Jerzy Grzybowski
Przed wami
małżeństwo

WYDAWNICTWO M







Jerzy  Grzybowski
Przed  wami   małżeństwo
Z doświadczeń Wieczorów dla Zakochanych
     
Wydawnictwo M
Kraków 2004
Redakcja techniczna:
Ewa Czyżowska
Łamanie:
Joanna Łazarów         _ „ ,   i
Korekta:
r      Marcin Kicki
Okładka:
Pracownia AA
Imprimatur
Kuria Metropolitalna w Krakowie
t łan Szkodoń, Vic. Gen.
ks. Jan Dyduch, Kanclerz
ks. dr Wacław Gubala, Cenzor
Nr 1446/2004, Kraków, dnia 14 czerwca 2004 r.
© Copyright by Wydawnictwo M, Kraków 2004
ISBN 83-7221-838-2
Wydawnictwo M
ul. Łukasiewicza 1, 31-429 Kraków
tel. (012) 61-77-590
dz. handlowy (012) 61-77-591, 61-77-592
www.wydawnictwom.pl
e-mail: wydawnictwom@wydawnictwom.pl


Wstęp
Zwracam się do Was, kochani i kochający siebie nawzajem,
którzy chodzicie ze sobą lub może już podjęliście decyzję o mał-
żeństwie. Doświadczacie, że przeżywanie uczuć zakochania, fas-
cynacji, namiętności, podziwu dla drugiego człowieka i radości
z tym związanej jest piękne, twórcze, odsłania zupełnie nowe
płaszczyzny życia! Jest wam razem dobrze. Miłość skłania was do
podjęcia decyzji o wspólnej wędrówce przez życie. Dobrze, że tak
się dzieje, bo pragnienie miłości trwałej, przezwyciężającej samo-
tność ludzką, spełniającej się w odnalezieniu w odmiennej płci
wiernego współwędrowcy na dobre i złe jest wpisane w naturalny
porządek świata. Mężczyzna i kobieta, rozpoczynający tę wędrów-
kę, są przekonani o swojej niepowtarzalności, wyjątkowości jako
para. Wierzą, że uda im się uchronić ich miłość od zagrożeń
i uniknąć życiowych katastrof. Tymczasem po ludzku patrząc,
wydaje się to niemożliwe wobec rosnących zagrożeń, tempa życia
i pokus, którym trudno się oprzeć, wobec braku przygotowania do
wspólnego życia. W okresie „chodzenia ze sobą" i w narzeczeńst-
wie staracie się poznawać siebie na tyle dobrze, by uczciwie
odpowiedzieć sobie na pytanie, czy jest się zdolnym podjąć ryzyko
wspólnego życia. W tej książce chcę zaproponować dwa drogo-
wskazy, które mogą pomóc w odpowiedzeniu sobie na to pytanie,
a także ułatwić start do wspólnego życia.
Drogowskaz pierwszy: Poznawanie siebie nawzajem poprzez
dialog prowadzony z przyjęciem określonych zasad.
Drogowskaz drugi: Zawierzenie swojego życia Bogu, który
jest źródłem wszelkiej miłości.
My - czyli ja i moja żona Irenka - mamy za sobą ponad
trzydzieści lat małżeństwa i pomimo wielu trudności w porozumie-
niu, normalnych, niebędących niczym nadzwyczajnym w życiu
dwojga ludzi, odczuwamy dziś, że nasze życie było i jest piękne,
że otrzymaliśmy od Pana Boga więcej, niż się spodziewaliśmy.
Przede wszystkim dzięki poznawaniu, czym jest dialog i czym
jest sakrament małżeństwa. Od ponad dwudziestu pięciu lat
rozwijamy ruch rekolekcyjny Spotkania Małżeńskie, wraz z któ-
rym dojrzewało nasze własne małżeństwo. Ważną częścią naszej
pracy są Wieczory dla Zakochanych - program przygotowujący
do przyjęcia sakramentu małżeństwa, oparty na dialogu narze-
czonych, który pozwala podjąć ostateczną decyzję o wspólnym
życiu i staniu się przedziwną rzeczywistością, jaką jest małżeń-
stwo sakramentalne. Ojciec Święty Jan Paweł II pisał w adhorta-
cji Familiaris consortio, że miłość małżeńska zawiera jakąś cał-
kowitość, w którą wchodzą wszystkie elementy osoby - impulsy
ciała i instynktu, siła uczuć i przywiązania, dążenie ducha i woli.
Miłość zmierza do jedności głęboko osobowej, która nie tyłko łączy
w jedno ciało, ale prowadzi do tego, by było tylko jedno serce i jedna
dusza. Wymaga ona nierozerwalności i wierności w całkowitym
wzajemnym obdarowaniu i otwiera się ku płodności. Jednym sło-
wem, chodzi o normalne cechy charakterystyczne dla każdej natu-
ralnej miłości małżeńskiej, ale w nowym znaczeniu, gdyż sakrament
nie tylko je oczyszcza i wzmacnia, ale wynosi tak, że stają się
wyrazem wartości prawdziwie chrześcijańskich (Famiłiaris consor-
tio, 13). Te słowa są mi bardzo bliskie, bo bardzo doceniamy
w przygotowaniu do małżeństwa, jak zresztą w całych Spot-
kaniach Małżeńskich, naturalne cechy osobowości, właśnie impul-
sy ciała i instynktu, siłę uczuć i przywiązania. Dlatego ważnym
punktem oparcia naszej pracy jest także znane powiedzenie św.
Augustyna, że łaska buduje na naturze. Doświadczyliśmy sami
i doświadczają tego małżeństwa związane ze Spotkaniami Małżeń-
skimi, że sakrament wzmacnia naturalne cechy osobowości tak, że
stają się — jak czytamy w Familiaris consortio - wyrazem wartości
prawdziwie chrześcijańskich. Dlatego w tej książce dużo będzie
o „naturze" narzeczeńskiego i małżeńskiego życia. Ale o sakra-
mencie też...
Książka, którą oddajemy w wasze ręce, powstała na podstawie
doświadczeń naszego własnego małżeństwa, a także małżeństw
prowadzących wraz z nami Wieczory dla Zakochanych. Nie
przedstawiam tu szczegółów programu, jako że przeżyć go można
owocnie tylko pod okiem animatorów Spotkań Małżeńskich.
Dzielę się jednak doświadczeniami mojego własnego narzeczeń-
stwa i małżeństwa z Irenką oraz doświadczeniami małżeństw, wraz
z którymi prowadzimy Wieczory dla Zakochanych. I chociaż treść
książki tylko w niewielkim stopniu pokrywa się z treścią Wieczo-
rów dla Zakochanych, to jednak ufam, że tym z was, którzy mieli
okazję chodzić na nie, książka ta pomoże utrwalić nieco ich
przesłanie, zaś wszystkim innym pomoże w przygotowaniu się do
pasjonującej Bożej przygody, jaką jest małżeństwo.
Wyrażam ogromną wdzięczność naszym wspólnym z Irenką
Przyjaciołom, którzy zdecydowali się podzielić z Czytelnikami
częścią swojego życia poprzez zgodę na opublikowanie ich wypo-
wiedzi. Dziękuję zarówno Tym, którzy zgodzili się zachować
prawdziwe imiona, jak i Tym, którzy prosili o ich zmianę. Książka
jest owocem życia w dialogu ze sobą i z Bogiem ich wszystkich.
Ufam, że nikt nie nadużyje zaufania, jakie okazali Czytelnikom.
Książka oczywiście nie wyczerpuje wszystkich zagadnień, które
wchodzą w skład przygotowania do życia w małżeństwie, nie
odpowiada na wszystkie pytania, które was nurtują. Raczej syg-
nalizuje tematy i ma na celu zainspirować wasz własny dialog
wokół nich.
Bo do tanga trzeba dwojga
?V"
Jak się poznaliśmy?
l[owb Gcbru
l[o
 ob 08
Wszyscy gdzieś się poznali. Jedni na dyskotece, drudzy na
studiach, inni śpiewali razem w chórze, jeszcze inni chodzili na
wycieczki lub jeździli na rajdy. Ktoś był czyimś świadkiem na
ślubie i na weselu poznał siostrę panny młodej, ktoś inny po latach
odnowił znajomość z harcerstwa... i tak dalej, i tak dalej. Było coś,
co spowodowało, że on zaczął patrzeć na nią, za nią, w nią,
inspirować rozmowy, spotkania z różami marki mercedes długości
jednego metra, a ona nie uchylała się od tych spojrzeń, rozmów lub
wręcz je prowokowała, bo także...
I co dalej?
Zapewne takie pytanie stawia sobie każdy, kto ma chłopaka lub
dziewczynę i myśli poważnie o tym, co iskrzy pomiędzy nimi.
W dalszych rozdziałach książki będzie właśnie o tym, co „dalej",
przy założeniu, że poważnie traktujemy to, co zaczyna iskrzyć, i że
poważnie myślimy się o wspólnej przyszłości.
A jak było z nami, czyli z Irenką i ze mną?
Jeszcze niemal słyszę głos mojej wychowawczyni w maturalnej
klasie, ubolewającej nad strasznym losem osiemnastolatków, któ-
rzy mają przed sobą życiowe decyzje: „bo to i studia na całe życie,
i żona na całe życie, i zawód, a dajcie święty spokój...!". Nas to
raczej fascynowało. Każdemu z nas zdawało się, że już ma
wszystko w głowie dobrze poukładane, każdy po maturze „gdzieś
szedł" z mniej lub bardziej ambitnymi planami. Szczególnie utkwi-
ła mi w pamięci refleksja księdza katechety, że nie ma w życiu
większej tragedii niż świadomość u schyłku swoich dni, że się
11
zmarnowało życie. W tę wizję niezmarnowanego życia miałem
bardzo poważnie wkomponowane małżeństwo.
Kiedy miałem osiem łat, mama zdecydowała, że powinienem
zostać ministrantem. Początkowo bardzo się temu opierałem,
argumentując, że „nie chcę być księdzem", ale to właśnie później-
sza, piętnastoletnia służba przy ołtarzu obudziła we mnie tęsknotę
za Bogiem i chyba przyniosła poczucie Jego bliskości. Księdzem
jednak nadal być nie chciałem. Odczuwałem potrzebę pracy dla
innych, może jakiegoś prowadzenia obozów dla młodzieży, jak
mój duszpasterz akademicki, śp. ks. Józef Gniewniak. Ale nie
w samotności, we dwoje. Bardzo poważnie podchodziłem do
swoich kontaktów z dziewczynami. Na każdą, która wywoływała
we mnie uczucia zainteresowania, patrzyłem jak na ewentualną
przyszłą żonę. Cóż z tego, skoro dość szybko rozczarowywałem
się tymi, które mnie zauważały, zaś te, które ja zauważałem,
najprawdopodobniej rozczarowywały się mną...
I właśnie wtedy, a byłem na pierwszym, może drugim roku
studiów, pomyślałem, że może jednak Pan Bóg chce, bym został
księdzem. Ks. Gniewniak przekonywał mnie, że ludziom można
także służyć, będąc „w świecie". Pożyczał mi książki o Albercie
Schweitzerze i inne. Ja wciąż miałem wątpliwości. W tamtych
czasach do małżeństwa i rodziny zniechęcały mnie stereotypy,
z którymi się spotykałem. Atmosfera w szkole, w radiu - telewizja
była jeszcze rzadkością — nie sprzyjała rodzinie. Kochałem swoich
rodziców, szanowałem rodziców moich kolegów i koleżanek, ale
istniało też jakieś wyobrażenie o krępujących życie obowiązkach
rodzinnych: odwiedzinach, zasiadaniu do posiłków, spacerach
i różnych "burżuazyjnych przesądach". A mnie się marzyło życie
wolne, ale równocześnie we dwoje. I bardzo w poczuciu obecności
Boga. Przy Nim, z Nim i dla Niego.
Po drugim roku studiów poszliśmy z Michałem - kolegą
ministrantem z tej samej grupy skupionej wokół ks. Gniewniaka
- na wyprawę z namiotem w Beskidy: od Gorców po Beskid Niski.
Na Hali Łabowskiej dwóch głodnych i zmęczonych wędrowców
jakaś dziewczyna poczęstowała zupą z obozowego kotła. Szła
12
z grupą w przeciwną stronę niż my. Od razu domyśliliśmy się
z Michałem, że jest to grupa duszpasterstwa akademickiego. Było
to za „głębokiej komuny", a więc oczywiście grupa „nielegalna".
Taka jak ta, z którą od lat jeździliśmy na spływy kajakowe. Przez
chwilę rozmawialiśmy z opiekunem, w którym rozpoznaliśmy
kapłana incognito, i poszliśmy dalej. Miesiąc później owa dziew-
czyna okazała się koleżanką z tego samego co ja Instytutu Geo-
grafii na warszawskim uniwerku. Miała na imię Irena. Pomyśla-
łem sobie wtedy, że może to jest ta, której szukam. Bardzo ważne
było dla mnie to, że spotkałem ją w grupie duszpasterstwa
akademickiego - mogłem założyć, że jest związana ze środowis-
kiem, które uznaje bliskie wartości, i że Pan Bóg jest dla niej Kimś
ważnym. To budziło moje zaufanie i zachęcało do dalszych
kontaktów, których Irenka nie unikała. Jednakże były to po prostu,
zacieśniające się stopniowo, kontakty koleżeńskie, z których nic
nie wynikało...
Rok później powiedziałem całkiem serio, trochę sobie, trochę
Panu Bogu, że sytuacja między mną a Irenką musi wyjaśnić się
w ciągu nadchodzących trzech miesięcy. Albo powiemy sobie, że
dalej chcemy być razem, albo przestaję myśleć o małżeństwie,
doprowadzam do końca pracę magisterską i po studiach idę do
seminarium duchownego.
No i sytuacja wyjaśniła się. Nasze geograficzne studia wymaga-
ły indywidualnych prac terenowych. Okazało się, że będziemy je
prowadzić w tym samym terenie na Wyżynie Sandomierskiej.
Mieszkaliśmy na kwaterach prywatnych na dwóch przeciwległych
końcach małego miasteczka. Któregoś wieczoru szliśmy polną
drogą rozjeżdżoną głębokimi i pełnymi wody koleinami. Trzeba
było iść wąskimi bruzdami, by nie wpaść do błota. Szliśmy obok
siebie dwoma takimi równoległymi bruzdami. Chwyciliśmy się za
ręce, by łatwiej było utrzymać równowagę. Kiedy się żegnaliśmy,
po raz pierwszy pocałowaliśmy się. Czekałem od dawna na taką
okazję. Chciałem w ten sposób zmienić naszą płaszczyznę znajo-
mości ze zwykłej, koleżeńskiej, na bardziej zaangażowaną i jedno-
znacznie prowadzącą do małżeństwa.
13
Odczuwałem zawsze bardzo wyraźną granicę, dystans w kon-
taktach z dziewczynami. Uważałem, że przekroczenie tej granicy,
chociażby pocałunkiem w usta, jest możliwe wyłącznie w perspek-
tywie pogłębiania znajomości prowadzącej stopniowo do decyzji
o małżeństwie. Pocałunek znaczył dla mnie bardzo wiele. To, że
Irenka w ogóle chciała się dalej ze mną spotykać, odczytałem jako
znak od Pana Boga.
W małym miasteczku przez kilka tygodni widywano nas space-
rujących razem codziennie, czasem trzymających się za ręce. Na
pewno o nas plotkowano, czasem wyczuwałem zgorszone spoj-
rzenia. Pamiętam zdumiony wzrok skierowany na nas w niedzielę
w kościele, gdy przystępowaliśmy razem do Komunii świętej.
Tak się poznaliśmy. Zaczęło się nasze tango, które trwa już
ponad trzydzieści lat. Tytuł popularnej piosenki zespołu „Budka
Suflera" bardzo mi pasuje na określenie początku naszych spot-
kań, bo małżeństwo przypomina mi taniec właśnie taki, jakim jest
tango. Bo do tanga trzeba dwojga... Mężczyzny i kobiety - we
dwoje. Razem, a nie oddzielnie, jak w tylu innych tańcach,
w których „każdy sobie". W tangu, podobnie jak i w walcu, trzeba
dopasować się do siebie, współbrzmieć, stworzyć harmonijną
jedność, w której każdy z partnerów pozostaje sobą, a jednak
współbrzmi z drugim w rytmie tej samej melodii. Tą melodią
w małżeństwie jest miłość, którą się sobie daje, ale która pochodzi
z zewnątrz. Bardziej się ją przyjmuje niż daje. Nie będę stawiał
kropki nad „i", od Kogo się ją przyjmuje, ale dodam, że w takim
bliskim zespoleniu łatwo sobie deptać po nogach. Dlatego tańca
trzeba się uczyć. Małżeństwa też.
Pytanie o męskość i kobiecość
W ostatnich latach szkoły i w czasie studiów pociągała mnie
inność dziewcząt, inność nie tylko wyglądu, ale i sposobu myślenia.
Za rysami twarzy, całej sylwetki, barwą głosu, wzrokiem wyczuwa-
łem coś, czego było mi brak i czego nie mieli także moi koledzy.
Potem, w narzeczeństwie, przyszła fascynacja tą innością. Od-
krywaliśmy z Irenką jakby dwa wcielenia człowieka, dwa sposoby
bycia ciała i duszy. Jaka jest istota tych różnic? Stopniowo od-
krywaliśmy, że część z nich wynika z naturalnego, pierwotnego
powołania do macierzyństwa i ojcostwa. Jednakże wiele innych
- z odmienności temperamentu. Odkryliśmy, że cechy temperamen-
tu, niezależne od płci, nakładają się na cechy wynikające z odmien-
ności płciowej, a więc na pierwotną męskość i kobiecość.
Zetknęliśmy się już wtedy z pewnymi stereotypami: jaki jest
i jaki powinien być mężczyzna, jaka jest i jaka powinna być
kobieta, jaki powinien być mąż, później ojciec, i jaka powinna być
żona, później matka. Nie interesowaliśmy się jednak zbytnio tymi
stereotypami, chcieliśmy być przede wszystkim sobą. Intuicyjnie
przeżywaliśmy naszą męskość i kobiecość jako dwa różne sposoby
bycia człowiekiem, różniące się płcią i powiązane miłością. Tę
miłość, przyjętą od Pana Boga, ofiarowaną sobie, przeżywaną
w Jego obecności, w poczuciu Jego istnienia, widzieliśmy jako
podstawowy cel naszego związku. Wszystko inne z tej miłości
miało wypływać.
Z powołaniem do ojcostwa i macierzyństwa wiążą się niewątp-
liwie role matki i ojca. Wypływają one z różnic płci i związanej
15
z tym odmienności psychiki, ale i odwrotnie - nawyki i wypełniane
role kształtują psychikę. Warto uważać, by schematy i stereotypy
związane z rolami nie zamykały rozwoju naszej osobowości na
niepowtarzalność i bogactwo, jakim obdarzył nas Bóg. Wiele
spośród stereotypów dotyczy spraw, mogłoby się wydawać, bła-
hych i śmiesznych, ale w chwilach ważnych, w stresie, urastają one
do prawdziwych problemów.
Jednym z takich schematów, z którym się spotkałem, jest
twierdzenie, że mężczyzna nie zwraca uwagi na drobiazgi i szczegó-
ły, a kobieta przeciwnie. Viola i Marek, małżeństwo z dwunastolet-
nim stażem, zaprotestowali przeciwko takiemu postawieniu sprawy.
—  Jestem zaprzeczeniem tego stwierdzenia — powiedział Marek.
— Po przyjściu do domu zawsze rejestruję wszystkie zmiany: że są
świeże firany, że są okruchy pod dywanem(l), że jest plama na
obrusie... Nigdy w życiu nie założyłem dwóch różnych skarpetek,
zawsze wiem, kiedy mam płamę na krawacie itp. Ja to wszystko
zauważam.
Wyczytałem też, że mężczyzna dąży do systematyczności, do
planu dnia i potrzebuje jasnych reguł, a kobieta potrafi działać
spontanicznie, w zależności od potrzeby chwili.W moim małżeń-
stwie z Irenką jest trochę tak, jak pisałem o tym wcześniej...
— Ale u nas jest akurat odwrotnie — powiedział na to Marek. —
Ja nie cierpię planów. One mi przeszkadzają, muszę się później do
nich odwoływać, realizować je, patrzeć, czy mi wszystko wyszło,
a wcześniej muszę przecież poświęcić czas na przygotowanie tego
planu.  Wolę raczej swobodne kontrolowanie tego, co się dzieje
i korygowanie na bieżąco. Czuję się wtedy w swoim żywiole. Jeśli
nastąpią jakieś nieprzewidziane okoliczności, umiem się do nich
dopasować i reagować spontanicznie. Zmiany mnie nie przerażają.
Dość powszechne jest przekonanie, że kobieta jest intuicyjnie
przygotowana do macierzyństwa i niejako przez naturę jest wypo-
sażona w wiedzę dotyczącą macierzyństwa.
—  Kiedy urodziłam naszego starszego syna Olka - powiedziała
Viola, żona Marka - byłam z nim sama w pokoju szpitalnym.
I kiedy musiałam go pierwszy raz przewinąć samodzielnie, nie
16
wiedziałam, jak to zrobić. Rozpłakałam się z bezradności. Po-
prosiłam o pomoc. Położna widząc moje Izy, powiedziała, że ja
powinnam to wiedzieć, bo kobieta ma intuicję, jak być matką.
Poczułam się jeszcze gorzej, bo ja naprawdę nie wiedziałam, jak to
zrobić, a tu jeszcze moja kobiecość została osądzona. Po przyjściu
do domu też sobie nie radziłam z wieloma rzeczami. Nie odróż-
niałam na przykład, dlaczego Olek plącze. Naczytałam się, że
prawdziwa mama potrafi odróżnić przyczyny płaczu dziecka i wie,
że to albo z głodu, albo ze zmęczenia, albo samotności, albo mokrej
pieluszki. To wpędzało mnie w kompleksy — że ja się nie spełniam
jako matka, a więc się nie spełniam jako kobieta. To mi prze-
szkadzało w uczeniu się bycia mamą. Byłam cały czas spięta. Było
to dla mnie tym trudniejsze, że w oczach Marka widziałam pytanie:
„dlaczego ty sobie nie radzisz? Inne kobiety sobie radzą".
— Kiedy uczestniczyłam wcześniej w katechezach przedmałżeńs-
kich, powiedziano nam, że mężczyzna jest taki, a kobieta taka
?— kontynuowała ten sam temat Viola, zmieniając nieco „teren"
stereotypów. — Naczytałam się jeszcze książek mówiących o tym,
jak powinien funkcjonować mężczyzna, a jak kobieta. I po ślubie
przystąpiłam do realizacji tych modeli. Jakież było moje zdziwienie,
że Marek za bardzo nie chce pasować do modelu. Jego zadaniem
i jego cechą charakterystyczną miało być zmienianie świata, ze
wszystkim miał sobie radzić, miał być silny i dzielny. Takiego
chciałam go mieć. A on po przyjściu z pracy nie miał ochoty
zmieniać dalej świata (zresztą w pracy też nie miał do tego okazji),
kładł się i odpoczywał, okazywał mi swoją słabość, dzielił się
wątpliwościami i obawami. To powodowało, że byłam na niego
wściekła, rozżalona, miałam do niego pretensje, porównywałam go
do innych „prawdziwych" mężczyzn i jeśli nie wyrażałam tych
pretensji wprost, to nosiłam je w głowie i myślałam „dlaczego ty taki
jesteś?". Okazało się, już po latach prowadzenia dialogu, że to nie
Marek nie pasuje do tego schematu, ale schemat nie pasuje do
niego. I że w naszym małżeństwie, chcąc szukać mężczyzny, mog-
łam zgubić Marka. Ze to jego miałam znaleźć, w relacji ze mną,
a nie jakiś ideał mężczyzny.
17
- Mi nie pasowała rola kogoś, kto ma wypełniać zaplanowane
w książkach zachowania — dorzucił Marek. - Chciałem żyć swo-
bodnie, chciałem być sobą. Czułem, że Viola chce mnie wpuścić
w jakieś ramy, gdzie będę musiał udawać.
Jedną z przyczyn rozczarowań i frustracji na początku małżeń-
stwa jest dopasowywanie współmałżonka do modeli i stereotypów
ukutych, wyczytanych czy wymarzonych w snach, a dotyczących
cech i ról mężczyzny i kobiety. To rodzi oceny, wzajemne ob-
winianie, utratę zaufania, a nawet poczucie bycia oszukanym: „ja
nie chcę ciebie takiego, chcę, żebyś był taki", „miało być zupełnie
inaczej", „nie spodziewałem się tego po tobie". Tymczasem po-
trzebna jest otwartość na siebie takich, jakimi jesteśmy. Przy czym
w ślad za tym musi iść budowanie postaw odpowiedzialnych,
wiernych, nastawionych na dobro drugiego, a nie dobro własne.
Przypominam sobie małżeństwo Wacka i Agaty. Wacek dobrze
zarabiał i jakoś w sposób naturalny role w ich małżeństwie rozdzieliły
się na utrzymywanie domu przez Wacka i zajmowanie się domem
przez Agatę. Mieli czwórkę dzieci. Zdawać by się mogło, że przed-
stawiali sobą obraz idealnej wielodzietnej rodziny. Tymczasem to
Wacek zadzwonił do mnie, mówiąc, że źle się czuje w domu, że traci
kontakt z żoną, z dziećmi, że czuje się manipulowany i ustawiany,
jako ten od zarabiania pieniędzy. Twierdził, że żona nie pozwala mu
wtrącać się w decydowanie o sprawach dzieci, uważa, że to „jej
podwórko" itd. A on chciał być nie tylko tym od przynoszenia
pieniędzy, ale przede wszystkim ojcem. Jest prawdą, że wraca późno,
że był zmęczony, ale kiedyś poczuł, że tak naprawdę jemu się nie
spieszy do domu, bo i tak nie ma tam co robić... Kiedy to odczuł,
zadzwonił do mnie, bo uznał to za groźne ostrzeżenie.
Istnieje wiele innych stereotypów czy wzorców. Na przykład,
że kobieta potrafi robić wiele rzeczy jednocześnie, a mężczyzna nie
potrafi działać na wielu płaszczyznach, że kobieta źle znosi
długotrwałe skupienie na jednej czynności, a mężczyzna przeciw-
nie — potrzebuje raczej skupienia się na jednej. Kobieta bardziej
wchodzi w relacje z innymi ludźmi, a mężczyzna dąży do realizacji
jasno określonego celu. Kobieta lubi zajęcia urozmaicone, drob-
18
niejsze, nie nudzi się codziennymi czynnościami, zaś mężczyzna
potrzebuje dużych zadań do wykonania, o dużej przydatności,
chce tworzyć wielkie dzieła... Kobieta ma ogromną potrzebę
komunikowania uczuć, mężczyzna zaś jest powściągliwy i skrępo-
wany w ich ujawnianiu, skąpi kobiecie i innym świata swoich
przeżyć. Kobieta ma do niego o to pretensje, ale czy nie powoduje
tego wzorzec: „prawdziwy mężczyzna nie plącze", „prawdziwy
mężczyzna nie ujawnia swoich uczuć"?
Z pamięci przytaczam przeczytany gdzieś, skądinąd piękny,
wzorzec, że kobieta ma skłonność do myślenia o sobie w katego-
riach estetycznych i moralnych, chce być piękna i dobra, a męż-
czyzna szuka własnej wartości w poczuciu siły i sprawności
intelektualnej. Chce być dzielny i mądry.
Można szukać uzasadnienia tych słów w pierwotnym powoła-
niu mężczyzny i kobiety, ale nie można szufladkować wielu cech
jako wyłącznie męskich lub wyłącznie kobiecych. Zresztą to właś-
nie w Biblii przeczytamy o „niewieście dzielnej". Przykładając
wzorce, schematy i stereotypy, możemy bardzo łatwo zagubić
miłość.
W niektórych publikacjach myli się czasem cechy wynikające
z bycia mężczyzną lub kobietą z cechami, które wynikają z od-
mienności pierwotnych cech osobowości, które składają się na
temperament. Przy każdym z owych stereotypów przypominają mi
się spotykane w przeszłości małżeństwa, w których mężowie lub
żony nie pasowały do wzorców. Miało to wpływ na brak akceptacji
samego siebie i samej siebie. U mężczyzn przejawiało się sięganiem
po alkohol, odsuwaniem się od rodziny, wręcz ucieczką.
Niedawno miałem okazję przysłuchiwać się rozmowie kilku
kobiet, bardzo wierzących i bardzo zaangażowanych w życie
Kościoła, które „jak najęte" nadawały na mężczyzn, szczególnie
w roli mężów. Co chwilę pojawiało się w ich słowach: „ja, jako
kobieta...". A tak naprawdę, to mówiły o swoich temperamentach,
co więcej, zdawało mi się, że pokrywką kobiecości przykrywały
oceny i osądy, które całkowicie zamykały je na dialogi ze swoimi
mężami.
19
Oczywiście „nie wylewajmy dziecka razem z kąpielą". Raz jeszcze
powtarzam, że pierwotne powołanie mężczyzny do ojcostwa i ko-
biety do macierzyństwa niesie za sobą określone sposoby reagowa-
nia, zachowania. Jedne bardziej skłonni jesteśmy przypisać kobiecie,
inne zaś mężczyźnie. Nie twórzmy jednak z tych obrazów krępują-
cych ramek, które zamiast rozwinąć naszą osobowość, przeżywanie
i akceptowanie przez każdego z nas swojej męskości i kobiecości,
spowodują  raczej  szukanie męskich wzorców u kobiet  (kiedyś
0  takich mówiło się „chłopczyca") i zniewieścienie mężczyzn.
Bardzo piękne są powiedzenia, że światem kobiety są sprawy
serca, a sercem mężczyzny są sprawy świata, że kobieta stworzona
jest do uczłowieczania świata, a mężczyzna do jego zmieniania i do
rządzenia nim. Niech jednak te wzorce staną się drogowskazami
miłości, więzi i dopełniania siebie nawzajem, a nie sztywnymi
schematami, które nas od siebie odsuwają i które mogą nas
poróżnić.
Istniejące wzorce mogą nam pomóc w rozwijaniu charakteru,
mogą być drogowskazami, o ile wypływają z pierwotnego powoła-
nia mężczyzny i kobiety. Ale nie mogą wpędzać nas w kompleksy,
poczucie winy i niespełnienia. Nie mogą antagonizować mężów
1  żon ze sobą, prowokować oceniającego wartościowania. Warto,
postawić sobie samemu pytania: Jak przeżywam moją męskość?
Jak przeżywam moją kobiecość?   Jakie  to wywołuje we mnie
uczucia? Z jakich potrzeb psychicznych i duchowych się bierze?
Jakie potrzeby psychiczne i duchowe przeżywam jako kobieta?
Jakie potrzeby psychiczne i duchowe przeżywam jako mężczyzna?
Czy zaspokajam te potrzeby namiastkami, czy też dążę do warto-
ści? O jakie wartości chodzi mi naprawdę? Jakie są moje maski
w przeżywaniu mojej męskości lub kobiecości? W jakich aspektach
mojej męskości lub kobiecości trudno mi zaakceptować siebie? Co
mogę zrobić lepiej?
A potem porozmawiajmy ze sobą: Co mi się podoba w tobie
jako kobiecie? Co mi się podoba w tobie jako mężczyźnie? Ale nie
uciekajmy też przed pytaniem: Co mnie niepokoi w tobie jako
mężczyźnie? Co mnie niepokoi w tobie jako kobiecie?
20
Jeśli odnajdziemy te cechy naprawdę męskie i naprawdę kobie-
ce, wynikające z pierwotnego powołania do macierzyństwa i ojcos-
twa, kiedy porozmawiamy ze sobą o tym, to zaakceptujmy w sobie
nawzajem swoje przeżywanie męskości i kobiecości. Może to mieć
wpływ na naszą decyzję o małżeństwie.
Co nam się podoba, a co niepokoi?
Zaczęliśmy - Irenka i ja, każde z nas oddzielnie - zastanawiać
się nad tym, co nam się w sobie podoba, co jedno niesie drugiemu.
Zastanawialiśmy się — każde oddzielnie - także nad tym, co nam
się w sobie nie podoba, co nas niepokoi w naszych relacjach.
Ważna była dla mnie nasza wyłączność. Z poprzedniej sympatii
wycofałem się, gdy odkryłem, że jestem jednym z kilku, z którymi
tamta dziewczyna „chodzi", nie zdradzając tego. Być może ona
w sposób „równoległy" szukała tego, z kim mogłaby się trwale
związać, ale ja poczułem fałsz w naszych relacjach, maskę, brak
uczciwości i prostolinijności.
Wyłączność relacji odczuwałem z Irenką. Była zresztą pierwszą
osobą, której mogłem powiedzieć coś o sobie. Zaczynałem w niej
odkrywać inny sposób bycia człowiekiem, którego szukałem we
wcześniejszych kontaktach z koleżankami. Odczuwałem jej blis-
kość psychiczną. Nadal ważne było dla mnie to, że chodzi na
spotkania duszpasterstwa akademickiego św. Anny. W ostatnim
roku przed ślubem Irenka zaczęła przychodzić także do św.
Jakuba. Wywoływało to we mnie uczucie bliskości i wypełniało
potrzebę przynależności do Irenki i jej przynależności do mnie.
Ważne było dla mnie wspólne uczestniczenie w tych spotkaniach.
Podobało mi się w niej, że przyjmuje i akceptuje, co jej proponuję.
Już samo to, że chce ze mną spędzać czas, wywoływało uczucie
oszołomienia i fascynacji. Ceniłem w niej delikatność, czułość
i uczynność, a także dokładność w wykonywanej pracy. Podobało
mi się jej bycie naturalną, niemalowaną dziewczyną. To były cechy,
22
które wtedy mogłem rozpoznać. Najważniejsze jednak było to, że
wspólny mianownik naszego bycia razem stanowił Bóg. Nienarzu-
cany, bez ideologii, będący punktem oparcia i ostatecznym punk-
tem odniesienia wszystkich działań.
Czas „chodzenia ze sobą" był dla mnie swego rodzaju potwier-
dzeniem przeze mnie samego własnych cech osobowości, tego co
uważałem wówczas za ważne, co mi się podobało we mnie samym
i czym mogłem dzielić się z Irenką. Z satysfakcją i radością
planowałem wycieczki, które potem konsekwentnie realizowałem.
Podobało mi się, że potrafiłem wynaleźć na mapie odległe miejsce
z piękną przyrodą, ciekawą historią, kulturą i doprowadzić do
tego, byśmy się tam znaleźli. Tak poznawaliśmy różne mało znane,
bardzo ciekawe zakątki Europy.
Ważnym polem wspólnego spędzania czasu były wycieczki.
— Lubiłam — wspominała później Irenka - jak furek brał mnie za
rękę i prowadził w świat. Był osobowością dominującą. Bardzo mi
się to wtedy podobało. Ale po ślubie zaczęło mi to przeszkadzać...
Zdawało mi się, że Irenka oczekuje ode mnie inicjatywy
w sposobie spędzania naszego czasu, w planowaniu naszego życia.
Jednakże uczucie niepokoju wywoływało we mnie to, że Irenka
żyła jak gdyby bez planu, z dnia na dzień. Dla mnie życie musiało
mieć przynajmniej jakiś perspektywiczny plan, a przede wszystkim
cel. Wiedziałem, co chcę osiągnąć, do czego dążę i uważałem, że
to powinno cechować każdego dojrzałego człowieka. Do celu
dążyłem wytrwale, wręcz uparcie. Narzucałem Irence swój plan,
swoją wizję życia, a jej zarzucałem brak wyobraźni. Dopiero
później miałem się przekonać, że dobrze jest mieć plany, ale mu-
szą one być elastyczne, że głową nie przebije się muru, że nie da
się swojej wybranki zmienić ani ukształtować według własnych
wyobrażeń. Takie nastawienie przeniosłem potem do małżeństwa
i zaczęło się ono Irence nie podobać. Dziś to rozumiem, ale
wtedy...
Irenka wspominała potem, że ceniła we mnie, że wolny czas
w czasie tak zwanych „okienek" między zajęciami poświęcałem na
uczenie studentów młodszych roczników rozpoznawania skał — tej
23
części geologii, która była piętą Achillesa większości studentów.
Chodziło jej o to, że w czasie przerw robiłem coś pożytecznego,
a nie marnowałem czasu na ploty czy grę w cymbergaja. Było
jednak sporo spraw, które nas oboje nawzajem niepokoiły w na-
szych relacjach, ale nie rozmawialiśmy o tym.
Niepokoiło mnie na przykład to, że wiele naszych spotkań
kończyło się płaczem Irenki. Nie pamiętamy już dziś dlaczego, ale
ja zastanawiałem się wtedy, czy jej podatność na zranienia i to, co
nazywałem wtedy kompleksami, nie odbije się ujemnie na naszym
małżeństwie. Zdawało mi się chwilami, że nasze „chodzenie ze
sobą" wisi na włosku i bardzo się tego bałem. Gdybyśmy roz-
mawiali o tym, pewnie oszczędzilibyśmy sobie wielu przykrych
uczuć. Ale właśnie wtedy powiedziałem sobie, że cokolwiek wyda-
rzy się w naszym życiu, to nasze małżeństwo będzie nierozerwalne
i że jeżeli oboje będziemy je budować w więzi z Bogiem, to On nas
nie opuści. Nie zawiodłem się.
Wspominam te wydarzenia dziś, by uświadomić sobie i uczest-
nikom Wieczorów dla Zakochanych, że uczucia zakochania, fas-
cynacji, namiętności, zawroty głowy z miłości, to że się świata za
nim czy za nią nie widzi, są wspaniale, piękne, twórcze, ale nie one
stanowią o szczęściu w małżeństwie. W jednym z następnych
rozdziałów powiem o psychologii uczuć. Tu zasygnalizuję tylko, że
nie można żyć samymi uczuciami. Doznania, skądinąd piękne
i wspaniałe, domagają się coraz silniejszych bodźców, coraz więk-
szej temperatury, coraz silniejszego podgrzewania, ale — jak powie-
działa jedna z naszych znajomych — nie można ciągle żyć na
wysokich obrotach. Opadnięcie intensywności uczuć jest zjawiskiem
normalnym, wręcz potrzebnym już w czasie „chodzenia ze sobą", by
nie uważać potem, że gdy uczucia opadną, to znaczy, że miłość się
wypaliła, a gdy już nie całujemy się tak namiętnie jak dawniej, to
znaczy, że się nie kochamy. Zmniejszenie intensywności uczuć nie
oznacza wypalenia miłości. Dobrze jednak, jeżeli zanim się trochę
wypalą uczucia zakochania i fascynacji, dojrzeje się do tego, co jest
naprawdę miłością, czyli do postawy wzajemnej akceptacji, szacun-
ku, zobowiązania i wzajemnej odpowiedzialności.
24
Zanim podejmie się decyzję o małżeństwie, warto bacznie się
sobie przyglądać, co jedno drugiemu niesie, jakie są motywy
rozwijania więzi, jakie są hierarchie wartości, codzienne nawyki
i przyzwyczajenia, które mogą uprzykrzyć, utrudnić codzienne
bycie razem. Niektóre różnice mogą być przeszkodą tak silną, że
warto się wycofać i po prostu zerwać, by nie łudzić siebie ani
partnera. Ale przedtem trzeba ze sobą o tym rozmawiać. Tędy
prowadzi droga do stopniowego podejmowania tej odpowiedzial-
ności i zobowiązania.
Jeżeli już dłużej spotykamy się ze sobą, to znaczy, że coraz
bardziej się sobie podobamy, że coraz bardziej iskrzy między nami,
a uczucia zakochania i fascynacji, może pożądania, stają się coraz
bardziej intensywne. Widzimy w sobie na ogół dobre cechy,
widzimy to, co nas łączy, a pomijamy lub umniejszamy to, co nam
się w sobie nie podoba, razi lub odpycha. Staramy się tego nie
zauważać. Jednakże w miarę pogłębiania się naszej więzi warto
w sposób szczególny przyglądać się temu, co nas niepokoi w sobie
nawzajem, by nie okazało się to potem wierzchołkiem góry lodo-
wej, która nie tylko wychłodzi nasze uczucia, ale o którą po prostu
rozbije się nasze małżeństwo.
-  W Monice bardzo pociągała mnie jej uroda - mówił Przemek
po pięciu latach małżeństwa z Moniką - i tak pozostaje do dziś,
zachwyciło mnie jej, inne niż moje, bardziej spontaniczne patrzenie
na świat, troskliwość, opiekuńczość, co rozwinęło się zwłaszcza
teraz w małżeństwie oraz to, że tak chętnie i zawsze zgadzała się na
moje pomysły, propozycje.   Tu nastąpiły pewne zmiany i teraz
niestety Monika częściej mówi „nie" na moje propozycje,
-  W Przemku - pociągnęła temat Monika — zachwyciła mnie
pogoda ducha i umiejętność cieszenia się z najdrobniejszych zwyk-
łych rzeczy, sytuacji. Podchodził do życia z wielkim optymizmem
i potrafił mnie tym zarażać,  ale jednocześnie czułam,  że jest
odpowiedzialny i mogę na niego liczyć. Kiedy z jakiegoś powodu
musieliśmy zmienić nasze plany, nie stanowiło to dla niego prob-
lemu.  Przebywanie u boku osoby,  która z takim entuzjazmem
podchodzi do życia, dawało mi ogromne poczucie bezpieczeństwa,
25
ale też pozwalało z nadzieją patrzeć w naszą przyszłość. To trwa do
dzisiaj. Kiedy „dopadają" nas trudne sytuacje, kłopoty dnia co-
dziennego, np. finansowe albo związane z zaplanowaniem czasu,
taka postawa Przemka sprawia, że łatwiej i szybciej z nich wy-
chodzimy — mniej „poobijani", niż by to mogło być.
— W tej euforii i sielance — mówił dalej Przemek - nie było
jednak zbyt wiele czasu na tak zwane poważne rozmowy. Wiele
rzeczy wydawało się oczywiste, wielu rzeczy domyślaliśmy się.
Podobnie jest i w małżeństwie - czasem nie mówię Monice wprost,
że jestem bardzo zdenerwowany. Wiem, że będę miał trudny dzień
w pracy, Monika czuje to moje napięcie, ale nie wie, co się dzieje
- skąd ono pochodzi, zaczyna się domyślać. Takie „ślepe" domysły
mogą prowadzić na manowce, a ja zaczynam się czuć osamotniony,
bo nie dość, że będę miał trudny dzień w pracy, to z mojego punktu
widzenia Monika ma jeszcze jakieś pretensje — czuje się zlek-
ceważona, odsunięta... Często bywa tak, tak było też i w naszym
przypadku, że nie dostrzega się w tej drugiej osobie rzeczy, które się
nam nie podobają — rzeczy niepokojących. Nie dostrzega się ich lub
bagatelizuje się, lub wręcz się im zaprzecza.
-  W okresie narzeczeństwa, ale też i później, Przemka niepokoi-
ło moje popadanie w zle nastroje, przygnębienie — dodała Monika.
-   Te same trudne sytuacje przeżywaliśmy w różny sposób.  Ja
czasami załamywałam się, gdy działo się coś złego między nami,
gdy się kłóciliśmy, to ja o wiele dłużej wychodziłam z tego. Nie
mogłam zrozumieć, że Przemek potrafi tak szybko się pozbierać,
myślałam, że bagatelizuje to, co się dzieje między nami czy ze mną.
On natomiast uważał moje nastroje za oznakę słabości psychicznej
i nie bardzo wiedział, co z tym zrobić i jak się zachować. Niepokoiło
go to, że mała w jego rozumieniu rzecz dła mnie rozlewa się na całe
nasze życie. Nie potrafiliśmy o tym otwarcie rozmawiać.
-  Monikę niepokoił - mówił dalej Przemek - mój styl towarzys-
kości, zwłaszcza dopóki o tym otwarcie nie porozmawialiśmy. Otóż
w szerszym towarzystwie, w czasie imprez, bardzo lubiłem się bawić,
zabawiać towarzystwo, opowiadać dowcipy, wygłupiać się. Wszyst-
ko potrafiłem obrócić w żart, obśmiać. Monika nie mogła po prostu
26
złapać ze mną kontaktu, zwłaszcza że ja traktowałem ją tak jak
całą resztę towarzystwa - z przymrużeniem oka, w konwencji
dowcipu. Trudno mi było zrozumieć, że taka świetna zabawa — a jej
się nie podoba. Dopóki Monika nie powiedziała mi wprost, że czuje
się odsunięta, że nie poznaje mnie, że ja staję się innym człowiekiem
w czasie imprez, przeżywaliśmy trudne chwile po takich spotkaniach
towarzyskich. Zresztą nie wszystko ustąpiło od razu po tym, kiedy
Monika mi o tym powiedziała, trudno mi było zaakceptować
uczucia Moniki.
I jeszcze jedna sprawa, dość oczywista - każdy z nas ma
określone sposoby zachowania, które są wynikiem temperamentu
i charakteru. Ulegają one zmianom pod wpływem doświadczeń
życiowych, pracy nad sobą i woli kształtowania tych cech. Warto te
cechy poznawać, przyglądać się im, rozpoznawać je i nazywać,
a potem rozmawiać o nich ze sobą. Powiedzenie sobie o tym, co się
nam w sobie nawzajem podoba, a co się nie podoba, co nas
przyciąga do siebie, a co odpycha, co fascynuje, a co drażni, jest
ważnym elementem wzajemnego poznawania w czasie „chodzenia
ze sobą". Mogą bowiem wyniknąć takie sprawy, które utrudnią lub
uniemożliwią wspólne życie.
Jak o tym wszystkim rozmawiać ze sobą, by pełniej poznać
siebie nawzajem, rozumieć, szanować, a przez to — bardziej
kochać i z większym przekonaniem, większą pewnością siebie
zacieśnić więź albo wycofać się z „chodzenia ze sobą?". O takich
rozmowach - w następnych rozdziałach.

Rozmawiajmy o naszych sprawach
Na ogół zdaje nam się, że „chodząc ze sobą", rozmawiamy
o wszystkim. Wspólne spacery, wycieczki, odprowadzania, powi-
tania i pożegnania są pełne słów bogatych w treść, a także
bogatego w treść milczenia. A jednak są tematy, które traktujemy
pobieżnie albo w ogóle ich nie poruszamy. Wydaje nam się to
niepotrzebne. Nie sprzyja brak atmosfery, skrępowanie, brak słów.
W konsekwencji więź, która się rozwija i zacieśnia, a równocześnie
jest pełna niedopowiedzeń, może okazać się powierzchowna i złą-
czona bardzo nietrwałymi ogniwami. Może to stać się przyczyną
późniejszych rozczarowań w małżeństwie, druga osoba — okazuje
się zupełnie inna niż przed ślubem. W czasie wspólnych wycieczek,
imprez czy wspólnej nauki nie zawsze muszą ujawnić się te cechy
osobowości i te hierarchie wartości, które będą później potrzebne
do budowania wspólnego domu.
Krępując się poruszyć niektóre tematy, owijamy je w bawełnę.
Nasz ukochany czy ukochana, w gąszczu niedopowiedzeń, rozu-
mie z naszych słów coś zupełnie innego, niż chcielibyśmy powie-
dzieć. Poza tym słyszy to, co chce usłyszeć. My także słyszymy
najczęściej to, co chcemy usłyszeć. Niby się rozumiemy, ale tak
naprawdę każde z nas pod owym rozumieniem odczytuje inną
treść.
Pamiętam, jak w czasie naszych długich rozmów mówiłem
Irence o moich planach, oczekiwaniach i nadziejach związanych ze
wspólnym życiem. Dla mnie najważniejsze było robienie czegoś dla
innych. Marzył mi się... wyjazd na misje. Ale nie jako ksiądz, ale
28
razem, jako małżeństwo. Dla Irenki tego rodzaju plany były trochę
jak „z księżyca" i dość sceptycznie się wtedy do nich odnosiła.
Wyrażała wątpliwości, co do takiego sposobu realizacji życia
w małżeństwie. Bardziej marzyła o domu, o zwykłym domu, takim
jakim był jej dom rodzinny ze spokojem i poczuciem bezpieczeń-
stwa. Ja jednak jej wątpliwości jakby nie słyszałem. Nie chciałem
usłyszeć. Każde zdanie na ten temat, wypowiadane przez Irenkę,
które nie było totalnym odrzuceniem, traktowałem jako absolutną
akceptację. Być może dlatego było tak wiele nieporozumień mię-
dzy nami. Uratowało nas na pewno to, że Irenka, wyrażając
wątpliwości co do moich planów, poddawała się całkowicie pla-
nom Bożym. Jeżeli to będzie wolą Pana Boga,   to tak będzie
- mawiała. Ja miałem wtedy chyba za mało zaufania do Pana Boga.
Ale mimo to marzenia te trochę się spełniły, bo jeździmy prowadzić
Spotkania Małżeńskie do wielu krajów, a ja pracuję w redakcji
miesięcznika „Misjonarz". Rodzinny aspekt naszego życia, pod-
stawowego celu i sensu małżeństwa, objawił się dwoma córkami.
Odczuwamy pewien niedosyt, ale równocześnie, przyjmując włas-
ne, ludzkie ograniczenia, poddajemy się rzeczywistości, na którą,
jak ufam, Pan Bóg miał i ma nadal swój wpływ. W każdym razie
codziennie Go o to prosiliśmy od początku naszego małżeństwa.
Już w trakcie chodzenia ze sobą, warto uczyć się słuchać,
wsłuchiwać, być nastawionym bardziej na słuchanie niż mówienie,
ale równocześnie uczyć się wyrażać jasno, precyzyjnie szukając
słów.   Słuchać  zaś  - jak  to  określa  współczesna  psychologia
-  aktywnie, czyli powtarzać ważne myśli wypowiedziane przez
partnera i pytać: „czy dobrze cię zrozumiałem?", „powiedz coś
więcej, dopowiedz". Czasem boimy się zranić siebie nawzajem,
dotykając tematów trudnych. I słusznie, ale trzeba wtedy pracować
nad doborem słów, delikatnością, całym przekazem tak słownym,
jak i bezsłownym we wzajemnym poznawaniu się.
— Nie rozmawialiśmy dotąd ze sobą na temat dzieci - powie-
działa Anna po przeżyciu wraz z Wiktorem Wieczorów dla Zako-
chanych. — Zdawało mi się, że Wiktor nie chce mieć dzieci i boi się
to powiedzieć. Okazało się, że było mu po prostu niezręcznie mówić
29
o dzieciach. Przekonałam się, że za omijaniem tego tematu kryło się
niezwykle głębokie traktowanie tego problemu i że podchodził do
niego z wielką delikatnością...
Trudno nam także rozmawiać o takich sprawach jak więź
erotyczna. Ona raczej rozwija się żywiołowo, narasta, powoduje
napięcia, wywołuje gwałtowne stawianie barier lub ich przełamy-
wanie. Perspektywa rozmowy wywołuje zażenowanie. A trzeba
o tym rozmawiać, ustalić sobie granice w atmosferze czułości,
serdeczności, zrozumienia. W jednym z dalszych rozdziałów od-
najdziemy piękne świadectwo takiego dialogu. W ogóle całą więź
w okresie narzeczeńskim warto racjonalizować, by nie budować
decyzji na samych tylko uczuciach zakochania, zafascynowania,
pożądania. Będziemy to często powtarzać.
Uczestnicy Wieczorów dla Zakochanych często podkreślali
w swoich wypowiedziach, że po raz pierwszy mieli możliwość
porozmawiania ze sobą o swoich hierarchiach wartości, o wierze,
miejscu Boga i modlitwy w życiu.
— Otworzyły mi się oczy na dziewczynę — powiedział ktoś.
— Powoli przełamywałem się, aby zacząć rozmawiać z nią o naszych
sprawach. Nieraz było to dość trudne, ale nauczyłem się mówić to,
co myślę, nawet gdy jest to z pozoru nieprzyjemne. Teraz myślę, że
decyzja o małżeństwie nie będzie taka przypadkowa. Będzie rozum-
na i przemyślana.
Tej wiedzy o sobie nawzajem niekiedy się obawiamy. Już
z perspektywy pięciu lat małżeństwa Dorota stwierdziła: - Przed
ślubem zdawało nam się, że nasza wiedza o sobie jest wystarczająco
dobra. Z czasem jednak zauważyłam, że wiemy o sobie tylko tyle, ile
chcemy wiedzieć. Zwracaliśmy nasz wzrok jedynie na wspólne
przyjemności.
Bywa jednak, że zaślepieni miłością emocjonalną przymykamy
oczy na niektóre sprawy. Konieczne na przykład jest uporząd-
kowanie swoich kontaktów ze swoimi poprzednimi chłopcami
i dziewczynami. Potrzebne jest ostateczne stwierdzenie, czy jesz-
cze z nimi coś nas łączy, czy nie. Ważna jest rozmowa o tym, czy
przyszły mąż lub żona ostatecznie zerwali ze swoimi poprzednimi
30
sympatiami. Nie można tej sprawy lekceważyć, zbyt wiele młodych
małżeństw rozpadło się z tego powodu. Przez pewien czas utrzy-
mywałem kontakt z Antkiem, który bardzo pokochał swoja dziew-
czynę, marzył o tym, że będzie jego żoną, że będą mieli dom
z ogrodem, dzieci, on będzie zarabiał, a żona będzie zajmowała
się dziećmi. Wiedział, że ona z kimś się jeszcze spotyka, ale
przymykał na to oczy. Nieśmiały z natury, uważał, że jest to
sprawa dyskretna, delikatna, że im bardziej będą się rozwijać jego
kontakty z tą dziewczyną, tym bardziej zanikać będą tamte.
Wychowany w atmosferze religijnej był przekonany, że przysięga
małżeńska rozwiąże ostatecznie wszystkie problemy. Bardzo nale-
gał na małżeństwo, przyspieszał, ponaglał. W końcu zgodziła
się. Jednakże po pierwszych problemach z dogadaniem się, za-
częła ponownie spotykać się ze swoim poprzednim chłopakiem.
Późne powroty żony, obojętność wobec Antka, coraz większe
zamknięcie w sobie, poczucie obcości wyzwalały w Antku uczucia
nie tylko prostej zazdrości, ale i agresji, w końcu nienawiści. Po
prostu świat mu się zawalił. Wszelkie próby rozmowy kończyły się
awanturą. Ona zaś odpowiadała atakiem na atak i tym bardziej
szukała kompensacji swoich niepowodzeń w spotkaniach z po-
przednim chłopakiem. W końcu Antek sam wyprowadził się do
swoich rodziców, zaś jego żonę zaczął odwiedzać jej kolega.
Sytuacja taka ciągnie się już kilka lat i o jakimkolwiek dialogu nie
ma mowy.
Czasem zdaje nam się, że mamy prawo do własnych „ogród-
ków", do przeżywania wielu spraw samemu. A jeżeli trudno nam
rozmawiać o niektórych sprawach, to odkładamy je na później...
Oddajmy głos Dorocie:
- Z biegiem czasu zaczęliśmy odczuwać w naszych sercach
ciężar z powodu niewyjaśnionych do końca trudnych spraw, a od-
kładanych celowo, aby nie doprowadzić do kolejnych kłótni. Za-
wsze tam, gdzie do końca nie są wyjaśnione problemy, powstają
domysły, przypuszczenia, fałszywy obraz rzeczywistości. Posądzaliś-
my siebie o złośliwość, zawziętość, chęć świadomego sprawiania
sobie bólu. Często padały takie słowa: „Ja wiem, ciebie na to stać!".
31
Albo: „Ty jesteś zdolny do tego!". To były tylko posądzenia. Nic
więcej...
Dodajmy - było to pośrednie wyrażanie uczuć złości, gniewu,
bezsilności, może i rozpaczy, za którymi kryły się niewypełnione
potrzeby kochania i bycia kochanym, uznania, akceptacji i wiele
innych... Szerzej zajmiemy się tym w jednym z następnych roz-
działów.
Mąż Doroty wyznał wtedy: - Nawarstwiające się nieporozu-
mienia doprowadzały mnie do poczucia osamotnienia. Trudności
w porozumieniu powodowały, że zamykaliśmy się przed sobą,
a czasem nawet wytrącały nas z równowagi psychicznej. Niemoc ta
trwała dotąd, dopóki razem z Dorotą nie uświadomiliśmy sobie, że
nasze wartości nie muszą być dokładnie jednakowe, jak również, że
wiele spośród nich jest nam wspólnych. Zrozumiałem, dlaczego
Dorota reaguje na pewne sprawy tak, a nie inaczej i przestało mnie
to dziwić. Nie zadawałem już zbędnych i uszczypliwych pytań, jak to
robiłem dawniej, prowokując lub szukając prowokacji.
Unikanie rozmów na niektóre tematy jest prostą drogą do życia
„obok siebie".  Jacek,  od ośmiu lat mąż  Ewy,  napisał kiedyś:
Ostatnio widzieliśmy ilustrację przedstawiającą parę małżeńską
siedzącą przy kuchennym stole. Każde z małżonków było pogrążone
w łekturze gazety. Mąż spoglądając sponad gazety, mówił do swojej
żony: „To jest doskonały przykład pokojowego współżycia". Dla nas
rzeczywistą śmiesznością tej sytuacji był fakt, że w dużej mierze
prowadziliśmy takie właśnie „pokojowe współżycie", dobrze działa-
jące „partnerstwo", doskonały kompromis, wysoki poziom toleran-
cji. Ktoś ze znajomych dał nam przed ślubem taka radę: „Nie
przechylajcie niebezpiecznie waszej lodzi". To byl właśnie nasz styl
życia. Nie byliśmy rozmyślnie nieuczciwi ze sobą nawzajem. Prze-
ciwnie. Byliśmy dumni z tego, że unikaliśmy tematów, które mogły
drugiego wytrącić z równowagi. Jeżeli jakiś temat sprawiał, że jedno
z nas czuło się z tym źle, po prostu przerywaliśmy rozmowę albo
zmienialiśmy temat, jeżeli go jednak dotknęliśmy i wywołało to
napięcie, to przez kilka godzin albo nawet dni nie rozmawialiśmy ze
sobą wcale. Później zaś chodziliśmy jakby na palcach wokół tego
32
tematu, by go przypadkiem nie wywołać. Nigdy naprawdę nie
wiedzieliśmy, jak rozmawiać o pewnych sprawach i mniej skom-
plikowane było po prostu unikanie ich. W głębi duszy było nam
z tym jednak bardzo źłe.
Unikanie tematów kończy się na ogół poważnym dramatem,
gdyż potrzeby kochania i bycia kochanym, potrzeby przynależno-
ści coraz silniej będą domagać się zaspokojenia. Milczenie, uniki
są po prostu namiastkami działającymi na krótka metę, pojawia się
po nich cierpienie, o którym pisze Jacek, a głód wartości, jaką
jest miłość, narasta. Nie warto odkładać takich rozmów na póź-
niej, trzeba od razu rozmawiać ze sobą w prawdzie, szczerości
i miłości.
Oczywiście w narzeczeństwie nie wszystkie tematy da się
przewidzieć, nie jesteśmy w stanie do końca wszystkiego przedys-
kutować. Niektóre sprawy pojawiają się niespodziewanie, zaska-
kują dopiero w małżeństwie. Warto poprzez rozmowy na tematy,
które są w zasięgu ręki i których jesteśmy świadomi, dzielić się,
rozumieć coraz pełniej, przebaczać sobie. Wypracowujemy wtedy
styl rozmowy, styl komunikacji, który będzie potem można za-
stosować przy pojawiających się trudnościach. Budujemy zaufanie,
wzajemną wrażliwość na siebie, zdolność wsłuchiwania się w sie-
bie, rozumienia, a także jasnego wyrażania uczuć i myśli. I to
zarówno w okresie „chodzenia ze sobą", jak i później w małżeńst-
wie. Wzajemne poznawanie się nigdy się nie kończy.
Chodzi o to, by znaleźć taki sposób rozmowy, by rzeczywiście
poznać siebie nawzajem, by nie unikać tematów trudnych i niewy-
godnych, by naprawdę zrozumieć siebie nawzajem, dotrzeć do
prawdy o sobie, a równocześnie nie ranić siebie nawzajem. Chodzi
o to, by na podstawie takich rozmów móc podjąć właściwą decyzję
co do małżeństwa, a potem, już w małżeństwie, móc nadal w taki
sposób rozwijać wzajemną więź, by rzeczywiście stawała się coraz
trwalsza i coraz piękniejsza.
W następnych rozdziałach przedstawię taki sposób prowadze-
nia rozmowy. Nazywam go po prostu dialogiem, chociaż mam
świadomość, jak bardzo zdewaluowane jest to pojęcie. W Spot-
33
kaniach Małżeńskich wypracowaliśmy jednak takie podstawy dia-
logu, które trochę rewaloryzują to słowo. Nie jest to oczywiście
żadna uniwersalna recepta ani eliksir na wszystko, ale doświad-
czenie naszego małżeństwa oraz kilkunastu tysięcy małżeństw
i narzeczonych, którzy przewinęli się przez nasze programy,
potwierdza wartość zasad dialogu.
. i;'.. ; ?;
Poznajemy się w dialogu
Nasze uczucia
- Pierwszy raz usłyszałam o Andrzeju od koleżanki, która
waletowala u mnie w akademiku - dzieliła się swoimi wspo-
mnieniami Elżbieta, - Opowiadała z emocjami, jaki jest wspaniały,
męski, a potem koniecznie chciała, żebym go zobaczyła. Przyjechał
któregoś dnia do akademika na jakieś imieniny. Był rzeczywiście
uroczy, wesoły i autentyczny — mnie tego właśnie brakowało. I miał
ręce jak bochenki chleba. Nie wiem, czy mi się to podobało, czy nie,
ale był inny. Podświadomie wyczułam, że w jego obecności mogę
czuć się bezpieczna. Tego wieczoru spotkały się nasze ręce, ale nic
do siebie nie powiedzieliśmy. Nie mieszkaliśmy w tej samej miejs-
cowości, musieliśmy więc używać różnych sposobów komunikacji.
Kiedyś, aby wypróbować, czy Andrzej mnie kocha, zadzwoniłam
i poprosiłam, żeby do mnie przyjechał. Wiedziałam, że nie ma
połączenia i że będzie to trudne. Przyjechał. Później, na imieniny,
otrzymałam telegram z trzema słowami: „kocham, kocham, ko-
cham". Leżał cały dzień za szybą na portierni akademika i wszyscy
go czytali, a ja czekałam na list z życzeniami, choć przed koleżan-
kami udawałam, że mi na tym nie zależy. Chodziłam smutna, aż
ktoś mi powiedział o tym telegramie. Jeszcze teraz pamiętam, jak
z tym telegramem frunęłam po schodach, aby pokazać moim
dziewczynom w pokoju. Wtedy chciałam, żeby cały świat wiedział,
że to on do mnie napisał.
Małżeństwo Eli i Andrzeja trwa już blisko ćwierć wieku, mają
czwórkę dzieci. Chętnie wracają wspomnieniami do swojego na-
rzeczeństwa.
37
Miłość zaczyna się od uczuć zakochania, fascynacji, zacieka-
wienia, radości z bycia razem, namiętności, a przy tym także
zazdrości, obawy i niepokoju, że coś się może popsuć. Ale miłość
— jak już pisałem wcześniej — nie jest tylko uczuciem. Jest postawą,
relacją, zobowiązaniem i decyzją. Miłość zakłada odpowiedzial-
ność za siebie i drugą osobę. Wiele związków rozpada się z powo-
du traktowania miłości jako uczucia. Partnerzy zawierają wręcz
umowę, że jak się przestaną „kochać", czyli kiedy uczucia wygasną
to się rozejdą. Kiedy trwa euforia uczuć, trudno sobie wmówić, że
może być inaczej, świata się nie widzi poza drugą osobą. I to jest
piękne. Ale jeżeli brak dystansu, jeżeli wzajemne relacje buduje się
tylko na tym, jeżeli przymyka się oczy na to, co niepokoi, i jeżeli
chce się pozostać niepoważnym, jak pewna dziewczyna, która
wręcz wykrzyczała mi w rozmowie telefonicznej, że ona nie chce
być poważna, to łatwo przewidzieć szybki koniec takiego związku
i rozpad ewentualnego małżeństwa. Dlatego warto szczerze za-
stanowić się, czy jest się w stanie naprawdę pokochać swojego
chłopaka czy dziewczynę. Tym bardziej, że w chwili zamieszkania
razem pojawią się zupełnie nowe sytuacje, nowe wydarzenia, które
mogą nieoczekiwanie wywołać bardzo przykre uczucia. Wspólne
życie nie jest samym tylko chodzeniem na imprezy i wycieczki,
oglądaniem wideo ani kompletowaniem CD z najnowszymi prze-
bojami. Życie nie jest komputerowym surfingiem. Realia, z jakimi
przyjdzie się spotkać, będą wywoływały uczucia przykre:  roz-
czarowanie, frustrację, złość, bunt. Będą się one kierować prze-
ciwko współmałżonkowi. Mogą popychać do ucieczek z domu, by
przywrócić utracone przyjemności. Budowanie postaw i zachowań
na tych przykrych uczuciach jest przejawem niedojrzałości emoc-
jonalnej.
Pobraliśmy się z szalonej miłości - pisała Renata - jedno było
gotowe pójść za drugim na koniec świata. Spędzaliśmy razem dni
i noce. Pracowaliśmy razem w zespole, który wydawał pismo.
Świetnie się nam współpracowało. Bez słów zgadywaliśmy, co
trzeba w danej sytuacji zrobić. Zostawaliśmy po godzinach i tę
radość współpracy dopełnialiśmy w objęciach. Zdecydowaliśmy się
38
na ślub, by ułatwić sobie nasze bycie razem. Niestety po paru
miesiącach pismo upadło i oto zaczynało się okazywać, że nic nas
tak naprawdę nie łączy, wręcz przeciwnie - wszystko nas dzieli. To,
na co przymykaliśmy oczy lub czego nie zauważaliśmy, zaczynało
wyłazić, przeszkadzać, odrzucać. Okazało się, że myśmy się w ogółe
nie znali, czy inaczej — znaliśmy się bardzo dobrze w wąskim
zakresie, który był nam potrzebny. To był bardzo wąski wycinek
wielkiej rzeczywistości, która się otworzyła przed nami, gdy pismo
upadło. Zaczęły się kłótnie, awantury o wszystko — o każdy krok,
każdą decyzję, o wspólne spędzanie czasu, o pójście do kościoła,
o to co na obiad. Ryszard dostał pracę gdzie indziej. Miał wyjazd
integracyjny. Od tego czasu zaczął wracać do domu późno albo
w ogóle następnego dnia. Mówił, że przyjdzie o jedenastej. Czeka-
łam na niego, szykowałam się na tą jedenastą... Coraz mniej bywał
w domu. Wracał rano, nawet na mnie nie spojrzał. Parę miesięcy
później przyszło wezwanie do sądu na rozprawę rozwodową.
Trudno jednoznacznie ocenić przyczyny rozpadu małżeństwa
Renaty i Ryszarda, ale w liście Renaty ujawnia się budowanie ich
związku wyłącznie na uczuciach, brak poznania swoich przy-
zwyczajeń i nawyków, brak miłości jako postawy. Zabrakło roz-
mowy o niezwykle ważnych „sprawach życiowych" przed ślubem.
Uczucia zdominowały ich związek i uczucia przesądziły o roz-
padzie ich małżeństwa. Wąski wycinek rzeczywistości, w którym
się rozumieli, jakim była wspólna praca, okazał się tylko wycinkiem
rzeczywistości, w której więcej ich dzieliło niż łączyło. Takim
wycinkiem w innych sytuacjach mogą być wspólne wycieczki,
studia. Niewkomponowane w inne płaszczyzny rzeczywistości nie
przynoszą prawdziwego obrazu siebie samych.
Warto przyjrzeć się swoim gorącym uczuciom nieco z boku,
„na zimno" i zobaczyć, jaką rolę odgrywają w budowaniu naszej
więzi i o czym nam mówią. Oto więc kilka słów elementarnej
wiedzy z zakresu psychologii uczuć.
Uczucia są pierwszymi spontanicznymi, wewnętrznymi reak-
cjami na wydarzenia, sytuacje, w jakich się znajdujemy, o których
rozmawiamy, wspominamy lub planujemy. Wyrażają stan psychi-
39
czny wobec aktualnych bodźców. Ten stan możemy określić jako
przyjemny lub przykry. Uczucia w chwili pojawienia się nie
podlegają ocenie. Są niezależne od rozumu i woli. Ich intensywność
zależy od pierwotnej cechy osobowości, jaką jest emocjonalność.
Uczucia nie są więc moralnie ani dobre, ani złe. Ocenie podlega
dopiero to, co z tymi uczuciami zrobimy; czy zachowania, postawy,
decyzje podejmujemy wyłącznie na podstawie uczuć, czy też przy
pomocy rozumu i woli. W okresie chodzenia ze sobą dominują
najczęściej bardzo piękne i bardzo przyjemne uczucia, jednakże nie
one decydują o trwałości naszego związku. Budowanie swoich
postaw, ocen partnera, podejmowanie decyzji wyłącznie na pod-
stawie uczuć prowadzi najczęściej do małżeńskiej katastrofy.
W okresie „chodzenia ze sobą" ważne jest przyglądanie się
sobie, co jedno drugiemu niesie poza różami, lodami i innymi
przyjemnościami w różnych sytuacjach. Dobrze, jeżeli uczucia
fascynacji, zakochania i oczarowania sobą nawzajem trwają, ale
niech im towarzyszy wzajemna troska o siebie, zainteresowanie
sobą nawzajem jako osobami, swoimi reakcjami w różnych sytuac-
jach, gotowością do pomocy, hierarchią ważności różnych spraw,
hierarchią wartości w życiu, swoimi przyzwyczajeniami i nawyka-
mi wyniesionymi z domów rodzinnych, akademika, internatu albo
domu dziecka. We wspólnym życiu przekłada się to potem na
sposób wypełniania obowiązków, troskę o byt materialny, o dzieci.
Wpływa na całość miłości, wierności i uczciwości małżeńskiej.
Te zachowania, postawy i reakcje wywołują nowe uczucia.
Jeżeli nasze postawy we wzajemnych relacjach są odpowiedzialne,
budzą szacunek w sobie nawzajem, są wyrazem wzajemnej troski
i odpowiedzialności, to wywołują uczucia przyjemne. Można wte-
dy jak gdyby zakochać się na nowo — już w swoim mężu czy żonie.
Można na nowo przeżyć fascynujące uczucia bliskości, radości,
satysfakcji, dumy...
Wspomniałem już, że jedynie na podstawie uczuć nie powinno
się oceniać swojego chłopaka czy dziewczyny. Dotyczy to nie tylko
zakochania czy pożądania. Różne nasze zachowania wywołują
także uczucia przykre. Prowadzi to czasem do ocen, że „faceci są
40
zawsze tacy" albo że „dziewczyny są fałszywe". W codziennych
nawet drobnych konfliktach często pojawiają się oceny: „ty za-
wsze", „ty znowu", „ty nigdy", powtarzane w różnych okolicznoś-
ciach. „Ty nigdy nie potrafisz ubrać się jak człowiek, ty zawsze się
spóźniasz, ty znowu zapomniałeś mi przynieść książkę". Wyrażają
one uczucia przykrości, zawodu, rozczarowania, niechęci, uraże-
nia. Ale wyrażają stan wewnętrzny i zazwyczaj przenoszenie ich na
partnera jest dla niego krzywdzące. „Ubrał się tak jak zdawało mu
się, że będzie najlepiej, spóźnił się, bo w kwiaciarni była kolejka,
zapomniał o książce, bo...". Partner może poczuć się dotknięty,
skrzywdzony, ale nie potrafi tego wypowiedzieć, tylko ocenić, że
druga osoba jest wredna i ciągle mu coś wypomina. Podzielenie się
uczuciami byłoby znacznie bardziej twórcze. Skłoniłoby do pod-
jęcia kroków, do zmiany czegoś w sobie. Może łatwiej byłoby
wówczas przewidzieć więcej czasu na kolejkę, pamiętać o książce
itd. Partnerom przecież zależy na sobie. Psycholodzy uważają, że
umiejętność nazwania swoich uczuć, podzielenia się nimi oraz
zdolność do przyjęcia i akceptacji także trudnych uczuć pojawiają-
cych się we współmałżonku jest podstawą umiejętności komunika-
cji przede wszystkim w małżeństwie, ale także między ludźmi
w ogóle. Zobaczmy, jak to było w przypadku Doroty i Michała.
— W okresie „chodzenia ze sobą" i w narzeczeństwie — mówiła
Dorota — nasza bliskość wywoływała w nas uczucia radości,
oczarowania, szczęścia, poczucie bezpieczeństwa i bliskości. Dzieli-
liśmy się ze sobą tymi przyjemnymi uczuciami. Uczucia przykre
pojawiały się bardzo rzadko i miały mocną przeciwwagę w bardzo
przyjemnych, które w tym okresie fascynacji przeżywaliśmy niemal
non stop. To, że mogę przeżywać w małżeństwie bardzo silne
uczucia nieprzyjemne związane z osobą Michała, zaskoczyło mnie
bardzo. Odruchową reakcją było sformułowanie oceny: „Postąpiłeś
okropnie. Jak mogłeś tak mnie skrzywdzić i zranić? Zobacz jak
strasznie się czuję". Czuję się tak okropnie, więc oczywiście uwa-
żam, że on jest odpowiedzialny za te moje przykre uczucia. Począt-
kowo było dla mnie oczywiste, że to jest jego wina. Obciążałam go
odpowiedzialnością: „Popatrz, jak przez ciebie cierpię" i jednocześ-
41
nie komunikowałam mu swoje uczucie zawodu, rozczarowania jego
osobą i naszym związkiem.
— Ja czułem się atakowany - powiedział na to Micha!. -Jedno-
cześnie widziałem, że Dorota jest wobec mnie zamknięta. Wszystko
co mówię, odbiera w taki sposób, że tylko potwierdza w jej
przekonaniu moją winę. Jeśli taka rozmowa rozwijała się wystar-
czająco długo, uczucie złości najpierw na Dorotę, a potem na siebie
samego narastało we mnie tak bardzo, że dochodziło do eksplozji.
Na szczęście dla nas obojga stan takiego rozdźwięku między nami
był nie do zniesienia. Kiedy opadały gwałtowne emocje, omawialiś-
my sytuację, starając się siebie nawzajem zrozumieć.
Oddajmy jeszcze głos Gośce i Jackowi, którzy są czternaście lat
po ślubie.
— W naszym małżeństwie często jest tak — mówiła Gośka - że
Jacek dzwoni o godzinie dziewiętnastej i mówi, że będzie za pół
godziny. Mijają dwie i pół, zanim wchodzi do domu. Kiedy dzieci
były małe wywoływało to bardzo dużo konfliktów. Ja Uczyłam na
jego przyjście, czekałam, że mi pomoże w wieczornych czynnościach
przy kładzeniu dzieci spać. Byłam strasznie zła, wściekła, sfrust-
rowana. Myślałam, że jestem, razem z dziećmi, mało ważna dla
Jacka. Rodziły się we mnie podejrzenia, że może spóźnia się
specjalnie, żeby nie uczestniczyć w nudnych, codziennych obowiąz-
kach. Czułam się oszukana i wyzyskiwana. Kiedy Jacek przychodził,
witała go awantura, trzaśniecie drzwiami albo urażone milczenie.
- Ja w tej sytuacji także czułem się źle - powiedział na to Jacek
— bo przychodząc do domu po wielu godzinach pracy, trafiałem
wprost na kłótnię. Już nawet nie miałem ochoty się bronić. W efekcie
oboje czuliśmy się urażeni niesprawiedliwością osądów drugiej strony.
Dostrzegliśmy jednak uczucia, jakie nami miotały. Dotarło do mnie,
że dla niej właśnie te dwie godziny są trudne i wyczerpujące i że wtedy
najbardziej oczekuje ode mnie pomocy. Dopiero teraz zrozumiałem
wykrzyczane przez nią w złości: „teraz to już możesz w ogóle nie
przychodzić". Chodziło jej, że teraz, kiedy dzieci już śpią. A ja
rozumiałem, że już tak naprawdę w ogóle... Podzielenie się uczuciami
było bardzo ważne. Ucięło dyskusje, dalsze oceny.
42
W dialogu potrzebna jest więc umiejętność nazwania i wyraża-
nia swoich uczuć w sposób pełny miłości wobec drugiej osoby. Ja
nie będę miał czego słuchać, jeżeli drugi człowiek nie będzie
mówić... I odwrotnie — jeżeli ja nie będę mówić w sposób jasny,
komunikatywny i pełny miłości, to wysłuchanie mnie może być
trudne. Oceny, wymówki i pretensje warto zastąpić dzieleniem sie
uczuciami, opisem stanu swojego wnętrza.
Pamiętam, jak kiedyś stałem w przedpokoju, a Irenka wy-
chodząc z pokoju, powiedziała: czuję się wściekła, gdy mówisz do
mnie w ten sposób. Dziś zupełnie nie pamiętam, o co chodziło, nie
pamiętam, w jaki sposób mówiłem do Irenki, ale to, co powiedzia-
ła, zrobiło na mnie duże wrażenie. Spodziewałem się bowiem
pingpongowego ataku, oceny, na którą odruchowo odpowiedział-
bym w podobny sposób. Tymczasem usłyszałem podzielenie się
uczuciem i jej opis siebie samej w tym wydarzeniu. To niesłychanie
zmniejszyło we mnie napięcie.
Irenka jak gdyby wzięła na siebie ciężar owego wydarzenia. Nie
przerzuciła go na mnie, mówiąc, że ja jestem taki czy inny i że ze
mną w ogóle nie da się rozmawiać... Poczułem się nagle uwolniony
od winy za powstałą sytuację, bo oczywiście uważałem, że mówię
do niej w sposób normalny, adekwatny, jednym słowem, że jestem
w porządku. Tego rodzaju reakcja Irenki uzmysłowiła mi, że
naruszyłem jej autonomię, jej sposób przeżywania danej sytuacji
i wywołałem wściekłość. Nie czułem się oczywiście odpowiedzial-
ny za pojawienie się w Irence uczucia wściekłości, ale poczułem się
odpowiedzialny za dalsze swoje zachowanie. Chodziło o to, bym
tego uczucia wściekłości w Irence nie podtrzymywał dalszymi
swoimi wywodami. Było to o wiele bardziej twórcze niż udowad-
nianie swoich racji. Nigdy bym ich bowiem nie udowodnił, a co
najwyżej skłonił Irenkę do poddania się. Oczywiście mogłem
zareagować w ten sposób: „to twoja sprawa, że czujesz się
wściekła". Byłby to jednak szczyt cynizmu.
Nie warto więc tłumić uczuć, nawet tych przykrych, i udawać,
że ich nie ma. Spotykając się ze sobą, zazwyczaj nie mamy
problemów z wyrażaniem uczuć przyjemnych, z okazywaniem
43
czułości, radości czy namiętności. Natomiast uczuć przykrych
chętnie w ogóle nie przeżywalibyśmy. Mamy tendencję do ich
tłumienia, skrywania. Nie chcemy ich, bo mogą one popsuć
idealny obraz naszego chłopaka czy dziewczyny. Tymczasem
uczucia są ważnymi sygnałami informującymi: „nic specjalnego się
nie stało, jest mi po prostu przykro z pewnego powodu. Nadal cię
kocham". Mogą jednak także informować, że w naszych relacjach
coś jest nie tak. Trzeba się nad nimi zastanowić, rozeznać, czy to,
0  czym mówią, nie stanie w przyszłości na przeszkodzie wspól-
nemu życiu.
Dojrzałość emocjonalna polega na umiejętności rozpoznania
1 nazwania swoich uczuć, niebudowania na nich postaw ani ocen,
jak również na nieocenianiu drugiego człowieka na podstawie
uczuć przez niego ujawnionych. Polega również na umiejętności
podzielenia się swoimi uczuciami z najbliższym człowiekiem oraz
zaakceptowaniu i przyjęciu nawet tych najtrudniejszych, którymi
się podzielił. Wszystko po to, by lepiej zrozumieć siebie nawzajem.
W narzeczeństwie może to prowadzić do pojawienia się uczuć
przykrych: rozczarowania, niesmaku, lęku o wspólną przyszłość,
ale tych uczuć nie należy się bać. Ich pojawienie się nie musi
oznaczać wygaśnięcia miłości, ale jej dojrzewanie. Rozpoznając
uczucia, zbliżamy się do prawdy o sobie. W jaki sposób? - o tym
w następnym rozdziale.
0 czym mówią uczucia?
-  W czasie chodzenia ze sobą — opowiadała Gośka — przeżywa-
liśmy bardzo silnie różnorodne uczucia, często nie zdając sobie
z nich sprawy. Nie potrafiliśmy nazwać ich, a tym bardziej nie
umieliśmy ich wyrazić świadomie i bezpośrednio.
-  Wiele razy zdarzyła mi się taka sytuacja — kontynuował Jacek
- że dzwoniłem do Gośki, a ona jakaś obrażona...
-  ...bo Jacek nie dzwonił cały poprzedni tydzień, a to dla mnie
było stanowczo za długo - powiedziała na to Gośka. — Przy tym
wcale nie uważał tego za problem, nie tłumaczył swojego po-
stępowania. W tym czasie we mnie zdążyły powstać uczucia samo-
tności, rozczarowania, upokorzenia i gniewu. Wtedy tych uczuć nie
potrafiłam nawet nazwać, wyrazić ani też wyartykułować swojej
potrzeby częstego kontaktu i bliskości. Byłam głęboko przekonana,
że Jacek powinien sam domyśleć się, o co mi chodzi...
-  A mną miotały uczucia zniecierpliwienia i rozczarowania
-  mówił dalej Jacek - i rodziły się osądy, że Gośka jest strasznie
obrażałska. O mało co nie spowodowało to decyzji o zerwaniu.
-  W czasie naszego długiego „chodzenia ze sobą" poznaliśmy
się w końcu na tyle dobrze, że konflikty na takim poziomie przestały
się pojawiać - podsumowała sprawę Gośka. — W tym czasie
przeszliśmy razem przez wiele różnych sytuacji, także takich, które
wymagały pewnej odpowiedzialności od każdego z nas czy też od
nas razem. Obserwowaliśmy swoje zachowania w różnych warun-
kach, wiedzieliśmy, czego możemy od siebie oczekiwać.
Gośka i Jacek z dystansem wspominają o niezrozumieniu
swoich uczuć, nieumiejętności ich nazwania, ale mówią także
o potrzebie kontaktu i bliskości.
Uczucia odzwierciedlają nasze potrzeby psychiczne. Najważ-
niejsze z nich to: potrzeba kochania i bycia kochanym, bezpieczeń-
stwa, dokonania, uznania, przynależności i autonomii. To właśnie
te potrzeby, drzemiące w każdym z nas, wywołują uczucia. Szalo-
ne uczucia zakochania są spowodowane głęboką potrzebą kocha-
nia i bycia kochanym, potrzebą przynależności. Chęć zaimpono-
wania dziewczynie jest na ogół spowodowana potrzebą uznania.
Cierpliwe i żmudne wykonywanie jakiejś pracy, uparte doprowa-
dzenie jej do końca wynika z wewnętrznej potrzeby dokonania,
potrzeby swego rodzaju sukcesu.
Jeżeli dana potrzeba jest wypełniona, pojawiają się we mnie
przyjemne uczucia. Jeżeli wypełniona jest potrzeba bezpieczeń-
stwa, to czuję, że jestem w dobrej formie, odczuwam spokój. Jeżeli
wypełniona jest potrzeba uznania, to przeżywam zadowolenie,
radość, wdzięczność.
Niezaspokojenie potrzeb wywołuje uczucia nieprzyjemne,
choćby takie, jak: smutek, lęk, gniew. Jeżeli na przykład nieza-
spokojona jest potrzeba bezpieczeństwa, przeżywamy lęk, strach
czy nawet panikę. Niezaspokojona potrzeba jest motorem działa-
nia ukierunkowanego na wypełnienie tej potrzeby.
Możemy różnie zaspokajać potrzeby. Zdarza się, że jakieś
działanie na krótko zaspokoi i wywoła uczucie przyjemne, ale
zaraz potem potrzeba ta odezwie się ze zdwojona siłą. To znaczy,
że nasze działanie nie wypełnia jej, że wciąż czegoś brak. Mówi
ono, że to jest namiastka, nie prawdziwe zaspokojenie. Klasycz-
nym przykładem namiastki jest alkohol. Zaspokaja szybko i na
krótko. Alkoholicy i narkomani to ludzie, których podstawowe
potrzeby psychiczne - bycia kochanym, uznania, bezpieczeństwa
- nie były przez długi czas wypełniane.
W relacjach męsko-damskich klasyczną namiastką jest seks.
Wypełnia potrzebę bliskości, przynosi przyjemność, jednakże nie-
wkomponowany w całość małżeńskich odniesień męża i żony
46
wywołuje głód nowych doznań, a kiedy one się wypalają, niszczy
relacje międzyludzkie, bo okazuje się, że brak było innych elemen-
tów budujących więź.
Klasyczną namiastką wypełniającą potrzebę sukcesu jest tak
zwane zdobywanie dziewczyn. Ale nie ma co się łudzić — jest to
dość prymitywna namiastka wartości, jaką jest miłość.
W naszym małżeństwie ja bardzo silnie odczuwam potrzebę
autonomii, zwłaszcza kiedy pracuję. Nie znoszę, gdy mi ktoś
wówczas przeszkadza. Znaczną część pracy wykonuję w domu.
Irenka mawia, że nawet jeżeli jestem w domu, to mnie nie ma.
Silnie odczuwa potrzebę przynależności i kontaktu. Lubi przeby-
wać z innymi ludźmi, lubi wypełniać ich życzenia szczególnie
wtedy, gdy jest to elementem budowania więzi międzyludzkiej.
Niewypełnienie potrzeby przynależności i kontaktu, serdecznego
i w zaufaniu, wywołuje w niej poczucie zagubienia, bycia nieko-
chaną i niepokoju. Sama jednak zauważyła: Zaspokajałam tę
potrzebę namiastką - narzucaniem się innym, również swojemu
mężowi. Wtedy on mówił: „nie przeszkadzaj mi". Tym bardziej
wtedy chciałam nawiązać kontakt, tym bardziej mi go brakowało.
W takich sytuacjach ja często reagowałem w sposób oschły, a „nie
przeszkadzaj" wypowiadane było w sposób oschły i kategoryczny.
Trudność w znalezieniu właściwej proporcji jest na pewno trud-
nością w naszym małżeństwie. Jednakże świadomość tego prob-
lemu, nazwanie go i odnoszenie się do niego z miłością, zmniejsza
jego konfliktotwórczość. Potrzebie autonomii nie mogę nadać
waloru absolutnego. Zresztą sam odczuwam potrzebę bliskości,
kontaktu, przynależności. Było dla mnie na przykład wielką przy-
krością, że wiele pięknych wyjazdów, a przy okazji wycieczek,
wiele spotkań z ludźmi, związanych przede wszystkim z moją
pracą naukową, przez wiele lat przeżywałem sam, bo Irenka nie
mogła mi towarzyszyć. Odczuwałem brak i smutek z powodu tej
niewypełnionej potrzeby jej bliskości.
- Do zaspokojenia potrzeby przynależności i kontaktu — oddaję
znów głos Irence - wystarczy mi czasem spojrzenie, może gest
serdecznej życzliwości. Pojawia się wtedy uczucie, że żyję, uczucie
47
równowagi. Wbrew pozorom niekoniecznie zgodność poglądów jest
podstawą mojego zaspokojenia potrzeby przynależności, a właśnie
serdeczna życzliwość. I to niekoniecznie w wielkich sprawach,
a przede wszystkim w drobnych gestach. Zwykle zakupy robimy
osobno. W czasie wakacji zdarzało się tak, że robiliśmy je razem.
Właśnie taki drobny fakt, przeżyty w zgodnej życzliwości dal mi
więcej poczucia kontaktu i równowagi niż inne rzeczy obiektywnie
większe.
Rzadko do głosu dochodzi jedna wyizolowana potrzeba. Częs-
to działają one w nas łącznie w różnej konfiguracji zależnie od
temperamentu i aktualnej sytuacji. Często występuje kolizja mię-
dzy konkretnymi potrzebami, na przykład gdy muszę zdecydo-
wać o podjęciu lub niepodjęciu ryzykownego przedsięwzięcia;
mogę mieć zaspokojoną albo potrzebę dokonania czy uznania,
gdy zdecyduję się na przykład na interesującą propozycje pracy,
albo potrzebę bezpieczeństwa, gdy odrzucę tę propozycję. Nie-
zwykle silne przykre uczucia pojawiają się u osób zwalnianych
z pracy — u jednych zwiększona agresja, złość, lęk, u innych
bezsilność, wstyd, obojętność, brak chęci do życia, depresja.
Naruszone są ich potrzeby bezpieczeństwa, uznania, szacunku.
Odbija się to bardzo silnie na więzi małżeńskiej. Tylko wielka
mądrość współmałżonków, mądrość, która pozwala na zrozumie-
nie tych uczuć i uznaje miłość, więź osób, jako nadrzędną wartość,
pozwala na zachowanie trwałości małżeństwa i uchronienie się
przed zaspokajaniem potrzeb namiastkami takimi, jak alkohol czy
pornografią.
Często też występują kolizje potrzeb własnych z potrzebami
osób otaczających, również z potrzebami współmałżonka. Istnieje
też możliwość decyzji, że nie zaspokojamy swoich potrzeb. Pod-
jęcie jej może być podyktowane miłością. Warto wtedy mieć
świadomość, że będą się pojawiać uczucia przykre.
Ale czasem właśnie wtedy dopiero dojrzewa miłość... To
właśnie wtedy, kiedy małżonek nie spełnia moich oczekiwań,
a równocześnie zauważam go jako osobę i akceptuję go takiego,
jakim jest, zaczyna się miłość.
48
Tak uczucia, jak również potrzeby są darem Bożym. Bóg dał
nam wartości i tęsknotę za nimi. Potrzeba to jest tęsknota za
wartościami. Na skutek naszej słabości wypełniamy potrzebę tym,
co „pod ręką" - namiastkami, zaspokojeniem własnego ja. Warto
jednak szukać wartości. Dążcie do tego, co w górze — zachęca św.
Paweł (Koi 3,2). To jest aktualne również w odniesieniu do
sposobu zaspokajania potrzeb psychicznych.
Wartościami są na przykład: miłość jako postawa, prawda,
przyjaźń, sprawiedliwość, bezpieczeństwo, szacunek, wolność,
wierność, prostolinijność, życzliwość, prawość,-wytrwałość, roz-
tropność, radość. Wiele z nich św. Tomasz nazywa cnotami
społecznymi. Z nich oczywiście największa jest miłość... Namiastki
zaspokajają potrzeby na krótko, wywołują dalszy głód wartości.
Z powodu niewypełnionych potrzeb pojawia się cierpienie, ból.
Naszą ogólną słabością jest dążenie do szybkiego zaspokojenia
potrzeb — żeby stłumić uczucia przykre. A potrzebny jest dystans,
spokojne przyjrzenie się potrzebom, uczuciom, a w konsekwencji
dążenie ku wartościom. Do tego, co w górze.
To właśnie dążenie ku wartościom i pojawianie się w naszym
życiu prawdziwych wartości wywołuje ponownie uczucia przyjem-
ne: radości, zadowolenia, dumy i wiele innych. Powracające uczu-
cia są dojrzalsze.
Na co dzień nie uświadamiamy sobie istnienia potrzeb i całego
mechanizmu potrzeby, uczucia, wartości. A szkoda, bo świado-
mość tego efektu pozwala na bardziej odpowiedzialne zachowania,
większy dystans do siebie samego i większą akceptacje siebie
i drugiego człowieka. To jest pewien schemat, który może pomóc,
ale oczywiście, jak każdy schemat, ma swoje ograniczenia. Rzeczy-
wistość jest oczywiście bogatsza niż schematy...
To, co napisałem o potrzebach, jest pewnym nieco głębszym
spojrzeniem na sferę emocjonalną człowieka, która nie jest jednak
jedyną pierwotną cechą osobowości. Poza tym w każdym z nas
występuje w różnym natężeniu. W następnym rozdziale opowiem
o tym; przyjrzymy się także innym sferom osobowości.
49
Aktywność i sposób reagowania, czyli początek
wiedzy o temperamentach
W poprzednich rozdziałach mówiliśmy sporo o emocjonalno-
ści. Warto zauważyć, że niektórzy z nas są bardziej emocjonalni,
a inni  mniej.  Co ty się tak tym przejmujesz? — powie mniej
emocjonalny temu, który zwija się ze strachu przed egzaminem.
Jesteś nieczuły — osądzi nieemocjonalnego chłopaka dziewczyna,
która po jakimś przykrym wydarzeniu chciałaby, aby on usiadł
i płakał razem z nią albo ją pocieszał, a on nie rozumie jej łez i nie
widzi potrzeby rozczulania się nad tą sytuacją, a nawet z nie-
smakiem patrzy na jej „rozmazanie". Nikt z nas nie jest jednak
zupełnie nieemocjonalny,  bo uczucia są częścią nas. Jednakże
w naszych codziennych relacjach razem z emocjonalnością ujaw-
niają się także inne cechy osobowości. Są to, podobnie jak uczucia,
pierwotne dyspozycje, cechy wrodzone, które wpływają na nasz
sposób reagowania w różnych sytuacjach. Cechy te są wynikiem
określonych uwarunkowań systemu nerwowego, są konsekwencją
określonej budowy ciała.  Nie będziemy wnikać w biologiczne
i neurologiczne powiązania w mózgu, by wyjaśnić odmienność
poszczególnych dyspozycji, ale zajmiemy się raczej ich konsek-
wencjami w postaci opisu poszczególnych pierwotnych cech oso-
bowości.
Przyjrzyjmy się jednej z nich. Jest nią tzw. oddźwiękowość,
czyli szybkość reagowania na bodźce. Na wydarzenia, w których
uczestniczymy, reagujemy niezależnie od naszej emocjonalności.
Wyróżniamy reakcje prymalne, czyli szybkie, przejawiające się na
50
przykład umiejętnością natychmiastowego poradzenia sobie w tru-
dnej sytuacji, pospieszenia z pomocą, błyskotliwej odpowiedzi na
podchwytliwe pytanie, łatwą zdolnością przebaczenia. Przeciwień-
stwem są reakcje sekundalne, wymagające dłuższego zastanowie-
nia przy odpowiedzi na pytanie, dłuższego czasu, by przebaczyć do
końca. Pomimo decyzji przebaczenia, podjętej rozumem i wolą,
człowiek sekundalny ma naturalną skłonność do wracania myślami
do doznanej przykrości.
Na niektórych, wspólnych z Irenką prelekcjach czy wprowa-
dzeniach do pytań uczestników spotkania dawniej ja wolałem
przygotować część merytoryczną, a Irence zostawić większy udział
w odpowiadaniu na pytania z sali. Na ogół znajdywała od razu
odpowiedź na pytanie, podczas gdy ja potrzebowałem więcej czasu
na jej przygotowanie, by była rzeczywiście pełna i na temat. Irenka
jest prymalna, ja sekundalny. Dziś problem ten znacznie się
zmniejszył, ale i tak zawsze cieszę się, gdy ona „na gorąco"
znajdzie szybką odpowiedź. Moja będzie później, może pełniejsza,
może gdzieś coś napiszę, odpowiadać od razu jest mi czasem
trudniej... Poza tym wracam się często do domu już ze schodów,
bo właśnie wtedy dopiero przypominam sobie, że czegoś zapom-
niałem, coś jeszcze powinienem wziąć ze sobą. Kiedyś sąsiadka
widząc mnie tak wracającego, powiedziała: oj, coś się dziś nie uda,
jak pan się wraca. Na szczęście nie jestem przesądny...
Prymalność i sekundalność różni także Irminę i Krzysztofa,
małżonków od ponad trzydziestu lat.
- Bardzo trudno mi jest znieść odmienne przeżywanie przez
lrminkę upływającego czasu - mówił Krzysztof. - Szczególnie mnie
irytuje, gdy się wspólnie gdzieś wybieramy i spóźniamy się, bo ona
nie jest gotowa. Wydaje mi się, że mnie ignoruje, nie szanuje mnie
i tych, do których się wybieramy. Ale zwykle zatrzymuję się na sobie
i moim zdenerwowaniu, a nie dostrzegam jej stresu. A przecież
wiem, że Irmince też zależy na tym, byśmy się nie spóźniali, tylko
ona potrzebuje czasu na uporządkowanie ważnych spraw, których ja
nawet nie dostrzegam, bo nie są dla mnie ważne. Czasem uda mi się
w takich chwilach dostrzec jej trudności i nawet pomóc w tym
51
porządkowaniu. Wtedy nawet udaje się nam nie spóźnić. Natomiast
gdy się zasklepię w swojej złości, to nie tylko się spóźniamy, ale
jeszcze awantura niszczy nas przez cały dzień. Wiedza, że się
różnimy, pomaga mi teraz łatwiej przyjąć, że Irminka też chce być
na czas, ale przeżywa inaczej, jest emocjonalna i sekundalna,
przeżywa wszystko wolniej, ale za to głębiej i dłużej. Ja ze swoją
prymalnością i nieemocjonalnością reaguję szybko i szybko zapomi-
nam. Łatwiej mi teraz zrozumieć, że ona też cierpi, żyjąc z takim
raptusem o słomianym zapale jak ja. A ja nie chcę, by cierpiała, bo
przecież ją kocham. A miłość cierpliwa jest, wszystko znosi, wszystko
przetrzyma, we wszystkim pokłada nadzieję...
— Krzyś ma rację — powiedziała Irmina —jestem sekundalna, bo
potrzebuję długiego czasu, żeby uporać się na przykład z jakimś
urazem, który zwykłe uświadamiam sobie również z opóźnieniem.
Bolą mnie uwagi Krzysia: „Jak możesz jeszcze pamiętać...?". Ja
jeszcze bym się upominała o swoje, udowadniała swoje słuszne
racje, a Krzyś każe mi zaklepać, zapomnieć, bo on już tak zrobił.
A ja nie potrafię! Do tej pory oboje korzystaliśmy z tych naszych cech
intuicyjnie — ja, sekundalna, jestem do kończenia spraw rozpo-
czętych z entuzjazmem przez Krzysia, kiedy mu ten prymalny
entuzjazm wygasł. Teraz będę to robiła dalej świadomie, może już
bez irytacji, ciesząc się, że wynika z tego jakieś dobro.
Kolejną, po emocjonalności i oddźwiękowości, cechą różnicu-
jącą temperament jest aktywność. W pewnym uproszczeniu może-
my podzielić ludzi na aktywnych i nieaktywnych.
Człowiek aktywny zabiera się chętnie i energicznie do pracy,
intensyfikuje swoje działania w obliczu przeszkód. Praca, działa-
nie, stanowi dla niego wartość; wykonuje swoje prace obowiąz-
kowe nawet wtedy, gdy ich nie lubi. Po wykonanej pracy szybko
odzyskuje siły i jest gotów podjąć następną. Człowiek nieaktywny
też może wiele dokonać, ale trudno mu zabrać się do pracy.
Uskarża się na nią, odwleka jej podjęcie, tłumacząc się potrzebą
czynności przygotowawczych. Potrzebuje dużo czasu na wypoczy-
nek.
52
Różnimy się z Irenką i w tej dziedzinie... Należę do ludzi,
którzy prowadzą bardzo czynny tryb życia. Do pracy zabieram się
szybko i dosyć łatwo przechodzę od jednego zadania do drugiego.
Nie zawsze przygotowuję się do tych zadań wcześniej, mam
zazwyczaj ogólny plan działania i modyfikuję go w trakcie. Dążę
jednak do celu stanowczo. Bardzo nie lubię mieć zaległości. Stare
powiedzenie: „co masz zrobić jutro, zrób dzisiaj" słyszałem wielo-
krotnie jeszcze od mamy w dzieciństwie i dziś bardzo przykre
uczucia, wręcz odrazę, budzi we mnie ponowne spotkanie tej
konstrukcji myślowej u różnych osób, jednak z odwróconym
sensem. Czuję się odpowiedzialny za pracę, która została mi
powierzona i to poczucie odpowiedzialności pomaga mi konsek-
wentnie. Dość szybko się męczę, jednak wystarczy mi krótki
odpoczynek, by móc powrócić do pracy. Irenka podchodzi do
pracy nieco inaczej. Prowadzi także czynny tryb życia, ale do pracy
zabiera się powoli. Przed rozpoczęciem jakiegoś zadania ma na
ogół dużo wątpliwości, musi się wewnętrznie przygotować, przy-
szykować wszystkie niezbędne pomoce i nie szukać ich w trakcie.
Odwlekanie rozpoczęcia pracy prowadzi często do tego, że robimy
coś na ostatnią chwilę, czego ja nie znoszę. Powoduje to często
spięcia między nami. Prawdopodobnie na podobnym tle poważ-
nym problemem było kiedyś spóźnianie się Irenki. Ja w umówio-
nym miejscu bywałem raczej długo przed wyznaczonym czasem,
na Irenkę trzeba było czekać.
Może właśnie dzięki wiedzy o cechach osobowości, o szansach
i zagrożeniach, jakie niosą, problem spóźniania się Irenki przestał
być problemem. Wiem, że sporo nad tym pracowała. Na tle
zabierania się do pracy nadal występują między nami trudności,
zwłaszcza że często różne prace przygotowujemy razem, ale mam
świadomość, że czynności przygotowawcze Irenki wychodzą naszej
wspólnej pracy na dobre. Ona stara się, by wszystko nie wypadło na
ostatnią chwilę. Ja muszę się pilnować, by moje zaangażowanie
rzeczywiście nie przerodziło się w powierzchowną działalność.
— U nas zwykle jest tak, że to Krzyś zaczyna wszystkie działania
natychmiast, od środka, bez przygotowania miejsca pracy, niezbęd-
53
nych akcesoriów - powiedziała Irmina. - Złoszczę się, kiedy
nieuchronnie wzywa mnie na pomoc, no bo ja każdą pracę za-
czynam od przemyślenia, co mi będzie potrzebne, w jakiej kolejno-
ści, potem wszystko przygotowuję, a potem i tak potrzebuję pomocy
Krzysia i zdarza się też tak, że do właściwej roboty zabieram się, jak
już jest za późno.
Może więc to moje ciągle nienadążanie, chroniczny brak czasu,
nieumiejętność odpoczynku, wypływa jednak z mojej nieaktywno-
ści? Bardzo mi to przeszkadza i bardzo chciałabym opanować ten
mój wewnętrzny bałagan — będący przyczyną naszego spóźniania się
i obezwładniającego mnie łęku przed podjęciem pracy. Na poziomie
uczuć - wydaje mi się - robię już wszystko co mogę, czego się
nauczyłam do  tej pory,   ale ciągłe czuję się bezradna, jestem
nieskuteczna. Może uda się sprawić, aby moja nieaktywność i ak-
tywność Krzysia spotykały się w środku drogi — ja z rozpoczętym
przygotowaniem, a Krzyś ze swoją gotowością robienia od razu
rzeczy najważniejszych. Przecież zdarzały nam się takie sytuacje,
kiedy pracowaliśmy razem, zgodnie...
Już na tych przykładach widać, że te same cechy osobowości
w jednych sytuacjach mogą pomagać, ułatwiać życie, a w innych
utrudniać.
Cechy temperamentu, jako pierwotne dyspozycje do działań,
nie są ani dobre, ani złe. Są Bożym darem, którym dysponujemy
przy pomocy wolnej woli. Cechy temperamentu są nam dane
i zadane. To zadanie jest szczególnie trudne w kontekście ułomno-
ści ludzkiej. Pod każdym temperamentem kryją się szansę i za-
grożenia.
Wojowniczość, kontaktowość i szerokość pola
widzenia w naszych dialogach
Wszystkie nasze małżeńskie kłótnie miały na ogół podobny
scenariusz. Ja czułem się przede wszystkim niewysłuchany, zraniony
i potrzebowałem wypowiedzenia się, wyjaśnienia sprawy do końca.
Widziałem, że opisywanie jej przez Irenkę nie dotyka istoty prob-
lemu, że to wszystko jest nie tak. Chciałem prawdy o wydarzeniu,
ale nie mogłem się z nią przebić. Równocześnie potrzebowałem
czasu, żeby ją sformułować, co Irenka ze swojej strony robiła
szybciej, niż byłem zdolny zrobić to ja. W jakimś momencie Irenka
wychodziła z pokoju lub kuchni, trzaskając drzwiami, odmawiając
dalszej rozmowy, a ja pozostawałem nadal niewysłuchany, z po-
czuciem krzywdy, zraniony i odrzucony. Problem w całej swojej
wyrazistości zauważałem dopiero, jak Irenki już nie było.
Najdziwniejsze i najbardziej irytujące było to, że po jakimś czasie,
kiedy ja jeszcze siedziałem, oczekując na ciąg dalszy wyjaśnienia,
Irenka potrafiła przyjść i zapytać, czy nie chcę herbaty albo najnor-
malniej w świecie zaczynała rozmowę o liście zakupów, zaczynając
wybierać się do sklepu. A mnie, czekającego na dokończenie sprawy,
ogarniała „biała gorączka", uważałem to za bezczelność, pojawiały się
osądy, że wszystko spływa po niej, jak woda po kaczce, a sprawa jest
poważna, bo dotyczy naszych relacji i że to trzeba jakoś zamknąć.
Brak zamknięcia sprawy tylko pogłębiał konflikt między nami. Powo-
dował, że problemy pozostawały nierozwiązane... Ja jestem bardziej
separatystyczny, sekundalny i wojowniczy. Irenkę cechuje większa niż
mnie kontaktowość, prymalność i ugodowość. Jej kontakt ze mną jest
ważniejszy niż wszystkie „racje". Jest równocześnie osobą ugodową
55
i chętniej zmierza, nawet czasem na skróty, do przywrócenia sytuacji
sprzed kłótni. Ja potrzebuję do tego więcej czasu. Jednakże psycho-
lodzy przestrzegają, że tak jak prymalność niesie za sobą zagrożenie
nawrotów konfliktów niezamkniętych, tak sekundalność przeciąga je
w nieskończoność.
Wojowniczość i ugodowość ma swoje reperkusje nie tylko
w małżeństwie, ale we wszystkich kontaktach międzyludzkich.
Mówił o tym kiedyś Krzysztof, którego poznaliśmy już w poprzed-
nim rozdziale:
-  Zawsze mi się wydawało, że jestem błogosławiony, bo „pokój
czyniący", zwłaszcza w pracy, gdzie o zatargi tak łatwo. A tym-
czasem to żadna moja zasługa, jestem po prostu ugodowy i unikam
walki za wszelką cenę. Jednak to, co wydaje się zaletą, może być
w pewnych sytuacjach wadą. Widzę też dzisiaj, że nie mogę tej cechy
oceniać. Nie jest ona ani dobra, ani zła, podobnie jak uczucia,
natomiast może być dobrze lub źle wykorzystana.   To moje za-
chowania wynikające z tej cechy mogą być błogosławione — kiedy
nie doprowadzam do wojny, tworzę przyjacielską atmosferę w pracy,
albo przeklęte — gdy nie podejmuję niezbędnej walki. Irminka do
dziś nie może mi darować, że nie walczyłem o lepsze przedszkole dla
naszego syna. Myślę też, że w wielu sytuacjach zawiodłem Pana
Jezusa, nie walcząc o Jego dobre imię, nie stając w Jego obronie.
—  To, że jesteśmy różni — mówił dalej Krzysztof — może być
trudne dla nas, ale też może nam bardzo pomagać jako małżeń-
stwu. Ja jestem ugodowy, ale na szczęście Irminka jest wojownicza
i często ratuje nas z opresji, załatwiając coś, na co ja machnąłem
ręką, na przykład nasz wyjazd na narty albo malowanie mieszkania
tuż przed świętami, żebyśmy mogli przyjąć gości na święta i na
Sylwestra. Dla mnie to był szalony pomysł, który nie mógł się udać,
a jednak mieszkanie zostało pomalowane.
Konflikty są niezrównanym polem pokazania różnic tempera-
mentów.
Posłuchajmy Eli i Piotra, małżonków z siedmioletnim stażem„
którzy dzięki odkryciu wiedzy o temperamentach łatwiej wychodzą
z codziennych spięć.
56
— Przygotowywaliśmy się do wyjazdu na święta Bożego Narodze-
nia do Łodzi — zaczęła opowieść Ela. - Ustalaliśmy, kto z nas jaki
zabierze bagaż. Poróżniła nas wielka czerwona torba, której żadne
z nas z różnych względów nie chciało zabrać. Piotr — bo miałby dwa
duże bagaże, z którymi musiałby jeździć po mieście przed odjazdem
pociągu, załatwiając różne sprawy; ja - bo wydawała mi się zbyt
ciężka, choć miała w niej być tylko kurtka Piotra i kilka lekkich
drobiazgów. Tu wyszła ze mnie moja wojowniczość, za wszelką cenę
chciałam postawić na swoim, przeforsować swoją rację. W momen-
cie, gdy zdałam sobie sprawę z tego, że jej nie mam, nie potrafiłam się
wycofać i walczyłam dalej. Nie mogłam pogodzić się z przegraną.
W pewnym momencie Piotr zrobił krok do tyłu. W przenośni
oczywiście, bo rozmowa toczyła się na spacerze, jakby zatrzymał się,
zdystansował do zaistniałego problemu i zgodził się zabrać czerwoną
torbę. To pomogło mi trochę ochłonąć, ostygnąć w moim zapale
i zastanowić się, jakie rozwiązanie będzie dla nas najlepsze.
- Zrobić ów krok do tyłu, o którym wspomniała Ela, pomogła
mi moja ugodowość — wyjaśnił Piotr. - Chciałem złagodzić ten
konflikt. Uznałem, że ważniejsza jest dla mnie nasza relacja, niż
forsowanie z uporem, za wszelką cenę, własnej racji. Pomyślałem,
że kruszenie kopii o taki drobiazg, jak to, kto ma zabrać czerwoną
torbę, nie jest warte tego, by psuło nam atmosferę pokoju i życzliwo-
ści, wszak wybieraliśmy się na święta. Odkrywam, że właśnie moja
ugodowość pomaga mi także w bardziej elastycznym podejściu do
trudniejszych warunków i okoliczności, z jakimi czasem się spotyka-
my, że łatwiej dostosowuję się do niewygody niż Ela. Pamiętam, jak
ostatnio wracaliśmy pociągiem z Łodzi do Warszawy. W swojej
przezorności zorganizowałem nasze wyjście z domu na tyle wcześ-
nie, że byliśmy na dworcu godzinę przed odjazdem pociągu. Dodam
tylko, że oczywiście po to, aby przede wszystkim Ela mogła wygodnie
jechać, abyśmy mogli siedzieć w przedziale, gdyż o godzinie, w której
mieliśmy wracać, jest zawsze dużo podróżnych, jeden wielki tłok.
Mogłem wybrać każdy przedział wagonowy, bo każdy był wolny, ale
wybrałem, jak się później okazało, ten z zepsutym światłem. Gdy
przyszedł konduktor, Eła poprosiła go, by naprawił światło, ale on
57
stwierdził, że niewiele może poradzić. Pogodziłem się z tym, że
będziemy podróżowali bez światła, ale nie pogodziła się z tym moja
żona i zaczęła nalegać, bym coś zrobił. Poszedłem więc - zmuszony
przez nią — jeszcze raz do konduktora. Zrobiło mi się go trochę żal,
bo nie był w stanie naprawić światła, natomiast w stosunku do Eli
czułem złość, że zmusiła mnie do wałki i nagabywania konduktora.
Ugodowcy nie lubią z reguły walki. Moja ugodowość przeszkodziła
mi w tym, bym sam zareagował i coś zrobił, by niewygodną dla nas
sytuację zmienić i tu muszę przyznać, że wojowniczość Eli zmobili-
zowała mnie do zrobienia kroku w przód. Ta cecha mojej żony
często inspiruje mnie i popycha do działania.
— Muszę się przyznać, że wałka w pewnym sensie mi imponuje —
powiedziała  na  to  Ela - na przykład,  gdy widzę mojego męża
walczącego w jakiejś słusznej sprawie ze światem, unikanie zaś walki
traktuję czasem jako słabość i trudno mi wtedy uciec od oceniania, a to
już psuje moją relację z mężem i powoduje konflikty. Z drugiej strony
cecha wojowniczości bardzo pomagała mi w pracy, w załatwianiu tak
zwanych spraw nie do załatwienia, przydawała się też w życiu
codziennym. Lubię współzawodniczyć, by osiągnąć ceł i ta cecha
pobudza mnie do działania. Nie lubię natomiast ustępstw i kom-
promisów, a to już powoduje czasem trudności w utrzymaniu dobrych
relacji z Piotrem czy innymi ludźmi. Zdarza mi się swoją zaczepnością
i śmiałym negowaniem racji oraz poglądów innych zrazić do siebie
otoczenie. Potrafię czasem zrobić coś zupełnie przeciwnego do oczeki-
wań Piotra  lub znajomych.   Gdy śmiało odmawiam  i odrzucam
propozycje, które mi nie odpowiadają, narażam się na ich antypatię,
ale to mnie nie powstrzymuje, bo tak naprawdę zależy mi na opinii
u bardzo wąskiego grona moich przyjaciół, a nie na tym, by podobać
się za wszelką cenę wszystkim. Liczę na pewną wyrozumiałość u moich
przyjaciół. Można w skrócie powiedzieć, że wojownicza osobowość
najpierw mówi „nie", a potem się zastanawia, a...
- ...ugodowa powie „tak" od razu - wpadł Eli w słowo Piotr
— a potem zastanawia się, czy to było słuszne i czy naprawdę tego
chce. Z reguły staram się w rozmowach z ludźmi szukać tego, co
łączy, a nie tego, co dzieli, wykazywać tolerancję i akceptować
58
odmienność poglądów moich rozmówców. To pomaga mi do nich
dotrzeć i lepiej zrozumieć ich punkt widzenia. Choć tu kryje się dla
mnie, jak dla wielu ugodowców, pewne zagrożenie. Lubię się podo-
bać innym, jestem wyczulony na to, jaki wpływ wywieram na
otoczenie, i dlatego wolę bardziej czarować je swoim urokiem niż
zrażać twardym przedstawieniem racji przeciwnych do ich poglądów.
Czasem przeszkadza mi to w otwartej konfrontacji tego, co naprawdę
myślę, z tym, co mówią inni. Wówczas często pojawiają się uczucia
przykre: rozczarowanie, złość oraz brak akceptacji własnej postawy.
Ela i Piotr opowiedzieli kiedyś także o innych cechach swojej
osobowości, a mianowicie tzw. szerokości i wąskości.
—  Odwiedzili nas kiedyś znajomi, ja byłam w domu, a Piotr
właśnie wszedł równocześnie z nimi - zaczęła opowiadać Ela.
- W ogólnym zamieszaniu witaliśmy się ze sobą.  Zauważyłam
i zapamiętałam, że Piotr interesował się gośćmi, a nie przywitał się
ze mną. Ta mała rzecz wzbudziła we mnie bardzo przykre uczucia,
które podgrzewałam w sobie ocenianiem Piotra, stwierdzając, że
pewnie już mnie nie kocha, bo nawet mnie nie zauważył, że się ze
mną nie przywitał. Bardzo przeszkadzała mi w czasie tej wizyty ta
myśl, a gdy goście już poszli, wyrzuciłam ją z siebie, zarzucając
Piotra osądami.
-  Jakoś tak wyszło, że nie przywitałem się z Elą - powiedział na
to Piotr. — Nie zdawałem sobie sprawy, że to jest dla niej takie
istotne, tak ważne. Moje pole świadomości — mówiąc nieco żartob-
liwie - rozszerzyło się do granic możliwości - oto sytuacja nietypo-
wa, sporo gości, inni ludzie, ja zaaferowany wizytą. Do głowy by mi
nie przyszło, że coraz bardziej smutna mina mojej żony, przeżywanie
przez nią  smutku,  żalu może mieć związek z faktem,  że nie
przywitałem się z nią na samym początku. Niestety nie zwróciłem
wówczas uwagi na ten szczegół, jakże ważny dla naszej relacji. Na
co dzień witamy się czule, ale wtedy, w tej konkretnej sytuacji,
powitanie było szczegółem, na który nie zwróciłem uwagi.
Ela przywiązuje większą wagę do szczegółów, jej pole świadomo-
ści jest węższe niż Piotra, który widzi całość sytuacji, wydarzenia, nie
zwraca uwagi na szczegóły, które mogą być istotne dla kogoś innego.
59
Istnieje pewien stereotyp, który przypisuje zwykle takie przy-
wiązywanie uwagi do szczegółów kobietom, a szerokość spoj-
rzenia — mężczyznom. Nie można jednak tak uogólniać. Znam
mężczyzn, którzy są niezwykle skrupulatni w szczegółach, a trud-
no im zobaczyć całość, której te szczegóły służą. Miałem kiedyś
kolegę, który tak wielką uwagę przywiązywał do szczegółów swojej
pracy magisterskiej, że pisał ją przez wiele lat, wciąż wynajdywał
jakieś istotne z jego punktu widzenia szczegóły, o które chciał ją
wzbogacić. Nie potrafił zatrzymać się w zbieraniu materiałów
i ogarnąć całości zagadnienia.
Skrupulatność jest jednak niezastąpioną wartością wielu męż-
czyzn, zawodowych księgowych. Mówimy tu o dość ważnej cesze
osobowości, jaką jest wąskość lub szerokość pola świadomości.
Piotr, który jak możemy rozpoznać z przytoczonych przez niego
słów, ma szerokie pole świadomości, że w jego pracy ta cecha jest
wręcz niezastąpiona, jeżeli chodzi o planowanie jakichś zadań
z wyprzedzeniem czasowym. Dzięki temu oddaje projekty jako
jeden z pierwszych, często długo przed terminem. Szerokość
skłania go do uwzględniania niemal wszystkich aspektów pracy,
którą ma do wykonania. Widzi jej całość. Fakt, że nie przywiązuje
wagi do szczegółów, na tym etapie pomaga mu iść do przodu,
ujmować cele owej pracy czy zadania w formie ogólnych założeń.
— Można by rzec — powiedział kiedyś — że patrzę na tę kwestię
właśnie szeroko oraz perspektywicznie, jakby pomysł rodził pomysł,
bez wchodzenia w szczegóły. Odczuwam w takim podejściu sporo
giętkości, swobody i lekkości.
Szerokość przynosi sympatię ogółu ludzi, elastyczność po-
glądów, powoduje nieprzykładanie wagi do szczegółów, swobodę
w działaniu. Wąskość natomiast przejawia się sympatyzowaniem
z jednostką lub grupą, radzi sztywność, ścisłość i dokładność
w szczegółach, napięcie. Wąscy są często matematycy, szerocy
- humaniści, choć oczywiście nie zawsze.
Jest jeszcze jedna para ważnych cech osobowości, a mianowicie
towarzyskość i separatywność. Obie te cechy łącznie zwane są
kontaktowością. Różnice w kontaktowości przejawiają się m.in.
w sposobie wykonywania pracy - większej lub mniejszej zdolności
60
do pracy zespołowej lub indywidualnej. Ludzie separatywni lubią
samotne wędrówki, wolą pracować samotnie niż w zespole. Towa-
rzyscy zaś wolą spędzać urlop w grupach, na obozach, a praca
w zespole jest dla nich znacznie bardziej efektywna niż w pojedynkę.
Towarzyscy lubią przyjmować i składać wizyty, separatywni zaś
preferują czytanie książek, posiedzenie w domu (tzw. domatorzy).
Kiedy musiałem tydzień spędzić w szpitalu. Byłem sam w kilku-
osobowym pokoju. Bardzo pilnowałem, by drzwi na korytarz były
zamknięte. Kiedyś salowa przyszła i wyraziła mi współczucie:
„Panu to tutaj tak smutno samemu, że też nikogo panu nie dadzą
do tego pokoju". A ja... byłem szczęśliwy i samotne spędzenie
większości dni tego tygodnia, ułatwiło mi przetrwanie wszystkich
szpitalnych niedogodności. Wolę pracować sam niż w zespole, co
stwarza czasem niezrozumienie, wolę coś  zrobić samemu niż
poprosić o pomoc. Separatywność pomaga mi jednak w skupieniu
nad tematem,  problemem,  daje większą wiarę w skuteczność
swojej pracy, chociaż na przykład Irence taką wiarę daje kontakt
z innymi. Separatywność, przejawiająca się potrzebą samotności
i ciszy, jest dla mnie cechą, która pomaga mi w indywidualnym
kontakcie z Bogiem. Nie oznacza to oczywiście, bym nie potrafił
pracować w zespole, szukam też kontaktu z innymi ludźmi, co jest
konieczne przy budowaniu wspólnoty,  ale są to raczej  cechy
nabyte, wypracowane, a nie pierwotnie zakodowane.
Każda cecha osobowości niesie szansę i zagrożenia. Żadna nie
występuje samodzielnie, ale w powiązaniu z innymi, szczególnie
z emocjonalnością. Poszczególne dyspozycje, właśnie w tym po-
wiązaniu, niosą to, co nazywamy temperamentem. Powiedziałem
już wcześniej, że kombinacje tych trzech dyspozycji, a mianowicie
emocjonalności i nieemocjonalności, aktywności i nieaktywności
oraz oddźwiękowości, czyli prymalności lub sekundalności, wy-
znaczają podstawowe typy temperamentów, a cechy zwane uzupe-
łniającymi, a wojowniczość i ugodowość, wąskość i szerokość oraz
kontaktowość, czyli separatywność i towarzyskość, dodają tamtym
kombinacjom dodatkowego kolorytu. Przyjrzymy mu się w następ-
nym rozdziale.
W jaki sposób wiedza o temperamentach
pomaga w dialogu?
Mówiliśmy na początku o naszych konfliktach. Zderzała się
wówczas emocjonalność nas obojga oraz mniejsza niż moja sekun-
dalność Irenki. Moja sekundalność połączona z emocjonalnością
powodowała, że bodźce zewnętrzne trwały we mnie dłużej, u Iren-
ki krócej, a kontakt nawiązywałem inaczej. U osób prymalnych
bodźce zewnętrzne trwają krócej, u sekundalnych dłużej. Moja
pierwotna wojowniczość i aktywność nakładające się na sekundał-
ność i emocjonalność wywoływały zachowania prowadzące do
przedłużania konfliktu, choć z wolą pojednania - głębokiego i do
końca. U Irenki pierwotna przewaga ugodowości i nieaktywności
w powiązaniu z emocjonalnością i kontaktowością powodowała,
że wybuch był krótki, gwałtowny, ale stosunkowo szybko skłania-
jący do pojednania. Sprzyjała temu kontaktowość. Psycholodzy
uważają jednak, że w takich sytuacjach łatwo o nawroty wybu-
chów. Może to wszystko wydawać się śmieszne, zwłaszcza że
operuję „egzotycznymi" pojęciami, ale to naprawdę pomaga w ży-
ciu!
Kiedy zrozumiałem, że za trudnymi dla mnie zewnętrznymi
zachowaniami Irenki kryło się dobro, potrzeba pojednania, tylko
wyrażana inaczej niż w moim wypadku, łatwiej mi było zaakcep-
tować postawę żony. Sama wiedza o uczuciach, choć bardzo
istotna, byłaby tu nie wystarczająca. Bardzo ważne było dla mnie
odkrycie, że Irenka była pierwotnie mniej aktywna niż ja. I to, że
trudno jej było coś robić lub potrzebowała na to więcej czasu,
62
stanowiło rezultat jej pierwotnie mniejszej aktywności. Mniejsza
aktywność przejawia się czasem bardziej refleksyjnym i zdystan-
sowanym, a przez to wartościowym, spojrzeniem na wiele spraw.
Pomogło mi to rozumieć także innych ludzi. Spotykaliśmy się
z małżeństwami, które twierdziły, że nigdy się nie pokłóciły.
Byliśmy kiedyś skłonni przypisywać to ich wzajemnym maskom.
Wyrażaliśmy opinie, że małżonkowie, którzy się nie kłócą, po
prostu nie potrafią dotrzeć do swoich najtrudniejszych problemów
i sztucznie je Majstrują. Przed wielu laty rzeczywiście spotkaliśmy
się z taką sytuacją, jakieś małżeństwo wręcz to tak nazwało,
a myśmy to uogólniali. Dziś oczywiście z tezy o zakładaniu masek
i unikaniu konfliktów nie wycofalibyśmy się całkowicie, ale może-
my przyjąć, że jeżeli spotkają się w małżeństwie dwie osoby
ugodowe, to łatwiej im załagodzić drobne nieporozumienia. Wy-
daje się natomiast, że „ciche dni" są po prostu owocem podsycania
swojej emocjonalności połączonej z sekundalnością i wojowniczo-
ścią, a także wąskością.
Skoro uczucia, nasza emocjonalność nie jest pierwotnie dobra
ani zła, nie podlega ocenie moralnej, tak samo aktywność/nieak-
tywność, wojowniczość/ugodowość, towarzyskość/separatywność,
prymalność/sekundalność jako pierwotne cechy osobowości nie
podlegają ocenie moralnej. Ocenie moralnej podlega to, co z nimi
zrobimy, w jaki sposób je wykorzystamy. Cechy osobowości są
nam dane i zadane. Przynoszą szansę i zagrożenia dla naszej więzi
ze współmałżonkiem i z bliźnim. Jeżeli podsycamy zagrożenia,
podlegają one negatywnej ocenie moralnej.
Nasze ocenianie i osądzanie innych ludzi ma swoje korzenie nie
tylko w ocenianiu na podstawie uczuć, ale także w ocenianiu na
podstawie innych cech osobowości. Jeżeli ja jestem aktywny, to
nasuwa się ocena, że ludzie pierwotnie nieaktywni są gorsi; jeżeli
jestem nieemocjonalny, to emocjonalni są „tacy uczuciowi"; jeżeli
jestem wojowniczy, to ugodowi „niczego nie osiągną" itd.
Moja miłość Boga i bliźniego polega na rozpoznaniu we mnie
samym tego, na czym mogę budować i tego, nad czym muszę
pracować. Miłość Boga i bliźniego polega na rozpoznaniu i za-
63
akceptowaniu w sobie swojej osobowości z wszystkimi jej szansami
i zagrożeniami. Ale nie oznacza to powiedzenia: „Taki jestem
i musisz mnie zaakceptować takiego, jakim jestem". Byłoby to
zagrożenie. Naszą osobowość możemy kształtować rozumem
i wolą. Cechy osobowości to pierwotne dyspozycje, od nas niezale-
żne, na nich natomiast budujemy to, co potocznie nazywa się
charakterem.
To wszystko niewiele jeszcze mówi o miłości. Może miłość
ułatwić, ale może ją też niszczyć. Na tej wiedzy może budować
Jezus poprzez pomaganie w akceptacji siebie, drugiego człowieka,
lepszego rozumienia go, a przez to lepszego pomagania mu. Ale na
tej wiedzy może także budować szatan poprzez budzenie w lu-
dziach na przykład wyrachowania, złośliwości, manipulowania
innymi.
Wiedza o temperamentach jest gruntem dla rozwoju miłości
Boga i bliźniego, choć samą miłością nie jest. Miłość jest łaską,
nośnikiem rozwijającym te cechy w stronę dobra i pomagającym
nam pracować nad zagrożeniami. To jest najtrudniejsze i dlatego
miłość jest łaską, którą trzeba przyjąć, żeby nasza praca była
efektywna. Ale przyjęcie łaski jest ułatwione akceptacją naszej
trudnej natury...
Nawet z tak krótkiego przeglądu cech osobowości można
łatwo wywnioskować, jakie trudności, ale i szansę, może napot-
kać małżeństwo, zarówno osoby o podobnych, jak i odmien-
nych temperamentach. W małżeństwie dwóch osób aktywnych
i wojowniczych może dojść do przykrej walki konkurencyjnej
w sprawach związanych z karierą zawodową, społeczną. Jedna-
kże ich upór i konsekwencja działania może pomóc pokonać
wiele trudności. Małżonkom nieemocjonalnym, prymalnym i ugo-
dowym łatwiej wybaczyć sobie urazy niż emocjonalnym, sekun-
dalnym i wojowniczym. Prymalni podejmują działania szybko,
nieraz bez głębszego zastanowienia, sekundalni natomiast z więk-
szym namysłem i większym dystansem podejmują działania. Po-
trzebują na to więcej czasu. Niekiedy jednak trudno im podjąć
decyzje.
64
Może byłoby mniej ostrych i gwałtownych słów żon pod
adresem mężów, którzy po przyjściu z pracy włączają telewizor lub
-pykają nos w gazetę i „nic ich nie obchodzi", gdyby dynamiczne
żony wiedziały, że ich mężowie są nieaktywni, sekundalni i po-
trzebują więcej czasu na wypoczynek. Może mężowie ci przejawia-
liby mniej biernego oporu wobec prób wciągnięcia ich do domo-
wych zajęć i przezwyciężali swoja skłonność do lenistwa, gdyby
wiedzieli, że ich dynamiczne lub sentymentalne żony łatwo się
zniechęcają, potrzebują oparcia i pomocy. Byłoby mniej konflik-
tów, gdyby małżonkowie bardziej doceniali swoje zalety, mieli
świadomość swoich złych skłonności i pracowali nad nimi.
W małżeństwach, w których jedna osoba jest towarzyska, a dru-
ga separatywna, może dochodzić do konfliktu na tle składania
i przyjmowania wizyt. Jednakże podobne skłonności u męża i żony
mogą prowadzić do zakłóceń w funkcjonowaniu domu bądź od-
suwania sie od ludzi, a niekiedy także odsuwania dzieci od kontak-
tów z rówieśnikami.  Ludziom nieemocjonalnym i sekundalnym
bardzo trudno wyrażać miłość, o co mają do nich często pretensje
drugie połowy bardziej emocjonalne i prymalne. W przypadku
konfliktu osoby kontaktowe i aktywne częściej szukają pomocy na
zewnątrz niż osoby separatywne i nieaktywne. Osoby wypowiadają-
ce w czasie awantur ostre słowa nie zdają sobie sprawy, że ranią
nimi współmałżonków emocjonalnych dotkliwiej, niż mieli zamiar.
Tego  rodzaju  analiza  jest  oczywiście  bardzo  uproszczona
i przybliżona. Operuje też skrajnymi pojęciami: emocjonalny — nie-
emocjonalny, aktywny - nieaktywny itp. W rzeczywistości mamy
zazwyczaj do czynienia ze skalą sposobów reagowania pomiędzy
skrajnościami w rodzaju aktywny — nieaktywny. Przedstawiona
klasyfikacja jest pewnym modelem, a więc siłą rzeczy zawiera
uproszczenia w stosunku do niezwykłe bogatej rzeczywistości.
Niektórych ludzi charakteryzują cechy osobowości niepozwalające
na jednoznaczne określenie danego temperamentu. Są jakby na
pograniczu różnych typów osobowości.
Mimo że powyższe opisy temperamentów są bardzo uprosz-
czone, to jednak ukazują istniejącą realnie treść psychiczną ludzi.
65
Nie jest to jednak rzeczywistość statyczna. Cechy osobowości
podlegają pewnej ewolucji pod wpływem doświadczeń życiowych,
kontaktów społecznych, wychowania, uczenia się, pracy nad sobą.
Jednak zawsze niejako „w tle" obecne będą te pierwotne dyspozy-
cje. Nie można ich zanegować, choć mogą one ulegać rozwojowi.
Warto budować swoje życie, rozwijać je w oparciu o te cechy
osobowości, które są nam dane jako szansa życiowa poprzez
określony typ temperamentu, wykorzystywać ich zalety, ale rów-
nocześnie pracować nad zagrożeniami — złymi skłonnościami,
które ten typ temperamentu niesie.
W przejściu od skłonności, nieraz bardzo przyjemnych, ale
zaspokajających wyłącznie „ja", do tych cech osobowości, nad
którymi trzeba pracować, które są szansą, trzeba się często
odwołać do cnoty pokory.
Mnie samemu poznanie własnego temperamentu, a także
temperamentu Irenki i innych ludzi, których spotykam, pomaga
ich bardziej kochać i lepiej rozumieć, co nie znaczy, że usprawied-
liwia błędy swoje i ich. Jednakże bardzo ułatwia mi to dialog
z ludźmi. Oni nie są gorsi. Mają swoje słabości, jak i ja. Trochę
mniej dramatyzuję, gdy pojawiają się konflikty. Już wiem, że gdy
ktoś rzuci słuchawką w czasie rozmowy przez telefon, to za chwilę
załagodzi powstałą sytuację. Natomiast świadomość moich złych
skłonności pozwala mi (nadal niestety w bardzo niewielkim stop-
niu...) uświadamiać sobie, że mogę ranić na przykład tonem, który
wcale, w moim przekonaniu, nie jest raniący.
Nikt z nas nie może usprawiedliwiać takim czy innym tem-
peramentem swoich wad, błędów. To raczej szczególne wyzwanie
do zwrócenia uwagi na swoje słabości i pracowania nad nimi. Jeżeli
wiem, że mam usposobienie wojownicze i emocjonalne, wiem, że
mam skłonność do dłuższego niż nieemocjonalni ugodowi trzy-
mania uraz w sercu, to tym bardziej muszę pracować nad wskaza-
niem: „urazy chętnie darować". Ale z drugiej strony wiem, że moja
wojowniczość pozwoliła mi pokonać wiele trudnych sytuacji, prze-
ciwności, barier stawianych przez innych ludzi, pozwoliła mi, jak
sądzę, zrobić trochę dobrych rzeczy... A separatywność i łatwość
66
w przebywaniu dłuższy czas samemu na pewno sprzyjała pracy
naukowej i przygotowywaniu programów Spotkań Małżeńskich.
Warto, by każdy popatrzył na swoje szansę i zagrożenia poprzez
cechy swojej osobowości.
Na koniec chciałbym zdecydowanie podkreślić, że chociaż
jedne cechy temperamentu mogą ułatwiać porozumienie ze współ-
małżonkiem, a inne utrudniać, to jednak twierdzenie o niedo-
braniu w małżeństwie na skutek różnic cech osobowości jest
mitem. Przed każdym człowiekiem stają szansę i zagrożenia
wynikające z jego temperamentu. Jeżeli każdy temperament jest
darem Bożym, to nie ma lepszego ani gorszego i z każdym można
się dogadać. Jedni muszą włożyć w to więcej wysiłku, inni może
mniej, jednym jest w danej sytuacji łatwiej, innym trudniej. Ale
właśnie między innymi na tym polega kapitalne stwierdzenie Ojca
Świętego Jana Pawła II, że małżonkowie są sobie dani, ale
jednocześnie zadani. Właśnie tu ujawnia się, na czym to zadanie
polega - na wzajemnej wrażliwości, akceptacji siebie nawzajem,
niepodporządkowywaniu sobie współmałżonka, ale uznaniu jego
autonomii jako osoby, pomaganiu sobie na tych polach, na których
jednemu jest łatwiej funkcjonować, a drugiemu trudniej. Wreszcie
- na własnym otwarciu na rozwój swojej osobowości. Na tym
właśnie polega miłość, że przyjmujemy i akceptujemy siebie,
przyjmujemy i akceptujemy drugiego człowieka, próbujemy sami
wykorzystywać szansę, „dobre strony" naszego temperamentu,
a uważać na zagrożenia. Cechy osobowości warto rozpoznać
w sobie i w drugim człowieku, bo wtedy łatwiej nam nawzajem
zrozumieć siebie i pokochać. Podczas weekendowych spotkań
mówimy, że Pan Bóg stworzył nas razem z uczuciami, że są one
częścią dzieła Stworzenia. Nie inaczej jest z prymalnością, wojow-
niczością, szerokością czy nieaktywnością. Nie są ani dobre, ani
złe jako cechy pierwotne i jako takie nie podlegają ocenie moralnej.
Natomiast ocenie takiej podlega to, co z nimi zrobimy.
To już bowiem zależy od rozumu i woli człowieka. Człowiek
o określonym typie temperamentu może rozwijać wartości, ewan-
geliczne talenty w sposób właściwy jego  cechom  osobowości
67
i w sposób odmienny niż osoba o innych cechach temperamentu.
Podobnie jest z zagrożeniami. Warto, by każdy pracował nad tym,
by nie ulegać określonym zagrożeniom, jakie w sposób szczególny
niesie właśnie jego osobowość. Może ją natomiast rozwijać w opar-
ciu o jemu właściwe dobre predyspozycje.
Wiedza o temperamentach może nam pomóc we wrażliwości
wobec współmałżonka, w nieosądzaniu go, może sprzyjać budo-
waniu naszej jedności. Dodaje kolorytu dialogowi, jaki prowadzi-
my w małżeństwie, bo poszerza słuchanie, rozumienie, dzielenie
się sobą i przebaczanie sobie o nowe pola. Może sprzyjać wypeł-
nianiu przykazania miłości Boga i bliźniego. Może zmniejszyć
wiele napięć i uczynić nasze życie w małżeństwie łatwiejsze
i bardziej radosne.
To jest właśnie miłość - jako postawa, jako decyzja, jako
zadanie, sposób życia, w który trzeba włożyć wysiłek różnie
rozłożony na różne predyspozycje i złe skłonności.
Dlaczego kobieta zmienną jest?
Już, „chodząc ze sobą", przeżywaliśmy problemy ze zrozumie-
niem siebie nawzajem, ale traktowaliśmy je raczej jako zadanie do
pokonania niż realne przeszkody w naszym połączeniu się. Po
zawarciu małżeństwa ta odmienność okazała się trudniejsza do
zaakceptowania, niż się zdawało wcześniej i znacznie trudniej
było nam cieszyć się tym, co nas różni (do czego zachęcali nas
autorzy dostępnych wówczas książek). Nieporozumienia, jakie
pojawiały się w kontakcie między nami, przypisywaliśmy sobie
nawzajem, złym cechom charakteru, złej woli, brakowi właściwej
hierarchii ważności spraw do załatwienia itp. Dopiero później
zrozumieliśmy, że ujawniające się antagonizmy wypływały w du-
żym stopniu z niezrozumienia do końca przejawów męskości
i kobiecości.
Potrzeba było wiele czasu, by pojąć w pełni, na czym naprawdę
polega to, że Bóg stworzył nas mężczyzną i niewiastą (por. Rdz
1,27) i że to, co nazwalibyśmy „niedopasowaniem", wynikało
w znacznej części z niezrozumienia wpływu cyklu fizjologicz-
nego kobiety na jej reakcje, zachowania, zdolność do dialogu. Były
dni, kiedy rozmowy z Irenką oraz całe funkcjonowanie naszego
domu było spokojne, życzliwe, pełne ciepła, ale były i takie, kiedy
trudno mi było porozumieć się z nią. Była wewnętrznie spięta
i zdawało mi się, że kłóciła się o byle co. Tak to wyglądało z mojej
strony. Irenka wspominała później, że takiej zmienności ze swojej
strony nie zauważała... Dopiero późniejsza wiedza o sposobie
funkcjonowania organizmu kobiety pozwoliła mi zrozumieć, że to
69
ja w naszych relacjach powinienem dostosowywać się do zmian
zachodzących cyklicznie w organizmie Irenki, zmian mających
wpływ na jej samopoczucie, sposób reagowania. Powiedzenie, że
„kobieta zmienną jest", ma w tych zmianach swoje najpełniejsze
uzasadnienie.
Bezpośrednio po menstruacji i w okresie owulacji najłatwiej
nam było rozmawiać ze sobą, zwłaszcza o sprawach trudnych.
Natomiast w okresie przedmenstruacyjnym było znacznie gorzej.
Pamiętając, że dopiero co, na przykład przedwczoraj, rozmawiało
nam sie tak dobrze, tym bardziej chciałem Irence udowodnić, że
nie ma racji, że się czepia i że nie można się z nią dogadać.
Tymczasem powinienem był unikać tematów trudnych, być bar-
dziej wyrozumiały i nie upierać się przy swoim zdaniu, ale odłożyć
rozmowę na później. Kiedy to sobie uświadomiłem, udawało się
uniknąć trudnych i nieprzyjemnych rozmów.
Dobrze, jeżeli kobieta świadoma owej zmienności, chociaż może
jej nie wyczuwać bezpośrednio, zdaje sobie sprawę, że przeżywa dni
łatwiejsze i trudniejsze dla siebie, dla otoczenia i że nie są one
chorobą, ale zadaniem miłości, dla niej i dla męża, stanem in-
spirującym wzajemną czułość, życzliwość i wyrozumiałość.
— W tym „trudniejszym" dla mnie czasie — podzieliła się z nami
Monika, od sześciu lat żona Bogdana, zwanego pieszczotliwie
Bodziem — zdarzyło się, że bardzo zdenerwowałam się na Bodzia.
0  co poszło, nie pamiętam. Aby opanować się i nie zranić go,
wyszłam z pokoju do kuchni. Gdy próbowałam ochłonąć, otrzyma-
łam od Bogdana mały liścik: „Kochana Żono! Bardzo Cię kocham
1 bardzo Cię cenię za to, kim jesteś i co robisz. Wybacz mi, że moje
zdanie może być inne od Twoich odczuć na swój temat. Ja kocham
Cię i dla mnie jesteś najwspanialszą kobietą pod słońcem i praw-
dziwym przyjacielem. Wiem i rozumiem, żeśmy dzisiaj wcześnie
powstawali, że razem miesiączkujemy (to możliwe w małżeństwie,
gdzieś kiedyś o  tym czytałem),  ale mimo wszystko wytrwajmy
w Miłości! Kochający mąż Bogdan".  To wystarczyło, by stopić
wszelkie lody. Poczułam się zrozumiana, zaakceptowana, ukocha-
na przez Bodzia. Nie obraził się, nie rozlościł.
70
—  Wielkim odkryciem dla mnie było uświadomienie sobie, iż
przemiany hormonalne zachodzące w mojej żonie mogą spotęgować
jej naturałne psychiczne uwarunkowania — kontynuował Bodzio.
_- Ale trzeba je odkryć,  zrozumieć,  a  nawet pokochać.   Kiedy
przyszedł na świat nasz synek Jaś, zobaczyłem, z jaka łatwością
yionika potrafiła dostosować się do jego noworodkowych, a potem
niemowlęcych chwiejnych nastrojów. Wynikało to z tego, że w ciągu
dotychczasowego życia uczyła się radzić sobie ze swoją zmiennością.
Podobnymi doświadczeniami dzielili się z nami Ania i Sławek,
którzy mają za sobą osiemnaście lat wspólnego życia.
—  W poszczególnych dniach cyklu czuję się inaczej — mówiła
Ania. - W pierwszej fazie czuję wyraźnie przypływ energii fizycz-
nej i psychicznej.  Chcę coś robić, działać. Dużo wtedy ćwiczę,
tańczę, załatwiam trudne sprawy. Czuję się silna i bardziej atrakcyj-
na. Sytuacja zmienia się na kilka dni przed miesiączką. Mimo
ze nic się obiektywnie nie zmienia, to ja jednak inaczej odbie-
ram świat. Jestem rozdrażniona, tracę wiarę w siebie, łatwo się
załamuję. Kiedyś trudno mi to było zaakceptować.  Czułam się
winna, kiedy nie mogłam wyjść z dołka psychicznego. Dzięki swojej
zmienności nastroju lepiej rozumiem uczucia innych ludzi i nie
oceniam ich surowo. Wiem, że osoba nieznośna to często osoba
cierpiąca.
— Ja nie mam takich problemów jak Ania — powiedział na to
Sławek. — Z grubsza czuję się cały czas tak samo. Na ogół
wiadomo, czego można się po mnie spodziewać. Na początku naszej
znajomości nie mogłem zrozumieć wahań nastrojów u Ani. Było dla
mnie dziwne, jak można wpadać w takie skrajności: śmiech i łzy.
Próbowałem dociec, czy aby przyczyną tych nastrojów nie jestem ja.
Ania zapewniała mnie, że nie, że to pogoda nie taka, albo boli
głowa. Teraz już wiem, że jeśli Ania zaczyna mieć humory, to może
to być związane z napięciem przedmiesiączkowym. Organizujemy
wtedy lekkie, przyjemne zajęcia, latem wycieczki rowerowe nad
wodę lub do lasu. Niewskazane są wtedy poważne rozmowy lub
wizyta u mojej mamy. Staram się być dla Ani serdeczny, wyrozumia-
ły, a najlepiej nie wchodzić jej wtedy w drogę...
71
Abyśmy jako małżeństwo mogli dobrze funkcjonować, rozwijać
się, wspierać, niezbędna jest świadomość i znajomość cyklu płod-
ności i zgranie go, w miarę możliwości, z rytmem naszego życia.
Może to kogoś śmieszyć, ale nie bez powodów można za-
chęcać, by w okresie narzeczeńskim składać wizytę przyszłym
teściom w pierwszej części cyklu, a unikać takich wizyt w okre-
sie przedmenstruacyjnym. Wspólne plany życiowe najlepiej także
snuć w pierwszych dniach cyklu, a unikać takich rozmów w koń-
cowych. Kobiety w okresie owulacji są na ogół bardziej energiczne
w działaniu, a także czulsze wobec mężów niż w innych fazach
cyklu.
A wszystko to z powodu hormonów gruczołów wydzielania
wewnętrznego, które najpierw przygotowują organizm do jajecz-
kowania, później pobudzają je. Powodują w tym czasie zmiany
temperatury ciała, zmiany w rodzaju śluzu w pochwie, przemiesz-
czanie się szyjki macicy, a także zmiany w piersiach. Nie jest celem
tej książki szczegółowe opisywanie przebiegu cyklu fizjologicznego
kobiety ani opisywanie zachodzących w nim zmian, ale zasyg-
nalizowanie, że obserwacje temperatury ciała, śluzu, szyjki macicy
i piersi pomagają w rozpoznaniu, w jakim okresie cyklu fizjo-
logicznego kobieta jest aktualnie. Technicznych sposobów rozpo-
znawania faz płodności można nauczyć się w katolickich porad-
niach naturalnego planowania rodziny i przy wsparciu literatury
fachowej. Szczególnie polecam książki i broszury Włodzimierza
Fijałkowskiego, Teresy Kramarek, Aliny Lichtarowicz, Josefa Rót-
zera, Elżbiety Wójcik, Mariny Ombach.
— W naszym pożyciu małżeńskim - mówiła dalej Ania - korzys-
tamy z naturalnych metod planowania poczęć. Pierwszy raz ze-
tknęłam się z tą metodą na Studium Życia Rodzinnego. Z początku
prowadziłam zeszyt z pomiarem temperatury z obowiązku zaliczenia
przedmiotu, a potem już nasze współżycie przebiegało zgodnie
z moim cyklem. Zeszyt leży zawsze w umówionym miejscu na szafce
nocnej i Sławek ma do niego wgląd. Nauczył się wraz ze mną
interpretować cykl. Najważniejsze chyba dla mnie jest to, że Sławek
wie, rozumie i akceptuje mnie, i to, co się dzieje we mnie.
72
- Bodziu każdego rana podaje mi termometr - uzupełniła
jeszcze Monika - w międzyczasie zajmuje się synkiem, by po chwili
odczytać temperaturę. Wieczorem pyta mnie o objaw śluzu i zapisu-
je obserwacje na karcie. To on interpretuje cykl. Wie, kiedy zbliża
się jajeczkowanie, a kiedy menstruacja. Czuję się rozumiana w mo-
jej kobiecej zmienności.
W naszym małżeństwie Irenka sama dokonywała zapisów, ale
zeszyt z tymi zapisami także leżał zawsze w umówionym miejscu,
do którego miałem dostęp.
W metodach rozpoznawania płodności najważniejsze jest okre-
ślenie, w jakiej fazie cyklu fizjologicznego kobieta aktualnie się
znajduje. To jest niezwykle ważne w dialogu, ma ogromny wpływ
na całość naszych wzajemnych odniesień w małżeństwie. Sprawa
rozpoznania w ten sposób okresów płodnych i niepłodnych jako
droga do podjęcia decyzji o współżyciu seksualnym jest szczegól-
nie interesująca i niewątpliwie ważna, ale jest ona niejako sprawą
wtórną. Podejmowanie współżycia seksualnego dzięki rozpozna-
niu okresów płodnych i niepłodnych wynika z akceptacji całości
odniesień męża i żony do siebie nawzajem, z ich relacji osobowych,
ich wzajemnej akceptacji jako mężczyzny i kobiety. Rozpoznawa-
nie okresów płodnych i niepłodnych przy pomocy samoobserwacji
przez kobietę nie jest „dozwoloną przez Kościół metodą antykon-
cepcyjną", ale ujmuje męskość i kobiecość w małżeństwie w szero-
kim wymiarze wzajemnych odniesień męża i żony. Ich stosunku do
siebie jako osób, jako podmiotów, a nie przedmiotów pożądania.
Samoobserwacja dotyczy kobiety, ale dopiero jeżeli uczestniczy
w niej mąż, staje się ona, w całym wymiarze delikatności i intym-
ności tematu, przejawem ich więzi jako osób.
Oczekiwania i rozczarowania
Na pewno każdy, kto przygotowuje się do małżeństwa, czegoś
się po nim spodziewa, ma jakieś oczekiwania, i wierzy, że te
marzenia się spełnią. Nawet jeżeli się zdają mało konkretne, to
sięgają najgłębszych potrzeb psychicznych.
—  Moje oczekiwania — mówił Przemek — były bardzo ogól-
nikowe: „kochać i być kochanym". Miłość była kluczem otwierają-
cym wszystkie drzwi, rozwiązującym wszystkie problemy. Chciałem
po prostu mieszkać i żyć z dziewczyną, którą kocham. Tą osobą była
Monika. Jej oczekiwania były bardziej konkretne. Trochę się ich
obawiałem. Wydawało mi się, że Monika pochodzi z zamożniej-
szego domu i zastanawiałem się, jakiego standardu życia będzie
oczekiwać i wymagać ode mnie. Zagadnąłem ją kiedyś na ten temat
na jednym z naszych spacerów. To była owocna rozmowa, która na
szczęście rozwiała moje obawy.
—  Przed ślubem oczekiwałam w zasadzie jednego — powiedziała
na to Monika - a mianowicie, że moje małżeństwo będzie zupełnie
inne niż małżeństwo moich rodziców, że uda nam się uniknąć tego,
co nie podobało mi się w moim rodzinnym domu. To oczekiwanie
przyćmiewało wszystkie inne.   Cieszyły mnie te momenty i za-
chowania Przemka, w których okazywał się zupełnie inny od mojego
ojca, a już najbardziej te chwile, kiedy potrafił otwarcie dyskutować
z moim ojcem i się z nim nie zgodzić. Ja również miałam pewne
obawy co do oczekiwań Przemka.  Obawiałam się, że Przemek
pragnął, aby dom, który będziemy tworzyć w przyszłości, był podob-
ny do jego rodzinnego domu. Nasz dom jest inny, ale to nie znaczy,
74
że unikamy błędów, popełniamy czasem te same błędy, powtarzając
zachowania naszych rodziców, a czasem zupełnie inne. Przekona-
łam się, że nie da się spełnić wszystkich oczekiwań i założyć sobie
z góry, że będzie tak i tak. To, co dało nam małżeństwo, to
doświadczenie, że oczekiwania współmałżonka są równie ważne jak
nasze i że mamy je po prostu szanować tak jak swoje własne. Ałe też
co najważniejsze — zawsze mają one uwzględniać nasze wspólne
dobro. Było wiele oczekiwań, które miałam, które mieliśmy razem,
a które się nie spełniły. Począwszy od oczekiwania, że nasze
małżeństwo będzie okresem ciągłej sielanki, a tymczasem często
brakuje nam czasu, aby ze sobą być tyle, ile byśmy tego po-
trzebowali, albo jesteśmy zbyt zmęczeni, żeby przegadać ze sobą cały
wieczór, albo brakuje pieniędzy na wakacje i zostajemy w domu. Aż
po tak ważne sprawy jak posiadanie dzieci — ja oczekiwałam, że
znacznie szybciej zostaniemy rodzicami, Przemek długo dojrzewał
do tej decyzji, a mnie trudno było się z tym pogodzić.
Bardzo wiele rozmawialiśmy ze sobą przed ślubem, ałe nie udało
nam się wszystkiego przewidzieć. To, co pomaga nam teraz mierzyć
się z trudnymi sytuacjami i często niespełnionymi oczekiwaniami, to
dialog małżeński — wsłuchiwanie się w przeżycia drugiej osoby bez
osądzania, krytykowania i dyskutowania. Wiele też oczekiwań,
jakie miałam przed ślubem, spełniło się. Zaowocowały nasze
rozmowy — te prowadzone otwarcie, w atmosferze bliskości, z praw-
dziwą chęcią jak najlepszego poznania drugiej osoby. Wychodząc za
Przemka, wiedziałam od niego, że tak mnie, jak i jemu zależy na
posiadaniu szczęśliwego domu, rodziny, że jest otwartą, spontanicz-
ną i szczerą osobą, i tego samego oczekuje. Znałam i ceniłam jego
stosunek do spraw materialnych i wiedziałam, że potrafi żyć
skromnie i nie frustrują go ograniczenia finansowe, ale jednocześnie
nie boi się pracy i lubi pracować, chociaż nie za wszelką cenę.
Przeżywam ogromną radość i poczucie bezpieczeństwa, kiedy widzę,
że to się nie zmieniło.
— Wreszcie sprawa, która wydaje mi się najważniejsza - mówiła
dalej Monika - to nasze życie religijne. Mogę się przyznać, że wiele
nie oczekiwałam od tej sfery — byliśmy nauczeni z domu chodzenia
75
do kościoła i tak robiliśmy. Ale dopiero małżeństwo pozwoliło na
spełnianie się mojego ukrytego pragnienia pogłębiania naszej wiary
i wzajemnego umacniania się w wierze.
— Może poza tymi ogólnymi oczekiwaniami szczęścia i miłości —
doda! Przemek — miałem oczekiwania co do naszego życia seksual-
nego, które - jak się okazało — nie od razu nam się ułożyło tak,
jak tego oczekiwaliśmy... Muszę powiedzieć, że było to dla nas bardzo
poważne wyzwanie... Nasz związek został wystawiony na bardzo
trudną próbę.  Do tego dołożył się problem z podjęciem decyzji
0 czasie posiadania dzieci... Po ludzku można by stwierdzić, że był to
iście gordyjski węzeł. Sytuacja pokazywała, że nasza rzeczywistość
przerosła nasze oczekiwania. Zamiast miłości, o jakiej myśleliśmy,
1 szczęścia były trudności i stresy, ałe tak naprawdę to właśnie wtedy
mogliśmy osobiście się przekonać o naszej wzajemnej miłości... Tak
naprawdę to nie było zamiast miłości. Miłość — Bóg — była z nami.
Nie miała ona jednak kolorów i kształtu, jaki my chcieliśmy Jej
nadać! Miłości — tak jak Boga — nie da się kształtować według
własnych wyobrażeń. Jesteśmy jednak pewni, że bez Miłości, bez
Pana Boga, nie przebrnęlibyśmy przez to.
Małgosia i Jacek oczekiwali przede wszystkim samodzielności
i czasu dla siebie.
— Oboje już pracowaliśmy i byliśmy samodzielni finansowo -
mówiła Gośka. - Bardzo chciałam odłączyć się od moich rodziców
i wyjść spod ich opiekuńczych skrzydeł. Oczekiwałam również, że po
ślubie zmniejszy się kierowniczy wpływ mojej przyszłej teściowej na
Jacka. Mieliśmy nadzieję, że będziemy mieszkać samodzielnie. To
było dla nas bardzo ważne. Po wielu wysiłkach obu rodzin tak się
stało. Nasze oczekiwanie samodzielności spełniło się. Sądziliśmy
także, że po ślubie będziemy mieć dużo czasu dla siebie. Nie
będziemy go tracić na umawianie się w mieście, nie będziemy
marznąć na spacerach, ale będziemy razem w naszym wspólnym
domu. Na początku rzeczywiście tak było. A potem ten czas został
pochłonięty przez nasze dzieci i pracę Jacka.
— Oczekiwałem - kontynuował przedmałżeńskie wspomnienia
Jacek — że będziemy razem spędzać wspaniale wakacje, że zor-
76
P
aanizujemy wiele wypraw, zwiedzimy pół Europy, która właśnie
świeżo stała się dla nas dostępna. To marzenie właściwie nie
zostało zrealizowane, ponieważ zanim pojawiły się dzieci, Gośka
miała probłemy z dostaniem urlopu w pracy, a po urodzeniu się
dzieci cały nasz świat uległ gruntownej przemianie. Teraz wiele
radości sprawiają nam mniejsze wyprawy dostosowane do możliwo-
ści naszych dzieci. Razem z dziećmi możemy ponownie odkrywać
szlaki, którymi już kiedyś chodziliśmy.
-   Zajrzałam  niedawno  do  starego  czerwonego pamiętnika
sprzed 20 lat - powiedziała Ania, żona Sławka — i szukałam w nim
jakichś konkretnych życzeń czy wyobrażeń. Pamiętnik pisałam jako
młoda dziewczyna i czytając go dziś, widzę, czuję, że jest cały
przesiąknięty czymś, co nazwałabym pragnieniem miłości. Obrazem
moich oczekiwań były marzenia. Często wyobrażałam sobie różne
sytuacje, scenki rodzinne, małżeńskie. Oto jedna z nich: ja i mąż,
którego twarzy jeszcze nie znałam, idziemy przez park jesienią.
Zeschłe liście szeleszczą nam pod nogami. Pada deszcz. Mąż trzyma
nad nami  ogromny parasol,   skaczemy przez kałuże.   To moje
marzenie, może dość banalne, wyraża nie tyle potrzebę wspólnego
spaceru, co kryje w sobie pragnienie bliskości,  troski, poczucia
bezpieczeństwa ze strony męża. Bycie razem w pogodę i niepogodę.
Wspólne pokonywanie przeszkód i trudności. Marzyłam też o wspól-
nych posiłkach całej rodziny, przy stole nakrytym obrusem w kratkę.
Ja krzątam się przy stole, tata opowiada coś wesołego.  Wszyscy
weseli i roześmiani. Świadczy to o chęci stworzenia ciepłej serdecz-
nej atmosfery domu pełnego śmiechu i dziecięcej wrzawy. Może też
oczekiwania stabilizacji materialnej. Marzyłam sobie również o ko-
lacjach we dwoje. Świece, muzyka, nastrój. Trochę romantyzmu,
kokieterii, odświętności, aby uniknąć znudzenia i rutyny.
-  Gdy byłem dwudziestoletnim facetem — mówił dalej Sławek.
- nieraz myślałem, jak to będzie, gdy się ożenię? Zawsze wtedy
stawała mi przed oczami szczupła blondynka,  wysoka,  mająca
serdeczny uśmiech, prostotę i niezakłamanie.   Szczęśliwie dosyć
szybko znalazłem taką kobietę... Te wszystkie cechy, które przed
chwilą wymieniłem, Ania posiada. W czasie naszego blisko dwu-
77
dziestołetniego bycia ze sobą odkryłem też w Ani wiełe innych
pozytywnych cech. Gdy już byłiśmy parą narzeczonych, często
myślałem, jak będzie wyglądał nasz wspólny dom. Bardzo chciałem,
aby nie był zimny, bez serdeczności i zrozumienia. Taki dom miałem
przez dotychczasowe lata swojego życia. Chciałem, aby mój przyszły
dom był — jak to się dziś mówi - SPOKO. Marzyłem też sobie, aby
mieszkać w cichym, spokojnym miejscu. Marzyłem, aby sąsiedzi,
którzy będą koło nas mieszkali, byli łudźmi życzliwymi. I tak się
stało.
Oczekiwania wobec małżeństwa i wyobrażenia o tym, jak
będzie wyglądał nasz przyszły, wspólny dom, wynikają często
z tego, jak wyglądał dom rodziców. Jeżeli potrzeby kochania
i bycia kochanym były w nim zaspokojone, to jest naturalna
tendencja do naśladowania go. Jeżeli nie, pojawia się dążenie do
odcięcia się od tych wzorców i tworzenia swoich. Rozbicie domów
rodziców, rozwody, powtórne małżeństwa są jedną z bardzo
ważnych przyczyn niedojrzałości emocjonalnej dzieci. Czasem
mówię, z lekką przesadą, bardziej jako ostrzeżenie niż groźbę, że
rozwody są chorobą dziedziczną.
— Bałam się, że nie sprostam miłości — powiedziała Ania.
- Między moimi wyobrażeniami przemykał się często znak ostrzegaw-
czy. Wiełe z moich oczekiwań spełniło się, ale nie wszystkie. Wiem,
przekonałam się, że w trudnej sytuacji mogę Uczyć na radę Sławka,
na jego wsparcie, przyjaźń. Dzięki niemu nie straciłam wiary
w siebie, swoje umiejętności, ludzką uczciwość, zrozumiałam, że
moje uczucia i potrzeby są dla niego ważne. Myślę, że dom, który
stworzyliśmy razem, jest ciepły i przyjazny. Każde z nas może
rozwijać się i realizować po swojemu. Staramy się to szanować.
Alkohol jest bardzo rzadkim elementem naszego wspólnego życia.
Są też takie sfery naszego małżeństwa, w których moje oczekiwania
rozminęły się z rzeczywistością. Inaczej wyobrażałam sobie Sławka
w roli ojca. Nasze poglądy na wychowanie dzieci bardzo się różnią.
Te różnice są często powodem konfliktów i frustracji. W tej sytuacji
niezbędny jest dialog. Cel mamy jeden - aby znaleźć jakiś zloty
środek, musimy dużo rozmawiać, wyjaśniać, dzielić się. Przekona-
li
lam się, że każde niespełnione oczekiwanie jest jedną z najtrudniej-
szych lekcji.
Dziś dzwoni do mnie dużo małżeństw w pierwszym, drugim,
piątym roku małżeństwa. Okazuje się, że przeżywają rozczarowa-
nia, nie wytrzymują konfrontacji z rzeczywistością. Urodzenie się
dziecka zamiast łączyć - rozbija. Mieszkanie z teściami powoduje
rozpad małżeństwa. O swoich oczekiwaniach wobec małżeństwa
w ogóle ze sobą nie rozmawiali. Ona chciała przede wszystkim
dziecka i domu, a on dyskotek i chwalenia się swoją żoną. Chciał
jej imponować samochodem i seksem, dopiero po ślubie okazało,
że w ogóle nie chce mieć dzieci. A zwyczajna troska o dom
przerosła go. Uciekł.
Powiem jeszcze o sobie i o Irence.
Ja miałem swoje oczekiwania. Miała je także Irenka. Tylko, że
były to oczekiwania różne. Widzieliśmy przede wszystkim własne
oczekiwania i słabo zauważaliśmy oczekiwania drugiej strony. Ja
przede wszystkim chciałem w życiu robić coś pożytecznego,
dobrego. Zdawałem sobie sprawę z tego, że życie jest bardzo
krótkie i chciałem je dobrze przeżyć w poczuciu obecności Bożej.
Wydawało mi się początkowo, że moim powołaniem jest praca
naukowa. Mieliśmy wśród starszych znajomych małżeństwa nau-
kowców i ja trochę podświadomie czerpałem z nich wzór. W Iren-
ce widziałem bardziej koleżankę-małżonkę niż przyszłą matkę
naszych dzieci. Wyobrażałem sobie, że w różnych dobrych po-
czynaniach, działaniach Irenka, biblijna pomoc dla mężczyzny,
będzie mi pomagać w tym, co będziemy robić razem. Irenka
oczekiwała przede wszystkim naszej miłości, porozumienia, jedno-
ści, myślała przede wszystkim o domu, o rodzinie. Nie miała
żadnych skonkretyzowanych planów.
- Trzeba żyć z dnia na dzień, tym co życie niesie, przyjmować
z miłością to, co Pan Bóg daje — mówiła. Mnie - jak to już opisałem
wcześniej - bardzo to wówczas denerwowało i napełniało uczu-
ciem lęku, niepokoju. No bo jak można żyć bez planu! Dziś wiem,
że ujawniła się tu po prostu odmienność naszych temperamentów.
Ale wtedy, skoro Irenka nie miała planów, tym bardziej ja for-
79
sowałem swoje. Oczekiwałem potwierdzenia moich planów. Doty-
czyło to wszystkiego: od zakupów po planowanie dzieci. Nieumie-
jętność dialogu utrudniała nam życie. To, że Irenka nie miała
planów, nie oznaczało, że nie miała oczekiwań. Nieumiejętność
dialogu wyzwalała i pogłębiała moją dominację przy podejmowa-
niu decyzji.
AJe były też trudności bardziej obiektywne.
Marzenia o domu napotykały na przeszkody w realizowaniu.
Po zawarciu małżeństwa przez blisko dziesięć lat oczekiwaliśmy na
własne mieszkanie. Przeprowadzaliśmy się około siedemnastu
razy. Każdą przeprowadzkę podejmowaliśmy jako zadanie, które
stało przed nami, ale były one jedną z przyczyn rozczarowań
i niespelniania się marzeń o domu.
Założyliśmy sobie, że nie będziemy mieszkać razem z rodzica-
mi czy teściami. Zbyt wiele słyszeliśmy mrożących krew w żyłach
historii o teściowych ingerujących, w najlepszej wierze, w samo-
dzielne życie dzieci. Potrzebowaliśmy naszej wyłączności, samo-
dzielności. Pamiętam, jak mama Irenki pokazała wolny pokoik
w ich mieszkaniu i powiedziała, że możemy w nim zamieszkać.
Uśmiechnąłem się życzliwie z podziękowaniem za jej gościnną
otwartość, ale wiedziałem, że wspólne zamieszkanie z rodzicami
w ogóle nie wchodzi w grę. Myślę dziś, rozwijając ewentualny
scenariusz takiego zamieszkania u teściów, że pomimo całej mojej
życzliwości wobec nich po kilku tygodniach wyprowadziłbym się
do swoich rodziców.
Na kilka lat upadły również wszystkie inne oczekiwania. Przez
kilka pierwszych lat po studiach nie mogłem pracować naukowo.
Pracowałem w przedsiębiorstwie wyniszczającym mnie fizycznie
i psychicznie. Aby z niego odejść, podjąłem wieczorami pracę
naukowo-badawczą. Irenka też pracowała. Dochodziły do tego
problemy zakupów, stanie w kolejkach. Mieszkanie też jakoś samo
sprzątać się nie chciało ani naczynia same nie chciały się umyć...
Wszystko to odbijało sie na naszych relacjach. Nasze oczekiwania
i marzenia były wystawione na bardzo poważną próbę. Poważną
próbę przeszło nasze małżeństwo. Tylko zawierzenie Panu Bogu
80
pomogło nam przetrwać te trudne lata. Ważna była świadomość,
że skoro Jemu zawierzyliśmy nasze małżeństwo, to On nie pozo-
stawi nas bez pomocy. Dziś odczuwamy wielką satysfakcję, wdzię-
czność Panu Bogu i sobie nawzajem za dialog, może nie zawsze
cierpliwy, ale wytrwały. Odczuwamy już teraz satysfakcję, że nasze
życie spełniło się. Ufamy, że spełniło się w Panu Bogu i że nie
zawiedziemy Go do końca.
Rozczarowania, które przeżyliśmy, trudności, o jakich opowia-
dali nasi przyjaciele, są zjawiskiem normalnym, zwłaszcza w pier-
wszym okresie małżeństwa. Jest to niezwykle ważny czas, kiedy
potrzebny jest dialog przy użyciu różnych metod, zasad i przyję-
ciem miłości Bożej, szczególnie wtedy gdy zdaje się, że wszystko
się rwie. Potrzebne jest przede wszystkim zaakceptowanie w sobie
uczuć rozczarowania, frustracji, zniechęcenia, lęku, a także złości
i agresji. Konieczne jest zrozumienie, że współmałżonek także
przeżywa podobne uczucia. Przyjęcie go takiego, jakim jest, ze
wszystkimi uczuciami - bardzo trudna dla mnie i dla niego.
Następna sprawa — to niebudowanie postaw i ocen na tych
uczuciach. Najczęstszym osądem, jaki wtedy pada, jest: „on jest
niedojrzały do podjęcia obowiązków, małżeństwa" itp. Lepiej
podzielić się przykrymi uczuciami. Przyjęcie ich, przyjęcie siebie
nawzajem z tymi uczuciami jest podobne do silnego chwycenia się
za ręce. Rozum i wola, świadomość, że się kochamy, zawierzenie
Panu Bogu pomogą omówić zaistniałą sytuację, podjąć problem,
a nie dezerterować. Po prostu trzeba się pogodzić, że życie nie jest
sielanką i nie budować postaw na uczuciach buntu. Nagrodą jest
satysfakcja ze wspólnego pokonania problemu, wytrwania, satys-
fakcja ze zwycięstwa i odkrycia na nowo radości życia. Przyjęcie
i zaakceptowanie uczuć, którymi dzieli się z nami partner, czy już
mąż lub żona, to przejaw zaufania. Nie zawiedźmy go! Tylko
wtedy można razem znaleźć rozwiązanie.
Potrzeba wtedy dużo słuchania, dużo rozumienia, dzielenia się,
a nie dyskutowania, i przebaczenia. Potrzeba mocnego trzymania
za ręce siebie i Pana Boga. Pan Bóg często daje znacznie więcej,
niż moglibyśmy się spodziewać, oczekiwać. W każdym razie tak
81
było w naszym przypadku, pomimo że nie odkryliśmy jeszcze
wtedy podstaw dialogu.
Życzymy tego wszystkim parom i wszystkim narzeczonym!
Czym skorupka za młodu nasiąknie...
...tym na starość trąci - powiada stare polskie przysłowie.
Słyszałem niedawno fragment rozmowy dwóch dziewczyn - o fa-
cetach oczywiście. Jedna z nich z wyraźnym niesmakiem mówiła
drugiej, że chłopak jej koleżanki jest stary, bo ma dwadzieścia
osiem lat. Wiele osób żyje już wtedy w małżeństwie i właśnie
wtedy, na jego początku, przeżywa kryzysy wspólnego życia.
Część z nich jest skutkiem zderzenia się różnych przyzwyczajeń
i nawyków wyniesionych z domu rodzinnego, internatu, domu
akademickiego, czasem z domu dziecka. Dlatego jeśli „starość"
zaczyna się przed trzydziestką, to już „chodząc ze sobą", warto
przyjrzeć się swojemu sposobowi bycia. Zastanowić się, czy nie-
które przyzwyczajenia nie są na tyle trudne, że mogą utrudnić lub
uniemożliwić wspólne życie — żeby w czasie tej „starości" nie
„trącić". Są w tej dziedzinie sprawy mniej i bardziej ważne, ale
i mniej ważnych warto nie lekceważyć. Zacznę od tych, które
mogą się takie zdawać.
Na kilka tygodni przed ślubem intensywnie poszukiwaliśmy
mieszkania do wynajęcia. Początkowo szukaliśmy go przez znajo-
mych moich rodziców, którzy z kolei pytali swoich znajomych.
Bardzo utkwiła mi w pamięci rozmowa z kulturalną osobą, która
oczywiście nie chciała zrobić przykrości ani nam, ani naszym
rodzicom, ale odmówiła, argumentując, że właśnie wyprowadziło
się od niej młode małżeństwo, które wracało o różnych porach do
domu, ale przede wszystkim, co było najgorsze, nie myło po sobie
wanny, a czasem kąpało się nawet o dwunastej w nocy.
83
Pomyślałem sobie wtedy z wdzięcznością o mojej mamie, która
przyzwyczaiła mnie do mycia po sobie wanny, ale równocześnie
uświadomiłem sobie, że nawyki i przyzwyczajenia wyniesione
z domów rodzinnych mogą być całkiem różne i mogą wpłynąć na
konflikty nie tylko z ludźmi, wśród których przebywamy i żyjemy,
ale także - co ważniejsze — na nasze relacje w małżeństwie. Bardzo
bym się źle czul, gdyby w domu tych państwa, nawet gdyby nie
odmówili, Irenka zrobiła coś, co by im się nie podobało. Na pewno
miałbym do Irenki pretensje...
Był czas, że Irenka była bardzo niepunktualna. Denerwowało
mnie to okropnie, bo gdy ja byłem gdzieś umówiony na konkretną
godzinę, przychodziłem wcześniej. Jeżeli idę na umówione spot-
kanie, to oczywiście zjawiam się punktualnie, ale wolę być wcześ-
niej, mieć czas na „zebranie myśli", ewentualne korki na ulicach,
czekanie na autobus itp. W kościele chcę być zawsze kilka minut
przed rozpoczęciem Mszy św., żeby wyciszyć się, skupić. Tym-
czasem Irenka uważała, że jak coś jest o danej godzinie, to nie ma
potrzeby przychodzić wcześniej. Jak na trzecią, to na trzecią.
W rezultacie często się spóźniała. Najgorzej było, gdy wychodziliś-
my z domu do kościoła. Ja już stałem gotowy do wyjścia i czekałem
na nią, a ona jeszcze musiała zrobić „to i tamto", uważając, że mam
jeszcze mnóstwo cyasu. A potem lecieliśmy... Nie spóźnialiśmy się,
ale wchodzenie do kościoła równo z wychodzeniem księdza do
ołtarza wytrącało mnie z równowagi i utrudniało uczestniczenie
w całej Mszy św. Nawet nie pamiętam, kiedy się to zmieniło. Dziś
wychodzimy do kościoła wystarczająco wcześnie. Dzisiaj wiem, że
jak się z nią umówię na mieście o określonej godzinie, to na pewno
będzie punktualna. Przez długi czas, już bezpodstawnie, przypomi-
nałem jej: tylko się nie spóźnij, co ją okropnie denerwowało. Później
przestałem jej to wypominać. Ale był czas kiedy ta sprawa, związana
z nawykiem wyniesionym z domu, była dla nas bardzo konflikto-
twórcza.
Nie inaczej było u Violi i Marka, tylko w innej kwestii.
— Wiedziałam, że nasze randki siłą rzeczy są „odświętne" -
mówiła Viola. - Mobilizowaliśmy siły, żeby „dobrze wypaść", żeby
84
było przyjemnie, żeby spotkania były ciekawe, żeby się coś działo,
yiarek ujawniał na tych spotkaniach swoje dobre strony, to przecież
zrozumiałe, ja starałam się tak samo. Dobrze mi z nim było,
podziwiałam go za wiele rzeczy, fascynował mnie i intrygował. Ale
czułam, że to nie jest cała prawda o nim. Nie znałam jego
codziennych porannych, południowych i wieczornych rytuałów, nie
wiedziałam, czy lubi rzucać ubranie, gdzie popadnie (jak go od-
wiedzałam zawsze wszystko lśniło), co łubi robić w sobotę przed
południem — czy wylegiwać się, czy robić porządki, czy zaraz po
wstaniu pije poranną kawę, czy je wtedy śniadanie, czy raczej
wychodzi z domu „na głodnego", i mnóstwo innych drobiazgów.
Zaczęłam go więc podpytywać o to i obserwować. Obraz Marka, jak
puzzle, zaczynał się układać. Wiedziałam, że te zachowania, nawy-
ki i przyzwyczajenia to duża część prawdy o nim i że zmierzę się z nią
zaraz po wprowadzeniu się do jego domu. Wydawało mi się, że
jestem dobrze przygotowana. Jakże się pomyliłam! Nasza pierwsza
sprzeczka małżeńska dotyczyła — aż trudno uwierzyć — suszarki do
naczyń i rozkładu naczyń w szafkach kuchennych.
— Przez wiele lat mieszkałem w swoim jednopokojowym miesz-
kaniu sam — zaczął wyjaśniać Marek. — / sam sobie radziłem
w gospodarstwie domowym, nawet nieporadnie coś sobie gotowa-
łem. Mieszkanie urządziłem tak, żeby mi było wygodnie. Zawsze
lubiłem porządek i - jak to Viola mówi — steryłność. W kuchni
wszystko zawsze było pod ręką i na swoim miejscu. Nawet kiedy
wstałem w nocy, na śpiąco mogłem trafić do szafki z herbatami,
a szkłanki zawsze stały po prawej stronie pierwszej górnej półki od
dołu. Prawda, że to proste? Mówiąc krótko — miałem ład i po-
rządek. I jak tylko Viola się wprowadziła, nagle dom zapełnił się
mnóstwem różnych przedmiotów, które podobno miały tworzyć
atmosferę i klimat, a ja ciągle nie mogłem trafić do szafki ze
szklankami albo z talerzami. Tyle się pozmieniało. Nieraz zacis-
kałem zęby - dla zgody. Przy całym szczęściu młodego małżonka
momentami czułem się jednak nieciekawie. To było jak zamach na
moje życie, na spory kawałek mojego życia. A suszarka do naczyń,
oczywiście według mnie, musiała być w szafce nad zlewem, a nie na
85
wierzchu przy zlewie. Przecież w moim domu rodzinnym zawsze była
w szafce, a to dla mnie oznaczało, że tak jest najlepiej i najwygod-
niej. Wkurzało mnie, że stoi teraz na wierzchu i że widać te stosy
umytych naczyń, które trzeba wycierać. Viola weszła w mój poukła-
dany świat i zaczęła się po nim krzątać. Zabierała mi coś, a ja nie
bardzo mogłem się na to zgodzić, bo to było sprzeczne z widzeniem
mojej roli w tym domu.
— Dla mnie było zrozumiałe - kontynuowała Viola - że będę się
krzątać po kuchni. Lubiłam to i chciałam to robić dla nas, dla
Marka. Więc „przystosowałam" ją do swoich potrzeb. Poza tym to ja
przeprowadziłam się do nowego mieszkania i żeby nie czuć się tak
całkiem obco, poukładałam wszystko po swojemu. Wydawało mi
się, że tak jest swojsko, funkcjonalnie i Markowi też się spodoba.
Jakież było moje zdziwienie, gdy coraz częściej narzekał na nowy
rozkład i na nowe „porządki". Czułam, że nie docenia moich wysił-
ków, poza tym to ja spędzałam w kuchni większość czasu, a nie on.
Jego rosnące niezadowolenie odbierałam jako lekceważenie, a nawet
jako brak partnerstwa — no bo przecież on mi chce pokazać, kto tu
rządzi, wszystko ma być po jego myśli. Nawet jako nieakceptowanie
mojej osoby. Czułam się niepewnie. Ta błaha z pozoru sprawa urosła
tak, że w końcu nieźle się posprzeczaliśmy. Powód był rzeczywiście
nieistotny, ale sprzeczka dotyczyła, jak się okazało, spraw fundamen-
talnych.   W końcu siedząc u Marka na kolanach i pochlipując,
opowiedziałam mu o swojej potrzebie „urządzenia gniazdka" i zado-
mowienia się z co prawda kochanym człowiekiem, ale w obcym dla
mnie domu. Zrozumiałam jednak po wysłuchaniu Marka, że trzeba
było więcej delikatności przy wprowadzaniu nowości, bo on czuł się
zagrożony. Doszliśmy do wniosku, że miejsce na suszarkę i naczynia
jest tak naprawdę nieważne, to drobiazg i nie warto o to „kruszyć
kopii". Chcieliśmy żyć razem - to było najistotniejsze. Dotarło do nas,
że są rzeczy ważne i drobiazgi i że na to się będzie składać nasza
małżeńska codzienność.  I doceniliśmy wtedy naszą gotowość do
rozmawiania i do dzielenia się swoim światem z drugim.
- Ja mam nawyk odkładania wszystkiego na ostatnią chwilę -
mówiła z kolei Lucyna. Jest razem z Darkiem osiemnaście lat po
ślubie. — Często wydaje mi się, że mam jeszcze czas, że zdążę. Darek
natomiast woli wykonać coś wcześniej i nie denerwować się, że się
spóźni. W czasie narzeczeństwa mój nawyk nie byl dla Darka dużym
problemem, dopiero po ślubie stał się często powodem kłótni.
Pamiętam, że taką kłótnię wywołał mój „barszcz". Nie miałam
wprawy w gotowaniu, a chciałam ugotować dobrą zupę, którą lubi
Darek. W tym czasie Darek długo pracował, a ja czekałam na niego
w domu z naszym synem. Na początku znalazłam przepis, a po
śniadaniu poszłam z synem po zakupy. Tego dnia nasz syn częściej
wymagał, abym się nim zajmowała, więc odkładałam gotowanie.
Okazało się, że źle wyliczyłam czas. W jakimś momencie ocknęłam
się — Darek niedługo już wraca, a buraki są nadal twarde, barszcz
nie ma koloru ani smaku. Dodałam więc octu, soli, przypraw
i oczywiście przesadziłam. Darek wrócił zmęczony i głodny, a moja
zupa nie nadawała się do jedzenia. Jego ocena — mogłaś ugotować
wcześniej, przecież nie pracujesz - wystarczyła, aby zacząć awan-
turę. Teraz staram się pamiętać, że obydwoje nie jesteśmy doskona-
li, mamy swoje wady i zalety. Trudno jest mi się przyznać, ale nadal
mam nawyk spóźniania się, nieumiejętność wyliczania czasu. Sta-
ram się nad tym pracować, wymaga to ode mnie dużego wysiłku,
czasami mi się udaje.
Ale sprawa „nasiąkania skorupki" ma jeszcze wiele innych
aspektów. Chyba we wszystkich domach istnieje coś w rodzaju
domowego savoir vivre'u, który jest na ogół zbieżny z ogólnymi
normami w tym względzie, ale ma swoje uwarunkowania specyfi-
czne, wynikające z tradycji domowej, przekazywania kultury oso-
bistej. Istnieją też pewne wzorce zachowań, które w niektórych
domach rodzinnych, być może, nie były przestrzegane, nie uważa-
no ich za coś ważnego albo niekulturalnego, nie przywiązywano
wagi na przykład do palenia papierosów lub czytania w ubikacji,
mlaskania przy jedzeniu albo głośnego uderzania łyżeczką o ścian-
ki szklanki lub kubka w czasie mieszania herbaty lub kawy.
Nawyki i przyzwyczajenia wynosimy z domów rodzinnych jako
coś zupełnie oczywistego. To jest nasz sposób bycia. Często jednak
nie zdajemy sobie sprawy z tego, że w domach naszej ukochanej lub
86
87
ukochanego nawyki te były nieco inne, zachowania przy stole od-
mienne i że te sposoby zachowania, inne niż nasze, mogą ukocha-
nego drażnić, irytować, wywoływać uczucie niechęci, niesmaku,
odrazy. Również nasz chłopak czy dziewczyna wchodzi w naszą
znajomość ze swoimi nawykami. Niektóre z nich, jak na przykład
przykre często dla drugiej strony obgryzanie paznokci albo palenie
papierosów, łatwo zauważyć w czasie „chodzenia ze sobą", inne,
takie jak na przykład czytanie w ubikacji, niemycie po sobie wanny,
zauważa się dopiero w czasie życia pod jednym dachem. Dlatego
warto ze sobą rozmawiać, pytać się nawzajem o takie różne głupie
szczegóły. Między mną a Irenką nie było jakichś podstawowych
różnic w tych zachowaniach. Zresztą ja w okresie narzeczeńskim
i pierwszych latach naszego małżeństwa uważałem, że są poważ-
niejsze problemy niż trzymanie łokci na stole.  Uczucia, jakie
żywiłem wobec Irenki, sprawy, o jakich rozmawialiśmy, odsuwały
te „drobiazgi" na nieistotne miejsca. Było mi zresztą jakoś nie-
zręcznie rozmawiać z Irenką o takich sprawach. I chyba to był
błąd, gdyż pewne przyzwyczajenia i nawyki,  nieuświadomione
także we mnie, przeszły na nasze dzieci. Zauważyłem, że to, co
mnie denerwowało w naszych dzieciach, to powielane nie tylko po
Irence, ale i po mnie nawyki, wzorce zachowań, sposoby od-
zywania się.
Rozmowa o tym, co jest dla nas ważne, nie musi jednak
dotyczyć tylko takich spraw. To może być wspaniała okazja
poznania siebie nawzajem bliżej w kwestiach, które mogą zadecy-
dować o małżeństwie.
— Poróżnił nas alkohol — ze smutkiem powiedziała kiedyś przez
telefon Justyna. — Witek lubił popijać. Niby niewiele, ale w końcu
piwko zdradziło mi jego hierarchię wartości, spędzanie czasu z kole-
siami, gadanie o bzdurach, paplanie o niczym na okrągło. Za
szpanowaniem nie było nic. Po prostu ściemniał. Dobrze, że łuski
z oczu spadły mi wcześnie. Interesowała go tylko kasa. Żadne inne
wartości się nie liczyły... W jakimś momencie zdałam sobie też
sprawę, że fakt, że on to piwko codziennie „musi", oznacza po
prostu uzależnienie. Zapytałam w ośrodku. Potwierdzili.
Picie alkoholu jest nawykiem, który szybko zmierza w stronę
uzależnienia. Alkohol jest źródłem ciekawych i przyjemnych prze-
żyć, które dodają życiu kolorytu, dostarczają przyjemnych uczuć,
poprawiają stan uczuciowy, ale odsuwają realne źródła smutków
i prawdziwe przyczyny radości. Alkohol, jak mówią specjaliści,
manipuluje naszymi uczuciami i naszym umysłem. Nawyk picia
alkoholu oznacza tłumienie prawdy o sobie, ucieczkę od rzeczywi-
stości. Prowadzi do zmniejszenia motywacji dokonania realnych
zmian w swoim życiu. Nawyk picia prowadzi do nałogowego
regulowania swoich uczuć. Nietrudno dopowiedzieć, jaki to ma
wpływ na więź małżeńską, na dialog, w którym tak ważną rolę
odgrywają uczucia, fest to sposób tłumienia przykrych uczuć.
Nawyk picia alkoholu oznacza brak akceptacji siebie. Szczególnie
fałszywy jest tu stereotyp tak zwanej mocnej głowy. Zdolność do
spożycia dużej ilości alkoholu bez widocznych zewnętrznych ob-
jawów upicia się zwiększa ryzyko uzależnienia, gdyż sprzyja
szybszemu uszkodzeniu organizmu. Dlatego groźny jest obyczaj
życia towarzyskiego - na przykład według formuły: „spotykamy
się dzisiaj u Kuby w parę osób, będzie flaszka, przyjdź, pogadamy,
będzie fajnie" - tworzący okazję do zabaw, załatwiania interesów,
a przede wszystkim ucieczki od rzeczywistości. Picie alkoholu
w takich okazjach obniża ogólną kulturę życia, zamiast ją pod-

nosie.
Przywoływanie cudu w Kanie Galilejskiej jako rzekomej akcep-
tacji picia, jest nadinterpretacją tego wydarzenia. Jezus, po pierw-
sze akceptuje kulturę, w której żyje, po drugie nie odrzuca wina
jako napoju w ogóle, zwłaszcza przy świątecznej okazji, ale
podnosi jego znaczenie do ukazania treści teologicznej. Poprzez
cud przemiany wody w wino nie zaprzecza w niczym wielokrotnie
wypominanemu w innych miejscach w Biblii nadużywaniu al-
koholu. A nadużycie pojawia się wtedy, kiedy okazuje się, że ktoś
nie potrafi żyć bez kieliszka czy puszki z piwem. To jest temat,
który warto sobie przegadać w narzeczeństwie...
Wszystko to, co dotyczy picia alkoholu, jest w swych ogólnych
zarysach podobne w przypadku zażywania narkotyków. Tak jak
89
istnieje wewnętrzny przymus picia, tak istnieje uzależnienie nie
tylko od nikotyny, ale od oglądania telewizji, od surfowania po
Internecie i od telefonów komórkowych. W Anglii istnieją „od-
wykówki" nie tylko dla alkoholików, ale także dla tych, którzy
„muszą" po kilka godzin dziennie spędzić w Internecie lub nad
komórką... Inaczej czują wewnętrzne rozdrażnienie, niepokój, ból
głowy; powiększa się ich agresja wobec otoczenia. Kliniki leczące
takie przypadki uzależnień mają rocznie po kilka tysięcy pacjen-
tów. Jeśli ktoś nie może więc w czasie wykładów czy ważnych
spotkań wyłączyć komórki, która przecież posiada automatyczną
sekretarkę i funkcję SMS, nie może, bo „musi" mieć kontakt ze
światem, to niech wie, że jest w początkowej fazie uzależnienia.
Przyzwyczajeniem groźnym dla więzi męża i żony, a później całej
rodziny, mogą stać się mecze piłki nożnej, z których obejrzenia nie
potrafi  się  zrezygnować.   Oczywiście  nie  można  tu  „wylewać
dziecka razem z kąpielą". Zostawienie czasu dla siebie jest konie-
czne dla wypoczynku, uprawiania swojego hobby. Ale jeżeli właś-
nie na przykład jest pora kąpieli dziecka i innych wieczornych
obrządków,  żona  prosi  o  pomoc,  a  mąż  odmawia,  bo  musi
obejrzeć mecz, to znaczy, mówiąc otwarcie, że jest uzależniony.
Wszystkie te przyzwyczajenia i nawyki odbijają się na życiu
małżeńskim i rodzinnym. Jedno uzależnienie rodzi następne, bo
mechanizmy są podobne, a zawsze na początku ważna jest silna
wola. Niektóre przyzwyczajenia i nawyki mogą bardzo uprzykrzyć
wspólne życie, nałogi mogą utrudnić lub uniemożliwić wypełnianie
obowiązków domowych.
Mówi się czasem, że współmałżonek pod wpływem uczuć,
ciepła rodzinnego zmieni swoje złe nawyki i przyzwyczajenia.
I często tak się dzieje. Czasem dokonuje się to czasem samoistnie.
Słyszałem opinie: Jak on się zmienił pod jej wpływem!, ona jest
zupełnie inna, od czasu jak się zakochała. Ale decyzje o małżeń-
stwie musimy podjąć, przyjmując założenie, że jeżeli w narzeczeń-
stwie chłopak czy dziewczyna nie zmienili swoich nawyków czy
zachowań, które partnera denerwowały, były mu niemiłe, to nie
zmienią ich w małżeństwie. Musimy wtedy przyjąć i zaakceptować
90
współmałżonka takim, jakim jest. Jeżeli coś się zmieni - to premia
dla nas — ale bez założenia, że ją na pewno dostaniemy.
Oczywiście życie wymusza często nowe nawyki i zachowania,
które czasem niwelują to, co nas uwiera w drugim. Niemniej
przyjęcie założenia, że on czy ona się nie zmieni, jest dużo
bezpieczniejsze z punktu widzenia trwałości małżeństwa niż zało-
żenie odwrotne. Szczególnie dziewczyny mają skłonność do alt-
ruistycznych pomysłów na zmienienie swojego chłopaka poprzez
małżeństwo. Nie mówię, że się to żadnej nie udało, ale właśnie
w takiej sytuacji konieczne jest przyjęcie założenia, że „on będzie
moim mężem, którego nie opuszczę aż do śmierci", pomimo że
wiem... Potrzebne jest także założenie, że „ona będzie moją żoną,
której nie opuszczę aż do śmierci", nawet jeżeli się nie zmieni.
I jestem gotów, jestem gotowa zapłacić za to taką cenę, jaka będzie
konieczna.
Ale nie tylko z samymi złymi nawykami wchodzimy w małżeń-
stwo. Jest w nas mnóstwo dobra, które warto promować, rozwijać
i doceniać, nie tylko w sobie, ale przede wszystkim w narzeczonym
i narzeczonej. Cieszę się na przykład, że w domu rodziców
zostałem przyzwyczajony do jedzenia wszystkiego. Nie dzieje się
tak, że czegoś nie zjem, co zostało podane do stołu, bo mi nie
smakuje. Co najwyżej mogę czegoś nie zjeść, bo mi szkodzi.
Oczywiście są potrawy, które bardziej lubię, a inne mniej, ale
wszystko jest darem Bożym i — mówiąc językiem domowym - nie
grymaszę, nie muszę sobie dogadzać w jedzeniu. Bardzo to ułatwia
życie nam obojgu, bo i Irenka ma podobne przyzwyczajenie. Tak
więc czasem, czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość
procentuje. Warto jednak, „chodząc ze sobą", w sposób szczegól-
ny patrzeć na to, czym może na starość trącić. A ta starość, jak się
okazuje, nie zaczyna się po czterdziestce czy pięćdziesiątce, ale
czasem w pierwszym lub drugim roku małżeństwa.
Co jest dla nas ważne?
—  W narzeczeństwie dość szybko wyszło na jaw, że Marek raczej
stąpa mocno po ziemi, a ja częściej fruwam — zauważyła Viola. —Ja
stawiam pierwszeństwo na „być" przed „mieć", a Marek najpierw
chce „mieć", żeby „być". Z tego powodu w pewien deszczowy,
jesienny dzień, na ławce w parku rozgorzał między nami ostry spór.
O co? O to, że poszłam umyć koleżance okna i ani grosza za to nie
wzięłam,  nie dbając o swoje zdrowie i interesy.   W końcu nie
przelewało mi się,  studenckie stypendium było raczej mizerne.
A koleżanka siedziała w tym czasie w domu, pisząc jakiś artykuł czy
rozprawę naukową. Rozgorzał spór o roli pieniądza w życiu, jaką
wagę można lub nie można do niego przywiązywać.  Ja wyżej
ceniłam pomoc innym, bezinteresowność niż korzyści materialne.
Marek zaś bezpieczeństwo materialne, zdrowie przedkładał nad
nieprzemyślany altruizm.   I o co tak naprawdę się kłóciliśmy?
0 swoją hierarchię ważności dziedzin życia. Okazało się, że każdy
z nas ma inną. Wywołało to w nas niepokój.
—  Ta kłótnia uświadomiła nam — stwierdził Marek - że różnice
w podejściu do pieniędzy wynikają m.in. z doświadczeń naszych
domów rodzinnych. U mnie o pieniądze trzeba było mocno zabie-
gać, nie przelewało nam się i bardzo je szanowaliśmy. Z kołei
w domu Yioli tata dla pieniędzy opuszczał dom na wiele lat na
delegacje zagraniczne, nie było go w ważnych dla Violi momentach
1 dlatego pieniądze kojarzyły się jej z samotnością i nie przykładała
do nich tak wielkiej wagi.  Wypowiedzieliśmy sobie to wszystko
w parku na ławce. To nie uchroniło nas od tego, że w małżeństwie
92
len wątek często się przeplatał w naszych sporach. Jednakże po-
zwoliło nam to uniknąć wzajemnych niesprawiedliwych oskarżeń.
Moje obawy, że Viola nie dbając o byt materialny, zatraci się
zupełnie w bezinteresowności, zderzały się z obawami Wioli, że dla
meniędzy mógłbym wyjechać i zostawić ją z rodziną. Bardzo
pomogło nam ustawienie wspólnej hierarchii i roli pieniądza w na-
szym życiu. Pomogła nam wyznawana przez nas hierarchia warto-
ści- I tak jak w hierarchii ważności pieniądze mogły być raz bliżej
początku, a raz dalej, w zależności od tego, jakie kłopoty aktualnie
przeżywaliśmy w tych sprawach, tak hierarchia wartości była dla
nas jednakowa. Tu zawsze na początku jest Pan Bóg, nasza miłość
i rodzina...
-  Kiedy poznaliśmy się, a później podjęliśmy decyzję, że chcemy
być razem — wspominał Darek — najważniejsze dla nas było to, by
być we dwoje jak najbliżej. Bo dzieliła nas odległość dwustu km.
-  Staraliśmy się spotykać ze sobą jak najczęściej i dużo roz-
mawiać — mówiła dalej Lucyna. - Z rozmów tych dowiedziałam się,
jak ważny w życiu Darka jest Bóg. W tym czasie ja przeżywałam
czas buntu i uważałam, że Bóg nie jest najważniejszy. Darek nie
próbował nawracać mnie na siłę, ale mówił, jak on doświadcza
obecności Pana, ile Mu zawdzięcza. Przede wszystkim starał się
mnie wysłuchać i zrozumieć. Podobała mi się jego postawa dążenia
do bycia dobrym. Myślę, że pomogło mi to znowu uwierzyć i doce-
nić, jak ważny jest Pan w moim życiu.
- Nasze marzenie się spełniło - mówił dalej Darek. — Wl 985 r.
wzięliśmy ślub, a następnie zamieszkaliśmy u moich rodziców. Już
po kilku miesiącach mimo że docenialiśmy pomoc rodziców, prze-
konaliśmy się, jak ważne jest bycie tylko we dwoje. Czas leciał, na
świat przyszły nasze dzieci i tu pojawił się trudny wybór. Dzieci
chorowały i trzeba było podjąć decyzję, co jest dla nas ważniejsze:
dzieci i ich zdrowie czy praca Lucyny.
-  Razem postanowiliśmy — kontynuowała Lucyna — że ważniej-
sze jest dla nas, żebym została z dziećmi w domu. Z jednej strony
cieszyłam się, że mogę dłużej przebywać z dziećmi, uczyć je i wy-
chowywać.  Z drugiej strony wiedziałam, że pogorszy się nasza
93
sytuacja materialna. Na pewno dłużej będziemy czekać na własne
mieszkanie. Bałam się też, czy uda mi się wrócić do tej samej pracy,
czy nie będę miała za dużo zaległości. Jednak wychowanie dzieci
było ważniejsze.
— Po jakimś czasie — mówił dalej Darek - dorobiliśmy się
mieszkania, samochodu, dzieci zaczęły dorastać i z roku na rok ta
hierarchia ważności naszych spraw zaczęła się zmieniać. Ważne
było i jest wychowanie, zdrowie, wykształcenie dzieci, ważne były
i są potrzeby materialne, jak pieniądze, dom. Ale w tym wszystkim
czasami zapominaliśmy o Bogu, zaczęliśmy się gubić. I tak napraw-
dę nie zawsze w tym samym czasie było dla nas ważne to samo.
W pogoni za dobrami materialnymi zdarzało się, że zapominaliśmy,
że jest Bóg i że On też, a może przede wszystkim, powinien zająć
ważne miejsce w naszym małżeństwie, w naszej rodzinie. Zauważy-
liśmy po wielu latach szarpaniny, o to co najważniejsze, że jeżeli
Jemu poświęcimy nasze małżeństwo, rodzinę, to wszystko jakoś się
układało, wszystko miało swoje miejsce i hierarchia ważności spraw
naszego życia kształtowała się tak, jak powinna.
- Mam wrażenie - mówiła na jednym z naszych spotkań Ania
- jakby funkcjonowały we mnie jednocześnie dwie hierarchie
wartości. Jedna - to ta rozsądna, rozumowa, opierająca się na
takich cechach, jak uczciwość czy intuicyjna umiejętność odróż-
niania dobra od zła, gdzie na pierwszym miejscu stoi szczęście mojej
rodziny, zdrowie, wychowanie dzieci. Druga hierarchia daje o sobie
znać w chwilach jakiejś słabości, ogólnego zdenerwowania, kiedy
mam wrażenie, że jestem skończoną materialistką, że nie umiem
cieszyć się z tego, co mam. Ze - owszem — dom, zdrowe dzieci to jest
coś naturalnego, co mi się niemalże należy, ale gdzie przyjemności
życiowe, pieniądze, życie towarzyskie...? Mam tylko nadzieję, że
fakt uświadomienia sobie takiego rozdwojenia jest już pewnym
krokiem w dobrą stronę.
— W okresie narzeczeńskim na szczycie mojej hierarchii warto-
ści stały: rodzina, dom, samodzielność, niezależność, sukces zawo-
dowy — mówił Piotr, od szesnastu lat mąż Ani. — Mój dom, gdzie
wychowywałem się bez ojca, który zginął w wypadku samochodo-
94
wyrn, gdy miałem trzynaście lat, rodzina, środowisko wywarły na
mnie wpływ, dzięki któremu uszeregowałem rzeczy ważne i mniej
ważne. W pierwszych siedmiu latach naszego małżeństwa kariera,
sukces przesłoniły mi inne wartości wspólnego życia. Bardzo mało
czasu poświęcałem rodzinie i naszemu domowi. Kiedy nasz półtora-
roczny synek znalazł się w szpitalu, silnie to przeżyłem i ujrzałem,
jak bardzo byłem zaślepiony w podążaniu za sprawami, które wobec
choroby kochanej osoby tracą zupełnie swoją wartość. Od tamtej
chwili stopniowo przebudowały się moje poglądy na najistotniejsze
sprawy w naszym życiu. Bóg dopomagał mi w tym przez swoją troskę
i prowadził mnie, a ja postanowiłem za Nim podążać. Stawiając
Boga na pierwszym miejscu, zobaczyłem siebie, swoje powołanie do
małżeństwa z Anią jako dar i zadanie na całe życie, które miało nas
doprowadzić do wiecznego szczęścia. Uczciwa, dobra praca, radość
z każdej chwiłi to wartości, których świadomość nam w tym
pomaga.
Wspomnienia Violi i Marka, Lucyny i Darka oraz Ani i Piotra
obudziły wspomnienia moje i Irenki z pierwszych lat małżeństwa.
Mówiłem już, jak ważne było dla nas mieszkanie oddzielnie od
rodziców i jak bardzo ważny był dla nas Bóg. Nie były dla nas
istotne pieniądze, oboje pochodziliśmy z domów, w których się
„nie przelewało". Potrafiliśmy żyć oszczędnie. Większą wagę
przywiązywaliśmy do spraw duchowych niż materialnych. Ale
rzeczywistość była bezlitosna. Na kilka lat musieliśmy sprawy
duchowe odłożyć, gdyż praca, pierwsze dziecko, ciągłe starania
o mieszkanie, a raczej o to, by mieć gdzie mieszkać przynajmniej
przez najbliższych kilka miesięcy, pochłaniała nasz czas, zdrowie,
siły. Jednakże właśnie wtedy zaczęliśmy organizować Spotkania
Małżeńskie i zaczęliśmy się zastanawiać nad sensem naszego życia
w ogóle. Bardzo osobiście odczytaliśmy wówczas słowa z Pisma
Świętego: nie macie szukać sobie miejsca stałego na ziemi. Nasz
dom był wówczas bardziej namiotem rozwijanym i przenoszonym
co jakiś czas w inne miejsce, niż tym, czym zachował się we
wspomnieniach rodzinnej tradycji — ziemiańskim dworem z licz-
nymi dziećmi i poczuciem stabilizacji. Właśnie w poczuciu braku
•     95
stabilizacji utwierdzaliśmy się coraz bardziej w Panu Bogu. Różne
sprawy, takie jak zakończenie studiów, konieczność poszukania
nowej pracy, szukanie mieszkania, zmieniały swoją rangę ważności
w naszym życiu. Natomiast sprawy takie, jak troska o nasze
małżeństwo, zwłaszcza wobec konfliktów, jakie się zaczęły poja-
wiać, zachowanie sensu życia, służenie innym, to wszystko razem
w poczuciu Bożej obecności, były wartościami niezmiennymi,
trwałymi, podstawowymi, którym wszystko inne musiało być pod-
porządkowane. Takie były też motywacje zmiany mojej pracy. Nie
odpowiadało mi niezwykle materialistyczne podejście do życia,
czułem się wyniszczany fizycznie i psychicznie. Gotowi byliśmy
zmniejszyć standard naszego życia, by włączyć pracę zawodową
w ogólny system naszych wartości, by była to praca przyjazna
życiu domowemu, duchowemu.
Warto zauważyć, że istnieją w naszym życiu sprawy ważne,
którymi zajmujemy się w zależności od aktualnych potrzeb. Ale
istnieją wartości, których nie poświęcimy za żadną cenę. Relatywi-
zacja tych wartości w duchu: „no, wiesz, nie można wszystkiego
tak dosłownie, trzeba czasem kombinować, to bardzo kusząca
propozycja, jakoś to będzie", oznaczałaby podcinanie gałęzi, na
której się siedzi. I to w dodatku razem. Sprawy ważne, decyzje,
jakie podejmujemy, warto podporządkowywać tym wartościom,
które są trwałe, niezmienne, które są ewangeliczną skałą, na której
budujemy nasz dom.
Zasady dialogu
Spróbujmy podsumować to, co powiedziałem w poprzednich
rozdziałach o dialogu. Szczególnie ważne jest w nim słuchanie,
rozumienie i dzielenie się sobą. Przed kilkunastu laty, na podstawie
doświadczeń własnego małżeństwa i na podstawie Spotkań Mał-
żeńskich, ułożyłem trzy zasady dialogu:
pierwszeństwo słuchania przed mówieniem,
rozumienia przed ocenianiem,
dzielenia się przed dyskutowaniem.
Sami z Irenką doświadczyliśmy, jak trudno jest wysłuchać się
do końca i nie przerywać sobie nawzajem z przekonaniem, że
samemu się wie lepiej, jak trudno nie oceniać, nie osądzać, nie
zamykać się w urażonym milczeniu lub nie dochodzić do końca
swoich racji. Jeszcze z czasów narzeczeńskich pamiętamy dysku-
sje, które doprowadziły do awantur zamiast twórczych wniosków
i pamiętamy, może ja szczególnie, sytuacje, gdy słyszałem to, co
chciałem usłyszeć. Dlatego zasady dialogu mogą być pomocne
w narzeczeństwie, ale szczególnie w pierwszych latach małżeń-
stwa. Znamy małżeństwo, które wypisało te zasady na wielkim
arkuszu papieru i powiesiło na drzwiach w swoim mieszkaniu. Od
wielu innych osób słyszymy przy różnych okazjach, jak ważne są te
zasady w budowaniu jedności małżeńskiej. Oczywiście nie jako
same hasła. Mogłyby wtedy pozostać puste. I nie jako narzędzia
walki ze współmałżonkiem w rodzaju: „widzisz, nie stosujesz się
97
do nich". One mają swój sens, jeżeli każdy z nas odniesie je do
siebie: że sam nie wysłuchuje, że sam częściej ocenia czy osądza (ty
zawsze, ty znowu, ty nigdy...). Nie on, aleja... Te zasady pomagają
też we wzajemnym przebaczaniu sobie.
Przyjrzyjmy się im trochę bliżej
Słuchanie przed mówieniem
Teoretycznie wydaje nam się oczywiste, że rozmowa składa się
ze słuchania i mówienia. Zbyt często jednak zależy nam przede
wszystkim na mówieniu, przedstawianiu własnych racji, argumen-
tów, poglądów. Nie wystarcza nam czasu ani nie mamy ochoty,
żeby słuchać. Niekiedy mamy gotową odpowiedź na wszystko i już
w trakcie, gdy mąż lub żona mówi, przygotowujemy odpowiedź.
Czasem tylko z uprzejmości słuchamy, aż skończy mówić, żeby
samemu się wypowiedzieć. Najczęściej jednak po prostu przerywa-
my, wchodzimy w zdanie, wcinamy się... Lubimy też pouczać,
zauważać błędy czy usterki na przykład w wypowiedziach innych
bardziej niż wartości tych wypowiedzi...
Czasem uważamy, że jesteśmy mądrzejsi i tylko sami mamy
innym coś do powiedzenia. A innych słuchać nie warto. Często
powtarzam przeczytane przed wielu laty zdanie prof. Stefana
Świeżawskiego, że każdy spotkany człowiek pod jakimś względem
mnie przewyższa. Już samo to jest wystarczającym powodem, żeby
go wysłuchać. Starać się dosłyszeć. Być wrażliwym na niego.
Wrócimy do tego zagadnienia jeszcze w jednym z następnych
rozdziałów przy okazji omawiania empatii.
Każdemu z nas jednak bardzo zależy na tym, żeby być wy-
słuchanym. Boleśnie odczuwamy, kiedy tak się nie dzieje. Słucha-
jąc, nie tylko okazujemy sobie szacunek, ale głęboko uwrażliwiamy
się na drugiego człowieka, pełniej dostrzegając go i akceptując
jako osobę. Do podstawowych zasad dialogu należy słuchanie
„aktywne". Warto powtórzyć to, co druga osoba wypowiedziała
i zapytać: Czy dobrze cię zrozumiałem?, czy właśnie to miałaś na
myśli?. Warto słuchać tego, co mówi drugi człowiek, ale także
98
tego, czego nie jest w stanie wypowiedzieć. Dochodzimy tu do
komunikacji niewerbalnej i wrażliwości na drugiego człowieka,
0 czym trochę szerzej napiszę przy okazji omawiania empatii.
W uważnym słuchaniu pomagamy sobie niekiedy wzrokiem. Jedni
jnówiąc o sprawach trudnych, potrzebują kontaktu wzrokowego
ze słuchającym, innych to wyraźnie peszy, rozprasza. Zdolność
słuchania nie zależy jednak od tego, ale od — raz jeszcze po-
wtarzam — wewnętrznej wrażliwości na siebie.
Słuchanie i akceptacja, wysiłek zrozumienia i przyjęcia drugiej
osoby tworzą klimat zaufania. Im bardziej słucham, tym bardziej
drugi człowiek ujawnia się, tym trudniejsze tematy możemy podjąć.
Rozumienie przed ocenianiem
Kiedy słyszymy wypowiadane przez kogoś zdania, nie zawsze
zauważamy czynnik emocjonalny, jaki jest obecny pomiędzy zda-
niem wypowiedzianym a usłyszanym przeze mnie. Czynnik emoc-
jonalny działa zarówno u niego, jak i u mnie, choć w różnym
stopniu, zależnie od naszej osobowości. Wpływa to na rozumienie
tego, co naprawdę chcemy przekazać. Na uczuciach budujemy
najczęściej oceny, osądy (o czym mówiliśmy już wcześniej). Jeżeli
zdobędziemy się na dystans do uczuć, jakie się w nas pojawiają,
jeżeli będziemy potrafili nazwać te uczucia w sobie, przyjrzeć im
się, jeżeli będziemy starali się zauważać pojawiające się uczucia
- nieraz bardzo gwałtowne - u naszych mężów i żon i nie
będziemy na nich budować ocen, to łatwiej nam będzie rozumieć
się nawzajem. Oceną jest popularne, znane w tylu odmianach: „ty
jesteś winien". Jest to ocena zbudowana na uczuciach. Spróbujmy
zamieniać „ty jesteś winien" na „ja ciebie nie rozumiem". A skoro
ja ciebie nie rozumiem, to spróbujmy lepiej rozumieć się na-
wzajem. I już zawiązuje się dialog.
Rozumienie drugiego człowieka nie oznacza usprawiedliwiania
błędów popełnionych przez niego. Ale pozwala je zobaczyć w peł-
nym świetle, na przykład w świetle zranień wyniesionych z domu
rodzinnego. Rozumienie ułatwia pomoc, jaką możemy drugiemu
99
człowiekowi okazać, akceptując go najpierw w sposób bardzo
wyraźny właśnie jako człowieka. Niedościgłym mistrzem nieoce-
niania człowieka jest Pan Jezus, który pozwolił rosnąć kąkolowi
i pszenicy aż do żniw, nie osądził Marii Magdaleny. Wyraźnie
powiedział, że nie potępia, a więc nie ocenia, nawet tego, kto nie
wypełnia przykazań, bo nie przyszedł świata potępić, ale zbawić
(por. J 5,22). A przecież nie akceptował zła.
Dzielenie się przed dyskutowaniem
W prawdziwym dialogu mówienie przybiera formę dzielenia
się.  Dzielenie się jest czymś innym niż dyskusja.  Dzieląc się,
przekazuję, jak ja widzę dane zagadnienie od strony mojego
przeżycia wewnętrznego, emocjonalnego, które mogę później pró-
bować zobiektywizować. Jednakże mówię o sobie. Nie jak trzeba,
jak się powinno, ale jak ja przeżywam w sobie. Mniej lub bardziej
emocjonalnie, w duchu większej lub mniejszej aktywności życiowej.
Z właściwym sobie sposobem reagowania — prymalnym lub sekun-
dalnym, bardziej wojowniczo lub bardziej ugodowo. Ale mówię
o sobie.  Dzieląc się, nie narzucam swojego zdania innym, ale
traktuję je w sposób partnerski  z  głosem  drugiego człowieka.
W dzieleniu się unikam dominacji. W małżeństwie postawa dzielenia
się prowadzi do zrównania między małżonkami. Tego określenia
użył Jan Paweł II w encyklice Dives in misericordia. Zrównanie ludzi
przez miłość łaskawą i cierpliwą nie prowadzi do zatarcia różnic
między nimi, ale ubogaca. Jan Paweł II pisze, że ten kto daje - daje
tym bardziej, gdy równocześnie czuje się obdarowany przez tego, kto
przyjmuje jego dar; ten zaś, kto umie przyjąć ze świadomością, że i on
również przyjmując, świadczy dobro, ze swej strony służy wielkiej
sprawie godności osoby, która najgłębiej może jednoczyć ludzi między
sobą. Dzielenie się jako forma przekazywania swoich uczuć, do-
świadczeń nie podlega ocenie. Przyjmujemy je jako prawdę wypo-
wiadaną przez mówiącego. Jego prawdę o sobie.
Dzielenie się jest więc czymś innym niż dyskusja. Wiele mał-
żeńskich dyskusji, w których nakręcana jest spirala emocji, zaś
100
walka na argumenty stwarza temperamentom wojowniczym więk-
szą szansę postawienia na swoim, kończy się awanturą lub „cichy-
mi dniami", zależnie od temperamentu.
W dzieleniu się warto zwracać uwagę na delikatność. Słowa
ostre, raniące, pogłębiają napięcie, wznoszą bariery. A każde słowo
wypowiedziane w sposób ciepły, życzliwy ma silę „topienia lo-
dów". W dialogu, jaki promujemy w Spotkaniach Małżeńskich,
dzielenie się przejmuje funkcję dyskusji. W tradycyjnej dyskusji
chodzi najczęściej o forsowanie swojego zdania, poglądów, opinii
z absolutnym przekonaniem o własnej racji. W takiej dyskusji
mogę nie ujawniać siebie, pozostać na powierzchni argumentów,
które są mi z jakiegoś powodu wygodne lub... są po prostu
argumentami. W prawdziwym dialogu liczy się spotkanie osób. To
coś więcej niż walka na argumenty między nimi. Sami zauważyliś-
my, że teraz rozmawiając o jakichś sprawach, bardziej dzielimy się
sobą i słuchamy oraz przyjmujemy siebie, niż spieramy się o słusz-
ność jakichś poglądów. Dzielenie się pozwala nam pozostać sobą,
znaleźć wyjście z sytuacji, które nie będzie kompromisem, ale
rozeznaniem, jakie rozwiązanie będzie najlepsze.
Nie jesteśmy aniołami. Im bardziej różnimy się temperamen-
tami lub mamy podobne, o cechach „iskrzących", jak na przykład
wojowniczość, tym częściej będzie się nam zdarzać przekraczanie
tych zasad, odwracanie ich. Nam jednak pomogły one nie kłócić
się „do końca", zaciekle, zrozumieć własną słabość, nabrać do niej
pewnego dystansu.
Kiedy przed kilkunastu laty po raz pierwszy sformułowałem te
zasady, nie przypuszczałem, że staną się one tak popularne, że
staną się filarem duchowości Spotkań Małżeńskich... i że będą one
pomocne przede wszystkim dla naszego małżeństwa.
a
p*
o"
1
N
CD
 O I
Kim jest dla mnie Bóg?
Wiara oznacza relację między mną a Panem Bogiem. Ale
jw małżeństwie nie jestem już tylko „ja", jesteśmy „my". Wiara
i sposób jej przeżywania, jej miejsce w naszym życiu, ustawia
hierarchię wartości, cele, do których dążymy, sposób dążenia
do tych celów, styl życia, etykę życia. Nie możemy ograniczać
I sfery religijnej tylko do indywidualnej prywatności. Ta sfera pozo-
staje w bardzo ścisłej relacji ze współmałżonkiem. Dlatego jest
sprawą ważną, by w okresie narzeczeństwa poznać nawzajem swój
- trywialnie mówiąc - „stosunek do spraw religijnych", a tak
naprawdę poznać swoją wiarę, rozmawiać o tym i wspólnie ją
przeżywać.
To poznawanie może wymagać czasu, delikatności.
Nasz stosunek do Pana Boga jest często skażony:
-  złymi doświadczeniami katechezy szkolnej;
-  odrzuceniem wiary dziecinnej i niezastąpieniem jej wiarą
dojrzałą, nieuzyskaniem odpowiedzi na nurtujące pytania;
-  odejściem od praktyk religijnych w domu rodziców w wyni-
ku ich konfliktu z Kościołem;
-  brakiem tradycji w domu rodzinnym lub odrzucaniem tej
tradycji, w której widziało się tylko zewnętrzne zachowania i reli-
gijność bardziej jako przejaw „mieszczańskiej tradycji" niż przejaw
autentycznej więzi z Bogiem;
-  zwykłą obojętnością wobec spraw, które w obliczu atrakcji
życiowych i nastawienia na ich pochłanianie stały się mniej ważne,
bo nie narzucają się poprzez reklamę.
105
Pojawiają się też może inne powody odejścia od Pana Boga
i Kościoła.
Warto te relacje uzdrowić,  szukać ich w sobie, wewnątrz
w głębi swojej świadomości, szukać kontaktu z żywym i praw-
dziwym Bogiem, a nie z Jego fałszywymi obrazami. Warto o tym ze
sobą rozmawiać w narzeczeństwie, bo wiara i wypracowany na jej
podstawie własny styl religijności wpływa styl życia codziennego.
Przynosi życiu w ogóle poczucie sensu. Wiele odejść od wiary
wzięło się z budowania zachowań, ocen i postaw na uczuciach
niechęci, obojętności, niesmaku, dotknięcia czy nawet poniżenia.
Warto odkrywać w sobie, może tłumioną i odpychaną, potrzebę
więzi z Bogiem, potrzebę bycia kochanym przez Niego. Warto
odkrywać, że Boga poznaje się poprzez swoje cechy temperamentu
i charakteru, poprzez zasady dialogu. Słuchać, wsłuchiwać się
w Niego, nie dyskutować, czy On jest, czy Go nie ma, ale szukać
Go wewnątrz siebie, wyciszyć się. Nie oceniać, że jest dobry czy
zły, że pozwala na to, czy nie pozwala na coś innego, ale próbować
rozumieć Go. W rozmowach we dwoje szukać wspólnego miano-
wnika, jakim jest wewnętrzne poczucie istnienia Boga, by w tej
delikatnej sferze w naszym narzeczeństwie — a później małżeństwie
- „nadawać na tych samych falach". Rozmowa na ten temat może
być trudna. Wymaga delikatności, wymaga bardzo szczególnego
przypomnienia sobie zasad dialogu.
Oddaję głos Wojtkowi, mężowi Jadzi od ponad czterdziestu lat:
- Pozostały we mnie doświadczenia, które wpływają na mój
wizerunek Boga i na to, jak o Nim mówię. Mógłbym powiedzieć, że
ojca nie znałem, bo zginął, gdy miałem dwa łata. Ałe to nieprawda!
Mój opiekun był mi jak ojciec. To była mądra miłość. To gotowość
— najpierw do opieki, później - do pomocy. Ałe także przygotowanie
do samodzielności. Zgoda na różne sytuacje, nawet gdy rozum
mówił, że to przyniesie ból i cierpienie... Ale nawet, gdy karał mnie
jako wyrostka, nigdy mnie nie przeklął, nigdy nie odrzucił, nie
odmówił przyjęcia przeprosin. Ojciec — to dla mnie miłość mądra,
cierpliwa, niezmienna... I taki wizerunek Boga mam w sercu, taki
staram się przekazywać innym.
106
_ Tak, kochający Ojciec... — mówiła dalej Jadzia. - Ale ileż
trzeba było wysiłków mojego wieloletniego spowiednika, by w mym
sercu zagościła odrobina ufności i nadziei. Ufności i nadziei wbrew
przygnębiającemu przekonaniu, że lada chwila spadnie na mnie
i moich ukochanych jakiś straszny cios, bo „wszyscy jesteśmy
grzeszni, a Bóg jest sędzią sprawiedliwym i za zle karze...".
Ważne, by nie bać się własnych doświadczeń religijnych,
ostrożnie podchodzić do przejawów „mistycyzmu", który może
być zwykłym budowaniem postaw i zachowań na emocjach. Spo-
kojnie przyglądać się temu, co może w moim wnętrzu przybliżać
mnie do Boga.
-  Moje życie było straszne — dzielił się z  nami Andrzej...
następnego dnia po zawarciu sakramentalnego małżeństwa - do
chwili odkrycia przeze mnie istnienia Boga. Do tego czasu to była
droga do jakiegoś samobójstwa wewnętrznego. Ciągle czegoś szuka-
łem: wrażeń, doznań, wciąż mi było mało...
A ja słuchając tego, przypominałem sobie całą sekwencję
potrzeb psychicznych, uczuć, zaspokajania tych potrzeb namiast-
kami, przypomniałem sobie o potrzebie szukania wartości. Krzysz-
tof ją znalazł. W sposób niezwykle lapidarny ujmuje to stwier-
dzenie św. Ignacego: Niespokojne jest serce człowieka, dopóki nie
spocznie w Bogu.
-  Czy to jest w porządku, czy to jest normałne — pytała potem na
naszym spotkaniu żona Andrzeja — że ja tak sobie z Panem Bogiem
gadam o swoich sprawach, bo ja Go czuję obok...
Zanim zdążyłem coś odpowiedzieć trzech innych - o dziwo,
mężów - swoim akceptującym tak, za którym kryło się świadectwo
podobnych przeżyć i rozmów z Bogiem, dało żonie Andrzeja
jednoznaczną odpowiedź.
Ale by była ona jednoznaczna, potrzebny jest Kościół, potrzeb-
na jest religia.
-  Moje myślenie o Bogu - oddaję znów głos Wojtkowi - to
nieustanna lawina pytań, na które szukam odpowiedzi. To ciągle
Bóg nieodgadniony, niepojęty, niepojmowalny, nieogarniony.  To
przede wszystkim moja najskrytsza nadzieja, że On jeden mnie
107
rozumie... i przebaczy... Jest tym, którego próbuję kochać i którego
zdradzam... Tym, którego próbuje odgadnąć i dla którego nie mam
czasu... Tym, o którym nie ośmielam się powiedzieć, że Go kochani,
bo świadom jestem moich grzechów... Wiara w Boga pozwala mi
widzieć i próbować odczytywać lad i sens świata, w którym żyjęi
nawet wtedy, gdy ten lad jest zakłócony przez człowieka lub
szatana. Religia zaś pomaga mi znajdować potwierdzenie, że moje
postrzeganie Boga nie jest tylko moim wymysłem lub odczuciem.
Wypowiedź Wojtka nasunęła mi przekonanie, że Boga w moim
życiu nie mogę traktować w sposób instrumentalny. On nie jest mi
„potrzebny" po to, by dobrze wychować dzieci, by trzymać się
jakiegoś wzorca w życiu. On po prostu JEST i nie mogę nie brać
pod uwagę Jego istnienia. Tak jak współmałżonek nie jest mi
potrzebny do zabezpieczenia życia, do tego, żeby mi dać jeść
i zaspokoić „potrzeby seksualne", ale on - jako osoba - jest.
W Nim, w Jego obecności żyję, poruszam się, istnieję.
Dla mnie - wracam do swoich doświadczeń — Bóg zawsze był
Kimś ważnym. Odniesieniem wszystkich działań. Odczuwałem
Jego obecność tuż obok, jak gdyby za niewidzialną zasłoną. Nie
„wierzyłem" w Jego istnienie, bo wiedziałem, że On jest. Od-
czuwałem Jego obecność. Co najwyżej sam oddalałem się od Niego
i wtedy rzeczywiście „nie czułem". I tak jest do dzisiaj. Na pewno
postrzegam Jego istnienie i Jego obecność poprzez moje cechy
osobowości. Poprzez aktywność i sekundalność, poprzez szero-
kość i emocjonalność, na pewno także przez wojowniczość i sepa-
ratywność. To się zmieniało w wyniku doświadczeń życiowych.
A przede wszystkim wskutek działań samego Pana Boga, który
pomagał mi odkryć, że JEST nie tylko tam, gdzie ja chciałbym Go
zobaczyć i odkryć, ale w tych miejscach, w których On naprawdę
JEST, w inny sposób niż ten, który mnie odpowiada.
Dawniej przeżywałem Jego obecność przede wszystkim w sa-
motności. Lubiłem samotne wyprawy w góry, po to by zachwycać
się pięknem Stworzenia i przeżywać Psalmy. Lubiłem czytać,
studiować Ojców Kościoła, którzy odchodzili na pustynię, by tam
przebywać z Bogiem. Być tylko z Nim, w Nim i dla Niego. Szczyty
108
Tatr, hale w Beskidach i Gorcach były dla mnie taką pustynią. Raz
__ już w czasie wyprawy wspólnej z Irenką — była nią pusta
j idealnie cicha tundra w fińskiej Laponii. Miejscem spotkania
z Bogiem była także Eucharystia, każda, poczynając od tej, na
której po raz pierwszy, w domowej kaplicy sióstr dominikanek
przy ul. Grójeckiej w Warszawie, indywidualnie przystąpiłem do
Komunii świętej. Z biegiem lat, szczególnie podczas Mszy św. na
zakończenie Spotkań Małżeńskich w Laskach, Jego obecność
odczuwałem bardzo wyraźnie. Nie umiem tej obecności opisać ani
wyrazić. Ona po prostu JEST. Nie przeżywam jej na płaszczyźnie
uczuć, choć czasem uczucia temu przeżyciu towarzyszą. Jest to po
prostu świadomość życia, poruszania się i istnienia w Nim.
Doświadczałem tej obecności przez lata pracy naukowej, kiedy
rekonstruowałem genezę krajobrazu, najpierw na Wyżynie San-
domierskiej, później w Kotlinie Biebrzańskiej. To był Bóg — Stwór-
ca, pod którego tchnieniem prawa przyrody powodowały ewolucję
krajobrazu. Bóg był w tych prawach przyrody. Odczuwałem to.
Obserwując sposób warstwowania piasku, pobierając jego próbki,
zrywając rośliny celem określenia gatunku i zbierając narzędzia
krzemienne z epoki kamienia, doświadczałem dziejów Stworzenia,
dziejów ewolucji. To był wielki Psalm uwielbienia Boga. Jeszcze
w szkole odkryłem Pismo Święte. Od rodziców dostałem Nowy
Testament. Przez codzienną wieczorną lekturę poznawałem zwła-
szcza Listy św. Pawła, których percepcja w czasie czytań niedziel-
nych była dla mnie zbyt trudna. Wiedziałem, że odkrywam sacrum.
Później rozpoznałem zasady dialogu i zastosowałem je do czytania
Pisma Świętego. Zacząłem bardziej wsłuchiwać się w jego treść,
rozumieć je. Bóg był coraz bliżej.
Ważne były lekcje religii w salce na plebanii kościoła św.
Jakuba. Ks. Józef Gniewniak z jowialnym rubasznym humorem
mówił, że tematem dzisiejszej lekcji będą na przykład wyprawy
krzyżowe. Dyktował do zeszytów temat lekcji i trzy, przygotowane
wcześniej punkty, ujmujące to, co najważniejsze, a potem z kiesze-
ni sutanny wyciągał wielki plik kartek, na których były wypisane
nasze pytania. Na początku roku jedna lekcję przeznaczał na
109
napisanie przez nas pytań, które nas nurtują, o czym chcielibyśmy
porozmawiać i potem na każdej lub prawie każdej lekcji na kilka
spośród tych pytań odpowiadał. Później, już w gronie studenckim,
wyraźnie mówił nam, że dzieci i tak tej wiedzy nie zapamiętają,
a najważniejsze jest dla nich pogłębienie wiary i odpowiedzenie na
pytania, które je nurtują.
Ważne były wtedy spływy kajakowe z ks. Gniewniakiem,
podczas których przeżycie obecności Boga wiązało się z Eucharys-
tią na ołtarzu ze stolika turystycznego, czasem zbudowanym
z wioseł, czasem w namiocie, w ukryciu przed esbeckim okiem.
Dziś te rzeczy są zupełnie normalne, wtedy były rzadkością, ale
tworzyły środowisko, w którym dojrzewała wiara. Skoro wspo-
mniałem tamte „spływowe" Eucharystie, to dodam jeszcze, że
eucharystyczna więź z Jezusem jest dla mnie — po prostu - źródłem
życia. Nie lubię wielkich uroczystości, tłumów, ale przeżycie
Eucharystii celebrowanej przez Ojca Świętego na Błoniach krako-
wskich w 1997 r. nadal należy do najgłębszych moich przeżyć
duchowych. Za słowami Papieża ujawniała się dla mnie wyraźna
obecność Chrystusa.
Pojawił się w moim życiu człowiek, Irenka było mu na imię. Już
wcześniej pisałem, że kiedy spotykaliśmy się ze sobą, chodziliśmy
także razem do kościoła. Widziałem, że Irenka przystępuje do
sakramentów, że Bóg jest dla niej Kimś ważnym. Dla mnie też był
ważny. Na pytanie kim jest Bóg w jej życiu odpowiadała zazwyczaj
krótko: WSZYSTKIM. Dla mnie też był WSZYSTKIM. Dlatego
a priori ufałem, że damy sobie razem z Irenka radę w życiu
małżeńskim, choćby nie wiem jakie trudności nas czekały. Niewie-
le rozmawialiśmy o wierze, ale w tle naszych rozmów na tematy
codzienne, o planach, zawsze była ona tą płaszczyzną, na której
żyliśmy, istnieliśmy, poruszaliśmy się.
Tak jest do dziś.
Piszę o tym wszystkim dlatego, że zawierając sakramentalne
małżeństwo, wchodzimy w rzeczywistość przeżywania obecności
Boga w naszym związku.  Nie jest On obojętny dla naszego
110
małżeństwa. Ślub w kościele to akt religijny wypływający z faktu,
że Bóg jest dla nas Kimś ważnym. To my przy ołtarzu ślubujemy
sobie miłość, wierność i uczciwość małżeńską, ale — jak prze-
czytamy w jednym z dalszych rozdziałów - to On, Bóg, ślubował
nam, małżonkom miłość, wierność i uczciwość, i że nie opuści nas.
Co najwyżej my możemy go opuścić i wtedy nie potrafimy
poradzić sobie z trudnościami.
Dlatego potrzebne jest pogłębianie i odnawianie przeżywania
miejsca i obecności Boga w naszym życiu. Dlatego potrzebna jest
świadomość, kim On jest w moim życiu, w twoim życiu. Kim
będzie w naszym przyszłym życiu małżeńskim? Dlatego potrzebne
są dialogi o wierze.
I
Nasze życie religijne
Kiedyś pojechaliśmy z Irenką w Gorce i zbieraliśmy tam
jagody. Cały stok hali był granatowy od jagód. Zbieraliśmy je kilka
godzin. Na początku w całkowitym milczeniu. Bardzo mi to
odpowiadało. Cisza, której byłem spragniony po zgiełku wielkiego
miasta, napełniała mnie Bogiem, otwierała na Niego. W pewnym
momencie Irenka zaproponowała różaniec. Nawet się ucieszyłem
i tę propozycję potraktowałem jak poczęstowanie rodzynkiem
z ciasta, jakim się delektowałem. Jeszcze w czasach szkolnych
odmawiałem go dość często. Teraz jest modlitwą całego środowis-
ka Spotkań Małżeńskich. Odmawiamy przynajmniej jedną dziesią-
tkę w każdy poniedziałek w intencji wszystkich osób, wśród
których żyjemy, z którymi pracujemy i z którymi się spotykamy.
Dowartościowanie przez Ojca Świętego medytacji biblijnej do
każdej tajemnicy odpowiedziało na moje potrzeby duchowe. Jed-
nak wtedy, przed blisko dwudziestu pięciu laty, przeżywaliśmy to
inaczej. Wtedy, na gorczańskiej hali, Irenka poprowadziła cały
różaniec, czyli trzy części po pięć tajemnic każda, razy dziesięć
Zdrowaś Mario... Razem sto pięćdziesiąt. Dużo. Dla mnie to było
wtedy za dużo. Ja chciałem wtedy chłonąć Pana Boga, który był
w górach, w jagodach, w górskim strumieniu lub mówić do Niego
po swojemu, w głębi serca. Milczeć przed Nim, z Nim i w Nim na
hali.
Później odkryłem, że religijność Irenki jest trochę inna. Bardzo
mi wtedy przeszkadzało narzucanie różańca, chociaż sam czasami
jedną część odmawiałem. Potem w innych sytuacjach pojawiał się
112
rozdźwięk w wyrażaniu wiary. Zaczynałem wątpić w głębię wiary
Irenki, podejrzewałem ją o dewocję, rodziła się wątpliwość, czy za
tym wszystkim naprawdę jest Bóg nie skonstruowany z pacierzy,
ale żywy i prawdziwy. Skoro moje przeżywanie wiary prowadziło
mnie do odczuwania istnienia Boga, a więc było prawdziwe, to jej
droga... Jej droga była mi jeżeli nie całkiem obca, to niejasna. Inna.
Kiedyś moja rozmowa z pewnym mężem zeszła niespodziewa-
nie na temat wiary. Powiedział mi wtedy: Wiesz ja się czasem
zastanawiam nad wiarą mojej żony: jak można tak „prymitywnie"
wierzyć. Ale wiesz, ona naprawdę wierzy. I to jest bardzo głębokie,
tylko inne. To mi dało sporo do myślenia.
I teraz pojawia się pytanie: czy na tę inność się otworzyć? Czy
tylko ją tolerować, spotykając się na powierzchni takich wspólnych
wydarzeń jak chodzenie do kościoła, wychowanie religijne dzieci,
pierwsza Komunia święta itp.? Co niesiemy sobie nawzajem
w zakresie wiary, przeżywania więzi z Bogiem?
Tym, co wydaje się najważniejsze, jest zaakceptowanie swojego
przeżywania wiary, obecności Boga we własnym życiu w taki
sposób, w jaki On chce się nam objawić. To taka nitka Ariadny, za
którą warto iść dalej, choćby była słabo widoczna i miejscami się
rwała. Punktem odniesienia jest Jezus w Eucharystii. To jest
uniwersalne dla wszystkich, niezależnie od temperamentu, wieku,
stażu, choć i do tego się dochodzi stopniowo. Ale temperamenty
dał nam także po to, abyśmy odkryli jak nieskończone jest w Nim
bogactwo, jak nieskończone mogą być sposoby Jego objawiania się
każdemu człowiekowi.
Bardzo ważna jest dla mnie świadomość, że ten depozyt wiary
jest w Kościele. Naukę Kościoła staram się zrozumieć, szczególnie
w tych miejscach, gdzie zdaje się być niezrozumiała, trudna
i „niedzisiejsza". To właśnie zasady dialogu zachęcają mnie do jej
zrozumienia, a nie osądzania.
Odmienne ścieżki ludzkiej religijności wywodzą się między
innymi z różnic naszej osobowości. Osoby bardziej kontaktowe
113
szukać będą przeżywania swojej więzi z Bogiem na pielgrzymkach
w czasie dużych zgromadzeń, a ci, którzy są bardziej separatywrd
- w ewangelijnej własnej izdebce. Jedni są bardziej ekstrawertyczni
i poszukują zewnętrznych form religijności, inni - introwertyczni
i trudniej im funkcjonować w środowisku nastawionym na formy
zewnętrzne. Nie można oceniać ani osądzać żadnej z tych osobo-
wości jako lepszej czy gorszej. Każda jest stworzona przez Boga,
a wskutek naszej słabości niesie zagrożenia w więzi z innymi.
Szczególnie w małżeństwie. Dotyczy to również naszej dziedziny
religijnej. W małżeństwie musimy być wzajemnie wrażliwi na siebie
nawzajem, szczególnie na tych polach, na których nasze osobowo-
ści wyraźnie się różnią. Sfera religijna jest szczególnie delikatna,
intymna. Narzucając współmałżonkowi jakieś formy zewnętrzne,
możemy pogłębić jego odsuwanie się. Oczywiście odsuwanie się
i umacnianie swojego separatyzmu jest także zagrożeniem.
Nie oznacza to wcale, by nie zachęcać męża czy żony do
nowych form przeżywania religijności, ale trzeba to czynić, wsłu-
chując się w niego, mówiąc jak gdyby „na jego falach", a więc
w taki sposób, by było to dla niego zrozumiałe, możliwe do
akceptacji. Potrzebne jest wyciszenie się na to, w jaki sposób drugi
człowiek przeżywa swoją więź z Bogiem.
A w tym konkretnym przypadku ważne może być jeszcze coś
więcej. Mąż może potrzebować więcej serdeczności, czułości, zainte-
resowania nim samym, może potrzebować po prostu wspólnego bycia
w domu, które przecież w dzisiejszej rzeczywistości i tak jest mocno
ograniczone. Może przeżywać swoje poszukiwania Boga inaczej niż
w rozśpiewanym tłumie, nie zawsze według takiego programu, jaki
jest proponowany na pielgrzymkach. Zresztą pobożność może cza-
sem niewiele mieć wspólnego z autentycznym chrześcijaństwem.
Spotykam małżeństwa, w których jedna strona zaczynała mówić
żargonem grupy religijnej, do której uczęszczała i była coraz bardziej
niezrozumiana przez współmałżonka, który potrzebował więcej czasu
na dojrzewanie wewnętrzne lub przeżywał swoją religijność inaczej.
Czasem może dojść do nieporozumień wynikających z braku dialogu
na temat przeżywania wiary w małżeństwie.
114

- Piotr poświęca wiele czasu na modlitwę - mówiła Ania. —
y/łaściwie każdą wolną chwilę wykorzystuje na modlitwę. Rano Msza
św„ o 12.00 Anioł Pański, o 15.00 Koronka do Miłosierdzia Bożego,
pomiędzy tym brewiarz. Powodowało to takie sytuacje jak na przykład
ta, że kiedy ja prowadziłam samochód, mąż uważał, iż jest to czas dla
niego i zaczynał po cichu odmawiać różaniec. Byłam rozgoryczona
- dlaczego Piotr nie czul, że taki wspólny wyjazd to także okazja do
rozmowy ze mną? Przeszkadzało mi również to, że rano pierwsze słowa
mojego męża do mnie to „szczęść Boże,,, a ja bym chciała usłyszeć
„dzień dobry, kochanie". Wielokrotnie zwracałam mu na to uwagę
i w końcu ustąpił, a ja zaczęłam się zastanawiać, czy to nie jest tak, że
stanęłam mu na drodze do Boga. Trudno mi jest jednak dostosować
się do religijności Piotra, wydaje mi się, że każdy powinien sam
wypracować sobie swój własny model. Podziwiam dojrzałość wiary
Piotra. Wiełe się od niego uczę, ale staram się zachować autonomię.
— Na początku naszego małżeństwa — powiedział od siebie
Piotr — nasze życie religijne sprowadzało się do  uczestnictwa
w coniedzielnej Mszy św.  Z mojej strony traktowałem to jako
obowiązek i nakaz tradycji. Od około sześciu łat zacząłem bardziej
świadomie odczuwać i dostrzegać obecność Boga w moim życiu.
Zapragnąłem zbliżyć się do Boga, odpowiedzieć sobie na pytanie, co
to znaczy wierzyć, jak odpowiadać na Słowo swoim postępowa-
niem. Staram się pogłębiać swoje życie religijne poprzez lekturę
i rozważanie Pisma  Świętego,   systematyczną  modlitwę,   udział
w dniach skupienia i rekolekcjach.   Spojrzałem na mój system
wartości, na moją codzienność w innym świetle. Bliżej poznałem
siebie. Różnię się od Ani moim przeżywaniem wiary. Wiem jednak,
że jesteśmy powołani do jedności i nie chcę ograniczać wolności Ani
w jej relacjach z Bogiem. Razem modlimy się z dziećmi przed
jedzeniem, przed podróżą, czasami przed pójściem spać. Razem
z Anią uczestniczymy w spotkaniach biblijnych, razem włączyłiśmy
się w pracę Spotkań Małżeńskich. Nasze życie opieramy na zasa-
dach dekalogu i wiem, że idziemy dobrą drogą.
W różnicy przeżywania wiary ogromną rolę odgrywają cechy
osobowości, takie jak separatywność sprzyjająca przeżywaniu wia-
115
ry właśnie we własnej izdebce bądź kontaktowość, bardziej sprzy-
jająca przeżywaniu wiary we wspólnocie. Nie bez znaczenia jest
emocjonalność, która nadaje specyficznego kolorytu naszej religij-
ności. To też jest szerokie pole do dialogu, wzajemnego słuchania,
rozumienia, dzielenia się i akceptowania, a zarazem wzajemnego
ubogacania.
Warto dzielić się tym, jak się modlimy, jakie uczucia wywołuje
w nas nasza wspólna modlitwa lub jej brak. Co możemy zrobić
lepiej?
Ale zaufania do podzielenia się najbardziej intymnymi sprawa-
mi naszej duszy nie powiększymy, osądzając sposób przeżywania
wiary przez współmałżonka. Na jednym z naszych spotkań ks.
Andrzej powiedział, że wiara nas łączy, a religijność może po-
dzielić.
Jeżeli naszą religijność będziemy rozwijać tylko na uczuciach,
będziemy je żywić i podsycać, a nie przyjmujemy miłości i wraż-
liwości postawy wobec współmałżonka, nie będziemy wsłuchiwać
się w niego, to nasze przeżywanie religijności może się okazać
bardziej namiastką niż wartością, może wywoływać niechęć dru-
giej połowy.
Przejście pomiędzy tym, co dobre dla mnie, co „zgodne z moim
temperamentem", a tym, co wymaga rezygnacji z siebie po to, by
budować więź między mężem i żoną, a także z innymi ludźmi, nosi
nazwę jednej z najważniejszych cnót chrześcijańskich, a mianowi-
cie pokory. To dzięki roztropności i rozeznania w Duchu Świętym
wiem, na ile mogę zrezygnować z siebie, aby nie naruszać to
możliwości czynienia dobra przeze mnie, a na ile muszę pozostać
sobą, żeby móc rozwijać miłość Boga i bliźniego.
My z Irenką — jak to już wynikło z opowiadania na początku
tego rozdziału - różnimy się sposobem zwracania się do Boga.
A jednak poza indywidualną modlitwą we własnej izdebce naszym
wspólnym mostem w relacji z Bogiem stała się modlitwa wieczor-
na, która jest bardzo prosta: fragment Pisma Świętego, chwila
ciszy, a potem Ojcze nasz, Zdrowaś Mario i Chwała Ojcu. Od
pewnego czasu dodatkowe modlitwy w bardzo konkretnych inten-
116
ciach. W każdy poniedziałek dziesiątka różańca w intencji Spotkań
Małżeńskich. I tyle. Ale każde z nas oddzielnie znajduje czas na
swoją modlitwę indywidualną.
Jest czymś bardzo pięknym, jeżeli rodzina modli się razem.
Znam rodzinę, która modliła się wspólnie wieczorem dopóki
dzieci, a było ich czworo, nie zaczęły wracać do domu ze swoich
zajęć o różnych godzinach. Czasem bardzo późno. Znalezienie
wspólnej godziny na modlitwę stało sie niemożliwe. Ale nie dali za
wygraną i ustalili... godzinę szóstą rano. Przed wyjściem. Podo-
bieństwo cech osobowości może tę modlitwę ułatwić. Czasem
jednak potrzeba dużo czasu, by dwie dusze o odmiennych tem-
peramentach tak się zestroiły, że ich wspólna modlitwa nie będzie
sztuką dla sztuki, ale autentycznym zwróceniem się Boga. Tu też
warto szukać punktów wspólnych, ale i warto uczyć się od siebie
nawzajem różnych dróg modlitwy. Warto - właśnie poprzez dialog
- rozwijać własną osobowość w kierunku wrażliwości na siebie
nawzajem. Jeżeli nawet więź z Bogiem przeżywamy odmiennie, ale
jest ona autentyczna, to nasza miłość jako postawa nie dozna
uszczerbku. Religijność nie może jednak opierać się na samych
tylko uczuciach. Dopiero rozwijana w postawę miłości Boga
i bliźniego skutecznie wspiera więź w małżeństwie.
Jednym odpowiadać będą pielgrzymki, inni poszukiwać będą
swojej więzi z Bogiem w samotności. Nie oznacza to żadnego
relatywizmu więzi z Bogiem, ale odkrywanie w Kościele Jego
samego i odnajdywanie siebie przed Nim. Zresztą ekspresja wiary
zmienia się z wiekiem, rozwojem osobowości. A Eucharystia jest
tak uniwersalna w swoim przesłaniu, że można ją przeżyć bardzo
indywidualnie, odnajdując w niej możliwość ekspresji swojego „ja"
przed Nim, w Nim i z Nim.
Warto o tym wszystkim rozmawiać w czasie „chodzenia ze
sobą", w okresie narzeczeńskim. Nie narzucać swojego stylu
religijności, bo można nim zrazić, szczególnie, gdy rozmawia się
bardziej o formie niż kryjącej się pod nią treści. Ileż to trudności
w pojmowaniu słów, rozumieniu pojęć musimy czasem pokonać
z Irenką, by się okazało, że rozumiemy, przeżywamy wiarę podob-
117
nie, ale opisujemy ją innymi słowami, których znaczenie poj-
mujemy odmiennie! Poza tym język, jakim mówimy o wierze,
warto uwalniać od żargonu religijnego. Jakże często żargon ten
odstrasza, odpycha, zniechęca. Tym bardziej warto razem się
modlić, szukać „wspólnego mianownika" swojej religijności, czyli
Boga żywego i prawdziwego. Słowa nie są tak ważne, jak to, że
razem stajemy przed Nim. Jeżeli troszczymy się o swoje ciało,
o ileż bardziej warto troszczyć się o życie wewnętrzne, duchowe.
I będą dwoje jednym ciałem
9
Ile wolno?
Dostaliśmy niedawno list od Marty i Radka, narzeczonych.
Pierwszą część listu napisał Radek: Chcemy się zapytać, w jaki
sposób można określić granice bliskości fizycznej dla nas, czyli dla
narzeczonych. Kwestia współżycia przed ślubem jest dla nas jasna.
Chcemy wytrwać w czystości przedmałżeńskiej. Pomiędzy aktem
płciowym a trzymaniem się za rękę jest jednak ogromna przestrzeń
i trudno nam ustalić jakąś wspólną granicę. Na początku byłem
zaskoczony tym, że bliskość fizyczna jest tak wspaniałym sposobem
na wyrażanie bliskości duchowej, jaką odczuwałem pomiędzy Mar-
tą i mną. Pocałunek nie budził we mnie pożądania, przynajmniej
tego nie czułem. Z czasem jednak nasze pieszczoty stawały się coraz
bardziej namiętne i odważne. Przekraczaliśmy po kolei granice,
które sobie sami wyznaczaliśmy i w końcu oboje stwierdziliśmy, że
nasze sumienia wyrzucają nam to, że nie trzymamy się granic przez
siebie ustalonych. Postanowiliśmy, że zrobimy tygodniowy post od
bliskości. Podczas tego tygodnia pomyślałem, że skoro nie umieliś-
my się trzymać ustalonych przez siebie granic, to nie powinniśmy do
czasu ślubu wchodzić na ścieżkę bliskości erotycznej i powinniśmy
powstrzymać się nawet od pocałunków, które same nasuwają mi się
jako początek tej ścieżki.
Dalej pisała Marta: Muszę przyznać, że pomysł powstrzymywa-
nia się od pocałunków aż do czasu, kiedy będziemy już małżeńst-
wem, stał się dla nas swego rodzaju punktem spornym, a dla mnie
powodem jakiegoś rozżalenia i podejrzenia, że Radek nie rozumie
potrzeb, jakie są właściwe kobiecie. O ile zgadzam się z Radkiem, że
121
nie było dobrem to, że przekroczyliśmy granice, które sobie p0.
stawiliśmy — i ponoszę za to współodpowiedzialność — o tyle nie
sądzę, żeby miało to być powodem, dla którego należałoby cał-
kowicie zrezygnować z czułości wyrażanej pocałunkami. Trzeba po
prostu raz jeszcze spróbować i walczyć o to, by tym razem granicy,
którą sobie postawiliśmy, nie przekroczyć. Różni nas odbiór poca-
łunków.  Dla Radka są  one początkiem właściwej małżonkom
bliskości, przyjemnością, z której po prostu można zrezygnować,
żeby nie wystawiać się na pokusy; dla mnie natomiast są one bardzo
ważnym budulcem naszej więzi, sposobem wyrażania przywiązania
i przynależności, dają mi poczucie bezpieczeństwa i akceptacji. To
trudne do wytłumaczenia,   ale pocałunki jakby nie do  końca
związane są z ciałem, choć oczywiście przez nie przechodzą i mocno
go dotykają, ale jest coś więcej - dają oparcie, ukojenie, siły do
dalszego starania się o wspólne dobro. I teraz rodzi się taki dylemat:
z jednej strony chciałabym uszanować prośbę i potrzeby Radka
i pewnie,  obiektywnie rzecz biorąc,  nie jest tak, że nie można
wytrzymać bez pocałunków..., z drugiej jednak wiąże się to dla mnie
z wielką stratą i dużym wysiłkiem, który jednak może powinnam
podjąć?
Czasem zresztą zaczynamy się już śmiać z tej sytuacji, bo chyba
nie jest to „normałne", że narzeczem spierają się o pocałunki,
a w dodatku to narzeczona naciska, by z nich nie rezygnować...
Myśleliśmy nawet o rozwiązaniu „polubownym": pocałunki w nie-
dziełe i święta... Prosiłibyśmy jednak o radę, o Państwa punkt
widzenia. Żadne z nas nie chce się na silę upierać przy swoim
zdaniu i próbujemy jakoś w tym odnaleźć nasze wspólne dobro, ale
wątpliwości są i w tym momencie nie potrafimy dojść do porozu-
mienia, a może po prostu nie wiemy, gdzie to dobro jest. Prosimy
o radę i o „spojrzenie z boku" na tę sprawę. Jak to z tymi
pocałunkami jest?
Ze wzruszeniem czytaliśmy ich list, bo odnaleźliśmy w nim
nasze dylematy sprzed lat... trzydziestu. Dlatego chyba dobrze ich
rozumieliśmy. Trudne było dla nas odnalezienie granicy między
gestem czułości, przytuleniem będącym wyrazem miłości a przytu-
T
leniem, które pobudzało seksualnie. Zresztą dla nas granica ta była
w innych miejscach.  Napisaliśmy do Marty i Radka: Decyzja,
w jaki sposób trzymać się będziecie wyznaczonych granic, należy
oczywiście do Was, jednakże nie bylibyśmy skłonni akceptować tak
drastycznego postu od pocałunków, radzimy raczej zastanowić się,
co one wyrażają.   Niech  będą  one,   Radku,   wyrazem czułości,
sposobem wyrażania przywiązania i przynależności dającej Marcie
poczucie bezpieczeństwa i akceptacji. Po prostu warto wejść na taką
ścieżkę bliskości, a nie na tę, która poprzez napięcie erotyczne
prowadzi do więzi, na którą czekacie po ślubie. Warto spróbować te
ścieżki nieco rozdzielić.  Natomiast  Ty,  Marto,   ułatw Radkowi
poruszanie się na tej ścieżce poprzez rozumienie, w jaki sposób On
przeżywa Twoją bliskość, poprzez rozumienie napięć, jakie w Nim
się rodzą  i niepowiększanie ich.  Mówiąc otwarcie, próbuj nie
wywoływać napięć w imię wartości, których poprzez pocałunki
oczekujesz.  Wasza wspólna droga po tej ścieżce nie musi więc
polegać na separacji od pocałunków, ale na wyraźnym ukierun-
kowaniu ich na czułość, poczucie bezpieczeństwa, wzajemną akcep-
tację i to wszystko, o czym tak pięknie piszesz, Marto! Wzajemna
akceptacja będzie ważna, kiedy z czułością, świadomi zbliżania się
do granic, które sami sobie ustaliliście, ...odsuniecie się od siebie
- to będzie wyrazem waszej więzi i waszej miłości! To odsunięcie
może być więziotwórcze, gdy będziesz Marto odczuwała, że nie
sprzyjasz wzrostowi napięć w Radku, które potem przynoszą po-
czucie winy. Sprzyjanie tym napięciom może przynosiłoby Tobie
akceptację,  bezpieczeństwo itp., zresztą Radkowi także,  ale nie
dawałoby tego bezpieczeństwa i ukojenia Warn obojgu jako ist-
niejącej już wspólnocie przygotowującej się do małżeństwa. Tędy
prowadzi ścieżka do szukania tego, co dobre dla drugiego, a nie
tylko „dla  mnie",  ścieżka wspólnego dobra,   które tak pięknie
odczuwacie i opisujecie.
Rozumiemy Radku, a szczególnie rozumiem to ja, Jerzy, że
zatrzymanie rozwoju namiętności pocałunków jest trudne, ale od-
krywanie — poprzez pocałunki — innych sposobów wyrażania miłości
niż ścieżka stricte erotyczna, przynoszących to, o czym pisze Marta,
122
123
jest niesłychanie twórcze i będzie procentować w przyszłości, kiedy
wyjazdy, choroby, połóg i inne okoliczności będą wymagać ascezy
w sferze więzi seksualnej. A więc może nie rezygnacja z pocałunków,
ale... próba zmiany ich smaku.
Zachęcamy Was do zawierzenia Waszej przyszłości Panu Bogu,
a szczególnie do stawania razem we dwoje z tym problemem przed
Nim. Zapewniamy Was, że stawianie sobie takich pytań jest
zadatkiem Waszego pięknego i trwałego małżeństwa.
A więc - ile wolno? To pytanie często stawiają narzeczeni,
szukając jakiejś konkretnej granicy, do której wolno im posunąć
się w kontaktach seksualnych. Dla wielu innych pytanie to nie
stanowi problemu, bo współżyją od dawna. Na szczęście jednak
istnieją jeszcze pary, które sobie takie pytanie zadają. Zachęcanie
do niepodejmowania współżycia przed ślubem nie pochodzi bo-
wiem z komody prababci i nie jest wymysłem zza kościelnego
biurka.
Rozmawiałem z wieloma małżeństwami, które nie poczekały ze
współżyciem do ślubu. Wszystkie mówią dziś, że gdyby zaczynały
życie raz jeszcze, na pewno by poczekały. Nie spotkałem żadnego
małżeństwa, które poczekało i dziś tego żałuje, raczej są z tego
dumne. Dlaczego?
Współżycie seksualne, zwłaszcza gdy się je zaczyna, w sposób
niezwykle głęboki angażuje sferę emocjonalną. Domaga się coraz
to nowych doznań. W narzeczeństwie zmniejsza się w ten sposób
zainteresowanie innymi niż seks dziedzinami poznawania się na-
wzajem. W okresie przygotowania do małżeństwa warto zwrócić
szczególną uwagę na wzajemne poznanie intelektualne, poznanie
swoich nawyków, przyzwyczajeń, hierarchii wartości.
Na więzi erotycznej, tak bardzo spontanicznej i naturalnej
w okresie inicjacji, trudno budować dojrzałą więź emocjonalną,
osobową. Jest ona dopełnieniem tej więzi i może ją zwieńczać
w sposób niesłychanie bogaty i dynamiczny. Współżycie w okresie
„chodzenia ze sobą" i w narzeczeństwie jest powodem wielu
pomyłek w decyzji o małżeństwie. To jest jeden z powodów, dla
124
których Kościół mówi „nie" współżyciu przed małżeństwem.
W trosce o małżeństwo. W trosce o wzajemne poznanie i w trosce
o roztropną decyzję. Żeby nie seks był tym, co utrzymuje więź
wtedy, gdy z innych powodów trzeba się ze związku wycofać.
Dlatego Kościół dopiero poprzez sakramentalną przysięgę otwiera
drogę współżyciu seksualnemu.
—  Dla Ani poczekanie ze współżyciem do ślubu było czymś
oczywistym - powiedział Sławek. — Uszanowałem to. Podjęliśmy
taką decyzję, chociaż była to bardziej decyzja Ani. Obojgu nam było
bardzo trudno zachować pewne granice. Bliskość fizyczna i psychi-
czna rodziła wewnętrzne napięcie, potęgowała pożądanie. Były to
reakcje zupełnie naturalne i uzasadnione, ale staraliśmy się nie
budować naszych zachowań na uczuciu namiętności.
—  Jaka była motywacja mojej postawy? Wynikała z chęci lep-
szego wzajemnego poznania się — powiedziała na to Ania. - Niekon-
centrowanie uwagi na seksie pozwalało mi na rozwój innych sfer
naszej osobowości, na pogłębieniu zaufania i przyjaźni. Jest wtedy
większy obiektywizm w patrzeniu na drugą osobę, nie przez pryzmat
fizycznych przyjemności.   Ważne było dla  nas okazywanie sobie
delikatnych gestów miłości przez dotyk, pocałunek, czułość. Nie
ukrywam, że moja postawa wynikała także z obawy przed zajściem
w ciążę. Nigdy jednak nie zabrakło mi ze strony Sławka zrozumienia,
cierpliwości i delikatności. To panowanie nad sobą bardzo się przydaje
nam teraz, kiedy zachowujemy wstrzemięźliwość w dniach płodnych,
w czasie rozłąki czy w czasie choroby. Lubię, kiedy Sławek daje mi
buziaka rano czy pstryczka w nos, gdy idzie rano do pracy. Cieszę się,
że mimo pośpiechu pomyśli o mnie. Jeśli w ciągu dnia zdarzy się nam
posprzeczać, mam jakiś żal, uraz, wtedy trudno mi jest powiedzieć
„tak" na zbliżenie. Muszę wszystko wyjaśnić, zrozumieć, wybaczyć tak
„z serca". Tu nic nie może zalegać. Nie potrafię oddzielić ciała od
duszy. Myślę, że wiele kobiet podchodzi do tego podobnie.
Istnieje pewien mit o tak zwanym niedopasowaniu seksualnym,
który ma skłaniać do podjęcia współżycia celem sprawdzenia, czy
pasujemy do siebie od strony erotycznej. Powtarzam - to jest mit.
Wiele bardzo udanych małżeństw przeżywa trudności ze współ-
125
życiem w pierwszym okresie małżeństwa (później zresztą niekiedy
także) i ich wzajemna delikatność, czułość i zrozumienie, cierpliwy
dialog, z wykorzystaniem wszystkiego, co o dialogu powiedziałem
w poprzedniej części tej książki, pomaga te trudności przezwycię-
żyć bez potrzeby udawania się do seksuologa. Natomiast wiele par,
które świetnie współbrzmi ze sobą seksualnie na początku znajo-
mości, łatwo się „dopasowuje", rozpada się szybko, bo przeakcen-
towało porozumienie w tej dziedzinie, a nie nauczyło się dialogu na
innych płaszczyznach życia.
Przeżycia erotyczne, szczególnie pierwsze kontakty seksualne,
wywołują głębokie poruszenie wewnętrzne i pozostają na trwałe
w pamięci.  Są  doświadczeniem,  do którego  się często wraca
wspomnieniem. Podświadomie pozostają w pamięci. Są doświad-
czeniem, z którym porównuje się następne zbliżenia. W przypadku
rozpadu pary, jej decyzji o rozejściu się,  spotkanie z drugim
kandydatem na współmałżonka może być obciążone wspomnie-
niem wcześniejszych kontaktów seksualnych. Jakiekolwiek by ono
było - pozytywne czy negatywne — wprowadza element porów-
nania, zawsze szkodliwy dla aktualnego związku.
Kilkakrotnie rozmawiałem z młodymi kobietami, które skar-
żyły się na lęk przed współżyciem, na oziębłość seksualną na
początku swojego małżeństwa. Przyczyną były wspomnienia kon-
taktów seksualnych z kimś innym, doświadczenie przedmiotowego
potraktowania, seksualnego wykorzystania.
Jest jeszcze drugi powód niepodejmowania współżycia przed
małżeństwem — religijny. Nie jest on oderwany od psychologicz-
nego, ujmuje go i nadaje mu szerszy wymiar. Wszystkie dziedziny
życia we dwoje wspiera sakrament małżeństwa. Jest on swego
rodzaju progiem życia we dwoje, granicą, którą przekraczamy.
Przysięga małżeńska dopełnia dotychczasowe życie najpełniejszym
zjednoczeniem - byciem jednym ciałem. Nie warto odzierać życia
we dwoje z tej wartości i jej piękna.
Irenka i ja zdecydowaliśmy się poczekać ze współżyciem do
ślubu. Dla mnie było to zupełnie oczywiste. Niemniej w naszych
relacjach fizycznych zdarzało się wiele sytuacji, które wówczas
126
zaspokajały w nas potrzebę fizycznej bliskości, a które wspominam
dziś z pewnym zażenowaniem. Kiedy niedawno rozmawiałem
o nich z Irenką, ona także podzieliła się wspomnieniem uczucia
niesmaku.
—  Gestami miłości — wspomina Irenka — były gesty zauważenia,
czułości w zwykłych codziennych sytuacjach. Zwykła uprzejmość,
uśmiech, pogłaskanie czy delikatne dotknięcie, przytulenie, wypo-
wiedzenie czułego słowa, delikatne pocałunki — to wszystko były
gesty będące dla mnie wyrazem miłości furka do mnie. Były też
takie gesty, które były dla mnie przykre, budziły niechęć, nie lubiłam
ich. Ale nie potrafiłam tego wypowiedzieć, a jeżełi próbowałam, to
spotykały się ze zdziwieniem ze strony Jurka. Do takich gestów
należały takie, które wywoływały zbyt duże napięcie seksualne. Nie
były dla mnie przyjemne i budziły wyrzuty sumienia. Natomiast
brakowało mi wspomnianych drobnych gestów czułości, zauważe-
nia, wypowiadania słowami swojej miłości.
Nie ukrywam jednak, że zwłaszcza w pierwszej fazie naszej
znajomości czułem się prowokowany seksualnie przez Irenkę.
Tłumaczyłem to sobie takim właśnie „kobiecym" sposobem wyra-
żania uczuć, jej potrzebą bliskości, oddaniem, ale wkładałem sporo
wysiłku w to, by nie posunąć się za daleko.
Decyzji o niepodejmowaniu współżycia pilnowaliśmy do ślubu,
pomimo częstych wspólnych wyjazdów, także z namiotem. Była
ona dla nas oczywista.
-  Poczekanie z pełnym współżyciem do ślubu było dla nas
oczywiste — mówi dalej Irenka. — Miałam bardzo silne bariery. Po
ślubie chciałam wpuścić furka do wszystkiego,   co  było moje,
chciałam, aby przyjął każde moje zwierzenie, nawet bardzo trudne.
To „wpuszczenie" w siebie miało fizyczny aspekt,  było ważne,
z jednej strony dopełniało  naszą  więź,  z drugiej stymulowało
zjednoczenie w innych dziedzinach życia.  Później wyraźnie do-
świadczaliśmy, że życie jest całością i sfera erotyczna jest bardzo
silnie w nie wtopiona.
Seks jest frapujący, ale czyż czekanie na siebie nie może być
równie fascynujące? Czy czekanie na siebie nie jest formą szacunku
127
I
wobec siebie jako osób? Jestem przekonany, patrząc na doświad-
czenia własne innych małżeństw, że im więcej sobie odmówimy w tej
dziedzinie przed ślubem, tym łatwiej przetrwamy różnorodne trudno-
ści po ślubie.
—  Okres „chodzenia ze sobą" wspominamy jako czas bardzo
dużej bliskości intelektualnej i uczuciowej — dzieliła się z nami
Agnieszka, od dziesięciu lat żona Tomka. —Naturalnie okazywaliś-
my ją sobie nie tylko przez poświęcanie sobie możliwie najwięcej
czasu, lecz też przez dotyk, gesty, pocałunki. Zanim się poznaliśmy,
każde z nas oddzielnie miało takie wyobrażenie, że miejsce seksu
jest po ślubie. I uświadamiam sobie, że my bardzo długo nie
wypowiedzieliśmy sobie tego nawzajem, póki nie było potrzeby. Był
taki moment,  kiedy nasze niewinne kontakty wymusiły na nas
postawienie problemu: zacząć czy nie?
—  Ta sytuacja umożliwiła nam pierwszą poważną rozmowę
o sferze seksualnej naszego życia - powiedział Tomek, mąż Agnie-
szki. — Postanowiliśmy nie współżyć. I to nie było tak, że po-
stanowiliśmy i już, nie było problemu. Trudno było mi wytrwać,
ponieważ byłem przekonany, że to, co nam zostało po tej decyzji, jest
niczym w stosunku do tego, co mogło być. Musiałem nauczyć się
okazywać uczucia Agnieszce w inny sposób.  Teraz widzimy, że
skutki tej decyzji były dła nas nauką wspierania się nawzajem
w trudnych sytuacjach. Nauczyliśmy się stawiać sobie wymagania,
nauczyliśmy się rozmawiać o trudnościach i wątpliwościach.
—  Ja przeżyłam to wtedy na płaszczyźnie wyrzeczenia się czegoś
dobrego — kontynuowała Agnieszka. - Czułam, że chcę bliskości
z Tomkiem i że to jest dobre. Chwilami nasza decyzja budziła we
mnie sprzeciw. Bardzo dużą wartością był jednak dła mnie fakt, że
to była nasza wspólna decyzja.
—  Cieszę się, że na mojej decyzji o ślubie z Agnieszką nie
zaciążył fakt współżycia - mówił dalej Tomek. - Weszliśmy w mał-
żeństwo z potrzebą rozmawiania o naszych uczuciach i potrzebach,
też tych związanych z życiem erotycznym. Nie uświadamialiśmy
sobie, że nasze oczekiwania i potrzeby będą zmieniały się wraz
z nami...
128
Wrócę jeszcze do wypowiedzi Agnieszki i Tomka w następnym
rozdziale.
Pary, które zaczęły współżycie lub inne formy seksu zastępują-
cego stosunek, zachęcam do takiej małej ascezy, swego rodzaju
postu do czasu ślubu. Będzie to procentować w przyszłości...
Pytanie: „ile wolno?" stawia sobie wielu narzeczonych. Tę
granicę ustalić musi każda para indywidualnie, w dużym stopniu
zależnie od swojego temperamentu. Dla jednych przytulenie wy-
woływać będzie większe, dla innych mniejsze pobudzenie seksual-
ne. Chciałbym jednak zaproponować każdej parze postawienie
sobie pytania nieco innego niż „ile wolno?", a mianowicie - w jaki
sposób aktualne relacje fizyczne coraz bardziej mogą być czułe,
opiekuńcze? Jakie relacje fizyczne są przykre, wywołują niechęć,
wyrzuty sumienia? W jaki sposób możemy pomóc sobie nawzajem
w czekaniu na siebie?
Seks bez barier...
W jednym z wcześniejszych rozdziałów książki napisałem, że
mówiąc o metodach rozpoznawania faz cyklu fizjologicznego
kobiety, mam na myśli osobę, w której dokonują się zmiany
związane z rytmem płodności, z pierwotnym powołaniem kobiety
- żony, matki - do macierzyństwa. Wiąże się z tym cala gama jej
zmiennych nastrojów, aktywności, a także dolegliwości fizycznych.
Akceptując siebie samą jako kobietę, akceptując w pełni swoją
żonę jako kobietę, nasze codzienne życie dostosowujemy do jej
rytmu fizjologicznego, który jest przejawem tego, co w małżeńst-
wie najważniejsze, czyli otwartości na życie. Jednym z przejawów
tej akceptacji jest podejmowanie współżycia seksualnego w okre-
sach płodnych, jeżeli decydujemy się na poczęcie dziecka,
i w okresach niepłodnych, gdy takiej decyzji nie podejmujemy.
Akt seksualny jest pierwotnie ukierunkowany na życie. Może-
my, mamy prawo czerpać z niego radość i satysfakcję, ale za-
chowując, respektując pierwotne przeznaczenie tego aktu. Podej-
mując współżycie, zawsze musimy liczyć się z ewentualnością
poczęcia dziecka, choćby było to prawdopodobieństwo znikome.
Tego wymaga pierwotny cel seksualnego zjednoczenia.
Takie postawienie sprawy wywołuje zazwyczaj burzę. Mówiący
o tym są postrzegani jako niedzisiejsi, zacofani, „kościółkowi" itp.
Bo przecież nie sposób codziennie mierzyć temperaturę o tej samej
porze, bo są cykle nieregularne, bo jak się pracuje na zmiany, bo...,
bo..., a tak w ogóle to metody naturalne są zawodne. Więc tylko
130
pigułka, a jeżeli ona jest szkodliwa, no to przecież jest gumka,
którą nikogo nie skrzywdzimy, pod warunkiem że się oboje na nią
zgodzimy...
Opinie te są na ogół wynikiem braku wiedzy o metodach
rozpoznawania płodności bądź też ulegania stereotypom z gazet
i telewizji. W wiedzy w tej dziedzinie dokonał się w ostatnich latach
ogromny krok naprzód. W tyle pozostają mass media, które nadal
bardzo często utożsamiają naturalne metody rozpoznawania płod-
ności z tak zwanym kalendarzykiem małżeńskim i na tej podstawie
dezawuują sens metod naturalnych. Otóż kalendarzyk jest metodą
mającą już dzisiaj znaczenie wyłącznie historyczne. Istnieją meto-
dy, których stosowanie jest coraz łatwiejsze, coraz bardziej do-
stosowane do wymogów współczesnego życia. Ogromny postęp
dokonał się w dziedzinie interpretacji wykresów, obserwacji śluzu
i innych objawów zmienności fizjologicznej.
Nie chodzi tu o skuteczność metod. Wszystkie są mniej więcej
jednakowo „skuteczne", a jeżeli są różnice, to mogą one zostać
zniwelowane przez medycynę bardzo szybko. Pozostaje problem
etyczny. Jestem przekonany, że metody naturalne zawodzą przede
wszystkim tych, którzy chcą zarobić na przemyśle antykoncepcyj-
nym.
Kiedy to, co napisałem powyżej, zostało wypowiedziane na
jednym z Wieczorów dla Zakochanych, jeden z uczestników
powiedział, że pracuje w przemyśle farmaceutycznym i jest na co
dzień świadkiem konkurencyjnej walki na pigułki. Chodzi tylko
o pieniądze.  Jego samego już to, co widzi i słyszy,  zraża do
antykoncepcji.
Często jednak spotykam się ze stwierdzeniem: Kościół? Raczej
SPOKO, ale z nauką Kościoła nie zgadzam się w jednym punkcie....
Dialog, o którym tyle było mowy wcześniej, powinien nas skłonić
raczej do stwierdzenia: nie rozumiem nauki Kościoła w tym
punkcie. I starać się ją rozumieć, bo katolicka nauka Kościoła w tej
kwestii ma swoje głębokie uzasadnienie, jest nastawiona na dobro
małżonków. Może nie jest czasem w wystarczająco przekonywają-
cy sposób przedstawiana, ale tym bardziej warto szukać uzasad-
131
nienia określonych zasad, obwarowanych przykazaniami czy klau-
zulą grzechu. Warto poszukać, dlaczego tak jest, jakie to ma
uzasadnienie. Próbować zrozumieć, a nie oceniać. To jedna z pod-
stawowych zasad dialogu...
My w naszym małżeństwie żadnych środków antykoncepcyj-
nych nie stosowaliśmy. Uważałem, że jeżeli mamy być naprawdę
jednym ciałem, to nie możemy stawiać między siebie żadnych
przegród, barier, czyli żadnych prezerwatyw ani pigułek. Jeżeli akt
seksualny ma być wyrazem miłości, a nie samym tylko roz-
ładowaniem napięcia seksualnego, to nie może być między nami
sztuczności. To byłby jakiś fałsz. Jak wiemy — a jeśli nie wiemy, to
zachęcam do zajrzenia do literatury — w cyklu fizjologicznym
kobiety jest kilka dni płodnych. Jeżeli ja nie potrafiłbym tych kilku
dni, nawet dziesięciu, przeżyć bez seksu, to ja „nie jestem facet".
Jeżeli ja wciąż „muszę", to ja „nie jestem facet". To znaczyłoby, że
jestem uzależniony od seksu...
I tak właśnie rozumiem seks bez barier.
Po odkryciu piękna, po przeżyciu uczuć oszołomienia, za-
chwytu i kontemplacji naszej więzi seksualnej myślałem sobie parę
lat po ślubie, co się stanie, gdy będziemy mieli czterdzieści, może
czterdzieści pięć lat, jak bardzo życie wtedy będzie uboższe i jakie
smutne... Mając już trochę więcej lat, chcemy Warn powiedzieć,
żebyście się nie bali, bo teraz też czerpiemy z tej dziedziny życia
radość, odnawia ona nasze uczucia i łączy. W kołowrotku zajęć
jest to czas, kiedy naprawdę jesteśmy tylko dla siebie. Piszę o tym
także dlatego, byście wiedzieli, że wiem, o czym piszę...
Wiele kobiet mówi, że najbardziej pragnie zbliżenia w okresie
płodnym - co wtedy robić? Jest to coś bardzo pięknego, bo
oznacza naturalne wewnętrzne dążenie do spełnienia tego, do
czego akt seksualny jest pierwotnie przeznaczony, czyli do po-
częcia dziecka. Jeżeli nie chcemy, by dziecko się poczęło, to na
uczuciu pożądania, na namiętności nie budujemy zachowań i po-
staw, ale narzucamy sobie nieco ascezy, pamiętając, że najważniej-
szym organem seksualnym jest mózg.
132
W pierwszych latach małżeństwa właśnie w okresach płodnych,
dążyłem do współżycia, bo odczuwałem wielką serdeczność Irenki
i jej bliskość, nastawienie na mnie, podczas gdy tydzień później na
mnie „warczała". Brakowało mi świadomości tej zmienności.
Także bardzo poważne trudności w dialogu kusiły mnie do
wykorzystywania tych chwil, kiedy dialog okazywał się łatwiejszy.
Ale mogę też powiedzieć z naszych doświadczeń, że w okresach
bezpłodnych nasze współżycie było bardzo piękne i bardzo jedno-
czące, wymagało tylko z mojej strony nieco więcej „starań". To, że
kobieta jest oziębła w okresach niepłodnych, jest mitem. Warto
wszakże, by wiedziała, że mąż na nią czeka, była otwarta na niego,
starała się być czuła i serdeczna. To także jeden z przejawów
miłości, która jest aktem woli. Po latach doszliśmy do tego, że
mogliśmy być przy sobie, trwając w delikatnym napięciu seksual-
nym, które było bardziej kontemplacją naszych ciał niż zaspokaja-
niem popędu. Bardzo odczuwałem wtedy naszą delikatną jedność.
Warto wrócić do naszej wiedzy o uczuciach. Jeżeli pojawia się
uczucie pożądania, namiętności, a z aktualnej fazy cyklu fizjo-
logicznego wynika, że nie powinniśmy podejmować współżycia,
kierujemy się rozumem i wolą i nie żywimy, nie podsycamy tych
uczuć.
—  Gdy czuję sie pobudzony seksualnie, a nie decydujemy się na
współżycie - mówił Bodzio - staram się przetworzyć moje działania
seksualne na gesty czułości i delikatności. Okresy wstrzemięźliwości
są dla nas okazją do twórczości w innych sferach niż seksualna, co
uatrakcyjnia naszą więź.
—  Miło mi - dodała Monika (ta od Bodzia) - gdy niespodzie-
wanie otrzymuję od Bodzia kwiatka albo gdy w łazience zastaję
ułożony z patyczków higienicznych napis „kocham Cię". Wiem, że
tęskni i czeka.
Wróćmy do delikatnej, intymnej opowieści Agnieszki i Tomka,
którą zaczęliśmy w poprzednim rozdziale.
—   Współżycie z Tomkiem jest dla  mnie nie tylko źródłem
przyjemności — mówiła Agnieszka - czerpię z niego radość, bo jest
ono przypieczętowaniem tego, że już dziesięć lat jesteśmy razem, że
133
siebie nadal odkrywamy, że chwilami nie możemy uwierzyć, jak wiele
otrzymaliśmy. Jest znakiem tego, że chcemy ze sobą żyć, że chcemy to
życie dzielić. Daje mi poczucie bezpieczeństwa, tego, że jestem
delikatnie kochana, sprawia, że codzienność staje się świętem.
—  W naszym współżyciu — kontynuował Tomek — zbiegają się
wszystkie inne wątki naszego  małżeństwa.   Na jakość naszego
współżycia ma wpływ jakość naszych codziennych spotkań. To, czy
uda nam się ustalić sprawy bieżące na poziomie informacji, czy uda
nam się spotkać po pracy i porozmawiać, czy któreś z nas nie
przeżywa stresu, czy nie przeżywamy konfliktu między nami — ma
wpływ na nasze współżycie.
—  Ufam Tomkowi w naszych intymnych sytuacjach, bo ufam
mu różnych innych sprawach — dzieliła się z nami dalej Agnieszka.
-  Gdybym mu nie ufała w sprawach życiowych, to sądzę, że nie
czułabym się bezpiecznie także i w sferze życia intymnego. Mamy też
takie doświadczenie, że to działa i w drugą stronę —jeśli któreś z nas
ma niewypowiedziane żale względem sfery intymnej, jeśli coś jest
ukryte, to natychmiast przekłada się to na codzienność, jeśli coś nie
gra, to trudno tego nie zauważyć przy śniadaniu. Gdy współżycie
intymne jest satysfakcjonujące, radosne i dogadane, to łatwiej nam
podejmować trudy codzienności.
—  Ta jedność małżeńska nie oznacza wcale, że przeżywamy
nasze zbliżenia w ten sam sposób - kontynuowała Agnieszka.
—  Mam świadomość, że akt małżeński jest najpełniejszą dostępną
nam formą przeżywania bliskości i jedności, a jednak zdaję też sobie
sprawę z różnic w sposobie jej przeżywania.  Najprościej — na
płaszczyźnie fizycznej wiadomo, że kobieta i mężczyzna fizycznie
przeżywają akt inaczej. Co za tym idzie, w mężczyźnie i kobiecie
budzą się odmienne uczucia, ze względu na różne temperamenty
w odmienny sposób one narastają i opadają. Jedność małżeńską
rozumiemy jako jedność na poziomie woli - ja oddaję siebie w tej
chwili ukochanej osobie taką, jaką jestem i bezwarunkowo przy-
jmuję ukochanego takiego, jakim jest. Tu i teraz.
Więzi  seksualnej  uczymy się stopniowo.   Raz jeszcze chcę
podkreślić, że tak zwane niedopasowanie seksualne jest mitem.
134
W pierwszym okresie małżeństwa współżycie seksualne przysparza
niekiedy trudności, które ustępują. To często kwestia różnic
w temperamentach, jakichś wcześniejszych zranień. W stopnio-
wym uczeniu się siebie i poznawaniu w sferze seksualnej potrzebna
jest cierpliwość, delikatność i czułość. Sfera seksualna jest nie-
zwykle ważną płaszczyzną dialogu. Wsłuchanie się w siebie, rozu-
mienie i dzielenie swoimi uczuciami w tej sferze sprzyja po-
głębieniu więzi osobowej męża i żony. Potrzebne jest odnaj-
dywanie delikatnego słownictwa w naszych rozmowach na ten
temat, ważna jest umiejętność nazwania swoich uczuć. Wzajemna
wrażliwość w tej sferze, połączona z wyrozumiałością i cierpliwoś-
cią, powoduje, że więź seksualna staje się źródłem radości i po-
głębienia jedności małżeńskiej. Mi i Irence szło to bardzo opornie.
Na początku nie potrafiliśmy o tym rozmawiać. Podobnie było
w małżeństwie Moniki i Przemka.
— Uczymy się tego z Przemkiem cały czas — powiedziała Moni-
ka. - Wymaga to niekiedy heroicznej cierpliwości, zawsze delikat-
ności w mówieniu o swoich potrzebach, nazywaniu swoich uczuć,
wymaga wrażliwości i uważnego wsłuchiwania się w drugą osobę.
Kiedy jesteśmy pokłóceni, coś się nie układa między nami lub też
wydarza się coś trudnego w naszym życiu, trudno mi jest nawet
pomyśleć o zbliżeniu, natomiast Przemek przeżywa to inaczej - wła-
śnie wtedy, gdy coś trudnego się dzieje, on potrzebuje bliskości
fizycznej. Odkryliśmy i zrozumieliśmy to właśnie poprzez dialog.
Zajęło mi bardzo wiele czasu, aby odważyć się otwarcie rozmawiać
0 naszym życiu seksualnym, aby przełamać lęk, wstyd, niepewność
1 jednocześnie otworzyć się na to, co powie mi Przemek. Mimo wielu
trudności udało nam się uniknąć wzajemnego oskarżania się i obar-
czania za problemy, które pojawiają się w tym, co dotyczy naszego
współżycia seksualnego.
— Współżycie seksualne kojarzy mi się przede wszystkim z od-
powiedzialnością za Monikę - mówił Przemek. - Ja odpowiadam
za to, co i jak będzie się działo z Moniką, z jej uczuciami, a nie tylko
z jej ciałem w czasie miłosnego zespolenia. Staram się myśleć
bardziej o Monice niż o sobie. Nie jest to łatwe, ale dążenie do
135
i
stawiania na pierwszym miejscu jej dobra w tej dziedzinie jest
częścią dążenia do świętości w ogóle. Jest to dla nas szczególnie
ważne przy współżyciu seksualnym ze względu na przeżywanie
uczucia rozkoszy. Jak z każdym darem Bożym, tak i z tym, możemy
uczynić coś, co przyniesie dobro albo zmarnować go.
— Bez dialogu na te tematy, i wiele innych, które wcale nie
dotyczyły bezpośrednio sfery życia intymnego  trudno nam było
0 zbliżenia seksualne — mówiła dalej Monika. — Ale przełomowym
momentem było dla mnie poczęcie i narodzenie się naszego syna.
Wcześniej bowiem różniliśmy się w naszych pragnieniach co do
posiadania dziecka. Ja marzyłam, aby mieć dziecko szybko po
ślubie, a Przemek potrzebował na podjęcie tej decyzji o wiele więcej
czasu. Trudno mi było to zaakceptować i przenosiło się to na naszą
sferę seksualną. Nie potrafiłam otworzyć się na Przemka i mu
zaufać. Mogę powiedzieć, że fakt narodzin naszego syna uleczył
rany, jakie sobie wzajemnie zadawaliśmy.  Dla mnie otwartość
1  miłość, z jaką Przemek przyjął nasze dziecko, spowodowała, że
zaczęłam dopiero odczuwać pełnię i piękno naszego współżycia
małżeńskiego, z którym właśnie poczęcie dziecka jest nierozerwalnie
związane. Współżycie seksualne jest dla mnie tak silnym przeży-
ciem, angażuje tak wiele emocji i jest tak silnym doświadczeniem,
że potrzebuję od Przemka prawdziwego zrozumienia, delikatności,
czułości, subtełności to taka cienka mgiełka, którą łatwo zniszczyć
nierozważnym gestem czy słowem.
Jest wiele biblijnych obrazów ukazujących rolę więzi seksualnej
w życiu mężczyzny i kobiety. Wśród nich szczególnie ważny jest
dla mnie opis zaślubin Sary i Tobiasza. Kiedy rodzice wprowadzili
ich do sypialni i zostawili samych, Tobiasz powiedział do Sary:
„Wstań siostro, módlmy sie i błagajmy Pana naszego, aby okazał
nam miłosierdzie i ocalił nas". Wstała i ona i zaczęli się modlić
i błagać, aby dostąpili ocalenia (Tb 8,4-5). A potem spali całą
noc... Można przypuszczać, że dramatyczne okoliczności śmierci
poprzednich mężów Sary skłoniły Tobiasza do tej modlitwy. Jed-
nakże może właśnie dlatego Sara i Tobiasz ocaleli, że aktu seksual-
nego dokonali z szczególnym przywołaniem Bożej obecności?
136
Wspaniałe jest dla mnie, dla nas obojga z Irenką, porównanie
miłości Boga do Narodu Wybranego z oblubieńczą miłością
mężczyzny i kobiety w Pieśni nad pieśniami. Ileż w tych opisach
delikatności, subtelności i prostoty! Teologia uczy, że księga ta
wyraża miłość Jahwe do Narodu Wybranego. Miłość została
przedstawiona obrazami miłości mężczyzny i kobiety ze sfor-
mułowaniami wyrażającymi miłość erotyczną. Chociażby słowa:
Jam miłego mego i ku mnie zwraca się jego pożądanie (Pnp 7,11).
Czyż w ten sposób Pieśń nad pieśniami nie przybliża jeszcze
bardziej potrzeby przeżywania więzi seksualnej w poczuciu godno-
ści, w obecności Boga?
W jakże pięknych, subtelnych słowach, wyrażone jest pożąda-
nie. Oblubieniec mówi: O jak piękna jesteś, jakże wdzięczna,
umiłowana, pełna rozkoszy! Postać twa wysmukła jak palma,
a piersi twe jak grona winne. Rzekłem: wespnę się na palmę,
pochwycę kiść daktyli. Tak! Piersi twe niech [mi] będą jak grona
winne, a tchnienie twe jak zapach jabłek (Pnp 7,7-9).
Odpowiedź Oblubienicy wyraża naturalną potrzebę kobiety
oddania siebie mężczyźnie poprzez miłość. To jakby konsekwen-
cja, następny obraz po scenie przyprowadzenia przez Boga kobiety
do mężczyzny: Pójdź, mój miły, powędrujmy w pola, nocujmy po
wioskach. O świcie pośpieszmy do winnic, zobaczyć, czy kwitnie
winorośl, czy pączki otwarły się, czy w kwieciu są już granaty: tam ci
dam moje pieszczoty. Mandragory sieją woń... (Pnp 7,12n).
Pamiętam niejedno takie powędrowanie z Irenką w pola.
Odnajdywaliśmy kwiaty nie winorośli, granatów czy mandragory,
ale nasze swojskie, piękne naparstnice, storczyki, dzwonki i firletki
na beskidzkich łąkach! Zachęcamy wszystkie małżeństwa do ta-
kich wędrówek i takich poszukiwań... Z Pieśnią nad pieśniami,
z Pismem Świętym w plecaku.
W naszym małżeństwie więź erotyczna zawsze spełniała się
w poczuciu Bożej obecności. Było tak nawet wtedy, gdy w pierw-
szych latach naszego małżeństwa traktowałem tę więź w sposób
nieco instrumentalny, jako kompensację naszych nieporozumień
w ciągu dnia, a także trochę jako formę odreagowania stresów
137
przyniesionych z pracy. Dziś wiem, jak bardzo płytkie i ubogie było
to podejście, ale może dlatego, że odbywało się z przywołaniem
obecności Bożej, przyniosło z czasem atmosferę Pieśni nad pieś-
niami. Niekiedy miałem takie wrażenie, jakby Pan Bóg patrzył
wtedy na nas i czułem Jego przyjazną akceptację. Czasem od-
powiadaliśmy Mu wtedy modlitwą.
Nasza więź fizyczna zmieniała się w miarę, jak zmieniało się
porozumienie między nami. Działało tu pewne „sprężenie zwrotne".
Im bardziej akceptowaliśmy siebie nawzajem, im bardziej odkrywa-
liśmy siebie na nowo, tym więcej delikatności i spokoju było w naszej
więzi seksualnej. I odwrotnie - jednoczące współżycie przynosiło
większą wzajemną życzliwość i wyrozumiałość następnego dnia.
Potrzeba było wiele czasu, abyśmy naprawdę zrozumieli, że
przeżywamy tę więź odmiennie. Dla żony więź seksualna związana
jest z relacjami pozaseksualnymi w ciągu dnia. Ważny jest gest,
uśmiech, spojrzenie, nastawienie wobec siebie w ciągu dnia czy
choćby krótkiego wieczoru poprzedzającego spotkanie na płasz-
czyźnie seksualnej. Ważna jest aktualna faza cyklu miesięcznego,
przede wszystkim z uwagi na gotowość lub nie poczęcia dziecka,
ale również z uwagi na formę psychiczną z tym związaną. Okazało
się też, jak bardzo potrzebne jest przebaczenie, ale nie poprzez akt
seksualny, tylko wcześniej.
Niech nikt jednak nie nadużywa biblijnego obrazu jedności
seksualnej do wymuszania współżycia, ale raczej tak kieruje swoim
pożądaniem, by wywołać tę subtelność, delikatność i dobrowol-
ność wynikające z potrzeby oddania siebie, a nie z przymusu czy
obowiązku.
Spytało mnie młode małżeństwo, czy wspólne oglądanie fil-
mów pornograficznych jest złem. Moim młodym rozmówcom
chodziło o wzajemne rozbudzenie seksualne. Poradziłem im...
lekturę Pieśni nad pieśniami. Sceny erotyczne pokazywane w tele-
wizji ukazują niestety najczęściej przedmiotowe, a nie podmiotowe
relacje seksualne między mężczyzną i kobietą.
Więź seksualna w małżeństwie zmienia się z biegiem lat.
Zmieniają się potrzeby w tej dziedzinie, nastawienia. Jednakże
138
radość płynąca ze zjednoczenia ciał, będąca owocem zjednoczenia
ducha, może trwać długo.
Życzę tego, wraz z Irenką, wszystkim - ale juz po przekształ-
ceniu, przemienieniu waszego związku w sakramentalny.
Dialog narzędziem laski
T
Trudne decyzje - także poprzez dialog
— Michał długo mi imponował — dzieliła się z nami Magda.
— Był super. Znał się na wszystkim. Odbierałam go jako uczynnego
i koleżeńskiego faceta, rozbudzał we mnie uczucie zakochania.
Długo czułam się przy nim bezpiecznie. Wszystko między nami było
git. Ale kiedyś słyszałam jego rozmowę z kolegami. Opowiadali
sobie świńskie kawały. To był zimny prysznic. Pojawiło się uczucie
niesmaku, zgorszenia, a także nieufności wobec Michała i za-
grożenia naszego bycia razem. Zaczęły mi się otwierać oczy, czy
przypadkiem Michał, ten mój kochany, cudowny Michał, nie jest
naprawdę inny, niż wtedy, kiedy się ze mną spotyka. Czy wobec
mnie nie chodzi w masce? Kiedy następny raz przyłapałam go na
tych kawałach, powiedziałam mu o tym. Coś odpowiedział, wy-
kręcił się, ale parę dni później słyszałam nie tylko świńskie kawały,
ale i słowa, których już wiele osób nie nazywa wulgarnymi, ale dla
mnie wciąż takimi są. Dla nich to była normalka. Tacy supermeni,
czy jak? Jeden szpanował przed drugim, a mnie więdły uszy. Michał
zauważył, że słyszałam. Uciszył kolesiów, że „słyszy kobieta", jego
dziewczyna. Wtulili głowy w ramiona z uśmieszkami, że niby nic.
Pomyślałam sobie, że gdyby tak to miało wyglądać w naszym domu,
gdyby miał takie kawałki odstawiać, jak mnie nie będzie, to ja bym
tego nie zniosła. Podjęłam jeszcze raz próbę rozmowy z Michałem
na ten temat. Powiedział, że „on przy mnie nigdy, że tyłko jak jest
z nimi, bo nie może inaczej". Powiedziałam mu, że sobie tego nie
życzę i że jeżeli chce być ze mną, to musi beze mnie zachowywać się
tak jak w mojej obecności. Ale było zero rezultatu. Zobaczyłam
143
zresztą, że te świńskie kawały to był wierzchołek góry lodowej...
Wywoływało to we mnie łęk przed ewentualnym wspólnym życiem
tak dalece, że rozstałam się z nim. Nie była to decyzja łatwa,
zwlekałam z nią, chciałam dać mu szansę. Powiedziałam mu, że
jestem mu wdzięczna za te blisko dwa lata, kiedy byliśmy razem, ale
że dalej nie możemy. Nie mam do niego żalu ani pretensji.
Uświadomiłam sobie, że znaliśmy się dotąd bardzo powierzchow-
nie. Historia z kawałami była pierwszym przekłuciem naskórka
naszej znajomości. Zaczęły mi się szerzej otwierać oczy. Michał
pochodził z rodziny rozbitej, wychowywała go matka, brakowało mu
ojca, szukał widocznie jakichś męskich cech w towarzystwie kole-
gów. Rozumiałam go, że miał takie, a nie inne warunki życia, ale
przede wszystkim zrozumiałam, że nie będę potrafiła zmienić go ani
sama przystosować się do takiego stylu. Zauważyłam, że wcale nie
byl opiekuńczy, nie odnosił się do mnie z szacunkiem, jak mi się
wydawało na początku. Cechowała go słaba wola. Potrafił co
prawda dostosowywać się do sytuacji, ale nie wiedziałam, jaki jest
naprawdę. Czy gra, czy jest sobą, i kiedy. Zobaczyłam wyraźnie, że
nie ma sensu kontynuować naszej znajomości.
Przyjrzyjmy się jeszcze Teresie i Rafałowi. Nie są małżeń-
stwem.
— Byliśmy razem blisko pół roku - opowiedział kiedyś Rafał.
— Chodziliśmy na dyskoteki, bardzo romantyczne były nasze spacery
do Łazienek, na lody na Stare Miasto. Im bardziej jednak zacieś-
niało się między nami, coraz więcej rzeczy zaczynało mi się nie
podobać. Wywoływało uczucie rozczarowania, niechęci. Przykro mi
było szczegółnie wtedy, kiedy Teresa źłe mówiła o innych lub kiedy
traktowała ich w sposób instrumentalny. Zobaczyłem, że tak na-
prawdę, to ona nie szanuje łudzi. Mnie zaczęła coraz bardziej
naciągać na kasę. Rozumiałem ją. To wynikało z jej cech wyniesio-
nych z domu, w którym panował kult pieniądza i dochodzenie do
celu „po trupach". Zobaczyłem też, że jest w Teresie taka niewi-
dzialna granica, do której jest słodziutka, miła i uprzejma, a jak jej
się coś nie podoba, to potrafi być opryskliwa, niemiła, a nawet
wulgarna. To nie byl dla mnie ideał żony. Teresa widziała, że coś
144
się między nami psuje i usiłowała przytrzymać mnie coraz większym
przytulaniem się i prowokowaniem seksualnym. Imponowało mi to.
Odczuwałem satysfakcję, czułem się akceptowany. Po którymś ze
spacerów Teresa zaprosiła mnie do domu na kawę.   W domu
powiedziała, że mama wróci późno, zsunęła sukienkę z ramion...
i siadła mi na kolana. Było cudownie. Później wykorzystywaliśmy
każdą chwilę,  kiedy jej mamy nie było w domu.   Te przeżycia
odsunęły, wymazały zupełnie ze mnie moje wcześniejsze wątpliwo-
ści. Nie miałem już ochoty zrywać z Teresą. Było coraz ciekawiej,
tylko zacząłem coraz bardziej tracić kasę. Ciągłe myślałem o mał-
żeństwie. Któregoś dnia zapytałem Teresę, co będzie z nami dalej.
Zdawało mi się, że nie rozumie pytania. W końcu powiedziała, że
jest super, ale ma świadomość, że kiedyś to się skończy i wtedy się
rozstaniemy. Próbowałem ratować sprawę, mówiąc, że myślę o mał-
żeństwie z nią. Była bardzo zdziwiona. Po namyśle powiedziała, że
nie ma zamiaru wiązać się na stałe, bo przecież uczucia przechodzą
i ona nie chce męczyć się tak, jak jej mama, zanim w końcu podjęła
decyzję o rozwodzie. Po tej rozmowie chyba naprawdę zrozumiałem
Teresę. Przez kilka dni po prostu unikałem jej. Przez ten czas
pomyślałem sobie, że rozumiem ją, ale ja nie mogę dalej być z nią
razem, bo byłoby to nieuczciwe z mojej strony.  Przypominałem
sobie,   wręcz   odtwarzałem   wszystkie   najwspanialsze   przeżycia
z nią... i zobaczyłem pustkę, przepaść. Poczułem się oszukany, ale
pretensje mogłem mieć tylko do siebie. Po prostu „pojechałem na
uczuciach". Nie oceniałem ani nie osądzałem Teresy. Zrozumia-
łem, że mamy zupełnie inne oczekiwania. Powiedziałem jej to. Był
plącz. Była jeszcze jedna próba zaproszenia mnie na kawę, ale
odmówiłem. Potem jeszcze raz spotkaliśmy się i zaczęła mówić
o ślubie. Powiedziała, że się zgadza, tylko żebym wybił sobie z głowy
nierozerwalność i te inne kościelne wymysły. Wtedy pojąłem, że jest
to moje ostatnie spotkanie z Teresą. Nie miałem wobec niej żadnych
zobowiązań. Jednak spotkałem się z nią jeszcze raz. Kupiłem jej
kwiaty i powiedziałem Adieu.
Obie sytuacje są bardzo wyrywkowymi przykładami, ale mówią
o czymś ważnym. W obu, jak się zdaje, pomimo decyzji o rozejściu
145
T
się, nie doszło do poważnego, negatywnego osądzania drugiej
osoby. Oceniane było postępowanie, konkretne sytuacje. W obu
opisanych sytuacjach doszło do rozeznania, do decyzji podjętej na
podstawie zrozumienia drugiego człowieka, rozpoznania, czy bę-
dziemy mogli wspólnie dalej żyć, czy znajdziemy w sobie dość siły
woli, by zaakceptować dane cechy charakteru. Nie sądźcie, abyście
nie byli sądzeni, jaką miarą sądzisz, taką i ciebie osądzą. Drugi
człowiek jest osobą, nawet jeżeli nie będziemy w stanie podjąć
razem wspólnego życia. I musimy traktować go jako osobę, a nie
jak zgniłe śliwki na targu, które kupimy albo nie. Warto, by decyzje
0  rozstaniu były podejmowane w duchu miłości bliźniego
Można przypuszczać, że w postępowaniu Teresy była swego
rodzaju maska. Dopiero w ostatniej fazie, prawie przyparta do
muru przez Rafała, powiedziała o swoim stosunku do małżeństwa.
Wydaje się, że wiele małżeńskich pomyłek jest wynikiem takiego
chodzenia w masce do końca. List e-mailem, otrzymany prawie
w ostatniej chwili: przez małżeństwo rok po ślubie. Pisze kobieta:
on się okazał zupełnie inny... Był miły, uprzejmy, rełigijny, a teraz
przestał chodzić do kościoła i mówi, że ma inną... Może znów
maska? Chłopak przeżywał potrzebę dokonania, która go jednak
przerosła. Zdobył dziewczynę, zaprowadził do ołtarza, a teraz się
wycofuje.
Szczególnie trudne decyzje są wtedy, gdy dziecko jest „w
drodze". Zdarza się, że taka sytuacja dotyka parę, która „chodzi ze
sobą" od dawna i rozpoczęcie współżycia tylko przyspiesza ślub.
Ale są sytuacje trudniejsze.
Napisała do mnie kiedyś para zmartwiona swoim problemem.
Ona w zaawansowanej ciąży. Oboje wierzący, praktykujący katoli-
cy. Chodzili razem do szkoły. Teraz mieszkają niedaleko od siebie
1  często się spotykają. Kochała się w nim jeszcze w szkole, teraz
próbowała flirtować z nim na nowo, wspominała szkolne prywatki,
podrywała go, jak umiała. A on nic... Nie reagował na jej zaloty.
Była już pod trzydziestkę i zaczęła się bać, że zostanie bez męża.
Na różne jej aluzje „okołomałżeńskie" odpowiadał wymijająco.
Lubił ją... Kiedyś powiedział, że się zastanowi, ale później, teraz
nie... Dlatego, że kochał inną, był z nią prawie zaręczony. Ale swej
koleżance tego nie powiedział. Łudziła się, że może jednak.
W końcu postanowiła wymóc na nim małżeństwo. Podjęła de-
speracką decyzję. Znając naturalne metody planowania poczęć,
wybrała okres owulacji... i zaprosiła go do siebie... Dlatego przyszli
do mnie w takim stanie. On teraz czuje do niej niechęć, nie chce się
z nią żenić, jasno mówi, że nie widzi możliwości stworzenia z nią
wspólnego domu, a równocześnie czuje odpowiedzialność za
dziecko. Co ma robić? Ona dopiero post factum dowiedziała się od
niego, że ma inną, która jest mu gotowa wybaczyć... Żadne
wymówki nie byłyby tu na miejscu. Powiedziałem im o dialogu,
o potrzebie ich własnej wolnej decyzji, ale i szczególnie od-
powiedzialności w tej sytuacji. Przestrzegłem przed zagrożeniem
trójkątem małżeńskim. Zachęciłem do modlitwy za siebie na-
wzajem i pytania Pana Boga o dar mądrości. Nie wiem, jaką
decyzję podjęli, bo więcej się nie odezwali.
Dlatego potrzebny jest dialog, w którym będzie miejsce na
wysłuchanie siebie, rozumienie i dzielenie się sobą. W ostatniej
opisanej sytuacji zabrakło go, zabrakło uczciwej i szczerej roz-
mowy, zanim doszło do wymuszenia współżycia. Dialog być może
pozwoliłby uniknąć tej sytuacji nie do pozazdroszczenia. Zawsze
w dialogu potrzebne jest sięgnięcie do asertywnego wyrażania
siebie: łagodnie, stanowczo, bez lęku. Tu tego zabrakło po obu
stronach. Niech taki dialog pomaga odkryć i wydobyć najpiękniej-
sze cechy osobowości, ale jeżeli trzeba, niech doprowadzi do
rozstania. Decyzja o małżeństwie sakramentalnym musi być wolna
i uczciwa.
146
Może lepiej się nie żenić?
I
- Decyzja o ślubie kościelnym była dla nas tak oczywista, że się
nawet nie zastanawialiśmy, czy ślub ma być taki, czy inny — stwier-
dził jednoznacznie Przemek. — Niemniej jednak pamiętam, że
słowa przysięgi znałem bardzo dobrze i doskonale zdawałem sobie
sprawę z tego, co robię. Ja po prostu nigdy nie rozważałem łączenia
się z kimś na jakieś przelotne i jednocześnie poważne związki.
Często, kiedy poznawałem jakąś dziewczynę i podobała mi się... to
zawsze prędzej czy później zadawałem sobie pytanie: „czy ja mógł-
bym z Nią żyć, tak na zawsze?". Kiedy poznałem Monikę, nawet nie
musiałem zadawać sobie tego pytania... Nikt nie mógł zmusić mnie
do podjęcia takiej decyzji. Końmi by mnie do ołtarza nie przywiedli.
W moim przypadku było po prostu tak, że ja sam osobiście bardzo
pragnąłem takiej decyzji... Ja po prostu chciałem z Moniką żyć na
zawsze. Ja wiedziałem, że ją kocham i że pragnę jej dobra nawet
bardziej niż własnego! Nie zastanawiałem się, czy ja chcę z nią być
teraz,   czy za  miesiąc,   czy na  rok,   czy do  wakacji...   Nie, ja
wiedziałem, że chcę z nią być na zawsze. Pamiętam taką chwilę
- po prostu olśnienie — kiedy tak bezpośrednio to do mnie przemó-
wiło...   Przysięga przed ołtarzem  była  absolutnie najważniejszą
i najpoważniejszą sprawą w moim życiu, za którą przede wszystkim
ja miałem wziąć odpowiedzialność. Myślę, że od tej pory tę od-
powiedzialność biorę nie tylko za siebie, ale również za tę drugą
osobę. Może nawet już wtedy... wiedziałem, że przecież Monika
również będzie przysięgała i mnie wierność aż po grób i zastanawia-
łem się, czy aby w czym jej nie oszukałem, nie zwiodłem, nie
148
zaprezentowałem siebie w innym świetłe niż jest faktycznie, co
mogłoby wpłynąć na jej decyzję.
Odpowiedzialność, o której mówił Przemek, przekłada się na
chrześcijańską postawę w życiu małżeńskim. Decyzja o ślubie
kościelnym jest decyzją religijną i musi wypływać z naszej wiary
chrześcijańskiej. To nie jest tak, że wiara w istnienie Pana Boga
bądź chodzenie do kościoła nie ma związku z naszą postawą
w codzienności. Ślub kościelny jest świadectwem wiary i przyjęcia
życia zgodnego z miłością Boga i bliźniego. Oznacza to przede
wszystkim świadomość, że nasze małżeństwo będzie nierozerwal-
ne aż do śmierci jednego z nas i że powierzamy Panu Bogu naszą
przyszłość, nasze codzienne decyzje. Prosimy Go o światło na
naszej drodze. Oznacza, że będziemy troszczyć się o nasze życie
duchowe. Nade wszystko zaś zakładamy, że będziemy mieć dzieci.
Małżeństwo, które z góry zakłada, że nie będzie mieć dzieci, jest
zawierane nieważnie. Oczywiście ważne jest małżeństwo, które nie
może mieć dzieci, choć tego pragnie. W takiej sytuacji Pan Bóg
zawsze podaje rękę takiemu małżeństwu i pomaga w jego speł-
nieniu się.
Także wtedy, gdy po ślubie ujawni się choroba psychiczna
jednego z małżonków, ich małżeństwo jest ważne. Przypominam
sobie małżeństwo, w którym dwa lata po ślubie ujawniła się silna
depresja męża. Już przed ślubem zdradzał objawy silnych huś-
tawek emocjonalnych, ale narzeczona nie zwróciła na to większej
uwagi. Przykre stany emocjonalne nasiliły się dwa lata po ślubie
i chłopak zaczął uśmierzać je alkoholem. Nie miał wcześniej
świadomości choroby psychicznej. Małżeństwo było zawarte waż-
nie. - Proszę pani - mówię jej - ma pani pod opieką człowieka
chorego. Czy jest pani świadoma zadania jakie przed panią stoją ?
— Tak — odpowiada bez wahania. Jej decyzja jest, tak jak była
wtedy, wolna i uczciwa. Małżeństwo było ważnie zawarte. O stwie-
rdzenie nieważności można się ubiegać wtedy, gdy choroba psy-
chiczna była zatajona.
Przypominam sobie inną historię, którą opowiadał mi nieżyjący
już kapłan, do którego pokoju wbiegła na kilka minut przed
149
ceremonią  ślubną panna  młoda,  w stroju  ślubnym,  z  prośbą
0 ratunek, bo nie chce wychodzić za mąż „za tego człowieka", ale
grożono jej w przypadku odmowy, bo w grę wchodziły sprawy
majątkowe...
Jesteśmy słabi, ułomni, coś może nam się nie udać, ale musi
założyć, że chcemy żyć po chrześcijańsku, bez kompromisów
z Panem Bogiem, nauką Kościoła. Decyzja o ślubie musi być wolna
1  uczciwa,  podjęta w prawdzie przed sobą nawzajem i przed
Bogiem. Decyzja musi być dojrzała. Wielu wierzących i prak-
tykujących katolików zakłada, przynajmniej w podświadomości, że
jeżeli coś się w życiu nie ułoży, to zdecydują się na rozwód. Jest to
rodzaj krzywoprzysięstwa, bo przysięga mówi wyraźnie: aż do
śmierci. Rozmawiałem kiedyś z kobietą, którą mąż opuścił w dru-
gim roku małżeństwa. Kiedy wolała w rozpaczy: przecież przysięga-
łeś!, odpowiedział: to było dawno i nie pamiętam. W sumieniu
przed sobą i przed Panem Bogiem warto rozważyć absolutną
jednoznaczność słów przysięgi i czy będą one wypowiedziane
uczciwie. Jeżeli miałoby być inaczej, lepiej się rozstać przed ślubem
i nie kłamać ani przed sobą, ani przed Panem Bogiem.
Sporo wniosków o stwierdzenie nieważności małżeństwa opie-
ra się dzisiaj na fakcie owej „niedojrzałości" do podjęcia obowiąz-
ków małżeńskich, rodzicielskich. Ale niedojrzałość jakże często
polega właśnie na „nieprzegadaniu" - wolnym, uczciwym i w pra-
wdzie — wszystkich spraw przed małżeństwem. Oznacza nieroz-
mawianie o nich w duchu dialogu, w takim ujęciu, jakie przed-
stawiam w tej książce. Także w dialogu z Bogiem. Na pytanie, czy
decyzję na „tak" mogę i chcę podjąć, każdy musi odpowiedzieć
sobie w swoim sumieniu przed Panem Bogiem.
„Może więc lepiej się nie żenić?" - spyta ktoś, jak ci ludzie,
którzy przerażeni nierozerwalnością małżeństwa, spytali Jezusa,
czy wolno oddalić żonę (por. Mt 19,3-12). Może więc lepiej „na
próbę"? Pożyjemy sobie w wolnym związku jakiś czas, a potem
zobaczymy, jak się ułoży, to może weźmiemy ślub... Taka postawa
oznacza brak zaufania nie tylko do siebie, ale do Pana Boga. On
jest w stanie ochronić naszą miłość, a przede wszystkim udzielić jej
150
mocy do wytrwania, rozwinięcia. Właśnie jako sakramentu. Nie
przyjmując sakramentu, pozbawiamy się tej możliwości i opieramy
wyłącznie na ludzkich, zawodnych eksperymentach. Dlatego ślub
kościelny jest aktem wiary i zaufania Panu Bogu. Jest - jak śpiewał
Marek Grechuta - skokiem w studnię. Jezus przy innej okazji
wyraźnie powiedział faryzeuszom, że co u ludzi jest niemożliwe,
nie jest niemożliwe u Boga (por. Łk 18,26). To dotyczy także
miłości, wierności i uczciwości małżeńskiej, to dotyczy także
trwałości i jedności małżeństwa. Dlatego ślub kościelny. Tylko
dlatego.
ter.
Ślubuję Ci miłość...
Kiedy Irenka i ja zawieraliśmy małżeństwo, mieliśmy świado-
mość wyniesioną z duszpasterstwa akademickiego, że to my sami
go sobie udzielamy, że jesteśmy jego szafarzami. Słowa biorę
Ciebie za żonę, biorę Ciebie za męża, oznaczały wzajemne oddanie
i przyjęcie siebie nawzajem. Nie pamiętam jednak, abyśmy zbyt
głęboko analizowali znaczenie słów przysięgi małżeńskiej. Wy-
czuwaliśmy je intuicyjnie. Słowa kończące się formułą tak mi
dopomóż, Panie Boże wszechmogący i wszyscy święci wypowiada-
łem z mocą i przekonaniem o tym, że ja sam jestem na tyle silny
i pewny siebie, że dotrzymam miłości, wierności i uczciwości.
Składałem obietnicę, podejmowałem decyzję. Byłem przekonany,
że jej podołam. Ślubowałem to przed Bogiem.
Dopiero lata naszego małżeństwa miały pokazać, że jeżeli
rzeczywiście podołałem tej przysiędze w podstawowych zarysach,
to tylko dzięki lasce sakramentu małżeństwa. Sam nie byłbym
w stanie. Zbyt wiele pokus, rozczarowań i „oglądania się wstecz"
z wątpliwościami co do sensu zawartego małżeństwa. Ale deklara-
cja została wzmocniona łaską sakramentu. Wymagało to oczywiś-
cie mojego, naszego, otwarcia się na tę łaskę. Ona wzmacniała
naszą deklarację i decyzję raz już podjętą. Słowa tak mi dopomóż
Panie Boże wszechmogący i wszyscy święci w swej najgłębszej treści
okazały się nie wyznaniem własnej mocy, ale prośbą o pomoc.
Słowo „tak" afirmuje wcześniejszą deklarację miłości, wierności
i uczciwości. Potem następuje prośba określona zwrotem dopomóż
mi,  Panie Boże...   Przejawiało się to korzystaniem z podstaw
152
dialogu,  wiedzy  o  uczuciach,  kontrolowaniem  swoich  postaw
i ocen, zauważaniem pokus właśnie poprzez uczucia.
Wtedy, trzydzieści lat temu, sakrament małżeństwa traktowali-
śmy jako wydarzenie jednorazowe — przysięgę i zaproszenie Pana
Boga do naszego małżeństwa. Była uroczystość, a teraz zaczyna
się życie. Jednak w następnych latach przeżyliśmy i doświadczyliś-
my, że ten sakrament w nas trwa. W sposób najpełniejszy doświad-
czyliśmy tego poprzez dialog. Odkryliśmy, że ile razy próbowaliś-
my wysłuchać siebie uważnie, nie przerywając sobie, ile razy
staraliśmy się zrozumieć siebie nawzajem, dzielić się sobą, ile razy
sobie przebaczaliśmy, tyle razy odnawialiśmy w sobie treść przysię-
gi małżeńskiej. Nie udzielaliśmy sobie wtedy sakramentu, bo raz
już to uczyniliśmy, ale odnawialiśmy w sobie treść przysięgi. Nie
czyniliśmy tego poprzez deklarację, jak w czasie zawierania mał-
żeństwa, ale poprzez realizację tej deklaracji. To było — i jest
-  odnowienie sakramentu w praktyce. Ilekroć bowiem bardziej
słuchamy się nawzajem, niż mówimy, ilekroć bardziej rozumiemy
się, niż oceniamy i dzielimy sobą,  niż dyskutujemy, tyle razy
realizujemy w praktyce miłość, wierność i uczciwość małżeńską.
To jest celebracja naszego małżeństwa.
- Gdy wypowiadałam do Piotra słowa przysięgi w obecności
Pana Boga i kapłana w dniu naszego ślubu - dzieliła się z nami Ela
- widziałam je w jednym wymiarze. Był to wymiar miłości roman-
tycznej, przepełnionej uczuciami radości i szczęścia, mojego ideału.
Wierność i uczciwość małżeńską pojmowałam tylko w aspekcie
bardzo tradycyjnym, to znaczy nieangażowania się w jakieś związki
z osobami trzecimi, a słowa że Cię nie opuszczę aż do śmierci jako
coś w rodzaju „klamka zapadła raz na zawsze". Już po kilku
miesiącach wspólnego życia odkryłam, że na samej miłości roman-
tycznej,  choć jest ona bardzo ważnym elementem,  który warto
pielęgnować, daleko się nie zajedzie, że potrzeba czegoś więcej, by tę
ślubowaną miłość realizować w życiu codziennym. Odkryłam, że
potrzebna jest jeszcze woła i zobowiązanie. Dane nam było wtedy
poznanie dialogu, który stał się konkretną formą realizowania tej
miłości. Nie tylko jako świetne narzędzie komunikacji, ułatwiające
153
wzajemne zrozumienie i bliższe poznanie, ale przede wszystkim jako
postawa, nastawienie na słuchanie współmałżonka, rozumienie go,
zanim ocenimy i osądzimy, i dzielenie się tym, co czujemy, przeży-
wamy, zanim zaczniemy dyskutować, kto ma rację. To nie jest łatwe
i nie zawsze nam się udaje, ale właśnie słowa przysięgi małżeńskiej
dopingują nas nieustannie do podejmowania kołejnych prób.
Piotr, mąż Eli, z zawodu nauczyciel, kontynuował.
—  Niedawno wróciłem do domu po tygodniowej „zielonej szko-
le", zmęczony, stęskniony, ale też podenerwowany faktem, że mam
jeszcze do zrobienia „masę rzeczy" w związku z czekającym mnie
egzaminem. Oczekiwałem od Eli ciepłego powitania. Ona z kolei
przeżywała bardzo trudny czas w swojej pracy i podczas mojej
nieobecności była z tymi problemami sama w domu. Wiedziałem
o tym. Gdy wracałem w pociągu, nawet nastawiłem się, że wyjdę
naprzeciw Ełi, że wesprę ją swą obecnością, że skupię się przede
wszystkim na tym, co ona przeżywa. Jednak kiedy już stanąłem
w drzwiach, moja potrzeba otrzymania dużej dawki ciepła, przytule-
nia wzięła górę nad postanowieniami z pociągu. Kiedy Ela nie
zareagowała tak, jak oczekiwałem, poczułem się odrzucony, nie-
zrozumiany. Nasze zmęczenie — każde z nas miało sporo pracy
w ostatnich dniach - spowodowało, że nieprzyjemne uczucia się
nasiliły, co przyspieszyło kłótnię, wzajemne oskarżanie się. W tej
sytuacji właśnie stosowanie zasad dialogu pomogło mi wyjść do Eli,
wyciągnąć rękę do zgody. Moja miłość, którą kiedyś ślubowałem,
poprzez dialog pomogła mi się otworzyć. Opowiedziałem Ełi o mo-
ich staraniach, aby skupić się na jej potrzebach, o tym, co sam
przeżywałem. Taka postawa ułatwiła porozumienie i spotkanie się.
Mogłem  wysłuchać Elę do końca,   usłyszeć to,   co ona  czuła.
Zdziwiłem się, że ona też cieszyła się z mojego powrotu, ale była
totalnie zmęczona i wyczerpana psychicznie, nie była w stanie nic
więcej powiedzieć, gdy wszedłem do domu poza słowami: „Dobrze,
że już jesteś".
—  Dla mnie miłość dzisiaj to nie tylko piękne uczucie zakocha-
nia, entuzjazm i radość płynąca z życia z ukochaną osobą — powie-
działa z kolei Monika. — Dzisiaj miłość oznacza dla mnie decyzję
154
o wspólnym byciu razem pomimo trudności, jakie razem przeżywa-
my. Łatwo jest mi bowiem zapewniać Przemka o mojej miłości
w chwilach radosnych,  beztroskich, w chwilach uniesień i od-
prężenia. Natomiast trudno, gdy się kłócimy, gdy coś się dzieje
między nami, gdy dopada nas nerwowa atmosfera dnia codzien-
nego... A przecież wiem, że mimo tych wszystkich trudnych chwil
nasza miłość się nie skończyła i że przyrzekaliśmy sobie bycie aż do
śmierci razem. Dlatego dzisiaj dla mnie miłość to nie uczucie
gorące, zależne od nastroju, sytuacji, zmienne. Miłość to decyzja,
dobrowolne zobowiązanie wobec Przemka,  że dołożę wszelkich
starań, aby moje czyny przyniosły dobro jemu i naszemu małżeńst-
wu. Miłość to dla mnie ciągła troska o uświęcanie naszego małżeń-
stwa,  liczenie się z potrzebami Przemka,  akceptowanie i przy-
jmowanie go takim, jaki jest, mimo trudności z tym związanych.
Jakże często buntuje się we mnie wszystko, burzy się we mnie krew,
gdy się w czymś różnimy, kiedy dla Przemka jest coś białe, a dla
mnie czarne. Muszę przyznać, że takie sytuacje zdarzają się nam
bardzo często. Od sytuacji prostych, codziennych, jak gotowanie czy
sprzątanie, po organizowanie sobie czasu, świętowanie, kontakty
towarzyskie z rodziną czy wychowywanie naszego synka. Czasem
myślę, że jesteśmy tak różni, że to cud, że jesteśmy ze sobą... Dlatego
teraz wiem, że miłość nie kończy się, gdy złość i inne przykre uczucia
biorą górę w naszych relacjach. Miłość jest ponad tym, oznacza
trwanie, ciągle wybieranie naszego małżeństwa... Miłość dla mnie
to także, a może przede wszystkim, powierzanie Panu Bogu naszego
małżeństwa, trwanie w modlitwie za Przemka i za nas, bo wiem, że
sami nie dalibyśmy rady przejść przez kryzysy, jakie nas spotykały
i będą spotykać. Miłość to także niepoddawanie się i nieustanne
próby dialogu, aby wysłuchać siebie nawzajem i przebaczyć.
- Kiedy bywało, że było nam bardzo trudno - dodał Przemek
— mieliśmy dosyć siebie i naszego małżeństwa, ja przynajmniej
uświadamiałem sobie, przypominałem, że przecież ślubowałem
Monice. Dałem słowo, wzywając pomocy Bożej i wszystkich świę-
tych. Nie bez kozery myślę, że Bóg na początku też byl Słowem,
które stało się ciałem... i to Słowo jest dla mnie drogowskazem
155
wskazującym, co mam robić, kiedy tracę orientację w tym, co jest
dobre, a co zle, co skuteczne, a co nie... Miłość, wierność i uczci-
wość to oczywiście nie tylko przyjmowanie cierpień, choć należy się
z tym liczyć, ale przede wszystkim ogromna radość i satysfakcja.
Dużo satysfakcji i radości sprawiają nam nie tylko sytuacje potocz-
nie i powszechnie uważane za przyjemne, ale również sytuacje
trudne, z których udaje nam się wspólnie wyjść, wysłuchać się, nie
raniąc się. Czujemy się wtedy umocnieni, bliżsi sobie.
—  Ja również rozumiem realizowanie miłości — powiedziała
znowu Ela — poprzez pielęgnowanie naszej relacji i dbanie o jakość
naszego życia. Nie chodzi mi tu o podnoszenie materialnej stopy
życiowej, ale o wzajemny rozwój intelektualny, emocjonalny i du-
chowy, również dbałość o wygląd fizyczny. Słowem, ciągłe staranie
się, by być atrakcyjną dla Piotra. Dlatego staramy się, by w naszym
wspólnym życiu  nie brakowało  też elementów romantycznych,
niespodzianek, wspólnych wyjazdów, wycieczek, wypadów do ka-
wiarni, wyjść do kina czy teatru. Ogromnie cieszą mnie otrzymywa-
ne do Piotra maleńkie prezenciki, kwiaty czy kolorowe kartki. One
również przypominają mi o jego miłości i wierności.
—  Gdy przed wielu laty zawieraliśmy związek małżeński — po-
wiedziała Jadzia - byliśmy przekonani o naszej wzajemnej miłości.
Wtedy łączyliśmy miłość przede wszystkim z uczuciem, chociaż nasz
spowiednik podsunął nam pytanie, czy jesteśmy gotowi kochać się
wzajemnie nawet, gdyby miesiąc po ślubie jedno z nas stało się
chore, niedołężne, uległo nieszczęśliwemu wypadkowi.
Wojtek, mąż Jadzi dopowiedział:
—  Dziś czuję, że właściwa decyzja dotycząca mojej miłości do
Jadzi długi czas jakby dojrzewała, by zapaść ostatecznie w jednym
z najtrudniejszych momentów naszego małżeństwa. Właśnie wtedy,
gdy było trudno i źle, dałem sobie ostateczną odpowiedź na pytanie,
czy kocham swoją żonę, czy może kocham tylko siebie w niej.
Odpowiedź stała się moją decyzją miłości i ugruntowała moją
wierność. Proszę, by nikt nie pomyślał, że z tą chwilą nasze życie
małżeńskie stało się gładkie, słodkie i lukrowane, ale stało się
naprawdę spokojniejsze.
156
Nie oznacza to jednak, by uczucia zakochania, fascynacji,
pożądania miały ustąpić miejsca jakiejś wykalkulowanej rzeczywis-
tości Miłość - jak to zresztą zauważyła Ela - może pozostawać
wciąż romantyczna, szalona i piękna. Konieczne jest tylko wkom-
ponowanie jej w dojrzałą postawę i decyzję. Jest to - jak zauważył
kiedyś o Mirosław - decyzja i pragnienie zrealizowania dobra
współmałżonka i zapłacenia za to takiej ceny, jaka będzie konieczna.
Warto się zapytać samego siebie, czy jest się na to gotowym.
1
Ślubuję Ci wierność...
Gdyby ktoś nas zapytał, czy jesteśmy wierni swojemu współ-
małżonkowi, większość z nas odpowiedziałaby natychmiast, że
tak, w ogóle co za pytanie! Ale czyż nie dlatego udzielilibyśmy
takiej odpowiedzi, że wierność pojmujemy wąsko, po prostu jako
niezdradzanie seksualne? Tymczasem wierność oznacza coś zna-
cznie więcej. Jest ustawicznym „byciem przy", wzajemnym towa-
rzyszeniem, dążeniem do pogłębienia więzi, słuchaniem, gotowoś-
cią do rozmowy, która będzie spotkaniem w prawdzie, wzajemnej
akceptacji i zaufaniu. Wierność oznacza wspólne, we dwoje,
szukanie rozwiązania trudności, jakie pojawiają się w małżeństwie,
i szukanie ich rozwiązania w małżeństwie, a nie poza nim.
Wierność zostanie poddana próbie w chwili, gdy przyjdą roz-
czarowania, gdy pojawi się osądzanie współmałżonka o nieuczyn-
ność, nieżyczliwość, niedojrzałość, ciągły krzyk, pretensje o wszys-
tko, gdy odczujemy, że lepiej się nie odzywać, a najlepiej spa-
kować swoje manatki i się wynieść albo jego rzeczy wystawić na
korytarz... Właśnie wtedy wierność przestaje być uczuciem, pięk-
nym słówkiem, staje się sprawdzianem własnej dojrzałości. Po-
wtarzam - własnej - a nie tylko współmałżonka. O gotowość do
takiej wierności warto siebie samego / siebie samą zapytać przed
podjęciem decyzji o małżeństwie. Czy będę gotowy / czy będę
gotowa szukać zawsze porozumienia, nie rezygnować i nie dezer-
terować?
Ale nie można pomijać i tej wąsko pojmowanej wierności,
w aspekcie seksualnym. Wierności uczymy się już „chodząc ze
158
sobą". Pamiętam rozpacz jednej z młodych żon, która kilka
tygodni po ślubie odkryła, że jej mąż zdradza ją ze swoją poprzed-
nią dziewczyną. Żona ta powiedziała w dodatku, że wiedziała
o tym, że jej mąż przez cały czas ich „chodzenia ze sobą", spotykał
się z inną dziewczyną i traktował ją jako swego rodzaju „zawór
bezpieczeństwa" dla siebie, gdy mu się nie ułoży w małżeństwie.
Tamta dziewczyna nie chciała wyjść za niego za mąż, ale chciała
z nim sypiać. Natomiast moja rozmówczyni, zakochana w nim po
uszy, myślała, że ślubem przytrzyma go przy sobie, że mu nieba
przychyli i spowoduje, że mąż zerwie z tamtą. Tak się jednak nie
stało. Znana mi jest też sytuacja, gdy chłopak tuż przed za-
proponowaniem swojej dziewczynie przypieczętowania ich miłości
przed ołtarzem, odkrył, że jest jednym z co najmniej trzech
chłopaków, jakich „na różne okazje" miała „jego" dziewczyna.
Poczuł się oszukany, wstrzymał się od swojego zamiaru i przestał
się z nią spotykać.
Bardzo ważne przed zawarciem małżeństwa jest definitywne
uporządkowanie bliskich kontaktów ze swoją poprzednią sym-
patią. O tym trzeba w narzeczeństwie ze sobą rozmawiać. Ze-
rwanie z poprzednim chłopakiem czy dziewczyną powinno od-
bywać się w duchu dialogu. Wierność w narzeczeństwie jest
ważnym zadatkiem wierności w małżeństwie.
- Wierność małżeńska - powiedziała Ela - to dla mnie również
czujność, unikanie sytuacji, w których łatwo się zapomnieć i przeho-
lować. Pamiętam, jak wyjeżdżałam na spotkania firmowe, gdzie
oprócz szkoleń były imprezy do białego rana, alkohol i sprzyjające
okoliczności by, jak to się popularnie nazywa,   „zabawić się".
O wierności przypominała mi założona na palec obrączka i spog-
lądanie na nią od czasu do czasu.  Przejawem wierności było
odmówienie kieliszka alkoholu, który mógłby mi pomóc stracić
kontrolę nad sobą, nieskuszenie się na romantyczny spacer nad
morze z kolegą, który choć sam żonaty, zachowywał się tak, jakby
o tym zapomniał.
-  Wierność — mówił o. Mirosław - zakłada trwanie z drugim
człowiekiem pomimo trudu, lęku, zamieszania, niepokoju, czasem
159
pomimo grzechu, który ciągnie ku rozpaczy i odbiera nadzieję.
Wierność oznacza trwanie przy tym drugim, pomimo tych wszyst-
kich przeciwieństw, a przede wszystkim pomimo ciężaru pochodzą-
cego z tego, że grzesznikami pozostaniemy na zawsze.
Potocznie wierność kojarzy się z wyłącznością seksualną. Ale
przytoczone słowa o. Mirosława są aktualne także w innych
sytuacjach. Wierność to coś znacznie więcej, fest pewnym aspek-
tem miłości, wzajemnym towarzyszeniem sobie, gotowością do
podejmowania dialogu. Jest ważna w sprawach drobnych.
—  W naszym życiu — mówiła dalej Ela — bardzo ważna jest
wierność w małych rzeczach, w szczegółach. Wypełnia zasadniczo
treść przysięgi małżeńskiej. Mam tu na myśli wierność pewnym
obowiązkom, wzajemną troskę o dobro drugiego bez względu na
uczucia, jakie nas wypełniają,  szczególnie wtedy,  gdy czujemy
wobec siebie złość, zniechęcenie i buntujemy się.  Gdy wracam
zmęczona z pracy, a tak się zdarzy, że rano trochę się posprzeczamy
w pracy też ktoś dorzuci nieżyczliwe słowo i nie mam ochoty na
robienie zakupów czy przyrządzanie kolacji, wchodzę do kuchni
i widzę pozmywane naczynia, które mój mąż umył, choć był zły na
mnie, świeżą wodę, którą przytaszczył ze źródła wody oligoceńskiej,
to ja mimo złego samopoczucia kroję chleb i szykuję kolację,
właśnie w imię tej wierności w rzeczach małych. Również w imię tej
wierności słucham opowieści mojego męża o jego, według mnie
nieuzasadnionych, obawach, o jego wątpliwościach, czy sobie pora-
dzi z przygotowaniem do zbliżającego się egzaminu,  czy zdąży
(według mojego mniemania poradzi sobie doskonałe - nie rozu-
miem jego obaw).  Słucham i jestem przy nim,  choć to częste
wyrażanie niepewności czasem mnie drażni czy nudzi, trwam przy
nim i tak wyrażam mu moją wierność.
—  Dla mnie wierność - powiedziała  Monika - to trwanie
i towarzyszenie Przemkowi w jego radościach i trudnościach, inte-
resowanie się jego potrzebami, trwanie przy sobie, gdy upadamy,
pomaganie, gdy możemy pomóc, czy wysłuchiwanie, gdy zostaniemy
o to poproszeni. Dla mnie wierność to stawianie naszego małżeńst-
wa na pierwszym miejscu, przed wszystkimi innymi relacjami - czy
160
to z rodzicami, czy z przyjaciółmi. Wierność to także myśłenie
o przyszłości, o tym, że kiedyś będziemy starzy, i zgoda na to, że
może być różnie, że będziemy, być może, musieli się sobą opiekować.
- Ostatnio kiedy zgubiłem komórkę - dodał Przemek - Monika
poszła jej szukać, mimo że sprawa była beznadziejna, ale Monika
wsłuchała się w mój smutek i tą postawą zamanifestowała swoją
wierność i wsparcie dla mnie.
Piękne wskazanie znajdziemy w Liście św. Pawia do Galatów:
jeden drugiego brzemiona noście i tak wypełnijcie prawo Chrys-
tusowe (Ga 6,2). Wierność przeżywam szczególnie wtedy, kiedy
mi się czegoś po prostu zupełnie nie chce. Wierność oznacza
solidarne dźwiganie obowiązków lub nawet przejęcie tych obowią-
zków przez współmałżonka, gdy zajdzie taka konieczność.
Pora  przytoczyć  słowa  Józka,  z  czterdziestoletnim  stażem
małżeńskim:
- Tej wierności uczyłem się przez cale życie. Uczyłem się
kochać towarzyszkę życia nie tylko wtedy, gdy była radosna, ale
także wtedy, gdy była smutna. Nie tylko wtedy, gdy ja byłem
w dobrym nastroju, ale także wtedy, gdy miałem przykrości w pracy.
Uczyłem się kochać żonę brzemienną i żonę karmiącą nasze dzieci.
A potem żonę ze zmarszczkami na twarzy i z siwymi włosami. Przed
czterdziestu łaty na naszych obrączkach prosiliśmy o wygrawerowa-
nie wersetu psalmu: Servite Domino na obrączce żony i cum laetitia
- na mojej. Czyli służ Panu — z radością. Tylko połączone razem
słowa mają pełny sens. Jest to nasza akceptacja wezwania, aby
dalsze życie było naszą radosną i wierną służbą Bogu, a przez Niego
także innym łudziom dookoła nas.
Na niezwykle ważną sprawę zwrócił uwagę o. Mirosław.
Zauważył mianowicie, że w odniesieniu do przysięgi małżeńskiej
poprzez słowa męża: ślubuję Ci miłość, wierność i uczciwość
małżeńską oraz że Cię nie opuszczę aż do śmierci, Bóg składa
obietnicę tej kobiecie, która zawiera małżeństwo. Bóg mówi jej: to
]a ślubuję Ci miłość, wierność i uczciwość wtedy, kiedy będziesz
starała się być żoną mężczyzny wypowiadającego te słowa. Tak
samo poprzez żonę Bóg składa obietnicę mężczyźnie: ślubuje mu
161
miłość, wierność i uczciwość i że go nie opuści aż do śmierci wtedy
kiedy on będzie starał się być mężem tej oto kobiety. To dziwne
zobowiązanie, ale przecież cale Pismo Święte jest pełne takich
obietnic. Bóg ślubuje miłość i uczciwość wobec małżonków. I On
z pewnością dopełni obietnicy, dotrzyma słowa, nada sens podej-
mowanemu przez małżonków trudowi pozostawania w jedności.
Odczułem to wyraźnie w stosunku do wierności Boga wobec
małżonków nieustannie ulegających mniejszym lub większym sła-
bościom. On zawsze pozostaje wierny. Odczuliśmy to z Irenką.
Doświadczamy przedziwnej wierności Pana Boga wobec nas,
pomimo naszych słabości, niedostatku dialogu. Jest prawdą, że
sami zawsze staraliśmy się być wierni Panu, ale nawet nie zauwa-
żaliśmy, gdy odchodziliśmy od Niego... On pozostał wierny, bo
zawsze wzywaliśmy Jego imienia. Świadomość wierności Boga jest
niezwykle ważna w obliczu wszystkich niepokojów związanych
z przyszłością naszego małżeństwa.
I
S
Ślubuję Ci uczciwość...
Uczciwość rozumiem przede wszystkim jako życie w prawdzie
wobec siebie i współmałżonka. Prawda ta dotyczy zarówno spraw
związanych ze wzajemną wyłącznością relacji jako męża i żony,
wspólnym podejmowania decyzji, jak również ze sprawami mate-
rialnymi: gospodarowaniem pieniędzmi, dotrzymywaniem zobo-
wiązań finansowych. Uczciwość ma więc niejedno imię.
W czasie „chodzenia ze sobą" ważne było opowiedzenie sobie
0  naszej przeszłości w zakresie relacji męsko-damskich. Ja nie
miałem zbyt wiele do opowiedzenia, miałem za sobą kilka „platoni-
cznych" miłości, raczej bez wzajemności. Miałem natomiast wiele
podejrzeń i wyobrażeń na temat przeszłości Irenki. Byłem „przy-
gotowany na najgorsze". Pamiętam naszą bardzo niepewną roz-
mowę na ten temat, której owocem było moje bardzo świadome
1 bardzo głęboko przeżyte pocałowanie jej w rękę. Później Irenka
wspominała to jako jedno z najbardziej wyrazistych sytuacji, kiedy
okazałem jej szacunek. Było to z mojej strony spontaniczna reakcja
na upewnienie się, że moje podejrzenia „najgorszego" były nieuza-
sadnione.  Prawda o  sobie ma tutaj ważną rękojmię zaufania
w przyszłości. Mówię o sobie, dzielę się sobą, bo nie mam przed
drugą osobą nic do ukrycia, cały jestem jej. Mówię nie dlatego, że
chcę coś wylać z siebie, ale dlatego że kocham. Mówię ze względu
na partnera, jestem w tym delikatny.
Bardzo ważne jest w takich rozmowach zamknięcie i odcięcie
przeszłości, niegrzebanie się w niej i niewracanie do niej. Pamię-
tam rozmowę z jakąś kobietą, która żaliła mi się, że mąż upor-
163
czywie wypominał jej po blisko dwudziestu latach małżeństwa
przeszłość przedmałżeńską. Czuła się tym ciągle upokarzana,
zwłaszcza, że „tamta sprawa" została po ślubie definitywnie zamk-
nięta. On jednak śledził ją na każdym kroku. Nie doszło do mojej
rozmowy z jej mężem, ale wydaje się, że budował swoje zachowania
i postawy na uczuciu zranienia. Jest prawdą, że urazy nie zawsze
mijają od razu. Zależy to od temperamentu. Ludziom emocjonal-
nym i sekundalnym trudno czasem zapomnieć i nie wracać, ale jest
to pole ich pracy nad sobą, budowania relacji rozumem i wolą, a nie
ciągłym podsycaniem uczuć. Świadomość danej predyspozycji jest
także cząstką prawdy o sobie, którą wiążę z szeroko pojętą uczciwo-
ścią. Nie można wykluczyć, że moja rozmówczyni w zaufaniu
podzieliła się ze swoim - wówczas - narzeczonym czymś bardzo
trudnym, a on teraz przeciwko niej wykorzystuje jej zaufanie. To
jawna nieuczciwość.
Mówiąc o przeszłości każdego z narzeczonych, dodam jeszcze,
że nieuczciwością jest zatajenie przed sobą nawzajem ewentualnego
porzucenia święceń, istnienia zobowiązań typu alimentacyjnego
wobec innych osób, a także zatajenie choroby psychicznej. Te
sprawy mogą spowodować unieważnienie sakramentu małżeństwa.
Ważnym polem wzajemnej uczciwości jest wspólne podejmo-
wanie decyzji i trzymanie się ich. Nierobienie niczego „poza
plecami" współmałżonka, a szczególnie wbrew wcześniejszym
wspólnym ustaleniom. To bardzo delikatna dziedzina, szczególnie,
gdy jedno z małżonków jest przekonane, że „wie lepiej" albo ulega
zewnętrznym naciskom.
Uczciwość to wywiązywanie się z zobowiązań, z danego sobie
słowa.
—  Mnie o wiele łatwiej jest wywiązać się z zobowiązań wobec
obcych niż wobec Przemka - powiedziała Monika. - Przemkowi
zawsze to jakoś wytłumaczę, on zrozumie, jakoś przeboleje, a tym-
czasem tu nie o to chodzi...
—  Uczciwość zobowiązuje mnie — dodał ze swej strony Przemek
— powiedzieć Monice na przykład, że ten kolor farby do mieszkania
mi się nie podoba. Nie zawsze mi to wychodzi, często bywa to
164
przykre dla Moniki, ale dzięki temu stajemy w prawdzie wobec
samych siebie i siebie nawzajem i czujemy się prawdziwie wolni.
Nie będę rozwodził się nad potrzebą jawności przed sobą
nawzajem odnoszącą się do „polityki pieniężnej" i wysokości
przychodów. Do katalogu skrajnej nieuczciwości zaliczę nieujaw-
nianie, zatajanie czy zaniżanie sum zarobionych pieniędzy, szcze-
gólnie jeżeli sumy zatajone idą na papierosy, alkohol, czy...
komórkę dla tej trzeciej czy tego trzeciego.
Ważnym polem doświadczenia wzajemnej uczciwości w gos-
podarowaniu pieniędzmi jest czas „chodzenia ze sobą". Pamiętam,
jak z Irenką zapisywaliśmy wydatki, a potem rozliczaliśmy się.
Mieliśmy wtedy oddzielne kasy, ale rozliczanie się było dla nas
zadatkiem dobrego wspólnego gospodarowania pieniędzmi póź-
niej. W małżeństwie było dla nas oczywiste, że będziemy mieć
wspólną kasę. W obu domach naszych rodziców był zwyczaj
zapisywania wydatków i robienia comiesięcznych obrachunków.
Przenieśliśmy ten zwyczaj do naszego małżeństwa, ale ustaliliśmy,
że tylko na jakiś czas. Po to by mieć świadomość, ile wydajemy na
jedzenie, ile na mieszkanie, ile na rozrywki, kulturę itp. Trwało to
chyba rok. Później zrezygnowaliśmy z tego, nie widząc sensu
grzebania się w szczegółach. Jednak na początku to zapisywanie
wydatków było ważnym polem budowania wzajemnego zaufania
i uczciwości.
Posiadanie jednej kasy było dla nas oczywiste. Latami każde
z nas przynosiło pensję do domu i wkładało do wspólnej koperty.
Wizyty w PKO były bardzo rzadkie. Sprawa się skomplikowała,
kiedy zakłady pracy przestały wypłacać gotówką i po pieniądze
trzeba było chodzić do banku i posługiwać się kartą magnetyczną.
Pieniądze zaczęło się podejmować w miarę potrzeby. W kopercie
przestało być tyle, ile potrzeba do końca miesiąca. Przestałem
panować nad wydatkami. Zdawało mi się, że Irenka zbyt dużo
wydaje, zbyt dużo podejmuje z konta, na którym jest także
„żelazna rezerwa". Kiedy na koncie przestały rosnąć procenty
z powodu polityki pieniężnej państwa, poczułem się zagrożony.
Jednakże dość szybko zrozumiałem, że jest to uczucie, którego
165
żywienie jest bezpodstawne, wręcz... nieuczciwe. Latami potrafiliś-
my żyć biednie i obfitować, jak pisał św. Paweł. Tak będzie i teraz.
Uczciwość przejawia się także poprzez troskę o intymność
naszych relacji i nieodreagowywanie wobec innych aktualnego
stanu emocjonalnego, nieplotkowanie i nieujawnianie naszych
wewnętrznych spraw innym bez wspólnego uzgodnienia.
—  Staramy się postawić pewne granice intymności także naszym
najbliższym, nawet rodzicom - powiedział Piotr — którzy troskliwie
0  pewne rzeczy nas pytają.   Gdy czasem dzwonią moi rodzice
1 wyczuwają w moim głosie nutę smutku, zaczynają podejrzewać, że
coś między nami jest nie tak, zaczynają pytać, czy się pokłóciliśmy?
Ja wtedy przyznaję otwarcie, że tak, że posprzeczaliśmy się o coś, ale
nie wtajemniczam rodziców w szczegóły.  Byłoby to nieuczciwe
wobec Eli. Nie wywlekam, o co poszło. Natomiast proszę rodziców,
by się pomodlili w naszej intencji. Podobnie, gdy w gronie przyjaciół,
znajomych czy kolegów z pracy ktoś pyta mnie o moją żonę, mówię
o jej zaletach, ale nigdy nie mówię o niej źle, choćbym był na nią
wściekły w danej chwiłi. Tego domaga się moja uczciwość wobec
niej.
—  Ślub uczciwości małżeńskiej - uzupełnił o. Mirosław - ma
szczególne znaczenie w sytuacjach kryzysowych. Oznacza bowiem,
że mąż i żona będą otwarci na dar nadprzyrodzony, jakim jest
„charyzmat jedności".   Ślub   uczciwości   domaga   się  więc,   by
w chwili trudności, konfliktu, szukać dialogu „do końca", szukać
porozumienia, by małżeństwo odbudować i na nowo odkryć w nim
radość.
I że Cię nie opuszczę.
Słowa,  że nie opuszczę  Cię aż  do  śmierci,  podsumowują
ślubowanie miłości, wierności i uczciwości, bo przecież niewypeł-
nienie jakiegokolwiek z tych zobowiązań oznacza opuszczenie
współmałżonka. W tych słowach zawiera się również moja de-
klaracja wobec rozwodu. Jednoznaczne nie. Bezwarunkowe. Dla
mnie i dla Irenki taka ewentualność w ogóle nie istniała. Było to dla
Irenki i dla mnie oczywiste od dnia ślubu i nie uległo podważeniu
pomimo trudności w porozumieniu, o jakie potykaliśmy się przez
wiele lat. Wyszedłem z założenia, że nie ma takiej sytuacji, gdy
dwoje ludzi, którzy zawierzyli swoje życie Panu Bogu, chce się
dogadać, chce być razem i nie może. Stawały mi przed oczyma
różne czarne scenariusze naszego życia, ale zawsze z tym pod-
stawowym założeniem. Byłem gotów zapłacić każdą cenę za swoją
decyzję.  Dziś  widzę  raczej,  jak wiele  otrzymałem w naszym
małżeństwie, jak bardzo nasze życie spełniło się. Wtedy była to
deklaracja. Teza. Nie bardzo wiedziałem, jak ją w życiu wypełnię.
Później stopniowo odkrywaliśmy dar dialogu. Dziś patrzę na to
właśnie jako wypełnienie przez Pana Boga Jego obietnicy danej
nam, że będzie nas kochał, będzie nam wierny i że nas nie opuści.
Bo Pan Bóg nie opuszcza. Najwyżej my opuszczamy Pana Boga,
a w ślad za tym współmałżonka.
- Pamiętam, jak po wielu awanturach - powiedział Maciek po
dwóch latach małżeństwa — żona powiedziała mi z płaczem, że
widzi, że jest mi źle z nią i że ona by sobie poszła, ale naprawdę nie
ma gdzie. Czuje się przybita i zrozpaczona tym, że nie możemy się
167
dogadać. Wtedy coś mnie przekłuło. Zrozumiałem, że to nie ona
chce mnie opuścić, ale ja ją opuściłem. To ja nie wysłuchiwałem jej
do końca, podsycałem agresywne uczucia w sobie, formułowałem
ostre, raniące ją oceny, a wszystko po to, by doprowadzić do
porozumienia, którego bardzo pragnąłem. Jej podzielenie się uczu-
ciem i opisanie, co przeżywa, spowodowało, że zauważyłem jej
dobrą wolę porozumienia, której przedtem jej odmawiałem. To był
początek naszego prawdziwego dialogu.
W tym kontekście dorzucę jeszcze kilka słów od Moniki:
—  My z Przemkiem po prostu nie rozważamy możliwości roz-
stania się, a więc koncentrujemy się na rozwiązywaniu bieżących
kłopotów. Nie szukamy ucieczek i wyjść tymczasowych. Przeżywaliś-
my czasem tak bolesne rozczarowania, że powinniśmy się odwrócić
na pięcie i odejść od siebie. Ale to, co pozwala mi szukać rozwiązań,
to przekonanie o tym, że Przemek podobnie jak ja nie uznaje
rozwodu jako środka na poprawę człowieczego losu i skoro podjął
decyzję bycia ze mną, to w niej wytrwa. Mając tę pewność, o której
sobie ciągle przypominamy, możemy poszukiwać rozwiązań dobrych
dla naszego małżeństwa. Takim sposobem stał się udział w ruchu
Spotkań Małżeńskich i praktyczne narzędzie — dialog w duchu
miłości, delikatności i wzajemnego zrozumienia.
Kontekst słów o nieopuszczeniu siebie aż do śmierci jest jednak
jeszcze szerszy. Oddajmy glos Eli:
—  To, że cię nie opuszczę aż do śmierci, znaczy dla mnie: wtedy
gdy może zachorujesz, będziesz słaba i niesprawna, będziesz wyma-
gała mojej opieki, wtedy gdy przybędzie ci łat, kilogramów i siwych
włosów,  a  wokół będą patrzyły na  mnie uśmiechnięte twarze
młodych modelek z reklam. I wtedy gdy mnie zawiedziesz w moich
oczekiwaniach i rozwieją się moje marzenia. Gdy rzucisz mi w twarz
ostre słowo lub odwrócisz się do mnie plecami.
To, że cię nie opuszczę oznacza także zainteresowanie tobą jako
osobą. To, że jesteśmy razem, a nie obok siebie, oznacza także nasze
nieopuszczenie się nawzajem. To, że staramy się wysłuchać, dzielić
się sobą, rozumieć i przebaczać to jest właśnie znak nieopuszczenia,
znak trwania w miłości, wierności i uczciwości.
168
W codziennej rzeczywistości opuszczenie współmałżonka
przejawia się zainteresowaniem tylko sobą i swoją osobą. Ważna
jest kariera naukowa, zawodowa, atrakcyjne wyjazdy, bez liczenia
się ze zdaniem drugiego. Od pojedynczych wyjazdów służbowych,
zarobkowych zaczyna się często rozpad małżeństwa. Pamiętam,
jak przyznano mi roczne stypendium we Francji, z jednym za-
strzeżeniem, że nie sprowadzę nikogo z rodziny nawet na krótko.
Rozumiem trochę intencje francuskie - bali się nielegalnego
pozostania, prośby o azyl itp. Nie miałem takich zamiarów, nie
planowaliśmy zresztą wspólnego wyjazdu, ale mimo wszystko takie
postawienie sprawy wywoływało we mnie uczucie niesmaku, wręcz
niechęci do wyjazdu. Stypendium było bardzo dobrze skalkulowa-
ne - dawało możliwość skromnego przeżycia, ale absolutnie
żadnych możliwości zaproszenia Irenki. Poza tym najprawdopo-
dobniej nie otrzymałaby ona wizy. To były tamte czasy.... Wobec
takich warunków wykorzystałem tylko niewielką część tego sty-
pendium w dwóch odcinkach.
— Oboje z Przemkiem — mówiła dalej Monika — wyrośliśmy
w domach, w których chodziło się do kościoła, i to nam przekazali
rodzice. Wiedziałam więc, że w Kościele katolickim istnieje zasada
nierozerwalności małżeństwa, ale tak naprawdę nie byłam do tego
przekonana. Zdawało mi się, że jeżeli ludzie, mówiąc popularnie,
„nie dobrali się", to po co mają męczyć się ze sobą. Słyszałam też
wokoło, że przeżycie z kimś kilkudziesięciu lat jest prawie niemoż-
liwe, że musi się znudzić, że potem zostaje tylko przyzwyczajenie.
Myślałam, że udaje się to tylko osobom wyjątkowym, a ja za taką się
nie uważałam. Potem, kiedy poznałam Przemka i pobraliśmy się,
myślałam: OK, to ten. Dobraliśmy się i nuda nam nie grozi. Pewnie
przetrwamy ze sobą całe życie. Ale dopiero, kiedy zaczęłam po-
szukiwać odpowiedzi, dlaczego małżeństwo sakramentalne jest
nierozerwalne, dotarło do mnie, że tak naprawdę jest to konsekwen-
cja wiary i wiara daje na to odpowiedź. Bóg stworzył mężczyznę
i kobietę, którzy mają opuścić ojca i matkę, jeżeli uwierzyłam Panu
Bogu, że to, co uczynił jest dobre, to znaczy, że jedność małżeńska
jest dobrem. Nie oznacza to jednak, że tworzenie jedności jest łatwe.
169
To zupełnie inna sprawa. Pan Bóg nas jednak nie opuszcza i daje
nam pomoc w postaci modlitwy - zwracania się ku Niemu, aby
prowadził nasze małżeństwo.
Jeszcze raz wróciła w wypowiedzi Moniki sprawa, że Pan Bóg
nie opuszcza. Jego pomoc trzeba jednak zauważyć. Znam ludzi,
którzy zobojętnieli na Pana Boga po rozpadzie ich małżeństwa.
Twierdzili, że Pan Bóg ich zostawił i nie pomógł, chociaż się
modlili.
Przytoczę tu znaną anegdotę. W czasie powodzi pewien czło-
wiek chwycił się drzewa na środku wzbierającej rzeki. Modlił sią
gorąco do Boga o ratunek. Prosił Pana, wzywał Go z całej swojej
duszy, by On sam go ocalił. Podpłynęła łódź, ale on odmówił
wejścia do niej, tłumacząc, że Pan Bóg przyjdzie go ocalić.
Człowiek modlił się dalej: „Panie Boże ratuj, woda coraz wyżej".
Nadleciał helikopter, ale człowiek ten znów odrzucił ziemskie
rozwiązanie i coraz żarliwiej modlił się o pomoc. Znów podpłynęła
łódź, ale i tym razem nie skorzystał z niej. W końcu woda go
ogarnęła i utonął. Kiedy stanął przed Panem Bogiem, zaczął od
gorzkich wyrzutów, że nie wysłuchał jego modlitw i to tak żar-
liwych, ufnych i gorących, że się zawiódł na Nim. A Pan Bóg mu
powiedział: dwa razy posyłałem ci lodź, a potem helikopter, ale ty
nie skorzystałeś, to znaczy, że ty Mnie zawiodłeś, ty Mi nie
zaufałeś....
Dla Irenki i dla mnie taką łodzią czy helikopterem byty
Spotkania Małżeńskie, tworzenie i rozwijanie wspólnoty zajmują-
cej się budowaniem, umacnianiem i odbudowywaniem więzi mał-
żeńskiej. Dzięki kontaktom z ogromną ilością małżeństw, którym
zależało na własnym związku, łatwiej nam było kontynuować
naszą drogę.
Do każdego z nas podpływa w różnych momentach łódź albo
nadlatuje helikopter. Od nas zależy, czy mu podziękujemy i od-
prawimy, czy skorzystamy z jego pomocy.
II
Kto komu zawiązał świat?
Z czasów spływów kajakowych, o których wspominałem na
początku książki, utkwiło mi w pamięci kilka słów piosenki
śpiewanej wówczas przy ognisku: ...czemuś ty mi, moja miła,
zawiązała ten świat? — pytał z wyrzutem mąż przeżywający
zapewne ograniczenie swojej wolności w małżeństwie. A żona mu
odpowiadała w następnej zwrotce: Nie ja ci świat zawiązałam,
zawiązał ci go ksiądz, jam cię tylko pokochała, a tyś nie musiał
wziąć. W tych słowach zawiera się bardzo popularne, ale zupełnie
nieprawdziwe rozumienie sakramentu małżeństwa.
- Stosunkowo niedawno - dzielił się z nami Andrzej po blisko
dwudziestu pięciu latach małżeństwa - w rozmowie z zaprzyjaź-
nionym kapłanem doznałem swego rodzaju olśnienia. Oto z jego
stwierdzenia wynikało, że to nie kapłan udziela ślubu, że to nie
dzięki któremuś ze sformułowań zawartych w łicznych modlitwach
staliśmy się małżeństwem uświęconym sakramentem. Uświadomił
nam, że nasze małżeństwo stało się sakramentem w chwili, kiedy
my - ja i Jagoda — nawzajem sobie ślubowaliśmy miłość, wierność
i uczciwość małżeńską oraz złożyliśmy sobie obietnicę bycia ze sobą,
w radościach i trudnościach aż do śmierci. Kapłan jedynie przyj-
muje od nas naszą przysięgę w imieniu słuchającego nas Jezusa. Ja
jednak w dniu naszego ślubu ani o tym nie wiedziałem, ani o tym
nie myślałem. Ująłem świeżo poślubioną żonę pod ramię, od-
wróciłem się od ołtarza i zacząłem iść... w stronę życia. Jezusa
zostawiłem tam, gdzie jak zawsze sądziłem, jest Jego miejsce: na
ołtarzu w tabernakulum. Poszedłem do gości weselnych, do za-
171
stawionych stołów, bez Niego. Później czasem zdarzało mi się Go
szukać w chwilach zwątpienia i słabości po to, by wylać pod Jego
adresem pretensje, że nas, słabych, kłótliwych, ze sobą związał, że
jest głuchy i niemy wtedy, kiedy powinien nam podpowiedzieć, jak
radzić sobie z problemami.
Do dalszych losów jagody i Andrzeja jeszcze wrócę. Dodam, że
ja i Irenka mieliśmy świadomość wyniesioną z duszpasterstwa
akademickiego, że to my sami udzielamy sobie sakramentu, ale to,
że sakrament ten trwa w nas przez całe życie, co więcej, że sami
stajemy się sakramentem, dotarło do nas znacznie później. Niewie-
dza w wielu sprawach łączyła nas z Jagodą i Andrzejem. Sak-
rament był czymś w rodzaju wieńca, może Bożego ubezpieczenia,
ale nie wiązałem go specjalnie z rzeczywistością duchową pomię-
dzy nami. Ta rzeczywistość istniała dla mnie trochę niezależnie od
sakramentu. On raczej tę więź przypieczętowywał.
Ważne dla mnie i dla Irenki było odnalezienie już na początku
naszego małżeństwa fragmentu Listu św. Pawła do Efezjan, w któ-
rym autor przyrównuje miłość Chrystusa i Kościoła do miłości
małżeńskiej. To ten słynny fragment, z którego czasem wyciąga się
wyrwane z kontekstu zdanie: żony niechaj będą poddane swym
mężom... A dalej jest: mężowie miłujcie żony, bo i Chrystus umiło-
wał Kościół i wydał za niego samego siebie. Cytuje dalej św. Paweł
Księgę Rodzaju: Dłatego opuści człowiek ojca i matkę, a połączy się
z żoną swoją, i będą dwoje jednym ciałem. Tajemnica to wielka,
a ja wam mówię w odniesieniu do Chrystusa i Kościoła (Ef
5,21-33). Porównanie miłości Chrystusa do Kościoła z miłością
małżeńską ukazywało nam wielką godność małżeństwa, świętość
tej instytucji. I jeżeli pojawiało się uczucie zaciekawienia, jaką treść
teologiczną niesie zdanie o tym, że żony mają być poddane
mężom, to porównanie miłości męża i żony do miłości Chrystusa
i Kościoła nie pozostawiało wątpliwości. Jaką miłością Chrystus
umiłował Kościół? Pełną, aż po śmierć na krzyżu. A więc nasza
miłość ma być także aż po krzyż, nie cierpiętniczy, ale zbawiający.
A więc wszystkie trudności, na jakie napotykamy,  są wpisane
172
w naszą drogę, tak jak cierpienia Jezusa. Miłość aż po krzyż jest
częścią tej miłości, jaką Chrystus kocha mnie, Irenkę, nas jako
małżeństwo. To bardzo nas umacniało.
Później odkryliśmy, że są to podstawowe zdania definiujące
sakrament małżeństwa. Sięgnijmy do katechizmu:
Sakrament małżeństwa jest znakiem związku Chrystusa
i Kościoła. Udziela on małżonkom łaski miłowania się wzajem-
nie tą miłością, jaką Chrystus umiłował Kościół. Łaska sak-
ramentu udoskonala zatem ludzką miłość małżonków, umacnia
ich nierozerwalną jedność i uświęca ich na drodze do życia
wiecznego (KKK, 1661).
Definicja ta mówi wyraźnie, że łaska sakramentu udoskonala
ludzką miłość małżonków. Powstaje pytanie: w jaki sposób? Jak
możemy rozwijać naszą miłość, wierność i uczciwość małżeńską?
Poprzez dialog. Poprzez wsłuchiwanie się w siebie, poprzez
rozumienie siebie nawzajem, poprzez dzielenie się sobą i dokony-
wanie tego wszystkiego w poczuciu obecności Bożej. Poprzez
oddzielanie uczuć od ocen, uczuć od postaw i nieocenianie siebie
nawzajem na podstawie uczuć. Poprzez akceptację siebie na-
wzajem, swojej męskości i kobiecości, poprzez dostrzeganie swo-
ich cech temperamentu i rozwijanie ich mocnych stron, praco-
wanie nad zagrożeniami, jakie się w nich kryją.
To, że dialog może pomagać w życiu jest doświadczeniem
psychologii, z której korzystamy na Spotkaniach Małżeńskich.
Dialog można prowadzić na płaszczyźnie areligijnej, można go
ćwiczyć poprzez różnego rodzaju treningi komunikacji interper-
sonalnej. To psychologia uczy, by nie budować ocen na uczuciach,
by oskarżenia „ty jesteś winien" zamienić na „ja ciebie nie rozu-
miem". Nasza wiedza na temat uczuć, potrzeb, temperamentów,
czerpie z doświadczeń psychologii. Warto odnajdywać sens tych
pojęć w zasadach dialogu. Dzielenie się rozumiemy jako pojęcie
bliskoznaczne asertywności, rozumienie — jako bliskie empatii.
Korzystamy z tej wiedzy, tworzy ona ową naturę człowieka,
173
o której pisałem na początku. Jednakże wiedza ta jest niewystar-
czająca do życia w miłości w małżeństwie.
Temu wszystkiemu sami nie podołamy, ale w sakramencie
małżeństwa otwieramy się na życie, jakie dał nam Pan Bóg, na ten
dar nie do końca rozpakowany, jak powiedziała Jagoda. W tym
darze zawarte są absolutne wartości wszystkich cech dialogu, jakie
wymieniłem powyżej.
Chrystus ofiarowuje każdemu swoją miłość w sposób bez-
graniczny. Ofiarowuje ją każdemu małżeństwu do doświadczenia
jej w swoim związku. Ta miłość jest Jego darem. My jednak,
z uwagi na grzeszną naturę, nie potrafimy w pełni tego daru
przyjąć ani wykorzystać. Nie potrafimy, opierając się tylko na
wiedzy psychologicznej, kochać siebie nawzajem taką miłością,
jaką Chrystus umiłował Kościół. Jest nam trudno nie tylko oddać
życie za współmałżonka, ale nawet przyjąć go, zaakceptować
takiego, jakim jest. Dlatego otrzymujemy pomoc w postaci sak-
ramentu. Stajemy się sakramentem, a więc jest w nas, płynąca od
Boga, predyspozycja do korzystania z tej miłości. Sakrament - jak
czytamy w definicji - udoskonala ludzką miłość małżonków.
W jaki sposób? Doświadczenie Spotkań Małżeńskich daje od-
powiedź: łaska sakramentalna działa poprzez dialog. Poprzez
nadanie dialogowi cech miłości, jaką Chrystus umiłował Kościół.
Widzialnym znakiem tej więzi jest troska o nasz dialog i podjęta
w konsekwencji decyzja o miłości.
Łaska sakramentu małżeństwa nie tylko chroni małżeństwo
poprzez dialog, ale poprzez dialog buduje więź małżeńską. Nadaje
dynamiki rozwojowi miłości. Wszystkie rozmowy, impulsy i gesty
miłości, szczególnie więź seksualna, wszystko, co wchodzi w za-
kres komunikacji niewerbalnej, solidarna troska o siebie nawzajem
zyskują wymiar absolutny, wymiar wartości, do których możemy
dążyć, które możemy poznawać i przyjmować właśnie dzięki łasce
sakramentu. Prowadzi ona do całkowitego daru z siebie, komunii
osób {communio personarum). Sakrament nadaje dialogowi nie-
zrelatywizowaną zdolność rozwijania miłości, wierności i uczciwo-
ści.
174
A więc sakramentem małżeństwa jesteśmy my - nasz związek,
który realizuje się poprzez dialog. O. Mirosław nie pozostawił
wątpliwości, puentując:
— Małżeństwo widziane teologicznie jest rzeczywistością ducho-
wą, która realizuje się poprzez dialog. Ten dialog rozpoczyna się
rytuałem zawierania małżeństwa, czyli sakramentalną przysięgą.
Zawiera dwie kluczowe frazy: biorę Ciebie /' ślubuję Ci. Biorę ciebie
jest stwierdzeniem bulwersującym. Drugą osobę można bowiem
„brać" tylko na dwa sposoby — albo w sposób uprzedmiotowiający,
jako moją własność, albo inaczej - przyjmując drugiego jako dar.
Wtedy odpowiedzią na dar jest pragnienie stania się darem. W nau-
ce chrześcijańskiej uważamy, że w taki właśnie sposób „bierze" nas
Bóg. Czyni nas swoimi, ofiarowując się nam. Podobnie tworzy się
małżeństwo — poprzez ślubowanie biorę Ciebie. Dalej wypowiadane
słowa ślubuje Ci oznaczają wszystkie konsekwencje tego, że ja staję
się darem wtedy, kiedy przyjmuję dar drugiej osoby.
Przytoczona na początku wypowiedź Andrzeja, gdy to po
ceremonii ślubnej ujął żonę pod rękę, odwrócił się i poszedł do
ludzi, przypomniała nam, jak przyjechaliśmy, wbrew panującym
zwyczajom, do pustego jeszcze kościoła św. Michała, uklękliśmy
na klęcznikach i potem widzieliśmy tylko siebie i kapłanów.
Później odwróciliśmy się do ludzi i też poszliśmy do nich. Zoba-
czyliśmy mnóstwo ludzi bliskich i takich, których nie widzieliśmy
latami. Byli też tacy, których wtedy widziałem po raz pierwszy,
i tacy, których tam zobaczyłem po raz ostatni. Poszliśmy potem
w swoje życie. I okazało się, wiedzieliśmy czy nie wiedzieliśmy, ten
sakrament w nas trwał. Bo sami nim byliśmy, choć na ogół w jakże
mizernym wydaniu! W jaki sposób sakrament w nas trwał i twa
nadal? Ile razy próbujemy wysłuchać siebie uważnie, nie przerywa-
jąc sobie, ile razy próbujemy przyjąć i zaakceptować to, czym dzieli
się drugie z nas, ile razy próbujemy zrozumieć siebie nawzajem, ile
razy uśmiechniemy się do siebie lub w inny niewerbalny sposób
okażemy sobie miłość, ile razy sobie przebaczamy, tyle razy
odnawiamy w sobie istotę sakramentu małżeństwa. Korzystamy
wtedy z jego owoców. Teologicznie używa się określenia: skutków.
175
Ile razy po spontanicznym wypowiedzeniu oceny, oskarżenia,
przestajemy żywić i podsycać trudne uczucia, jakie je wywołały,
tyle razy korzystamy z łaski sakramentu.
- Kiedy nasze porozumienie jest dobre - dodała Irenka - na
ogól nie dostrzegam, że dialog jest darem Bożym. Kiedy nie ma
między nami pełnego porozumienia, kiedy zdam sobie sprawę, że
nie słucham, oceniam i mam pretensje do Jurka albo sama czuję się
oceniana, niezrozumiana i osądzona, to odwołuję się do mojej
relacji z Jezusem. Jeżeli z mojej strony nie ma pełnego nastawienia
na Jezusa, kiedy jestem niezadowolona z takiego życia, jakie mi dal,
i zdam sobie z tego sprawę, to oczekuję od Jezusa przebaczenia
i zrozumienia.
Odnajduję w tym jakiś ślad tego,  co mówiliśmy wcześniej
0 miłości Chrystusa i Kościoła. W każdym małżeństwie przekłada
się to „jakoś" na codzienne relacje, na troskę o dom, rodzinę.
Wymaga czasem wydawania siebie - dla siebie nawzajem. W wielu
małżeństwach to wydanie samego siebie przekłada się na decyzję
przyjęcia kolejnego dziecka, akceptację dziecka nieplanowanego,
codzienne radości życia we dwoje, wszystko to, co robimy razem,
codzienne „budowanie życia", ale także na opiekę nad nieuleczal-
nie chorym współmałżonkiem lub dzieckiem niepełnosprawnym,
na wierność małżonkowi, który porzucił lub pije, na wierność
1 miłość wobec współmałżonka, który stracił pracę i jest bezrobot-
ny itd. Wiążę się to wielokrotnie z różnego rodzaju wyrzeczeniami,
rezygnacją z własnych marzeń, planów i ambicji, z przekonania, że
„coś mi się od życia należy". Ale rezygnacje mają swój głęboki
sens. Są wyborem coraz większej miłości, miłości pełnej, trochę
podobnej do radości pełnej, o której mówił Jezus (} 15,11), której
dla nas pragnął.
cli
I poszli w świat...
Czy połączyliście się naprawdę?
l
Kiedy jeszcze przed zawarciem małżeństwa snuliśmy z Irenką
pierwsze plany na przyszłość, byliśmy najzupełniej zgodni co do
tego, że mieszkać będziemy samodzielnie, a nie razem z rodzicami
lub teściami. Zbyt wiele słyszeliśmy „mrożących krew w żyłach"
historii o teściowych, by ryzykować. Wiedzieliśmy, że przyczyną
znacznej części rozwodów po pierwszym roku małżeństwa jest
konflikt na tle ingerencji rodziców lub teściów. Pamiętaliśmy takie
„drobiazgi" opowiadane przez znajomych, jak chociażby poucza-
nie synowej o zamiataniu pokoju z lewej strony na prawą, a nie
odwrotnie, przypominanie że herbata, żeby była dobra, musi być
najpierw namoczona, a później dopiero zaparzona, i że trzeba się
tego nauczyć. Baliśmy się, że tego typu drobiazgi wtargną w nasze
życie i wciągną nas w orbitę spraw zupełnie dla nas marginalnych,
uczynią z nich „problemy życiowe".
Pamiętam jednak „święte oburzenie" jednego z kapłanów,
który usłyszawszy o tym od nas, powiedział, że tak nie wolno, że
trzeba być zawsze gotowym do zamieszkania razem z teściową,
która jest matką jednego z nas, miłować ją jak własną matkę,
opiekować się nią w chorobie, starości, zniedołężnieniu. Miłować
ją jak siebie samego. Wszystko to prawda, ale najpierw potrzebne
jest odpowiedzenie na biblijne stwierdzenie: opuści mężczyzna ojca
swego i matkę swoją i połączy się z żoną swoją. Potrzebna jest
zmiana płaszczyzny relacji z własnymi rodzicami. To opuszczenie
nie zawsze jest proste i bezkonfliktowe. Jednakże konieczne.
Dopiero z płaszczyzny naszej jedności, oddzielenia się od rodzi-
179
ców, biblijnego „opuszczenia" można do nich powrócić: pomagać,
bycz nimi i dla nich.
Mówi się dzisiaj tyle o rozpadzie rodziny wielopokoleniowej,
która niegdyś żyła pod jednym dachem. Tę więź pielęgnujemy
współcześnie inaczej, bo trudno mieszkać wspólnie w M-4. Jed-
nakże mieszkanie oddzielnie od rodziców nie musi wcale oznaczać
rozpadu więzi rodzinnej. Wręcz przeciwnie. Może ją wzmacniać.
Zresztą ogromną pomoc w budowaniu więzi z teściami może
odegrać wiedza o cechach osobowości. Jako naczelna jawi się
potrzeba autonomii małżeństwa. Jeżeli ta potrzeba będzie nieza-
spokojona, mogą ujawnić się różne bardzo przykre uczucia.
Oczywiście osobom ugodowym łatwiej będzie wspólnie dogadać
się, a nawet zamieszkać z teściami. Jednakże na ogół cierpi na tym
więź małżeńska. Potrzebne jest naprawdę opuszczenie w sensie
biblijnym. Zachęcam do samodzielnego przemyślenia różnych
kombinacji cech osobowości, które w zderzeniu lub spotkaniu ze
sobą mogą ułatwić bądź utrudnić więź z teściami. Nie warto
jednak eksperymentować. Radość ze wspólnych spotkań z rodzi-
cami będzie tym większa, im większa będzie nasza autonomia jako
małżeństwa.
Czerpanie z doświadczenia życiowego rodziców, z ich niejed-
nokrotnie wielkiej mądrości życiowej, czerpanie z ich wewnętrznej
siły, jedności i autorytetu, a czasem wyciąganie wniosków z ich
porażek, dramatów i życiowych zawodów może być kluczem do
udanego startu w małżeństwie. Jednakże nigdy nie może się
to przejawiać podporządkowywaniem się rodzicom, przekładania
ich zdania nad decyzje ustalone przez siebie we własnym małżeń-
stwie.
Opowiadano mi, jak to Jaś i Małgosia po niecałym roku
wynajmowania mieszkania przeprowadzili się do własnego i po-
stanowili zaraz kupić pralkę. Za dwa tygodnie miało się urodzić
dziecko, perspektywa prania pieluch zbliżała się nieuchronnie.
Zastanawiali się, czy najpierw pralkę czy lodówkę, ale w końcu
zdecydowali, że kupią pralkę, chociaż prawie wcale nie mieli
pieniędzy i wiedzieli, że na razie nie będą mogli pozwolić sobie na
180
I
lodówkę. Doszli do wniosku, że jedzenie mogą na razie trzymać na
balkonie. Jaś pobiegł podzielić się decyzją o kupnie pralki do
swoich rodziców. Mama Jasia spojrzała na niego krytycznie i po-
wiedziała, że jak była młodą matką, to prała pieluchy na tarce i „w
ręku", i że oni też tak mogą, a bardziej potrzebna jest im lodówka,
bo idzie lato i wszystko będzie im się psuć... Jaś wrócił do domu
i zakomunikował Małgosi, że kupią lodówkę, a nie pralkę...
Opinie rodziców warto wysłuchać, przemyśleć je, ale ostatecz-
ne decyzje muszą być podejmowane przez męża i żonę samodziel-
nie. Podejmowanie decyzji suwerennych, choćby nawet czasem
i błędnych, jest jednym z przejawów autentycznego, biblijnego
opuszczenia ojca i matki i prawdziwego połączenia się z żoną
swoją. Te słowa z Księgi Rodzaju powtórzył później Pan Jezus.
One leżą u podstaw małżeństwa, a sprawdzeniem ich akceptacji są
nawet i takie „drobiazgi", jak decyzja o kupnie lodówki czy pralki.
Wiem, jak trudno jest dziś uzyskać własne mieszkanie, a wynaj-
mowanie jest droższe niż było dwadzieścia pięć lat temu. Wiele
młodych małżeństw zmuszonych jest do mieszkania razem ze
swoimi rodzicami lub teściami. Pojawia się wtedy problem swego
rodzaju opuszczenia rodziców pod jednym dachem, a u rodziców
konieczność opuszczenia swoich dzieci. Może to być dla nich
trudne, wręcz niezrozumiałe.
Beata i Zygmunt nie mieszkają już razem od kilku miesięcy.
Przedtem mieszkali razem z mamą Beaty w dużym mieście
w dwóch małych pokoikach. Nie było żadnych konfliktów, ale
Zygmunt po prostu nie czuł się u siebie w domu. Czuł się
upokorzony tym, że nie stać go na budowę domu, wynajęcie
mieszkania, a tym bardziej kupienie. Mama Beaty starała się być
bardzo pozytywnie nastawiona do Zygmunta, ale ciasne miesz-
kanie było przyczyną napięć, które nieujawnione trwały nadal.
Zygmunt czuł, że „mieszka kątem". Nawet ich chwile intymne
przeżywał w napięciu, że teściowa za chwilę pod jakimś pretekstem
wejdzie do pokoju, a nawet jeżeli nie, to i tak wszystko słyszy. To
odbijało się na więzi seksualnej z Beatą i rzutowało na wszystkie
inne dziedziny ich porozumienia. Zygmunt nie wytrzymał. Wy-
181
prowadził się do swoich rodziców na wieś, gdzie miał swój kąt, ale
zaszyty w nim czuł się z kolei jak na wygnaniu. Przeżywa
rozdarcie. Brakuje mu sił do walki o wspólne życie. Beata chce
walczyć o ich małżeństwo, ale nie sprowadzi się na wieś. Pracuje
w dużym mieście. Poza tym nie jest akceptowana przez rodziców
Zygmunta. Przed ślubem wyobrażała sobie, że będzie wreszcie
miała Zygmunta koło siebie w swoim niewielkim, ale jednak
własnym pokoju, była przekonana, że wszystko się ułoży. Przeży-
wa rozczarowanie. Nie wiadomo, co będzie dalej. Żyją oddzielnie,
jakby w zawieszeniu.
Pamiętam kogoś, kto przychodził do nas zrozpaczony brakiem
porozumienia z własną żoną. Zamykała się w sobie, wybuchała
o byle co. W rozmowie okazało się, że do ich domu - bo mieli swój
własny - od pierwszych dni małżeństwa codziennie przychodziła
jego matka, żeby „pomóc dzieciom". Najprawdopodobniej od-
czuwała pustkę po wyprowadzeniu się syna. Przychodziła goto-
wać, prać i prasować swoim dzieciom, żeby mieli więcej czasu dla
siebie. Żona tego pana przestała czuć się, jak u siebie w domu,
zwłaszcza we własnej kuchni. Natomiast w soboty i niedziele
mama domagała się pomocy dla siebie na działce. Prosiła syna, by
przyszedł skosić trawę, podwiązać pomidory, uciąć gałąź opierają-
cą się o altankę. Nie potrafił odmówić własnej matce, a jego żona
„za skarby świata" nie chciała na tę działkę chodzić. Miała dosyć
teściowej przez cały tydzień. Więź emocjonalna jej męża z własną
matką okazała się silniejsza niż z własną żoną. Bardzo trudno było
mu wytłumaczyć, że to on jest niewierny wobec żony.
Nieco inaczej wyglądało to w małżeństwie Ani i Michała. To
on, w trosce o dobre relacje z teściową, jak gdyby podporząd-
kowywał się mamie Ani. Ale właśnie to denerwowało Anię, o tem-
peramencie wojowniczym, szczególnie mocno. Ania w ostatnich
latach życia w domu rodzinnym czuła się traktowana ciągle jak
dziecko. Chciała uniezależnić się od rodziców, szczególnie od
własnej mamy. Michał, dostrzegając dobrą wolę teściowej, stawał
w jej obronie w różnych sytuacjach konfliktowych. Ania czuła się
zagrożona z dwóch stron. Rozumowała, że broni ich małżeństwa,
182
ich jedności, a Michał występuje jak gdyby przeciwko temu. Ania
traktowała to jako rodzaj zdrady.
Kiedy sam sięgam pamięcią wstecz w nasze relacje z moimi
rodzicami i rodzicami Irenki, to wydaje mi się, że udało nam się
zachować w nich postawę miłości. Nie było poważniejszych kon-
fliktów. Mama Irenki nie bardzo akceptowała nasze zaangażowa-
nie w Spotkania Małżeńskie, ale nigdy nie wystąpiła z jakimś
stanowczym protestem. Kiedy wyjeżdżaliśmy na weekend rekolek-
cyjny, zawsze mogliśmy zostawić dzieci u teściów. Przychodziła do
nas do domu, pomagała sprzątać, gotować obiad, wychodziła
z dziećmi na spacer. Jednakże nie wtrącała się do naszych spraw.
W rozmowach z Irenką nie było mi trudno zaakceptować, że ona
tego po prostu potrzebuje, że to jest z jej autentycznej miłości do
dzieci, do wnuków. Rozumiałem też jej autentyczną pomoc.
Zdaniem Irenki byłem trochę szorstki w stosunku do niej i może
okazywałem zbyt mało ciepłych uczuć, ale pracowałem nad tym
i postępowałem najlepiej, jak potrafiłem. Miałem przede wszystkim
dużo szacunku wobec teściów, dlatego właśnie, że się nie wtrącali
w nasze małżeńskie życie.
Podobnie było z moimi rodzicami, chociaż nie było im łatwo
zaakceptować Irenkę. Relacje były inne niż z jej rodzicami. Mama
pracowała i opiekowała się ojcem. Nie była zaborcza. Przychodziła
do naszego domu rzadziej niż mama Irenki. Ceniła wiedzę, naukę.
W dzieciństwie uczyła mnie francuskiego. Potem ja, czerpiąc
z tego doświadczenia, sam uczyłem naszą starszą córkę Elę tego
języka przez bodaj trzy lata, a kiedy inne obowiązki mi już na to nie
pozwalały, mama przychodziła przez następnych kilka lat, by dalej
uczyć ją francuskiego. Odczuwaliśmy wyraźnie naszą autonomię.
Jako podkreślenie biblijnego „opuszczenia" może być trak-
towany powracający dziś zwyczaj prowadzenia panny młodej do
ołtarza przez jej ojca i oddawanie go przyszłemu zięciowi przy
ołtarzu. Biblijne słowo „opuści" nie ma znaczenia jednorazowego
tylko wydarzenia w postaci spakowania swoich rzeczy i wyprowa-
dzenia się. Opuszczenie, w sensie psychicznym, może trwać kilka
miesięcy, a nawet lat. Warto, by byli gotowi do tego rodzice; warto,
183
by tę świadomość mieli przede wszystkim narzeczeni. To w końcu
oni będą później troszczyć się o swoją autonomię. Warto, by każde
małżeństwo przygotowywało się do roli teściów od chwili urodze-
nia się ich dziecka. To dziecko także ich opuści po to, by odczytać
swoje powołanie. Najczęstsze jest powołanie do małżeństwa. Rów-
nież nasze dzieci przygotowujemy do relacji z ich przyszłymi
teściami i z nami, gdy odejdą z naszych domów. Przygotowujemy
je do tej sytuacji przede wszystkim poprzez świadectwo naszej
więzi ze sobą, z naszymi rodzicami i teściami.
Napięcia, które mogą pojawić się w więzi między pokoleniami,
często słabną w miarę upływu lat, w miarę wzrostu ogólnego
ciepła, jakie wytwarza w domu miłość i szacunek dorastających
dzieci w stosunku do babci i dziadka, w miarę rozwiązywania się
problemów mieszkania i pracy oraz w miarę pogłębiania się naszej
więzi małżeńskiej, kiedy bez obaw możemy razem, we dwoje,
rozmawiać o naszych relacjach z rodzicami i teściami. Dialog
i budowa więzi między nami dwojgiem w sposób decydujący
wpływa na nasze relacje z rodzicami i teściami. To przede wszyst-
kim my akceptujemy ich jako odrębne osoby ze swoją historią
życia, swoją osobowością. To my jesteśmy przede wszystkim
powołani do przezwyciężania pojawiających się napięć w duchu
miłości, a w każdym razie podejmowania wciąż na nowo prób
w tym kierunku. Zresztą nie jest może tak źle. Wśród naszych
znajomych obserwujemy sporo przykładów bardzo serdecznych
relacji między rodzicami i teściami. O ile babcia tradycyjnie
pomaga przy wnukach, to ojcowie i teściowie pomagają w budowie
domu, naprawie czy kupnie samochodu. Syn nieraz pomaga ojcu
opanować nowe programy komputerowe. Tradycyjna rodzina
wielopokoleniowa nie musi wcale się rozpaść. Zmienił się sposób
jej funkcjonowania. W mojej wyobraźni taką rodzinę przedstawiał
obraz czy fotografia z początku stulecia, na której widać było jak
dziadek opowiada wnukom przy kominku jak to „drzewiej bywa-
ło", babcia szyje w tym czasie na drutach, córka, czyli matka,
podaje herbatę, a ojciec czyści flintę. Rodzina taka często żyła
dawniej pod jednym dachem. W okresie zaborów była ostoją
184
polskości, katolicyzmu. Była twierdzą. Dziś w sytuacji małych
mieszkań więź międzypokoleniową podtrzymują odwiedziny, a po-
między odwiedzinami - telefon. Komunikację ułatwia samochód.
Zmieniły się okoliczności, ale podtrzymywanie więzi rodzinnej jest
nadal ogromną wartością, jest potrzebą młodego pokolenia. Po-
wiedziałbym nawet, że zaistniały nowe, może korzystniejsze niż
dawniej, warunki do rozwijania Bożej wizji małżeństwa w duchu
słów o opuszczeniu ojca i matki oraz połączenia się z żoną, by
stworzyć własną autonomiczną rodzinę. Zawsze bowiem więź
męża z żoną jest ważniejsza od więzi każdego z nich ze swoimi
rodzicami.
II!
Wypracowywanie autonomii
Sprawa relacji z rodzicami  i teściami jest tak ważna,  że
będziemy ją kontynuować.
-  Mój dom byl zawsze ciepły i przyjazny - dzieliła się z nami
Ania, żona Sławka. — Źródłem tego ciepła była dla mnie moja
ukochana mama. W trudnych chwilach, których nie brakowało,
reagowała modlitwą i tego nauczyła mnie. Ważne były ciepłe gesty,
serdeczne odzywanie się. Zawsze byłam jakąś Rybką, Aniołkiem czy
po prostu Aneczką.   Naprawdę nie pamiętam  mamy ze srogą,
zagniewaną miną. Do dziś nie wiem, jak ona to robiła. Dom był
taki pomimo choroby alkoholowej mojego taty. Serdecznych chwil
w kontaktach z tatą było mniej, ale dziś, po latach, wracają one
w sposób bardzo żywy.
-  Nasz dom był inny - powiedział Sławek. - Me okazywało się
w nim uczuć. Panowała w nim tak zwana poprawna atmosfera. Kon-
takty z rodziną zewnętrzną ograniczały się do świąt Bożego Narodze-
nia, i to nie zawsze. Kiedy poznałem Anię i zacząłem bywać u niej
w domu, byłem na początku zdziwiony atmosferą tam panującą. Życz-
łiwość i otwartość, jaką mi w nim okazywano, była dła mnie nawet
trochę krępująca. Bardzo mi się to podobało i postanowiłem, że będę
się starał, by taka życzliwość panowała w naszym przyszłym domu.
-  Jednak to,  że przez kilka  lat  mieszkaliśmy pod jednym
dachem z moimi rodzicami - wtrąciła Ania - okazało się dla nas
trudne. Nie potrafiłam zrezygnować z roli dziecka...
-  Ania niepotrzebnie obarczała swoją mamę naszymi prob-
lemami, a dodatkowo wszystkie decyzje z nią konsultowała - kon-
186
tynuował Sławek. — Odczuwałem to jako brak zaufania ze strony
Ani do mnie. Przykre było przeświadczenie, że Uczy się ona bardziej
ze zdaniem i opinią swojej mamy niż z moim. Czułem się odsunięty
na dalszy plan. Oceniałem Anię jako małą dziewczynkę, która
z każdą sprawą biegnie do swojej mamy.
—  Na początku naszego małżeństwa było na ten temat dużo
usprawiedliwień się z mojej strony - mówiła dalej Ania — ale
rozmawialiśmy niechętnie, a sytuacja nabrzmiewała. Jak już mówi-
łam wcześniej, tata nadużywał alkoholu. Nasza więź emocjonalna
była zaburzona. Bardzo kochałam tatę, ale oprócz miłości czułam
wobec niego często złość,  łitość, bezradność.  Mama była moją
wyrocznią. Byłam z nią bardzo zżyta. Radziłam się jej, słuchałam
prawie we wszystkim. Trudno mi było zmienić to zachowanie zaraz
po ślubie. Czułam się bezpieczna. Minęło wiełe lat. zanim opieka
mojej mamy przestała mi być niezbędna. Mama jest mądrą kobietą
i sama wiełokrotnie sugerowała mi, abym bardziej Uczyła się ze
Sławkiem.
O swoich trudnościach opowiadali także Monika i Przemek.
—  Moje wyprowadzenie się z domu rodziców okazało się trud-
niejsze, niż przypuszczałam - zaczęła Monika. — Pierwsze trudne
uczucia pojawiły się już przed ślubem, kiedy przygotowywaliśmy
mieszkanie, w którym mieliśmy zamieszkać. Zaczęłam wtedy prze-
żywać wiele sprzecznych uczuć - od radości po niepokój, łęk, brak
poczucia bezpieczeństwa. Po ślubie natomiast trudno mi się było
zmierzyć z tęsknotą  i świadomością tego,  że podjęłam decyzję
o wyprowadzeniu się z domu raz na zawsze. Rozpoczął się czas,
kiedy my jako małżeństwo musieliśmy na nowo ułożyć sobie relacje
z rodzicami. Z początku wydawało się to łatwe. Zarówno moi
rodzice, jak i rodzice Przemka akceptowali nasz związek, a my
mieliśmy tego świadomość. Pierwszy problem pojawił się w przypad-
ku tak prostej, wydawałoby się, sprawy, jak jedzenie. Mama Przemka
zaczęła po prostu dla nas gotować, a my przyjmowaliśmy od niej te
prezenty. Powstał wtedy pierwszy konflikt między nami, gdyż ja nie
chciałam przyjmować tych podarunków, natomiast dla Przemka
było to zupełnie naturalne i nie widział w tym problemu. Taka
187
sytuacja trwała przez bardzo długi czas naszego małżeństwa i mnie
doprowadzała do bólu głowy. Jednocześnie jednak nie potrafiłam
odmówić. Myślę, że zmieniło się to dopiero wtedy, gdy my między
sobą doszliśmy do porozumienia i uznaliśmy, że jesteśmy oddzielną
rodziną, a Przemek uznał to, co ja przeżywałam.
— Nie potrafiłiśmy dość asertywnie powiedzieć moim rodzicom,
żeby nie przywozili nam żarcia — potwierdził Przemek. — To co
rodzicom wydawało się w pełni racjonalne — chcieli nam pomóc,
w ich mniemaniu nie mieliśmy czasu na przygotowywanie jedzenia
— z naszego punktu widzenia było zupełnie niepotrzebne, a właś-
ciwie dezorganizowało nam życie i wprowadzało niepokój.
Kiedy słuchałem Moniki i Przemka, odczułem zaskoczenie
i zdziwienie dlatego, że przez wiele lat naszego małżeństwa moja
mama także dla nas gotowała. Raz w tygodniu przynosiła nam
różne obiadowe wiktuały, po które z wdzięcznością sięgaliśmy
potem z Irenką przez cały tydzień. Rozmawialiśmy ze sobą o tym.
Widzieliśmy, że moja mama bardzo chciała być dla nas użyteczna,
może w ten sposób chciała zrekompensować nam, że nie możemy
mieszkać z moimi rodzicami i że czuje się bezradna wobec tego, że
ciągle nie możemy mieszkać we własnym domu. Przypomnę: przez
dziesięć pierwszych lat małżeństwa wynajmowaliśmy mieszkanie.
W postawie mojej mamy nie wyczuwaliśmy żadnej próby uzależ-
nienia nas od niej ani ingerencji w nasze sprawy. Nie czuliśmy się
zagrożeni, a przywożone przez mamę jedzenie rzeczywiście bar-
dzo ułatwiało nam życie. Przyjmowaliśmy to z wdzięcznością, choć
byliśmy bardzo wyczuleni na autonomię naszego małżeństwa.
Problem nie polega więc na gotowaniu lub nie, ale na intencji,
ingerencji, szanowaniu autonomii naszego małżeństwa bądź nie,
poczuciu bezpieczeństwa, że nasze małżeństwo jest naprawdę
traktowane przez najbliższych jako byt autonomiczny. Dlatego
dobrze rozumiem Monikę i Przemka. Nie obiad był problemem,
ale relacje, płaszczyzna porozumienia, które musimy budować.
Nie potrafili poradzić sobie z tym problemem Zosia i Jacek. To
zmyślone imiona, ale historia niestety prawdziwa. Pochodzili z ró-
żnych miast. W miejscowości, gdzie zamieszkali razem, gdzie
188
Jacek dostał niezłą pracę, nie mieszkali ani jedni rodzice, ani
drudzy. Zosi i Jackowi było jednak trudno zorganizować sobie
dom w nowym miejscu. Zosi niezbyt się tam w ogóle podobało,
a jej mama nie mogła pogodzić się z tym, że córka się wy-
prowadziła. Zaczęła ciągle zapraszać Zosię do siebie w odwiedzi-
ny. Nalegała też, by jak najszybciej zdecydowali się na dziecko.
Zosia widziała przeszkody, mama je bagatelizowała i mówiła, że
będzie im pomagać. Z Jackiem utrzymywała „poprawne" relacje,
była bardzo uprzejma, ale widać było, że są to tylko pozory. Kiedy
dziecko się urodziło, Zosi i Jackowi było jeszcze trudniej. Mama
zaczęła nalegać, by Zosia na jakiś czas się do niej sprowadziła.
Zosia, przemęczona bezsennymi nocami, uległa. W domu mamy
odetchnęła od pieluszek, kupek i kleików. Zaczęła żyć „jak czło-
wiek". Czuła wdzięczność wobec mamy. Chciała, by Jacek ją
odwiedzał, ale tu napotykała na opór i tłumaczenie, że mieszkanie
jest małe, że Jacek nie może stracić pracy... Kiedyś Jacek przyje-
chał i właściwie musiał zaraz odjechać... Teściowa nie dala mu
nawet wziąć dziecka na ręce, bo obawiała się, że nie potrafi
i upuści... Nie będę rozwijał szczegółów kryzysu, jaki nastąpił.
Mamie Zosi - jak to orzekła rodzina, z którą rozmawiałem
— potrzebny był wnuczek. Jacek potrzebny był tylko po to, by tego
wnuczka jej dać. Potem był niepotrzebny... Małżeństwo Zosi
i Jacka rozpadło się. Oczywiście nie można tu winić tylko mamy
Zosi. Młodzi małżonkowie nie potrafili obronić autonomii swojego
małżeństwa. Zosia tak naprawdę nie opuściła domu swojej mamy
i nie połączyła się z Jackiem. Nie potrafili udźwignąć problemu
razem. Jacek zbyt łatwo wycofał się i - niestety znalazł pocieszenie
gdzie indziej...
Ktoś może mi zarzucić, że wyciągam takie szczególnie dras-
tyczne przykłady, a przecież wiadomo, czym jest instytucja babci
i dziadka. Wiadomo, jaką wartością jest rodzina wielopokolenio-
wa. Wiem także, chociażby znów z przykładu naszej rodziny, jak
bardzo nasze dzieci cenią nieżyjące już babcie i dziadków, jak
bardzo ważni byli dla nich. Szczególnie mama Irenki, spokojna
i dość powolna w działaniu, nie spieszyła się i miała czas dla
189
wnuczek. W sposób niezwykły zmniejszała tempo ich życia w dzie-
ciństwie. To tempo, a w ślad za nim stresy, byłyby znacznie
większe, gdyby nie rola babci. Ja już o sobie tego nie mogę
powiedzieć, bo dziadków nie znałem, a jedna babcia, która żyła po
moim urodzeniu się, była już bardzo podeszła w latach. Ale nie
przeżyliśmy z Irenką konfliktu na tle rodziców i teściów. A nawet...
po urodzeniu młodszej córki Irenka mieszkała przez rok u swoich
rodziców, a ja ze starszą u moich. Nie ukrywam, że był to bardzo
trudny dla nas okres. Nie mieliśmy własnego mieszkania, ale ten
rok nie wywołał kryzysu w naszym małżeństwie, co najwyżej lekki
finansowy z racji naszych długich rozmów telefonicznych... Nie
spotkaliśmy się jednak ze strony ani jednych, ani drugich rodziców
z ingerencją, z próbą manipulowania nami dla swoich celów, raczej
ze współczuciem i żalem, że nie mogli nam pomóc.
Nie należy też w chwilach kryzysu szukać arbitrażu u rodzi-
ców. Mogą zdarzyć się wyjątki, kiedy rodzice wesprą własne
dziecko w szukaniu porozumienia ze współmałżonkiem i pomogą
w znalezieniu w sobie przyczyn konfliktu, jednakże w chwilach
konfliktu warto zwrócić sie do innych osób - bardziej obiektyw-
nych i bezstronnych. Pomoc rodziców może tu być wyłącznie
moralna.
-  Kilka lat temu przeżyłam taką sytuację, kiedy zupełnie nie
umieliśmy się z Tomkiem porozumieć - wyznała Agnieszka. - Moi
rodzice wydawali mi się ostoją akceptacji, wiedziałam, że przyjmą
mnie z dzieckiem bez zadawania pytań. Ale stwierdziłam, że to
będzie niepoważne. Jeżeli ja nie potrafię dogadać się ze swoim
mężem, to ucieczka do rodziców nie będzie żadnym rozwiązaniem.
Nie można też ulegać pokusie ucieczki w spokój i wygodę ich
domu. Kiedy ich odwiedzamy, to jesteśmy na takich samych
prawach jak goście. Rodzice mogą jednak domagać się tych
odwiedzin częściej, niż możemy sobie na nie pozwolić...
-  Największym problemem pierwszych lat naszego małżeństwa
— mówiła dalej Agnieszka - było oczekiwanie rodziców Tomka,
wyrażane słownie i bezsłownie,  że będziemy bardzo często ich
odwiedzać, a już najrzadziej - w każdą niedzielę. Ja często za-
190
rzucałam Tomkowi, że woli być u nich niż ze mną albo że nie
potrafi im odmówić. Dodatkowym źródłem mojej złości było to, że
Tomek w domu swoich rodziców czul się „jak u siebie", podczas gdy
u siebie powinien się czuć tylko w naszym domu.
-  Warto było poświęcić ciepełko i wracanie do roli dziecka na
rzecz  budowania   małżeństwa  -  podsumował  sprawę  Tomek.
- Trudno mi było powiedzieć rodzicom, żeby się nie wtrącali.
-  Teraz widzę - oddaję znów głos Monice - że nam trudno
było stawiać granice wtedy, gdy byliśmy zapraszani do rodziców.
Przez długi czas wchodziliśmy tam ponownie w role dzieci, które są
pouczane i sprawdzane, czy nie przynoszą rodzicom wstydu. Pamię-
tam, gdy mama ganiła Przemka za to, że nie wysłał do kogoś kartki
na święta i że tak nie wypada.
-  Układanie sobie relacji z rodzicami było pewnym procesem,
który trwa i ciągłe się zmienia. Teraz jesteśmy w tym momencie,
a gdy urodzi się nasze dziecko,  będziemy musiełi dogadać się
w innych sprawach. To, co do tej pory udało nam się osiągnąć i jest
punktem wyjścia, to przedkładanie dobra naszego małżeństwa nad
relacje i kontakty z rodzicami. Do tego odwołujemy się, kiedy
zastanawiamy się, jaką podjąć decyzję w danej sytuacji. Mnie było
o wiele łatwiej sprzeciwiać się moim rodzicom, kiedy czułam, że ich
zainteresowanie sięga za głęboko w nasze osobiste sprawy, nato-
miast trudno mi było i jest do tej pory odmówić, czy sprzeciwić się
rodzicom Przemka, szczególnie mamie.  Ciężko też przeżywałam
chwile, kiedy w moim odczuciu Przemek przychodząc do domu
swoich rodziców, zachowywał się tak, jakby nigdy się stamtąd nie
wyprowadził, wysłuchiwał pokornie uwag mamy, a ja czułam się
jak gość, jak ktoś obcy, kto przez przypadek jest tego świadkiem.
Konieczny jest oczywiście szacunek i miłość wobec rodziców,
życzliwość wobec teściów. Wielu rodziców pragnie pomóc w naj-
lepszej wierze. Monika i Przemek, Ania i Sławek mówili o trudnoś-
ciach wyjścia z roli dzieci w swoich domach. Rodzicom trudno
nieraz patrzeć na swojego syna i synową, córkę i zięcia inaczej niż
jak na dzieci: Przecież to jeszcze takie dzieci, jak oni sobie pora-
dzą.... Rodziców trzeba i na tym polu zrozumieć. Potrzebna jest
191
wielka delikatność i powtarzam raz jeszcze — szacunek, miłość,
serdeczność i łagodność, ale równocześnie stanowczość w budo-
waniu własnej autonomii. Niemniej zetknęliśmy się ze zbyt wielką
ilością kryzysów małżeńskich, spowodowanych niezrozumieniem
pomiędzy rodzicami, a dziećmi, by nie uwrażliwiać na potrzebę
autonomii.
W kształtowaniu tych relacji pomocne mogą być zasady dialo-
gu — rodziców trzeba wysłuchać. Ich doświadczenie życiowe może
być dla nas ważne. Warto starać się zrozumieć przeżywany przez
nich syndrom opuszczonego gniazda, jaki mogą przeżywać. Moż-
na dzielić się z nimi swoimi problemami. Każde małżeństwo musi
jednak wypracować swój styl, swój sposób zmieniania relacji
z rodzicami, zależnie od cech temperamentu, zarówno swoich, jak
i rodziców, teściów, ich sytuacji życiowej, od tego, czy pracują
zawodowo, czy są na emeryturze albo są bezrobotni. Nie można
też mieć do nich stosunku instrumentalnego, traktować jak „in-
stytucję" babci czy dziadka potrzebną do dziecka „na zawołanie",
gdy się chce pójść na imprezę. Warto pamiętać, że układanie
stosunków z rodzicami i teściami to proces i że jest to temat
delikatny, ale bardzo rzutujący na nasze relacje w małżeństwie.
Warto tak go rozwijać, by dzwonek teściowej do drzwi nie
wywoływał uczucia zagrożenia... Konieczne jest rozmawianie
o tym wszystkim z miłością, delikatnością, wzajemnym zrozumie-
niem i równocześnie z wielką troską o autonomię własnego
małżeństwa.
Nasze pierwsze dziecko
Wracając z pracy do domu, zatrzymałem się koło kościoła
obok starszej kobiety siedzącej przy wiadrze, w którym miała
działkowe bukiety. Długo się wahałem, zastanawiałem, czy bukiet
nie zwiędnie za szybko, czy pączki się rozwiną... W końcu
wybrałem jeden, jeszcze go oglądałem... To pewnie dla żony
- powiedziała kwiaciarka - to niech pan weźmie dwa. Dałem się
namówić. Żona miała pójść rano do lekarza, żeby się jeszcze
upewnić, ale właściwie to już wiedzieliśmy. Teraz, z twarzy Irenki
odczytałem... Nie zapytałem więc o rozmowę z ginekologiem.
Siedzieliśmy obok siebie na tapczanie, przeżywając mocno nową
sytuacje. Poczuliśmy się już rodzicami, choć nasze dziecko miało
jeden, może dwa milimetry nie wiadomo czego, bo jeszcze trudno
mówić o długości, może raczej — średnicy. Nie mieliśmy własnego
mieszkania. Co kilka miesięcy przeprowadzaliśmy się, ale rozu-
mieliśmy, że Pan Bóg nie chce, abyśmy dłużej czekali. Chyba przez
pierwsze trzy miesiące nie zbliżaliśmy się do siebie. Z szacunku,
z lęku, że może zaszkodzić. Dziś wspominam to z uśmiechem
wyrozumiałości, ale wtedy były to naprawdę poważne sprawy.
Nowe. Czuliśmy radość, ale także niepewność. Naszą potrzebę
bezpieczeństwa i akceptacji wzmacniała na pewno radość ze strony
rodziców.
— Zawsze chciałem mieć dużo dzieci — opowiadał Piotr, mąż
Ani. — Pamiętam, jak cieszyłem się wiadomością, że będziemy mieli
naszego pierwszego synka. Wszystko widziałem w różowych bar-
wach  i nie zastanawiałem się nad kłopotami i koniecznością
193
zmiany swojego dotychczasowego życia w związku z narodzinami
Jasia. Towarzyszyłem Ani przy porodzie. Było to dla mnie niezapo-
mniane przeżycie. Pierwszy okres życia dziecka dostarczał mi wiele
radości z daru możliwości kształtowania nowego człowieka, uczenia
go podstawowych umiejętności.
— Ja także zawsze chciałam mieć dzieci, chociaż nigdy nie
zastanawiałam się, ile miałoby ich być- dodała Ania. Tu dopowiem,
że Ania i Piotr mają czwórkę dzieci. — Myślałam o tym jako
o naturalnej kolei rzeczy - najpierw małżeństwo, potem rodzicielst-
wo, sądzę, że podświadomie spodziewałam się takiej właśnie hierar-
chii. Jest to dla mnie naprawdę ważne, żeby czuć się żoną, a nie tylko
matką. Tymczasem wcale nie jest łatwo zachować małżeństwo na
pierwszym miejscu. Dzieci, choć to może truizm, zajmują naprawdę
dużo czasu, wypełniają sobą nasze myśli, są nieodłączną cząstką
każdego dnia i bardzo łatwo w tym wszystkim zapominamy o pod-
trzymywaniu naszej więzi jako małżonków, a nie tylko jako rodziców.
Chociaż, gdy zastanawiam się, kiedy najpełniej przeżywałam błiskość
Piotra, to myślę, że były to narodziny naszych dzieci. Mąż za każdym
razem był przy mnie. Nie wyobrażam sobie porodu bez Piotra
trzymającego mnie za rękę i pocieszającego mnie. Ta chwila, kiedy
razem możemy powitać nasze dziecko, od razu kiedy tylko pojawi się
na świecie, jest naprawdę wspaniałym przeżyciem. Pamiętam, jaką
radość odczuwałam, patrząc na Piotra podczas porodu; był jego
uczestnikiem, a nie obserwatorem, był wzruszony i nie ukrywał tego.
W wypowiedzi Ani zauważam zarówno docenienie przez nią
przeżywania ojcostwa przez Piotra, jak i jej chęć bycia nie tylko
matką, ale i żoną. Na pierwszym miejscu żoną. Ania mówi, że
chciałaby, by ich małżeństwo było najwyżej w hierarchii wartości.
Dzwonią dziś do mnie niekiedy żony, które żalą się, że mężowie
nie interesują się dziećmi, że same muszą zajmować się jednym,
dwojgiem, potem trojgiem dzieci, że nie chcą dłużej żyć z takimi
mężami. Oni są niedojrzali... itd. A czy pani się interesuje mężem?
Czy interesujecie się sobą nawzajem? Czy znajdujecie czas dla
siebie nawzajem? Dobrze wychować dzieci jest w stanie tylko
małżeństwo, które pielęgnuje swoją miłość.
194
I

Narodziny pierwszego dziecka są zawsze rewolucją w życiu
rodziców. Najpierw ciąża. Po pierwszych kilku tygodniach doleg-
liwości, czasem przeżywana jako dość twórczy okres życia, zwła-
szcza w środkowych miesiącach, ale niekiedy przeleżana plackiem
w łóżku. To ważny czas dialogu, ważny czas dzielenia się swoimi
uczuciami, nie tylko radością, ale i lękiem.
- Byłam wtedy zupełnie nieznośna - wspominała Ewa. - Pa-
miętam, jak się złościłam o byle co. Rzucałam w Tomka pudełkami
zapałek. Miałam najdziwniejsze zachcianki: a to soczek, a to lody.
Tomek był bardzo wyrozumiały i jestem mu za to niezwykłe
wdzięczna. A jej mąż dodał: - Zawsze marzyliśmy o dużym domu —
o trojgu, może nawet czworgu dzieci. Tymczasem na Michała
musieliśmy czekać błisko dziesięć łat i jest to nasze jedyne dziecko.
Przedtem były poronienia, martwa ciąża. Potem lęk przed współ-
życiem, żeby znowu nie przeżyć tych strasznych dni. Prawie całą
ciążę żona przeleżała. Ale najbardziej przykre były później glosy
niektórych pobożnych łudzi, którzy nam robili przytyki, że mamy
tylko jedno dziecko. Ewa przeżywała bardzo silny niepokój, po-
trzebę bezpieczeństwa, bycia kochaną w sposób szczególny w sy-
tuacji zagrożenia.
Tych uczuć nie warto tłumić, koniecznie trzeba się dzielić nimi,
podobnie jak radością. Uczucia trudne, związane z radosnym
w końcu wydarzeniem narodzin, nie są „złe". Odwołuję się do tego
wszystkiego, co wcześniej pisałem o uczuciach. Po prostu są.
Warto tu zauważyć, że Maryja po Zwiastowaniu też odczula lęk
w związku z poczęciem Dziecka. Zaraz podzieliła się nim z Anio-
łem. W naszych małżeństwach uczucia niepokoju, skrywane, tłu-
mione, wpłyną negatywnie na nasze relacje. Jeżeli się nimi nie
podzielimy, mogą się na ich podstawie formułować oceny narusza-
jące naszą więź. Małżeństwa często przed urodzeniem dziecka
odnawiają mieszkanie, przemeblowują je, podejmują inne niezbęd-
ne przygotowania. To ich łączy, ale okres ciąży, zwłaszcza pierw-
szej, to nie tylko czas przygotowań, ale także dialogu. Dialogu we
dwoje, a później we troje. Pamiętam, jak ważne było przykładanie
przeze mnie ucha do brzucha Irenki i wsłuchiwanie się w odgłos
195
poruszeń naszych dzieci. Irenka także ręką prowadziła moją rękę
w miejsca, gdzie można było odczuć ruchy dziecka. W tamtych
czasach nie było takich możliwości jak wspólny poród. Zarówno
żonę, jak i dziecko można było zobaczyć dopiero przy wypisie ze
szpitala. Z zazdrością słucham dziś o wspólnych porodach i wię-
ziotwórczej ich roli. Dlatego zachęcam wszystkich do tego wspól-
nego przeżycia przyjścia swoich dzieci na świat.
A potem, w domu, kształtuje się nowy podział obowiązków.
Starych nie ubywa, dochodzą nowe. Konieczne jest zrezygnowanie
ze wspólnego biegania po mieście, na imprezy i wycieczki. Może
pojawić się uczucie buntu. Znów potrzebny jest dialog, potrzebna
jest wytrwałość, bo trudności są zjawiskiem normalnym. Może
nawet warto, w ramach układania przedmałżeńskich scenariuszy,
wyobrazić sobie, że będziemy przeżywać uczucie buntu wobec
konieczności rezygnacji z wielu spraw przyjemnych, dobrych, ale
niemożliwych do realizowania, przynajmniej przez jakiś czas.
-  Jeszcze w czasach narzeczeńskich wyobrażałam sobie różne
scenki rodzinne w moim przyszłym domu — dzieliła się z nami Ania,
żona  Sławka.  — Na przykład gdy stoję w łazience i opatruję
stłuczone kolano zapłakanemu malcowi. Myję i całuję rumianą
buzię. Jeszcze inna scenka — wspólna, rodzinna przejażdżka rowero-
wa. Takie i inne wyobrażenia snuły się po mojej głowie. Generalnie
- wyobrażałam sobie dom pełen śmiechu i dziecięcej gwary. Marzy-
łam o długich, serdecznych rozmowach z dziećmi. Kiedy poznałam
Sławka i snuliśmy plany na przyszłość, rozmawialiśmy także o dzie-
ciach.
—  Szczerze mówiąc — powiedział Sławek — na początku naszego
narzeczeństwa myśl o dzieciach była dla mnie dosyć odległa. Liczyło
się dla mnie to, że mogłem spędzać z Anią jak najwięcej czasu. Ale
w miarę pogłębiania się naszej znajomości i miłości, zaczęliśmy
rozmawiać także o dzieciach. Przyznam, że lubiłem te rozmowy,
lubiłem słuchać, jak Ania opowiadała o swoich wyobrażeniach na
temat dzieci. W skrytości marzyłem, aby naszym pierwszym dziec-
kiem był chłopiec. Jednak gdy Ania zaszła w ciążę, nie miało to już
takiego znaczenia. Narodziny dziecka zbliżyły nas do siebie. Wspól-
196
na troska o jego potrzeby wymagała odpowiedzialności, większej
dojrzałości oraz rezygnacji z pewnych rozrywek i przyjemności.
Rzadko wychodziliśmy wieczorami. Ja ograniczyłem wypady z węd-
ką. Robiliśmy to bez wielkiego żalu. Częściej zapraszaliśmy znajo-
mych do siebie.
—  Rola matki dowartościowała mnie. Była jednak wyzwaniem
—  mówiła dalej Ania. — Nie umiałam wypoczywać, coraz częściej
czułam się zmęczona. Byłam zniechęcona i poirytowana. Brakowa-
ło mi cierpliwości. Coraz bardziej obwiniałam Sławka o to, że za
mało pomaga mi przy dziecku, chociaż wiedziałam, że sama jestem
temu winna. Zbyt rzadko angażowałam go do opieki nad naszym
małym Tomkiem. Pamiętam, że dużo wtedy rozmawialiśmy. Szcze-
gólnie trudno było mi podzielić się trudnymi uczuciami wobec
dziecka. Wydawało mi się też, że gniew, brak cierpliwości dewalu-
ują mnie jako matkę w oczach Sławka. Starałam się nie okazywać
tych uczuć, zrzucając winę na pogodę lub ból głowy. Ale Sławek był
czujny...
—  Nie dałem się zwodzić jej wymówkom — dodał  Sławek.
—  Wielokrotnie wypytywałem, dlaczego jest zła lub smutna. Ania
powoli otwierała się, mówiąc, że nie radzi sobie z obowiązkami i ze
swoimi uczuciami. Tłumaczyłem jej więc, aby byłą sobą, aby nie
udawała dobrej matki, bo i tak jest dobrą matką. Trzeba przecież
w jakiś sposób wyrazić swoją złość czy zagniewanie, kiedy sytuacja
tego wymaga.
Magda, matka półrocznego synka, żaliła się nam, że po uro-
dzeniu dziecka zupełnie nie układał się jej dialog z mężem. Ciągle
były napięcia, spory, kłótnie. Irenka zapytała ją, jak wygląda noc.
Okazało się, że dziecko budziło Magdę w nocy do karmienia
i zmiany pieluszek sześć, siedem razy. — Jesteś po prostu niewy-
spana. Spróbuj dostosować się w ciągu dnia do rytmu dziecka.
Kiedy ono śpi, ty także się kładź, a nie siedź wtedy przy komputer-
ze... Magda była zaskoczona - To niby takie proste... Przypomina-
my sobie, jak nasze konflikty urastały do niebotycznych dramatów,
gdy byliśmy przemęczeni, zestresowani napięciami w pracy, kolej-
ną przeprowadzką i jak zmniejszały się, czy wręcz znikały, gdy
197
udało się choć trochę odespać. Pamiętam i moje nieprzespane
noce, zdenerwowanie, bezradność i nieumiejętność, ale równie
dobrze pamiętam, że jak tylko dzieci „nadawały się" do wło-
żenia do „nosidełek", to przywróciliśmy wspólne wędrówki po
górach.
W każdym domu może być inaczej. Najważniejszy jest dialog
męża i żony, nieutracenie kontaktu ze sobą z powodu dzieci
i nieuniknionych napięć związanych z pracą oraz niedosypaniem.
Po prostu nie ma innej recepty na udane małżeństwo i rodzicielst-
wo niż dialog męża i żony ze sobą i z Bogiem.
W ramach tego dialogu warto zauważyć, że uczucia uszczęś-
liwienia, czułości i zachwytu dzieckiem, podsycane zwłaszcza
przez matkę, mogą przerodzić się w postawy zaborcze, w trak-
towanie dziecka jak swojej własności. Libański poeta Khalil Gibran
przestrzegał: Wasze dzieci nie są waszymi dziećmi / są synami
i córkami wezwania, które życie kieruje samo do siebie / przychodzą
poprzez was, ale nie z was. / Możecie im dawać swoją miłość, ale
nie swoje myśli, gdyż mają własne. / Możecie przyjąć ich ciała, ale
nie ich umysły. / Gdyż ich umysły zamieszkują w domu jutra,
którego wam nie jest dane ogłądać nawet w snach.
— W miarę upływu czasu zdałem sobie sprawę - mówił znowu
Piotr, mąż Ani - że wychowywanie jest o wiele trudniejsze, niż mi
się wcześniej wydawało. Widzę, jak mało mam czasu, jak łatwo
przespać najistotniejsze chwile i w ten sposób bezpowrotnie utracić
kontakt z własnym dzieckiem. Trudno mi jest żyć ze świadomością,
że moje dziecko nie jest moją własnością, że jest odrębną istotą,
która została mi powierzona przez Boga na pierwszy okres swojego
życia. Mam go wprowadzić do samodzielności i odpowiedzialności,
pomóc mu poznać prawdę o samym sobie i nauczyć go korzystać ze
swojej wolności. Nie przenosić na niego swoich oczekiwań, prag-
nień, ambicji, agresji. Pokazać mu poprzez nasze małżeństwo, czym
jest miłość, odkryć świat wartości, podzielić się swoimi doświad-
czeniami.
Wypowiedź Piotra współbrzmi z wierszem Gibrana i pokazuje
prawdę oczywistą: dojrzewamy wraz z naszymi dziećmi.
198
A jeżeli nie można mieć dzieci, pomimo że się tego bardzo
chce? Małżeństwa podejmują leczenia; często nie wiedząc, że jest
to niezgodne z etyką katolicką, sięgają po próby in vitro. „Cuda-
wianki"... i nic. Tracą pieniądze, nerwy. Pojawia się nawet bunt
wobec Pana Boga, który powiedział: bądźcie płodni, a ich — jak im
się zdaje - tej płodności pozbawił. A jeszcze jakiś ksiądz im
powiedział, że ich bezpłodność została przez Pana Boga zaplano-
wana po to, by dzieci porzucone miały rodziców. I to był gwóźdź
do trumny ich religijności. Nie. Nie tędy droga. Kiedy spotkałem
się z taką argumentacją, bardzo stanowczo mówiłem, że Pan Bóg
nie chce zła, a bezpłodność nim jest, ale że zawsze pomaga, podaje
rękę w postaci inspiracji - albo rzeczywiście do adopcji, albo
innego wykorzystania swego życia do bycia w Kościele i społeczeń-
stwie. Dziś takie stwierdzenie uważałbym za bliskie drugiej skraj-
ności. W bezpłodności widzę raczej tajemnicę. I nie mnie ani
nikomu oceniać czy dyskutować, czy Pan Bóg ją zaplanował lub
nie. Bezpłodność czy też ograniczone możliwości rodzicielstwa jest
określoną, konkretną sytuacją życiową i wyzwaniem do jeszcze
większej miłości męża i żony. Jest wezwaniem do otwarcia się na
Pana Boga, zaufania Mu. Otwarcie się na Niego spowoduje
wypełnienie potrzeby miłości - jako dojrzałej postawy, decyzji
- w taki sposób, w jaki będziemy zdolni Jego inspirację odczytać.
Na pewno nie warto kombinować tak, jak w pewnym okresie życia
kombinował Abraham poprzez współżycie z niewolnicą. Pan Bóg
zresztą wyraźnie mu ukazał, że jego droga była błędna. Droga
wiedzie przez miłość, przez zaufanie i odczytywanie Bożych dróg
w tej dziedzinie.
Ale małżeństwa, które nie mogą mieć dzieci, są dla mnie
świadectwem wartości, jaką dla małżonków jest dziecko. Spot-
kania Małżeńskie mają z nimi kontakt poprzez Ośrodek Adopcyj-
no-Opiekuńczy. Małżeństwa te przyjeżdżają na nasze rekolekcje
w ramach przygotowań do adopcji. Widzimy ich niezaspokojoną
potrzebę macierzyństwa i ojcostwa, widzimy ich pragnienie dziec-
ka. Towarzyszymy niektórym z nich przy przyjmowaniu co dwa,
trzy lata,  drugiego,  a  nawet trzeciego  dziecka. Widzimy, jak
199
zmieniają się, jak rozkwitają po wypełnieniu ich potrzeby rodziciel-
stwa. Ale... i oni uczą się od nas tej wartości, jaką jest małżeństwo
i pierwszeństwo więzi męża i żony przed rodzicielstwem, choćby
dlatego że dopiero z więzi małżeńskiej wypływa udane rodziciel-
stwo.
—  Zrozumiałam - mówiła Justyna, która na Spotkania Małżeń-
skie przyjechała ze skierowania z Ośrodka Adopcyjnego - że tak
naprawdę to ja widziałam tylko dziecko i dziecko, a nie widziałam
mojego męża... Ani jeden raz nie zapytałam go, czy on naprawdę
chce adopcji, to znaczy rozmawialiśmy o tym, ale ja właściwie nie
dawałam mu innego wyboru. Przez kilka tygodni po weekendzie
Spotkań Małżeńskich nie rozmawialiśmy w ogóle o dziecku. Nie
rozmawialiśmy prawie o niczym, ale wszystko zaczęło wyglądać
inaczej. Byliśmy bardziej delikatni wobec siebie, bardziej wrażliwi
i chyba bardziej czuli.
—  Poczułem się bardziej kochany - powiedział mąż Justyny.
- Po pewnym czasie odczułem wyraźnie, że chcę przyjąć dziecko,
którego nie spłodziliśmy razem, i że jest to decyzja moja, a nie
wymuszona.
Wniosek widzę jeden: jeśli chcecie kochać wasze dzieci, musi-
cie najpierw pokochać siebie nawzajem i miłość tę pielęgnować.
Zachęcam do rozmów na wszystkie te tematy, a zwłaszcza na te
podstawowe: kiedy w waszym gniazdku zaplanujecie pierwsze
dziecko, ile chcecie mieć dzieci i co zrobicie, gdyby się okazało, że
ich mieć nie możecie?
Planowane i nieplanowane
Każde małżeństwo może planować tyle dzieci, ile uważa za
właściwe dla swojego, niepowtarzalnego i jedynego małżeństwa.
Powinno także wybrać sprzyjający czas i okoliczności. Powinno
brać pod uwagę swoje możliwości zdrowotne. Jednakże często się
zdarza, że uczucia lęku, a także obiektywne trudności, powodują
odsuwanie decyzji o poczęciu dziecka. My przeżywaliśmy takie
wahania. Trudności w decyzji były powodowane lękiem, że sobie
nie poradzimy z powodu naszej nieustabilizowanej sytuacji zawo-
dowej, braku mieszkania i wielu innych powodów. Najciekawsze
dla mnie było to, że myśmy dzieci planowali w naszych dialogach
na jakiś konkretny czas, mniej więcej „na rok naprzód", ale do
poczęcia dochodziło na jakieś pól roku przed zaplanowanym
terminem. Traktowałem to wtedy, i widzę to tak samo dzisiaj, że
był to znak Boży, że to On decyduje, a nie ja. Traktowałem to jako
przejaw Jego miłości, ale i Jego zapowiedź, że sobie poradzimy.
I poradziliśmy...
Założyliśmy sobie, że będziemy mieć troje dzieci - wspominał
ktoś z naszych przyjaciół. — Wszystko tak się szczęśliwie ułożyło, że
mogliśmy co dwa lata zaplanować powiększanie się naszej rodziny.
Patrzę dzisiaj na naszą trójkę dorosłych już dzieci i myślę, że
doświadczyliśmy wielkiej radości przy kolejnym przyjmowaniu każ-
dego z nich. Oczywiście było ciężko, ale dzisiaj już tego prawie nie
pamiętamy. Przeżywamy radość i dumę, kiedy trzy rodziny przy-
chodzą do nas na obiad z naszymi, jak na razie, siedmioma
wnukami.
201
—  Kiedy oczekiwaliśmy na nasze czwarte dziecko - wspominał
ktoś inny z kręgu Spotkań Małżeńskich - opowiadałam w pracy
koleżankom o swoje; radości czekania. W tym, co mówiłam, nie
było żadnego „apostolstwa". To były normalne rozmowy z koleżan-
kami w pracy. Po prostu mówiłam, czym żyję, o tym, że się cieszę.
One pewnie widziały, że jestem w dobrym nastroju. Czułam się
bezpiecznie. Ale zauważyłam, że niektóre miały łzy w oczach i nie
potrafiły cieszyć się ze mną. Uświadomiłam sobie, że kiedyś wspo-
minały o dokonanych aborcjach. Ja oczywiście nie chciałam im
zrobić przykrości ani rozdrapywać ich ran. Po prostu dzieliłam się
sobą. Próbowałam później okazać im dużą życzliwość w innych
sytuacjach.
Na tym samym spotkaniu jedna z animatorek Spotkań Małżeń-
skich niewiele mówiła. Wyglądała na zmęczoną. Trudno się dzi-
wić, gdyż porodu można było spodziewać się już każdego dnia. Ale
była bardzo pogodna. Widać było zarówno po niej i po mężu, że są
szczęśliwi. To będzie ich siódme dziecko. Nie są rodziną patologi-
czną. Są najzupełniej „normalni". Ale „normalne" są także uczucia
trudne.
—  Przyznać muszę - wyznała Ania - że wiadomość o drugiej
ciąży nie ucieszyła mnie wcale. Chcieliśmy mieć więcej dzieci, ałe
nie tak od razu, tylko trochę później. Bałam się, że nie dam sobie
rady, że będzie nam zbyt ciężko z powodu trudnej sytuacji finan-
sowej. Miałam mnóstwo wewnętrznych oporów. Wciąż o tym roz-
mawialiśmy.
—  Ja także na wieść o drugiej ciąży Ani byłem trochę zaskoczony
-  przyznał Sławek. - Ałe nie zniechęciło mnie to tak jak żonę.
Jestem z natury optymistą i z ufnością patrzyłem w przyszłość. Mimo
trudności cieszyłem się, że będziemy mieli drugie dziecko. Starałem
się zarazić Anię swoim optymizmem
— Po tych wewnętrznych rozterkach i zmaganiach zmieniało się
powoli moje nastawienie do drugiego dziecka — mówiła dalej Ania.
- Postanowiłam w wychowaniu dzieci zdać się bardziej na własną
intuicję, na matczyne uczucia i nie trzymać się kurczowo książ-
kowych rad. Urodziła się córeczka. Dziś jest już prawie dorosła.
202
Powiedziała mi niedawno, że cieszy się i Bogu dziękuje, że jestem jej
mamą, że wszystko może mi powiedzieć, a ja wysłucham i zro-
zumiem. Miałam wtedy mieszane uczucia. Z jednej strony było mi
przyjemnie, ale i przykro. Pojawiło się w sercu łekkie ukłucie
wspomnienia z powodu niezadowolenia i niechęci na wieść o jej
poczęciu. Jestem przekonana, że nasza córka jest owocem miłości,
tyle że nie tak spontanicznej, ale dojrzalszej i bardziej odpowiedzial-
nej.
Uczuć lęku, niepokoju związanego z ciążą, z przyszłością
dziecka nie warto tłumić ani się ich wstydzić, myśleć, że może są
„złe". Nie są ani dobre, ani złe - wracam do tego wszystkiego, co
wcześniej powiedzieliśmy o uczuciach. Po prostu są. Warto pomy-
śleć, co z tymi uczuciami dalej zrobić. O czym nam one mówią.
Warto podjąć kroki lepiej przygotowujące nas na przyjęcie dziec-
ka. Zaufać...
-  W szóstym miesiącu ciąży - mówiła Anita - leżałam w szpita-
lu i lekarze nie dawali żadnych szans na przeżycie ani mnie, ani
bliźniakom. Ja jednak byłam całkowicie spokojna. Nie godziłam się
na przedwczesną operację. Czułam obecność Bożą i pewność szczęś-
łiwego zakończenia ciąży.  Uśmiechałam się do lekarzy i pielęg-
niarek. Później mi opowiadano, że przychodzili popatrzeć, bo nie
widzieli osoby umierającej,  która by się tak uśmiechała. A ja
rozmawiałam z Bogiem i wiedziałam, że przeżyję i ja, i dzieci. Tak
się też stało...
—  Byłam w podobnej sytuacji - podjęła temat Olga. - Wiedzia-
łam, że dziecko będzie żyło, bo Pan Bóg jest dobry i nie może
dopuścić do takiego zła, żeby dziecko umarło...
A przecież tyle dzieci umiera... Czy źle się modlą ich rodzice?
Czy może Pan Bóg jest bezsilny? Nie. Pan Bóg jest dobry.
W każdej, nawet najbardziej dramatycznej sytuacji - wyrażając się
antropomorficznie - podaje człowiekowi rękę. Od nas zależy
przyjęcie tej ręki. Jest to inny scenariusz odkrywania miłości Boga
i przyjmowania jej. Pan Bóg zaprasza do coraz większej miłości,
niezależnie od tego, czy dziecko żyje, czy nie. Pan Bóg dopuszcza
zło, któremu zresztą winny jest człowiek od grzechu pierworod-
203
:
nego poczynając, a na skażeniu środowiska, odbijającym się na
naszych organizmach, kończąc.
Przyjęcie śmierci dziecka jest także znakiem naszej miłości jako
postawy. Przecież nawet poprzez dopuszczenie śmierci Jezusa
- Syna fednorodzonego i Umiłowanego - ujawniła się miłość Boga
do człowieka.
— Kiedy poczułam, że Marek się urodzi, od razu byłam prawie
pewna, że będzie to dziecko z upośledzeniem umysłowym — mówiła
Zofia. - Ale Marek ukazał mi zupełnie inny świat. Odkrył świat
moich uczuć, odruchów, gestów, których we mnie dawniej nie było,
o które nigdy bym siebie nie podejrzewała. Gdy Marek robi postępy,
to we mnie rodzi się duma, radość, że to wieloletnie chodzenie po
lekarzach, szukanie szkoły, że te wszystkie wysiłki nie były zmarno-
wane. Kasia jest tylko dwa lata starsza od Marka, ale gdy idę z nim
na spotkanie „Muminków", zawsze chce mi towarzyszyć. „Bo tam
jest tyle radości" — mówi. A ja widzę, że ten mały człowieczek, który
jest inny, który nigdy nie osiągnie życiowych sukcesów, może nawet
będzie krócej żył, jest bardzo kochany przez Boga i Bóg mówi przez
niego także do mnie, uczy mnie zupełnie innych kryteriów wartoś-
ciowania rzeczywistości, która mnie otacza i w której żyję.
Kiedyś ta sama osoba dodała jeszcze:
—  Chyba nigdy bym tego wszystkiego nie zniosła, gdyby nie mój
mąż, który był dla mnie oparciem w najtrudniejszych sytuacjach,
w chwilach załamania,   właśnie wtedy gdy dowiadywałam się
o niepełnosprawności Marka. On swoim poczuciem realizmu doda-
wał mi wiary we wszystkie wysiłki, które podejmowaliśmy.
Taka była droga odkrywania, budowania i rozwijania miłości
przez to konkretne małżeństwo. „Drogi do miłości" bywają jednak
zupełnie inne.
—  Poczułem się zagrożony i to na tyle silnie, że zacząłem
poważnie myśleć o zniszczeniu naszego małżeństwa. Powodem stało
się dziecko. Nasze trzecie dziecko. Nie zaakceptowałem trzeciej
ciąży żony. Nie chciałem słuchać żadnych argumentów, nie chcia-
łem tego dziecka. Byłem zmęczony dwójką szkrabów, którym trzeba
było poświęcić dużo, bardzo dużo czasu. To dziecko urodziło się
204
wbrew mojej woli. W domu w okresie ciąży było źle. Żona nie mogła
na mnie liczyć. Niepewny był los naszego małżeństwa. Żona
zaufała Bogu. Zaufała Jego mądrości, przetrwała trudne chwile
i zwyciężyła. Bardzo szybko zaakceptowałem nasze maleństwo,
później je pokochałem i teraz jestem z niego dumny. Pozostała
nieufność do żony długo była łamana. Zwyciężyła miłości radość ze
wspólnego domu. Nieufność zwyciężyłem wiarą w plan Boży wobec
własnej rodziny. Przezwyciężyłem ją po odkryciu, jak silną i piękną
postawą, jakim uporem i wytrwałością żona zdołała wywalczyć
zachowanie nowego życia i swojej godności.
Wróciłem właśnie z rekolekcji dla narzeczonych, na których był
wykład o naturalnych metodach planowania poczęć i o akceptacji
życia. Instruktorka w sposób rzeczowy i kompetentny dzieliła się
swoją wiedzą. W sposób fachowy odpowiadała na podchwytliwe
czasami pytania słuchaczy. Podziwiałem jej wiedzę i całkowity
brak ideologii w tym, co mówiła. Opierała się po prostu na faktach
z zakresu medycyny. Wśród pisemnych wypowiedzi na zakoń-
czenie rekolekcji znalazła się jednak wypowiedź o prowadzeniu
tego wykładu w sposób zideologizowany, nieliczący się z ludźmi,
którzy mogą mieć inne poglądy. Ja jednak raczej w owej pisemnej
wypowiedzi odczytałem ideologię zaczerpniętą z pism, które mani-
pulują ludzkimi uczuciami w tej kwestii. Z tej wypowiedzi emano-
wał strach, zagrożenie i agresja. Ta wypowiedź nie zawierała
uczuć, tylko oceny i osądy. Dlatego nie była obrazem dialogu.
Uczuć - nawet tych trudnych - nie należy tłumić, ale warto się im
przyjrzeć: o jakich potrzebach mówią, o głodzie jakich wartości?
Także poprzez przeżycie tych uczuć, w tak nieraz dramatycznych
okolicznościach, prowadzi „droga do miłości". Potrzebny jest do
tego na pewno rozum i wola, ale także bardzo silna wiara, więcej -
świadomość, że Bóg jest tuż obok. W Nim nie ma ideologii ani
wyświechtanych frazesów. W Nim jest tylko miłość.
Konflikt sprawił, że staliśmy się sobie bliżsi
-  Zdarzyło nam się,  że nasz odwieczny konflikt dotyczący
późnych powrotów Jacka z pracy, wymknął nam się spod kontroli
rozumu - zaczęła Gośka. -Awantura była taka, że szkoda gadać.
Jeszcze godzinę wcześniej nie uwierzylibyśmy, że możemy się tak
zachowywać wobec siebie.
-  W pewnym momencie przyszło mi do głowy proste rozwiąza-
nie — powiedział na to Jacek — rzucić wszystko, wyjść i nie wrócić.
Ale po chwili przyszło opamiętanie. Pomyślałem, że przecież to jest
moja żona, pomimo tej kłótni najbliższa mi osoba na świecie. Muszę
znaleźć rozwiązanie tu. To jest moje powołanie. Tamta droga jest
zła.
-  Mną miotały skrajne uczucia - kontynuowała Gośka. -Z je-
dnej strony czułam się osobą skrzywdzoną, oszukaną, bo przecież
wszystko nie tak miało wyglądać. Z drugiej strony wiedziałam, że
jestem osoba atakującą, w zaślepieniu rzucałam oskarżenia. Udało
nam się tę kłótnię przerwać, ale przykre uczucia pozostały.
-  Kiedy po nocy spędzonej na starym, dziecinnym materacu,
przyszedłem,  aby Gośkę przeprosić usłyszałem od niej: „ale ja
jeszcze nie jestem gotowa". Mimo że było to właściwie odrzucenie
mojej próby przeprosin,  były to dla mnie wspaniałe słowa,  bo
mówiły mi, że jest nadzieja. Zaakceptowałem to, że muszę jeszcze
poczekać.
-  Rzeczywiście, w tym momencie nie czułam się jeszcze gotowa
do rozmowy - powiedziała na to Gośka. - Dopiero dwa dni później
byliśmy w stanie porozmawiać spokojnie. Powiedzieliśmy sobie, że
206
problem rzeczywiście istnieje i obiecaliśmy sobie, że nie będziemy
rozwiązywać go, wrzeszcząc na siebie. Mimo wszystko naszą drogą
jest bycie razem. Konflikty musimy rozwiązywać na drodze dialogu.
—  Wbrew pozorom ten konflikt sprawił, że staliśmy się sobie
bliżsi - podsumował Jacek. - Potrafiliśmy odnaleźć siebie w tej
trudnej sytuacji. Byliśmy dumni, że i tym razem poradziliśmy sobie
bez pomocy innych. Jednak bez Najwyższej Instancji, tam w niebie,
nie dalibyśmy rady. W trudnych chwilach modlitwa nam pomagała.
Modlitwa osobista, indywidualna, ponieważ każde z nas modli się
trochę inaczej.
Słuchając wypowiedzi Małgosi i Jacka, doświadczyłem „jak na
dłoni", że sakrament małżeństwa jest rzeczywistością duchową
między mężem i żoną, która realizuje się poprzez dialog. Zobaczy-
łem, że ONI SĄ SAKRAMENTEM. Sakrament małżeństwa jest
rękojmią naszej nadziei na trwałość małżeństwa.
-  W okresie naszego narzeczeństwa — mówiła Monika — nie
wyobrażałam sobie i chyba razem nie wyobrażaliśmy sobie, jak
moglibyśmy się pokłócić, nie mówiąc już o poważniejszych konflik-
tach. Pamiętam jednak też i to, że o sprawach, które wydawały mi
się trudne, dziwne, niepokojące czy nawet bolesne nie potrafiłam
rozmawiać z Przemkiem i odkładałam je ciągłe na potem lub
wierzyłam, że same się rozwiążą. Pierwsze poważniejsze konflikty
zaczęliśmy przeżywać dopiero w małżeństwie i to bardzo szybko po
ślubie. Pamiętam czas, kiedy tak bardzo nie potrafiliśmy uporać się
z różnicami dotyczącymi naszych przyzwyczajeń wyniesionych z do-
mu, że często myślałam wtedy o tym, że nasze małżeństwo się nie
uda,  bo nie jest możliwe,  aby się udało...  Powodem wielkich
konfliktów była codzienność. Po prostu zakupy. Przemek czul się
w tym jak ryba w wodzie, mnie ogarniało przerażenie na samą myśl
o nich. Z perspektywy czasu widzimy, że o tych sprawach nie
potrafiliśmy ze sobą rozmawiać. Nie staraliśmy się siebie nawzajem
wysłuchiwać, ocenialiśmy się, a nie próbowaliśmy zrozumieć, dys-
kutowaliśmy, co jest lepsze: mięso wieprzowe czy wolowe, a tak
naprawdę to bardzo się raniliśmy, surowo się oceniając i oskarżając:
„Tobie tylko zależy na jedzeniu! Ja wszystko robię, a Ty nic!". Nie
207
staraliśmy się przyjąć i zrozumieć nawzajem swoich uczuć. Nie
bardzo też wiedzieliśmy, jak ważnie jest dzielenie się ze sobą swoimi
uczuciami. Pierwszą nieśmiałą próbę dialogu podjęłam, gdy spróbo-
wałam powiedzieć Przemkowi o tym, co przeżywam w związku
z jego mamą, z tym jak nam gotuje, jak cały świat kręci się wokół
jedzenia. To był również moment, kiedy Przemek przyjął i wysłuchał
mnie bez oceniania, krytykowania, rozumiejąc, że taka jestem, tak
to przeżywam i moje uczucia nie są wymierzone przeciwko niemu.
Pamiętam, jak niezwykłe wzrosło wtedy moje zaufanie do Przemka
i chęć zbliżania się do niego. Taki mały, ale bardzo umacniający
nas krok. To niesamowite, ale od tamtego czasu niewiele się
zmieniliśmy. Na pewno udaje nam się współpracować w sprawach
domowych, ale nie pozbyliśmy się do końca swoich nawyków
i przyzwyczajeń. Przemek nadal dużo gotuje w kuchni, ja mniej, ale
mamy do tego dystans, trochę autoironii i humoru. Ale przede
wszystkim jesteśmy gotowi bardziej niż pięć lat temu prowadzić ze
sobą dialog. I kiedy się zapędzę i zacznę w swojej głowie oceniać
Przemka, czasem nawet mówić wprost do niego, to przynajmniej
wiem, że nie tędy droga i kiedy opadną emocje, staram się podjąć
dialog, powiedzieć mu o tym, co przeżywam i wysłuchać go.
— Doświadczyliśmy tego, że źródłem drobnych konfliktów w na-
szym małżeństwie był i jest brak dialogu — mówiła dalej Monika.
- Doświadczyliśmy także tego, że dialog stał się początkiem przeła-
mania poważnego kryzysu, jaki przeżywaliśmy - kłopotów ze współ-
życiem seksualnym. Oboje doświadczaliśmy rozczarowania, że wy-
gląda ono nie tak, jak sobie wyobrażaliśmy. To właśnie wsłuchanie
się w siebie nawzajem pomogło nam przetrwać ten kryzys i zobaczyć,
że trwałość naszego małżeństwa istnieje ponad tym i że jesteśmy
w stanie przetrwać bardzo trudne sytuacje, jeżeli oboje będziemy
tego naprawdę chcieli i dołożymy wszelkich starań, bez wzajemnego
oskarżania się. Ta naprawdę bardzo trudna dla nas sytuacja
sprawiła, że ja poczułam się umocniona w naszym małżeństwie.
Wzrosło moje zaufanie do Przemka. Wzrosła moja wiara w trwałość
naszego związku i w to, że nie jest on tymczasowym kaprysem, ale
naszą wspólną decyzją na bycie razem w miłości, tak jak to sobie
208
ślubowaliśmy. Dla mnie poczucie wartości i stałości naszego mał-
żeństwa jest wielkim dopingiem do tego, aby pielęgnować naszą
miłość, wychodzić ponad to, co trudne i bolesne, i nieustannie
poszukiwać dróg dialogu.
Poznanie swoich cech osobowości i umiejętność zastosowania
ich do budowania porozumienia jest jednym z czynników trwałości
małżeństwa. Kiedy poznajemy nasze cechy, zaczynamy je rozu-
mieć, przestajemy się obwiniać i jeżeli na szansach, jakie niesie
nasza osobowość, próbujemy budować porozumienie, trudności
w naszych relacjach ustępują. Przyjrzymy się, jak tę wiedzę stosują
Ela i Piotr, i jak... poprzez kłótnie stają się sobie bliżsi, pomimo że
kosztuje ich to wiele.
—  Co jakiś czas dochodzi między nami do nieporozumień — za-
czął Piotr. - Gdy jednak patrzę na swoje małżeństwo, na moje bycie
i życie z Elą, dostrzegam, że niejedna kłótnia pomogła nam poznać
się lepiej. Mogę śmiało powiedzieć, że moja spokojna reakcja na
powyższe twierdzenie na temat kłótni bierze się stąd, że dzięki
Spotkaniom Małżeńskim poznaliśmy z Elą zasady dialogu, słyszeli-
śmy, a nawet mówiliśmy innym ludziom o potrzebach psychicznych
małżonków, o tym że często dochodzi do nieporozumień na tle
różnic w sposobie oraz czasie zaspokajania tych potrzeb, a także na
tle odmienności temperamentów. Ta wiedza pomogła nam wyko-
rzystać bogatą kombinację ugodowości, wojowniczości, szerokości,
wąskości itd., a w konsekwencji, być może, jak bardziej świadomie
przeżywać kłótnię. Wiemy też, razem z Elą przekonaliśmy się o tym
niejednokrotnie, że sama wiedza o cechach osobowości nie wystar-
czy, że jest ona tylko narzędziem, które trzeba wziąć do ręki, aby coś
naprawić, czemuś zapobiec.
—  Gdy przyglądamy się z Piotrem naszym kłótniom — kon-
tynuowała Ela - wracając do nich na spokojnie w rozmowach,
zawsze odczuwamy, że podczas tych sporów, nieporozumień prze-
chodzimy jakby przez kolejne etapy, którym towarzyszą konkretne
uczucia. Odkryliśmy także, właśnie podczas naszej niedawnej kłótni,
że na każdym z tych etapów czyha niebezpieczeństwo przyjęcia
postawy oceniającej współmałżonka. W swojej wojowniczości oraz
209
dużej emocjonalności chętnie dążę do kłótni. Wąskość patrzenia
z kolei sprawia, iż koncentruję się na szczegółach, czasem jakieś
słowo wypowiedziane przez Piotra rani mnie bardziej niż to, o co się
pokłóciliśmy. Do tego moja sekundalność — przeszkadza mi ona
w szybkim zapominaniu urazów. Potrafię je długo pamiętać, co
wpycha mnie w ponury nastrój i nie pozwala zmierzać do zgody. Ale
z drugiej strony to właśnie na przykład dzięki cesze sekundałności
potrafię dokładnie to zajście przeanalizować, wyciągnąć wnioski na
przyszłość. Kiedyś bardzo się martwiłam, że tak długo nie mogę
poradzić sobie z owym ponurym nastrojem. Dziś już nie przeraża
mnie fakt, że właśnie w taki sposób przeżywam kłótnie. Nie
rozumiejąc tego, że nasze cechy przeplatają się bardzo mocno,
w czasie kłótni przerywaliśmy kontakt między sobą w fazie wybu-
chu. To nie przynosiło nam żadnej korzyści z tego konfliktu, kiedy
potem Piotr wyciągał rękę do zgody, ja pozornie przystawałam na
to, ale tak naprawdę musiało minąć kilka dni, abym wybaczyła
i naprawdę się pogodziła.
Podczas ostatniej kłótni udało się nam przetrwać wybuch — nie
zerwać kontaktu, zaczęliśmy rozmawiać. W tym momencie, jakby
„cudownie", zasady dialogu powróciły do naszej świadomości.
Poczułam duża ulgę, radość, bliskość Piotra oraz że jestem dla niego
ważna. Pogodziliśmy się. Umiejętność wynikająca z mojej sekun-
dałności wyprzedziła moją wąskość oraz emocjonalność. Ciepłe, jak
najbardziej ugodowe słowa Piotra, trafiły wówczas na podatny
grunt mojego analizowania tego, o co się kłócimy.
— Ja z kolei - dodał Piotr - odkrywszy w sobie dużą emocjonal-
ność oraz prymalność, wiem, że podczas kłótni szybko narasta we
mnie uczucie gniewu, złości, bardzo szybko wybucham. Dzieje się
tak wtedy, kiedy czuję się niezrozumiany, odtrącony, gdy przeżywam
niezaspokojoną potrzebę uznania. Wtedy zdarza mi się osądzać Elę,
powiedzieć coś niemiłego pod jej adresem. W moim szerokim
patrzeniu rzucam osądami, nie przywiązując wagi do wypowiada-
nych słów. W efekcie odpycham od siebie Elę, daję „pożywkę" jej
sekundałności. Ona analizuje potem każde moje słowo! Pomimo
tego, iż zaraz potem w swej ugodowości chcę się szybko pogodzić
210
- to okazuje się, że nie jest to takie łatwe. Zauważam też, że właśnie
ugodowość pcha mnie do gestu pojednania — często jakby dla tak
zwanego świętego spokoju — choć tak naprawdę problem pozostaje
nierozwiązany i — co istotne — ja sam nie do końca przebaczam.
Często jest tak, że to co nas poróżniło powraca pod wieloma innymi
pretekstami później. Ale wróćmy do naszej ostatniej kłótni. Do-
strzegliśmy w naszej postawie inną jakość. Mam na myśli moment
tuż po wybuchu. Najpierw z domu wyszła Ela, w kilka minut potem
wybiegłem ja, aby jej szukać.
—  Nie byłoby w tym wyjściu z domu, o którym Piotr powiedział,
nic szczególnego oraz nowego dla nas - dzieliła się z nami dalej Ela
- gdyby nie fakt, iż było to wyjście dla uspokojenia sytuacji. Kiedy
wybiegłam z domu i szłam szybko przed siebie — chyba po raz
pierwszy — nie rozpamiętywałam tego, czym Piotr mnie zranił, ale
starałam się przeanalizować, co tak poruszyło Piotra, że tak gwał-
townie zareagował i wybuchnął.  Nie było  to dla mnie czymś
łatwym. Nie pozbyłam się przecież ani na chwilę własnych cech
osobowości.   Z jednej strony odzywała  się wojowniczość,   chęć
podjęcia walki, trwania przy swoim, ale z drugiej moja sekundal-
ność pomogła mi analizować nasze postawy do momentu wybuchu,
pomogła mi szukać przyczyn mojego zachowania. Jeszcze większą
pomocą było wąskie patrzenie na szczegóły — dostrzegłam sedno
konfliktu! Nie zrozumiałam mojego męża. Zdziwiłam się nawet
trochę, że udało mi się nie skierować mojego uczucia smutku
przeciw Piotrowi, nie odizolowałam się od niego. Jego wylewność
oraz spontaniczność, z jaką mnie przytulił i rozweselał, spowodowa-
ło powrót uczucia szczęścia takiego, jakiego doświadczałam tego
dnia przed kłótnią.
—  Gdy szukałem Eli — mówił Piotr — też rozmyślałem, jak to się
stało, że przerwaliśmy tak wspaniałą harmonię tamtej niedzieli.
Zobaczyłem, że biegnę za Elą... Zadałem sobie pytanie: po co? Czy
znów dla świętego spokoju,  aby wróciło uczucie pokoju? Zro-
zumiałem, że choć tkwię w swoich cechach osobowości, w całej
plątaninie ich kombinacji,  to jednak teraz jest moment,  abym
wyjaśnił sprawę do końca — tak aby też Ela poczuła się bezpiecznie,
211
żeby odczula, że ją rozumiem. W tym momencie nasza kłótnia była
już na etapie, który sprzyjał autentycznemu pogodzeniu się. W spo-
kojnej rozmowie, w dużo bardziej sprzyjającej atmosferze, kiedy
trzymałem Elę za rękę, gdy patrzyłem jej w oczy łatwiej było mi
słuchać tego, co do mnie mówi. Podzieliłem się z nią swoimi
uczuciami, bez krytykowania opisałem zachowanie Eli z mojego
punktu widzenia.
—  Zobaczyłam - dzieliła się znowu Ela — że im szybciej coś
zrobię z towarzyszącymi mi przykrymi uczuciami, tym szybciej one
mijają. Staram się nie odpychać już Piotra, gdy chce się przytułić
i nie mówię, że jeszcze musi poczekać, aż wybrzmią we mnie te
uczucia. Przypominam sobie właśnie o tej wiedzy, którą mam na
temat jego cech. W atmosferze, o której wspominał Piotr, staram się
pamiętać, że w swej prymalności oraz dużej emocjonalności zdarza
mu się nie zapanować i wybuchnąć, a przez to mnie zranić. Jeszcze
bardziej podejmuję wówczas wysiłek odtworzenia tych chwil, kiedy
w swej spontaniczności i wylewności daje mi dużo szczęścia. Wiem,
że stać mnie na takie spojrzenie dopiero wtedy, gdy przetrwam
moment w kłótni, który wiedzie do oddalenia, do zerwania kontak-
tu, który pcha do „przeżuwania" przykrych uczuć, żywienia ich
i podsycania w sobie. Wiem też o tym, że fakty mijają, a uczucia po
nich pozostają. Tak, ale jeśli wracają czy tkwią we mnie, to nie
dręczę się nimi, tylko analizuję je, by wyciągnąć wnioski.
—  Ja z kolei - dodał Piotr - zobaczyłem, że im szybciej spróbuję
swą złość czy gniew wyrazić inaczej niż poprzez rzucanie epitetami
podniesionym tonem głosu,  tym szybciej trafię do Eli z moimi
potrzebami, tym szybciej ona będzie mogła skupić się na tym, co
chcę jej tak naprawdę powiedzieć.   Wtedy skuteczniej mogłem
wykorzystać moją szerokość i zrobić coś dla Eli, by pomóc jej wrócić
do stanu równowagi. Było dla nas odkrywcze to, że wcale podczas
„wychodzenia z kłótni" nie pozbywaliśmy się swoich cech,  nie
walczyliśmy z nimi „na silę". Musieliśmy je zaakceptować w sobie
i we współmałżonku. Cieszę się, że w trudnej sytuacji, kiedy doszło
między nami do kłótni, tak Ela, jak i ja myśleliśmy o tym, co
możemy zrobić, aby przywrócić pokój naszym relacjom. Wiele było
212
w naszym małżeństwie kłótni, pewnie jeszcze nie raz się pokłócimy,
ale doświadczyłem tego, że dzięki przetrwaniu tej ostatniej w sposób
„twórczy" poznaliśmy się lepiej.
Ela i Piotr zastosowali wiedzę o temperamentach, o potrzebach
i o uczuciach. Może się to komuś wydać sztuczne, ale gdy się
wniknie w tło wszystkich naszych codziennych kłótni, to prawie
„jak na dłoni" widać, jak można ich nie tyle uniknąć, co z nich
wyjść. To naprawdę działa!
W czasie kryzysu najgorszymi doradcami i doradczyniami są
kolesie i koleżanki, którzy sami przeżyli rozpad swojego małżeń-
stwa. Pamiętam do dziś wrażenie, jakie kilkanaście lat temu zrobiły
na mnie zdania osoby rozmawiającej przez telefon, za którą stałem
w kolejce (tak, tak, były takie czasy...). Mówiła do słuchawki: Co
się będziesz... mówię ci, rozwiedź się. Nie daj sobie chodzić po
głowie... masz swoje życie. Powstały całe kręgi towarzyskie osób,
które łączy wspólna odraza do byłych współmałżonków i wzajem-
ne podtrzymywanie się w duchu tej niechęci. Osoby te usiłują same
przed sobą utwierdzić się w słuszności swojej decyzji i dlatego
wciągają inne w koszmar rozwodu. Wiem także, że są wśród nich
osoby, które wiele by dały za możliwość powrotu do swojego
małżeństwa, byłyby skłonne do zgody, ale duma, wręcz pycha, nie
pozwala im na pierwszy krok. Wstyd im po prostu. Ja sam
usłyszałem od osoby, która porzuciła współmałżonka: Wiesz,
jestem w kanale, strasznie grzęznę, ale nie mam wyjścia, muszę
w niego dalej brnąć. Nie dał się przekonać, że wyjście było.
Otóż naprawdę nie warto tak brnąć. Konflikty są sprawą
normalną. Po prostu, mając różne temperamenty, żyjąc pod
jednym dachem, nieraz na bardzo małym metrażu, poddani wielo-
rakim stresom, jesteśmy mniej odporni na odmienność, na którą
reagujemy wybuchem złości, agresji albo zamykaniem się w urażo-
nym milczeniu. Jesteśmy mniej zdolni do refleksji nad sposobem,
w jaki zaspokajamy potrzeby psychiczne. Rzeczywistość domaga
się szybkiego reagowania, a my nie zawsze jesteśmy zdolni wybie-
rać najlepsze rozwiązania od razu. Warto o tym wszystkim wie-
dzieć, mieć świadomość, że oboje jesteśmy poddani tym napię-
213
ciom, że oboje możemy sobie z nimi nie radzić i oboje musimy
razem znaleźć rozwiązanie. Rozstanie oznaczałoby dezercję.
—  W naszym życiu były różne burze, ale przetrwaliśmy je i to jest
przedmiotem naszej dumy, satysfakcji, radości — powiedział ktoś
z naszych znajomych po przeszło dwudziestu latach małżeństwa.
Jest to  powszechne  świadectwo  małżeństw mojego pokolenia.
Mogłoby to być także nasze świadectwo.
— Prowadzony przez męża i żonę dialog - mówił o. Mirosław
- stawia ich w kontakcie z rzeczywistością. Jednocześnie odziera
z fałszu i iluzji we wzajemnych relacjach. Małżeństwa, nawet te,
którym udało się zbudować głęboką więź i są rzeczywiście szczęś-
liwe, będąc w dialogu, doświadczają trudności w relacji ze sobą.
Kiedy mąż i żona nie prowadzili dialogu, trwali w jakiejś iluzji —
wydawało im się, że są dobrym małżeństwem. Kiedy jednak zbliżają
sie do siebie albo kiedy chociaż pragną zbliżyć się do siebie,
odkrywają znacznie więcej trudności i braków. Doświadczają frust-
racji, niezadowolenia z siebie, ze swojej pracy, z tego, jacy są teraz.
Odkrywają fałsze, zagubienia, sprawy niedomówione. Ałe z per-
spektywy wiary wiadomo, że zbliżanie się do prawdy wyzwala.
Dokonuje się przez cierpienie, które jest zarazem drogą wyzwolenia.
Nawet jeżeli ujawniają się kryzysy, mogą to być przejawy rozwoju
i przechodzenia na nowe etapy więzi.
Dlatego jeszcze raz zachęcam, by w chwili kryzysu, gdy już się
zdaje, że musimy od siebie przynajmniej odpocząć, nie dać się
wciągnąć w taką pułapkę, nie rezygnować, nie dezerterować, ale
podjąć dialog... Powtórzę raz jeszcze: nie ma takiej sytuacji,
w której dwoje ludzi, którzy pobrali się z miłości, nie potrafiłoby
odnaleźć drogi porozumienia. Pod warunkiem że oboje chcą.
Najważniejsze to nie bać się konfliktów. One są przykre, ale są siłą
rozwoju naszego małżeństwa.
Niech nad waszym gniewem
nie zachodzi słońce
Większość narzeczonych wspomina czas bycia razem jako czas
sielanki, czas przezywania uczuć radosnych, czas uniesienia, fas-
cynacji... Nie zawsze się tak dzieje. Bywa, że jest to czas ostrych
sporów, kłótni, ale nie należy się tego bać. W naszym narzeczeńst-
wie przeżywaliśmy z Irenką piękne dni wycieczek, spacerów,
radosnego trzymania się za ręce. Ale doświadczyliśmy wielu na-
pięć. Nie pamiętam już, o co się kłóciliśmy, ale kłóciliśmy się
sporo. Oczywiście najprawdopodobniej szło o to, kto ma rację...
Wiele tych sporów kończyło się płaczem Irenki, ja zaś byłem
przerażony tym, że skoro już teraz są kłótnie między nami, to
jak to będzie w przyszłości. Pamiętam też, że zawsze bardzo
gorąco przepraszałem Irenkę, niezależnie od tego, czy czułem
się winny, czy nie. Przepraszałem, bo się bałem, że ją stracę,
bo mi było przykro, że płacze. Na ogół udawało mi się poprawić
jej stan emocjonalny i nasze spotkania kończyły się serdeczny-
mi pocałunkami i przytulaniem. Na pewno słońce nie zachodzi-
ło nad naszym gniewem... Pamiętam też, że starałem się uwa-
żać, by nie dotknąć w rozmowie takich spraw, które znów
wywołałyby jej wybuch. Było to dość płytkie podchodzenie do
sprawy, dzisiaj już nikomu nie polecamy takiej drogi. Pozostawali-
śmy na płaszczyźnie emocji, a źródła napięć pozostawały. Nie-
mniej, pomimo że raniliśmy siebie, to jednak nauczyliśmy się, by
na trudnych, bardzo nieraz przykrych uczuciach nie budować
swoich postaw i zachowań. Z nadzieją spotykaliśmy się znowu
następnego dnia.
215
Dziś jesteśmy mądrzejsi o wiedzę na temat uczuć, potrzeb,
temperamentów. Wiemy, że przebaczanie dotyka najgłębszych sfer
naszej psychiki i jest bardzo silnie związane z cechami naszej
osobowości, zwłaszcza emocjonalnością. Osoby emocjonalne i se-
kundalne mają skłonność do długiego trzymania w sobie uczuć
przykrych, zranień. Nie jest to ich „wina", ale pierwotna cecha
osobowości, nad którą warto pracować, by nie „trzymać urazów",
ale z drugiej strony - pozwolić przykrym uczuciom spokojnie się
„zagoić". Warto też dać czas współmałżonkowi, czy jeszcze narze-
czonemu / narzeczonej, by i w nim dokonało się wchłonięcie uczuć
powstałych w konflikcie. On czy ona potrzebuje czasu, by odzys-
kać zaufanie. Czasem oczekuje się, że po przebaczeniu sobie od
razu wszystko wróci do normy. To jest możliwe u osób prymal-
nych i mało emocjonalnych, które tego czasu na „dojście do siebie"
nie potrzebują. U osób sekundalnych i bardziej emocjonalnych jest
inaczej. W tym „długim" przebaczaniu jest pewna wartość, a mia-
nowicie głębokie przekonanie o zdolności całkowitego wybacze-
nia. Właśnie trochę tak było ze mną i Irenką. Irence wystarczył
krótki czas na „dojście do siebie", a we mnie sprawa, o którą się
pokłóciliśmy zalegała dłużej.
Nie można zmuszać się do przebaczenia poprzez tłumienie
uczuć przykrych, nie można jednak ich podsycać, żywić. Tak
zwane ciche dni następują w wyniku podsycania przykrych uczuć
przez osoby emocjonalne i sekundalne. Potrzebne jest racjonalne
i dokonane aktem woli przebaczenie sobie, a później „pozwolenie"
uczuciom na wygaśnięcie.
Osoby mało emocjonalne, reagujące prymalnie twierdzą, że
w ogóle nad drobnymi nieporozumieniami nie warto się zatrzymy-
wać. Nie jest potrzebne ani przepraszanie, ani specjalny dialog na
ten temat. Prowadzić to może jednak do poważnych konfliktów,
jeżeli współmałżonek przeżywa inaczej.
W sztuce przebaczania potrzebny jest dialog, w którym ogrom-
ną rolę odgrywa akceptacja współmałżonka z jego odmiennością
osobowości. Potrzebne jest zaakceptowanie odmiennego przeży-
wania uczuć,  nawet „noszenia ich w sobie".  Jeżeli kochamy
216
naprawdę, to musimy zaakceptować, że druga osoba po konflikcie,
chociaż już przebaczyła aktem woli, to jeszcze nosi w sobie przykre
uczucia. Trochę jak rany, które wymagają zagojenia. Osoba ta nie
zawsze żywi urazy, ale po prostu je wchłania, resorbuje. Warto, by
współmałżonek, który tak przeżywa, zdał sobie sprawę z tego, że
„przechodzący do porządku dziennego" nie jest obojętny na
zranienia, ale przeżywa je inaczej. Jego reakcje są „krótkie".
Wybuchł i za chwilę zapomniał. Ważna jest tu dla jednych i dru-
gich empatia, wzajemna wrażliwość i wczuwanie się w to, co i jak
przeżywa drugi człowiek. Jesteśmy sobie zadani do tworzenia
miłości jako relacji. Nie wymagajmy więc od współmałżonka, by
przeżywał tak samo jak ja. Nie narzucajmy mu sposobu własnego
przeżywania sytuacji konfliktowych. Pozwólmy mu przeżywać
według jego cech osobowości. Ale nie odcinajmy się: „to twoja
sprawa, to twój problem". Bo to jest nasza sprawa, nasz problem.
Bądźmy na siebie wrażliwi.
Kilka miesięcy po weekendzie Spotkań Małżeńskich, na któ-
rym Teresa i Andrzej po bardzo poważnym kryzysie przeżyli
pojednanie, przyszedł list od Andrzeja: Zapaliła się iskierka na-
dziei, że jeszcze uda się nam ten kryzys przetrzymać. Żona powie-
działa, że żałuje tego, co się stało, i że będzie prosić Boga o łaskę dła
nas. Wracając do domu, byłiśmy czułi, delikatni wobec siebie jak
przed piętnastu łaty, gdy się poznaliśmy. [...] Przebaczyłem, ale
zaufania jeszcze w pełni nie odzyskałem. I nie należy się za to winić.
Nie może być inaczej. Przecież nawet mądrość ludowa głosi, że
dopiero czas leczy rany. Nie można się winić za przykre uczucia,
które nie mijają od razu. Ktoś może mieć rozterki, że widocznie
jeszcze nie przebaczył, skoro pojawiają się takie uczucia. Nic
bardziej mylnego. Warto jednak, by się pilnował, czy nie podsyca
uczuć przykrych, czy nie „rozdrapuje" w sobie zranień.
Oczywiście osobom wojowniczym pojednanie przychodzi trud-
niej, ugodowym łatwiej. Byl czas, że uważaliśmy, że nie ma
małżeństw, które się nie kłócą, i że jeżeli tak twierdzą, to znaczy,
że tłumią uczucia, a tematy konfliktowe „biorą na uniki" i żyją
w maskach. Bardzo często tak jest rzeczywiście. Ale nie zawsze tak
217
być musi. W małżeństwach, w których mąż i żona są ugodowi
i prymalni, pojednanie przychodzi znacznie łatwiej niż w małżeńst-
wach wojowniczych i sekundalnych.
Dlatego tak bardzo ważny po każdym konflikcie jest dialog.
Dialog, w którym nie prowadzimy dyskusji, nie forsujemy swoich
racji i argumentów, ale w którym wsłuchujemy się w siebie,
dzielimy się sobą, próbujemy zrozumieć siebie nawzajem. To jest
wstęp do przebaczenia. Tego dialogu nie należy odkładać, ale
podjąć go zaraz po opadnięciu najsilniejszych uczuć. W przesłaniu
św. Pawła: gniewajcie się, a nie grzeszcie, niech nad waszym
gniewem nie zachodzi słońce (Ef 4,26) chodzi o to, by uczucia
przykre nie nawarstwiały się, nie kumulowały, byśmy nie żywili ich
w sobie, ale przyjrzeli im się. Gniew jest uczuciem, św. Paweł
przywala na to uczucie, jednak przestrzega przed grzechem nim
spowodowanym. Chodzi w tym o to, byśmy jak najszybciej na
podstawie przykrych uczuć przestali budować oceny i osądy,
byśmy zahamowali spiralę narastającego konfliktu.
W naszym dialogu szczególnie ważne jest podzielenie się
przykrymi uczuciami i ich przyczyną: uczuciem złości, lęku,
przerażenia, zazdrości, przygnębienia, rozczarowania, urażenia,
zawodu, odrzucenia, irytacji i wieloma innymi, które wywołują
przykre zachowania i raniące osądy. Warto pójść dalej. Warto
wrócić do rozdziału „O czym nam mówią uczucia?" i postawić
sobie pytanie, jakie moje najgłębsze psychiczne potrzeby nie
zostały wypełnione? kochania i bycia kochanym, bezpieczeństwa,
autonomii, przynależności, dokonania, uznania? Takie podzielenie
się pomaga nam lepiej się zrozumieć, może zareagować tak, aby
potrzeby te były wypełnione. Warto przyjąć i zaakceptować, zro-
zumieć uczucia i potrzeby psychiczne współmałżonka. To bardzo
ważne. Dlatego, że najczęściej domagamy się, żeby to współmał-
żonek mnie zrozumiał, żeby to on spróbował zobaczyć sytuację od
mojej strony. Tymczasem trudno jest samemu popatrzeć na kon-
kretne wydarzenie oczyma współmałżonka i próbować go zro-
zumieć na podstawie ujawnionych przez niego uczuć czy też nawet
zachowań kierowanych tymi uczuciami.
218
Podzielenie się uczuciami jest twórcze, jeżeli wywołuje próbę
zrozumienia tego, co czuje współmałżonek i równocześnie przyno-
si dystans do własnych emocji, zauważenie tego, że samemu
najprawdopodobniej także przekroczyło się granice uczuć niepod-
legających ocenie, a weszło w sferę osadów. Przebaczanie jest
sztuką, której warto uczyć się jeszcze w narzeczeństwie i od
samego początku małżeństwa. Przebaczenie jest przejawem dzia-
łania sakramentu. Przebaczajcie sobie, tak jak i Bóg nam przebaczył
-  napisał św. Paweł do Efezjan (Ef 5,32). Przebaczenie, nieroz-
drapywanie ran, niewracanie do spraw zamkniętych jest siłą nasze-
go małżeństwa. Jest tym, co umacnia naszą dalszą wędrówkę
i sprawia, że - jak powiedzieliśmy sobie w poprzednim rozdziale
- poprzez konflikt możemy stać się sobie bliżsi.
Nie lękajcie się!
Jeżeli poprzez tę książkę dodałem „chodzącym ze sobą", tym,
którzy są już razem, i narzeczonym trochę odwagi do zawarcia
małżeństwa, jeśli dodałem im nadziei, więcej - pewności, że
małżeństwo się uda, to książka spełniła swój cel. Jeżeli przybliżyła
dialog jako drogę rozwoju miłości, wierności i uczciwości w mał-
żeństwie, jeżeli ukazała dialog jako sposób istnienia w małżeń-
stwie, jako sposób jego realizacji, to spełniła swój cel podstawowy.
Jeżeli zaś posiała trochę niepokoju i skłoniła do weryfikacji decyzji
o małżeństwie, to także spełniła swoje zadanie.
Nigdy nie poznamy się do końca przed ślubem, nigdy nie
przygotujemy się do małżeństwa w sposób pełny. Nigdy też nie
znajdziemy idealnego kandydata na męża czy idealnej kandydatki
na żonę. Rzecz też nie w tym, by stworzyć komputerowy program
najbardziej racjonalnego dobrania się. Chodzi o to, by przyjąć
siebie nawzajem jako dar. Potrzebna jest do tego odwaga. I jest
tylko jeden niezawodny punkt oparcia: Bóg i Jego dar dialogu.
Sami się zmieniamy, zmienia się i będzie się zmieniał zarówno
mąż jak i żona. Dlatego w małżeństwie nieodzowny jest dialog
między nami, konieczne jest uczenie się i ciągłe odnawianie
w sobie trudnej sztuki porozumiewania się. Poza tym człowiek
jako osoba pozostanie zawsze tajemnicą. Nie w sensie sekretu, ale
sacrum. Tym bardziej potrzebny jest dialog oparty na słuchaniu,
dzieleniu się, rozumieniu i przebaczaniu sobie.
Na zakończenie powtórzę jedną ze swoich tez życiowych,
sformułowanych w narzeczeństwie, której słuszność potwierdzam
220
dzisiaj, po przeszło trzydziestu latach małżeństwa z Irenką. Teza ta
po prostu wytrzymała próbę czasu - tych trzydziestu lat. Otóż nie
ma takiej sytuacji, by dwoje ludzi, którzy chcą iść razem przez
życie i zawierzają je Panu Bogu, nie mogło się ze sobą dogadać.
Jest to możliwe dzięki temu, że łaska sakramentu małżeństwa,
poprzez dialog, udoskonala naszą miłość. Znane jest powiedzenie,
że Pan Bóg pisze prosto po naszych krzywych liniach. Zbieżne jest
to z wezwaniem: drogi kręte niech się staną się prostymi (Łk 3,5).
To jest zadanie na całe życie. Mówię to nie tylko na przykładzie
własnego doświadczenia, ale i przeżyć wielu innych małżeństw,
które wraz z nami odkrywają dar dialogu. Przeżywają - tak jak my
- różnorodne trudności z porozumieniem, ale doświadczają, że
miłość trwała i nierozerwalna do śmierci jest możliwa. W końcu
Pan Bóg nam to obiecał i nie bez powodu nasz związek uczynił
sakramentem. Nie bez powodu — w ślubnej sukni i garniturze — od
ołtarza na wesele, a potem do życia w miłości trwałej i wyłącznej.
Wielu mężów i wiele żon - z dystansu kilkunastu lub kilku-
dziesięciu lat małżeństwa - widzi w okolicznościach swojego
poznania się z przyszłym współmałżonkiem, „palec Boży", który
widziany oczyma wiary, głębokiego rozeznania ukazuje trudne do
racjonalnego wytłumaczenia przeznaczenie do wspólnego życia.
Czymże więc są późniejsze trudności czy nawet kryzysy, jak nie
szansą mocniejszego chwycenia się za ręce i ufnego odczytywania
Bożych drogowskazów?
Trudności w małżeństwie pojawiają się, ale w życiu samotnym
są, jak się zdaje, większe. Dlatego warto z męską determinacją
i kobiecą ufnością zaufać słowom św. Pawła, który w Hymnie
o miłości pisał, że miłość cierpliwa jest, wszystko przetrzyma i we
wszystkim pokłada nadzieję (por. 1 Kor 13). W wypełnianiu tych
słów pomagają zakorzenione w nauce Kościoła metody komunika-
cji interpersonalnej, szkoły dialogu, szkoły modlitwy, odczytywa-
nie wciąż na nowo i realizowanie Ewangelii w kontekście codzien-
nego życia. Każda para mężczyzny i kobiety, przekonana o wspól-
nej miłości, gotowa do wspólnego życia, może odnieść do siebie
słowa Jezusa: Odwagi! Ja jestem, nie bójcie się (Mk 6,50) i ...nie
221
lękajcie się (Mt 17,7). Warto przyjąć te wezwania jako najważniej-
sze drogowskazy małżeńskiego życia.
Potrzebna jest także wspólnota, w której mąż i żona odnaj-
dywać będą umocnienie dla swojego związku już od pierwszych
miesięcy małżeństwa. Potrzebny jest punkt oparcia, miejsce, do
którego można zawsze wrócić, by zaczerpnąć energii, sił, poroz-
mawiać o tym, co jest ważne dla małżeństwa, czegoś się dowie-
dzieć, posłuchać innych. Pomoże to w przezwyciężeniu poczucia
samotności, a nieraz i bezradności. Pogłębi i odnowi miłość.
Takim miejscem są Spotkania Małżeńskie. Nie warto czekać na
kryzys i dopiero wtedy szukać pomocy, ale właśnie wtedy, kiedy
czujemy, że jest nam dobrze razem, kiedy nie ma między nami
poważnych konfliktów, warto poświęcić weekend, by odkryć nowe
sposoby wyrażania miłości, nowe drogi prowadzące do coraz
pełniejszego SPOTKANIA ze sobą i z Bogiem, odkryć nowe
możliwości dialogu. Weekend Spotkań Małżeńskich zaczyna się
w piątek o godz. 17.30, kończy w niedzielę ok. godz. 15.00.
Prowadzą go małżeństwa - między innymi te, które prowadzą
Wieczory dla Zakochanych i których świadectwa przytaczam w tej
książce. Weekendy Spotkań Małżeńskich odbywają się w domach
rekolekcyjnych, w których każde małżeństwo ma swój pokój.
Można przyjechać, przeżyć coś dla siebie bez żadnego zobowiąza-
nia do utrzymywania dalszych kontaktów ze środowiskiem. Można
jednak później uczestniczyć w spotkaniach „poweekendowych"
i iść wraz z grupą małżeństw drogą dialogu. Wybór jest więc
indywidualny, zgodnie z własnymi potrzebami.
Zapraszam, jak tylko ochłoniecie z weselnych i miodowych dni.
A także później. W każdej chwili możecie przyjechać.
Nie byłem w stanie przedstawić w książce wszystkich spraw
ważnych dla narzeczonych. Trzeba byłoby napisać kilka tomów.
Dopisze je życie każdego z was. Warto na wszystkie te sprawy
patrzeć w duchu dialogu, który pomaga rozumieć się lepiej i poma-
ga także w podejmowaniu dojrzałych decyzji. Przed sakramentem
małżeństwa mogą to być nawet decyzje o rozstaniu, po przyjęciu
222
sakramentu - jak odkrywać wciąż na nowo miłość, wierność
i uczciwość małżeńską, dbać o nią, odkurzać i czynić nadal
źródłem fascynujących przeżyć.
Któregoś wieczoru, w dwudziestym piątym roku naszego mał-
żeństwa, tuż przed zgaszeniem światła, Irenka zupełnie niespo-
dziewanie pochyliła się nade mną i powiedziała: zdaje się, że
chciałeś mi jeszcze coś powiedzieć. Szybko przeleciałem w myśli
wszystkie sprawy dnia i nie przypomniałem sobie, żebym o czymś
zapomniał powiedzieć Irence, ale w zasadzie już się domyślałem,
o co jej chodzi... Jeszcze zwlekałem, jeszcze się trochę droczyłem,
mówiąc: nie przypominam sobie, ale w końcu wydusiłem z siebie:
tak, kocham Cię...
Życzę pięknych dialogów i pięknych spotkań wszystkim przy-
szłym małżeństwom przez całe życie!


Spis treści
Wstęp..................        5
Bo do  tanga  trzeba  dwojga  .    .    .    .    ....    .    .           9
Jak  się  poznaliśmy?.............         11
Pytanie o męskość i kobiecość..........         15
Co nam się podoba, a co niepokoi? ........        22
Rozmawiajmy o naszych sprawach........        28
Poznajemy się w dialogu...........      35
Nasze   uczucia...............      37
O czym mówią uczucia?............      45
Aktywność  i sposób  reagowania,  czyli początek wiedzy
o temperamentach.............      50
Wojowniczość,  kontaktowość i szerokość pola widzenia
w naszych dialogach............      55
W jaki sposób wiedza o temperamentach pomaga w dialogu?      62
Dlaczego kobieta zmienną jest?.........      69
Oczekiwania i rozczarowania..........      74
Czym skorupka za młodu nasiąknie..........      83
Co jest dla nas ważne?............      92
Zasady dialogu...............      97
Dialogi o wierze..............    103
Kim jest dla mnie Bóg?............    105
225
Nasze życie religijne  .    .    .    .   ?."........      112
I będą dwoje jednym ciałem..........    119
Ile wolno?................    121
Seks bez barier.................    130
Dialog   narzędziem   łaski...........    141
Trudne decyzje - także poprzez dialog.......    143
Może lepiej się nie żenić?...........    148
Ślubuję  Ci  miłość................    152
Ślubuję   Ci   wierność...............    158
Ślubuję Ci uczciwość...............    163
I że Cię nie opuszczę...............    167
Kto komu zawiązał świat? .    .    .    .   .._......    171
I poszli w świat...............    177
Czy połączyliście się naprawdę?.........    179
Wypracowywanie   autonomii..........    186
Nasze pierwsze dziecko............    193
Planowane i nieplanowane...........    201
Konflikt sprawił, że staliśmy się sobie bliżsi......    206
Niech nad waszym gniewem nie zachodzi słońce .    .    .    215
Nie lękajcie się!...............    220


Telefony i adresy elektroniczne osób, które mogą udzielić
informacji o terminach najbliższych Spotkań Małżeńskich:
Bielsko-Biała: Krystyna i Krzysztof Jonkiszowie, tel. (33) 816 97 35,
e-mail: jonki@poczta.onet.pl
Gdynia*:           Maria i Janusz Długońscy, tel. (58) 629 41 14,
e-mail: dlugonski@telfax.com.pl
Jaworzno*:       Małgorzata i Andrzej Kędziorscy, tel. (32) 615 52 91,
e-mail: kedziors@us.edu.pl
Jelenia Góra:   Bożena i Ireneusz Krukowscy, tel. (74) 845 0419,
e-mail: bokanet@poczta.onet.pl
Kalisz:              Zenona i Piotr Szymańscy, tel.(62) 764 50 97,
e-mail: pzszym@wp.pl
Kraków*:   >S   Edyta i Jakub Choczewscy, tel. (12) 413 86 20,
e-mail: jakub_choczewski@poczta.onet.pl
Lublin*:      ?'??   Elżbieta i Zbigniew Wróblewscy, tel. (81) 88457 11,
e-mail: zbyszek.w@wp.pl
Łódź*:               Elżbieta i Jerzy Marcinkiewiczowie, tel. (42) 681 32 25,
;>i;    e-mail: eijspotmal@wp.pl
Olsztyn:            Jagoda i Andrzej Krawczykowie, tel. (89) 52600 67,
e-mail: jagakraw@wp.pl
Opole*:       o<    Teresa i Tomasz Jurosowie, tel.(77) 46513 69,
S     e-mail: jtjuros@wp.pl
Poznań*:          Violetta i Marek Barszczewscy, tel. (61) 8760469,
wJ     e-mail: barszcze@icpnet.pl
Przemyśl*:       Jadwiga i Wiesław Solarzowie, tel. (16) 67012 22
Radom:             Małgorzata i Janusz Moczydłowscy, tel. (48) 332 17 27,
X'     e-mail: unitop@tlen.pl
ks. Artur Lach, tel. 0-602 879 662,
e-mail: atlach@wp.pl
Rzeszów*:        Małgorzata i Adam Dudkowie, tel. (17) 857 89 35,
e-mail: dudek.ad@wp.pl
Szczecin:          Jolanta i Andrzej Litwińscy tel. (91) 439 3819
Tarnobrzeg*:    Irena i Jan Pieńczakowie, tel. (15) 822 62 09
Tarnów*:          Maria i Lesław Mączarowscy, tel.(14) 624 04 29,
e-mail: marmacz@poczta.onet.pl
227
Toruń*:             Halina i Janusz Mazurkowie, tel.(56) 6543400,
e-mail: jmz@astro.uni.torun.pl
Warszawa*:      Elżbieta i Piotr Ulatowscy, tel. (22) 617 43 56,
kom. 0603 99 64 25, e-mail: elninjo1@wp.pl
lub Bożena i Piotr Stańczykowie, tel. (22) 643 96 70,
kom. 0 609 44 58 93, e-mail: stanbpm@polbox.com
Włocławek       (Kazimierz Biskupi): Urszula i Franciszek
Kupczykowie, tel. (63) 245 0510,
e-mail: kupczyk@wlkp.info.pl
lub ks. Andrzej Pryba MSF, tel. 0-602 38 7916,     ;»l
e-mail: pryba@msf.opoka.org.pl
Wrocław*:         Alicja i Wiestaw Ściegienko, tel. (71) 373 7010,
e-mail: biuro@wisport.com.pl
Zielona Góra*: Wioletta i Andrzej Cepowscy, tel. 0 602 66 00 39,
e-mail: acepowski@o2.pl
?-B            lub Mariola i Piotr Narowscy, tel.(68) 453 77 40   j.,j
e-mail: pionar@poczta.fm
Ośrodki, które prowadzą Wieczory dla Zakochanych, oznaczono gwia-
zdką*.
W sytuacjach szczególnych można zwracać się do krajowych
moderatorów Spotkań Małżeńskich: Irena i Jerzy Grzybowscy,
tel. (22) 649 6614; e-mail: spotkmal@qdnet.pl
http://www.mateusz.pl/goscie/spotkaniamalzenskie lub
www.spotkaniamalzenskie.pl                                          . ,,-y!:
Telefon duszpasterza w każdym Ośrodku można uzyskać, dzwoniąc
do osób przyjmujących zgłoszenia.


Jerzy   Grzybowski   jest   cenionym
autorem wielu  książek  o  tym,   jak
przygotować się do małżeństwa i, co
ważniejsze, jak je przeżyć szczęś-
liwie. Czerpiąc z doświadczeń wła-
snego 30-1etniego małżeństwa uczy
małżonków dialogu i otwartości.
Tym  razem  z  myślą  o   narzeczonych
napisał książkę, która ma im ułatwić
odpowiedź na pytanie:  Czy jesteśmy
zdolni podjąć ryzyko wspólnego życia?
ISBN 83-72


9 H788372112"18384n
www.wydawnictwom.pl