Erich Maria Remarque


Na Zachodzie bez zmian



Przekład Stefan Napierski































Książka ta nie ma być oskarżeniem ani też wyznaniem. 
Ma tylko podjąć próbę udzielenia wieści o pokoleniu, 
które wojna zniszczyła - nawet gdy uchroniło się przed 
jej granatami.



I
Biwakujemy dziewięć kilometrów poza frontem. Wczoraj zluzowano nas; teraz mamy 
brzuchy pełne fasoli z wołowiną i jesteśmy syci i zadowoleni. Nawet na wieczór jeszcze 
udało się każdemu zapełnić menażkę; do tego dochodzą podwójne porcje kiełbasy i chleba - 
to jest coś. Podobnego przypadku nie było już od dawna: kucharz o głowie czerwonej, 
przypominającej pomidor, sam pcha się zjedzeniem; każdego, kto przechodzi, przyzywa łyżką 
i udziela mu porcyjki co się zowie. Jest całkiem zdesperowany, gdyż nie wie, jak ma opróżnić 
swą kuchnię polową. Tjaden i Müller wytaszczyli skądś kilka misek i polecili wypełnić je po 
brzegi, na zapas. Tjaden czyni to z żarłoctwa, Müller z przezorności. Jest zagadką dla 
wszystkich, gdzie się to podziewa u Tjadena. Jest i będzie chudy jak śledź.
Najważniejsze jest jednak, że dostaliśmy także podwójne racje tytoniu. Dla każdego 
po dziesięć cygar, dwadzieścia papierosów i dwie prymki, to wcale przyzwoicie. Mój tytoń do 
żucia zamieniłem z Kaczyńskim na jego papierosy, stanowi to dla mnie czterdzieści 
papierosów, z tym da sobie człowiek radę przez jakiś czas. Przy czym cała ta feta właściwie 
nie należy się nam wcale. Prusacy nie są tak hojni. Zawdzięczamy ją wyłącznie omyłce.
Przed czternastu dniami musieliśmy wyruszyć na front, aby zluzować innych. Na 
naszym odcinku było dość spokojnie, przeto kwatermistrz w dniu naszego powrotu otrzymał 
zwykły przydział żywności, by z góry zaopatrzyć kompanię w sile stu pięćdziesięciu ludzi. 
Ale właśnie ostatniego dnia zasypało nas niespodzianie dużo pocisków z dział dalekonośnych 
i ciężkich granatów, angielska artyleria bębniła bez przerwy w naszą pozycję, tak iż 
ponieśliśmy ciężkie straty i wróciliśmy ledwo z osiemdziesięcioma ludźmi.
Wkroczyliśmy nocą i zwaliliśmy się pokotem, by przede wszystkim znów wyspać się 
jak należy; gdyż Kaczyński ma słuszność: cała ta wojna uszłaby od biedy, gdyby można było 
tylko chwycić nieco więcej snu. Tam, na przednich pozycjach, w gruncie rzeczy nie udaje się 
to nigdy, a czternaście dni za każdym razem to okres bardzo długi.
Było już południe, kiedy pierwsi z nas wygramolili się z baraków. W pół godziny 
później każdy trzymał już menażkę i zgromadziliśmy się przed kuchnią polową, która 
pachniała tłusto i pożywnie. Na przedzie, oczywista, najgłodniej si: drobny Albert Kropp, 
który z nas wszystkich myśli najściślej i dlatego jest dopiero frajtrem; Müller V, który jeszcze 
taszczy z sobą podręczniki szkolne, marzy o egzaminach i w ogniu huraganowym kuje 
formuły fizyczne; Leer, który zapuścił długą brodę i ma szczególne upodobanie do 
dziewczynek z burdelu oficerskiego; zaklina się, iż na mocy rozkazu armii obowiązane są do 
noszenia jedwabnych koszul, a mając gości od kapitana wzwyż, do kąpania się przedtem; jako 
czwarty ja, Paweł Bäumer. Wszyscy czterej dziewiętnastoletni, wszyscy czterej wyruszyliśmy 
na wojnę z tej samej klasy.
Tuż za nami nasi przyjaciele. Tjaden, chudy ślusarz, w tym samym co my wieku, 
największy obżartuch kompanii. Zasiada szczuplutki do jedzenia, a powstaje gruby jak 
brzemienna pluskwa; Haie Westhus, tyleż lat, kopacz torfu, który z łatwością może ująć w 
dłoń bochen komiśnego chleba i zapytać: Zgadnijcie no, co też mam w garści; Detering, 
chłop, myślący tylko o swej zagrodzie i o żonie; i wreszcie Stanisław Kaczyński, przywódca 
naszej grupy, wytrwały, sprytny, przebiegły, czterdziestoletni, o twarzy ziemistej, niebieskich 
oczach, opadających ramionach i przedziwnym węchu do niebezpieczeństwa, dobrego żarcia i 
dekowania się.
Grupa nasza stanowiła czoło kolejki przed kuchnią polową. Zaczęliśmy się 
niecierpliwić, gdyż nie przeczuwający niczego kucharz ciągle jeszcze stał i czekał.
Wreszcie Kaczyński, zwracając się ku niemu, zawołał:
- Otwórz no swoją garkuchnię, Henryku! Widać przecie, że fasola się zagotowała.
Ów sennie potrząsał głową.
- Naprzód wszyscy musicie się stawić.
- Jesteśmy wszyscy. - Tjaden wykrzywił się w grymasie śmiechu.
Podoficer ciągle jeszcze niczego nie miarkował.
- To byłoby do was podobne. Gdzież są inni?
- Tych nie potrzebujesz dzisiaj zaopatrywać. Szpital polowy i wspólny grób.
Kucharz polowy był całkiem rozklekotany, kiedy przewiedział się o faktach. Zachwiał 
się.
- A ja ugotowałem dla stu pięćdziesięciu ludzi. Kropp dał mu szturchańca w żebra.
- No, to wreszcie najemy się do syta. Jazda, rozpoczynać! Tjaden doznał nagle jakby 
objawienia. Jego spiczasta mysia twarz poczęła lśnić po prostu, oczy zwęziły się od 
cwaniactwa, policzki zadrgały, przystąpił bliżej jeszcze:
- Ależ człowieku, więc otrzymałeś również chleb dla stu pięćdziesięciu ludzi, prawda? 
- Podoficer potakiwał ogłupiały i nieprzytomny. Tjaden chwycił go za mundur. -1 kiełbasę 
także?
Pomidorowa głowa skinęła znowu. Szczęki Tjadena latały.
- Tytoń także?
- Tak, wszystko.
Tjaden obejrzał się promieniejący.
- Psiakrew, to się nazywa urodzić w czepku! Więc to wszystko jest dla nas. Zatem 
każdy dostanie, czekajcie no, faktycznie dokładnie podwójne porcje.
Teraz jednak pomidor na nowo zbudził się do życia i oświadczył:
- To nie uchodzi.
Ale obecnie i my się ożywiliśmy i pchaliśmy naprzód.
- Dlaczegóż to nie uchodzi, ty łbie buraczany? - zapytał Kaczyński.
- Co jest dla stu pięćdziesięciu ludzi, nie może być przecież dla osiemdziesięciu.
- To my ci już pokażemy - warknął Müller.
- Niech tam już jedzenie, ale porcje mogę wydać tylko dla osiemdziesięciu - upierał 
się pomidor. Kaczyński rozzłościł się.
- Ty chcesz być pewnie zluzowany, co? Otrzymałeś furaż nie dla osiemdziesięciu 
ludzi, a dla drugiej kompanii i basta! Rozdzielisz go. Druga kompania - to my!
Gotowaliśmy się do zalania facetowi sadła za skórą. Nie był lubiany, już kilka razy z 
jego winy w okopach dostaliśmy jedzenie o wiele za późno i zimne, gdyż przy odrobinie 
ognia granatniego nie odważył się podejść dostatecznie blisko ze swoim kotłem, tak iż nasi 
żołnierze łącznikowi odbyć musieli o wiele dłuższą drogę niźli ci z innych kompanii. Choćby 
taki Bulcke z pierwszej, to był już lepszy chłop. Był wprawdzie tłusty jak chomik zimą, ale 
gdy trzeba było, wlókł garnki aż do przedniej linii.
Byliśmy akurat w odpowiednim usposobieniu i na pewno posypałyby się drwa, gdyby 
nie zjawił się dowódca naszej kompanii. Zasięgnął wiadomości o spornej kwestii i na razie 
rzekł tylko:
- Tak, mieliśmy wczoraj znaczne straty. - Potem zerknął do kotła. - Fasola, zdaje się, 
doskonała. Pomidor przytaknął.
- Gotowana z tłuszczem i mięsem.
Porucznik wpatrywał się w nas. Wiedział, o czym myślimy. I poza tym wiedział 
niejedno jeszcze, gdyż wzrósł między nami i jako podoficer uzyskał dowództwo kompanii. 
Raz jeszcze uniósł pokrywę kotła i wąchał. Na odchodnym powiedział:
- Przynieście no i mnie pełny talerz. A porcje wydzieli się wszystkie. Przydadzą się 
nam.
Pomidor zrobił głupią minę. Tjaden tańczył wokół niego.
- To ci nic nie zaszkodzi. Tak się droży, jak gdyby do niego należał wydział 
kwatermistrzowski. A teraz rozpoczynaj, stary słoniu, a nie przelicz się aby.
- Powieś się - fuknął pomidor. Pękał, coś podobnego nie mieściło mu się w głowie, 
przestał pojmować świat. I, jak gdyby chcąc okazać, że teraz i tak już wszystko jedno, 
dobrowolnie rozdzielił na głowę po pół funta sztucznego miodu.
Dzień dzisiejszy jest doprawdy pomyślny. Nawet poczta nadeszła, prawie każdy ma 
po kilka listów i gazet. I oto spacerujemy powolutku ku łące za barakami. Kropp trzyma pod 
pachą okrągłą pokrywę beczułki od margaryny.
Na prawym skraju łąki wystawiony jest wielki zbiorowy wychodek, kryty dachem, 
stateczna budowla. Lecz to jest coś dla rekrutów, którzy nie przyuczyli się jeszcze do 
wyciągania z każdej rzeczy korzyści. My szukamy czegoś lepszego. Wszędzie bowiem stoją 
porozrzucane małe pojedyncze skrzynie, służące do tego samego celu. Są czworokątne, 
schludne, całe zbite z drewna, zamknięte wokół, z wygodnym, nienagannym siedzeniem. Po 
bokach znajdują się ucha, tak iż można je przenosić.
Trzy w krąg przesuwamy do siebie i zasiadamy przytulnie. Nie powstaniemy stąd, 
dopóki nie upłyną dwie godziny.
Pamiętam jeszcze, jak krępowaliśmy się z początku, jako rekruci w koszarach, kiedy 
musieliśmy korzystać ze wspólnego ustępu. Nie ma tam drzwi, dwudziestu ludzi siedzi obok 
siebie jak w pociągu. Można objąć ich jednym spojrzeniem, żołnierz ma być wszakże stale 
pod nadzorem.
Tymczasem nauczyliśmy się czegoś więcej niż przezwyciężania tej odrobiny wstydu. 
Z czasem nabyliśmy biegłości w całkiem innych jeszcze rzeczach.
Tutaj, pod gołym niebem, sprawa ta jest po prostu przyjemnością. Nie wiem już, 
czemu przedtem rzeczy te zawsze musieliśmy pomijać lękliwie, są one przecież równie 
naturalne jak jedzenie i picie. I być może nie trzeba by też wcale zatrzymywać się nad nimi 
szczegółowo, gdyby pomiędzy nami nie odgrywały one roli tak istotnej i gdyby właśnie dla 
nas nie były tak nowe - dla innych z dawien dawna były same przez się zrozumiałe.
Dla żołnierza żołądek i jego trawienie jest dziedziną bliższą niż dla każdego innego 
człowieka. Trzy czwarte jego gwary wywodzi się z tej dziedziny i zarówno wyraz najwyższej 
radości, jak i najgłębszego oburzenia znajduje tu swe jędrne określenie. Jest rzeczą 
niemożliwą wypowiedzieć się w inny sposób równie zwięźle i jasno. Rodziny nasze i 
nauczyciele niemało będą się dziwić, gdy powrócimy do domu, lecz trudno, tutaj jest to język 
potoczny.
Dla nas wszystkie te czynności odzyskały charakter niewinności przez swą 
przymusową jawność. Co więcej: są one dla nas tak oczywiste, że wygodne ich załatwienie 
równie bywa cenione jak, powiedzmy, ładnie przeprowadzony, najzupełniej pewny „grand 
bez czterech”*[* Jedna z trudniejszych kombinacji popularnej w Niemczech gry karcianej 
skat (wszystkie przypisy od tłumacza).].
Nie na próżno dla bajdurzenia wszelakiego rodzaju powstało określenie „gadanie 
wychodkowe”, miejsca te są ogniskiem plotkarstwa i namiastką stołów, przy których gwarzy 
się stale w kantynie.
Czujemy się chwilowo lepiej niźli w nie wiedzieć jak białymi kaflami wyłożonej 
zbytkownej wygódce. Tam może być tylko higienicznie; ale tutaj jest pięknie.
Są to godziny cudownie bezmyślne. Ponad nami unosi się błękitne niebo. Na 
widnokręgu zwisają jasno oświetlone żółte balony i białe chmurki przeciwlotniczych 
pocisków. Niekiedy, gdy gonią jakiegoś lotnika, pryskają w górę jak snop.
Jeno jak bardzo oddaloną burzę słyszymy przytłumiony pomruk frontu. Bąki, które 
przelatują, brzęcząc, już go przygłuszają.
A w krąg, wokół nas, rozpościera się kwitnąca łąka. Kołyszą się delikatne kity traw, 
kapustniki wirują zawrotnie, bujają w miękkim, ciepłym wietrze późnego już lata, 
odczytujemy listy i gazety, palimy, zdejmujemy czapki i kładziemy je obok siebie, wiatr igra 
naszymi włosami, igra naszymi słowami i myślami.
Wszystkie trzy skrzynie stoją pośród lśniących czerwonych maków polnych.
Kładziemy pokrywę beczułki od margaryny na kolana. W ten sposób mamy 
odpowiednią podstawę do grania w skata. Kropp ma karty przy sobie. Po każdym „null-
ouvert”* [* Jedna z trudniejszych rozgrywek skata.]wstawia się partie durnia. Można by tak 
siedzieć wiecznie.
Od strony baraków dźwięczą tony harmonijki. Niekiedy kładziemy karty i spoglądamy 
na siebie. Któryś z nas powiada: „No, chłopcy” albo: „To się mogło źle skończyć”, i na 
chwilę milkniemy.
Jest to w nas mocne, utajone uczucie, każdy je wyczuwa, nie trzeba mu wielu słów. 
Łatwo mogło się wydarzyć, a nie siedzielibyśmy dzisiaj na naszych skrzyniach, diabelnie 
blisko byliśmy tej możliwości. I dlatego wszystko jest nowe i silne - czerwone maki i dobre 
jedzenie, papierosy i letni wiatr.
- Czy któryś z was widział jeszcze Kemmericha? - pyta Kropp.
- Leży w St. Joseph - odpowiadam.
Müller orzeka, iż ma on postrzał górnego uda, niezły paszport powrotny do domu. 
Postanawiamy odwiedzić go po południu. Kropp wydostaje jakiś list.
- Mam dla was ukłony od Kantorka.
Śmiejemy się. Müller rzuca swego papierosa i mówi:
- Chciałbym bardzo, aby był tutaj.
Kantorek był to nasz wychowawca, surowy, mały człeczyna w szarym surducie, o 
spiczastej mysiej twarzy. Miał mniej więcej tę samą postawę co podoficer Himmelstoss, ów 
„postrach Klosterbergu”. Jest zresztą rzeczą śmieszną, iż nieszczęście świata tak często 
wywodzi się od ludzi małych, są o wiele energiczniejsi i mniej skłonni do zgody niż rośli. 
Zawsze wystrzegałem się przydziału do oddziałów z małymi dowódcami kompanii; są to 
zwykle najgorsze psy.
Kantorek w czasie lekcji gimnastyki tak długo nam perorował, aż cała nasza klasa, jak 
jeden mąż, wyruszyła pod jego przewodem do powiatowej komendy uzupełnień i zgłosiła się. 
Widzę go jeszcze przed sobą, jak groźnie błyska poprzez okulary i pyta nas przejętym 
głosem: „Niewątpliwie pójdziecie i wy, koledzy?”
Tacy wychowawcy często mają uczucia swe pod rękaw kieszonce od kamizelki; 
wydają je przecież co godzina, na porcje. Ale wtedy nie budziło to w nas jeszcze wątpliwości.
Jeden z nas ociągał się wszakże i nie bardzo się kwapił. Był to Józef Behm, grube, 
dobroduszne chłopaczysko. Potem jednak dał się przekonać, w przeciwnym razie znalazłby 
się w położeniu bez wyjścia. Być może wielu jeszcze myślało tak jak on; ale ostatecznie nikt 
nie mógł się wyłączyć, gdyż słowem „tchórz” w owych czasach nawet rodzice chętnie 
szafowali. Po prostu wszyscy bez wyjątku nie mieli pojęcia o tym, co miało nadejść. 
Najrozsądniejsi właściwie byli biedni i prości ludzie; wojnę od razu uważali za nieszczęście, 
podczas gdy lepiej sytuowani nie posiadali się z radości, chociaż właśnie oni powinni byli 
raczej zdawać sobie sprawę ze skutków.
Kaczyński utrzymuje, iż pochodzi to z owego wykształcenia, ogłupia ono. A co 
powiada Kat, to dobrze sobie przemyślał.
Rzecz dziwna, Behm był jednym z pierwszych, którzy padli. Podczas wypadu 
otrzymał postrzał w oczy i jako umarłego pozostawiliśmy go w polu. Nie mogliśmy go zabrać 
ze sobą, gdyż w najwyższym pośpiechu musieliśmy wracać. Po południu usłyszeliśmy nagle, 
jak woła, i ujrzeliśmy go pełzającego z daleka. Uprzednio był tylko nieprzytomny. Ponieważ 
nic nie widział i był oszalały z bólu, nie wykorzystał żadnej osłony, tak że zastrzelono go 
celnie z tamtej strony, zanim ktokolwiek zdołał doń dotrzeć.
Niepodobna, oczywiście, kojarzyć z tym Kantorka, bo i cóż stałoby się ze światem, 
gdy to już chcieć nazywać winą. Istniało przecież tysiące Kantorków, którzy wszyscy byli 
przekonani, iż spełniają rzecz najgodniejszą w sposób dla siebie wygodny.
Ale w tym właśnie zawarte jest dla nas ich bankructwo.
Mieli być dla nas, osiemnastolatków, pośrednikami i przewodnikami do świata tego, 
co dorosłe, do świata pracy, obowiązku, kultury i postępu, do przyszłości. Niekiedy 
podrwiwaliśmy sobie z nich i płataliśmy im głupie figle, ale w gruncie rzeczy wierzyliśmy im. 
Z pojęciem autorytetu, którego byli wyrazem i wsparciem, w myślach naszych łączyło się 
większe, wnikliwsze zrozumienie i bardziej ludzkie pojmowanie. Ale pierwszy trup, którego 
ujrzeliśmy, zniweczył to przekonanie. Zmuszeni byliśmy rozpoznać, iż nasz wiek był 
uczciwszy niźli ich; górowali nad nami frazesem tylko i zręcznością. Pierwszy huraganowy 
ogień ukazał nam naszą omyłkę i pod nim to runął pogląd na świat, którego nas nauczali.
Podczas gdy oni wciąż jeszcze pisali i gadali, my oglądaliśmy lazarety i umierających; 
podczas gdy oni uważali służbę dla państwa za rzecz największą, myśmy wiedzieli już, że 
trwoga śmierci jest większa. Nie staliśmy się przeto buntownikami ani dezerterami, ani 
tchórzami - a tymi wyrażeniami szafowano wszak lekką ręką - ojczyznę naszą kochaliśmy 
zupełnie tak samo jak oni, a podczas każdego ataku mężnie parliśmy naprzód; ale 
rozróżnialiśmy obecnie, raptem nauczyliśmy się widzieć. I ujrzeliśmy, że z ich świata nie 
pozostało nic. Nagle zostaliśmy straszliwie osamotnieni; i sami jedni musieliśmy temu 
sprostać.
Zanim wyruszymy do Kemmericha, pakujemy jego rzeczy; z pewnością przydadzą mu 
się w drodze.
W lazarecie panuje wielkie ożywienie; jak zawsze cuchnie karbolem, ropą i potem. Do 
niejednego nawykło się w barakach, ale tu człowiekowi może się zrobić słabo. Wypytując, 
przeciskamy się do Kemmericha; leży w jednej z sal i wita nas słabym wyrazem radości i 
bezradnego podniecenia. W czasie gdy był nieprzytomny, skradziono mu zegarek.
Müller potrząsa głową.
- Przecież zawsze ci mówiłem, że nie zabiera się z sobą tak drogiego zegarka.
Müller jest nieco niedźwiedziowaty i uparty. W przeciwnym razie nie gadałby, gdyż 
każdy widzi, że Kemmerich nie wyjdzie już z tej sali. Wszystko to jedno, czy odnajdzie swój 
zegarek, co najwyżej można by go odesłać do domu.
- Jakże się masz, Franek? - pyta Kropp. Kemmerich opuszcza głowę.
- Owszem, jako tako. Tylko mam takie nieznośne bóle w stopie. Spoglądamy na jego 
kołdrę. Noga jego leży pod siatką drucianą, pościel grubo wzdyma się ponad nią. Kopię 
Müllera w goleń, gdyż on potrafiłby powiedzieć Kemmerichowi to, co sanitariusze 
opowiedzieli nam już za drzwiami, że Kemmerich nie ma stopy. Noga jest amputowana.
Kemmerich wygląda okropnie, żółty i ziemisty, w twarzy są już te obce linie, które 
znamy tak dokładnie, gdyż widzieliśmy je setki razy. Nie są to właściwie linie, lecz oznaki. 
Pod skórą przestało pulsować życie; zostało ono wypchnięte aż po brzeg ciała, od wewnątrz, z 
wolna, na wskroś przerzyna się śmierć, włada już oczami. Tam oto leży nasz kolega, 
Kemmerich, który niedawno jeszcze smażył z nami końskie mięso i kucał w leju; to jeszcze 
on, a jednak już nie on, zatarty, niewyraźny stał się jego obraz, niczym klisza fotograficzna, 
na której zrobiono dwa zdjęcia. Nawet jego głos ma chrzęst popiołu.
Myślę o tym, jak to odjeżdżaliśmy wtedy. Matka jego, zacna, gruba kobiecina, 
odprowadzała go na stację. Płakała bez przerwy, twarz jej była nabrzmiała z tego i opuchła. 
Krępowało to Kemmericha, gdyż ze wszystkich najmniej była opanowana, wprost rozpływała 
się w tłuszczu i wodzie. Mnie sobie upatrzyła, wciąż na nowo chwytała mnie za ramię i 
błagała, bym tam, w polu, uważał na Franka. Zresztą miał on istotnie twarzyczkę jakby 
dziecka i tak miękkie kości, że już po czterech tygodniach dźwigania tornistra spłaszczyły mu 
się stopy. Ale jakże można uważać na kogo w polu!
- No, teraz pojedziesz do domu - powiada Kropp. - Na urlop musiałbyś czekać jeszcze 
co najmniej trzy, cztery miesiące.
Kemmerich potakuje. Nie, patrzeć nie mogę na jego ręce, są jak z wosku. Pod 
paznokciami tkwi brud okopów, błękitnoczarny jak jad. Przychodzi mi na myśl, że paznokcie 
te nadal będą rosły, długo jeszcze, widmowe piwniczne latorośle, kiedy Kemmerich od dawna 
nie będzie już oddychać. Obraz ten widzę przed sobą: zakrzywiają się podobne korkociągom i 
wyrastają, i wyrastają, a wraz z nimi włosy na rozpadającej się czaszce niby trawa na pulchnej 
glebie, całkiem jak trawa; jakże to możliwe? Müller schyla się.
- Przynieśliśmy twoje rzeczy, Franuś. Kemmerich wskazuje ręką.
- Połóżcie je pod łóżkiem.
Müller czyni to. Kemmerich znów rozpoczyna o zegarku. Jakże go tu uspokoić, nie 
budząc w nim podejrzeń.
Müller zjawia się znów z parą butów lotniczych. Są to wspaniałe angielskie trzewiki z 
miękkiej, żółtej skóry, sięgające kolan i sznurowane aż do samej góry - rzecz pożądana. 
Müller zachwycony jest ich widokiem, przykłada podeszwy do własnych, niezgrabnych 
buciorów i pyta:
- Czy chcesz te buty zabrać ze sobą, Franuś?
Wszyscy trzej myślimy to samo: gdyby nawet wyzdrowiał, mógłby używać tylko 
jednego, a zatem byłyby dlań bez wartości. Ale tak, jak sprawa przedstawia się obecnie, to 
strata niepowetowana, gdyby miały tu pozostać - gdyż sanitariusze, oczywista, zwędzą je 
natychmiast, kiedy on umrze.
Müller powtarza:
- Czy nie zechciałbyś zostawić ich tutaj? Kemmerich nie chce. To najlepszy jego 
ekwipunek.
- Moglibyśmy je przecież zamienić - proponuje znów Müller. - Tutaj w polu coś 
podobnego mogłoby się przydać.
Kemmerich nie daje się jednak przekonać. Trącam Müllera w nogę; ociągając się, 
kładzie piękne buty z powrotem pod łóżko. Gadamy jeszcze o tym i owym, po czym się 
żegnamy.
- Trzymaj się, Franuś.
Obiecuję mu, że powrócę jutro. Müller także wspomina o tym: myśli o sznurowanych 
trzewikach i dlatego pragnie mieć się na baczności.
Kemmerich jęczy. Ma gorączkę. Za drzwiami zatrzymujemy jednego z sanitariuszy i 
namawiamy go, by zrobił Kemmerichowi zastrzyk. Odmawia.
- Gdybyśmy chcieli każdemu dawać morfinę, musielibyśmy mieć całe beczki...
- Ty pewnie obsługujesz tylko oficerów - powiada nienawistnie Kropp.
Szybko się wtrącam i na początek daję sanitariuszowi papierosa. Bierze go. Potem 
zapytuję:
- Czy tobie w ogóle wolno robić zastrzyki? Jest obrażony.
- Jeśli nie wierzycie, po co mnie pytacie. Wciskam mu jeszcze kilka papierosów do 
ręki.
- Zróbcie nam tę przysługę...
- No, pięknie - powiada.
Kropp wchodzi wraz z nim, nie dowierza mu i chce asystować. Czekamy za drzwiami.
Müller znów poczyna mówić o trzewikach.
- Pasowałyby na mnie jak ulał. W tych kaloszach mam nogi pełne bąbli. Czy myślisz, 
że przetrzyma do jutra, aż po służbie? Jeśli kipnie tej nocy, nam diabli wezmą buty.
Albert powraca.
- Wiecie, że jednak zrobił zastrzyk.
- No to załatwione - konkluduje Müller.
Wracamy do naszych baraków. Rozmyślam o liście, który będę musiał jutro napisać 
do matki Kemmericha. Müller skubie źdźbła trawy i żuje. Nagle drobny Kropp rzuca 
papierosa, rozdeptuje go wściekle, ogląda się z twarzą rozedrganą i błędną i bełkoce:
- Przeklęte gówno, to przeklęte gówno!
Idziemy dalej długi czas. Kropp uspokoił się, znamy się na tym, to bzik frontowy, 
każdy podlega mu kiedyś. Müller pyta go:
- Co właściwie napisał ci Kantorek? Tamten się śmieje.
- Że my jesteśmy młodzieżą z żelaza.
Wszyscy trzej śmiejemy się rozdrażnieni. Kropp urąga; jest rad, że może mówić.
- Tak, tak oto myślą oni, tak myślą ci stutysięczni Kantorkowie. Młodzież z żelaza] 
Młodzież! Każdy z nas ma niewiele więcej ponad dwadzieścia lat. Ale młodzi? Młodość? 
Dawno to było. Jesteśmy ludzie starzy.

II
Dziwna jest dla mnie myśl, że w domu, w szufladzie biurka leży rozpoczęty dramat 
Saul i stos wierszy. Niejeden wieczór przeminął mi nad tym, prawie wszyscy wreszcie 
popełnialiśmy coś podobnego: ale stało się to dla mnie tak nierzeczywiste, iż zaledwie mogę 
to sobie wyobrazić.
Od czasu, kiedy jesteśmy tutaj, poprzednie nasze życie jest odcięte, chociaż w niczym 
nie przyczyniliśmy się do tego. Niekiedy usiłujemy uzyskać pogląd na to i wyjaśnienie, 
zwłaszcza dla nas, dwudziestolatków, wszystko jest szczególnie niejasne, dla Kroppa, 
Müllera, Leera, dla mnie, dla nas, których Kantorek nazywa młodzieżą z żelaza. Ludzie starsi 
są wszyscy zespoleni silnie z tym, co było uprzednio, mają grunt pod nogami, mają żony, 
dzieci, zajęcia i interesy, które na tyle już są mocne, iż wojna nie zdoła ich zerwać. My zaś, 
dwudziestoletni, mamy tylko naszych rodziców, a niektórzy dziewczynę. To nie jest wiele - 
gdyż w naszym wieku wpływ rodziców jest najsłabszy, a dziewczęta nie są jeszcze 
najważniejsze. Poza tym nie było w nas przecież tak wiele: trochę rozmarzenia, kilka 
zamiłowań oraz szkoła; dalej nie sięgało jeszcze nasze życie. A z tego nie pozostało nic.
Kantorek orzekłby, iż staliśmy właśnie u progu istnienia. I mniej więcej jest tak w 
istocie. Nie zapuściliśmy jeszcze korzeni. Wojna uniosła nas jak powódź. Dla tych innych, 
starszych, jest ona przerwą, mogą myślą przemknąć poza nią. Ale my zostaliśmy porwani 
przez nią i nie wiemy, jak się to skończy. Tyle tylko wiemy na razie, iż w szczególny i 
posępny sposób staliśmy się prostakami, choć smutni bywamy nawet już nie tak często.
Jeśli nawet Müller pragnąłby mieć buty Kemrnericha, to przecież współczuje mu nie 
mniej niż ktoś, kto z bólu nie ośmieliłby się myśleć o tym. Umie tylko rozróżniać. Gdyby 
buty mogły się na co zdać Kemmerichowi, bez namysłu, boso, przedarłby się Müller raczej 
przez drut kolczasty, niźliby miał się zastanawiać, jak je dostanie. Ale obecnie te buty są 
czymś, co nie ma nic wspólnego ze stanem Kemrnericha, podczas gdy Müllerowi mogą się 
przydać. Czemuż by więc Müller nie miał zabiegać o nie, wszak ma do nich większe prawo 
niż pierwszy lepszy sanitariusz! Kiedy Kemmerich umrze, będzie za późno. Dlatego to już 
teraz Müller ma się na baczności.
Zatraciliśmy poczucie innych wartości, gdyż są one sztuczne. Tylko fakty są 
niewątpliwe i ważne dla nas. A dobre buty są rzadkie.
Dawniej i pod tym względem bywało inaczej. Kiedy pomaszerowaliśmy do 
powiatowej komendy uzupełnień, byliśmy jeszcze klasą, złożoną z dwudziestu wyrostków, 
którzy (wielu po raz pierwszy) dali się butnie i wesoło ogolić pospołu, zanim wkroczyli na 
dziedziniec koszar. Nie mieliśmy wytyczonych planów na przyszłość, myśli o karierze i 
zawodzie u bardzo niewielu były tylko na tyle określone, iżby mogły zadecydować o formie 
istnienia: natomiast tkwiło w nas mnóstwo idei niepewnych, które życiu, a także wojnie 
nadawały w oczach naszych charakter wyidealizowany i niemal romantyczny.
Przez dziesięć tygodni ćwiczono nas w rzemiośle wojskowym i w tym czasie 
przeobrażono nas gruntowniej niż przez dziesięć lat szkoły. Przyuczono nas, że oczyszczony 
guzik ważniejszy jest od czterech tomów Schopenhauera. Zdumieni naprzód, potem 
rozjątrzeni i zacięci, a wreszcie zobojętniali, poznaliśmy, iż najważniejszy wydaje się nie 
duch, lecz szczotka do butów, nie myśl, lecz system, nie swoboda, lecz rygor. Entuzjastycznie 
i z dobrą wolą staliśmy się żołnierzami; ale czyniono wszystko, by nas tych uczuć pozbawić. 
Po upływie trzech tygodni nie było już dla nas niepojęte, że listonosz opatrzony w naszywki 
ma więcej władzy nad nami niż przedtem nasi rodzice, nasi wychowawcy i wszystkie bez 
wyjątku kręgi kultury od Platona po Goethego włącznie. Naszymi młodymi, czujnymi oczami 
ujrzeliśmy, iż klasyczne pojęcie ojczyzny naszych nauczycieli realizuje się tu na razie w 
takim wyrzeczeniu się osobowości, jakiego nigdy nie ośmielono by się żądać od najbardziej 
upośledzonego ze sług. Oddawanie honorów, stawanie na baczność, ceremonialny marsz, 
prezentowanie broni, w prawo zwrot, w lewo zwrot, dostawianie stóp z trzaskiem, 
grubiaństwa i tysiące szykan: inaczej wyobrażaliśmy sobie nasze zadanie i znajdowaliśmy, że 
do owego bohaterstwa tresuje się nas jak konie cyrkowe. Ale wkrótce przywykliśmy do tego. 
Pojęliśmy nawet, że część tych spraw jest konieczna, inna zaś równie zbyteczna. Żołnierz ma 
w tej mierze wyczulony węch.
Naszą klasę po trzech i czterech rozdzielono pomiędzy poszczególne kompanie 
wespół z fryzyjskimi rybakami, chłopami, robotnikami i rzemieślnikami, z którymi 
zaprzyjaźniliśmy się wkrótce. Kropp, Müller, Kemmerich i ja dostaliśmy się do dziewiątej 
drużyny, którą prowadził podoficer Himmelstoss.
Uchodził za najgorszą bestię koszarowego dziedzińca, i to stanowiło jego dumę. Mały, 
krępy facet, który służył niegdyś dwanaście łat, z lisimi, nastroszonymi wąsikami, w cywilu 
jako listonosz. Na
Kroppa, Tjadena, Westhusa i na mnie uwziął się szczególnie, gdyż wyczuwał nasz 
skryty opór.
Jednego ranka czternaście razy słałem jego łóżko. Za każdym razem znajdował coś do 
przyganienia i zdzierał pościel z powrotem. Pracując dwadzieścia godzin - z przerwami 
oczywista - smarowałem parę odwiecznych, twardych jak głaz trzewików tak, iż stały się 
miękkie jak masło, nawet Himrnelstoss nie znalazł w nich już nic, co mógłby wytknąć. Na 
jego rozkaz szczotką do zębów wyszorowałem do czysta izbę oddziału. Kropp i ja, 
zaopatrzeni w ręczną szczotkę i blachę do śmieci, zabraliśmy się do wykonania polecenia, 
polegającego na wymieceniu śniegu z dziedzińca koszar, i przetrzymalibyśmy aż do 
zamarznięcia, gdyby przypadkiem nie pojawił się porucznik, który nas zwolnił, a 
Himmelstossa zwymyślał od durniów. Skutek był, niestety, taki tylko, że Himmelstoss tym 
bardziej rozwścieczył się na nas. Przez cztery tygodnie z rzędu każdej niedzieli stałem na 
warcie i równie długo pełniłem służbę wewnętrzną - w pełnym rynsztunku z bronią dopóty 
ćwiczyłem na osypującej się, rozmokłej, zaoranej glebie „Powstań, marsz, marsz” i „Padnij”, 
póki nie przemieniłem się w bryłę błota i nie zwaliłem się z nóg - w cztery godziny później 
zaprezentowałem Himmelstossowi mój mundur wyczyszczony bez zarzutu, wprawdzie 
rękami zdartymi do krwi. Wraz z Kroppem, Westhusem i Tjadenem w ostry mróz, bez 
rękawic, stałem przez kwadrans „na baczność” z gołymi palcami na lodowatej lufie karabinu, 
podczas gdy Himmelstoss, czając się, krążył wokół nas i czyhał na najdrobniejszy ruch, by 
stwierdzić wykroczenie. O drugiej w nocy w koszuli osiem razy zbiegałem z najwyższego 
piętra koszar na podwórze, za to, że kalesony moje o kilka centymetrów wystawały ponad 
brzeg stołka, na którym każdy obowiązany był ułożyć swe rzeczy; obok mnie biegł podoficer 
służbowy Himmelstoss i następował mi na palce nóg. Podczas ćwiczeń na bagnety musiałem 
stale ścierać się z Himmelstossem, przy czym ja miałem ciężką żelazną broń, a on zgrabną 
drewnianą, tak że bez trudu mógł mi poobijać ramiona w sińce brązowe i błękitne; raz 
wpadłem przy tym w taką wściekłość, iż rzuciłem się nań ślepo i wymierzyłem mu taki cios w 
brzuch, że upadł. Gdy zamierzał się poskarżyć, wyśmiał go dowódca kompanii i orzekł, że 
powinien uważać; znał na wylot swego Himmelstossa i zdawał się nie żałować mu tego 
wpadunku. Przemieniłem się w celującego wspinacza na szafę; stopniowo uzyskałem dużą 
doskonałość w zginaniu kolan; drżeliśmy na sam dźwięk jego głosu, ale ten zdziczały koń 
pocztowy nie dał nam rady.
Gdy którejś niedzieli w obozowisku baraków Kropp i ja wlekliśmy przez podwórze 
zawieszone na drągu kubły z ustępu, a Himmelstoss, wykrygowany jak z pudełka, gotów do 
wyruszenia na miasto, akurat przechodził i przystanął przed nami, by zapytać, jakże też 
podoba się nam nasza robota, mimo wszystko udaliśmy potknięcie i wylaliśmy mu wiadro na 
nogi. Szalał, ale przebrała się miara.
- Wsadzę was do więzienia! - wrzeszczał. Kropp miał tego dosyć.
- Ale przed tym śledztwo, na którym pogadamy.
- Jak wy mówicie do podoficera! - ryczał Himmelstoss. - Czyście zwariowali? Czekać, 
aż się was zapyta! Co też wam się zachciewa?
- Rozprawić się z panem podoficerem - powiedział Kropp i palce wyprężył wzdłuż 
szwów.
Himmelstoss zmiarkował jednakże, co się święci, i bez słów się ulotnił. Zanim zwiał, 
co prawda wrzasnął jeszcze: „Już ja wam dam szkołę!”, ale wszechmoc jego się skończyła.
Raz jeszcze spróbował na zaoranej roli: „Padnij” i „Powstań, biegiem marsz”. 
Wprawdzie wypełnialiśmy każdy rozkaz, gdyż rozkaz to rozkaz, musi być wykonany. Ale 
uskutecznialiśmy go tak powoli, że Himmelstoss wpadał w desperację. Nie śpiesząc się, 
przyklękaliśmy i pochylaliśmy się na rękach; tymczasem on, wściekły, dawał już inne 
polecenie. Zanim myśmy się spocili, Himmelstoss ochrypł.
Wreszcie zostawił nas w spokoju. Wprawdzie zawsze jeszcze określał nas jako 
świntuchów. Ale zawarty był w tym szacunek.
Było też wielu przyzwoitych, rozsądniej szych drużynowych, przyzwoici przeważali 
nawet. Ale przede wszystkim każdy chciał utrzymać tak długo, jak tylko można, wygodny 
swój posterunek tu, w ojczyźnie, a to udawało się wtedy tylko, kiedy rekrutom dawał szkołę.
„Cukał” nas zresztą, kto tylko chciał, i nieraz wyliśmy po prostu z wściekłości. 
Niektórzy z nas pochorowali się z tego. Wolf umarł nawet na zapalenie płuc. Ale sami sobie 
wydalibyśmy się śmieszni, gdybyśmy trwożliwie dali za wygraną. Staliśmy się twardzi, 
nieufni, bezlitośni, mściwi, brutalni i tak było dobrze; gdyż brak nam było tych właśnie cech. 
Gdyby posłano nas do okopów bez tego wyszkolenia, wtedy większość z nas oszalałaby 
pewnie. W ten zaś sposób byliśmy przygotowani na to, co nas czekało.
Nie załamaliśmy się, dopasowaliśmy się: nasze dwadzieścia lat, które niejedno czyniły 
nam tak ciężkim, były nam pomocą. Najważniejsze jednak było to, iż zbudziło się w nas 
mocne praktyczne poczucie wspólnoty, które potem w polu spotęgowało się do najlepszego, 
co wydała wojna: do koleżeństwa.
Siedzę przy łóżku Kemmericha. Coraz bardziej i bardziej zanika. Wokół nas jest dużo 
zgiełku. Nadszedł pociąg szpitalny, wyszukują rannych, którzy mogą przetrzymać transport. 
Koło łóżka Kemmericha przechodzi lekarz, nawet nań nie spogląda.
- Następnym razem, Franuś - mówię. Dźwiga się z poduszek na łokciach.
- Amputowano mnie. - Zatem już wie. Przytakuję i odpowiadam:
- Bądź rad, że tym razem uszło ci prawie na sucho. Milczy.
- Franuś, mogły być przecie obie nogi - mówię znów. - Wegeler utracił prawe ramię. 
To o wiele gorsze. Wrócisz wszak do domu.
Przypatruje się mi.
- Tak sądzisz?
- Oczywista.
- Sądzisz? - powtarza.
- Z pewnością, Franuś. Musisz tylko przyjść do siebie po operacji. Daje mi znak, bym 
się zbliżył. Pochylam się nad nim, a on szepce:
- Nie wierzę w to.
- Nie gadaj bzdur, Franek, za kilka dni sam się przekonasz. Cóż to takiego: 
amputowana noga; tutaj łata się całkiem inne rzeczy.
Podnosi jedną dłoń.
- Spójrzże na to, na te palce.
- To skutek operacji. Pakuj tylko w siebie jedzenie, a wrócą ci siły. Czy macie 
przyzwoity wikt?
Wskazuje na talerz, który wypełniony jest jeszcze do połowy. Jestem wzburzony.
- Franek, musisz jeść. Jedzenie jest najważniejsze. Przecież jest tutaj całkiem dobre.
Robi gest, jakby się opędzał. Po pauzie mówi powoli:
- Chciałem kiedyś zostać nadleśniczym.
- To możesz jeszcze zawsze - pocieszam. - Istnieją teraz wspaniałe protezy, nie 
zauważysz, że ci czego brak. Przyśrubowuje sieje do mięśni. Z protezami ręcznymi można 
poruszać palcami i pracować, nawet pisać. A poza tym coraz więcej robić będą w tej 
dziedzinie wynalazków.
Pewien czas leży, milcząc.
- Moje sznurowane buty możesz wziąć dla Müllera - mówi w końcu.
Kiwam głową i rozmyślam, co by mu też powiedzieć kojącego. Wargi jego są jakby 
wytarte, usta powiększyły się, zęby wystają, jakby były z kredy. Ciało roztapia się, czoło 
mocniej się uwypukla, kości policzkowe sterczą. Szkielet gra pod skórą. Oczy zapadają się. 
Za kilka godzin będzie już po nim.
Nie on pierwszy, którego widzę tak: ale wzrośliśmy razem, to jednak jest co innego. 
Ściągałem od niego wypracowania. W szkole miał na sobie zwykłe brązowe ubranie z 
paskiem, które na rękawach było wyświecone. On jeden spośród nas potrafił wykonać 
całkowity młynek na trapezie. Włosy przy tym, jak jedwab, opadały mu na twarz. Kantorek 
był z niego dumny. Ale nie mógł znieść papierosów. Skóra jego była bardzo biała, miał w 
sobie coś z dziewczyny.
Spoglądam na moje buty. Są wielkie i poczwarne, spodnie są w nie wpuszczone; przy 
powstaniu wygląda się grubo i mocno w tych szerokich nogawkach. Ale gdy idziemy do 
kąpieli, nagle na nowo znów mamy szczupłe nogi i szczupłe barki. Wtedy nie jesteśmy już 
żołnierzami, ale niemal chłopcami, nie uwierzono by też, że potrafimy dźwigać tornistry. 
Dziwny to widok, gdy jesteśmy nadzy; wtedy jesteśmy cywilami i czujemy się niemal nimi.
Franek Kemmerich wyglądał w kąpieli drobny i szczupły jak dziecko. Oto leży tutaj, 
czemu to? Należałoby cały świat przeprowadzić mimo tego łóżka i powiedzieć: To jest 
Franek Kemmerich, dziewiętnastoletni, nie chce umierać. Nie pozwólcie mu umrzeć!
Myśli moje plączą się. To powietrze z karbolu i zgorzelin skleja flegmą płuca, jest jak 
lepka miazga, która dławi.
Ściemnia się. Twarz Kemmericha blednie, odcina się od poduszek i tak jest wybladła, 
że prześwieca. Usta poruszają się cicho. Zbliżam się doń. Szepce:
- Jeśli znajdziecie mój zegarek, odeślijcie go do domu.
Nie zaprzeczam. To bezcelowe już. Niepodobna go przekonać. Jest mi strasznie z 
bezradności. To czoło z zapadniętymi skroniami, te usta, które są już tylko szczęką, ten 
spiczasty nos! I w domu ta gruba płacząca kobieta, do której muszę napisać. Gdybym choć 
już ten list miał za sobą.
Posługacze szpitalni chodzą wokół z flaszkami i kubłami. Jeden podchodzi, rzuca na 
Kemmericha badawcze spojrzenie i znów się oddala. Widać, że czeka, zapewne potrzebne jest 
mu łóżko.
Przysuwam się bliziutko do Franka i mówię, jakby to go mogło uratować:
- Być może dostaniesz się do schroniska wypoczynkowego koło Klosterbergu, Franuś, 
pomiędzy wille. Wtedy będziesz mógł z okna wyglądać na pola aż po oba drzewa, które, 
pamiętasz, widać na horyzoncie. Teraz jest najpiękniejsza pora, gdy dojrzewa zboże, 
wieczorem w słońcu pola wyglądają jak masa perłowa. I topolowa aleja nad potokiem, gdzie 
łowiliśmy cierniki! Wtedy znów będziesz mógł założyć sobie akwarium i hodować ryby, 
będziesz mógł wychodzić na miasto i nikogo nie będziesz potrzebował pytać o pozwolenie, a 
nawet będziesz mógł grać na fortepianie, jeśli zechcesz.
Pochylam się nad jego twarzą leżącą w cieniu. Oddycha jeszcze cichutko. Twarz jego 
jest mokra, płacze. Pięknie się popisałem głupią moją gadaniną.
- Ależ, Franuś. - Obejmuję go za ramiona i twarz moją przykładani do jego twarzy. - 
Czy chcesz teraz spać?
Nie odpowiada. Łzy spływają mu po policzkach. Mam ochotę je obetrzeć, ale moja 
chustka jest zbyt brudna.
Mija godzina. Siedzę z natężoną uwagą i obserwuję każde jego drgnienie, czy aby nie 
ma jeszcze czego do powiedzenia. Ach, gdybyż zechciał rozewrzeć usta i krzyczeć. Ale on 
płacze tylko, głowę odwróciwszy na bok. Nie mówi o swej matce i rodzeństwie, nie mówi 
nic, widocznie jest to już poza nim: jest teraz sam jeden ze swym drobnym 
dziewiętnastoletnim życiem i płacze, gdyż ono go opuszcza.
Jest to najbezsilniejsze i najcięższe rozstanie, jakie kiedykolwiek widziałem, chociaż 
okropne było także u Tjadena. Ten jak niedźwiedź mocny chłop, nim skonał, wielkim 
krzykiem wołał matki i trwożnie, za pomocą bagnetu, nie dopuszczał do łóżka lekarza.
Wtem Kemmerich jęczy i poczyna rzęzić.
Zrywam się, potykając się, wybiegam i pytam:
- Gdzie jest lekarz? Gdzie lekarz? - Kiedy spostrzegam biały kitel, zatrzymuję go 
przemocą. - Niech pan idzie szybko, inaczej Franek Kemmerich umrze.
Uwalnia się i pyta stojącego obok posługacza: - Co tam jest? Ten powiada:
- Łóżko 26, amputacja uda. Ów wrzeszczy grubiańsko:
- Skądże ja mam o tym wiedzieć, amputowałem dzisiaj pięć nóg. - Odsuwa mnie, 
mówi do posługacza: - Zajrzyjcie no - i gna do sali operacyjnej.
Trzęsę się z wściekłości, gdy idę z sanitariuszem. Ten przypatruje mi się i mówi:
- Jedna operacja po drugiej, od piątej rano - zwariowanie, powiadam ci, dzisiaj, przez 
jeden dzień znów szesnaście zgonów - twój jest siedemnasty. Z pewnością dojdziemy jeszcze 
do dwudziestu.
Nagle robi mi się słabo, nie mogę już dłużej. Nie mogę już nawet przeklinać, to bez 
sensu, chciałbym paść i nigdy już nie powstać.
Jesteśmy przy łóżku Kemmericha. Jest martwy. Twarz mokra jeszcze od łez. Oczy są 
wpółotwarte, pożółkłe, jak stare rogowe guziki.
Sanitariusz trąca mnie w bok.
- Zabierasz z sobą jego rzeczy! Kiwam głową.
- Musimy go zaraz wynieść - mówi dalej - łóżko jest nam potrzebne. Za drzwiami leżą 
już w sieni na podłodze.
Biorę rzeczy i odpinani Kemmerichowi znak rozpoznawczy. Sanitariusz zapytuje o 
książeczkę żołdu. Nie ma jej. Mówię, że zapewne jest w kancelarii, i odchodzę. Za mną 
wloką już Franka na płachtę płócienną.
Przed drzwiami jak wybawienie odczuwam ciemność i wiatr. Oddycham, jak mogę 
najgłębiej, i na twarzy czuję ciepłe i miękkie jak nigdy dotąd powietrze. Myśli o 
dziewczętach, o kwitnących łąkach, o białych obłokach przelatują mi nagle przez głowę. 
Stopy me poruszają się naprzód w trzewikach, idę szybciej, biegnę. Żołnierze przechodzą 
obok, rozmowy ich podniecają mnie, chociaż ich nie pojmuję. Z ziemi emanuje siła, która 
przesącza się we mnie poprzez podeszwy u nóg. Noc nasycona jest elektrycznością, front 
huczy burzliwie i głucho jak werbel bębnów. Członki mego ciała poruszają się gibko, czuję 
silne stawy, sapię i parskam. Noc - żyję, żyję. Czuję głód większy niźli tylko z żołądka.
Müller stoi przed barakami i wyczekuje mnie. Daję mu buty. Wchodzimy do środka i 
on je mierzy. Dokładnie pasują.
Szpera w swych zapasach i częstuje mnie sporym kawałem kiełbasy. Do tego jest 
jeszcze gorąca herbata z rumem.

III
Przychodzą uzupełnienia. Luki zostają wypełnione, a sienniki w barakach zajęte. Po 
części są to ludzie starzy, ale przydzielono nam także dwudziestu pięciu najmłodszej rezerwy 
z polowych zakładów rekruckich. Są młodsi od nas prawie o rok.
- Widziałeś tę dzieciarnię? - Kropp szturcha mnie.
Milcząc, potakuję. Walimy się w piersi, dajemy się golić na dziedzińcu, pakujemy 
ręce do kieszeni, oglądamy rekrutów i czujemy się starymi weteranami.
Kaczyński przyłącza się do nas. Wędrujemy przez stajnie i podchodzimy do 
rezerwistów, którzy właśnie otrzymują maski gazowe i kawę. Kat zapytuje jednego z 
najmłodszych:
- Pewnie od dawna nie dostaliście nic przyzwoitego do żarcia, co? Ów krzywi się.
- Rano chleb z buraków, w południe jarzynka z buraków, wieczorem kotleciki z 
buraków z sałatą buraczaną.
- Chleb z buraków? - Kaczyński pogwizduje - Toście mieli szczęście, przyrządzają go 
już z wiórów. Ale co też myślisz o fasolce, może chciałbyś porcyjkę?
Chłopak czerwieni się.
- Tylko mnie nie nabieraj.
- Bierz menażkę - odpowiada Kaczyński.
Idziemy za nim zaciekawieni. Prowadzi nas do beczki obok swojego siennika. Jest 
rzeczywiście do połowy wypełniona fasolą z wołowiną. Kaczyński stoi przed nią jak generał i 
powiada:
- Otwórz gębę, chwytaj w garść! Oto hasło Prusaków. Jesteśmy zaskoczeni.
- Rany boskie, Kat, skądże ty to masz? - pytam.
- Pomidor był szczęśliwy, kiedym mu ulżył. Dałem mu za to trzy sztuki jedwabiu 
spadochronowego. No, musicie przyznać, fasolka na zimno smakuje wcale niczego. - 
Protekcjonalnie ładuje chłopcu porcję i powiada: - Kiedy zameldujesz się tu następnym 
razem, w lewej łapce będziesz miał cygaro lub gumę do żucia. Zrozumiano? - Potem zwraca 
się do nas.”- Wy, naturalnie, dostaniecie i tak.
Kaczyński jest nie do zastąpienia, gdyż posiada szósty zmysł. Wszędzie istnieją tacy 
ludzie, ale nie miarkuje się tego naprzód. Każda kompania ma takiego jednego lub dwóch. 
Kaczyński jest najbardziej cwany ze wszystkich, jakich znam. Z zawodu jest, o ile wiem, 
szewcem, ale to nie ma nic do rzeczy, rozumie się na każdym rzemiośle. Przydaje się być z 
nim w przyjaźni. My trzymamy z nim sztamę. Kropp i ja. Haie Westhus również pół na pól 
należy do tej sitwy. Jest on już raczej organem wykonawczym, gdyż pracuje pod komendą 
Kata, kiedy trzeba czego dopiąć, gdzie pięści są nieodzowne. Za to ma też swoje korzyści.
Wkraczamy, na przykład, nocą do całkiem nieznanej miejscowości, posępnej dziury, 
po której zaraz się miarkuje, że jest wyżyłowana do cna. Kwaterą jest mała, ciemna 
fabryczka, która dopiero co urządzona została w tym celu. Stoją tam łóżka, a raczej szkielety 
łóżek, kilka drewnianych żerdzi osnutych drucianą siecią. Druciana sieć jest twarda. Nie 
mamy koca do podłożenia, nasze własne potrzebne nam są do przykrycia. Płócienne płachty 
są za cienkie.
Kat przygląda się sytuacji i powiada do Haiego Westhusa:
- Chodź ze mną.
Przenikają do najzupełniej nieznanej miejscowości. W pół godziny są z powrotem, 
obładowani słomą. Kat znalazł stajnię, a tym samym słomę. Moglibyśmy teraz spać ciepło, 
gdyby nam tak straszliwie nie grały kiszki.
Kropp pyta jakiegoś artylerzystę, który dłużej już przebywa w okolicy:
- Nie ma tu aby jakiej kantyny? Ów śmieje się.
- Widział go kto! Nie znajdziesz tu nic. Nawet skórki od chleba.
- Nie ma jakich mieszkańców? Spluwa.
- Owszem, kilku, ale ci włóczą się sami koło każdego kotła i żebrzą.
To nieszczególne położenie. Musimy tedy ściągnąć rzemyki i czekać do jutra, aż 
nadejdzie furaż.
Widzę jednak, że Kat nakłada czapkę, więc pytam:
- Dokąd chcesz iść, Kat?
- Rzucić okiem na sytuację. - Powolutku i niedbale wychodzi. Artylerzysta krzywi się 
drwiąco.
- Rzucaj sobie! A nie złam aby przy tym oka.
Zawiedzeni kładziemy się i zastanawiamy, czy nie powinniśmy uszczknąć żelaznych 
porcji. Ale to zbyt ryzykowne dla nas, usiłujemy więc się zdrzemnąć.
Kropp przełamuje papierosa i daje mi połowę. Tjaden opowiada o swej potrawie 
narodowej, fasoli ze słoniną. Potępia przyrządzanie jej bez cząbru. Przede wszystkim należy 
jednak gotować wszystko naraz, na miłość boską, a nie oddzielnie kartofle, fasolę i słoninę.. 
Ktoś warczy, że Tjadena poszatkuje jak kapustę, jeśli natychmiast nie przestanie. Wreszcie w 
wielkiej izbie robi się cicho. Tylko kilka świec pełga i trzepoce się w szyjkach od flaszek i od 
czasu do czasu spluwa artylerzysta. Znajdujemy się już w błogiej mgiełce sennej, kiedy 
otwierają się drzwi i pojawia się Kat. Zdaje mi się, że śnię: trzyma pod pachą dwa bochenki, a 
w ręku krwawy worek z końskim mięsem. Artylerzyście fajka wypada z gęby. Obmacuje 
chleb.
- Naprawdę, najrzeczywistszy chleb, i to ciepły jeszcze.
Kat nie traci słów po próżnicy. Ma oto chleb, reszta jest obojętna. Jestem przekonany, 
że gdyby porzucić go na pustyni, sporządziłby w ciągu godziny kolację z daktyli, pieczystego 
i wina.
- Narąb drew - powiada lakonicznie do Haiego. Po czym spod munduru wydobywa 
patelnię, z kieszeni wyciąga garść soli, a nawet kawał słoniny - nie zapomniał o niczym.
Haie na ziemi roznieca ognisko. Trzaska poprzez pustą halę fabryczną. Wyłazimy z 
łóżek.
Artylerzysta waha się. Zastanawia się, czy też ma pochwalić, aby i dla niego okroił się 
jaki kęs. Ale Kaczyński nawet go nie dostrzega, tamten zdaje się być dla niego powietrzem. 
Tedy klnąc, oddala się.
Kat zna się na sposobie smażenia koniny, by stała się miękka. Nie wolno od razu kłaść 
jej na patelnię, wtedy twardnieje. Przed tym trzeba ją zagotować w odrobinie wody. Kucamy 
wokół z naszymi nożami i napychamy sobie żołądek.
Taki jest Kat. Gdyby któregoś roku w jakiej okolicy przez jedną tylko godzinę dało się 
wynaleźć co jadalnego, dokładnie o tej godzinie, jakby z nakazu objawienia, nałożyłby 
czapkę, wyszedłby wprost przed siebie, niby według kompasu, i odnalazłby. Znajduje 
wszystko - kiedy jest zimno, piecyki i drwa, siano i słomę, stoły, krzesła - przede wszystkim 
zaś żarcie. Jest to zagadkowe, można by uwierzyć, że wyczarowuje z powietrza. Jego 
wyczynem najbardziej olśniewającym były cztery puszki konserw z homara. My jednak 
wolelibyśmy zamiast tego smalec.
Zwaliliśmy się pokotem po słonecznej stronie baraków. Czuć smołą, latem i 
spoconymi nogami.
Kat siedzi koło mnie, gdyż lubi gawędzić. Dzisiaj w południe przez godzinę 
ćwiczyliśmy oddawanie honorów, ponieważ Tjaden niedbale salutował pewnemu majorowi. 
To Katowi nabiło ćwieka w głowę.
- Zapamiętaj sobie, przegramy wojnę, gdyż za dobrze potrafimy salutować - wyraża 
swe zdanie.
Kropp zbliża się, skacząc po bocianiemu, bosy, z zakasanymi spodniami. Kładzie 
wyprane skarpetki na trawie, by wyschły. Kat spogląda w niebiosa, popuszcza i rozmarzony 
powiada:
- Każdy bobik robi smrodzik.
Obaj zaczynają dysputować. Jednocześnie zakładają się o flaszkę piwa, jaki będzie 
wynik walki powietrznej rozgrywającej się nad nami.
Kat nie daje wyperswadować sobie mniemania, które znów, jako stara świnia 
frontowa, ubiera w rymy:
- Jednaki żołd i żarcie jedno, a wojnę dawno diabli wezmą.
Kropp natomiast jest myślicielem. Proponuje, aby wypowiedzenie wojny było 
rodzajem święta ludowego z biletami wstępu i muzyką jak w walkach byków. Po czym na 
arenie ministrowie i generałowie obu krajów, przybrani w spodenki kąpielowe i uzbrojeni w 
drągi, powinni by tłuc się wzajem. Kto pozostałby na placu, tego kraj zwyciężyłby. Byłoby to 
prostsze i właściwsze niźli tutaj, gdzie walczą ze sobą obojętni zupełnie ludzie.
Propozycja ta podoba się. Potem rozmowa przechodzi na dyscyplinę koszarową.
Przypomina mi się przy tym pewien obraz. Rozpalone południe na dziedzińcu koszar. 
Skwar stoi nieruchomy ponad placem. Koszary są jak wymarłe. Wszyscy śpią. Słyszy się 
tylko, jak ćwiczą trębacze, przystanęli nie wiedzieć gdzie i ćwiczą, nieudolnie, jednostajnie, 
idiotycznie. Cóż za trójgłos: skwar południa, podwórze koszar i zachrypnięte trąby. Okna 
koszar są puste i ciemne. Z niektórych zwisają suszące się drelichowe spodnie. Tęsknie 
spogląda się ku nim. Izby są chłodne.
Och, wy ciemne, wilgotne i duszne izby drużyn, z żelaznymi szkieletami łóżek, z 
pstrokatą pościelą, szafami zbitymi z desek i stołkami przed nimi! Nawet wy stać się możecie 
celem życzeń; tu jesteście nawet legendarnym odblaskiem domu, wy, klitki pełne zaduchu 
zjełczałych potraw, snu, dymu i odzieży!
Kaczyński opisuje je wspaniałymi barwami i z wielkim podnieceniem. Cóż byśmy 
dali, gdybyśmy mogli do nich powrócić. Gdyż dalej nie odważają się już wcale nasze myśli.
Wy, lekcje regulaminu o wczesnym poranku: „Na jakie części dzieli się karabin 98?”; 
wy, gimnastyki po południu: „Grający na fortepianie naprzód. W prawo zwrot i przed siebie. 
Zameldujecie się w kuchni do obierania kartofli”. Pławimy się we wspomnieniach.
Kropp śmieje się raptem i powiada:
- W Löhne przesiadka.
Była to najmilsza igraszka naszego kaprala. Löhne to stacja, gdzie zmienia się pociągi. 
Aby urlopowani spośród nas nie zgubili się, Himmelstoss w izbie koszarowej ćwiczył z nami 
przesiadanie. Mieliśmy poduczyć się, iż w Löhne poprzez tunel podziemny dociera się do 
następnego pociągu. Łóżka wyobrażały przejście, a każdy z nas stawał wyprężony na lewo od 
nich. Po czym następowała komenda: „W Löhne przesiadać się!” i błyskawicznie czołgali się 
wszyscy pod łóżkami na prawą stronę. Ćwiczyliśmy to całymi godzinami.
Tymczasem zestrzelono samolot niemiecki. Jak kometa opada w dół w smudze dymu. 
Kropp wskutek tego przegrał flaszkę piwa i niechętnie wypłaca pieniądze.
- Himmelstoss jako listonosz jest z pewnością skromnym człeczyną - mówię, gdy 
przemija rozczarowanie Alberta. - Skądże się to bierze, że jako podoficer jest takim psem?
Pytanie to na nowo stawia na nogi Kroppa.
- To nie jeden Himmelstoss, takich jest bardzo wielu. Kiedy tylko dostaną naszywki 
lub szablę, przemieniają się w innych ludzi, jak gdyby nażarli się betonu.
- To robi mundur - wyrażam przypuszczenie.
- Tak, mniej więcej - mówi Kat i zasiada wygodnie do większego przemówienia - ale 
powód jest gdzie indziej. Zastanów no się tylko, kiedy psa wytresujesz do żarcia kartofli, a 
potem przedłożysz mu kęs mięsa, pomimo to chwyci je zębami, gdyż taka jest jego natura. A 
kiedy człowiekowi dasz kęs władzy, wtedy rzecz będzie miała się podobnie: będzie szczerzyć 
zęby. To dzieje się samo przez się, gdyż człowiek, jako taki, jest przede wszystkim 
bydlakiem, a dopiero potem nasmarowany jest może, jak bułka smalcem, odrobiną 
przyzwoitości. Żołnierka na tym tylko polega, że ktoś ma zawsze władzę nad drugim. Źle jest 
tylko, że każdy ma o wiele za dużo władzy: podoficer może tak dopiec szeregowcowi, 
porucznik podoficerowi, kapitan porucznikowi, że człowiek wariuje. A ponieważ wie o tym, 
dlatego od razu nawyka do tego. Weź najprostszą choćby rzecz: wracamy z placu 
ćwiczebnego i jesteśmy zmordowani jak psy. Wtedy rozkazuje się: „Śpiewać!” No, ma się 
rozumieć, śpiew jest do niczego, gdyż każdy jest rad, że może jeszcze jako tako dźwigać 
karabin. I już kompania zawraca i przez godzinę musi wykonywać ćwiczenia karne. W czasie 
powrotu znów poleca się: „Śpiewać!” i teraz śpiewa się, jak należy. Cóż za cel ma to 
wszystko? Dowódca kompanii postawił na swoim, gdyż miał władzę po temu. Nikt go nie 
zgani, przeciwnie, uchodzi za służbistę. Przy rym coś podobnego jest drobiazgiem, przecież 
potrafią się znęcać całkiem inaczej jeszcze. Zapytuję was teraz: niechaj będzie on czym chce 
w cywilu, w jakim zawodzie może sobie pozwolić na coś podobnego, aby nie rozbito mu 
mordy? To może tylko w wojsku. Widzicie, to uderza mu do głowy. A tym bardziej uderza 
mu do głowy,’ im mniej miał w cywilu do gadania.
- Mówią przecież, że dyscyplina musi być - niedbale rzuca Kropp.
- Powody - zrzędzi ze złością Kat - wynajdą zawsze. Niech tam. Ale nie powinno się 
to zmieniać w szykanę. Spróbuj wytłumaczyć to jakiemu ślusarzowi albo parobkowi, albo 
robociarzowi, wyjaśnij to kiedy któremu piechociarzowi, a tych jest tu przecie większość; taki 
dostrzega tylko, że obdzierają go ze skóry i że idzie w pole, ale wie on całkiem dokładnie, co 
jest konieczne, a co nie. Powiadam wam, że prosty żołnierz zniesie wszystko, ale to jest co 
innego, co innego! Każdy przyznaje to, gdyż każdy wie, że tylko w okopach ustaje dryl, ale 
że już kilka kilometrów poza frontem rozpoczyna się na nowo, z całym swoim największym 
kretynizmem, z salutowaniem i marszem ceremonialnym. Jest to bowiem żelazne prawo, tak 
czy owak, żołnierz wciąż powinien być zatrudniony.
Wpada Tjaden, z wypiekami na twarzy. Jest tak wzburzony, że się jąka. Promieniejąc 
radością, sylabizuje:
- Himmelstoss przyjeżdża. Dostał się na front.
Tjaden szczególnie jest wściekły na Himmelstossa, gdyż ów wychowywał go na swój 
sposób za rekruckich czasów. Tjaden szczy do łóżka, w nocy podczas snu wydarza mu się to i 
basta. Himmelstoss klął, na czym świat stoi, że jest to po prostu lenistwo, i wynalazł godny 
siebie środek, aby wykorzenić u Tjadena ów nawyk.
Wyszperał w sąsiednim baraku drugiego szczyla, który zwał się Kindervater. Tego 
zakwaterował pospołu z Tjadenem. W barakach stały typowe łóżka polowe, jedno nad 
drugim, z siatkami drucianymi pod siennikiem. Himmelstoss ułożył zatem obu tak, że jeden 
otrzymał górne łóżko, a drugi to, które znajdowało się pod nim. Ten, który leżał na dole, 
bywał oczywiście obrzydliwie zapaskudzany. Za to następnego wieczoru następowała 
zmiana, leżący na dole dostawał się na górę, aby miał swą zapłatę. Taka była metoda 
wychowawcza Himmelstossa.
Pomysł był nikczemny, ale sama myśl dobra. Niestety, nie zdało się to na nic, gdyż 
założenie było fałszywe: u żadnego z nich nie było to lenistwo. Mógł spostrzec to każdy, kto 
przyjrzał się sinej ich skórze. Skończyło się tym, że zawsze jeden spał na podłodze. Z 
łatwością mógł był się przy tym zaziębić.
Haie tymczasem także przykucnął koło nas. Mruga na mnie i z nabożeństwem pociera 
swe łapsko. Przeżyliśmy razem najpiękniejszy dzień naszego żołnierskiego życia. Było to z 
wieczora, zanim wyruszyliśmy w pole. Przydzielono nas do jednego z pułków o wysokim 
numerze macierzystym, przed tym jednak zwrócono do garnizonu celem umundurowania, 
tylko nie do obozu rekrutów, ale do innych koszar. Nazajutrz z rana mieliśmy wyjechać. 
Wieczorem wybraliśmy się, aby porachować się z Himmelstossem. Ślubowaliśmy to sobie od 
tygodnia. Kropp posunął się nawet tak daleko, iż postanowił, kiedy nastanie pokój, obrać 
zawód pocztowy, aby później, kiedy Himmelstoss znów będzie listonoszem, zostać jego 
zwierzchnikiem. Pławił się w obrazach, jak mu też sadła zaleje za skórę. To była właśnie 
przyczyna, dla której Himmelstoss nie mógł nas całkiem usadzić; zawsze liczyliśmy na to, że 
kiedyś, najpóźniej przy końcu wojny, wpadnie nam w ręce.
Na razie pragnęliśmy dać mu gruntowne lanie. I cóż wreszcie takiego mogło się nam 
przydarzyć, jeśli nas nawet pozna, skoro i tak mieliśmy odjechać nazajutrz z samego rana.
Wiedzieliśmy, w jakiej knajpie przesiadywał każdego wieczoru. Kiedy stamtąd wracał 
do koszar, musiał przejść przez ciemną, nie zabudowaną uliczkę. Tam zaczailiśmy się nań za 
kupą kamieni. Miałem ze sobą prześcieradło. Drżeliśmy z oczekiwania, czy też aby będzie 
sam. Nareszcie usłyszeliśmy jego krok, znaliśmy go dokładnie, aż nadto często słyszeliśmy 
go z rana, kiedy drzwi rozwierały się na oścież i rozlegał się wrzask: „Wstawać!”
- Sam? - szepnął Kropp.
- Sam! - Wraz z Tjadenem prześlizgnąłem się wokół kupy kamieni.
Oto już błysnęła klamra jego paska. Himmelstoss zdawał się nieco podchmielony, 
śpiewał. Nie przeczuwając niczego, przechodził mimo.
Schwyciliśmy prześcieradło, zrobiliśmy bezgłośnego susa, zarzuciliśmy mu je z tyłu 
przez głowę, gwałtownie pociągając w dół, tak że stał niby w białym worku i nie mógł unieść 
ramion. Śpiew zamarł.
W następnej chwili przyskoczył Haie Westhus. Rozpostartymi ramionami odrzucił nas 
wstecz, aby tylko za wszelką cenę być pierwszym. Ustawił się z rozkoszą we właściwej 
pozycji, podniósł ramię jak drąg sygnałowy, dłoń jak szuflę do węgli i wymierzył w biały 
worek cios, który potrafiłby zabić wołu.
Himmelstoss machnął kozła, wylądował o pięć metrów dalej i począł ryczeć. I na ten 
przypadek byliśmy zaopatrzeni, mieliśmy ze sobą poduszkę. Haie kucnął wygodnie, położył 
poduszkę na kolana, schwytał Himmelstossa tam, gdzie była głowa, i przycisnął go do 
poduszki. Krzyk stłumił się natychmiast. Od czasu do czasu pozwalał mu Haie chwycić 
trochę powietrza, wtedy wydobywał się z gardzieli wspaniały, jasny krzyk, który zaraz znów 
stawał się delikatny.
Tjaden odpiął teraz Himmelstossowi szelki i ściągnął mu spodnie; trzymał przy tym w 
zębach szpicrutę. Potem podniósł się i dalej w tany.
Było to nadzwyczajne widowisko: Himmelstoss na ziemi, Haie pochylony nad nim, z 
głową jego na kolanach, z twarzą wykrzywioną diabelskim grymasem i z gębą rozwartą z 
uciechy, po czym drgające, pasiaste gacie z nogami wykrzywionymi, które w ściągniętych w 
dół spodniach za każdym uderzeniem czyniły najoryginalniejsze ruchy, a ponad tym, jak 
drwal, nieumęczony Tjaden. W końcu musieliśmy go po prostu odciągnąć siłą, aby móc także 
zażyć swej kolei.
Wreszcie Haie na nowo postawił Himmelstossa na nogi i na zakończenie dał 
przedstawienie prywatne. Zdawało się, że chce gwiazdy pozrywać, tak zamachnął się prawicą 
do uderzenia na odlew. Himmelstoss wywrócił się. Haie ustawił go z powrotem w pozycji 
przygotowawczej i wymierzył mu powtórne pierwszorzędnie wycelowane uderzenie lewą 
ręką. Himmelstoss zaskowyczał i zemknął na czworakach. Jego pasiaty zadek listonosza lśnił 
w świetle księżyca.
Zwialiśmy galopem.
Haie obejrzał się raz jeszcze i powiedział zajadle, nasycony i nieco zagadkowy:
- Zemsta jest krwawą kiszką.
Właściwie Himmelstoss powinien być rad, gdyż zdanie jego, że każdy powinien 
wychowywać drugiego, wydało plony w zastosowaniu do niego. Staliśmy się pojętnymi 
uczniami jego metody.
Nie wybadał nigdy, komu to zawdzięczał. Bądź co bądź, zyskał przy tym 
prześcieradło, gdyśmy bowiem po kilku godzinach raz jeszcze spenetrowali teren, niepodobna 
już było go odnaleźć.
Wieczór ten sprawił, że nazajutrz rano odjechaliśmy do pewnego stopnia spokojni. 
Jeden rozwichrzony brodacz określił nas przeto, wielce wzruszony, jako bohaterską młodzież.

IV
Musimy wyruszyć na przednią linię do sypania okopów, O zmierzchu, dudniąc, 
wtaczają się wozy ciężarowe. Wdrapujemy się. Wieczór jest ciepły, a zmrok wydaje się nam 
chustą, pod której osłoną czujemy się bezpiecznie. Łączy nas ona; nawet skąpy Tjaden 
darowuje mi papierosa i daje ognia.
Stoimy tuż obok siebie, usiąść nie może nikt. Nie jesteśmy też przyzwyczajeni do 
tego. Müller raz wreszcie jest w dobrym humorze, ma na sobie nowe buty. Motory zaczynają 
huczeć, wozy szczękają i pobrzękują. Drogi są wyjeżdżone i pełne wybojów. Nie wolno 
zapalać światła, dlatego zapadamy się raptem raz po raz, że niewiele brakuje, a 
machnęlibyśmy kozła. Nie niepokoi nas to bynajmniej. Cóż takiego może się stać? Złamane 
ramię lepsze jest niźli dziura w brzuchu i niejeden po prostu życzy sobie takiej okazji, by się 
dostać do domu.
Obok nas przejeżdżają w długim sznurze kolumny amunicji. Śpieszy się im, 
przeganiają nas raz po raz. Przegadujemy się z nimi kawałami, a oni odpowiadają nam.
Jakiś mur staje się widoczny, należy do domu stojącego z daleka od drogi. Wytężam 
nagle słuch. Czyżbym się mylił? Znów słyszę wyraźnie gęganie. Jedno spojrzenie ku 
Kaczyńskiemu - spojrzenie jego ku mnie, rozumiemy się.
- Kat, słyszę tam kandydatkę do garnka. Potakuje.
- Zrobi się, jak wrócimy. Orientuję się tutaj.
Oczywista, że Kat się orientuje. Zna z pewnością każdą gęsinę w promieniu 
dwudziestu kilometrów.
Wozy przenikają na teren artylerii. Pozycje dział zamaskowane są przed samolotami 
gałęziami, jakby na pewnego rodzaju wojskowy festyn ogrodowy. Altanki te wyglądałyby 
wesoło i przytulnie, gdyby mieszkańcami ich nie były armaty.
Powietrze mętnieje od dymu dział i mgły. Osad dymu gorzko uczuwa się na języku. 
Strzały trzeszczą tak, iż wóz nasz trzęsie się, echo dudni za nami, hucząc, wszystko drży. 
Twarze nasze zmieniają się nieznacznie. Wprawdzie nie musimy iść do okopów, tylko do 
sypania szańców, ale na każdej twarzy wyryte jest teraz: tutaj jest front, jesteśmy w jego 
orbicie.
Nie jest to jeszcze trwoga. Kto tak często jak my jeździł na przednią linię, staje się 
gruboskórny. Tylko młodzi rekruci są podnieceni. Kat poucza ich:
- To pocisk 30,5. Słyszycie po wystrzale: zaraz uderzy. Ale głuchy huk uderzeń 
armatnich nie dociera aż tutaj. Tonie w poszumie frontu. Kat nasłuchuje.
- Tej nocy będzie pranie.
Nasłuchujemy wszyscy. Front jest niespokojny. Kropp powiada:
- Tommies już strzelają.
Słychać wyraźnie wystrzały. Są to angielskie baterie, na prawo od naszego odcinka. 
Rozpoczynają o godzinę za wcześnie. U nas rozpoczynali zawsze punktualnie dopiero o 
dziesiątej.
- Cóż im strzeliło do głowy! - wykrzykuje Müller. - Ich zegarki widocznie się śpieszą.
- Będzie pranie, powiadam wam, czuję w kościach. - Kat unosi ramiona do góry.
Obok nas huknęły trzy wystrzały. Promień ognia ukośnie wystrzela w mgłę, działa 
stękają i dźwięczą. Ziębniemy i jesteśmy radzi, że nazajutrz z rana z powrotem będziemy w 
barakach.
Nasze twarze nie są bledsze ani czerwieńsze niźli zazwyczaj; nie są także bardziej 
naprężone lub obwisłe, a jednak są inne. Czujemy, że w krwi naszej włączono kontakt. To nie 
frazesy; to fakt. Jest to front, świadomość frontu, która wytwarza ów prąd. W chwili gdy 
zaświszczą pierwsze granaty, kiedy powietrze rozdziera się pod wystrzałami, w żyłach 
naszych, naszych dłoniach, naszych oczach jest zaczajone czekanie, czyhanie, większa 
jasność, dziwna elastyczność zmysłów. Ciało jest raptem w zupełnym pogotowiu.
Często zdaje mi się, jak gdyby to wstrząśnięte, wibrujące powietrze przeskoczyło na 
nas bezszelestnym susem albo też jak gdyby to był sam front, z którego promieniuje jakaś 
elektryczność, ożywiająca nieznane koniuszki nerwów.
Za każdym razem jest to samo: odjeżdżamy i jesteśmy osowiałymi lub dobrze 
usposobionymi żołnierzami; po czym zjawiają się pierwsze pozycje armat i każde słowo 
naszych rozmów ma zmieniony dźwięk.
Kiedy Kat stoi przed barakami i mówi: „Będzie wcieranie”, to jest to jego pogląd i 
basta, ale kiedy mówi to tutaj, zdanie jego ma ostrość bagnetu w noc księżycową, jest bliższe 
i przemawia do tego podświadomego, które zbudziło się w nas, pełne ciemnego sensu, 
„będzie wcieranie”.
Być może jest to najbardziej wewnętrzne, najtajniejsze w nas życie, które zatrzęsło się 
w nas i dźwiga się do obrony.
Dla mnie jest front niesamowitym wirem. Kiedy nawet z dala pozostawać od niego, na 
cichych wodach, już odczuwa się siłę wysysania, która pociąga posoli, nieuchronnie, prawie 
bez oporu.
Ale z ziemi, z powietrza spływają ku nam moce odporu, najbardziej z ziemi. Ziemia 
dla nikogo nie znaczy tyle co dla żołnierza. Kiedy przyciska się do niej, długo, gwałtownie, 
kiedy głęboko twarzą i członkami ryje się w nią w śmiertelnej trwodze ognia, wtedy jest ona 
jedynym jego przyjacielem, jego bratem, jego matką, wjękuje swój lęk i swoje krzyki w jej 
milczenie i w jej schron, ona przyjmuje je i znów go zwalnia na nowe dziesięć sekund biegu i 
życia, po czym chwyta go z powrotem, a niekiedy na zawsze.
Ziemio - ziemio - ziemio.
Ziemio, z twymi bruzdami i dziurami, i zagłębieniami, w które można się rzucić, 
wkulić się., wcisnąć! Ziemio, w skurczu przerażenia, w rozprysku zagłady, w śmiertelnym 
wrzasku wybuchów dałaś nam bezmierną, powrotną falę odzyskanego życia! Obłędna burza 
postrzępionego prawie istnienia spłynęła w powrotnym prądzie do ciebie poprzez nasze 
dłonie, ocaleni grzebaliśmy się w tobie i w niemym, trwożnym szczęściu przebytej minuty 
kąsaliśmy ciebie naszymi ustami!
Przy pierwszym rozhuku granatów jednym uderzeniem zapadamy się częścią naszego 
istnienia o tysiące lat wstecz. To instynkt zwierzęcia, co się w nas budzi, wiedzie nas i 
ochrania. Nie jest on świadomy,’jest o wiele szybszy, znacznie bardziej nieomylny od 
świadomości. Niepodobna tego wyjaśnić. Idzie się i nie myśli o niczym - nagle leży się w 
rowie pośród gleby, a ponad tym pryskają w dal odłamki pocisków, ale niepodobna sobie 
przypomnieć, iżby słyszało się nadlatujący granat lub aby miało się myśl rzucenia na ziemię. 
Gdyby polegać na tym, byłoby się już masą porozrzucanej miazgi. To było to inne, ta 
jasnowidząca czujność w nas, która rzucała nas o ziemię i ratowała, nie wiedzieć jak. Gdyby 
nie istniało to, od Flandrii aż po Wogezy, nie byłoby już od dawna ludzi. Odjeżdżamy jako 
osowiali lub dobrze usposobieni żołnierze, dostajemy się do strefy, gdzie rozpoczyna się 
front, i - staliśmy się ludzkimi bestiami.
Otacza nas lichy lasek. Mijamy kuchnie polowe. Wysiadamy za lasem. Wozy 
odjeżdżają z powrotem. Jutro przed świtaniem znów mają zjawić się po nas.
Mgła i dym armatni wiszą ponad łąkami na wysokości piersi. Księżyc oświeca je. 
Droga, przechodzi wojsko. Stalowe hełmy błyskają matowymi refleksami w świetle księżyca. 
Głowy i oręż sterczą z białej mgły, kiwające się głowy, chwiejące się lufy.
Dalej ku przodowi mgła zanika. Tutaj głowy stają się postaciami, kurtki, spodnie i 
buty dobywają się z mgły jak z mlecznej sadzawki. Formują się w kolumnę. Kolumna 
maszeruje przed siebie, postacie wydłużają się w klin, nie rozpoznaje się już jednostek, jeno 
ciemny klin posuwa się naprzód, dziwnie uzupełniany wypływającymi z jeziora mgły 
głowami i karabinami. Kolumna - ludzi nie ma.
Bocznym traktem dojeżdżają lekkie działa i wozy z amunicją. Konie mają lśniące 
grzbiety w poświacie księżyca, ruchy ich są piękne, rzucają głowami, widzi się błyskające ich 
oczy. Działa i wozy przesuwają się przed rozpływającym się tłem księżycowego pejzażu, 
jeźdźcy ze swymi żelaznymi hełmami wyglądają jak rycerze minionych czasów, jest jakoś 
dziwnie pięknie i przejmująco.
Zmierzamy do oddziału saperów. Część nas ładuje sobie na barki wygięte, spiczaste 
drągi żelazne, pozostali przetykają gładkie żelazne kije przez zwoje drutu i wyruszają z nimi. 
Brzemię to jest niewygodne i ciężkie.
Teren staje się bardziej poszarpany. Z przodu przedostają się meldunki: „Uwaga, na 
lewo głęboki lej od granatu... Uwaga, rów”.
Wzrok nasz jest wytężony, nogi nasze i kije macają przed sobą, zanim przyjmą ciężar 
ciała. Nagle pochód przystaje, twarzą natykamy się na zwój drutu kolczastego i klniemy.
Kilka rozwalonych pociskami wozów zatarasowało drogę. Nowy rozkaz: „Zgasić 
papierosy i fajki”. Jesteśmy tuż koło okopów.
Tymczasem ściemniło się zupełnie. Obchodzimy jakiś lasek i oto mamy przed sobą 
odcinek frontu.
Niepewna, czerwonawa jasność tkwi na widnokręgu od krańca po kraniec. Jest w 
bezustannym ruchu, przeszywana jak drgawkami wystrzałami baterii. Wzbijają się ponad tym 
ogniste kule, srebrzyste i czerwone piłki, które pękają i opadają jak deszcz, białymi, 
zielonymi i czerwonymi gwiazdami. Wznoszą się francuskie rakiety, które rozpościerają w 
powietrzu jedwabny spadochron i powolutku osuwają się w dół. Rozświetlają wszystko 
widno, jak za dnia, aż do nas przenika ich blask, widzimy cienie nasze ostro zarysowane na 
ziemi. Zanim spłoną, szybują przez całe minuty. Natychmiast wzbijają się nowe, wszędzie, a 
między nimi zielone, czerwone i niebieskie.
- A to ci bałagan! - powiada Kat.
Nawałnica dział wzmaga się do jednego głuchego grzmotu, a potem znów rozpada się 
na pojedyncze uderzenia wystrzałów. Suche salwy mitraliez*[* Przest. karabin maszynowy (z 
fr. mitrailleuse).] grzechoczą. Powietrze ponad nami wypełnione
jest niewidzialną gonitwą, łkaniem, gwizdaniem i sykiem. Są to mniejsze pociski - 
między tym zaś huczą organowe poprzez noc także wielkie, najcięższe odłamy i lądują daleko 
za nami. Mają beczący, zachrypły oddalony głos, jak jelenie na rykowisku, i suną wysoko 
swym szlakiem ponad szlochaniem i świstem drobniejszych pocisków.
Reflektory poczynają przeszukiwać czarne niebiosa. Ślizgają się po nich jak 
olbrzymie, cieńsze przy końcu liniały. Jeden przystaje i nieco drga. Natychmiast drugi zjawia 
się przy nim, krzyżują się, czarny owad jest między nimi i usiłuje umknąć: lotnik. Staje się 
niepewny, oślepiony i zatacza się w dół.
Wbijamy żelazne drągi w równych odstępach. Dwaj trzymają zawsze zwój i, jak ze 
szpulki, odwijają drut kolczasty. Jest to ów obrzydliwy drut z wąsko osadzonymi długimi 
kolcami. Odwykłem już od odwijania i rozdzieram sobie rękę.
Po kilku godzinach jesteśmy gotowi. Ale mamy jeszcze czas, zanim nadjadą wozy 
ciężarowe. Większość z nas kładzie się na ziemię i zasypia. Ja także próbuję. Ale robi się 
zanadto chłodno. Odczuwa się, że jesteśmy blisko morza, wciąż na nowo budzę się z powodu 
zimna.
Raz zasypiam naprawdę. Nagle dźwigam się raptownym rzutem, nie wiem, gdzie 
jestem. Widzę gwiazdy, widzę rakiety i przez chwilę mam wrażenie, że zasnąłem podczas 
zabawy ogrodowej. Nie wiem, czy to ranek, czy wieczór, leżę w białawej kołysce zmierzchu i 
czekam na czułe słowa, które nadejść muszą, miękki i przytulony zacisznie - czy płaczę? 
Dotykam oczu, jest to tak dziwne, czyż jestem dzieckiem? Jaki delikatny naskórek - trwa to 
tylko sekundę, po czym rozpoznaję sylwetkę Kaczyńskiego. Siedzi sobie spokojnie, on, stary 
żołnierz, i pali fajkę, fajkę z nakrywką, oczywista. Kiedy spostrzega, że się obudziłem, mówi:
- Ależ się wystraszyłeś. To był tylko zapalnik, wrył się tam w krzaki.
Siadam, prostuję się; czuję się dziwnie samotny. To dobrze, że Kat jest ze mną. 
Spogląda z namysłem ku frontowi i mówi:
- Niebrzydki fajerwerk, gdybyż tylko nie był tak niebezpieczny. Poza nami uderza 
pocisk. Kilku zalęknionych rekrutów zrywa się. Po kilku minutach znów nadlatuje stamtąd 
roziskrzony ślad, bliżej niż uprzednio. Kat, stukając, czyści fajkę.
Już się rozpoczyna. Czołgamy się, uchodząc, jak się da, w pośpiechu. Następny strzał 
wbija się oto pomiędzy nas.
Kilku krzyczy. Na widnokręgu wzbijają się zielone rakiety. Błoto rozpryskuje się 
wysoko, odłamki świszczą. Słyszy się jeszcze, jak plaskają miękko, gdy od dawna już umilkł 
huk padających strzałów.
Obok nas leży zatrwożony, Inianowłosy rekrut. Twarz wcisnął w dłonie. Hełm jego 
spadł i potoczył się. Łowię go i chcę mu wbić na głowę. Zerka, odsuwa hełm i jak dziecko 
wczołguje się pod moje ramię, przyciska się do mojej piersi. Wąskie barki drgają. Barki, jakie 
miał Kemmerich.
Nie bronię mu. Ale, by hełm zdał się przynajmniej na coś, wsadzam mu go na zadek, 
nie dla żartu, lecz z rozmysłu, gdyż jest to najbardziej wystające miejsce. Jeśli nawet jest tam 
sporo tłustego mięsa, rany są jednak przeklęcie bolesne, poza tym w lazarecie trzeba całymi 
miesiącami leżeć na brzuchu, a potem prawie na pewno się utyka.
Gdzieś tam potężnie gruchnęło. Spomiędzy padających pocisków słyszy się krzyki.
Wreszcie uspokaja się. Ogień przemknął ponad nami i teraz praży ostatnie okopy 
rezerwy. Ryzykujemy spojrzenie. Czerwone rakiety trzepocą się na niebie. Zapewne będą 
atakować.
U nas spokój trwa. Znów dźwigam się, siadam i potrząsam rekruta za ramię.
- Po wszystkim, mój mały! Udało się raz jeszcze. Ogląda się spłoszony.
- Et, przyzwyczaisz się - wmawiam mu.
Spostrzega swój hełm i nasadza go. Z wolna przychodzi do siebie. Nagle czerwieni się 
jak burak, wygląda na zakłopotanego. Ostrożnie sięga dłonią w tył, udręczony, spogląda na 
mnie. Pojmuję natychmiast: febra armatnia. Właściwie niezupełnie w tym celu nasadziłem mu 
tam hełm - ale pocieszani go mimo to:
- To nie hańba; niejeden już narobił w spodnie po pierwszym ataku ogniowym. Idźże 
tam za krzaki i wyrzuć gacie. Ot, i po wszystkim.
Rekrut zmyka pospiesznie. Ucisza się coraz bardziej, ale krzyk nie ustaje.
- Cóż się takiego dzieje, Albercie? - pytam.
- Wyrżnęło w marszowe kolumny.
Krzyk wciąż trwa. To nie są ludzie, oni nie potrafią tak okropnie krzyczeć.
- Ranne konie - powiada Kat.
Nigdy jeszcze nie słyszałem krzyczących koni i zaledwie mogę uwierzyć. To cała 
nędza świata, całe stratowane stworzenie, dziki; przeraźliwy ból tu jęczy. Jesteśmy bladzi. 
Detering prostuje się.
- Oprawcy, oprawcy! Zastrzelcie je! - krzyczy.
Jest rolnikiem obeznanym z końmi. Przejmuje go to do żywego. I, jakby z rozmysłu, 
niemal zupełnie milknie teraz ogień. Tym wyraźniejszy jest kwik zwierząt. Nie wiadomo już, 
skąd przenika w tym tak cichym, srebrzystym krajobrazie, jest niewidzialny, widmowy, 
powszechny, między niebiosami a ziemią, wzdyma się bezmiernie. Deteringa ogarnia 
wściekłość, wrzeszczy:
- Zastrzelcie je, zastrzelcie wreszcie, do licha!
- Muszą przecie naprzód sprowadzić żołnierzy - mówi Kat. Wstajemy i szukamy, 
gdzie jest to miejsce. Kiedy dostrzeże się zwierzęta, łatwiej będzie to wytrzymać. Meyer ma 
przy sobie lornetę. Widzimy ciemną grupę sanitariuszy z noszami i czarne, większe bryły, 
które się poruszają. To są ranione konie. Ale nie wszystkie. Niektóre bardziej oddalone, 
galopują, walą się i gnają dalej. Jeden ma rozdarty brzuch, drugiemu jelita zwisają. Plącze się 
w nie i pada, ale znów powstaje.
Detering porywa karabin i mierzy. Kat mu wytrąca broń.
- Oszalałeś?
Detering trzęsie się i rzuca karabin na ziemię.
Siadamy i zatykamy sobie uszy. Ale ta straszliwa skarga, jęk i biadanie przebija się, 
przebija się wszędzie. Wszyscy znieść potrafimy niejedno. Teraz jednak oblewamy się potem. 
Chciałoby się powstać i uciec, wszystko jedno gdzie, aby tylko nie słyszeć już krzyku. Przy 
tym nie są to przecież ludzie, ale konie tylko.
Z ciemnego kłębka znów odrywają się nosze. Po czym hukają strzały. Bryły drgają i 
rozpłaszczają się. Nareszcie! Ale to jeszcze nie koniec. Żołnierze nie mogą się zbliżyć do 
ranionych zwierząt, które w trwodze swej uciekają, z bólem w szeroko rozwartych pyskach. 
Jedna z postaci przyklęka, strzał - jeden koń zwala się - jeszcze jeden. Ostatni opiera się na 
przednich nogach i obraca w kółko jak karuzela, siedząc, okręca się na wspartych wysoko 
przednich nogach, pewnie grzbiet ma zgruchotany. Żołnierz podbiega i strzela. Powoli, 
pokornie osuwa się na ziemię.
Odejmujemy ręce od uszu. Krzyk umilkł. Jeno drugie, zamierające westchnienie trwa 
jeszcze w powietrzu. Potem znów są tylko rakiety, śpiew granatów i gwiazdy - i jest to prawie 
dziwne. Detering odchodzi i klnie:
- Chciałbym wiedzieć, co one zawiniły. - Potem podchodzi raz jeszcze. Głos jego jest 
wzburzony, brzmi niemal uroczyście, kiedy mówi: - Powiadam wam, to najgorsze świństwo, 
że zwierzęta są na wojnie.
Wracamy. Czas już, by dotrzeć do naszych wozów. Niebo rozwidniło się odrobinę. 
Trzecia nad ranem. Wiatr jest świeży i chłodny, szara godzina powleka nasze twarze 
szarością.
Po omacku idziemy naprzód gęsiego poprzez rowy i leje i na nowo dostajemy się w 
strefę mgły. Kaczyński jest niespokojny, to zły znak.
- Co tobie, Kat? - pyta Kropp.
- Chciałbym, żebyśmy byli już w domu. - W domu: ma na myśli baraki.
- To nie potrwa już długo, Kat.
- Nie wiem, nie wiem... - odpowiada nerwowym szeptem.
Dostajemy się do okopów łącznikowych, a potem na łąki. Wyłania się lasek; znamy tu 
każdy kawałek gruntu. Oto jest już cmentarz strzelecki z kopczykami i czarnymi krzyżami.
W tej chwili coś gwiżdże, goniąc nas, wzdyma się, trzeszczy, grzmi. Pochyliliśmy się 
- sto metrów za nami wzbija się ognista chmura. Druga eksplozja. Cały płat gruntu leśnego 
wraz z potrzaskanymi drzewami wyrzuca w powietrze. Już z bliska syczą jak wentyle kotłów 
kolejne granaty - ostry ogień.
- Krycie! - wrzeszczy ktoś. - Krycie!
Łąki są płaskie, las za daleko i nie daje schronu; nie ma innej osłony prócz cmentarza i 
wzgórków mogił. W ciemności, potykając się, wdzieramy się i wnet każdy jak plwocina 
przylega za wzgórkiem.
Ani o chwilę za wcześnie. Ciemność staje się obłąkana. Faluje i szaleje. Ciemności 
czarniejsze niźłi noc gnają ku nam, olbrzymie i garbate, ponad nas. Płomień wybuchów 
trzepocze się nad cmentarzem.
Nigdzie wyjścia. W rozbłysku granatów ryzykuję spojrzenie na łąki. Są wzburzonym 
morzem, ostre płomienie pocisków wytryskują z nich jak fontanny. Niepodobieństwo, by 
ktokolwiek mógł się przedrzeć przez nie.
Las niknie, jest stratowany, postrzępiony, zszarpany. Musimy pozostać tu, na 
cmentarzu.
Przed nami pęka ziemia. Jak deszcz opadają grudy. Czuję uderzenie. Rękaw mój 
rozdarty jest przez odłamek. Zaciskam pięść. Nie boli, lecz to mnie nie uspokaja, rany zawsze 
bolą dopiero później. Przesuwam ręką po ramieniu. Jest skaleczone, ale całe. Wtem wali mnie 
coś głucho w czaszkę, tak iż świadomość zanika. Mam szybką jak błyskawica myśl: nie 
zemdleć! Zapadam się w czarną miazgę i natychmiast dźwigam się znów. To odłamek 
wyrżnął mnie w hełm, nadleciał z tak daleka, że nie zdołał przebić. Wycieram błoto z oczu.. 
Przede mną wyrwana jest dziura, rozpoznaję ją niewyraźnie. Granaty niełatwo trafiają w ten 
sam lej, dlatego chcę się tam dostać. Jednym susem wyrzucam się płasko, jak długi, niby ryba 
ponad dnem -
i oto gwiżdże znów, szybko kulę się, rękami chwytam jakąś osłonę, czuję coś z lewej, 
przyciskam się obok, coś ustępuje pode mną, jęczę, ziemia rozdziera się, ciśnienie powietrza 
grzmi w uszach, pełznę pod to, co ustępuje, nakrywam się tym, to drewno, łach jakiś, 
ochrona, żałosna ochrona przed walącymi się odłamkami.
Otwieram oczy - palce moje zaciśnięte są wokół rękawa, wokoło jakiegoś ramienia. 
Ranny? Krzyczę ku niemu - nie odpowiada - umarły. Dłoń moja sięga w głąb, w drzazgi 
drewna - oto znów wiem, że leżymy pokotem na cmentarzu.
Ale ogień silniejszy jest niźli wszystko inne. Niweczy przytomność, jeszcze głębiej, 
jeno wpełznę pod trumnę, musi mnie ona chronić, choćby spoczywała w niej sama śmierć.
Przede mną rozwiera się ów lej. Chwytani go oczami jak kułakami, muszę weń 
skoczyć jednym susem. Wtem otrzymuję cios w twarz, czyjaś ręka zaciska się wokoło mego 
ramienia, czyżby przebudził się umarły? Ręka wstrząsa mną, odwracam głowę, w krótkim 
błysku sekundy wlepiam wzrok w twarz Kaczyńskiego, ma usta szeroko rozwarte i 
wrzeszczy, nie słyszę nic, szarpie mną, zbliża się, w jakiejś chwili odpływu dosięga mnie jego 
głos:
- Gaz... gaaaz... gaaaz... przekaż dalej!
Łapię pęcherz ochronny... Trochę dalej ode mnie ktoś leży. Myślę już tylko o tym 
jednym: ten tam musi wiedzieć.
- Gaaaz... gaaaz... - wołam, przysuwam się, uderzam maską w jego kierunku, nie 
spostrzega nic - raz jeszcze, raz jeszcze - kuli się tylko - to rekrut - zrozpaczony oglądam się 
za Katem, nasadził już maskę - gwałtownie wydobywam także moją, hełm odlatuje w bok, 
maska nasuwa się na moją twarz, docieram do tamtego żołnierza, najbliżej mnie leży jego 
maska, chwytam ją, pakuję mu przez głowę, sięga po nią - puszczam - i nagle jednym rzutem 
znajduję się w leju. Głuchy huk granatów gazowych miesza się z trzeszczeniem pocisków 
wybuchowych. Dzwonek dudni pomiędzy eksplozjami, gongi, kołatki metalowe zwiastują 
wszędy - gaz... gaz... gaaz...
Za mną płaska o ziemię, raz, dwa razy. Wycieram do czysta z tumanu oddechu szybki 
naoczne mej maski. Jest Kat, Kropp i jeszcze ktoś.
Leżymy samoczwart w ciężkim, czającym się naprężeniu i oddychamy tak lekko, jak 
tylko się da.
Te pierwsze minuty z maską decydują o życiu i śmierci: czy jest nieprzepuszczalna? 
Znam straszliwe obrazy z lazaretu: zatrutych gazem, którzy w dławieniu, trwającym całe dnie, 
rży gają kawałami spalonych płuc.
Ostrożnie, usta przycisnąwszy do rezerwuaru, oddycham. Chmura czadu pełznie teraz 
ponad ziemią i zakrada się we wszelkie zagłębienia.
Niby miękka, szeroka meduza kładzie się w nasz lej, wczołguje się z wolna. 
Szturcham Kata: lepiej wypełznąć na górę i tam się położyć niźli tutaj, gdzie gaz zbiera się 
najobficiej. Lecz nie zdołamy już; rozpoczyna się drugi grad ognia. Jest tak, jakby już nie 
pociski ryczały, jest tak, jakby szalała ziemia.
Z trzaskiem wali się ku nam z góry coś czarnego. Tuż koło nas ryje się w ziemię 
wyrzucona w powietrze trumna. Widzę, jak Kat się porusza, i czołgam się ku niemu. Trumna 
przygniotła wyciągnięte ramię czwartego z nas w naszej dziurze. On usiłuje drugą ręką 
zerwać maskę ochronną, Kropp łapie go w sam czas, wykręca mu rękę mocno na plecy i nie 
puszcza.
Kat i ja zabieramy się do uwolnienia rannego ramienia. Wieko trumny jest luźne i 
spękane, z łatwością udaje się nam zerwać je, wyrzucamy umarłego, pada w dół jak wór, po 
czym usiłujemy rozluźnić dolną część.
Na szczęście żołnierz traci przytomność i Albert może nam dopomóc. Teraz nie 
musimy już być tak przezorni i pracujemy, ile tylko starczy nam sił, aż wreszcie trumna 
ustępuje z westchnieniem łopacie podsuniętej pod nią.
Rozwidniło się nieco. Kat ujmuje kawał wieka, kładzie pod zmiażdżone ramię, a my 
wszyscy owiązujemy je naszymi opatrunkami. Więcej nie możemy na razie uczynić.
Głowa huczy i dźwięczy mi pod maską, bliska jest pęknięcia. Płuca są wysilone, mają 
tylko na nowo wciąż ten sam gorący, zużyły oddech, żyły na skroni nabrzmiewają, zda się, 
jakbym się miał udusić.
Szare światło przesącza się ku nam. Wicher dmie przez cmentarz. Wysuwam się 
ponad skraj leja. W brudnym świcie leży przede mną wydarta noga, but najzupełniej jest 
nienaruszony, widzę to wszystko całkiem wyraźnie w owej chwili. Ale teraz o niewiele 
metrów dalej podnosi się ktoś, czyszczę szybki, z podniecenia natychmiast znów zasnuwają 
się mgłą, z natężeniem patrzę w tamtą stronę - ów tam nie nosi już maski ochronnej.
Czekam jeszcze kilka sekund - nie zwala się, szukając, patrzy wokoło i robi kilka 
kroków - wiatr rozproszył gaz, powietrze jest wolne - tedy i ja, rzężąc, zszarpuję maskę i 
padam, powietrze spływa we mnie jak zimna woda, oczy pragnęłyby zamrzeć, fala ta zatapia 
mnie i ogarnia mnie ciemność.
Ustały uderzenia pocisków. Obracam się ku lejowi i daję znaki pozostałym. Wspinają 
się w górę i zrywają z siebie maski. Podejmujemy ranionego, jeden ujmuje jego ramię 
zawarte w deszczułki. Tak potykając się, umykamy.
Cmentarz jest rumowiskiem. Rozproszone leżą wokół trumny i trupy. Raz jeszcze 
zabito ich; ale każdy z nich, który został rozszarpany, uratował jednego z nas.
Ogrodzenie jest pogruchotane, szyny kolei polowej tam w dali są zerwane, sterczą w 
powietrze, wygięte do góry. Przed nami leży ktoś. Przystajemy, tylko Kropp idzie dalej z 
rannym.
Ten tam na ziemi to rekrut. Biodro jego zawalane jest krwią, jest tak wycieńczony, iż 
sięgam po flaszkę polową, w której mam rum z herbatą. Kat przytrzymuje mnie za rękę i 
pochyla się nad nim.
- Gdzie dostałeś, kolego?
Porusza oczami: jest zbyt słaby, aby odpowiedzieć. Ostrożnie rozcinamy spodnie. 
Jęczy.
- Spokojnie, spokojnie, przecież będzie ci lepiej.
Jeśli ma postrzał brzucha, nie wolno mu pić. Nie wymiotował, to dobry znak. 
Obnażamy biodro. Jest całe masą mięsa z ułamkami kości. Przebity jest staw. Ten chłopak nie 
będzie mógł już chodzić.
Zwilżonym palcem przesuwam mu po skroni i daję mu łyk. Oczy jego ożywiają się. 
Dopiero teraz widzimy, że krwawi także prawe ramię.
Kat rozszarpuje dwie paczuszki opatrunków, rozpościera je tak szeroko, jak się tylko 
da, by nakryły ranę. Szukam jakiej szmatki, by luźno zawinąć wokół. Nie mamy już nic, 
dlatego dalej pruję nogawkę rannego, aby kawałek jego kalesonów użyć jako bandaża. Ale on 
ich nie ma. Przypatruję mu się dokładniej: to ów blondynek.
Kat tymczasem z kieszeni jednego z poległych wyciągnął jeszcze paczuszki, które 
ostrożnie wtykamy w ranę. Mówię chłopcu, który nie spuszcza z nas wzroku:
- Teraz idziemy po nosze.
I oto rozchyla usta i szepce:
- Pozostać.
- Przecież wrócimy wnet. Idziemy po nosze dla ciebie - mówi Kat. Niepodobna 
rozpoznać, czy pojął: skomli jak niemowlę w ślad za nami:
- Nie odchodzić.
Kat ogląda się za siebie i szepce:
- Czy nie należałoby po prostu wziąć rewolweru, aby to ustało? Chłopiec zapewne nie 
zniesie transportu i co najwyżej może to być jeszcze kwestią niewielu dni. Ale wszystko, co 
zniósł dotąd, będzie niczym w porównaniu z tym, co go czeka. Teraz jest jeszcze odurzony i 
nic nie czuje. Za godzinę będzie skowyczącym kłębem bólów nie do zniesienia. Dnie, które 
mu zostają jeszcze do życia, oznaczają dlań jedną jedyną obłąkaną mękę. I komuż zda się na 
co, czy doznaje jej jeszcze czy nie. Potakuję.
- Tak, Kat, należałoby wziąć rewolwer.
- Daj no - powiada i przystaje. Jest zdecydowany, widzę to. Oglądamy się - ale nie 
jesteśmy już sami. Przed nami zbiera się gromadka, z lejów i rowów wydostają się głowy.
Przynosimy nosze. Kat potrząsa głową.
- Takie młode chłopaki. - Powtarza to: - Tak młode, niewinne chłopaki.
Straty nasze są mniejsze, niźli należało przypuszczać: pięciu zabitych i ośmiu rannych. 
Był to tylko krótki atak ogniowy. Dwaj nasi umarli leżą w rozwalonych grobach, wystarczy 
ich przysypać.
Wracamy. Drepcemy szybko, gęsiego, milcząc. Rannych przenosi się do punktu 
opatrunkowego. Poranek jest mętny, sanitariusze biegają z numerami i kartkami, ranieni 
skomlą. Zaczyna kropić.
Po upływie godziny dotarliśmy do naszego wozu i wdrapujemy się nań. Teraz jest 
więcej miejsca niż uprzednio.
Deszcz wzmaga się. Rozpościeramy ochronne kapuzy z płótna i kładziemy na głowy. 
Woda, padając, bębni o nie. Po bokach spływają pasma dżdżu. Wozy chlapią przez wyboje, a 
my kołyszemy się w półśnie.
Dwaj na przedzie wozu mają z sobą długie rozwidlone żerdzie. Baczą na druty 
telegraficzne, które ukośnie zwisają ponad traktem, tak nisko, iż mogłoby oderwać nam 
głowy. Tamci dwaj chwytają je na czas swymi rozwidlonymi kijami i unoszą je ponad nami. 
Słyszymy ich wołanie: „Uwaga - drut”, w półśnie robimy przysiad i znów wstajemy.
Monotonnie chwieją się wozy, monotonne są wołania, monotonnie sączy się deszcz. 
Spływa na nasze głowy i na głowy umarłych tam na przedzie, na ciało małego rekruta z raną, 
która jest o wiele za duża dla jego biodra, spływa na mogiłę Kemmericha, spływa na nasze 
serca.
Gdzieś pada pocisk. Drgamy już, oczy są napięte, dłonie znów gotowe, by ciała ponad 
ściany wozu przerzucić do rowów przydrożnych.
Nie zdarzyło się nic więcej. Tylko monotonne zawołania: „Uwaga - drut” - robimy 
przysiad - na nowo jesteśmy w półśnie.

V
Trudną jest rzeczą zabić pojedynczą wesz, kiedy ma się ich setki. Stworzenia te są 
dość twarde, a nie kończące się potrzaskiwanie palcami staje się nudne. Dlatego Tjaden 
umocował pokrywkę puszki od szuwaksu za pomocą drutu nad płonącym ogarkiem świecy. 
Do tej niewielkiej patelni wrzuca się po prostu wszy - trzask i po nich.
Zasiedliśmy wokoło, z koszulami na kolanach, z nagim tułowiem w ciepłym 
powietrzu, z rękami zapracowanymi. Haie ma szczególnie wytworny rodzaj wszy: mają one 
czerwony krzyż na łebku. Dlatego utrzymuje, iż przywlókł je z lazaretu w Thourhout, 
pochodzą jakoby osobiście od pewnego wyższego lekarza sztabowego. Zamierza także zużyć 
tłuszcz, gromadzący się z wolna w pokrywce blaszanej, do smarowania butów i pół godziny 
ryczy bez przerwy ze śmiechu z powodu swego konceptu.
Lecz dzisiaj niewiele ma powodzenia: co innego zajmuje nas bardzo.
Pogłoska przemieniła się w prawdę. Himmelstoss pojawił się istotnie. Zjawił się 
wczoraj, słyszeliśmy już jego głos, tak dobrze nam znany. Podobno tam w domu zbyt silnąjuż 
dawał szkołę kilku rekrutom. Nie wiedział, iż pośród nich znajdował się również syn 
prezydenta prowincji. Przez to skręcił kark.
Tutaj niemało się zadziwi. Tjaden od wielu godzin rozważa wszelkie możliwości, jak 
mu też odpowie. Haie z dumą ogląda wielkie swe łapsko i robi do mnie perskie oko. Tamto 
lanie było szczytowym punktem jego istnienia; opowiada mi, iż niekiedy śni jeszcze o tym.
Kropp i Müller gawędzą. Kropp na własną rękę zdobył garnek pełen bobu, zapewne w 
kuchni saperów. Müller pożądliwie zerka w jego stronę, opanowuje się jednak i pyta:
- Albercie, cóż byś też uczynił, gdyby tak nagle nastał teraz pokój?
- Pokój jest na Księżycu - oświadcza lakonicznie Albert.
- No, ale gdyby tak jednak - upiera się Müller - cóż byś takiego począł?
- Zwiałbym - przez zęby mówi Kropp.
- To się rozumie. A potem?
- Urżnąłbym się - powiada Albert.
- Nie gadaj bzdur, mówię serio.
- Ja także - powiada Albert - cóż można zrobić innego.
Kat zainteresował się tą kwestią. Żąda od Kroppa należnej mu daniny bobu, otrzymuje 
ją, rozmyśla potem długo i wyraża pogląd:
- Urżnąć można by się, oczywista, ale poza tym jazda do następnej kolei - i do matuli. 
Pomyślże, człowieku, Albercie, pokój. - Szpera w swym portfelu z glansowanego płótna, 
wynajduje fotografię i z dumą pokazuje ją wokoło. - Moja stara! - Potem chowa ją z 
powrotem i klnie: - Cholerna, zawszona wojna!
- Tobie łatwo gadać - powiadam. - Ty masz swego chłopaka i swoją kobietę.
- Owszem - przytakuje - muszę się wystarać, aby mieli co włożyć do gęby.
Śmiejemy się.
- Tego nie zabraknie, Kat, w przeciwnym razie zarekwirujesz. Müller jest głodny i nie 
daje jeszcze za wygraną. Gwałtownie budzi Haiego z jego marzeń o garbowaniu skóry.
- Haie, cóż byś uczynił, gdyby teraz nastał pokój?
- Powinien zbić ci zadek na kwaśne jabłko, że w ogóle tutaj zaczynasz pleść o czymś 
podobnym - mówię. - Skąd to się właściwie bierze u ciebie?
- Skąd bierze się gnój krowi na dachu? - odpowiada lakonicznie Müller i znowu 
zwraca się do Haiego Westhusa.
To za trudne dla Haiego. Kołysze swym piegowatym łbem.
- Myślisz, kiedy nie będzie już wojny?
- Ale, że też ty wszystko kapujesz.
- Wtedy znów pojawią się dziewczynki, co? - Haie oblizuje gębę.
- To także.
- Pies ci mordę lizał - powiada Haie i twarz jego rozpływa się w zadowoleniu. - Wtedy 
sprawiłbym sobie dziewuchę jak się patrzy, takiego prawdziwego garkotłuka, wiecie, gdzie 
jest za co chwycić, i zaraz pod pierzynę. Wyobraź no sobie tylko prawdziwą pościel ze 
sprężynowymi materacami, osiem dni, powiadam wam, chłopaki, nie wciągnąłbym spodni.
Wszyscy milkną. Obraz ten zbyt jest kuszący. Dreszcz przebiega nam po skórze. 
Wreszcie Müller opanowuje się i pyta:
- A potem?
Pauza. Po czym Haie oświadcza nieco zawile:
- Gdybym był podoficerem, zostałbym jeszcze naprzód u Prusaków kapitulantem.
- Haie, ty po prostu masz bzika - mówię. Z całym spokojem odpowiada zapytaniem:
- Czyś kopał już kiedy torf? Spróbuj kiedy. - Co rzekłszy, wyciąga łyżkę zza cholewy 
i sięga do miski Alberta.
- Gorsze niż kopanie szańców w Szampanii to też nie może być - odpieram.
Haie żuje i wykrzywia gębę w uśmiechu.
- Ale trwa dłużej. A także nie możesz wagarować.
- Ależ, człowieku, Haie, w domu jest przecież lepiej.
- Częściowo, częściowo - powiada i z otwartą gębą zapada w zadumę.
Można z rysów jego wyczytać, o czym rozmyśla. Oto jest tam nędzna lepianka na 
torfowisku, oto ciężka robota w upale wrzosowisk od wczesnego ranka aż po wieczór, oto 
kiepska dniówka, oto brudna odzież parobka.
- W szeregu podczas pokoju nie masz nijakich frasunków - powiadamia nas - 
codziennie masz żarcie, a jak nie, to robisz hecę, masz swe łóżko, co tydzień czystą bieliznę 
jak eleganckie facety, odrobisz swoją podoficerkę, masz mundur, że aż miło; wieczorem 
jesteś wolny i walisz do knajpy. - Haie niezwykle jest dumny ze swego pomysłu. Zakochuje 
się w nim po prostu. - A kiedy odrobiłeś swoje dwanaście lat, dostajesz w łapę świadectwo i 
zostajesz gajowym. Cały dzień możesz sobie spacerować. - Poci się teraz w wizji przyszłości. 
- Przedstaw no sobie, jak cię wtedy traktują. Tutaj koniak, tam półkwaterek. Z gajowym 
przecież każdy chce trzymać sztamę.
- E, ty nigdy nie będziesz podoficerem, Haie - wtrąca Kat.
Haie, zdziwiony, spogląda nań i milknie. W myślach jego zapewne są teraz 
przezroczyste wieczory jesieni, niedziele na łęgach, dzwony wsiowe, popołudnia i noce z 
dziewuchami, placki gryczane z wielkimi okami słoniny, beztrosko przegadane godziny w 
szynku.
Z takim nadmiarem wyobraźni nie potrafi tak szybko sobie poradzić; dlatego tylko, 
rozeźlony, warczy przez zęby:
- Że też zawsze musicie pytać o takie bzdury. - Wciąga koszulę przez głowę i zapina 
kurtkę na guziki.
- A co ty byś robił, Tjaden? - woła Kropp. Tjadenowi wiadome jest jedno tylko.
- Uważałbym, aby mi Himmelstoss nie zwiał.
Zapewne pragnąłby go zamknąć najchętniej do klatki i każdego poranka okładać lagą. 
Mówi do Kroppa rozmarzony:
- Na twoim miejscu postarałbym się zostać porucznikiem. Wtedy mógłbyś go tak 
poniewierać, że aż woda zagotowałaby mu się w tyłku.
- A ty, Detering? - nie przestaje badać Müller. Ze swoją manią pytań jest urodzonym 
bakałarzem.
Detering jest małomówny. Ale na ten temat odpowiada. Spogląda w powietrze i 
wypowiada jedno tylko zdanie:
- Zdążyłbym akurat jeszcze na żniwa.
Co rzekłszy, wstaje i odchodzi. Jest zatroskany. Jego żona musi sama jedna 
gospodarzyć na zagrodzie. Przy tym zarekwirowano mu oba konie. Codziennie czytuje 
gazety, które nadchodzą, czy też nie pada aby w jego oldenburskiej dziurze. W razie deszczu 
bowiem nie zdążą zwieźć siana.
W tej to chwili zjawia się Himmelstoss. Zmierza prosto ku naszej grupie. Na twarz 
Tjadena występują plamy. Kładzie się jak długi w trawę i z podniecenia zamyka oczy.
Himmelstoss jest trochę niezdecydowany, chód jego staje się coraz powolniejszy. 
Później jednakże maszeruje ku nam. Żaden z nas ani myśli powstać. Kropp z zaciekawieniem 
spogląda ku nadchodzącemu.
Stoi teraz przed nami i czeka. Jako że nikt się nie odzywa, rozpoczyna pierwszy:
- No?
Mija kilka sekund. Himmelstoss, nie ulega wątpliwości, nie wie, jak ma się zachować. 
Najchętniej pognałby nas teraz galopem. Bądź co bądź nauczył się już widocznie, że front nie 
jest podwórzem koszar. Próbuje raz jeszcze, i nie zwraca się już do wszystkich, lecz do 
jednego; spodziewa się, iż w ten sposób łatwiej uzyska odpowiedź. Kropp znajduje się 
najbliżej. Dlatego jego spotyka ów zaszczyt.
- No, także tutaj?
Ale Albert nie pasał z nim świń. Odpowiada zwięźle:
- Myślę, że jestem tu trochę dłużej niż wy. Rudawy wąs drga.
- Zapomnieliście mnie już, hę? Tjaden rozchyla teraz powieki.
- Gdzie tam. Himmelstoss zwraca się doń:
- To przecież Tjaden chyba? Tjaden unosi głowę.
- A ty wiesz, czym ty jesteś? Himmelstoss jest zbity z tropu.
- Od kiedyż to się tykamy? Chyba nie tkwiliśmy razem w rowie strzeleckim.
Nie wie zupełnie, jak się wywikłać z sytuacji. Nie oczekiwał tej jawnej wrogości. Ale 
na razie ma się jeszcze na baczności; z pewnością nagadał mu ktoś owych idiotyzmów o 
strzałach w plecy.
Tjaden, poruszony pytaniem o rowie strzeleckim, staje się nawet dowcipny.
- Nie, tam tyś był sam.
Teraz Himmelstoss kipi i przelewa się, poza brzegi. Lecz Tjaden uprzedza go szybko. 
Musi pozbyć się swej sentencji.
- Czym jesteś, pragnąłbyś wiedzieć? Jesteś świntuch, ot, czym jesteś! To już dawno 
chciałem ci powiedzieć przy sposobności. - Satysfakcja, tłumiona przez wiele miesięcy, 
błyszczy mu w świecących świńskich oczkach, kiedy na cały głos wrzeszczy słowo: 
świntuch.
Ale Himmelstoss jest teraz rozpętany:
- Czego się tobie zachciewa, ty gnojku, ty zafajdany torfiarzu? Powstać na baczność, 
kiedy mówi z wami przełożony!
Tjaden macha wspaniale łapskiem.
- Spocząć, Himmelstoss. W tył zwrot!
Himmelstoss jest oszalałym regulaminem ćwiczebnym. Cesarz nie mógłby być 
bardziej obrażony od niego.
- Tjaden, rozkazuję wam służbowo: powstać! - ryczy.
- Co jeszcze? - zapytuje Tjaden.
- Spełnicie mój rozkaz czy nie?
Tjaden, niedbały i reasumujący, odpowiada, nie wiedząc o tym, znaną klasyczną 
cytatą*[* Z Götza von Bertichingen, odnosząca się do czterech liter.]. Jednocześnie 
przewietrza sobie siedzenie. Himmelrtoss oddala się galopem.
- Pójdziecie pod sąd wojenny! Widzimy, jak mknie w kierunku kancelarii.
Haie i Tjaden stanowią jeden potężny ryk śmiechu dwóch kopaczy torfu. Haie śmieje 
się tak, iż po chwili zwichnął sobie szczękę i nagle stoi bezradnie z rozwartą gębą. Albert 
musi mu ją dopiero zmontować uderzeniem pięści.
- Jeśli cię zamelduje, może źle się skończyć. - Kat jest zatroskany.
- Czy myślisz, że to zrobi? - pyta Tjaden.
- Na pewno - powiadam.
- Dostaniesz co najmniej pięć dni ciężkiej paki - oświadcza Kat. To nie wyprowadza 
Tjadena z równowagi.
- Pięć dni paki to pięć dni spokoju.
- A jeśli dostaniesz twierdzę? - bada drobiazgowy Müller.
- To wojna na ten czas skończy się dla mnie.
Tjaden jest w czepku urodzony. Dla niego nie ma frasunków. Oddala się wraz z 
Haiem i Leerem, aby nie znaleziono go podczas pierwszej burzy.
Müller jeszcze nie wyczerpał swego tematu. Tym razem kolej znów przypada na 
Kroppa.
- Albercie, gdybyś faktycznie wrócił do domu, cóż byś takiego robił?
Kropp jest obecnie nasycony i przeto bardziej ustępliwy.
- Ilu nas zostałoby właściwie w naszej klasie?
Liczymy: z dwudziestu - siedmiu nie żyje, czterech rannych, jeden w domu 
obłąkanych. A zatem zebrałoby się co najwyżej dwunastu.
- Trzech z nich jest porucznikami - powiada Müller.
- Czy sądzisz, że daliby się besztać Kantorkowi? Nie sądzimy, my także nie dalibyśmy 
się już łajać.
- Jakież jest właściwie twoje mniemanie o troistej akcji dramatycznej w Wilhelmie 
Tellul - przypomina sobie nagle Kropp i ryczy ze śmiechu.
- Jakie były cele getyńskiego związku poetów? - bada także Müller, nagle wielce 
surowy.
- Ile dzieci miał Karol Śmiały? - odpowiadam spokojnie.
- Do niczego w życiu nie dojdziecie, Bäumer - kwaknął Müller.
- Kiedy rozegrała się bitwa pod Zamą? - pragnie dowiedzieć się Kropp.
- Wam brak moralnej powagi, Kropp, siadajcie, trzy minus. - Czynię niechętny gest.
- Jakie zadania uznał Likurg za najważniejsze w państwie? - mamroce Müller i zdaje 
się poprawiać binokle.
- Czy powinniśmy mówić: my, Niemce, obawiamy się Boga, poza tym nikogo na 
świecie, czy też my, Niemcy? - wyrażam wątpliwość.
- Ilu mieszkańców ma Melbourne? - świergocąc, odpowiada Müller.
- Jakże więc zamierzacie dojść do czegokolwiek w życiu, jeśli tego nawet nie wiecie? 
- zapytuję oburzony Alberta.
- Co pojmuje się pod słowem kohezja? - wyciąga on teraz najgrubszy atut.
O tych wszystkich rupieciach nie wiemy już zbyt wiele. Nie przydały się nam one też 
na nic. Ale nikt z nas nie nauczył się w szkole, jak podczas deszczu i nawałnicy zapala się 
papierosa, jak z mokrego drewna rozpala się ogień - lub że bagnet najlepiej wbić w brzuch, 
gdyż tam nie zacina się jak pomiędzy żebrami.
Müller powiada zamyślony:
- Cóż poradzimy. I tak będziemy musieli wrócić do ławy szkolnej.
Uważam to za wykluczone.
- Może uda się nam uzyskać maturę wojenną.
- Do tego będziesz musiał się przygotować. A jeśli już zdasz, co wtedy? Być 
studentem to niewiele lepiej. Jeśli nie masz pieniędzy, i tak musisz harować.
- Zawsze trochę lepiej. Zresztą wszystko, co ci pakują do łba, to bzdury.
- Jakżeż można to brać na serio, kiedy było się tu na froncie. - Kropp trafia w sedno 
naszego przekonania.
- Ale musisz mieć przecież jaki zawód - oponuje Müller, jak gdyby był Kantorkiem 
we własnej osobie.
Albert czyści sobie paznokcie nożem. Jesteśmy zdumieni tym wykwintnisiostwem. 
Ale jest to tylko zaduma. Odsuwa na bok nóż i oświadcza:
- Właśnie. Kat i Detering, i Haie na nowo powrócą do swego zawodu, gdyż mieli go 
już przedtem. Himmelstoss także. My nie mieliśmy żadnego. Jakże też mamy po tym tutaj - 
czyni gest w kierunku frontu - przywyknąć do którego.
- Należałoby być rentieren! i potem móc zupełnie samemu mieszkać w lesie - 
powiadam, lecz zaraz wstydzę się tej manii wielkości.
- Więc co się stanie, gdy powrócimy? - rozważa Müller, i nawet on jest 
skonsternowany.
Kropp wzrusza ramionami.
- Nie wiem. Naprzód bądźmy już w domu, a wtedy jakoś się to okaże.
Właściwie wszyscy jesteśmy bezradni.
-1 cóż takiego można by przedsięwziąć? - pytam.
- Nie mam na nic ochoty - odpowiada Kropp ze znużeniem. - Któregoś dnia i tak 
jestem trup, no i cóż takiego? Nie wierzę w ogóle, że powrócimy.
- Jeśli myślę o tym, Albercie - mówię po chwili i przewracam się na wznak - to 
chciałbym, gdy słyszę słowo pokój, i gdyby tak było rzeczywiście, uczynić coś nie do 
pomyślenia, tak mi to uderza do głowy. Coś, wiesz, co byłoby godne tego, że tutaj człowiek 
tarzał się w błocku. Tylko że nic takiego nie mogę sobie wyobrazić. Co widzę możliwego, to 
całe zabelfrowanie, składające się z zawodu i studiów, i pensji, i tak dalej, od tego chce mi się 
rzygać, gdyż to było przecież od niepamiętnych już czasów i jest odrażające. Nie znajduję 
niczego, niczego nie znajduję, Albercie. - Naraz wszystko wydaje mi się beznadziejne i 
rozpaczliwe.
Kropp także rozmyśla o tym.
- W ogóle niełatwo to będzie z nami wszystkimi. Czy ci tam w domu właściwie nie 
robią sobie niekiedy frasunku z tego powodu? Dwa lata strzelania i granatów ręcznych, tego 
przecież nie można ściągnąć potem jak pończochy.
Zgodni jesteśmy co do tego, iż każdemu dzieje się podobnie, nie tylko nam tutaj; 
wszędzie, każdemu, kto jest w tym samym położeniu, jednemu bardziej, innemu mniej. Jest to 
wspólny los naszego pokolenia.
Albert wypowiada to:
- Wojna zepsuła nas do wszystkiego.
Ma słuszność. My nie jesteśmy już młodzieżą. Nie pragniemy już zdobyć świata 
szturmem. Jesteśmy uciekinierami. Uciekamy sami przed sobą. Przed naszym życiem. 
Mieliśmy osiemnaście lat i rozpoczęliśmy miłować świat i istnienie; musieliśmy strzelać do 
tego. Pierwszy granat, który padł, trafił w nasze serce. Jesteśmy odcięci od tego, co czynne, 
od dążenia, od postępu. Nie wierzymy już w to wszystko; wierzymy w wojnę.
Kancelaria ożywia się. Himmelstoss zaalarmował ją widocznie. Na przedzie kolumny 
kłusuje gruby feldfebel. Śmieszne, iż wszyscy prawie zawodowi feldfeble są grubi.
Za nim kroczy żądny zemsty Himmelstoss. Buty jego świecą w słońcu.
Powstajemy. Grubas wysapuje:
- Gdzie jest Tjaden?
Naturalnie nikt nie wie. Himmelstoss błyska ku nam ze złością.
- Z pewnością wiecie. Nie chcecie tylko powiedzieć. Ale ja was oduczę zapominać 
języka w gębie.
Grubas, szukając, ogląda się wokoło: nigdzie niepodobna dostrzec Tjadena. Próbuje w 
odmienny sposób:
- Za dziesięć minut Tjaden ma się zameldować w kancelarii. To rzekłszy, oddala się, 
ciągnąc za sobą w ślad Himmelstossa.
- Mam przeczucie, że przy najbliższym sypaniu szańców zwój druciany padnie na 
nogi Himmelstossa - mówi Kropp.
- Jeszcze byczo z nim się zabawimy - śmieje się Müller. To oto jest teraz naszą 
ambicją - pognębić listonosza. Idę do baraku i powiadam Tjadenowi, aby zwiał.
Później zmieniamy nasze miejsce i kładziemy się z powrotem, by grać w karty. Gdyż 
to umiemy: grać w karty, kląć i prowadzić wojnę. Niezbyt to wiele, jak na dwadzieścia lat - za 
wiele, jak na dwadzieścia lat.
Po półgodzinie na nowo obok nas pojawia się Himmelstoss. Nikt nie zwraca nań 
uwagi. Pyta o Tjadena. Wzruszamy ramionami.
- Powinniście go przecież poszukać - upiera się.
- Jak to wy? - dowiaduje się Kropp.
- No ty, oni tutaj.
- Chciałbym prosić pana nie tykać nas - powiada Kropp jak jaki pułkownik.
Himmelstoss jakby spadł z obłoków.
- Któż was tyka? - Pan!
- Ja?
- Tak.
Kotłuje się w nim. Zezuje podejrzliwie ku Kroppowi, gdyż nie ma pojęcia, co ten ma 
na myśli. Bądź co bądź, niezupełnie ufa sobie na tym punkcie i robi pojednawczy krok.
- Czyście go czasem nie odnaleźli? Kropp kładzie się w trawę i mówi:
- Czy pan był już kiedy na froncie?
- To całkiem was nie obchodzi - oświadcza kategorycznie Himmelstoss. - Żądam 
odpowiedzi.
- Dobra - odpowiada Kropp i powstaje. - Spójrz no pan tam, gdzie tkwią te małe 
obłoczki. To szrapnele. Tam byliśmy wczoraj. Pięciu zabitych, ośmiu rannych. Przy tym była 
to jeszcze frajda w gruncie rzeczy. Kiedy niezadługo znów pójdziemy na linię, szeregowcy 
przedtem, zanim umrą, wystąpią przed front, staną na baczność przed panem i spytają 
sznytowo: Proszę o pozwolenie na zwianie. Proszę o pozwolenie na zwianie bezpowrotne! 
Myśmy tylko czekali na takich facetów jak pan.
Siada z powrotem, a Himmelstoss niknie jak kometa.
- Trzy dni paki - przypuszcza Kat.
- Następnym razem na mnie kolej - mówię do Alberta.
Ale to już koniec. Zamiast tego, wieczorem, podczas apelu, odbywa się badanie. W 
kancelarii siedzi nasz porucznik Bertinck i każe wzywać jednego po drugim. Ja także zjawić 
się muszę jako świadek. Wyjaśniam, czemu Tjaden się zbuntował. Historia o zapaskudzonym 
prześcieradle czyni wrażenie. Posyła po Himmelstossa i ja powtarzam moje zeznania.
- Czy to się zgadza? - pyta Bertinck Himmelstossa.
Wije się jak węgorz, ale w końcu musi przyznać, kiedy Kropp utrzymuje to samo.
- Dlaczego wówczas nikt nie stawił się do raportu? - pyta Bertinck.
Milczymy. Przecież on wie sam, jaki sens mają w wojsku skargi na tego rodzaju 
drobnostki. Czy w ogóle dopuszczalne są w wojsku skargi? Sam zdaje sobie z tego sprawą i 
karci przede wszystkim Himmelstossa, tłumacząc mu energicznie, że front to nie koszary. 
Potem przychodzi kolej na Tjadena, który musi wysłuchać kazania i dostaje trzy dni aresztu. 
Mrugając, Bertinck ogłasza wyrok dla Kroppa, jeden dzień aresztu.
- Nie może być inaczej - mówi doń ze współczuciem. Mądry gość.
Areszt jest przyjemny. Paka mieści się w dawnym kurniku. Obaj mogą przyjmować 
gości, wiemy już, jak sobie poradzić. Ciężki areszt byłby w piwnicy. Dawniej przywiązywano 
nas również do drzewa, teraz jest to wzbronione. Niekiedy traktowani jesteśmy zgoła jak 
ludzie.
Po godzinie, gdy Tjaden i Kropp siedzą za siatką drucianą, składamy im wizytę. 
Tjaden wita nas, piejąc jak kogut. Gramy w skata do późnej nocy. Wygrywa, oczywiście, ta 
głupia morda Tjaden.
Krótko przed wyruszeniem pyta mnie Kat:
- Jak się zapatrujesz na pieczoną gęś?
- Owszem - odpowiadam.
Wdrapujemy się na wóz z amunicją. Jazda kosztuje dwa papierosy. Kat dokładnie 
pamięta miejsce. Stajnia należy do sztabu pułkowego. Ja mam przynieść gęś, dostaję 
instrukcję. Stajnia znajduje się za murem, zamknięta jest tylko na kołek.
Stawiam nogę na rękach Kata i przełażę przez mur. Kat stoi tymczasem na czatach.
Czekam kilka chwil, aż się oczy przyzwyczają do ciemności. Dostrzegam wreszcie 
stajnię. Podkradam się cichaczem, po omacku natrafiam na kołek, wyciągam go i otwieram 
drzwi. Rozróżniam dwie białe plamy. Dwie gęsi, to gorzej. Gdy się łapie jedną, druga 
wrzeszczy. A więc od razu obie, tylko szybko. Rzucani się ku nim. Jedną chwytam od razu, 
drugą w chwilę później. Jak szalony tłukę główkami o ścianę, żeby je ogłuszyć. Ale 
widocznie nie mam tyle siły, ile trzeba. Bestie wrzeszczą i biją skrzydłami. Walczę 
zapamiętale, ale psiakrew - ile siły ma taka gęś! Wydzierają się tak gwałtownie, że ledwo się 
mogę utrzymać na nogach. Szkaradnie wyglądają w mroku te białe gałgany, skrzydła urosły 
mi u ramion, lękam się chwilami, że mnie uniosą w górę, jak gdybym miał w nogach dwa 
balony na uwięzi.
Zaczyna się wrzask; jedna gęś łyknęła trochę powietrza: gra jej teraz w gardzieli, 
jakby dzwonił budzik. Nim się zorientowałem, coś nadbiega, powala mnie silne uderzenie, 
leżę na ziemi i słyszę wściekłe warczenie. Pies. Oglądam się i widzę, że pies gotuje się, aby 
mi skoczyć do gardła. Natychmiast wyciągam się cicho i przede wszystkim wciskam 
podbródek do kołnierza.
To dog. Upływa cała wieczność, zanim odsunął łeb i usiadł przy mnie. Gdy chcę się 
poruszyć, dog zaczyna warczeć. Zastanawiam się. Jedyne, co mogę uczynić, to wyciągnąć 
mały rewolwer. Za wszelką cenę muszę się stąd wydostać, zanim ludzie nadejdą. Powolutku 
wysuwam rękę.
Zdaje mi się, że trwa to godziny. Za każdym razem - ostrożny ruch i groźne 
warczenie. Leżę cicho - potem na nowo próbuję. Gdy mam już rewolwer w dłoni, ręka 
zaczyna mi drżeć. Przyciskam ją do ziemi i kombinuję: trzeba podnieść rewolwer, wystrzelić, 
zanim pies się spostrzeże i - wiać.
Powoli nabieram powietrza w płuca i uspokajam się. Wstrzymując oddech, podnoszę 
rewolwer. Rozlega się huk, pies, skowycząc, odskakuje, już jestem u wyjścia i nagle 
przewracam się o jedną ze zbiegłych gęsi. Szybko łapię ją w biegu, jednym podrzutem 
przeprawiam na drugą stronę i sam co prędzej wdrapuję się na mur.
Jeszcze nie zdążyłem przeleźć, a tu bryś, ocknąwszy się z oszołomienia, podskakuje 
ku mnie. Bez zastanowienia rzucam się z muru. Dziesięć kroków dalej stoi Kat z gęsią w 
ręku. Ujrzawszy mnie, daje drapaka, a ja za nim.
Wreszcie można się wysapać. Gęś już nie żyje. Kat uporał się w jednej chwili. 
Postanawiamy ją natychmiast upiec, aby zatrzeć za sobą ślady. Przynoszę z baraku garnki i 
drwa, zakradamy się do pustej szopy, którą wyszukaliśmy sobie dla tego rodzaju celów. 
Starannie zasłaniamy jedyny otwór okienny. Jest tu niby-kuchenka - na cegłach leży żelazna 
płyta. Rozniecamy ogień. Kat skubie gęś i patroszy ją. Pióra skrupulatnie odkładamy na bok. 
Będą z nich dwa morowe jaśki z napisem: „Słodkiego wypoczynku pod ogniem 
huraganowym!” Ogień artylerii bzyka naokoło naszego schroniska. Odblaski migoczą na 
naszych twarzach. Cienie tańczą na ścianach. Chwilami rozlega się głuchy huk, cała szopa 
chwieje się w posadach. Bomby z samolotów. Naraz słyszymy głuche krzyki. Zapewne trafiły 
w któryś barak.
Samoloty furkoczą, wzmaga się terkot karabinów maszynowych. Ale żadne światełko 
nie zdradza naszej obecności.
Tak więc siedzimy naprzeciw siebie, Kat i ja, dwaj żołnierze w zniszczonych 
kurtkach, i późno w nocy pieczemy gęś. Rozmawiamy niewiele, ale zwracamy się do siebie z 
bardziej czułą delikatnością niż para zakochanych, jesteśmy ludźmi, dwiema nikłymi 
iskierkami życia, na zewnątrz jest noc i koło śmierci. Siedzimy u brzegu tego koła, narażeni 
na niebezpieczeństwo, chociaż ukryci, tłuszcz kapie nam na ręce, jesteśmy sobie bliscy, nasze 
serca czują się wzajemnie i godzina ta jest jak przestrzeń: migają tu i ówdzie światła i cienie 
uczuć, oblane łagodnym blaskiem. Co on wie o mnie, co ja wiem o nim - dawniej żadna z 
jego myśli nie była podobna do moich - a teraz siedzimy tu nad gęsią i czujemy nawzajem 
nasze istnienia i tak sobie bliscy jesteśmy, że nie można tego wypowiedzieć.
Pieczenie gęsi trwa długo, nawet gdy jest młoda i tłusta. Kucharzymy na zmianę. 
Jeden polewa, drugi śpi. Powoli rozchodzi się po szopie cudny zapach.
Zgiełk z zewnątrz staje się nieprzerwaną taśmą, staje się snem, który jednak 
niezupełnie zatracił pamięć. Widzę w półśnie, jak Kat podnosi i opuszcza łyżkę, miłuję go, 
jego ramiona, jego kanciastą zgarbioną postać - i w tejże chwili widzę za nim lasy i gwiazdy i 
głos dobrotliwy szepcze mi coś, te słowa uspokajają mnie - uspokajają mnie - żołnierza, 
małego żołnierzyka, w wielkich butach, obładowanego ładownicami i chlebakiem, żołnierza, 
który idzie szosą pod wysokim niebem, który prędko zapomina i tylko z rzadka jest jeszcze 
smutny, który wciąż idzie naprzód pod wysokim niebem nocy.
Mały żołnierzyk i głos dobrotliwy, a gdyby go kto pogłaskał po głowie - już by tego 
nie zrozumiał ten żołnierz w wielkich butach, ten żołnierz z zamulonym sercem, ten żołnierz, 
który maszeruje, bo ma na nogach buty, który wszystkiego zapomniał prócz maszerowania. 
Czy na widnokręgu nie rosną kwiaty i nie otwiera się krajobraz, tak cichy, tak cichy, że na 
płacz się zbiera żołnierzowi? Czy nie ma tam obrazów, których nie zapomniał, bo nigdy ich 
nie posiadał, obrazów bałamutnych, ale dla niego na zawsze straconych? Czy nie stoi tam 
jego dwadzieścia lat?
Co to, czy twarz moja jest mokra? Gdzie ja jestem? Kat stoi przede mną, jego 
ogromny zgarbiony cień pada na mnie jak ojczyzna. Mówi cicho, uśmiecha się i znowu wraca 
do ogniska.
Po chwili odzywa się:
- Gotowe.
- Dobrze.
Otrząsam się. Pośrodku szopy lśni brązowa pieczeń. Dobywamy naszych składanych 
widelców i kozików i odrzynamy sobie po ćwiartce.
Zajadamy to z komiśniakiem, zanurzanym w sosie. Jemy powoli, delektując się 
każdym kąskiem.
- Kat, smakuje ci?
- Nadzwyczajnie! A tobie?
- Nadzwyczajnie.
Jesteśmy braćmi, częstujemy się nawzajem najlepszymi kąskami. Po uczcie ja 
zapalam papierosa, Kat cygaro. Zostało nam jeszcze sporo gęsiny.
- Jak myślisz, Kat, może by tak zanieść kawałek Kroppowi i Tjadenowi?
- Masz rację.
Odrzynamy porcję mięsa i zawijamy ją starannie w gazetę. Resztę zamierzamy 
zanieść do naszego baraku. Ale Kat śmieje się tylko i powiada:
- Tjaden.
Ano tak, to prawda, musimy mu wszystko zanieść. Idziemy więc do kurnika, aby ich 
obudzić. Uprzednio schowaliśmy starannie piórka.
Kropp i Tjaden biorą nas z początku za fatamorganę. Po chwili trzeszczą już ich 
jadaczki. Tjaden trzyma udko oburącz niby harmonijkę i żuje smacznie. Pije tłuszcz z garnka 
i mlaszcze:
- Nigdy warn tego nie zapomnę.
Wracamy do baraku. Nade mną jest znowu wysokie niebo, gwiazdy i brzask. Idę pod 
niebem o świcie - żołnierzyk w wielkich butach z pełnym żołądkiem - a obok mnie, zgarbiony 
i kanciasty, kroczy Kat, mój towarzysz.
O szarej godzinie zarysy baraku nasuwają się na nas jak czarny dobry sen.
VI
Przebąkuje się o jakiejś ofensywie. Dwa dni wcześniej niż zazwyczaj udajemy się na 
front. Po drodze mijamy rozbitą pociskami szkołę. Stercząc do góry wzdłuż przedniej jej 
ściany, stoi podwójny, wysoki mur nowych zupełnie, jasnych, nie polerowanych trumien. 
Pachną jeszcze żywicą i świerkami, i borem. Jest ich najmniej sto.
- Ach, jakżeż pieczołowicie przygotowano ofensywę - powiada Müller ze 
zdumieniem.
- To dla nas - zajadle mówi Detering.
- Nie gadaj bzdur - beszta go Kat.
- Bądź rad, jeśli i tak dostaniesz jeszcze trumnę - szyderczo śmieje się Tjaden. - 
Uważaj tylko, żeby tobie nie dopasowali jeszcze płachty płóciennej, odpowiedniej dla takiej 
lali dla celowania jak ty.
Także inni robili kawały, niesamowite kawały, cóż innego nam pozostawało? Trumny 
są przecie istotnie dla nas. W takich sprawach organizacja jest bez zarzutu.
Zewsząd na przedniej linii kipi. Przez pierwszą noc usiłujemy się zorientować. Jako że 
dość jest cicho, chcąc nie chcąc, słyszymy, jak toczą się poza frontem transporty przeciwnika, 
bezustannie, aż do zmierzchu. Kat powiada, że nie suną one z powrotem, lecz przywożą 
oddziały wojsk, amunicję, działa.
Angielska artyleria jest wzmocniona, to słyszymy od razu. Na prawo od folwarku 
stoją co najmniej cztery nowe baterie 20,5, a za pniami topoli są utwierdzone miotacze min. 
Poza tym nadeszła pewna ilość tych malutkich francuskich bestii z zapalnikami 
wybuchowymi.
Jesteśmy przygnębieni. W dwie godziny potem, jak zajęliśmy okopy, nasza własna 
artyleria strzela do naszego rowu. To po raz trzeci w ciągu czterech tygodni. Gdybyż to była 
jeszcze omyłka w celowaniu, nikt by nic nie powiedział, ale to wskutek tego, iż lufy zbyt są 
wyślizgane, sypią pociskami aż po nasz odcinek, tak niepewne bywają często wystrzały.
Tej nocy mamy przez to dwóch rannych.
Front jest klatką, w której nerwowo trzeba czekać na to, co się stanie. Spoczywamy 
pod kratą łuków zataczanych przez granaty i żyjemy w napięciu niepewności. Ponad nami 
waha się przypadek. Gdy nadlatuje pocisk, mogę się skulić, to wszystko; nie mogę wiedzieć 
na pewno, gdzie padnie, ani wpłynąć nań.
Ten to przypadek czyni nas obojętnymi. Przed kilkoma miesiącami siedziałem w 
jednym z okopów i grałem w skata; po pewnym czasie wstałem i poszedłem odwiedzić 
znajomych w innym okopie. Kiedym powracał, z pierwszego rowu niczego już niepodobna 
było dojrzeć, był stratowany przez ciężki pocisk. Poszedłem na powrót do drugiego i dotarłem 
akurat na czas, by dopomóc w odgrzebywaniu go. Tymczasem został zasypany.
Równie przypadkowo będę trafiony lub pozostanę przy życiu. W doskonale 
zabezpieczonym rowie mogłem być zgnieciony na miazgę, a na polu pod gołym niebem nie 
zadraśnięty znieść dziesięć godzin huraganowego ognia. Każdy żołnierz pozostaje przy życiu 
tylko przez tysiąc przypadków. I każdy żołnierz wierzy w przypadek i ufa mu.
Musimy zważać na nasz chleb. Szczury rozmnożyły się bardzo w ostatnim czasie, od 
kiedy okopy niezupełnie już są w porządku. Detering twierdzi, iż to najpewniejsza oznaka 
nadchodzącego niebezpieczeństwa.
Szczury tutaj są szczególnie obrzydliwe, gdyż są tak wielkie. Jest to ten gatunek, który 
zwie się trupimi szczurami. Mają ohydne, złowrogie, nagie mordy i człowiekowi zrobić się 
może słabo, kiedy widzi ich długie, gołe ogony.
Wydają się wielce głodne. U wszystkich prawie żarłocznie napoczęły chleb. Kropp 
trzyma go pod głową, zawinąwszy solidnie w płócienną płachtę, nie może jednak sypiać, 
gdyż biegają mu po twarzy, aby dostać się do niego. Detering chciał być cwany; umocował na 
suficie cienki drut i bochen swój zawiesił na nim. Gdy w nocy zapalił lampkę kieszonkową, 
ujrzał, jak drut chwieje się tam i na powrót. Na chlebie jeździł trusty szczur.
Wreszcie kładziemy temu kres. Kawały chleba, nadgryzione przez zwierzęta, 
wykroiliśmy starannie; oczywista, wyrzucić chleba nie możemy żadną miarą, gdyż inaczej nie 
mielibyśmy jutro nic do jedzenia. Wycięte płaskie kawały kładziemy w kupę pośrodku na 
ziemi. Każdy wyciąga swą łopatę i kładzie się gotów do uderzenia. Detering, Kropp i Kat 
trzymają w pogotowiu lampki kieszonkowe.
Po kilku minutach słyszymy pierwszy tupot i szarganie. Wzmaga się, teraz jest to 
wiele drobnych nóg i oto rozbłyskują lampki, i wszyscy jak jeden mąż uderzają w czarne 
kłębowisko, które rozpryskuje się z sykiem. Powodzenie jest należyte. Łopatami przerzucamy 
poćwiartowane szczury ponad brzeg rowu i znów się zaczajamy.
Polowanie udaje się nam jeszcze kilkakrotnie. Później zwierzęta zmiarkowały coś czy 
też zwąchały krew. Nie zjawiają się już. Mimo to resztka chleba na ziemi została przez nie 
nazajutrz sprzątnięta.
W sąsiednim odcinku napadły znienacka na dwa wielkie koty i psa, zagryzły je i w 
części pożarły.
Nazajutrz pojawia się holenderski ser. Każdy dostaje niemal ćwierć sera. Częściowo 
jest to pomyślne, gdyż ser holenderski jest smaczny - a częściowo fatalne, gdyż te grube 
czerwone kule były dla nas dotychczas zawsze oznaką obrzydłej zawieruchy. Przeczucie 
nasze wzmaga się, kiedy ponadto wydzielają wódkę. Na razie pijemy ją, ale jest nam przy 
tym niewesoło.
Przez cały dzień strzelamy o zakład do szczurów i łazimy jak błędni. Coraz obfitsza 
jest ilość nabojów i zapas granatów. Bagnety sami przepatrujemy. Dają bowiem takie, które 
po tępej stronie służyć mogą jednocześnie jako piły. Jeśli tamci po drugiej stronie złapią kogo 
z tym, bez ratunku zostanie zakatrupiony. W sąsiednim odcinku odnaleźliśmy kamratów, 
którym za pomocą tych sztyletów obcięto nosy i wykłuto oczy, po czym wypełniono im usta i 
nosy wiórami i w ten sposób uduszono.
Niektórzy rekruci mają jeszcze bagnety tego rodzaju; odbieramy je i zaopatrujemy ich 
w inne.
Bagnet wprawdzie utracił coś niecoś ze swego znaczenia. Podczas wypadu bywa 
obecnie modne atakowanie wyłącznie za pomocą granatów ręcznych i łopat. Wyostrzona 
łopata jest lżejszą i wszechstronniejszą bronią, można ją nie tylko wbić komuś pod brodę, lecz 
przede wszystkim walić nią, ma to więcej rozmachu, szczególnie kiedy na ukos trafi się 
pomiędzy bark a szyję, z łatwością przecina się w poprzek aż po piersi. Bagnet w pchnięciu 
często utkwi, wtedy trzeba dopiero silnie tamtego kopnąć w brzuch, aby go wydostać, a 
tymczasem samemu z łatwością można co oberwać. W dodatku niekiedy odłamuje się przy 
tym.
W nocy trąbieniem sygnalizują gaz. Oczekujemy ataku i leżymy, przysposobieni, w 
maskach, gotowi zerwać się, jak tylko wyłoni się pierwszy cień.
Świt szarzeje, nie wydarza się nic. Tylko wciąż to szarpiące nerwy toczenie się tam w 
oddali, pociągi, pociągi, auta ciężarowe, auta ciężarowe, cóż oni tam koncentrują takiego? 
Nasza artyleria bezustannie zieje ogniem na tamtą stronę, ale to nie ustaje, nie ustaje.
Mamy twarze zmęczone i patrząc wzajem, mijamy się wzrokiem.
- Będzie tak, jak nad Sommą, mieliśmy wtedy przez siedem dni i nocy ogień 
huraganowy - mówi posępnie Kat. Zatracił wszelki dowcip od czasu, kiedy tu jesteśmy, a to 
zły znak, gdyż Kat to stary wycirus frontowy, który ma nosa.
Tylko Tjadenowi sprawiają uciechę porządne porcje oraz rum; sądzi nawet, iż całkiem 
zwyczajnie powrócimy w zupełnym spokoju, że nic najzupełniej się nie stanie.
Zda się, jakby tak było istotnie. Mija dzień po dniu. Nocą siedzę w dziurze na 
posterunku, nasłuchując. Nade mną wzbijają się rakiety i fajerwerki i opadają. Jestem 
ostrożny i napięty oczekiwaniem, serce moje stuka. Znowu wzrok mój spoczywa na zegarku 
ze świecącym cyferblatem; wskazówka nie chce się posunąć. Sen przymyka mi powieki, 
poruszam palcami nóg w butach, by się otrzeźwić. Nie dzieje się nic, póki nie zostaję 
zluzowany - tylko wciąż to huczące toczenie się po tamtej stronie. Stopniowo uspokajamy się 
i bez przerwy gramy w skata i w durnia. Może będziemy mieć szczęście.
Niebo w ciągu dnia pełne jest balonów na uwięzi. Opowiada się, iż po tamtej stronie 
obecnie wprowadzone zostaną tanki i lotnicy, napastujący piechotę podczas ataku. To 
jednakże zajmuje nas mniej od tego, co się gada o nowych miotaczach płomieni.
Budzimy się pośrodku nocy. Ziemia drży. Ostry ogień huczy ponad nami. Wtulamy 
się w kąty. Udaje się nam rozróżniać pociski wszelkiego kalibru. Każdy chwyta za swe rzeczy 
i upewnia się co chwila na nowo, iż są na miejscu. Okop trzęsie się, noc jest wyciem i 
błyskaniem. Oglądamy się przy tym świetle, trwającym sekundę, i z bladymi twarzami i 
zaciśniętymi wargami potrząsamy głowami.
Każdy z nas odczuwa, jak ciężkie pociski porywają ze sobą belki ochronne rowu, jak 
ryją się poprzez stok i strzępią najbardziej do góry wysunięte bryły betonu. Kiedy strzał utkwi 
w rowie, czujemy głuchsze szalone uderzenie, które przypomina cios łapą wściekle 
prychającego drapieżcy. Rankiem kilku rekrutów zzieleniało już i rzygają. Zbyt są jeszcze 
niedoświadczeni.
Z wolna do lochu sączy się obrzydliwe szare światło i bardziej sine staje się błyskanie 
uderzających pocisków. Jest już ranek. Teraz wybuchające miny mieszają się z ogniem 
artylerii. To najbardziej obłąkany wstrząs ze wszystkich, jakie istnieją. Gdzie one koszą, tam 
jest zbiorowa mogiła.
Luzujące oddziały wychodzą z okopów, obserwatorzy wpadają, zataczając się, 
obryzgani kawałami błota, drżą. Jeden kładzie się, milcząc, do kąta i je, inny zaś, rezerwista z 
pospolitego ruszenia, łka; dwukrotnie przeleciał ponad skraj ochronny okopu, uniesiony przez 
pęd powietrzny eksplozji, nie zadraśnięty, tylko ze wstrząsem nerwów.
Rekruci zerkają w jego stronę. Coś takiego zaraża szybko, musimy uważać, już 
niektóre wargi poczynają drgać. Dobrze, że nadchodzi dzień; być może atak nastąpi przed 
południem.
Ogień nie słabnie. Szaleje także za nami. Jak okiem sięgnąć tryskają fontanny błota i 
żelaza. Pod ogniem dział leży szeroki krąg.
Atak nie następuje, ale pociski nie przestają ryć. Z wolna głuchniemy. Nikt już prawie 
nie mówi. I tak nie można się zrozumieć.
Okop nasz jest prawie zniesiony. W wielu miejscach sięga jeszcze tylko pół metra, jest 
przebity dziurami, lejami i zwałami ziemi. Tuż przed naszą sztolnią pęka granat. Natychmiast 
się ściemnia. Jesteśmy zasypani i musimy się odkopywać. Po godzinie wejście znów jest 
oswobodzone, a my jesteśmy trochę bardziej opanowani, gdyż mieliśmy robotę.
Dowódca naszej kompanii wczołguje się do nas i oznajmia, że dwa szańce zostały 
zniszczone. Rekruci uspokajają się, gdy go spostrzegają. Mówi, iż dziś wieczór obiecano 
przedostać się do nas z jedzeniem.
To brzmi pocieszająco. Nikt nie pomyślał o tym z wyjątkiem Tjadena. A więc znów 
przychodzi coś zewnątrz; skoro ma być przywiezione jedzenie, nie zanosi się chyba na nic tak 
złego, myślą rekruci. Nie przeczymy im, wiemy, iż jedzenie równie jest ważne jak amunicja, i 
tylko dlatego sieje sprowadza.
Ale to się nie udaje. Druga sztafeta wybiera się w drogę. I ona powraca. Wreszcie Kat 
bierze udział, i nawet on pojawia się z powrotem, nic nie wskórawszy. Nikt nie zdoła się 
przedostać, nie ma tak ostrożnych skoków zajęczych, które mogłyby się przedrzeć przez ten 
ogień.
Zaciskamy bardziej jeszcze nasze rzemienne paski i każdy kęs żujemy trzy razy 
dłużej. Ale i to nie wystarcza, czujemy przeklętą czczość. Zachowuję sobie przylepkę od 
chleba, wyjadam miękisz, skórka pozostaje w chlebaku, od czasu do czasu nadgryzam ją.
Noc jest nie do zniesienia. Nie możemy zasnąć, wlepiamy wzrok przed siebie i 
zapadamy w półsen. Tjaden żałuje, iż roztrwoniliśmy dla szczurów nasze nadjedzone pajdy 
chleba. Powinniśmy je byli zachować bez wahania. Obecnie każdy zjadłby je chętnie. Brak 
nam także wody, ale o to niniejsza.
Nad ranem, kiedy jest jeszcze ciemno, wynika zamieszanie. Przez wejście wpada 
gromada uciekających szczurów i gna w górę po ścianach. Lampki kieszonkowe oświetlająto 
zamieszanie. Wszyscy krzyczą, klną i wymierzają ciosy. To wybuch wściekłości i rozpaczy 
wielu godzin, który się wyładowuje. Twarze wykrzywione są grymasem, ramiona uderzają, 
zwierzęta piszczą, coś pada ciężko; zaprzestajemy, niewiele brakowało, a jeden rzuciłby się 
na drugiego.
Wybuch wyczerpał nas. Leżymy i znów czekamy. To cud, że nasz okop nie ma 
jeszcze strat. To jeden z niewielu głębokich chodników, które się dotąd zachowały.
Wpełza jakiś podoficer; przynosi chleb. Jednak udało się trzem przedrzeć nocą i 
zaopatrzyć nas w trochę prowiantu. Opowiedzieli, iż ogień o nie zmniejszonej mocy sięga aż 
po pozycje artylerii. Jest to, ich zdaniem, zagadka, skąd tamci biorą tyle dział.
Musimy czekać, czekać. W południe wydarza się to, czego się spodziewałem. Jeden z 
rekrutów ma atak. Od dawna już obserwowałem go, jak bezustannie poruszał szczękami, 
zaciskał i rozwierał pięści. Znamy dostatecznie te zaszczute, wybałuszone oczy. W ostatnich 
godzinach uspokoił się tylko pozornie. Zapadł się w siebie jak spróchniały pień.
Teraz powstaje cicho, nie zwracając na siebie uwagi, czołga się poprzez rów, 
wstrzymuje się na chwilę, a potem prześlizguje się ku wyjściu. Obracam się na bok i pytam:
- Dokąd chcesz iść?
- Zaraz wrócę - mówi i usiłuje przemknąć obok mnie.
- Zaczekaj no jeszcze, ogień już się zmniejsza.
Słucha przez sekundę i wzrok jego na chwilę staje się przezroczysty. Potem ma znów 
ten mętny blask, jak u wściekłego psa - milknie i odpycha mnie.
- Chwileczkę, kolego! - wołam.
Kat zwraca na to uwagę. Akurat gdy rekrut mnie potrąca, chwyta go oburącz i 
trzymamy go mocno. Natychmiast poczyna szaleć.
- Puśćcie mnie, och, puśćcie mnie, muszę się wydostać!
Nie zważa na nic i wymachuje wokół rękami, usta są mokre i wyrzucają słowa, wpół 
uwięzie w przełyku, niedorzeczne słowa. To atak trwogi okopowej, chłopak doznaje uczucia, 
że się dusi, i posłuszny jest jednemu tylko instynktowi: wydostać się stąd. Gdyby go 
wypuścić, pognałby gdzieś na oślep. Nie on pierwszy.
Ponieważ strasznie jest rozsrożony, a oczy już łypią białkami, nie ma rady, musimy 
dać mu lanie, aby odzyskał rozsądek. Czynimy to szybko i bezlitośnie, i osiągamy tyle, że na 
razie znów siedzi spokojnie. Inni zbledli przy tym, oby ich to nastraszyło. Ten ogień 
huraganowy to zbyt wiele dla tych biednych chłopaków; z zakładu polowego rekrutów dostali 
się od razu w okropną chryję, od której doświadczony nawet żołnierz mógłby osiwieć.
Po tym wydarzeniu powietrze pełne zaduchu działa nam bardziej jeszcze na nerwy. 
Siedzimy w naszym okopie i czekamy na to tylko, iż będziemy zasypani.
Nagle wyje i rozbłyskuje straszliwie, okop trzeszczy we wszystkich spoidłach pod 
pociskiem, na szczęście lekkim, któremu oparły się betonowe bloki. Dźwięczy metalicznie i 
okropnie, ściany kolebią się, latająprzez powietrze karabiny, hełmy, ziemia, błoto i pył. 
Wdziera się siarkowy czad. Gdybyśmy zamiast w umocnionym okopie tkwili w jednej z tych 
lekkich dziur, które się wygrzebuje od niedawna, nikt by obecnie nie pozostał przy życiu.
Ale i tak skutek jest dostatecznie okropny. Ów rekrut miota się znów, a dwóch innych 
pragnie się wzajem postrzelić. Jeden wyrywa się i ucieka. Niełatwo uporać się nam z tamtymi 
dwoma. Rzucam się za uciekającym i zastanawiam się, czy mam mu strzelić w nogi - i oto 
zbliża się coś z gwizdem, całą siłą rzucam się na ziemię, a kiedy powstaję, ściana rowu 
wybrukowana jest gorącymi odłamkami, strzępami mięsa i szmatami mundurów. Pełzając, 
wracam do środka.
Pierwszy z nich, zda się, zwariował rzeczywiście. Gdy go tylko popuścić, grzmoci 
głową o ścianę jak kozioł. W nocy będziemy musieli spróbować odstawić go na tyły. Na razie 
wiążemy go, ale tak, by móc go natychmiast oswobodzić w razie ataku.
Kat proponuje grę w skata - cóż pozostaje nam innego, może wtedy wszystko 
łatwiejsze będzie do zniesienia. Nic jednak z tego nie wychodzi, nasłuchujemy uderzeń 
każdego pocisku, który pada w pobliżu, i przeliczamy się w lewach lub nie dodajemy do 
właściwego koloru. Musimy dać spokój. Siedzimy jakby w potężnie huczącym kotle, w który 
walą ciosami ze wszystkich stron.
Jeszcze jedna noc. Obecnie tępi jesteśmy z naprężenia. Jest to śmiertelne naprężenie, 
które skrobie wzdłuż naszego stosu pacierzowego jak wyszczerbiony nóż. Już nogi 
odmawiają posłuszeństwa, ręce latają, ciało jest cienką skórą ponad zduszonym z trudem 
obłędem, ponad rykiem bez końca, który zaraz wybuchnąć ma nieposkromienie. Nie mamy 
już mięsa ani muskułów, nie możemy już patrzeć na siebie z trwogi przed czymś 
nieobliczalnym. Więc oto zaciskamy siłą wargi... to minie... to minie... może jakoś uda się 
nam z tym uporać.
Naraz pociski przestają uderzać. Ogień trwa nadal, ale sięga bardziej poza nas, nasz 
okop jest wolny. Łapiemy granaty ręczne, rzucamy je przed szaniec i wyskakujemy z niego. 
Ogień huraganowy minął, natomiast za nami szaleje ostry ogień zagradzający. Otóż i atak.
Nikt by nie uwierzył, że w tej zrytej pustyni mogą być jeszcze ludzie. Ale teraz 
wyłaniają się zewsząd z okopów stalowe hełmy, kulomiot, oddalony od nas o pięćdziesiąt 
metrów, zostaje ustawiony w pozycji i natychmiast poczyna szczekać.
Druty zagradzające są postrzępione. Bądź co bądź, wytrzymają jeszcze niejedno. 
Widzimy, jak nadbiegają szturmujący. Nasza artyleria zieje ogniem. Kulomioty grzechoczą, 
karabiny trzeszczą. Tamci z trudem przerzynają się ku nam. Haie i Kropp rozpoczynają za 
pomocą granatów ręcznych. Rzucają tak szybko jak się da, trzony daje się im odciągnięte z 
ręki do ręki. Haie rzuca je na sześćdziesiąt metrów, Kropp na pięćdziesiąt, to jest 
wypróbowane i ważne. Tamci nadbiegający niewiele mogą uczynić, póki nie dotrą na jakie 
trzydzieści metrów.
Rozpoznajemy wykrzywione skurczem twarze, płaskie hełmy; to Francuzi. Docierają 
do resztek ogrodzenia kolczastego i mają już widoczne straty. Cały szereg obok nas skoszony 
jest przez kulomiot; wtem zaczyna się on nam często zacinać i tamci się zbliżają.
Widzę, jak jeden z nich pada na zasiek z twarzą wzniesioną do góry. Ciało zapada się 
w sobie jak worek, ręce zwisają, jak gdyby chciał się modlić. Potem ciało opada zupełnie, a 
tylko odstrzelone ręce z kikutami ramion wiszą na drucie.
W chwili gdy się wycofujemy, przed nami unoszą się z ziemi trzy twarze. Pod jednym 
z hełmów ciemna spiczasta bródka i dwoje oczu, które z mocą poszukują mnie. Wznoszę 
dłoń, ale nie potrafię rzucić granatem w te dziwne oczy, przez jedną obłąkaną sekundę cała 
bitwa szaleje wokół mnie jak cyrk; para tych oczu stanowi jedyne nieruchome miejsce, po 
czym wzdryga się w górę tamta głowa, ramię, ruch, i mój granat ręczny przelatuje tam, do 
środka.
Biegniemy z powrotem, wyrywamy kłęby drutu za sobą do rowu i miotamy za siebie 
granaty, które zapewniają nam ognisty odwrót. Z najbliższej pozycji tryskają płomieniem 
kulomioty.
Przemieniliśmy się w niebezpieczne bestie. Nie walczymy, bronimy się przed zagładą. 
Nie miotamy granatów przeciw ludziom, cóż w chwili tej wiemy o tym, tam szczuje za nami 
śmierć z ramionami i hełmami, od trzech dni po raz pierwszy możemy spojrzeć jej w twarz, 
od trzech dni po raz pierwszy możemy bronić się przed nią, jesteśmy obłąkani z wściekłości, 
nie leżymy już, bezsilnie czekając na szafocie, możemy niweczyć i zabijać, aby się ratować, 
aby się ocalić i pomścić.
Przypadamy za każdym załomem, za każdym zwojem drutów i zanim zemkniemy jak 
cienie, rzucamy nadchodzącym pod nogi kłęby wybuchów. Rozhuki granatów ręcznych walą 
z mocą w nasze ramiona, w nogi; spłaszczeni jak koty, biegniemy porwani tą falą, która nas 
niesie, która czyni nas okrutnymi zbójcami, zaczajonymi przy drodze mordercami, diabłami, 
jeśli chcecie, tą falą, która pomnaża naszą siłę w trwogę i wściekłość: żądzą życia, która 
szuka dla nas ratunku i wywalcza go. Gdyby stamtąd nadbiegł z nimi twój ojciec, nie 
zawahałbyś się, rzuciłbyś mu granat w pierś.
Ustępujemy z przednich okopów. Czyż są to jeszcze okopy? Rozwalone pociskami, 
zniszczone - są to już tylko pojedyncze kawały okopów, dziury wywalone, połączone przez 
chodniki niecki lejowate, nic poza tym. Ale straty tamtych rosną. Nie liczyli się z tak wielkim 
oporem.
Już południe. Słońce płonie upalnie, pot gryzie nas w oczy, wycieramy go rękawem, 
niekiedy przemieszany jest z krwią. Wyłania się pierwszy, lepiej nieco zachowany, okop. Jest 
on zajęty przez naszych i przygotowany do kontrataku, przyjmuje nas. Artyleria nasza 
poczyna bić potężnie i niby ryglem zamyka możność wypadu.
Linie tamtych zostały zatrzymane. Nie mogą oni przedrzeć się naprzód. Atak 
rozszarpany jest na kawały przez naszą artylerię. Zaczajamy się. Ogień przeskakuje o sto 
metrów i my też rzucamy się gwałtownie naprzód. Obok mnie jakiemuś frajtrowi zniosło 
głowę. Biegnie jeszcze kilka kroków, podczas gdy krew tryska mu z gardła jak fontanna. Nie 
dochodzi do walki wręcz, tamci zmuszeni są cofnąć się. Osiągamy szczątki naszych okopów, 
ponad nimi posuwamy się naprzód.
Och, to nawracanie! Dotarło się do pozycji rezerwy, pragnęłoby się przeczołgać przez 
nie, zniknąć - a trzeba obrócić się i znów w sam środek grozy! Gdybyśmy w tej chwili nie 
byli automatami, położylibyśmy się na miejscu, wyczerpani, bezwolni. Ale znów jesteśmy 
pociągnięci naprzód, bezwolni, a jednak obłąkanie zdziczali i wściekli, chcemy zabijać, gdyż 
tamci to teraz nasi śmiertelni wrogowie, ich broń i granaty zwrócone są przeciwko nam, jeśli 
nie zgładzimy ich, oni nas zgładzą!
Brązowa ziemia, rozdarta, spękana brązowa ziemia, przeświecająca tłusto pod 
promieniami słońca, jest tłem niezmordowanie głuchego automatyzmu, nasze dyszenie jest 
trzaskiem rozkręcającej się sprężyny, wargi są suche, głowa bardziej hucząca i pusta niźli po 
nocy pijaństwa - tak oto zataczamy się naprzód i w nasze podziurawione jak sito dusze ryje 
się z dręczącą wnikliwością obraz brązowej ziemi z tłustym słońcem oraz drgającymi i 
martwymi żołnierzami, którzy tu leżą, jak gdyby tak być powinno, którzy chwytają nas 
łapczywie za nogi i krzyczą, kiedy my przeskakujemy przez nich.
Zatraciliśmy wszelkie uczucie dla siebie, ledwo poznajemy się jeszcze, kiedy obraz 
drugiego pada w nasz zgoniony wzrok. Jesteśmy nieczułymi trupami, które biegną jeszcze i 
zabijają dzięki wybiegowi, siłą niebezpiecznego czaru.
Pewien Francuz pozostaje w tyle, docieramy doń, wznosi ręce, w jednej ma jeszcze 
rewolwer - nie wiadomo, chce strzelać czy się poddać - uderzenie łopatą przepoławia mu 
twarz. Inny widzi to i usiłuje dalej uciekać, bagnet z sykiem wbija mu się w plecy. 
Podskakuje w górę i rozwiera ramiona, szeroko usta rozdzierając do wrzasku, zatacza się 
dalej, w plecach jego kołysze się bagnet. Trzeci odrzuca karabin, kuca na ziemi, z rękami na 
oczach. Pozostaje wraz z kilkoma innymi jeńcami, aby przenosić rannych.
Nagle w gonitwie tej wpadamy na nieprzyjacielskie pozycje.
Jesteśmy tak blisko za cofającymi się przeciwnikami, iż udaje się nam dotrzeć do nich 
niemal jednocześnie z nimi. Dzięki temu niewiele mamy strat. Jakiś kulomiot ujada, lecz 
załatwiamy się z nim za pomocą granatu ręcznego. Jednakże tych parę sekund starczyło dla 
pięciu ran brzusznych pośród nas. Kat jednemu z obsługi kulomiotu, który pozostał nie 
raniony, rozwala kolbą twarz na miazgę. Pozostałych zakłuwamy, zanim wydobyli granaty 
ręczne. Następnie spragnieni chłepcemy wodę, służącą do ochładzania.
Wszędzie zgrzytają obcęgi przecinające drut, belki toczą się ze stukiem poprzez 
zasieki, wskakujemy przez wąskie przejścia do rowów. Haie olbrzymiemu Francuzowi wbija 
łopatkę w gardło i pierwszy rzuca granat ręczny; kucamy kilka sekund za ochronną palisadą, 
po czym oswobodzony kawał okopu rozpościera się pusty przed nami. Ukośnie poprzez rów 
syczy następny rzut i toruje swobodne przejście, skłębione ładunki wlatują w okopy, gdy 
przebiegamy, ziemia kolebie się opornie, trzeszczy zewsząd, paruje i jęczy, potykamy się o 
śliskie strzępy mięsa, o miękkie ciała, padam w jakiś rozdarty brzuch, na którym leży nowe, 
czyste oficerskie kepi.
Walka ustaje. Urywa się łączność z nieprzyjacielem. Ponieważ nie możemy tutaj 
utrzymać się długo, pod osłoną artylerii wycofuje się nas na dawną naszą pozycję. Ledwośmy 
się o tym dowiedzieli, gdy w największym pośpiechu wpadamy jeszcze w najbliższe okopy, 
by zanim pognamy dalej, porwać, co się da, z konserw, które wpadną nam w ręce, przede 
wszystkim puszki z wołowiną i masłem.
Pomyślnie dostajemy się z powrotem. Na razie stamtąd nie następuje dalszy atak. 
Leżymy przeszło godzinę, dyszymy i odpoczywamy, nie mogąc rzec słowa. Jesteśmy 
wycieńczeni ostatecznie, tak iż pomimo gwałtownego naszego głodu, nie myślimy o 
konserwach. Dopiero stopniowo na powrót stajemy się czymś, jakby ludźmi.
Ta wołowina słynie na całym froncie. Niekiedy jest ona nawet głównym powodem do 
nieoczekiwanego wypadu z naszej strony, gdyż nasze odżywianie jest na ogół złe; stale 
jesteśmy głodni.
W sumie zwędziliśmy pięć puszek. Prości szeregowcy po tamtej stronie mają taki 
wikt, że dla nas, głodomorów, w porównaniu z naszą marmoladą z buraków wydaje się to 
luksusem; mięsa jest tam po prostu w bród, wystarczy tylko wyciągnąć po nie rękę. Haie 
ponadto złapał cienki francuski pszenny chleb i wsunął za pas jak łopatę. Z jednego brzegu 
jest on odrobinkę zakrwawiony, lecz to się da obciąć.
To szczęście, że obecnie możemy sobie porządnie podjeść; przydadzą nam się jeszcze 
siły. Najeść się do syta to tak samo cenne jak dobry okop; dlatego jesteśmy tak żądni tego, 
gdyż może uratować nam życie.
Tjaden zdobył poza tym dwie manierki z koniakiem. Od jednego do drugiego krążą w 
kolejce.
Nadchodzi błogosławieństwo wieczoru. Już noc, z lejów wznoszą się mgły. Wygląda 
tak, jak gdyby wyrwy pełne były widmowych tajemnic. Białawy opar czołga się trwożnie 
wokoło, zanim ośmieli się przepłynąć poza skraj; długie pasma wloką się od leja do leja.
Jest chłodno. Stoję na wedecie i wlepiam wzrok w ciemność. Dziwnie jakoś miękkie 
mam serce, jak zawsze po ataku, dlatego trudno jest mi pozostawać tak samemu z własnymi 
myślami. Nie są to właściwie myśli; to wspomnienia, które odwiedzają mnie teraz, osłabłego, 
i usposabiają dziwnie.
Wzbijają się w górę rakiety - widzę przed sobą pewien obraz, jakiś wieczór letni, gdy 
znajduję się na krużganku katedry i spoglądam na wysokie krzewy różane, które kwitły 
pośrodku kościelnego ogródka, gdzie spoczywali pogrzebani kanonicy. W kręgu stoją wokół 
kamienne posągi pasyjnych stacji różańca. Nie ma nikogo; wielka cisza uroczyła ten kwadrat 
kwitnący, słońce ciepło spoczywa na grubych szarych płytach, kładę na nie rękę i czuję to 
ciepło. Ponad prawym zrębem szyfrowego dachu zielona kopuła katedry wystrzela w 
matowy, miękki błękit zmierzchu. Pomiędzy uwieńczonymi kolumienkami krużgankami jest 
chłodny mrok, który mają tylko kościoły, a ja stoję tam i myślę o tym, że mając lat 
dwadzieścia, poznam te onieśmielające splątane sprawy, których użyczają nam kobiety.
Obraz ten jest zdumiewający i okropnie bliski, porusza mnie, zanim rozpuści się w 
rozbłysku następnej kuli ognistej.
Chwytam za karabin i opatruję go ni stąd, ni zowąd. Lufa jest wilgotna, mocno wokół 
niej zaciskam dłoń i rozcieram wilgoć palcami.
Pomiędzy łęgami, poza naszym miastem wznosił się u brzegu strumienia szereg 
starych topoli. Widać je było z dala, a chociaż stały tylko po jednej stronie, nazywano to aleją 
topolową. Już jako dzieci upodobaliśmy je sobie szczególnie, niepojęcie pociągały nas, 
spędzaliśmy przy nich całe dnie i wsłuchiwaliśmy się w ledwo słyszalny ich szelest. 
Siedzieliśmy pod nimi na brzegu strumienia i zwieszaliśmy stopy w jasne, prędkie fale. 
Czysta woń wody i melodia wiatru w topolach władały naszą wyobraźnią. Kochaliśmy je 
bardzo i obraz owych dni dziś jeszcze przyprawia me serce o drżenie, zanim odejdzie.
To dziwne, że wspomnienia, które przychodzą, mają dwie właściwości. Są zawsze 
wypełnione ciszą, to w nich najsilniejsze, i wtedy nawet, kiedy w rzeczywistości nie były tak 
ciche, teraz tak oddziałują. Są jak zjawiska bez szmeru, które przemawiają do mnie 
spojrzeniami i gestami, bez słowa, milcząco - a to ich milczenie jest tym, co mną wstrząsa, co 
zmusza, abym dotknął rękawa i karabinu, abym nie musiał się zatracić w tym rozpłynieniu i 
wabieniu, w którym ciało moje pragnęłoby się rozpostrzeć i łagodnie spłynąć ku cichym 
mocom poza rzeczami.
Są tak ciche dlatego, że cisza jest dla nas rzeczą niepojętą. Na froncie nigdy nie ma 
ciszy, a krąg zaklęty frontu sięga tak daleko, iż nigdy nie jesteśmy poza nim. Nawet w 
najbardziej oddalonych ku tyłom rezerwach i obozach wypoczynkowych stale w uszach 
naszych trwa huczące brzęczenie i przytłumione stukotanie ognia. Nigdy nie jesteśmy tak 
daleko, abyśmy go nie słyszeli. A w tych dniach było to nie do zniesienia.
Cisza jest powodem tego, że obrazy dawności budzą nie tyle pragnienia, ile żal - 
bezmierną, nie do opanowania melancholię. Były one - ale nie powrócą. Minęły, są innym 
światem, który dla nas przeminął. Na dziedzińcach koszar wypruwały z nas buntownicze, 
wściekłe pożądanie, wtedy były jeszcze związane z nami, należały do nas, a my do nich, jeśli 
nawet byliśmy rozłączeni. Wznosiły się, gdy śpiewaliśmy śpiewki żołnierskie, gdyśmy 
maszerowali ku łące na ćwiczenia, pomiędzy zorzą poranną a czarnymi sylwetami boru, były 
gwałtownym wspominaniem, które w nas tkwiło i wyłaniało się z nas.
Ale tutaj, w okopach, zginęło nam. Już nie unosi się z nas - jesteśmy umarli, a ono stoi 
z dala na widnokręgu, jest zjawą, tajemniczym odblaskiem, który nas nawiedza, którego 
lękamy się i bez nadziei kochamy. Jest silne, a nasze pragnienie jest mocne - ale jest ono 
nieosiągalne, a my wiemy o tym. Jest równie daremne jak oczekiwanie, by stać się generałem.
A gdyby nawet zwrócono nam je, ten krajobraz naszej młodości, nie wiedzielibyśmy 
już, co z nim począć. Czułe i tajemnicze moce, które zeń ku nam przypływały, nie mogą z 
martwych powstać. Bylibyśmy w nim i zatracilibyśmy się w nim; wspomnielibyśmy go i 
ukochali, i wzruszyli się jego widokiem. Ale byłoby to tym samym, jak gdy stajemy 
zamyśleni nad fotografią zmarłego druha; to jego rysy, to twarz jego, a dnie, kiedy razem z 
nim byliśmy, uzyskują łudzące życie w naszym wspomnieniu; ale to nie jest on sam.
Nie bylibyśmy już spojeni z nim, jak byliśmy przedtem. Pociągało nas przecież 
nierozpoznanie jego piękna i jego nastroju, lecz ta wspólność, to współodczuwanie braterstwa 
ze sprawami i wypadkami naszego bytu, które nas odgraniczało i świat naszych rodziców 
czyniło nam zawsze trochę niepojętym; gdyż zawsze jakoś dziwnie czule byliśmy w nich 
zagubieni i im oddani, a to, co najdrobniejsze, zawsze niepojęcie uchodziło w drogę 
nieskończoności. Być może był to tylko przywilej naszej młodości; nie dostrzegaliśmy 
jeszcze kresów dookolnych i nigdzie nie przyznawaliśmy zakończenia, mieliśmy owo 
oczekiwanie krwi, które czyniło nas jednym z przebiegiem naszych dni. Dzisiaj pejzażem 
naszej młodości przechadzalibyśmy się jak podróżni.
Spaleni jesteśmy od faktów, znamy rozróżnienia, jak kramarze, i konieczności, jak 
rzeźnicy. Nie jesteśmy już beztroscy; jesteśmy straszliwie obojętni. Bylibyśmy tam, ale czym 
byśmy tam żyli?
Jesteśmy opuszczeni jak dzieci i doświadczeni jak ludzie starzy, jesteśmy zajadli i 
brutalni, i smutni, i powierzchowni - myślę, że jesteśmy zgubieni.
Dłonie moje ziębną, przebiega mnie dreszcz; przy czym noc jest ciepła. Tylko mgła 
jest chłodna, ta niesamowita mgła, która przed nami zakrada się do umarłych i wysysa z nich 
ostatnie, tajnie skulone w nich życie. Jutro będą sini i zieleni, a krew ich zastygła i czarna.
Wciąż jeszcze wznoszą się rakiety i rzucają światło bezlitosne ponad skamieniały 
pejzaż, który pełen jest kraterów i zimnego światła niby jakiś księżyc. Krew pod moją skórą 
nasyca trwogą i niepokojem myśli. Stają się słabe i dygocą, pragną ciepła i życia. Nie mogą 
wytrzymać bez pociechy i złudzenia, mieszają się w obliczu nagiej rozpaczy.
Słyszę brzęk naczyń kuchennych i natychmiast odczuwani gwałtowne pożądanie 
ciepłej strawy, wpłynie dobrze na mnie i uspokoi. Z trudem zmuszam się do czekania, dopóki 
mnie nie zluzują.
Potem schodzę do okopu i zastaję kubek z kaszą. Ugotowana jest z tłuszczem i 
smaczna, jem jąpowoli. Ale nadal pozostaję cichy, chociaż inni są w lepszym humorze, gdyż 
ogień przygasa.
Tak przemijają dnie, a każda godzina jest niepojęta i oczywista. Po atakach następują 
kontrataki, i powoli pomiędzy szańcami, na polu zrytym lejami, piętrzą się polegli. Rannych, 
którzy nie leżą zbyt daleko, zazwyczaj udaje się nam zabrać. Niektórzy jednak muszą długo 
leżeć i słyszymy, jak umierają.
Jednego z nich szukamy na próżno przez całe dwa dni. Leży widocznie na brzuchu i 
nie może się obrócić. Inaczej niepodobna tego wyjaśnić, że go nie odnajdujemy; gdyż tylko 
wówczas, kiedy krzyczy się ustami przyciśniętymi do ziemi, tak bardzo trudno jest stwierdzić 
kierunek.
Zapewne ma jakiś zły postrzał, jedną z tych jątrzących ran, które nie dość są pilne, aby 
do tego stopnia szybko wycieńczyć ciało, iż półprzytomnie spływa się w nieświadomość, a 
także nie na tyle słabe, aby można znosić bóle z widokiem powrotu do zdrowia. Kat sądzi, że 
ma on zdruzgotaną miednicę albo też postrzał w stos pacierzowy. Piersi nie są chyba ranione, 
w przeciwnym razie nie miałby tyle siły do krzyku. A także, w razie innej rany, musielibyśmy 
widzieć, jak się porusza.
Chrypnie stopniowo. Głos w dźwięku jest tak żałosny, iż zewsząd mógłby 
rozbrzmiewać. Pierwszej nocy trzykrotnie tam w polu poszukują go nasi żołnierze. Ale kiedy 
myślą, że natrafili na kierunek i już pełzną w tę stronę - zaczynają znowu nasłuchiwać, a głos 
rozlega się już zupełnie gdzie indziej.
Szukamy na próżno aż do zmierzchu. Za dnia badawczo przeszukujemy pole za 
pomocą lornetki, nic niepodobna wykryć. Na drugi dzień woła coraz ciszej, snadź, zaschły 
wargi i usta.
Dowódca naszej kompanii obiecał temu, kto go odnajdzie, urlop poza kolejką i 
dodatkowo trzy dni wolne. To potężny bodziec, ale i bez tego uczynilibyśmy, co się da, gdyż 
wołanie to jest okropne. Kat i Kropp po południu raz jeszcze przedzierają się naprzód. Przy 
tym Albertowi kula odrywa kawałek ucha. Na próżno, wracają bez niego.
Słychać dokładnie, co woła. Początkowo przyzywał tylko pomocy - następnej nocy 
ma widocznie trochę gorączki, rozmawia ze swą żoną i dziećmi, często udaje się nam 
dosłyszeć imię Elizy. Dzisiaj już płacze tylko. Wieczorem głos przygasa do krakania. Ale 
przez całą noc jęczy jeszcze cichutko. Słyszymy to tak dokładnie, gdyż wiatr dmie w 
kierunku naszego rowu. Z rana, gdy przypuszczamy, że od dawna zaznał już spokoju, raz 
jeszcze przerzyna się ku nam bulgocące rzężenie.
Dni są gorące, a umarli leżą nie pogrzebani. Nie możemy ich wszystkich uprzątnąć, 
nie wiemy, co z nimi począć. Grzebią ich granaty. Niektórym wzdymają się brzuchy jak 
balony. Syczą, pierdzą i poruszają się. Gaz hałasuje w nich.
Niebo jest błękitne i bezchmurne. Duszno jest z wieczora jak przed burzą i upał wzbija 
się z ziemi. Kiedy wieje ku nam wietrzyk, przygania ze sobą to opar krwi, który jest ciężki i 
ohydnie słodkawy, to trupie tchnienie lejów, które zdaje się zmieszane z chloroformu i gnicia, 
wywołuje w nas mdłości i wymioty.
Noce stają się spokojne, rozpoczyna się polowanie na miedziane pierścienie granatów 
oraz na jedwabne spadochrony francuskich rakiet. Czemu pierścienie te tak są pożądane, w 
gruncie rzeczy nikt dobrze nie wie. Zbieracze utrzymują po prostu, że są one wartościowe. Są 
tacy pośród nas, którzy tyle wloką ich za sobą, iż łażą, uginając się, kiedy znów ruszamy 
naprzód.
Haie podaje przynajmniej jakiś powód; zamierza je przesłać swej narzeczonej zamiast 
gumowych podwiązek. Przy tym oświadczeniu wybucha oczywista u Fryzyjczyków 
niepohamowana wesołość; walą się po kolanach, cóż za dowcip, psiakrew!, ten Haie ma 
szpasy! Zwłaszcza Tjaden nie może się uspokoić; trzyma największy pierścień w ręku i co 
chwila wsadza weń nogę, by pokazać, ile też zostaje jeszcze wolnego miejsca.
- Haie, chłopie, ależ ta musi mieć nogi - myśli jego drapią się nieco wyżej - i siedzenie 
musi mieć ona zupełnie jak... słoń. - Nie przestaje się lubować tym tematem. - Z taką 
chciałbym się zabawić w dupnika, pies mi mordę lizał.
Haie lśni cały z uciechy, że narzeczona jego natrafia na tyle uznania i, zadowolony z 
siebie i lakoniczny, daje temu wyraz:
- Bycza jest.
Jedwabne odpadki fajerwerków mająpraktyczniejsze zastosowanie. Trzy albo cztery 
wystarczają na bluzkę, zależnie od szerokości piersi. Kropp i ja używamy ich jako chusteczek 
do nosa. Inni posyłają je do domu. Gdyby kobiety wiedziały, na jakie oni często narażają się 
niebezpieczeństwo, zbierając te cienkie szmatki, zlękłyby się.
Kat zastaje niespodzianie Tjadena, jak ów z całym spokojem usiłuje rozluźnić 
pierścienie, opukując granat, który nie zdążył wybuchnąć. U każdego innego eksplodowałby, 
ścierwo, z pewnością; Tjaden, jak zawsze, ma szczęście.
Przez całe przedpołudnie dwa motyle igrają przed naszym okopem. Są to cytrynki, ich 
żółte skrzydła nakrapiane są czerwono. Cóż to takiego mogło je tu przynęcić; jak okiem 
sięgnąć, nigdzie nie ma rośliny ni kwiatka. Odpoczywają sobie na zębach jednego z 
czerepów. Równie beztroskie jak one są ptaki, które z dawna nawykły do wojny. Każdego 
ranka pomiędzy frontami wzbijają się jaskółki. Przed rokiem mogliśmy obserwować nawet, 
jak wysiadywały jajka, zdołały też wyhodować pisklęta.
W okopach jesteśmy teraz zabezpieczeni od szczurów. Są one tam na przedzie - 
wiemy, po co. Nabierają tłuszczu; gdzie jakiego spostrzegamy, zakatrupiamy go, pukając z 
karabinów. Nocą znów słyszymy turkot po tamtej stronie. Za dnia mamy tylko zwykły ogień, 
tak że możemy wyreperować okopy. Rozrywek też nie brak, lotnicy troszczą się o nie. 
Codzienne liczne walki powietrzne nie mogą się uskarżać na brak widzów.
Lotnicy napastujący mniej nam dokuczają, natomiast samolotów obserwacyjnych 
nienawidzimy jak cholery, gdyż one to kierują ku nam ogień artylerii. Po kilku już minutach 
od ich pojawienia skrzy się od szrapneli i granatów. Przez to tracimy któregoś dnia jedenastu 
ludzi, wśród nich pięciu sanitariuszy. Dwóch jest tak zmiażdżonych, że Tjaden oświadcza, iż 
można by zdrapać ich łyżką ze ściany okopu i pogrzebać w statkach kuchennych. Innemu 
wyrwało podbrzusze wraz z nogami. Wspiera się, martwy, piersią w okopie, twarz jego jest 
cytrynowożółta, pomiędzy gęstą brodą tli się jeszcze papieros. Tli się, póki z sykiem nie 
zgaśnie na wargach.
Poległych kładziemy na razie do jednego z wielkich lejów. Dotychczas spiętrzone są 
już trzy ich warstwy.
Nagle raz jeszcze poczyna bębnić ogień. Wkrótce znów siedzimy w zastygłym 
napięciu bezczynnego oczekiwania.
Atak, kontratak, uderzenie, przeciwuderzenie - są to słowa, ale co one zawierają! 
Tracimy wielu ludzi, najwięcej rekrutów. W luki naszego odcinka znów wepchnięta zostaje 
rezerwa. Jest to jeden z tych nowych pułków, wyłącznie niemal chłopcy ostatniego rocznika 
powołanego pod broń. Ledwo mają jakie takie wyszkolenie, co najwyżej mogli coś niecoś 
ćwiczyć teoretycznie, zanim poszli w pole. Wiedzą wprawdzie, czym jest granat ręczny, ale 
niewiele mają pojęcia o kryciu, przede wszystkim nie mają dla tych rzeczy dość 
spostrzegawczości. Wyniosłość gleby musi być wysoka co najmniej na pół metra, zanim ją 
spostrzegą.
Chociaż nieodzownie potrzeba nam posiłków, więcej niemal roboty mamy z rekrutami 
niźli pomocy z ich strony. Są bezradni na tym terenie ostrych ataków i padają jak muchy. 
Dzisiejsza wojna pozycyjna wymaga wiadomości i doświadczeń, trzeba mieć zrozumienie dla 
samego terenu, trzeba chwytać słuchem odmiany pocisków, szmery ich i działanie, trzeba z 
góry umieć oznaczyć, gdzie się wryją, jak się rozlecą i jak się można od nich uchronić.
Ta młoda rezerwa, oczywista, nie wie nic prawie o tym wszystkim. Jest miażdżona, 
gdyż ledwo potrafi rozróżnić szrapnel od granatu. Ludzie bywają koszeni do cna, gdyż z 
trwogą nasłuchują skowytu bezpiecznych, wielkich, daleko w tyle ryjących się bomb, a 
puszczają mimo uszu gwiżdżące, cichutkie brzęczenie drobnych, płasko rozpryskujących się 
bestii. Skupiają się w gromadkę jak owce, zamiast rozbiec się pojedynczo, a nawet ranni 
bywają wystrzeliwani przez lotników jak zające.
Wybladłe twarze koloru rzepy, żałosne, kurczowo zaciśnięte ręce, opłakana odwaga 
tych biedaków, którzy mimo to prą naprzód i atakują, tych walecznych, biednych chłopców, 
którzy tak są zahukani, iż nie ośmielają się krzyczeć na głos i z postrzępionymi piersiami, 
brzuchami, ramionami i nogami cichutko skomlą, nawołując matki, i zaraz zaprzestają, kiedy 
spojrzeć na nich!
Ich martwe, pokryte puchem, spiczaste twarze mają okropny brak - wyrazu umarłych 
dzieci.
Ściska człowieka za gardło, kiedy patrzeć, jak zrywają się z miejsca i biegną, i padają, 
chciałoby się spuścić im lanie, że tacy są głupi, i wziąć ich na ramiona i zabrać ich stąd, gdzie 
nie dla nich jest miejsce. Przybrani są w szare kurtki i spodnie, i buty, ale u większości 
mundur jest za szeroki, luźno dynda wokół ich członków, barki są za szczupłe, ciała za 
drobne, nie było mundurów, które byłyby przystosowane do tej miary dziecinnej.
Na każdego starego żołnierza pada pięciu do dziesięciu rekrutów.
Niespodziany atak gazowy zgładza wielu. Nie zdołali przeczuć nawet, co ich czekało. 
Dno jednego okopu znajdujemy wypełnione sinoniebieskimi głowami ze sczerniałymi 
wargami. W jednym z lejów za wcześnie rozluźnili maski ochronne; nie wiedzieli, że gaz 
najdłużej utrzymuje się na dnie; gdy postrzegli na górze innych bez masek, oni także zerwali 
je i dosyć jeszcze nałykali się, aby spalić sobie płuca. Stan ich jest beznadziejny, dławią się w 
krwotokach i atakach duszności aż po śmierć.
W jednym z rowów twarzą w twarz natykam się nagle na Himmelstossa. Kucając, 
przyczajamy się w tym samym szańcu. Nie ważąc się puścić pary z ust, tłoczą się wszyscy, 
jeden tuż obok drugiego, i czekają, aż rozpocznie się wypad.
Choć bardzo jestem wzburzony, gdy wybiegam, strzela mi do głowy myśl: nie 
zobaczę więcej Himmelstossa. Szybko z powrotem wskakuję do okopu i znajduję go leżącego 
w jednym z rowów, gdy, z niewielką kontuzją, udaje ranionego. Twarz jego jest żałosna, 
jakby pobita. Ma strasznego pietra, wszak jest tutaj nowicjuszem. Ale rozwściecza mnie, że 
młodziutka rezerwa jest na linii, a on tutaj.
- Won! - parskam.
Nie rusza się z miejsca, wargi mu drżą, wąsy drgają.
- Won! - powtarzam.
Podciąga pod siebie nogi, przyciska się do ściany i szczerzy zęby jak zły pies.
Chwytam go za ramię i chcę gwałtem postawić na nogi. Wydaje pisk. Wtedy dłużej 
nie mogę już opanować nerwów. Wpijam mu się w grdykę, potrząsam nim jak workiem, aż 
głowa lata, i krzyczę mu prosto w twarz:
- Ty łotrze, pójdziesz precz, ty psie, ty hyclu, ty chcesz się wymigać?
Martwieje, głową jego biję o ścianę - „bydlę” - kopię go między żebra - „świnia” - 
popycham przed siebie w pole, głową naprzód.
Nowa fala naszych przebiega akurat obok. Jest z nimi porucznik. Postrzega nas i woła: 
„Naprzód, naprzód, łączyć, łączyć” - i czego nie mogło dokonać moje lanie, to wywołały te 
słowa. Himmelstoss słyszy przełożonego, zbudzony, ogląda się wokoło i przyłącza się.
Biegnę za nim i widzę, jak skacze. Jest znów owym sznytowym Himmelstossem z 
podwórza koszar, zrównał się nawet z porucznikiem i wyprzedził innych.
Ogień huraganowy, ogień zagradzający, ogień strzępiący po bokach, miny, gaz, 
czołgi, karabiny maszynowe, granaty ręczne - słowa, słowa, ale zawierają one całą grozę 
świata.
Twarze nasze jakby pokryte skorupą, myślenie nasze spustoszone, jesteśmy 
śmiertelnie zmęczeni; kiedy nadchodzi atak, trzeba niektórych walić kułakami, aby zbudzili 
się i wyruszyli wraz z nami; oczy są zapalone, ręce poszarpane, kolana krwawią, łokcie są 
poobtłukiwane.
Czyż przemijają tygodnie - miesiące - lata? To tylko dni. Widzimy, jak czas koło nas 
zanika w bezbarwnych twarzach umierających, łyżkami wpychamy w siebie strawę, 
biegniemy, miotamy, strzelamy, zabijamy, leżymy pokotem, jesteśmy słabi i otępiali, i to 
jedno nas trzyma, iż są jeszcze słabsi, jeszcze bardziej tępi, jeszcze bezradniejsi, którzy 
szeroko rozwarte oczy wlepiają w nas jak w bogów, co niekiedy uniknąć potrafią śmierci.
W niewielu godzinach spokoju pouczamy ich: „Spójrz no, widzisz, co się tam dynda? 
To mina, która nadlatuje! Leż spokojnie, przelatuje w inną stronę. Ale jeśli w taki sposób leci, 
to wyrywaj. Można przed nią umknąć”.
Wyczulamy ich uszy na podstępne brzęczenie drobnych bestyjek, które słyszy się 
ledwo, jak bzykanie much, mają je słuchem wyłowić z ogólnego trzasku - uczymy ich, że są 
one niebezpieczniejsze od tych wielkich, które słyszy się na długo przed tym. Pokazujemy im, 
jak chować się przed lotnikami, jak udawać trupa, kiedy jest się zaskoczonym przez atak, jak 
trzeba odciągać zapalnik granatu, by wybuchł na pół sekundy przed uderzeniem - pokazujemy 
im, jak z szybkością błyskawicy padać w leje przed nadlatującymi granatami z zapalnikami 
wybuchowymi, jak toczyć pod górę okopu kupę granatów ręcznych, objaśniamy różnicę 
pomiędzy czasem koniecznym do wybuchu granatów ręcznych przeciwnika a naszych, 
zwracamy im uwagę na ton granatów gazowych i pokazujemy im wybiegi, które mogą 
uratować ich przed śmiercią.
Przysłuchują się, są chętni i pilni - ale kiedy znów rozpoczyna się bój, wzburzeni, od 
nowa zazwyczaj postępują fałszywie.
Z wydartym grzbietem wloką w bok Haiego Westhusa, przy każdym tchnieniu płuco 
tętni poprzez ranę. Udaje mi się jeszcze uścisnąć mu dłoń - przepadło, Pawle - jęczy i z bólu 
kąsa swe ramiona.
Widzimy ludzi żyjących, którym brak czaszki, widzimy biegnących żołnierzy, których 
obie stopy poszarpane są na strzępy; potykają się na łamiących się kikutach aż do następnej 
dziury; jakiś frajter pełznie prawie kilometr na rękach i włóczy za sobą zmiażdżone kolana; 
inny idzie do posterunku opatrunkowego, a ponad jego kurczowo zaciśniętymi dłońmi 
wypełzają jelita; widzimy ludzi bez ust, bez szczęki, bez twarzy; znajdujemy jednego, który 
przez dwie godziny zaciśniętymi zębami wpijał się w tętnicę ramienia, aby krew nie spłynęła. 
Słońce wschodzi, noc powraca, granaty gwiżdżą, życie dobiega końca. Jednak smugę zrytej 
ziemi, na której leżymy, obroniliśmy przed przemocą, oddano jej co najwyżej kilkaset 
metrów. Ale na każdy metr przypada jeden umarły.
Luzują nas. Koła toczą nam się spod nóg, stoimy bezdusznie i głucho, a kiedy daje się 
słyszeć wołanie: „Uwaga - drut!”, wpół przyklękamy. Było lato, kiedy przejeżdżaliśmy tędy, 
drzewa były jeszcze zielone, teraz wyglądają już jesiennie, a noc jest szara i wilgotna. 
Zatrzymują się wozy, złazimy z nich, gromada przemieszana jak kostki, resztka wielu imion. 
Po bokach stoją jacyś ciemni mężczyźni i wywołują numery pułków oraz kompanii. A przy 
każdym zawołaniu odłącza niewielka gromadka, szczupła, drobna gromadka brudnych, 
sinych żołnierzy, okropnie drobna gromadka i okropnie maleńka resztka.
Otóż wykrzykuje ktoś numer naszej kompanii, jest to, znać po głosie, dowódca 
kompanii, ocalał zatem, ramię jego zwisa na temblaku. Podchodzę ku niemu i rozpoznaję 
Kata i Alberta, stajemy jeden obok drugiego, opieramy się wzajem o siebie i spoglądamy po 
sobie.
I raz jeszcze, i jeszcze słyszymy, jak wykrzykuje nasze numery. Może długo wołać, 
nie usłyszą go w lazaretach i lejach.
Raz jeszcze:
- Druga kompania tutaj! - A potem ciszej: - Nikogo więcej z drugiej kompanii? - 
Milknie na chwilę i jest nieco zachrypnięty, kiedy pyta: - To wszyscy? - i rozkazuje: - Odlicz!
Poranek jest szary, było jeszcze lato, kiedy wyruszyliśmy naprzód, i było nas stu 
pięćdziesięciu. Teraz ziębniemy, jest jesień, liście szeleszczą, głosy podlatują znużone: 
„Jeden - dwa - trzy - cztery” - a przy trzydziestu dwóch milkną. I milczenie trwa długo, zanim 
się głos zapyta:
- Nikogo więcej? - czeka, a potem mówi cicho: - Sekcjami! - a potem zrywa się głos, 
jeszcze tylko zdoła dokończyć: - Druga kompania - z trudem - druga kompania marsz!
Szereg, niedługi szereg, zataczając się, człapie w poranek. Trzydziestu dwóch ludzi.
VII
Tym razem wycofują nas dalej niż zwykle, na linię etapową, aby nas na nowo 
uformować. Nasza kompania potrzebuje przeszło stu ludzi.
Tymczasem w chwilach wolnych od służby łazikujemy. Po dwóch dniach przybywa 
do nas Himmelstoss. W rowach zrzedła mu mina. Proponuje nam zgodę. Teraz nie mam nic 
przeciwko temu, bo widziałem, jak niósł Haiego Westhusa, któremu rozerwało grzbiet. A że 
w dodatku mówi wcale rozsądnie, więc pozwalamy zaprosić się do kantyny. Jedynie Tjaden 
zachowuje się nadal nieufnie i powściągliwie.
Ale i on mięknie, gdy Himmelstoss opowiada, że ma zastępować kucharza, który 
wyjeżdża na urlop. Przedstawia od razu dowód namacalny w postaci dwu funtów cukru dla 
nas i pół funta masła specjalnie dla Tjadena. Co więcej, zabiega o to, aby nas przydzielono na 
najbliższe trzy dni do skrobania kartofli i brukwi w kuchni. I wydziela nam tu pierwszorzędny 
wikt oficerski.
Więc tymczasem znów mamy obie rzeczy, których żołnierz potrzebuje do szczęścia: 
dobre żarcie i spokój. No tak, to niewiele, jeśli się nad tym głębiej zastanowić. Jeszcze przed 
paru laty bylibyśmy za to strasznie sobą pogardzali. Teraz jesteśmy prawie zadowoleni. 
Można się do wszystkiego przyzwyczaić, nawet do rowów strzeleckich.
Przyzwyczajenie sprawia, że na pozór tak prędko zapominamy. Onegdaj byliśmy 
jeszcze w ogniu, dziś robimy głupstwa, włóczymy się po okolicy, jutro znów wrócimy do 
okopów. Ale naprawdę to my niczego nie zapominamy. Póki jesteśmy tutaj, przebyte dni 
frontu zapadają się w nas jak kamienie - są zbyt ciężkie, aby się można było nad nimi od razu 
zastanowić. Zabiłyby nas niechybnie, gdybyśmy to zrobili; bo tyle już zdążyłem zauważyć, że 
zgrozę znieść można - wystarczy zwyczajnie przycupnąć, ale zginiesz, jeśli się w nią 
zagłębisz.
Podobnie jak zmieniamy się w dzikie zwierzęta, gdy idziemy na przednie pozycje, bo 
tylko to może nas uratować, tak stajemy się płytkimi kawalarzami i śpiochami, gdy jesteśmy 
na tyłach. Nie ma na to rady - to po prostu przymus. Chcemy żyć za wszelką cenę; toteż nie 
wolno nam się obarczać uczuciami, które może i są dekoracyjne w czasie pokoju, ale tu są 
stanowczo fałszywe. Kemmerich nie żyje, Haie Westhus dogorywa, z ciałem Hansa Kramera 
bętią mieli wiele kramu w dzień sądu bożego, gdy przyjdzie go wyskrobać po kawałeczku, 
Martens stracił obie nogi, Meyer nie żyje, Marx nie żyje, Beyer nie żyje, Hammerłing nie 
żyje, stu dwudziestu ludzi padło od kuł, przeklęty bałagan - ale co to nas obchodzi, my 
żyjemy. Gdybyśmy mogli ich uratować, no to co innego - choćbyśmy mieli sami zginąć, 
bylibyśmy zrobili wszystko, co w naszej mocy; bo gdy bierzemy na ambit, popełniamy 
największe szaleństwa; nie mamy wcale lęku - co innego strach śmierci, ale to jest inna rzecz 
- fizyczna. Lecz nasi koledzy nie żyją, nie możemy im pomóc, mają spokój kompletny - kto 
wie, co nas jeszcze czeka; więc łazikuj, bracie, śpij albo żryj, ile się da, i ćmij, byleby dzień 
nie był nudny. Życie jest krótkie.
Zgroza frontu pierzcha, gdy się odwracamy doń tyłem; wtedy obrabiamy go 
ordynarnymi i złośliwymi dowcipami; gdy ktoś umiera, powiadamy, że uszczypnął się w 
tyłek, tak po swojemu wyrażamy się o wszystkim, to nas ratuje od obłędu, taki stosunek do 
rzeczy wyrabia odporność.
My niczego jednak nie zapominamy! Brednie wypisują w gazetach o złotym humorze 
wojska, które ledwo wydostawszy się z ognia, urządza tańce. Robimy to nie dlatego, że mamy 
humor, lecz mamy humor, ponieważ inaczej bylibyśmy zgubieni. Ale i tak, niedługo nam tego 
starczy, humor nasz gorzknieje z każdym dniem.
I wiem: wszystko, co teraz, póki jesteśmy na wojnie, tkwi w nas jak kamień w worku, 
po wojnie obudzi się i wówczas dopiero nastąpi rozprawa na śmierć i życie.
Dni, tygodnie, lata tu przeżyte znowu powrócą i nasi zmarli towarzysze powstaną i 
pójdą z nami, uświadomimy sobie nasze cele, i tak będziemy maszerować, nasi zmarli 
towarzysze obok nas, lata frontu za nami - przeciw komu, przeciw komu?
Swego czasu był w tych stronach teatr frontowy. Ściana z desek jest jeszcze zaklejona 
kolorowymi plakatami. Stoimy z Kroppem i wytrzeszczamy na to oczy. Nie możemy 
zrozumieć, że też coś takiego jeszcze istnieje. Na plakacie stoi dziewczyna w jasnej letniej 
sukni, z czerwonym lakierowanym paskiem na biodrach. Jedną ręką opiera się na poręczy, w 
drugiej trzyma kapelusz słomkowy. Na nogach ma białe pończochy i białe eleganckie 
pantofelki z klamerkami, na wysokich obcasach. Za nią świeci się błękitne morze, ułożone w 
kilka fal, z boku wbija się klinem jasna zatoka. Jest to naprawdę śliczne dziewczę, o wąskim 
nosie, czerwonych wargach, długich nogach, świecące czystością i wypielęgnowane - na 
pewno kąpie się dwa razy dziennie i nigdy nie ma brudu pod paznokciami. Może tylko 
czasem trochę piasku z plaży.
Obok niej stoi mężczyzna w białych spodniach, w niebieskiej marynarce i oficerskiej 
czapce, ale to nas interesuje o wiele mniej.
Dziewczyna ze ściany jest dla nas istnym cudem. Zapomnieliśmy prawie, że coś 
takiego istnieje, i nawet teraz nie bardzo dowierzamy własnym oczom. W każdym razie lata 
całe nie widzieliśmy nic takiego, nic podobnego pod względem pogodnej piękności i 
szczęścia. To właśnie jest pokój, taki musi być pokój - czujemy to podnieceni.
- Popatrz no tylko na te leciutkie pantofelki, przecież one nie wytrzymałyby nawet 
kilometra marszu - powiadam i czuję, że palnąłem głupstwo, co za brednie myśleć, że taki 
obrazek mógłby maszerować.
- Ile lat może mieć? - zapytuje Kropp.
- Najwyżej dwadzieścia dwa, bracie - oceniam.
- Gdzie tam, w takim razie byłaby starsza od nas. Powiadam ci, że nie ma więcej niż 
szesnaście.
Ciarki po nas przechodzą.
- Jak myślisz, Albercie, to by była heca, co? Kiwa głową.
- W domu też mam białe spodnie.
- Białe spodnie - powtarzam - ale taka dziewczyna... Mierzymy się nawzajem 
spojrzeniem od stóp do głów. Widok nie bardzo ciekawy - to wypłowiałe, połatane, biedne 
umundurowanie. Wszelkie porównanie wypada dla nas beznadziejnie. Dlatego najpierwej 
zeskrobujemy ze ściany młodego człowieka w białych spodniach, bardzo ostrożnie, aby nie 
uszkodzić przypadkiem dziewczyny. To już jest coś. A potem Kropp proponuje:
- Moglibyśmy się poddać odwszeniu.
Nie bardzo się z tym godzę, bo na skutek tego zabiegu niszczeją tylko rzeczy, a wszy i 
tak po dwóch godzinach obłażą człowieka. Ale po ponownym zagapieniu się na dziewczynę 
gotów jestem i na to przystać.
Posuwam się jeszcze dalej:
- Moglibyśmy spróbować, czy się nie da wyfasować czystej koszuli.
Albert ma inny pomysł:
- Lepiej onuce.
- Onuce też. Spróbujmy wykombinować.
W tej chwili przywlekli się Leer i Tjaden; zobaczyli plakat i momentalnie rozmowa 
staje się świńska. Leer był w naszej klasie pierwszym, który miał stosunek z kobietą; 
opowiadał o tym podniecające szczegóły. Na swój sposób unosi się nad obrazkiem, a Tjaden 
gorliwie potwierdza.
To nas bynajmniej nie przejmuje obrzydzeniem. Kto nie gada świństw, ten nie jest 
żołnierzem; tylko że w tej chwili niezupełnie są stosowne. Toteż oddalamy się i kierujemy ku 
odwszalni z takim uczuciem, jak gdyby to był elegancki sklep z konfekcją męską.
Domy, w których kwaterujemy, stoją nad kanałem. Po tamtej stronie kanału są 
sadzawki okolone kępami topoli - po tamtej stronie kanału są też kobiety.
Domy po naszej stronie zostały ewakuowane. Po tamtej stronie widzi się tu i ówdzie 
mieszkańców.
Wieczorem pływamy. Wzdłuż brzegu idą trzy kobiety. Chodzą powoli i nie odwracają 
głów, chociaż nie mamy na sobie spodenek kąpielowych.
Leer woła. Śmieją się i przystają, żeby się nam przyjrzeć. W łamanej francuszczyźnie 
rzucamy im pierwsze lepsze zdania, które nam przychodzą do głowy, wszyscy razem, 
spiesząc się - byleby nie odeszły.
Jedna z nich - szczupła i śniada. Ma ruchy porywcze, spódnica owija się jej zalotnie 
koło nóg. Jakkolwiek woda jest zimna, jesteśmy bardzo ożywieni, staramy się je 
zainteresować, zatrzymać. Sadzimy się na dowcipy, one odpowiadają, ale my nic z tego nie 
rozumiemy. Tjaden jest rozsądniejszy. Biegnie do domu, przynosi komiśniak i trzyma go 
wysoko nad głową.
To ma wielkie powodzenie. Kiwają głowami i rękami, abyśmy się przeprawili na 
drugą stronę. Cóż, kiedy nie wolno nam przechodzić na tamten brzeg. Wszędzie na mostach 
stoją posterunki. Bez przepustki nic się nie zrobi. Tłumaczymy im, aby do nas przyszły, ale 
one potrząsają głowami i wskazują na mosty. Im też nie wolno.
Odwracają się, powoli idą dalej. Odprowadzamy je, płynąc wzdłuż brzegu. Kilkaset 
metrów dalej zbaczają i wskazują nam dom, wystający spośród drzew i zarośli. Leer pyta się, 
czy mieszkają w tym domu.
Śmieją się - tak, mieszkają w tym domu.
Wołamy, że moglibyśmy przyjść, kiedy nas posterunki nie zobaczą. W nocy, tej nocy.
Podnoszą ręce, składają dłonie, podpierają twarze i zamykają oczy. Zrozumiały nas. 
Szczupła i śniada oddala się tanecznym krokiem. Blondynka szczebiocze:
- Brot... gut...*[ * Chleb... dobrze... (niem.).]
Potwierdzamy gorąco, że przyniesiemy chleb. Poza tym jeszcze inne pyszności. 
Przewracamy oczami i gestykulujemy. Leer omal się nie utopił, chcąc im uplastycznić kawał 
kiełbasy. Gdyby to było konieczne, przyrzeklibyśmy cały skład żywności. Idą dalej. Często 
się odwracają. Wyłazimy na brzeg po naszej stronie i obserwujemy uważnie, czy 
rzeczywiście wejdą do wskazanego domu, bo kto wie, czy nie biorą nas na kawał. Następnie 
odpływamy.
Bez przepustki nie przejdzie się przez most, przeto przeprawimy się w nocy. Ogarnia 
nas podniecenie, które już nas do ostatniej chwili nie opuszcza. Nie możemy sobie miejsca 
znaleźć, idziemy do kantyny. Można tu dostać piwa i jakiegoś trunku przypominającego 
poncz.
Pijemy ten poncz i roimy fantastyczne przeżycia. Wierzymy sobie bardzo chętnie i 
niecierpliwie czekamy na swoją kolej, aby jeszcze piękniej nablagować. Ręce nasze są 
niespokojne, kurzymy niezliczone papierosy aż do momentu, gdy Kropp czyni uwagę: 
„Właściwie moglibyśmy im zanieść trochę tego tytoniu”. Kładziemy papierosy do czapek i 
przechowujemy.
Niebo staje się zielone jak niedojrzałe jabłko. Jest nas czterech, a mogą iść tylko trzej; 
wobec tego musimy się pozbyć Tjadena; fundujemy mu tyle rumu i ponczu, że aż się zatacza. 
Gdy zaczyna się zmierzchać, wracamy do domu. Tjaden idzie pośrodku. Jesteśmy 
rozgorączkowani; porwani żądzą przygód. Dla mnie ta szczupła i śniada - takeśmy się 
zawczasu ułożyli i podzielili.
Tjaden zwala się na siennik i chrapie. Raz jeden budzi się i wyszczerza do nas tak 
chytrze, że przestraszeni myślimy, czy nas czasem nie zażył z mańki, czy cały wydatek na 
poncz nie był zbyteczny. Ale po chwili znowu opada i zasypia.
Każdy z nas trzech ma już przygotowany komiśniak i zawija go w papier gazetowy. 
Dołączamy do chleba papierosy i nadto trzy przyzwoite porcje kiszki pasztetowej, którą 
fasowaliśmy wieczorem. Na ogół niezgorszy prezencik.
Na razie kładziemy to do butów; musimy je bowiem wziąć ze sobą, na tamtym brzegu 
łatwo można skaleczyć nogi o druty i skorupki. A że przeprawimy się przez kanał, więc 
obuwie musi nam starczyć za całą odzież. Ciemno jest zresztą i niedaleko.
Wychodzimy z butami w ręku. Prędko wślizgujemy się do wody, kładziemy się na 
wznak, płyniemy, trzymając buty z ich zawartością nad głową.
Dopłynąwszy do brzegu, wychodzimy ostrożnie z wody, wyjmujemy paczki, 
wzuwamy buty. Pakiety przyciskamy ramieniem. I - biegiem marsz - mokrzy, nadzy, ubrani 
jedynie w buty. Z łatwością odnajdujemy wskazany domek. Ciemny jest, zaszyty w 
zagajniku. Leer przewraca się o korzenie i zdziera sobie skórę z łokci.
- Głupstwo - mówi z humorem.
Okiennice są zamknięte. Obchodzimy dom dokoła, próbujemy zapuścić spojrzenie 
przez szpary. Zaczynamy się niecierpliwić. Nasz Kropp jak gdyby flaczeje.
- A co jeżeli tam jest jaki major?
- To i co, zmywamy się i basta - wyszczerza zęby Leer. I klepiąc się po tyłku, dodaje: 
- Niech no na tym pozna nasze numerki.
Drzwi wejściowe są otwarte. Nasze buty robią wiele hałasu. Jakieś drzwi otwierają 
się, wpada smuga światła, jakaś kobieta wydaje okrzyk przestrachu. Mówimy: - Pst, pst... 
camerade... bon ami...*[ * Kolega... dobry przyjaciel... (fr.).] - i gestem zaklęcia podnosimy 
do góry nasze paczki.
Teraz są widoczne i tamte dwie, drzwi na oścież otwarte, i światło nas opromienia. 
Poznały nas, a jakże, i wszystkie trzy śmieją się do rozpuku z naszego stroju. Pokładają się 
wprost ze śmiechu, nachylają się i zginają, trzymając się za ramę u drzwi. Jak gibkie są ich 
ruchy!
- Un moment. - Znikają i wnet rzucają nam jakieś prześcieradła, w które się z musu 
zawijamy.
Teraz dopiero wolno nam wejść. Mała lampka oświetla pokój, jest ciepło i leciutko 
pachnie perfumami. Rozkładamy nasze podarki, podajemy gosposiom. Oczy ich błyszczą, 
widać, że są głodne.
Potem wszyscy jesteśmy trochę zakłopotani. Leer mimicznie przedstawia jedzenie. 
Nastrój się ożywia, kobiety przynoszą talerze i noże i rzucają się na te wszystkie dobre 
rzeczy. Każdy plasterek kiszki, nim trafia do ust, jest podnoszony do góry i oglądany z 
podziwem, my zaś siedzimy upojeni dumą.
Zalewają nas słowami swojej mowy - rozumiemy niewiele, ale słyszymy, że to są 
słowa przyjazne. Zapewne wyglądamy bardzo młodo. Szczupła i śniada głaszcze mnie po 
włosach i mówi to, co wszystkie kobiety francuskie zawsze powtarzają:
- La guerre... grand malheur... pauvres garyons*.[* Wojna... wielkie nieszczęście... 
biedni chłopcy (fr.).]
Trzymam ją mocno za ramię i wpijam się ustami w jej dłoń. Palcami obejmuje mi 
twarz. Tuż nade mną są jej podniecające oczy, delikatna śniada cera i czerwone wargi. Usta 
wypowiadają słowa, których nie rozumiem. Nie bardzo też rozumiem te oczy - są 
wymowniejsze niżeliśmy się, idąc tu, spodziewali.
Obok są inne pokoje. Przechodząc, widzę. Leera - jest z blondynką, zachowuje się 
dziarsko i głośno. On to potrafi. Ale ja, zagubiony w dalekim, cichym i burzliwym, 
zawierzam się temu bezgranicznie. Moje pragnienia są dziwnie zmieszane z żądzy i z uczucia 
zapadania się. Doznaję zawrotu głowy, nie znajduję tu nic, czego by się jeszcze można 
uchwycić: buty zostawiliśmy za drzwiami, zamieniono je nam na pantofle, więc nie ma tu już 
nic, co mogłoby mi przywołać z powrotem pewność siebie i zuchwalstwo żołnierza: nic - ani 
broni, ani pasa, ani kurtki, ani czapki. Oddaję się na niepewne losy, niech się dzieje, co chce - 
bo mimo wszystko odczuwam lekki strach.
Szczupła i śniada porusza brwiami, gdy się nad czymś zastanawia; ale gdy mówi, brwi 
jej są spokojne. Chwilami dźwięk nie staje się słowem, zdławiony albo nie dokończony 
przewiewa przeze mnie, łuk, orbita, kometa. Co ja wiedziałem o tym - co ja wiem o tym? 
Słowa obcego języka, z którego mało co rozumiem, te słowa usypiają mnie w ciszę, w której 
rozpływa się brązowo w półmroku połyskujący pokój, w której jedynie oblicze nade mną jest 
wyraźne i żyje.
Jak wieloista jest twarz, przed godziną jeszcze obca, teraz zaś powlekająca się 
tkliwością, która w niej się przegląda, a nie z niej pochodzi - lecz z nocy, ze świata, z krwi. 
Przedmioty znajdujące się obok noszą piętno tej bliskości, są zmienione, stają się osobliwe, i 
tak oto odczuwam cześć przesadną wobec swej jasnej skóry, na którą pada światło lampy, 
którą głaszcze jej chłodna, ciemna ręka.
Jakże inaczej jest w burdelach wojskowych, do których nam od czasu do czasu dają 
pozwolenie, gdzie czeka się i stoi w długim szeregu. Wolałbym o nich nie myśleć, ale mimo 
woli stają mi w pamięci. Jestem przerażony, bo nie wiem, czy takie rzeczy nie zostają nä całe 
życie.
Potem jednak czuję wargi szczupłej i śniadej i porywam się ku nim, zamykani oczy i 
chciałbym tym ruchem zgasić wszystko: wojnę i zgrozę, i grubiaństwo, aby obudzić się 
młodym i szczęśliwym; myślę o dziewczynie z plakatu i przez chwilę wierzę, że życie moje 
zawisło od tego, czyją zdobędę. Tym głębiej wtulam się w ramiona, które mnie obejmują - 
może stanie się cud.
Gdzieś tam odnaleźliśmy się wszyscy trzej; Leer jest bardzo zadzierzysty. Żegnamy 
się serdecznie i wzuwamy buty. Nocne powietrze chłodzi nasze gorące ciała. Topole sterczą 
wysoko w ciemnościach i szumią. Księżyc stoi na niebie i w wodach kanału. Nie biegniemy 
już, kroczymy obok siebie długimi krokami.
- To było warte komiśniaka - odzywa się Leer.
Nie mogę się zdecydować na rozmowę, nie powiem nawet, abym był wesoły.
Słyszymy kroki i przykucamy za krzewem.
Kroki zbliżają się, rozlegają tuż koło nas. Widzimy nagiego żołnierza w butach tak jak 
i my, pod pachą trzyma paczkę i cwałuje co sił. To Tjaden wybrał się w podróż. I po chwili 
już go nie ma.
Śmiejemy się. Jutro będzie klął, na czym świat stoi.
Nie zauważeni, dobieramy się do naszych sienników.
Wołają mnie do kancelarii. Dowódca kompanii daje mi urlop i bilet i życzy dobrej 
podróży. Sprawdzam, na jak długo. Siedemnaście dni - czternaście dni urlopu, trzy na podróż. 
To za mało; pytani, czy nie mógłbym dostać pięciu dni na podróż. Bertnick wskazuje na 
papiery. Teraz dopiero widzę, że nie wrócę bezpośrednio do oddziału. Po urlopie mam się 
zameldować na kursach w Heidelagerze.
Koledzy zazdroszczą mi. Kat daje mi rady, jak się dekować.
- Jeżeli będziesz cwany, to wcale nie wrócisz na front. Wolałbym właściwie jechać za 
osiem dni; bo tyle czasu będziemy tutaj, a jest nam tu wcale dobrze.
Ma się rozumieć, trzeba się szarpnąć, i w kantynie urządzić rundę. Jesteśmy wszyscy 
cokolwiek zalani. Robi mi się smutno; wyjeżdżam za sześć tygodni, oczywiście to wielkie 
szczęście, ale jak to wszystko będzie wyglądać, gdy wrócę? Czy jeszcze spotkam ich 
wszystkich? Haiego i Kemmericha już nie ma - czyja teraz kolej?
Sączymy z butelki, przyglądam się jednemu za drugim. Albert siedzi przy mnie, 
kurzy, ma dziarską minę, zawsze byliśmy razem; naprzeciwko przykucnął Kat z opadniętymi 
ramionami, ze spuszczonym kciukiem i spokojnym głosem. Müller z wystającymi zębami i 
poszczekującym śmiechem. Tjaden z mysimi oczami; Leer, który zapuszcza brodę i wygląda 
na czterdzieści lat.
Nad naszymi głowami unosi się gęsty dym. Czymże byłby żołnierz bez tytoniu? 
Kantyna jest przystanią, piwo nie tylko trunkiem, piwo jest znakiem, że można bezpiecznie 
wyciągnąć i wyprostować członki. Korzystamy z tego, wyciągnęliśmy przed siebie nogi i 
plujemy statecznie, bo i plucie jest zacnym zwyczajem. Jak to się całe życie przedstawia 
człowiekowi, który ma nazajutrz odjechać!
W nocy znowu jesteśmy na tamtym brzegu. Właściwie boję się powiedzieć szczupłej i 
śniadej, że wyjeżdżam i gdy wrócę, będziemy na pewno gdzie indziej, dalej; że chyba nie 
spotkamy się już nigdy. Ona kiwa tylko głową, niewiele po sobie okazuje. Nie mogę tego na 
razie zrozumieć, ale potem zmiarkowałem. Leer ma rację: gdybym wracał na front, 
powiedziałaby znowu: Pauvre garęon - ale urlopnik? O takich tu nie dbają, to nie jest 
interesujące. Do diabła z tym całym jej szczebiotem i gadaniną. Wierzy się w cuda, a potem 
okazuje się, że to tylko komiśniak.
Nazajutrz rano, po odwszeniu, maszeruję w kierunku stacji kolejowej. Odprowadzają 
mnie Albert i Kat. Dowiadujemy się na miejscu, że pociąg odjeżdża dopiero za parę godzin. 
Towarzysze moi muszą wracać: mają służbę. Żegnamy się.
- Bądź zdrów, Kat! Bądź zdrów, Albercie!
Odchodzą i kilkakrotnie przesyłająmi ukłon. Postacie ich zmniejszają się. Znam 
dobrze każdy ich krok, każdy ruch, poznałbym ich po ruchach z daleka. W końcu znikają.
Siadam na tornistrze i czekam.
Naraz ogarnia mnie wściekłe zniecierpliwienie; żeby się już raz stąd wydostać.
Wyleguję się na różnych dworcach; stoję przed różnymi kotłami, drzemię na różnych 
drewnianych ławach! - a potem krajobraz staje się przygnębiający, niewesoły i znany. Mimo 
zmierzchających się okien wagonu przesuwają się wioski, gdzie strzechy są jak czapki 
nasunięte na tynkowane szachulce; pola żytnie, które lśnią w ukośnym świetle niby masa 
perłowa; sady owocowe, gumna i stare lipy.
Nazwy stacji stają się pojęciami, które wprawiają serce w drżenie. Pociąg sapie i 
sapie; stoję przy oknie i trzymam się mocno ram okiennych. Te nazwy zakreślają granice 
mojej młodości.
Płaskie łąki, pola, zagrody; zaprzęg jedzie samotnie traktem biegnącym równolegle do 
widnokręgu. Szlaban, za którym czekają chłopi, dziewczęta machają rękami, dzieci bawią się 
pod nasypem kolejowym. Gościńce, które znikają wśród pól, gładkie szosy, wolne od 
artylerii.
Jest wieczór, i gdyby pociąg nie dudnił, musiałbym chyba krzyczeć. Równina 
rozszerza się ogromnie, z dala wyłaniają się krawędzie gór w bladobłękitnych tonach. Poznaję 
linię charakterystyczną Dolbenbergu, ten ząbkowany grzebień, który urywa się ostro tam, 
gdzie kończy się czaszka lasu. Dalej jest miasto.
Ale teraz złotoczerwone światło przelewa się nad światem, pociąg grzechocze na 
zakręcie, potem na drugim - i nierealne, rozwiane i ciemne stoją topole, jedna za drugą w 
drugim rzędzie, wszystkie utkane z cieni, światła i tęsknoty. Pole wraz z topolami wykręca się 
powoli - pociąg objeżdża je, odstępy między drzewami kurczą się, ten długi rząd staje się 
jedną bryłą, i w pewnej chwili widzę tylko jedno drzewo, a potem wysuwają się dalsze topole 
i długo jeszcze stoją osamotnione na tle nieba, aż wreszcie znikają za pierwszymi domami.
Przejazd kolejowy. Stoję przy oknie, nie mogę się oderwać. Inni pasażerowie szykują 
swoje rzeczy. Wymieniam na głos nazwę ulicy, którą przejeżdżamy w poprzek: 
„Bremerstrasse, Bremerstrasse”.
Rowerzyści, wozy, ludzie - tam na dole ta szara ulica i szary tunel - porywa mnie, jak 
gdyby był moją matką.
A potem pociąg staje, a oto i dworzec ze swym zgiełkiem, wołaniem i szyldami. 
Pakuję tornister, umacniam sprzączki, biorę do ręki karabin i schodzę na peron. Rozglądam 
się: nie znam nikogo z tych ludzi, którzy tak spieszą. Panienka z Czerwonego Krzyża 
proponuje, bym się czego napił. Odwracam się, uśmiecha się do mnie tak głupio, napuszona, 
przejęta swoją rolą: patrzcie, ludzie, daję kawę żołnierzowi. Zwraca się do mnie per kolego - 
tego mi tylko brakowało.
Ale za dworcem koło ulicy szemrze rzeka, sycząca i biała wypada ze śluz pod mostem 
Młynów. Stara czworoboczna baszta stoi tuż; a przed nią rozłożyste kwitnące lipy i dalej 
wieczór.
Tu przesiadywaliśmy często... jakże dawno to było... chodziliśmy na ten most i 
wdychali chłodny, gnilny zapach stojącej wody; nachylaliśmy się nad spokojnym nurtem z tej 
strony śluz, gdzie zielone wodorosty oblepiają przęsła, a w gorące dni po tamtej stronie śluz 
cieszyliśmy się pryskającą pianą i gawędziliśmy o nauczycielach.
Idę przez most, rozglądam się w prawo i w lewo, woda jest wciąż jeszcze pełna 
wodorostów, i dotychczas płuży jasnym łukiem. W baszcie prasowaczki o nagich ramionach 
stoją wciąż nad białą bielizną, gorąca para wycieka przez otwarte okna. Psy ganiają po 
wąskiej ulicy, przed drzwiami stoją ludzie i patrzą za mną, jak idę brudny i obładowany.
W tej cukierni jadaliśmy lody i wprawialiśmy się w paleniu papierosów. Na ulicy, 
którą teraz mijam, znam każdy dom - sklep kolonialny, aptekę, piekarnię. A teraz stoję przed 
brązowymi drzwiami z wytartą klamką i ręka mi ciąży. Otwieram je, cudownie owiewa mnie 
chłód, oczy przestają widzieć wyraźnie.
Schody trzeszczą pod moimi butami. Na górze trzasnęły drzwi, ktoś spogląda, 
przechylając się przez poręcz. To otworzono drzwi kuchenne, smaży się placki kartoflane, 
pachnie nimi w całym domu, dzisiaj jest zresztą sobota, i ta, która się przechyla przez poręcz - 
to moja siostra. Przez chwilę uczuwam bojaźń, spuszczam głowę, potem zdejmuję hełm i 
spoglądam w górę. Tak, to moja najstarsza siostra.
- Pawle - woła - Pawle!...
Kiwam głową, tornister uderza o poręcz, karabin jest tak ciężki. Otwiera porywczo 
któreś drzwi i woła:
- Mamo, mamo, Paweł przyjechał! Nie mogę iść dalej.
- Mamo, mamo, Paweł przyjechał.
Opieram się o ścianę i zaciskam mocno henn i karabin. Trzymam jak w kleszczach, 
jak najmocniej, ale nie mogę postąpić ani kroku, schody rozpływają się przed oczyma, 
uderzam się kolbą po nogach, zacinam wściekle zęby, ale nic nie poradzę na to jedno słowo, 
które powiedziała moja siostra, nic na to nie mogę poradzić, zmuszam się straszliwie do 
śmiechu i słów, ale nie mogę dobyć głosu, i tak stoję na schodach, nieszczęśliwy, bezbronny, 
w strasznym skurczu, i nie chcę, ale łzy spływają mi po twarzy.
Siostra wraca i pyta:
- Co ci jest?
Wytężam wszystkie siły, gramolę się na podest. Stawiam karabin w kącie, kładę 
tornister pod ścianę, na nim hełm. Muszę też się pozbyć pasa z wszystkimi 
przynależnościami. Potem odzywam się z wściekłością:
- Dajże mi wreszcie chusteczkę!
Przynosi mi z bieliźniarki chusteczkę, wycieram sobie twarz. Nade mną na ścianie 
wisi oszklone pudło z jaskrawymi motylami, które kiedyś łapałem.
Teraz słyszę głos matki. Dochodzi z sypialni.
- Czy mama leży? - pytam siostrę.
- Tak, chora... - odpowiada.
Wchodzę do niej, podaję rękę i mówię możliwie najspokojniej:
- Oto jestem, mamo.
Leży cicho w półmroku. A potem pyta się z trwogą i czuję, jak bada mnie jej 
spojrzenie:
- Jesteś ranny?
- Nie, dostałem urlop.
Matka moja jest bardzo blada. Boję się zapalić światło.
- Leżę i płaczę - mówi - zamiast się cieszyć.
- Czy jesteś chora, mamo? - pytam.
- Dzisiaj trochę wstanę - odpowiada i zwraca się do siostry, która gotowa jest w każdej 
chwili poderwać się i czmychnąć do kuchni, aby jedzenie się nie przypaliło: - Otwórz tę 
bańkę z borówkami. Lubisz to, prawda? - pyta mnie.
- Tak, mamo, dawno tego nie jadłem.
- Jak gdybym się spodziewała twego przyjazdu - śmieje się moja siostra - akurat 
smażę twoją ulubioną potrawę, placki kartoflane i w dodatku z borówkami.
- Przecież to sobota - odpowiadam.
- Siadaj tu przy mnie - mówi matka.
Przygląda mi się. Ręce jej są przy moich białe, chorowite i wąskie. Zamieniamy tylko 
kilka słów, jestem jej wdzięczny za to, że o nic nie pyta. Bo cóż mam jej opowiedzieć: 
wszystko, co było możliwe, stało się... Wyszedłem na sucho i siedzę przy niej. A w kuchni 
stoi moja siostra, szykuje kolację i śpiewa.
- Mój drogi chłopcze - mówi matka cichym głosem.
Nigdy nie prawiliśmy sobie czułości w rodzinie, nie ma tego zwyczaju u ubogich 
ludzi, którzy muszą ciężko harować i miewają liczne troski. Poza tym nie rozumieją tego, nie 
lubią często potwierdzać rzeczy, które są i tak wiadome. Gdy matka mówi do mnie: „drogi 
chłopcze”, to znaczy więcej, niż gdyby inna nie wiem co wyprawiała. Wiem z całą 
pewnością, że bańka z borówkami jest od długich miesięcy ostatnią i że ją przechowywano 
specjalnie dla mnie. Na pewno zachowała to przy jakiejś okazji i odłożyła dla mnie.
Siedzę przy łóżku, za oknami - w ogrodzie przeciwległej gospody jarzą się kasztany 
złotem i brunatnością. Oddycham powoli i powtarzam sobie: „Jesteś w domu, jesteś w 
domu”. Ale wciąż jeszcze jestem skrępowany, nie mogę się z tym wszystkim oswoić. Tu jest 
moja matka, tu jest moja siostra, tu moje pudło z motylkami, tu pianino z mahoniu - ale ja tu 
niezupełnie jeszcze jestem. Dzieli nas zasłona i krok.
Dlatego wstaję teraz, przynoszę tornister, kładę go na łóżku i rozpakowuję wszystko, 
co przywiozłem: cały ser edamski - podarek Kata, dwa bochenki chleba, trzy czwarte funta 
masła, dwie puszki pasztetu, funt smalcu i woreczek ryżu.
- To się wam na pewno przyda... Kiwa głową.
- Skąpo chyba u was z żywnością? - dopytuję się.
- Tak, niewiele tego mamy. A wy dostajecie dosyć? Uśmiecham się i wskazuję na 
przywieziony podarunek.
- Tyle to nie zawsze, ale jakoś tam się żyje. Erna zabiera paczki.
Matka moja naraz chwyta mnie mocno za rękę i zacinając się, pyta:
- Źle tam było, Pawle?
Matko, co ci mam na to odpowiedzieć! Nie zrozumiesz tego, nigdy tego nie 
zrozumiesz. Pytasz się., czy było tam źle. Ty, matko. Potrząsani głową i mówię:
- Nie, matko, nie tak znowu bardzo. Żyjemy całą kupą, zawsze to znośniej.
- Tak, ale niedawno był tu Henryk Bredemeyer, opowiadał, że jest tam teraz okropnie, 
z gazem i ze wszystkim.
To mówi matka moja. Powiada: z gazem i ze wszystkim. Sama nie wie, co mówi, i 
tylko boi się o mnie. Czy mam jej opowiedzieć, jakeśmy pewnego razu w trzech okopach 
znaleźli nieprzyjacielskich żołnierzy, zastygłych, jakby rażonych paraliżem? Na przedpolu, w 
schronach stali i leżeli ludzie o sinych twarzach - trupy.
- Ach, matko, czego się tu u was nie mówi - odpowiadam. - Bredemeyer gada od 
rzeczy. Widzisz sama, jestem zdrów i utyłem.
Z drżącej troski mojej matki czerpię spokój. Teraz mogę już chodzić po pokoju i 
mówić, i opowiadać bez obawy, że będę musiał naraz oprzeć się o ścianę, ponieważ świat 
mięknie jak guma, a żyły kruszeją jak próchno.
Matka moja chce wstać - idę tak długo - idę do siostry, do kuchni.
- Co jest mamie? - pytam. Wzrusza ramionami.
- Leży już parą miesięcy, nie chcieliśmy pisać. Było wielu doktorów. Jeden twierdzi, 
że to chyba rak.
Idę się zameldować w komendzie miejskiej. Wałęsam się powoli po ulicach. Tu i 
ówdzie ktoś mnie nagabuje. Nie zatrzymuję się długo, ponieważ nie chcę wiele mówić. 
Wracam z koszar, naraz woła mnie donośny głos. Odwracam się, zatopiony w myślach, i oto 
stoję twarzą w twarz z majorem. Wpada na mnie z krzykiem:
- Nie umiecie salutować?
- Przepraszam, panie majorze - odpowiadam zmieszany - nie zauważyłem pana. 
Podnosi głos:
- Nie umiecie się rozumniej wyrażać?
Dałbym mu chętnie w pysk, ale opanowuję się, można łatwo przegrać urlop, prostuję 
się i mówię:
- Nie zauważyłem pana majora.
- Trzeba na przyszłość uważać - pyskuje ów. - Nazwisko? Raportuję. Czerwona otyła 
twarz majora jest jeszcze wciąż oburzona.
- Oddział?
Melduję przepisowo, ale to mu nie wystarcza.
- Gdzie kwaterujecie?
Ale już mam tego dosyć, odpowiadam:
- Pomiędzy Langemarkiem i Bischoote.
- Jak to? - pyta nieco ogłupiały.
Tłumaczę mu, że przed godziną przybyłem na urlop - przypuszczam, że teraz już się 
chyba odczepi. Ale gdzie tam, na odwrót, wpada w większy gniew.
- Chcielibyście tu zaprowadzić zwyczaje frontowe? Wybijcie to sobie z głowy! Tu, 
Bogu dzięki, panuje porządek. - Rozkazuje: - Dwadzieścia kroków w tył, marsz, marsz!
Gryzie mnie tępa wściekłość. Ale na nic się to nie zda, jak zechce, to może mnie 
wsadzić do paki. Cofam się więc, wracam z odległości sześciu metrów, salutuję zadzierzyście 
i opuszczam rękę dopiero sześć metrów za nim.
Przywołuje mnie ponownie i już szlachetnie daje mi do zrozumienia, że tym razem 
łaskę przedkłada nad prawo. Okazuję mu swoją wdzięczność.
- Odmaszerować.
Robię w tył zwrot i odchodzę.
Popsuło mi to cały wieczór. Wracam jakoś do domu i zrzucam z siebie mundu, zresztą 
i tak miałem to zrobić. Wyjmuję z szafy swoje ubranie i przebieram się.
Czuję się w nim nieswojo. Garnitur jest za wąski i kusy, zmężniałem w wojsku. 
Kołnierzyk i krawat sprawiają mi wiele trudności. W końcu siostra zawiązuje węzeł. Jak 
lekkie jest takie ubranie, ma się wrażenie, że się jest w samych kalesonach i koszuli.
Oglądam się w lustrze. Dziwny widok. Opalony, nieco wyrośnięty konfirmant patrzy 
na mnie ze zdziwieniem.
Matka jest zadowolona, że się przebrałem, jestem jej przez to bliższy. Natomiast 
ojciec wolałby, abym szedł z nim do znajomych w mundurze.
Lecz ja nie mam na to zbytniej ochoty.
Cudnie jest siedzieć sobie gdzieś spokojnie, na przykład naprzeciwko, w ogrodzie 
gospody, pod kasztanami, w pobliżu kręgielni. Liście spadają na stół, na ziemię, pierwsze 
liście jesieni. Przede mną stoi kufel piwa, w wojsku nauczyłem się pić. Szklanka do połowy 
opróżniona, jest zatem jeszcze kilka dobrych chłodnych łyków, a zresztą mogę przecież 
zamówić drugi i trzeci kufel, jeżeli tylko zechcę. Nie ma tu apelów, nie ma ognia 
artyleryjskiego, dzieci oberżysty bawią się w kręgielni, pies składa mi mordę na kolanach. 
Niebo jest błękitne, przez listowie kasztanów przegląda zielona wieża kościoła Świętej 
Małgorzaty.
I tak jest dobrze, to lubię. Ale z ludźmi nie mogę się jakoś zejść.
Jedyną osobą, która mnie o nic nie pyta, jest moja matka. Już z ojcem jest inaczej. 
Chciałby, abym mu opowiadał o froncie, życzenia jego wydają mi się wzruszająco głupie, nie 
mam już do niego właściwego stosunku. Chciałby stale słyszeć coś nowego. Rozumiem, nie 
wie, że coś takiego nie może być opowiedziane, rad bym uczynić mu zadość, ale 
niebezpiecznie jest dla mnie wyrażać te rzeczy w słowach, lękam się, czy nie rozrosną się 
gigantycznie, czy już można je będzie poskromić. Cóż by się z nami stało, gdybyśmy sobie 
uświadomili, co się dzieje na froncie.
Ograniczam się więc do tego, że opowiadam niektóre wesołe zdarzenia. Ale ojciec 
zadaje mi pytanie, czy brałem udział w nocnej walce. Odpowiadam, że nie, wstaję i wychodzę 
z domu.
To nie polepsza jednak sytuacji. Na ulicy parokrotnie wzdrygam się cały, ponieważ 
zgrzyt tramwajów przypomina mi syk nadlatujących granatów, wtem ktoś mnie klepie po 
ramieniu. To nauczyciel niemieckiego zasypuje mnie zwykłą serią pytań:
- Ano, jak tam na froncie? Strasznie, strasznie, co? Tak, to straszne, ale musimy 
wytrzymać. Ale przynajmniej na froncie macie dobrą aprowizację, tak słyszałem, wyglądacie 
zresztą dobrze, Pawle, bardzo zdrowo. Tu jest oczywiście gorzej, no tak, to się samo przez się 
rozumie, wszystko, co mamy najlepszego - dla naszych żołnierzy.
Zaciąga mnie do swego stolika. Witają mnie wspaniale, jakiś dyrektor podaje mi rękę 
i powiada:
- Tak, pan wraca z frontu? Jaki tam nastrój? Świetny, świetny, co? Oświadczam mu, 
że każdy by chętnie wrócił do domu. Zatrząsł się ze śmiechu.
- Wierzę, ale wprzódy musicie sprawić lanie Francuzom. Pali pan? Proszę, niech pan 
weźmie. Panie ober, jedno piwo dla naszego młodego wojaka.
Niestety, przyjąłem cygaro, przeto muszę tu zostać. Wszyscy wprost ociekają 
życzliwością, nie można im nic zarzucić.
Mimo to jestem rozdrażniony i palę gorączkowo. Aby cokolwiek czynić, jednym 
haustem wychylani szklankę piwa, natychmiast zamawiają drugą, poczciwcy wiedzą, co 
zawdzięczają żołnierzowi.
Dyskutują nad tym, jakie tereny mamy anektować. Dyrektor z żelaznym łańcuszkiem 
przy zegarku pragnie zagarnąć najwięcej:
całą Belgię, zagłębia francuskie i rozległe obszary Rosji. Uzasadnia dokumentnie, 
czemu musimy to wszystko posiąść, jest niezachwiany i wytrwałością dopina tego, że inni mu 
w końcu ustępują. Po czym zaczyna wyjaśniać, gdzie musi nastąpić przerwanie frontu 
francuskiego, i mimochodem zwraca się do mnie:
- Moglibyście się teraz trochę energiczniej posuwać z tą swoją wieczną wojną 
pozycyjną. Przepędźcie psubratów, a będziecie mieli spokój.
Odpowiadam, że naszym zdaniem przerwanie frontu jest niemożliwe. Oni tam mają za 
wiele rezerw. Poza tym wojna jest inna, niż się na ogół myśli.
Dyrektor replikuje z poczuciem wyższości i dowodzi mi, że nie znam się na tym.
- Pewnie, z punktu widzenia jednostki - powiada - ale tu chodzi o całokształt. I o tym 
nie możecie sądzić. Widzicie tylko wasz mały odcinek i przez to nie ogarniacie całej sytuacji. 
Spełniacie swoją powinność, owszem. Narażacie swoje życie, to warte najwyższej czci. 
Każdy z was powinien dostać Krzyż Żelazny, ale przede wszystkim trzeba przerwać 
nieprzyjacielski front we Flandrii i następnie zwinąć od góry. - Sapie i ociera sobie brodę. - 
Trzeba go zwinąć całkowicie od góry na dół. A potem na Paryż.
Chciałbym wiedzieć, jak on to sobie wyobraża, i wlewam w siebie trzecią porcję piwa. 
Natychmiast każą mi podać czwartą.
Tym razem zrywam się, dyrektor wsuwa mi jeszcze do kieszeni cygaro i puszcza z 
przyjaznym klapsem.
- Wszystkiego najlepszego. Miejmy nadzieję, że wkrótce usłyszymy o was znowu co 
dobrego.
Inaczej sobie wyobrażałem urlop. Rok temu było istotnie inaczej. To ja zapewne 
zmieniłem się w tym czasie. Między dniem dzisiejszym a wczorajszym jest przepaść. Wtedy 
nie znałem jeszcze wojny, byliśmy na spokojnych odcinkach. Dzisiaj widzę, że mimo woli 
stałem się pokorniejszy. Czuję się tu nieswojo, to całkiem obcy świat. Jedni wypytują, inni 
nie pytają i widać, że są z tego dumni, czasami mówią nawet z tą miną zrozumienia, że nie 
można o tym opowiadać. Coś sobie widocznie ubrdali.
Najchętniej jestem sam, wtedy nikt mi nie przeszkadza. Bo wszyscy stale wracają do 
tego tematu, jak źle się powodzi i jak dobrze się powodzi, jedni twierdzą tak, inni inaczej - 
zawsze są pochopni do tematów, które omawiają podstawę ich bytu. Z pewnością i ja tak 
dawniej żyłem, ale teraz nie umiem się do tego przystosować.
Za wiele gadają. Mają troski, cele, życzenia, których nie mogę ujmować tak jak oni. 
Czasami siedzę z jednym z nich w ogródku gospody i usiłuję mu wyklarować, że to właściwie 
jest już wszystko - siedzieć tak cicho. Rozumieją to oczywiście, przyznają mi rację, sami się 
tego domyślali, ale tylko w słowach, tylko w słowach, o to właśnie chodzi - odczuwają to, ale 
połowicznie, ich druga połowa jest zaprzątnięta innymi sprawami, tak są podzieleni, 
rozdrobnieni, żaden nie odczuwa tego całym swym jestestwem; ja sam nie umiem dobrze 
określić, co mam na myśli.
Kiedy tak ich widzę w ich pokojach, w ich biurach, w ich zawodach, wtedy pociąga 
mnie to nieodparcie, też bym chciał być tam, zapomnieć o wojnie. Ale od razu mnie to znowu 
odpycha, tak to jest ograniczone, jak może coś takiego wypełnić życie, należałoby to rozbić, 
jakże może to wszystko tak być, gdy tam na froncie odłamki świszczą teraz nad lejami i 
rakiety szybują do góry, rannych wlecze się do wagonów sanitarnych, i koledzy moi kulą się 
w schronach! Tu są inni ludzie, ludzie, których nie bardzo rozumiem, którym zazdroszczę i 
którymi pogardzam. Wciąż mi stają w pamięci Kat i Albert, i Müller, i Tjaden, co oni teraz 
robią? Siedzą może w kantynie albo pływają - wkrótce będą musieli wrócić na przednie 
pozycje.
W pokoju moim stoi za stołem brązowa skórzana kanapa. Siadam na niej.
Na ścianach przymocowane pluskiewkami wiszą liczne ilustracje, które wyciąłem 
swego czasu z pism. Poza tym karty pocztowe i rysunki, które mi szczególnie przypadły do 
gustu.
W kącie stoi mały żelazny piec. Pod ścianą naprzeciwko - etażerka z książkami.
Mieszkałem w tym pokoju, nim zostałem żołnierzem. Książki kupowałem pojedynczo 
za pieniądze, które zarabiałem lekcjami. Niektóre były kupione w antykwariatach, więc 
wszyscy klasycy w sztywnych niebieskich oprawach płóciennych, każdy tom kosztował 
markę i dwadzieścia fenigów. Kupowałem pełne wydania, wybory pism nie budziły we mnie 
zaufania, nie byłem pewny, czy wydawcy nie przepuścili najważniejszych utworów. Dlatego 
kupowałem jedynie „pełne wydania”. Czytałem je z uczciwą gorliwością, ale większość nie 
bardzo mi odpowiadała. Tym bardziej ceniłem sobie inne książki, bliższe współczesności, i 
oczywiście o wiele droższe. Niektóre zdobyłem w niezbyt uczciwy sposób, wypożyczałem i 
nie zwracałem, nie mogłem się bowiem z nimi rozstać. Jedną półkę zajmują książki szkolne. 
Są zaniedbane, mocno zużyte, z wyrwanymi stronami, wiadomo, w jakim celu. Na dole leżą 
kajety, papiery i listy, rysunki i rozmaite szpargały.
Pragnę się wmyśleć w tamte czasy. Są jeszcze w tym pokoju, czuję to od razu, 
przechowały je ściany. Ręce moje leżą na poręczy kanapy, teraz kładę je wygodnie, 
wyciągam nogi i tak siedzę bezpiecznie w kącie, wtulony w ramiona kanapy.
Małe okienko jest otwarte, ukazuje znajomy obraz ulicy z wznoszącą się u wylotu 
wieżą kościelną. Na stole stoi trochę kwiatów. Obsadka do pióra, ołówki, przycisk w postaci 
muszli, kałamarz - tu się nic nie zmieniło.
I tak samo tu będzie - jeżeli mi się poszczęści - gdy wojna się skończy i ja powrócę na 
zawsze. Będę tak samo tu siedział, patrzał na swój pokój i czekał.
Jestem wzburzony, ale nie chcę i nie powinienem być wzburzony. Pragnę znowu 
odczuwać to ciche uniesienie, to uczucie silnego, niewypowiedzianego porywu jak dawniej, 
gdy przystępowałem do książek. Wicher pragnień, który zrywał się z kolorowych grzbietów, 
niechaj mnie znowu porwie, niech roztopi ciężką, martwą bryłę ołowiu, która gdzieś tkwi we 
mnie, niech budzi niecierpliwe oczekiwanie przyszłości, skrzydlatą radość ze świata myśli. 
Niech mi zwróci straconą pochopność młodości.
Siedzę i czekam.
Wpada mi na myśl, że powinienem iść do matki Kemmericha - mógłbym też 
odwiedzić Mittelstaedta, zapewne znajdę go w koszarach. Wyglądam przez okno - za 
osłonecznionym obrazem ulicy wyłania się lekko pasmo pagórków, nieco zamazane, 
zamienia się w jasny dzień jesienny, siedzę przy ognisku z Katem i Albertem i zajadamy 
pieczone kartofle w mundurkach.
Wszakże nie chcę o tym myśleć, wykreślam to z pamięci. Niech ten pokój przemówi, 
niech mnie pochwyci, porwie, chcę odczuwać, że tu jest moje miejsce, chcę wsłuchać się, aby 
- kiedy wypadnie wrócić na front, wiedzieć: gdy napływa fala powrotu do domu, wojna 
zapada się, tonie, wojna wtedy mija, nie pożera nas, nie ma nad nami żadnej władzy prócz 
zewnętrznej.
Grzbiety książek stoją rzędem. Znam je jeszcze i przypominam sobie, w jakim 
porządkuje ustawiałem. Proszę je oczyma: przemówcie do mnie - przyjmijcie mnie - przyjm 
mnie, dawniejsze życie - ty beztroskie i piękne - przypuść mnie znowu do siebie...
Czekam, czekam.
Obrazy przechodzą jeden za drugim, nie utrwaliły się mocno - zaledwie cienie i 
wspomnienia.
Nicość, nicość.
Niepokój mój wzrasta.
Przerażające uczucie obcości chwyta mnie nagle. Nie mogę znaleźć sobie miejsca, 
jestem stąd wykluczony; jakkolwiek błagam i wysilam się., nic się tu nie porusza, 
beznamiętny i smutny siedzę niby skazaniec i przeszłość odwraca się ode mnie. Jednocześnie 
boję się ją za bardzo zaklinać, bo nie wiem, co może z tego wyniknąć. Jestem żołnierzem, 
tego muszę się trzymać.
Zmęczony podnoszę się i wyglądam przez okno. Następnie biorę jedną z książek i 
przerzucam kartki, aby się wciągnąć w lekturę. Lecz odstawiam ją na miejsce i biorę drugą. 
Niektóre zdania są podkreślone. Szukam, przerzucam strony, biorę inne książki. Już cała 
paczka leży pod ręką. I wciąż dochodzą inne książki, coraz szybciej - kartki, kajety, listy.
Stoję milczący przed tą stertą. Jak przed sądem.
Zniechęcony.
Słowa, słowa, słowa - nie dosięgają mnie.
Powoli ustawiam książki z powrotem na półkach.
Stało się.
Cicho wychodzę z pokoju.
Jeszcze nie rezygnuję. Wprawdzie nie wchodzę już do swego pokoju, ale pocieszam 
się tym, że kilka dni nie decyduje. Będę miał na to później czas - potem - lata całe. Chwilowo 
odwiedzam Mittelstaedta w koszarach, siedzimy w jego izbie. Powietrza tutejszego nie lubię, 
ale jestem do niego przyzwyczajony.
Mittelstaedt komunikuje mi nowinę, która mnie z miejsca elektryzuje. Opowiada, że 
Kantorek został wcielony do wojska jako landszturmista.
- Wyobraź sobie - powiada i wyjmuje parę dobrych cygar - przychodzę tu ze szpitala i 
wpadam ci od razu na niego. Ta żaba wyciąga do mnie łapę i rechocze: „Kogo ja widzę, 
Mittelstaedt, co słychać dobrego?” Wytrzeszczam na niego oczy i mówię: „Landszturmisto 
Kantorek, służba nie drużba, powinniście sami o tym najlepiej wiedzieć. Stańcie na baczność, 
gdy rozmawiacie z szarżą”. Trzeba ci było widzieć jego minę. Skrzyżowanie kiszonego 
ogórka z granatem, który nie wybuchł. Próbował się jeszcze raz spoufalić. Wpadłem na niego 
z pyskiem. Wtedy cwaniak zachodzi z innej strony i pyta mnie z głupia frant: „Czy wie pan, 
że dopuszczono pana do wojennej matury?” Chciał mi to przypomnieć, psia para. Tu dopiero 
chwyciła mnie prawdziwa pasja, i ja mu przypomniałem, że aż mu się niedobrze zrobiło: 
„Landszturmisto Kantorek, dwa lata temu prąwiliście nam kazania, abyśmy się zaciągnęli do 
wojska, namówiliście Józefa Behra, który właściwie bardzo tego nie chciał. Poległ trzy 
miesiące przed wcieleniem jego rocznika. Gdyby nie wy, żyłby przynajmniej tyle czasu. A 
teraz odmaszerować. Pomówimy jeszcze ze sobą”. Najpierw zaprowadziłem go do magazynu 
i wykombinowałem dla niego fajne umundurowanie. Zaraz go zobaczysz.
Wychodzimy na podwórze. Kompania już się sformowała. Mittelstaedt zarządza 
spocznij i odbywa przegląd. Spostrzegam Kantorka i ledwo hamuję śmiech. Ma na sobie 
wypłowiały, niegdyś błękitny mundur z długimi połami. Na plecach i rękawach duże ciemne 
łaty. Przyodziewek ten był chyba niegdyś własnością olbrzyma. Za to zbyt kuse są wytarte 
czarne spodnie, sięgają mu zaledwie do połowy łydek. Natomiast trzewiki są bardzo 
przestronne, twarde jak żelazo, sędziwe, z boku sznurowane deptacze z zagiętymi nosami. 
Nakrycie głowy jest znowu za małe, straszliwie zabłocona parszywa furażerka. Całość jest 
naprawdę politowania godna.
Mittelstaedt staje przed nim.
- Landszturmisto Kantorek, czy tak się czyści guziki? Nigdy się tego nie nauczycie. 
Niedostatecznie, Kantorek, niedostatecznie...
Płonę wewnętrznie z zadowolenia. Dokładnie tak samo za czasów szkolnych Kantorek 
ganił Mittelstaedta, tym samym nawet tonem: „Niedostatecznie, Mittelstaedt, 
niedostatecznie...”
Mittelstaedt tymczasem nie przestaje go zawstydzać:
- Przyjrzyjcie się Boettcherowi, ten jest wzorowym żołnierzem, możecie brać z niego 
przykład.
Ledwo wierzę własnym oczom. Boettcher też tu jest, odźwierny z naszej szkoły. I on 
jest wzorowym żołnierzem! Kantorek obrzuca mnie spojrzeniem, jakby chciał mnie pożreć. 
Lecz ja z głupia frant uśmiecham mu się w twarz, jak gdybym go widział pierwszy raz w 
życiu.
Jak idiotycznie wygląda z tą czapeczką i w tym mundurze! I przed taką ofermą 
odczuwało się niegdyś strach paniczny, gdy tronowała na katedrze i bodła ucznia ołówkiem 
przy nieprawidłowych czasownikach francuskich, z którymi i tak później we Francji nie 
wiadomo co robić. Zaledwie dwa lata temu... a teraz oto stoi tu landszturmista Kantorek, 
brutalnie odarty z czarów, z krzywymi kolanami, z ramionami jak ucha u garnka, z kiepsko 
wyczyszczonymi guzikami, w śmiesznej postawie stuprocentowej ofermy. Nie mogę go już 
jakoś rymować z groźną istotą na katedrze i chciałbym naprawdę wiedzieć, co uczynię, gdy 
mnie znów kiedy ten obraz nędzy i rozpaczy zapyta - gdy zapyta mnie, starego żołnierza: 
„Bäumer, proszę mi wymienić imperfait czasownika aller...”
Tymczasem Mittelstaedt formuje tyralierkę i dobrodusznie mianuje Kantorka 
sekcyjnym.
Za tym kryje się jednak specjalny podstęp. Sekcyjny musi stale wyprzedzać sekcję o 
dwadzieścia kroków - na komendę: „W tył zwrot, marsz” sekcja robi zwrot, sekcyjny zaś, 
znalazłszy się dwadzieścia kroków za linią tyralierską, musi pędzić co sił, aby stanąć przed 
nią o dwadzieścia kroków. Razem stanowi to czterdzieści kroków marszu. Ledwo jednak 
stanął, a już znowu pada komenda: „W tył zwrot, marsz”, i znowu musi pędzić czterdzieści 
kroków. W ten sposób oddział spokojnie sobie przerabia zwroty i kilka kroków, sekcyjny 
natomiast mknie tam i z powrotem jak kot z pęcherzem. Jest to jedna z wypróbowanych 
recept Himmelstossa.
Kantorek nie może się niczego innego spodziewać od Mittelstaedta; zostawił go 
kiedyś na drugi rok w klasie i Mittelstaedt byłby durniem, gdyby przed powrotem na front nie 
wykorzystał tej pysznej okazji. Chyba jednak trochę lżej się umiera, gdy się korzystało z 
takiej sposobności odwetu.
Tymczasem Kantorek pędzi tam i z powrotem jak wypłoszony dzik. Po pewnym 
czasie Mittelstaedt każe zaprzestać i rozpoczyna się ważne ćwiczenie: czołganie. Na kolanach 
i łokciach pcha Kantorek swą szanowną postać po piasku tuż koło nas. Sapie z całej mocy, a 
sapanie jego brzmi jak muzyka.
Mittelstaedt dodaje mu otuchy, pocieszając landszturmistę Kantorka cytatami z 
powiedzeń nauczyciela Kantorka.
- Landszturmisto Kantorek, mamy szczęście żyć w wielkich czasach, musimy się więc 
wszyscy wysilić i nie zważać na trudności.
Kantorek wypluwa brudną drzazgę, która mu wpadła pomiędzy zęby. Poci się.
Mittelstaedt nachyla się i dodaje z naciskiem zaklinacza:
-1 z powodu błahostek nigdy się nie zrażać do wielkich przeżyć, landszturmisto 
Kantorek!
Dziwi mnie, że Kantorek nie pęka ze złości, tym bardziej że zaczyna się teraz 
gimnastyka i Mittelstaedt naśladuje go przepysznie, mianowicie chwyta go za portki i 
podsadza na trapez, aby mógł brodę oprzeć mocno na pręcie. Na dobitkę ocieka mądrymi 
słówkami. Kantorek wyrabiał z nim dawniej to samo.
Potem Mittelstaedt wyznacza każdemu służbę.
- Kantorek i Boettcher po chleb! Weźcie ze sobą ręczny wózek. Kilka minut później 
obaj odchodzą z wózkiem. Kantorek idzie wściekły, ze spuszczoną głową. Odźwierny jest 
dumny, ponieważ ma łatwą służbę.
Piekarnia znajduje się na drugim końcu miasta. Obaj muszą więc dwukrotnie 
przemierzyć całe miasto.
- Robią to od dwóch dni - Mittelstaedt uśmiecha się - niektórzy obywatele specjalnie 
czekają, aby ich zobaczyć.
- Pysznie - powiadam - ale czy się nie skarżył na ciebie?
- Próbował. Nasz dowódca pokładał się ze śmiechu, słysząc tę historię. On sam nie 
cierpi belfrów. Poza tym smalę cholewki do jego córeczki.
- Za to cię zetnie na egzaminie.
- Gwiżdżę na to - odpowiada Mittelstaedt spokojnie. - Jego skarga była poza tym 
bezcelowa, bo mogłem dowieść, że przeważnie daję mu lekką służbę.
- Czy nie mógłbyś dać mu dobrej szkoły? - pytam go.
- Takiej ofermie? - odpowiada Mittelstaedt wyniośle.
Czym jest urlop? Zachwianiem, które później wszystko pogarsza. Już teraz wkrada się 
rozstanie. Matka przygląda mi się w milczeniu - liczy dni, wiem to na pewno - każdego rana 
jest smutna. Znów jeden dzień ubył. Schowała gdzieś mój tornister, nie chce, aby je 
przypominał.
Godziny pędzą szybko, gdy się medytuje. Otrząsam się i wychodzę z siostrą na 
miasto. Idziemy do rzeźni po kilka funtów kości. To wielka laba, już od samego rana ludzie 
stoją w ogonku. Niektórzy mdleją.
Nie mamy szczęścia. Po trzech godzinach kolejnego wystawania w ogonku wszyscy 
się rozchodzą. Nie ma już kości.
I to dobrze, że dostaję tu swój wikt. Przynoszę go matce, dzięki temu mamy wszyscy 
pożywniejsze jedzenie.
Dni są coraz cięższe, oczy mojej matki coraz smutniejsze. Jeszcze cztery doby. Muszę 
pójść do matki Kemmericha.
Nie można tego opisać. Ta drżąca rozełkana kobieta, która potrząsa mną i krzyczy na 
mnie:
- Dlaczego ty żyjesz, jeżeli on nie żyje! - Która oblewa mnie łzami i woła: - Dlaczego 
tam jesteście, takie dzieci jak wy...! - Która osuwa się na krzesło i płacze. - Czy widziałeś go? 
Czy widziałeś go jeszcze? Jak umierał?
Powiadam jej, że kula trafiła w serce i że od razu umarł. Patrzy na mnie badawczo, 
wątpi.
- Kłamiesz. Wiem lepiej. Czułam, jak ciężko umierał, czułam w nocy jego strach. 
Mów prawdę, chcę wiedzieć, muszę to wiedzieć.
- Nie - mówię - byłem przy nim. Umarł od razu.
- Powiedz mi - błaga mnie cicho. - Musisz mi powiedzieć. Wiem, chcesz mnie 
pocieszyć, ale czy nie widzisz, że bardziej mnie męczysz, niż gdybyś powiedział prawdę? Nie 
mogę znieść niepewności, powiedz mi, jak to było, choćby to nawet było najokropniej. Wolę 
to od tego, co sama sobie wyobrażam.
Nie powiem jej, raczej dałbym się zarąbać. Współczuję jej, ale nic na to nie poradzę, 
że wydaje mi się nieco głupia.
Powinno jej wystarczyć, że Kemmerich nie żyje. Skoro się widziało tylu martwych, 
nie można właściwie zrozumieć bólu z powodu śmierci jednego człowieka. Odzywam się 
więc trochę zniecierpliwionym tonem:
- Umarł od razu. Nie czuł tego nawet. Twarz jego była zupełnie spokojna.
Milczy. Potem zapytuje powoli:
- Czy możesz przysiąc? - Tak.
- Na wszystko, co święte?
Ach, Boże, co mi jest teraz święte? Świętości zmieniają się u nas tak prędko.
- Tak, umarł od razu.
- Żebyś już więcej nie wrócił, jeżeli to nieprawda.
- Niech już więcej nie wrócę, jeżeli nie umarł od razu.
Diabli wiedzą, co jeszcze przyjąłbym na siebie. Ale zdaje się, że uwierzyła. Jęczy i 
płacze. Mam jej opowiedzieć, jak to się stało, i wymyślam bajeczkę, w którą teraz sam niemal 
wierzę.
Na odchodnym pocałowała mnie i podarowała jego fotografię. Kemmerich w 
mundurze rekruta opiera się o okrągły stół o nogach z nie ostruganych gałęzi brzozowych. W 
głębi wymalowany las. Na stole stoi kufel od piwa.
Ostatni wieczór w domu. Wszyscy są milczący. Kładę się wcześnie do łóżka, 
poprawiam poduszki, przyciskam je do siebie i składam głowę; kto wie, czy będę jeszcze 
kiedy leżał na puchowym posłaniu!
Późno w nocy matka wchodzi do mego pokoju. Sądzi, że śpię, a ja udaję, że śpię. 
Rozmawiać, czuwać razem - to za ciężko.
Siedzi prawie do rana, jakkolwiek ma bóle i chwilami kurczy się. Wreszcie nie mogę 
już wytrzymać, udaję, że się budzę.
- Idź spać, mamo, przeziębisz się.
- Będę miała jeszcze dosyć czasu, aby się wyspać - odpowiada.
Unoszę się na łóżku.
- Nie od razu idzie się na front, mamo. Idę przedtem na cztery tygodnie do obozu. 
Stamtąd może którejś niedzieli wybiorę się do was.
Milczy. Następnie zapytuje cichym głosem:
- Bardzo się boisz?
- Nie, mamo.
- Chciałam ci tylko powiedzieć, żebyś się miał na ostrożności z kobietami we Francji. 
To są złe kobiety.
Ach, matko, matko! Dla ciebie jestem dzieckiem - dlaczego nie mogę złożyć głowy na 
twoim łonie i płakać? Dlaczego muszę zawsze być tym silniejszym i bardziej opanowanym, 
jestem przecież naprawdę niewiele więcej niż dzieckiem, w szafie wiszą jeszcze moje krótkie 
spodenki, było to tak niedawno, dlaczego minęło na zawsze?
- Tam, gdzie my jesteśmy, nie ma kobiet, mamo - mówię, siląc się na spokój.
-1 bądź bardzo ostrożny na froncie, Pawełku. Ach, matko, matko! Dlaczego nie 
chwytam cię w objęcia i nie umieramy. Co z nas za biedne nędzne psy.
- Tak, mamo, będę ostrożny.
- Będę się co dzień modliła za ciebie, Pawełku.
Ach, matko, matko! Pozwól nam wstać i iść z powrotem przez lata, aż spadnie z nas ta 
cała niedola, z powrotem do ciebie tylko i do mnie, matko!
- Może byś mógł dostać bardziej bezpieczne stanowisko.
- Tak, mamo, może mnie wezmą do kuchni, to bardzo możliwe.
- Zgódź się na to, choćby nawet koledzy mówili...
- Nie dbam o to, mamo...
Wzdycha. Twarz jej to biały odblask w ciemnościach.
- Teraz musisz się położyć, mamo.
Nie odpowiada. Wstaję i zarzucam jej na plecy swoją kołdrę. Wspiera się na moim 
ramieniu, odczuwa bóle. Tak ją odprowadzam do jej łóżka. Chwilę jeszcze zostaję przy niej.
- Musisz wyzdrowieć, mamo, zanim wrócę.
- Tak, tak, moje dziecko.
- Nie powinniście mi nic przysyłać. My tam mamy dosyć jedzenia. Wam tu bardziej 
się przyda.
Jak biednie wygląda w łóżku ta, która mnie kocha nade wszystko. Gdy chcę już 
odejść, mówi szybko:
- Wystarałam się dla ciebie o jeszcze dwie pary kalesonów z dobrej wełny. Są bardzo 
ciepłe. Nie zapomnij ich zapakować.
Ach, mamo, wiem, co cię kosztowały te dwie pary kalesonów, ile zachodu, czekania i 
błagań! Ach, mamo, mamo, jak to zrozumieć, że muszę cię opuścić, kto ma więcej praw do 
mnie od ciebie! Siedzę tu jeszcze, a ty leżysz tam, musimy sobie tyle powiedzieć, ale nie 
zdołamy tego nigdy uczynić.
- Dobranoc, mamo.
- Dobranoc, moje dziecko.
Pokój jest ciemny. Oddech matki chodzi po nim tam i z powrotem. Jednocześnie cyka 
zegar. Za oknami wieje wiatr. Szumią kasztany.
W korytarzu potykam się o tornister, który leży już zapakowany, bo wyjeżdżam 
bardzo wcześnie.
Gryzę poduszki, zaciskam pięści na żelaznych prętach łóżka. Nie powinienem był tu 
przyjeżdżać. Tam byłem zobojętniały i często pozbawiony wszelkich nadziei. Nigdy już nie 
wrócę do tego stanu. Byłem żołnierzem, a teraz jestem niczym więcej, jak bólem z powodu 
siebie, z powodu swej matki, z powodu wszystkiego, co jest tak beznadziejne i bez końca.
Nie powinienem był jechać na urlop.
VIII
Poznaję te baraki w Heidelagerze. Tu Himmelstoss wychowywał Tjadena. Z ludzi 
jednak nie znam tu już prawie nikogo, wszystko się gruntownie zmieniło, jak zwykle. 
Zaledwie kilka osób widziałem swego czasu przelotnie.
Służbę odbywam mechanicznie. Wieczorem siedzę przeważnie w świetlicy, leżą tu 
pisma, ale nie czytam ich, natomiast chętnie zasiadam do pisania. Usługują nam dwie 
dziewczyny.
Wysoki płot druciany otacza obóz. Trzeba mieć przepustkę, gdy się późno wraca ze 
świetlicy. Ale i bez przepustki można się dogadać z wartownikami. Codziennie ćwiczymy na 
łące, pomiędzy jałowcowym zagajnikiem a brzozowym laskiem. Można wytrzymać, jeśli nie 
wymagają za wiele. Biega się, pada, zmęczony oddech kołysze łodygi i kwiatki. Ten jasny 
piasek widziany z bliska jest czysty jak w laboratorium, składa się z wielu najdrobniejszych 
ziarenek. Chciałoby się zapuścić rękę w tę sypką masę.
Najładniejszy jednak jest skraj brzozowego lasu. Co chwila zmienia kolor. Teraz 
konary świecą najjaśniejszą bielą, umajone lekko i jedwabiście pastelową zielenią, już po 
chwili wszystko się zmienia w opałowy błękit, z brzegu mieniący się srebrzyście, dalej 
wpadający w zieleń; a zaraz potem zielony ton pogłębia się, staje się niemal czarny - to słońce 
skryło się za chmurę. I cień ten jak upiór przebiega wzdłuż spłowiałych konarów i zmyka 
dalej przez łąkę do samego widnokręgu - a tymczasem brzozy znów już stoją niby świąteczne 
chorągwie na białych drzewach.
Zapominam się czasem, zapatrzony w grę najsubtelniejszych świateł i przezroczystych 
cieni, zapominam się do tego stopnia, że nie słyszę słów komendy; gdy się jest 
osamotnionym, zaczyna się obserwować i kochać naturę. A ja tu nie mam wielkiego 
towarzystwa, i nie życzę sobie zresztą tego ponad zwykłą miarę. Za mało się tu znamy - 
ograniczamy się do pogawędki, wieczorem do gry w karty.
Obok naszych baraków znajduje się wielki obóz rosyjskich jeńców. Mimo drucianego 
płotu zaglądają czasem do nas. Są bardzo nieśmiali i lękliwi, przeważnie brodaci i słusznego 
wzrostu, wyglądają jak pokorne, zbite bernardyny. Skradają się dokoła naszych baraków i 
przeszukują nasze śmietniki; łatwo sobie wyobrazić, co można w nich znaleźć. Jesteśmy na 
ogół na skąpym i kiepskim wikcie, dostajemy rzepę krajaną na sześć kawałków, gotowaną w 
wodzie, marchew nawet nie oczyszczoną, zepsute kartofle należą do rzadkich smakołyków, a 
szczytem marzeń jest wodnista zupa ryżowa, w której mają pono pływać cienkie kawałki 
wołowiny. Ale są aż tak cienkie, że wcale ich znaleźć nie można. Zjada się, oczywiście, 
wszystko. Gdy kto naprawdę jest tak bogaty, że nie musi wylizać do ostatniej kropli, to 
wyręcza go dziesięciu innych. Tylko te resztki, których łyżką nie zgarnie, wypłukuje się do 
pomyj. Dochodzą do tego obierki z brukwi, zeschnięte skórki od chleba i najrozmaitszego 
rodzaju odpadki.
Ta rzadka, brudna, mętna lura jest celem jeńców. Czerpią ją chciwie ze śmierdzących 
beczek i przenoszą pod bluzami. Dziwna to rzecz widzieć z tak bliska nieprzyjaciół. Twarze 
ich skłaniają nas do zastanowienia się, te zacne, chłopskie twarze, szerokie czoła, szerokie 
nosy, szerokie wargi, szerokie ręce, wełniste włosy. Chciałoby się ich zaprząc do orki, do 
kośby i do zrywania jabłek. Wyglądają dobroduszniej od naszych chłopów fryzyjskich.
Smutny to widok - oglądać ich ruchy, ich błagania i żebraninę. Wszyscy są bardzo 
osłabieni, bo żywi się ich tylko tyle, żeby nie zdechli z głodu. My sami nie mamy okazji 
najeść się do syta. Chorują na biegunkę, niektórzy z lękliwym spojrzeniem pokazują nam 
ukradkiem skrwawiony rąbek koszuli. Zgarbieni, ze zgiętymi kolanami, z wyciągniętymi 
rękoma, rzucając spode łba trwożliwe spojrzenia, żebrzą, mamroczą parę słów, jedyne słowa, 
które znajaj ich miękkie ciepłe basy przywołują na myśl ciepłe piece i izby rodzinne.
Niektórzy nasi odpychają ich kopnięciem, że aż nieboracy przykrywają się nogami. 
Ale tacy są nieliczni. Większość nie wyrządza im krzywdy, po prostu wymija ich, nie 
zwracając najmniejszej uwagi. Tylko czasem, gdy błagają szczególnie żałośnie, mimo woli 
wpada się w gniew i odpowiada kopnięciem. Gdyby przynajmniej nie patrzyli w ten sposób; 
ileż niedoli mogą zawierać takie dwie małe plamki, tak małe, że można je zakryć kciukiem, 
oczy ludzkie.
Wieczorem przyłażą do baraków i zaczyna się handel wymienny. Wszystko, co 
posiada jakąkolwiek wartość, wymieniają na chleb. Transakcje łatwo dochodziły do skutku - 
póki jeńcy mieli własne dobre obuwie, bo nasze jest bardzo marne. Skóra, z której są 
wyrabiane ich wysokie buty, jest cudownie miękka, niczym safian. Na taki nabytek mogą 
sobie u nas pozwolić jedynie synowie chłopów, otrzymujący z domu sute wałówki. Za parę 
butów płaci się przeciętnie dwa lub trzy komiśniaki albo jeden komiśniak i małą twardą 
kiełbasę wieprzową.
Ale teraz jeńcy nie posiadają już prawie nic wartościowego. Te nędzne szmaty, które 
mają na sobie, nie nadają się do wymiany, starają się więc spławić nam drobne rzeźby, różne 
przedmioty wyrabiane z odłamków granatów i miedzianych obręczy. Rozumie się, niewiele 
za to mogą dostać, chociaż to i bardzo wypracowane; najwyżej kilka kromek chleba. Chłopi 
nasi są w handlu sprytni i skąpi. Drażnią biednego jeńca, trzymając mu pod nosem pajdę 
chleba albo kawał kiełbasy tak długo, aż nieborak blednie z oskomy, przewraca oczyma i 
bierze, co mu się daje. Wtedy nabywca układa swoją zdobycz z całą skrupulatnością, na jaką 
go stać, potem wyjmuje gruby kozik i powoli, ostrożnie i z namysłem kraje dla siebie duży 
glon chleba, żeby się wynagrodzić za fatygę, i każdy kęs zajada smaczną kiełbasą. Trudno 
pohamować irytację, gdy się coś takiego widzi, chciałoby się tłuc chłopka po tłustym, 
twardym łbie. Taki to nigdy nikomu nic nie da. Co prawda znamy się tu wszyscy tak mało.
Dosyć często wypada mi warta w obozie Rosjan. Widzę, jak w mroku poruszają się 
ich sylwety, niby chore bociany, wielkie chore ptaki. Podchodzą do samego parkanu, 
przykładają twarz, wbijają palce w siatkę drucianą. Czasem zbierają się gromadką, stoją i 
chłoną wiatr, który wieje z łąk i lasów.
Rozmawiają rzadko i skąpo. Wzajemny ich stosunek jest bardziej ludzki, bardziej 
zdawałoby się braterski niż tu u nas w barakach. Może dlatego, że czują się bardziej 
nieszczęśliwi od nas. W dodatku dla nich wojna się skończyła. Ale co z tego, czekanie na 
biegunkę - to też nie jest przecież życie.
Podobno dawniej byli bardziej ożywieni - tak przynajmniej opowiadają 
landszturmiści, którzy ich pilnują. Jak to zawsze bywa w takich razach, mieli ze sobą 
porachunki i czasem nawet dochodziło do walki na pięści i noże. Obecnie całkiem stępieli i 
zobojętnieli na wszystko, do takiego stopnia są osłabieni, że większość już się nawet nie 
onanizuje, chociaż dawniej czynili to gromadnie, całym barakiem.
Stoją więc przy parkanie i chwilami jeden usuwa się, ale jego miejsce zajmuje 
natychmiast drugi. Przeważnie milczą, tylko niektórzy żebrzą o munsztuk wypalonego 
papierosa.
Widzę ich ciemne postacie. Brody rozwiane na wietrze. Nie wiem nic więcej o nich 
poza tym, że są jeńcami, ale to właśnie wzrusza mnie najbardziej. Życie ich jest bezimienne i 
bez winy - gdybym wiedział o nich więcej - jak się nazywają, jak żyją, czego się spodziewają, 
co ich dręczy - gdybym to wszystko wiedział, wzruszenie moje miałoby cel i mogłoby się stać 
litością. Teraz zaś odczuwam w nich jedynie ból stworzenia, straszliwą melancholię życia, 
okrucieństwo człowieka.
Rozkaz uczynił te ciche stworzenia naszymi wrogami, rozkaz mógłby ich odmienić w 
przyjaciół. Przy jakimś tam stole jacyś tam ludzie, których nikt z nas nie zna, podpisują 
papiery, i oto na lata całe najwyższym naszym celem staje się to, co w innych warunkach 
ściąga na siebie pogardę życia i najsurowszą karę. Kto potrafi tu coś zrozumieć, gdy widzi 
tych cichych ludzi o dziecięcych twarzach, o brodach apostołów! Każdy podoficer jest 
większym wrogiem rekrutowi, każdy nauczyciel uczniowi, niż my im, a oni nam. A przecież 
wypuścić ich na wolność - będziemy się znowu nawzajem tępili.
Przerażam się, stop!, dalej nie trzeba snuć myśli. Ta droga wiedzie w otchłań. Jeszcze 
nie jest stosowna pora. Nie chciałbym jednak zgubić tej myśli, pragnęją zachować, rozwijać 
ją, gdy wojna się skończy. Serce bije mi gwałtownie: a więc to jest celem, wielkim celem, o 
jakim marzyłem w okopach, jakiego szukałem, aby móc istnieć po tej katastrofie wszelkiego 
człowieczeństwa, więc to właśnie jest zadaniem późniejszego życia, godnym tych kilku lat 
grozy?
Wyjmuję papierosy, łamię je na połówki i rozdaję jeńcom. Kłaniają się, zapalają. 
Teraz w niektórych twarzach żarzą się czerwone punkty. Sprawiają mi ulgę; są jak małe 
okienka w ciemnych chatach, które zdradzają, że dalej jest pokój i schronienie.
Dzień mija za dniem. W mglisty poranek znowu grzebie się jednego jeńca. Teraz 
prawie codziennie któryś umiera.
Stoję na warcie, gdy go chowają. Jeńcy śpiewają chorał, śpiewają chórem, ale ma się 
wrażenie, że to głos organów stojących daleko na łące.
Pogrzeb jeńca nie trwa długo.
Wieczorem stoją znowu przy parkanie i chłoną wiatr wiejący z brzozowego lasu. 
Gwiazdy są zimne.
Znam teraz kilku Rosjan, którzy dosyć dobrze mówią po niemiecku. Jeden z nich 
opowiada, że był skrzypkiem w Berlinie. Dowiedziawszy się, że umiem brzdąkać na pianinie, 
przynosi z baraku skrzypce i zaczyna grać. Towarzysze jego siadają, opierają się plecami o 
parkan. Skrzypek stoi i gra, chwilami ma nieobecną minę jak wszyscy skrzypkowie, gdy 
zamykają oczy, ale potem porusza instrumentem w takt melodii i uśmiecha się do mnie.
Pewnie są to pieśni ludowe, w każdym razie jeńcy nucą je cicho. Głos skrzypiec jest 
nad nimi jak piękna dziewczyna, świetlisty i samotny. Głosy ludzkie milkną - teraz tylko 
same skrzypce zawodzą - skarżą się w tej nocy jakby na zimno; lepiej skupić się w 
zamkniętym pomieszczeniu - tu, na otwartym powietrzu, ta błędna melodia nawiewa smutek.
Nie dostaję przepustki na niedzielę, ponieważ niedawno miałem dłuższy urlop. Toteż 
w ostatnią niedzielę przed odjazdem odwiedza mnie ojciec i starsza siostra. Siedzimy cały 
dzień w świetlicy. Bo gdzieżbyśmy się mieli podziać, do baraków nie chcę ich zaprowadzić. 
Po obiedzie wychodzimy na przechadzkę po łące.
Godziny marudzą kłopotliwiej; nie wiemy, o czym ze sobą mówić. Rozmawiamy więc 
o chorobie mojej matki. To na pewno rak, matka leży w szpitalu i wkrótce będzie operowana. 
Lekarze mają nadzieję, że wróci do zdrowia, ale myśmy jeszcze nie słyszeli, aby ktoś się 
wyleczył z raka.
- Gdzie mama leży? - pytam.
- W szpitalu Luizy - odpowiada ojciec.
- W której klasie?
- W trzeciej. Musimy poczekać, ile będzie kosztowała operacja. Matka sama chciała 
leżeć w trzeciej. Mówiła, że będzie jej weselej w towarzystwie. No i kosztuje taniej.
- Ale tam tyle osób. Żeby tylko mogła spać.
Ojciec kiwa głową. Znużona, pomarszczona twarz. Matka często choruje, 
umieszczamy ją w szpitalu tylko wówczas, gdy nie ma innej rady. Choroby matki kosztowały 
wiele pieniędzy - właściwie całe życie ojca schodziło na tym.
- Żebym wiedział, ile operacja kosztuje - mówi ojciec.
- Nie pytaliście się?
- Nie, wprost nie można... doktor może się rozgniewać; będzie operował matkę, nie 
trzeba go zniechęcać.
Tak - myślę z goryczą - tacy już jesteśmy, tacy oni wszyscy, biedni ludzie. Nie śmieją 
zapytać o cenę, wolą się zadręczać domysłami; za to inni, którzy mogą się bez tego obejść, 
uważają za rzecz całkiem naturalną umawiać się zawczasu o cenę. Nie ma obawy, aby doktor 
się na nich rozgniewał.
- A później te rozmaite bandaże są tak kosztowne - mówi ojciec.
- Czy kasa chorych nic nie daje? - pytam.
- Matka choruje za długo.
- A macie pieniądze? Potrząsa głową.
- No nie, ale mogę przyjąć dodatkową robotę.
Znam to: będzie siedział przy swoim stole do dwunastej w nocy, falcował, kleił i 
krajał. O ósmej wieczór zje trochę tego lichego pożywienia, które dostaje się na bony. Potem 
połknie proszek na ból głowy i będzie harował do późnej godziny.
Aby go nieco rozweselić, opowiadam anegdoty, które mi wpadają do głowy, dowcipy 
żołnierskie i różne koncepty o jenerałach i kapralach.
Potem odprowadzam ich na dworzec. Zostawiają mi szklankę marmolady i paczkę 
placków kartoflanych, które matka specjalnie dla mnie usmażyła.
Odjeżdżają, a ja wracam do obozu.
Wieczorem smaruję placek marmoladą i biorę do ust. Nie smakuje mi. Wychodzę, 
żeby je oddać jeńcom. Nagle przypominam sobie, że matka sama je smażyła, nie zważając na 
bóle, stała przy gorącej kuchni. Kładę więc paczkę do tornistra i tylko dwa placki zabieram 
dla Rosjan.
IX
Jedziemy kilka dni. Pierwsi lotnicy ukazują się na niebie. Dudniąc, suniemy obok 
naładowanych pociągów. Działa, działa. Przejmuje nas kolej polowa. Szukam mego pułku. 
Nikt nie wie, gdzie on się właśnie znajduje. Gdzieś tam nocuję, gdzieś tam rankiem odbieram 
prowiant i kilka niepewnych pouczeń. Tak to na nowo z mym tornistrem i karabinem 
wyruszam w drogę.
Kiedy przybywam, nikogo z naszych nie ma już w tej miejscowości, rozwalonej przez 
pociski. Słyszę, iż staliśmy się lotną dywizją, którą wysyła się wszędzie, gdzie jest gorąco. 
Nie wprawia mnie to w dobry humor. Opowiadają mi o wielkich stratach, jakie ponoć 
mieliśmy. Dopytuję się o Kata i Alberta. Nikt nie wie o nich.
Szukam nadal i błądzę dokoła, dziwaczne to uczucie. Przez tę noc i następne biwakuję 
jak Indianin. Później otrzymuję dokładniejszą wiadomość i po południu mogę się 
zameldować w kancelarii.
Feldfebel zatrzymuje mnie tutaj. Kompania powróci za dwa dni, wysyłać mnie na 
pozycję nie ma celu.
- Jakże też udał się urlop? - zapytuje. - Pysznie, co?
- Owszem, do pewnego stopnia - mówię.
- Tak, tak - wzdycha - gdyby tylko nie musiało się wracać. Druga połowa jest przez to 
zawsze już sfuszerowana.
Łażę wokoło, póki kompania nie nadchodzi rankiem, szara, brudna, zniechęcona i 
tępa. Tedy zrywam się i wciskam się pomiędzy nich, oczy moje szukają, tam jest Tjaden, tu, 
dysząc, zbliża się Müller, a oto są też Kat i Kropp. Rozkładamy nasze sienniki obok siebie. 
Czuję się pełen winy, kiedy spoglądam na nich, a przecie nie ma do tego powodu. Przed 
pójściem spać wyciągam resztkę placków kartoflanych i marmolady, aby również oni mieli co 
z tego.
Oba wierzchnie placki są trochę spleśniałe, ale można je jeszcze jeść. Zatrzymuję je 
dla siebie, a świeże daję Katowi i Kroppowi.
Kat żuje i pyta:
- Matczyne, hę? Potakuję, milcząc.
- Doskonałe - powiada - to się wyczuwa w smaku.
Ledwo powstrzymać mogę płacz. Już nie rozpoznaję sam siebie. Ale to minie, obróci 
się na lepsze, tutaj, wraz z Katem i Albertem, i całą resztą. Tak, tu moje miejsce.
- Masz szczęście - zasypiając, szepce mi jeszcze Kropp - podobno wysyłają nas do 
Rosji.
Do Rosji. Tam przecież nie ma już wojny. W oddali grzmi front. Ściany baraków 
dudnią.
Szoruje się z całych sił. Jeden apel przegania drugi. Sprawdzają nas ze wszystkich 
stron. Co jest zdarte, zostaje wymienione na całą odzież. Ja fasuję przy tym nową bluzę bez 
zarzutu. Kat, oczywista, nawet cały mundur. Pojawia się pogłoska, iż pokój zbliża się jakoby, 
lecz tamten pogląd jest prawdopodobniejszy: załadują nas do Rosji. Ale na co nam w Rosji 
lepsze rzeczy? Wreszcie przesącza się wieść: cesarz przybywa na paradę. Dlatego też częste 
przeglądy.
Przez osiem dni można by sądzić, że tkwi się w koszarach rekruckich, taka wre robota 
i tak się ćwiczy. Wszyscy są w fatalnych humorach, gdyż nadmierne pucowanie - to nie dla 
nas, a mniej jeszcze marsz paradny. Takie właśnie sprawki więcej psują krwi żołnierzowi 
niźli okop polowy.
Wreszcie nadchodzi ta chwila. Stoimy wyprężeni na baczność i zjawia się cesarz. 
Jesteśmy ciekawi, jakże też wygląda. Kroczy wzdłuż frontu, i co do mnie, jestem właściwie 
trochę rozczarowany: sądząc z podobizn, wyobrażałem go sobie większym i potężniejszym, a 
zwłaszcza z głosem huczącym jak grzmot.
Rozdaje Krzyże Żelazne i z tym i owym zamienia kilka słów. Potem maszerujemy z 
powrotem w zwartym szeregu. Następnie gawędzimy. Tjaden powiada ze zdumieniem:
- Toż to jest najwyższy naczelnik, jaki istnieje. Przed takim musi przecież każdy stać 
na baczność, każdy w ogóle! - Namyśla się przez chwilę. - Przed nim musi przecież także 
Hindenburg stać na baczność, co?
- Ma się rozumieć - potwierdza Kat.
Tjadena wciąż jeszcze to korci. Namyśla się pewien czas i zapytuje:
- Czy król także musi stać na baczność przed cesarzem?
Nikt nie wie tego dokładnie, ale nie wierzymy w to. Tacy dwaj są tak wysoko, iż tam z 
pewnością nie ma już właściwego stania na baczność.
- Cóż ty gadasz za bzdury - mówi Kat. - Główna rzecz, byś sam stał na baczność.
Lecz Tjaden całkowicie jest zafascynowany. Jego, poza tym, bardzo trzeźwa 
wyobraźnia fermentuje.
- Pomyśl no - oznajmia - po prostu nie mogę zrozumieć, że cesarz musi tak samo jak 
ja iść do wychodka.
- To jak dwa razy dwa cztery - śmieje się Kropp.
- Wariat i trzy to siedem - uzupełnia Kat. - Masz wszy we łbie, Tjaden, idźże no ty 
szybko do wychodka, byś gadał do rzeczy, a nie jak zasrane niemowlę.
Tjaden znika na chwilę.
- Lecz jedno też chciałbym wiedzieć - mówi Albert - czy wybuchłaby wojna, gdyby 
cesarz powiedział: nie.
- W to wierzę z pewnością - wtrącam - on i tak z początku nie chciał podobno wojny.
- No, jeśli nie on sam, to przynajmniej gdyby z jakich dwudziestu, trzydziestu ludzi na 
świecie powiedziało nie.
- Chyba że tak - przystaję - ale ci chcieli właśnie.
- To komiczne, kiedy tak przełożyć to sobie - ciągnie dalej Kropp
- my jesteśmy tu przecież, aby bronić naszej ojczyzny. Ale Francuzi także są tutaj, by 
bronić swojej ojczyzny. Któż ma słuszność?
-1 my, i oni, być może - powiadam, nie wierząc w to.
- No tak - rozważa Albert, i widzę, iż pragnie przyprzeć mnie do muru - ale nasi 
profesorowie, pastorowie i gazety powiadają, że tylko my mamy słuszność, i tak, miejmy 
nadzieję, jest rzeczywiście. Ale francuscy profesorowie i pastorowie, i gazety twierdzą, że 
tylko oni mają słuszność, więc jak się ma rzecz właściwie?
- Tego nie wiem - mówię - tak czy owak jest wojna i co miesiąc przyłączają się coraz 
to nowe kraje.
Znów się pojawia Tjaden. Ciągle jeszcze jest poruszony i natychmiast miesza się do 
rozmowy, dopytując się, jakże też właściwie wybucha wojna.
- Zazwyczaj tak, iż jeden kraj ciężko obraża inny - odpowiada Albert z niejaką 
wyższością.
Lecz Tjaden mówi z głupia frant:
- Kraj? Tego nie pojmuję. Jakaś góra w Niemczech nie może przecie obrazić góry we 
Francji. Albo jaka rzeka, las lub pole żyta.
- Czy jesteś tuman, czy tylko udajesz? - ze złością powiada Kropp.
- Nie to mam przecież na myśli. Jeden naród obraża drugi.
- Po cóż więc jestem tutaj? - odpowiada Tjaden. - Ja nie czuję się obrażony.
- Tobie wszystko trzeba pakować łopatą do łba - powiada poirytowany Albert - a przy 
tym nie chodzi wcale o takiego gamonia jak ty.
- Więc tym bardziej mogę powrócić do domu - upiera się Tjaden, i wszyscy się śmieją.
- Ach, człowieku, to przecież naród jako całość, więc jako państwo - woła Müller.
- Państwo, państwo - Tjaden chytrze prztyka palcami - żandarmi polowi, policja, 
podatki, to jest wasze państwo. Jeśli z tym chcesz mieć do czynienia, dziękuję bardzo.
- To prawda - powiada Kat - po raz pierwszy zdarzyło ci się powiedzieć coś 
rozsądnego, Tjaden, państwo i ojczyzna to naprawdę różnica.
- Ale one przecież tworzą jedno - namyśla się Kropp - ojczyzny bez państwa nie ma.
- Tak jest, ale pomyśl, że my wszyscy prawie jesteśmy prości ludzie. A we Francji 
większość to także robotnicy, rzemieślnicy albo drobni urzędnicy. Czemuż by francuski 
ślusarz albo szewc zechciał nas napastować? Nie, są to tylko rządy. Nigdy nie widziałem 
Francuza, zanim tu przyszedłem, a z większością Francuzów ma się rzecz podobnie w 
stosunku do nas. Tych tak samo nie pytano o zdanie jak nas.
- Dlaczego zatem jest w ogóle wojna? - pyta Tjaden. Kat wzrusza ramionami.
- Muszą istnieć ludzie, którzy mają pożytek z wojny.
- No, ja do nich nie należę. - Tjaden rozdziawia gębę w uśmiechu. - Ty nie i nikt tutaj.
- Któż wie? - upiera się Tjaden. - Cesarzowi nie zda się to także na nic. Ma on 
przecież wszystko, czego mu trzeba.
- Nie mów tego - odpowiada Kat. - Wojny jeszcze dotąd nie miał. A każdemu 
większemu cesarzowi potrzeba co najmniej jednej wojny, inaczej nie będzie sławny. Zajrzyj 
do swoich podręczników.
- Generałowie także stają się sławni przez wojnę - mówi Detering.
- Sławniejsi jeszcze niźli cesarz - powiada Kat.
- Z pewnością tkwią za tym inni ludzie, którzy chcą zarobić na wojnie - mruczy 
Detering.
- Myślę, że jest to raczej rodzaj gorączki - powiada Albert. - Nikt tego właściwie nie 
pragnie, a naraz macieja. Myśmy nie chcieli wojny, inni utrzymują to samo, a mimo to pół 
świata nie może z tego wyleźć.
- Ale po tamtej stronie więcej kłamią niźli u nas - odpowiadam. - Pomyśl o ulotkach 
jeńców, w których stało czarno na białym, że pożeramy belgijskie dzieci. Tych łobuzów, 
którzy piszą coś podobnego, powinni powiesić. To są właśnie winowajcy.
- Lepiej w każdym razie, że wojna jest tutaj niż w Niemczech. - Müller wstaje. - 
Przypatrzcie się tym polom podziurawionym przez leje!
- Słusznie - zgadza się nawet Tjaden - ale lepiej, kiedy w ogóle nie ma wojny.
Odchodzi z dumą, gdyż udało mu się tym razem nam, jednoroczniakom, zalać sadła za 
skórę. I pogląd jego jest w samej rzeczy typowy tutaj, napotyka się go raz po raz i niepodobna 
na to odpowiedzieć nic dorzecznego, gdyż wraz z nim ustaje zrozumienie dla innych 
zależności. Poczucie narodowe prostego żołnierza polega na tym, iż jest on tutaj. Ale do tego 
sprowadza się wszystko, całą resztę osądza on praktycznie i zgodnie ze swoją postawą.
Albert z irytacją kładzie się na trawę.
- Lepiej nie rozprawiać o tych wszystkich bzdurach. -1 tak nic przez to się nie odmieni 
- potwierdza Kat.
Na dobitkę musimy z powrotem oddać prawie wszystkie świeżo otrzymane rzeczy i 
dostajemy nasze stare szmaty. Nowe dobre były tylko dla parady.
Zamiast do Rosji, z powrotem wyruszamy na front. Po drodze przechodzimy przez 
żałosny lasek o pniach pogruchotanych i zrytej glebie. W kilku miejscach są okropne luki.
- Psiakrew, ależ tu waliło - mówię do Kata.
- Miotacze min - odpowiada i wskazuje do góry.
W gałęziach wiszą trupy. Jakiś nagi żołnierz wspina się w rozgałęzienia konarów, ma 
jeszcze hełm na głowie, poza tym jest nieodziany. Tylko połowa jego siedzi tam w górze, 
tułów, któremu brakuje nóg.
- Cóż takiego tu się działo? - zapytuję.
- Wypchnęło go z ubrania - mówi przez zęby Tjaden.
- To jest śmieszne, widzieliśmy to już kilka razy - powiada Kat. - Kiedy grzmotnie 
taka mina, naprawdę wyrzuca człowieka z ubrania. To powoduje ciśnienie powietrza.
Szukam dalej. Tak jest rzeczywiście. Tu wiszą same strzępy mundurów, gdzie indziej 
tkwi przyklejona krwawa miazga, która niegdyś była ludzkimi członkami. Wala się jakieś 
ciało, które na jednej nodze ma jeszcze kawałek kalesonów, a wokół szyi kołnierz munduru. 
Poza tym jest nagie, odzież wisi porozrzucana na drzewie. Obu ramion brak, jak gdyby 
zostały wykręcone. Jedno z nich wykrywam w odległości dwudziestu kroków w krzakach.
Umarły leży twarzą do ziemi. Tam, gdzie znajdują się rany ramion, gleba czarna jest 
od krwi. Pod stopami listowie jest rozdrapane, jak gdyby kopał jeszcze nogami.
- To nie bagatela, Kat - mówię.
- Odłamek granatu w brzuchu też nie - odpowiada, wzruszając ramionami.
- Tylko się nie dać - powiada Tjaden.
To nie mogło być dawno, krew jest jeszcze świeża. Ponieważ wszyscy ludzie, których 
widzimy, są martwi, nie zatrzymujemy się, lecz meldujemy o tym na najbliższym punkcie 
opatrunkowym. Koniec końców nie nasza to sprawa wyręczać w robocie tych byków 
sanitarnych.
Wysłany ma być patrol, aby stwierdził, jak daleko zajęta jest jeszcze nieprzyjacielska 
pozycja. Z powodu mego urlopu doznaję dziwnego jakiegoś uczucia wobec innych i dlatego 
zgłaszam się także. Układamy plan, przekradamy się przez druty, po czym rozstajemy się, aby 
czołgać się pojedynczo. Po chwili natrafiam na płytki lej, w który się osuwam. Stąd 
rozglądam się wokół.
Pole przede mną ostrzeliwane jest przeciętnie silnym ogniem kulomiotów. Prażą ze 
wszystkich stron niezbyt mocno, ale dosyć sobie - nie trzeba nadto na szwank narażać swych 
kości.
Rozchyla się pęk rakiety. Teren zastyga w sinym blasku. Tym czarniej potem zamyka 
się ciemność ponad nim. W okopie opowiadano uprzednio, że przed nami są czarni. To 
nieprzyjemne, niełatwo ich spostrzec, poza tym są bardzo zręczni w patrolowaniu. Dziwne to, 
iż często są równie nierozsądni. Kat, jak również Kropp, wystrzelali raz podczas patrolowania 
czarny przeciwpatrol, gdyż żołnierze powodowani niepohamowaną żądzą palili po drodze 
papierosy. Wystarczyło, by Kat i Albert wzięli na cel tlące się ogniki.
Obok mnie z sykiem zarywa się niewielki granat. Nie słyszałem, jak nadlatywał, i 
przerażam się raptem. W tej samej chwili ogarnia mnie niedorzeczna trwoga. Jestem tu sam 
jeden i niemal bezradny - być może od dawna już z głębi jakiegoś leja obserwuje mnie dwoje 
innych oczu, a granat ręczny leży, gotów do rzutu, by mnie rozszarpać. Usiłuję się dźwignąć. 
Nie jest to pierwszy mój patrol i nie nazbyt groźny. Ale jest to pierwszy mój patrol po urlopie, 
a poza tym teren jest mi jeszcze dość obcy.
Przekładam sobie, że podniecenie moje jest absurdem, że w ciemności zapewne nic 
się nie czai, gdyż w przeciwnym razie nie strzelano by tak nisko.
Nadaremnie! W splątanym wirze huczą mi myśli pod czaszką - słyszę ostrzegawczy 
głos mojej matki, oglądam Rosjan z brodami rozwianymi, wspierających się o kratę, mam 
jasne dziwaczne wyobrażenie jakiejś kantyny z fotelami, jakiegoś kina w Valenciennes, widzę 
udrękę obrzydliwą mej wyobraźni: szarą, nieczułą lufę karabinu, która przesuwa się, czyhając 
cichaczem, gdziekolwiek usiłuję zwrócić głowę; pot sączy mi się ze wszystkich porów.
Ciągle jeszcze leżę w mej bruździe. Spoglądam na zegarek; minęło zaledwie kilka 
minut. Czoło moje jest wilgotne, oczodoły mokre, ręce dygocą, oddycham cicho i z trudem. 
To po prostu straszliwy napad trwogi, zwyczajna, ordynarna sobacza trwoga przed 
wysunięciem głowy i pełzaniem dalej.
Jak miękka miazga przelewa się moje naprężenie w życzenie, by móc tu pozostać i 
leżeć. Członki moje przyklejone są do gruntu, czynię daremną próbę - nie chcą się oderwać. 
Przytulam się do ziemi, nie mogę ruszyć naprzód, postanawiam, iż tu pozostanę.
Natychmiast jednak opływa mnie nowa fala, fala wstydu, skruchy, a jednak i 
bezpieczeństwa. Dźwigam się nieco, by się rozejrzeć. Oczy aż pieką, tak wlepiam wzrok w 
ciemności. Wzbija się jakaś kula ognista - przyciskam się znowu do ziemi.
Staczam niedorzeczną, pogmatwaną walkę wewnętrzną, chcę się wydostać z 
zagłębienia i jednak znów się w nie osuwam. Powiadam: „Musisz, przecież to twoi 
towarzysze, to nie jest tylko pierwszy lepszy głupi rozkaz”. I zaraz potem: „Cóż mnie to 
obchodzi, mam jedno tylko życie do stracenia”.
Wszystkiemu winien ten urlop, usprawiedliwiam się, zawzięty na siebie. Ale sam 
temu nie wierzę, robi mi się okropnie słabo, unoszę się powoli, wyprężam ramiona, 
podciągam za nimi plecy i leżę teraz oto połową ciała na brzegu leja.
Teraz słyszę szmery i drgając, cofam się. Pomimo ognia artylerii dokładnie słyszy się 
podejrzane szmery. To nasi żołnierze idący przez okop. Oto słyszę również stłumione głosy. 
Mógłby to być, sądząc z tonu, Kat, który tam rozprawia.
Niezwykłe ciepło przelewa się nagle przeze mnie. Głosy te, tych kilka cichych słów, 
te kroki poza mną wyszarpują mnie raptem ze straszliwego osamotnienia trwogi śmierci, 
której niemal uległem. Są one czymś więcej niźli moim życiem, głosy te są czymś więcej niźli 
matczyność i trwoga, są czymś mocniejszym i bardziej ochraniającym niż cokolwiek w 
świecie: są to głosy moich kolegów.
Nie jestem już dygocącym strzępkiem istnienia, samotnego w ciemności - należę do 
nich, a oni do mnie, wszyscy doznajemy jednakowej trwogi i mamy jednakie życie, jesteśmy 
spojeni w prosty i trwały sposób. Pragnąłbym wcisnąć moją twarz w nie, w te głosy, w tych 
kilka słów, które mnie ocaliły i które będą nade mną stróżować.
Ostrożnie ześlizguję się poza brzeg i krętymi ruchami sunę naprzód. Czołgam się na 
czworakach; udaje mi się, jak należy wyznaczam kierunek, oglądam się za siebie i konotuję 
sobie obraz ognia armatniego, aby móc odnaleźć z powrotem drogę. Teraz szukam łączności z 
innymi.
Ciągle jeszcze doznaję trwogi, lecz jest to rozumna trwoga, niezwykle wzmożona 
ostrożność. Noc jest wietrzna i cienie trzepocą się tam i tu, kiedy raz po raz migoce ogień 
dział. Widzi się przez to i za mało, i zbyt wiele. Często zastygam nieruchomo, lecz za każdym 
razem bez powodu. W ten sposób przedostaję się dość daleko naprzód i łukiem okrężnym 
znów powracam. Nie odnalazłem łączności. Każdy metr bliżej do naszego okopu napełnia 
mnie ufnością - ale także pobudza do większego pośpiechu. Głupio byłoby teraz jeszcze co 
oberwać.
I oto przenika mnie nowy lęk. Nie potrafię już dokładnie rozeznać kierunku. 
Cichaczem przykucam w jednym z lejów i usiłuję się zorientować. Niejednokrotnie zdarzało 
się, iż ktoś, zadowolony, skoczył w rów, i potem dopiero wykrył, iż był to inny rów, nie ten, 
którego szukał.
Po niejakim czasie znów nasłuchuję. Ciągle jeszcze nie znajduję właściwego miejsca. 
Wirowisko lejów zdaje mi się nie do ogarnięcia wzrokiem, tak że z podniecenia w ogóle już 
nie wiem, dokąd powinienem się zwrócić. Być może pełznę równolegle do okopów, co 
można robić w nieskończoność. Dlatego znów robię zwrot w bok.
Te przeklęte rakiety! Zdają się płonąć przez godzinę, niepodobna poruszyć się, aby 
natychmiast nie zaczęło gwizdać wokoło.
Lecz nie ma na to żadnej rady, muszę się wydostać. Przystając co chwila, przedzieram 
się dalej; pełznę jak rak tuż przy ziemi i rozdzieram sobie dłonie o zębate odłamki, które są 
ostre jak brzytwy. Niekiedy doznaję wrażenia, jak gdyby niebo rozjaśniało się nieco na 
horyzoncie, lecz może to być również złudzenie. Stopniowo jednak uświadamiam sobie, że w 
tym pełzaniu idzie o moje życie.
Obok z hukiem ryje się granat. Zaraz potem dwa inne. Już rozpoczyna się na dobre. 
Atak ogniowy. Kulomioty terkocą. Na razie nie pozostaje nic innego, jak nadal leżeć 
spokojnie. Najwidoczniej rozpoczyna się atak. Wszędzie wzbijają się świetliste rakiety. 
Bezustannie.
Leżę skurczony w niewielkim leju, z nogami w wodzie aż po brzuch. Kiedy 
rozpocznie się atak, osunę się w wodę tak głęboko, jak się da, byle się nie udusić z twarzą w 
błocie. Będę musiał udawać trupa.
Nagle słyszę, jak ogień zaczyna przenosić. Zmienia kierunek. Natychmiast ześlizguję 
się na dół, w wodę, mając hełm zsunięty zupełnie na kark, usta na tyle tylko otwarte, by móc 
chwytać powietrze.
Nieruchomieję - gdyż gdzieś tam stuka coś, człapie i chrobocze - wszystkie nerwy we 
mnie ściągają się lodowato. Stukanie słychać tuż nade mną, później oddala się ono, pierwszy 
oddział przeszedł. Mam jedną tylko myśl, od której pęka czaszka: co uczynisz, jeśli ktoś 
skoczy do twego leja? Teraz kurczowo wyciągam z pochwy mały sztylet, mocno ujmuję go w 
garść i wraz z dłonią z powrotem chowani w mule. W głowie mi stuka: żgnąć zaraz, gdy tylko 
ktoś tu wskoczy, zaraz przebić krtań, aby nie mógł krzyczeć, nie można postąpić inaczej, 
będzie tak samo przerażony jak ja, z samej choćby trwogi rzucimy się na siebie, tedy ja muszę 
być pierwszy.
Oto walą nasze baterie. W pobliżu wbija się pocisk. To rozwściecza mnie aż do 
szaleństwa, tego tylko brakuje, by trafiły mnie nasze pociski; klnę i zgrzytam zębami w głąb 
błota; był to wściekły wybuch, w końcu mogę już tylko jęczeć i prosić.
Trzeszczenie granatów wbija mi się w słuch. Jeśli nasi przeprowadzą kontratak, będę 
oswobodzony. Przyciskam głowę do ziemi i słyszę głuchy grzmot jak oddalone eksplozje 
kamieniołomów - wznoszę ją znów, aby nasłuchiwać szmerów z góry. Kulomioty trzeszczą. 
Wiem, że nasze zasieki druciane są mocne i prawie nie uszkodzone - część ich jest 
naładowana prądem o wysokim napięciu. Ogień karabinów wzmaga się. Oni nie przejdą - 
muszą wracać.
Znów zwalam się jak kłoda, napięty do ostateczności. Szczękanie i skradanie się, 
stukot znów daje się słyszeć. Wśród tego przejmujący krzyk. Ostrzeliwują ich, atak jest 
odparty.
Zaczęło się nieco rozwidniać. Koło mnie szybko drepcą kroki. Pierwsze. Minęły. 
Znów inne. Trzaskanie kulomiotów przemienia się w nieprzerwany łańcuch. Chcę się właśnie 
trochę obrócić, gdy oto stuka coś ciężko i z piaskiem jakieś ciało pada do mnie, w lej, 
oślizguje się, leży na mnie.
Nie myślę nic, nie podejmuję żadnej decyzji - żgam wściekle i czuję tylko, jak cicho 
to drga, a potem mięknie i opada w sobie. Dłoń moja jest oślizgła i mokra, kiedy powraca mi 
świadomość.
Tamten rzęzi. Zdaje mi się, jakby wrzeszczał, każde tchnienie jest jak krzyk, jak 
huczenie grzmotu - ale są to tylko moje żyły, które stukają. Chciałbym zatkać mu usta, 
napchać w nie ziemi, raz jeszcze go przebić, niechaj się uciszy, przecież on mnie zdradza, 
lecz na tyle już się opamiętałem i tak bardzo osłabłem, że nie mogę już podnieść przeciw 
niemu ręki.
Tedy pełznę w najodleglejszy kąt i zostaję tam, ze skupieniem wlepiając weń wzrok, 
ściskając w ręku nóż, gotów, jeśli się poruszy, znów rzucić się na niego, ale on mi już nic 
zrobić nie może - słyszę to w jego rzężeniu.
Potrafię rozeznać go niewyraźnie. Jest we mnie jedno tylko życzenie: wydostać się 
stąd. Jeśli nie stanie się to zaraz, wkrótce będzie za widno; już teraz nie jest to łatwe. Ale 
kiedy próbuję dźwignąć głowę, zaraz spostrzegam całe niepodobieństwo tego. Ogień 
kulomiotów jest tak gęsty, iż byłbym przedziurawiony jak sito, zanim zdołałbym zrobić jeden 
skok.
Raz jeszcze robię próbę za pomocą mego hełmu, który wysuwam nieco w górę i 
podnoszę, aby stwierdzić poziom pocisków. W chwilę potem kula wyrzuca mi go z ręki. 
Ogień zatem kosi tuż, niziutko nad samym terenem. Nie dość daleko oddalony jestem od 
nieprzyjacielskiej pozycji, abym przy próbie wymknięcia się nie był natychmiast wzięty na 
oko przez wypróbowanych strzelców, bijących na odległość.
Coraz więcej światła. Palony niecierpliwością, czekam na atak z naszej strony. Dłonie 
moje białe są u przegubów, tak ściskam je obie, tak błagam, by ustał ogień, a moi koledzy 
nadbiegli.
Minuta sączy się po minucie. Już nie ośmielam się rzucić spojrzenia ku ciemnej 
postaci w leju. Z wysiłkiem spoglądam obok i czekam, czekam. Strzały syczą, są stalową 
siecią, nie ustają, nie ustają.
I oto spostrzegam skrwawioną mą dłoń i czuję raptowne mdłości. Biorę trochę ziemi i 
nacieram nią skórę, teraz ręka jest tylko brudna i już nie widzi się krwi.
Ogień nie folguje. Z obu stron jest jednako silny. Prawdopodobnie dawno już uznano 
mnie za straconego.
Wstaje widny, szary, wczesny dzień. Rzężenie wciąż trwa. Zatykam sobie uszy, lecz 
niebawem wyjmuję palce, gdyż w przeciwnym razie nie słyszałbym również nic innego.
Postać naprzeciw porusza się. Drżę z obawy i mimo woli zerkam ku niemu. Teraz 
wzrok mój nie może się odeń oderwać, przylgnął doń. Leży tam mężczyzna z niewielkim 
wąsikiem, głowa osunęła się na bok, jedno ramię przygięte, głowa przyciska je bezsilnie. 
Druga dłoń spoczywa na piersi, jest krwawa.
On jest martwy, powiadam sobie, musi być martwy, nic już nie odczuwa - to nic, że 
rzęzi, to już jest tylko ciało. Ale głowa próbuje się unieść, pojękiwanie wzmaga się na chwilę, 
po czym czoło z powrotem opada na ramię. Człowiek ten nie jest martwy, umiera, lecz nie 
jest umarły. Przesuwam się doń nieco, zatrzymuję się przez sekundę, wspieram się na 
dłoniach, znów ześlizguję się trochę dalej, czekam - znowu przebywam okropną trzymetrową 
drogę, drogę długą, straszliwą. Wreszcie jestem już przy nim.
I oto rozwiera oczy. Widocznie słyszał mnie jeszcze i przypatruje mi się z wyrazem 
straszliwego przerażenia. Ciało spoczywa spokojnie, lecz w oczach jest trwoga tak bezmierna, 
iż wierzę przez chwilę, że dość będę miał mocy, aby pociągnąć za sobą ciało. Jednym rzutem 
oddalić się o setki kilometrów. Człowiek jest teraz cichy, zupełnie spokojny, bez jednego 
szmeru, rzężenie umilkło, ale oczy krzyczą, wyją, w nich skupione jest całe życie, wysiłek nie 
do objęcia, aby uciec w przeraźliwą trwogę śmierci, w trwogę przede mną.
Uginają się pode mną nogi i opadam na łokcie.
- Nie, nie - szepczę.
Oczy toczą się za mną. Niezdolny jestem do uczynienia jakiegokolwiek ruchu, dopóki 
one są obecne.
Teraz dłoń jego powoli opada z piersi o niewielki kawałeczek, osuwa się na parę 
centymetrów, lecz poruszenie to gasi potęgę oczu. Pochylam się naprzód, potrząsam głową i 
szepczę:
- Nie, nie, nie. - Podnoszę rękę, muszę mu pokazać, iż chcę mu dopomóc, i muskam 
jego czoło.
Oczy jego cofnęły się w skurczu, kiedy zbliżała się dłoń, teraz tracą swą osłupiałą 
martwotę, rzęsy opadają niżej, napięcie nieco ustępuje. Rozpinam mu kołnierz i głowę 
układam wygodniej.
Usta są półotwarte, usiłują kształtować jakieś słowa. Wargi są wyschłe. Nie mam 
flaszki polowej, nie zabrałem jej z sobą. Lecz jest trochę wody w szlamie, u spodu leja. 
Zsuwam się na dół, wyciągam chustkę, rozpościeram ją, zanurzam i w pustą dłoń czerpię 
żółtą wodę, która przesącza się z dołu.
Łykają. Nabieram świeżej. Rozpinam guziki jego munduru, by go opatrzyć, jeśli się 
da. Muszę uczynić to w każdym razie, aby tamci po drugiej stronie, gdybym miał zostać 
pojmany, widzieli, że pragnąłem mu dopomóc, i nie zastrzelili mnie. Usiłuje się bronić, lecz 
dłoń jego nadto jest bezsilna. Koszula jest zlepiona i nie daje się odsunąć na bok, jest zapięta 
z tyłu. Tedy nie pozostaje nic innego, jak rozciąć ją. Szukam noża i odnajduję go. Ale gdy 
rozpoczynam przecinać koszulę, raz jeszcze otwierają się oczy i znów jest w nich ten sam 
krzyk i obłędny wyraz, tak że muszę je zasłonić, zamknąć przemocą i szeptać:
- Przecież ja chcę ci, towarzyszu, dopomóc, camarade, camarade, camarade - usilnie 
szepczę to słowo, by je pojął.
Są trzy rany. Gaza z mego opatrunku pokrywa je, krew spływa pod nią, zaciskam ją 
silniej, wtedy on jęczy.
To wszystko, co mogę uczynić. Teraz musimy czekać, czekać.
Te godziny. Rzężenie znów powraca. Jakże powoli jednak umiera człowiek. Bo wiem 
to: niepodobna go uratować. Próbowałem wprawdzie wyperswadować to sobie, lecz w 
południe perswazja ta roztopiła się w jego jęku, starta została na proch. Gdybym tylko nie 
zgubił podczas pełzania mego rewolweru, zastrzeliłbym go. Nie potrafię go zakłuć.
W południe drzemię na pograniczu myślenia. Szarpie mnie głód, pustoszy, niemal 
płaczę z tego powodu, że pragnę jeść, lecz nie zdołam temu się oprzeć. Kilkakrotnie 
przynoszę wody umierającemu i sam także piję jej trochę.
To pierwszy człowiek, którego zabiłem własnymi rękami, którego dokładnie mogę 
oglądać, którego umieranie moim jest dziełem. Katowi, Kroppowi i Müllerowi również 
zdarzało się widzieć ludzi trafionych przez siebie. Niejednemu przecie to się wydarza w 
walce wręcz.
Ale każde westchnienie jego obnaża me serce. Ten umierający sprzymierzył się z 
godzinami, posiada niewidzialny nóż, którym mnie zakłuwa: czas i myśli moje.
Wiele dałbym za to, aby pozostał przy życiu. Jakże ciężko jest leżeć tu i widzieć go, i 
słyszeć.
O trzeciej po południu jest martwy.
Oddycham z ulgą. Lecz tylko na krótko. Milczenie zdaje mi się wkrótce cięższe do 
zniesienia niźli ów jęk. Pragnę, by rzężenie znów się rozległo, kurczowe, zahamowane, raz 
cicho świszczące, a potem znów zachrypłe i głośne.
To niedorzeczne, co czynię. Ale muszę mieć jakieś zajęcie. Tedy raz jeszcze układam 
zmarłego, aby leżał wygodnie, chociaż nic już nie czuje. Zamykam mu oczy. Są one piwne, 
włos czarny, po bokach nieco kędzierzawy.
Wargi są wydęte i miękkie pod wąsem; nos nieco zgarbiony, skóra smagła. Teraz nie 
wygląda już tak sino jak poprzednio, kiedy żył jeszcze. Przez chwilę twarz wydaje się nawet 
prawie zdrowa - później zapada się szybko w jedną z tych obcych umarłych twarzy, które 
widywałem często i które wszystkie są sobie podobne.
Żona jego z pewnością myśli teraz o nim; nie wie, co się wydarzyło. Wygląda tak, jak 
gdyby do niej pisywał - będzie jeszcze otrzymywała od niego przesyłki; jutro - za tydzień - 
być może jakiś zabłąkany list dostanie jeszcze za miesiąc. Będzie go czytać, a on w nim 
przemówi do niej.
Stan mój coraz się pogarsza, nie mogę już opanować moich myśli. Jakże też wygląda 
ta kobieta? Czy jak owa ciemna, szczupła zza kanału? Czyż nie należy do mnie? Może teraz 
przez to do mnie należy! Gdybyż Kantorek siedział teraz koło mnie! Gdybyż matka moja tak 
mnie widziała! Umarły ten mógłby z pewnością żyć jeszcze trzydzieści lat, gdybym odwrót 
dokładniej sobie wytyczył. Gdyby pobiegł był o dwa metry bardziej na lewo, tkwiłby teraz w 
okopie po tamtej stronie i pisałby nowy list do swojej żony.
Ale w ten sposób nie zdołam ruszyć się z miejsca; jest to bowiem los nas wszystkich; 
gdyby Kemmerich nogę trzymał dziesięć centymetrów bardziej na prawo; gdyby Haie 
pochylił się o pięć centymetrów niżej.
Milczenie jest coraz rozciąglejsze. Mówię i muszę mówić. Tedy przemawiam doń i 
jemu to mówię:
- Kolego, nie chciałem ciebie zabić. Gdybyś raz jeszcze tu skoczył, nie uczyniłbym 
tego, gdybyś i ty był rozsądny. Ale przedtem tyś był dla mnie myślą tylko, wyrachowaniem, 
które żyło w mym mózgu i wywołało decyzję, zakłułem tę możliwość. Teraz dopiero 
spostrzegam, że jesteś człowiekiem takim jak i ja. Myślałem o twoich granatach ręcznych, o 
twym bagnecie i o twojej broni... teraz widzę żonę twoją i twoją twarz, i to, co nam wspólne. 
Wybacz mi, kolego. Zawsze spostrzegamy to za późno. Czemuż nie mówi się nam i nie 
powtarza ciągle, że i wy jesteście tacy sami nieboracy jak my, że matki wasze tak samo się 
trwożą jak nasze i że doznajemy jednakiej trwogi śmierci i jednakie mamy umieranie i jeden 
ból. Wybacz mi, kolego, jakże też mogłeś być moim wrogiem. Gdybyśmy odrzucili tę broń i 
ten mundur, mógłbyś być równie dobrze mym bratem, jak Kat i Albert. Zabierz mi moje 
dwadzieścia lat, towarzyszu, i powstań - weź więcej, gdyż nie wiem już, co mam z nimi 
począć.
Jest cicho, front jest spokojny, wyjąwszy terkotanie karabinów. Kule bzykają nisko, 
nie strzela się bez planu, lecz ze wszystkich stron mierzy ostro i celnie. Nie mogę się 
wydostać.
- Napiszę do twojej żony - mówię pospiesznie do umarłego - napiszę do niej, niechaj 
dowie się ode mnie, powiem jej wszystko, co mówię tobie, pragnę jej pomóc i twoim 
rodzicom także, i twojemu dziecku.
Jego mundur jest jeszcze wpół rozchylony. Łatwo odnaleźć pugilares. Ale ociągam się 
z jego otwarciem. Jest w nim książeczka z jego nazwiskiem. Dopóki nie znam jego imienia, 
być może potrafię go jeszcze zapomnieć, czas zatrze ów obraz. Lecz imię jego jest 
gwoździem, który wbije się we mnie i którego nie zdołam już wydobyć. Posiada moc 
wywoływania wszystkiego na nowo, zawsze będzie mógł powracać i stawać przede mną.
Nie umiejąc się zdecydować, trzymam w ręku pugilares. Wysuwa mi się z dłoni i 
otwiera się. Wypadają z niego fotografie i listy. Zbieram je i chcę je włożyć z powrotem, ale 
ucisk, który mnie przygniata, to całe niepewne położenie, głód, niebezpieczeństwo, te 
godziny spędzone z umarłym wtrąciły mnie w rozpacz, pragnę przyspieszyć rozstrzygnięcie, 
wzmóc udrękę i znieść ją, jak miażdży się nieznośnie obolałą rękę, waląc nią o drzewo, 
wszystko jedno, co się stanie.
Są to fotografie jakiejś kobiety i małej dziewczynki, wąskie amatorskie zdjęcia przed 
ścianą oplecioną bluszczem. Obok nich tkwią listy. Wyjmuję je i usiłuję przeczytać. Nie 
rozumiem na ogół, niełatwo to odcyfrować, a ja niewiele umiem po francusku. Ale każde 
słowo, które tłumaczę, jak strzał przenika mi piersi - jak cios w pierś.
Głowa moja pęka niemal od podrażnienia. Tyle jednak pojmuję jeszcze, iż nigdy nie 
wolno mi będzie napisać do tych osób, jak to myślałem uprzednio. Raz jeszcze oglądam 
fotografie; nie są to ludzie bogaci. Mógłbym bezimiennie przesłać im pieniądze, gdybym 
nieco zarobił w późniejszym czasie. Tego czepiam się, to przynajmniej jest niewielkie 
oparcie. Ten umarły jest związany z moim życiem, dlatego muszę uczynić wszystko i 
wszystko obiecać, aby ocalić siebie; przyrzekam na ślepo, że istnieć będę tylko dla niego i 
jego rodziny - wgaduję to weń mokrymi wargami, a w ostatniej głębi tkwi we mnie nadzieja, 
iż w ten sposób okupię się i może jednak da się to jakoś jeszcze rozpatrzyć.
I dlatego otwieram książeczkę wojskową i czytam powoli: Gerard Duval, zecer.
Ołówkiem zmarłego zapisuję adres na przypadkowej kopercie, a potem ostro i szybko 
wsuwam wszystko z powrotem do jego kurtki.
Zabiłem zecera Gerarda Duvala. Muszę zostać zecerem, myślę w zupełnym zamęcie, 
zostać zecerem, zecerem.
Po południu jestem spokojniejszy. Trwoga moja była nieumotywowana. Imię 
przestało już mnie niepokoić. Napad ten mija.
- Kolego - mówię do umarłego, leżącego po tamtej stronie, ale mówię opanowany. - 
Dzisiaj ty, jutro ja. Ale jeśli uda mi się wynieść stąd cało me kości, chcę walczyć przeciwko 
temu, co nam obu rozbilo: tobie życie - a mnie...? Również życie. Przyrzekam ci, towarzyszu. 
Nigdy nie powinno się to powtórzyć.
Słońce tkwi ukośnie. Jestem ogłupiały z wyczerpania i głodu. Minione wczoraj jest 
dla mnie niby tuman, już nie spodziewam się stąd wydostać. Tak na pół drzemię i nie pojmuję 
nawet, iż nadchodzi wieczór. Zbliża się zmierzch. Teraz zdaje mi się on szybki. Jeszcze 
godzina. Gdyby było lato, trwałoby to jeszcze trzy godziny. Jeszcze jedna godzina.
Teraz poczynam raptem drżeć, iż mogłoby jeszcze coś się przytrafić. Nie myślę już o 
umarłym, obecnie jest mi całkiem obojętny. W jednym rzucie skacze do góry żądza życia, i 
wszystko, co postanowiłem sobie, zapada się przed nią. Tylko aby się ustrzec jeszcze przed 
nieszczęściem, ględzę mechanicznie:
- Dotrzymam, wszystko dotrzymam, co obiecałem tobie - ale już teraz wiem, że nie 
uczynię tego.
Nagle przeszywa mnie myśl, iż właśni moi koledzy mogliby strzelać do mnie, kiedy 
będę pełznął; nie wiedzą przecież o mnie. Będę wołał zawczasu, na ile się da, aby zrozumieli. 
Postanawiam tak długo przeleżeć przed okopem, dopóki mi nie odpowiedzą.
Pierwsza gwiazda. Front nadal jest spokojny. Oddycham z ulgą i ze wzburzenia 
gadam sam ze sobą:
- Teraz bez głupstw, Pawełku... spokój, spokój, Pawle... wtedy będziesz uratowany, 
mój drogi.
To skutkuje, kiedy wymawiam własne imię, jest to tak, jakby wypowiadał je kto inny, 
i to mi pomaga opanować się.
Ciemność się wzmaga. Wzburzenie moje przycisza się, czekam przez ostrożność, 
dopóki nie wzbiją się pierwsze rakiety. Potem wyłażę z leja. Zapomniałem o umarłym. Przede 
mną leży rozpoczynająca się noc i bladawo oświetlone pole. Wlepiam wzrok w jakąś dziurę; 
w chwili gdy światło dogasa, jednym susem przerzucam się ku niej, dalej gnam po omacku. 
Łapię następną, kulę się, przemykam dalej.
Dochodzę wreszcie. Oto przy świetle jakiejś rakiety widzę, że w drucie porusza się 
coś, potem zastyga, wyciągam się bez ruchu. Następnym razem znów to spostrzegam, to z 
pewnością koledzy z naszego okopu. Ale jestem ostrożny, póki nie rozpoznam naszych 
hełmów. Wołam ku nim.
Zaraz potem, jako odpowiedź, rozlega się moje imię:
- Pawle, Pawle!
Znów wołam. To Kat i Albert, którzy, zaopatrzywszy się w płócienne nosze, 
wyruszyli, aby mnie odszukać.
- Czyś ranny?
- Nie, nie...
Ześlizgujemy się do okopu. Domagam się jedzenia i połykam je gwałtownie. Müller 
częstuje mnie papierosem. W niewielu słowach opowiadam, co się wydarzyło. Nie jest to 
przecież nic nowego; takie rzeczy bywają często. Tylko atak nocny jest czymś szczególnym w 
tym wszystkim. Ale Kat przeleżał już raz w Rosji dwa dni z rzędu poza frontem rosyjskim, 
zanim udało mu się przedostać z powrotem.
O zmarłym zecerze nie wspominam ani słowa.
Dopiero nazajutrz rano nie potrafię się już powstrzymać. Muszę opowiedzieć o tym 
Katowi i Albertowi. Uspokajają mnie obaj.
- Nic nie mogłeś wskórać. Jakżeżbyś chciał inaczej postąpić. Po to przecież jesteś 
tutaj.
Przysłuchuję się bezpieczny, z poczuciem pewności, pocieszony ich bliskością. Cóż za 
bzdury układałem sobie w tym leju.
- Spójrz no tam - pokazuje Kat.
Na stokach zabezpieczonych szańców stoi kilku strzelców, którzy biją na odległość. 
Karabiny z lunetami do celowania ułożyli w pozycji i przepatrują odcinek przeciwległy. Od 
czasu do czasu huknie strzał.
Teraz słyszymy okrzyk:
- Ależ dostał! Czyś widział, jak ten skoczył do góry? - Sierżant Oellrich odwraca się z 
dumą i notuje swój punkt. Przoduje w dzisiejszej liście celnych strzałów trzema niewątpliwie 
trafnymi.
- Cóż powiesz o tym? - zapytuje Kat. Kiwam głową.
- Jeśli dalej tak mu się poszczęści, dziś wieczorem będzie miał jedną rozetkę więcej w 
dziurce od guzika - przypuszcza Albert.
- Albo też wkrótce będzie zastępcą feldfebla - uzupełnia Kat. Patrzymy na siebie.
- Nie zrobiłbym tego - mówię.
- Bądź co bądź - powiada Kat - dobrze, że widzisz to właśnie teraz.
Sierżant Oellrich znów przystępuje do faszyny. Wylot jego karabinu sunie tam i z 
powrotem.
- Widzisz więc, że nie potrzebujesz sobie robić żadnych skrupułów z tego powodu. - 
Albert kiwa głową.
Toteż sam siebie nie pojmuję już teraz.
- To dlatego, że tak długo musiałem z nim leżeć - mówię. - Koniec końców, wojna jest 
wojną.
Karabin Oellricha trzaska raz po raz krótko i oschle.
X
Udało nam się zająć doskonały posterunek. Musimy w ośmiu strzec pewnej wsi, którą 
uprzątnięto, gdyż za silnie była ostrzeliwana.
Mamy głównie baczyć na magazyn żywnościowy, który nie jest jeszcze opróżniony. O 
wikt musimy dbać sami, czerpiąc z pozostałych zapasów. Do tego nadajemy się w sam raz. 
Kat, Albert, Müller, Tjaden, Leer, Detering, cała nasza sitwa jest tutaj. Haie jest wprawdzie 
nieżywy, ale jest to tak czy owak niebywałe szczęście, gdyż wszystkie inne drużyny miały 
większe straty niźli nasza.
Jako schron wybieramy wybetonowaną piwnicę, do której z zewnątrz w dół prowadzą 
schody. Wej ście zabezpieczone jest poza tym przez dodatkowy mur z betonu.
Teraz rozwijamy wielką aktywność. Znowu przecież jest to sposobność, aby 
rozprostować nie tylko nogi, lecz pozwolić wytchnąć również duszy. Z okazji takiej 
potrafimy korzystać, gdyż położenie nasze zbyt jest rozpaczliwe, by długo bawić się w 
sentymenty. To jest możliwe tylko, póki jest jeszcze jako tako. Nam jednak nie pozostaje nic 
innego, jak być realistami. Realistami do tego stopnia, iż czasem przebiega mnie dreszcz 
grozy, gdy na chwilę zabłąka mi się do głowy jakaś myśl z poprzednich czasów, sprzed wojny 
jeszcze. Toteż nie trwa ona długo.
Położenie nasze traktować musimy tak lekko, jak się tylko da. Dlatego korzystamy z 
każdej sposobności i tuż na pograniczu grozy, bez jakiegokolwiek przejścia, stoi błazeństwo. 
Inaczej nie moglibyśmy sobie dać rady - rzucamy się w nie głową w dół. I teraz także z 
niepohamowaną gorliwością bierzemy się do stworzenia sielanki, sielanki żarcia i spania, 
oczywiście.
Norę naszą przede wszystkim wyściela się materacami, które ściągamy i zwłóczymy z 
pobliskich domostw. Tyłek żołnierza także lubi niekiedy zasiąść sobie miękko. Tylko w 
środku izby podłoga pozostaje nie zajęta. Później sprowadzamy sobie kołdry i puchowe bety, 
cudowne miękkie bety. Wszystkiego tego nie brak przecież we wsi. Albert i ja znajdujemy 
składane łoże mahoniowe z baldachimem z niebieskiego jedwabiu i ze zwisającymi 
koronkami. Pocimy się jak małpy podczas transportu. Ale z czegoś takiego niepodobna 
przecież zrezygnować. Zwłaszcza że za kilka dni i tak będzie rozniesione przez strzały.
Kat i ja dokonujemy niewielkiego rekonesansu przez domy. Niezadługo 
zafasowaliśmy z tuzin jaj i dwa fonty dosyć świeżego jeszcze masła. Raptem w jednym z 
salonów rozlega się trzask i piec żelazny z hukiem przelatuje przez ścianę, tuż koło nas, i o 
metr dalej z powrotem przez drugą ścianę. Dwie dziury. Nadleciał z domu naprzeciw, w który 
trzasnął granat.
- Szczęściarze. - Kat uśmiecha się szeroko i poszukujemy nadal.
Wtem nadstawiamy uszu i ruszamy kłusem. Zaraz potem stajemy jak wryci, niby 
zaczarowani: w niewielkiej sionce harcują sobie dwa żywe prosiaki. Przecieramy oczy i znów 
ostrożnie spoglądamy w tamtą stronę: naprawdę ciągle jeszcze są tutaj. Dotykamy ich - nie 
może być wątpliwości, to dwoje rzeczywistych prosiąt.
Wynika z tego wspaniała biesiada. O jakie pięćdziesiąt kroków od naszego biwaku 
stoi domek, który służył za kwaterę dla oficerów. W kuchni znajduje się wielkie palenisko z 
dwoma rożnami, patelniami, garnkami i michami. Jest tu wszystko, w pobliskiej szopie leży 
nawet mnóstwo narąbanego drobno drewna - po prostu kraj z tysiąca i jednej nocy.
Dwóch z nas od wczesnego ranka łazi po polach i szuka kartofli, buraków i młodego 
groszku. Jesteśmy bowiem szczodrzy i gwiżdżemy na konserwy urzędu prowiantowego, 
chcemy mieć nowalijki. W spiżarni leżą już dwie głowy kapusty.
Prosięta są zarżnięte. Kat to załatwił. Do pieczystego zamierzamy przyrządzić placki 
kartoflane. Nie znajdujemy tarki do kartofli, lecz i temu szybko się zaradza. W pokrywie 
blaszanej przebijamy gwoździami mnóstwo dziur, i oto tarka gotowa. Trzej nakładają grube 
rękawice, by ochronić palce w trakcie przecierania, dwaj inni obierają kartofle, i szybko 
postępuje to naprzód.
Kat pitrasi prosiaki, buraki, groch i kapustę. Do kapusty preparuje nawet jakiś biały 
sos. Ja piekę placki, zawsze po cztery jednocześnie. Po dziesięciu minutach łowię chwyt, jak 
kołysać patelnią, by gotowe z jednej strony placki wyskakiwały w górę, obracały się w 
powietrzu i padały na powrót.
Prosięta piecze się, nie rozcinając ich. Wszyscy stoją wokół nich jak wokoło ołtarza.
Tymczasem nadeszli z wizytą dwaj telegrafiści, których wspaniałomyślnie zaprasza 
się do jedzenia. Siedzą w pokoju, gdzie znajduje się fortepian. Jeden gra, drugi śpiewa O, nad 
Wezerą” Śpiewa z uczuciem, ale zatrącając z saska. Mimo to porusza nas ten śpiew, podczas 
którego przy palenisku przyrządzamy wszystkie smakołyki.
Stopniowo miarkujemy, że zbliża się ostra zawierucha. Balony, juchy, wypatrzyły 
dym z naszego komina, dostajemy się pod ogień. To te drobne pryskające bestyjki, które robią 
niewielkie dziurki i sypią się tak daleko i płasko. Wciąż bliżej świszczą wokół nas, ale 
przecież nie możemy zostawić jedzenia na pastwę losu. Te psiekrwie strzelają jak do celu. 
Kilka odłamków z sykiem przelatuje w górze przez okno kuchenne. Wkrótce pieczyste jest 
gotowe. Ale pieczenie placków staje się teraz trudniejsze. Pociski sypią się teraz tak gęsto, iż 
odłamki coraz częściej płaszcząc mur domu i w rozpędzie walą przez okno. Za każdym razem 
gdy słyszę, jak gwiżdżąc, zbliża się pocisk, przysiadam razem z patelnią i tulę się za 
parapetem okna. Zaraz potem znów staję na nogach i piekę dalej.
Sasi przestają grać - jakiś odłamek wpadł do fortepianu. My także pomału kończymy i 
organizujemy odwrót. Po następnym strzale dwóch ludzi zmyka z garnkami jarzyny, 
przebiegając pięćdziesiąt metrów dzielących nas od piwnicy. Widzimy, jak znikają.
Następny strzał. Wszyscy przykucają, po czym dwaj, każdy z wielkim czajnikiem 
pierwszoklaśnej kawy, wieją i zanim uderzy nowy strzał, dobiegają do piwnicy.
Teraz Kat i Kropp zafasowują najlepszy kąsek: wielką patelnię z usmażonymi na 
brunatno prosiętami. Wycie pocisku, mały przysiad w półkolana, i już gnają pięćdziesiąt 
metrów przez otwarte pole.
Piekę jeszcze ostatnie moje cztery placki, dwukrotnie przy tym muszę paść na ziemię - 
ale koniec końców jest o cztery placki więcej, a to ulubiona moja potrawa.
Wreszcie chwytam patelnię z długim trzonkiem i rozpłaszczam się przy murze za 
drzwiami. Syk, trzask, a ja galopuję, ile się da, obiema rękami przyciskając patelnię do piersi. 
Prawie że już podbiegłem, gdy słychać zbliżający się gwizd - wyrywam jak jeleń, pędem 
okrążam mur z betonu, odpryski plaskają o ścianę, staczam się po schodach piwnicy, 
posiniaczyłem łokcie, ale nie zgubiłem ani jednego placka, a patelnia się nie wywaliła.
O drugiej zabieramy się do jedzenia. Trwa do szóstej. Do wpół do siódmej pijemy 
kawę - kawę oficerską z urzędu prowiantowego. Punktualnie o wpół do siódmej 
rozpoczynamy kolację. O dziesiątej kości prosiąt wyrzucamy przez drzwi. Potem następuje 
koniak i rum, również z błogosławionego urzędu prowiantowego, i znów długie, grube cygara 
z opaskami. Tjaden utrzymuje, że brak tylko jednego, dziewczynek z oficerskiego burdelu.
Późnym wieczorem słyszymy pomiaukiwanie. Malutki szary kotek siedzi na przyzbie. 
Przywabiamy go i karmimy. W trakcie tego i nam wraca apetyt. Żując, kładziemy się spać. 
Lecz noc jest fatalna. Jedzenie było zbyt tłuste. Młoda wieprzowina ostro atakuje nasze 
kiszki. Bezustannie trwa wychodzenie i powracanie do piwnicy.
Dwóch, trzech przesiaduje ciągle na dworze z opuszczonymi spodniami i klnie. Ja sam 
dziewięć razy wybieram się w drogę. O czwartej nad ranem osiągamy rekord: wszyscy jak 
jeden mąż, jedenastu, wartownicy i przybysze, kucają pod gołym niebem.
Płonące domy jak żagwie sterczą w nocy. Granaty, stukając, nadlatują i ryją się w 
ziemię. Kolumny z amunicją gnają przez trakty. Budynek urzędu prowiantowego ma wielką 
wyrwę od pocisku. Jak rój pszczół zbiegają się tam, pomimo latających wokół odłamków, 
woźnice kolumn i wędzą chleb. Gdybyśmy spróbowali protestować, co najwyżej 
oberwalibyśmy lanie. Dlatego postępujemy inaczej. Oświadczamy, że jesteśmy 
wartownikami, a jako znający się na rzeczy, przynosimy konserwy, które wymieniamy na to, 
czego nam brak.
O co chodzi - niezadługo i tak wszystko legnie w gruzach. Dla nas samych wybieramy 
czekoladę i jemy jedną tabliczkę po drugiej. Kat powiada, że to robi dobrze na rozwolnienie.
Prawie czternaście dni mija tak na jedzeniu, piciu i lumpowaniu się. Nikt nam nie 
przeszkadza. Wieś niknie powoli pod działaniem granatów, a my prowadzimy szczęśliwe 
życie. Dopóki jeszcze sterczy choć część urzędu prowiantowego, jest nam wszystko jedno,
I tylko życzymy sobie, by móc dożyć tu końca wojny.
Tjaden do tego stopnia stał się wielkim panem, iż cygara wypala tylko do połowy. 
Oświadcza z uśmieszkiem wyższości, iż taki jest jego zwyczaj. Kat również jest bardzo 
rozbawiony. Pierwsze jego słowa z rana brzmią: „Emilu, przynieś no kawioru i kawy”. W 
ogóle zdumiewający panuje wśród nas wykwint, każdy uważa drugiego za swego ordynansa, 
szykanuje go i udziela mu zleceń. „Kropp, swędzi mnie stopa, złap no tę wesz”. - Leer niby 
jakaś aktorka wyciąga ku niemu swą nogę i Albert, schwytawszy ją, ciągnie go w górę po 
schodach. „Tjaden!” „Co takiego?” „Stań no, Tjaden, jak się należy, poza tym nie odpowiada 
się: co takiego, ale: rozkaz! - a więc: Tjaden!” Tjaden znów daje mały występ gościnny z 
Götza von Berlichingen, który po prostu wytrząsa obecnie z rękawa.
Po upływie dalszych ośmiu dni otrzymujemy rozkaz wymarszu. Rajskie czasy minęły. 
Przyjmują nas dwa auta ciężarowe. Są załadowane do samej góry belkami. Ale jeszcze na 
samym wierchu Albert i ja ustawiamy nasze łoże z baldachimem i dwiema koronkowymi 
pierzynami. Wewnątrz u głów spoczywa dla każdego worek z najprzedniejszym prowiantem. 
Konserwy, skrzynki z cygarami uniesieniem poją nasze serca. Każdy z nas ma przy sobie taki 
pełny worek.
Kropp i ja uratowaliśmy poza tym jeszcze dwa czerwone pluszowe fotele. Ustawione 
są one na łóżku, a my rozwalamy się na nich jak w teatralnej loży. Ponad nami wzdyma się 
jedwab pokrycia niby baldachim. Każdy z nas ma w gębie długie cygaro. Tak spoglądamy z 
wysoka na całą okolicę.
Pomiędzy nami sterczy klatka na papugi, którą odszukaliśmy dla kota. Zabieramy go z 
sobą, leży sobie teraz przed swą miseczką z mięsem i mruczy.
Powoli toczą się wozy po trakcie. Śpiewamy. Za nami granaty wzbijają fontanny we 
wsi, całkowicie teraz opuszczonej.
W kilka dni potem wyruszamy, by oczyścić pewną miejscowość. Po drodze 
napotykamy uciekających mieszkańców, których wysiedlono. Wloką z sobą swój dobytek w 
biedkach, w dziecinnych wózkach lub załadowany na plecy. Postacie ich są pochylone, 
twarze ich pełne zgryzoty, desperacji, naglącego pośpiechu i zrezygnowania. Dzieci czepiają 
się rąk matek, niekiedy starsza dziewczynka prowadzi małe dzieci, które drepcą naprzód, 
zataczając się i wciąż się oglądają za siebie. Niektóre unoszą z sobą ubogie i żałosne lalki. 
Milczą wszyscy, kiedy przechodzą koło nas.
Znajdujemy się jeszcze w kolumnie marszowej, Francuzi nie będą przecież 
ostrzeliwać wsi, w której są ich rodacy. Ale w kilka minut potem powietrze jęczy, ziemia 
drga, podnosi się krzyk - granat zmiótł ostami szereg. Rozpryskujemy się na wszystkie strony 
i zwalamy pokotem, lecz w tej samej chwili odczuwam, jak wymyka się ze mnie naprężenie, 
które zawsze poza tym każe mi, co mam czynić podczas ognia, przeszywa mnie w skurczu 
myśl: Jesteś zgubiony - dławiącym, straszliwym przerażeniem - i w następnej sekundzie jakby 
smagnięcie bicza rżnie mnie po lewej nodze. Słyszę, jak Albert krzyczy, jest obok mnie.
- Na nogi, naprzód, Albercie! - wrzeszczę, gdyż leżymy bez ochrony na polu pod 
gołym niebem.
Chwiejąc się, zrywa się na równe nogi i biegnie. Dotrzymuję mu kroku. Musimy 
przesadzić jakieś krzaki; są wyższe od nas. Kropp sięga do gałęzi, ja chwytam jego nogę, 
podnosi nagły krzyk, daję mu rozmach, przelatuje. Jednym susem jestem tuż za nim i padam 
w jakąś sadzawkę, która znajduje się za zaroślami.
Twarze mamy pokryte wodorostami i szlamem, ale osłona jest dobra. Dlatego 
brodzimy w głąb aż po szyję. Gdy tylko poczyna gwizdać, zanurzamy się głową pod wodę.
Kiedyśmy uczynili to z tuzin razy, mam tego dość. Albert stęka również:
- Uciekajmy stąd” inaczej padnę i się utopię.
- Gdzie cię wyrżnęło? - zapytuję.
- Kolano, myślę.
- Czy możesz biec?
- Chyba.
- No, to jazda.
Docieramy do rowu przydrożnego i pochyleni gnamy wzdłuż niego. Ogień nas goni. 
Trakt ma kierunek na skład amunicji. Gdyby wyleciał w powietrze, nikt z nas już nie 
odnalazłby swej głowy. Zmieniamy przeto nasz plan i biegniemy pod ostrym kątem na 
przełaj.
Albert zwalnia biegu.
- Pędź no, dogonię cię - powiada i pada jak długi. Szarpię go za ramię i potrząsam 
nim.
- Jazda, Albert, jak tylko się położysz, nigdy już się nie dźwigniesz. Biegiem, będę cię 
wspierał.
Wreszcie docieramy do niewielkiego okopu. Kropp całą siłą rzuca się na ziemię, a ja 
opatruję go. Postrzał tkwi tuż ponad kolanem. Później oglądam sam siebie. Spodnie są 
pokrwawione, ramię również. Albert obwiązuje mi swoje bandaże wokół tych dziur. Nie 
zdoła już poruszyć nogąj i obaj dziwimy się, w jaki też sposób potrafiliśmy dobiec aż tutaj. 
To wywołała tylko trwoga; umknęlibyśmy stamtąd, gdyby nawet odstrzelono nam stopy - w 
tym przypadku na kikutach. Udaje mi się jeszcze pełznąć nieco i przywołuję przejeżdżający 
wóz drabiniasty, który zabiera nas z sobą. Jest pełen rannych. Jest tam z nimi frajter - 
sanitariusz, który przekłuwa nam pierś strzykawką znieczulającą.
W lazarecie polowym urządzamy się tak, by leżeć obok siebie. Dają nam cienką 
zupkę, którą pochłaniamy łyżkami pożądliwie i ze wzgardą, gdyż przywykliśmy wprawdzie 
do lepszych czasów, ale jesteśmy głodni.
- Teraz wrócimy do domu, Albercie - powiadam.
- Oby - odpowiada. - Gdybym tylko wiedział, co mi jest. Bóle wzmagają się. 
Opatrunki palą jak ogień. Pijemy i pijemy, jeden kubek wody po drugim.
- Jak wysoko nad kolanem tkwi mój postrzał? - pyta Kropp.
- Co najmniej dziesięć centymetrów, Albercie - odpowiadam. W rzeczywistości są to 
może trzy centymetry.
- Postanowiłem sobie - mówi po chwili - że jeśli oderżną mi jakąś kość, to zrobię 
koniec z sobą. Nie chcę się włóczyć po świecie jako kaleka.
Tak to leżymy wespół z naszymi myślami i czekamy.
Wieczorem przychodzą, by zabrać nas do rzeźni. Jestem przerażony i zastanawiam się 
pospiesznie, co powinienem czynić; gdyż znaną jest rzeczą, że lekarze w lazaretach polowych 
amputują bez skrupułów. Przy dużym natłoku to prostsze niźli zawiłe łataniny. Przychodzi mi 
na myśl Kemmerich. W żadnym wypadku nie pozwolę się chloroformować, choćbym kilku 
ludziom miał porozbijać łby.
Lecz obywa się bez tego. Lekarz grzebie lancetem w ranie tak, iż czarno mi się robi 
przed oczyma.
- Tylko mnie nie nabierajcie - indyczy się i dalej szarpie. Narzędzia błyskają w jasnym 
świetle jak podstępne zwierzęta.
Bóle są nie do zniesienia. Dwaj dozorcy trzymają mnie za ramiona, aleja uwalniam 
jedno i akurat chcę wyrżnąć nim w binokle lekarza, kiedy on spostrzega to i skacze w bok.
- Chloroformujcie tego bydlaka! - wrzeszczy wściekły. Wtedy uspokajam się.
- Proszę mi wybaczyć, panie doktorze, nie ruszę się, ale nie chloroformujcie mnie.
- No tak - zrzędzi i znów ujmuje swoje instrumenty. Jest to może trzydziestoletni 
bursz o blond włosach, z twarzą w bliznach, z odrażającym złotym cwikierem. Spostrzegam, 
że szykanuje mnie teraz, grzebie w ranie od niechcenia i od czasu do czasu zerka ku mnie 
ponad szkłami.
Ręce moje zaciskają się wokół poręczy, prędzej zdechnę, niźliby miał usłyszeć 
najlżejszy jęk.
Wyłowił jakiś odłamek i rzuca go ku mnie. Widocznie jest zadowolony z mego 
zachowania, gdyż starannie wstawia teraz w łubki moje ramię i powiada:
- Jutro jazda do domu. - Po czym zalewają mnie gipsem.
Gdy znowu jestem z Kroppem, opowiadam mu, że widocznie już jutro rano nadejdzie 
pociąg szpitalny.
- Musimy pogadać z feldfeblem od sanitariuszy, abyśmy zostali razem, Albercie.
Udaje mi się wraz z kilkoma właściwymi słowami doręczyć feldfeblowi dwa moje 
cygara w grubych opaskach. Obwąchuje je ze wszystkich stron i pyta:
- Masz ich jeszcze więcej?
- Całą garść jeszcze - mówię - a mój kolega - wskazuję na Kroppa - również. Chętnie 
wręczylibyśmy je panu jutro z okna szpitalnego pociągu.
Kapuje, ma się rozumieć, raz jeszcze węszy i powiada:
- Zrobione.
W nocy nie możemy zasnąć ani na chwilę. Na naszej sali umiera siedmiu. Jeden z nich 
przez całą godzinę wyśpiewywał chorały wysokim kwaczącym tenorem, nim począł rzęzić. 
Inny przed tym przyczołgał się z łóżka pod okno. Leży przed nim, jakby po raz ostatni chciał 
wyjrzeć przez nie.
Nasze nosze stojąna peronie. Czekamy na ów pociąg. Pada deszcz, a stacja nie ma 
zadaszenia. Koce są cienkie. Czekamy już dwie godziny.
Feldfebel opiekuje się nami jak matka. Choć czuję się bardzo źle, ani przez chwilę nie 
zapominam o naszym planie. Od niechcenia pokazuję paczuszkę i jako zadatek udzielam 
jednego cygara. Za to feldfebel rozpina nad nami płachtę płócienną.
- Człowieku, Albercie - przypominam sobie - nasze łoże z baldachimem i ten kotek.
- A fotele klubowe - dodaje on.
Tak, fotele klubowe z czerwonego pluszu. Z wieczora siadywaliśmy na nich jak 
książęta i zamyślaliśmy odnajmować je potem na godziny. Za każdą godzinę papierosa. 
Byłoby to beztroskie życie, a również interes.
- Albercie - przychodzi mi na myśl - a nasze worki z żarciem. Stajemy się 
melancholijni. To wszystko przydałoby się nam wielce.
Gdyby pociąg odjeżdżał choć o dzień później, Kat odnalazłby nas z pewnością i 
przyniósłby nam ten cały kram. Przeklęty los. Mamy w żołądkach cienki kleik, podłe żarcie 
lazaretowe, a w naszych workach tkwi konserwa z pieczenia wieprzową. Ale jesteśmy tak 
osłabieni, iż nie możemy się tym zbyt długo irytować.
Nosze ociekają wodą, kiedy pociąg nadjeżdża nad ranem. Feldfebel wystarał się o to, 
by nas zapakowano do jednego wagonu. Przyjechało mnóstwo sióstr Czerwonego Krzyża. 
Kroppa ładują na dół. Mnie dźwigają do góry, mam się dostać do łóżka nad nim.
- Na miłość boską - wyrywa mi się raptem.
- Co takiego? - pyta siostra.
Jedno jeszcze spojrzenie rzucam na łóżko. Jest pokryte śnieżnobiałym prześcieradłem, 
prześcieradłem schludnym nie do wyobrażenia, które nawet zachowało jeszcze zakładki od 
prasowania. Moja koszula natomiast nie była prana od sześciu tygodni i jest okropnie 
zafajdana.
- Czy nie możecie sami wpełznąć? - pyta siostra zatroskana.
- Owszem - powiadam cały w potach - ale proszę naprzód zabrać pościel.
- Czemuż to?
Wydaje mi się, jakbym był świnią.
- Ja mam się tam położyć? - Chyba tak. Waham się.
- Troszeczkę się zabrudzi? - pyta zachęcająco. - To nic nie szkodzi, wypierzemy ją 
znowu i po wszystkim.
- Nie, to nie to - mówię wzburzony. Nie potrafię sprostać takiemu nadmiarowi kultury.
- Za to, żeście tkwili w okopach polowych, my potrafimy chyba jeszcze uprać 
prześcieradło - powiada znowu.
Przypatruję się jej, wygląda czerstwo i młodo, wymyta, aż się świeci, i delikatna, jak 
wszystko tutaj, trudno pojąć, że jest to nie tylko dla oficerów, i człowiek czuje się niepewnie, 
a nawet jak gdyby skądś zagrożony.
Ta kobiecina jest mimo to oprawcą, zmusza, bym wszystko wyśpiewał.
- To jest tylko... - Zatrzymuję się, musi przecież zrozumieć, co mam na myśli.
- Co jeszcze takiego?
- Chodzi o wszy! - wrzeszczę w końcu na cały głos. Śmieje się.
-1 one muszą czasem zażyć wygody.
Teraz więc daję za wygraną, zobojętniały. Włażę do łóżka i przykrywam się.
Jakaś ręka przebiera nieznacznie po kołdrze. To feldfebel. Po chwili oddala się wraz z 
cygarami. Po godzinie spostrzegamy, że jedziemy.
W nocy budzę się. Kropp również się porusza. Pociąg toczy się lekko po szynach. 
Wszystko to jeszcze jest nie do pojęcia; łóżko, pociąg, jazda do domu.
- Albercie - szepcę. - Tak. 
- Czy wiesz, gdzie tu jest wychodek? - Zdaje się, tam na prawo, te drzwi.
- Będę musiał zobaczyć. - Jest ciemno, po omacku szukam brzegu łóżka i zamierzam 
ostrożnie ześlizgnąć się na dół. Lecz stopa moja nie odnajduje oparcia, poczynam się zsuwać, 
noga w gipsie nie daje mi pomocy, i oto z hukiem padam na ziemię. - Diabli nadali - mówię.
- Uderzyłeś się? - pyta Kropp.
- Chyba słyszałeś - mówię przez zęby z irytacją - mój łeb... Gdzieś tam w głębi 
wagonu otwierają się drzwi. Nadchodzi owa siostra ze światłem i spostrzega mnie.
- Wypadł z łóżka. - Bada moje tętno i muska mi czoło. - Nie macie jednak gorączki.
- Nie - potwierdzam.
- Czyście co śnili? - zapytuje.
- Zdaje się - wymiguję się.
Teraz na nowo rozpoczyna się nieskończone zasypywanie mnie pytaniami. Spogląda 
na mnie swymi przezroczystymi oczami, czyściutka jest i cudowna, tym mniej mogę jej 
powiedzieć, czego pragnę.
Na nowo zostaję dźwignięty do góry. Może być ładna historia. Gdy się wyniesie, 
niezwłocznie będę musiał spróbować dostać się z powrotem na dół. Gdyby była starą kobietą, 
można by jej od biedy wyznać, o co mi chodzi, lecz jest młodziutka, ma dwadzieścia pięć lat 
najwyżej, nie, to niepodobna, nie potrafię jej tego powiedzieć.
I oto Albert pomaga mi, nie żenuje się, wreszcie nie o niego tu chodzi. Przywołuje 
siostrę. Obraca się.
- Siostro, on chciał... - ale także Albert nie wie już, jak mógłby się wysłowić porządnie 
i bez zarzutu. Między nami, tam w polu, wystarczy na określenie tego jedno słowo, ale tutaj, 
wobec takiej damy... Nagle przychodzą mu na pamięć czasy szkolne i kończy bez zająknienia 
-...chciałby wyjść na chwilę.
- Ach, tak - powiada siostra - w tym celu nie potrzebuje przecież wydrapywać się z 
łóżka ze swym gipsowym opatrunkiem. Czegóż wam trzeba? - zwraca się do mnie.
Jestem śmiertelnie zalękniony tym nowym zwrotem, gdyż nie mam najmniejszego 
pojęcia, jak te sprawy nazywa się w sposób fachowy. Siostra i tym razem przychodzi mi z 
pomocą.
- Mały czy duży?
Co za kompromitacja! Pocę się jak małpa i mówię skonfundowany:
- No więc mały...
Tak czy owak, zawsze jeszcze odrobina szczęścia.
Otrzymuję butlę. Po kilku godzinach nie jestem już w tym odosobniony, a rankiem 
przywykliśmy i bez zawstydzenia domagamy się, czego nam trzeba.
Pociąg sunie powoli. Niekiedy przystaje i wyładowuje zmarłych. Zatrzymuje się 
często.
Albert gorączkuje. Ja czuję się nieźle, mam wprawdzie bóle, a co gorsza, pod gipsem 
prawdopodobnie siedzą jeszcze wszy. Swędzi okropnie, a ja nie mogę się drapać.
Drzemiemy całymi dniami. Krajobraz bezgłośnie przepływa przez okna. Na trzecią 
noc jesteśmy w Herbesthal. Słyszę od siostry, iż Alberta, z powodu gorączki, mają 
wyładować na trzeciej z rzędu stacji.
- Jak daleko jedzie pociąg? - pytam.
- Aż do Kolonii.
- Albercie, nie rozstaniemy się - mówię - uważaj.
Podczas następnej inspekcji siostry wstrzymuję oddech i krew uderza mi do głowy. 
Twarz natęża się i czerwienieje. Siostra przystaje.
- Macie bóle?
- Tak - jęczę - ni z tego, ni z owego.
Wręcza mi termometr i oddala się. Nie na próżno terminowałem przecież u Kata, 
wiem, jak wziąć się do rzeczy. Te termometry żołnierskie to bagatelka dla starych wojaków. 
Chodzi o to tylko, by rtęć wpędzić do góry, wtedy już tkwi nieruchomo w cienkiej rurce i nie 
opada.
Wsadzam termometr ukośnie pod pachę i bezustannie pocieram go palcem. Po czym 
wstrząsam nim do góry. W ten sposób osiągam 37,9 stopni. Nie wystarcza to jednak. Zapałka, 
ostrożnie przysunięta, podnosi rtęć do 38,7 stopni.
Kiedy powraca siostra, nadymam się, oddycham kurczowo z trudem, wlepiam w nią 
oczy nieco błędne i wybałuszone, poruszam się niespokojnie i mówię szeptem:
- Nie mogę już dłużej wytrzymać.
Notuje moje imię na jakiejś karteczce. Wiem dokładnie, że bez pilnej potrzeby mój 
opatrunek z gipsu nie będzie otwarty. Wyładowują wspólnie Alberta i mnie.
Leżymy w katolickim szpitalu, w tym samym pokoju. To bardzo szczęśliwy traf, gdyż 
katolickie szpitale znane są z dobrego obchodzenia się z chorymi i z dobrego wiktu. Lazaret 
zapełniony jest całkowicie pasażerami naszego pociągu, pośród nich jest wiele ciężkich 
przypadków. Dziś jeszcze nie będziemy badani, gdyż za mało jest lekarzy. Po korytarzu 
bezustannie przejeżdżają płaskie wózki na gumowych kółkach, i zawsze ktoś leży 
wyciągnięty jak drugi. Diabelne położenie - leżeć tak wyciągnięty - dobrze jeszcze, kiedy się 
śpi.
Noc bardzo jest niespokojna. Nikt nie może spać. Nad ranem zdrzemnęliśmy się 
trochę. Budzę się, kiedy jest już widno. Drzwi są otwarte na oścież i słyszę dolatujące z 
korytarza głosy. Inni budzą się również. Jeden z nas, który jest tu już od kilku dni, wyjaśnia, 
co się dzieje:
- Tutaj każdego rana siostry odprawiają modlitwy na korytarzu. Nazywają to 
nabożeństwem porannym. Otwierają drzwi, abyście i wy mogli coś niecoś z tego skorzystać.
To z pewnością dzieje się w dobrej intencji, ale nas od tego bolą kości i czaszki.
- Cóż za bzdura - powiadam - kiedy człowiek właśnie troszkę się zdrzemnął.
- Tutaj na górze leżą lżej ranni, więc tak postępują - odpowiada. Albert jęczy. 
Wpadam we wściekłość i wołam:
- Cicho tam!
Po chwili zjawia się jakaś siostra. W swym biało - czarnym ubiorze wygląda jak ładny 
dzbanuszek do kawy.
- Niechże siostra zamknie z łaski swojej drzwi - powiada ktoś.
- Modlimy się, dlatego drzwi są otwarte - odpowiada.
- Ale my chcielibyśmy jeszcze spać.
- Modlić się jest pożyteczniej, niż spać. - Oto stoi tutaj i uśmiecha się niewinnie. - A 
jest już siódma godzina.
Albert jęczy znów.
- Zamknąć drzwi! - wrzeszczę.
Jest całkiem skonsternowana, czegoś podobnego nie może najwidoczniej zrozumieć.
- Przecież modlimy się także za was.
- Wszystko jedno. Zamknąć drzwi.
Oddala się i pozostawia drzwi otwarte. Znów rozlega się litania. Jestem wściekły i 
mówię:
- Będę teraz liczyć do trzech. Jeśli do tego czasu nie przestaną, już ja im dam.
- Ja także - oświadcza inny.
Liczę do pięciu. Po czym biorę flaszkę, celuję i rzucam ją przez drzwi na korytarz. 
Rozbryzguje się na tysiąc kawałeczków. Modły ustają. Zjawia się cała gromadka sióstr, 
gniewają się umiarkowanie.
- Zamknąć drzwi! - krzyczymy. Ulatniają się. Tamta drobna jest ostatnia.
- Poganie - szczebiocze, ale zamyka drzwi. Zwyciężyliśmy.
W południe przychodzi inspektor lazaretu i wrzeszczy na nas. Obiecuje nam twierdzę i 
jeszcze coś na dodatek. Ale inspektor lazaretu to zupełnie to samo co inspektor prowiantowy, 
jak tamten nosi długie szablisko i akselbanty, ale właściwie to jest urzędnik, i dlatego nawet 
rekrut nie uznaje go za pełnowartościowego. Pozwalamy mu się wygadać. Cóż takiego może 
się nam stać?
- Kto rzucił flaszkę? - zapytuje.
Zanim zdołałem rozważyć, czy mam się zgłosić, ktoś mówi:
- Ja.
Jakiś żołnierz z zaniedbaną brodą unosi się na posłaniu. Wszyscy są wielce 
zaintrygowani, czemu to on się zgłasza. - Wy?
- Tak jest. Byłem podniecony tym, iż zbudzono nas niepotrzebnie, nie mogłem się 
opanować i nie zdawałem sobie sprawy, co robię.
- Jak się nazywacie?
- Rezerwista pospolitego ruszenia, Józef Hamacher. Inspektor oddala się.
Wszyscy są zaciekawieni.
- Czemu wyłaziłeś z tym meldunkiem. Przecież to wcale nie ty byłeś.
Grymas śmiechu.
- Nic nie szkodzi. Mam wolną przepustkę.
To rozumie, oczywiście, każdy. Kto ma wolną przepustkę, może robić, co mu się 
żywnie podoba.
- Tak - powiada - dostałem postrzał w głowę, i na tej zasadzie otrzymałem potem 
świadectwo, że jestem chwilowo niespełna rozumu. Od tego czasu żyję jak król. Nie wolno 
mnie drażnić. Więc mnie nic się nie przytrafi. Ten tam na dole będzie się złościł, ile wlezie. A 
zameldowałem się dlatego, że rzucanie sprawiło mi przyjemność. Gdy jutro znów drzwi 
otworzą, znów dostaną w łeb.
Jesteśmy w siódmym niebie. Z Józefem Hamacherem między nami możemy wszystko 
zaryzykować. Wkrótce zjawiają się owe płaskie bezszelestne wózki, aby nas zabrać.
Opatrunki są sklejone. Ryczymy, jak zarzynane woły.
W naszej izbie leży ośmiu ludzi. Najciężej ranny jest Piotruś, brunecik z kędzierzawą 
czupryną - ma skomplikowany postrzał pruć. Franek Wächter, obok niego, ma zgruchotane 
ramię, które z początku wyglądało niezgorzej. Ale na trzecią noc woła na nas, mamy 
dzwonić, sądzi, iż spływa krwią.
Dzwonią silnie. Siostra, dyżurująca w nocy, nie zjawia się. Wieczorem wymęczyliśmy 
ją niemało, gdyż wszyscy mieliśmy założone nowe opatrunki i przeto doznawaliśmy bólów. 
Jeden pragnął, aby ułożyć mu nogę w ten sposób, inny w inny sposób, trzeci domagał się 
wody, czwartemu miała poprawić poduszkę - gruba starucha klęła w końcu cichutko i 
trzaskała drzwiami. Teraz zapewne domyśla się czegoś podobnego, gdyż nie zjawia się.
Czekamy. Potem Franek powiada:
- Zadzwoń raz jeszcze.
Czynię to. Ciągle jeszcze ani słychu. Na naszym skrzydle znajduje się nocą jedna 
tylko dyżurująca siostra, być może zajęta jest właśnie w jakimś innym pokoju.
- Czy jesteś pewien, Franek, że krwawisz? - zapytuję. - Inaczej znów nas zbesztają.
- Mokro jest. Czy nikt nie może zapalić światła?
I to niemożliwe. Kontakt jest obok drzwi, a nikt nie zdoła wstać. Trzymam wielki 
palec na dzwonku tak długo, że aż staje się drętwy. Może siostrunia ucięła sobie drzemkę. 
Mają one przecież dużo roboty i wszystkie są przepracowane już za dnia. Do tego te 
bezustanne modły.
- Czy mamy rzucać butlami? - pyta Józef Hamacher z ową przepustką.
- To mniej jeszcze usłyszy od dzwonienia.
Wreszcie otwierają się drzwi. Opryskliwa i zaspana pojawia się stara. Kiedy 
spostrzega, co wydarzyło się Frankowi, pospiesznie zaczyna się krzątać i woła:
- Czemuż nikt mnie nie powiadomił?
- Przecież dzwoniliśmy. Biegać nie potrafi tu nikt.
Miał silny krwotok, nakładają mu nowy opatrunek. Z rana widzimy jego twarz, stała 
się bardziej spiczasta oraz pożółkła, chociaż z wieczora miała jeszcze wygląd prawie że 
zdrowy. Obecnie częściej zjawia się jedna z sióstr.
Niekiedy przychodzą również siostry pomocnicze z Czerwonego Krzyża. Są 
dobroduszne, ale czasami troszkę niezgrabne. Przy zmianie pościeli często trącają nas 
boleśnie, a potem tak są zalęknione, iż mimo woli jeszcze boleśniej obchodzą się z nami.
Zakonnicom można bardziej zaufać. Wiedzą, jak się mają z nami obchodzić, ale 
pragnęlibyśmy, aby były nieco weselsze. Niektóre wprawdzie nie pozbawione są humoru, i te 
są wspaniałe. Któż by nie przysłużył się czym tylko może siostrze Libertynie, tej cudownej 
siostrze, która samym zjawieniem się w całym skrzydle wytwarza miły nastrój? A takich jest 
sporo. Dla nich gotowi bylibyśmy dać się posiekać. Naprawdę, tu nie można się uskarżać, jest 
się po prostu traktowanym przez zakonnice jak cywil. Przeciwnie, gdy przypomina się lazaret 
garnizonowy, człowiek dostaje pietra.
Franek Wächter jakoś nie wraca do sił. Któregoś dnia zabierają go i już nie wraca. 
Józef Hamacher wie, co się święci.
- Tego nie zobaczymy już. Przenieśli go do truposzów.
- Jakich truposzów? - zapytuje Kropp.
- No, do izby umrzyków.
- Cóż to takiego?
- Ten mały pokoik na rogu skrzydła. Zabierają tam każdego, kto niezadługo ma się 
wynieść z tego świata. Są tam dwa łóżka. Wszędzie nazywa się to pokojem truposzów.
- Ale czemuż to robią?
- Nie mają potem tak dużo roboty. Jest im wygodniej, gdy umrzyk znajduje się tuż 
koło windy do kostnicy. Może czynią tak też, aby nikt nie umarł na sali. Ze względu na 
pozostałych. Mogą też lepiej czuwać przy nim, kiedy leży sam jeden.
- Ale on sam?
Józef wzrusza ramionami.
- Zazwyczaj nie miarkują przecież z tego już wiele.
- Czyż wie o tym każdy?
- Kto jest tutaj dłużej, naturalnie, że wie.
Po południu łóżko Franka Wächtera na nowo zostaje zajęte. Po kilku dniach i tego 
nowego również zabierają. Józef czyni porozumiewawczy gest. Niejednego jeszcze 
oglądamy, jak przychodzi i odchodzi.
Niekiedy krewni siadają koło łóżek i płaczą lub mówią cichutko i z zakłopotaniem. 
Pewna stara kobieta w ogóle nie chce się ruszyć, ale nie może przecież pozostać przez noc. 
Następnego ranka zjawia się bardzo wcześnie, ale jednak nie dość wcześnie; kiedy bowiem 
podchodzi do łóżka, kto inny już w nim leży. Musi się udać do kostnicy. Jabłka, które ma 
jeszcze ze sobą, daje nam.
Małemu Piotrusiowi również robi się coraz gorzej. Tablica z wykresem jego 
temperatury przedstawia się bardzo źle, i któregoś dnia obok jego łóżka stoi ów płaski wózek.
- Dokąd? - zapytuje.
- Do sali opatrunkowej.
Unoszą go do góry. Ale siostra popełnia ten błąd, że z wieszaka zdejmuje jego mundur 
i przezornie kładzie go na wózek, aby nie chodzić dwa razy. Piotruś orientuje się natychmiast 
i usiłuje stoczyć się z wózka.
- Zostanę tutaj!
Przytrzymują go przemocą. Krzyczy słabo swymi płucami, postrzępionymi przez kule:
- Ja nie chcę do umrzyków!
- Przecież idziemy do sali opatrunkowej.
- Na cóż więc mój mundur? - Nie może już mówić. Zachrypnięty, wzburzony, szepce: 
- Pozostać!
Nie odpowiadają i wywożą go za drzwi. Przed drzwiami usiłuje się dźwignąć. Jego 
czarna, kędzierzawa głowa drży, oczy pełne są łez.
- Powrócę! Ja powrócę! - woła.
Drzwi się zamykają. My wszyscy jesteśmy wzburzeni; ale milczymy. Wreszcie 
powiada Józef:
- Niejeden już tak gadał. Kiedy się już tam jest i tak nikt tego nie przetrzyma.
Zostaję zoperowany i rzygam przez całe dwa dni. Kości moje nie chcą się zrosnąć, 
powiada kancelista lekarza. U innego zrosły się źle, temu łamie się je na nowo. Naprawdę, 
cóż za nędza.
Pośród nowo przybyłych znajdują się dwaj młodzi żołnierze
O płaskich stopach. Podczas oględzin odkrywa ich lekarz naczelny
I zatrzymuje się radosny.
- To już my załatwimy, zrobimy maleńką operacyjkę i w mig będziecie mieli zdrowe 
stopy. Siostro, proszę zapisać.
Kiedy się oddalił, Józef, który wie wszystko, ostrzega:
- Tylko nie pozwólcie się operować. To jest bowiem naukowy bzik starego. Jest po 
prostu zawzięty na każdego, kogo udaje mu się dostać w łapy. Zoperuje wam płaskie stopy, 
po czym w rzeczywistości nie będziecie mieć żadnych; zamiast stóp zostaną wam kloce, i do 
końca życia będziecie musieli kusztykać o kulach.
- Cóż możemy począć? - pyta jeden z nich.
- Nie dać się! Jesteście po to tutaj, by wykurować wasze postrzały, a nie płaskie stopy! 
Czyż w polu ich nie mieliście? No więc. Teraz możecie jeszcze łazić jako tako, ale gdy stary 
raz was dostanie pod nóż, będziecie kalekami. Jemu trzeba królików do eksperymentowania, 
dla niego wojna jest wspaniałą okazją, jak dla wszystkich lekarzy. Przypatrzcie no się 
oddziałowi na dole: tam czołga się z tuzin chłopców, których on zoperował. Niektórzy są tu 
od czternastego i piętnastego roku, całe lata. Żaden z nich nie chodzi lepiej niż przedtem; 
prawie wszyscy chodzą gorzej, większość tylko za pomocą zagipsowanych nóg. Co pół roku 
mniej więcej znów ich dostaje w swoje łapska i na nowo łamie im kości, i za każdym razem 
mają się zjawić pomyślne rezultaty. Miejcie się na baczności, nie wolno mu nic robić, jeśli się 
nie zgodzicie.
- Ach, człowieku - mówi jeden z nich ze znużeniem - lepiej stopy niźli czaszkę. Czy 
wiesz, co cię spotka, gdy na nowo dostaniesz się w pole? Niechaj robią ze mną, co się im 
żywnie podoba, byłem tylko dostał się do domu. Lepiej mieć stopy jak kloce, niż być 
umarłym.
Ten drugi młodzieniec jest naszego zdania, nie chce. Nazajutrz rano stary sprowadza 
obu na dół i beszta ich tak długo, aż się godzą. Cóż im pozostaje innego. To przecież prości 
szeregowcy, a on to gruba ryba. Zagipsowanych i zachloroformowanych przywożą ich z 
powrotem.
Albertowi źle się powodzi. Zabierają go i amputują. Odrzynają mu nogę aż po udo. 
Teraz nie mówi już prawie nic. Raz powiada, że się zastrzeli, jak tylko dostanie do ręki swój 
rewolwer.
Pojawia się nowy transport. Do naszej izby dostają się dwaj ślepcy. Jeden z nich to 
młodziutki muzyk. Siostry nigdy nie mają przy sobie noża, kiedy go karmią; pewnego razu 
zdołał go wyrwać jednej z nich. Mimo tej ostrożności oto, co się przydarza: Wieczorem 
podczas karmienia siostra zostaje odwołana od jego łóżka i na ten czas stawia talerz z 
widelcem na jego stole. Tamten po omacku sięga po widelec, chwyta i całą siłą wbija go w 
okolicę serca, po czym łapie but i bije w trzonek tak silnie, jak tylko może. Wołamy pomocy, 
i trzeba aż trzech ludzi, by odebrać mu widelec. Tępe ostrza przeniknęły już głęboko. 
Wymyśla nam przez całą noc, tak że nikt nie może zmrużyć oka. Nad ranem ma napad 
histerycznego krzyku.
Znów zwalniają się niektóre łóżka. Dzień po dniu upływa w bólach i trwodze, jękach i 
rzężeniu. Na nic już nie zdaje się istnienie izb dla umrzyków, ludzie umierają nocą również na 
naszej sali. Po prostu odbywa się to szybciej, niż siostry zdołają się połapać.
Ale któregoś dnia drzwi rozwierają się na oścież, płaski wózek wtacza się i wybladły, 
szczupły, wyprostowany, tryumfujący, ze zwichrzoną kędzierzawą czupryną siedzi na marach 
Piotruś. Siostra Libertyna promieniejąca przysuwa go do jego dawnego łóżka. Powrócił z izby 
truposzów. Od dawna uważaliśmy go za umarłego.
Ogląda się na wszystkie strony.
- No, i cóż powiecie?
I nawet Józef musi przyznać, iż coś podobnego zdarza się po raz pierwszy.
Stopniowo i powolutku kilku z nas wolno wstawać. I ja dostaję kule do kusztykania. 
Lecz nie mam z nich wielkiego pożytku; nie mogę znieść spojrzenia Alberta, kiedy idę przez 
pokój. Patrzy na mnie zawsze tak dziwnym wzrokiem. Dlatego niekiedy wymykam się na 
korytarz - tam mogę poruszać się swobodniej.
Piętro niżej leżą ranni z postrzałami brzuchów, kręgosłupa, postrzałami głowy oraz 
amputowani całkowicie. Na prawym skrzydle - postrzały szczęki, zatruci gazem, postrzały 
nosa, uszu, krtani. Na lewym - ślepi i postrzały płuc, miednicy, stawów, nerek, jąder, żołądka. 
Tutaj dopiero widzi się, jak to człek wszędzie może być trafiony.
Dwaj umierają na tężec. Skóra staje się sina, członki tężeją, wreszcie żyją... długo... 
już tylko oczy. U niejednego z ranionych postrzępiony kulami członek zwisa wolno w 
powietrzu jak na szubienicy, pod ranę stawia się nieckę, do której skrapla się ropa. Co dwie 
lub trzy godziny wypróżnia się naczynie. Inni leżą w opatrunkach przygważdżających, z 
ciężkimi, ściągającymi w dół gwichtami, przymocowanymi do łóżek. Oglądam rany jelit, 
które stale pełne są łajna. Pisarz lekarza pokazuje mi zdjęcia rentgenowskie zmiażdżonych 
całkowicie kości biodrowych, kolan i barków.
Niepodobna zrozumieć, iż ponad tak postrzępionymi ciałami tkwią jeszcze ludzkie 
twarze, w których życie kontynuuje codzienną pracę. A przy tym jest to tylko jeden jedyny 
lazaret, jeden jedyny szpital - istnieją ich setki, tysiące w Niemczech, setki, tysiące we 
Francji, setki, tysiące w Rosji. Jakżeż pozbawione sensu jest wszystko, co kiedykolwiek 
zostało napisane, uczynione, pomyślane, jeśli coś podobnego jest możliwe. Widocznie 
wszystko było skłamane i puste, jeśli kultura wielu tysięcy lat nie zdołała temu zapobiec, 
przelaniu tych strumieni krwi, istnieniu setek, tysięcy tych więzień udręki. Dopiero lazaret 
pokazuje, czym jest wojna.
Jestem młody, mam dwadzieścia lat; ale z życia nie znam nic poza rozpaczą, śmiercią, 
trwogą i spojeniem w jeden łańcuch najniedorzeczniejszej płaskości z całą otchłanią 
cierpienia. Widzę, iż popędzono jeden naród przeciw drugiemu i że mordują się, milcząc, 
nieświadomi, ogłupieni, posłuszni, niewinni. Widzę, iż najmędrsze mózgi świata wynajdują 
oręż i słowa, aby wszystko to przedłużyć i uczynić bardziej jeszcze wyrafinowanym. A wraz 
ze mną widzą to wszyscy młodzieńcy mojego pokolenia, tu i tam, na całym świecie, wraz ze 
mną przeżywa to cała generacja. Cóż uczynią nasi ojcowie, gdy powstaniemy kiedyś, 
staniemy z nimi twarzą w twarz i zażądamy obrachunku? Czego oczekują od nas, kiedy 
nadejdzie czas, że nie będzie wojny? Naszym zajęciem poprzez lata całe było robienie 
trupów: to był pierwszy zawód w naszym istnieniu. Nasza wiedza o życiu ogranicza się do 
śmierci. Cóż jeszcze ma się stać potem? I cóż będzie z nami?
Najstarszy w naszej izbie jest Lewandowski. Ma lat czterdzieści i od dziesięciu już 
miesięcy leży w szpitalu z ciężkim postrzałem brzucha. Dopiero w ostatnich tygodniach 
osiągnął tyle, iż wpół zgięty zdoła trochę łazić.
Od kilku dni jest wielce podniecony. Jego żona z zapadłego kąta w Polsce, gdzie 
mieszka, napisała doń, że zebrała trochę grosza, aby opłacić przejazd i móc go odwiedzić.
Znajduje się w drodze i może przybyć lada dzień. Lewandowskiemu jedzenie 
przestało smakować, nawet kapustę z pieczoną kiełbasą darowuje innym, przełknąwszy ledwo 
kilka kąsków. Bezustannie przebiega pokój, wymachując listem, każdy czytał go już z tuzin 
razy, stemple pocztowe nie wiedzieć ile razy bywały już sprawdzane, pismo zaledwie daje się 
jeszcze rozpoznać pod tłustymi plamami i śladami palców, wreszcie zdarza się to, co się 
zdarzyć musi: Lewandowski dostaje gorączki i musi wracać do łóżka.
Nie widział swej żony od dwóch lat. Ale zupełnie co innego zajmuje 
Lewandowskiego. Spodziewał się, iż otrzyma pozwolenie na opuszczenie lazaretu na czas 
przyjazdu jego starej: bardzo to miło zobaczyć się wreszcie, ale gdy po upływie tak długiego 
czasu ogląda się znów swoją żonę, pragnie się, jeśli tylko można, jeszcze czegoś innego.
Lewandowski wszystko to obgadał z nami w ciągu całych godzin, gdyż w wojsku nie 
ma w tej mierze żadnych sekretów. I nikogo to nie razi. Ci z nas, którym wolno już 
wychodzić, wskazali mu kilka wygodnych kącików na mieście, skwery i parki, gdzie nikt by 
mu nie przeszkodził, jednemu znany był nawet jakiś niewielki pokoik.
Lecz na co zda się to wszystko. Lewandowski leży w łóżku i trapi sienie bez powodu. 
Całe życie nic go już nie obchodzi, jeśli zmuszony będzie wyrzec się tego. Pocieszamy go i 
obiecujemy, że całą tę hecę urządzimy jakoś.
Nazajutrz po południu zjawia się jego żona, mała, wystraszona kobiecina z 
zalęknionymi i rozbieganymi ptasimi oczami, w jakiejś czarnej mantylce z krezami i 
wstążkami. Bóg raczy wiedzieć, po kim odziedziczyła coś podobnego.
Mówi coś przytłumionym głosikiem i zatrwożona przystaje u drzwi. Przeraża ją, że 
natrafiła na sześciu chłopa.
- No, Maryśka - powiada Lewandowski i podejrzanie rusza swym jabłkiem Adama - 
wejdźże spokojnie, oni nic ci nie zrobią.
Obchodzi nas wkoło i każdemu podaje rękę. Po czym pokazuje dziecko, które 
tymczasem załatwiło się w pieluszki. Ma przy sobie wielką, naszywaną perłami torbę, z której 
wyjmuje czystą pieluchę, by szybko przewinąć niemowlę. W ten sposób mija pierwsze 
zakłopotanie i oboje zaczynają po chwili rozprawiać.
Lewandowski jest wielce speszony, raz po raz okropnie nieszczęśliwie zezuje ku nam 
swymi krągłymi wybałuszonymi oczami.
Pora jest odpowiednia, inspekcję lekarza mamy już za sobą, co najwyżej jakaś siostra 
mogłaby jeszcze zajrzeć do pokoju. Jeden z nas przeto raz jeszcze wychodzi i kombinuje. 
Wraca i kiwa głową.
- Nie ma żadnego ścierwa. No, powiedzże jej, Janie, i jazda.
Oboje gadają w swoim języku. Kobieta, trochę zakłopotana i poczerwieniała, podnosi 
na chwilę wzrok. My śmiejemy się cicho i dobrodusznie i czynimy pogardliwe gesty; cóż to 
znów takiego wreszcie! Do diabła wszelkie przesądy, te sadła innych czasów, tutaj leży 
stolarz, Jan Lewandowski, żołnierz pogruchotany kulami, kaleka, a oto jest jego żona, któż 
wie, kiedy ją znów zobaczy, chce ją mieć, niechaj ją ma, i basta.
Dwóch staje przed drzwiami, aby zatrzymać i zająć siostry, gdyby przypadkiem miały 
przyjść. Zamyślająjakiś kwadrans stać na czatach.
Lewandowski może leżeć tylko na boku, dlatego jeden z nas pakuje mu jeszcze kilka 
poduszek pod plecy, Albert nianczy dziecko, troszeczkę odwracamy się, czarna mantylka 
niknie pod kołdrą, a my głośno i przegadując się, rżniemy w skata.
Wszystko odbywa się jak należy. Mam przepyszne karty w łapie, wszyscy są 
zaintrygowani. Na skutek tego prawie że zapominamy o Lewandowskim. Po pewnym czasie 
dziecko poczyna kwilić, chociaż Albert z desperacją huśta je tam i z powrotem. Potem coś 
tam troszkę skrzypi i szeleści, a kiedy przygodnie podnosimy wzrok, widzimy, że dziecko ma 
już flaszkę w ustach i znów jest na rękach matki. Wszystko poszło jak z płatka.
Czujemy się teraz niby wielka rodzina, kobiecina ożywiła się bardzo, a Lewandowski 
leży sobie promieniejący i spocony.
Wypakowuje haftowaną torbę, zjawia się kilka porządnych kiełbas. Lewandowski 
ujmuje nóż i z rozmachem przerzyna mięso na kawałki. Wielkim gestem wskazuje na nas - i 
drobna, wystraszona kobiecina drepce od jednego do drugiego i rozdziela kiełbasę, przy tym 
wygląda teraz po prostu ładnie. Mówimy do niej: mateczko, a ona cieszy się i układa nam 
poduszki.
Po kilku tygodniach co rano muszę zgłaszać się na salę. Tam przymocowują moją 
nogę i poruszają nią. Ramię zagoiło się już dawno.
Nadchodzą z pola nowe transporty. Bandaże są nie z materiału, ale składają się już 
tylko z białej bibułki. Nie starcza opatrunków tam na linii.
Kikut Alberta goi się pomyślnie. Rana jest prawie zasklepiona. Za kilka tygodni ma 
być odesłany do oddziału protez. Ciągle jeszcze mówi niewiele i jest znacznie poważniejszy 
niż kiedyś. Często przerywa sobie w połowie zdania i wlepia wzrok przed siebie. Gdyby nie 
był tu wraz z nami, dawno skończyłby z sobą. Ale teraz najgorsze już dlań minęło. Niekiedy 
nawet już się przygląda, gdy gramy w skata.
Dostaję urlop wypoczynkowy.
Matka moja nie chce mnie już puścić. Jest tak słaba. Wszystko razem znacznie jest 
gorsze niźli ostatnio.
Otrzymuję wezwanie do pułku i znów jednak jadę w pole.
Pożegnanie z przyjacielem moim, Albertem Kroppem, nie jest łatwe. Ale z czasem w 
szeregu człowiek nawyka do niejednego.
XI
Przestaliśmy już liczyć tygodnie. Była zima, kiedym powrócił w pole, i gdy granaty 
ryły się w grunt, stwardniałe od mrozu bryły ziemi stawały się równie niebezpieczne jak 
odłamki. Teraz drzewa na nowo są szare. Życie nasze biegnie na zmianę na froncie lub w 
barakach. Po części już nawykliśmy do tego, iż wojna jest powodem śmierci, jak rak i 
gruźlica, jak influenca i dyzenteria. Tylko wypadki śmierci są o wiele częstsze, rozmaitsze i 
okrutniejsze.
Myśli nasze są jak glina, ugniatane kolejnością zmiennych dni - są pomyślne, kiedy 
zaznajemy spokoju, a martwe, kiedy znajdujemy się pod ogniem. Pola zryte lejami wewnątrz 
nas i z zewnątrz.
Wszyscy są tacy, nie tylko my jedni tutaj - co było przedtem, jest już bez znaczenia i 
naprawdę nie wie się już o tym. Różnice, które stwarzało wykształcenie i wychowanie, 
sąprawie zatarte i ledwo jeszcze rozpoznawalne. Niekiedy użyczają przewagi w zużytkowaniu 
jakiegoś położenia; ale także pociągają za sobą szkody, wywołując opory, które trzeba 
dopiero pokonywać. Jest tak, jak gdybyśmy niegdyś, nie wiedzieć kiedy, byli monetami 
różnych krajów; przetopiono je i wszystkie mają obecnie jednaki stempel rozpoznawczy. Jeśli 
pragnie się stwierdzić różnice, tedy należy bardzo dokładnie zbadać materiał. Jesteśmy 
żołnierzami; a dopiero potem w dziwny i wstydliwy sposób jednostkami ludzkimi.
Jest to wielki związek braterstwa, który przedziwnie jednoczy odblask kamractwa 
pieśni ludowych, poczucie solidarności uwięzionych oraz zdesperowanego wspomagania się 
skazanych na śmierć, i spaja nas na tym poziomie życia, życia, które pośród 
niebezpieczeństwa, z napięcia i opuszczenia zgonu odcina się i przemienia w pobieżne 
współprzyjmowanie pozyskanych godzin, w sposób całkowicie bezpatetyczny. Jest ono 
bohaterskie i banalne, gdyby kto chciał je oceniać - lecz któż tego pragnie?
Jest to zawarte w tym, kiedy Tjaden przed sygnalizowanym atakiem wroga w 
szalonym pośpiechu łyżką do czysta wyjada grochówkę ze słoniną, ponieważ nie wie, czy 
jeszcze żyć będzie za godzinę. Długo dysputowaliśmy nad tym, czy jest to słuszne czy też nie. 
Kat odrzuca to, gdyż powiada, że trzeba się liczyć z możliwością postrzału brzucha, który 
przy zapełnionym żołądku niebezpieczniejszy jest niż przy pustym.
Sprawy takie są dla nas zagadnieniami, są dla nas poważne, i nie może być przecież 
inaczej. Życie tutaj na pograniczu śmierci ma linie niesłychanie prostą, sprowadza się do tego, 
co najkonieczniejsze, wszystko inne spoczywa w głuchym śnie - to jest nasza prymitywność i 
nasz ratunek. Gdybyśmy byli bardziej zróżnicowani, od dawna bylibyśmy obłąkanymi, 
dezerterami lub padlibyśmy. Jest to jak wyprawa w lody polarne - każdy przejaw życia służyć 
musi wyłącznie zachowaniu istnienia i jest na to nastawiony z musu. Wszystko inne zostaje 
wygnane, gdyż bez potrzeby trwoniłoby siły. To jedyny sposób ocalenia się, i często siedzę 
przed samym sobą, jak przed obcym, zagadkowy odblask tego, co było przedtem, wydziela 
się ze mnie i poza mną, niby matowe lustro utrwala w cichych godzinach zarysy obecnego 
mojego istnienia, i dziwię się wtedy, jak to coś, nienazwalnie czynne, które zwie się życiem, 
przystosowało się do takiego kształtu. Wszystkie inne przejawy spoczywają w zimowym śnie, 
życie trwa wyłącznie w bezustannym zaczajeniu się przeciwko groźbie śmierci; to zrobiło z 
nas myślące zwierzęta i użyczyło nam broni instynktu; to przesyciło nas otępieniem, byśmy 
nie skruszyli się wobec przerażenia, które zaskoczyłoby nas w razie jasnego, świadomego 
myślenia; to zbudziło w nas zmysł koleżeństwa, abyśmy zdołali uniknąć otchłani 
opuszczenia; dało nam obojętność dzikusów, abyśmy pomimo wszystko odczuwali każdą 
chwilę tego, co namacalne i pozytywne, i nagromadzali to przeciw napaści nicości. Tak to 
przeżywamy zwarte, twarde istnienie najbardziej krańcowej powierzchni, i tylko czasem 
jakieś wydarzenie nieci iskry. Lecz wtedy niespodzianie przebija się płomień ciężkiej i 
straszliwej tęsknoty.
Są to te niebezpieczne minuty, które ukazują nam, iż przystosowanie jest tylko 
sztuczne, że nie jest rzeczywistym spokojem, lecz najostrzejszym napięciem ku spokojowi. 
Zewnętrznie, w formach życia, zaledwie odróżniamy się od Buszmenów; ale kiedy ci mogą 
być tacy zawsze, gdyż są już tacy i napięciem swych sił duchowych co najwyżej podnoszą się 
w tym kierunku, między nami jest na odwrót: wewnętrzne siły nasze wytężone sanie ku 
rozwojowi naprzód, lecz wstecz. Tamci są takimi, odprężeni i sami przez się w sposób 
naturalny, a my - niesłychanie napięci i w sposób sztuczny.
I nocą, przebudziwszy się z jakiegoś snu, pokonany, wydany oczarowaniu 
napływających widzeń, z trwogą odczuwa się, jak cienkie jest to wsparcie i to pogranicze, 
dzielące nas od ciemności - jesteśmy nikłymi płomykami, zaledwie ochranianymi słabymi 
ścianami przed nawałnicą rozpadu i bezsensowności, w której trzepocemy się i niekiedy 
prawie że toniemy. Wtedy przytłumiony poszum bitwy przemienia się w pierścień, który nas 
zamyka, kulimy się w sobie i oczy, szeroko rozwarte, wlepiamy w noc. Pocieszająco 
odczuwamy tylko senny oddech druhów i tak wyczekujemy poranka.
Każdy dzień i każda godzina, każdy granat i każdy umarły nadwerężają to oparcie, 
niby ostrze pocierane o osełkę, a lata zużywają się szybko. Widzę, jak wokół mnie stopniowo 
wszystko niszczeje i rozpada się.
Ot, choćby ta głupia historia z Deteringiem.
Był jednym z tych, którzy poprzestawali na sobie. Nieszczęściem jego było, iż w 
pewnym ogródku ujrzał wiśniowe drzewko. Wracaliśmy właśnie z frontu, a drzewko to na 
skręcie drogi, w pobliżu nowej kwatery, stanęło niespodziewanie przed nami w brzasku 
świtania. Nie miało listków, lecz było jedynie krzewem białego kwiecia.
Z wieczora ani patrzeć Deteringa. Nadszedł wreszcie, a w ręku miał kilka 
ukwieconych gałązek wiśni. Zaczęliśmy pokpiwać i pytaliśmy, czy wybiera się na oglądanie 
narzeczonej. Nie odpowiedział, lecz wyciągnął się jak długi na łóżku. Nocą słyszałem, jak 
porusza się niespokojnie, hałasuje, zdawało się, jakby pakował rzeczy. Przeczuwałem 
nieszczęście i poszedłem ku niemu. Udał, że nie zajmuje się niczym, a ja powiedziałem doń:
- Nie rób głupstw, Detering.
- Co ci też wpada do głowy! Po prostu nie mogę zasnąć.
- Czemuż zerwałeś gałęzie wiśni?
- Chyba wolno mi jeszcze zrywać wiśniowe gałązki - odparł zacięty, a po chwili 
dodał: - W domu mam duży sad z wisienkami. Kiedy kwitną, ze strychu wygląda to jak 
rozpostarte prześcieradło, tak są białe. To teraz czas.
- Niedługo może dadzą urlopy. Może się też wydarzyć, że odkomenderują cię do kraju 
jako gospodarza rolnego.
Kiwa głową, ale jest jakby nieobecny. Kiedy ci chłopi są czym rozbudzeni, dziwny 
mają wyraz twarzy, mieszaninę krowy i tętniącego bóstwa, na poły głupkowato i na poły 
porywająco. Aby odwieść go od jego myśli, domagam się odeń kromki chleba. Daje mi go 
bez ograniczenia. To podejrzane, gdyż zwykle bywa sknerą. Dlatego czuwam. Nie wydarza 
się nic, rankiem jest taki jak zwykle.
Zmiarkował prawdopodobnie, że go obserwowałem. Mimo to w dwa dni potem 
rankiem zemknął. Spostrzegam to, nie mówię jednak nic, by mu zostawić dość czasu, może 
uda mu się przedostać. Do Holandii udało się już niejednemu.
Podczas apelu jednak nieobecność jego zostaje zauważona. Po tygodniu słyszymy, że 
ujęli go żandarmi polowi, te pogardzane kanarki. Obrał kierunek ku Niemcom - było to 
oczywiście bez jakichkolwiek widoków - i w również oczywisty sposób bardzo głupio wziął 
się w ogóle do rzeczy. Każdy powinien był wnioskować z tego, iż ucieczka ta była tylko 
tęsknotą za domem i chwilowym zmąceniem umysłu. Ale cóż pojmują z tego rodacy 
wojskowi o sto kilometrów poza frontem? Nie usłyszeliśmy więcej o Deteringu.
Lecz w inny sposób przebija się niekiedy to niebezpieczne, to stłoczone - jak para z 
przegrzanych kotłów parowych. Tu trzeba wspomnieć jeszcze o końcu, który spotkał Bergera.
Od dawna już nasze rowy strzeleckie są prawie że zrównane z ziemią przez pociski, 
mamy elastyczny front, tak iż w samej rzeczy nie prowadzimy już właściwej wojny 
pozycyjnej. Jeśli odbywa się na zmianę atak i kontratak, pozostaje z rowów tylko 
postrzępiona linia i rozgrywa się zajadły bój z leja do leja. Przednia linia jest przebita i 
wszędzie utrwaliły się grupy, gniazda lejów, z których się walczy. Tkwimy w jednym z lejów, 
z boku siedzą Anglicy, flankują nas i dostają się na nasze tyły. Jesteśmy zewsząd osaczeni. 
Niełatwo jest się poddać, mgła i dym chwieją się ponad nami, nikt by nie rozpoznał, iż 
pragniemy kapitulować, być może też nie pragniemy tego wcale, tego nie wie się w 
podobnych chwilach. Słyszymy, jak zbliżają się wybuchy granatów ręcznych. Nasz kulomiot 
praży na przednie półkole. Woda w chłodnicy wyparowuje, szybko podajemy z rąk do rąk 
skrzynkę, każdy szczy w nią, w ten sposób znów mamy wodę, i z powrotem możemy 
wznowić ogień. Ale poza nami trzeszczy coraz bliżej. Za kilka minut będziemy zgubieni. 
Wtedy zaczyna szczekać i szaleć na najkrótszy dystans drugi kulomiot. Tkwi w leju obok nas, 
Berger zaopatrzył się w niego, rozpoczyna się kontratak z tyłu, wyswobadzamy się i 
odnajdujemy łączność.
Kiedy potem znajdujemy się w niezłym od biedy schronieniu, jeden z tych, którzy 
wloką kotły z jedzeniem, opowiada, iż w odległości kilkuset metrów leży raniony pies 
meldunkowy.
- Gdzie? - zapytuje Berger.
Tamten mu opisuje. Berger wyrusza, by zabrać ze sobą zwierzę lub zastrzelić je. 
Jeszcze pół roku temu nie zatroszczyłby się o to, pozostałby rozsądny. Usiłujemy go 
powstrzymać. Lecz kiedy odchodzi na serio, nie pozostaje nam nic innego, jak powiedzieć 
mu: „Wariat!” i pozwolić mu się oddalić. Gdyż te napady frontowej wściekłości stają się 
niebezpieczne, kiedy niepodobna natychmiast rzucić takiego człowieka o ziemię i 
przytrzymać siłą. A Berger jest najsilniejszym mężczyzną w kompanii, metr osiemdziesiąt 
wzrostu.
Istotnie jest obłąkany, gdyż musi przedostać się przez ścianę zaporowego ognia - lecz 
jest to owa błyskawica, która kędyś czai się ponad nami wszystkimi, to uderzyło weń i 
opętało go. U innych odbywa się to tak, że zaczynają się miotać, uciekają prosto przed siebie, 
jeden nawet bez przerwy próbował dłońmi, stopami i wargami wkopać się w ziemię.
Naturalnie symuluje się wiele w tej mierze, ale symulowanie jest właściwie także już 
oznaką. Berger, który chce ratować psa, zostaje w następstwie odnaleziony z postrzałem 
miednicy, a jeden z szukających go żołnierzy dostaje kulę karabinową w łydkę.
Müller zabity. Z najbliższej odległości świetlną kulą strzelono mu w żołądek. Żył 
jeszcze pół godziny z całkowitą świadomością i w straszliwych boleściach. Zanim umarł, 
wręczył mi swój portfel i przekazał swoje buty - te same, które wówczas odziedziczył po 
Kemmerichu. Po mnie dostanie je Tjaden, obiecałem mu je.
Zdołaliśmy wprawdzie pogrzebać Müllera, ale zapewne niedługo pozostanie w 
spokoju. Nasze linie cofają się. Za wiele jest po tamtej stronie świeżych angielskich i 
amerykańskich pułków. Za wiele jest konserw wołowych i białych bochnów pszennego 
chleba. I za wiele nowych dział. Za wiele samolotów.
My zaś jesteśmy chudzi i wygłodzeni. Jedzenie nasze jest tak złe i uzupełniane tyloma 
namiastkami, iż chorujemy przez nie. Właściciele fabryk w Niemczech stali się bogaczami - 
nam dyzenteria rżnie kiszki. Grzędy wychodka zawsze są gęsto zapełnione kucającymi - 
należałoby ludziom tam w ojczyźnie ukazać te szare, żółte, wynędzniałe, uległe twarze, te 
skurczone postacie, którym spazm żołądka wyciska krew z ciała i którzy co najwyżej śmieją 
się do siebie grymasem wykrzywionych i drgających z bólu warg: „I tak nie warto spodni 
wciągać z powrotem...”
Nasza artyleria wystrzelała się, ma za mało amunicji - a lufy tak są wyślizgane, iż biją 
niepewnie i sypią aż ku nam. Za mało mamy koni. Nasze nowe oddziały to anemiczni 
potrzebujący wypoczynku chłopcy, którzy nie zdołają dźwignąć tornistra, ale potrafią 
umierać. Całymi tysiącami. Nie rozumieją się zupełnie na wojnie, prą tylko naprzód i dają się 
wystrzelać. Jeden jedyny lotnik dla przyjemności swej wystrzelał na poczekaniu dwie ich 
kompanie, kiedy świeżo właśnie wysiedli z wagonów, zanim jeszcze w ogóle wiedzieli 
cokolwiek o kryciu się.
- Niemcy niezadługo muszą być puste - powiada Kat.
Nie mamy nadziei, iż kiedykolwiek mógłby nadejść koniec. Nie myślimy w ogóle aż 
tak daleko. Można dostać postrzał i paść martwym, można być ranionym, wtedy lazaret jest 
następnym etapem. Jeśli nie jest się amputowanym, to prędzej czy później dostaje się 
człowiek w łapy jednego z tych lekarzy sztabowych, którzy z krzyżem zasługi wojennej w 
dziurce kurtki mówią: „Cóż takiego, ta noga trochę skrócona? Na froncie nie potrzebujecie 
biegać, jeśli macie odwagę. Nadaje się na front. Następny!”
Kat opowiada jedną z tych dykteryjek, które obiegają cały front od Wogezów po 
Flandrię - o lekarzu sztabowym, który z listy odczytuje nazwiska, i kiedy przystaje przed nim 
żołnierz, nie podnosząc oczu, powiada: „Zdolny do boju. Trzeba nam żołnierzy na linii”. 
Żołnierz z drewnianą nogą występuje, lekarz sztabowy powiada znów: „Zdolny”.
-...I wtedy - Kat podnosi głos - ów mówi do niego: Mam już jedną drewnianą nogę; 
ale jeśli teraz dostanę się na front i odstrzelą mi głowę, dam sobie przytwierdzić drewnianą i 
stanę się lekarzem sztabowym. - Wszystkich nas cieszy ta odpowiedź.
Istnieją zapewne dobrzy lekarze, i jest ich wielu; lecz podczas tych stu badań każdy 
żołnierz pewnego razu wpadnie w ręce jednego z tych rozlicznych producentów bohaterów, 
którzy starają się na listach swych mieć jak najwięcej „zdolnych do boju”.
Istnieje niejedna taka dykteryjka, zazwyczaj są jeszcze o wiele bardziej gorzkie. Ale 
mimo to nie mają nic wspólnego z buntowaniem się i tchórzeniem; są rzetelne i nazywają 
rzeczy po imieniu; gdyż jest bardzo dużo oszukaństwa, niesprawiedliwości i nikczemności w 
wojsku. Czy to mało, że pomimo wszystko, pułk za pułkiem wyrusza w bój coraz bardziej 
beznadziejny i że atak następuje po ataku, kiedy linia cofa się raz po raz, kiedy się rozpada?
Czołgi, będące początkowo przedmiotem drwin, przemieniły się w okropną broń. 
Zbliżają się, tocząc się w drugim szeregu, i ucieleśniają dla nas grozę wojny bardziej niż 
cokolwiek innego.
Dział, które ślą ku nam ogień huraganowy, nie widzimy; atakujące linie wroga są 
ludźmi podobnie jak my, ale czołgi, te są machinami, ich łańcuchy obracają się nieskończenie 
jak wojna, są one zagładą, kiedy wtaczają się bez czucia w lej i od nowa wspinają się pod 
górę, niepowstrzymane, jak flota wyjących, plujących dymem pancerników, bestie stalowe 
niemożliwe do zranienia, gniotące zarówno żywych, jak umarłych - kurczymy się w sobie w 
cienkiej naszej skórze, wobec ogromu ich potęgi ramiona nasze przemieniają się w źdźbła 
słomy, a nasze granaty ręczne w zapałki.
Granaty, tumany gęstego gazu i flotylle czołgów - stratowanie, zżarcie, śmierć.
Krwawa biegunka, influenca, tyfus - dławienie, przepalenie, śmierć.
Rowy, lazaret, zbiorowa mogiła - nie ma możliwości ponad to.
W jednym z wypadów ginie dowódca naszej kompanii Bertinck. Był on jednym z tych 
wspaniałych oficerów frontowych, którzy w każdym niepewnym położeniu znajdują się na 
przedzie. Od dwóch lat był między nami, nie raniony nigdy, więc musiało się wreszcie coś 
wydarzyć. Sterczymy w jakiejś dziurze i jesteśmy zewsząd otoczeni. Wraz z czadem prochu 
nawiewa stamtąd odór oliwy czy też benzyny. Wykrywamy dwóch żołnierzy z miotaczem 
ognia, jeden z nich dźwiga na plecach skrzynkę, drugi ma w rękach kiszkę, z której bryzga 
płynny ogień. Jeśli dotrą tak blisko, by nas polać, nie ma ratunku dla nas, gdyż właśnie teraz 
niepodobna się cofnąć.
Prażymy ich ogniem. Lecz przemykają się coraz bliżej, jest coraz gorzej. Bertinck 
tkwi wraz z nami w dziurze. Kiedy miarkuje, że nie trafiamy, gdyż w ostrym tym ogniu 
zanadto baczymy na krycie, chwyta swój karabin, wypełza z dziury i celuje leżąco wsparty. 
Strzela - w tejże chwili tuż obok, plaskając, zarywa się kula, jest trafiony. Ale nadal zostaje w 
pozycji leżącej i celuje - raz jeden zaprzestaje na sekundę, po czym mierzy znów; nareszcie 
trzasnął strzał. Bertinckowi broń wypada z rąk, powiada: „Dobrze” i ześlizguje się w tył. 
Tylny z miotających ogień jest ranny, drugiemu wyślizguje się kiszka, ogień pryska na 
wszystkie strony, a on sam pionie.
Bertinck otrzymał postrzał w piersi. Niezadługo potem jakiś odłamek strzaskał mu 
podbródek. Ten sam odłamek dość ma jeszcze mocy, by rozedrzeć Leerowi biodro. Leer 
jęczy i pręży się na ramionach, spływa szybko krwią, nikt nie zdoła mu pomóc. Jak 
wyciekający do próżna bukłak, po kilku minutach zapada się w sobie. Na cóż mu zda się 
teraz, że w szkole był tak doskonałym matematykiem.
Miesiące przesuwają się bez przerwy. To lato 1918 roku najkrwawsze jest i 
najcięższe. Dnie, jak anioły w błękicie i złocie, stoją niedotykalne ponad pierścieniem 
zagłady. Każdy wie tutaj, iż przegrywamy wojnę. Nie mówi się o tym wiele, cofamy się, nie 
zdołamy już atakować na nowo po tej wielkiej ofensywie, nie mamy już ludzi i amunicji.
Lecz kampania trwa nadal - nadal trwa umieranie.
Lato 1918. - Nigdy życie w skąpym swym kształcie nie wydało się nam równie 
pożądania godne jak obecnie - czerwone maki na łąkach naszych kwater, gładkie żuki na 
źdźbłach trawy, ciepłe wieczory w półciemnych, chłodnych pokojach, czarne, tajemnicze 
drzewa o zmierzchu, gwiazdy i płynięcie wody, sny i długie spanie - o, życie, życie!
Lato 1918. - Nigdy milcząc, nie zniesiono więcej niźli w owej chwili wyruszania na 
front. Pojawiły się dzikie i smagające pogłoski o rozejmie, pokoju, niepokoją burzliwie serca, 
a wymarsz staje się, cięższy do zniesienia niż kiedykolwiek.
Lato 1918. - Nigdy życie na przedniej linii nie było bardziej gorzkie i pełniejsze grozy 
niźli w godzinach ognia, kiedy wybladłe oblicza leżą w błocie, a dłonie skurczone są w to 
jedno jedyne: Nie! Nie jeszcze! Nie, nie teraz w ostatniej chwili.
Lato 1918. - Wicher nadziei, dmący ponad spalonymi polami, szalejąca gorączka 
niecierpliwości, zawodu, najboleśniejsze dreszcze zgonu, pytania nie do pojęcia: Czemu? 
Czemuż się nie kończy? Czemuż rozwiewają się te pogłoski o końcu?
Jest tutaj tak wielu lotników i tacy czują się bezpieczni, że na pojedynczych żołnierzy 
polują jak na zające. Na każdy niemiecki samolot przypada co najmniej pięć angielskich i 
amerykańskich. Na jednego wygłodzonego znużonego niemieckiego żołnierza w okopie 
przypada pięciu mocnych, świeżych u przeciwnika. Na jeden bochen razowego chleba 
przypada pięćdziesiąt puszek konserw mięsnych po tamtej stronie. Nie jesteśmy pobici, gdyż 
jako żołnierze jesteśmy lepsi i bardziej doświadczeni; po prostu przez wielolitą przemoc 
jesteśmy zgnieceni i odsunięci wstecz.
Mamy za sobą kilka dżdżystych tygodni - szare niebo, szara rozpłynniona ziemia, 
szare umieranie. Kiedy wyjeżdżamy naprzód, wilgoć przenika nam już przez płaszcze i 
odzież - i tak trwa to nadal na linii. Nie możemy odetchnąć. Kto ma jeszcze buty, owiązuje je 
na górze woreczkami z piaskiem, aby gliniasta woda nie przeciekała tak szybko. Karabiny 
twardnieją, mundury twardnieją, wszystko jest rozpłynnione i roztopione, przesączająca się, 
mokra, zatłuszczona masa gleby, w której tkwią żółte bajora ze spiralnymi kraśnymi kałużami 
krwi i gdzie z wolna zapadają się trupy, ranni i ci, co jeszcze pozostali przy życiu.
Nawałnica smagająca ponad nami, burza gradowa odłamków wyszarpuje ze splątanej 
szarzyzny i żółtości spiczaste skowyty trafionych, a w nocy poszarpane życie z jękiem i 
utrudzeniem przewala się ku milczeniu.
Dłonie nasze są ziemią, ciała nasze gliną, a oczy nasze kałużami dżdżu. Nie wiemy, 
czy jeszcze żyjemy.
Wtedy upał, jak meduza, miękko i parnie zwala się w nasze dziury, a w jeden z tych 
dni późnego lata, podczas przynoszenia jedzenia, Kat pada na ziemię. Sami jesteśmy obaj. 
Przewiązuję ranę; goleń zdaje się być strzaskana. Kula przebiła kość i Kat stęka zrozpaczony:
- Teraz jeszcze... akurat teraz jeszcze.
- Kto wie, jak długo jeszcze potrwa ta ohydna łaźnia. Na razie jesteś uratowany - 
pocieszam go.
Rana poczyna gwałtownie przesączać się krwią. Kat nie może pozostać sam, bym 
mógł spróbować pójść po nosze. Nie znam też nigdzie w pobliżu jakiegokolwiek posterunku 
sanitarnego. Kat niezbyt jest ciężki; dlatego biorę go na barana i powracam wraz z nim ku 
stacji punktu sanitarnego.
Dwa razy przystajemy, by odpocząć. Doznaje silnych bólów na skutek 
transportowania. Nie mówimy wiele. Rozchyliłem kołnierz kurtki i dyszę gwałtownie, pocę 
się, a twarz mi nabrzmiała z wysiłku dźwigania. Mimo to nalegam, byśmy szli dalej, gdyż 
teren jest niebezpieczny.
- Zniesiesz to jeszcze, Kat?
- Muszę, Pawle.
- No, to jazda.
Stawiam go na nogi, staje na nodze nie naruszonej i czepia się drzewa obok. Po tym 
ostrożnie chwytam ranną nogę, on przerzuca się raptownie, a ja kolano zdrowej nogi również 
biorę pod ramię.
Droga nasza jest coraz trudniejsza. Niekiedy z gwizdem nadlatuje granat. Idę tak 
szybko, jak tylko się da, gdyż krew z rany Kata sączy się na ziemię. Ledwo zdołamy chronić 
się przed padającymi pociskami, gdyż zanim obejrzymy się za schronieniem, od dawna już 
minęliśmy to miejsce.
By przeczekać, kładziemy się na dnie niewielkiego leja. Daję Katowi herbaty z mojej 
manierki. Palimy wspólnie papierosa.
- Tak, Kat - powiadam zgryziony - teraz jednakże przyjdzie się nam rozstać.
Milczy i spogląda na mnie.
- Kat, czy pamiętasz jeszcze, jak zafasowaliśmy gęś? I jak wyciągnąłeś mnie z 
sakramenckiego niebezpieczeństwa, kiedy byłem małym rekrutem i po raz pierwszy raniony? 
Wtedy płakałem jeszcze. Kat, to już prawie trzy lata temu.
Skinął bez słowa.
Trwoga, iż pozostanę sam, dźwiga się we mnie. Gdy odtransportują Kata, nie będę 
miał już tutaj przyjaciela.
- Kat, tak czy owak, bezwzględnie musimy się znów zobaczyć, jeśli naprawdę 
nastanie pokój, zanim powrócisz.
- Czy sądzisz, że z tą oto kością raz jeszcze będę „zdolny do boju”? - zapytuje z 
goryczą.
- Wyliżesz ją w spokoju. Przecież staw jest w porządku. Może i tym razem wszystko 
obróci się jeszcze na dobre.
- Daj mi jeszcze papierosa - powiada.
- Może później będziemy mogli coś razem przedsięwziąć, Kat. Jestem bardzo smutny, 
to niemożliwe, bym Kata - Kata, mego przyjaciela, Kata z opadającymi barkami i z cienkimi 
miękkimi wąsami, Kata, którego znam w odmienny sposób niźli jakiegokolwiek innego 
człowieka, z którym dzieliłem te lata - to niemożliwe, abym nigdy więcej nie miał zobaczyć 
Kata.
- Daj mi twój adres domowy, Kat, na wszelki wypadek. A oto mój, zapisuję ci.
Karteczkę wsuwam do kieszeni na piersi. Jakże czuję się już opuszczony, chociaż 
siedzi jeszcze obok mnie. Czyż mam szybko postrzelić się w stopę, aby móc zostać z nim?
Kat raptem poczyna się dławić, staje się zielony i żółty.
- Chodźmy, chodźmy - bełkoce.
Zrywam się, rozpalony chęcią dopomożenia mu, biorę go na barana i poczynam biec, 
długim powolnym biegiem, aby noga jego zanadto nie dyndała.
Krtań moja jest sucha, czerwone i czarne punkciki tańcują mi przed oczami, kiedy 
zacięty i nieubłaganie potykając się, docieram nareszcie do posterunku sanitarnego. Tu padam 
na kolana bezsilnie, lecz tyle jeszcze mam mocy, iż zwalani się na tę stronę, po której 
znajduje się zdrowa noga Kata. Powoli, po kilku minutach, dźwigam się na nowo. Nogi moje 
i ręce trzęsą się gwałtownie, z trudem udaje mi się odnaleźć flaszkę polową, by łyknąć jeden 
haust. Wargi drżą mi przy tym. Lecz uśmiecham się - Kat jest ocalony.
Po chwili odróżniam splątany wir głosów, który obija mi się o uszy.
- Mogłeś sobie tego zaoszczędzić - mówi jakiś sanitariusz. Patrzę nań, nie rozumiejąc. 
Wskazuje na Kata. - Jest przecież nieżywy.
Nie pojmuję go.
- Ma postrzał goleni - mówię. Sanitariusz przystaje.
-1 to także...
Obracam się. Oczy moje ciągle jeszcze są mętne, pot na nowo wystąpił, ścieka mi 
teraz po powiekach. Ocieram go i spoglądam w stronę Kata. Leży bez ruchu.
- Nieprzytomny - powiadam szybko. Sanitariusz pogwizduje z cicha.
- Na tym to ja już znam się lepiej. Martwy, idę o zakład. Potrząsam głową.
- Wykluczone! Przed dziesięcioma minutami mówiłem z nim jeszcze. Jest 
nieprzytomny.
Dłonie Kata są ciepłe, chwytam go za barki, aby otrzeźwić go herbatą. I oto czuję, jak 
palce moje stają się mokre. Kiedy wyciągam je spod głowy, są zalane krwią. Sanitariusz znów 
pogwizduje przez zęby.
- No, widzisz.
Kat po drodze, kiedym ja niczego nie zauważył, dostał odłamkiem w głowę. Dziurka 
ta jest maleńka, musiał to być zupełnie drobny, zabłąkany odłamek. Ale wystarczył. Kat jest 
martwy.
Wstaję powoli.
- Czy chcesz zabrać ze sobą książeczkę żołdu i jego rzeczy? - zapytuje mnie frajter.
Potakuję, milcząc, i on mi je daje. Sanitariusz jest zdziwiony.
- Nie jesteście chyba spokrewnieni?
Nie, nie jesteśmy spokrewnieni. Nie, ale jesteśmy spokrewnieni.
Czyż ja idę? Czyż mam jeszcze nogi? Podnoszę oczy, bezwolnie obracam je wokoło i 
obracam się wraz z nimi w koło, w koło, aż się zatrzymuję. Jest wszystko tak jak zazwyczaj. 
Tylko szeregowy rezerwy Stanisław Kaczyński umarł. Później nie wiem już, co się ze mną 
dzieje.
XII
Jesień. Z dawnych żołnierzy niewielu już pozostało. Jestem tutaj ostatni z siedmiu 
uczniów naszej klasy.
Każdy mówi o pokoju i zawieszeniu broni. Jeśli znów okaże się to rozczarowaniem, 
załamiemy się, nadzieje nadto są silne, niepodobna już ich usunąć, by nie wybuchnąć 
samemu. Jeśli nie nadejdzie pokój, wybuchnie rewolucja.
Zaznaję przez czternaście dni spokoju, gdyż nałykałem się nieco gazu. W niewielkim 
ogródku cały dzień przesiaduję na słońcu. Niedługo nastąpi zawieszenie broni, ja również 
teraz w to wierzę. Wtedy pojedziemy do domu.
Tutaj zacinają się moje myśli i niepodobna ich poruszyć. Co mnie pociąga przemożnie 
i oczekuje, to uczucia. To żądza życia, to poczucie zadomowienia, to krew, to upojenie 
ratunku. Ale nie są to żadne cele.
Gdybyśmy powrócili w roku 1916 do ojczyzny, z bólu i siły naszego przeżycia 
rozpętalibyśmy burzę. Kiedy powrócimy teraz, będziemy zmęczeni, w ruinie, wypaleni, 
pozbawieni korzeni i bez nadziei. Już nie będziemy mogli odnaleźć siebie na nowo. A także 
nie zrozumieją nas - gdyż przed nami czuwa pokolenie, które wprawdzie spędziło tutaj lata 
wraz z nami, ale które miało łóżko i zawód, a obecnie powraca na dawne swe stanowiska, na 
których zapomni wojnę - a poza nami pokolenie, dawniej podobne do nas, które będzie nam 
obce i usunie nas na bok. Jesteśmy zbyteczni dla samych siebie, będziemy wzrastać, niektórzy 
przystosują się, inni ulegną, wielu pozostanie bezradnych - lata przesypią się i wreszcie 
poddamy się zagładzie.
Ale być może wszystko to, co myślę, jest tylko melancholią i przestrachem, który 
zaniknie jak pył, kiedy znów stanę pod topolami i nasłuchiwać będę szumu ich listków. To 
niepodobna, by podziało się bez śladu owo miękkie, niespodzianie zdumiewające, 
nadchodzące, to tysiączne zwidzenie przyszłości, ta melodia z marzeń i książek, ów poszum, 
owo przeczucie i wyczekiwanie kobiet, bo niepodobna, aby zatraciło się to w ogniu 
huraganowym, desperacji i burdelach dla szeregowców.
Drzewa błyszczą tutaj jaskrawo i złociście, jagody jarzębin mienią się czerwonością 
pośród listowia, gościńce biegną w bieli ku widnokręgom, a obozowiska hucząjak ule 
wieściami o pokoju.
Wstaję. Jestem bardzo spokojny. Niechaj mijają miesiące i lata, niczego więcej mi nie 
odbiorą, niczego już odebrać nie mogą. Tak bardzo jestem sam, tak nie wyczekuje, niczego, iż 
mogę wyglądać ich bez trwogi. Życie, które unosiło mnie poprzez te lata, jest jeszcze w 
moich dłoniach i oczach. Czym je pokonał, nie wiem. Ale dopóki jest jeszcze, poszukiwać 
będzie swej drogi, niezależnie od tego, czy to coś, które mówi „ja” wewnątrz mnie, zapragnie 
tego czy też nie.
Padł w październiku 1918 roku, w dniu, który był tak spokojny i cichy na całej linii, iż 
biuletyn armii ograniczył się do tego jednego zdania, iż - na Zachodzie bez zmian.
Był nieco przechylony ku przodowi i leżał, niby uśpiony, na ziemi. Kiedy odwrócono 
go, ujrzano, iż chyba nie mógł długo się męczyć - twarz jego miała wyraz takiego spokoju, 
jak gdyby był prawie rad, że wszystko to się wydarzyło.