jego upakowali wszystkie ekwipaże, magistrat i wszystkie 
cechy wyszli z chorągwiami, z płaczem żegnali się z królem, któregośmy aż za 
Pragę wyprowadziliśmy [4 IV 1793], a konwój był dla króla bardzo wielki, 
połowę z wojska polskiego złożony, a połowa z Moskali do tej asystencji, która 
nam, obywatelom, bardzo niemiłą była. Gdy król czwartego dnia zbliżał się do 
Grodna, przy wielkim brzmieniu i z ręcznej broni, i huku armat, także całe 
miasto wystąpiło na przyjęcie Najjaśniejszego Pana, wieczorem miasto 
luminowane było, na drugi dzień król jegomość zasiadł na tronie, a książę 
Repnin, pełnomocnik od imperatorowej, oddał plikę papierów królowi. Te to 
opisy nie były w guście królowi: i tak najpierwej rozwiązali tę naszą świętą 
konstytucją, która była tkniętą wolnością naszą, potem żołnierzom kazano odjąć 
od boku srebrne medale, co to bardzo rozróżniło* wojsko nasze, a potem 
przystąpili do układania konstytucji, nad którą kilka tygodni myśleli, jakby 
dogodzić narodowi mieli, bojąc się tego, aby się nie zrobiła wielka burza, 
ponieważ wszystek lud aż drżał, nie mogąc patrzyć na takie bezprawia, jakie się 
podówczas działy. Każdy obywatel chodził zamedytowany i każdy gadał: „To 
co to z nami dalej będzie?" Takie to podówczas smutne widoki były. Na tym 
sejmie jakie tylko projekta podawał książę Repnin w imieniu swej monarchini, 
takie przyjęte być musiały, bo skoro tylko poseł który prezentu od Igelströma 
lub księcia Repnina przyjąć nie chciał, tak zaraz mu grożono kibitką i w samej 
rzeczy że posła pana Mikorskiego wzięto w kibitkę i kilka dni po lasach i polach 
wożono, a potem go zawieźli tam, skąd on posłem obranym został. Także się toż 
samo stało panu posłowi Skarżyńskiemiu i wielu innym dobrze myślącym 
posłom, którzy nie dali się dać uwieść żadnym prezentem i podpisać ani 
zezwolić nie chcieli. 
Ci wspaniali posłowie woleli się ryzykować na wszystkie przypadki aniżeli 
zhańbić imię swoje i imię dobrego Polaka, gdyż zawsze na sumieniu swoim nie 
byliby spokojni, mając zawsze dla siebie wyrzuty. Tak to jest. Mało było tak 
szlachetnych i dobrze myślących posłów, bo gdyby się wszyscy jednomyślnie 
byli z sobą trzymali, zapewne Moskwa nie byłaby w stanie dokazać tego, czego 
dokazała, gdyż potrzeba było przemoc przemocą odpierać, a Moskale, widząc 
to, że im bardzo oporem idzie, wzięli się na inny sposób. Rozkazał książę 

61 
Repnin, aby każdemu posłowi przystawiono dubeltowe warty, że skoro tylko 
który poseł przyszedł po sesji do swej stancji, już ż niej wypuszczonym nie 
został, a to dlatego, aby z sobą konferencji nie układali, i takowe gwałty coraz 
większe się wszczynały, tak dalece, żeby się król był odrzekł i dopiero sobie 
wspomniał na życzenie obywateli warszawskich, że mu radzili, aby na sejm w 
Grodnie nie pozwalał, ponieważby tych gwałtów nie było, jakie się tam działy. 
KONKLUZJA O SEJMIE GRODZIEŃSKIM 
Gdy konstytucja dla narodu ustanowiona i podpisana zosta ła, tak zaraz 
książę Repnin podał królowi nowy pakiet papierów od swojej monarchini, które 
mu bardzo gorzkie były, bo skoro je król przeczytał, tak zaraz się z tromu 
równymi nogami zerwał mówiąc te słowa, że: „Zanadto żąda po mnie 
monarchini, żeby kraje moje miały być rozszarpane i korona moja miała być 
złożona. Oto, gdybym nie miał więcej ziemi jak ten kapelusz, co ja noszę na 
głowie, co bym mógł stanąć na ziemi nogami swymi, to królem będę! W tym 
zaraz książę Repnin rozkazał otoczyć cały zamek wojsku swemu z armatami i 
dotąd żadnego sejmującego nie wypuścić aż dopóty, dopóki król korony nie 
złoży i kraj na rozbiór nie podpiszą. Ta sesja całe trzy dni i trzy noce trwała i 
przyszło do tego, że i król, i senatorowie, i posłowie podpisali. Dalej nakazał 
książę Repnin, aby wojsko nasze było zwinięte, więc i to podpisali, i tak się 
zakończył sejm grodzieński, który nam do dziś dnia jest najbardziej pamiętny. 
Król to tylko sobie u tych trzech dworów wyrobił pensją, którą aż do samej 
śmierci pobierał. Posłowie zaś z Grodna po tym sejmie jak z kozy uciekali, ani 
się żaden nie obejrzał na Grodno, a gdy każdy stanął w swym powiecie, zdając 
sprawę, aby ją ludowi zdano, co zrobili na tym sejmie, co gdy każdy swemu 
powiatowi zdał, zaraz nastąpił wszystkiego ludu płacz i wielkie na króla 
narzekanie i dopiero odtąd każdy obywatel rozmyślał o wybiciu się z niewoli. 
OPIS O WOJSKU POLSKIM W GRODNIE BĘDĄCYM PRZY SEJMIE 
Jeżeli kiedy nie okazał energii hetman Ożarowski, to ją w Grodnie okazać 
był powinien, wtenczas kiedy wojska moskiewskie otoczyli zamek z armatami, 
króla i wszystkie sejmujące stany. To natenczas powinien był okazać swoją 
sztukę wojenną nieprzyjaciołom naszym, mając wojska w Grodnie około 20 
000, które aż drżało przeciwko Moskalom, a nawet sami jenerałowie, którzy mu 
o to sami mówili, że to dla Polaków jest z wielką hańbą, aby nieprzyjaciel mógł 
zmuszać króla do złożenia korony i rozbioru kraju, dlatego lepiej nam być w 
gruzach zagrzebanymi aniżeli bez wystrzału oddać im korony i patrzeć 
obojętnym okiem. A wszakże i wojska nasze mają być zwinięte. Lepiej by było 
umrzeć z honorem aniżeli wychodzić z wielką hańbą. Hetman Ożarowski 
odpowiedział, że król tego mieć nie chce, aby mieli Moskale jakikolwiek 

62 
pretekst do prędszego rozbioru. kraju, więc wszyscy jenerałowie widząc, że już 
nie masz co robić, każdy tylko myślał o sobie i patrzył, jaki to koniec będzie. 
POWRÓT KRÓLA DO WARSZAWY PO SEJMIE GRODZIEŃSKIM 
Gdy król ukończył ten haniebny sejm, rozkazał jak najprędzej marszałkowi 
dworu, aby jak najprędzej ekwipaże ruszyły do Warszawy. Także i sam z resztą 
posłami ruszył [28 XI] przy bardzo wielu wojska polskiego i moskiewskiego. 
My zaś, obywatele, widzieliśmy króla [w Warszawie 9 XII 1793], któregośmy 
tak smutnego jeszcze nie widzieli, a przez to samo dał nam poznać, że on jest 
nieszczęśliwy. Jedni obywatele wołali: „Wiwat!", a drudzy wołali: „Bieda!", 
więc takie to było przyjęcie króla naszego. 
Obywatele ani luminacji jemu nie palili, w czym król zaraz poznał wielkie 
nieukontentowanie obywateli, ale cóż, kiedy nas ukontentować niczym nie 
mógł! Obywatele każdy uszy swe opuścił i już myślał o sobie, jakby resztę dni 
życia swego dokończył. Ambasador rosyjski miał więcej władzy jak sam król, 
gdy bez niego król nic władać nie mógł. Po upłynionyoh dwóch miesiącach 
rozkazał król wojskom wymaszerować do Litwy, a wojska nasze rozkazano po 
trosze rozpuszczać i tym dawano paszporta do domów swoich. Ale skoro tylko 
wychodzili za rogatki, tak ich zaraz Moskale łapali i do pułków swoich 
oddawali. My, obywatele, dowiedziawszy się o tym braniu, zaraz zaczęliśmy ich 
przyjmować za parobków pod tytułem chędożenia kamienic, bośmy się tego 
bardzo spodziewali, że oni nam będą potrzebni. Ja podtenczas byłem już drugi 
raz w magistracie radnym i miałem bardzo wielki wpływ do wszystkich 
obywateli, i byłem od nich kochanym, więc dla mojej prośby każdy obywatel po 
dwóch i po trzech żołnierzy skrycie utrzymywał — choć nam nie byli 
potrzebnymi — aby się w ręce Moskalom nie dostawali, bośmy zawsze myśleli, 
że tak to nie będzie. 
OPISANIE JEDNEGO BALU W RADZIWIŁŁOWSKIM PAŁACU 
Mogę tu śmiało powiedzieć, iż żadna rzecz nie dzieje się bez przeznaczenia 
Najwyższej Istncści. Widać, że to było na mnie takie przeznaczenie, o czym ja 
bynajmniej nie myślałem, co się ze mną stanie lub też stać może. Gdy zaraz, 
bardzo w krótkim czasie po sejmie grodzieńskim panowie jenerałowie dawali 
bal dla swoich, oficerów pod tytułem, jakoby się z sobą żegnali, ponieważ pułki 
zwijać miano, dlatego ten bal dawany był, gdzie bardzo wielka liczba osób się 
znajdowała, ja zaś siedząc u siebie w domu nie spodziewałem się tego, aby mnie 
proszono na ten bal, gdzie jenerał Działyński, nie znając mnie, przysłał do mnie 
swego adiutanta prosząc na ten bal. Ja tego odmówić nie mogłem, ponieważ 
starałem się mieć jak najwięcej przyjaciół; zaraz pojechałem, a wszedłszy do 
sali, zaraz mnie wielu ucałowało, i to z jak najżywszym ukontentowaniem, co 
mnie niemało ucieszyło. Ale gdyśmy zjedli i wypili, wtenczas dopierom się 

63 
domyślał, gdy zdrowie moje oddzielnie pili, mówiąc te słowa do mnie: „Niech 
żyje ten, który nam drogę otworzy do Warszawy!“ Więc od tego momentu 
dorozumiałem się tego, co oni myślą i jaki to był ich zamiar. A choć tego żaden 
mnie nic nie mówił, a potem tylko sami jenerałowie zeszli się do jednego pokoju 
i tam się zamknęli i mieli z sobą konferencją dosyć długo, a gdy skończyli swoje 
naradzenie, zaraz poprosili manie pomiędzy siebie, mówiąc do mnie te słowa: 
„Szanowny obywatelu, wiadomo ci jest bardzo dobrze o tym, co się stało na 
sejmie grodzieńskimi, że nasza ojczyzna nie egzystuje w Europie, a my 
zostaliśmy tylko w niej sieroty, bo nas zaprzedali trzema potencjom. I cóż ty na 
to powiesz?“ Odpowiedziałem im: „To weźmy się do oręża, a bądźmy 
jednomyślni, a zaręczam, iż zwyciężemy i egzystować będziemy w całej 
Europie!“ 
Tymi słowami tak dalece ich rozrzewniłem, że oni sobie zapłakali, a potem 
mnie powiedziano te słowa: „Obywatelu! oto my teraz jesteśmy podobni onym 
apostołom, którzy Jezusa stracili, tak my zaraz się rozjeżdżamy po wszystkich 
prowincjach i będziem opowiadać niewdzięczność tych, którzy ściągnęli rękę 
swą na rozbiór kraju. Ty zaś pamiętaj na to, abyś należał do osób tych, którzy 
albo w gruzach zagrzebani będą, albo wieczną sławą pokryci będą.“ A dawszy 
sobie ręce i wzajemne ucałowanie, zaraz każdy z nich udał się do swego pojazdu 
i rozjeżdżali się każdy w swoją stronę. I tak jenerał Działyński pojechał swą 
wiarę opowiadać na Podoł i Wołyń, gdzie się rząd rosyjski o nim dowiedział i 
był od nich schwytany, i do Kamczatki zawieziony, i osadzony został, a tu w 
Warszawie zaraz szpiegowie odtąd ustanowieni byli. 
Jenerał Madaliński pojechał do miasteczka Różanny, do swojej brygady, i 
tam oczekiwał na zwijanie brygady swojej, co też w bardzo krótkim czasie 
przymaszerowali Moskale na rozbrojenie jego. Ale Madaliński był bardzo 
determinowany, wprzódy kazał wystąpić swojej brygadzie i każdego żołnierza 
osobiście się wypytował: „Co chcesz: czyli żebyś był rozbrojonym, czyli abyś z 
honorem zginął lub też żebyś był szczęśliwy, gdy żyć będziesz?“ Tu wszyscy 
żołnierze krzyknęli te słowa, że: „Wolemy do jednego wyginąć, aniżeli my 
mamy być rozbrojonymi.“ I zaraz na wierność swemu jenerałowi przysięgę 
wykonali. A skończywszy Madaliński ze swymi żołnierzami zaraz rozdał im 
ostre ładunki. Z całym ekwdpażem wystąpił tak jak do boju czyli do marszu. 
Moskale, gdy wystąpili z propozycją królewską księcia Repnina, aby cała 
brygada broń złożyła, tak zaraz, niby czyniąc wolę Najjaśniejszego Pana, 
proponował to żołnierzom swoim, a żołnierze jak krzykną to, że: „Wolemy co 
do jednego wyginąć aniżeli dać się dyzarmować“, i tak zaraz obrócili swoją 
broń do ataku — a Madaliński dobywszy z pochwy swój pałasz obrócił się 
twarzą do Moskali i pałaszem przed nimi przesalutował, a potem obróciwszy się 
twarzą do swoich żołnierzy zakomenderował ich na Moskali i przez środek z 
nimi maszerował. Ale Moskale, jak z początku powolnie z nimi poczynali, tak 
potem zastępowali Polakom, nie dając im dalej pójść. Ale Polacy, stanąwszy do 
nich frontem, jak urzną ognia, zaraz kilkadziesiąt Moskali padło. Jak poprawią 

64 
drugi i trzeci raz, talk Moskale w nogi, a nasi gonili a kłuli tak, że ich mało co 
zostało. W tym Madaliński, mając niedaleko do granic pruskich, ale polskich, 
tam zaczął grasować, Prusaków bić, kasy pruskie zabierać i tak szczęśliwie 
przerżnął się aż do Krakowa, gdzie się tam złączył z jenerałem Wodzickim i 
Grochowskim, a tak już był daleko śmielszym i tam zaczęli się uzbrajać, 
oczekując na to, co się z nami dalej dziać będzie. 
OPISANIE KRAKOWSKIEGO POWSTANIA PRZEZ TADEUSZA 
KOŚCIUSZKĘ 
Tadeusz Kościuszko po odbytej swojej kampanii wyjechał z Warszawy, a 
nikomu się nie zwierzył, gdzieby się mógł osiąść, którego nam bardzo była 
wielka potrzeba, ponieważ żaden z jenerałów nie miał tyle zaufania, co on miał, 
przez tę batalią, którą on stoczył pod Dubienką. A zatem w potrzebie tak 
gwałtownej uczyniliśmy składkę pomiędzy sobą pięć tysięcy dukatów i 
wyprawiliśmy w podróż szukać Kościuszkę jenerała Jelskiego, tego to 
wspaniałego męża i patriotę, który tak dobrze był myślącym jak i my, dawszy 
mu w ręce pięć tysięcy dukatów na sprowadzenie Kościuszki nam do kraju, a 
razem posłaliśmy na piśmie mu nasze zaufanie, aby on był pewny tego, że go 
nigdy nie odstąpiemy, chyba że wszyscy, aż do jednego, wyginiemy. A gdy ten 
jenerał wyjechał szukać za granicę Kościuszki, my zaś tymczasem robiliśmy 
swoje dalsze przygotowania, nie ustając w swoim przedsięwzięciu. 
W Krakowie będąc jenerał Madaliński, Wodzicki i Grochowski czynili tam 
swoje skrycie przygotowanie, ponieważ w samym Krakowie stał garnizon 
znaczny Moskali, i dwa razy przewyższający siły nasze polskie. Ale się już 
tylko gotowało pomiędzy Moskalami i Polakami, a to dlatego, że się jenerał 
Madaliński zdyzarmować nie dał, więc Moskali coraz więcej w sukurs do 
Krakowa przybywało. Ale też i nasi po wsiach parobczaków werbowali i co 
prędzej ich w mundury poubierali a nieustannie manewra. swoje robili, chcąc 
być zawsze pogotowiu, na wszelkie przypadki i okazując Moskalom to, że ich 
się nie boją. Ale też i nasze Polaczki, gdzie były po bliskości małe komendki, 
zaczęli się ściągać pod Kraków, choć to dla nich było z wielką trudnością i 
ryzyką, gdzie już były w pogotowiu do marszu wojska pruskie i moskiewskie na 
zdyzarmowanie reszty wojska naszego. A naszym obywatelom krakowskim nie 
można się było zwierzyć, ponieważ żołnierze po kwaterach stali, ale jednak 
sami zaczęli się domyślać, bo tak polscy, jako i moskiewscy żołnierze po 
kwaterach zaczęli szemrać, że pewno wojna być musi. A kiedy już wojska 
pruskie były o mil 18 od Krakowa, właśnie też ma samą porę jenerał Jelski 
przybywa z Kościuszką do Krakowa, gdzie tam uczyniwszy pomiędzy 
jenerałami konferencją taką, kto ma być z nich dowódcą pierwszym, ponieważ 
nad Kościuszkę inni jenerałowie byli starszymi, ale wszyscy zgodnie ustąpili 
pierwszeństwa swego Kościuszce i jemu zaraz na posłuszeństwo wszelkich 
rozkazów jego przysięgę na wierność wykonali. I odtąd zaraz myśleli o tym, 

65 
jakby tylko jak najprędzej rozpocząć. Ale im najbardziej przeszkadzali Moskale, 
którzy po kwaterach stali, więc zmyślili dla Moskali fałszywy ordynans, aby oni 
natychmiast z Krakowa w pole wymaszerowali. Ta sztuka bardzo się Polakom 
udała dobrze i Moskale, dostawszy [rozkaz] przez kuriera w imieniu swego 
komenderującego wojskiem ich, zaraz natychmiast wymaszerowali z miasta, a 
Polacy zaraz miasto zamknęli. 
Poszedłszy Kościuszko do kościoła, tam wysłuchawszy mszy świętej ze 
wszystkimi jenerałami, rozkazał sobie poświęcić swój pałasz, aby zamiary jego 
Bóg błogosławił, a potem wziąwszy pałasz swój w ręce przysięgę wykonał 
przed wszystkimi tam będącymi jenerałami i oficerami, a tak, zalawszy się 
łzami, serdecznie zawołał tymi słowy do Boga: 
„Boże potężny! Ty to sam widzisz niewinność naszą, pobłogosławże orężom 
i zamiarom naszym, boć sam widzisz nasze udręczenia jakie cierpiemy od 
nieprzyjaciół, zlituj się nad nami, boć w Imię Twoje zaczynamy wojnę naszą, i 
racz przebaczyć wszystkim zbrodni nasze, i oracz nam dać mężne serca do 
walczenia z nieprzyjaciółmi tymi, którzy nas niesprawiedliwie rozszarpali. 
Pobłogosław, potężny Boże, umysły i serca wszystkich Polaków i złącz nas do 
jedności myślenia z sobą. Ty to dajesz wszystkim monarchiom zwycięstwo, 
dajże i nam, o co Cię ze łzami prosimy.“ 
A w tym ksiądz błogosławił Sanktyssymą, a potem zaraz akt powstania 
zapisali i wszyscy się jenerałowie podpisali, a przez ten czas nową pieśń zaczęli 
śpiewać tę: „Do Ciebie, Panie, znosiem nasze modły“ etc, a po podpisaniu aktu 
zaraz Te Deum nastąpiło i wojska nasze ruszyli za miasto, postępując za 
Moskalami. I Kościuszka ruszył do obozu, a nazajutrz uderzył na obóz 
nieprzyjacielski i onych pobił, i plac otrzymał. 
To był pierwszy początek rozpoczęcia Kościuszki, tego to walecznego męża, 
który dał piękny przykład królowi, jak się bije za straconą ojczyznę, którą on 
niesłusznie utracił. Ta pierwsza potyczka z Moskalami tak wielkie zrobiła na 
obywatelach wrażenie, że każdy myślał, jakby najprędzej dać pomoc 
Kościuszce do zwycięstwa jego. Zaraz się poczęli obywatele wiązać do szczerej 
obrony i dawać przykład, rozumiejąc to, że wielcy magnaci będą się łączyć z 
nami. Aż my się wcale na tym omylili, ponieważ żaden magnat ani się nie ruszył 
do boju, ale tylko jak wilcy z boku się patrzali, czyli już nie masz co przedawać 
z odbitego kraju albo czyli nie masz już kim rządzić. Ale wystąpić do boju — to 
nikogo nie było. Taka to jest pierwsza klasa ludu, którą gdyby w mojej mocy 
było, to bym sobie miał za największy skrupuł przypuścić do jakiegokolwiek 
urzędowania, jak tylko tego, który sobie sławę przez oręż zasłuży. Oto niech 
wezmą przykład z chłopów, których oni za poddanych mają, że więcej czują w 
sercach swych jak oni. 

66 
OPISANIE TRZECH CHŁOPKÓW KRAKOWSKICH 
Nie mogę tu nigdy zapomnieć, jak się znalazło trzech czułych parobków, 
którzy w sercach swych pokazali, jacy są w tej klasie ludu patrioci. Jakim był 
pierwszy parobek Bartosz jeden, drugi Gwieździcki, a trzeci Chłopicki, którzy, 
służąc u panów swoich, zmówili się z sobą, jakby dać pomoc Kościuszce. Ale 
radząc, co by mieli czynić, kiedy broni nie mają, ale Bartos powiada im te 
słowa: „Mili bracia, coz myślita, alboz to nasi nieprzyjaciele nie mają broni, 
alboz to i my nie mamy cepów i kosów, alboz to Kościuszka z naszego 
przybycia nie będzie kontent, a jeszcze kiedy okażemy przed nim naszą broń!“ 
Gwieździcki odpowiada Bartosowi: „Dobrze mówisz, miły bracie, trzeba 
pójść za nimi. Ale jakżeż to będzie, kiedyż nas jest mało?“ 
Chłopicki odpowiada: „Oto, bracia, rozejdźcie się po tych wioskach i 
porusmy braci, a bądźcie pewni, iż ci pójdą ratować siwych braci.“ 
I tak się szczęśliwie po wioskach rozeszli, gdzie przez tydzień jeden zebrało 
się chłopków z okładem 400, a osadziwszy swoje kosy na drążkach wprost, 
zrobił się oręż obosieczny i bardzo straszny. Drudzy kazali sobie żelaza porobić 
na piki i one powsadzali na długie drążki, aby mogli z daleka dobrze kłuć, a tak 
podzielili się na trzy dywizje. Bartos wziął jedną część, a Gwieździcki drugą 
część, a trzecią wziął Chłopicki, a nabrawszy sobie w torby żywności, ruszyli 
szczęśliwie do lasu i lasami szli tak daleko, że zaszli w tył Moskalom, gdzie 
Kościuszko podtenczas miał drugą potyczkę z Moskalami. Gdy się kanonada 
wielka rozpoczęła, natenczas ci trzej chłopki zakomenderowali do boju, i to w 
tak potrzebny czas, gdzie już zginęło dwóch jeinerałów, jeden Wodzicki, a drugi 
Grochowski, i już przemoc brali nad naszymi Moskale i Prusacy. Ale chłopki 
jak uderzyli z tyłu, jak wzięli kosami i pikami siec, kłuć, tak Moskale i Prusacy 
nie wiedzieli tego, co się z nimi stało, a Bartos, Gwieździcki i Chłopicki wzdęli 
się do zdobyczy armat, biorąc ziemię w czapki swoje, zasypywali zapały u 
armat, aby strzelać nie mogli, a kanonierów prawie wszystkich kosami wysiekli, 
i tak szczęśliwie zwycięstwo obróciło się na naszą stronę, i tak szczęśliwie 
złączyli się z Kościuszką, sprowadziwszy mu od nieprzyjaciela armat. 
OPIS UKONTENTOWANIA KOŚCIUSZKI Z PRZYBYCIA TRZECH 
CHŁOPKÓW 
Gdy się kanonada zakończyła i nieprzyjaciele w tył cofnęli się przeszło o 
milę jedną, a Kościuszka objeżdżał plac pobojowiska swego, znalazł swego 
wojska wiele pobitego i dwóch swoich wiernych jenerałów, Wodzickiego i 
Grochowskiego. Gdzie począł serdecznie nad nimi płakać, iż utracił wiernych 
dwóch obrońców swojej ojczyzny i pomocników swoich, potem zatrudnił się ich 
pogrzebem, a rannych kazał poopatrywać i do Krakowa onych poodsyłać. Nie 
upadł tam żaden magnat, gdyż go tam nie było, ale tylko druga i trzecia klasa 

67 
ludu, na których się moinarchowie fundują. Ci to są prawdziwie obrońcami 
swojej ojczyzny. 
A gdy Kościuszka i żołnierze jego sobie po pracy tak wielkiej odpoczęli, 
zaraz wyjechał wizytować ich, chcąc im ducha energii dodać i dowiedzieć się, 
jak wiele mu żołnierzy zginęło,, ponieważ wtenczas potrzeba było żołnierzy 
menażować, bo ich mało, bo ich więcej ginęło, jak ich przybywało. W tym 
Kościuszka, gdy na chłopków najechał uszykowanych w szwadronie, z kosami i 
z pikami, i armat kilka mających, zadziwił się nad nimi mówiąc do nich te 
słowa: „Kochane dzieci moje, i któż to was namówił albo kto was tu na obronę 
moją przysłał?" 
A w tym wystąpili z rzędu Bartos, Gwieździcki i Chłopicki, odpowiadają mu 
te słowa: „Panie, a któż nas miał namawiać albo nas przysyłać, albośmy to nie 
ludzie, alboż to nie są bracią naszą ci, którzy dla naszej ziemi giną? Potrzeba iść 
za nimi i bronić swojej matki-ojczyzny, więc racz przyjąć, panie, z nas samych 
ofiarę, którąć ci się w usługi oddajemy, a my ci za to będziemy bardzo wiernymi 
i z placu nigdy nie ustąpiemy, ale będziewa się jak lwy bić.“ 
Kościuszka, lubo był bardzo smutny po tak wielkiej stracie dwóch jenerałów, 
jednak bardzo był ukontentowany i tych trzech chłopków zaraz ucałował, a 
kazawszy swoim adiutantom od boku odpasać szarfów trzy, i ich sam w nie 
opasał, mówiąc do nich te słowa: „Wiedzcież o tym, moje dzieci, że wy jesteście 
za wasze męstwo oficerami, i tak każdy za męstwo swoje będzie nagrodę 
odbierać, i do tego nie będziecie już więcej swoim panom poddanymi, odtąd 
będziecie się nazywać — krakowskie powstanie, a jak nam da Pan Bóg 
zwycięstwo, to was ubiorę w mundury, a teraz dodaję wam oficerów, abyście 
ich słuchali, a oni was będą uczyli, a wy, trzech nowo obranych oficerów, 
starajcie się, abyście jak najprędzej musztry się nauczyli, a ja o was pamiętać 
będę.“ 
I ruszył od nich dalej, a Bartos i drudzy z nim zaczęli sobie skakać, 
podkówkę o podkówkę bić i śpiewali sobie to: „Dalej, chłopcy, dalej żywo, 
otwiera się dla nas żniwo" eto. Tu się kończy tymczasem powstanie krakowskie, 
a teraz co innego zaczniem. 
POWSTANIE WARSZAWSKIE 
Jeżeli miło być mogło dla czytelnika krakowskie powstanie, tym daleko 
milsze mu będzie czytać powstanie warszawskie, które było dla nas bardzo 
trudne do rozpoczęcia, ponieważ w Krakowie robili powstanie sami wojskowi, a 
tu zaś sami tylko cywilni, gdyż wojskowi mieli na się dwóch nieprzyjacieli: 
jedni byli swoi nieprzyjaciele, a drudzy Moskale. My byliśmy w tym 
przekonani, że są Moskale nieprzyjaciółmi naszymi, ale naszych rodaków 
bardzo było ciężko zgadnąć, który jak i co myśli. A nasi Polacy wydali jenerała 
Działyńskiego, Stasia Potockiego, Linowskiego, szambelana Węgierskiego i 
innych wielu oficerów, których nawet ich imion ani nazwisk nie pamiętam. Tak 

68 
to jest, jak jest cnota w człowieku ukryta, tak też złe, jaszczurcze plemię jest 
niewynurzone i nieodkryte, czego i ja sam bardzo wiele doświadczałem, że 
kasjer królewski, nazwiskiem Biernacki, który zabiwszy kilka kuraków, cały się 
krwią pomazał, a przyszedłszy do mnie, udawał wielki swój patriotyzm, jakoby 
był największy wojownik, a to był zdrajca, który siedział przez trzy dni w 
piwnicy, bojąc się sam siebie, aby go kto nie zabił, a czwartego dnia przyszedł 
do mnie jak rzeźnik pojuszomy. I opowiadał mi, jak to się popisował z 
nieprzyjacielem, którego ani nawet nie widział, a potem w lat kilka sam się 
przyznał, że swoim kogutom wielką krzywdę zrobił, iż im łby pourywał i siebie 
wysmarował. A gdym go się spytał, dlaczego to zrobił, gdyż go nikt nie musi!, 
on odpowiedział mi, iż to dlatego zarobił, aby go powiesić nie kazałem. Więc 
uważ tu każdy, jak to wielu ukrytych było zdrajców, których się jak cienia 
swego strzec potrzeba było, a nawet taki samemu monarsze szczerym być nie 
może, bo taki rodzaj ludzi fałszywy samego króla i siebie by przedał. Znam ja tu 
w Warszawie takich paruset, którzy są sami tacy fałszywi patrioci, jak się tu 
niżej okaże, gdyż teraz przystąpim do czego większego. 
PAMIĘTNIK REWOLUCJI WARSZAWSKIEJ 
Jeżeli historie przypadkowe pisarze mogą opisywać, tym bardziej warto jest 
opisać pamiętną rewolucją odprawioną w stołecznym mieście Warszawie, która 
była odbyta przez walecznych synów ojczyzny, Królestwa Polskiego, końcem"" 
[odzyskania] wydartych nam krajów od trzech potencjów, jako to: ud Moskwy, 
cesarza austriackiego i króla pruskiego. Po tym ostatnim nieszczęśliwym 
rozbiorze naszej najmilszej Polski, skąd potem nastąpiło w sercach naszych 
patriotów wielki płacz i największe zamieszanie, po tak wielkiej stracie 
Ojczyzny naszej. Więc umyśliłem sobie szukać środków do odzyskania 
królestwa naszego i zaraz zacząłem szukać podobnych sobie dobrze myślących 
Polaków. Ale chodząc po różnych domach zabawnych, chcąc się dowiedzieć o 
tym, jakie też serca obywatele Warszawy W sobie posiadają, i znalazłem ich 
bardzo wiele dobrze myślących i żałujących tak wielkiego upadku naszego, lecz 
to było nieszczęściem moim, że ducha ożywiającego w nich nie było. Ja, lubo 
sam byłem bez żadnej praktyki i doświadczenia, jednak miałem w sobie wiele 
ryzyki i odwagi, chcąc się wydobyć z jarzma niewoli. Ale wiedziałem bardzo 
dobrze o tym, że z pierwszej klasy ludzi zawsze się sekret wydaje, jako się to 
pokazało przez pana jenerała Działyńskiego, którego nam Moskale aresztowali, 
do Kamczatki go posłali, a tu w Warszawie kazał wziąć Igelström do aresztu 
pana Stasia Potockiego i pana Węgierskiego, szambelana królewskiego, i bardzo 
wielu innych patriotów, którzy dobrze myśleli. A ja zaś na to patrząc, umyśliłem 
sobie to, że nie można osób wielkich brać do związku swojego, ale tylko 
samych rzemieślników, którzy żadnej koneksji ani związku z wielkimi panami 
nie mają. I tak szczęśliwie zacząłem od pierwszego pana Józefa Sierakowskiego, 
tego to, mówię, dobrego i cnotliwego obywatela, u którego jest serce stałe i 

69 
mężne, i odważne. Ten to, mówię, obywatel, lubo jest ze swojej profesji rzeźnik, 
ale też dobrze nieprzyjaciołom skórę rżnął, na którym ja się wcale nie omylił, i 
tak szczęśliwie zacząłem z nim pierwszą konferencją moją zwierzając mu się, co 
dalej czynić z sobą mamy. 
Dnia 2 marca znowu poprosiłem do siebie innych panów starszych 
cechowych, z którymi znowu miałem konferencją, chcąc się dobrze z nimi 
naradzić, jakim by sposobem można było rozpocząć tęż rewolucją. Ci także 
panowie starsi cechowi zaraz z największą chęcią wykonali przede mną 
przysięgę, a to na dotrzymanie mi sekretu, którego potrzeba było jak najściślej 
dotrzymać. A tak ściągałem powoli wszystkich starszych cechowych do siebie i 
z nimi regularnie odbywałem konferencje. Później znowu przybraliśmy do 
siebie starszą czeladź, a to ze wszystkich gospodów, z których składało się kilka 
tysięcy ludzi, i to prawie najzwinniejszych do bicia się ludzi. A gdy już 
ściągnąłem wszystkich, jak majstrów, tak i starszych czeladzi, tak zaraz od tego 
momentu wziąłem przedsię poznawać się z wojskowymi i poznawać ich 
systema, czym ta młodzież pała i jak ona myśli, i tak szczęśliwie, czegom 
pragnął, tom ja otrzymał, jak się tu niżej pokaże. 
Muszę ja tu czytelnikowi donieść i o tym, że z czasu Sejmu Wielkiego byłem 
ja obrany pierwszy raz radnym, a z czasu sejmu grodzieńskiego zostałem drugi 
raz radnym, a na samym początku Sejmu Wielkiego zostałem deputatem, 
gdziem ja, posiadając te znakomite urzęda, zasługiwałem się obywatelom 
bardzo dobrze, i przez to samo coraz większe u nich miałem zaufanie, tak dalece 
że się ci dobrzy patrioci starali o mnie i o przyjaźń moją. 
Gdy jednego razu (przyszedł do mnie jegomość ksiądz Meier, który także był 
dobrze dla ojczyzny myślący, i prosił mnie pod tytułem, jakoby mnie jeden 
jenerał prosił do siebie i że potrzebuje ode (minie kilka tuzinów par trzewików. 
Ponieważ ja profesją swą robiłem, więc jemu tej grzeczności nie odmówiłem, 
ale zaraz z tymże księdzem do kolegium pojezuickiego poszedłem. Ale 
skorośmy tam przyszli, nie zastaliśmy tam nikogo, ale tenże ksiądz stamtąd 
żadnym sposobem wypuścić mnie nie chciał, ale tylko minie zaklinając na 
miłość boską, abym dłużej czekał, i powiedział mi to, że ten jenerał ma bardzo 
wielkiej wagi do mnie interes, w czym ja bardzo sładno sam domyślałem się. 
Ponieważ jenerał Madaliński, stojąc ze swoją brygadą w mieście Rózannie, 
gdzie mu Igelström i król nasz Poniatowski rozkazał zwinąć jego brygadę, a 
żołnierzy do domów swych rozpuścić kazano, lecz ten wspaniały jenerał, nie 
tylko że żołnierzy nie rozpuścił, ale sam był pierwszy, co ze swoją brygadą 
rewolucją z Prusakami rozpoczął, bo ich ponad granicą pobił i kasy im 
pozabierał, a sam się aż do Krakowa z wojskiem przerzynał, do którego się 
bardzo wiele młodzieży przywiązało. 
A gdy się Madaliński do Krakowa dostał, tam już zastał dwóch jenerałów: 
Wodzickiego i Grochowskiego, którzy oczekiwali na przybycie Tadeusza 
Kościuszki, za którego przybyciem do Krakowa zaraz się rozpocząć miało 
jeneralne powstanie, a gdy Kościuszka przybył, tak się też zaraz rozpoczęło. 

70 
Tu wracam się do mojego księdza Meiera, który mnie zatrzymał w szkołach 
jezuickich, czekając na onego mniemanego jenerała, któregom nie widział. Ale 
powoli zaczęli się młode fircyki schodzić, a gdym go się pytał, co by za jedni 
byli, ten mnie zawsze durzył, powiadając mi to, iż to są jego lokaje i inni 
służący tego jenerała. Z tym wszystkim jednakże ja uważałem sobie, że to nie są 
jego służący, ponieważ z nich, który tylko przyszedł, tak zaraz siadał sobie za 
stół i po cichu radzili sobie, jakby mnie zażyć mogli a do tego ani oni mnie, ani 
ja ich nie znałem. I tak gdy się ich do trzydziestu zebrało, tak zaraz zamknęli 
drzwi za mną, a wstawszy od stołu dwóch, prosili mnie przed stół, gdzie ich pan 
prezydujący wstawszy przede mną na nogi, a nazywał się pan major 
Chomentowski, i ten łagodnie począł się (pytać o imię i nazwisko moje. A 
któremu gdym ja odpowiedział, pytał mnie o to, czyli ja jestem w magistracie 
radnym, na co ja jemu odpowiedziałem to, iż jestem. Także pytał mi się, czyli ja 
mam dosyć przyjaciół. Na tom mu odpowiedział, że samych szewców, krawców 
i innych rzemieślników najmniej mieć mogę 6 tysięcy. W czym on, skoczywszy 
do mnie, dał mi niby braterskie ucałowanie i rzekł do mnie te słowa: 
„Szanowny obywatelu, takich to nam obywateli pomiędzy nas potrzeba, ale 
skoro tylko będziesz chciał się od nas co dowiedzieć, to musisz nam wprzódy 
przed nami przysięgę wykonać." Co mnie to niepamału. zadziwiło, ale tu krótko 
ze mną ceremonie używają, tylko mi kładą krzyż i puinał, przez co mnie bardzo 
w pasją wprowadzili, mówiąc do mnie te słowa, że albo przysięgę wykonaj, albo 
też od tego puinału zginiesz! I zaraz dobył puinał goły na mnie, a ja, niewiele 
myśląc, zaraz dobyłem pałasza, który dobrze był wyszlufowany. Rzekłem do 
mich te słowa: 
„Mości panowie, ten puinał nie jest mi bardzo straszny, albowiem kto by się 
teraz posiągnął do niego, temu ja daleko prędzej moim pałaszem utnę łeb, i 
bardzo proszę i ostrzegam, aby się żaden nie sięgał po niego, gdyż pewno mu 
utnę.“ 
Te ichmoście, prawdziwie, że się nie ja ich, ale oni mnie zalękli, trzymając w 
górę wyniesioną rękę z pałaszem i tylko ca nim ciąć mogłem. „Przyznać muszę, 
iżem bardzo wielem w kompaniach bywał, alem tak źle traktowany nie byłem. 
A zatem, moi panowie, ja tu do was żadnego interesu nie mam, ja tu byłem 
zaproszonym przez księdza Meiera do jakiegoś pana jenerała, ale nie do takiego 
zgromadzenia łotrów nieznajomych, jakich ja was widzę. Ja dotąd w sobie 
żadnego strachu nie czuję ani też nie znam, a panowie, jeżeli chcecie ze mną 
mieć do czynienia, powinniście ze mną mówić bardzo inaczej i daleko 
łagodniej, ale nie przede mną puinał kłaść i zmuszać mnie do gwałtownej 
przysięgi. A ja zaręczam w tym, iż przysięga wymuszona skutków dobrych za 
sobą nie pociąga, albowiem i ja jestem w magistracie na sekret przysięgły, a 
waćpanom przysięgi wykonywać nie będę. A jeżeli mnie panowie bez przysięgi 
zaufać nie mogą, to ja wam. honorem pocziciwego człowieka zaręczam, że was 
z sekretu, który mi powierzycie, przed nikim nie wydam, a jeżeli o dobra 
publicznym radzić będziecie, to i ja wam radzić pomogę." 

71 
A skoro te słowa wymówiłem, tak zaraz prezydujący tego zgromadzenia 
rzekł te słowa do mnie: „O, wielki i nieustraszony mężu, aż nadto ufamy twojej 
osobie i widzimy w tobie wielką i nieustraszoną odwagę, że wpośród 30 mężów 
i położonego oręża ku tobie wcale się niczego nie lękasz, więc tym bardziej 
zaufanie nasze pokładamy w twojej osobie i mamy całą nadzieję w jego duszy, 
że to, co ci od nas powierzonym zostanie, że ty nas z sekretu nie wydasz, a 
zatem przepraszamy cię za naszą prędkość, żeśmy się sami na tobie poznać nie 
mogli. Więc cię teraz przypuszczamy do stołu naszego i od przysięgi uwalniamy 
twoją osobę, i bardzo pragniemy jak najprędzej zaradzenia twego.“ A w tym 
zaraz posadzili mnie przy onym stole, a rotę przysięgi i puinał zachowali. A jam 
też mój pałasz w pochwę włożył, a skoro tylko z nimi usiadłem przy onym stole, 
tak zaraz natychmiast sekretu mi swego powierzyli. A sekret ich był taki, iż oni 
rozmyślają o tym, jakim by sposobem rewolucją rozpocząć, i że zamiarem było 
ich dla Kościuszki otworzyć drogę do Warszawy, w której podówczas było 
wojska rosyjskiego do 24 tysięcy ludzi, a wojska polskiego więcej nie było 
podtenczas jak tylko 600 gwardii koronnej, także było 600 z Działyńskiego 
rejmentu, było 400 artylerii, było 200 pontynierów, było 200 gwardii 
Mirowskich i pułk jeden ułanów tatarskich, w których było 600 ludzi, a reszta tu 
w Warszawie było rozpuszczonego wojska naszego z okładem 6000, które było 
utrzymywane przez nas obywateli, gdyż Moskale zabierali tych, co wychodzili z 
Warszawy, i do pułków moskiewskich ornych odsyłali. 
A gdy już zasiadłem pomiędzy to zgromadzenie, tak zaraz począł mi się pan 
prezydujący mnie wypytywać o to, jakim sposobem, można było (rozpocząć 
takową rewolucją. Ja rzekłem do nich te słowa: „Panowie moi, lubo ja nie mam 
honoru" znać waćpanów dobrodziejów, jednak to do panów śmiało mówić 
mogę, czyli pomiędzy waćpanami nie masz którego szpiega albo też ze 
szczebiotliwym językiem, który by mnie mógł wprowadzić w 
niebezpieczeństwo u Igelströma, który już utrzymuje bardzo wielu szpiegów po 
Warszawie, czego już są jasne dowody, a to przez JW. jenerała Działyńskiego, 
który już jest wzięty do niewoli, a nawet i tu siedzi Stasio Potocki, szambelan 
Węgierski, kapitan Linowski i kapitan Zawadzki, którzy byli wydani przez 
szpiegów od Igelströma, których tu osadzono w pajłacu w piwnicy u siebie, 
więc to być może, iż panowie chcecie wprowadzić mnie w wielkie 
nieszczęście.“ Ale oni wszyscy zaraz założyli palec na palec przede mną, 
przysięgając mi wszyscy, iż żaden żadnego nigdy nie wyda. Ja, lubo znałem 
wielu fircyków, jednak zaufałem im i ich sumitowaniu się przede mną, więc tak 
zacząłem mówić z nimi: ,,Panowie! moim zdaniem jest, aby rozpocząć tym 
sposobem rewolucją, iżby najprzód most w samym środku z kilku łyżwami 
złożony był przeprowadzonym na Kępę pod gwardiackie koszary, aby Moskale, 
którzy są na Pradze, nie mogli dać sukursu tym, którzy byli w Warszawie, ani ci 
tym, którzy byli na Pradze.“ Także oświadczyłem im to, że ja mam taką 
zręczność, iż ja mam swego stryja przy moście komisarzem mostu, który dla 
prośby mojej to wszystko uczymi, także oświadczyłem im i to, że ja mam tak 

72 
wiele przyjaciół, iż potrafię nimi osadzić wszystkie rogatki, a to ludźmi z bronią 
nabitą, aby żaden Moskal w pole nie mógł się z Warszawy zrejterować, i że tym 
sposobem możemy Kościuszce drogę otworzyć do Warszawy. A skoro to 
wszystko dopełnimy, to pewno zaraz możemy wojska ogromne formować i 
granice nasze rozszerzać. A gdym się z tymi słowami wymówił, tak zaraz 
wszyscy dali mi wielkie brawo i ucałowanie braterskie, więc się na tym nasza 
sesja skończyła i zaraz wszyscy wstali od stołu. Ja wprawdzie rozumiałem sobie 
to, że ci ichmoście będą coś więcej dobrego radzić, ale oni zaczęli to radzić, jak 
się który dobrze udziewczał, popisował lub też się bawił. Ja, słysząc takowe ich 
dyskursa, tona bardzo żałował tych słów moich, żem ich przed nimi wymówił, 
gdyż ci ichmoście nie o rewolucji, lecz tylko o zabawach myśleli. Więc ja, 
pożegnawszy się z tymi próżniakami, prosiłem ich do siebie oświadczając im, że 
ja mieszkam na Dunaju pod numerem 145 i że ich wszystkich do siebie 
zapraszam. Ale skorom tylko od nich wyszedłem, tak zaraz uczułem w sobie 
wielką bojaźń, gdyż miałem wielkie przeczucie, ponieważ jedna z tych osób 
była szpiegiem, który te wszystkie słowa, które ja tylko przed nimi wymówiłem, 
to wszystko co do słowa opisał i mnie Igelströmiowi na drugi dzień raportem 
podał. Igelström, odebrawszy takowy raport rano, tak zaraz przysłał oficera do 
mnie, abym ja natychmiast [się] u niego stawił. 
EGZAMEN MÓJ U IGELSTROMA 
To tylko było dla mnie największym szczęściem dla wyekskuzowania się 
przed Igelströmem, iż on cały magistrat prosił dwoma dniami wprzódy do siebie 
na obiad. Gdzie i ja, jako będący wtenczas radnym, byłem na tym obiedzie, 
gdzie Igelström w imieniu swojej monarchini nas wszystkich serdecznie 
upraszał, abyśmy jemu byli wiernymi i abyśmy jemu wszystko raportowali, co 
tylko obywatele po szynkowniach, kawiarniach i winiarzach gadają, a jeżeliby 
co gadali podobnego do buntów, tak zaraz abyśmy jemu donosili lub też onych 
sami na ratusz zabierali, a w nocy jemu pod konwojem, przesyłali, a gdy 
takowego żądania jego wszyscy wiernie dopełniać będziemy, tedy on miał 
wyrobie u imiperatorowej dla nas wszystkich radnych patenta majorowskie i do 
nich należącą pensją, a panu wiceprezydentowi Łukasiewiczowi rangą 
podpułkownika, panu Rafałowiczowi, jako prezydentowi, rangę pułkownika, i 
aż do śmierci nam zapewnił nasze urzędowanie. To jest prawda, żeśmy jemu 
wszyscy przyrzekli, lecz u mnie w sercu daleko inaczej było, ponieważ w. major 
Frańkowski przybywszy od jenerała Madalińskiego z Krakowa do minie, a 
wiedząc dobrze o moim patriotyzmie, a dlatego mnie przywiózł proklamacją od 
Kościuszki i list własną jego ręką do mnie pisany, prosząc i zaklinając mnie o 
to, abym ja takową proklamacją całemu magistratowi do przeczytania podał. A 
w tej proklamacji były bardzo łagodne słowa do magistratu pisane, prosząc o 
danie mu pomocy od całej Warszawy. Ale też razem i groził nam, bo 
jeżelibyśmy jemu pomocy nie dali, to nas miał uważać za nieprzyjaciół ojczyzny 

73 
naszej a gdyby przemocą wkroczył, to wtenczas cały magistrat w pień by 
wyrżnąć kazał, uważając ich za zdrajców swej ojczyzny. 
Więc ja, wziąwszy takową proklamacją do siebie, upatrywałem tylko pory w 
gronie naszym, jakby ją podać można było, ale ja, mając wielkie zaufanie w 
panu Wulfersie, adwokacie, więc użyłem jego osoby do tego, aby on prosił 
prezydenta o jeneralny ustęp, w czym on zaraz pozwolił i ustęp jeneralny zrobił. 
A w tym pan Wulfers całą proklamacją przeczytał, ale po tym przeczytaniu onej 
zrobiło się u wszystkich radnych bardzo wielkie milczenie, ponieważ nie 
wiedzieli, co mają ma to odpowiedzieć. Ale ja wyrwałem się tak jak Filip z 
konopi i rzekłem do nich te słowa: „Jak widzę, prześwietny magistracie, że tu w 
nas wszystkich zrobiło się daleko większe milczenie aniżeli u Igelstroma na 
obiedzie. Tam gadano przeciw naszej ojczyźnie, a tu potrzeba nam koniecznie 
zaradzić, jaką mamy dać odpowiedź na tę proklamacją, gdyżby to niepięknie 
było, będąc synami ojczyzny, [gdybyśmy nie mieli] swego poświęcić życia i 
majątku swego. Przyszła albowiem taka szczęśliwa dla nas pora, ażebyśmy choć 
krwią granice swoje skrapiali, abyśmy one z drapieżnych rąk wydarli." 
A w tym prezydent Rafałowicz, wstawszy na nogi swoje, począł mówić te 
słowa do mnie: „Szalony i głupi człowiecze, cóżeś ty to wymówił? Oto ja pójdę 
do Igełströma i oskarżę ciebie, żeś ty to jest pomiędzy nami buntownik i ty to 
jesteś pomiędzy nami parszywa owca, która nam cały magistrat paskudzisz; oto 
bądź pewnym, że gdy cię doniosę, to pewno wisieć będziesz.“ 
Ja widząc to, iż ten jegomość ze mną nie żartuje, iż się zdobył na takie słowa 
naprzeciw mnie, kolegi swego, przymuszony byłem tegoż panicza przeprosić, 
aby mnie przed Igelströmem na szubienicę nie wykierował, gdyżby to dla mnie 
wcale nie było ładnie, aby, najsłodsze Imię Jezus, szewc wisieć miał, i tak 
ledwie, zaledwie moi koledzy wraz ze mną, za upadnięciem aż do nóg jego, 
ledwieśmy go przeprosili. 
Otóż to był pierwszy pomiędzy nami nieprzyjaciel Polaków, a ja 
porozumiawszy tych panów, którzy żadnej odpowiedzi Kościuszce nie dali, 
więc sam jeden odpisałem mu to, iż sam jeden siebie wystawię na tę ofiarę i 
tyle, ile tylko będę mógł dać mu pomocy, ryzykować się będę. 
EKSPLIKACJA NA OSKARŻENIE MNIE PRZEZ SZPIEGA 
Najprzód gdy przysłany był oficer moskiewski od Igelströma po mnie, abym 
u niego w toj czas stanął, te słowa bardzo mnie obeszły, lecz ja jednak, nie 
tracąc swej nadziei, jak najprędzej począłem się wybierać, aby mnie pod wartą 
nie prowadzili. Rad nierad zostawiłem onego oficera w pierwszym pokoju, a 
sam do drugiego pokoju poszedłem ubierać się, a przemyślając o tym, co się ze 
mną dziać będzie, wiedząc dobrze o tym, iż tam siedzą drudzy Polacy, u niego 
w piwnicy dawno siedzą, z tym wszystkim jednak pan oficer woła na mnie: 
„Poskorej ubierajcie się i stupajcie!“ A ja, ubrawszy się dobrze, wziąłem do 
boku swego pałasz dobrze wyszlefowany i wziąłem za cholewę dobry puinał, 

74 
który miał długości pół łokcia, oprócz trzonka żelaza samego, i tak się już 
determinowałem, że gdyby ranie kazał aresztować, tom sobie umyślił wprzód 
jego, a potem i więcej, a na ostatku i siebie zabić aniżeli dał się wziąć do 
aresztu. A gdy już szedłem z onym oficerem, wezwałem z sobą moich dwóch 
wiernych czeladzi, którym przykazałem, aby oni czekali przed kościołem księży 
kapucynów, gdzie okna były wychodzące od Igelströma, aby dali znać drugim, 
co się ze mną dziać będzie. 
Z tym wszystkim jednak idę po schodach do tego pana Igelströma, przed 
którym pragnąłem jak najprędzej stanąć i ukończyć z nim lub źle, lub też 
dobrze; a gdy mnie już zameldowano, tak zaraz kazał minie przywołać do 
siebie, gdzie było bardzo wiele u niego oficerów, a ja skłoniwszy się jemu 
rzekłem do niego to, iż na rozkaz jego stanąłem; aż rzekł do mnie Igelström: 
„Czyli ty jesteś Kiliński?“ Odpowiedziałem mu, iż ja jestem. „Czyli ty jesteś 
radnym?“ Opowiedź: „Ja“. „Czyli ty jesteś sapożnik“? Odpowiedziałem mu: 
„Ja“. „A ty mać twoju buntownik, ty sukinsyn!“ I tak coraz więcej minie 
traktował obelżywymi słowami, aż dalej i pluł na mnie, i coraz więcej 
wymyślał, a ja, stojąc przed nim, rozmyślałem o tym, jakby go prędko ugodzić 
puinałem, gdyż mnie tak mocno wymyślał, ile tylko w ruskim języku wymysłów 
być może, tyłem ja słuchać od niego musiał. Ale ja ośmieliwszy się rzekłem do 
niego: „I czegoż pan na mnie wymyślasz, i czemuż mnie nie dozwolisz do siebie 
mówić, alboż ja twój poddany, abyś na mnie jak na chłopa swego burczał?“ A w 
tym wziąłem się za pałasz. Igelström patrząc ma mnie i rzekł: „Ty jesteś 
buntownik, sukinsynu, kudaż ty wczoraj bywał?“ Ale, obróciwszy się do swego 
kantorka, wyjął z niego szpiega raport, który w szkołach pojezuickich wszystko 
to, com ja tylko wymówił, raportem swoim doniósł, więc jeszcze Igelström 
powtórnie mnie pytał: „Czyli ty Kiliński?“ Odpowiedziałem: „Ja.“ „A ty byłeś 
dnia wczorajszego w szkołach pojezuickich?“ Odpowiedź: „Byłem.“ „Ty 
podawałeś sposób dla buntowników, jak oni mają rozpocząć rewolucją?" 
Odpowiedź: „Ja“. A gdy to wymówilem, Igelström wymówił do tych oficerów: 
„Pasłuszycie, gospoda oficery, szto jeten sukinsyn gaworył na protiw nam.“ 
I zaraz zaczął ten raport czytać, co było w nim opisano co do słowa to, com 
ja wymówił, to on napisał. Ale gdy on skończył czytanie swoje, tak zaraz mówił 
do mnie: „Osudzi się sam, hak ty wisieć nie powinien?“ Ale ja odpowiedziałem 
jemu, że nie ja, lecz on sam wisieć powinien. „A gdy my przyjdzieim z sobą pod 
sąd, to nie ja, lecz pan wisieć pewno będziesz, ponieważ minie i drugich pan 
namawiałeś, abyśmy byli szpiegami, i jeszcze deklarowałeś nam wyrobić 
majorskie rangi i do nich pensją, abyśmy ci szpiegowali i donosili tych, którzy 
,co naprzeciwko Moskwie gadać będą. Ja się spodziewam tego, że tu Więcej 
takich z kolegów moich przed panem doniesionych będzie. Ja i koledzy moi 
byliśmy proszonymi od W. Pana i od pana Rafałowicza, prezydenta, abyśmy się 
rozeszli po różnych szynkowniach, bilardach, 'winiarniach, kafenhauzach i 
abyśmy słuchali, co też ludzie gadać będą. Więc ja na dniu wczorajszym, będąc 
proszony od tych buntowników do szkół pojezuickich, więc byłem zaraz 

75 
przymuszonym do przysięgi, gdzie leżał na mnie przygotowany puinał, czego 
jest świadkiem ten szpieg, który mnie tak doskonale przed panem opisał. On 
mnie tylko uprzedził, ponieważ ja to samo byłbym na dniu dzisiejszym 
magistratowi doniósł. Ale skoro mnie ten szpieg uprzedził, teraz ja nie mam 
przyczyny donosić, ale skarżyć się na prezydenta będę, że on nas w nieszczęście 
wprowadza, za co my łajanymi jesteśmy.“ 
Igelström, usłyszawszy ode mnie takowe słowa, zaraz obróciwszy się do 
swoich oficerów i począł mówić do nich: „To jest wielka prawda, iż ja ich mam 
sobie osób podanych więcej Magistratowych.“ A dla tym lepszego przekonania 
dobył z kantorka drugiego i trzeciego raportu szpiegów swoich, którzy także 
byli oskarżyli pana Wulfersa i pana Tykla, radnych, którzy także sobie przy 
winku rafinowali o tym, jakby dać Kościuszce pomoc z miasta Warszawy. Więc 
skoro się Igelström naradził ze swymi oficerami, tak zaraz z tonu grubego i 
zuchwałego spuścił i zaczął do minie łagodniej gadać — i co mówił na mnie 
„durak“, „sukinsyn“, to potem mówił mi pięknie, „waćpan“ mi mówił. Ja lubo 
byłem w wielkiej pasji będąc tak ciężko od niego obelżonym, alem się jednak 
roześmiać musiałem, gdyż z duraka na pana od niego wyszedłem, jednak 
mówiłem do niego te słowa: „Jaśnie wielmożny ambasadorze, mocno się panu 
dziwuję, żeś mnie tak mocno złajał i czyliż się sam dorozumieć możesz, że ten 
szpieg, co tam był, daleko więcej pirzeciwko Moskalom gadał ainiżeli ja, bo 
gdyby był sam się patriotą nie okazał, to by go pomiędzy sobą zamordowano, 
tak też to i ja gadać musiałem, ponieważ bym się od nich niczego nie 
dowiedział, ale tak dowiedziałem się tego, co się dzieje w publiczności.“ 
Igelsitröm, widząc to, że mu się śmiało ekskuzuję, zaczął mnie przepraszać i 
całować, obiecując mi jakąś nadgrodę za to, iż mnie rozgniewał, ale, 
zawoławszy na swego kamerdynera, kazał przynieść likieru, którego w kielich 
nalawszy, pił do minie. Ja, odebrawszy od niego, powiedziałem mu, że to będzie 
dla mnie trucizną, ale cóż miałem robić, musiałem być więcej grzeczny aniżeli 
uparty, widząc dla siebie stojących żołnierzy z bronią za drzwiami i 
oczekujących na jego rozkazy. Ale jednak zaraz zaczął ze mną łagodnie gadać i 
pytał się ranie, jakim by sposobem ja został w stołecznym mieście radnym. A ja 
jemu odpowiedziałem to, że mam bardzo wielu przyjaciół. Także pytał się mnie, 
wiele by tu było szewców. Ja jemu odpowiedziałem to, że będzie z okładem 
tysięcy cztery. Także pytał się mnie, jakbym wiele miał więcej innych oprócz 
szewców przyjaciół. Odpowiedziałem mu, że to się bardzo prędko dowie, tylko 
aby mi pozwolił zawołać na moich dwóch stojących przed Kapucynami 
czeladzi, którzy oczekiwali, co się ze mną stanie, i powiedziałem mu to, aby on 
kazał im donieść o mnie, że ja jestem aresztowanym, to za jedną godzinę będzie 
miał dziesięć tysięcy ludzi, a za dwie godzin to będzie miał dwadzieścia tysięcy, 
a za trzecie dwie godziny to pan niech się sam bardzo lęka, gdyż pan sam u 
mnie aresztowanym być możesz. Igelström, usłyszawszy to ode mnie, mówił mi 
te słowa: „Mój kochany przyjacielu, pajdy ty ode manie w czorty, ja twoich 
sapożników uwidzieć nie chaczu.“ Prosił tylko o tę łaskę, aby o tym do nikogo 

76 
wcale nic nie mówić, że on na mnie wymyślał, i bardzo mnie grzecznie za drzwi 
sam wyprowadził. Ale gdym wyszedł od Igelströma po moim egzaminie, tak 
zaraz przysiągłem sam w sobie, że się mścić będę, abym jak najprędzej pomoc 
dał Tadeuszowi Kościuszce. 
OPIS DALSZY PO MOIM EGZAMINIE 
Jeżeli mogą różni pisarze swoje historie opisywać, tym bardziej ja opisać 
mogę historią tę, która w wiekopomne wieki nawet dla dziatek naszych służyć 
powinna, aby pamiętali na to, jak to jest drogo krwią naszą ziemię własną 
odkupować musieliśmy, którą nam przemoc sąsiedzka bez żadnych przyczyn 
wydarła. Ale ja wziąłem to sobie za największy punkt honoru, aby się dać we 
znaki tym, którzy za ruble i pruskie talary, i cesarskie dukaty rozszarpali kraje 
nasze. Dałem ja się tu we znaki i tym, którzy się za nas jak za bydło brali, jak się 
to tu niżej w opisaniu okaże. 
Gdy skończyłem moją karierę z Igelströmem co do egzaminu, lecz zaraz 
zacząłem myśleć z nim o trajedii, która się niedługo z nim zacznie, bo skoro 
tylko od niego wyszedłem, tak zaraz poszedłem do pana Józefa Sierakowskiego, 
a mego kochanego przyjaciela, który jednym duchem patriotyzmu ze mną ku 
ojczyźnie pałał. A tam naradziwszy się z sobą daliśmy sobie obydwa słowo 
honoru takie, że choćby nam przyszła życiem drogo przypłacić, to żaden 
żadnego z sekretu nie wyda, i zaraz ułożyliśmy pomiędzy sobą przysięgę, którą 
każdy z nas wykonać musiał, a to dlatego, aby się pomiędzy nami sekret 
utrzymował. 
Także umyśliliśmy sobie to, abyśmy wielkiego znaczenia osób pomiędzy 
naszą socjacją nie przyjmowali, z tej przyczyny, że ciż panowie jeżdżąc z 
wizytami jedni do drugich to zaraz jeden drugiemu sekretu powierza i wszystkie 
sekreta tym sposobem wydanymi bywają, jak to tego już mieliśmy jasne 
dowody, a to przez JW. jenerała Działyńskiego, który przez swoją otwartość 
jego duszy sam siebie wydał, także i drudzy panowie, którzy nie utrzymując 
sekretu pomiędzy sobą, byli przez szpiegów wydanymi i byli wziętymi od 
Igelströma do aresztu. Z tych jedni siedzieli w pałacu Igelströma, a drudzy 
siedzieli w arsenale. Więc dlatego potrzebna nam była przysięga, którą my 
ułożyli w ten sposób: 
„Ja N... przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu w Trójcy Świętej 
Jedynemu i najwyższemu Tadeuszowi Kościuszce, Naczelnikowi Siły Zbrojnej 
Narodowej, tudzież związkowi nowo utworzonemu, jako ja nigdy nikogo z 
sekretu mnie powierzonego nie wydam, a do obrony mojej ojczyzny w każdym 
momencie z bronią stawać i bronić jej wiernie i sprawiedliwie będę, a przyjaciół 
moich wiernie nam zaufałych do tej konspiracji prowadzić i namawiać będę, 
zaręczając za pewność jego osoby życiem swoim. Żadnej osobie, dobrze mnie 
nie będąc znanej, sekretu przed nim nie wydam. Broni i ładunków jak najwięcej 
przyspasabiać będę, a jeżeliby ze związku naszego którykolwiek od Igelströma 

77 
był aresztowany, to ja zaraz drugim doniosę i natychmiast rewolucją 
rozpoczynać będę, i na każdy alarm pogotowiu znajdować się będę. Starszych 
moich ze związku tego we wszystkich ordynansach jak najuroczyściej dopełnić, 
choćby mi własne życie utracić, one dla ojczyzny chętnie ryzykować będę. A 
jeżeliby z nas który ze sekretu chciał nas wydać, a ja się pewno dowiedział, 
takiego bez żadnego skrupułu zabić deklaruję, o to wszystko, co tylko dla dobra 
naszego użytkiem będzie, o to się jak najusilniej starać będę, tak mi dopomóż w 
Trójcy Świętej Boże i niewinna Syna Jego Męka Święta.“ 
Takową przysięgę tak cywilni, jako i wojskowi wykonywać musieli, do 
której to przysięgi był pierwszym Jan Kiliński, jako prymier, drugi był Józef 
Sierakowski, rotmistrz Pągowski, Wojciech Kujawski, intendent ogniowy 
Laskowski, kapitan Ropp, major Melfort, kapitan Melfort, bracia, porucznik 
Gąsiorowski, porucznik -Górski,, major Zaydlic, kapitan Osiecki, kapitan 
Zaydlic, dwóch braci, major Pierściński, pułkownik Zieliński, brygadier 
Farankowski, major Frankowski; to tyle na pierwszej sesji osób wykonało 
przysięgę, do której każdy z największą ochotą ubiegał się, a każdy z tych wołał 
te słowa: „Boże potężny, dopomóż naszemu zamiarowi, a przyśpiesz mam jak 
najprędzej ten moment rozpoczęcia naszego.“ A dawszy sobie braterskie 
ucałowanie, zakończyliśmy naszą pierwszą sesją, która się odprawiła w domu 
moim własnym. 
Jeżelić ja rozmyślałem o skardze Igelströma, ale też i on miał jakieś mocne 
przeczucie, ponieważ kazał się usilnie starać o to, aby jego oficer, który był jego 
szpiegiem najwierniejszym, u mnie miał kwaterę. A że podówczas obywatele 
kwaterunku u siebie nie mieli, więc też i u mnie kwaterunku nie było, ale 
kwatermistrz, chcąc dogodzić zamiarowi Igelströma, przyszedł do mnie prosząc, 
aby mu koniecznie dla oficera nająć na pierwszym piętrze od ulicy parę 
pokoików, które były dosyć małe, z którego na rok jeden brałem dukatów 16, 
ale ten kwatermistrz, choć ja mu odpowiedziałem, żadną miarą odstąpić mnie 
nie chciał, aż dotąd, dopóki mu nie najmę, perswadując mi, że jeżeli mu dobrym 
sposobem nie najmę, to go gwałtem wprowadzi. Więc cóżem ja miał robić w 
takim razie? Musiałem mu nie odmówić, ale gdy mi się pytał, co bym ja chciał z 
tych pokoików, a to na jeden miesiąc, ja, lubo zaraz pomiarkowałem, iż to dla 
mnie chcą wprowadzić nieprzyjaciela, jednak zaczyniłem kwatermistrzowi tyle, 
ile bym za pięć kwartałów nie wziął. W tym kwatermistrz przyznał mi się, 
mówiąc do mnie te słowa: „Panie Kiliński, gdybyś waćpan chciał 30 dukatów na 
jeden miesiąc, to Igelström dać kazał.“ 
A zatem bardzo sładno domyślić się było można. Więc kwatermistrz 
poszedłszy przyniósł mi za dwa miesiące z góry pieniądze po czerwonych 
złotych 18 na miesiąc, a ja rad nierad musiałem wziąć pieniądze i tym sposobem 
wpuścić do siebie nieprzyjaciela. 
Ale skoro tylko do mnie się wprowadził, tak zaraz ja jemu wizytę oddałem, a 
widząc, co mu z meblów potrzeba było, tak zaraz kazałem mu poprzynosić od 
siebie, a jego samego prosiłem do traktierni na obiad, a potem wziąłem go z 

78 
sobą na wino. Coraz mu. więcej moich przyjaciół rekomendowałem, a że on 
lubił w karty o pieniądze grywać, więc on prosił mnie, abym z nim wieczorami 
grywał, w czym ja mu deklarowałem, lubo grywać nie lubiłem, ale jednakże 
jemu akompaniowałem. 
Ale jednego czasu wygrałem z niego dukatów 53, a gdym z nim grać 
przestałem, tak zaraz jemu jego własne pieniądze oddałem. Stąd on oficer zaczął 
mnie chwalić i coraz więcej gustu do mnie nabierał; także często chodziłem z 
nim po bilardach, ohcąc się z nim dobrze zaprzyjaźnić, by czasem w jakim 
przypadku mógł mnie lub też kogo obronić, abym ja tym sładniej zamiaru 
mojego mógł dopełnić. Bo skoro tylko u minie sesja być miała, tak zaraz 
posyłałem do niego mojego zaufanego przyjaciela, który by jemu był znajomy, a 
mnie był wierny, więc sobie obydwaj w karty z sobą grali, a my tymczasem 
swoje sesje odbywali. 
SESJA DRUGA 
Na drugiej naszej sesji obraliśmy sobie dowódców oficerów, to jest pana 
majora Pierścińskiego od artylerii, pana kapitana Roppa od artylerii i pana 
porucznika Górskiego. Ci to oficerowie trzej byli obrani dowódcami od artylerii, 
którym jednak wolno było dobierać daleko więcej w miejsca tych, którzy by 
wystąpić do boju nie chcieli, i dlatego daliśmy im całkowitą władzę, aby w 
przypadku ich komendantów na plac niewystąpienia do boju takowym władzę 
im odebrać, a tych, jako zdrajców ojczyzny, wybić, a sami w ich miejsce 
komenderować. Pan porucznik Kubicki miał komenderować indzinierami, a ci 
dwaj, Pierściński i Ropp, dowodzić anieli artylerią. Także od gwardii koronnej 
obraliśmy sobie oficerów do komenderowania: pana majora Melforta, pana 
porucznika Gąsiorowskiego i pana porucznika Ostaszewskiego, którzy także 
tylko byli obrani na przypadek, gdyby ich. komendanci wystąpić nie chcieli. 
Także obraliśmy sobie z pułku Działyńskiego piana majora Zaydlica i jego brata 
kapitana, tych tylko tymczasowo, bo jeszcze z tego pułku oficerów u nas więcej 
nie było, także z pułku Mirowskich konnej gwardii obraliśmy sobie pana majora 
Kosmowskiego i porucznika Strzałkowskiego na dowódców, na których my się 
nie pomylili. 
Na tejże sesji bardzo nam wiele osób przybyło, tak wojskowych, jako też i 
cywilnych, tak dalece żeśmy w sercach naszych rośliśmy, widząc to, że każdy 
ochoczo swoją osobę dla obrony ojczyzny poświęca; po tymże obraniu tych 
dowódców od tych pułków, które tu egzystowały w Warszawie, zakończyliśmy 
naszą sesją. 
Ja będąc w magistracie policji radnym przypatrywałem się na wszystkie 
obroty Igelströma i uważałem to, jak wiele jest wojska rosyjskiego w 
Warszawie, którego coraz więcej przez Warszawę pod Kraków ciągnęło, chcąc 
tam Kościuszkę znieść, który podtenczas nie miał więcej wojska jak 9 tysięcy, 
gdy rewolucją w Krakowie rozpoczął. 

79 
Z tym wszystkim jednak Igelström, coraz większe i surowsze rozkazy nam, 
miasta, wydawał, aby się obywatele gromadami nie kupili, i zaraz z wieczora 
kazał zabierać obywateli i onych brać do kozy, i częstokroć żołnierze kolbami 
onych obkładali, tak jakobyśmy jego aresztantami byli. Wszystko to nieźle 
zamiarowi mojemu pomagało, bo im bardziej nas Moskale dręczyli, tym 
bardziej się pospólstwo srożyło. 
Ale jednego razu, chcąc ja doświadczyć moich kolegów, czyli nie będą 
bojaźliwymi na te surowe rozkazy Igelströma, które był rozkazał, aby się ludzie 
nie kupili, więc umyśliłem sobie z drugimi kolegami próbę zrobić. A że ta próba 
potrzebowała koniecznie zapalenia domu jednego, który by był oddzielonym od 
innych domów za miastem, więc złożyliśmy się i ja poszedłem szukać jednego 
starego domu, którego gdy znalazłem przy koszarach ujazdowskie!!!, ugodziłem 
go za złotych 500 i zaraz kazałem ustąpić z niego dziedzicowi, a gdy on z niego 
ustąpił, zaraz nade dniem kazałem żołnierzowi ten dworek zapalić. Więc skoro 
się pożar domu rozpoczął, tak zaraz się alarm począł. Wszyscy Moskale i Polacy 
stanęli pod broń, a pospólstwo nie słuchając rozkazów Igelströma, jak 
najśpieszniej niby na ratunek lecieli, gdzie kilka tysięcy ludzi się znajdowało. 
Choć wprawdzie dochodzili tego, kto to zapalił, ale jednak dowiedzieć się nie 
mogli. Otóż to taka była pierwsza próba z ludu uczyniona. 
Igelström znowu drugie, ale daleko surowsze rozkazy swoje wydał, aby 
nawet i w czasie pożaru jak największego nikt z pospólstwa nie ważył się pójść 
bronić, a to pod karą siedzenia w prochowni, także zaraz nakazano wszystkim 
obywatelom w całej Warszawie mieć w każdym domu po dwie beczki wody. To 
jest prawda, że w tym posłuszni obywatele byli, bo nie tylko po dwie, ale i po 
sześć beczek każdy sobie przysposobił. Ale jednak co dzień alarmy staraliśmy 
się Moskalom robić, a to przez różne wystrzały kominami, gdzie zawsze bojaźń 
i wrażenie wielkie czyniło Moskalom. Także przez przypadek zapalił się na 
Polkowie stary browar, a pospólstwo, nie zważając na surowe rozkazy, znowu 
kilkanaście tysięcy ludzi na ratunek przyszło. 
Igelström, będąc bardzo rozgniewany na tutejszych obywateli, a przy tym 
bojąc się, więc był przymuszony ściągnąć swe wojska na zbornie, gdzie ich po 
kilkaset ludzi na kupie utrzymował. Ja lubo uważałem moskiewską siłę, których 
było w Warszawie do dwudziestu kilku tysięcy, dlatego nie mogliśmy nic 
zrobić, ale tylko musieliśmy uważać na porę, skoro się nam udarzyć może. 
Zostając ja w takowych złych momentach, odebrałem dla siebie list od Tadeusza 
Kościuszki, z przypisaniem się w nim trzech jenerałów, to jest Madalińskiego, 
Grochowskiego i Wodzickiego, któren mnie przywiózł pan brygadeir 
Frankowski, w którym tak co do słowa napisane było i który tu co do słowa dla 
jednej pamiątki wypisuję: 

80 
KOPIA LISTU OD KOŚCIUSZKI 
„Szanowny Obywatelu, Panie Janie Kiliński! 
Lubo ja nie jestem Waćpanu dobrze znajomy, jednak słysząc dobrze o jego 
wspaniałym i patriotycznym sentymencie, mam mu honor powinszować urzędu 
radnego, lecz bardzo w krótkim czasie mam ja w Bogu wielką nadzieję, że za 
przybyciem moim do Warszawy będę miał honor powinszować Wpanu daleko 
większego stopnia niż ten, który teraz posiadasz. Wiem ja o tym bardzo dobrze, 
o czym Waćpan rozmyślasz i co robić będziesz, ponieważ mnie doniósł o nim 
pan brygadier Madaliński i jenerał Wodzicki, i Grochowski, którzy są Waćpanu 
przyjaciele, i ci mnie o nim uwiadomili, a Katem śmiało do Waćpana piszę, 
ufając w jego duszy, że twój zamiar jak najprędzej przedsięwziąć raczysz i że 
nam szczerze dopomagać będziesz. 
Nie bój się, Szanowny Obywatelu, albowiem sprawa nasza jest bardzo dobra 
i niewinna, a Bóg nasz, widząc niewinność naszą, pewni być możemy, że się 
mścić nad nieprzyjacielem będzie. My tu już sprawę z nieprzyjacielem 
rozpoczęliśmy, i początek nasz jest bardzo dobry, także się nam i chłopki 
przyłożyli się do naszego szczęścia, a co ja ufam w dobrych Obywatelach 
Warszawy, że się raczą przysłużyć do naszego ogólnego uszczęśliwienia i 
pewno pójdą za przykładem Waćpana. A przy tym racz Waćpan w magistracie 
zagrzewać kolegów swoich do pomocy nam dania, a to jeżeli chcą należyć do 
naszej sprawy gdyż wtenczas nie byłaby to pora dawać pomocy, gdybyśmy 
dobytym orężem zdobyli naszą Warszawę, ale i owszem, uznalibyśmy 
podtenczas magistrat warszawski za naszych głównych nieprzyjaciół i 
zapewniam, żaden z nich nie posiadałby tego urzędu, który go posiada, a nawet i 
umknąć z miejsca dla tych, którzy go sobie zasłużyli. 
A zatem racz im Waćpan. przekładać, aby się wspólnie z nami brali do 
szczerej obrony Ojczyzny, ponieważ każdy Polak powinien się ubiegać za 
sławą, którą się każdy okryć powinien. A teraz kończę ten list do Waćpana 
Dobrodzieja, z tym szacunkiem, żem jest szczerym przyjacielem jego. 
Tadeusz Kościuszko z obozu pod Krakowem dnia 7 maja. 
Madaliński, Grochowski, Wodzicki serdeczny ukłon zasyłają.“ 
Po takowym przeczytaniu listu zaraz złożyłem naszą sesją, na którą 
wezwałem naszych braci, którzy byli w naszej socjacji, i ten list onym 
prezentowałem z przełożeniem im, jak wielka potrzeba, a nawet nieuchronna, 
dać pomoc naszym rodakom, którzy różnego zasilenia od nas potrzebują. Więc 
na tej sesji tym więcej ducha ożywiłem w każdym dobrze myślącym, tak dalece 
że każdy z nich rad by był tego momentu zacząć rewolucją. Lecz nas jeszcze za 
mało była, gdyż to nie każdemu tego sekretu odkryć można było, a mianowicie 
młodzieży, których najbardziej chronić się musieliśmy, gdyż już razy kilka 
sekret był wydanym i już wielu aresztowanymi być musieli, ale, nie zważając na 

81 
te areszta, robiłem ja moje przygotowanie, które bardzo potrzebne było, 
ponieważ Kościuszce żołnierzy nie przybywało, a ich ubywało. 
PRZYPADEK MALUŚKI, ALE BARDZO POMOCNY 
Pomiędzy tym naszym przygotowaniem, któreśmy robili pomiędzy sobą, 
właśnie miałem zdarzenie, ale to szczególne, które się bardzo rzadko trafiać 
zwykło i które mi do przyspieszenia rewolucji najbardziej posłużyło, a nawet 
muszę tu go co do słowa opisać. Jestem ja rodem z Trzemeszna, za Gnieznem o 
dwie mile leżącego, i w tymże miasteczku urodziło się nas dwóch chłopców 
razem w jednym dniu i w jednym domu i którzy z sobą od dzieciństwa razem 
rośliśmy, i kochaliśmy się jak dwaj bracia. 
Ale w czasie barskiej konfederacji ukradli mnie mojego przyjaciela Moskale, 
a rodzice jego nie wiedzieli, gdzie się syn ich podział, a gdy go znaleźć nie 
mogli, więc mnie tak jak swego własnego syna kochali. Ten Chłopiec nazywał 
się Augustyn Karski, a był bardzo pięknej urody i rodzice jego zaledwie z 
wielkiego smutku nie pozabijali się. Ja także nie miałem żadnej nadziei oglądać 
mego przyjaciela, ale Bóg dobrotliwy dał mi go poznać w najpotrzebniejszym 
czasie, to jest wtenczas, kiedy o zgubie naszej rozmyślał Igelström. Tenże 
Augustyn Karski był ukradziony od kapitana moskiewskiego, który miał swoją 
żonę, lecz był z nią bezdzietny, więc tego chłopca kazał go do swej żony 
zawieźć i kazał go dobrze edukować, a potem wziął go do swego pułku i tak 
coraz począł dalej awansować, a że był bardzo zdatnym do pisania, więc dostał 
się na pierwszego sekretarza do kancelarii dyplomatycznej Igelströma i był on w 
randze kapitana. 
Tedy tenże cnotliwy sekretarz począł się o mnie przepytować po całej 
Warszawie i znalazł mnie, gdzie przypomniawszy sobie jeden drugiemu, z 
radości wielkiej poczęliśmy jeden nad drugim płakać, a powtórzywszy swoją 
dawną przyjaźń, kochaliśmy się tak jak i dawniej. I przez kilka tygodni 
używaliśmy z sobą delicje, aż jednego czasu, bardzo rano, przychodzi on do 
mnie i zaczął mnie bardzo prosić o to, abym ja jego żądaniu nie odmówił, o co 
on mnie prosić będzie, lecz ja nie odmówiłem mu tego, aby tylko nie było ze 
szkodą moją. Ten cnotliwy Karski, nie tylko że nie ze szkodą moją, otworzył mi 
swój sekret, ale go otworzył dla nas wszystkich dobrze myślących Polaków. 
I rzekł on te słowa do mnie: „Kochany mój braciszku, nie wiesz ty o tym, że 
w tych dniach wybuchnie tu straszna rewolucja i że będzie straszna rzeź, i że już 
Moskale odebrali od Igelströma rozkaz, aby na Polaków wytoczyli noży sześć 
tysięcy, które już osadzono w trzonki na Pradze, i że to co moment spodziewać 
się nam potrzeba.“ Dalej rzekł on do mnie te słowa: „Wyjedź ty z Warszawy do 
Grodna, zabierz z sobą dzieci i to, co tylko masz najlepszego, a mnie oddasz 
dom twój pod moją opiekę, którego ja jak swój własny utrzymywać będę i każę 
w nim postawić załogę, aby w niczym uszkodzonym nie był, a wszakże, gdy my 
zwyciężemy, to go sobie odbierzesz, a jeżeli Kościuszko zwycięży nas, to i tak 

82 
dom twój odbierzesz, ale życie swoje i żony, i dzieci swych ocalisz,“ które jest 
nad wszystko najdroższym.“ 
Rzekł on i to: „Jeżeli, braciszku, pieniędzy na drogę nie masz, to ja ci dam 
swoich pieniędzy 500 dukatów i brykę z trzema końmi, które jeżeli żyć będę, to 
mnie ich oddasz, a jeżeli zabity będę, to przy tobie to wszystko zostanie, ale ty 
wyjeżdżaj jak najprędzej, lepiej, że tam bezpiecznie zaczekasz, aniżeli tu masz 
być nieszczęśliwy, ponieważ my mamy ordynanse od imperatorowej, aby całą 
Warszawę w pień wyrznąć, domy wszystkie zburzyć i króla waszego w niewolą 
wziąć i jego do Peterburga konwojować. Więc ty nie masz tu czego dalej 
oczekiwać i bądź tego pewnym, że to co moment się stanie. Widzisz to, jak jest 
po Warszawie wielkie zamieszanie, i my wszyscy, Moskale, jesteśmy zupełnie 
na wszystko przygotowani; teraz tymczasem namyślij się, a potem więcej ci 
powiem." 
DALSZY CIĄG TEGO AUGUSTYNA KARSKIEGO 
Tenże Karski, a najmilszy mój przyjaciel, tegoż dnia przyszedł do mnie po 
południu chcąc mnie jeszcze daleko mocniej przekonać, ale i ja byłem do 
uwierzenia bardzo twardy i właśnie począłem sobie z niego żartować, mówiąc 
do niego te słowa: „Mój bracie, wolałbym się był drugi raz z tobą nie poznawać, 
aniżeli teraz na nowo ty moim, a ja twoim mam być nieprzyjacielem, i czyliż 
jeszcze mało łzów moich wylałem za ciebie, a teraz ty mnie, a ja ciebie zabijać 
muszę. O mój bracie, oto ja odpowiadam szczerze, że my się, Polacy, jak 
najmocniej bronić przeciw wam będziemy, i czyliż nie widzisz u mnie dosyć 
ludzi i broni, a wszakże to wszystko jest na was; i wiedz dobrze o tym, że ja w 
domu moim, zaczyna go dostaniecie, mogę bezpiecznie sto Moskali zabić, a tak 
robić będą w całej Warszawie. Więc ty, braciszku mój, proś mnie o twoje 
schronienie, gdzie ja ci je z całego serca dam i żadnej krzywdy zrobić nie każę." 
I tak gadając, obydwaj płakaliśmy nad sobą, dając sobie parol, że jeden drugiego 
bronić będziemy. 
Lecz jednak mój Karski po wzajemnym wypłakaniu się rzekł do mnie te 
słowa: „Kochany mój przyjacielu, cieszy minie to mocno, że ty masz polską i 
mężną duszę, ale gdzież są wasze siły. Ta garstka wojska waszego, i cóż to ona 
zrobić może, która jest sama przeciwko wam samym obrócona, i już waszym 
wojskom wydany jest ordynans od hetmana waszego, aby się razem łączyli z 
wojskiem rosyjskim i bili Kościuszkę, a na was samych, pospólstwo, oto już są 
po wszystkich parachfiach armaty na was wystawione, gdzie zginiecie jak 
muchy.“ 
Prawda jest, że ja usłyszawszy takową od niego nowinę, to się skóra zatrzęsła 
na mnie, ale ja jemu dopóty wiary dać nie chciałem, dopóki on mnie doskonale 
nie przekona, ale on widząc to, iż ja pragnę jego przekonania, więc zaraz posłał 
po fiakra i wsiedliśmy razem, pojechaliśmy z sobą na Pragę i tam to dopiero 
pokazał mi one sześć tysięcy nożów, które jedni w trzonki osadzali, a drudzy je 

83 
ostrzyli. Potem pojechaliśmy do kościoła parachfialnego, tam pokazał mi dwie 
armaty rogóżkami pokryte w sieni kamienicy naprzeciw kościoła. 
Stamtąd pojechaliśmy do kościoła Św. Krzyża i tam także pokazał mi w 
kamienicy Mycielskich dwie armat w bramie rogóżkami pokrytych. Potem 
pojechaliśmy do parachfii Św. Andrzeja i tam w bramie w Marywilu pokazał mi 
dwie armat ukrytych. Stamtąd pojechaliśmy na Nowe Miasto do kościoła Panny 
Marii i tam pokazał mi dwie armat ukrytych w dworku pana Szustowskiego na 
smentarzu. Potem pojechaliśmy przed pałac, w którym stał Igelström, i tam 
kazał mi w pojeździe na siebie zaczekać, a sam wysiadł i poszedł do biura 
swego, lecz wkrótce nazad powrócił i potem wziął mnie na butelkę wina, 
mówiąc do minie te słowa: „Wypijemy z sobą, gdyż ja sam wątpię, abyśmy 
więcej go z sobą pić mogli.“ I umyślnie szukał osobnej izby, aby mnie mógł tym 
lepiej przekonać, i tak gdy nam dano butelkę wina, w tym on mówił do mnie, 
czyli dosyć ja mam od niego przekonania. Ale ja powiedziałem mu, że to 
jeszcze jest dla mnie mało. Więc on dobywszy z zanadrza dwa papiery i rzekł do 
mnie te słowa: „Kochany przyjacielu, rozumiem, że cię teraz zapewne tymi 
dwiema papierami przekonam, po którem do biura umyślnie jeździłem i które 
takie mają brzmienie w sobie: 
LIST OD BISKUPA KOSSAKOWSKIEGO 
„Dzień dobry ci, ambasadorze Igelströmie, zasyłam. Rozruchy coraz większe 
po Warszawie się rozchodzą, że Kościuszka jenerała Tormansowa pobił i 
Denisow także miał dostać po skórze i coś jeszcze więcej, że się miał dostać w 
niewolę. Potrzeba jest, aby co prędzej sukursem zapobiec, iżby ten buntownik 
Kościuszka nie rozszerzał się dalej, a mianowicie, aby się nie zbliżał do 
Warszawy, gdyż tu jest wiele żołnierzy rozpuszczonych, a ci (pewnie poszliby 
do niego, także jest tu bardzo wiele oficerów, którzy tylko czekają na zbliżenie 
jego osoby. Ale co się tycze samej Warszawy, jakby ją uskromnić, więc ci 
podaję bardzo dobry plan, tylko chciej mnie wysłuchać 
Primo: Nadchodzą tu święta wielkanocne, więc rozkaz wydaj Ożarowskiemu 
hetmanowi, aby on nakazał wszystkim wojskom wystąpić do asystencji 
kościołów. 
Secundo: Poszlij do biskupa diecezjalnego i jemu przykaż, aby on o godzinie 
ósmej wieczornej wydał swoje rozkazy mieć po wszystkich parachfiach i 
kościołach rezurekcją, a tak wojskowi, jak i cywilni po kościołach znajdować 
się będą. Więc wtenczas rozkaz wydaj swoim Rosjanom, aby otoczyli z 
Polakami wszystkie kościoły, i natenczas rozkaż im broń przed sobą złożyć, a 
gdyby tego uczynić nie chcieli, to każ ich kartaczami wysiec. 
Tertio: Króla Poniatowskiego każ wziąć, gdyż jemu wszystko wierzyć nie 
można, a nawet i dla miłości narodu swego ruszyć by się musiał. 

84 
Quarto: Rozkaż jak najmocniej, aby polski arsenał i amunicja, i kasy 
Wszystkie zabranymi były, i to w tę godzinę ósmą, kiedy się rezurekcja 
odprawiać będzie, gdyż w tę porę ani żołnierze, ani pospólstwo nie będzie ci się 
w stanie obronić, a tak w parę godzin ułatwisz sobie wszystkie zawady i 
będziesz miał spokojność. 
"Ten plan mój proszę go w dowód mej szczerości przyjąć, gdyż nie imasz 
nad niego lepszego. Adiu. Jutro się widzieć będziem ze sobą i o tym obszerniej 
pomówiemy.“ Tu jest koniec listu biskupa Kossakowskiego. 
HETMANA OŻAROWSKIEGO ORDYNANS DO WOJSK POLSKICH 
WYDANY 
„Z Warszawy, z głównej kwatery, hetman Ożarowski, naczelny wódz wojska 
polskiego, w imię Najjaśniejszego Stanisława, króla naszego, wydaję wam 
wszystkim, jenerałom, pułkownikom, majorom i rotmistrzom, i całemu 
mniejszemu sztabowi oficerom, aby pod karami rozstrzelania i wszelkiej 
kasacji* takowy ordynans przeze mnie pisany przyjąć chcieli i onemu się 
bynajmniej nie sprzeciwiali, co w nim następuje. 
Primo: Wolą jest Najjaśniejszego Pana, alby się gwardia koronna łączyła z 
wojskami rosyjskimi i była posłuszna rozkazom jenerała Igelströma i co on 
dysponować nią będzie, wszystko to czyniła. 
Secundo: Artyleria toż samo rozkazom tymże ulegać powinna. Pułk 
Działyńskiego, pułk ułanów Zielińskiego, indziniery i te wszystkie wojska, które 
tu są i nadejść mogą, łącznie, bez żadnego uporu [alby] łączyli się z wojskami 
rosyjskimi, i buntowników, jako zdrajców ojczyzny, chwytać, zabijać lub 
żywcem do Igelströma po ukaranie odsyłać, a przy tym zaleca się wszystkim 
pułkownikom i komendantom, aby nieposłusznych sobie oficerów do aresztu 
brać i onych jak najprędzej na odwach główny odsyłać. Wszelką spokojność 
utrzymować, amunicji, jeśli Moskale potrzebować będą, dawać. Taka jest wola 
Najjaśniejszego Króla. 
Ożarowski, hetman W. Koronny“ 
A skoro mnie tylko ten mój przyjaciel przeczytał list i ordynans 
Ożarowskiego, tak prawdziwie tu powiedzieć muszą to, że skóra na mnie całym 
zadrżała i ja całą moją nadzieję straciłem, widząc samych Polaków dla nas 
zdrajców, tak wojskowych, jako też i duchownych, a jeszcze klasy pierwszej, na 
którą się druga klasa ludu zapatrywać powinna i z niej wzór do dobrego brać 
powinna. 
Ale ten oficer, a mój przyjaciel, pyta się mnie, czyli już dosyć jestem 
przekonany, bo jeżeli jeszcze mało mam tego przekonania, to jeszcze raz chciał 
pójść do biura swego i więcej chciał mnie przekonywać, ale ja dosyć miałem 
tego przekonania, ale tylko począłem go prosić o to, aby mnie ten list biskupa 
Kossakowskiego i ten ordynans Ożarowskiego przepisał, a to dlatego, abym 

85 
mógł moich kolegów, tych, co ze mną wchodzili w konspiracją, przekonać czyli 
ich do większego zapału pobudzić, w czym mi ten szlachetny przyjaciel tego nie 
odmówił, bylem tylko jego nie wydał z sekretu, że on minie takie skryte 
tajemnice odkrył. Więc zaraz wziął arkusz papieru i natychmiast mnie sam 
przepisał i w ręce minie oddał, a ja, dostawszy to w moje ręce, musiałem mu 
przyrzec, jako ja z żoną i z dziećmi moimi do Litwy wyjadę i że on będzie miał 
staranie około domu mojego. 
A w tym dopiwszy wina naszego, pożegnaliśmy się z sobą i te też 
pożegnanie nasze było dla nas ostatnie, ponieważ w te rozpoczęcie rewolucji 
zginął. Więc tak się skończył mój przypadek który wielokrotnie gorzko opłakać 
musiałem, straciwszy mego tak wielkiego przyjaciela i któremu też bardzo wiele 
wdzięczności zawdzięczam, i to aż do grobowej deski wypłacać się będę. 
A teraz dalszy ciąg naszej socjacji opisować będę. Mając ja one dwa pisma u 
siebie, Ożarowskiego i Kossakowskiego, zaraz wziąłem fiakra i natychmiast 
pojechałem do koszar ujazdowskich, abym się mógł widzieć z oficerami, a 
mianowicie z panem majorem Zaydlicem, który najszczególniej należał do tej 
konspiracji. Jakoż też i jego u siebie zastałem, i zaraz odkryłem mu sekret, i 
prosiłem go o to, aby był na naszej sesji, która nam bardzo potrzebną była, aby 
się naradzić z tym, co my mamy dalej z sobą robić, ponieważ tylko było do 
Wielkiej Soboty dni 6, a tu potrzeba było koniecznie wprzód nasz interes 
dopełnić, niż zamiar Moskale wezną go przed siebie. 
Więc ja, pożegnawszy majora Zaydlica, pojechałem do koszar artylerii, do 
pana majora Pierścińskiego, a doniósłszy mu to, o czym się ja dowiedziałem, że 
jest konieczną potrzebą, abyśmy się na konferencją zejść mogli. Ten wspaniały 
oficer zaraz posłał swoich kilku podoficerów, zaprosić ich do siebie, a potem z 
nimi razem przyszedł do mnie, gdyż nam szło o to najwięcej, aby nam 
Kościuszkę Moskale nie znieśli, na którym cały fundament planu naszego był, 
także ja udałem się zaraz do panów starszych cechowych, prosząc ich na sesją, 
bo już bardzo krótki czas był. 
SESJA CZWARTA W DOMU MOIM 
A gdy się już był wieczór zbliżył w niedzielę 13 IV, zaraz się oficerów 
przeszło sześćdziesiąt do mnie zwaliło, także cechowych majstrów przeszło 
czterdziestu, i rozpoczęliśmy naszą sesją, na której bardzo wiele sporów było, a 
to aż dopóty, dopókiśmy się nie porozumieli. Jedni odkładali po świętach 
Wielkiej Nocy toż powstanie, a drudzy zaś odkładali, aż przyciągnie 
Kościuszko. Ja, lubo miałem kopią listu i ordynansu Ożarowskiego, ale bałem 
się tego odkryć, abym siebie i tego nieszczęśliwym nie zrobił. Więc chcąc ten 
spór pomiędzy nimi uspokoić, zabrałem do nich głos mówienia w ten sposób: 
„Wierni synowie ojczyzny naszej. Oto już przychodzi na nas czas, gdzie nam 
wypada albo wszystkim zginąć, albo też wziąć się szczerze za ręce i obronić się 
od tej rzezi, która już dla nas zgotowaną od nieprzyjaciela została. Nie jest to już 

86 
pora dłużej radzić, lecz zaraz czynić, a czynić przygotowania do szczerej 
obrony, by nas jak bydło nie pozarzynali tymi nożami, które na nas są 
przygotowane na Pradze. A kto mnie nie wierzy, to niech sam idzie tego 
doświadczyć, a wszakże głośno Moskale gadają to, że budziem Lachow rezaty. 
Więc czegóż więcej spodziewać nam się potrzeba, jak tylko haniebnej śmierci, a 
ma ona być dla nas zgotowaną, lepiejże zgotujmy dla tych najezdników ziemi 
naszej, którzy ją na trzy części rozszarpali i jeszcze pragną naszych łupów i krwi 
naszej ostatniej. Szanowni mężowie, jeżeli mnie sekretu dotrzymacie, to ja 
ofiaruję wam odkryć przygotowaną śmierć dla nas, jaką to ginąć będziemy." 
Na te słowa każdy mi palec na palec założył, wołając na mnie tymi słowy: 
„Obywatelu, oto ci wszyscy przysięgę wykonamy wierności, jaka cię z tego nie 
wydamy, co nam ty tylko powierzyć raczysz.“ 
Więc i cóż z nimi robić miałem? Oto powtórnie powiedziałem do nich te 
słowa: „Oto śmierć jest dla nas przygotowaną, gdyż na Pradze mają na nas 
wyszlifowanych nożów trzy ćwierci [łokcia] długich całe sześć tysięcy, 
powtórnie: są na nas przygotowane przy każdym kościele parachfialnym po 
dwie armaty, że nas wychodzących z kościołów kartaczami siec będą.“ 
A dla tym lepszego przekonania dobyłem list biskupa Kossakowskiego i 
ordynans hetmana Ożarowsikiego, który miałem za pazuchą, i dałem go im do 
przeczytania na cały głos, aby go każdy słyszeć i rozumieć mógł. 
A gdy to z uwagą było odczytane, zaraz przyznali wszyscy oficerowie, iż już 
dostali takowy ordynans, a zatem poznał każdy, jak nasi sami Polacy poddali na 
siebie plan. Natenczas zrobiło się wielkie milczenie, a do tego i wielki płacz, 
wyrzekając na tak smutne położenie nasze, w jakim wszyscy zostajemy. Lecz po 
bardzo krótkim czasie naszego się zastanowienia razem wszyscy zawołali te 
słowa: „Zemsta nad przedającymi nas, współbraci swoich! Bierzmy wszyscy w 
ręce nasze oręż i użyjmy go przeciw nieprzyjaciołom naszym. Wszakże sam 
Bóg widzi niewinność naszą, i Ten nam dopomoże.“ 
Ja zawołałem do nich: „Panowie! nie traćcie na rozpaczy czasu, gdyż mamy 
o czym innym myśleć. Oto pomyślmy o tym, jak mamy prochy nasze 
zabezpieczyć, aby od nieprzyjaciela mogły być zachowane.“ 
Więc na to się wszyscy wojskowi zaraz zgodzili i przyrzekli nam, iż prochy 
nocną porą zachowają w ziemi i sucho ich utrzymować będą. Takowy 
obowiązek wzięła na siebie antyleria, a zaś gwardia wzięła na siebie obowiązek 
poreperowania broni ręcznej. Działyńscy przyrzekli nam ładunków kilka tysięcy 
zrobić. Indziniery deklarowali drabin narobić, a my zaś obywatele 
przyrzekliśmy w broń się dobrze opatrzyć i w każdym momencie czuwąć na 
wszystkie wypadki, jakie tylko wypaść mogą. 
Więc ta sesja, lubo była bardzo późno w noc, musieliśmy ją odłożyć na dzień 
następny, ponieważ oficerowie musieli pójść na swoją powinność i potrzebowali 
swego wywczasu, ale umówiliśmy się na to, iż sesja nazajutrz w koszarach 
artylerii być ma, a to dla szczupłości u mnie pokojów, a w koszarach sale były 
donośne, więc tam miejsce obrane było i na tym się zakończyła nasza sesja. 

87 
SESJA PIĄTA W KOSZARACH ARTYLERII I OSTATNIA 
Nazajutrz bardzo rano kazałem woźnemu poprosić do siebie wszystkich 
starszych czeladzi ze wszystkich gospodów, jak z polskich, tako też i z 
niemieckich, aby się stawili przede mną. Potraktowawszy każdego razem z 
ucałowaniem każdej osoby, począłem się ich wypytywać o to, czyli z majstrami 
swymi gadali o tym, że nas mają Moskale wyrznąć. A gdy mi odpowiedzieli, że 
im jest o tym dobrze wiadomo i że oni żadnej nadziei nie tracili ani się też 
smucili. A gdym. się ich zapytał, co w takim razie robić będą, gdy się ta rzeź 
rozpocznie, w tym odpowiedzieli mi wszyscy te słowa: „Panie stadracie, alboż 
to my rąk nie mamy, alboż to krwi w nas nie masz, to Moskale zabijać nas mają, 
a my na krew naszą patrzyć się będziemy? Nie! Tak i my mordować będziemy i 
żaden z nas z placu nie odstąpi.“ 
Także pytałem się Niemców, gdzie mi toż samo odpowiedzieli, z czego ja 
serdecznie z ich odpowiedzi byłem kontent i zaraz porządkiem pytałem się ich, 
po wiele ich jest osób w każdej gospodzie. Ale policzywszy wszystkie gospody, 
było ich wszystkich, tak Niemców, jako też i Polaków, 10 tysięcy, a drugie tyle 
chłopców w terminie być mogło. A w tym ja będąc bardzo pocieszonym 
dobyłem dla nich dukatów 150 i dla każdej gospody podług ich ilości dałem im 
na traktament, aby oni mieli za co pić, także nakazałem im w Wielką Środę mieć 
swoje sesje, i to wieczorem, tak choćby dłużej jak do północy, i aby każdy z 
nich miał choć dobry kij z sobą na swoją obronę, i żeby się w kupie pilnowali, a 
jeśliby alarm jaki miał być, więc w ten moment aby zaraz wszyscy wychodzili i 
żeby Moskali bili. 
I tak dawszy im taką moją naukę, pożegnałem się z nimi i nie razem kazałem 
im od siebie wychodzić, aby się Moskale nie domyślili, że to jest na nich 
przygotowanie. Nie rozumiem skąd się to natenczas ta odwaga u mnie brała, 
mając u siebie mieszkającego na pierwszym piętrze od ulicy szpiega, a ja 
wszystkie konferencje robiłem w tylnych pokojach i on był na to głupi. Prawdą 
jest, że ja mu zawsze głowę durzyłem winkiem i kartami, tak dalece że on nigdy 
trzeźwym być nie mógł ani też wyspanym, bośmy mu nigdy wyspać się nie dali. 
Ja zaś coraz więcej przygotowania do obrony czynić nie przestawałem. 
SESJA WIECZORNA W KOSZARACH ARTYLERII I OSTATNIA 
Tegoż samego wieczora, gdym ja szedł na onę ostatnią sesją, znalazłem w 
wojsku rosyjskim bardzo wielką odmianę, ponieważ żołnierze byli na 
wszystkich ulicach co dziesięć kroków rozstawieni i już mieli w sobie wielką 
bojaźń. Ale jednak puszczali przechodzących ludzi, gdzie też i ja szczęśliwie do 
koszar zaszedłem i już tam niemałe zgromadzenie naszych oficerów zastałem, a 
skorom tylko miejsce swoje zasiadłem, tak się zaraz rozpoczęła ona ostatnia 
sesja. Jeżeli kiedy to wtenczas można się było napatrzeć na twarze ludu: jedni 

88 
byli płaczący, a drudzy tak na twarzy wyglądali, jakoby po kilka tygodni 
chorowali, inni zaś bynajmniej swojej fantazji nie tracili, a widząc to nasz 
prezydujący, kapitan Ropp, zaraz zabrał głos do wszystkich tam będących. 
MOWA WIELMOŻNEGO KAPITANA ROPPA, BĘDĄCEGO W 
KORPUSIE ARTYLERII 
„Szanowni współbracia moi, dzień dzisiejszy jest dniem ostatnim obrad 
naszych, w którym jeżeli dobrze w nim udecydujemy, to pewno wygramy, a 
jeżeli serca nasze będą rozdwojone i każdy pójdzie za swoim umysłem, tak 
pewno przegramy. Boję się ja tego, widząc na twarzach waszych ogromny żal, 
tak jakobyśmy już wszyscy zginąć mieli. Ach, bracia moi, nie traćcie w sobie 
żadnej nadziei! Bóg widzi, że my mamy dobrą sprawę i onej w żaden sposób 
przegrać nie możemy, tylko przygotujcie się do niej szczerze,, a pewno ją 
wygramy. Oto Tadeusz Kościuszka, wygrawszy pod Racławicami potyczkę, 
ciągnie on tu do nas, aby otarł łzy z oczu naszych i zwątlone serca nasze ożywił, 
a my ubiegajmy się równie jak najprędzej otworzyć jemu do Warszawy drogę, a 
uzyskamy dla siebie tę chlubną chwałę i połączym z nim te chlubne wawrzyny. 
Więc nie traćmy serca ani też czasu nadaremno i przystąpmy do dalszych obrad 
naszych.“ 
I na tym skończył mowę swoją. Potem zaraz przystąpiliśmy do obrania 
naczelnych wodzów od każdego pułku tu będącego, ale dlatego, żeśmy nie ufali 
tym, którzy od króla obranymi byli, i dlatego, chcąc być pewnymi, obraliśmy: 
Primo: Od gwardii koronnej pana majora Melforta, drugiego brata jego 
kapitana, także pana porucznika Gąsiorowskiego, pana porucznika 
Ostaszewskiego i innych było osób daleko więcej, których ja imion nie kładę, 
ponieważ ich nie pamiętam. 
Secundo: Od gwardii konnej Mirowskich obraliśmy WP. majora 
Kosmowskiego i pana porucznika Strzałkowskiego, i pana kapitana 
Bogusławskiego, i było ich jeszcze więcej, lecz ich imion i nazwisk nie 
pamiętam. 
Tertio: Od artylerii obraliśmy pana majoira Górskiego, także porucznika 
brata jego, obraliśmy pana majora Pierścińskiego, parna kapitana Roppa, pana 
porucznika Kubickiego, pana chorążego Laskowskiego, było ich więcej, lecz ich 
imion nie pamiętam. 
Quarto; Z pułku Działyńskiego obraliśmy pana majora Zaydlica i kapitana 
Zaydlica, to byli rodzeni bracia, pana Mycielskiego, porucznika, także było ich 
więcej, ale ich nie pamiętam. 
Quinto: Z pułku indzinerów żadnego sztaboficera nie było, tylko młodzi 
oficerowie. 
Sexto: Z pułku tatarskiego pułkownika Zielińskiego; o tym ja teraz wcale 
lnic nie mówię, gdyż dopiero w dzień poniedziałkowy do Warszawy 
przymaszerował i zaraz pod Wolą królowi przysięgę na wierność wykonał, więc 

89 
się go baliśmy, aby nas nie zdradził, ale o tym pułku poniżej napiszę. Muszę tu 
zaraz donieść o ilości wojska polskiego, które natenczas w Warszawie było, to 
jest gwardii było pieszej koronnej 600, gwardii Mirowskich konnych było 400, 
artylerii było 400, Działyńskich było 500, indzinerów było na Pradze 200, pułku 
tatarskiego było 400, a Moskali było przeciw nam 29 500 i w lazarecie było 
Moskali 300, armat mieli w samej Warszawie 113. Nasi Polacy mieli armat 
sztuk 85 i dwie żelazne haubice, ręcznej broni złej i popsutej było w arsenale 
6000, to było całe nasze bogactwo. 
Co się zaś tyczy prochu, tego mieliśmy dosyć, można było dwie kompanie 
odprawić. Także rozpuszczonego wojska mieliśmy w całej Warszawie 1500, ale 
ci nie mieli żadnej broni, ale nam byli bardzo pomocni. 
A teraz doniósłszy o całym stanie siły naszej, wróciemy się do onej ostatniej 
sesji, a tam dowiemy się o czym innym. 
A gdyśmy poobierali naczelników wojskowych, więc przyszło do obierania 
cywilnych, gdzie zaraz krzyknęli wszyscy na mnie, ale ja się niezmiernie 
ekskuzowałem; lubo ja bardzo wiele miałem w sobie ryzyki, lecz doświadczenia 
w sobie nie miałem i najmniejszego, i dlategom się bardzo wzbraniał. Ale to 
wszystko wcale nic nie pomogło i zaraz mnie do przysięgi na wykonanie 
wszystkich na mnie włożonych obowiązków wezwali, a gdym im przysięgę 
wykonałem, zaraz przyszła mi na myśl on szewc, który, chcąc być sławnym i 
aby długo pamiętali, to kościół Diany spalił, tak też i na minie włożyli tak wielki 
obowiązek, albo żeby być sławnym, gdy nam się sztuka uda, albo też być 
pogrążonym w śmierci haniebnej, albo w więzach i kajdanach aż do samej 
śmierci być osadzonym, bo gdyby się sekret był odkrył, tak to wszystko byłoby 
dla mnie nastąpiło. Ale Bóg dobroczynny nie dopuścił tego na mnie. 
A gdy już naczelnicy wszyscy obranymi byli, zaraz poczęliśmy układać 
organizacją, gdzie wojskowi, a gdzie cywilni stać będą, a gdyśmy to ukończyli, 
tak zaraz na sygnał zadysponowaliśmy, aby na jeneralną godzinę z armat 30 
razem sygnał dano, aby każdy w całej Warszawie usłyszeć mógł i tego momentu 
aby każdy bez żadnej ekscepcji do boju występował. 
Potem udecydowaliśmy ostatnią godzinę, o której się to ma rozpocząć. Taż 
ostatnia sesja odprawiła się w Wielki Wtorek, a jeneralną godzinę 
przeznaczyliśmy na Wielki Czwartek, to jest godzinę trzecią po wpółnocy. 
Potem udecydowaliśmy, aby wojska choć po małej cząsteczce na każdą ulicę 
były destynowane, a to w sukurs dla obywateli, a razem i naprawienia w nich 
energii, która nam koniecznie potrzebną była. Ja także do boku mego zamiast 
adiutantów wybrałem sobie dwudziestu i pięć osób bardzo determinowanych, 
jednych konno, a drugich pieszo, a to na dotarcie tam, gdzie potrzeba będzie. 
I tak się szczęśliwie zakończyła taż ostatnia sesja, na którejśmy się wszyscy 
jak bracia uściskali i razem ucałowali, i pożegnali z sobą, nie spodziewając się 
już więcej z sobą oglądać. Jakoż i w samej rzeczy większa część z tych 
wyginęło. 

90 
DZIEŃ WIELKIEJ ŚRODY PRZED WIELKĄ NOCĄ 
Nie mogę ja się wydziwić nad tak wielką moją przytomnością i 
przezornością, jaką mnie Istność dawała, i że daleko więcej byłem przytomnym 
jak drudzy i żadnej bojaźni nie znałem w sobie, a drudzy prawie od 
przytomności odchodzili, jedni żałowali żon swoich, drudzy żałowali dzieci 
swoich, trzeci zaś żałowali majątku swojego, a ja zaś, mając to wszystko troje, 
wcale nic nie żałowałem. Ale jednak wstawszy sobie 
o godzinie piątej z rana w tęż środę 16 IV zaraz poszedłem do fary, dałem aa 
mszę świętą i u tego księdza wyspowiadałem się. Na tejże mszy świętą komunią 
wziąłem, a potem, przyszedłszy do domu swego, zaraz napisałem testament, 
który włożyłem żonie moje] w łóżko, a sam udałem się do mojej czeladzi, a 
mając ich dziewiąciu, dałem każdemu po dukacie, aby oni mogli się wieczorem 
dostać na wieżą dominikańską, paulińską, bernardyńską i świętokrzyską i aby 
tam czujno spali, a gdy usłyszą z armat wystrzał, żeby natenczas na gwałt 
dzwonić zaczęli. Ta moja przezorność bardzo mnie pomogła, ponieważ nie 
wszyscy wystrzał słyszeli, a dzwonienie każdy słyszał. 
A potem poszedłem na Pragę do pana Kijańskiego, a stryja mego, prosząc go 
o to, aby w nocy kilka łyżew kazał do Kępy rozwieść, aby Moskale te, co stali 
na Pradze, nie mogli dać żadnego sukursu tym, co stoją w Warszawie. Jakoż się 
też tak i stało, co było dla nas bardzo dobrze. Potem poszedłem chodzić po 
Warszawie i uważałem, gdzie i jakie siły są moskiewskie, ale już wtenczas 
Moskale żołnierzy swoich pościągali z kwater na zbornie, gdzie ich w jednym 
domu najmniej sto stało, i wszyscy już byli pogotowiu, co mnie niemało 
zasmuciło, gdyż daleko by było sładniej począć z nimi pojedynczo aniżeli tam, 
gdzie ich stało sto lub dwieście, lub trzysta. Ja tylko gospody rzemieślników 
zbierał do kupy, a oni już z bronią byli w kupie, więc musiałem się wziąć na 
inny sposób. A wiedząc o tym doskonale, że Moskale bardziej będą siły swoje 
wywierać przeciwko naszym wojskom jak przeciwko cywilnym, rozkazałem na 
noc pójść do koszar ujazdowskich na zmocnienie pułku Działyńskiego trzystu 
rzemieślniczkom, ponieważ tam broni od rozpuszczonych żołnierzy pozostało; i 
dlatego tam poszli potrochami bez broni, którą im tama zaraz do rąk dano. 
Także posłałem do każdych rogatek po sto ludzi, aby zawsze w sukursie być 
mogli, także do koszar gwardii koronnej posiałem onych rozpuszczonych 
żołnierzy, ponieważ i tam broni było sztuk czterysta, więc czterysta ludzi 
posłałem, i to wszystko potrochami pod różnymi pretekstami: płynęli łódkami, a 
drudzy szli po nadwiślu, i to minie się bardzo dobrze udawało, i żaden mi nie 
powiedział to, że nie pójdzie, ale każdy ochoczo wykonywał moje rozkazy. 
Nie mogę tu zapomnieć i tego, com ja miał w dzień środowy o godzinie 
piątej pod wieczór. Gdy mi dał znać kapitan Zeydlic, iż jego pułkownik, 
Hauman, do żadnej czynności należeć nie chce, ale też nawet i sztandarów 

91 
wydać nie chciał, ja niedługo myśląc o tym, a zaufany byłem we wszystkich 
wojskowych, że tam krzywdy od nich mieć nie będę. Zaraz wziąłem do kieszeni 
nabitych parę krócic i puinał wetchnąłem za cholewę, a wziąwszy z sobą trzech 
determinowanych obywateli, pojechałem do koszar. A gdy tam stanąłem, zaraz 
pogadałem z drugimi oficerami, aby mi byli na podorędziu, a ja z tymi 
obywatelami poszedłem do pokoju pułkownika, a oddawszy mu powinny ukłon, 
orzekłem do niego te słowa: „Pułkowniku, oto obywatele są do ciebie 
delegowani od ludu i prosząc cię, abyś ich prośbie odmówić nie raczył. To jest, 
lud ten ma całe zaufanie w tobie i prosi cię przez usta nasze, abyś ty był nie 
tylko pułku swego na czele, ale też i naszym, gdyż już bardzo jest krótki czas do 
wybuchnięcia rewolucji, więc racz nam dać swoją łaskawą odpowiedź.“ 
Pułkownik na te słowa bardzo się zastanowił i wcale nic do nas nie mówił. W 
tym ja zacząłem mówić do niego, że już nie jest czas do namyślania, bo kto jest 
z nami, to nie jest przeciw nas. Pułkownik mówi do nas te słowa, że: „Wszyscy 
zginiecie i wy w tym momencie do aresztu pójdziecie.“ 
Ja zaraz dobywszy mój puinał mówiłem do niego: 
"Pułkowniku, wiedz o tym, że w tym momencie zginiesz, jeżeli nam 
odmówisz, sztandary pułku odebrane ci będą, a ty u nas już siedzisz w areszcie, 
więc albo nam na wierność przysięgę wykonaj, albo z hańbą życie swe 
skończysz, albo cię postawimy w rzędzie ludu chwałą pokrytego.“ 
A dobywszy moją przysięgę, pułkownik zaraz klęknął, a ja kazawszy jego 
drzwi otworzyć, gdzie było za drzwiami kilku oficerów, i zaraz powiedziałem 
im: „Patrzcie, wspaniali oficerowie, że wasz pułkownik jest z nami, a nie 
przeciw mas!“ 
Więc rotę przysięgi na wierność wykonał i podpisał się, jako to Wszystko 
dopełni, co tylko lud po nim żądać będzie. Ale jednak mu bardzo nie ufaliśmy, 
aby nas nie wydał, kazaliśmy mieć na niego baczność i ani go z oka nie 
spuszczać, żeby przez list królowi lufo też Igelsrömowi nie doniósł. Pułkownik, 
gdy z tak raptownego napadnięcia na niego cożkolwiek ochłódł, począł nam 
serdecznie dziękować, mówiąc to, iż mu strach dodał patriotyzmu, o którym on 
bynajmniej nie myślał, rozkazał wina butelką przynieść i po jednej szklance 
wypiliśmy, a potem uściskaliśmy się, a na drugi 'dzień wystąpił do boju. 
Tak to było, wielkie osoby potrzeba było straszyć, ale żaden dobrowolnie 
sam nie wystąpił, czego ja bardzo wiele razy praktykować musiałem. Było tych 
ichmości wiele, ale siedzących po piwnicach i innych zakątkach, ale ich w boju 
nie było. Co do urzędów, czy zdatny, czy niezdatny, to tego pełno wszędzie 
było, tak dalece że i do dziś dnia poczciwy pożywić się nie może. 

92 
OPIS O DALSZYM TEGO WIECZORA PRZYGOTOWANIU 
Miałem ja przeszło sto broni i kilkadziesiąt pałaszów u siebie, ale do nich 
ładunków nie miałem, a przy tym bardzo wielu obywateli przysłało po nie, gdzie 
ja pojechałem fiakrą do arsenału, gdzie tam było kilku oficerów za patriotyzm 
aresztowanych, jako to pan kapitan Linowski, a innych nazwisk nie pamiętam. 
Więc ci oficerowie warcie tam będącej rozkazali broń nabijać i ładunki robić. 
Więc ja zajechawszy przed arsenał, to mnie żołnierze w chustki ładunki wiązali 
i do fiakry kładli, a ja tym sposobem kilkanaście tysięcy do domu mego 
przywiozłem i obywatelom rozdawać kazałem. Tym sposobem fiakrą bardzo 
wiele amunicji przywiozłem, nie uważając na to, choć ronty tak moskiewskie, 
jak i polskie bardzo często chodzili, a mnie żaden nie zaczepił. 
Ale gdym ostatni raz z ładunkami do domu jechał, spotkałem ułanów, pewno 
sto koni, którzy po Warszawie patrolowali, a do naszej socjacji nie byli należeli, 
a nawet dopiero trzy dni [temu] do Warszawy przyszli i królowi pod Wolą na 
wierność przysięgę wykonali, więc dlatego tych ichmości obawialiśmy się. Ale 
wtenczas ja znalazłem porę mówienia z samym pułkownikiem, gdyż widząc 
samego pułkownika patrolującego, a poznawszy go po znakach, zaczepiłem go, 
mówiąc do niego te słowa: „Wielmożny pułkowniku Zieliński, pozwól mi na 
moment mówić z sobą, gdyż mam bardzo ważny interes mówienia z nim, jest on 
tak mnie, jako i pana interesujący. Gdzie on nadjechawszy do mojej fiakry, pytał 
się mnie, co bym ja żądał od niego, ale ja prosiłem go o osobiste mówienie z 
nim, czego mi nie odmówił, ja wylazłem z fiakry na ziemię, a on zlazł z konia. 
ROZMOWA Z PUŁKOWNIKIEM PUŁKU TATARSKIEGO 
Jeżeli kiedy nie byłem zmięszany, to wtenczas, gdy ten pułkownik swemu, 
całemu rontowi, których było więcej jak sto koni, kazał blisko arsenału stanąć, 
aby się rozmówił ze inną. Ja wysiadłszy z pojazdu swego, w którym miałem 
dostatkiem ładunków, zaraz począłem się z nim witać, a potem się jemu 
rekomendować, powiedziawszy mu imię i nazwisko swoje, i urząd mój, w jakim 
ja zostawałem, a po uczynionym z nim komplemencie prosiłem go, aby był 
łaskaw i aby ze mną wszedł do kupca Braynicha na butelkę wina, i że mu bardzo 
ważny sekret opowiem, który i jego się tyczyć będzie. 
Pułkownik lubo się dosyć zdragał, ale jednak zadysponował żołnierzom 
swoim, aby pojechali na Nowolipki i tam na niego oczekiwali, a oddawszy 
jednemu żołnierzowi konia swego do trzymania, poszedł ze mną do Braynicha i 
tam kazałem dać butelkę wina, którą gdy nam dano, kazałem ustąpić z izby 
kupczykowi, a sam zaraz począłem mówić z nim w te słowa: 
„Pułkowniku, a czyli ci to jest wiadomo, że na dniu jutrzejszym wybuchnie 
tu rewolucja, i czyli się ty łączyć będziesz z nami lub też nie. Ponieważ panowie 
królowi na dniu onegdajszym wykonali wierności przysięgę, więc ciebie się 

93 
tylko jednego wszyscy obawiamy, abyś się nie przyłączył do Moskali i nie był 
przeciwko nam, Polakom." 
ODPOWIEDŹ PUŁKOWNIKA ZIELIŃSKIEGO 
„Szanowny mój obywatelu, lubo cię ja pierwszy raz oczyma moimi widzę, 
jednak ci się wydziwić nie mogę, nie mając ty ze mną żadnej znajomości, 
śmiałeś mnie z rontem jadącego zaczepić, i czyliżbym cię nie mógł wziąść do 
aresztu? i możeszże się tak śmiało eksponować i zawierzyć mnie tak wielkiej 
wagi interes, o którym ja jeszcze od żadnego nie słyszał? A widząc cię tak 
słusznego człowieka, bardzo daję ci wiarę, więc na znak oddania ci hołdu oto ja 
klękam przed tobą i dziękując ci serdecznie za to, iżeś mnie ostrzegł, a ja prawie 
od Moskali jestem otoczony, a nie wiedziałem, co się to dzieje i co być ma. 
Polscy oficerowie żaden nic do mnie nie mówią, bo nam nicht nie wierzy, a to 
dlatego, żeśmy przysięgę królowi wykonali. Oto ja przysięgam przed tobą, że 
cię z sekretu nie wydam i że to, co mnie w tej mierze czynić rozkażesz, 
wszystko ci dopełnię, tylko mnie dobrze oświeć, gdyż my widzimy sami, że nas 
król sprowadził na to, abyśmy tu padli ofiarą, więc proszę cię serdecznie, 
kochany przyjacielu mój, racz mi prawdę powiedzieć, czyli jesteście z 
Kościuszką lub nie i czyli wszyscy oficerowie są z tobą, i czyli obywatele nam 
dopomagać będą lub nie, i która godzina jest przeznaczona na rozpoczęcie 
rewolucji, abym się ja mógł przygotować przeciwko naszym nieprzyjaciołom." 
I wymówiwszy to wszystko, z czułości wielkiej począł serdecznie płakać, a 
ja, widząc onego pułkownika rozpłakanego, rzekłem te słowa do niego: 
„Pytałeś się mnie, pułkowniku, o to, czyli jest Kościuszka z nami. Więc 
muszę cię dobrze oświecić, iż ja jestem sprężyną jego, i dlatego musiemy mu 
pomóc, aby on nie zginął, i dlatego chcemy mu drogę do Warszawy otworzyć. 
Moskale mają swój zamiar nas swoim wyrznięciem uprzedzić, który ma 
nastąpić w Wielką Sobotę, a my mamy w swoim zamiarze na nich uderzyć dziś 
po północy, o godzinie 3, która jest u nas normalną godziną, a co się tyczy, czyli 
są oficerowie i wojsko z nami, to cię zapewniam, że w tej godzinie, jak tu teraz 
siedziemy z sobą, to już gwardia maszeruje do koszar artylerii na zasłonienie 
armat, i o godzinie 3 usłyszysz sygnał z trzydziestu sztuk armat dany, i tym 
rewolucja rozpoczynać się będzie. A nawet ja tylko też ładunki do stancji 
zawiozę, które mam w pojeździe, tak zaraz uzbrajam się i idę na rozpoczęcie 
powstania naszego. Więc, kochany pułkowniku, nie traćmy czasu i nie odmów 
nam swojej dać pomocy, a gdy nam Bóg da zwycięstwo, to ty położony 
będziesz u nas w pierwszym rzędzie patriotów.“ 
Pułkownik, usłyszawszy to ode mnie, powiedział mi to, że w tym momencie 
zaraz każe konie pokulbaczyć, broń nabić, i „co jestem od Moskali otoczonym, 
to ja ich otoczę, a z daniem sygnału bić każę i sam bić będę“. 
A ucałowawszy się z sobą, rozstaliśmy się, on do pułku pojechał, a ja z 
ładunkami mymi szczęśliwie przyjechałem do domu swojego. 

94 
OPIS O ŻOŁNIERZACH MIEJSKICH I MARSZAŁKOWSKICH 
Ponieważ byłem przekonany, że żołnierze marszałkowscy ani miejscy do nas 
woale nie należeli, bojąc się ich, aby się sekret nie wydał, a jednak ich było 
marszałkowskich żołnierzy osób 270, a miejskich było żołnierzy 130, prawda, 
że mieli broń, ale ani ładunków, ani skałek nie mieli, więc ja wziąwszy chustkę 
ładunków i chustkę skałek, i dwóch ludzi z sobą, a już było wpół do trzeciej po 
wpółnocy, poszedłem z nimi na Ratusz, a tam obudziwszy wachmistrza 
Kimankiewicza i mówiłem te słowa do niego: „Przyjacielu mój, oto spokojnie 
śpisz, a ja ci przyniosłem pigułek, abym cię uzdrowił, rozkaż co prędzej wezwać 
podoficerów i rozdaj im te pigułki, i każ mi zawołać z Ratusza trębacza, którego 
ja natychmiast potrzebuję.“ 
Rozkazał on ich zawołać i ładunki zaraz żołnierzom rozdać, a ja w 
przytomności ich dałem w rękę memu czeladnikowi puinał, mówiąc te słowa: 
„Oto ci daję ten puinał, który ma być na tego trębacza, bo jeżeli ci posłusznym 
nie będzie, to utop w nim; jak usłyszysz choć jeden wystrzał z broni, tak zaraz 
masz trąbić na gwałt, a ty, drugi, masz dzwonić, a ty, panie wachmistrzu, masz 
kazać wszystkie bramy ratuszne pozamykać i przy nich każ żołnierzom stać, i to 
z nabitą bronią, a gdy się Moskale cisnąć do Rynku będą, to każ do nich ognia 
dawać, a jak mi to dopełnisz, to zostaniesz oficerem." 
I w tym pożegnałem się z nim, ale on pytał się mnie, czyli o tym prezydent 
wie lub nie. Odpowiedziałem mu, że prezydent nie wie i wiedzieć nie powinien, 
i w tym wyszedłem z Ratusza, a poszedłem po więcej ładunków i skałek, i 
wziąwszy ich, poszedłem przed odwach żołnierzy marszałkowskich i 
rozkazałem do siebie prosić oficera, którego na inspekcji nie było, ale pytałem 
się żołnierza stojącego na warcie, czyli są na warcie jacy podoficerowie. On 
mnie powiedział, że jest dwóch: jeden Gajewski, a drugi Chmielewski. Więc 
tych kazałem zawołać do siebie i mówiłem im to: „Panowie, czyli wy wiecie o 
tym, że za pół godziny zacznie się rewolucja, i czyli wy macie ładunki i skałki?“ 
Odpowiedzieli mi to, że wcale nie są przygotowani. Więc ja dałem im chustkę 
ładunków i drugą skałek; potem mówili mi: „Gdzież teraz szukać będziemy 
swoich oficerów? jeden zaraz po capstrzyku jak poszedł, to go jeszcze nie masz, 
a drudzy śpią.“ Więc ja ich obydwóch zapewniłem tym: „Jeżeli mnie słuchać 
będziecie, to ja was obydwóch oficerami zrobię, tylko w tym momencie 
rozdajcie ładunki i skald żołnierzom waszym i wszyscy bądźcie w pogotowiu do 
boju, a gdy sygnał z armat dadzą, tak zaraz bijcie Moskali i brońcie im przejścia 
na Podwale, aby się z Igelströmem nie złączyli, a oficerów waszych nie budźcie. 
W tym oni zaraz, zawoławszy na żołnierzy, ładunki i skałki im rozdali. 
A ja idąc do siebie widziałem studentów dwóch mających w rękach swych 
karabinki, gdzie ich nadjechał hetman Ożarowski, a za nim jadących dwóch 
żołnierzy Mirowskich, a lubo to było o dziesięć kroków od kozy 

95 
marszałkowskiej, więc ja się cokolwiek wstrzymałem, chcąc słyszeć to, co 
będzie mówił do studentów Ożarowski, ale on zaraz pytał się o to, gdzie jest 
oficer od warty. Ale mu odpowiedzieli, iż poszedł na kawę. Wtem gdy się 
Ożarowski na studentów obejrzał i widział u nich karabinki, tak zaraz kazał ich 
wziąć do kozy, mówiąc do nich te słowa: „Smarkacze, toż to wy bunty robicie, 
każę ja was tu nauczyć.“ A sam udał się ku Freta ulicy. Tymczasem podoficer 
wypuścił onych dwóch studentów, a ciż dwaj ichmoście podskoczyli za 
Ożarowskim. Jak wyrżną ze swoich karabinków, tak mocno przestraszyli onego 
Ożarowskiego, że już nie powoli, ale tak mocno uciekał, jak tylko koń jego 
mógł wybiec, z czego ja śmiać się musiałem, że pana hetmana nicht słuchać nie 
chciał. 
A w tym do Zamku prowadzono dwie armat sześćfuntowych, a że tan oficer 
nie był u nas zaufały, więc i tego odmieniono, a ja powróciłem do domu. A w 
tym nie wiedząc o niczym pan wachmisitrz miejskich żołnierzy, skorom ja 
wyszedł z Ratusza, on zaraz poszedł do prezydenta Rafałowicza, a skoro mu. to 
opowiedział, com ja mu przykazał, Rafałowicz jak najprędzej porwawszy na 
siebie surdut, choć był bez portek, poleciał do króla, a opowiedziawszy to, król 
natychmiast posiał jenerała Byszewskiego do Igelströma, ale Igelström, nie 
mogąc dobrze tego wyrozumieć, posyła od siebie swego synowca do króla, 
chcąc się dokładnie dowiedzieć, co się takiego stało. 
A w ten moment dano mi znać, że się rewolucja wydała; w ten moment 
wypadłem ja w Rynek, a krzyknąwszy na moich ludzi, co byli na Ratuszu zaraz 
poczęli dzwonić i trąbić na gwałt, i zaraz po wszystkich kościołach dzwonić 
poczęli, a natenczas ludzie jak szarańcza z kamienic wypadali. Ale przez to 
wydanie nas tak raptowne bardzo się nam plan popsuł, ponieważ ja już miałem 
przygotowanie pojmać Igelströma, a tak już nie mogłem, gdyż mi koinnica 
moskiewska całą ulicę Podwale zastąpiła. 
DZIEŃ CZWARTKOWY — ROZPOCZĘCIE REWOLUCJI 
Jeżeli kiedykolwiek w Warszawie ludzie nie byli nabożnymi, to ja zaręczam, 
iż w ten dzień czwartkowy aż nadto, się Bogu modlili i aż nadto pościć musieli, 
a to dlatego, iż w całej Warszawie nikt ognia nie palił ani też nie gotował, ale 
tylko ten cały dzień od kobiet był przepędzony na mgłościach i mgleniach, i 
największym płaczu. 
Czytelniku! jak najserdeczniej cię przepraszam, nim zacznę też powstanie 
opisywać. Bardzo wiele tu znajdziesz mikstulancji , gdyż jest rzeczą nigdy 
niepodobną, aby razem można wszystkich opisać czynności, ponieważ się 
wszystkie razem odbywały, o których ja jednak nie zapomnę i wszystkie, czy 
złe, czy dobre, wszystkie umieszczę. A teraz przystępuję do swoich jako 
najpierwszych czynności, którem robił, czynił i dysponował, a nasamprzód: 
rewolucja ta zaczęła się trzy kwadranse na godzinę trzecią, równo z dniem, gdyż 
tak przez Rafałowicza, prezydenta, wydaną królowi była, a u wojskowych, nim 

96 
się skoncentrowali, dopiero o godzinie 4 sygnał dano. Mirowscy zaczęli o 
godzinie 3, ułani królewscy także o godzinie 3, Działyńscy zaczęli o godzinie 5, 
artyleria i gwardia koronna [piesza] o godzinie 4, zaraz po wydanym sygnale. 
Indzinierzy byli na Pradze, ci tylko urywali nieprzyjaciela po trosze. Początek 
najpierwszy zaczął się w Starym Mieście, a to przeze mnie samego rozpoczęty, 
to jest tym sposobem: 
Gdym rozdał ładunki żołnierzom marszałkowskim i powracałem już do 
swego domu, oto w tym momencie dano mi znać ze Zamku od porucznika 
Strzałkowskiego, w Mirowskiej gwardii będącego, który był u króla na warcie, a 
ten usłyszawszy króla te słowa mówiącego: „Biadaż minie, oto ja jestem od 
wojska i ludu mego opuszczonym, gdy bez mojej wiedzy rewolucją 
rozpoczynają.“ 
Więc król krzyknął na żołnierzy u siebie na warcie będących, aby się starali 
to zaspokoić, a zaraz dał znać Igelströmowi przez jenerała Byszewskiego. Więc 
ja nie mając czego dalej czekać zaraz krzyknąłem na ludzi moich na wieży 
ratuszowej będących, alby na gwałt trąbiono i dzwoniono. Wtem oficer 
moskiewski z dobytym pałaszem jak najśpieszniej z Rynku leciał, którego ja 
pierwszego pałaszem moim, choć się bronił, zabił. I ten to nieborak pierwszą 
stał się ofiarą, a za tym moim przykładem zaraz się wszystek lud wziął do 
obrotny i to, co tylko było w Starym Mieście, wszystko w moment wyprzątnęli. 
Potem udałem się na Podwale chcąc tam otoczyć pałac, w którym Igelström 
stał, ale to już nierychło było, ponieważ konnica, ta co była na powinności, 
wyszła z pałacu i oczekiwała dalszych Igelströma rozkazów, a ja dałem rozkaz 
obywatelom, aby się udali do kamienic i stamtąd, jak można, aby ich sprzątali, a 
mianowicie, aby dali baczenie na adiutantów, których Igelström ze swymi 
ordynansami wysyłać będzie, aby tych jak najprędzej sprzątać zaczęli. Jakoż, w 
samej rzeczy, Igelström wysławszy swego synowca z jenerałem Byszewskim, 
chcąc się od króla informować, ale to już nierychło było, synowca przed 
pałacem Pani Krakowskiej z tej strony Podwala zabito, a Byszewskiemu 
jenerałowi skórę przeklęcie pałaszami wytrzepali. I toć to było dla Igelströma 
najgorsze, że mu prawie co do jednego z adiutantów wybito, tak iż żaden do 
pułku rozkazu nie przywiózł, i dlatego to Moskale byli jak głupi, gdyż sami nie 
wiedzieli, co mają robić, czyli bić lub też nie. 
Ja widząc to, iż tu w mieście dobrze się dzieje, ruszyłem się z kilkoma 
obywatelami przez Bramę Poboczną i przesunąłem się przez konnicę 
moskiewską i udałem się w uliczkę koło pałacu Raczyńskiego, chcąc się 
przerżnąć na Długą ulicę, ale wtenczas kawaleria maszerowała pułkownika 
Baura całą ulicą, jak jest tylko szeroka, a ja wtenczas z ludem stałem na 
parapecie, czekając na nich, jakby prędko przejść mogli. A w tym setnik kozacki 
zakomenderował w tęż uliczkę, co już rozumiałem, iż nas wszystkich wykłują, 
gdyż już wcale nigdzie się zrejterować nie było można. Jeden oficer kazał nas 
kłuć, a drugi nie kazał, dlatego że spokojnie staliśmy, ale jeden ostatni kozak tak 
był nieszczęśliwy, że mu koń jego tak się znarowił, że ani w przód, ani w zad 

97 
żadną miarą pójść nie chciał, ale się tylko kręcił; ja, stojąc na parapecie, jak 
golnę tego kozaka w kark ręką, tak mój kozak na ziemię upadły a ja dobywszy 
jego własnego pałasza i jemu łeb urznąłem i na Raczyńskiego dziedziniec 
przerzuciłem, a potem udałem się na Długą ulicę i pomiędzy Moskalami 
maszerującymi dostałem się w Krasiński dziedziniec, a stamtąd udałem się na 
Muranowskie. 
Chciałem się udać do koszar artylerii i dowiedzieć się, dlaczego sygnału tak 
długo nie dają, ale widząc to, że na Muranowskiem stoją 9 sztuk armat i 
żołnierze przy nich spali, podeszliśmy ich tak szczęśliwie, żeśmy tylko trzech 
zabili, i wpadlim na odwach, i broń ich zabraliśmy, i żołnierzy śpiących 
wzięliśmy 32, armat wzięliśmy sztuk 9 i tyleż powózków amunicji, a 
zdobywszy to, udaliśmy się prosto do koszar. Lecz w tym momencie nasi dali 
wystrzał ze trzydziestu sztuk armat, co prawdziwie mogę powiedzieć, że się 
ziemia pod nami trzęsła, a my też dochodzilim do koszar, a oddawszy jeńców 
moskiewskich w ręce naszym Polakom i sami zaraz ruszyliśmy się z tymi 
armatami, które nam bardzo wielką pomocą były. 
OPIS DALSZY REWOLUCJI, KTÓRA DOPIERO SIĘ ROZPOCZĘŁA 
Po wydanym sygnale, prawdziwie, że ja dopierom cożkolwiek odetchnął, 
bom się bardzo lękał, by przypadkiem nasze wojska obywateli na rzeź nie 
wystawili, ale skoro tylko po 'danym sygnale, tak zaraz jako szarańcza nam na 
sukurs lecieli; i tak ja do moich zdobytych dziewiąciu armat dostałem 
kanonierów osób 30 i dwóch oficerów; porucznika Linowskiego i kapitana 
Roppa, z którymi udaliśmy się w dziedziniec Krasiński, gdzie tam daliśmy się 
niezmiernie we znaki, gdyż Moskale bynajmniej się nie spodziewali, abyśmy 
tam tak daleko w sam środek wleźć mogli. Kapitan Ropp kazawszy kartaczami 
nabić 12 armat i z Nalewek tam bramą wpadliśmy, a wyrychtowawszy armaty w 
sam środek Miodowej ulicy, gdzie już było Moskali przynajmniej 4000 ludzi, 
tak dalece że cała ulica zapchaną była. 
A kapitan wyrychtowawszy dobrze armaty, jak kazał dać ognia, tak ja sam 
zrozumiałem, że się sądny dzień zrobił, bom ja jeszcze nie słyszał tak wielkiego 
krzyku i tak wielkiego jęku. Ale gdy poprawią raz drugi wystrzałem, to Moskali 
cała ulica trupem i rannymi pokrytą została. O mój Boże! ja wtenczas to 
pierwszy raz widziałem, aby za dwoma wystrzałami tak wiele zginąć miało. 
Wtem Moskale jak nam dali odpowiedź od pałacu Igelströma, tak nam zaraz 
zginęło: porucznik Linowski, pięciu kanonierów i ośmiu obywateli, a w tym 
momencie kawaleria Baura, pułkownika moskiewskiego, stała natenczas na 
Długiej ulicy i rozciągała się aż do arsenału, naszego. Więc ten pułkownik zaraz 
uderzył na nas. My widząc to, że my nie jesteśmy w stanie tam utrzymania się, 
musieliśmy się stamtąd zrejterować, a to w tą samą bramę, którąśmy weszli, i 
tak szczęśliwie odstrzelując się zrejterowaliśmy się i bramę za sobą 
zamknęliśmy. 

98 
A sami widząc to, że nam Moskale mogą zastąpić drugą bramą od teatru, 
więc poczęliśmy tą ulicą umykać ku Franciszkanom, aż tam na nas maszerowała 
piechota; my, dawszy ognia kartaczami, bardzośmy im szkodzili. Ale gdy się już 
wpakowali w tę ulicę, więc im od Rynku z jednej strony za stąpili rzeźnicy, a 
my z drugiej strony, i co do jednego wybiliśmy, tak dalece że kroku nie można 
było na ziemi stąpnąć przed trupami. Potem kapitan Ropp udał się na powrót, 
widząc przeciw lecących kozaków, którzy zaraz utraktowani byli kartaczami. 
Ja zaś, lubo chciałem z tą kompanią kontynuować dalej, ale mi nie dano, 
tylko musiałem się dobywać przed Dominikanów, gdzie tam Moskale z armat 
bardzo bili, gdzie ni pod żadnym pretekstem przerznąć się nie mogłem, a tam 
obok kościoła paulińsikiego żołnierze marszałkowscy bardzo się bronili. Ja 
uważałem wystrzały armatnie, a bojąc się, bym darmo nie zginął, zaraz po 
wystrzale na brzuchu przesunąłem się do kościoła paulińskiego, a tam znowu 
ruszyłem od Bramy Nowomiejskiej na Podwale, do żołnierzy miejskich, którzy 
tam prawie próżno stali, aby i orni starali się ulicę Podwale od Moskali 
uprzątnąć, gdyż i tam konnica stała. 
A po takim zadysponowaniu, udałem się z bardzo wielu obywatelami za 
Bernardynki i tamtędy udałem się wąską uliczką do Karmelitów, chcąc dać 
sukurs pułkowi Działyńskiemu, którego jeszcze wcale słychać strzałów nie było. 
Ale oni, widząc naprzeciw siebie bardzo wielką potęgę Moskali, nie mogli 
podług sygnału uderzyć na nieprzyjaciela, bo jak się już raz byli posunęli za 
Moskalami, tak zaraz za jednym wystrzałem stracili Działyńscy ludzi 150, więc 
my jak najprędzej szliśmy im w sukurs i zaraz na Krakowskim Przedmieściu 
poczęliśmy ognia do nach dawać, a przerzynaliśmy się ku Saskiemu 
dziedzińcowi i co się też tak stało, bośmy się szczęśliwie dostali na Koński 
Targ, ale nam kilka osób ubyło, bo nam ich zabito. 
OPIS DALSZY, O PUŁKU DZIAŁYŃSKIEGO 
Nie mogę ja się tu tak doskonale wypisać, jak tam się pomiędzy nami działo, 
bo prawdziwie cudem to nazwać można było, ca się działo przed kościołem 
Świętego Krzyża, gdyż tam było postawionych armat 10 poprzek ulicy 
pomiędzy pałacem Tyszkiewicza i między pałacem Małachowskiego, które tam 
10 armat stało, i tam była największa forsa, ponieważ Moskali z okładem 10 000 
stało, a do tego jeszcze jeden obywatel Skazał nawieźć ze dwakroć sto tysięcy 
cegły, gdzie Moskale sobie za tą cegłą jak w bateriach bezpiecznie stali i stać 
mogli. I tak ja muszę tu dać świadectwo trzem obywatelom, którzy sobie tak 
przytomnie zrobili, bo dwaj byli na wieży świętokrzyskiej, a jeden zakradł się 
do szulerhauzu, który stał przy pałacu Tyszkiewieza, a wszedłszy w niego i tam 
okienkiem z boku zaczął do kanoinierów strzelać, i ci z wieży tam prawie 
wszystkich wybili, i także tylko na cel brali samych oficerów. Co widząc książę 
Gagarin iż mu tak padają oficerowie a kanoniery, sam się na koniu usunął pod 
saską kuźnią, a kowalski chłopiec wyskoczywszy z saskiej kuźni ze szyną 

99 
żelazną rozpaloną, jak gruchnie księcia poza ucho, zaraz go zabił i od razu spadł 
z konia. 
Moskale widząc to, że ich wódz nie żyje, bardzo się strwożyli, a w tym 
pułkownik Hauman, gdy mu 150 ludzi Moskale ubili, zaraz podzielił na trzy 
kolumny żołnierzy swoich i jednę kolumnę posłał na Szulec, aby się starali 
wymaszerować przed Dominikanów Obserwantów, a drugą kolumnę posłał koło 
Dzieciątka Jezus, a sam ocziekiwał, aż tam Moskalom zrobią dyferencją, aby 
oni sił swoich ujęli, co było przy Trzech Krzyżach. A ja dążąc z kilkaset 
obywatelami im na sukurs, trafiliśmy się blisko Dzieciątka Jezus, więc się razem 
złączyliśmy i na powrót przez Grzybów maszerowaliśmy, a to na Koński Targ. 
A gdyśmy się dowiedzieli o tym, że książę Gagarin zginął, tak zaraz jak 
najśpieszniej zaczęliśmy lecieć ku Świętemu Krzyżowi. A gdyśmy się zbliżyli 
już na dobry wystrzał karabinowy, Moskale dali wystrzał do nas i zgubili nam 
kilku ludzi, ale my jak im raz i drugi odpowiedzieliśmy, jak krzykniemy „ura“, 
nadstawiwszy bagnety, tak zaraz Moskale zaczęli krzyczeć pardon i swoją broń 
na ziemię porzucili, a my kazawszy pałasze i patrontasze zdjąć z siebie i na kupę 
położyć, a gdy to zrobiono, kazaliśmy im na kroków dziesięć ustąpić, a potem 
hurmem zabraliśmy patrontasze, pałasze i broń, a Moskali za karki, wzięliśmy 
ich do niewoli, wzięliśmy dziesięć sztuk armat i konnicy pięćdziesiąt, i wiele 
powózek, i wiele amunicji, która nam się bardzo zdała. 
Potem pułkownik Hauman, dostawszy od nas z tyłu sukurs, uderzył na 
Moskali pod Trzema Krzyżami, i z przodu, i z tyłu szczęśliwie pobiliśmy, a 
resztę do niewoli zabraliśmy, więc znowu wzięlim armat sztuk jedenaście, wiele 
prochów i broni, a tak szczęśliwie przymaszerowaliśmy o godzinie 9 przed 
Zamek królewski. 
OPIS DALSZY O PREZYDENCIE ZAKRZEWSKIM I O RADZIE 
NARODOWEJ 
Gdyśmy stanęli przed Zamkiem, radość się wielka zrobiła, lud okrutne 
wiwaty wykrzykował, a ja zaraz posłałem delegacją do Zakrzewskiego, 
dawnego naszego prezydenta konstytucji trzeciego maja, prosząc go w imieniu 
wszystkich obywateli, aby on stanął w Zamku, a gdy delegowani ode mnie 
powrócili wraz z nim, tak ja zaraz mówiłem do niego te słowa: „Szanowny 
obywatelu, prezydencie miasta stołecznego Warszawy! Oto przyszedł czas ten, 
że cię szukają obywatele ci, którzy spośród grona swego ciebie, szlachetny 
mężu, obrali, a że przemoc prawo i ciebie nam razem wydarła, i nas rozsypała, 
więc szukając takiej pory do podniesienia tego tak świętego prawa i znaleźliśmy 
ją tak, jako ją sam w dniu dzisiejszym oglądasz. To jest prawda, że szukając tej 
tek świętej konstytucji i którą krwią naszą odkupować ją musiemy, a że już 
cokolwiek wzięliśmy nad nieprzyjacielem przemocy, więc oddajemy ci, 
szanowny prezydencie, tęż świętą konstytucją w ręce twoje i oddajemy ci ster 
rządu twego nad wszystkimi obywatelami. Ty radź o nas, aby wszystkim było 

100 
dobrze, a my trzymając w ręku naszym oręż pójdziem rozszerzać granice te, 
które nam przemoc ludzka z rąk naszych niesprawiedliwie wydarła. 
Sprowadziliśmy ciebie, szanowny mężu, do Zamku, abyśmy ci, w obecności 
króla naszego i w jego oczach, nad ludem oddali władzę. Ty się staraj o 
polepszenie bytu naszego, a my ci wszyscy wierni będziemy. Niech żyje 
prezydent i święta konstytucja nasza!" 
Potem prezydent udał się na Ratusz i tam począł wybierać członki do Rady 
Najwyższej Narodowej, a ja udałem się z ludem w dziedziniec pałacu 
Tepperowskiego, aby stamtąd można było wypędzić Moskali, którzy się tam do 
ogrodu i klasztoru kapucyńskiego wpakowali, a których inaczej wypędzić nie 
było można, jak tamtędy. A że tam był parkan bardzo wysoki i murowany, więc 
tam rozkazałem w parkanie dziury kuć i armaty zakładać, aby stamtąd Moskali 
dobyć można było. Ale zasadziwszy dwie armaty, gdy dali z nich kartaczami 
ognia razy kilka, Moskale się zrejterowali do samego klasztoru, a my wpadlim 
do ogrodu. 
Lecz tam dano nam się w znaki, gdyż nas tam do dwóchset wybili, a 
mianowicie przy schodach, idąc na pierwsze piętro. A Moskale stanęli nad 
schodami, to do nas tak jak do bekasów rznęli. Ale gdyśmy armatę tam 
trzyfuntową zaprowadzili i zaczęliśmy kartaczami ich traktować, tak moi 
Moskale zaczęli wołać o pardon, ale go nie dostali, gdyż naszych więcej 200 
zabili, ale też jak się nasi dobyli na pierwsze piętro, tak co do jednego wykłuli. 
Moskale trupów z trun powyrzucali, a sami się w nie pokładli, ale nasi i tam ich 
znaleźli i żadnemu życia nie darowali, a kapucynów leżących krzyżem takżeśmy 
ich znajdowali, bo oni, niebożątka, we dwóch ogniach i strachach byli. A gdy 
stamtąd wyszedłem, rozmyślałem udać się do domu mojego chcąc się cokolwiek 
pożywić, gdyż już i brzucha swego nie czułem, i już byłem bardzo osłabiony, 
raz przez niewyspanie, bom już dwie nocy był nie spał, a drugie to, żem już był 
niezmiernie głodny, i pod podeszwami pęcherze się mnie porobiły, i dlatego 
chciałem pójść do domu, ale prezydent z Ratusza kazał mnie obywatelom 
szukać. A gdy mnie na drodze idącego znaleźli, tak zaraz mnie na ręce swe 
poorwali i na Ratusz zanieśli, a co mnie najbardziej gniewało, że tak strasznie 
krzyczeli wiwaty, a ja biedny jeszczem był nic nie jadł, a ci mnie wiwatem 
karmili. 
A gdy stanąłem na Ratuszu, tak zaraz od prezydenta i członków Rady 
nowoobranej byłem serdecznie witanym, a potem unanimitatem wszyscy 
jednomyślnie krzyknęli do prezydenta, abym był obrany członkiem Rady. 
Prezydent natychmiast mnie napisał, ale ja go prosiłem o głos dany. Prezydent i 
Rada pozwolili minie mówić i zabrałem do nich głos, który miałem w ten 
sposób: 
„Prześwietna Rado Narodowa nowowybrana i prześwietni i szlachetni 
obywatele miasta Warszawy! O, jak się wiele zastanowić muszę, że mnie, 
jednego symplaczka, wzywacie na członka Rady. Najpierwsze ja nie jestem 
godzien,, abym to miejsce, będąc prostakiem, posiadał, gdyż tu potrzeba ludzi 

101 
światłych, języki posiadających, pełnych roztropności, aby się w każdym 
momencie na każdą odpowiedź znaleźć mogli. Ach, kochani i szacowni 
obywatele! możeż to być, abym ja próżno to tak miejsce prawie święte zawalać 
mógł? a jakąże bym wam w czasie sprawę z urzędowania mojego zdał, nie 
znając się na niczym, nie znając prawa, nad którym bym próżno siedział? A 
wszakże każdy z nas powinien osądzić sam siebie, do czego jest zdatnym, a ja w 
sobie nie widzę żadnej zdatności, więc składam wam nieskończoną wdzięczność 
za życzenia wasze, iż się tego nie podejmę, do czego się zdatnym być nie czuję 
Ofiaruję wam moje usługi na zawsze, ale w tym, do czego zdatnym będę, a nie 
do tego, czego ja nie znam.“ 
A gdy tę mowę moją skończyłem, tak zaraz krzyknęli wszyscy obywatele: 
„Nie masz zgody! Prosiemy cię, obywatelu, abyś miejsce swoje zasiadł, które ci 
za pracą twoją zgotowane zostało. Ekskuza twoja jest u nas nadaremna, mówisz 
to do nas, żeś jest symplak i języków nie posiadasz, a jednak tak wielką rzecz 
wziąłeś na siebie, czego by żaden edukowany tak dobrze mami nie kierował jak 
ty, więc nie jest ekskuza twoja przed nami przyjętą, a błąd jakiś, gdybyś nam 
popełnił, to ci go wszyscy wspólnie przebaczymy." Więc ja rad nierad musiałem 
ono miejsce zasieść, które bardzo niemile przyjąć musiałem. 
Z tym wszystkim jednak ja bardzo myślałem o tym, jakby resztę Moskali 
wyplenić można było, gdyż nam się w kilku miejscach, i dobrych, zamknęli, i 
które dla nich bardzo dobrymi warowniami być mogły, jako to: w Igelströma 
pałacu, w Gdańskim ogrodzie, u Bazylianów, u Kapucynów, w Krasińskim 
ogrodzie i w pałacu tamże, w dziedzińcu Krasińskim i w teatrze, i w pałacu 
Chreptowicza, w kadeckich koszarach, na Lesznie, w pałacu pani Mińskiej za 
Bernardynkami, w łaźni Kurca. Więc w dzień czwartkowy dostać ich nie 
mogliśmy, aleśmy ich ze wszystkich [stron] dobrze otoczyli, ponieważ też 
zbliżył się wieczór. 
W tym Rada Narodowa wydała mi swój rozkaz, abym zebrał pryncypalnych 
obywateli i abym zaciągnął z nimi do króla, i żebym dobrze Zamek 
zabezpieczył, iżby jakiej zaczepki król nie miał, i abym mu się zameldował, że 
Rada Narodowa jest dosyć o króla troskliwa. Więc ja wyszedłszy z Ratusza 
wziąłem z pięćset obywateli i zaciągnąłem do Zamku na wartę, a kazawszy 
dobrze obstawić Zamek i sam poszedłem do króla, a stanąwszy przed nim, 
salutowałem pałaszem i rzekłem do niego: 
„Najjaśniejszy Panie! Rada Najwyższa Narodowa rozkazała mi, abym ja 
zabezpieczył Waszą Królewską Mość od jakich napaści, które mogłyby być. Już 
kazałem warty rozstawić, o czym Waszej Królewskiej Mości melduję.“ 
Król jegomość zapytał mi się, jak mnie imię i jak się zowię. Odpowiedziałem 
mu, że mnie imię Jan Kiliński, a przydomek „Najsłodsze Imię Jezus", szewc. A 
król, obróciwszy się tyłem do mnie, odpowiedział mi: „To takich mnie też tu 
potrzeba.“ 
Ta wzgarda króla mego bardzo mnie obeszła, i to tak dalece, żem ja 
myślałem o tym, jakby mu afront za afront zrobić, ale obróciwszy się lewo frant, 

102 
poszedłem od króla na salę tę, gdzie Mirowska gwardia stała. A tamże dopiero 
mówiłem do obywateli, aby sobie każdy posłał po kolacją, bo upewniam, że w 
ten dzień nicht obiadu nie jadł ani nie spał, więc też i ja posłałem sobie do mojej 
żony, aby mi cokolwiek jeść przysłała. Więc w przeciągu pół godziny bardzo 
nam wiele żony naprzysyłały. Ja zaś nie byłem zaspokojonym tym afrontem 
królewskim, posłałem sobie do kontaberni muzykantów, aby ich przyszło choć 
sto z różnymi instrumentami, a przyszedłszy, aby mi się zameldowali. 
A tymczasem król jegomość siadł do stołu i bardzo z wielu damami jadł 
sobie kolacją. Także i my, widząc to, że nas król nie prosi, więc i my każdy, co 
mu żona przysłała, to sobie jadł, nam także żony wina dosyć naprzysyłały. A w 
tym dano mi znać, że już orkiestra przyszła i że już czeka na dziedzińcu. Zaraz 
sam poszedłem do nich i rozdysponowałem im, aby za wystrzałem moim zaraz 
wiwat grano; i tak gdy król jegomość od stołu wstał, tak ja podjadłszy już 
nalałem sobie kielich wina, a wstawszy sobie na nogi i piłem zdrowie Tadeusza 
Kościuszki jako naczelnika siły zbrojnej narodowej, a w tym z pistoletu 
wystrzeliłem, na co się też zaraz orkiestra odezwała. Obywatele wszyscy pili toż 
zdrowie, a potem pili zdrowie Jana Kilińskiego, naczelnika Księstwa 
Mazowieckiego. 
Na odgłos wystrzału mego król wysłał pana szambelana Strzębosza z 
zapytaniem się, dlaczego pod bokiem jego królewskiej mości wystrzał dany, 
gdyż być nie powinien. Ja odpowiedziałem szambelanowi to, żeśmy pili i 
pijemy zdrowie naczelnika Kościuszki, lecz wtenczas pili zdrowie moje. I 
powiedział królowi to: „Najjaśniejszy panie, obywatele będący na powinności 
pili zdrowie naczelnika Kościuszki, ale też jeszcze jednego naczelnika piją 
zdrowie — Księstwa Mazowieckiego, którego często unoszą w górę.“ 
Król nie wiedział, którego to jest, ale gdy max powiedzieli, iż to jest ten sam, 
którego Wasza Królewska Mość ze wzgardą przyjąć raczyłeś, król się równymi 
nogami zerwał, mówiąc: „Cóż to gadasz? i możeż to być ten sam?“ A gdy go 
zapewniono, król się bardzo zmięszał, mówiąc: „I cóż to ja nieszczęśliwy, 
zrobiłem? zapewne rozgniewałem jego osobę, a rozgniewałem i tych obywateli, 
którzy go otaczają.“ 
Rozkazał król prosić mnie do siebie, ale mu powiedziałem to, iż do króla nie 
mam żadnego interesu i że ja mając powinność, dopełniłem, com sobie od Rady 
miał zlecone, więc oddałem afront królowi, a potem kazałem grać piosneczkę tę: 
„Jeszcze Polska nie zginęła, kiedy my żyjemy“, itd. 
A gdy się dzień począł robić, rozkazałem obywatelom czterystu wystąpić do 
boju, a sam poszedłem zameldować królowi, iż mu sto ludzi zostawiam na jego 
zabezpieczenie, a że czterystu biorę na obronę. Król, widząc mnie przed oczyma 
swymi, począł mówić do mnie, ale ja odpowiedziałem mu, że nie mam czasu na 
próżno go tracić, ale muszę pójść dopełnić mego interesu, do którego 
obowiązany zostałem, a zrobiwszy lewo w tył, poszedłem od króla i zaraz 
zakomenderowałem na Podwale, na dobycie Igelströma. Ale się mocno bronili 
Moskale i częstokroć swoje dwie armaty wypychali, i ludowi szkodzili, a 

103 
najbardziej przez swoje otrąbywanie się, prosząc o kapitulacją. Ale że on chciał 
z królem kapitulować, ale my tego nie chcieli, tylko aby z Radą kapitulował, ale 
nie chciał, więc przez te uwodzenie po razy trzy Moskale nam najmniej sto ludzi 
zgubili. Alem ja uważał, że to było na zdradę naszą, ponieważ Igelström uprosił 
się jen. Mokronowskiemu i prezydentowi Zakrzewskiemu, którzy go pomiędzy 
lud nieznajomy wyprowadzili i dali mu uciec, o czym my się tu dowiedzieć nie 
mogli, ja się o tym aż w Rydze dowiedziałem, o czym niżej opiszę. 
Ale my nie wiedząc, jakby Igelströma prędzej dobyć, kazaliśmy go zapalić, 
więc porucznik Hauke, przyniósłszy dwa granatniki ręczne, a puściwszy one z 
ręki swej, zapalił pałac. Jednak Moskale nie uciekli, choć się nad nimi paliło, ale 
ja, nie mając już więcej cierpliwości, kazałem przynieść siekier kilkanaście i 
kazałem rozdać parobkom, aby bramy do tego pałacu wycięli, i tak się też stało; 
kazałem się pod samym murem suwać, a to dlatego, aby Moskalom było ciężko 
zabić, i tak szczęśliwie i zręcznie tam podeszli, że w kilka minut bramy obydwie 
wywalili, które były już drzewem zawalone, ale jedni drzewo uprzątali, a drudzy 
im przez głowy strzelali, a Moskale do piwnic się pochowali, a my skoro tylko 
drzewo cokolwiek uprzątnęli, tak zaraz „ura“ krzyknięto i na dziedzińce obydwa 
wpadliśmy, i tam zaraz złożono sztuk 400 broni ręcznej, i tyluż Moskali 
zabraliśmy do niewoli, których zaprowadzono do szkół pojezuickich, i samych 
oficerów wzięliśmy osób 60. Także odbiliśmy Stasia Potockiego i naszych przy 
nim oficerów piąci, i przy nich kapitana Daszkowa, który był komenderowany 
na zabicie Stasia Potockiego i przy nim tam będących i tych kazałem ich na 
rękach zanieść ludowi naszemu, jako dobrych i cnotliwych patriotów. Przy tym 
wzięliśmy armat osiem i bardzo wiele kul i prochu, gdyż tam w piwnicach robili 
sobie ładuniki. Także rozsiekali tam na dziedzińcu żołnierza moskiewskiego, 
który przy złożeniu broni wypalił do hajduka królewskiego i zabił go. Za to go 
lud w drobne kawałki rozsiekał i jego ciało po dziedzińcu rozrzucono. A w tym 
lud, będąc bardzo roizfukany, wpadli zaraz na pierwsze piętro i tam zastali 
kredens srebrny upakowany, do szczętu wszystko zabrali, tak wypróżnili 
wszystkie kąty, że i najmniejszej rzeczy nie zostało. Ale plądrując tam po 
wszystkich pokojach, znaleźli jednego oficera ukrytego, którego pospólstwo 
wziąwszy, chciało go zabić, ale ja wtenczas nadszedłem i nie dałem go zabijać, 
alem. go wziął do niewoli. Ale prowadząc go z sobą, aż ten oficer, 
wywdzięczając się za udarowanie mu życia, rzekł do mnie te słowa: „Pastojtie, 
ja wam skażu, kuda same dieńgi.“ A ja kazawszy go wrócić i on nam pokazał, 
gdzie była kasa Igelströmowska, a że były drzwi żelazne, więc kazałem 
przynieść siekier i drzwi orne wybili, aż tam było beczek sześć samych talarów 
holenderskich i siedem beczek rubli srebrem, i sześć baryłek złota, które ja zaraz 
kazałem zabrać na Ratusz. Ale że mnie lud bardzo prosił, aby im też dać 
korzystać z tego łupu, więc ja kazałem we dwóch beczkach po kawale dna 
wybić i jedną beczkę kazałem wytoczyć z talarami na ulicę Miodową, a drugą 
na Podwale, i też beczki kazałem taczać, aby się wszystkim dostało, lecz tego 
bardzo żałuję, poniewiaż przez łakomstwo kilka się ludzi zabiło. A ja kazałem 

104 
siedem beczek rubli i cztery beczek talarów, i sześć baryłek złota zanieść na 
Ratusz, w czym bardzo wielką pomoc zrobiłem, gdyż wojska nasze płatnymi nie 
były, a kasy nasze polskie tak mocno wyniszczone były, że w nich tylko było 
6000 złotych. Takowe pieniądze z kas naszych były to częścią przez Moskali 
zabrane, a częścią też przez samego króla i częścią też przez panów ministrów i 
innych panów naszych, bo gdyśmy byli od Rady delegowani do obliczenia 
kasjera Biernackiego, to nam okazał tylko 6000 złotych, więc i o czymże tu było 
z nieprzyjacielem wojnę prowadzić? 
Dnia tegoż piątkowego 18 IV dobyli nasi, jak cywilni, tak wojskowi, pałac 
Krasińskiego i ogród, i teatr, gdzie się Moskale byli zatarasowali, także i ogrodu 
gdańskiego, i od Bazylianów to prawie sami obywatele dobyli, ponieważ się 
żołnierze bardziej ubiegali za zdobyczą jak za zwycięstwem. I już przyszło do 
tego nieposłuszeństwa, że żołnierze swoich oficerów nie bardzo słuchać chcieli, 
a nam najwięcej o to chodziło, aby jak najprędzej Moskali uprzątnąć, gdyż 
potrochami ludzi zabijali, a nawet żaden obywatel nie był pewnym, ponieważ 
Moskale ognie podkładali i granaty z rąk swoich na domy rzucali, w czym żaden 
życia swego nie był pewnym. Ale, dzięki Bogu, o godzinie 7 wieczór dobyli z 
Leszna i z kadeckich koszar, i zza Bernardynków, i tak szczęśliwie 
ukończyliśmy tu w Warszawie. 
Lecz Praga to jeszcze nie była ukończona, ponieważ most był rozwiedziony i 
sukursu im dać nie było można, a Moskale nam i z Pragi bardzo wiele szkodzili, 
gdyż nam wiele łudzi na tarasie zamkowym wybili, a pod Bernardynkami 
bardzo szkodzili, kartaczami z armat walili, a po nadwiślu to ani się pokazać nie 
było można, tak zręcznie nam szkodzili. To prawda jest, że nasi, postawiwszy 
armat trzy na tarasie, dopiero ich urywali, ale jednak wkrótce zabrakło im 
ładunków, więc dopiero Moskali trzepali i resztę ich do niewoli wzięli. Potem 
komisarz mostu rozkazał łyżwy sprowadzać i most uregulować, więc prażanie 
przyprowadziwszy swoich jeńców Moskali w Krasiński dziedziniec, a tam 
żołnierz moskiewski wydarłszy jednemu prażanowi pałasz i uderzył go w 
głowę, i zabił go. W tym (prażanie, widząc tak zuchwałych jeńców zaraz 
wszyscy, porwawszy się do pałaszów, i dla jednego wszystkich rozsiekali. Tan 
smutny widok bardzo przejął serca ludzkie, bośmy długo w sercach naszych nie 
byli spokojnymi, co widząc nasze żony bardzo płakały. Ale nie koniec na tym, 
gdyż znowu tegoż dnia, to jest w niedzielę [20 IV], przysłali raport z arsenału, iż 
tam jest bardzo niebezpieczno, że bardzo wiele było jeńców moskiewskich, 
którzy, siedząc tam, nie po cichu, lecz głośno gadali, iż się wybiją i Polaków 
wyrzną. Więc dlatego też Rada tych jeńców rozkazała przeprowadzić na 
Miodową ulicę, do Borcha pałacu. A w tym rozkazał prezydent, aby połowa z 
obywateli, a połowa z wojskowych na przeprowadzenie komenderowanych 
było, a gdy tamże do arsenału poszli, stanęli dwiema rzędami i poczęli Moskali 
stamtąd wyprowadzać, gdzie czterysta ich wyprowadzili. I przyszli już z nimi na 
Miodową ulicę, a wtem dwóch Moskali wyrwawszy jednemu pałasz, a drugiemu 
zza pasa pistolet i krzyknęli na drugich żołnierzy, aby każdy z nich brał się do 

105 
obrony, i ci dwaj żołnierze, zaraz jeden Polaka przestrzelił, a drugi kilku rąbnął, 
a widząc to, że się wszyscy porywają, zaraz ich wszystkich rozsiekli. Ten 
przypadek tak nas mocno zraził, żeśmy już żadnemu Moskalowi wierzyć nie 
chcieli, ponieważ wszyscy okrutnie zuchwałymi byli, w czym my później 
doszliśmy, że tych samych żołnierzy buntowali od panów dworzanie, jak się to 
tu niżej pokaże. 
Nie mogę ja tu tego zapomnieć, co żądał od nas król pruski, gdyż przysłał do 
nas swego kuriera, z zapytaniem się Rady o to, czyli rewolucja jest razem z 
królem, czyli bez króla. Rada Narodowa sama jeszcze dobrze nie wiedziała o 
tym, czyli król jest za narodem, czyli też jest przeciwko narodowi, więc chcąc 
się Rada przekonać przy tej okazji, przeznaczyła nas za deputowanych osób 
cztery, to jest: pana posła Dzieduszyckiego, pana Mostowskiego, pana Wulfersa 
i mnie, Kilińskiego, z zapytaniem się króla, co on w tej mierze nam odpowie. 
Rada to tylko nam przykazała, abyśmy go w ręce nie całowali, po drugie, 
abyśmy z nim w dyskursa się nie wdawali. A odebrawszy taki rozkaz, poszliśmy 
do króXa i tam stanąwszy kazaliśmy się przez szambelana zameldować. Król 
zaraz nas kazał do siebie wpuścić, a stanąwszy przed nim, najpierw pytał się nas 
po jednemu, jak się kto z nas nazywa, a gdyśmy mu powiedzieli, tak zaraz pytał 
się, czego od niego potrzebujemy. Odpowiedzieliśmy mu te słowa: 
„Najjaśniejszy Panie! Rada Najwyższa Narodowa przysłała członki swoje do 
Waszej Królewskiej Mości z zapytaniem się, czyli Wasza Królewska Mość 
jesteś z nami, czyli jesteś przeciw nas.“ Król nam odpowiedział to, że: „Jestem z 
wami.“ „A zatem prosiemy Waszej Królewskiej Mości dać nam to na piśmie, 
abyśmy wiedzieli, jak my mamy odpowiedzieć królowi jegomości pruskiemu, 
który uczynił do nas swe zapytanie: czyli król jest z nami, czyli my przeciw 
królowi jesteśmy?" Król odpowiedział te słowa: „Czyliż już król pruski nos 
swój do nas wtyka? i czyliż mu się jeszcze Warszawy chce? Kiedyż się on naszą 
pracą nasyci? O, biadaż to jest łakomemu; kiedy kto łakomo je, to czasem nadto 
rzyga, tak i jemu będzie.“ Pan poseł Dzieduszycki odezwał się do króla: 
„Najjaśniejszy Panie! Mówisz Wasza Królewska Mość te słowa, że jesteś z 
nami, lecz my tego nie widziemy, bo kto tylko jest, to wszystko pracuje z nami i 
łączy się z nami, my powinniśmy dla ojczyzny wspólnie wszystkie trudy 
ponosić, lecz Wasza Królewska Mość na to zasypiasz spokojnie i okiem 
obojętnym na to patrzysz. Królu! czas jest szczerze być z nami, bo nad czymże 
panować będziesz, gdy ci kraj zabiorą? A Wasza Królewska Mość śpisz, 
potrzeba jest wziąć się szczerze za ręce i krwią odkupować ziemię naszą, bo do 
rządzenia jesteśmy, lecz do obrony to nas nie masz." Król na to odpowiedział: 
„Dobrze mówisz, mój kochany, lecz dla mnie nie masz pory.“ My widząc to, iż 
król nie myśli być z nami, więc prosiliśmy, by nam dał na piśmie. I dał nam 
odpowiedź taką: „Donoszę Waszej Królewskiej Mości, że jestem z narodem 
moim“, i podpisał: „Poniatowski“. A my, odebrawszy takowe pismo, 
powróciliśmy do Rady i za' raz Rada dała swoją odpowiedź przez tegoż samego 
kuriera, który gdy od nas wyjechał, tak zaraz wojsko pruskie podstąpiło nam 

106 
pod same gwardiackie koszary. A nam gdy o tym doniesiono, tak zaraz Rada z 
miejsca swego minie komenderowała, abym to odparcie Prusaków dopełnił, a ja, 
wyszedłszy z Ratusza, kazałem mały alarm zrobić, a to dlatego, że już późno w 
noc było, gdzie się już obywatele do domów swoich rozeszli, ale usłyszawszy 
alarm zaraz wszyscy pod broń wystąpili. Gdy już obywatele wszyscy pogotowiu 
byli, ja zaraz 'rozdysponowałem, aby jedna część poszła do rogatek 
powązkowskich, a druga do koszar artylerii, a trzecia do rogatek marymonckich, 
a ja wprost do koszar gwardii koronnej, aby Prusaków można było wziąść we 
trzy ognie. A że bardzo ciemno było, musieliśmy czekać, aż dzień się zrobi, 
abyśmy mogli obaczyć, jakie są siły Prusaków. Więc my porobili na nich 
zasadzki, a gdyśmy już ich dobrze rekognoskowali, tak zaraz obces uderzyliśmy 
na nich i tak się nam szczęśliwie udało, że Prusacy wpadli we dwa ognie, 
konnica wpadła na nasze armaty, a jegry wpadli na nas samych obywateli, 
gdzieśmy na placu mieli 1800 zabitych, 113 było rannych, a reszta uciekła. 
Więc to takie przywitanie od nas mieli Prusacy, a nie widząc żadnego tam 
niebezpieczeństwa, zabraliśmy broń i patrontasze, i pałasze, sami o godzinie 9 z 
rana powróciliśmy do Warszawy i Radzie raport z czynności naszej zdałem. 
Przynieśliśmy także kilka spancerzy od szyjej do pasa, które były z grubej 
blachy angielskiej zrobione. 
OPIS O IGELSTRÖMIE, JAK Z WARSZAWY UCIEKAŁ 
W dzień piątkowy przed Wielkanocą, gdy się już był Igelström trzeci raz 
otrąbował, chcąc z królem naszym kapitulować, ale Rada na to mu pozwolić nie 
chciała, tylko żądała po nim tego, aby z Radą kapitulował, Igelström wadząc to, 
że on na swojej kapitulacji z Radą bardzo źle wyjdzie, użył on zdrady, która mu 
się bardzo dobrze udała. Czytelniku! zaczym ci opiszę tęż zdradę, muszę ci 
wprzód powiedzieć, że nasza Rada była to dla nas zdrada. Biada to temu 
monarsze, który się wielkimi osobami obkłada, gdyż ci ichmoście ani monarsze, 
ani krajowi swemu dobrze nie życzą! My, co dopiero zaczęliśmy się na mowo 
odradzać i obraliśmy niby Radę, a my trafili na zdradę, która nastąpiła w ten 
sposób. A najprzód my, dobrze myślący w tej Radzie, umyśleliśmy sobie przy 
tej kapitulacji Igelströma, aby wymóc na nim, iżby on wojskom swoim wydał 
kontraordynanse, aby wojsko moskiewskie z kraju polskiego ustąpili aż do 
rosyjskich granic. A gdybyśmy byli to na nim wymogli, moglibyśmy przez ten 
czas skompletować naszego wojska do tego, cośmy go już mieli, najmniej sto 
tysięcy, a potem chcieliśmy wysłać do imperatorowej pełnomocnych posłów do 
traktowainia z nią o pokój, a przy tym chcieliśmy, aby nas z gwarancji uwolniła 
i aby z nami zawarła alians offensive i defensive wieczysty. A my jej, Polacy, za 
takowe dobrodziejstwo chcieliśmy jej odstąpić Pobeireż, Podoł i Ukrainę, na 
którą Moskwa zawsze dybała, a potem za tę szkodę, którą Moskwa utraciła w 
Polszcze przez rewolucją, chcieliśmy wojsko skompletować naszymi ludźmi i 
do Peterburga one odesłać, a z królem pruskim za wzgardę nam uczynioną 

107 
wojnę rozpocząć, ale się nam taż sztuka wcale !nie udała, a to przez zdradę, 
którą tu opiszę. 
A gdy trzeci raz Igelström się kazał otrąbić, dano nam znać o jego intencji, że 
on chce kapitulować. Rada zaraz wyznaczyła do tego kapitulowania samego 
pana prezydenta Zakrzewskiego i pana komendanta Mokronowskiego. Ci to 
dwaj ptaki, poszedłszy do niego, rozkazali przez ten czas nie strzelać, w czym 
wszystek lud był posłuszny, i przestano strzelać. Igelström, widząc, iż z królem 
kapitulować nie może, więc uprosił się tym dwom ptakom, aby go z pałacu jego 
wyprowadzili. I tak się też stało. Ja sam widziałem moimi oczyma, że ich do 
pałacu poszło dwóch, a na powrót z pałacu wyszło ich trzech. Igelströma 
przebrano w surducie granatowym, w kapeluszu napuszczonym na oczy, i zaraz 
go wypuścili pomiędzy lud nieznajomy. Igelström udał się w tą uliczkę koło 
teatru, a tam było kilkadziesiąt moskiewskiej konnicy, więc mu podali konia i 
on uderzył na przebój, i ta sztuka się jemu udała, bo, choć w dziewięć koni, 
uciekł z Warszawy, i to na rogatki marymonckie. A tam wpadłszy do młynarza i 
kazał sobie dać jeść, a podjadłszy rozkazał sobie pożyczyć młynarzowi 
pieniędzy. Młynarz, będąc w wielkim strachu, a nie mając żadnej pomocy, 
musiał mu dać 500 dukatów. 
Igelström, zabrawszy pieniądze, zaraz ruszył do króla pruskiego, prosząc dla 
siebie o dany mu sukurs, ale mu król pruski tego odmówił, gdyż bez wiedzy 
monarchini pomocy dać nie chciał. A będąc wezwany do swojej monarchini, 
Igelström powiedział przed nią, że mu w Warszawie żołnierzy po kwaterach 
wyrznęli, a choć to nie było prawdą, gdyż żadnego Moskala na kwaterze nie 
zabito, bo się Moskale jak lwy bili. 
W tym pan prezydent i Mokronowski powrócili od Igelströma i powiedzieli, 
że woli zginąć jak z Radą ma kapitulować, ale tego nie powiedzieli, że go 
pomiędzy sobą wypuścili, a nam całkiem plan popsuli, tak dalece żeśmy już do 
końca trafić nie mogli. O tym wypuszczeniu jego dopierom się dowiedział w 
Rydze, od samego Igelströma. O, gdybym to wtenczas był się dowiedział, 
zapewnie nie byliby nam te dwa ptaki bezkarnie uszli. Igelström tak dobrze ode 
mnie był obstawiony, że nigdy nie byłby nam uciekł, chybaby na jednych 
skrzydłach. Ale to była zdrada dla nas poczciwych uczyniona i dlatego też 
wojska pruskie tak prędko pod Warszawę podstąpili, a i te nam szkodzili. 
OPIS NA POCHWAŁĘ WSZYSTKIM WOJSKOM NASZYM 
Nie rozumiem, jak mam tu pióro ściągnąć na pochwałę wszystkim, oficerom 
naszym, w których prawdziwie sama cnota, sam tylko patriotyzm serca ich 
powodowało, albowiem dążyli oni jednostajnie do jednej chwały rycerstwa. Ci 
to mówię oficerowie, którzy nie mieli przed oczyma swymi, jak tylko jednego 
Boga i męstwo, którzy nie lękali się wielości nieprzyjaciela, tylko pytali się, 
gdzie są nasi nieprzyjaciele. O ojczyzno nasza! jakże się możemy chlubić tobą, 
że nam wydajesz z łona twego walecznych rycerzy, którzy nie tylko na swojej 

108 
ziemi stali się mężnymi, ale też może was pochwalić prawie trzy części Europy! 
Możeżli wam zarzucić kto, żeście szli za łupem nieprzyjaciela? — pewno nie. 
Oto ja winszuję wam tej tak zbawiennej chwały, którzyście jej doszli, i chlubnie 
imiona wasze w potomne wielki w księdze zapisane będą; oto ja, Kiliński, 
współpracownik wasz i naoczny świadek czynności waszej, daję wam te 
chlubne zaświadczenie i to przysięgą moją stwierdzić mogę, jako oczyma moimi 
tęż waszą gorliwość i pracę waszą widziałem, i gdyby to było w możności 
mojej, oto bym wystawił na wieczną pamiątkę kolos z imionami i nazwiskami 
waszymi i przyozdobiłbym złotymi literami, i dałbym wam ozdobny laur 
chwały wiecznej. 
Do was to mówię, mężni oficerowie z gwardii (pieszej] koronnej, wielmożni 
dwaj bracia Melfortowie, Derengowski, Gąsiorowski, Ostaszewski i inni, 
których tu imion nie kładę, bo ich nie pamiętam, ciż to są u mnie nazwani 
waleczni mężowie z niższego sztabu oficerowie. Nie dajęż ja tu żadnej 
pochwały pierwszego sztabu oficerom gwardii, z którymi potrzeba było 
pierwszą potyczkę odbyć jak z nieprzyjacielem, jakim się okazał być pan! 
pułkownik Brodowski, który do boju wystąpić nie chciał ani też sztandarów 
wziąć nie pozwolił, ten to podły próżniak, który nam przez kilkanaście lat darmo 
pensją pożerał Nie dosyć na tym, miał on jeszcze i więcej kolegów swoich, 
którzy tylko próżno miejsce cnotliwym zawalali, którym warto było z tym 
panem Brodowskim dać im ruadgrodę na szubienicy, którzy służąc w Polszcze, 
szydzili z Polaków, czemuż tu daję jak największe pochwały tym, którzy je 
sobie zasłużyli, a hańbę tych, którzy ich nie są warci. 
A teraz obracani mową moją do was, mężni i nieustraszeni oficerowie od 
artylerii, wielmożni majorowie Pierściński, Górscy dwaj bracia, kapitanie 
Roppie, poruczniku Laskowski, poruczniku Dzierzbicki i inni, których nazwisk 
nie pamiętam. Także z pułku Działyńskiego: wielmożny pułkowniku Haumanie, 
majorze Zaydlicu, kapitanie Zaydlicu, kapitanie Mycielski, zgoła cały wyższy i 
niższy sztabie oficerów, których wieczna pamiątka po was trwać będzie! A teraz 
do ciebie się obracam, wielmożny pułkowniku Zieliński, kawalerze ułanów, tyś 
to był u mnie jedyny, któregom ja o godzinie dwunastej w nocy przed samym 
powstaniem namówił. Tyś ta był ostatni do namowy, lecz pierwszy do boju, z 
całym pułkiem swoim, i przed tobą wszystko legło lub pierzchać musiało, 
oddaję ci wieczną sławę. 
Także do ciebie, prześwietny sztabie kawalerii Mirowskiej gwardii, wam to 
oddać potrzeba największą sprawiedliwość: wielmożny majorze Kosmowski, 
poruczniku Strzałkowski i wam wszystkim oficerom natenczas będącym, za 
wasze popisanie się przed Bramą Żelazną, najpierwsze wasze rozpoczęcie 
rewolucji, gdyż wszyscy wojskowi za waszym przykładem poszli. 
Także i do was obracam, wspaniali indzinierowie, mowę, a osobliwie 
wielmożny pułkowniku Bogucki i poruczniku Kubicki, za wasze nieustraszone 
męstwo i cierpliwość waszą na Pradze ponoszoną. Więc wspólnie wy doszliście 
chwały i pamiątki wiecznej, i dlatego też, w imieniu wszystkich obywateli, 

109 
składam wam wszystkim oficerom wieczny zaszczyt i sławę, a za pracę waszą 
niech wam zapłaci ten Pan, który okręgiem świata całego kieruje! 
DALSZY CIĄG NASZEJ CZYNNOŚCI 
Jeżeli oddałem sprawiedliwość wszystkim wojskowym, także jestem 
zmuszony rówinie oddać sprawiedliwość i obywatelom miasta stołecznego 
Warszawy, którzy, widząc oczywisty upadek ojczyzny naszej, zmuszeni byli 
wziąć się do oręża, abyśmy nie weszli w taką reputacją, jak weszli Żydzi w 
Jerozolimie, przy rozbiorze kraju swojego. Dlatego daliśmy z siebie przykład, 
jak być mężnym, aby dawać odpór najezdnikom ziemi naszej, na których my 
próżno pracować musieli, a za naszą pracę ruskie odbieraliśmy dla siebie 
nadgrody. Więc przez to daliśmy się (poznać królowi, jak on ma mężnie 
poczynać w królestwie swoim. Bo prawdziwie powiem, że nam w pochwie 
żelazo zardzewiało, i dlatego też widząc nasi sąsiedzi u nas opieszałość wzięli 
nas za łeb. 
Przy pierwszym rozbiorze kraju naszego król wcale nic nie mówił, przy 
drugim toż samo, a przy trzecim rozbiorze wydał książkę pod tytułem: Lepiej 
piórem, lecz nie orężem wojną toczyć. Otóż to króla mężnego mieliśmy, przy 
którym upaść musieliśmy, a choć szczerze obywatele dawali się poznać królowi 
w czasie konstytucji 3 maja, jak nam jest wojna potrzebną, gdyż nas już wstyd 
był, iż wszędzie nas za granicą kpali, iż gnuśni jesteśmy, więc dlatego 
podnieśliśmy tęż rewolucją, którą my, obywatele, więcej jak wojskowi 
robiliśmy, pokazując to, że możemy dać odpór nieprzyjaciołom naszym. I czyliż 
nam kto zgani nasze powstanie? Wszakże w Paryżu była rewolucja, lecz wcale 
nie taka. Myśmy tu nikogo niewinnego nie zgubili i król nasz był żywy, a choć 
nas Francuzy namawiali na zgubę jego, a tegośmy nie uczynili i święcie jemu 
przysięgę wierności dotrzymaliśmy. Bo jeżeli podnieśliśmy oręż, tośmy go 
podnieśli na odbicie krajów naszych, i dlatego też w całej Europie nie ma nam 
nicht za złe, i nawet mieć nie może. 
W Paryżu dlatego była tyrania, aby słabsi wydarli majątki mocniejszym, 
czyli bogatszym, a my komużeśmy je wydarli? Otośmy własne majątki nasze 
potracili chcąc dać tym pomoc, którzy nami rządzić nie umieli. Obywatele 
Warszawy zawsze byli wspaniali i mężni, i na krzywdę ludzką niełakomi, 
dlatego im oddaję największy szacunek, a osobliwie panu Józefowi 
Sieralkowskiemu, który równie ze mną szczerze dokładał swego starania o 
polepszeniu bytu ojczyźnie naszej. Ja to, co piszę o cnocie obywateli, to tylko 
piszę tymczasowo, gdyż później oddam im daleko więcej pochwały, gdyż ją 
sobie sprawiedliwie zasłużyli, jak się to tu niżej pokaże. 

110 
DALSZY CIĄG CZYNNOŚCI NASZEJ 
Gdy te pukanie po Warszawie się uspokoiło, więc ja ciągle siedziałem w 
Radzie Narodowej, z której zaraz wysłaliśmy pana Zielińskiego, posła, z 
zawiadomieniem do Wilna, że już się u nas (powstanie zrobiło, co też i tam w 
krótkim czasie nastąpiło. Potem zaraz Rada wybrała królowi do asystencji 
adiutantów czternastu, szesnastu ze samych obywateli, w mundurach 
municypalnych, wszystkich bardzo zdatnych. Mnie także Rada wybrała do 
Wydziału Skarbowego i pana Zajączka, pana Horaina i ks. Kołłątaja na 
prezydującego nam dała. Także byłem w Wydziale Żywności i w wydziale 
Bezpieczeństwa. Ale mało na tym, jeszcze mnie Rada wybrała do Komisji 
Paszportowej i na prezesa loterii, i na prezesa w Komisji Dyplomatycznej i pana 
kupca Tauberta, i pana antreprenera Bogusławskiego, i pana Wulfersa, a to do 
zrewidowania jego całej kancelarii, to jest po Igelströmie, pozostałej tu w 
Warszawie. 
A gdy już byłem obrany, zaraz podobierałem sobie na zastępców osób 
bardzo zdatnych, na których się bezpiecznie spuścić można było, gdyż rzeczą 
było nigdy niepodobną, abym ja sam mógł dać radę tej czynności, która na mnie 
narzuconą była, ale gdym się już uregulował, tak wszystko u mnie bardzo w 
porządku szło. Ale widziałem potrzebę nieuchronną w Komisji Dyplomatycznej, 
aby sekret był zatrzymany, więc ułożyłem rotę przysięgi i kazałem ją przed sobą 
wykonać, którą wykonał pan Taubert, kupiec i bankier warszawski, drugi pan 
antreprener Bogusławski i trzeci pan Wulfers, członek Rady Narodowej. 
A gdy już od nich odebrałem przysięgę, tak zaraz przepisałem im 
organizacją, jak się oni rządzić mają, iżby nie wprost szło do Rady, ale aby szło 
wprzódy do mnie, a ode mnie dopiero ja sam na Radzie raport czyniłem. Także 
nakazałem moim kolegom, aby gdy znajdą dokument jaki ważny w papierach 
Igelströmowskieh, aby mi go natychmiast komunikowali, czyli co król brał, 
czyli posłowie na sejmie grodzieńskim brali, to wszystko ja wprzódy wiedzieć 
powinienem, a dopiero ja z tego listę układałem i to osobno w księgę na to 
sporządzoną [wpisywałem], a osobno listę dla swojej wiadomości; bo z tej listy 
mojej aresztowałem, którzy posłowie za podpis na rozbiór kraju prezenta brali. 
A gdy który co wziął, tak zaraz ja miałem zlecenie od Rady — aresztowania 
jego osoby. 
OPIS ARESZTOWANIA BISKUPA KOSSAKOWSKIEGO I 
OŻAROWSKIEGO 
W dzień Wielkiej Soboty [19 IV] o godzinie 4 z rana posłałem obywateli 
dziesięciu i wojskowych tyleż drugie, aby aresztowali biskupa Kossakowskiego 
i Ożarowskiego hetmana, których jeszcze zastali śpiących. A gdy weszli do 
biskupa Kossakowskiego, zaraz mówili do niego te słowa: „Biskupie! wstawaj 
czym prędzej, a zrób przygotowanie do rezurekcji, albowiem dziś z kolei 

111 
wypada na ciebie celebrować, ale abyś wiedział gdzie, toć ci powiemy.“ Biskup 
ciekawy będąc, gdzie on celebrować będzie, dali mu odpowiedź, że w parafii 
przy Mostowej ulicy. Biskup pyta się o to, jak się zowie ten kościół. Odbiera 
odpowiedź, że: „To jest prochownia, czyli dom poprawy, gdzie ty dziś 
celebrować będziesz.“ Biskup na to odpowiada, że tam podobno aparatów nie 
potrzeba, ale pyta się, czyli asystencja dla niego będzie. Dają mu odpowiedź, że 
asystencją, i bardzo zdatną, mieć będzie, jako to: om pierwszy, drugi hetman 
Ożarowski, trzeci Zabiełło, czwarty Ankwicz, co biskupa prowadzić będą, to 
tych bardzo wielu będzie. Biskup odpowiada to, że jest bardzo niedyspozyt i że 
jest chory i nie widzi się zbyt zdatnym, ale że na swoje miejsce poszle swego 
kanonika, który go we wszystkim wyręczać będzie. Dają mu odpowiedź, że to 
bez biskupa być nie może i że to jest próżna jego ekskuza i: „Wstawaj waćpan i 
jak najprędzej ubieraj się!“ 
Biskup wziąwszy w rękę dzwonek i w niego zadzwonił, a gdy mu jego lokaj 
przyszedł, rozkazał mu zawołać do siebie doktora, aby go wprzódy opatrzył, 
mówiąc do nich to, że on ma taką chorobę, że bez opatrzenia być nie może, a 
gdy go się zapytano, co to za choroba taka, że bez doktora obejść się nie można, 
odpowiedział im, że ma terno. A w tym zawołano na niego: „Zbrodniarzu! już 
przebrałeś swoją miarkę, pójdź co prędzej, a nie nudź nas!“ A żołnierz jak go 
urznie płazem pałasza, to biskup zrozumiał to, iż piorun mu trzasł, i zaraz się 
zerwał równymi nogami, a wziąwszy na siebie szlafrok z futrem i pantofle na 
nogi, i więcej nie dali mu się ubierać, i tak porwawszy go zaraz zaprowadzili do 
prochowni, ale tak mocno był zapaskudzony, iże patrzeć na koszulę i gatki nie 
było można. 
Co się zaś tyczy hetmana Ożarowskiego, ten był dyskretnie aresztowany, 
ponieważ oficer przyszedłszy jeden i obywateli dwóch, zastali go na łóżku 
leżącego, a już przy nim żadnej warty nie było, więc oficer powiada do niego: 
„Hetmanie, wodzu naczelny! oto ja przyszedłem do ciebie z raportem donieść 
mu, iż jesteś aresztowany.“ Ożarowski odpowiada te słowa: „Wiem ci ja, 
wiem“, ale się często spogląda na swoje pistolety, ale obywatel uważając to, że 
on ma gust dorwać się do pistoletów, zaraz je wziął do siebie, mówiąc do niego 
to, że: „Już nie czas bronić się, ale potrzeba było w Grodnie bronić się, a teraz 
pójdź do aresztu, wieleś ty razy aresztował, choć niewinnie, a teraz też sam 
aresztowany będziesz.“ Ożarowski pytał się, gdzie go poprowadzą, czyli do 
Zamku, czyli też na Krakowskie Przedmieście, ale mu odpowiedział obywatel, 
że ani tu, ani tu, ale do prochowni będzie zaprowadzony. Ożarowski odpowiada: 
„Alboż to ja złodziej, abym jak złoczyńca był zaprowadzony do prochowni? tam 
ja pójść nie myślę.“ Obywatel mu odpowiada to: „A czyliż ty jeszcze mało 
kradłeś i czyliś jeszcze mało wziął za podpis rozbioru kraju? i gdyby choć 
cząstkę złodziej ukradł, to byłby powieszony, a tyś jeszcze order dostał, więc nie 
dysputuj więcej i ubieraj się.“ .Ożarowski odpowiada: „Któż to jest, co mnie 
każe aresztować?“ Odpowiada mu obywatel: „Oto cię każe aresztować szewc.“ 
Ożarowski odpowiada: „Ach, dla Boga, cóż to za wzgarda, że szewc wziął 

112 
przewagę nade mną? ale bojąc go się, muszę pójść z wami.“ A wziąwszy 
szlafrok na siebie i mówi: „Jeżeli do prochowni pójść mam, to tam lepszego 
ubioru nie potrzeba.“ Ale pytał się o to, czyli tam jest kto więcej, a gdy mu 
powiedzieli, że tam już jest biskup Kossakowski, tak zaraz począł się okrutnie 
śmiać, mówiąc to, że: „Przynajmniej będzie mnie miał kto błogosławić, ale któż 
wie, jeżeli nie na szubienicę, ale podobno my oba pójdziemy.“ A w tym, 
wziąwszy kapelusz na głowę, mówił: „Pójdźmyż już, aby tam jak najprędzej 
stanąć.“ 
A gdy już przyszli do prochowni, prosił tylko o to, aby razem był osadzonym 
z biskupem Kossakowskim, ale gdy go tam wprowadzono, tak się mocno zaczął 
śmiać, że aż na ziemię upadł, mówiąc do niego: „I tyś tu? czyli ty mnie 
przewodniczyć na szubienicę nie będziesz? Ach, braciszku, jakże to jest dobrze 
mieć równych kolegów sobie!“ Ale biskup wcale nic nie odpowiedział. A w tym 
obywatele i wojskowi ustąpili z prochowni i mnie raport ze wszystkiego zdali, a 
ja znowu Radzie zdałem. Radia już była wygotowała dla minie rejestr do 
aresztowania osób, ale dłuższy jak litania do wszystkich świętych i kazała tych 
ptaków aresztować. 
OPIS O BISKUPIE MASSALSKIM I MARSZAŁKU MOSZYŃSKIM 
Gdy mi Rada dała zlecenie i moc aresztowania wszystkich wykraczających, 
musiałem się bardzo rozśmiać, bom sobie pomyślał, czyli też ja i tej Rady 
aresztować nie będę, ponieważ mnie aż nadto zaufali. Alem ja się na ich 
polityce nie bardzom pomiarkował, dlaczego oni tylko mnie na 
niebezpieczeństwa wystawiali, alem się wkrótce dowiedziałem, iż te panicze 
dlatego mnie do wszystkiego używali, abym ja dał się każdemu we znaki, i 
dlatego gdy oni zbłądzą, to na mnie całą winę zwalą, a za uchybieniem 
czegokolwiek to mnie z Rady wyrzucą. 
I takaż to ich maksyma była. Ale ja wziąłem silę na inny sposób, poznawszy 
ich intrygę, jaka się tu później okaże, ja nim się wziąłem do tego aresztowania, 
żądałem od Rady na piśmie upoważnienia, a gdym go dostał, już daleko 
śmielszy byłem. A najprzód poszedłem do pałacu do ks. biskupa Massalskiego 
chcąc go aresztować, lecz go nie zastałem, a skorom się zapytał, gdziebym go 
zastał, odpowiedziano mi, że on i jada, i sypia u króla w Zamku, więc ja 
poszedłem do Zamku. Ale on był u króla, a gdym go kazał prosić do siebie, nie 
chciał do mnie wyjść. Ja będąc rozgniewany poszedłem do króla i prosiłem go, 
że ja mam zlecenie od Rady aresztowania biskupa, i czyli na to pozwoli król 
jegomość lub też nie. 
Król mi odpowiada, że jego wziąć nie broni, a skoro to król wymówił, tak ja 
zaraz przychodzę do biskupa, a oddawszy mu ukłon, rzekłem do niego: 
„Darujesz mi, wasza książęca mość, iż mam zlecenie od Rady Narodowej, aby 
księcia pana aresztowałem.“ Pytał mi się: „Za co mam być aresztowany?“, 
odpowiedziałem mu, że tego nie wiem, lecz że mam takie zlecenie. Pytał się 

113 
mnie, gdzie go zawiozę. Powiedziałem mu, że do Brühlowskiego pałacu. Książę 
zaraz poszedł ze mną i wsiedliśmy do karety, i pojechaliśmy do Brühlowskiego 
pałacu, i tam go osadziłem, rozkazałem mu przynieść pościel i to, co mu tylko 
było potrzeba, a potem udałem się do marszałka Moszyńskiego. A gdym tam 
przyjechał, kazałem się meldować, że chcę marszałkowi oddać moją wizytę, aż 
odbieram rezolucją negative taką, że pan nie przyjmuje żadnej wizyty. Ja 
powtórnie proszę, abym się mógł widzieć z nim, on powtórnie odpowiada, że 
nie wpuszcza i naprzykrzonych każe wybić i wypchnąć, ja trzeci raz posyłam do 
niego, prosząc o wolne mnie wpuszczenie, bo jeżeli pan marszałek pójść do 
siebie nie pozwoli, to ja bez wszelkiego pozwolenia pójdę i niegrzecznie się z 
sobą rozmówiemy. 
Aż lokaj, powróciwszy od swego pana, odpowiada te słowa, że: „Kto tylko 
wchodzić zechce do pana mego, to strzelać każe i sam będzie.“ Ja, będąc 
rozgniewany, natychmiast kazałem żołnierzom przyjść i najpierwej mu ludzi 
wszystkich zabrać, a potem kazałem raptownie we drzwi uderzyć, i to tak silnie, 
że obydwie połowy drzwi z hakami wyleciały, a w tym pana marszałka zaraz 
złapaliśmy, przed którym leżało kilka broni nabitej. Brioń zaraz zabraliśmy, a ja 
mówię do marszałka te słowa: „Jak widzę, toś waćpan, jest bardzo wielki 
despota, kiedy do siebie puszczać nie chcesz, i dosyć jesteś mężny do boju, ale 
tylko w pokoju, lecz onegdaj i wczoraj wcaleśmy cię do obrony nie widzieli; 
teraz może waćpan powiesz, iż cię rozbójniki, naszli, którzy cię chcą zrabować z 
tych pieniędzy, któreś za podpis rozbioru kraju wziął, ja zaś ci powiadam, 
marszałku, żeśmy po to nie przyszli, tylko mu donieść o tym, żeś jest 
aresztowany, i którego ja zaraz proszę z sobą.“ 
Marszałek jeszcze jest zuchwały, pyta się, kto to jest taki, że go ma moc 
aresztowania. Odpowiedziałem mu, że: „Rada Narodowa kazała cię 
aresztować.“ On odpowiada to, iż Rady nie zna i znać jej nie chce, a ja jemu 
odpowiadam, że: „My ciebie już marszałkiem nie znamy i władzy twej wcale się 
nie boimy“, a tymczasem mrugnąłem na adiutanta, który go zaraz złapał za 
kołnierz, a na żołnierzy krzyknął: „Weźcie go!“ 
Marszałek widzi, że to nie są żarty, zaczął się mnie prosić o to, aby go 
publicznie nie prowadzać. Ja jemu odpowiedziałem to, że jeżeli będzie 
grzecznym, a nie takim zuchwałym, to go wezmę w pojazd i w przeznaczone 
miejsce zawieźć każę. Aż pan marszałek Merze do kieszeni kłębek nici i talią 
kart, i ołówek, z czegom ja siłę rozśmiał i pytam go się, dlaczego on bierze takie 
rzeczy do kieszeni, ale on mi nie odpowiedział. Ja widząc, że on to wziął 
dlatego, aby na karcie ołówkiem mógł pisać, a po nici spuszczać, kazałem mu z 
kieszeni wyjąć i nie dopuściłem! wziąć tego, i tak bez ceremonii kazałem go 
wziąć i do karety wsadzić, i sam z nim pojechałem do Brühlowskiego pałacu. 
Aż mi pan marszałek proponuje, abym ja jego puścił, tak aby on mógł z 
Warszawy uciekać, ofiarując mi dać wioskę o sto chłopach dziedzicznie, i 
zegarek dobył z kieszeni, i dawał mi go. Ja tym jego prezentem będąc 
rozgniewany, zmuszony byłem mu prawdę powiedzieć, i mówiłem mu to: 

114 
„Panie marszałku, nie wiedziałem o tym, żeś ty jest tak podły i że mnie to 
śmiesz proponować, dając mi wieś i zegarek; wiedz o tym, żem jak żyw od 
nikogo prezentu nie przyjąłem i od ciebie nie potrzebuję, ale mi daruj to, że ci 
powiem prawdę. Musisz ty być dobry złodziej, kiedy ty chcesz uciekać, alboś 
musiał bardzo wiele narodowi wykroczyć, że się przed czasem tak boisz; wiedz 
o tym, że jeżeliś nic nie winien, to wyjdziesz z honorem, a jeżeliś co naprzeciw 
ojczyźnie wykroczył, to bądź pewny tego, że sam wisieć będziesz.“ 
On jeszcze raz mi proponował, jeżeli ja wsi od niego nie chcę, to że mi da 
zaraz dwakroć sto tysięcy złotych, i to że zaraz ich wyliczy, abym go puścił. Ja 
mu powiedziałem to:„Gdybyś mi cały świat dał, to ja nie chcę, a nawet już mam 
cię za wykraczającego, kiedy minie chcesz przekupić.“ 
I w tym stanąłem przy pałacu Brühlowskim, kazałem mu z pojazdu wysiąść i 
zaprowadziłem go do pokoju, i tam go osadziłem. Ale marszałek tak się mocno 
okazał podłym człowiekiem, jakim ja jeszcze nie widziałem, ponieważ on 
płakał, włosy na głowie swej rwał, klął i wymyślał tak dalece, że byłem 
przymuszonym go zrewidować, czyli co do zabicia siebie nie ma. Ludzi jego 
zaraz kazałem uwolnić i pościel kazałem mu natychmiast przynieść, ale też 
kazałem na niego wielkie baczenie dać, a sam dopiero pojechałem do Rady i 
raport z jego aresztowania uczyniłem. 
OPIS ARESZTOWANIA ANKWICZA I ZABIEŁŁY, MARSZAŁKÓW 
Tegoż dnia w nocy poszedłem do marszałka Ankwicza, którego zastałem w 
łóżku rozkoszującego się, a oddawszy mu ukłon, mówiłem do niego te słowa: 
„Marszałku! Rada Narodowa rozkazała mi cię aresztować." A on mówi: „A za 
co?“ Dałem mu odpowiedź, iż to do mnie nie należy wiedzieć. On powiada: 
„Jeżeli Rada trafiła w myśl moją, to jest konieczną potrzebą aresztować nie 
tylko mnie, ale więcej jak pięćset osób, a nawet i króla samego. Potem pytał się 
mnie o to, czyli już jest kto więcej aresztowanym. Ja powiedziałem mu to, że już 
jest hetman Ożarowski, biskup Massalski, marszałek policji Moszyński i biskup 
Kossakowski. Mówi on do mnie, że Rada trafiła w myśl jego, i jeżeli ściśle to 
wezmą przed siebie, to wszyscy wisieć będą. „Ale się podobno i minie samemu 
dostanie, ale z tym wszystkim trzeba pójść z panem.“ I tak ubrał się on i tabaki 
zażyliśmy z sobą, i wsiedliśmy do karety, i zawiozłem go do prochowni, i tam 
go osadziłem. 
A stamtąd pojechałem po Zabiełłę, drugiego marszałka, który gdy mnie 
zobaczył, to cały przede mną zadrżał, co ażem się sam dziwował, a gdy jemu 
powiedziałem, że z rozkazu Rady Narodowej jest on aresztowany, tak zaczął 
płakać i sam na siebie narzekać, i zaczął wiele gadać, ale się jedno z drugim nie 
zgadzało, więc zaraz poprosiłem go z sobą do karety i zawiozłem go do 
prochowni, a na drugi dzień Radzie o tym raport zdałem. A widząc to, że jest 
wielka subiekcja dla mnie toż aresztowanie i' nawet upodlenie, i wielkie 
narażenie się, prosiłem Radę, aby mi pozwoliła od siebie obrać kilka osób 

115 
pewnych do tego aresztowania, i uzyskałem to od Rady. I zaraz od tego 
momentu obrałem osób sześć i onym przydałem adiutanta jednego; i z pomocą 
wojskową, aby oni aresztowali, a mnie o tym raport co dzień czynili, a ja Radzie 
czyniłem. Więc bardzo w krótkim czasie więcej jak 150 osób było 
aresztowanych, tak dalece żeśmy nie mieli miejsca dla aresztowanych osób, 
ponieważ oficerowie i oficerki moskiewskie bardzo wiele pałaców i domów 
zajęli. I to sobie obywatele mieli za ciężar bardzo wielki, więc wołali na Radę, 
aby aresztowani byli indagowani, a który wart był kary śmierci, żeby był 
karanym, a jeżeli niewart kary, aby go puścić na wolność, a nie więzić próżno 
niewinnego. 
OPIS O ZŁOŻENIU BRONI, CZYLI IM ODEBRANIU ONEJ 
Nie mogę się wydziwić, jak się to powoli despotyzm i zdrada wkradała do 
Rady Narodowej, aby się obywatele na tym nie poznawali. Więc Rada słysząc 
częste z broni strzelanie, bo sobie każdy broń reperował i onę chędożył, aby 
miał na przypadek całą i dobrą na odparcie nieprzyjaciela, więc bardzo wielu nie 
miało graj carów na wykręcenie broni, i dlatego nie mogąc dostać kuli, musiał ją 
wystrzelić. Radzie się to nie podobało i dlatego wydała swój rozkaz, aby każdy 
obywatel mający u siebie broń zaraz ją na Ratuszu Starego Miasta złożył, a to 
pod karą rozstrzelania, gdyby ją ktokolwiek u siebie zachować chciał. 
Ten surowy ukaz bardzo to dobrych patriotów dotknął, a mianowicie to, że 
Prusacy byli w miasteczku Błoniu, gdzie się zawsze ich spodziewać potrzeba 
było. Obywatele, bojąc się tak surowej kary od Rady, składali i tę, co zdobyli, i 
tę, co mieli na swoje potrzeby, broń. Na którą to broń przeznaczona była na 
Ratuszu jedna izba, do której za daniem przez sekretarza karteczki temu, który 
broń złożył, a tak we trzy dni wszystką broń złożono tak dalece, że jej żaden 
obywatel nie miał. W tym raptownie malkontenci dali znać do Rady, że z jednej 
strony maszerują Moskale, z drugiej, mówią to, że maszerują Prusacy, z trzeciej 
strony, mówią to, że maszerują Austriacy, a do tego dają znać, że król uciekać 
chce i już wyjechał na Pragę. Także w tym momencie dają znać, że się jeńcy 
moskiewscy z niewoli wybić chcą; więc te wszystkie postrachy tak dalece 
pomięszały umysły Rady, że usłyszawszy te nowiny, mało co ich na Ratuszu 
zostało, ale prawie wszyscy z Ratusza uciekli i flory pąsowe, które mieli na 
rękawach prawych, dla znaku, aby ich ludzie znali, i te w momencie z rąk swych 
pozrzucali tak dalece, że prawie pchły w nich pozdychały, i z Ratusza 
pouciekali, tylko z osób 30 zostało się 5 osób. 
Więc ja kazałem alarm zrobić, w bębny po wszystkich ulicach uderzyć, a że 
mieliśmy kilkunastu konnych adiutantów, więc zaraz rozkazałem im na 
wszystkie trakty lecieć, aby każdy dotarł do miejsca swego, jak daleko są 
nieprzyjaciele, i aby każdy starał się raport nam zdać, a ja zaraz dysponowałem, 
aby obywatele przydublowali warty przy wszystkich jeńcach moskiewskich. 
Ten dzień był to dzień 8 maja, na któren było przeniesione święto św. 

116 
Stanisława, gdzie były imieniny króla naszego. A w tym adiutant dał mi zmać, 
że król jest na Pradze i tam oglądał zrobione baterie. Więc ja wziąwszy konia i 
jechałem Miodową ulicą, dysponując obywatelom, aby szli na Bednarską ulicę, i 
że tam będziem witać króla, i że to są imieniny królewskie, którym trzeba oddać 
atencją. A w tym jadąc ja dalej, zastąpiło mi oficerów dwóch i cywilnych osób 
kilka, prosząc mnie na wszystkie obowiązki, abym ja wstąpił do pałacu 
Tapperowskiego, że się tam dowiem bardzo ważnych rzeczy, a także 
deklarowali mnie powiedzieć i to, dlaczego ten alarm był potrzebny, a 
mianowicie to, że się nie mamy czego bać od naszych nieprzyjaciół. 
OPIS O PRZYPADKU MOIM 
Jeżeli mogą pisarze swoje przypadki opisywać, za cóż ja opisać tego nie 
mogę, co całej Warszawie groziło niebezpieczeństwem, a może i zagrzebaniem 
się w gruzach? Co i zapewne byłoby tak zrobione, gdybym był na to pozwolił, 
czego po mnie tam żądano. A najprzód, gdy ja byłem wprowadzony od tych 
dwóch oficerów na pierwsze piętro, tak tam zastałem siedzących kilkunastu 
osób, tak cywilnych, jako i wojskowych, a gdym się już zbliżył do nich, aż oto 
oni wszyscy mnie tam przywitali, a potem rzekł do mnie pan major 
Chomentowski: 
„Obywatelu Janie Kiliński, prawdziwy naczelniku nasz! Dzień dzisiejszy 
podług myśli naszej zależy on od ciebie, a że on potrzebuje dla siebie 
szczególnego sekretu, więc racz nam przysięgę wierności wykonać, a zaraz się 
w tym momencie o wszystkim dowiesz, co my chcemy dziś zrobić.“ Ale ja 
zaraz im odpowiedziałem: „Panowie, już nie masz większego sekretu, jaki ja 
robiłem, a nikomu na sekret nie przysięgałem, więc tu wam przysięgać przed 
wami nie będę. Jeżeli jestem u panów wart zaufania, proszę mi ten sekret 
odkryć, a ja go przed nikim nie wydam, a jeżeli u was zaufania nie mam, to 
żegnam panów, bo czasu nie mam.“ 
W tym major Chomentowski mnie odpowiada: „Obywatelu, jeżeli nam 
przysięgi nie wykonasz, to dziś pewna zginiesz.“ 
Ja, usłyszawszy te słowa, zaraz wyjąłem czym prędzej pałasz i puinał, zaraz 
się posięgnąłem do niego i mówię ja te słowa: „Słuchaj, głupi człowieku, ja to 
mam ginąć od ciebie? Wolę ciebie tymczasem zabić.“ 
I zaraz się posunąłem tak blisko, że bym go był od razu przebił. Ale on 
skoczył za stół, więc zaraz wszyscy ci jego przyjaciele poczęli mnie za nim ma 
klęczkach prosić, abym mu to przebaczył, a że wszyscy nazwali go głupim, że 
mi to śmiał powiedzieć, czego i on serdecznie żałował. Więc dla tego 
upokorzenia jego i dla prośby drugich darowałem mu, alem się też dziwo wał, 
że tam każdy z nich miał pałasz, a żaden go z pochew nie dobył. Więc widać 
było po tym samym, iż on mało miał zaufania u nich. A co się zaś tyczy ich 
zamiaru, to mnie go wszyscy zaufali i zaraz mi swoje myśli odkryli, mówiąc do 
mnie w ten sposób: „Szanowny i nieustraszony obywatelu! Z sekretu naszego 

117 
przed tobą się zwierzamy i ufamy tobie, że nas nie tylko że go nie wydasz, ale 
że nam w zamiarze naszym dopomóc raczysz. Zamiar nasz dzisiejszy jest taki, 
że chcemy dziś króla aresztować i jego zgubić za jego złe rządzenie się w 
królestwie naszym. Cóż nam teraz ty radzisz? My dlatego podawaliśmy do Rady 
te fałszywe wieści, że nieprzyjaciele zewsząd do nas idą, abyśmy przy tej 
trwodze i pomięszaniu mogli prędzej zamiaru naszego dokończyć. Właśnie dziś 
jest do tego sama pora, ponieważ król wyjechał na Pragę, więc teraz jadącego 
możemy go pojmać, a w dniu jutrzejszym go stracić, więc radź nam w tej 
mierze, co mamy czynić?“ 
Ja im na to odpowiadam: „Panowie! złe są wasze zamiary, które nie mają 
żadnej konsekwencji, alboż wy nie wiecie o tym, że żaden Polak nie umoczył 
ręki swojej we krwi królów naszych? alboż to sami nie widzicie, iże trzech 
potencji wojska są od nas o 4 mile, a gdy się dowiedzą o zgubie króla naszego, 
oto nas w całej Warszawie wyrżną, a z Warszawy i kamień na kamieniu nie 
zostawią. Do takiego zamiaru potrzeba jest, abyśmy odebrali wszystkie kraje 
nasze, potrzeba jest do tego waszego zamiaru, abyśmy mieli sześćkroć sto 
tysięcy wojska gotowego, a podtenczas dopiero moglibyście swój zamiar 
dopełnić. Ja wam sekretu nie wydam, lecz do zamiaru waszego należeć nie chcę 
i nie będę." 
Adiutant wpadł po mnie i w tym ja się bardzo gładko wysunąłem od tych 
ichmości, którzy zamiast myśleć o polepszeniu naszym, to oni myśleli o zgubie 
naszej. 
DALSZY CIĄG, O KRÓLU BĘDĄCYM NA PRADZE 
Po tak pięknym dla mnie zdarzeniu, iżem się dowiedział o spisku przeciw 
królowi, zaraz udałem się ku Pradze, a obywatelom rozdysponowałem, aby od 
samego Zamku dwiema rzędami stanęli aż na Pragę, a gdy król nazad powracać 
będzie, to aby wszyscy wołali: „Wiwat, niech żyje król, solenizant dzisiejszy!“, i 
chorągwiami salutować przed nim. A gdy król przejedzie, tak zaraz zamykać 
całą ulicę i nie dopuszczać nikogo blisko do króla, a to dlatego że ci ichmoście 
mieli swój zamiar aresztować króla. A nawet gdym to uważał, to partie osobno 
stali Niemcy i osobno byli Francuzi, a osobno byli dworzanie, i dlatego to ja 
zaraz przykazałem ślusować całą ulicę samym tylko obywatelom, a gdym to 
rozdysponowałem, tak zaraz pojechałem przeciwko królowi, którego zastałem 
przy bateriach, które on oglądał i sam piechoty chodził; a w tym ja przypadłszy 
do króla mówiłem do niego te słowa: „Najjaśniejszy Panie! lud wszystek żąda i 
przeze minie prosi Waszej Królewskiej Mości, abyś był łaskaw i powrócił się do 
Zamku, ponieważ wszyscy obywatele nie są spokojni, by się Waszej 
Królewskiej Mości co złego nie stało.“ 
Król jegomość na te słowa mnie odpowiedział: „Dziękuję ci, mój kochany, i 
wszystkim obywatelom za ich gorliwość, którą wy macie ku mnie, a że żądacie 
powrotu mojego, to zaraz siadam do landary i do Zamku powracam, ale 

118 
powiedzże mi, mój kochany, dlaczego tak wielki alarm zarobił się w 
Warszawie?“ 
A ja odpowiedziałem królowi to, „że się lud boi o Waszą Królewską Mość, 
gdyż nieprzyjaciele nasi są blisko, aby nie schwytali Waszej Królewskiej Mości, 
a my abyśmy nie zostali same sieroty“. A w tym także przyjechał prezydent 
Zakrzewski i prosił króla o toż samo. Król zaraz wsiadł do swojej landary i 
począł jechać ku Pradze, a ja zaraz pojechałem wprzód, aby uporządkować 
obywateli, co się też tak stało. Król skoro tylko nadjeżdżał przeciw obywateli, 
tak zaraz mu krzyczeli: „Wiwat! niech żyje król, solenizant dzisiejszy!“, a gdy 
król przejeżdżał dalej, w tym sami tylko obywatele zaślusowali całą ulicę, aby 
się żaden obcy do środka nie dostał. 
I tak szczęśliwie stanęliśmy w Zamku. A w tym major Chomentowski, ten, 
który mnie deklarował w Tepperowskim pałacu zabić, a przytarłszy do mnie na 
koniu i mówił do mnie te słowa: „A tuś, szelmo! tam cię zgubić nie mogłem, to 
tu zginiesz z mojej ręki!“ A trzymając w ręku swoim pistolet, strzelił do mnie i u 
wierzchu przestrzelił mi czapkę tak, że mi zleciała z głowy, i taż kula troszkę 
mnie w głowę rysnęła, tak że się jednak krwią oblałem, a król wtenczas z 
landary wysiadał i to widział. A gdy mnie on chybił, tak go zaraz obywatele 
zwalili z konia, a ja mówiłem do niego: „Słuchaj, szalony, powiedziałeś mi to, 
że życie moje jest w twoim ręku, a teraz twoje jest w moim ręku, ale ja ciebie 
zabijać nie będę, gdyżbym wielkiej satysfakcji nie miał“, ale dałem mu jednego 
płaza pałaszem, a w tym obywatele wzięli go w swoje obroty, dawszy mu ze 
trzysta płazów. Ja kazałem go wziąć do aresztu w Zamku, a zaprosiwszy oficera 
do siebie, przykazałem mu pod karą śmierci, aby na żądanie ani prezydenta, ani 
na żądanie komendanta wypuszczonym nie został, aż ja sam rozkażę. A wiedząc 
ja doskonale o zamiarze niektórych, co chcieli króla aresztować, rozkazałem 
więcej tysiącu obywatelom obstawić Zamek, aby nasz król był bezpieczny od 
napaści łotrów, którzy dybali na jego śmierć, bojąc się, by nie miał jakiego 
przypadku, abyśmy siebie i naszych czynności niczym nie splamili, co by nas w 
Europie wstydzić mogło. Ale nie koniec na tym moim przypadku. Ale zaraz 
następuje tu dla mnie drugi, a ten jest talki: 
A gdy ja wyszedłem ze Zamku, aż spotykam przeciw sobie idącą hordę, na 
której czele był Konopka, sekretarz Kołłątaja, i drugi Dembowski, którzy, 
zastąpiwszy mnie drogę, zaraz mówili do mnie te słowa: „Szanowny obywatelu 
Janie Kiliński! oto my idziemy przeciwko tobie, chcąc się zemścić za dzisiejszy 
nam zniszczony zamiar, boś ty nam bronił wziąć króla, a gdyś nam jeden nasz 
zamiar zniszczył, więc cię prosiemy o drugi, a gdy nam odmówisz drugi, tak 
zaraz w tym momencie od nas zginiesz. Spojrzyj tylko, a obacz, co to jest nosa. 
zgubę twoją, bo jeżeliś uszedł jednego niebezpieczeństwa, to zapewne z 
drugiego nam nie wyjdziesz, jeżeli nam odmówisz. Wszakże ci jest dobrze 
wiadomo, że jest bardzo wiele osób aresztowanych, a żadnego nam końca z nimi 
nie robicie, a wszakżeśmy cię na to wybrali, abyś ty całą Radę zmuszał do 
wydania dla każdego sprawiedliwości, której się my doczekać nie możemy. Oto 

119 
żądamy Lego po tobie, aby zdrajcy ojczyzny śmiercią od dnia karanymi byli, a 
niewinni aby uzyskali dla siebie wolność, więc zaraz nam odpowiedz, bo 
zginiesz.“ 
Ja, widząc drugich podobnych szaleńców naprzeciw sobie wystawionych, 
rzekłem do nich te słowa: „Szanowni obywatele! Żądanie wasze pierwsze nie 
zdało mnie się być dobrym, lecz to, co teraz żądacie, całkiem przychylam się do 
niego, i dopóty wam broni z ramion waszych spuścić nie każę, dopóki zdrajcy 
ojczyzny wisieć nie będą. Lecz darujcie mi, iże to dziś nie nastąpi. Sędziowie 
kryminalni jeszcze nie są obrani, a bez dekretu wieszać nie byłoby to ładnie, ale 
jutro deklaruję wam osób cztery, które są warte kary śmierci, i którą na dniu 
jutrzejszym oglądać będziecie,, i daję wam na to rękę moją." 
W tym krzyknęli wszyscy: „Wiwat! niech żyje Kiliński!“, a oddawszy sobie 
ucałowanie zgody i jedności, zaraz udałem się do Rady na Ratusz i zdałem 
raport o zabezpieczeniu króla naszego i o przypadku moim ostatnim, czego to 
lud żąda po mnie i czego się dalej spodziewać potrzeba. Ale Rada nie bardzo to 
ona uważać chciała, co ma nastąpić, bo gdym im spomniał o sądzie 
kryminalnym, tego ani słuchać nie chcieli, a ja nie mówiwszy nic więcej do 
nich, poszedłem do mojej Komisji Dyplomatycznej, po Igelströmie pozostałej, a 
przejrzawszy sobie tych, którzy byli winniejszymi śmierci. Właśnie też 
wtenczas znaleźliśmy biskupa Kossakowskiego list z planem na Wielką Sobotę 
dla nas sporządzonym i hetmana Ożarowskiego autentyczny ordynarną który był 
wydany do wojska naszego, aby się łączyli z Moskalami i aby Kościuszkę bili; 
także znaleźliśmy dokumenta na Ankwicza i Zabiełłę, a przeczytawszy to 
dobrze, wziąłem ich do siebie, abym już miał pogotowiu na dzień 9 maja. A że 
już był wieczór i Rada się po sesji rozjechała do domów swoich, ja kazałem 
wezwać cieśli do siebie i rozkazałem im, aby obrobili drzewa na cztery 
szubienice i żeby dali na poprzecznej belce napis wielkimi literami: „Tu jest 
kara dla zdrajców ojczyzny.“ A gdy już były gotowe, ja poszedłem zaraz w 
Rynek i pokazałem, gdzie one stać mają, jedna naprzeciw bramy ratuszowej, a 
dwie w rogach Ratusza, czwartą także kazałem postawić na Krakowskim 
Przedmieściu, naprzeciw samych drzwi kościoła Bernardyńskiego a to dlatego 
żeby była dystynkcja dla duchownej osoby. A tak to zaraz kazałem stanąć 
warcie, aby się nikt nie ważył ich wywracać ani podcinać. 
Prezydent, dowiedziawszy się, zaraz sam przyjechał i chciał tego, aby mogły 
być wywrócone, ale mu odpowiedziano, że kto się dotknie szubienicy lub też 
każe ją zrucać, to sam :na niej wisieć będzie. Prezydent przyjechał do mnie i 
prosił, abym ja perswadował ludowi, ale ja tego uczynić nie mogłem, gdyż 
przedtem powiedziałem wszystkim obywatelom, aby dotąd z ramienia broni nie 
spuszczano, dopóki początku kary śmierci oglądać nie będą. Prezydent rozkazał 
próbować przez żołnierzy, ale i ci mu odpowiedzieli to, że temu, co ich kazał 
stawiać, sprzeciwiać się nie będą, i odpowiedzieli mu to: żeśmy krew naszą 
rozlewali nie dlatego, aby zbrodnia górę brała, ale dlatego, aby zdrajcy śmiercią 
karami byli. Biada temu, kto jest za zbrodnią! Więc prezydent, jeżeli jest za 

120 
zbrodnią, to sam życia niepewny. W takim razie, choć ojca swego, bronić nie 
wypada, tam gdzie cały naród sprawiedliwości żąda. W takim razie i 
ukoronowane głowy przed narodem nie są pewne. Naród wywyższa i naród 
poniża. Prezydent widząc, iż mu tak wojskowi odpowiedzieli, pojechał do 
siebie, a znając się sam być wykraczającym za to, że Igelströma wyprowadził i 
dał mu uciec, sam drżał z bojaźni bojąc się, aby dla niego samego szubienica nie 
była wystawioną. A ja zaś dalej rzecz swoją kontynuował. 
OPIS O ŚMIERCI ANKWICZA, ZABIEŁŁY, KOSSAKOWSKIEGO I 
OŻAROWSKIEGO 
Nim zacznę tęż historią opisywać, muszę tu czytelnikowi powiedzieć, że 
dzień 9 miesiąca maja był jednym dniem okropnym i inajstraszniejszym w 
Polsce, a nawet i niesłychanym, gdzie sam szczęk stotysiącznego ludu z broni 
swej odgłos wydawał. A tego ludu nie tylko że całe Stare Miasto i ziemia 
pokrytą została, ale też i wszystkie okna w całym Rynku, wszystkie dachy i 
kominy ludem pokryte były. Także i całe Krakowskie Przedmieście, gdzie 
wszystkie damy na ten spektakl wyszły, gdzie ta płeć miewa w sobie bardzo 
wielkie politowanie nad każdym nieszczęśliwym aresztantem. A wtenczas 
żadnego politowania nie było, ale i owszem, widać było na twarzach ich 
najwyższe ukontentowanie z przypadku śmierci tych czterech osób, jako się tu 
niżej pokaże. 
Dnia tegoż 9 maja był to początek taki. A najprzód przez całą noc żaden 
obywatel nie spał, a to dlatego, że się byli Prusacy podsunęli blisko Warszawy, 
gdzie potrzeba było wszelką ostrożność zachować, mając się jak w dzień, tak i 
w nocy na baczności, gdyż wewnętrznych nieprzyjaciół, panów, daleko więcej 
było za nieprzyjacielem jak za nami. Więc dlatego nam ostrożność była 
potrzebną, a do tego jeszcze nam broń Rada z rąk wydrzeć kazała, gdzie w 
przypadku jakiej trwogi, to by nas nieprzyjaciel jak kotów mógł wydusić, nie 
mając w ręku broni, tylko same pałasze, gdzie sami wojskowi, widząc dla siebie 
i dla nas wielkie niebezpieczeństwo, to nam swojej broni pożyczali. Więc ja, 
nim rozpocząłem w ten dzień czynność swoją, napisałem punktów cztery, które 
tu zaraz poniżej opisane będą, a gdy już je napisane miałem, więc zaraz o 
godzinie 4 z rana wyszedłem z domu mojego i poszedłem w Rynek Starego 
Miasta, a lud, skupiwszy się niezmiernie i oczekując mojej dla niego deklaracji, 
żądał tego po mnie, aby jak najprędzej uskutecznioną została, a w tym ja 
rozdysponowałem obywatelom, aby dwiema rzędami stanęli, to jest od Starego 
Miasta aż do Nowego Miasta, tam gdzie sam prezydent stał, a ja wziąłem z sobą 
czterech obywateli i poszedłem z nimi do samego prezydenta, którego zastałem 
leżącego na łóżku. Oddawszy mu dzień dobry, zaraz go prosiłem o to, aby wstał 
i szedł z nami na Ratusz. Prezydent, usłyszawszy to, mówił te słowa: „Już też 
teraz koniec życia mojego, oto te szubienice wystawione są na mnie.“ 

121 
I tak się mocno przeląkł staruszek, że, podniósłszy się z łóżka, na nogach stać 
nie mógł. Ale ja zapewniłem go o jego osobie, że on żyć będzie i że go wszyscy 
kochamy, i że te szubienice dla kogo innego są postawione, i dlatego nam 
staruszek cożkolwiek ostygł od tego strachu, ale jednak niedługo bawiąc 
włożyliśmy na niego surdut, a dla lepszej fantazji golnęliśmy z nim po kieliszku 
wódki i wyszliśmy z nim na ulicę. A w tym zaraz kazałem wołać: „Wiwat! 
niech żyje prezydent!“ — przez co on prawie ożył i tak mu przez całą drogę 
wykrzykiwali. A gdy już przyszliśmy do Starego Miasta, zawołałem na niego 
tymi słowy: „Stój, prezydencie, albowiem ten lud, którego ty teraz oglądasz, ma 
on do ciebie prośbę.“ 
A gdy on stanął, tak ja zaraz dobyłem z zanadrza owe nadmienione tu cztery 
punkta, które byłem sobie w domu napisał, a kazawszy wynieść na ulicę stołek i 
kazałem wleźć sekretarzowi Konopce na niego i głośno czytać, tak aby lud 
stojący mógł dobrze słyszeć i rozumieć. 
OPIS O CZTERECH PUNKTACH MIANYCH DO PREZYDENTA 
„Szanowny obywatelu Zakrzewski, prezydencie miasta stołecznego 
Warszawy! Zapewne przerażony jesteś tym tak smutnym widokiem, który w 
dniu dzisiejszym oczyma, swymi oglądać raczysz. Ten to lud wszystek zanosi 
do ciebie swą prośbę, która jest ułożona w czterech punktach i którą ty 
wysłuchać dobrotliwie od nas raczysz, a nam na każdy punkt zechcesz w tym 
miejscu odpowiedzieć. Oto ten lud żąda i prosi ciebie: ażebyś przy wszystkich 
jeńcach, tak polskich, jako i moskiewskich, warty przydublować raczył, aby lud 
mógł mieć wewnętrznie swoją spokojność. 
Punkt drugi. Lud żąda i prosi ciebie, ażebyś wydał ordynanse wojskom, aby 
poszły rozszerzać granice swoje, a my, obywatele, zastąpiemy wszystkie ich 
powinności. 
Punkt trzeci. Lud żąda i prosi ciebie, ażebyś nakazał wydać obywatelom w 
ręce broń, tę, którą Rada im i z tobą wydrzeć kazała, i do tej broni żądamy tyle 
ładunków, ile nam potrzeba będzie. 
Punkt czwarty. Lud żąda i prosi, i każe, aby w dniu dzisiejszym rozpoczęta 
kara dla zdrajców ojczyzny była, to jest, aby Ankwicz, Zabiełło, Kossakowski i 
Ożarowski powieszonymi zostali. Tego to po tobie ci wszyscy obywatele żądają 
i twojej odpowiedzi czekają!“ 
Prezydent do ludu odpowiada: „Prześwietna publiczności! Usłyszane od was, 
obywatele, cztery punkta, na które ja odpowiadam: Primo, że lud żąda, aby 
warty przy jeńcach przydublowane były, ja, prezydent, natychmiast 
przydublować każę. Secundo, a że lud żąda, aby wojskowi poszli rozszerzać 
granice, ja natychmiast każę. Tertio, a że lud żąda i prosi, aby broń i amunicja 
do niej wydaną była, ja natychmiast ją oddać każę. Quarto, a że lud żąda i prosi, 
i każe, aby pierwsze osoby po królu powieszone byli, tego ja uczynić nie mogę, 
gdyż na to pozwolenia potrzeba od Tadeusza Kościuszki, Naczelnika Siły 

122 
Zbrojnej Narodowej, a na to potrzeba czasu przynajmniej tydzień jeden, aby on 
dozwolił obrać sąd kryminalny, który od nas obranym być nie może.“ 
A skoro to prezydent wymówił, ach! jakże lud krzyknie na niego: „Zdrajco! 
to i ty nas chcesz mamić i protegujesz zdrajców naszych, odsyłasz nas do 
Kościuszki, którego my nie znamy być naczelnikiem naszym! Otóż ci go 
pokazujemy, kto to jest ten naczelnik nasz, Kiliński, którego my uznajemy być 
naczelnikiem Księstwa Mazowieckiego, i tego my słuchamy, a Kościuszko jest 
naczelnikiem krakowskim, ale nie naszym, a zatem, co on Kiliński rozkaże, 
dopełnione to być musi!“ 
Prezydent tak jak zmyty poszedł na Ratusz i zaraz rozesłał adiutantów, aby 
się jak najprędzej Rada zjechać mogła, a o godzinie 5 z rana już się cała Rada 
zjechała. 
W tym prezydent zaraz im proponował, czego to lud żąda. 
Rada na te trzy punkta zezwoliła, ale na czwarty punkt żadnym sposobem 
zezwolić nie chciała, ale wysłali do ludu z perswazją pana Wulfersa, który 
pięknie umiał mówić, lecz to było wcale bezskutecznie i lud tego wcale przyjąć 
nie chciał. Potem prosili mnie o to, abym ja ludowi perswadował, ale ja, będąc 
za żądaniem ludu, przyjąć tego nie chciałem. 
Więc sam prezydent powtórnie poszedł prosić ludu, ale go z muru, na którym 
on stał, zepchnąć go chcieli, wołając na niego tymi słowy: „Jeżeli bronicie tych 
zdrajców, to sami wisieć będziecie.“ I zaraz wpadło na Ratusz ze sto ludzi z 
gołymi pałaszami wołając: „I dopókiż to nas zwodzić będziecie!“ Rada cała 
zdrętwiała widząc przed sobą tak cywilnych, jako i wojskowych, a jedno 
wszyscy gadają i z izby Rady wyjść nie chcą. Ja widząc to, że wszyscy głowy 
potracili, zaraz rozkazałem tymże samym obywatelom pójść do prochowni i 
przyprowadzić Ankwicza, Zabielłę, Kossakowskiego i Ożarowskiego, także po 
kapucyna i po mistrza, i tak wszystkich tym sposobem pozbyłem z izby Rady 
Narodowej. A w tym zaraz mówiłem do Rady: 
„Panowie, potrzeba jest koniecznie temu złemu zaradzić, abyśmy gardłami 
swymi nie wyręczyli tych, którzy są warci wisieć. A zatem potrzeba nam sąd 
kryminalny obrać i poddać tych sądowi, którzy są warci kary, aby lud widział, iż 
my nikomu faworu nie czyniemy!“ 
Ale Rada na mnie krzywo spojrzała, ale ja powiadam do Rady to, że ja za 
nikogo wisieć nie chcę, pieniędzy od nikogo nie wziąłem i kraju na rozbiór nie 
podpisałem. Że jestem za tym, aby parszywe owce wytrzebione zostały, dlatego 
sąd obrany być musi, a jeżeli go Rada obierać nie chce, to ja sam obiorę i 
każdego czasu zdam tłumaczenie z siebie. Rada mi na to odpowiedziała, że się 
do tego interesować nie będzie, więc ja, wziąwszy arkusz papieru i zacząłem 
pisać obranie sądu, ze wszelką władzą, jaka być powinna dla sądu kryminalnego 
dana, winowajców śmiercią karać, a niewinnych uwalniać, a niewartych śmierci 
wychłostać, niektórych napominąć. A skorom to napisał, tak zaraz podpisałem i 
mówiłem do Rady to, że jeżeli kto chce, to niech podpisze, a w tym wezwawszy 
pana Dembowskiego i pana Ossolińskiego, prosząc ich na prezesów sądu 

123 
kryminalnego, a resztę niech panowie sobie dobiorą dziesięciu. Co się też tak 
stało. Zaraz przysięgę wykonali, jako sprawiedliwie sądzić będą, a w tym 
wyjąwszy dokumenta oddałem ich nowoobranemu sądowi, a postawiwszy im 
krucyfiks przed oczyma, rzekłem do nich te słowa: 
„Sądzie prześwietny, gdy sądzić będziesz, patrz na tego Pana, który próżno 
nie kazał zabijać nikogo. Sądź tak sprawiedliwie każdego, abyś sam od tego 
Pana sądzonym nie był. Oto ja oddaję ci pod sąd Ankwicza, Ożarowskiego, 
Kossakowskiego i Zabiełłę, których jeżeli uznasz wartych karania śmiercią, to 
karz, a jeżeli nie są warci kary, to racz ich uczynić wolnymi.“ 
W tym zaraz kazałem przyprowadzić hetmana Ożarowskiego i przed sądem 
go postawić, mówiąc do nich: „Oto sąd ma człowieka po królu pierwszego.“ A 
w tym ja usunąłem się od stołu sądowego na bok, do kratek. 
WYROK ŚMIERCI OD SĄDU KRYMINALNEGO NA 
OŻAROWSKIEGO 
Gdy stanął przed sądem Ożarowski, zaraz był pytany, skąd jest rodem, jak 
mu jest na Imię i jakie ma nazwisko, i wiele on ma lat. A gdy to zapisano, zaraz 
pytano go się, czyli on jest hetmanem. Odpowiedział mu sąd, że „dotąd byłeś 
hetmanem, lecz teraz nim być przestałeś“, i pytano go się: „A gdyś ty był 
hetmanem, dlaczegoś dał zamek otoczyć Moskalom z armatami, mając wojska 
swego do 20 000 w Grodnie, wtenczas kiedy króla zmuszano i całe sejmujące 
stany do podpisu na rozbiór kraju?“ Odpowiedział Ożarowski to, iż: „Król nie 
kazał się bronić, a ja swoją władzą tego czynić nie mogłem, aby się bronić 
potrzeba było, ponieważ król nie spodziewał się tego, aby ta monarchini 
rozkazała gwałtem przymuszać do popisania na rozbiór kraju i na abdykowanie 
korony.“ Pytano go się, czyli on podpisał takowy rozbiór kraju. Na to 
Ożarowski odpowiedział, że podpisał. Czyli on za to wziął pieniądze? 
Odpowiedział to, że wziął i jeszcze bierze. Pytanie: Czyli on wydał wojsku 
polskiemu ordynanse na łączenie się z Moskalami i na bicie Polaków? Przyznał 
to, że on wydał, i zaraz mu go przeczytano. Powtórnie pytał go się sąd, czyli to 
jest jego własna ręka podpisana na tym ordynarnie. Odpowiedział, że jego 
własna. Pytał go się sąd o to, czyli on uznaje się być wartym kary śmierci. 
Odpowiedział: „Uznaję.“ A w tym prezydujący sądu uderzył pięścią w stół, a w 
tym dano mu podpisać dekret śmierci swojej — potem mu go na głos czytali, a 
po przeczytaniu zaraz był w ręce oddany mistrzowi. 
A mistrz, skoro go tylko wziął w ręce swoje, zaraz mu powiedział to: 
„Hetmanie, będę ja tobą lepiej komenderował, jak ty sam komenderowałeś, bo 
ty mnie z placu nie zejdziesz.“ W tym zaraz go przed Ratusz wyprowadzono, a 
mistrz zaraz zapiął mu swoje szelki i zaczęli go hycle powoli ciągnąć na 
szubienicę, a wszystek lud krzyczał: „Niech wisi Ożarowski!“ I poczęli robić 
wielki szczęk broni, a w tym założył mu mistrz stryczek na szyję i opuścił go 
trochę w dół, odpiął mu jego szelki i tak Ożarowski, hetman, został 

124 
powieszonym. Ale gdy się już zadusił, więc mu się wargi wywróciły i zęby w 
wargach wprawione miał. A wtenczas na sobie munduru nie miał, tylko 
szlafrok, kamizelkę i spodnie dosyć ordynarne, pończochy i żółte pantofle na 
nogach swoich. 
Przy tak wielkim i okropnym widoku syn jego, jenerał, patrzał na śmierć ojca 
swego, a gdy mu mówiono, aby on nie patrzał się, odpowiedział na to, że to mu 
wcale nic nie szkodzi. „Ojciec mój przestał być ojcem moim, gdy był złym 
synem dla ojczyzny naszej“, a obróciwszy konia, sam odjechał, a ojciec na 
szubienicy się został. 
WYROK ŚMIERCI SĄDU KRYMINALNEGO DLA ANKWICZA 
MARSZAŁKA 
Po takowej egzekucji smutnej zaraz nastąpiła druga taka. Sąd rozkazał 
przyprowadzić przed siebie marszałka Ankwicza, a skoro go stawili, tak zaraz 
go sąd począł pytać o imię jego i nazwisko jego i skąd on był rodem, a gdy on 
sam odpowiedział, tak zaraz pisarz zapisał. Pytał go się sąd o to, czyli był na 
sejmie grodzieńskim. Ankwicz odpowiedział to, że był. Pytanie: Czyli tam 
podpisał na rozbiór kraju? Odpowiedział to, że podpisał. Pytanie: Czyli wziął 
pieniądze za podpis takowy? Odpowiedział to, że wziął. Pytanie: Czyli jeszcze 
bierze? Odpowiedź, iż bierze. Pytanie: Dlaczegoby przyszedł do takiej podłości? 
Odpowiedział: Dlatego, iż jego majątek nie był dla niego dostateczny, podług 
rangi jego. Pytanie: Czyli dobrowolnie pozwolił na abdykowanie korony 
polskiej? Odpowiedź: ,,Pozwolili drudzy, pozwoliłem i ja.“ Pytanie: „Czyli się 
sądzisz być winnym kary śmierci?“ Odpowiedział: „To prawda jest, żem jest 
wart kary śmierci, bo kto tylko podpisał rozbiór kraju, już jest wart śmierci, ależ 
wiele to nas do podpisania należało! Oto powiem prawdę, że cała pierwsza klasa 
szlachty, wszyscy podpisali. I czyliż wszyscy karze śmierci podpadać będą, a 
któż się z nas żywy zostanie? A wszakże i król sam to podpisał, a choć tym 
bardziej podpisać się nie powinien, ale my wszyscy jedno robili i do jednego 
złegośmy należeli, i któż nas sądzić będzie? chyba tylko chłop lub też 
mieszczanin. Myśmy teraz podpisali rozbiór kraju, a dawniej podpisali nasi i 
wasi ojcowie, a gdyśmy wszyscy grzeszyli, to też wszyscy wisieć powinniśmy. 
Ale tam gdzie wszyscy grzeszą, tam grzechu nie masz, a zatem i ja wisieć nie 
powinienem. A potem potrzeba wiedzieć i to, że ja nie jestem pierwszą osobą, 
od której się początek zaczął podpisów, więc też od tych początek wieszania 
rozpocząć się powinien. Sądzie prześwietny, ja, jeżeli popełniłem grzech zły, ale 
też mam za sobą i dobre zasługi, bo gdy byłem obrany od króla posłem do 
Danii, więc za moje pieniądze przysłałem Rzeczypospolitej broni 
najpiękniejszej, piętnaście tysięcy karabinów, za którem ja ani grosza nie 
dostałem, także przez cały przeciąg mojego urzędowania musiałem za swoje 
pieniądze żyć, więc daleko więcej majątku swego utraciłem, aniżeli 
uzyskałem!“ 

125 
Sąd mu to odpowiada, że za dobre jego się sprawowanie miał prawo 
dopomnieć się od króla, a za złe sprawowanie potrzeba tu odpowiedzieć. Król 
każdy, będąc obranym od narodu, przysięga na utrzymanie całkowicie granic 
swoich, a my znowu przysięgamy nawzajem królowi, iż mu wierni i rozkazom 
jego posłuszni będziemy, a naród żadnych organizacji nie dał ani królowi, ani 
też urzędnikom jego, aby lud przedawać mieli, a wszakże teraz żaden z tych 
przedających ludzi nie wziął się do oręża, chcąc go odbić od takowej waszej 
sprzedaży. „Ale tylko za was niewinnie krew i życie tracą. I cóż waćpan 
powiesz, czyś wart kary śmierci lub nie?“ Ankwicz odpowiedział: „Wart jestem 
kary śmierci, jeżeli drugim przebaczać nie będziecie!“ Sąd uderzył w stół, a w 
tym dekret przeczytano na cały głos, któren dobrowolnie na się podpisał i uznał 
go być sprawiedliwym, jeżeli każdy za podpis tą śmiercią ginąć będzie. 
Sąd wezwawszy mistrza i oddał go pod jego dyspozycją, a mistrz, 
odebrawszy pana marszałka w ręce swoje, powiedział mu te słowa: „Lepiej ja 
będę waćpana pilnował, aniżeli waćpan pilnowałeś granic swoich.“ A w tym 
wziąwszy Ankwicza prowadził go z ludźmi swoimi. 
Ankwicz wyszedłszy z izby sądowej i stanął nad schodem pierwszym, i 
mówił te słowa, rozszerzywszy obydwie ręce: „Boże potężny, o, jakże miło mi 
pójść na tę haniebną śmierć, gdy moja miła ojczyzna powstaje“, i w tym zaraz 
dalej ze schodów postępował. A ja słysząc te jego słowa, tak mnie mocno 
zobowiązały, że mnie całkiem kupił dla siebie, i zaraz mówiłem do obywateli te 
słowa, że Ankwiczowi dam pardon. Lecz obywatele poczęli mi perswadować, 
abym tego nie czynił, że jest lud mocno rozfukany i może mnie skrzywdzić. Ale 
ja bynajmniej na to nic nie zważałem i chciałem to użyć tych słów z Pisma 
świętego: „Nad jednym sąd, nad drugim sprawiedliwość, a nad trzecim 
miłosierdzie.“ I chciałem go zaraz obrać sędzią kryminalnym, a to dlatego, iż on 
najlepiej znał tych ptaków, którzy kraj podpisywali. 
Ale gdy on już stanął pod szubienicą, tak najpierwej przeczytał napis na 
szubienicy, i to na wszystek głos, że ta kara dla zdrajców ojczyzny. A potem 
dobył z kieszeni swej tabakierkę i trzasnął w nią ręką, a otworzywszy ją zażył 
tabaki i zaraz wyciągnąwszy rękę do mistrza dał mu tę złotą tabakierę mówiąc 
do niego: „Oto ja daję ci moją tabakierę na pamiątkę, żeś marszałka koronnego 
miał w rękach swoich." A mistrz, odebrawszy od niego ten prezent, mówił do 
niego: „Czas jest, rozbieraj się, marszałku.“ W tym on, zrzuciwszy frak z siebie, 
rzucił go na ziemię, a w tym ten spodnie czarne podciągnął do góry, a kaftan 
karmazynowy atłasowy pociągnął na dół. A w tym mistrz zapiął go w szelki i 
ręce mu w tył związał, a ja w tym momencie chciałem krzyknąć dla niego 
pardon! Lecz w tym momencie stojący rzeźniki przy mnie zatkali mi tak mocno 
usta, żem aż zemdlał i upadłem na ziemię. 
Wtenczas mistrz Ankwicza zawiesił, i nie wiem, co się działo wtenczas, gdy 
go ciągnął w górę, bom omdlał, a gdy mnie otrzeźwiono, to już Ankwicz cały 
sczerniał. A ja go serdecznie płakałem i bardzo długo od płaczu nie mogłem się 
uspokoić, gdyż to duch mój przenikał, iż dawszy mu pardon i dać mu było 

126 
dostateczną pensją, uręczam, iżby był sędzią najlepszym, gdyż niedostatek wiele 
człowieka poczciwego do złego pobudzić może. Ten człowiek nie miał lat 
więcej nad czterdzieści, był on bardzo piękny i rozum doskonały posiadał, 
którego gdyby był użył na dobrą sławę swoją, to nie byłoby mu równego w 
Polszcze. Ale już się to stało. A teraz pójdźmy do trzeciego przypadku śmierci. 
TRZECI WYROK SĄDU KRYMINALNEGO, DLA MARSZAŁKA 
LITEWSKIEGO ZABIEŁŁY 
Gdy się skończyła druga egzekucja, zaraz nastąpiła po niej trzecia. Sąd 
rozkazał postawić przed stołem marszałka litewskiego Zabiełłę, który był 
zapytany, kto on jest i skąd on jest, jak mu imię i jak się nazywa. A gdy on 
odpowiedział sądowi, tak zaraz był pytany o to, czyli on był na sejmie w 
Grodnie i czyli on pozwolił na podpis rozbioru kraju i na złożenie korony 
polskiej i czyli on rozmyślnie sam podpisał, i czyli on wiedział, jaką to 
konsekwencją ciągnie za sobą, i że to jest wieczny upadek Królestwa Polskiego. 
W tym marszałek sądowi odpowiada: „Primo, byłem na sejmie w Grodnie i 
tam wraz z drugimi ściągnąłem swą rękę na rozbiór kraju. Secundo, na złożenie 
korony polskiej musiałem pozwolić, kiedy i sam król, co ją nosił, na złożenie jej 
pozwolił. Tertio, wiedziałem i zrozumiałem o upadku, czyli o konsekwencji, 
jaka idzie za podpisem naszym, ale skoro tylko panowie polscy ją podpisali, 
więc i my Litwa na to pozwolić musiała.“ Pytanie: Czyli on brał od 
imperatorowej pieniądze, odpowiedział to, że nie brał, tylko wziął w prezencie 
tabakierę złotą, kameryzowaną brylantami, i pierścień także dosyć kosztowny. 
Pytanie: „Jakże to waćpan pieniędzy nie brałeś, a tu się pokazuje, żeś brał, i 
kilka tysięcy dukatów, a nawet i jeszcze dotąd bierzesz. I czyliż to nie jest ręka 
twoja na tym kwicie podpisana u Igelströma?“ Odpowiedź Zabiełły: „To 
prawda, że kwity są podpisane ręką moją, ale pieniądze żona moja odbierała, a 
nie ja!“ Pytanie sądu: „I czyliż to żona nie jest to samo co i waćpan? A to 
waćpan żonę swoją pociągasz do odpowiedzi, która się nigdzie na kwicie nie 
podpisała? Więc widziemy to, że waćpan kłamiesz. I czyli uznajesz się być 
winien kary śmierci?“ Powiedział to, że uznaje, ale jeżeli wszyscy jednakowo 
karani będą. „Ale że ich tu nie widzę, więc proszę sądu, aby mi to darowane 
było.“ Dodał i to, że jest marszałkiem, litewskim, a oni wieszanymi być nie 
powinni, i to, że w całym świecie nie słyszano, aby marszałkowie wisieli. Sąd 
mu odpowiada, że: „Tu stoisz przed sądem nie jako marszałek, tylko jako 
zbrodniarz, który za lud pieniądze bierzesz, i jeszcze się ekskuzujesz być 
niewinnym?“ A on to odpowiada: „Czyliż to ordery moje nie mają już żadnego 
znaczenia, dla których żadnego respektu nie masz? Potrzeba sądowi wiedzieć, 
że oto i król sam mocno urażony będzie, bo mu ordery spowszechnieją, kiedy 
orderowi panowie wisieć mają, a wszakże my jesteśmy panami ludu, wolno nam 
ich przedawać, a nawet darować, i za nich to mamy tak sromotnie wisieć?“ Ale 
sąd, spojrzawszy na siebie, zaraz wyrok śmierci kazał dla niego przeczytać, a 

127 
potem mistrza kazał zawołać. I zaraz go mistrz wziął, i czym prędzej z nim do 
szubienicy pospieszył. 
Ale Zabiełło, będąc już pod szubienicą, prosił o to, aby mu jeszcze 
pozwolone było mówić. Ja zrozumiałem to, że on nam chce wydać więcej 
podobnych sobie łotrów, dozwoliłem mu mówić, aż on tu powiada to, iże 
niewinnie idzie ze świata, bo on wcale nic nie winien, tylko żona jego, że ona 
pieniądze za niego brała. Ja, słysząc to, że on żonę swoją koniecznie chce 
wprowadzić w biedę, kazałem go mistrzowi jak najprędzej powiesić. Mistrz 
zaraz go czym prędzej porwał i szelki mu zapiął, ale Zabiełło, dobywszy 
sakiewki z dukatami, których było więcej jak sto, dał je mistrzowi, mówiąc do 
niego te słowa: „Proszę cię, mój kochany, zadaj mi taką śmierć, abym się ja 
długo nie męczył.“ W tym mistrz, schowawszy pieniądze do kieszeni, zaraz się 
go zapytał, mówiąc to do niego: „Panie marszałku litewski, podobno to będą też 
same pieniądze, coś ty wziął za mnie, kiedyś kraj podpisał.“ A w tym, 
złapawszy za matrymonia pana marszałka, tak mu ich mocno skręcił, że zaraz 
tak jak sadze w kominie czarny się zrobił. A potem go podciągnął na szubienicę 
i stryk mu założył, ale gdy go już opuścił, tak Zabiełło jak kawał drzewa wisiał, 
ani się najmniejszej rzeczy nie ruszył, i tak skończył życie swoje. 
WYROK ŚMIERCI OD SĄDU KRYMINALNEGO NA BISKUPA 
KOSSAKOWSKIEGO 
O, jak to jest niemiło opisywać czyje zbrodnie, a tym bardziej, kiedy się 
człowiek patrzy na nie! Jak ja na to wszystko patrzeć musiałem, boć warto mieć 
nad każdym człowiekiem politowanie, ale nad tym czwartym delikwentem 
wcale nikt politowania nie miał, i tak każdy ku niemu miał zakrwawione serce. 
Z tym wszystkim przypadła teraz kolej na biskupa Kossakowskiego, który 
równie był wykraczającym zbrodniarzem, tak jak i drudzy byli, a chcąc go 
porządnie wysłać na tamten świat, musieliśmy z niego sacra wszystkie kazać 
zdjąć i to wprzódy, nim go przed sądem stawiliśmy. Więc ja wziąłem z sobą 
pana Sapalsikiego, który był dobrym łacinnikiem, i wziąłem z sobą kilku 
obywateli dosyć światłych, i poszliśmy do nuncjusza, a oddawszy mu powinny 
ukłon, prosiliśmy go o tę łaskę, alby on zdjął sacra z biskupa Kossakowskiego. 
Lecz nuncjusz nam na to odpowiada: „Panowie, ja tyle nie mam mocy, abym 
mógł zdjąć z niego serca, tylko jeden Ojciec Święty ma moc z biskupów 
zdejmowania sakry, ale nie my. Ale skoro się okazuje to, że on zbrodnię w 
swojej ojczyźnie dopełnił, a więc przez to samo wszystkie sacra zmazał. Więc 
kiedy go sąd winnym kary śmierci być znajduje, a zatem nie stracą oni jako 
biskupa, ale tylko łotra, który się dopuścił występku złego." 
Ale my koniecznie prosiliśmy go, aby kazał uczynić choć powierzchowną 
ceremonią. Nuncjusz zaraz posłał swego kanonika, aby on z niego, tak jak z 
księdza prostego, zdjąć kazał, gdy już kanonik zdjął z niego poświęcenie, tak 
zaraz w tym momencie był stawiony przed sądem kryminalnym. 

128 
Sąd zaraz go się pytał: „Skądeś ty rodem i jak ci imię, i jak się nazywasz?“ A 
gdy to sądowi odpowiedział, tak zaraz się go sąd pytał o to, czyli był w Grodnie. 
Odpowiedź to, że był. I czyli podpisał na rozbiór kraju? Odpowiedź: Podpisał. 
Pytanie: Czyli podpisał na abdykacją korony? Odpowiedź: „Podpisałem." 
Pytanie: Dlaczego podpisał, gdyż on do podpisów drugiego rozbioru nie należał, 
gdyż on był z pierwszego zaboru kraju. Odpowiedź: „Dlategom podpisał, abym 
pieniądze wziął i drugich do rozbioru namawiał.“ Pytanie: Czyliż się to godziło 
drugich namawiać, będąc samemu tak odrodnym synem? Odpowiedź: „Oto ja 
byłem zniechęconym ku Polszcze, że mi nie dano biskupstwa krakowskiego, 
które na minie przypadało." Pytanie: „Czyli masz co więcej na swoję obronę?“ 
Odpowiedź: „Mam, ponieważ żaden biskup nie był tak wzgardzonym, jak ja 
zostałem wzgardzony od tutejszego pospólstwa, a potrzeba wiedzieć sądowi, 
żem ja jest nietutejszy, a osoba każdego biskupa jest ona święta i nietykalna. 
Sąd, jeżeli ma co do niego, to powinien go na ukaranie odesłać do monarchini, 
do Peterburga.“ Pytanie sądu: „A czyliż ty tylko dlatego został biskupem, abyś 
w Polszcze same intrygi robił? a czyliż ty nie wiesz, kto ten list do Igelströma 
pisał podając mu plan na wytępienie wojska polskiego i tak dobrego ludu 
Warszawy?" Kossakowski tego się począł zapierać. Ale sąd na cały głos kazał 
go przeczytać, co jest tu powyżej co do słowa napisane, a gdy ten list 
przeczytano, tak zaraz lud zaczął krzyczeć, aby się sąd z takim zbrodniarzem nie 
bawił. Sąd pytał się go o to, czyli to jego ręką był pisany lub nie. Kossakowski 
odpowiada to, że ten list jest jego ręką pisany. Sąd mu powiada: „I jeszcze się 
godnym śmierci być nie sądzisz?“ Pytanie: „Dlaczego za 40 000 wziąłeś 
szlachcicowi brylantów i gdzieś je podział?“ Odpowiedział Kossakowski: 
„Brylanty już mi są odebrane, a to przy aresztowaniu minie, i już do Rady 
zaniesione, i proszę, aby były właścicielowi do rąk oddane.“ Pytanie sądu: 
„Dlaczegoś kazał bernardynów nad granicą wykłuć kozakom?“ Odpowiedział 
Kossakowski to: „Dlatego iż ja byłem potrzebny pieniędzy i chciałem od nich 
pożyczyć, ale mi popy dać nie chcieli i posłuszni mi być nie chcieli, więc ja 
skrycie kazałem na nich napaść i ornych kazałem nie wszystkich wykłuć, tylko 
tych, którzy byli rządcami klasztoru.“ Pytanie sądu: „Czyliż to jest mało 
dowodów na ciebie i jeszcze się sam przekonać nie możesz, żeś jest wart kary 
śmierci?“ Odpowiedział Kossakowski: „To prawda jest, żem jest wart śmierci, i 
sam się przekonałem.“ Sąd, uderzywszy w stół, zaraz kazał wyrok śmierci 
Kossakowskiemu przeczytać, a dekret sam podpisał i uznał go być 
sprawiedliwy. Lecz jeszcze sądu porosił, aby mu u Bernardynów dozwolone 
było komunikować, a sąd na to pozwolił i posłano zaraz z tym uwiadomieniem 
do Bernardynów, że tam Kossakowski komunikować będzie. W tym sąd, 
wezwawszy mistrza i oddał go w ręce jego, a mistrz, skoro go tylko odebrał, tak 
zaraz go kazał z Ratusza wyprowadzać i zaraz mu dzwonić poczęli. 
Potrzeba tu jest prawdę powiedzieć, iż Kossakowski miał śmierć 
najokropniejszą, a to z tej przyczyny, że wychodząc z Ratusza, zaraz mu 
pokazano już wiszącego hetmana Ożarowskiego, marszałka litewskiego 

129 
Zabiełłę, marszałka koronnego Ankwicza, a nawet pytano go o to, czyli on ich 
poznaje. A obywatele, skoro go tylko przed Ratuszem ujrzeli, tak wielki krzyk i 
szczęk bronią zrobili, że on prawie na wpół umarłym został. W tym zaraz Rada 
widząc, że się za zezwoleniem i ustanowieniem sądu wszystko dopełniło, więc 
zaraz ustanowienie, czyli obranie sądu przeze mnie, za ważne uznali, podpisali i 
razem sami i wszyscy sędziowie ruszyli z Ratusza, chcąc widzieć śmierć 
Kossakowskiego. A w tym powoli mistrz posuwał się za swoim delikwentem ku 
Krakowskiemu Przedmieściu, a ja poszedłem wprzód zobaczyć dla niego 
przygotowanie, jakie się tam znajduje. Ale tak wielki był na ulicy natłok ludzi, 
że się ledwie nie podusili, a krzyk i szczęk od pałaszów był tak wielki, żeśmy 
ledwie nie pogłuchli. Ale to wtenczas było obaczyć ten tak straszliwy widok 
ludu, że prawdziwie na każdym człowieku od strachu włosy na głowie stawały! 
Ja, stanąwszy już przed Bernardynami, poszedłem zobaczyć do kościoła, jakie 
tam zrobili przygotowanie księża do komunii dla Kossakowskiego. Aż tam 
znajduję na wielkim ołtarzu wszystkie świece zapalone i monstrancja była 
wystawiona, a wszyscy księża wystąpili na kościół, i to dwiema szwadronami, 
tak że stali od samego wielkiego ołtarza aż do samych wielkich drzwi. W tym ja 
widząc, że to będzie dla nas nowa zdrada, że gdy się biskup dorwie monstrancji, 
że jej z rąk swoich wypuścić nie zechce, więc cóż byśmy mu natenczas zrobili? 
Wydzierać mu z rąk jego, to byśmy chybili, a w przypadku gdyby go zabili, to 
zapewne by się zrobił podobny świętemu Stanisławowi i byłby za życia świętym 
męczennikiem, więc ja zaraz kazałem laikom* kościół zamknąć. A że im ,raz i 
drugi mówiłem, a oni mnie słuchać nie chcieli, jak zdzielę płazem jednego i 
drugiego laika po grzbiecie, tak zaraz kościół zamknąć musieli. I bernardynom 
za złe to uważane było, ponieważ nam chcieli jednego świętego przyrobić. Ale 
im się ta sztuka nie udała. 
W tym też mistrz nadeszedł ze swoim delikwentem, którego ja zaraz wieszać 
kazałem, a Kossakowski począł do mnie mówić te słowa: „Panie konsyliarzu, 
sąd mi pozwolił, abym komunikował u Bernardynów, a ty mnie nie pozwalasz.“ 
Odpowiedziałem: „Bo ci się chce jeszcze być świętym, a już ich jest nad 
komplet.“ Potem mówił do mnie, że: „Ja tu mam przy sobie kluczyk od tej 
szkatułki z brylantami, który ja oddaję i bardzo proszę, aby właścicielowi był 
oddany.“ Także wyjął z kieszeni potrójny dukat i oddał mi go w ręce, a ja zaraz 
go w oczach jego oddałem mistrzowi, mówiąc do niego: „Masz podarunek od 
tego pana, abyś się z nim uwinął.“ 
I tak mistrz zaraz założył mu swoje szelki, a że jeszcze miał na nogach 
swoich pończochy fioletowe, mistrz kazał je wprzód zdjąć i szlafrok, aby mu nie 
przeszkadzał, a potem go po maluśku na szubienicę ciągnąć kazał. A w tym gdy 
go ruszono od ziemi, zaraz damy zaczęły śpiewać: „To intryga idzie do góry, 
zasługa nadgrodę odbiera!“ A przy tym był niezmierny krzyk od ludu wydany, a 
do tego jeszcze jednemu broń wtenczas wystrzeliła. Kossakowski rozumiał, że 
to do niego strzelać będą, i tak się bardzo zaląkł, że go prawie już nieżywego 
powieszono, bo gdy mu [mistrz] stryczek na szyję założył i opuścił go, tak 

130 
Kossakowski ani się nie ruszył, ani zipnął, ale jak snop słomy wisiał. Ale też tak 
mocno był zapaskudzony od kobiet, że aż strach na niego patrzeć było. Tak to 
Kossakowski biskup życie swe skończył, któremu jeszcze po śmierci jego 
napisali nagrobek taki: „Oszukałem króla, oszukałem tron, i senat, oszukałem 
księży, a o tym nie wiedziałem, że mnie jeden tylko szewc zwycięży." 
Po tym. tak pięknym spektaklu jeszcze się miał jeden zacząć z panem 
majorem Chomentowiskim, tym to samym, który godził na życie króla i moje 
godził, co do mnie w Zaimku z pistoletu wystrzelił. Na tego to 
Chomentowskiego już była armata przed królem Zygmuntem wystawiona, za 
który to występek miał być od ludu rozsiekanym i w armatę nabity, i na cztery 
rogi miasta wystrzelonym. Ale gdy ja powracałem od Kossakowskiego, 
zastąpiły mi drogę damy, jenerał Mokronowski i księżna Jabłonowska poczęli 
minie bardzo prosić o to, abym temuż Chomentowskiemu życie darował, 
mówiąc do mnie, że on pochodzi z krwi książęcej i że on to po pijanemu 
uczynił, i że om. jest wielki patriota. Ja, który jestem nigdy nie mściwy, 
oświadczyłem im, że na prośbę damów, a mianowicie pana komendanta 
Mokronowskiego, że mu życie daruję, ale pod tymi warunkami, aby on 
natychmiast dostał ordynans aż do Litwy i aby go pod konwojem dwóch ułanów 
odesłać, aby mu życie przez obywateli odjęte nie było. Więc tegoż dnia 
wieczorem uwolniłem go spod aresztu, a dawszy mu dosyć niezłą reprymendę, 
zaraz natychmiast on wyjechał do Litwy i tak się zakończyła ta tak smutna afera 
dnia 9 maja 1794 r. o godzinie 2 po południu. 
OPISANIE DALSZEGO KONTYNUOWANIA W RADZIE 
NARODOWEJ 
Nie można tu i o tym zapomnieć, jak i po śmierci niezgoda panowała 
pomiędzy tymi czterema panami, to jest pomiędzy Ankwiczem, Kossakowskim, 
Ożarowskim i Zabiełłą, przynajmniej tak jak sam mistrz w Radzie nam raport 
czynił. Rada wydała rozkaz mistrzowi, aby po godzinie 6 pod wieczór zdjął tych 
panów wiszących i aby ich pochował na świeżej arii, a gdy on to dopełnił, więc, 
włożywszy ich na furę drabiastą, kazał ich w pole wywieźć, ale pomiędzy sobą 
ciż nieżywi nie mieli zgody, gdyż się jeszcze i po śmierci z sobą targowali, to 
głowami się tłukli, to się trzęśli, to głowami nie pozwalali okazując zawsze 
największe nieukontentowanie z tego, co się z nimi stało. Ale gdy ich pochował 
i przyszedł do Rady, czynił nam raport ze swojej czynności, tośmy ledwie 
boków nie pozrywali z tej niezgody, o której nam on powiadał. 
Z tym wszystkim czynność Rady zawsze się odbywała i z bardzo wielkim 
pośpiechem szły interesa krajowe. Ale jednak znajdowali się w niej despoty, 
którzy wilczą skórą pokryci byli. 
Gdy jednego czasu poczęli obywatele szemrać na Radę, że pełno było 
aresztowanych panów zdrajców ojczyzny i że wielki ekspens był na nich 
dawany, i mówili im to dlaczego ich Rada tak mocno menażuje. Powinna Rada 

131 
nakazać sądowi kryminalnemu, aby ich sądzono, i którzy są wykraczający, tych 
karać, a niewinnych uwalniać, a na próżno ekspensy nie robić. Rada się 
ekskuzowała, ale zawsze o tym myślała, jakby mogła wziąć przewagę nad 
obywatelami, gdyż im się to bardzo nie podobało, aby obywatele nad nimi brali 
przewagę i żeby we wszystkie ich czynności wglądać mogli. 
Gdy jednego razu obywatele zeszli się na Ratusz, prosili Rady, aby starali się 
o pomnożenie wojska więcej, jak go było, ofiarując i z samych siebie czynić 
ofiarę, byleby tylko równość i całość nastąpić mogła, w tym Rada, okazawszy 
ludowi swą wspaniałość, odpowiedziała im to, że tego my też wszyscy 
pragniemy, aby równość, całość i niepodległość w nas panowała. A dlatego 
chcący być z ludem porównani zaczęli od boków swych oddzierać gwiazdy i 
ordery i zaczęli je na ziemię rzucać, i one nogami deptać, mówiąc to do ludu: 
„Precz od nas, błyszczydła przemierzłe, które wstręt czynią poczciwemu 
człowiekowi!“ 
Na ten widok, który się w Radzie okazał okazując swój tak wielki 
patriotyzm, z którego obywatele bardzo wielkie ukontentowanie mieli, i odtąd 
Rada ustanowiła, aby inaczej nie mówiono do prezydenta i do wszystkich 
członków Rady, jak tylko: obywatelu prezydencie lub szanowny panie, i na 
wszystkich podających do Rady na piśmie swe prośby tylko ten tytuł: szanowny 
panie. Odtąd skasowała Rada, aby żaden syn ojcowskimi honorami nie 
tytułował się, tylko na nowo gdy ich sobie w narodzie zasłuży. Na to się 
wszyscy jednomyślnie zgodzili, a przez tę równość Rada zjednała sobie u 
wszystkich obywateli powszechny szacunek. Jakoż też i w samej rzeczy Radę 
Tymczasową bardzo ją sobie obywatele chwalili, gdyż wszystkie interesa bardzo 
spieszno szły i wojsko było bardzo kontente. 
A że nam było potrzeba koniecznie okopy około całej Warszawy robić, więc 
mnie Rada przeznaczyła, abym. ja zachęcił lud do tych okopów, których 
potrzeba było jak najprędzej, więc Rada nakazała pułkownikowi 
Sierakowskiemu, aby takowe okopy wytknąć kazał, a gdy już wytknięte były, 
natenczas ja ruszyłem wszystkie cechy z chorągwiami i przy muzyce, i z 
rydlówkami. Będąc sam pierwszy na czele ruszyłem do okopów robienia i każdy 
szedł z najwyższą ochotą. Potem ruszyłem wszystkich księży z klasztorów, dalej 
znowu zachęciłem pierwsze damy, a zaraz wszystkie rzemieślników żony. Dalej 
ruszyłem wszystką czeladź i ja sam okazując onym, że się nie menażuję, i ja 
kopałem zachęcając wszystkich do roboty. Potem jeszcze ruszyłem wszystkie 
szynkarki, dla których przyjaźni ich amanci za nich bardzo wiele kopali, 
wyręczając swoje kochanki. I tak szczęśliwie przez dwa tygodnie od 
Czerniakowa aż do Bielan okopaliśmy się, a to bez żadnego kosztu skarbowego, 
co by było kilka milionów kosztowało, tośmy to ochoczo zrobili, nie mając 
sobie tego za złe. 
Muszę tu też przytoczyć jedne zdarzenie, które król Poniatowski miał przy 
tych okopach. Jednego dnia widząc król tak wielką liczbę ludzi idących z 
rydlówkaimi do okopu, bardzo się mu to podobało i przez ciekawość swoją 

132 
pojechał oglądać swego ludu robotę, którą on bardzo chwalił. Ale idąc nad 
okopem trafił na jedną damę znaczną, nad którą się król zastanowił, a 
pogadawszy z nią, wziął sam od niej rydlówkę i począł tęż damę wyręczać, i 
rzucił ziemi razy kilka. W tym przyszedł do niego jeden pan Iwaszkiewicz, 
któren rzekł do króla: „Najjaśniejszy Panie, racz Wasza Królewska Mość rzucić 
tęż rydlówkę, bo gdzie tylko sam zakładasz fundamenta, to się zaraz 
wywracają.“ Król jegomość, usłyszawszy od tego młodzika te słowa, nic rasa. 
na to nie odpowiedział, ale się niezmiernie zadziwił i już więcej nie kapał, a my 
też wkrótce je skończyli. 
OPIS O KURIERZE PRZEZE MNIE OD RADY DO KOŚCIUSZKI 
WYSŁANYM 
Gdy Rada Narodowa widziała gwałtowną potrzebę, aby się mogła 
porozumieć z Tadeuszem Kościuszką, więc przeznaczyła mnie jechać do dbozu 
Kościuszki, abym ja jemu depeszę sam w ręce jego oddał. Więc ja jak 
najśpieszniej wybrałem się i zaraz wyjechałem z Warszawy pod Racławice, 
gdzie się obóz jego znajdował. Ja z jak największym pośpiechem jechałem, dnia 
drugiego o godzinie 10 już przy pierwszych widetach stanąłem, a chcąc jak 
najprędzej przejechać, żołnierze mnie puścić nie chcieli, ale gdy się mnie 
wypytano, jak ja się nazywam, tak zaraz w tym momencie jeden żołnierz jak 
najprędzej pojechał do swego oficera meldując minie, iż ja pilno chcę jechać do 
Kościuszki. A oficer, usłyszawszy o moim nazwisku,' tak jak najprędzej posłał 
uwiadomić Kościuszkę, a mnie wstrzymać kazał. Rad nierad musiałem więcej 
jak półtora godziny czekać, co mnie niepomału gniewało, a ja o tym nie 
wiedziałem, że Kościuszka pisał do Rady, prosząc o to, aby mnie Rada do niego 
przysłała. Więc Kościuszko rozkazał mnie forpocztom przytrzymać, chcąc mnie 
zrobić swoją atencją przy witaniu mnie do swego obozu. 
W godzin dwie czekania mojego przyjechał Kościuszko z bardzo wielką 
kalwakadą, bo przynajmniej ze 200 oficerów z nim przyjechało, a tam dopiero 
spojrzawszy sobie w oczy jeden drugiemu, zaczął mówić do mnie te słowa: 
„Szanowny obywatelu miasta stołecznego Warszawy! Witam cię nie tylko ja, 
ale cię witam nawet w imieniu całego grona tych oficerów, których tu widzisz 
przed sobą. A witam cię, mój wspólny pracowniku dla jednej matki naszej 
ojczyzny, któryś pracy swej w niczym nie żałował. Tobie ja mam nieskończoną 
wdzięczność, tyś to jest jeden, któryś nam drogę do Warszawy otworzył. Więc 
dlatego żądałem od Rady, abyś mnie przetorował tę drogę, aby dla nas omylną 
nie była. Teraz poznałem szanownych obywateli Warszawy, którzy są jednymi 
dla 'mnie przyjaciółmi, i dlatego daj mi na znak równości i całości swoją rękę, 
abyśmy wspólnie pracowali i starali się rozszerzać granice nasze, a pocałowanie 
nasze niech będzie szczerym hasłem przywiązania i jedności z sobą.“ A w tym 
zsiadłszy z konia i serdecznieśmy się uściskali z sobą, a wszyscy oficerowie 
krzyknęli: „Wiwat kochany nasz Kiliński!“ 

133 
ODPOWIEDŹ JANA KILIŃSKIEGO DO KOŚCIUSZKI 
„Najwyższy Naczelniku Siły Zbrojnej Narodowej! Oto ja przyjechałem do 
ciebie od Rady Narodowej i przywiozłem ci depeszę, którą racz przyjąć ode 
mnie, a teraz składam ci ukłon w imieniu całej Rady i wszystkich obywateli 
miasta Warszawy — a ten hołd wdzięczności racz przyjąć dobroczynny ode 
mnie, Naczelniku! To, coś w swojej mowie miał do minie mając mnie 
wdzięczność za otwarcie ci drogi do Warszawy, to jest prawda, żeśmy sobie 
wzięli za największy punkt honoru — sprowadzenie cię z zagranicy do ojczyzny 
naszej. Drugie, oddaliśmy ci ten oręż w ręce twoje i niech ci Bóg błogosławi, 
abyś nim dobrze kierował, wiedz dobrze o tym, że my jesteśmy z tobą i 
będziemy rozkazom twoim posłuszni, jeżeli nam granice rozszerzać będziesz. 
Damy ci synów naszych, uzbrojonych na obronę kraju naszego, którego drudzy 
przedali. Ty go masz wydobyć. Obywatele Warszawy wraz ze mną 
przysposobili ci z nieprzyjaciela zdobyczy armat 60, a broni sztuk 60 000, 
okazują ci swoją miłość i jeżeli będzie potrzeba, to wszyscy pod broń staniemy. 
Do ciebie należeć będzie dobre rozporządzanie i sprawiedliwość wszelka, do 
nas należeć będzie dla ciebie posłuszeństwo i dawanie ci od nas pomocy, 
mianowicie pamiętaj to, aby się nasi wewnętrzni nieprzyjaciele z nas nie urągali, 
bo ci są dla nas daleko gorsi jak ci, z którymi my się bijemy.“ 
Naczelnik uściskał mnie i zaraz kazał swemu adiutantowi podać mi swego 
konia, a ja, zaraz siadłszy na konia, prosiłem Naczelnika, aby mi swój obóz 
pokazał. Pytałem się go o to, jak wiele wojska swego ma. Odpowiedział mi to, 
iż ma do 30 000. Naczelnik wszędzie mnie z sobą oprowadził, a potem prosił 
mnie na obiad. Na tym obiedzie bardzo wiele było oficerów, którzy mi bardzo 
wielką atencją czynili. Naczelnik na tym obiedzie bardzo pięknie ze minie 
zażartował, dając mi na pierwszą potrawę boćwinę litewską, której nigdy nie 
jadłem. Ja wziąłem tej boćwiny na łyżkę i tylkom ją skosztował. Ale to 
Naczelnik uważał, aż potem mówi on do mnie: „Panie konsyliarzu, rozumiałem, 
że waćpan jesteś Litwin, mój ziomek, ale moja boćwina okazała mi to, że nie 
jesteś, kiedy jej nie lubisz,, stąd wnoszę sobie, że musisz być albo Mazur, albo 
też Wielkopolanin.“ Ja mu powiedziałem, żem jest z Wielkiej Polski. 
Po skończonym obiedzie wziął mnie pod rękę Naczelnik na osobne miejsce i 
gadaliśmy z sobą przez całe dwie godziny o interesach bardzo ważnych, a to 
względem polepszenia kraju naszego. Skończywszy z sobą dyskurs, zaraz go 
prosiłem o rezolucją dla Rady, aż Kościuszko powiada mnie to , że minie nie 
puści od siebie aż za dni trzy. Jakoż się też tak stało. Więc przez ten czas 
podałem mu listę tak cywilnych, jako i wojskowych, którzy się dobrze 
popisowali, więc on na przedstawienie moje każdemu dawał patenta, i oddał 
mnie patentów 92, które ja w imieniu jego po moim przyjeździe w ręce tak 
cywilnym, jako i wojskowym oddawałem. Kościuszko miał sobie ze mnie 
wielką satysfakcją, zaprosiwszy do siebie wszystkich jenerałów, i prosił mnie o 

134 
to, abym mu tę całą rewolucją opowiedział, z czego oni bardzo kontenci byli, iż 
się dowiedzieli oryginalnej prawdy. Kościuszko, nie mając minie czym 
wynagrodzić, oddał mi w ręce moją ekspedycją do Rady, a mnie dał osobno w 
ręce zapieczętowany pakiet, który mi dopiero w Warszawie odpieczętować 
kazał. Ja, pożegnawszy się ze wszystkimi oficerami i Kościuszką, zaraz 
ruszyłem z obozu, ale mnie bardzo wielka świta wr,az z Kościuszką dobre pół 
mili odprowadzili. 
Ja, gdy stanąłem w Warszawie, zaraz poszedłem na Ratusz i Radzie 
ekspedycją oddałem, a dopiero swój pakiet odpieczętowałem, aż tam był dla 
mnie patent pułkowniczy i różne dla mnie osobliwsze oświadczenia, z czegom 
ja bardzo nie był kontent. A Rada cała zaczęła mi winszować tej pomyślności, o 
której ja wcale nie myślałem. I dopiero poznałem, że dla mnie Rada była — 
zdrada, ponieważ sekretnie musieli pisać do Kościuszki, aby mnie ściągnął do 
wojska. Zaraz pasałem do Kościuszki dziękując mu za jego łaski i prosiłem, aby 
minie od wojskowości uwolnił, ale to wcale nic nie pomogło. 
Kościuszko odpisał mi to, iż takich potrzebuje i że ja tego sam żałować nie 
będę. Uczyniłem ja pytanie, do którego pułku należeć mam, lecz on mi odpisał, 
iż mam należeć do pułku dwudziestego liniowego i nowego piechoty. Więc 
musiałem się doroziumieć tego, iż on wyciągał tego po mnie, abym ja pułk sam 
wystawił, a widząc to, że moje pisania pomyślnego skutku nie odbierają, 
musiałem się ryzykować, oczekując dalszych rozkazów jego, a tymczasem 
jeszczem się Radą zatrudniał. 
OPIS O PRZYJĘCIU KOŁŁĄTAJA I IGNACEGO POTOCKIEGO DO 
WARSZAWY 
Nie mogę tu i tego zapomnieć, jak wielce obywatele w Warszawie byli 
ukontentowanymi dowiedziawszy się o mającym tu przybyć fos. podkanclerzym 
Kołłątaju, także i o panu Ignacym Potockim, bo przynajmniej wiedzieliśmy o 
tym dobrze, iż to byli ludzie z ministrowskimi głowami, a że byli za granicą, 
rozumieliśmy, że te dwie głowy wyrobiły nam u Francuzów danie nam pomocy. 
Więc prosili mnie obywatele o to, abym ja ich przyjmował, gdy oni będą 
wjeżdżać do Warszawy. Ja posłałem da rogatek z ukazem, aby te dwie osoby 
gdy będą przyjeżdżać, zaraz jak najprędzej dano nam znać konno od rogatek, 
abyśmy ich mogli dobrze przyjąć. Co się też tak stało. 
Kazałem się obywatelom zebrać i poszliśmy razem na Nowy Świat, 
oczekując na ich przybycie przy Trzech Krzyżach. A gdy nam dano znać, iż 
jedzie Kołłątaj, tak zaraz obywatele się uszykowali, a gdy do nas nadjechał, ja 
wystąpiłem do niego i miałem do niego mowę w imieniu całego ludu, tak dalece 
że się Kołłątaj rozpłakał. A potem obywatele wyłożyli konie i sami go aż do 
pałacu ciągnęli, wołając: „Wiwat nasz patriota Kołłątaj!“ A on to serdecznie i z 
największym uczuciem przyjął. Co się tycze Ignacego Potockiego, tegośmy tak 
nie mogli przywitać, gdyż on od Pragi przyjechał, a my o tym nie wiedzieli, 

135 
którędy on wyjeżdżać będzie, ale zebrawszy orkiestry sto, poszliśmy przywitać 
go także w imieniu całego miasta. 
Ja miałem także do niego mowę, a skończywszy ją, obywatele krzyknęli mu: 
„Wiwat! niech żyje Ignacy Potocki, marszałek litewski, patriota i przyjaciel 
ludu!“ W tym orkiestra na dziedzińcu grać mu poczęła, a Potocki z wielkiego 
uczucia płakać począł i te nasze przyjęcie bardzo z wielką grzecznością przyjął. 
Tak znowu poszliśmy do Kołłątaj a z orkiestrą i tam mu na dziedzińcu orkiestra 
grała, a wieczorem miasto było w oknach oświecone. A gdyśmy już na powrót 
wracali, w tym obywatele, chcąc mi zawdzięczyć moją grzeczność, więc wzięli 
mnie na ramiona swoje i nieśli minie przez całe Krakowskie Przedmieście, przez 
cały Zamek i przez całą Piwną ulicę, a to aż do domu mojego, przy ogromnych 
okrzykach i brzmieniu muzyki. To jest prawda, żem z wielkiego uczucia ażem 
płakał, ale wolałbym był nie znać tego niesienia, bo mnie przeszło 200 dukatów 
kosztował traktament, a co się mnie natrzęśli niosąc, to mnie kilka dni boki 
bolały. Do tego jeszcze poseł Mikorski miał mowę przed kamienicą moją na 
pochwałę moją, gdzie ludzi kilka tysięcy podtenczas się znajdowało, a same 
wiwaty to aż mnie znudziły. 
OPIS O RAFAŁOWICZU, PREZYDENCIE MIASTA WARSZAWY 
Nie mogę tego zapomnieć, jaki miał przypadek fatalny pan Andrzej 
Rafałowicz prezydent miasta Warszawy, w dzień soboty przed samą 
Wielkanocą [19 IV], [gdy] jeszcze się dobrze atak w Warszawie nie skończył. 
Wiedząc o tym bardzo dobrze obywatele, że Rafałowicz był przyjaciel 
moskiewski i że on rewolucją wydał przed królem, a później przed Igelströmem 
wydał i że nie wziął się do obrany miasta, jako prezydent, ani też jego kolega 
Łukaszewicz, wiceprezydent, i że się zamknęli w domach swoich nie puszczając 
do siebie nikogo, a będąc naczelnikami miasta powinni byli z ogółem ludu 
wystąpić, a że oni tego obydwaj nie uczynili, więc wpadli obywatele do 
Rafałowicza domu, drzwi mu wybili, a jego samego złapali za łeb i okrutnie bili, 
i po ziemi włóczyli, a na ostatek porwali go za nogi i po schodach ciągnęli, 
nareszcie wołali na niego: Precz z urzędu, podły prezydencie, zdrajco obywateli, 
już się skończył urząd twój, a więcej nam przewodniczyć nie będziesz, a w 
nagrodzie twojej dla nas zdrady wisieć powinieneś! 
Tak po wybiciu jednego udali się do drugiego, to jest pana wiceprezydenta 
Łukaszewicza, który, równie tak jak pierwszy, był nieprzyjacielem Polaków. 
Więc i u tego drzwi do pokoju wybili, ale Łukaszewicz uciekł do piwnicy, 
gdzie miał wina swoje, i tam go znaleźli, więc jego się naszturchali, a na ostatku 
powiesić go chcieli, ale się on bardzo upokorzył i żona, i dzieci jego poczęli 
bardzo płakać, i dlatego mu życie darowali, ale mu niemało strachu narobili i 
odtąd już go ani drugiego do żadnego urzędu nie wzięli, i odtąd uznani byli za 
zdrajców swojej ojczyzny. 

136 
OPISANIE O RADZIE NAJWYŻSZEJ NARODOWEJ A SKASOWANIE 
TYMCZASOWEJ 
Gdy przyjechał Ignacy Potocki i ksiądz Kołłątaj do Warszawy, tak zaraz byli 
wezwani do Rady Tymczasowej, która od samego początku egzystowała. W tym 
Kościuszko przysłał od siebie kuriera z depeszami do Rady kasując Radę 
Tymczasową, a przeznaczył Radę Najwyższą Narodową, która zaraz była w ten 
moment wybraną z osób znacznych, posiadających dawne urzędy. Więc zaraz 
podzielili się na departamenta, czyli na wydziały. Pan Ignacy Potocki wziął 
Wydział Dyplomatyczny, ksiądz Hugo Kołłątaj wziął Wydział Skarbowy, pan 
Działyński wziął Wydział Bezpieczeństwa, pan Dembowski wziął Wydział 
Żywności, pan Zakrzewski wziął Wydział Sprawiedliwości i był prezydentem 
municypalności, i pod jego prezydencją w Radzie Narodowej wszystko się 
odbywało. Co się tyczy innych osób, ci byli po pięciu do każdego wydziału 
przydzielonymi. Ja także byłem przydzielonym przy Kołłątaju do skarbu, także 
byłem prezesem loterii. A gdy już ta Rada była całkiem uformowana i że już 
czynności swoje rozpoczęła, tak zaraz rozpoczęła się nowa trajedia. 
Dnia 14 miesiąca maja z rana przyszli do Rady pan Konopka i pan 
Dembowski i podali prośbę w imieniu obywateli, prosząc Rady, aby kazała 
aresztowanych panów do indagacji brać, a winnych sądzić, a niewinnych 
uwalniać. Gdy podano tę prośbę, tak zaraz żądali tego, aby im Rada dała swoją 
odpowiedź, grożąc nam to, że jeżeli za godzin dwie rezolucji nie odbiorą, to 
sami sobie pozwolić mają. Ale Rada, mając co innego ważniejszego do 
ułatwienia, nie dali swojej odpowiedzi, ale im odpowiedzieli to, że gdy 
ważniejsze interesa ułatwią, tak zaraz na podaną notę odpowiedzą. Konopka i 
Dembowski, mając w sobie wściekłą i nieuhamowaną pasją, nie czekając na 
odpowiedź od Rady, zebrali sobie hordę łajdaków i kazali im kilka szubienic 
postawić. Lecz Rada, gdy się o tym dowiedziała, tak zaraz wydała swój rozkaz 
do setników, aby wzięli cieśli i takowe szubienice, gdzie się tylko znajdować 
będą, podcięli i drzewo porąbali. 
Setnicy, dopełniając rozkazu Rady, zaraz zebrali obywateli i wzięli cieśli, i 
poszli podcinać te szubienicą a do tego jeszcze Rada wysłała od siebie 
szambelana Węgierskiego, aby on dopilnował, iżby te szubienice podcięte były. 
Gdy przyszli podcinać, zaraz im pospólstwo mówiło te słowa: „Panowie, nie 
podcinajcie tych szubienic, bo sami na nich wisieć będziecie!“ W tym pan 
szambelan Węgierski, siedząc na koniu krzyknął na pospólstwo tymi słowy: 
„Łajdaki, za to, żeście szubienice mimo woli rządu wystawić kazali, po sto 
kijów brać przed Ratuszem będziecie!“ 

137 
OPISANIE OSÓB, KTÓRE W TEN DZIEŃ POWIESZONO 
Ten dzień 14 maja okropny był dla wszystkich obywateli w całej Warszawie, 
ponieważ tę hordę szambelan Węgierski pogniewał, grożąc im po sto batów, ale 
on sam był pierwszy do tego nieszczęścia, bo kazawszy jedną szubienicę 
podciąć, to pospólstwo nie tylko że zaraz ją nazad postawili, ale też i pana 
Węgierskiego na tej szubienicy powiesić chciano. Ale ten widząc, że jest bardzo 
wielki strach ma niego, jak dał koniowi swemu ostrogi, zaczął uciekać, ale 
pospólstwo jak go wzięli pałaszami okładać, to on gwałtu krzyczał i uciekał. I 
gdyby się nie był do pałaciu schronił, to by go pewno byli zabili, ale i tak 
najmniej trzysta pałaszów po grzbiecie dostał. Długo tego nie zapomniał i długo 
przechorować musiał. A przez to samo rozgniewanie pospólstwa panowie 
setnicy ze swymi żołnierzami municypalnymi uciekać musieli. 
Zaraz potem rozdrażnione pospólstwo przyszli przed pałac Raczyńskiego, 
gdzie się Rada odbywała, i poczęli wołać na ulicy o swoją rezolucją. Rada na 
podaną sobie notę dała swą odpowiedź, perswadując ludowi, aby jeszcze dni 
trzy poczekali, aż od Kościuszki pozwolenie nastąpi, a zapieczętowawszy tęż 
rezolucją posłali ją do magistratu na Ratusz. Ale niosąc ją instygator Majewski 
do magistratu, gdzie go pospólstwo w Rynku opadło, prosząc go, alby im tę 
rezolucją przeczytać dał. Ale on, głupi, nie tylko że im przeczytać nie pozwolił, 
ale tęż rezolucją, trzymając ją w rękach swych, w drobne kawałki podarł ją. A 
pospólstwo widząc te jego zuchwalstwo, wzięli go i na biczu chłopskim 
powiesili, i to w samym Rynku. Więc za cóż go powieszono? Oto za to, że był 
głupi, bo gdyby był dał im był przeczytać, to by go nie byli powiesili. Ten to był 
pierwszy w tym dniu, a potem poszli do prochowni, przyprowadzili Boskampa i 
Piętką zwanego. Ci ichmościowie byli to moskiewscy szpiegowie, byli oni 
Litwinami, ale byli szpiegi, więc i tych dwóch w Rynku powieszono. 
Potem udała się ta harda do pałacu Brühlowskiego, a wyprowadziwszy pana 
Wulfersa i przyprowadzili go na Krakowskie Przedmieście, i tam go powiesili, 
ale za cóż go powiesili i któż go powiesił? Oto patronowie głupi, co mu losu 
szczęścia bronili. Wulfers był to człowiek najprzód młody, bardzo dobrze 
edukowany, posiadał on kilka języków. W sprawach bardzo dobrze stawał, 
prawo na pamięć dobrze znał, wymowę miał bardzo piękną i był on bardzo 
piękny. Zawsze był wesoły i zgoła żadnej wady do siebie nie miał, więc go 
patronowie, jako światłego człowieka, przez zazdrość powiesili. To tylko było 
jego największym występkiem, że on tego samego dnia, któregośmy prawo w 
Radzie ustanowili i podpisali, a on je wieczór przełamał. I alby czytający 
wiedział, jakie to prawo było w Radzie ustanowione. Oto dla samych 
konsyliarzów w Radzie będących, że nie wolno samemu jednemu konsyliarzowi 
być u żadnego aresztanta, jak tylko we dwóch i oficer przy warcie będący i nie 
wolno było gadać do niego, jak tylko rodowitym językiem, aby drudzy słyszeli, 
także że nie wolno gadać z żadnym aresztantem po cichu, tylko głośno. I tak się 

138 
wszystkim oficerom i inspektorom więzienia przykazywało, aby tego jak 
najmocniej doglądali. 
A pan Wulfers to wszystko przełamał jeszcze tego dnia, któregośmy prawem 
ustanowili i wszyscyśmy w Radzie rękami swymi podpisali, a ten to wszystko 
przełamał, gdyż on sam jeden poszedł do prochowni i gadał z trzema 
aresztantami, których on deklarował uwolnić z aresztu, a za to oni jemu 
deklarowali dać 3000 dukatów. Ale gdy oficer od inspekcji prochowni Radzie 
doniósł, tak zaraz Rada kazała go natychmiast aresztować, a na drugi dzień z 
księgi go wyluminować. Ale być może, iżby się mógł z tego wylegitymować i 
mógł być jeszcze wolnym, ale ta horda wzięła to sobie za złe, więc wzięli i 
powiesili, a powiesiwszy jego, znowu powrócili się do pałacu Brühlowskiego i 
wyprowadzili księcia biskupa Massalskiego i księcia Czetwertyńskiego, i tych 
powieszono. Jednego przed pałacem hetmana Branickiego, tam wisiał 
Czetwertyński, a Massalski wisiał przed pałacem Brühlowskim. Ci dwaj tylko 
za to byli powieszonymi że kraj na rozbiór podpisali. Także wzięli pana 
marszałka Moszyńskiego i już chcieli go powiesić, ale szczęściem wielkim to 
się stało, że nam dano znać do Rady, więc Zakrzewski wziął mnie do pojazdu z 
sobą i zaledwieśmy się przedarli przez tak wielki tłum ludzi, i gdyby nie ja, to 
nigdy by się Zakrzewski nie był docisnął. Ale mnie lud kochał i wszędzie mnie 
puszczał. 
Więc wtenczas właśnie wyprowadzali z pałacu Brühlowskiego parna 
marszałka Moszyńskiego na szubienicę, ale za wielką prośbą naszą ledwieśmy 
go od śmierci wyswobodzili i zaraz za naszą perswazją ustało to wieszanie, co 
nas to niemało zdrowia naszego kosztowało, bośmy od wielkiego gadania 
ochrypli, aleśmy tę burzę wielką uspokoili. A potem Rada kazała aresztować w 
nocy pana Konopkę i pana Dembowskiego, jako hersztów tego wieszania, i 
innych bardzo wielu jako to: pana rotmistrza Piotrowskiego, Walentego 
Karpińskiego, sekretarza Cernera, dosyć ogółem powiedzieć było 
aresztowanych 800 kilka osób. Rada zaraz komisją wyznaczyła, aby ciż sami jak 
najprędzej indagowani byli, i najszczególniej kazała się Rada dowiadywać, czyli 
ja nie należałem do tego wieszania. Ale dzięki Bogu, że wszystkich 
indagowano, a na mnie się nic nie pokazało. Ale ja, gdym się o tym dowiedział, 
że Rada tak źle myślała o mnie, to aż ze złości płakałem. Ja, który najlepiej 
myślałem i z rozumem wszystkie rzeczy czyniłem, a Rada o mnie tak źle 
myślała i chciała mnie na szubienicę wykierować. Więc za moje dobre 
czynności chcieli mnie złem wypłacić. 
Rada widząc mnie przeciwko sobie zniechęconego, a parzy tym się mnie 
bali, abym im nie odpłacił, starali się u Kościuszki, aby on mnie koniecznie do 
wojska ściągnął, aby Rada mogła co chcąc robić, bo pozbywszy mnie od siebie, 
a nawet i z miasta, nie miałaby już żadnego kosa nad sobą. Ale to się poniżej 
okaże, na co to im samym przyjdzie, iż sobie rady dać nie będą mogli i że Rada 
całkiem straci u narodu swe zaufanie. 

139 
DALSZA KONTYNUACJA TEJ HISTORII 
Gdy komisja indagacyjna wynalazła siedemnasta winowajców tego 
wieszania, podała to raportem do Rady, co z nimi czynić mają. Aż ta Rada 
rozkazała ich sądowi kryminalnemu sądzić na śmierć, aby się lud bał. Ale ja 
bardzo byłem temu przeciwny, bo mi się to bardzo nie podobało. Ci ludzie 
czynili to choć z głupiego patriotyzmu, ale kraju swego nie zdradzali ani go też 
nie przedawali, a ci co ich powieszono, byli sami zdrajcy i szpiegi. Rada takich 
ochraniała, których pełno po aresztach było, ale dlatego iż byli kasztelanowie i 
starostowie, to jest znacznego urodzenia, więc ich trzeba uwolnić, a choć kraj na 
rozbiór podpisał i jego zdradzał. Więc takim to Rada przepuszczać kazała a tym 
za ich patriotyzm darować nie chciała. Ja przekładałem Radzie, aby tego tak 
nagle nie czyniła, że przez to samo energia we wszystkich obywatelach zginie, a 
może to być, że coś gorszego nastąpić może, a to, gdy się poznają obywatele, że 
Rada zdrajców nie każe, a na obywatelach mścić się chce. Rada wzięła to sobie 
aa złe i rozkazała tych siedemnastu powiesić, na co obywatele bardzo utyskiwać 
poczęli i głośno wołali na Radę, że na nich gilotyny potrzeba będzie i że gdy się 
jeszcze raz zdarzy, najprzód Radę wybiją, a żadnemu, co kraj podpisał, to 
pardonu nie dadzą. Ja nie chcąc się zrobić sławniejszym, jak byłem, wolałem się 
usunąć od tej Rady i przenieść się do wojska, o czym poniżej opisać zechcę. 
OPISANIE O PANU ROGOZIŃSKIM, INTENDENCIE TAKSOWYM 
Intendent Rogoziński był to z rodu swego przechrzta, zabity przyjaciel 
Moskali, oszust ogromny, oszukaniec wyśmienity i szpieg na stronę 
moskiewską, a nigdy nie szczery Polakom. Ten jegomość był od oficerów 
gwardii zaskarżony, że ze swego ganku strzelał do żołnierzy z Moskalami na 
Brzozowej ulicy i tam zabił kilku gwardiaków; także bardzo wiele ludzi zanieśli 
skargi swoje na niego, gdyż on tysiączne krzywdy obywatelom porobił, a 
mianowicie: rzeźnikom, szewcom, piekarzom, handlarzom przedającym różne 
produkta. A na takowe zaskarżenia był do aresztu wzięty i, po wyprowadzonych 
(przeciw niemu świadkach, nie był wart kary śmierci. A choć przeciw mieniu 
świadków wyprowadzono dwudziestu siedmiu, przekonać go nie było można. 
Był on wart kary więzienia, ale nie śmierci, a choć na niego wszyscy 
instygowali, ale przecież go jego własna służąca świadectwem przekonała. 
Stanąwszy w sądzie, publicznie zeznała to, iż pan Rogoziński w czasie 
rewolucji strzelał do naszych polskich żołnierzy wraz z Moskalami i kilku 
zabili, i kilku postrzelili, i że tych żołnierzy moskiewskich w piwnicy długo ich 
utrzymował, i że to taż dziewczyna oczami swymi widziała, a nawet i tym 
Moskalom jedzenie dla piwnicy nosiła, i zaprzysięgła. Sąd dopiero będąc 
dwudziesitym ósmym świadkiem przekonanym osądził Rogozińskiego na 
szubienicę. A gdy mu dekret śmierci przeczytano, Rogoziński powiedział 
sądowi: „Dosyć ja się, jak mogłem, wykręcałem od śmierci, ale się od niej 

140 
wykręcić nie mogłem, i muszę pójść na szubienicę wróble straszyć.“ Zaraz 
wziął go mistrz pod swoją opiekę i wsadzili go na furę, a konwój wojska 
obstąpił go, ale Rogoziński prosił, aby mu flaszę wódki dano, i rozumieli to, że 
on tylko się trochę napije, aż on, jak się dorwał flaszy, tak mało co w niej 
zostało, a nim go do szubienicy przywieziono, to całe pięć flaszek wypił i tak się 
mocno spił, że ledwie z woza nie spadł. I tak po pijanemu był powieszony. Ale 
mistrz wesoło go wieszał, ponieważ mu wszyscy krzyczeli te słowa: „Giń, 
zdrajco, krzywdzicielu, oszuście, podobnego tobie już więcej nie będzie!“ — I 
tak się skończyło życie Rogozińskiego. 
OPISANIE JEDNEGO ŻOŁNIERZA, KTÓRY BYŁ OSĄDZONY NA 
ROZSTRZELANIE I PARDON DOSTAŁ 
Każdy człowiek w ostatnim przypadku będący ma jakąkolwiek dla siebie 
nadzieję, a razem i przeznaczenie. Bóg wszechmogący zsyła na ratunek czyli też 
na obronę w upadku będącemu, jako tu zesłał mnie samego jednemu mającemu 
być rozstrzelanym żołnierzowi, którego tu ja opisać zechcę. Czytelniku, 
przeznaczenie od Boga każdemu człowiekowi jest niemylne, jak to mówi 
przysłowie: kto ma wisieć, nie utonie, a kto ma w Bogu nadzieję, zapewnie nie 
zginie. 
Żołnierz jeden, będący w służbie w gwardii przez lat dziesięć, zawsze się 
sprawował trzeźwo i swojej powinności zawsze dopełniał, lecz w czasie 
rewolucji, jak jest każdemu wiadomo, gwardia była bardzo czynna, więc w 
cząstkach, choć małych, ale szli na obronę obywatelom. Więc oficer porucznik 
mający sobie daną małą komendkę był przeznaczony pójść przez Rybaki i aby 
się przerzynał ponad Wisłą aż do Rynku. A gdy przyszli na ulicę Brzozową, tam 
Moskale zakradli się w kamienicy Rogozińskiego i z ganku dawali ognia do 
tychże żołnierzy, gdzie ich kilku zabito. Oficer będąc przestraszony tym, że mu 
zginęło kilku żołnierzy, zamiast on awansować naprzód, to zakomenderował 
nazad. Żołnierze poczęli mówić siwemu oficerowi, że to jest dla gwardii z hańbą 
— cofać się w tył. Oficer zaczął grozić owym żołnierzom. A w tym żołnierz 
bagnetem uderzył go w bok, tak że mu bagnet po żebrach poszedł i mocno go 
plejzerował. Więc oficer upadł na ziemię, a żołnierze poszli sami naprzód. A 
gdy się to uspokoiło i oficer już był zdrów, zaraz zaniósł skargę na żołnierza, 
którego podług artykułów wojskowych osądzono na rozstrzelanie. Więc w dzień 
piątkowy był prowadzony na rozstrzelanie. Ja po skończonej sesji w Radzie 
będącej powróciłem do mojej stancji i rozebrawszy się poszedłem spać, a to 
było z czwartku na piątek. 
A gdym sobie zasnął, a w tym śniła mi się, że przyszedł do mnie starzec i 
wziąwszy mnie za rękę mówił do mnie te słowa: „Wstań czym prędzej, a idź 
nieszczęśliwego ratować.“ Ja lubo spałem, alem się pytał przez sen o to: „Kogoż 
mnie każesz ratować?“ Odpowiedział mi: „Idź, a ratuj żołnierza, który jest na 
rozstrzelanie wyprowadzony, i spiesz się co prędzej, ponieważ mu Pan śmierci 

141 
jeszcze nie przeznaczył.“ Ja natychmiast obudziłem się i chciałem więcej mówić 
z onym starcem, ale go już nie widziałem, jednak zaraz wstałem i ubrałem się 
czym prędzej, a gdy wyszedłem na ulicę, zaraz spotkałem się z panem Józefem 
Sierakowskim, a przywitawszy się z nim, pytałem go się, co by on nowego 
słyszał. Ale on mnie na to odpowiedział: „Mój bracie, ja nic nie wiem nowego, 
jak tylko to, że dziś żołnierza od gwardii prowadzono na rozstrzelanie i punkt o 
godzinie 5 z rana go prowadzono.“ Ja usłyszawszy tę nowinę od niego zaraz 
prosiłem go, aby on ze mną jak najprędzej na plac śmierci pojechał. Jak 
najprędzej wziąłem pojazd i z nim pojechałem, i to tak spieszno, jak tylko konie 
wybiec mogły. 
A gdy już na placu stanąłem, zastałem ich dekret dla tego żołnierza 
czytających. Ja zaraz wszedłem w środek i oczekiwałem na to, aż mu skończą 
czytanie, a gdy mu dokończyli czytania, zaraz go wzięto na kupę piasku i serce z 
papieru mu przypięto, i oczy mu zawiązywać poczęli, a ja w ten moment 
krzyknąłem mu: „Pardon!“ A w tym momencie przypada do mnie 
podpułkownik, mówiąc do mnie te słowa: „Obywatelu! coś ty uczynił, a czyli ty 
wiesz o tym, że cywilność do wojskowości wcale nie należy, a ty śmiałeś 
zawołać pardon. Powiedz mnie najprzód, kto ty jesteś?“ Ja odpowiedziałem mu 
to, że jestem konsyliarzem Rady Narodowej. „A więc władzy takiej nie masz, 
abyś mógł pardon komu dawać, a zatem ja moją powinność dopełniam i ten na 
skinienie mojej szpady zginie.“ 
Ja powtórnie mówiłem do niego: „Panie podpułkowniku, czyli to panu nie 
jest wiadomo, że od Rady zależy wszystka wojskowość i Rada nią dyryguje? A 
zatem proszę pana na honor, abyś tę egzekucją wstrzymać raczył, i to aż dotąd, 
dopóki ja na powrót z relaksowanym dekretem nie powrócę.“ Więc on przyrzekł 
mi dotrzymać. Ja wsiadłszy do pojazdu z panem Sierakowskim jak najprędzej 
pojechaliśmy do jenerała Mokronowskiego,. który był obrany komendantem 
Warszawy, i od niego to zależało. Więc gdyśmy przyszli do niego, zaraz 
począłem go prosić, aby raczył relaksować dla. tego żołnierza dekret. Aż 
Mokronowski się zadziwił mówiąc to do minie: „Kochany mój kolego, ten 
żołnierz już pewno nie żyje, i to o godzinie czwartej.“ Aż ja mu powiedziałem, 
iż takowa egzekucja ode mnie wstrzymaną została. Mokronowski zaraz mu 
dekret relaksował, ale chciał, aby ten żołnierz przez rózgi chodził. Ale ja i tom 
dla niego uprosił, tylko alby tenże dostał od gwardii dymisją. Mokronowski to 
wszystko dla minie uczynił, a oddawszy mnie to na piśmie, ja natychmiast na 
plac pojechałem i pardon dla niego powtórzyłem. Pułkownik bardzo był kontent, 
ale mnie prosił o to, alby do żołnierzy co przemówić, aby nie byli zuchwałymi 
przeciwko swoim oficerom i aby im żołnierze posłusznymi byli. 

142 
PRZEMOWA NA PLACU DO ŻOŁNIERZY MIANA 
„Szanowni bracia żołnierze! O, jak wam jest miło, gdy w oczach waszych 
staje wam na obronę wasz obywatel, ten, któregoście wy nie bardzo dawno za 
nic nie mieli, oto dziś staje wam się na placu mężnym, a w upadku czyli 
nieszczęściu jest on dla was ojcem i tyle go obchodzi wasz interes, ile by 
obchodził nas samych. Oto ja dowiedziałem się o tym, iż dziś z was jeden za 
zuchwalstwo życie swe miał stracić, i dlatego przybyłem mu na ratunek, abym 
jego od śmierci obronił, a was do większego posłuszeństwa przez to nakłonił. 
Żołnierze! potrzeba jest koniecznie, abyście prawu waszemu byli posłuszni. 
Wiedzcie o tym, iż każdy oficer jest wodzem waszym, jest przewodnikiem 
waszym, i dlatego on jeden za was wszystkich odpowiedzieć musi, a wy za 
jednego odpowiedzieć musicie. A wszakże z was zapewne był który na wsi u 
gospodarza i tam dla niego musiał być posłusznym i dopełniać jego rozkazy. 
Wam może zdawało się być to złe, co gospodarz dysponuje, a tymczasem było 
jak najlepiej. Tak też zdaje wam się źle, gdy oficer komenderuje, a tego nie 
uważacie, iż on oszczędza żołnierzy swoich, aby ich na próżno nie stracił i aby 
za stratę Bogu i zwierzchności za was nie oddał rachunku. Żołnierze, powtarzam 
wam to, abyście byli posłusznymi, a wszakże sam Bóg, a był posłusznym, a wy 
się spod prawa wybijać chcecie. I któż was bronić będzie, gdy będziecie 
zuchwałymi, i któż będzie miał nad wami miłosierdzie? Żołnierze, przyrzeczcie 
mnie, iż będziecie dobrymi dla swej ojiczyzny, a posłusznymi swoim oficerom, 
abym i ja odszedł od was z tą pociechą, iż zgoda, miłość i jedność w nas 
wszystkich panuje.“ 
Żołnierze wszyscy deklarowali swą poprawę, a nam serdecznie dziękowali i 
porwawszy nas na ręce swoje wynieśli nas w górę i trzy razy krzyknęli nam: 
„Wiwat obrońcom naszym!“ W tym podpułkownik zakomenderował na koszary 
i aresztanta Wzięli go z sobą, a ja powróciłem do mojej powinności i bardzom 
był kontent, żem przy życiu zostawiłem człowieka. Dnia trzeciego przyszedł do 
mnie ten żołnierz z podziękowaniem mi za te jego uwolnienie, a ja, będąc 
ciekawym, pytałem się go o to, czyli on miał jaką nadzieję obronienia się od 
śmierci, aż on mnie odpowiedział te słowa: 
„Panie, oto ja powiem mu, co się działo ze mną. A najprzód, gdy ksiądz 
odmówił nade mną akta, a to była godzina druga po wpółnocy, a sen bardzo 
mnie zmorzył, więc ja prosiłem go, aby mi pozwolił pół godziny się przespać, 
na co on mi pozwolił, a gdym się położył, tak zaraz zasnąłem. W tym śni mi się, 
jakoby do mnie przyszedł jeden starzec, który mi powiadał te słowa: Nie bój się, 
patrz, oto ten cię obroni od śmiem. Ja oczy swe otworzyłem, widziałem pana 
przed sobą stojącego i począłem z wielkiej radości płakać, ale starzec mi 
powiada: Idź śmiało, nie zginiesz, a popraw się, i znikł mi on starzec. A ja 
byłem pełen nadziei i szedłem sobie bardzo śmiało, a gdy już koło było 
uformowane, w którym ja się znajdowałem, to ja obróciłem się raz na wszystkie 
strony, alem pana nie widział, i już trochę straciłem nadzieję. Obejrzałem się 

143 
drugi raz, gdy mi dekret przeczytano, ja nikogo me widziałem, tom się trochę 
zląkł, ale mi ksiądz powiedział, że tu jest taki Polak, o jakim tyś mi powiadał. 
Więc ja zaraz przyszedłem do swojej przytomności, a w tym pardon dla siebie 
łaskawie uzyskałem, za któren ci, panie, składam nieskończone dzięki.“ Ja 
powiedziałem mu, że: „Ty teraz możesz pójść do innego pułku i możesz być 
użyty dla obrony krajowej“, a oto mi odpowiedział to: „Panie, jeżeli do twego 
pułku, z ochotą pójdą, ale do innego to nie pójdę. Tyś mnie, panie, dał życie, i 
dla ciebie miło by mnie je stracie było.“ 
OPISANIE O UCIECZCE KRÓLA PONIATOWSKIEGO WISŁĄ 
Jeżeli można opisywać wszystkich wady, jakich kto posiadał, dlaczegóż tu 
nie można opisać wady króla Poniatowskiego, których on niemało miał w sobie, 
jako się to jawnie światu okazało, bo gdyby był chciał być z narodem złączony, 
to by nie był rozmyślał o ucieczce z kraju swojego. Ale nie chciał się łączyć z 
nami, aby wbrew nie poszedł przeciwko tym monarchom, którym sam 
dobrowolnie na rozbiór podpisał kraje i obwarował sobie u tych trzech dworów 
pensją, aby ją pobierał aż do samej śmierci. Dobry monarcha kraje rozszerza, a 
zły ten monarcha, który je rozprasza. Król Poniatowski widząc w czasie 
powstania osoby gruntownie rzeczy biorące i zaczynające od tych karę, którzy 
ściągali ręce na rozbiór kraju, więc sam bał się łączyć z nami, aby onemu przed 
oczy nie wyrzucano tę krew niewinną ludu, którą okupując, drogo ją opłacać za 
zdrajców musimy. Król zapewne myślał sobie, jeżeli naród wszystkich 
podpisujących śmiercią karać będzie, to i jemu się na ostatku dostać może. I 
dlatego król Poniatowski oczekiwał tylko pory do ujścia z Warszawy. Więc gdy 
już był całkiem przygotowany do ucieczki, w tym hajduk królewski, przez złość 
ku swemu monarsze, iż go z sobą wziąć nie chciał, doniósł mnie o ucieczce. Ja, 
skorom się o tym dowiedział, tak zaraz rozkaz wydałem dwom oficerom 
municypalnym, aby zabrali tyle berlinek, ile by ich potrzeba być mogło do 
postawienia ich poprzecz Wisły, i tam aby cicho oczekiwali na tego, kto 
bacikiem popłynie, aby był schwytany i do mnie przyprowadzony. 
O godzinie wpół do drugiej z północy płynęli z królem trzech ludzi, jego 
dworzanie, ale bacik skoro szturchnął w berlinkę, tak zaraz bacik wkoło 
berlinkami otoczyli, a wyjąwszy świecę rozpaloną poznali, że to był król. Zaraz 
oficerowie od warty z żołnierzami bacik królewski opanowali. Oficerowie 
stanąwszy przed królem mówili mu te słowa: 
„Najjaśniejszy Panie, z wielkim podziwieniem oglądamy tu Waszą 
Królewską Mość, ile że o tej godzinie. A my mamy przykaz od Kilińskiego, 
konsyliarza Rady, abyśmy przejeżdżających tędy chwytali i do aresztu odsyłali, 
więc i Wasza Królewska Mość dalej już popłynąć nie możesz, tylko musisz się 
powrócić do Zaniku.“ 
A wsiadłszy jeden oficer do jego bacika, rozkaział popłynąć do brzegu, a gdy 
przypłynęli do brzegu, tak zaraz żołnierze wzięli trzy szkatuły i zanieśli je na 

144 
Ratusz. Król, choć prosił o to, aby mu szkatułek nie zabierano, ale uprosić nie 
mógł, i tylko z Ratusza oficer oddał rewers, jako szkatuły są oddane. Króla zaś 
proszono do Zamku. Gdy król powrócił do Zamku, zaraz warty przydublowane 
zostały. Król zaląkł się, alby nie był aresztowany od Rady Narodowej, ale my 
wcale inaczej myśleli. Król zaraz na drugi dzień pisał do Rady, prosząc o to, aby 
mu Rada szkatuły oddać kazała, ale Rada mu żadnej nie dała odpowiedzi. Król i 
do minie przez pana Kickiego przysłał bilet, prosząc, abym ja Radzie przełożył 
jego nieuchronne potrzeby, więc my, zniósłszy się z sobą, rozkazaliśmy wydać 
one trzy szkatuły, które król odebrał. 
OPISANIE PANI JENERAŁOWEJ GRABOWSKIEJ Z PANIĄ 
CHODKIEWICZOWĄ 
Gdy się królowi ucieczka nie udała, użył on innych środków, przez panią 
jenerałową Grabowską i przez panią Chodkiewiczową chcąc swoge klejnoty 
wysłać za granicę, ale ja o każdej rzeczy zaraz się dowiedziałem i przede mną o 
każdej rzeczy powiedziano mi. Król chcąc swoje klejnoty ulokować za granicą 
rozkazał wyjechać tam dwiema damom i orne miały je wywieźć. A tymczasem 
rozkazali robić kuchenne wozy, a w drągach do tych wozów rozkazali dziury 
wiercić i w te drągi sypano klejnoty i dukaty, a mnie zaraz dworzanie znać dali, 
iż z tymi skarbami uciekać będą. Ja, będąc prezesem Komisji Kwaterniczej i 
Paszportowej, podpisowałem wszystkie paszporta, tak dalece że żaden bez 
podpisania mego wyjechać z Warszawy nie mógł. Więc starali się u mnie o 
paszporta. Alem ja im odmówił. Lecz te dwie damy udały się do Rady i 
wyrobiły sobie to, że im Rada kazała paszporta dać. Ale ja doniosłem im to, że 
te dwie damy nie można z kraju wypuszczać, i że one wywiozą niemało 
skarbów z kraju naszego. Ale Rada nakazała mi koniecznie wydać im paszporta, 
i to bez żadnej ekscepcji. Ja, prawda że im wydałem, ale zaraz natychmiast po 
wydaniu paszportów wsiadłem na konia i sam pojechałem objechać rogaliki, i 
tam przykazałem rewizorom, aby jak najsurowiej rewidowane były. 
Przyjechawszy do rogatek Czerniakowskich, już na drodze dogoniłem te 
dwie damy, które pominąwszy, jak najśpieszniej pojechałem do rogatek, a tam 
przykazawszy rewizorom, jak te dwie damy mają i ich ludzi rewidować, a sam 
pojechałem do Łazienek, oczekując na zdanie mi raportu, czyli się co przy nich 
znajdować będzie. 
Aż nie wyszło jednej godziny, dali mi znać, że one z sobą wiozą wielkie 
skarby i chciały rewizorów przekupić, aby tylko za rogatki przepuszczonymi 
być mogły. Ale gdy mi raport uczyniono, iż wiozą z sobą skarby, zaraz 
rozkazałem ich przed Ratusz przyprowadzić, a ja naprzód pojechałem do Rady i 
zacząłem im wyrzucać na oczy, jak to Rada jest niebaczna i że dozwoliła 
wypuszczać tak bogate kobiety, o których, aby się chcieli przekonać, 
rozkazałem to wszystko na Ratusz znieść i z drągów powytrząsać, i suknie 
pozdejmować, gdzie w każdej sukni brylanty były, i znalazło się na sześć 

145 
milionów klejnotów. A przekonawszy Radę o tym, że źle robią, wyszedłem z 
Ratusza zagniewany, gdyż Rada wypuszczać bogatych kazała, a hołyszów 
gołych zostawiano. 
Więc te klejnoty leżały dosyć długo na Ratuszu, i znowu ich królowi 
wydano. Rada Skazała srebra z kościołów zabierać, a bogaczów z kraju 
wypuszczać kazała. Taki to już nieład zakradł się do Rady. 
OPIS O KSIĘCIU PRYMASIE PONIATOWSKIM 
Nigdy nam w Polszcze zdrajców nie brakowało, bo jeżeli nam się cokolwiek 
szlachta przez bojaźń poprawiali, to znowu księża intrygę i zdradę knuć poczęli, 
co się tu dalej okaże. Gdy jednego czasu byliśmy już prawie oblężeni od 
Prusaków i Moskali, w tym czasie, dosyć dla nas krytycznym, książę prymas 
Poniatowski zaczął sobie objeżdżać naokoło Warszawy okopy i wszystkie 
fortyfikacje. A gdy już dobrze ich przejrzał, więc ułożył sobie plan, który posłał 
przez swego kamerdynera na stronę moskiewską, do jenerała Chruszczewa i 
Denisowa, okazując nieprzyjaciołom naszym, którędy mają Moskale wejść do 
Warszawy, opisując i to, że Moskale śmiało, bez żadnej straty, dostaną 
Warszawy, opisując im,, jak wielki się nieład znajduje. Więc ten kamerdyner na 
ostatnich widetach od jednego szeregowca ujętym został i był 
przyprowadzonym do głównej kwatery, i Kościuszce ten plan w ręce oddany 
został. Kościuszko, przeczytawszy ten plan, zaraz wezwał do siebie wszystkich 
jenerałów, i to z takim uczuciem, że aż ze złości płakał, wadząc na się ze wszech 
stron zdradę. 
A odbywszy z jenerałami swoją konferencją, tak zaraz wyjechał z tym 
planem do króla, a tymczasem, wprzódy wstąpił do mnie i żalił się na 
niewdzięczność familii królewskiej, która, panując nad nami, nie była nam 
szczera, ale tylko fałszywa. Więc Kościuszko, użaliwszy się przed mną, to mnie 
tylko powiedział, że: „Prymasa oddaję tobie“, a pocałowawszy się ze mną, 
pojechał sam do króla. Gdy Kościuszko był u króla, żaląc się i pokazując plan 
prymasa, brata jego, a nawet i na ks. Józefa Poniatowskiego, który nie pilnując 
swojego stanowiska, to jest szwedzkiej baterii, gdzie tam wpadli Prusacy i 
wyrznęli 200 żołnierzy i armat 12 zabrali, i stanowisko najlepsze nam wzięli. 
Więc król widząc to, iż się jego familia tak źle popisuje, zaraz przyrzekł 
Kościuszce, że za księcia Józefa stratę sowicie nadgrodzi i że za straconych 12 
armat i 200 ludzi swoim kosztem każe zaraz zrobić armat 24, a za stratę 
żołnierzy odda umundurowanych i z bronią 600, tylko aby go Kościuszko nie 
kazał aresztować i pod sąd aby go nie oddawał. 
Więc król co do księcia Józefa to Kościuszkę zaspokoił, ale teraz 
przystąpiemy do prymasa, po którego był król posłał, aby do Zamku przyszedł 
lub też przyjechał. A że Kościuszko oddał mi prymasa pod moją opiekę, więc ja, 
mając w mojej kamienicy szkołę, gdzie było chłopców do sześćdziesiąt, 
rozkazałem im pójść przed pałac prymasa i oczekiwać na niego dotąd, dopóki 

146 
on nie pójdzie lub też nie pojedzie, a gdy on wyszedł z pałacu na ulicę, tak zaraz 
kazałem mu drogę zachodzić onym studentom i krzyczeć te słowa, że 
Poniatowski prymas jest zdrajcą swojej ojczyzny i że wisieć będzie za wydany 
plan dla Moskali. Więc prymas idąc do króla, a studenci przez całą drogę aż do 
samego Zamku za nim krzyczeli, a ja rozkazałem wyrobnikom, aby jak 
najprędzej szubienicę przed pałacem jego wystawili. Gdy już szubienica 
postawiona była, dworzanie dali znać królowi, iż na księcia prymasa szubienicę 
postawiono. Król widząc to, że gdy tylko [prymas] z Zamku wyjdzie, iż go zaraz 
powieszą, więc król rozkazał przynieść trucizny i sam król przyprawił tęż 
truciznę w pucharze, i rzekł do prymasa te słowa, a to przy Kościuszce: „Oto“ 
masz z ręki mojej ten puchar, wypij go, gdyż lepiej, że z ręki mojej ginąć 
będziesz aniżeli z rąk narodu!“ 
Prymas, wziąwszy puchar w ręce swoje, wypił go. W tym Kościuszko z 
Zamku wyjechał, a prymasowi w pół godziny aż głowa pękła. Tak to prymas 
zakończył życie swoje. Ale król bardzo rozumnie zrobił, bo gdyby tym 
sposobem nie był uspokoił gniewu Kościuszki, to kto wie, jeżeliby się nie było 
dostało komuś innemu? A tak ja zaraz kazałem zdjąć tęż szubienicę, za którą się 
wszystko uspokoiło. Wieczorem przywieźli prymasa do jego pałacu i ze 
wszystkimi honorami był pochowanym, tak jakby był własną śmiercią umarł. 
MAŁE WSPOMNIENIE O BISKUPIE SKARSZEWSKIM 
Nie można tu zapomnieć o tak wielkiej karystii, która w tym roku na 
biskupów wypadła. Ja rozumiałem, iż w tych świętych osobach żadna zbrodnia 
pochodzić nie może, aż ja potem poznałem, iż te osoby są oni tylko pokryte tą 
świętością, tak jak kobieta, gdy jest welonem okryta, przez który wszystkich 
widzi. Więc i oni dosyć długo ukrywali się pod tą niewinną postacią. Lecz Bóg, 
który skrytości odkrywa i jawnymi ich czyni, odkrył tę Masę świętego ludu 
przed swoim narodem i lubo ich sam jest mocen ukarać, jednak ich podał w ręce 
swemu ludowi na ukaranie, gdzie już dwóch biskupów śmiercią szubieniczną 
karali, a przecież się nie poprawiali, ale ich coraz więcej zbrodniarzów 
przybywać zaczęło. Jako się tu okaże. Biskup Skarszewski zdawał się na pozór 
być przykładnym, świętobliwym, bogobojnym, a był zdrajcą swojej ojczyzny, 
który gdy był oddany pod sąd, to był osądzony na szubienicę. 
Więc takie to są pasterze trzodów swoich, którzy zamiast z siebie przykład 
dawać ludowi, to lud zgorszenie odbiera z pasterzów swoich, widząc ich 
wiszących jak złodziejów na szubienicy. Oto i biskup Skarszewski, gdyby nie 
był znanym Kościuszce, który mu pardon dał, to byłby pewno wisiał. A choć na 
niego naród nie instygował, tylko sąd jeden uznał go być godnym kary śmierci, 
a jak widzę, gdyby wszystkich biskupów oddał pod sąd, to uręczam, iżby ich 
mało co sąd niewinnymi uczynił, jako się tu jeszcze niżej pokaże. 

147 
OPISANIE KRÓTKIE O BISKUPIE MALINOWSKIM 
Biskup Malinowski, będąc proboszczem w parachfii u Panny Marii na 
Nowym Mieście, sam ja jestem świadkiem, jak tan biskup był przykładnym dla 
wszystkiego ludu. Kazanie sam co niedzielę miewał, spowiedzi sam słuchał i w 
prawdzie okazywał się tak jak dobry pasterz, który dobrze i przykładnie swą 
trzodę utrzymował, dzieci małe katechizmu uczył i mnie zdawało się, iż to był 
prawdziwie święty biskup. Aż jednego czasu przychodzi do ironie na skargę 
kobieta mularką, której był mąż umarł. Więc ona mularka udała się jako do 
swego proboszcza, chcąc zapłacić za swego męża pokładne. Tenże na pozór 
święty i przykładny biskup kazał sobie zapłacić pokładnego złotych 54, a pani 
mularka w całym swoim domu nie miała, jak tylko złotych 10, i te mu dawała, 
gdyż więcej nie miała. I klęcząc przed biskupem, przysięgała mu, iż więcej 
pieniędzy nie ma, ale biskup 10 złotych wziąć nie chciał i mularkę za drzwi 
wypchnąć kazał. 
Mularka, czekając lepszego humoru u swego biskupa, poszła do niego dnia 
trzeciego, gdzie jej mąż już był dobrze śmierdział, więc prosiła onego biskupa, 
aby się on zlitował nad nią, i oddając mu one 10 złotych i parę sukien na zastaw, 
aby się już zmiłował i ciało męża pochować kazał. Ale biskup nielitościwy od 
niej tego przyjąć nie chciał. A gdy mu powiedziała, że mu ciało męża na 
smentarz przyszle, biskiup nie tylko że ją wypchnąć kazał, ale nawet groził jej, 
jeżeliby się poważyła na smentarz trupa przysłać, to sto rózeg dostać ma. 
Mularka na to bynajmniej nie zważając kazała męża ma smentarz zanieść. 
Biskup, będąc zdzierca, rozumiał, że orne 3 dukaty wystraszy, kazał mularce 
męża przez dziadów odesłać do domu i pochować go nie kazał. Taż biedna 
kobieta przyszła do mnie z płaczem na skargę, a gdy mi opowiedziała o nim, iż 
się tak źle z nią obchodził, ja chcąc się sam doskonale przekonać o tym biskupie 
poszedłem sam na Nowe Miasto, a tam przekonawszy się, iż tak było, jak 
mularka powiedziała, kazałem w nocy pana biskupa do siebie przyprowadzić, a 
przepowiedziałem mu różne morały, iże tak złym człowiekiem, jakim on jest, 
być nie można, ale powiedziałem mu, aby się on na śmierć gotował i że razem 
będzie pochowamy z tym mularzem, od którego tak drogo pokładne chciał. 
A tymczasem sprowadzono mu mistrza, a ja pytałem się go o to, jak wiele od 
biskupa żądać będzie pokładnego. Odpowiedział mi te słowa: „Mości 
kionsyliarzu! ja jestem tak wspaniały, że wszystkim ubogim pogrzeby darmo 
sprawuję, lecz od bogatych tylko czasem zdarza się, że ja dostanę, ale bardzo 
mało, ale od biskupa i proboszcza Panny Marii warto by było wziąć choć z 
pięćset złotych, ale jeżeliby to było mało lub też za wiele, to jaśnie wielmożny 
biskup raczy sam dołożyć lub też ująć.“ 
Biskup, słysząc to od mistrza, powiedział mu to: „Ach! mój przyjacielu, ja 
prawdziwie widzę cię daleko wspanialszego od siebie, gdyż ja daleko drożej od 
pokładnego biorę jak ty, a pogrzebów nikomu nie wyprawiam, więc ja od ciebie 

148 
muszę brać przykład i odtąd będę dawał ubogim darmo, a dla bogatych za 
pieniądze.“ 
Więc wtenczas dopiero miałem porę nakarcić biskupa, który aż płakać począł 
i kląkł, i przysiągł, że odtąd nie tylko że obdziercą ubóstwa nie będzie, ale 
jeszcze ich, ile możności, wspierać będzie. Także przyrzekł mi, że sam swoim 
kosztem mularza pochowa. Ja widząc biskupa tak mocno upokorzonego już nie 
chciałem mu więcej przykrości robić, uwolniłem go i odesłałem go przez 
adiutanta do jego mieszkania. Ale na drugi dzień biskup sam wyszedł po 
mularza i sam go eksportował do kościoła, a potem miał za niego wielką mszę 
żałobną i kilka było mszów małych, a zakończywszy w kościele nabożeństwo 
znowu go eksportował w pole, i to bez żadnej opłaty. Więc przypatrz się tu 
każdy, jak to jest dobrze nakarcić tych pasterzy, bo jeszcze mogą się stać 
dobrymi. Biskup ten, choć się już taż nasza trajedia skończyła, jednak miał dla 
mnie za tę przestrogę wielką wdzięczność i zawsze bywał u mnie, dziękując mi 
za to, iż go od chytrości brzydkiej oduczyłem, która każdego poczciwego 
człowieka szpeci. 
DALSZY CIĄG CZYNNOŚCI NASZEJ W WARSZAWIE 
Gdy się na mnie zbliżał ten moment, iż potrzeba było z tych intryg Rady 
wysunąć się do wojska, widząc w Radzie tak wielki nieład i niezgodę, ja, mając 
w tejże Radzie bardzo światłego kolegę i mego przyjaciela, naradziwszy się z 
sobą widzieliśmy w Radzie to, iż magnaci wielką górę biorą i że zdrajców 
wartych szubienicy uwalniają, a nawet amnestią ogłosili dla wszystkich 
zbrodniarzy, rozumiejąc to, iż się oni łączyć będą z nami. Ale to wszystko ich 
ominęło, a nawet skasowali te słowo „równość“, tylko już nastąpiło — „całość i 
niepodległość“, a „równość“ z księgi wyrzucono. Tym sposobem wszystkich 
obywateli usunięto, wszyscy majętni za granicę powysuwali się, a między 
gołymi już panowała niezgoda. Obywatele poczęli na nich patrzeć tak jak na 
wilków, a widząc Rada takowe ludu zniechęcenie bać się mnie poczęli, widząc 
to u obywateli, iż tylko dla mnie czynili atencją w wołaniu mi: „Wiwat, niech 
żyje Kiliński. Ten to jest jeden dobrze myślący obywatel, dla którego my 
wszyscy życie lub też śmierć na każde jego skinienie ofiarujemy.“ To wszystko 
słysząc Rada lękać się poczęli, abym ja jakiej awantury nie zrobił z nimi. Więc 
Rada sztafety często do Kościuszki przesyłała, aby mnie jak najprędzej do 
wojska wciągnął. Więc Kościuszko, lubo sam bardzo dobrze uważał to, że gdy 
mnie do wojska wciągnie, to we wszystkich obywatelach energia ustanie; 
drugie, lubo mnie zrobił pułkownikiem, ale pułk mój Bóg wie gdzie był, a 
sprzed nosa drugiemu zasłużonemu wziąć go nie mógł — więc on wiele razy do 
mnie pisał, abym ja stanął w obozie, to ja tyle razy czyniłem zapytanie o to, do 
którego pułku jestem przydzielony, ale on ze mną politykował, nie śmiał mi 
wbrew powiedzieć, abym ja sobie pułk sztyftował, który niemało kosztuje, więc 
mnie tak prędko do siebie ściągnąć nie mógł. Ale, gdy mi napisał to, abym ja 

149 
sam dla siebie pułk wystawił, ja dopiero to szczerze przyjąłem i napisałem do 
Kościuszki to, że ja od tego momentu będę się zatrudniał wystawieniem swego 
pułku, i Radziem się zameldował, abym odtąd już na cywilne usługi nie był 
używany, i przez to wnosiłem sobie, iż daleko więcej będę miał spokojności, ale 
się bardzo pomyliłem. 
OPISANIE O ROZPOCZĘCIU SZTYFTOWANIA PUŁKU SWEGO 
Roku 1794 dnia 7 miesiąca czerwca zostałem nominowanym pułkownikiem i 
ogłoszonym tak w obozie, jako też i przez gazety w Warszawie. Dnia 8 tegoż 
miesiąca wydałem przez gazety odezwę do wszystkich obywateli, prosząc ich o 
zawierzenie mi synów swoich do dwudziestego pułku liniowego piechoty. Dnia 
9 czerwca o godzinie 10 wieczór już miałem synów obywatelskich 480. Dnia 10 
przystało do mnie różnego rodzaju ludzi 1300 i zająłem koszary ujazdowskie. 
Dnia 11 dostałem nagły ordynans od Kościuszki stawienia się ze wszystkimi 
żołnierzami za Raszynem w obozie, gdzie uczyniwszy raport Naczelnikowi z 
mojego nowego pułku, w którym już miałem 1780 głów gemajnów 
najpiękniejszych chłopców. 
Kościuszko, odebrawszy ode mnie takowy raport, aż się zadziwił z tak 
wielkiego zaufania, że w dniach czterech tak wiele ludzi zebrałem, i to wszyscy 
ochotnicy byli. Kościuszka bardzo był kontent, a ja zaraz prosiłem dla tych 
rekrutów o mundury i broń, aż mnie Kościuszko pocałowawszy wprzód, a 
potem mi odpowiada: „Pułkowniku! dobry gospodarz u siebie ma wszystkie 
zapasy, więc spodziewam się po pułkowniku, iż znajdziesz sposób 
umundurowania ich i broń dla nich.“ 
Zdumiałem się na jego mowę i powiedziałem mu to: „Naczelniku! to po 
mnie za wiele żądasz, abym ja cały pułk moim kosztem wystawił, a wszakże jest 
zdobytej broni 60 000, więc z tych rozkaż mi dać.“ Kościuszko mnie 
odpowiada: „Mój pułkowniku, broń wszystka już po pułkach rozdana, więc każę 
ci dać kosy i piki.“ Ja powiadam "że z piki ani kosy nie wysetrzeli. I to się mnie 
bardzo nie podobało. 
Na drugi dzień, choć w obozie, jednak mi przybyło ludzi dwieście kilku, a że 
rozkaz był, aby codziennie raporta Kościuszce oddawane były, więc w moim 
raporcie przybyło ludzi, a w innych pułkach ubyło. Widząc to, że nie mam na co 
się ubezpieczać, tylko żem miałem sobie kosy i piki wydane, a o mundurach ani 
wspomnieć sobie nie dał, a zatem widząc ja to, iż żadnej pomocy mieć nie mogę 
dla pułku mojego, prosiłem Kościuszki o urlop na jeden tydzień, czego on mnie 
nie odmówił i dał mi. Także prosiłem go o to, aby mnie dał starych żołnierzy, do 
uczenia moich rekrutów i oficerów żeby mi dał zdatnych. W tym mi nie 
odmówił, ale mi ich zaraz fortragować kazał. I któremu ja wydałem fortrag od 
siebie, to Kościuszko zaraz im patenta dawał. I tak zaraz podzieliłem ich na 
osiem kompanii, a ponieważ batalion jeden składał się ze 600 głów gemajnów, 
ale składały cztery kompanie, a z tych czterech kompanii składał się jeden 

150 
batalion, a u mnie już było ludzi przeszło na dwa bataliony, i dlatego zaraz 
podzieliłem ich na osiem kompanii, co oznaczało batalionów dwa. I jeszcze 
miałem nad komplet dwieście ludzi, i co godzina mnie po kilku ludzi 
przybywało. Od tego momentu u mnie się musztry zaczęły odbywać. 
OPIS UMUNDUROWANIA PUŁKU MOJEGO 
Gdy uzyskałem dla siebie od Kościuszki urlop na cały tydzień, tak zaraz 
udałem się do Warszawy, chcąc się sam i pułk umundurować, a nie chcąc na 
próżno ani jednej godziny tracić, zaraz ruszyłem moją szkatułę, a wziąwszy z 
sobą pieniądze poszedłem z nimi do pana Gautiera, kupca, i tam obrałem sobie 
sukna jednostalnego za 18 000 złotych, i zaraz wezwałem do siebie panów 
starszych krawieckich, i rozkazałem jak najśpieszniej mundury robić. Także 
wezwałem panów rymarzy, aby zrobili 2000 patrontaszy i tyleż pendentów, 
tyleż klamrów, tyleż czapek i tyleż kordonów . I dla oficerów kazałem mundury 
robić i pałasze jednego kalibru. A gdy się to wszystko u rzemieślników robiło, 
zacząłem się najusilniej starać około broni, która była prawie duszą do obrony 
naszej. Użyłem ja sobie panów Żydków, którzy rozlecieli się po Warszawie. 
Więc tym sposobem Żydkowie wynaleźli broni 3000 sztuk po Moskalach, 
cylindrowej, dobrej. Ja dowiedziałem się o tej broni i zaraz sam poszedłem do 
pana Żydka, chcąc kupić tęż broń od niego, aż mój Żydek zapiera się przede 
mną, iż żadnej broni nie ma, co mnie niepomału rozgniewało, ale, używszy 
krótkiego sposobu, kazałem u Żydka szukać, a znalazłszy broń, kazałem Żydka 
wziąć do kozy i kota paść musiał. A ja broń natychmiast do siebie zabrałem, a 
Żydek, posiedziawszy w kozie za to, co broń ukrywał, kazałem mu futro 
przetrzepać i go wypuścić, a portem ugodziłem się z nim o broń za sztukę po 
złotych 9, i tak zapłaciłem Żydkowi 27 000 złotych. 
Gdy mi krawcy kończyli mundury, ja tymczasem sam brałem lekcje, kazałem 
się uczyć musztry i komenderowania, których wtenczas nie umiałem. Więc 
prawie po całych nocach nie sypiałem, nie chcąc być tytułowym pułkownikiem, 
ale czynnym. A gdy mi się urlop skończył, tymczasem moi krawcy i rymarze 
pokończyli moje mundury. Kazałem na bryki popakować i w nocy pojechałem 
do obozu, i tak szczęśliwie stanąłem. Nazajutrz bardzo rano kazałem pułkowi 
mojemu wystąpić i każdemu żołnierzowi mundur na siebie dobrać kazałem, a 
nim gadzina 5 minęła, to już u mnie cały pułk umundurowany i z bronią stanął, 
a kosy i piki kazałem na komorę odesłać. 

151 
OPIS DALSZY O PUŁKU MOIM 
Tegoż dnia samego przy befelu wyszedł był rozkaz, aby z pułku mego 
zaciągnięto do Kościuszki na wartę. Ja z tej okazji byłem bardzo kontent, iż 
miałem ten honor pierwszy raz wystąpić do Naczelnika na wartę. A gdy o 
godzinie 10 przymaszerowałem przed Kościuszkę, aż tam znalazłem u niego 
bardzo wielu sztaboficerów. Ja, podług zwyczaju, kazałem żołnierzom 
sprezentować broń, a sam pałaszem przed nim salutowałem. Kościuszko, stojąc 
przed frontem, nie tylko to, że mi podziękował, ale mi zawołał to: „Niech żyje 
Jan Kiliński, pułkownik pułku 20 piechoty!“ A obrewidowawszy każdego 
żołnierza, i z nim wszyscy jenerałowie, bardzo minie chwalili, żem pułk dobrze 
i prędko umundurowałem. Też mundury pułku mego były takie: kurtki czarne, 
rajtuzy czarne, pąsowe kamizelki i pąsowe lampasy, ciżemki krótkie 
woskowane, czapki czarne, baranki czarne, kordony białe, guziki żółte, na 
każdym numer 20. Pierwsza kompania miała galony złote u kołnierzy, do 
patrontaszy pasy lakierowanie czarne, pendenty toż samo, klamry żółte z 
białymi orłami, przy karabinach pasy pąsowe; każdy żołnierz miał mundur i 
wicemundur. Kościuszko, gdy ich sam obrewidował, bardzo mi pochwalił i 
nakazał mi to, abym dwa sztandary zrobić kazał, które w obozie z ceremonią 
poświęcone były. I odtąd już tylko trudniłem się wydoskonalaniem pułku 
mojego, który był bardzo dobrze uważany, gdyż w nim sami synowie 
obywatelscy się znajdowali i prawie z nich każdy uczonym był i bardzo 
zdatnym do boju. A widząc mnie Kościuszko, żem był pilnym w swoim 
obowiązku, kazał mnie coraz więcej używać do powinności. Co mnie 
niezmiernie kontentowało, że byłem czynnym. 
Kościuszko, częstokroć objeżdżając reduty i baterie, bardzo często mnie brał 
z sobą i rozpowiadał mi, jak się można bronić od nieprzyjaciela, a osobliwie w 
czasie ataku. 
OPIS DALSZY CZYNNOŚCI 
W dzień Fryderyka, królewicza pruskiego imienin, pierwszy raz 
wystąpiliśmy z moim pułkiem do boju. Hasło wydane było dla nas: śmierć lub 
zwycięstwo. Oficer, który by w tył kroków trzydzieści ustąpił z linii, wolno mu 
w łeb wypalić. 
Dnia 14 miesiąca lipca o godzinie po 3 z rana dany był wiwatowy dla 
królewicza z armat i z ręcznej broni ogień. Gdy się wiwatowy na całej linii 
ogień zakończył, tak zaraz wszystka kawaleria nieprzyjacielska na całej linii z 
niezmiernym krzykiem na nas ruszyła, a my, stojąc uszykowani do boju, 
natychmiast uderzyliśmy na oną kawalerią, na Bośniaków, na huzarów, na 
kozaków, kirasjerów, czerwonych uzarów, a nasze Polaczki okazali się 
przeciwko nieprzyjaciołom tak jak brytany, kiedy ich z łańcucha spuści. Poszli 
więc obces ma nieprzyjaciela, których raz pierwszy z honorem odpędzono i 

152 
niemało pobito. W pół godziny później znowu nieprzyjaciel z okrzykiem 
uderzył. A nasi z honorem odparli, a po otrąbieniu się nasza kawaleria cofnęła 
się z honorem zwycięskim. A gdy sobie konie wytchnęły i żołnierze spoczęli, 
znowu trzeci raz przypuścili atak, gdzie znowu nasi z honorem wyszli, a 
piechota w trzech liniach uszykowana 'była oczekując na to, co się dalej dziać 
będzie. 
DALSZY CIAG TEJ BATALII 
Gdy już konnica się uspokoiła, wtenczas król Wilhelm pruski przysłał gońca 
z depeszami zapraszając się do Warszawy w sto tysięcy ma obiad i że 
niezawodnie będzie. Kościuszko mu odpisał to, iż czeka przybycia królewskiego 
i że z kartofli 40 potraw sporządzić kucharzom kazał. A gdy goniec powrócił do 
króla pruskiego, tak zaraz się wielka kanonada rozpoczęła, a potem się piesze 
pułki pomiędzy sobą bić poczęli, a to pomiędzy Czystem i Wolą. 
Ale widzi król pruski, że się wojska bardzo uporczywie biją, umyślił sobie 
odmienić manewr, począł swoje pułki posuwać ku Bielanom i tam zaczął nas 
atakować. Jakoż się jemu udało, ponieważ naszego wojska pod Bielanami 
bardzo miało było. Więc pruskie wojska wypędzili naszych z pierwszych 
widetów, aż później wypędzili i z drugich, aż jeszcze później przepędzili 
naszych i przez cały las, gdzieśmy już rozumieli to, iż król pruski zapewne 
będzie na obiedzie. Ale przecież szczęściem wielkim, że Moskale na lewym 
skrzydle ze swym wojskiem spolitykowali. Ale to tego była przyczyna taka, że 
solenizantowi, królewiczowi pruskiemu, którego były jego imieniny, kula 
armatna nogę prawą urwała, a zaledwie się samemu królowi nie dostało, gdyż 
mu kule armatne namiot rozszarpały. 
Ale ja stojąc w swojej linii uważałem to, że coraz się ogień z ręcznej broni 
zbliżał ku Warszawie, i tak mnie to bardzo niespokojnym uczyniło, żem ja sobie 
rady dać nie mógł, a obawiałem się podług wydanego befelu ruszyć od pułku 
mojego, aby na lewym skrzydle nie atakowali. Ale widząc ja to przez 
perspektywę, iż wojska ubywały na lewym skrzydle, tylko się ciągnęli na prawe 
skrzydło, umyśliłem sobie pojechać na dotarcie zobaczyć, co się na prawym 
skrzydle dzieje. Z tym wszystkim rozkazałem do siebie poprosić pana 
podpułkownika, któremu powiedziałem o moim życzeniu, iż chcę jechać na 
prawe skrzydło i zobaczyć, co się tam dzieje. Ale podpułkownik, znający daleko 
lepiej ode mnie służbę wojskową, bardzo mi to ganił, ponieważ befel był bardzo 
surowy wydany od Kościuszki, iż jeżeli 30 kroków oficer od swego stanowiska 
odejdzie, więc mu jest wolno w łeb wypalić. Ale ja więcej o sobie trzymałem, 
jak potrzebą, ufając to, że mi żaden w łeb nie zapali. Ale że za oddaleniem się 
od pułku swojego za to mogę siedzieć w kozie, na te jednak dla mnie perswazje 
wcale nic nie zważałem, alem rozkazał prawe skrzydło zastąpić 
podpułkownikowi, a lewe kazałem zastąpić majorowi, a ja słysząc coraz bliżej z 
ręcznej broni wystrzały musiałem się cożkolwiek oddalić, więc z sobą wziąłem 

153 
jednego adiutanta i jednego huzara, a drugiego adiutanta i huzara zostawiłem 
podpułkownikowi, aby on w każdym momencie dał mi znać, gdyby się miało 
cożkolwiek na lewym skrzydle rozpocząć. Nakazałem, aby mi zaraz 
natychmiast dano znać i że ja zaraz stanę. 
OPISANIE [TEGO, CO SIĘ STAŁO] PRZEZ ODDALENIE SIĘ OD 
PUŁKU MOJEGO 
Gdym się oddalił od pułku mojego, nie było to dla nas bez korzyści, 
ponieważ ta chęć, co minie wiedła, dla nas była bardzo dobra, a to takim 
sposobem: Gdy stanąłem pod wietrakami, chcąc rekognoskować pruskie wojska, 
jak daleko są od Warszawy, lecz żadnym sposobem w tym miejscu stać nie 
mogłem, gdyż artyleria pruska strasznym sposobem kartaczami sypała w tę 
stronę. Więc ja tam stać nie mogłem, alem się zbliżył ku naszym rogatkom, 
alem się najbardziej strzegł, abym nie był widziany od Kościuszki. Ale jak na 
nieszczęście moje, jak nas wzięli kulami armatnimi sięgać, musiałem umykać, 
aby tam nie ginąć, gdzie mi miejsce nie było przeznaczone. A w tym, czegom ja 
sobie nie życzył widzieć, tom wpadł na Kościuszkę, który stał blisko okopów z 
kilkoma jenerałami, i przy nim było około trzydziestu adiutantów, których 
rozsyłał tam, gdzie mu było potrzeba. Ale ja widząc to, iż będę od nich 
widziany, przypuściłem jak najprędzej konia i przypadłem do Kościuszki, 
pytając go się o to, jeżeli on sukursu nie potrzebuje, ale mnie Kościuszko 
odpowiedział te słowa: „Oto widzisz, mój kochany, że za pół godziny Prusacy 
będą w Warszawie. Więc gdy masz głowę, to temu zaradzisz, ale i to jest 
nieprawda, oto ja sam jeździłem do tych twoich obywateli, zachęcając ich do 
obrony, ale się żaden nie rusza, posyłałem już dwa razy prezydenta 
Zakrzewskiego, aby się ruszyli do obrony, ale wcale nie słuchają, więc i ciebie 
zapewne słuchać nie będą, ale żebym się przekonał o twoim u nich zaufaniu, 
jeżeli to jest prawda, jedźże do nich i mów im, a ja się przekonam, czyli to jest 
prawda lub nie, bo ich za patriotów nie uznaję Bo widzę, iż to tylko tyś ich 
patriotami przede mną porobił, ale oni nie byli nimi i nie są.“ Te słowa 
Kościuszki tak mnie mocno uraziły, że prawdziwie ażem sobie zapłakał, bo już 
sobie nas, warszawiaków, miał za nic. A gdym od Kościuszki usłyszał takie 
słowa, mnie obrażające, a chcąc mu pokazać, iż to nie sami wojskowi batalie 
wygrywają, sparłem konia swego ostrogami, udałem się do okopów 
marymionckich, tam gdzie było najwięcej obywateli naszych, którzy na moje 
przybycie oczekiwali, gdyż w nikim ufności nie mieli, ponieważ u nas szlachta 
tylko sobie sami zwycięstwo przypisowali, a mieszczan za nic mieli. Ale 
skorom tylko do nich przybyłem, tak zaraz do mnie się zlecieli, a w tym ja 
zacząłem mówić do nich w te słowa: „Szanowni obywatele! Oto ja przybyłem 
do was, abym w was ducha waszego ożywił. Jak widzę, żeście już energią waszą 
stracili widząc nieprzyjaciela od siebie o tysiąc kroków będącego, który na karki 
nasze niesie w rękach swoich na nas oręż i chce zetrzeć z nas tę sławę i 

154 
zwycięstwo, które warszawscy obywatele nad nimi ponieśli, a wszakże dotąd 
jeszcze przy dobrej sławie stoimy. Obywatele! i gdzież to są serca wasze mężne, 
i gdzież się to one podziały, kiedyście szli za przykładem moim — a 
zwyciężyliśmy? Oto i teraz pójdźcie za mną śmiało, a upewniam was, że 
zwyciężymy i pokażemy królowi pruskiemu to, iż Niemców jego sto tysięcy 
naprzeciw jednej tylko Warszawy wcale nic nie znaczą.“ 
Obywatele, usłyszawszy ode mnie taką mowę do nich mówiącą, zaraz 
wszyscy razem krzyknęli: „Wiwat, niech żyje nasz ulubiony obywatel. Za jego 
przykładem wszyscy idziemy!“ I zaraz wszyscy wystąpili z okopów. A 
Kościuszko, będąc ciekawym, przysłał od siebie adiutanta Fiszera, chcąc 
wiedzieć o tym, co mi obywatele odpowiedzą. Więc się bardzo sładno 
dowiedział, iż w nich mało co mieli swojej ufności, a przez to samo poznał, jak 
ja wiele mam zaufania u obywateli, bo więcej jak on a prezydent Zakrzewski. 
A w tym samym momencie przewiezło się obywateli z Pragi 700, z 
karabinkami gwintowymi, gdzie o półtora tysiąca kroków zabijać mogły, i 
takich obywateli przybyło 700 razem. A naszych obywateli wystąpiło 16 000 do 
tego boju, i tak szczęśliwie zameldowałem Kościuszce to, iż maszerują na 
Prusaków. A ruszywszy z obywatelami od okopów, poczęli jedni śpiewać, a 
drudzy krzyczeli „hura“. Prusacy już byli naszych żołnierzy wypędzili ze 
wszystkich okopów i z baterii, tylko się nam zostały przy rogatkach, i tak 
szczęśliwie rozpoczęliśmy batalią. Wtenczas prawdziwie widziałem obywateli 
przy jak największej energii, bo choć ginęło niemało naszych, a jednak to ich 
wcale nie mięszało. 
Nasz atak zaczął się o godzinie 1 po południu, więc nam zawsze było gorzej 
jak Prusakom, ponieważ oni mieli dostatkiem armat, a my ich nie mieli, 
musieliśmy ich dopiero na nieprzyjacielu zdobywać. Ale wzięliśmy się na 
sposób, bo na brzuchu się obywatele wlekli aż dopóty, dopóki nas kule i 
kartacze sięgały, ale też potem z ręcznej broni daliśmy im niemało feferu, tak 
dalece że Niemcy nie mogli zdążyć uciekać przed nami, i przepędziliśmy ich 
przez las bielański, gdzieśmy i tam niemało trupa położyli, ale też i ten las 
niemało ucierpieć musiał, ponieważ na drzewanach mało co gałęzi zostało, i 
trzeba było się dwa razy strzec, raz od kuli, drugi raz od gałęzi, które na głowy 
leciały. Ale podtenczas już nam mało co armaty szkodziły, gdyż już Niemcy 
ledwie z nimi uciekać musieli, a przepędziwszy ich przez cały las, znowu się 
mam wpakowali w baterią, aleśmy ich wkrótce wypędzili, potem znowu nam się 
wpakowali w drugą baterią, tak żeśmy ich w godzinę wyparowali, ale nam się 
znowu wpakowali w trzecią i tam ich znowu wyparliśmy. Wtenczas właśnie też 
uważałem, jak to robili obywatele ochraniając swego życia. Gdy na której 
baterii stały armaty nieprzyjacielskie, to obywatele tak jak psy na brzuchach 
czołgali się, a gdy z nich wystrzał dano, tak oni zrywali się ze ziemi i ognia na 
kanonierów dawali, tak dalece, że wkrótce kanonierów wybito. Ale się Prusacy 
dobrze trzymali, że im żadnej armaty wziąć nie można było, ba zaraz z nimi 
uciekali. Potem wyparliśmy ich z trzeciej baterii na czyste pole. Ach! tamże ich 

155 
dopiero wzięliśmy, Niemców, w obroty prawdziwie polskie, tak dalece że 
Niemcy ani się nam żadnym sposobem oprzeć nie mogli. 
OPISANIE O PRZYPADKU JANA KILIŃSKIEGO 
Nie mogę ja tu tego przypadku nigdy zapomnieć, jaki miałem w tym dniu, a 
ten przypadek był taki. Jest pod Warszawą bateria szwedzka i też jest do dziś 
dnia zostawiona na pamiątkę, że to ją Szwedzi sami stawiali, która podonczas i 
dla nas się przydała. Taż sama bateria była obsadzona przez księcia Józefa 
Poniatowskiego naprzeciw królowi pruskiemu i tenże książę miał w tej baterii 
200 żołnierzy i 8 armat, 4 dwunastofuntowe i 4 haubice ośmiofuntowe, i ta 
bateria najlepiej była opatrzona. Ale na nieszczęście książę cieszył się w 
Warszawie, a Prusacy wpadli na tęż baterią i też 200 żołnierzy wykłuli, i baterią 
z tymi armatami zabrali. A taż bateria była samym centrum i bardzo nam wiele 
dyferencji Prusacy zrobili. Więc ja miałem wielki gust ma tęż baterią chcąc ją 
odbić, ale odłożywszy przeszło 500 obywateli zakomenderowałem na nią. A 
żem miał konia bardzo twardych ust, z którym wpadłem najpierwszy na tęż 
baterią, a że zaraz tam za nią była fosa, przez którą koń mój przeskoczyć nie 
mógł, iż była bardzo szeroka, więc mi wpadł w tęż fosę, gdzie się w niej 
znajdowali Bośniacy i zaraz mnie schwycili. 
W tym widząc mnie obywatele, żem był na baterii i żem zginął z ich oczu, 
bom wpadł w tę fosę, więc oni rozumieli to, iż byłem zabity. W tym momencie 
stał się pomiędzy obywatelami rozruch i uczynili raport Kościuszce, żem albo 
zabity, albo też w niewolą wzdęty, a panowie Bośniaki, jak mnie dostali 
pomiędzy siebie, zaraz odebrali mi pałasz i parę pistoletów, a z resztą przy mnie 
nic nie rewidowali ani mi też konia nie wzięli, ale tylko mnie odebrano 
munsztuk, który się pod szyją koniowi odpiął, a mnie pięknie dwóch Bośniaków 
wzięło za kołnierz od munduru, zawoławszy na minie: „Allans, marsz!“, i na 
tym samym koniu prowadzili mnie do króla pruskiego, który miał swój namiot 
pod Wolą rozbity. Więc za mną jechało Bośniaków czterech w tyle z gołymi 
pałaszami, a dwóch obok ze mną trzymając się kołnierza mego. I wprowadzili 
mnie pomiędzy drugą linią Prusaków, chcąc mnie przyprowadzić do samego 
króla. Ale pomiędzy tym prowadzeniem mnie byłem bardzo spoconym i pot mi 
oczy zalewał, więc prosiłem żołnierza o to, aby on pozwolił mnie się obetrzeć. 
W tym on mnie pozwolił, a ja sięgnąwszy do kieszeni w rajtuzy po chustkę 
szturchnąłem się ręką o króciczkę, którą miałem w kieszeni i która była pięciu 
lufkami nabita. Ale w tym momencie zacząłem myśleć o prędszym uwolnieniu 
siebie lub też samemu prędzej zginąć. Ale spojrzawszy wprzód na konia mego 
widziałem to w nim, że za zruszeniem mu munsztuka z jednego ucha można się 
uwolnić albo zginąć, alem się zdecydowałem, że lepiej zginąć aniżeli być w 
niewoli, a już my zbliżaliśmy się do króla pruskiego. Więc ja, kładąc chustkę w 
kieszeń, zaraz odciągnąłem u króciczki cyngiel i nieznacznie wyjąwszy ją z 
kieszeni zaraz jednemu w bok, a drugiemu dałem w skronie króciczką. Ciż 

156 
obadwaj spadli z koni swoich, a ja ścisnąwszy dobrze konia ostrogami zacząłem 
ogromnie uciekać, ale mnie koń niósł do namiotu królewskiego, a ci z tyłu 
Bośniaki zaczęli za mną strzelać, a że ja nie miałem się za co konia trzymać, 
gdyż munsztuk konia mego został w rękach żołnierzy, więc złapawszy konia za 
wierzch czupryny i przecież go skręciłem na poprzek linii Prusaków. Jakże mu 
dam w bok ostrogami, koń mój gdy pójdzie na Prusaków, kilku ich 
roztratowałem, alem się wydobył z rąk żołnierzy. Ale w tym zaraz Prusacy dali 
za mną plutonem ognia i więcej się za mną konnicy wysunęło, ale też minie 
zaraz przybyło na odsiecz kawalerii z pułku Madalińskiego, bo gdyby mnie nie 
byli w sukurs przyszli, to by mnie pewno byli Prusacy dostali, bo gdy dali drugi 
raz plutonem do mnie ognia, więc mnie mogę i z koniem przestrzelono. Ja 
miałem przestrzeloną u prawej nogi łydkę, a konia kula przez środek na wylot 
przeszyła i w tym mój koń padł, i życie swe skończył, a mnie na ratunek przybył 
szeregowiec, któremu ja kazałem zdjąć z konia czaprak i siodło. 
A nasza kawaleria Bośniaków odpędzała, ja zaś nie mając żadnej broni przy 
sobie, pośpieszałem czym prędzej do namiotu Madalińskiego, aby mi nogę 
opatrzono. A gdym już stanąłem w naszym obozie i wezwałem do opatrzenia 
nogi mojej felczerów od pułku mojego, taki minie pusty śmiech porwał z 
Prusaków, żem ja bardzo wiele bólu nie Cierpiałem przy opatrzeniu nogi mojej, 
a to dlategom się śmiał, że Prusacy, stojąc trzema liniami, nie wiedzieli, co się tu 
u nich stało, bo to tak się wielkie zamięszanie pomiędzy żołnierzami zrobiło, jak 
to bywa czasem, kiedy zając wpadnie pomiędzy szeregi żołnierzy, tak to ja się 
pomiędzy nimi znajdowałem. Tu leci czterech Bośniaków za mną i strzelają, ci 
widząc mnie w pośrodku Prusaków lecącego, i to bez broni, więc nie wiedzieli, 
co czynić ze mną mają, gdyż ja koniecznie pomiędzy nimi zginąć powinienem. 
Ale gdym się już spomiędzy nich. wysunąłem, to już dla mich nierychło było. 
Prusacy gdyby byli choć pałasz zostawili, tobym ja był niemało z nich bigosu 
narobił, ale ich i tak za głupich mam, że mnie zaraz konia mego nie odebrali, 
gdyżbym ja nie był im w stanie uciec. 
A gdy już byłem przez felczerów opatrzony, a widziałem to, iż mogę ożywić 
ducha w moich obywatelach, kazałem sobie jak najprędzej konia 
przyprowadzić, a wziąwszy parę pistoletów i pałasz dobry do boku i pojechałem 
do moich obywateli, którzy mnie z wielkim okrzykiem przywitali, a w tym 
jeszcze powtórnie zakomenderowałem na tęż szwedzką baterią, którą w pół 
godziny dobyliśmy, ale w niej nie było, jak tylko naszych własnych armat 4. Ale 
też za to Prusaków pędziliśmy aż całe półtrzeciej mili, a wszędzie trupa było 
pełnio, i pokazaliśmy królowi pruskiemu to, iż jest ciasna droga do naszej 
Warszawy, i na obiedzie co miał być, aż on i kolacji nie jadł. A choć Kościuszko 
ze sto korcy kartofli przysposobić kazał, więc w ten dzień dopiero o godzinie 10 
skończyła się nasza batalia i powróciliśmy na nasze stanowisko. Kościuszko, 
dowiedziawszy się o mnie, zaraz mnie przez adiutanta Fiszera przysłał zegarek 
złoty, kameryzowany z brylantami, i dwa pierścionki, jeden złoty, drugi żelazny, 
który miał oznaczać kawał ziemi narodowej. Tego ja wszystkiego nie przyjąłem, 

157 
ponieważ takich prezentów bardzo wiele potrzeba było chcąc wynadgrodzić 
tym, którzy tego warci byli. A że to już była godzina 10 w noc, więc ja wydałem 
swoje rozkazy dla obywateli, zalecając im wszelką ostrożność 1 wielką pilność, 
a sam pojechałem do pułku mojego, a stanąwszy już w obozie naszym, 
pojechałem do Kościuszki i uczyniłem mu z tych czynności raport, którym go 
serdecznie ukontentwałem. 
I Kościuszko mówił do mnie te słowa: „Panie pułkowniku Kiliński! W dniu 
dzisiejszym winniśmy ci wszyscy nieskończoną wdzięczność za tę wygraną, bo 
gdybyś ty nie był przybył do swoich obywateli, upewniam, iżby byli weszli 
Prusacy do Warszawy. Ale też dopiero teraz poznałem obywateli, u których ty 
masz bardzo wielkie zaufanie. Doznałem tego sam, bom ja sam jeździłem do 
nich, a jeździł prezydent Zakrzewski, a przecież się żaden nie ruszył, a gdyś się 
ty im pokazał, i na odgłos twój zaraz wszyscy poszli. Oto tyś już od nas był 
opłakany, gdyś wpadł w ręce Prusaków, bo stracić jednego człowieka takiego, 
jak ty jesteś, to jest jedno, co jest batalią jedną przegrać. Więc rozkazuję ci, abyś 
się odtąd sam nie ryzykował. A teraz racz przyjąć ode mnie ten prezent w 
imieniu naszej ojczyzny, boć się tylko rozdają tym, którzy ich sobie zasłużyli. 
Weźże to ode mnie.“ Ale ja tego przyjąć nie chciałem. On zaś rzekł do mnie te 
słowa: „Pułkowniku! Wiem ja dobrze, dlaczego tego nie bierzesz; zapewnie 
dlatego, aby się dla twoich obywateli dostało. Chciej ich podyktować, którzy 
sobie zasłużyli, a ty masz dzieci, dla których w pamiątce racz przyjąć — 
oznacza to po kawale ziemi. Iż z czasem, da Bóg doczekać, że po skończonej 
wojnie każdy wynadgrodzonym będzie.“ 
Po uczynionych mi perswazjach przyjąłem ten prezent od Kościuszki, z tą 
jednak kondycją, aby i tym obywatelom dał, którzy sobie zasłużyli. Jakoż i tym 
dał rangi i prezenta, aby nadal mieli lepszą ochotę, a potem udecydowaliśmy to, 
aby jenerał Madaliński tejże nocy przerznął się przez obóz pruski i żeby poszedł 
w Prusy, i aby w tyle królowi pruskiemu robił dyferencją. Jakoż się to 
szczęśliwie udało, że poszedł z pułkiem swoim aż do Wielkiej Polski, co czyniło 
wielką dyferencją, gdyż tam w Bydgoszczy Sikulemu okrutnie skórę wytrzepali 
i tak się szczęśliwie jak Dąbrowskiemu, tak i Madalińskiemu dobrze powodziło. 
Wielkopolanie bardzo się do nich wiązali, a my tu 'królowi pruskiemu 
odpoczynku nie dali, tylkośmy go zawsze alarmowali. 
Pomiędzy tymi naszymi czynnościami król pruski rozkazał z Berlina 
prowadzić ciężkiego kalibru armaty, chcąc zdemoliować Warszawę. I takie 
armaty kazał prowadzić wodą, lecz i to mu się nie udało, bo gdy przypłynęli z 
nimi do Wrocławka“, więc mu ich major Dąbrowski i z drugimi wszystkie 
amunicją i armaty potopił. A my tu przez całe dziesięć tygodni dzień w dzień się 
bili, ale jednego czasu po trzydniowym ataku do Warszawy widzieliśmy, że nie 
tylko Prusacy i Moskale byli znużeni, ale też i my bardzośmy byli znużeni. 
Ale czwartą noc uspokoiła się 'kanonada, a Kościuszko prosił cały sztab 
oficerów na kolacją. Ale przy onej kolacji prosiliśmy Kościuszki, aby nam 
pozwolił pójść tej nocy na ochotnika, wiedząc bardzo dobrze o tym, że wszyscy 

158 
Prusacy byli znużeni. Kościuszko nie mówił nic, to jest ani nam w tej mierze 
pozwolił, ani nie. Ale my, widząc chęć jego, zaraz po kolacji [rozporządziliśmy 
się w ten sposób]: ja dałem 600 ludzi, jenerał Górzyński dał także 600 ludzi, 
Morawski dał 200, Kołysko, pułkownik, 200. Więc wykomenderowaliśmy ich 
do Woli, a to o godzinie 12 o północy. Ponieważ była bardzo ciemna noc, a w 
tym zamięszaniu moglibyśmy byli zbłądzić, więc wzięliśmy z sobą te linki z 
kołkami, do których konie w obozie przywiązywano, więc idąc tam, 
zaciągaliśmy linkę i kołkami zatykaliśmy w ziemię, aby na powrót trafić. Tak, 
idąc do Woli, pozbieraliśmy pikiety, czyli forpoczty, i szczęśliwie doszliśmy do 
karczmy będącej we Woli, a tam zastaliśmy i w karczmie, i przed karczmą 
leżących Prusaków, których, nie wyszło pół godziny, bagnetami wykłuliśmy 
przeszło trzy tysiące kilkaset i pobraliśmy z nich to, co nam było bardzo 
potrzeba, to jest karabiny, pałasze, pendenty i patrontasze. 
A że jeden Prusak widać to że nie spał, i dał znać do artylerii, która była w 
ogrodzie. Oni dopiero dawali ognia z armat, a my zabrawszy swoją zdobycz 
powróciliśmy szczęśliwie do obozu. Ale nam tylko jeden albo zabity, albo 
uciekł. Ale się domyślamy, że to był ten sam, który dał znać Prusakom, gdyż 
inaczej nie byliby się dowiedzieli o tym naszym przybyciu. A stanąwszy u 
Kościuszki w namiocie zastaliśmy go śpiącego na snopie słomy. Więc nie 
chcieliśmy go obudzić, aleśmy obstawili jego namiot karabinami i pałaszami. 
Nie koniec na tym. Ale mieliśmy jednego żołnierza, który był z Woli i 
dokumentnie wiedział o tym jeziorze, gdzie pruskie wojsko konie swe poili. 
Więc my posłaliśmy do apotek po truciznę, której przywieźli jedną baryłkę, a 
my daliśmy temu żołnierzowi konia dobrego i tęż baryłkę trucizny i on 
przejechał szczęśliwie do tego jeziora, i wjechawszy w wodę, i tam rozbił 
baryłkę z trucizną, i na powrót przyjechał. Ale o tej sztuce Kościuszko nie 
wiedział. Prusacy dając ognia z godzinę do nas, a żeśmy im nie odpowiadali, 
więc i oni strzelać przestali. 
Z tym wszystkim ta noc dla nas była bardzo szczęśliwa. Kościuszko 
obudziwszy się pytał się pana Juliana Niemcewicza, co się z naszej zabawy stało 
i czyliśmy z Woli powrócili lub nie. Niemcewicz wyprowadziwszy Kościuszkę 
z namiotu pokazał mu naszą zdobycz, iż był cały jego namiot bronią 
obstawiony. Tak mocno był kontent, że kazał dać sto razy z armat ognia 
wiwatowego, co króla pruskiego niemało rozgniewało, gdyż Prusacy pojąc 
konie w tym jeziorze więcej dwa tysiące koni padło, a blisko nie mieli, wody do 
pojenia koni, nad półtorej mili. 
W czym król pruski bardzo się gniewał na Kościuszkę, że mu wodę zatruć 
kazał, i zaraz pisał do Kościuszki grożąc mu, iże mu tego nigdy podarować tnie 
może, że się na nim mścić będzie i że mu ta sowicie odpłaci. 
Gdy jenerał Madaliński w tył zaszedł królowi pruskiemu i zaczaj: mu 
plądrować po jego Prusach i Sikulego w Bydgoszczy wyrżnęli mu skórę, a 
najbardziej szło [królowi] pruskiemu o to, alby się Madaliński nie dorwał do 
Berlina i żeby mu go na polski manier nie przerobił. Więc musiał król pruski 

159 
robić spod Warszawy rejteradę, gdyż mu się już wszystko nie wiodło: pod 
Racławicami przegrał, pod Warszawą razy kilka przegrał, konie spod kawalerii 
stracił, także ciężką artylerią i amunicją we Wrocławku mu zatopiono. 
Garderobę mu nasi kawaleria całą pod Powązkami i sześć beczek talarów 
pojmali. Sikulemu skórę wybito. Na obiad się sam i na sto tysięcy jego żołnierzy 
zaprosił i nam nie dotrzymał, a nam się tylko kartofle popsuły, co były na 
potrawy przygotowane. Więc cóż miał robić ten król pruski? Musiał dnia 15 
miesiąca września od naszej Warszawy odstąpić i tylko odchodząc od nas 
powiedział: „Adiu fun den der ferfluchten Warschau ja tu nie będzie z Polakiem 
żartowałem, teraz ja będzie pójść na mojego Berlin.“ Tak Prusacy opuściwszy 
Warszawę poszli w swoją stronę, a Moskale poszli w drugą. Ale jednak, aby ci 
goście bardzo z drogi mam nie zbaczali. Kościuszko zaraz wydał ordynanse 
kilkoma pułkownikom, aby pomaszerowali za Moskalami, i księcia Ponińskiego 
wysłał pod Maciej o wice, ażeby on bronił przeprawy przez Wisłę. 
Już mieliśmy daleko więcej nadziei, gdy nas ci goście opuścili, bośmy mieli 
nadzieją, że mam się granice rozszerzać będą i że bedziem robić pospolite 
ruszenie, i rozumieliśmy to, iż się magnaty ruszać będą do obrony. Ale zupełnie 
zawiedliśmy się na mich. Tylko miasto Warszawa ma prezent dla Kościuszki 
ofiarowali swoim kosztem wystawić pułk jeden huzarów, zielono, w bardzo 
pięknych mundurach i bogato, nad którymi sam Kościuszko deklarował być 
pułkownikiem, a że w świcie Kościuszki było wiele paniczów, którzy mam 
darmo racje zjadali, i każdy z mich patrzał tylko na rangę oficera, więc dlatego 
Kościuszko, chcąc się takiej świty od siebie pozbyć, ogłosić kazał, iż który tylko 
się zaciągnie w ten pułk huzarski, jest w randze porucznika i takąż gażę, choć 
prostego niby żołnierza prezentować będzie, ale porucznikowską gażę odbierać 
będzie, i dlatego w pierwszym miesiącu stanęło z końmi i z umumdurowaniem 
400 ludzi. Byli to żołnierze bardzo piękni, lecz tylko po Warszawie bruki 
szlifować, i jak się prędko utworzyli, tak też prędko zgaśli, w żadnej batalii nie 
byli, a po jednemu wszyscy zginęli. Polne pułki, które stały po nadgraniczu, to 
mieli biedę z nimi sprowadzać ich do główinej kwatery. Kościuszko odrzekłby 
się był tych paniczów huzarów, którzy byli kontenci, iż dostali konie dobre i 
mundury piękne, ale do ucieczki. 
DALSZY CIĄG 
Gdy już ustąpili nam spod Warszawy Moskale i Prusacy, my, co byli dobrze 
myślący patrioci, uważaliśmy, iż rzeczy nasze nienajlepiej stoją. Kościuszko, 
który był Radzie Najwyższej Narodowej zaufał zanadto, ale coś mu w Radzie 
wykroczyli: przyjechawszy z Rady, tak był mocno zły, że aż płakał. My, widząc 
Kościuszkę tak smutnego, zaczęliśmy mu bardzo perswadować, ale on to nam 
tylko odpowiedział, że bardzo żałuje, iż mnie od Rady oderwał, bo się już woale 
nikogo nie obawiali. Aż my się dowiedzieli, że Kołłątaj chciał się zrobić 
dyktatorem prawa. Więc Kościuszko o to się bardzo gniewał i gniewając się 

160 
zaraz kazał pakować niektóre rzeczy do drogi, chcąc na przeprawie przez Wisłę 
Moskalom przeszkodzić. My, bojąc się o niego, nie chcieliśmy go ryzykować 
samego, ale prosiliśmy go o to, aby on się został a z nas na miejsce swoje 
którego innego posłał, a to dla tej przyczyny, żeśmy księciu Ponińskiemu nie 
ufali, aby go nie zdradził, ale Kościuszko daleko więcej Ponińskiemiu zaufał 
aniżeli innym, a nie mogąc mu żadnym sposobem wyperswadować, posłał tylko 
do Rady pismo od siebie, nominując na swoje miejsce na naczelnika pana 
Tomasza Wawrzeckiego, aby w przypadku zabicia jego lub dostania się do 
niewoli, by już na jego miejscu był inny naczelnik, iżby zakłócenia pomiędzy 
Radą i jenerałami nie było. 
DALSZY CIĄG HISTORII 
Wyjechał Tadeusz Kościuszko o godzinie 12 w nocy, przy pożegnaniu się z 
mami zalecając nam wszelką pilność i gotowość do marszu. Gdy stanął pod 
Maciejowicami, spodziewał się tam witać na przeprawie Moskali, aż tymczasem 
Moskale wprzódy kozaków przez Wisłę przeprawili i w lesie zrobili na 
Kościuszkę zasadzkę, a książę Poniński, stojąc w Żelechowie, co się miał bić 
wprzódy, to on wcale nie stanął, a Moskale przez szpiegów dowiedziawszy się o 
tym, że książę Poniński jeszcze jest o mil dwie od Maciejowic, zaraz rozpoczęli 
batalią, wziąwszy Kościuszkę we dwa ognie, który nie więcej miał wojska 
swego jak tylko 7000 j żadnym sposobem nie był w stanie utrzymać się. Gdyby 
był Poniński choć na sukurs przybył, to zapewne byliby Moskali znieśli, gdzie 
już byli posłowie do traktowania o pokój, a że to nieszczęście nas spotkało, iż 
Kościuszko batalią przegrał i sam przez wierzch głowy od kirasjera był cięty, i 
kontuzją bardzo wielką od kuli armatniej w bok prawy dostał. I tam to 
nieszczęśliwy Kościuszko byłby zaibity, gdyby go Julian Niemcewicz nie 
obronił. A tak przynajmniej żywy dostał się do niewoli, a przyjechawszy z 
Kościuszką do Brześcia, gdzie tam był jenerał Sierakowski, ten, który batalią 
pod Zieleńcami przegrał, tenże chciał się z Kościuszką widzieć i miał 
pozwolenie widzenia się, lecz nim pogardził Kościuszko. I tym sposobem 
Moskale konwojowali Kościuszkę i Juliana Niemcewicza aż do Peterburga. 
DALSZY CIĄG HISTORII 
Gdy ta nieszczęśliwa nowina doszła nas tu w Warszawie, ach, potężny Boże! 
cóż to za płacz wielki był i narzekanie. Każdy zaraz uszy na dół opuścił, w 
każdym energia ustała, w Radzie zrobiło się wielkie zamięszanie, także 
pomiędzy jenerałami naszymi zrobiło się wielkie nieukontentowanie, a to z tej 
przyczyny, że Kościuszko na swoje miejsce nominował pana Tomasza 
Wawrzeckiego, który nie będąc mam znanym, wcale też nikt w nim zaufania 
swego nie miał. Ale nie chcąc odmieniać tego, co sam Kościuszko ustanowił, 
posłali z Rady Narodowej kuriera po Wawrzeckiego, który niedługo przyjechał 

161 
16 X i prezentował się w Radzie, i zaraz odebrał od Rady wszelką władzę 
naczelnikowską do zarządzania tak wojskowymi, jako też i cywilnymi, któremu 
zaraz cały sztab oficerów oddał wizytą, ale on. się nikomu nie podobał i 
żadnego zaufania nikt w nim nie położył. Potrzeba było jenerała Madalińskiego 
na Kościuszki miejsce obrać, z dodaniem mu do układania planów jenerała 
Dąbrowskiego, ponieważ ci dwaj mieli najwięcej zaufania w narodzie. 
Naczelnik bez zaufania wcale nic nie znaczy, i tak w obywatelach energia 
całkiem ustała, bo z nimi tak jak z chłopami poczynano. 
A gdy Wawrzecki zaczął swoje dyspozycje od siebie wydawać, potrzeba 
było najpierwej księciu Ponińskiemu odebrać komendę i tę oddać innemu 
jenerałowi, z daniem mu ordynansu ścigania tych Moskali, którzy się przez 
Wisłę przeprawili i Kościuszkę w niewolą wzięli. Ponieważ się dosyć długo 
zatrzymywali, bo Kościuszko był bardzo chory, i do tego jeszcze był goły, więc 
pozwolili mu Moskale pisać do Rady, aby mu przysłano pieniędzy i niektóre 
rzeczy. Więc Rada zaraz mu natychmiast posłała pięć tysięcy dukatów. A 
Ponińskiego potrzeba było zaraz wziąć pod sąd wojskowy, a za zdradę jako 
zdrajcę rozstrzelać. A to byłby Wawrzecki przez to wzruszył w obywatelach 
energią i żeby był zaraz pospolite ruszenie nakazał, aby komunikacja pomiędzy 
jenerałem Chruszczowem i Suworowem przeciętą została, który spod Turka 
przez Podole tamtemu na sukurs ciągnął. 
Tu potrzeba było wszystkie sprężyny ruszyć na zniesienie tych Moskali, ale 
nieszczęściem wszystko się to powoli działo. Do tego też jeszcze pan 
Wawrzecki nie był bardzo dla wojskowych przystępny, ponieważ kobieta daleko 
prędzej do niego przystęp miała aniżeli oficer, który w interesie bardzo ważnym 
od obozu przybył, więc też dlatego interesa nasze bardzo powoli szły i wszystko 
się bardzo spóźniało. 
A przy tym też jeszcze, gdy się Prusacy dowiedzieli o wzięciu Kościuszki do 
niewoli, zaraz się wrócili pod Sochaczew i swoję linią rozciągnęli, co naprzeciw 
ich książę Poniatowski i jenerał Ożarowski obozem stanęli. Pan Naczelnik w 
tym zabłądził, że kontraordynans wydał jenerałowi Madalińsikiemu i 
Dąbrowskiemu do cofnięcia się z Wielkiej Polski, których cofać nie potrzeba 
było, ponieważ król pruski mając u siebie naszych gości musiałby się był do 
Prus zrejterować, bo gdyby i tak było, jak później z nami nastąpiło, że 
musieliśmy Warszawę opuścić i chcieli się udać przez Austrią do Śląska, a 
potem do Francji. Więc lepiej by nam, było się rżnąć przez Wielką Polskę i 
przez Saksonią i połączyć się z Madalińskim i Dąbrowskim. Pan naczelnik 
Wawrzecki chybił i w tym, że Pragi lepiej opatrywać nie chciał, wiedząc 
doskonale o tym, że skoro się Suworow z Denisowem połączył, tak zaraz 
potrzeba było tak się mocno na Pradze obszańcować, żeby albo tam zwyciężyć, 
albo też nam tam paść wszystkim ofiarą. 
Ach! nieszczęście i prawdziwie nieszczęście nasze! gdyż coraz następował 
większy nieporządek i nieład, tu coraz większe następowało zimno. Żołnierze 
nasi bardzo wielu boso chodzili, a choć Kościuszko rozkazał narobić bardzo 

162 
wiele kożuchów, które były do kolan długie, także butów było zrobionych kilka 
tysięcy par, ale tego żołnierzom nie dawano. Srebra mieliśmy za kilka milionów, 
które zabrali z kościołów, ale mało z nich pieniędzy bić kazano. 
Żołnierze nie byli regularnie płatni, żywności regularnie na pułki nie dawano, 
tylko tak było, kto mocniejszy, to był lepszy. Jeżeli sam pułkownik pojechał za 
żywnością, to przecież dostał, ale jak pojechał podoficer, to go czym tym 
pozbyli, a żołnierze byli głodni, a przez to samo zaczęła się robić bardzo wielka 
dezercja, a to po wszystkich pułkach. Prosiliśmy pana Naczelnika, aby kazał 
sztaby srebrne bić takie, które by były począwszy od dziesięciu dukatów aż do 
stu, i aby były w końcach pieczęcie dawane, żeby można było wojskom choć 
takimi pieniędzmi płacić. Ale i tego nie dano. Tak się to działo. Były to rzeczy 
tak robione jak naumyślnie, aby się to wszystko naszym nieprzyjaciołom w ręce 
dostało, co się też tak wkrótce stało. Te wszystkie dla nas niepomyślnoiści 
dręczyły serca nasze. Tu zaczęły się pułki pod Warszawę ściągać, bo ich 
Moskale pod Warszawę parli. 
DALSZY CIĄG TEJ HISTORII 
Pomiędzy takimi czynnościami, które się działy, byłem wezwany w obozie 
do parna naczelnika Wawrzeckiego, aby się jak najprędzej stawić. Ja zaraz 
pojechałem do niego, a stanąwszy przed nim, zaraz wziął minie do pokoju 
osobnego i proponował mi to, czyli się nie podejmę tego, abym jechał do 
Poznania i tam abym zrobił powstanie, w samym Poznaniu. Ja, lubo jestem z 
Pozwania rodem i bardzo wielu mam familii i znajomych, z ochotą podjąłem się 
tego, alem mu zaraz powiedział, iż na to potrzeba pieniędzy, gdyż taka rzecz 
robi się z jednymi darmo, z drugimi za pieniądze, a z trzecimi robi się przez 
picie. Aż Naczelnik proponuje mi to, abym ja łożył moje pieniądze, alem się ja 
od tego wyekskuzował, że pieniędzy nie mam. Więc on deklarował mi dać 
asygnacją do którego bankiera, a mnie kazał się wybierać do podróży i rozkazał 
mi wziąć dwunastu oficerów, dwóch kawalerzystów, dwóch artylerzystów, 
dwóch jegrów i czterech od piechoty, a ja byłem trzynasty. Ja zaraz wybrałem 
sobie oficerów bardzo chwatów i oczekiwałem dalszych rozkazów Naczelnika. 
Także była nam dana gaża dla wszystkich miesięczna, a gdyśmy już byli gotowi, 
więc nam rozkaz był dany, abyśmy zaraz maszerowali do Sochaczewa i tam 
dalszych rozkazów oczekiwali od niego. Przyjechaliśmy do Sochaczewa i tam. 
miałem pismo do księcia Józefa, któremu zaraz oddałem, i właśnie wielką 
trudność mnie czynił do przeprawy, ponieważ Prusacy stali więcej jak dwie mile 
w linii nad rzeką Bzurą. 
Ja oczekując dalszych rozkazów pierwszą moc przenocowałem w obozie u 
księcia Józefa Poniatowskiego, który miał swojej dywizji przeszło 9000 wojska 
swego, a jenerał Czapski także miał pod komendą swoją do 4000, a nawet i z 
mego pułku było ludzi moich 400, którzy przyprowadzili księciu armat 15 i do 
nich amunicją, więc z moimi ludźmi miałem rozrywkę, alem tak wielkie cierpiał 

163 
nudy, żem ja sobie rady dać nie mogłem i już tylko rozmyślałem sobie o naszym 
nieszczęściu, gdy już wojska rosyjskie stanęły naprzeciwko Warszawy pod 
Pragą. 
DALSZY CIĄG HISTORII WARSZAWSKIEJ 
Nepróżno ja cierpiałem tak wielkie nudy pod tym Sochaczewem, bo 
prawdziwie dusza moja przewidowała ten ostatni przypadek, który się nazajutrz 
stał na Pradze. Ale ja, nie mogąc w żaden sposób tych nudów wytrzymać, 
wysłałem od siebie mego adiutanta do Warszawy, chcąc się dowiedzieć, co się 
dzieje, ponieważ to na próżno być nie rnoże, i wnosiłem to sobie, że albo żona 
moja jest bardzo chora, albo też z dzieci moich które bardzo jest chore, albo też 
coś nadzwyczajnego stało się w Warszawie. Z tym wszystkim nazajutrz 4 XI 
rano o godzinie 6 aż tu słyszemy straszny szturm z armat, aż dalej słyszemy i z 
ręcznej broni. Zaraz my się domyślamy, że to było na Pradze, ale jakie tam 
skutki z tego wypadły, to nam jeszcze wiadomymi nie były. Ale gdy mój 
adiutant powrócił z Warszawy, aż nam tu donosi tak nieszczęśliwą i nader 
smutną nowinę, że Praga cała wyrznięta, że wojska nasze pobite zostały i że się 
bardzo wiele, wiele potopiło. Otóż to taką wiadomość my odebraliśmy. 
I cóż podtenczas u nas nastąpiło: oto serdeczny płacz i największe 
narzekanie. 
W tej też samej godzinie odebrał wiadomość od króla książę Poniatowski z 
taką samą nowiną, z jaką i ja odebrałem. Książę Poniatowski nie czekając 
reszty, co z nami nastąpi, ale zaraz powiedział do żołnierzy to, iż się już 
skończyło, i sam zaraz pojechał do Warszawy, a ja zabrawszy moich 400 ludzi 
zaraz pomaszerowałem do naszego obozu, który się zbierał pod Królikarnią, a 
sam zameldowałem się Naczelnikowi, żem powrócił, gdym się doczekać 
dalszych rozkazów nie mógł. Wawrzecki mi rozkazał, aby swój pułk ściągnąć 
pod Królikarnią, tam gdzie się obóz do podróży formuje, ale też mi zaraz 
powiedział to, iż z pułku jego mało co ludzi zostało, ponieważ na Saskiej Kępie 
wszyscy żołnierze wybitymi zostali, chyba tylko ten się zrejterować mógł, który 
pływać dobrze mógł. 
OPISANIE BATALII OSTATNIEJ NA PRADZE, ACH, TAK 
NIESZCZĘŚLIWEJ, JAKA BYŁA 
Roku 1794 dnia 17 miesiąca listopada rano o godzinie 5 moskiewskie wojska 
stojące naprzeciw naszym puścili jednę rakietę spod Radzymina, która się 
znaczyła: być pogotowiu do wojny. 
O godzinie wpół do szóstej puścili drugą rakietę i trzecią, co się znaczyło, że 
już imają pierwszy ruszać do boju. O godzinie samej szóstej puszczono rakiet 
dwanaście razem, to się znaczyło na rozpoczęcie wystrzałów razem ze 
wszystkich armat i ręcznej broni. Więc za daniem takich znaków zaraz dali ze 

164 
wszystkich armat razem ognia, aż tu z prawej strony, od koszar gwandiackich, 
Moskale ponad samą Wisłą wdarli się na Pragę i zaczęli strasznym sposobem 
domy palić i ludzi bez pardonu zabijać. Nasi się niezmiernie bronili, ale kiedy 
Moskale wyszli od tego miejsca, gdzie ich się najmniej z tej strony 
spodziewano! Ale i to było omyłką komendanta, że on konnicę ściągnął sprzed 
baterii, i dlatego Moskale tak gładko wdarli się na Pragę. Od tej strony jak jest 
Szmulowska karczma, tam się niezmiernie nasi bronili, także przy rogatkach 
Grochowskich, gdzie pułkownik Jasiński dowodził. Ach! nieszczęśliwa godzina 
to była! Że do tego jeszcze postawiono przy moście praskim pana kapitana 
Barsa. Ten to głupiec kazał rogatki zamknąć, co ani kobiet, ani dzieci, ani 
bezbronnych puszczać do Warszawy nie chciał, i Moskale dostawszy się do 
mostu każdego, jak małych, tak i dużych zabijano. Tu ludzie nie wiedzą, co 
sami z sobą robić mają. Na Pradze Moskale bez pardonu matki i najmniejszych 
dzieci rżną — na bagnety biorą i rzucają na ulicę. Matkom zaś nie dość, że ich 
zabito, ale po ulicach one gołe rozkładali i między nogi spisy wtykali, tak dalece 
że im gardłem wyłaziły. Inne zaś w ogień wrzucano i żywcem palono, inni, nie 
mogąc się dostać na most prosto w Wisłę skakali i topili się, choćby się był kto 
pływaniem ratował, ale dla kawalerii, która prosto wpław maszerowała, to 
końmi tratowano wyraz nieczytelny płynących. Niektórzy się ludzie pochowali 
pod most, i to tak jak pijawki się poprzypinali, ratując życie. W całej Pradze 
zrobiło się tak jak w sądny dzień, a morderstwo, jakie Moskale robili, o takim 
morderstwe jeszcześmy w żadnej historii nie czytaliśmy. Niektórzy ludzie w 
Wiśle pod szyję w wodzie siedzieli, niektórzy w studnie się chowali. Na placu 
bitwy pole całe trupem pokryte zostało. Fosa Moskalami zawaloną została. Graf 
Pociej pomiędzy trupami przez całe trzy dni, ranami będąc okryty, na zagonach 
leżał, co zaledwie dnia czwartego jego własny kamerdyner ledwie go znalazł, i 
to ducha w nim zaledwie się dotrzeźwił. I ten tylko jeden kamerdyner, który 
losem szczęścia że pana swego ukurował. O tym to szlachetnym mężu jest co tu 
opisać, który będąc natenczas dosyć młodym, nie tylko że majątek, ale też i sam 
siebie, i ludzi swoich poświęcił na obronę ojczyzny swojej, a wieleż to za 
dobroć swoją od rządu był prześladowanym! O, gdybyśmy wszystkich panów 
byli mieli takich, nie bylibyśmy zapewne podlegali takiemu nieszczęściu, 
jakiemu podlegać musiemy. 
O godzinie 9 z rana zakończyła się ta nieszczęśliwa batalia, w której my 
przegraliśmy, gdzie powstał wielki płacz i niezmierne narzekanie żałując matki 
swych mężów, braci, swych synów, dzieci znowu płakali swych ojców i braci, i 
stryjów swoich. Miasto Warszawa wysławszy swoją deputacją do jenerała 
Suworowa, to jest pana Strzałkowskiego, pana Makairewicza i pana 
Łufeaszewicza, i pana Rafałowicza. Ponieważ obywatele będąc u króla prosząc 
go, aby się za swoim narodem interesował, ale nam odmówił i śmiał nam te 
słowa powiedzieć: „Jakżeście sobie posłali, tak się wyśpicie.“ Piękna 
odpowiedź! On kraj nam utracił, a my go krwią i majątkiem odbijali, cierpiąc 
tak wiele nieszczęść, jakie wszyscy oczyma swymi widzieli. 

165 
Więc obywatele posłali swoję delegacją do Suworowa i prosili o kapitulacją, 
którą on łaskawie przyjął, zaręczając wszystkiemu ludowi bezpieczeństwo i 
spokojaość. Naczelnik tylko dla wojskowych uzyskał kapitulacją na trzy dni, 
które i te dotrzymanymi nie były, ponieważ zaraz trzeciego dnia po południu do 
Warszawy wchodzili, a to dlatego, aby Polacy sreber nie zabrali, których była 
pełna sala aż do samego sklepienia. Ale naczelnik Wawrzecki bardzo zbłądził, 
że mając tak wiele sreber nie kazał wojsku płacić ani tym rzemieślnikom, co dla 
skarbu robili, więc to srebro całkiem dostało się w ręce Moskali. Magazyn 
ubiorczy pełen był, lecz żołnierze boso chodzili, magazyn żywności miał dosyć 
w sobie zapasów, lecz to nie dla nas, gdy żołnierze częstokroć głodnymi byli. 
Mieliśmy kilkadziesiąt tysięcy kożuchów, ale to nie dla nas, bo się w nie 
Moskale zaraz ubrali, a nasi zimno cierpieć musieli. Ach! jakaż to była trwoga, 
gdy każdy się brał do ucieczki, myśląc tylko o sobie. Wtenczas wojskowi zajęli 
wszystkie konie w rekwizycją, a cywilni, nie chcąc zaufać Suworowowi, 
rozjeżdżając się po różnych miasteczkach i wioskach bardzo drogo furmankę 
płacić musieli. A do tego jeszcze po drogach Moskale prawie każdego obdarli. 
Ach, jakże to wiele ludzi z wielkiego strachu chorowało, bo to był i głód, gdzie 
ludzie [zamiast] chleb[a] żołędzie jedli, a do tego było bardzo zimno. 
DALSZY CIĄG TEJ HISTORII PRASKIEJ 
Dnia drugiego po tej batalii przegranej przysłał Suworow do prezydenta 
Warszawy, aby kazał trupów naszych pozbierać, obliczyć i onych pochować 
kazał. Zaraz natychmiast posłał prezydent Łukaszewicz i poczęli zabitych 
zbierać na gromady, a potem ich liczyć. Było na ziemi leżących siedemnaście 
tysięcy ośmset dziewięćdziesiąt pięciu, a tych, co się w Wiśle potopiło, można 
śmiało powiedzieć, iż było dwanaście tysięcy. A co koni także zagarnęli do 
niewoli, najmniej dziesięć tysięcy, które głodem na polu trzymano i morzono, a 
co było plejzerowanych, to najmniej tysięcy cztery, z których bardzo mało co do 
zdrowia powróciło. Ach! mój Boże, co to za płacz wielki był, ludzie chodzili po 
bojowisku, a szukali. Ta męża, niektóra brata, niektóre ojców swoich. Ach! to 
sądnego dnia straszniejszego nie potrzeba, jak na ten widok było patrzyć. I kto 
tylko poznał swego zabitego, to go tak wziął na ręce jak sztukę drzewa i niósł do 
domu swego chcąc mu pogrzeb sprawić, ale do domu żadnego zabitego wziąć 
nie dano, tylko zaraz w doły pakowano i chowano. 
Jeszcze tu raz powtarzam, tego pana komendanta od mostu, który się nazywa 
Bars kapitan, prawdziwie głupiec i zabójca niewinnego ludu, gdyż przez jego 
niepuszczanie ludu bezbronnego przez most mógł był ochronić od śmierci 
najmniej 3000 ludu, którzy się stali niewinną ofiarą, co przez jego przeklętą 
upartość życie swe skończyli, ten skarbnik jednak sam uciekł, bo sam kazał 
zamknąć rogatki u mostu, a sam uciekł. Ten niewinny lud nie tylko że od 
Moskali był bity, ale też i od własnych naszych rodaków, ponieważ Moskale 
wpakowali się na most i pomieszali się z ludem, a nasi, broniąc przechodu do 

166 
Warszawy, dawali ognia kartaczami na most, więc i nasi, i Moskale padali 
ofiarą. A gdy takowe pochowanie skończyło się, zaraz nakazali Moskale, aby 
miasto rozkazało rozrzucić wszystkie okopy, więc znowu obywatele niemało, 
mieli pracy do ponoszenia różnych ciężarów, i to rozmaitego gatunku. 
OPISANIE RESZTY UPADKU NASZEGO 
Gdy się już nasze wojska zebrały pod Królikarnią, zaraz przyjechał do nas 
naczelnik Wawrzecki, który nam wydał swoje rozkazy maszerowania nam do 
Końskich, miasteczka, i tam abyśmy oczekiwali dalszych rozkazów jego. A gdy 
stanęliśmy w Nowym Mieście, tam dostaliśmy wszyscy sztaboficerowie rozkaz 
wstrzymania się. I zeszliśmy się na równe pole, i tam odbyliśmy pomiędzy sobą 
konferencją, którędy mamy pójść i gdzie mamy pójść. Była u nas takowa 
decyzja maszerowania nad Górnym Śląskiem do Hamburga, a stamtąd do 
Francji i tam złączyć się z Francuzami i oczekiwać dalszego losu dla miłej 
ojczyzny naszej. Jeszczem też mieli wojska od czterech do pięciu tysięcy 
żołnierzy, armat mieliśmy 60 dobrych i amu nicji mieliśmy dostatkiem, więc 
przyrzekliśmy sobie, że się nigdy nie odstąpiemy. Pomiędzy tym stał jeden 
przypadek pomiędzy jenerałem Madalińskim i księciem Ponińskim, który się 
pomiędzy nami znajdował. Ale skoro go tylko Madaliński obaczył, tak zaraz go 
po staropolsku przywitał, mówiąc do niego te słowa: „A ty tu czego się, szelmo, 
znajdujesz, czyli jeszcze chcesz zdradzać więcej?“, ale dobywszy pałasz, chciał 
go przebić i gdyby go nie byli w tył cofnęli, toby go był na miejscu zabił. Więc 
Poniński zaraz musiał wyjechać z obozu, ponieważ wszyscy oficerowie powstali 
na niego, a zresztą pewna by go byli rozsiekali. Więc Poniński gdy się dorwał 
konia, tak uciekał do Moskali, że aż się za nim kurzyło, a my zaraz do Końskich 
maszerowalim, a Moskale tuż za nami szli, i to nie dalej byli od nas jak o tysiąc 
kroków. A gdy stanęlim w Końskich i w Radoszycach, widząc wszyscy 
żołnierze to, iż my ze trzech stron byliśmy otoczonymi od Prusaków i Moskali, i 
Austriaków, a do tego było zimno i głód, i bardzo wiele byli bez butów i nie byli 
płatni, więc żołnierze sami zapytali się każdy swego komendanta: „Dokąd nas 
głodnych prowadzić chcecie, otośmy już dni trzy nic nie jedli, a z głodu umierać 
nie będziemy." Więc zaraz wszyscy broń złożyli i na żadne perswazje 
Naczelnika przysitać nie chcieli, i wołali na niego o zaległe ich traktamenta. 
Gdyby im był kazał wypłacić zaległość ich, zapewne byliby broń wszyscy 
wzięli, ale im nie kazał dać, aż do Śląska wejdziemy. 
A w tym nas Denisow z kozakami obstąpił, więc się żołnierze wzięli do 
broni, ale już rozkazu żadnego, ani Naczelnika, ani prezydenta Zakrzewskiego, 
nie było, a nawet wszyscy jenerałowie zaczęli się każdy w swoją stronę 
rozjeżdżać. Więc i cóż nam pozostało, jak tylko serdeczny płacz i narzekanie? 
Pierwsze nasze forpoczty, których było do 8000, ci udali się do Mołdawii, ale 
tam była sama konnica, i dobrze umundurowana, i dobrze uzbrojona, więc 
wszyscy patrioci tam ściągnąć się mieli. W tym oddziale byli to dwaj bracia 

167 
Melfortowie, pułkownik Kołysko [wyraz nieczytelny], major Kosmowski, major 
Dąbrowski, ten sam, co królowi pruskiemu ciężką artylerią, armaty i amunicją 
potopił we Wrocławku. Był tam pułkownik Kopeć i innych wielu oficerów 
bardzo słusznych, których sposób myślenia był bardzo dobry. 
DOTĄD OPISOWAŁEM OGÓLNIE, TERAZ ZAŚ OPISOWAĆ BĘDĘ 
SZCZEGÓLNIE 
Już dokończyłem opisywać te wszystkie ogólności, na które oczy moje 
patrzyły. Lecz odtąd będę opisował moje własne okoliczności, jakim ja się 
sposobem dostałem do pruskiej niewoli. 
Gdy się już wszyscy oficerowie porozjeżdżali i każdy dla siebie brał od 
Denisowa paszport, więc i ja posłałem od siebie swego adiutanta, aby wyrobił 
dwa paszporta: jeden dla żony mojej, aby się wróciła do Warszawy, a ja 
wziąłem paszport pod innym nazwiskiem, i to nie do Warszawy, lecz do 
Poznania. 
Pułkownik Denisow tak dobry był, że mi nie tylko paszporta przysłał, ale też 
nawet załogę żonie mojej aż do samej Warszawy dał, aby z reszty zrabowaną 
nie była. Ja zaraz natychmiast wysłałem żonę do Warszawy, oddawszy jej moje 
mundury, a sam ubrałem się po cywilnemu i wziąłem sobie jednego człowieka i 
(parę koni, i wyjechałem z Końskich. 
I na pierwszym noclegu zjechaliśmy się razem z generałem Górzyńskim i z 
pułkownikiem Guzowskim, którzy zaczęli dyskurs, o upadku naszej ojczyzny, 
niby wyrzekając na upadek nasz; ale Górzyński przy tym z pogardą wielką te 
słowa powiedział: „Panie pułkowniku Guzowski, nie potrzeba się nam dziwić 
temu, iżeśmy przegrali, ponieważ my przyłączyliśmy się do samych charłaków; 
oto nikogo pomiędzy nami znacznego pana nie było, tylko same szewcy i 
krawcy, i ci to skurwysynowie chcieli się uczynić sławnymi, i któryż by z nas 
był tak głupim, aby mógł asystować tym ichmościom? Oto daleko się lepiej 
stało, że nas zwyciężyli, bo nas podzielą pomiędzy trzy dwory, więc musiemy 
być spokojni; bo i cóż jest sam Kościuszko albo po nim Wawrzecki, albo 
Kołłątaj, albo Zakrzewski? Oto są same gałgany, łajdaki. Oto chcieli panów 
naszych tylko wywieszać i z majątku poniszczyć." 
ODPOWIEDŹ NA SŁOWA JEN. GURZYŃSKIEMU PRZEZ 
KILIŃSKIEGO 
„Mości jenerale! Zdumiałem się nad słowami waćpana, iż tak prędko wziąłeś 
się do prześladowania wspaniałych i dobrze myślących Polaków, którzy szczerą 
chęcią poświęcili się bronić ojczyzny swojej. Kiedy dopiero nasi żołnierze broń 
przez nieład wasz złożyli, oto już wasze nieukontentowania przeciw siebie 
samym powstają. Musiałeś, panie jenerale, być z linii tych, którzy należeli do 
podpisania na rozbiór kraju, gdyż on cię bynajmniej nie obchodzi. A zapewne 

168 
należałeś do partii malkontentów, aleś używał płaszczyka poczciwych szewców 
i krawców, gdyż inaczej pewna byłbyś wisiał. Powiedziałeś na to, żeśmy 
charłaki i golacy; a przecież nie pokazałeś ty, bogaczu, wcale nic dobrego przez 
całą tę kampanią. Goli szewcy i krawcy wystawiali aa swoje pieniądze pułki, a 
waćpan tylko pieczenie u królaś darmo zjadał. Ruszyłeś się do wojska, ale to 
dlatego, abyś gażę próżno pobierał. Daleko lepiej byłoby, aby charłakom. 
komendy od Kościuszki były [się] dostały, aniżeli wara, boby każdy był się 
starał wygrać, a nie przegrać. A u was tylko może jest w zwyczaju, to, co 
charłaki od nieprzyjaciół zdobędą, to wy tylko przedać chcecie. Wybacz, panie 
jenerale, już więcej rozbioru podpisywać nie będziesz; musisz teraz być i sam 
poddanym, i zrównasz się z tymi charłakami. Nędzniku, oto już wydałeś się z 
tego, co myślisz, i bardzo wielka szkoda tych orderów, które nosisz na sobie. 
Oszukałeś króla i swoją ojczyznę, boś to darmo bez żadnych zasług uzyskał. 
Biada mnie, iżem cię dawniej nie poznał, bobym cię był zrobił adiutantem 
hetmana Ożarowskiego i zawsze obok niego byłbyś mu przewodniczył.“ 
Ale pułkownik Guzowski słysząc te moje gadanie z nim ledwie się od 
śmiechu nie rozpękł i coraz więcej pokazywał mi na migi, aby go więcej gryźć i 
prześladować, co się też i tak stało, bom go ja wyzwał na pojedynek, ale mi 
żadnym sposobem stanąć nie chciał; wolał się płaszczyć i minie jak podły 
przeprosić. Lecz minie to jednak niepomału ukontentowało, żem starego 
przesądnika tak daleko do pokory nakłonił, że mnie na klęczkach przepraszać 
musiał, i tyle się zasłużył w mym sercu, iż go tu na pamiątkę kładę. 
DALSZY CIĄG MOJEJ HISTORII — OPISANIE DOSTANIA SIĘ DO 
PRUSAKÓW 
Gdym się puścił w dalszą podróż moją, chcąc pojechać do Poznania, aby się 
obaczyć z braćmi moimi, także aby zjechać z pierwszego ognia pana Suworowa, 
którego mnie wystawiali tak jak antychrysta z piekła. Więc się go trochę 
obawiałem, nie tak jego osobistej osoby, ale jego wściekłości, którą on miał w 
sobie. A z takim nie można było żartować, ile w takimi razie, bo na polu nie 
bałbym się dwóch Suworowów, ale tam gdzie om ma przewagę nad nami; więc 
umyśliłem sobie jechać do mojej familii, zobaczyć się z nimi, ale mi się to nie 
bardzo udało. Już byłem tak szczęśliwy, żem przyjechał do miasta Konina, a to 
bez żadnej napaści. Lecz tam zajechałem na popas do austerii, abym tam popasł 
i konie i siebie. A gdym koniom kazał dać obrok, zaraz w tym momencie 
maszerował jenerał Schwerin z wojskiem pruskim, który szedł na zastąpienie 
naszym Polakom, którzy mieli maszerować nad szląską granicę. Więc gdy 
wojska pruskie maszerowali i prowadzili kilkadziesiąt żołnierzy polskich z sobą, 
którzy już byli rozpuszczonymi od pułków, z tych jeden żołnierz, będąc minie 
znajomy, zawołał na mnie po nazwisku. W tym oficer pruski, zaraz wypadłszy 
ze szwadronu z kilkoma żołnierzami, przypadł do mnie i zaraz mnie aresztował. 
Ażem go prosił o to, aby się moment wstrzymał, aż mój człowiek konie 

169 
wyprowadzi, aż ten jegomość, jak mi kazał kolbą dać pomiędzy łopatki tak 
niemiłosiernie, żem zaraz krwią womitować musiałem, i to tak mnie fatalnie 
uderzył, żem się cały krwią zawalał i tej krwi ciężko mnie jej uhamować było. 
Tan prezent musiałem w tym razie przyjąć od niego, ale bardzo bym był rad 
jemu oddał. 
Ale jadąc jenerał Schwerin i widział, jak ze minie krew buchała, więc zaraz 
przyjechał sam do mnie i pytał się mnie o to, co by mi takiego się stało. A gdym 
mu to opowiedział, co się mnie stało, ten dobry jenerał zaraz rozkazał stanąć 
przed sobą temuż oficerowi i serio się go pytał, dlaczego rozkazał mnie uderzyć. 
Oficer, nie mogąc się mu wyekskuzować, kazał go aresztować, któremu zaraz 
szpadę odebrano, a temu żołnierzowi, co minie kolbą uderzył, kazał dać 50 
kijów na plecy. 
I rozkazał do siebie wezwać tych polskich żołnierzy, których prowadzono 
pomiędzy szeregami, i onych zaraz uwolnił, i każdemu rozkazał pójść w tę 
stronę, gdzie mu się podobało, a mnie rozkazał konie moje wydać i prosił mnie z 
sobą o ćwierć mili na obiad. Więc pojechałem z nim razem i gdy stanęliśmy na 
jego stanowisku, zastaliśmy już obiad gotowy, do którego wkrótce usiedliśmy. I 
widziałem w tym jenerale Schwerinie bardzo uczciwego i wspaniałego 
człowieka, z którym bardzo dobrze bawiliśmy się, lecz wkrótce ona wesołość 
jego zamieniła się dla niego w wielki smutek. Gdyśmy już kończyli obiad, w 
tym przyjeżdża od króla kurier z depeszami i jedną pakę papierów oddał 
jenerałowi Schwerinowi, a drugą oddał pułkownikowi. Ci gdy przeczytawszy 
takowe papiery, jakby piorun w Niemców trzasł, takie się wielkie zrobiło 
zamieszanie między nimi, co minie niepomału zadziwiło, aż później jenerał 
Schwerin sam mnie powiedział, co się stało. 
Oto król pruski kazał aresztować Schwerina za to, iż Madalińskiego, jenerała 
polskiego, z Wielkiej Polski bez atakowania wypuścił. Więc za to kazał go 
aresztować i komendę mu odebrać, a jemu samemu kazał się stawić przed sobą. 
Więc ja widziałem tak mocno cały korpus wojska pomięszany, których było 
9000, że prawdziwie, gdybym był miał z sobą mój pułk, tobym Niemców w pień 
był wybił, ale to już nierychło było. Jenerał Schwerin tak był cnotliwy, że mi 
zaraz sam od siebie napisał paszport aż do Poznania, abym podobnie od 
Prusaków nie był aresztowany, i zaraz rozkazał mi wyjechać, póki drugi 
komendy za niego nie obejmie. 
DALSZY CIĄG MOJEJ PODRÓŻY DO POZNANIA 
Gdy minie ten jenerał Schwerin powiedział, tak ja, niedługo robiąc 
ceremonią, kazałem sobie konie przyprowadzić, a pożegnawszy się z oficerami 
wyjechałem od onych Prusaków, którzy rozumieli sobie, iż ja byłem jakim 
przyjacielem jenerała, i tak gładko wysunąłem się, i tak szczęśliwie 
przyjechałem bez żadnej napaści do samego Poznania. 

170 
A gdy stanąłem u brata mojego samym wieczorem, brat mój zdumiał się, co 
się to stało, iż ja w tak krytycznym czasie mogłem przyjechać do Poznania. Aż 
po przywitaniu się z sobą, gdym mu cały przypadek opowiedział o tym, co się 
stało z nami, więc tylko nastąpił z nami płacz, a to po utraconej ojczyźnie 
naszej. Ten pierwszy wieczór widzenia się z sobą był dla nas bardzo smutny, 
gdyż sobie wcale nie wystawiałem nic dobrego, jak tylko jeden Szpandał, 
ponieważ król pruski wszystkich Polaków kazał tam osadzać, mając na nas 
szczególniejszą złość, iż mu Warszawy nie poddaliśmy. 
Ale przenocowawszy noc pierwszą w Poznaniu, nazajutrz rano udałem się do 
komendanta i któremu się zameldowałem; aż pan komendant mnie to proponuje, 
iż ma rozkaz takowych ludzi aresztować i do Szpandał odsyłać, ale jako dla 
mnie, iż sam przyjechałem i sam siebie meldowałem, i że przez żołnierzy nie 
byłem do niego przyprowadzonym, a zatem dał mi wolny areszt, i to przez 
zaręczenie brata mojego, iż mnie przed nim na każde zawołanie dostawi, jednak 
z dodaniem mi codziennie jednego unteroficera na obserwacją, broniąc mi 
wychodzenia za miasto, tylko w samym mieście w Poznaniu. Takiego wolnego 
aresztu miałem całe tygodnie trzy, gdzie mi wolno było chodzić po całym 
mieście. 
Muszę tu wyznać o tych wspaniałych poznańskich obywatelach, którzy gdy 
się o mnie dowiedzieli, iż się w ich mieście znajduję, każdy się ubiegał, aby 
mnie jak najprędzej odwiedził. I prawdziwie mnie ze łzami witali, co dla mnie 
było jedynym ukontentowaniem, i prawie każdy starał się mnie winem, kilka 
butelkami wina udarować, a pani bankierka Klugowa tak była dla mnie 
wspaniała, że przez cały przeciąg bawienia mego w Poznaniu dawała mi od 
siebie najwspanialsze obiady i kolacje, i butelkę wina dobrego, i kawę co dzień; 
także samym wieczorem bardzo często orkiestra była mi przysyłana, która gdy 
odegrała swoje godzin trzy, odchodziła sobie, ale mnie nie było wiadomo, od 
kogo była mi przysyłaną. 
Co dzień bardzo wizyty mnie obywatele oddawali szanując swego ziomka, 
który był wiernym synem ojczyzny swojej. Nie mogę tu zapomnieć tego, jak to 
wiele Prusaków ukontentowało to moje przybycie do Poznania, bo skorom się 
tylko zameldowałem komendantowi miasta Poznania, tak zaraz rozkazał dać 
ognia sto razy z armat wiwatowego, z ogłoszeniem wszystkim wojskom 
pruskim i obywatelom tamtejszym, iż złapali drugą osobę po Kościuszce i że oni 
wielkie zwycięstwo nad Polakami otrzymali, a choć, to nie była prawda. A przez 
to samo zrobili mi Prusacy wielką reputacją, ponieważ przez befel rozkazano 
wszędzie przede mną broń prezentować, którędykolwiek bym szedł. Więc to mi 
bardzo wiele reputacji wszędzie sprawiło. Plackomendant także bardzo dobrze 
się znalazł; prosił mnie na śniadanie i razem i na obiad, śniadanie my zaraz 
odbyli, a na obiad przysłał po mnie pojazdem. Co się zaś tyczy obiadu, na 
któren byłem proszony, tego ja nie mogę nigdy zapomnieć, jaką miałem 
rozmowę z panem marszałkiem Raczyńskim, i z posłem szwedzkim, któren 
zamiast siedzieć w Warszawie, jako poseł, on bojąc się wolał siedzieć w 

171 
Poznaniu dopóty, póki się rewolucja nie skończy. Gdy się godzina obiadowa 
zbliżała, plackomendant przysłał po mnie karetę i parę koni, prosząc mnie do 
siebie, gdzie już zastałem i mego pana Raczyńskiego, i posła szwedzkiego, i 
jeszcze kilku panów, którzy mnie znajomymi nie byli. Alem skoro 
komendantowi ukłon swój oddałem, tak zaraz poseł szwedzki skoczywszy do 
mnie złapał mnie za szyję i począł mnie serdecznie ściskać i całować, mówiąc 
do komendanta te słowa, że on jest moim naocznym świadkiem czynności 
moich. Dodał i to, żem ja cuda w dzień rewolucji czyniłem i że on za mną przez 
całe trzy dni chodził, nad czym się komendant bardzo zastanowił. 
DALSZY CIĄG BAWIENIA SIĘ W POZNANIU 
A pan marszałek Raczyński widząc to, iż ja mu się bynajmniej nie kłaniam i 
do niego nie gadam, zaczepił mnie tymi słowy: „Czyli też mnie pan Kiliński ma 
lub też nie?“ Odpowiedziałem mu to, iże go bardzo dobrze znam. Pytanie: I jak 
się zowię. Odpowiedziałem mu, że się zowie marszałek Raczyński. Pytał się 
mnie, dlaczego ja do niego nie gadam. Odpowiedziałem mu, iż dlatego z nim nie 
gadam, aby nie nabył zanadto do minie poufałości i aby mnie drugi raz nie 
przedał, a kto się raz sparzy, to drugi raz dmucha, więc potrzeba jest konieczna 
chronić się od złych i przedajnych ludzi, jakim pan Raczyński zostaje. Ale chcąc 
wejść w dalszy ze mną dyskurs, pytał się mnie, co bym ja był z nim robił, 
gdybym go był złapał. Odpowiedziałem mu to, iżbym go był kazał na 
szubienicy powiesić, jako prawdziwego zdrajcę swej ojczyzny. W tym poseł 
szwedzki słysząc to zaczął się z niego serdecznie śmiać i powiedział panu 
Raczyńskiemu to: „I żeście bardzo chybili w pierwszej klasie, kiedy druga klasa 
wzięła nad wami górę, gdy was wieszać każą." 
W tym siedliśmy do stołu. Przy stole byłem proszony od pana komendanta, 
abym mu opowiedział o tej całej rewolucji, którą, rad nierad, musiałem 
powiedzieć. Czemu się pan marszałek bardzo dziwował, to temu, że rewolucja 
była jedynie tylko dla wybicia się z przemocy sąsiedzkiej, a drugie od 
przedajnych dusz polskich, którzy nas jak bydło przedawali. A gdym zaczął 
opowiadać tęż całą rewolucją, widziałem komendanta w wielkim jego 
poruszeniu i posła szwedzkiego, którzy się bardzo często od wylania łez 
utrzymać nie mogli. 
Ci dwaj cudzoziemscy panowie bardzo w mym sercu znaleźli dla siebie 
uszanowanie, gdyż sami nie byli Polakami, a tak mocno utyskiwali nad zgubą i 
przedażą Polski. 
Pan marszałek Raczyński, lubo sam uznał, jak jest źle swoją ojczyznę 
przedawać, ale tego nie uznał, że ją bronić będzie! 
W tym miejscu urywa się rękopis.