Państwowy Instytut Wydawniczy
1988
ZBIGNIEW Brzozowski
ZŁOTA KARETA
Okładkę,   obwolutę,   strony  tytułowe   i   działowe  projektował
Maciej Buszewicz
© Copyright by Zbigniew Brzozowski, Warszawa 1988
ISBN 83-06-01326-3
O smokach
(zamiast wstępu)
Właściwie chodzi o wyjaśnienie, dlaczego w tej
książce nie będzie smoków. Otóż wcale nie dlatego, że
wszystko to musiałoby się dziać w czasach zamierzch-
łych, wracać do legendy o smoku wawelskim. Jeszcze
w dziewiętnastym wieku, jak pisze Kolberg, jeden ba-
ca spotkał i zabił smoka. „Baca był stąd w niemałym
kłopocie, bo wkrótce przyszedł jakiś człowiek z nizin
i ostro upominał się o zabitego smoka jako o swoją
własność. Nie wiadomo, jak się ta sprawa skończyła."
W górach też jeden Niemiec smoka kulbaczył i jeź-
dził na nim, a pewien Włoch stęskniony za ciepłem, za
drzewami i kwiatami swego kraju dosiadł smoka i po-
nad szczytami Tatr poleciał z nim na południe.
Smoki wylęgały się we wnętrzach pagórków. Przy-
chodzili czarownicy, mówili zaklęcia i pagórek pękał
jak jajo. Smok wydostawał się na świat.
Smokiem mogła też zostać zwykła jaszczurka, jeśli
przez siedem lat nie słyszała kościelnych dzwonów.
Wtedy potworniały jej łapy, a pyszczek rósł w pa-
szczę.
Smocze kości znajdowano w wielu jaskiniach. Były
cenne. Służyły jako lek. Kiedyś nawet pan Lubomir-
ski dostał takie kości w prezencie, i to oblane mlekiem
księżycowym. Smocze mięso włożone pod język pozwa-
lało znieść najsroższe upały.
Opowieść ze smokiem byłaby oczywiście czarodziejska
i mogłaby być współczesna, a wcale nie przestałaby być
naukowa. Dwudziestowieczny przecież uczony Kazimierz
Moszyński stwierdza: „Sporo jest świadectw, wedle któ-
rych chłopi widywali smoki. Osobiście napotkałem ta-
ką relację w Tyńcu pod Krakowem odnośnie do jamy
w kamieniołomach nad Wisłą pod wzgórzem zwanym
Grodzisko."
Profesorowi Bohdanowi Baranowskiemu „podczas wiel-
kiej suszy w maju 1937 r. pewien staruszek ze wsi Gnoj-
no w okolicach Pułtuska na Mazowszu opowiadał, że
widział na własne oczy bardzo dziwne zjawisko. Oto
gdy zbliżały się ciemne chmury deszczowe, wyłonił się
zza nich fantastyczny kształt smoka. Jego pysk wbił się
w środek chmur i oto po kilku minutach smok ów znik-
nął. Jednocześnie jednak chmury, z których wypita zo-
stała woda, stały się bardzo jasne i powoli poczęły' się
rozpływać. Według tego informatora ów smok miał ko-
lor częściowo szarogranatowy, częściowo złocisty." *
Jeszcze może wtedy, kiedy babka zabierała Kasię na
wędrówki po okolicy, mógł się w obłokach pokazać
„smok okruteczny", który miałby „ogon straśnie dłu-
gi i zwinięty, ślepia ogniste", by „jaże spod chmur
błyskało". Jego paszcza byłaby „wielga, a w niej dłu-
gachne kły" i „cielsko paskudne jakby na dwa łoktu-
sze". Wiałby wiatr, bo wiatr musi powstać, gdy smok
macha skrzydłami.
Kiedy Kasia była jeszcze zupełnie mała, prosiła na-
wet babkę:
—  Zrób   tak,   żebym  zobaczyła   prawdziwego   smoka!
—  Och, nie mogę.
* Jeśli czytelnik pragnie się dowiedzieć, skąd pochodzą
cytaty, może, choć nie musi, zajrzeć na koniec książki. Są
tam wyjaśnienia.
—  Dlaczego?
—  Smoki są za duże.
Kasia z czasem zrozumiała, że jej babka, choć lubi-
ła historie o smokach, na starość zarówno do ogrom-
nych przecież smoków, jak i nawet ludzi, o których
mówiono, że są wielcy, czy spraw tak zwanych wiel-
kich, odnosiła się z dużą nieufnością. Uważała, że nie
wszystko to do swojej wielkości dorosło. Doceniała na-
tomiast rzeczy i istoty drobne. Była zdania, że nawet
myszy mają prawo do swoich czarów. Nie będzie też
miała większych oporów wyczarowując mysz.
Nim zacznie się opowieść, należy jeszcze wspomnieć
o innej ważnej rozmowie. Nie ma ona właściwie żad-
nego związku z samymi smokami, choć może pewien
z wiarą w smoki. Z przemijaniem. Także wiary w smo-
ki.
Babka   z  wnuczką   były   nad   rzeką.   Kasia   zapytała,
dlaczego właściwie rzeka płynie.
—  Bo  dawno,  dawno temu pewien czarodziej, nazy-
wał się Heraklit, powiedział zaklęcie: „Panta rhei."

Stara lekarka
Niebo było szare. Wiatr rzucał w szyby drobne płat-
ki śniegu. Za oknami uliczne drzewa bezlistne i czar-
ne. Poczuła chłodny powiew. Obejrzała się. Jakaś bia-
ła postać przystanęła za oszklonymi drzwiami w końcu
korytarza. Chyba z ręką na klamce. Ale cofnęła się.
Na lakierowanych higienicznych krzesełkach siedzie-
li i też czekali inni ludzie. Dwie kobiety mówiły o zio-
łach.
—  Moja   teściowa,   proszę   pani,   była   u  jednego,   co
leczy ziołami.
—  I co?
—  Pewnie, że pomógł.
—  Zioła są dobre.
Babka przymknęła oczy, żeby w myśli przywołać zio-
ła. Kwitły nocą na łące. Księżyc był w nowiu. Szła
przed siebie.
Tymczasem teściowa z rozmowy jednak...
—  Ano, na każdego przyjdzie przecież kolej.
Na razie jednak ważna była i kolejka. Babka we-
szła do gabinetu. Pytano, czy ją boli.
—  Czasem boli.
—  Tak, tak...
Miała nie oddychać. Czuła dotyk chłodnej ręki na ple-
cach i zimnego stetoskopu. Tykanie zegarka spod far-
tuchowego rękawa przypomniało starszej pani tykanie
innych  zegarków.   Budzika,   który   stał  przy  jej   łóżku,
11
i jej pierwszego własnego zegareczka, i starego zegara
szafkowego o błyszczącym mosiężnym wahadle. On tak-
że był kiedyś i już przeminął.
—  Czy... czy jest tu z panią?... Pani sama przyjecha-
ła?
?— Sama.
—  Taak...
—  Panie profesorze, proszą mi powiedzieć...
—  Na   razie   jeszcze   nic   powiedzieć  nie  mogę...   No
cóż... Musi pani więcej dbać o siebie, odpoczywać.
Zaczął wypisywać receptę.
Ale kiedy właściwie weszła tu ta osoba o twarzy ko-
ścistej, żółtawej? Weszła tak cicho, pewnie kiedy babka
była odwrócona. Pani w bieli, więc lekarka. Oczywi-
ście... To nic niezwykłego, że stara doświadczona le-
karka weszła bez pukania do gabinetu profesora, ale
przecież i kolegi lekarza.
Stała teraz przy oknie. Przeglądała wyniki badań. Pa-
trzyła pod światło na czarną kliszę. Doktor stuknął pie-
czątką i podał babce dwa białe karteluszki.
—? Dziękuję. Do widzenia — powiedziała babka. Ale
pomyślała sobie, że przecież wcale nie ma ochoty wi-
dzieć ani starej lekarki, ani tego doktora.
—  Do widzenia — mruknął doktor pochylony nad biur-
kiem.
—  Do widzenia —• rzekła stara lekarka.
Tak, babka ją znała. Ale o tym, kiedy i gdzie ją
spotykała ani kiedy znów ją spotka, nie chciała myśleć.
Tylko że tak zupełnie nie mogła o niej zapomnieć.
Potem, już na dworcu, kiedy pochyliła się nad okien-
kiem kasy, jakby mignęło w grubej tafli szkła jej od-
bicie.
—  No dokąd? I
—  Słucham?
12
?— Dokąd pani chce jechać? — pytała ze złością ka-
sjerka.
Wracała do domu. Była już noc. Pod zegarem cętko-
wanym znakami minut i godzin, zegarem, który wisiał
nad drzwiami, babka przeszła na peron. Powietrze było
jakby mniej chłodne niż w dzień, wilgotne. Wiatr ustał.
Słuchała dalekich gwizdów. Zapatrzyła się w światła od-
ległych semaforów.
— ...będzie podstawiony...
Parowóz zjawił się w obłoku pary. Kiedy już wsiad-
ła do wagonu i pociąg wysunął się ze stacji, sypał mi-
lionami czerwonych iskier. Koła łomotały, wagon się
kołysał. Powoli, powoli rozmowy urywały się, cichły.
Przedział zaczął się wypełniać posapywaniem śpiących.
Raz i drugi do przedziału wchodził konduktor. Ło-
motał drzwiami, rozlewało się brzydkie żółte światło.
Oglądał kartoniki biletów i czarno oprawione legity-
macje. Szczękał szczypcami. Twarz miał zmęczoną, o-
czy przekrwione od niedospania.
Na pytanie pana, który siedział koło drzwi, o czas
końca podróży, odparł, że jak przyjdzie czas, to i tak
każdy będzie wiedział. Kiedy poszedł dalej, ludzie znów
zapadali w sen, otwierali usta. Ksiądz upuścił na kola-
na brewiarz. Mieszały się pantofle dziewczyn i żołnier-
skie buty. Babka zasnąć nie mogła. Patrzyła w okno.
Na mijanych stacyjkach pojawiały się zegary. Zaraz
przemijały, bo pociąg nie stawał. Wreszcie niebo za-
częło się oddzielać jasną smugą od ziemi. Tę wieś, któ-
rą właśnie minęli, dobrze znała. W tej drugiej też kie-
dyś była. Za górką, za laskiem są rozstaje i figura, i
cmentarzyk.
Siwe pasma dymów z kominów wznosiły się już ku
niebu. Drogi były zaśnieżone, ale płoty śnieg z siebie
otrząsnęły.
13
Jej rodzina nie wiedziała ani dokąd, ani po co wy-
jeżdżała. O tym wyjeździe rozmawiała tylko potem z
wnuczką.
—  Mogłaś mnie zabrać ze sobą.
—  Nie, Kasiu, nie mogłam.
—  To  choć opowiedz,  co robiłaś — prosiła  Kasia.
—  Ach, spotkałam taką starą lekarkę.
—  I co?
—  Nic. Właściwie to nic. Nic ważnego.
Może rzeczywiście ważniejsze było to, że kiedy wró-
ciła do siebie i powitało ją odbicie w lustrze, na twa-
rzy tej niemłodej kobiety, która stała naprzeciw niej,
był leciutki uśmieszek.
Lustro było zresztą czarodziejskie.
Kto tam?
Mieszkanie rodziców Kasi zostało przez nich umeblo-
wane estetycznie i jak na tamte czasy nowocześnie.
Czasy te jeszcze były nietelewizyjne, ale radio miało
zielone oko. Oko wprawdzie nazywało się „magiczne",
lecz tym okiem odbiornik niewątpliwie patrzył w przy-
szłość. Nic nie zapowiadało, że w tym mieszkaniu zja-
wi się zaczarowana mysz.
Starsza pani wstąpiła na chwilę. Piła herbatę. Mały
brat Kasi zaczął płakać. Matka podeszła, żeby go prze-
winąć. Tato zabawiał syna grzechotką. Chłopczyk wy-
zwolony z pieluszek zaczął fikać tłustymi nóżkami.
—• Jak będzie starszy, to też mu chyba opowiesz o
czarach — powiedziała do babki Kasia.
—  No... nie wiadomo, jak to będzie — odparła bab-
ka.
Jej córka jednak (matka Kasi), która, choć w młodo-
ści miała pewne zdolności czarodziejskie, lecz dawno
już temu w młodzieńczym buncie odrzuciła czary i ba-
śnie, skończyła ekonomię, a potem podjęła pracę w ban-
ku — córka ta w nowym, mimo swej dorosłości, przy-
pływie przekory powiedziała:
—  Jemu baśnie na pewno nie będą potrzebne. Świat
się zmienia. Uważam, że Kasia ma za dużo tych zjaw,
czarów i smoków.
—  Smoki to twór fantazji — powiedział dyplomatycz-
nie tato.
15

—  To co — zaperzyła się Kasia. — Nie chodzi o to,
czyj   twór.   Najgorsze,   że   ludzie   bezmyślnie   wytępili
najrozmaitsze gatunki. I tury, i inne. I zwierzęta fan-
tastyczne też!
—  Moja droga, jesteś już za duża, żeby wierzyć w
baśnie i czary. Czarów przecież nie ma. — Mama po-
wiedziała to niby do Kasi, ale zwracało się i przeciw
babce.
—  A może jednak czary są — odparła babka.
Ona też była przekorna. Zresztą została głęboko ura-
żona przez córkę. Już w przedpokoju, kiedy się ubie-
rała, szepnęła cicho:
—  Tak, na smoki tu miejsca nie ma, ale...
Włożyła rękę do torebki. Czymś zaszeleściła. Pochy-
liła się. Strzeliła w powietrzu palcami. Nie pojawił się
oczywiście smok, ale nagle mysz smyrgnęła przy ścia-
nie i uciekła do kuchni.
Wyczarować mysz ze strzępka papieru, gałązek czy
suchego liścia potrafi każda, nawet młoda, początkują-
ca czarownica. Takie elementarne umiejętności nie są
nawet objęte tajemnicą zawodową i nikt nie ma preten-
sji, jeśli wiedźma nauczy, jak to robić, osobę, do któ-
rej ma zaufanie. Babka Kasi znała dobrze niejedną cza-
rownicę. Zresztą i jej przyjaciółka z dzieciństwa, Jani-
na, też chciała czarownicą zostać i została.
—  Ależ, mamo... — uspokajał wtedy babkę tato Ka-
si i na to małe szare nie zwrócił uwagi.
—? Bo mamie to nie można słowa powiedzieć — roz-
kładała ręce mama Kasi. Stała w drzwiach, ale nic nie
zauważyła.
Dopiero wieczorem... Mama chciała robić kolację. Po-
szła do kuchni. Nagle zaczęła krzyczeć:
—  Mysz, myszl
Mysz  została  w  mieszkaniu.  Najczęściej  przebywała
16
właśnie w kuchni. Kuchni też zresztą nowoczesnej, urzą-
dzonej funkcjonalnie. Obudowanej szafeczkami z szuf-
ladkami, z miejscem na wiadro do śmieci.
Jeśli jednak mysz czarami nasłać stosunkowo łatwo,
to pozbyć się myszy nasłanej niezmiernie trudno. Ta
mysz gardziła kolorową trucizną na ziarnkach zboża.
Potem ojciec Kasi kupił łapkę. Wyjątkowo dobrą, z
bardzo mocną sprężyną. Ale nie wiadomo, jak to się
stało, nawet chirurg potem się dziwił, że sprężyna przy-
trzasnęła tylko tacie palec.
Szczególnym przerażeniem mysz napełniała mamę Ka-
si. Trwożyła ją możliwość zobaczenia długiego, nagiego
ogona i szarego futerka, dwu drobnych jak ciareczki
oczu, które nagle błysną czerwono. Strasznie się bała
natknąć na nią niespodziewanie. I kiedy przychodziła
do kuchni, nerwowo stukała w drzwiczki szafki, żeby ją
wypłoszyć.
Kasia natomiast nie bała się wcale. Znała oczywi-
ście królewską baśń, w której myszy zamieniały się w
rumaki, szczur w woźnicę, a wielka dynia zazłociła się
1  siłą czarów została złotą karetą.
Z tego, że mysz jest w mieszkaniu, Kasia była nawet
zadowolona. Miała jeszcze kilka zębów mlecznych. Bab-
ka kiedyś jej opowiadała, że jeśli przerzuci się ząb
mleczny przez lewe ramię i powie: „Naści, myszko,
drewniany, i dajże mi kościany", to nowe zęby powin-
ny być mocne.
A mysz żyła sobie normalnym mysim życiem. W no-
cy skrobała w kuchni. Wdrapywała się na stół. Bada-
ła naczynia kuchenne. Wędrowała po szafkach. Te szaf-
ki były jej wspaniałym wielkim mieszkaniem, pałacem
z piętrami półek.
Zawsze znajdowała jakieś smakowite niespodzianki.
Ucztowała. Za  oknem świecił księżyc. Asystował jej i
2  — Złota kareta                                                                                       1 7
zegar. Tykał życzliwie. Czym się żywił, me wiedziała.
Biedna mama być może uważała, że powinna wytłu-
maczyć Kasi, iż myszy to tylko niewielkie gryzonie:  Na
jesień i zimę szczególnie chętnie przenoszą się do ludz-
^Zima6 jednak miała się właśnie skończyć, a do tego,
co gorsze, mysz przejęła się czarami, ostatecznie im za-
wdzięczała swe istnienie. Chyba też i trochę zbezczel-
niała? bo na mamine pukanie do drzwiczek odpowiadała
czasem ludzkim głosem:
— Kto tam?
Targ
Kasia była jeszcze bardzo mała, kiedy babka uczyła
ją mowy ptaków. Nie zapomniała. Rozumiała wszystko.
—  Ćwierć, ćwierć! — rozmawiały wróble o miarkach
żyta.
—  Cicicift jut  juttju wiidziisz? ?—? pytały jedna dru-
gą zięby siedzące na gałęzi.
Z góry widziały wozy, które od świtu ciągnęły na
targ. Okute stalowymi obręczami koła turkotały po ka-
mieniach bruku. Skrzypiały piasty, trzęsły się półkoszki,
a w nich upakowane, po okrywane białym płótnem, der-
kami sery i osełki masła. Kury wystawiały głowy i po-
gdakiwały zaniepokojone.
Tego rana wiał wiatr wyraźnie już wiosenny. Dzięki
babce Kasia czuła też, że trochę czarodziejski jest i ten
targ, który się rozpoczął na rynku.
Babkę wielu ludzi w miasteczku uważało za dziwacz-
kę, niektórzy zaś nawet trochę się jej bali. Wiedziano,
że zna się na sprawach czarodziejskich.
Najdziwniejsze było to, że zajmowała się nimi w spo-
sób naukowy. Miała dużo książek. Sama zapisywała ma-
giczne formuły. Zbierała także baśnie. Na półkach, na
szafie, na krzesłach w jej mieszkaniu leżały grube to-
my, numery rozmaitych czasopism, papierowe teczki z
notatkami, rysunkami, listami. Korespondowała też z ja-
kimiś uczonymi.
19
O baśnie, o czary wypytywała ludzi ze wsi, zwłaszcza
tych starszych. Miasteczko, w którym mieszkała Kasia
i jej babka, nadawało się na miejsce akcji opowieści
czarodziejskiej, bo wszystkie czary pochodzące z lasów,
z pól, z pociemniałych od starości chatek były tuż, tuż.
W targowe dni miasteczko mieszało się ze wsią. Sło-
wa ze wsi, powolne, lecz dość chytre, ze słowami miej-
skimi. Miejskie były pewniejsze siebie, lecz i częściej
naiwne.
Kasia wracając ze szkoły wybrała drogę przez rynek.
Przemykała się między wozami. Wiedziała, że zwierzę-
ta czasem przywoziło się na targ wyłącznie po to, aby
dokonał się czar przetargowania. Właściciel stawiał wy-
soką cenę. Ten, co chciał kupić, proponował oczywiście
niższą, a sprzedający na to cenę jeszcze podnosił. Trzy
razy tę cenę podwyższał. Bardzo to potem pomagało
w hodowli. Bydlątko rzeczywiście stawało się bardzo
cenne.
Próbowała zgadywać: może ten cielak będzie tak cza-
rowany? A może ten świniak? Konie podnosiły łby znad
worków z obrokiem. Spoglądały na dziewczynkę. Po-
tem odwracały głowy, strzygły uszami.
Malowane na czerwono małe konie z drewna także
stały przy swoich wozach. Piały kogutki gliniane. Czuć
było koński pot, smar od osi wozów i wilgotne płótno.
Słońce ostro połyskiwało w kałużach. Metalowe okucia
dyszli błyszczały srebrem, zaś złotem źdźbła wiejskiej
słomy, które spadły na bruk miejskiego rynku.
Kasia zobaczyła babkę. Starsza pani rozmawiała aku-
rat z kobietą w zapasce. Zagadywała o ziele targowni-
ka. Targownik naturę miał taką, że kto go nosił przy
sobie, korzystnie wszystko mógł kupić i sprzedać. Nie
gorszy od niego był bobownik. Kobieta wzruszała ra-
mionami i wydęła wargi.
20
—  Ja tam, pani, w takie jakieś zabobony to wcale nie
wierzę.
Na targu stała jednak już dość długo. Masło, ,,o, pro-
szę, jakie piękne", w osełkach zdobionych odciskami
łyżki, wcale, jak uważała, nie jest za drogie. Paniusie
niech nie gadają! Ale inne kobiety, i to właśnie te chy-
tre i przesądne, targowały lepiej. Jak przypuszczała, są
takie, co to noszą przy sobie jakieś odpowiednie ziół-
ko, więc ludzie do nich się cisną.
—  A która to?
Nie chciała powiedzieć. Nie jej sprawa, nie będzie
się wtrącać. Ale kara to jakaś być powinna.
Potem Kasia odprowadzała babkę.
Szły przez rynek i wiosenną już ulicę. Było ciepło,
choć jeszcze tydzień temu leżał śnieg.
Babka nie wykluczała, że może ktoś policzył w nie-
dzielę łysych wychodzących z sumy. Mogło też akurat
tylu łysych, ilu trzeba, spotkać się na jakimś zebraniu,
a policzył ich ktoś z nudów, nawet nie wiedząc, jakie
to spowoduje skutki.
Wiosenne już wyraźnie słońce przeszło na drugą stro-
nę nieba. Wozy wracały z targu.
—  Wio, wista wio!
Albo:
—  Wio, hetta wio! — mówili woźnice, ale raczej, jak
się wydawało, ot, tak, żeby coś do swojego konia po-
wiedzieć, a nie by go do czegoś zmuszać.
Gospodarze się kiwali, bo ich morzył sen. Konie same
znały drogę do domu. Były to mądre konie, ani się nie
spieszyły, ani niczemu nie dziwiły.
Żyli chyba jeszcze w tych latach ludzie, którzy wie-
dzieli, jak konia wybrać najlepiej. Rad udzielały jaskół-
ki. Wiosną na widok pierwszej jaskółki trzeba było trzy
razy okręcić się na pięcie i o konia zapytać.
05-8
Fi!
21
Jaskółki kiedyś wcale nie wędrowały na zimę do cie-
płych krajów. Zimowały pod powierzchnią wody albo
i w bruzdach pod śniegiem.
Były uczynne. Ćwierknęły raz i drugi w odpowiedzi.
Po chwili przyniosły do zrobionego obcasem dołka włos z
końskiego ogona. Jeśli był siwy, człowiek wiedział, że po-
winien wystarać się o konia siwego. Jeśli czarny, koń
powinien być kary. Jeśli jasnobrązowy, to gniady.
A wozy kolebały się, skrzypiały i wreszcie znikały
za wierzbami na zakręcie. W wierzbowych dziuplach
czasem jeszcze pomieszkiwały jakieś polne  diabły.
Wszystko więc było czarodziejskie. Opowieść czaro-
dziejska zaczęła się już dawno i Kasia dobrze się w
niej czuła. Babka jednak mimo wszystko się wahała.
Myślała o tym jeszcze późnym wieczorem. Bo i jak
czarodziejską opowieść prowadzić w tych czasach? Wes-
tchnęła: żeby żyć wtedy, kiedy żyli E. T. A. Hoffmann
czy Charles Nodier...
Na razie zajęła się swoimi papierami. Niszczyła listy,
których nikt prócz niej czytać już nie powinien.
Wrzucała strzępy do pieca. Otwarła okno, żeby pło-
mień lepiej się rozpalił. Za parapetem czaił się chłód
wiosenny. Świecił księżyc, ziemia była bardzo ciemna.
Wyraźnie czuła, że istnieją tajemnicze, ogromne moce
ziemi, wody i księżyca.
Wzniosła się smużka dymu nad kominem. Jak w ja-
kiejś dawno składanej ofierze czy prośbie do owych
wielkich sił, w które przecież wierzyli kiedyś ludzie.
Żeby ona, babka, miała trochę więcej siły. Żeby Ka-
sia poznała czary ziół. Płanetników i południce. Nawet
zmory.
Rośliny czarodziejskie
W przedziwny sposób żywe łodygi, zielone liście po-
wstawały z ciemnej ziemi i kropel deszczu. Kasia wie-
działa już wtedy, że wiele z tych tajemnic wyjaśnia bo-
tanika, nauka o królestwie roślin. Że rośliny mają swo-
je  królestwo,  opowiadała jej babka już dawno.
Królem w tym królestwie był oczywiście dąb. Wielki
dąb w złotej koronie bronił swoich poddanych, wyda-
wał rozkazy. Stał w zagajniku i cały ten zagajnik był
jego dworem. Cicho szumiały w wietrze dworskie plot-
ki i krążyły wraz z sokami jadowite zielone intrygi.
Babka mówiła także, że ogromnym szacunkiem w ła-
nach pszenicy i żyta cieszyło się jeszcze niedawno źdźbło
z podwójnym kłosem. Rosło zwykle pośrodku pola.
To do niego nachylały się inne rośliny, żyto, chabry,
z ważnymi pytaniami albo proszące o radę. Potem wą-
sate kłosy, to co owo źdźbło powiedziało, powtarzały
jedne drugim. Całe pole kołysało się, szeleściło.
Leśnych prowincji królestwa strzegły borowe duchy,
a ziołami opiekował się szakłak.
W niedziele, kiedy Kasia się budziła, słońce stało już
wysoko. Nad akacjami podwórza. Było ciepło. Przy-
chodziła babka, zabierała Kasię na wędrówki po łąkach,
polach i lesie. Wszędzie można było spotkać czaro-
dziejskich poddanych królestwa.
23
—  Opowiedz mi jeszcze o dziurawcu, ale nie, że le-
czy wątrobę.
—  Już ci przecież mówiłam, że jego  liście  ze złości
podziurawił diabeł. Spójrz pod światło.
Jakiś diabeł przesiadywał także pod tym przystępem,
który rósł obok płotka ze zmurszałymi deskami między
polną dróżką a pastwiskiem. One podobno lubią przy-
stęp — diabelską rzepę. Diabłowi nie wszystko się uda-
wało, jak to w życiu. Ze złości więc gryzł gruby ko-
rzeń i przesycał go diabelską goryczą.
—  Naprawdę jest gorzki. Nie wierzysz?
Znała wszystkie chyba rośliny. Przedstawiała je Kasi:
—  Powinnaś mieć dużo  znajomych w królestwie ro-
ślin.
Szły coraz dalej i dalej.
—  Wiesz, słyszałam od mądrych ludzi, że rośliny ma-
ją swoją mowę. Posłuchaj, jak ta jabłoń skrzypi, a te
krzewy  szepczą  liśćmi.  I  zobacz,  dają  sobie  gałęziami
znaki... Chcesz, powiedz i ty coś do roślin. Do tej coś
serdecznego. To jest goryczka. Prawda, że jakaś taka
zniechęcona do wszystkiego? A do tej trawy może le-
piej mówić głośno. To jest owies głuchy.
Wędrowały przed siebie, i to w stronę, gdzie nad ho-
ryzontem nie wisiała żadna linia wysokiego napięcia.
Pola były prawie bezludne, bo przeminął już był czas
na sianie, a jeszcze nie nadszedł ten na zbiory. W po-
lach można było jeszcze wtedy spotkać południce.
Akurat na kościelnej wieży południe wybiło, a że by-
ło bardzo cicho, jego dzwoniący głos dobrze usłyszały.
Południe nadeszło też na zegarku u babki.
Ona polną drogą szła naprzeciw. Włosy miała spło-
wiałe od słońca i krwawoczerwone usta.
Cień Kasi był bardzo krótki, jak to w południe. A ta,
którą spotkały, wcale nie miała cienia i zaraz zniknę-
24
ła. I na czarnym błotnistym paśmie po wyschniętej ka-
łuży, które tak wiernie odbiło ślady stóp Kasi, po niej
żaden ślad nie został.
Gdy je mijała, skinęła babce głową. Babka się odkło-
niła. Miała rozmaitych, czasem dziwnych znajomych.
Znała i lubiła nawet południce, choć nie ukrywała przed
Kasią, że południce kiedyś dręczyły ludzi śpiących w
polu, dusiły tych, co usnęli w łubinie, i że straszono
nimi dzieci, by same nie odbiegały od domu.
Babka miała nawet takich znajomych, w których ma-
ło kto już wierzył.
Wiosną babka czuła się dobrze. Była pogodna. I tam
wprawdzie, w tych połach, spotykało się czasem czy-
jąś krzywdę: bezmyślnie złamaną gałąź, zastawione sid-
ła. Oczywiście istniała także śmierć. Widziały leżące-
go ptaka. Oczy miał zamknięte. Łaziły po nim muchy.
Spotkały drzewo, które uschło. Choć już kończył się
maj, sterczały w niebo szare, martwe gałęzie.
Ale królestwo roślin było niezwykle potężne i nawet
posiadłości śmierci zostały przez nie podbite. Zaszły na
mały, wiejski cmentarzyk. Cmentarny mur w kilku miej-
scach rozsypywał się w gruzy, zaciągnęło już przy nim
warty zielsko. Listki w wietrze były jak małe zielone
proporce.
Było gorąco. Przysiadły w cieniu. Tam właśnie, wśród
też zasłuchanych, mniej i bardziej czarodziejskich ro-
ślin, babka opowiedziała Kasi o złotej karecie. Mówi-
ła, że dawno, dawno temu wybierała się w cudowną
podróż złotą karetą.
Płanetnicy
„Pianetniki to są takie, co rządzą i kierują chmura-
mi i pogodą. One uchwalają, czy ma być deszcz, czy
pogoda, a jak deszcz, to czy mały, czy wielgi, czy ma
być pochmurno na świecie, czy słonecznie i pięknie,
czy mają być długie słoty, niepogody, burze, pierony
abo grady, czy — nie daj Boże — jakie insze klęski.
One zganiają chmury do kupy, a jak je zawieszą ni-
żej, to wtedy leje, a jak je rozgonią, to wtedy jest po-
goda."
O zachodzie słońca nisko latały jaskółki. Niebo za-
częło się zasnuwać. Było parno. Potem wzeszło tylko kil-
ka gwiazd, ale i one się pochowały.
Kasia usypiała, a gdzieś daleko, daleko gromadzi-
ły się olbrzymie, nocne chmury. Już płanetnicy swoimi
tęczowo połyskującymi rogami czerpali z rzeki wodę
na ulewę.
Wiatr ruszał otwartym na noc kwadratowym okien-
kiem. (Babka nie znosiła słowa „lufcik".) Szczękał ha-
czyk, który okienko trzymał. W ciemności szeleściła
firanka...
Płanetnicy ruszyli. Ponad polami, ponad lasami cią-
gnęli ciężkie chmury na powrozach. Coraz szybciej. Już
grzmiało. Już zrywał się wiatr. Dusze dzieci, które zmar-
ły bez chrztu, przemienione w upiorne ptaki-latawce
krzyczały. Leciały z wiatrem przed burzą.
26
Okienko było już wtedy zamknięte. Szyby zasnuły
smugi deszczu.
Kiedy Kasia zbudziła się na dobre, ostatnie krople
skapywały z drzew. Zmęczeni płanetnicy układali się
w obłokach, żeby odespać noc.
Wybiegła na podwórze. Po kałużach brodziła boso.
Czuła, że ziemia jest wspaniale wilgotna, a woda cu-
downie ciepła. W kałużach odbijały się chmury.
Byli płanetnicy, którzy mieszkali w obłokach. Byli
dawniej i tacy, co żyli wśród ludzi, bo w chmurach na
stałe przebywać nie mogli, ale czasem przed burzą wzla-
tywali w górę.
O płanetnikach wiedziano. Z płanetnikami się liczo-
no. Babka czytała, że uczonemu Sewerynowi Udzieli
mówili kiedyś ludzie ze wsi pod Krakowem: płanetni-
kiem był i sam Adam Mickiewicz!
Każdy z płanetników mógł czasem zejść z chmur.
Płanetnicy przychodzili do ludzi. Prosili o mleko, ale
tylko od czarnej krowy. O jajko, które zniosła czarna
kura. Babka opowiadała też, jak obrażony przez pew-
nego chłopa płanetnik wzleciał w niebo na połach swej
czarnej kapoty.
A pogoda tymczasem popsuła się zupełnie. Przelaty-
wały deszcze. Zrobiło się chłodno. Babka przeszukała
swoje teczki, roczniki i książki. Pokazała Kasi miejsce,
w którym wyraźnie było napisane, że pogoda jest zaw-
sze   zła,   jeśli   chmurami   opiekuje   się   pewien  kulawy
płanetnik.
Wyruszyły wtedy rano. Szły długo drogą, potem błot-
nistymi ścieżkami. Chmury stały tak nisko, że szczyt wie-
ży triangulacyjnej już ich dosięgał.
Babka bardzo się zmęczyła wchodząc na wzgórze, a po
drabinach na wieżę ledwie się wspięły. Chmurami jed-
nak szło się jej już dobrze.
27
Dach i ściany płanetnikowej chaty rozwiewał wiatr.
Kiedy płanetnik je zobaczył, wyszedł naprzeciw. Był
wysoki, przygarbiony. Powłóczył nogą (mówi się obec-
nie, że jego kalectwo miało charakter chtoniczno-akwa-
tyczny).
Babkę przywitał z szacunkiem. Dobrze przecież zna-
ła płanetników, a oni dobrze babkę. Niestety, na po-
godę sam zbyt wiele nie mógł poradzić.
—  A pewnie, że jest zła. Też chciałbym, żeby się po-
prawiła. Wiem, że ludzie mówią: ,,Co to się z tą pogodą
robi? Czy to te eksperymenty naukowe?" Rzeczywiście,
z roku na rok pogoda jest coraz gorsza. A dlaczego?!
Robić nie ma kto! — mówił płanetnik. — Z chmu-
rami to stale harówka. Wie pani, jak się ciężko ciągnie
chmurę na powrozie? A wszystko mokre, śliskie. I je-
szcze z dołu, bywa, dzwonią przeciw gradom. Co to,
grad zły? Aż znad Białego Morza specjalnie sprowa-
dzany. Gdzieś go rzucić trzeba. Praca trudna. Starzy pła-
netnicy sił już nie mają, z roku na rok coraz ich mniej.
A młodzi? Przyjdzie taki do pracy, wydaje mu się, że
będzie tylko świat z góry oglądał, a kiedy zobaczy,
jak tu jest, to wystarczy, chmura się o jakieś góry
oprze, on już za walizeczkę i myk na ziemię.
—  A syn? — spytała babka.
Płanetnik tylko machnął ręką. Jego syn został pra-
cownikiem naukowym. Miał wykłady i prowadził semi-
narium z meteorologii. Owszem, w czasie wakacji tro-
chę pomagał ojcu, ale nie było mowy, żeby wrócił w
chmury na stałe. Płanetnik zresztą sam by mu odradzał.
—  Ja też — mówił — mam już dość.  Co  ja  będę...
Chyba   rzucę  to   wszystko.   Co   mnie   w końcu  pogoda
obchodzi.
Kiedy jednak zobaczył, że babka chwyciła się za ko-
28
lano i syknęła z bólu (reumatyzm), obiecał, że zobaczy,
co się da zrobić.
Wprawdzie potem znów przyszły dni słoneczne, ale
rzeczywiście chyba pogoda z roku na rok staje się co-
raz gorsza. W każdym razie starsi ludzie zawsze mówią,
że kiedyś bywało pogodniej.
Tłumaczy się to rozmaicie, ale nikt nie wie, że to
dlatego, iż brak jest znających swoją pracę płanetni-
ków.                                                                                  .
Kiedy Kasia dorosła, o płanetnikach prawie nigdzie
nawet już nie pamiętano. Ona jednak nie zapomniała.
I jeszcze wtedy, już dorosła, lubiła patrzeć w obłoki.
Prawdę mówiąc, tęskniła za szarymi dolinami i białymi
górami, które piętrzy wiatr.
Wspominała i swoją babkę, i to, jak wybiegała po
deszczu na podwórze. Jak te odbite w kałużach chmu-
ry mieszały się z ziemią, kiedy radosnymi, bosymi no-
gami mąciła wodne lustra.
Zmora
Zmory nie
trzeba
 było
 szukać
 Zeszłe]
 a
radnie
 Bywa-
nawet nie
posłania
wstaje, z
Potrafi się
«*WM' *> >*?,
 S            siada mu na
 Śpiący czuje ze cos 9
 t     esztą
gi, ale babka tego nie robiła. Lubiła gawędzić ze zmorą.
Wpadała w różnych porach dnia i nocy. Najczęściej
po nocnym pianiu kogutów. Wtedy skończywszy zaję-
cia zmory wracają do siebie. Miała po drodze. Wcale
się nie wślizgiwała przez dziurkę od klucza. Normalnie,
jak każdy, pukała.
—  Kto tam?
—  To ja, zmora.
—  Proszę, proszę — zapraszała babka.
—  Ale   pani   pewnie   czym   zajęta?   —  pytała   zmora
wtykając głowę przez drzwi.
—  Nic pilnego, proszę.
—  Bo zobaczyłam, że się u pani jeszcze światło świe-
ci. Myślę sobie, wpadnę, dowiem się, co słychać. A mo-
że trzeba coś załatwić na mieście?
—  Nie, nic mi nie trzeba. Zresztą teraz wszystko po-
zamykane.
—  A... ostre jakie żelazo tu gdzieś nie leży?
—  Ależ skąd. Nic ostrego nie ma. Ale może by się
zmora herbaty napiła?
—  Ee... By się pani tylko trudziła...
Certowała  się,   ale   oczywiście  przysiadała  i  herbatę
poc
cl T
siach, gniecie, ^sy ,Tudzić. Mawet zreszą   ^
l         'i   może się °      .    "zinora natycnm
V   pełen l^u sią    JY             Albo po P™>
 alenie
 sią
 się w zwykłego         ^
ie niewinną żółtą s o
 b
 ucieka.
 ą          ^ ^      l
 zmora była .       ,      ;ą dręczyć-  ^  Lx\
 bbki   ze Y           ił
v,lri7iła do babki, ze Y
t   fiłaby   sobie   Poraf1C
 dokucza   t^
 ? Śpiący czuj              ^
 ić. Mawet zresztą, ^ ^e_  dość  wysoka_  Wygiąda}a  jak inne  zmory.  Oczy miała
 "           natycnm          ^_ podpuchnięter   a  wargi  gruljei  Dlaczego  została  zmorą,
 Albo po P™>            sama nawe(; dobrze nie wiedziała_ siódma z kolei córką
 ^  nie była   (siodme  corki zwykie zostają  zmorami),  więc
 p0. chyba po prostu jej matka nosząc ją w }onie przeszła
 że   ^eśli między   dwiema   brzemiennymi   kobietami,   a   może   na
 nójchrzcie ktoś się omylił i w modlitwie zamiast „Zdrowaś
 . Maria" powiedział niechcący „zmoraś"...
 odludzi, a
 ą dę                \
 ^rieciziała   przeci
 ;  łóżku
śmieli się P                ncr   Wychowała się na wsi. Tu w miasteczku, które nazy-
,a średnim palcem
31
wała miastem, nie czuła się dobrze. „Ludzie tacy ja-
cyś..." — wzruszała ramionami. Nie miała do kogo ust
otworzyć. Właściwie tylko z babką mogła szczerze po-
rozmawiać.
Tego magazyniera, którego przyduszała po nocach,
wcale nie lubiła. Niby prawie umysłowy, ale nic szcze-
gólnego. Dręczyła go, bo będąc zmorą kogoś przecież
dręczyć musiała, ale nie miała żadnej satysfakcji. Prze-
widywała zresztą, że to długo nie potrwa. Miesiąc, dwa
i magazynier musi pójść siedzieć. Zapowiadała, że wte-
dy nie będzie już chodziła do niego. Nawet na widze-
nia.
Na wsi, jak mówiła, żyło się lepiej. Podejdzie, by-
wało, do płotu, z tą, z ową porozmawia. Wszyscy się
znają. Wiadomo: ta potrafi zamówić różę, a tamta znów
naśle chorobę na bydło sąsiada. Pewnie, czasem i za
łby się wezmą, ale jak jej wypomniały, że jest zmo-
rą, to i ona wiedziała, co tam której odpowiedzieć. Toć
przecież i księża gospodyni narabiała kiedyś z diabłem.
I wójtowa nawet też nie mogła być za dumna, bo wszy-
scy wiedzieli, że jej brat po śmierci chodził z głową
pod pachą jako strzygoń.
A w jesieni albo w zimie, jak się zeszli gdzie ludzie
i zaczęli opowiadać, to było czego posłuchać. Aż włosy
na głowie stawały. Jedno się ukazywało za mostem.
Coś straszyło na cmentarzu. Za oknami na łąkach wi-
dać było światła. Dusze geometrów, którzy za życia nie-
sprawiedliwie mierzyli pola, pokutowały snując się w
ciemnościach, po oszukańczo wytyczonych miedzach i
granicach. Każdy miał dwie świeczki na ramionach.
W nocy zmora mogła biec na przełaj przez pola i sa-
dy, ale mogła też zmór sposobem jechać na kółku z ko-
łowrotka. Wyciągała to kółko z kołowrotka, na któ-
rym nikt z żywych już od wielu lat nie prządł. Stawała
32
na  ośce.  Rozkładała dla  równowagi ręce.  Kółko prze-
raźliwie skrzypiało.
Ludzie wiedzieli, że wyruszyła w drogę. Nakrywali
się po uszy pierzynami. Lepiej było nic nie słyszeć. Kół-
ko toczyło się po pustej, nocnej drodze na drugą wieś.
Jechała z przymkniętymi oczyma. Twarz miała bladą od
blasku księżyca.
Ten leśniczy... ten taki przystojny, z wąsikiem, co
to tak się w nim kiedyś kochały dziewczyny, a on
im łamał serca i do tego wciąż grał w karty, aż wre-
szcie przegrał tyle, że jako człowiekowi z honorem nic
mu nie pozostawało do zrobienia, tylko się zastrzelić,
więc się też i zastrzelił... ten leśniczy, kiedy usłyszał,
że zmora jedzie drogą, wychodził ze swego grobu na
skraju cmentarza. Oglądał się za nią.
— Głupia byłam — wzdychała zmora — że się prze-
niosłam do miasta... Myślałam, tu prędzej sobie chłopa
na męża znajdę. Niby, że tu więcej ludzi, to się lepiej
można wydać. A przecie...
Bo i rzeczywiście. Gdyby się uparła, pewnie i tam by
kogoś znalazła. Zdarzyło się przecież kiedyś, że jeden
młody gospodarz zmówił się z dziewczyną. Już ich ksiądz
miał ogłaszać z ambony, ale się wszystko rozpadło. A
potem gospodarza zaczęła dręczyć zmora. Wstawał ra-
no zmęczony, prawie chory. Wreszcie mu znachor po-
radził, żeby odszukał dziurę, którą zmora może się do
niego dostawać, i nie zasypiał, a tylko udał, że zapadł
w sen. Tak też gospodarz uczynił.
Czekał w ciemności, aż wreszcie usłyszał szelest. Wte-
dy zerwał się, otwór zatkał i zapalił świecę. W izbie
stała ta dziewczyna. I co mógł zrobić? Miała go dręczyć?
Ożenił się.
Ale po kilku miesiącach, a już była w ciąży, mąż po-
wiedział żonie: — No, teraz to chyba nie wyjdziesz tę-
3 — Złota kareta
33
dy, którędyś przychodziła — i na próbę dziurę odetkał.
„Nagle wiatr zawiał, a baba jego z całym pakunkiem
frunęła nią na pole i odtąd jej już nigdy więcej oczy
jego nie oglądały."
Zmora, znajoma babki, mówiła, że ona by tak nie zro-
biła. To prędzej miejskie dziewczyny są takie, że od mę-
ża gdzieś sobie polecą.
Choć jednak za wsią tęskniła, wrócić tam nie chcia-
ła. Ba, kiedy babka ten powrót niebacznie zaczęła do-
radzać,  zmora  niespodziewanie  ciężko  się  obraziła.
— I co, tak siedzieć na tej wsi? Jak przyjdą deszcze,
to tam błoto takie, że buta z niego nie można wycią-
gnąć. Niech się pani sama na wieś przeniesie, to pani
zobaczy.
I zaraz poszła. Zimą wyjechała z miasteczka do mia-
sta większego. Latem jeszcze po coś przyjechała. Była
w kapeluszu i pantoflach na wysokich obcasach, ale
chyba niewygodnych. Można było poznać, jak szła. Prze-
szła ulicą tuż obok, ale udała, że babki nie poznaje. Na
wieś nie wróciła.
Jej wieś zresztą akurat wtedy już elektryfikowali.
pokrzyk
Zobaczyły go o zmierzchu, niespodziewanie. Wyższy
nawet od babki, trochę... straszny. Na tle rdzawego nie-
ba i brunatne łodygi, i liście były prawie tak ciem-
ne jak czarne jagody.
— Pokrzyk? — zdziwiła się babka.
Liście pokrzyku wymoczone w święconej wodzie i no-
szone na piersiach przynosiły szczęście, ale jagody by-
ły zbrodnicze. Mogły otruć wilka (dlatego właśnie na-
zywano je wilczymi jagodami), ale bywało też, że ich
ofiarami stawali się ludzie.
Jego korzeń wyglądał jak mały, kaleki człowieczek
o powykręcanych rękach i nogach. Bywał używany przez
tych, którzy znali czary. Należało go wykopywać po
nowiu księżyca, aby nie stracił mocy, było to jednak
bardzo niebezpieczne. Korzeń wyciągany z ziemi wyda-
wał straszliwy krzyk. Ten, kto go wyciągał nieostroż-
nie, padał martwy.
Pokrzyk można było znaleźć w miejscach, które lu-
dzie zwykle omijali. Na uroczyskach, na mogiłach mor-
derców lub tam za miejskimi bramami, gdzie kat czynił
swoją powinność.
Ale teraz budowano nową drogę. Wycięte krzewy
zwalono na stosy. Z ziemi sterczały białe kołki, mię-
dzy nimi prężył się sznurek. Powstawał także nowy
most i w rzece,  którą zwęził ziemny nasyp,  nurt wy-
35
raźnie  przyspieszył.   A  rzeka  była przecież  kiedyś  za-
klęta.
W gęstniejącym mroku zobaczyły jeszcze ogromny
spychacz. Patrzył w stronę rzeki tępymi ślepiami nie
zapalonych reflektorów.
Ten sam spychacz spotkały następnego dnia. Prychał
błękitnym dymem. Stalowym lemieszem pchał przed so-
bą zwał ziemi i roślin. Zbliżał się do miejsca, gdzie rósł
pokrzyk. Ślepia reflektorów zwróciły się w stronę ziel-
ska.
Babka przyspieszyła kroku, chciała podbiec, ale się
zadyszała. Wtedy pokrzyk pierwszy raz krzyknął. O-
strzegawczo.
Operator wystraszył się, zahamował, zeskoczył na zie-
mię. Dał trzy ostrożne kroki i wyjrzał zza korpusu sil-
nika.
— Co jest? — zdziwił się.
Zobaczył jednak, że to tylko roślina, więc wzruszył
ramionami, chwycił obiema rękami za łodygę. Pocią-
gnął.
Korzeń siedział mocno, a pokrzyk krzyknął drugi raz,
ale jeszcze nie tak bardzo głośno. Chodziło mu tylko
o to, żeby się od niego odczepić.
Operator puścił. Potem zamyślił się, podrapał koło u-
cha. Ślepia reflektorów spychacza tak błyszczały w
słońcu, jakby zezowały na zielsko. Wreszcie operator
wyciągnął linkę. Jeden koniec umocował do spychacza,
a na drugim końcu zawiązał pętlę. Linka miała wyrwać
pokrzyk.
Pokrzyk zawsze krzyczy przy wyciąganiu, a jego
wrzask może zabić tego, kto go wyciąga. Dlatego przy-
wiązywano doń zwykle czarnego psa. Było to też okrut-
ne, bo gdy zawołany pies się targnął i wyrwał roślinę,
musiał paść martwy. (Dobrze choć, że psy, a szczególnie
36
czarne, wiedziały swoje o pokrzyku i prawie nigdy nie
dawały się do niego przywiązać.)
A operator do babki:
—  Co mi pani tu opowiada!  Ja mam pracę. Nie za-
wracaj pani głowy.
Na to babka bardzo się zdenerwowała. Kasia bała się,
że może nawet użyć parasolki. Jęknęła, że ją coś nagle
zabolało, i odciągnęła babkę na bok. Kiedy babka za-
jęła się na chwilę tym niby-bólem, trochę się uspokoiła.
Wzruszała tylko ramionami i mówiła pod nosem o ope-
ratorze:
—  Co za dureń!
Obie zresztą chciały się przekonać, co będzie dalej.
Mocno zatkały uszy. Spychacz cofnął się, szarpnął. Po-
krzyk z ziemi wyskoczył i tak strasznie krzyknął, że na-
wet przez zatkane uszy było słychać. Wtedy coś trza-
snęło w silniku.
Trzasnęło, zadymiło, raz jeszcze łupnęło. Chyba pę-
kło. Spychacz przechylił się na jedną stronę. Reflekto-
ry opadły i zgasł w nich blask słońca.
Operator znów zszedł na ziemię. Podniósł blachę nad
silnikiem. Spojrzał. Tak, silnik pękł. Maszyna już była
całkiem do niczego.
Zdjął  beret.   Stanął  z  gołą  głową,  westchnął,   chwilę
milczał, otarł łzę. Wreszcie odezwał się do babki:
— Nie myślałem...
Potem poszedł załatwić, żeby spychacz zabrali na złom.
Trzeba przyznać, że babka była wielkoduszna i powstrzy-
mała się od uwagi: „A co, nie mówiłam."
Kasia pochyliła się nad wyrwaną rośliną. Korzeń rze-
czywiście trochę przypominał człowieczka. Z głowy ster-
czała łodyga. Leżał na piachu, w bruździe po gąsieni-
cy spychacza.
37
Gdyby został wyrwany do czarów, umyto by go w
mleku, szeptano by „Matryguno drogi", żeby wyrwa-
nie przebaczył. Posadzony w kącie ogrodu mógłby
wieść nadal czarodziejskie życie. Opiekunowi swemu
na szczęście, na nieszczęście zaś jego wrogom.
Ten pokrzyk można było, niestety, tylko przenieść
dalej od drogi, wsadzić w wykopany dołek. Ale i tak
już na drugi dzień przywiądł.
I choć spychacz się zepsuł, drogę nadal budowano.
Przywieziono nowy, a także i koparkę. Droga miała być
szeroka i nowoczesna. Miały nią jeździć szybkie samo-
chody osobowe i duże ciężarówki.
Babka nie była tym zachwycona. Prawdę mówiąc, rzad-
ko ją cieszyły jakieś zmiany. Nawet i to, że Kasia ro-
śnie i staje się coraz starsza, nie budziło w niej wiel-
kiego entuzjazmu.
Kareta i suchy liść
Głóg z daleka świecił ogniście. Słońce zniżyło się,
weszło w zarośla. Przyświecało przez liście i gwiaździ-
ste pajęczyny. A za lasem był zamek. Ruiny zamku.
Miały się tam kiedyś wybrać, ale nie dziś, nie dziś.
Babka niespodziewanie się zmęczyła, przysiadła na pniu.
Odpoczywać Kasi wcale się nie chciało. Powiedzia-
ła, że pójdzie jeszcze trochę dalej. Ruszyła sama ścież-
ką. Ścieżka zaraz skręciła, potem za chwilę jeszcze raz.
Polana, na której została babka, zniknęła.
Niedaleko miała być jednak druga polana. Kasia zry-
wała jeżyny i po cichu nuciła. Było trochę dziwnie, ale
dość przyjemnie. Ptaki już milkły. Wracały skądś pszczo-
ły-
I zamarzyła sobie, że zdarzy się coś dziwnego. I po-
stanowiła, że dojdzie do tej drugiej polany. I wtedy
właśnie  nagle  coś  błysnęło  między drzewami.  Jakby...
Tak. Chyba kareta.
Kareta czy nie? A może jej się tylko zdaje? Podcho-
dziła ostrożnie, powoli.
Na skraju polanki, u wylotu ścieżki, stał chłopiec.
Wymachiwał małym mieczykiem. Ścinał pokrzywy. Miał
na sobie aksamitne ubranie, a na głowie cieniutką ko-
ronę. Właśnie koronę. Kasia przystanęła i zagapiła się.
Chłopiec podniósł głowę, pokrzywom dał spokój i też
spojrzał na nią.
39
- Ta korona to prawdziwa? — zapytała wreszcie Ka-
sia.
Chłopiec wzruszył ramionami:
—  A jaka ma być?
—  Jesteś królewiczem?
—  Pewnie, że jestem.
Kareta była zakurzona. Trochę nawet odrapana, ale
miała królewskie herby na drzwiczkach. Być może by-
ła nawet trochę zaczarowana.
Zbliżyła się królowa. O krok za nią szedł astrolog.
Jak astrologowie z obrazków, miał spiczastą czapkę i
czarny płaszcz wyszywany w srebrne gwiazdy i księży-
ce. Był jeszcze jakiś starszy pan z siwymi wąsami. Przy
karecie zaś stangret naprawiał koło.
—  Widzę, że rozmawiacie? A jak masz na imię, dziew-
czynko? — zapytała królowa łaskawie.
Dziwne, że kareta, choć złota, nie wyglądała bogato,
a królowa była, jak na królową, postępowa.
—  Mam na imię Kasia... Katarzyna.
—  No to rozmawiajcie sobie, rozmawiajcie — przy-
zwoliła królowa. Zasłoniła usta ręką, bo zebrało jej się
na ziewnięcie. Co do tego imienia, to było jej chyba
wszystko jedno.
Natomiast astrolog od razu zorientował się w sytua-
cji i tylko, żeby się upewnić, spytał:
—  Jak? Jak masz na imię?
Grzecznie powtórzyła. Wtedy astrolog raz jeszcze rzu-
cił na nią okiem i skłonił się królowej.
—  Wasza Wysokość, jeżeli to jest Kasia, to oni mu-
szą się pobrać. Na razie powinni się choć zaręczyć.
—  Tak myślisz... No, cóż... — rzekła królowa niezbyt
zdecydowanie. Spojrzała na dziewczynkę.
—  Wasza Królewska Mość! Jest ładna, a ubranie też
przecież odpowiednie.
40
Miała we włosach listki, które się tam zatrzymały,,
zamiast spaść na ziemię, płócienną spódniczkę. Nogi po-
drapała w jeżynach. Do lasu wybrała się boso. Lecz tak
właśnie być powinno. -
—  Pozwolę   sobie   przypomnieć   Waszej   Królewskiej
Mości: jest przepowiednia, są także wyraźne wskazówki
nawet i w baśniach. Nasz królewicz, jak   każdy  kró-
lewicz, powinien w lesie spotkać Kasię i od razu z nią
się zaręczyć. Gwiazdy przecież nie kłamią — tłumaczył
astrolog.
Słońce akurat zaszło i od razu nad horyzontem poja-
wiła się pierwsza gwiazda.
—  Chcecie się zaręczć? — spytała królowa.
—  Mogę się zaręczyć — powiedział królewicz nie pa-
trząc na Kasię.
—  A ty?
Kasia trochę się wstydziła, trochę jej się chciało
śmiać, ale właściwie miała ochotę na zaręczyny. Na
wszelki wypadek powiedziała, że nie wie, czy babcia
nie będzie się gniewać.
—  Na pewno nie będzie — zapewnił astrolog.
Gwiazda mrugnęła potwierdzająco.
Kasia wcale się nie bała. Dzięki babce czarodziejskich
opowieści znała dużo. Byli w nich przecież królowie,
karety i królewicze, trafiali się też astrolodzy. Wyda-
wało jej się nawet, że skądś zna starszego pana, dziad-
ka królewicza. Tak, już wie, był podobny do kogoś ze
starej fotografii, która wisiała nad łóżkiem babki. Tylko
że tamten pan na fotografii był młody.
Zaręczyli się, a że przy zaręczynach wymienia się
pierścionki, dostała od królewicza pierścień królewski.
Sama mogła mu dać tylko taki zwykły, z blaszki, z
czerwonym   emaliowanym   serduszkiem,   który   czasem,
41
ot, tak sobie nosiła na serdecznym palcu. Wszyscy jed-
nak przez grzeczność mówili, że ładny.
Kiedy się już zaręczyli, zaczęło im się bardzo dobrze
rozmawiać z królewiczem. Wiedział też sporo o duchach,
strachach, o zaczarowanych krajach... Ale do królowej
podszedł stangret:
—  Koło już naprawione.
—  Musimy cię pożegnać, Kasiu — powiedziała królo-
wa.
—  Jeszcze trochę — prosił królewicz.
—  Niestety, kochanie, pora już na nas.
Królewicz i jego rodzina wsiedli do karety. Wsiadł
też astrolog. Błysnęła odblaskiem wieczornego nieba szy-
ba w drzwiczkach. Stangret strzelił z bata. Konie z miej-
sca ruszyły galopem. Kareta zniknęła.
Ucichł turkot i tętent koni. Kasia usłyszała, że ją z
daleka woła babka. Była już bardzo niespokojna, nawet
porządnie na wnuczkę zła. Ale gdy już wracały do do-
mu, Kasia ją zagadnęła:
—  A co by było, gdybym na przykład... spotkała w
lesie królewicza?
—  Tu niełatwo spotkać królewicza.
—  A  jeśli   naprawdę   królewicz  by  sobie  przyjechał
karetą?
—  Bo ja wiem?... — zastanowiła się babka.
—  A gdyby...  gdyby się  zaręczył,  to  czy kiedyś by
tu wrócił? —? pytała Kasia. Nie miała przecież doświad-
czenia i chciała się upewnić.
—  Może i tak — odparła babka — ale widzisz, króle-
wicze  bywają rozmaici.  Zaręczyny można  przecież  ze-
rwać. Będziesz starsza, wybierzesz sobie, kogo zechcesz.
Jeśli  się  na  niego  zdecydujesz,  to  dobrze,  nie,  to  też
dobrze.  Zresztą... masz  jeszcze  dużo  czasu przed sobą.
Możesz się zastanowić.
42
Leśna ścieżka stała się leśną drogą. Było więc trochę
widniej. Pobrzękiwały komary, zaszeleścił w gałęziach
powiew wiatru. Kasia szła obok babki i rozmyślała.
— A pamiętasz — zaczęła — jak kiedyś opowiadałaś
mi o złotej karecie?
Lecz nim babka odpowiedziała, z drzewa na drzewo
przeleciał czarny ptak. Las ścichł zupełnie. W powietrzu
zawirował zeschły liść. Liść był listem. Niewątpliwie
do starszej pani. Spadł jej do rąk.
Wyciągnęła powoli okulary. W zapadającym mroku
oglądała na liściu tajemniczą siatkę żyłek. Czytała. Za-
gryzła wargi. Na martwych liściach pisze czasem ktoś
przypomnienie o dalekiej podróży. Babka przycisnęła rę-
ką serce.
—  Ja... — powiedziała do wnuczki — coś tak...
Kasia zrozumiała:
—  To oprzyj się na mnie. Możesz się oprzeć, mocno.
Dziewczynka prowadziła ją powoli; pełna powagi.
Ścieżka stała się chłodniejsza. Kasia czuła, jak zia-
renka piasku przesypują się jej między palcami stóp.
Były drobne i lekkie. Taki bywa piasek w klepsydrze —
piaskowym zegarze.
Gwiazd wychodziło na niebo coraz więcej. Ta, któ-
ra wzeszła pierwsza, rozjarzyła się najmocniej. Były i
takie, które musiały spaść. Niektóre gwiazdy spadają
z nieba...
Janina
—? Wcale nie czuję się źle — mówiła babka do rodzi-
ców Kasi. — A nawet gdybym czuła się trochę gorzej,
to co?! Czy już nie mogę czuć się trochę gorzej?
Na to, że potrzebny jej odpoczynek i spokój, odpo-
wiadała, żeby jej dali święty spokój. Zresztą trochę od-
poczywała. Tej jesieni, bo szybko nadeszła jesień, nie
wychodziła z domu.
Opowieść czarodziejska trwała jednak nadal. Mieszka-
nie babki było dla niej miejscem zupełnie dobrym.
Babka  miała  u siebie  prawdziwe  czarodziejskie  lustro.
Tylko jej zdrowie... Zdrowie babki nie tylko jej ro-
dzinę zaniepokoiło.
Kasia idąc do babki spotkała Madeja. Był to wielki
kocur, sublokator babki. Nosił zbójeckie imię i rzeczy-
wiście był strasznym zbójem. Gdy jednak Kasia wy-
ciągnęła rękę, żeby go pogłaskać, odszedł. Był wyraź-
nie zły i obrażony.
W sionce stała miotła, w kuchni wylizywał futro ob-
cy czarny kot. Kasia pomyślała, że Madeja pewnie wy-
rzucono z domu, bo z przybyszem chciał się bić.
Zza uchylonych drzwi słychać było dwa głosy. Głos
babki i ten drugi przerywały sobie wzajemnie.
—  A pamiętasz?!
—  A ty pamiętasz?
Pukania Kasi chyba nie słyszano. Weszła.
44
Przy stole siedziała babka i jakaś, też niemłoda, pani.
A na stole półmiski, talerzyki. Stała nawet karafka.
A babka, która przecież ostatnio zupełnie nie miała
apetytu, sięgała właśnie po sałatkę.
Babka obejrzała się. Spojrzała i tamta pani. Babka
wykrzyknęła:
—  O, to właśnie jest moja wnuczka!
Kasia dygnęła. W tych czasach bowiem jeszcze nie-
które dziewczynki umiały na powitanie dygnąć, jeśli tak
właśnie wypadało.
—  Kasiu, to jest moja najlepsza przyjaciółka — po-
wiedziała babka uroczyście. — Poznasz ciotę.
—  Dzień dobry cioci — powiedziała grzecznie Kasia.
Wtedy obie starsze panie zaczęły się śmiać. To było
zabawne nieporozumienie. Wiadomo, co znaczy słowo
,.ciocia", natomiast „ciota" znaczy oczywiście to samo
co wiedźma, czarownica.
Zjawiła się czarownica Janina!
Po prostu dowiedziała się, że babka choruje. Czarow-
nice mają swoje sposoby. Pociemnieje srebrny kolczyk,
z jednej strony zacznie rdzewieć nóż...
Janina wyjechała wczoraj wieczorem pociągiem po-
spiesznym. Załatwiła sobie nawet miejsce w wagonie
sypialnym. W Jędrzejowie była przed świtem. Nieste-
ty, nie było ani pekaesu, ani połączenia kolejką wą-
skotorową. Od Jędrzejowa musiała więc lecieć na miot-
le. Że to męczące? Ach, ona tam przyzwyczajona do
niewygód. Zresztą już odpoczęła.
A dlaczego nie pisała?
Prawda, listów nie wysyłała. Ale wiadomo przecież,
że listy czarownic przenoszą zwykle mądre kruki. In-
ne ptaki są roztrzepane, lekkomyślne. Zresztą kawki
czy   gawrony  nie  potrafią   nawet   odczytać  adresu.  W
45
tych czasach kruki były już ogromną rzadkością. W
tych czasach zamykano już nawet linie zwykłej, po-
wietrznej poczty gołębiej i starzy gołębiarze na próżno
wystawali na podwórkach i patrzyli w jesienne niebo.
Przywiozła dla babki trochę dobrego sera, gęstej śmie-
tany, żółtego masła. Większość spraw czarownic wią-
że się z mlekiem. Diabeł dba o ich masielnice, mleko
im się doi z zawieszonej uzdy.
Ostatnio zresztą pracowała w mleczarstwie. Cóż, lata
się tu i ówdzie, ale gdzieś i jakoś lądować trzeba. Z
początku było zresztą zupełnie dobrze. Pracę przy mle-
ku przecież znała i lubiła. Nie minęło dużo czasu, a se-
ry wszyscy zaczęli chwalić. W sklepach, które mleczar-
nia zaopatrywała, w porannych, nabiałowych kolejkach
coraz głośniej mówiono:
— Ostatnio to się wyraźnie poprawiło.
Janina znała moce tajemne, a i pracować solidnie po-
trafiła.
Przyjechali z dyrekcji. Wszystko dokładnie oglądali.
Nic niby nie mówili, ale widać było, że im się podoba-
ło.
Janina wie, że mówiono o nagrodzie i bardziej je-
szcze odpowiedzialnym stanowisku dla niej.
Ale życie wśród serowarów, twórców kefiru i ma-
ślanki nie jest wcale takie łatwe. Zdarzają się i sprawy
dziwne, tajemnicze i niebezpieczne.
O premii i awansie ucichło. Przyjechali na odmianę
na kontrolę. Po kilku dniach nowa kontrola, bardzo do-
kładna i surowa.
Wszystko w porządku. No pewnie, że mogą sobie
kontrolować jak chcą, ile chcą, ale właściwie czemu a-
kurat pracę cioty tak sprawdzają?
Coś nie tak.
No i wyjaśniło  się.  Do  dyrekcji  przyszedł był list.
46
przeczytali. Zaczęli się zastanawiać. Podpisu nie było.
Anonim. Ktoś pewnie pisał go w tajemnicy, ktoś pew-
nie wysyłał go nocą.
List był skargą na czarownicę. Same kłamstwa. Że w
mleczarni są złe siły, że smak mleka niedobry, bo Ja-
nina doradza ludziom okadzać bydło korzeniem przy-
stępu. I nawet, że to mleko nie tylko od krów, ale i od
kotów i innych zwierząt, a tylko dlatego nie od świń,
że świnie szczególnie upodobał sobie diabeł. Porobili
analizy, wyjaśniło się, że nieprawda.
Nikt do wiedźmy nie miał pretensji, ale i nie prze-
proszono. W pracy już mniej przyjemnie.
Pewnego dnia Janina przyszła jak zawsze wcześnie
rano. Ledwo przestąpiła próg mleczarni, od razu jakoś
źle się poczuła. Ból głowy, dreszcze, „grypa chyba mnie
wzięła" — pomyślała.
Ale nie było czasu, żeby się nad sobą roztkliwiać.
Zajeżdżają furmanki. Ludziom się spieszy, trzeba mleko
przyjmować, sprawdzać, czy dobre.
A kierowcy i konwojenci niby chodzą w bieli, ale to
tylko fartuchy. Charaktery to...
Wszyscy się kłócą. Wiedźma musi ich uspokajać.
Nareszcie koło południa co najpilniejsze, było zro-
bione, ale nagle poczuła się tak źle, że aż musiała przy-
siąść. Co z nią jest?
Odpoczęła chwilę. Konwie od mleka już puste. Cio-
ta poszła te konwie policzyć. Patrzy... a tu wianuszek
uwity z rosiczki. I drugi, i trzeci. A wiadomo, że wia-
nuszków z ziela rosiczki używa się po to właśnie, żeby
szkodzić czarownicom.
Dobrze, że wianuszki spostrzegła, bo gdyby to tak
wisiało dłużej, toby nie wiadomo co było. A do tego
ziele rosiczki jest pod ścisłą ochroną.
Znów kilka dni minęło. Nagle, już pod koniec pracy,
47
czuje Janina, że całe ciało ją nieznośnie piecze. Tak
jakby ją ktoś piekł żywym ogniem. A w mleczarni roz-
szedł się jakiś swąd. Mleko się przypala?
Weszła Janina do pokoiku, gdzie załatwiało się spra-
wy biurowe. Nic dziwnego, że ją piekło. Leży rozgrzana
w piecu podkowa. Na nią ktoś widać wylewał mleko,
a słysząc kroki cioty wyszedł drugimi drzwiami.
Już podejrzewała, że to może być sprawka takiej
jednej, ale za rękę jej nie złapała. Zresztą ta kobieta
była dla niej miła, grzeczna. Starsza kobieta? Może
i nie ona.
Aż tu w grudniu. Akurat na Łucji. Wiedźma zaharo-
wana od świtu. Dopiero w południe zajrzała do tego
pokoiku biurowego. A tamta akurat zapala trzynastą
świeczkę. Jeśli się zapali trzynaście świeczek w dzień
świętej Łucji, można czarownicę przyprawić o ciężką
chorobę.
—  A więc to pani?!
Tamtej zrobiło się głupio i nie wiedziała, co odpo-
wiedzieć.
—  Czy ja pani coś złego zrobiłam? — pokiwała głową
ciota.   —?  Żeby  człowiek,   ot,   tak,   bez   powodu  szko-
dził  człowiekowi...  Żeby wiedźma  szkodziła wiedźmie...
Tamta kobieta bowiem oczywiście też była wiedźmą,
ale nie wiedźmą dubeltową, czyli z pełnymi kwalifika-
cjami, jak Janina, tylko lichą wiedźmą, tak zwaną pa-
skudziarą. Paskudziara szkodzić potrafi, ale wzlecieć w
górę nie wzięci. Zazdrościła Janinie wiedzy, a najwię-
cej chyba dobrej opinii w pracy.
Oczywiście, że każda wiedźma dubeltowa jest bez
porównania mądrzejsza, no i potężniejsza od pasku-
dziary. Mogła się ciota na tej kobiecie zemścić, ale nie
chciała. Po co?
Tylko  do mleczarstwa  straciła  już  serce.  Miała  wy-
48
pracowane tyle lat, ile trzeba. Złożyła podanie, że chce
iść na emeryturę. Prosili ją, żeby została, że potrzebna,
ale nie, nie zgodziła się. Od jesieni już nie pracuje.
A co będzie robić teraz?
Ma trochę oszczędności. Ma i plany. Otóż na Kuja-
wach znano kiedyś baśń o czarownicy, która zmienia-
ła się w dziką gęś i mieszkała w gnieździe nad jezio-
rem. Janina ma zamiar tę baśń odnaleźć, odnowić. Bę-
dzie w niej żyła spokojnie, daleko od miasta, od ludzi.
W ciszy. Trochę sobie odpocznie.
Prosto od babki tam pojedzie. Będzie szukać. Pewnie,
że to trochę potrwa. I rozmaite czary, i formalności, ale
potem znów babkę odwiedzi.
Babka i wiedźma od rana usiłowały sobie wszystko
i o wszystkim powiedzieć, Uzbierało się bardzo dużo
od czasu, kiedy się ostatni raz widziały.
—  A pamiętasz te wodne boginki? Wszystkie o cie-
bie pytały, prosiły o adres.
—  To było tak dawno — westchnęła babka. — Słu-
chaj, Janino, a ty nie powiedziałaś mi, co z tym twoim...
no... diabłem.
—  Ten stary czort? Basiu, kiedyż to ja go już rzuci-
łam.
—  A jak się wtedy zachował?
—  Jak to zawsze diabły. Byłby mi głowę urwał, ale
wiesz przecież,  zakłada się wtedy na  głowę donicę i
przewiązuje chustką.  On chwyta!... ale w szponach zo-
staje mu tylko donica i z nią odlatuje. A co potem to
moje diablisko robiło, to nawet nie wiem.
—  No a ten parobek, ten, co wciąż próbował śledzić
czarownice?
—  Och, jak to już było dawno! Wybrałam się kie-
dyś w góry, a on, wyobraź sobie, za mną. Jakiś stary
4 — Z)ota kareta
49
góral mu doradził, żeby zaczął od listopada lepić serek.
Potem jak sobie w Boże Narodzenie stanie z serkiem w
raku koło kościelnej chorągwi, pozna wszystkie wiedź-
my i ich tajemnice. I ten parobek to zrobił!
My czarownice oczywiście od razu zauważyłyśmy,
że nas śledzi. Próbowałyśmy załatwić wszystko ugodo-
wo. Prosiłyśmy go, żeby się odczepił. Ale gdzie tam.
Jeszcze się upierał. Za nic nie chciał przyrzec, że za-
chowa tajemnicą. Musiałyśmy owinąć go w tę chorą-
giew, wynieść w pole. Potem narzeczeni koleżanek za-
nieśli go na Babią Górę. Tam przemieniło się parobka
w konika polnego. Może sobie podskakiwać.
—  Bardzo dobrze zrobiłyście! Należało mu sią to! —
cieszyła się babka. — Świetny, choć dość stary sposób
na takich. Wiesz, Janino, że Kolberg opisuje prawie i-
dentyczne zdarzenie w czterdziestym piątym tomie swo-
ich dzieł?
—  Zawsze szanowałam Kolberga.
—  A pamiętasz...
Wspominały ludzi, którzy wtedy byli młodzi. Stare
piosenki, stare czary. Dawne uliczki i łąkę. Nawet je-
szcze wir powietrzny, przebity na łące kozikiem, kiedy
mała Janinka uczyła Basie grać „w noża". Wir był złym
duchem i uciekł.
Czarownica Janina nie rzuciła na zimną wodę dzie-
więciu węgielków i trzech skórek chleba. Nie kazała
chorej trzy razy chuchać w komin. A jednak babka w
czasie jej wizyty czuła się lepiej. Musiała czuć się le-
piej, bo co chwila wracała w rozmowie z Janiną w daw-
ne czasy. Nawet chyba o wiele bardziej była w tam-
tych czasach niż w swoim mieszkaniu. A wtedy prze-
cież była zupełnie zdrowa.
Niestety, Janina nie mogła u babki zostać dłużej. Ale
50
przyjedzie znowu. A może wiosną już będzie mogła bab-
kę i jej wnuczkę zaprosić do siebie?
Na wiosnę będą w tajemniczych zakątkach wyrastać
czarodziejskie zioła. One dadzą babce siłą i zdrowie.
Na pewno.
Krasnoludek
Zacinał chłodny jesienny deszcz. W mieszkaniu babki
pojawiał się krasnoludek.
—  Krasnoludki można też nazywać kraśniakami, ale
nie myl ich czasem ze skrzatami. Skrzaty to te, co lata-
ją w powietrzu i sypią iskry.  Jak będziesz starsza, to
sobie  to  sprawdzisz w książce  naukowej.  Zresztą mo-
żesz mi wierzyć, sama poznałam kiedyś takiego skrza-
ta. Był bardzo niesympatyczny. Chytry i niezbyt uczci-
wy. Mam nawet żal do Marii Konopnickiej, że krasno-
ludki i skrzaty uważała za jedno i to samo.
—  Ten jest dobry?
—  Tak, tak. Choć czasem... może i z tą dobrocią prze-
sadza  — odpowiedziała babka.  — Ach,  i jeszcze jed-
no. Uczeni mówią, że krasnoludki są właściwie obcego
pochodzenia. Uważam zresztą, że niepotrzebnie to obce
pochodzenie im wytykają. Krasnoludki żyją przecież na
naszej ziemi już wieki i same chyba dobrze nie wiedzą,
czy przybyły z Danii,  Niemiec  czy  Szwecji.  Pamiętaj,
że wypominanie komuś jego pochodzenia jest obrzydli-
we. I nigdy tego nie rób! A krasnoludek... mógłby się
obrazić.
Był to stary krasnoludek, trochę gderliwy. Ponieważ
jako krasnoludek był domową istotą opiekuńczą, poczu-
wał się do opieki nad babką. Wyszedł z kuchni, ze-
brał szklanki po herbacie i talerzyk z prawie nie tknię-
tą kromką.
52
Choć Kasia była w wieku, w którym zwykle nie wie-
rzy się już w krasnoludki, nie zwracał na to uwagi. Je-
go czerwony kaptur migał na wysokości Kasinych ko-
lan. Siwą, długą brodę zatknął sobie za pas. Wziął w
rękę buteleczkę z lekarstwem. Spojrzał pod światło.
—  No tak — powiedział do Kasi — twoja babka znów
nie chce jeść, a i lekarstw nie lubi zażywać.
—  Jeśli nawet raz trochę mniej zjadłam, to czy zaraz
trzeba o tym mówić dziecku — obruszyła się babka.
—  Akurat  „troszkę"  i  „raz"  — mruknął pod nosem
krasnoludek.
Poszedł do kuchni, bo właśnie zagwizdał czajnik. Ka-
sia wymknęła się za nim.
—  Kiedy babcia naprawdę wyzdrowieje?
Krasnoludek stał na krzesełku. Odstawił czajnik. Pa-
trzył w ogień. Pod płytą migotał czerwony żar. Żeliw-
ne fajerki rzucały koliste odblaski na sufit. Jego twarz
stała się różowa. Nie odpowiadał.
—  Kiedy wyzdrowieje? — spytała drugi raz Kasia.
—  Nie wiem.
?— Ale wyzdrowieje?
Targnął brodę. Wzruszył ramionami.
—  Był doktor. Radził szpital.
—  I co?
—  Nie znasz swojej babki? Uparła się, że nie.
—  Więc co będzie?
—  Żywej wody by najlepiej.
—  Czego?
—? Żywej wody. Nie wiesz? Żywa woda na każdą cho-
robę pomaga.
Babka usłyszała. Zawołała oboje. Śmiała się, że robią
z niej chorą. Powtarzała, że czuje się zupełnie dobrze.
Czy już nie wolno jej się czasem położyć czy co?
Krasnoludkowi  powiedziała,  że żywa  woda,  jak wy-
53
nika z naukowych badań, w istocie nie jest wiele war-
ta. To raczej sprawa, powiedzmy sobie uczciwie, nie-
pewna. Gołębie przynoszące ową wodę w dziobku, ra-
tujące żywą wodą poległych junaków, niedźwiedzie i
lisy... Cóż, na pewno to dobrze świadczy o tych stwo-
rzeniach, ale ileż razy takie zabiegi zdały się na nic.
Zresztą, czy w dzisiejszych czasach źródła takiej wody
nie zostałyby zanieczyszczone, czyby nie wyschły?
Nagle gdzieś za szafą odezwał się kołatek: li tak... ti
tak... to tak...
—  To nie jest dobra wróżba — pokręcił głową kra-
snoludek.
—  Przesądy! —- odparła babka. — Zresztą  czuję  się
coraz lepiej. Nie mam nawet czasu na jakieś tam cho-
roby. Zbliżają się Gody. Jeśli nie pójdę pomóc, to u jej
rodziców — wskazała brodą na Kasię — na święta nic
nie stanie się czarodziejskie.
Krasnoludek był zdania, że są sprawy ważniejsze. Pró-
bował ją przekonać, żeby zdrowia nie lekceważyła, ale
jak to czasem babka, zaczęła się denerwować i nie bar-
dzo dawała mu dojść do słowa. W końcu obraził się
i poszedł.
Wieczorem, kiedy Kasia już leżała w swoim łóżku,
wiatr jesienny wciąż bił o szyby kroplami deszczu. Po
wodę życia dla babki jednak by chyba w tę jesienną
noc poszła.
Zaczęła wyobrażać sobie, że już idzie, że słyszy jakieś
głosy tuż za sobą. Pewnie, że by się bała. Ale trudno.
Poszłaby, choć w taką ciemną noc w lesie być samej
to musi być strasznie.
I wreszcie to źródło. Z receptą w ręce stanęłaby za
najdzikszymi zwierzętami, w długiej kolejce po wodę-
-lek. Gdyby można odnaleźć źródło wody żywej...
Krasnoludek przyszedł potem na babki imieniny. I je-
54
 raz go zobaczyła innej jesieni. Ale wtedy to juz
 we śnie. Szedł ciemnym lasem przed nią Nwsł w
Ju Mtarnię. Widziała jego cień w wysokim kapturze,
czasem przystawał, gdy nie mogła za nim nadążyć.
Były w tym śnie czarne ptaki o świecących w leśnej
mqle oczach. Coraz dalej migotało światło latarni. Chcia-
ta biec, ale nie mogła. Krasnoludek gdzieś zniknął. Szła
przez las i wołała:
__ Babciu, babciu!
I nikt jej nie odpowiadał.
Goście imieninotui
Jesień już niedługo miała zmienić się w zimą. Na po-
żegnanie stawała się coraz bardziej jesienna. Mokły uli-
ce i drzewa. I pewnie tam gdzieś bardzo daleko mokły
zamkowe mury. Deszcz pluskał w zamkowych rynnach.
To musiał być stary, samotny zamek. W największej
komnacie ze ścian opadał tynk. Łatane były kobierce.
Królowa pewnie siedziała na tronie, ale rękę z ber-
łem opuściła, oparła o poręcz, zamyśliła się. A króle-
wicz grał ze swoim dziadkiem w warcaby, ale mu się
już znudziło. Podszedł do okna. Patrzy w ciemność. Cie-
kawe, czy czasem myśli o Kasi.
—  Na  pewno  kiedyś   spotkasz  swego  królewicza  —
powiedziała babka.
Babka z domu nie wychodziła. Nadeszły jej imieniny.
Wizyta rodziców Kasi była bardzo zwykła. Nie działo
się nic, co mogłoby się nadawać do czarodziejskiej opo-
wieści, ale kiedy już musieli iść, bo trzeba było poło-
żyć spać Kasinego brata, babka zażądała:
—  Kasia niech zostanie.
—  Wolelibyśmy...
—  A czy to pierwszy raz zostaje u mnie? Wyśpi się.
Jest przecież tapczan.
W imieniny nie można było tego babce odmówić. Po-
tem więc babka mogła już opowiadać Kasi baśnie i to
ze swoich wspomnień, co Kasia wprawdzie już słysza-
ła, ale miała ochotę usłyszeć jeszcze raz.
56
Babka wcale nie mówiła, że już późno. Ani Kasi do
spania nie zachęcała, ani sama nie szykowała się do snu,
mimo iż przecież lekarz zalecał jej dużo odpoczynku.
I jeszcze wbrew owego lekarza zakazowi paliła papie-
rosy.
—  A jak zaszkodzą?
—  Nie. Absolutnie nie mogą zaszkodzić. W imieniny
palić mi wolno.
Wiedziały, że goście jeszcze przyjdą. A kiedy póź-
ny wieczór stał się już późną nocą, usłyszały pierwsze
pukanie do drzwi. Na ciemnych schodach stały wodne
boginki z bukietami cudownie nieprzekwitłych wodnych
lilii i grążeli.
—  Czy nas jeszcze pamiętasz?
—  Ależ oczywiście! — odpowiedziała babka. — Tyl-
ko... to było tak dawno... A wy wciąż jesteście tak sa-
mo śliczne i młode.
—  Ależ ty też jesteś wciąż młoda!
—  Ale moja twarz... i zmarszczki?
—  To nic, to nic. To tylko tak się zdaje...
Janina  przysłała  jedynie  depeszę,   ale  przyszły inne
czarownice. Całowały się z babką.
—  Wszystkiego najlepszego!
—  Zdrowia! Dobrego zdrowia ci życzymy!
—  I pociechy z wnuczki.
Krasnoludki przyszły przez komin i piec. Kiedy za-
pukały, babka otwarła żeliwne drzwiczki popielnika. By-
ły w jaskrawych czerwonych kapturach, ale żaden się
nie usmolił. Dostała od nich w prezencie tom baśni z
bardzo miłą dedykacją.
Zjawił się i syn starego topca. Kiedy był dzieckiem,
babka udzielała mu lekcji.
57
—  Zawsze bądą o pani pamiętał.
—  A jak się czują rodzice?
—  Przesyłają bardzo serdeczne życzenia. Matka trzy-
ma się nieźle. Gorzej ojciec.
—  Myślałam, że może wstąpią i oni.
—  Nie,   ojciec   już   nie   wyjeżdża   nawet  tym   swoim
powozikiem. Siedzi w domu. Ot, czasem jeszcze wyjdzie,
porozrzuca,  pomoczy chłopom siano  na łąkach. Próbo-
wał niedawno utopić jednego wieśniaka, ale ten przez
bród przejeżdżał nie wozem, tylko traktorem. To już nie
na ojca siły.
Po północy mogli się zjawić i ci, którzy żyli dawno
już temu. Przyszedł więc i autor Klechd — Kazimierz
Wój cieki, i Roman Zmorski, i Siemieński, i Gliński.
Swoją obecnością zaszczycił imieninowe przyjęcie u
babki sam Oskar Kolberg.
Zjawiali się wciąż nowi goście. Trudno było wprost
zliczyć wszystkich braci zaklętych w kruki, zaczarowa-
ne królewny i macochy. Pokój w czarodziejski sposób
rozszerzał się i rozszerzał, a kaflowy piec rósł i huczał
ogniem. Wszyscy bawili się doskonale. Śpiewali:
—  Sto lat, sto lat niech żyje, żyje nam...
Obok cygarniczki — niby-fajeczki babki, też oparte
o dużą popielniczkę, leżały inne zaczarowane fajki.
Wszystkie paliły się same. Dym był błękitny. Zasnu-
wał pokój... Nie, już właściwie komnatę tak ogromną,
że ściany w owym błękitnym dymie ledwie było wi-
dać.
Babka w obłokach dymu chwilami wyglądała tak jak
zawsze, a chwilami dużo młodziej. Jak na starej foto-
grafii. Zupełnie młoda i tak, jakby się tylko Kasi śni-
ła.
Jedni goście przychodzili, inni już musieli się żegnać.
58

—  Prosimy do nas się wybrać — wołali odchodząc.
—  Przyjadą do was niedługo.
—  Do widzenia.
—  Do widzenia. Do zobaczenia.
Mur ze śniegu
Z tym, że nadejdzie zima, już od lata poważnie się
liczono. Zimy w tych czasach jeszcze się obawiano. Je-
sienią robiło się zapasy. Na wolnym ogniu długo, so-
lidnie powstawały ze śliwek powidła. Zielone, wesołe
ogórki w słojach poważniały, ciemniały.
A ile ptaków przed nią uciekło!
Węgiel przywoziły wozy. Wozy z węglem turkotały
po zimnym bruku. Węgiel z łoskotem zwalał się do ko-
mórek. Mówiło się: ,,Dobrze, że już jest węgieł na zi-
mę." Węgiel, nim spłonął wraz z polanami drzewra pod
blachą  pieca,   trzaskał,   mruczał,  bywało,   uspokajająco:
— Jakoś to będzie...
Prawdziwa zima zaczyna się dopiero wtedy, gdy przyj-
dzie mróz i śnieg. I zjawił się mróz. Był szklisty. Trwał
kilka dni. A wreszcie pewnego rana zaczął sypać śnieg.
Mróz zelżał. Zima przyszła. Śmiertelnie biała i ogrom-
na.
Wielkie stado wron nadleciało z lasu, zaczęło krążyć
nad rynkiem.
Ale dzieci, zwłaszcza chłopcy, wcale się zimy nie ba-
ły. Dzieci myślały o walce. Ulice i ogrody były jak po-
la manewrów. Walczono na piguły. Ze śniegu powsta-
wały mury i fortece.
Kasia szła do babki. W domach zapalały się pierw-
sze światła. Powoli zmierzchało. Śnieg lepił się do bu-
tów. Minęły Kasię sanki, a na nich choinka.
60
Już zaczynało pachnieć wigilią. A jeśli każda wigilia
jest trochę czarodziejska, to ta, która za kilka dni mia-
ła nadejść w czarodziejskiej Opowieści, musiała być wy-
jątkowo cudowna.
Jak co roku babka przyjdzie rano. Wrzuci do mied-
nicy pieniądz srebrny. W wodzie ze srebrem umyje się
Kasia. Cały rok będzie bogaty w dźwięczące krążki
srebrnych monet, pięknych jak małe księżyce.
Kiedy zaś już wszyscy zasiądą do stołu, a będzie
przecież stało wolne krzesło i przed nim nakrycie, bab-
ka obróci się ku ciemnemu oknu. Zaprosi wilka.
—  Wilczaszku, wilczaszku, siądź dziś z nami do wie-
czerzy,  ale  jak nie  przyjdziesz dziś,   to  nie  przychodź
nigdy.
A tym razem wilk może jednak przyjdzie. Zaskrobie
nieśmiało do drzwi. I gdy mu otworzą, powie:
—  Pochwalony. Prosiliście mnie, więc jestem.
Bure futro będzie miał oszronione. Inne zwierzęta też
będą mówić ludzkim głosem. I może uda się upilnować
tę chwilę o północy, kiedy woda w studni zmienia się w
wino.
Babka już zaczęła kleić z opłatków „świat". „Świat"
powiesi u sufitu, a pod nim opłatkową kolebeczkę.
Cały świat będzie opłatkowy.
Kasia ostatni raz skręciła, już było widać dom, w któ-
rym mieszkała babka. I o mało by nie wpadła na dużą,
czarną beczkę. Czuć było smołę. Beczka stała na cegłach,
pod nią cicho trzaskał ogień. Ktoś przyklęknął z drugiej
strony, grzał się przy płonących drewienkach. Oczywi-
ście było to trochę dziwne, że ten ktoś, o tej porze, je-
szcze nie skończył pracy.
Minęła beczkę. Obejrzała się. Ten ktoś był w czar-
nym kombinezonie. Na głowę nacisnął jakiś stary, też
61
czarny kapelusz. Rondo było jednak naderwane, a w
tym miejscu, gdzie naderwane, sterczał rożek.
Z drugiej strony, trochę dalej, zobaczyła Kasia bia-
łą postać na dachu piekarni. Ten ktoś biały klęczał ko-
ło komina. Ale czy dlatego, że komin sprawdzał? Roz-
glądał się. Ręce miał złożone.
Piekarz? Nie. Od razu się zorientowała, że to po pro-
stu anioł. Piekarze nie mają skrzydeł. Wpadła do bab-
ki.
—  Widziałam   anioła   i   diabła!   Na   coś   czekają!   —
przystanęła na środku pokoju. — Ale... ale na co?
—  Na  czyjąś  duszę — wyjaśniła  babka.  —  I  zdaje
mi się nawet, że wiem, na czyją. Oczywiście przed ni-
mi przyjdzie jeszcze ktoś... To znaczy, Kasiu, że nawet
czarodziejska opowieść też musi się skończyć.
—  Jak to?...
—  No trudno. Ale jeśli skończy się ta, to może zacz-
nie się inna — powiedziała babka. Była bardzo blada.
I ręce... Ręce z ciemną siatką żył były tak bardzo bez-
silne...
—  Ty  nie  możesz  umrzeć!   Rozumiesz!  — krzyknęła
Kasia.
—• Myślisz, że nie mogę? — westchnęła babka. — Ale
właściwie... właściwie to dlaczego?
—  Bo  gdybyś ty...  nie,  nie  możesz...  gdybyś  ty...  to
nawet nie wiem, co by potem było.
Babka się zastanowiła.
—  Co potem? Też, prawdę mówiąc, nie wiem na pew-
no.   Ale   gdyby...   to   niech  rodzice  jednak  koniecznie
wezmą Madeja. A ty będziesz miała po mnie czarodziej-
skie lustro.
A Kasia się rozpłakała.
Wtedy babka zaczęła ją pocieszać. Powiedziała, że
nawet   ze   śmiercią,   no,   jeśliby  przyszła,   też  przecież
62
można walczyć. Cóż to, czy Kasia nie słyszała, że ona,
babka już kiedyś, przez to serce, walczyła ze śmier-
cią? Choćby z tego, że są tu obie, że rozmawiają, wy-
nika jasno, że babka odniosła wtedy bezsporne zwy-
cięstwo.
Twierdziła, że ma już swoje sposoby. Powinna sobie
dać radę. Powiedziała jeszcze, że do każdej walki trze-
ba mieć siły. Ma teraz ochotę właśnie dla nabrania sił
się zdrzemnąć. Zaczynała się już denerwować.
— Masz natychmiast — powiedziała Kasi — iść do
domu! Już ciemno!
__ ,„ti tak... ti tak... to tak... — odezwał się kołatek.
I co miała Kasia robić. Wyszła.
Do domu przecież nie było po co iść. Ojciec miał
wrócić późno, a mama i tak nie mogła zostawić brata
Kasi samego. Kasia oczywiście wiedziała, gdzie mieszka
doktor. Biegła przez uliczki i rynek, na którym stały
śnieżne forty.
__ Tak — powiedziała jej żona doktora — jak tylko
przyjdzie, to mu powiem. Nie martw się. Na pewno nie
je6t tak źle.
Wróciła.
Czytelniku, proszę cię jeszcze, wyobraź sobie znów
małą uliczkę w niewielkim mieście. Jest zima. Pada
śnieg. Niebo musi być ciemne, ale go nie widać. I zie-
mię, i niebo przesłaniają spadające śniegowe płatki. Pa-
li się latarnia.
Przed drzwiami sieni zatrzymała się dziewczynka, btoi
i namyśla się. Przez szparę między ośnieżonymi deska-
mi płotu prześwieca czerwony ognik spod beczki ze smo-
I wreszcie zaczyna dziewczynka toczyć ze śniegu ku-
le. Kule ustawia jedną przy drugiej, potem na nich no-
we śnieżne kule. Powstaje śniegowy mur.
63
Czy Kasi chodzi tylko o to, żeby być blisko babki?
Czy buduje ze śniegu, aby ktoś, kto może przechodzić,
nie dziwił się, że stoi sama w ogródku? A może zaczę-
ła budować dlatego właśnie, że się boi tak stać sama?
Uliczka jest pusta. Drzewa i krzewy są takie dziwne...
Jak... dekoracje na scenie. Wszystko jest jakby tea-
trem. Dla kogoś gra się jakąś tajemniczą śnieżną baśń.
Śnieg wciąż padał, padał dużymi płatkami. Mur wzno-
sił się coraz wyżej. Zza takiego muru już można by się
bronić. Jeśli ktoś będzie musiał walczyć, to może się
już obroni. Może zwycięży...
Kasi omdlewały ręce. Nie czuła dłoni. Rękawiczki
już dawno zrzuciła, bo przemokły. Spod czapki wymknął
się spocony kosmyk włosów i do czapki przymarzł. Już
musiała, choć na chwilę, odpocząć. Już budować nie
mogła. Siadła na ośnieżonej ławeczce.
Czy taki mur może zagrodzić drogę samej śmierci?
Może ty, czytelniku, myślisz, że nie, ale co o tym są-
dzili anioł i diabeł?
Diabeł podszedł do płotu. Popatrzył. Zrozumiał, że
stracił czas na próżno. Rozzłościł się, tupnął nogą tam,
gdzie pod śniegiem była pokrywa studzienki kanaliza-
cyjnej. Zapadł się pod ziemię.
Zgasł żąr pod beczką. W uliczce został tylko zapach
smoły.
Nad ogródkiem, między płatkami śniegu pojawił się
anioł. Wolno zataczał koła w powietrzu. Patrzył z gó-
ry na mur. Potem spojrzał na zegarek. Zamachał wiel-
kimi białymi skrzydłami i wzniósł się gdzieś wysoko,
wysoko...
— Kasiu! Oo ty tu robisz! Co ci jest?! Kasiu!
Potem sanki nurzały płozy w mokrym śniegu. Sznurek
64
był oblodzony, naprężony. Ojciec trzymał go jedną rę-
ką, wymachiwał drugą. Widziała jego plecy. Był bez
płaszcza. Ach tak, tym płaszczem była otulona. Cią-
gnął sanki szybko. Co chwilę podrywał się, żeby biec.
Dyszał ciężko.
Niebo teraz przejaśniało. Ukazał się księżyc. Migały
nagie gałęzie, a nad nimi przesuwały się chmury. „A
gdybym tam, w chmurach... zobaczyła... na przykład smo-
ka..." — pomyślała dziewczynka. Była bardzo senna.
Ojciec chciał ją jak najszybciej wywieźć z czaro-
dziejskiej opowieści. Wywieźć tam, gdzie czekała gorą-
ca herbata, lekarstwa i ciepłe łóżko. To już była ich
ulica. Już zbliżały się oświetlone okna, twarz matki za
szybą.
— A babcia?
Ogród był coraz dalej i dawniej. Zza muru można się
bronić... Mur zagrodzi drogę... Mur ze śniegu... Kasia
zapadała w sen i gorączkę.
5 — Złota kareta
<

Światy
— Kiedyś Basia go jeszcze pokocha — mówili. Drę-
czyli ją. Stół był ogromny. Siedzieli przy podwieczorku.
Słońce przesiewało sią przez liście drzew.
Czuła, że sią ze wstydu i złości rozpłacze. Zerwała
sią wiąc z krzesła. Uciekła.
Ta opowieść zaczyna sią w czasach bardzo dawnych.
Chyba nawet najstarsi ludzie już ich nie pamiętają.
Przepowiednie w tych czasach nader często się spraw-
dzały. Rzeczy niezwykłe były wtedy właściwie dość
zwykłe. Tu i ówdzie pokutowały białe damy. Okrągłe
stoliki nawiązywały kontakt ze zmarłymi i w związku
z tym skakały jak żywe. Nawet żelazka miały dusze,
a te, które dusz nie miały, też nie były elektryczne,
tylko na węgiel.
Basia na lato przyjechała do rodziny. Dziś, w czasach,
w których prócz rodziców dzieci mają najwyżej dziad-
ków i przyszywane ciotki wraz z wujkami, a już praw-
dziwy stryj to rzadkość, aż trudno sobie takie rodziny
wyobrazić. Były w nich wujenki i stryjenki. Zdarza-
ły się jeszcze świekry. Prócz krewnych byli powinowa-
ci.
Rodzina żyła na wsi i w mieście. I tu, na skraju mia-
steczka, które za tym domem było właściwie wsią. Mie-
szkała nawet za granicą (choć w tym samym kraju). Tak
było w tych czasach.
Duże były rodziny. Ale po co był w rodzinie ten Ja-
69
nek? Kuzyn o rok czy dwa od niej starszy. Nastraszy}
ją żywą myszą. Za to go znienawidziła.
Rodzina o jej nienawiści i tej nienawiści przyczynie się
dowiedziała. A w tydzień czy dwa po tym zdarze-
niu, jeśli nie cała, to w znacznej części zgromadzona w
jadalni i z okazji rodzinnego spotkania w dobrych hu-
morach, zaczęła sobie z Basi pokpiwać.
— Kto wie, czy kiedyś jeszcze Janka nie pokocha!
?— Cha, cha, cha!
Tak się śmiali. No więc uciekła. Na strych. Stare me-
ble stały w cichym kurzu. Promień słoneczny, prosty i
gruby jak belka, wetknięty w okienko opierał się o po-
dłogę. Słońce stało już nisko. Pod dachem wisiały ogrom-
ne gniazda osie. Tu Basia mogła spokojnie popłakać,
Świat był okrutny.
Jaki był w tych czasach świat? Można go było zoba-
czyć na globusach, ale i globusy miały wtedy białe pla-
my. Na mapach, tam gdzie teraz pisze się słowo „obja-
śnienia", pisało się „legenda". A oprócz tego świata,
o którym uczono w szkołach, świata, którego rozmaite
zakątki poznał jeden pan, co miał odczyty — w tych
czasach istniał jeszcze świat inny.
Wielu ludzi opowiadało o nim. Trudno więc zaprze-
czyć, że ten świat był. Tego właśnie lata Basia pozna-
ła i obdarzyła przyjaźnią Janinkę, która mieszkała bli-
sko, ale już w tamtym świecie.
Ziemia pływała tam po morzach, co łatwo było poznać,
bo gdzie tylko wybiło się w ziemi otwór, zawsze poja-
wiała się w nim woda. Studniarz pewien wykopał był
studnię zbyt głęboką. Woda w niej zaczęła z takim hu-
kiem wzbierać, że się wystraszył. Zawołał pomocników.
Wbijali pal, zasypywali ziemią. Nic nie pomagało, mu-
sieli uciekać.
Z   tego  miejsca  wypłynęła   ogromna   rzeka,   a   i   tak
70
dobrze, że się nie zrobił potop i wszystkiego nie zala-
ło.  Majster   nigdy  potem  głębokich  studni  kopać  nie
chciał. Mówił:
— Oj, wiem, już wiem teraz, że z wodami nie ma co
żartów robić. One mają swoje przykazania.
A nad ziemią w tym świecie płanetnicy ciągnęli chmu-
ry na powrozach. Kiedy się powróz urwał i chmura z
deszczem opadła, musiał płanetnik schodzić na ziemię,
wszystko ponaprawiać. Jeśli wieś była blisko, to wstę-
pował do czyjejś chaty, prosił o mleko i jaja. Ale mle-
ko musiało być  od czarnej krowy, a  jaja od czarnej
kury.
Wiatr był do płanetników podobny. Wielki, smagły
chłop. Latał po świecie w podartej kapocie z rozwiany-
mi połami. Jak się z płanetnikami spotkał, to im poma-
gał. A jak się zmęczył lub musiał kapotę wyłatać, to
się robiło wszędzie cicho, cichusieńko. Dym z komina
szedł do nieba prosto. Listek ledwie drgnął na drze-
wie.
Hen na północy, dalej, o dalej jeszcze niż car, gdzie
już tylko śniegi i lody, i mróz, panował dziwny król,
którego nazywano Białym Rakiem.
W Turcji tego świata zachowała się jeszcze Wieża
Babilońska. Choć nie skończona, porujnowana, miała sie-
dem mil wysokości. Mieszkała tam szwaczka. Na no-
wiu księżyca bardzo piękna i młoda, kiedy nastawała
pełnia, przemieniała się w staruszkę. Szwaczka szyła
koszulę. Ledwie co rok raz ruszyła igłą, ale niewiele
jej już pracy pozostało. Kiedy koszulę skończy, miał
być koniec tego świata.
Dwadzieścia mil za Rzymem stały kościoły świętego
Jakuba i świętego Barnata. Stamtąd widać już było
moczary, lasy, a za nimi ogromne jak góry kominy
piekła. Bywało nawet tak, że wiatr zwiewał piekielne
71
dymy w stronę kościołów. Ludzie wychodzili z chorąg-
wiami, z procesją i dopiero wtedy piekielny dym się roz-
wiewał.
Przed piekłem rozciągały się straszne lasy. Żyły w
nich potworne gady o stu głowach, włóczyły się tam
straszne cygrysy z oczami jak błyskawice, który-
mi mogły pożerać, i latały ogromne, przeraźliwie krzy-
czące ptaki warzele. Uczonym etnografom, którzy prag-
nęli się dowiedzieć, jak wygląda samo piekło, tłumaczo-
no, że jest to ogromna, okopcona, straszliwa rudera. A
jeszcze przewrócona dachem do dołu. Na dnie siedzi
Lucyfer. Jest skuty łańcuchem. Łańcuch z wieku na wiek
staje się coraz cieńszy. Przed końcem świata się ze-
rwie.
Tam w piekle potępieni karczmarze muszą wciąż roz-
lewać rozpaloną smołę. Nieuczciwi za życia młynarze
mielą rozżarzone węgle. Do piekła prowadzi droga sze-
roka, wygodna, wyściełana suknem czerwonym. Urywa
się nagle.
Była też gdzieś wąska drożyna do nieba, nad chmu-
rami dopiero przechodząca w złoty gościniec.
Słoneczna belka na strychu zniknęła, rozwiała się.
Słychać już było krowy wracające z pastwiska, szcze-
kanie psów.
Wróciła na dół. Rozbierała się do snu. Niedaleko, o
chwilę zdyszanego biegu, w którym warkoczyki biją
o plecy, do snu układała się też Janinka. Ale tego wie-
czoru już Basia do niej pobiec nie mogła. W niebie
otwarto furtkę na księżyc.
Księżyc był w pierwszej kwadrze, zaświecił odbitym
rajskim światłem. Święty Jerzy zasiadł na stołeczku z
lutnią. Basia oparta na poduszce patrzyła, choć słysza-
ła,   że   nie   jest   dobrze   w  księżyc   się   wpatrywać,   bo
71
gdyby świętemu nagle pękła struna, można by oślep-
nąć.
A za księżycem pojawiało się coraz więcej gwiazd.
Niebo było ciche, święte i uroczyste. Wschodziły gwiaz-
dy Męki Pańskiej, ukazał się ten szeroki mleczny go-
ściniec, którym Matka Boska chodzi z Częstochowy na
Kalwarię.
Basia usnęła. Pod oknem na straży stały malwy.
Potem wzeszły i te gwiazdy, które się nazywają Ba-
by, i te, co je zowią Kosy albo Kosiarze. Baby szły z
grabiami gromadą, grabić to sianko niebieskie, co być
miało do żłobka dla Dzieciątka na Gody, ale się zaga-
dały, zatrzymały. Kosiarze je wyprzedzili. Wielki Wóz,
którym furman miał siano zwozić, stał na niebie do
świtu.
Gwiazd moc niezliczona paliła się tej nocy nad świa-
tem. Nad tym światem, w którym, jak starzy ludzie mó-
wili, do gwiazd nie było tak bardzo daleko. Nie więcej
jak pięć do sześciu mil.
Po gwiazdach można było poznać, jaka będzie pogo-
da: „jeżeli się ma na pogodę, gwiazdy błyszczą jarzą-
co, gdy zaś na słotę, kulą się we mgle, kieby kopki
siana".
I wiedziano, że „gwiazdy są dla świętych przydane
zabawki, kieby kwiatki po obłokach rozsiane, ale nie
zostają one bez przyczyny na niebie. Każdy rodzący się
człowiek ma dla siebie osobną gwiazdę na niebie, któ-
ra mu świeci, pokiela żyje. Im gwiazda jaśniejsza, tym
szczęśliwszy człowiek, jeśli nierzetelna, przymglona,
ciemnawa, to i życie takiego człeka byle jakie. Gdy
człowiek umiera, jego gwiazda spada. Tu, gdzie gwiaz-
da zmarłego upadła, ostanie po niej kieby plama, cosik
miękkie, tłuste, niby z knotem wypalona świeczka łojo-
wa."
Łąka
„Zawitaj, powitaj, jasności boska, która cały świat
oświecasz i Człowieka grzesznego. Witaj nam, witaj,
słoneczko różane, witaj, skarbie niebieski, co przyświe-
casz nam, biednym ludziom na ziemi."
Słonko mogło być wszędzie, gdzie tylko zechciało.
Mogło nawet w wodzie pływać, a wcale się nie utopi-
ło. Bez niego żadna roślina z ziemi by nie wyjrzała ani
by skrzydła nie urosły motylom.
Święte było słoneczko, miało święte siostry i braci,
którzy z nieba po wąskim moście chodzili do niego z
procesją, ale „żywe kieby człowiek chodzący z ocza-
mi, gębą". Miało słońce swój dom i gospodarstwo. Wiel-
ką kopyścią jadło z cebra przaśny miód na śniadanie.
W lecie razem prawie ze słońcem budziła się i Ja-
ninka. Piła mleko, brała chleb i wyruszała z krową na
pastwisko.
Krowa była czarno-biała, łaciata. Szła przodem. Ja-
ninka w ręku miała kijek, żeby to bydlę czasem pogo-
nić. Brzęczące stadka much doganiały krowę, lądowa-
ły na niej, a potem zaczynały zwiedzać grzbiet i boki.
Chlastał długi krowi ogon.
Nad kosmykiem włosów, który się wciąż na czoło
wymykał, miała Janinka niebo, słońce z boku, a dołem
zza krawędzi spódnicy wysuwały się drobne, śniade pal-
ce. Raz prawej, raz lewej nogi. Od zagrody szły z kro-
wą  drogą i  miedzą,  wchodziły na poranną łąkę. Rano
74
bose nogi skrapiała chłodna rosa, ale ziemia szybko sta-
wała  się ciepła i  ciepła  pozostawała  aż do zmierzchu.
Basia budziła się trochę później. Po śniadaniu wymknę-
ła się do ogrodu, przecisnęła przez dziurę w płocie na
uliczkę, potem skręciła w dróżkę i pobiegła miedzą.
Słońce stało już dość wysoko. Mała zielona jaszczurka
siedziała na kamieniu zwrócona ku niemu. Pyszczek
miała otwarty. Piła jasność i ciepło słoneczne. Przyła-
pana na tym przez dziewczynkę uciekła.
Warkoczyki skakały po ramionach. W kolana biła
ją, furkotała na wietrze spódniczka. I ona biegła boso.
Lubiła biegać boso. Pozwalano jej, bo i doktor mówił,
że to zdrowo. (Nie bez znaczenia było chyba i to tak-
że, ze oszczędnie.)
W tych czasach wszystkie prawie dzieci latem bie-
gały boso. Jedne dlatego, że buty były drogie, a inne
po prostu dlatego właśnie, że było lato. Trawa była
miękka i zielona, piach ciepły, a i kurz w rynsztokach
uliczek delikatny jak puch i kuszący stopy.
Stary ksiądz Sebastian Kneipp, od niedawna już w
niebie, patrzył z góry, uśmiechał się i dobrotliwie ki-
wał głową. Modlił się, by dziewczynkom i chłopcom
stóp nie raniły ostre kamienie, by nie wbijały im się
w bose nogi ciernie.
Na łące rosły dzwonki, które mają moc płoszenia ma-
mun, i być może nawet czarodziejska roślina świątnicz-
ka, którą zobaczyć tak trudno. Swiątniczka, co pomaga
odnaleźć zakopane skarby, a wrzucona do wody poczy-
na płynąć przeciw prądowi.
Krowa zobaczyła Basie pierwsza. Podniosła rogaty
łeb. Obejrzała się i Janinka.
—  Jesteś?
—  Jestem. I przyniosłam ci cukierka.
W rewanżu za cukierka dostała jabłko. Było duże
i słodkie.
—  Z księżowskiego sadu — wyjaśniła Janinka.
—  Ksiądz ci dał?
—  Sama narwałam.
—  Nie bałaś się? — Basia aż zastygła z kęsem jabłka
w ustach.
—  Nie.
Patrzyła na przyjaciółkę ze strachem, ale i z podzi-
wem. Janinka skradła to jabłko! Jabłka z sadu przy
plebanii były najsłodsze, ale i najbardziej grzeszne. Na-
wet chłopcy bali się tam zakradać. Tego sadu pilnował
Anioł Stróż.
—  A jak pójdziesz do piekła?
—  To i co?! Wcale się nie boję!
Słońce świeciło jak przedtem.
Ładna była ta Janinka. Miała stać się kiedyś ślicz-
ną dziewczyną. Taką jak te z baśni, które podbijały
serca młodych książąt albo wychodziły za dzielnych pa-
robków. Włosy oczywiście jasne, tylko jej oczy były
nie niebieskie, lecz czarne.
Ale nawet gdyby były i niebieskie, to i tak dużym
palcem prawej nogi zrobiła na ziemi dwie krechy. Prze-
kreśliła tamte szansę na księcia i jeszcze bardziej zde-
cydowanie szansę na parobka. A potem powiedziała po
prostu:
—? Chciałabym być czarownicą!
Owszem, słyszała o tym, że jedna taka, co została
wiedźmą, no, żeby mieć lepiej, chciała swoją siostrę u-
strzec od zguby. Pokazała jej kawałek zrobionego przez
siebie masła. Puściła to masło na wodę w wiadrze. Nie
wiadomo skąd zjawiły się węże, jaszczurki. Zaczęły
masło szarpać. Tak czarownicę — powiedziała wiedźma
siostrze —? szarpią wyrzuty sumienia.  Ale ona,  Janin-
ka, wcale się tym nie przejmuje.
Owszem, i o tym słyszała, że kiedy czarownica umrze,
to na jej pogrzebie wicher zgasi płonące świece, po-
wyrywa ludziom z rąk chorągwie. Nadejdzie nagle stra-
szna burza. Wszyscy uciekną. I wtedy pojawi się dia-
beł.
—  Cha!   cha!  Ale  jakbym znała  czary, toby mi nikt
nic   nie   zrobił!   Na   miotle   bym   uciekła!   Gdzie   bym
chciała.
—  Ja bym też tak chciała poznać dużo czarów — aż
złożyła ręce Basia.
Dwa ptaki leciały wysoko, nie wiadomo dokąd. Schy-
liło się źdźbło wysokiej trawy. Zakołysała się na nim
łątka. Złotozielona, tak piękna, że na pewno zaczaro-
wana. I zaraz zniknęła.
Całe tamto lato też odleciało nie wiadomo kiedy i do-
kąd. Jak łątka.
76
Sny z księżycem
Wyjeżdżała z miasteczka wieczorem. Świecił wielki
księżyc. Zobaczyła go i w rzece, kiedy bryczka zaturko-
tała po moście. Płakała, bo jej żal było tego lata. A je-
szcze od jesieni zapisali ją na pensję.
— Pójdziesz na pensję.
Powiedzieli, że już na to nadszedł czas. Czas płynie.
Podobnie jak rzeka. A kiedy spytała: właściwie to dla-
czego? — wyjaśnili, że tak przed wiekami powiedział
Heraklit. Wtedy już zaczęła podejrzewać, iż rzeka, wszy-
stkie rzeki zostały zaklęte przez złego czarodzieja He-
raklita.
Na pensji było dużo dziewcząt, ale żadna z nich nie
mówiła, że chce zostać czarownicą. Chodziły cichymi
parami. W kaplicy dzwoniła sygnaturka. Składały rę-
ce, klękały, wznosiły oczy ku górze. Młodsze i starsze.
Potem okazało się, że te starsze zwłaszcza marzyły, by
owymi niewinnymi oczyma rzucać okrutne miłosne cza-
ry-
W końcu Basia jakoś się do tej pensji przyzwyczaiła.
Słowo „pensja" brzmiało w tamtych czasach jednak mi-
mo wszystko dźwięczniej i weselej niż dziś, gdy pen-
sja tylko nie chce starczać do pierwszego (a nawet i za
opowieści czarodziejskie płacą bardzo niewiele).
Przez te lata, kiedy chodziła na pensję, wyrosła z
małej dziewczynki na dziewczynę, zresztą niezbyt wy-
soką. Ciemne włosy zaplatała w warkocze. Grube war-
kocze upinała wokół głowy.
78
W tajemnicy czytywała książki dla młodych dziew-
cząt zupełnie nieodpowiednie. Interesowała się ducha-
mi. Przepisywała nuty i wiersze. Zbierała też baśnie
i zapisywała to, czego się dowiedziała o sprawach cza-
rodziejskich. Czasem myślała też sobie, co by było,
gdyby została:
Curie-Skłodowską.
Albo widmem niesłusznie skrzywdzonej.
Albo żoną podróżnika ofiarną aż po tragiczny podróży
kres.
Albo zielarką-trucicielką.
Albo uczoną etnografem.
Już kochali się w niej chłopcy. Zwyczajem wszystkich
chłopców w drewnie parkowych ławek wycinali serca.
Basia widziała z okien pensji księżyc. Wisiał tuż nad
parkiem. Bywało, cienki i jak sierp ostry, mógł te ser-
ca poranić. Ale ona o to nie dbała. To ją tylko bawi-
ło.
Bawiło ją także i to, że są nią oczarowani, a gimna-
zjum przecież miało nazwę „realne". Śmiała się z tych
chłopców z Realnego Gimnazjum. Zresztą, jak inne dziew-
częta z pensji, śmiała się dość często. Powody były cza-
sem nawet dla samych dziewcząt niezbyt uchwytne,
jakby tajemnicze.
Ale czemu w niej się kochają, a ona nikogo nie ko-
cha?
I śnić się jej zacząły dziwne, coraz dziwniejsze sny.
Nie wiedziała, jak sobie je tłumaczyć. Tych, co na snach
się znali, wstydziła się pytać. W jej snach często poja-
wiał się księżyc. Wiedziała, że jest niezwykle roman-
tyczny, bo był w wielu wierszach, a słyszała także, że
i moc ma niezwykłą.
Kiedyś we  śnie  szła przez pola.  Była  noc.  Tajemni-
79
czo szumiały łany zboża. Księżyc świecił. Przeleciała
nad nią jakaś czarownica.
A innym razem przyśniła się Basi mysz. Co było dziw-
ne, wcale się we śnie tej myszy nie bała. Mysz mówi-
ła ludzkim głosem. Miała srebrne od miesięcznego świa-
tła wąsy, coś przepowiadała, ale gdy się Barbara zbu-
dziła, nie mogła sobie tej przepowiedni przypomnieć.
Jeszcze dziwniejszy był sen z wodnymi boginkami.
Wychodziła wraz z nimi z wody. Wraz z nimi czesała
swoje ciemne włosy. Wszystkie były smukłe i ślicz-
ne.
Gdzieś daleko szczekały psy. Na łąkach grały świer-
szcze, rechotały przy brzegu rzeki żaby. Przy tej mu-
zyce zaczęły tańczyć. Noc była jasna, czasem tylko na
chwilę przesłonił księżyc strzęp chmury. Rzeka wtedy
ciemniała, ciemniała i łąka. Boginki unosiły twarze ku
górze i wołały:
— Świeć, świeć, miesiącu!
I księżyc zaraz rozbłyskiwał jaśniej.
Widziała, jak krople wody na nagich plecach bogi-
nek od jego światła stają się srebrne. Srebrniały i jej
piersi i biodra. I ona, i boginki miały na sobie tylko
wianki z wodnych jaskrów i grążeli, ale nic a nic się
nie wstydziła. Choć wiedziała, że ktoś mógł na nie pa-
trzeć z zarośli.
Mógł być młody i przystojny, a ona razem z boginka-
mi wciągnęłaby go w nurt rzeki, na głębinę, w zdra-
dzieckie wiry.
Potem wianek zaczął się powoli rozplatać, boginki
gdzieś zniknęły. Szumiały tylko trzciny, a na piasku
nadrzecznym zostały ślady bosych stóp dziewczęcych.
W tych czasach spotykano jeszcze wodne boginki.
Barbara słyszała nawet, że raz, i to w dzień, w połud-
nie, kiedy na łące pasły się krowy, trzy boginki wynu-
80
rzyły się z wody. Wyskoczyły na brzeg i zaczęły stra-
szyć. Krowy, zwykle poważne, zrównoważone, rozbiegły
się we wszystkie strony. Uciekł i stary pastuch. Dla-
czego boginki tak zrobiły? Ot, chyba, jak to młode. Z
pustoty.
Ale jakże się było do takiego snu o boginkach komuś
przyznać? A taki był ten sen wyraźny i prawdziwy,
że jeszcze gdy się zbudziła, leżały na jej poduszce kwia-
ty z wianka i dopiero po chwili się rozwiały.
Albo znów przyśniło się Barbarze jabłko. Nie było to
jabłko kupione u sadownika. Dziwne, duże jabłko. We
śnie trzymała je w ręku. Szła drogą przed siebie i wie-
działa, że ma znaleźć jakiegoś chłopca, któremu to
jabłko musi podać.
Potem w tym śnie ukazał się anioł. Trochę podobny
do Anioła Stróża, a trochę do tego, co ostatniej zimy
chodził z kolędnikami.
Anioł stał na wzgórzu, brwi miał zmarszczone. Krę-
cił głową i groził jej palcem.
6 — Złota karata
Spotkanie
Czas płynął. Nie miała wielkiej ochoty jechać na lato
do krewnych, do tego miasteczka. Byli w owych cza-
sach krewni bogaci i ubodzy krewni. Barbara należała
już wyraźnie do tych drugich, co było niezbyt przy-
jemne. Nie bardzo jednak miała co z sobą tego lata
zrobić. A od jesieni w miasteczku mogła nawet dostać i
pierwszą w życiu posadę. (Oczywiście dziąki krewnym.)
Od kolei jechała bryczką. Na łąkach dzieci pasły kro-
wy. Przypomniała jej się ta Janinka sprzed lat... Cieka-
we, co się z nią teraz dzieje.
Rzeka w upale błysnęła oślepiającą łuską. Czy można
wejść do tej samej rzeki? Bose dzieci brodziły po pły-
ciźnie. Przypomniał jej się nagle i Heraklit. Nie można
wejść do tej samej rzeki... Nagle zachciało jej się spró-
bować, czy rzeczywiście nie można, ale bryczka już
turkotała w wybrukowanej kocimi łbami uliczce.
Miasteczko było niewielkie. Rynek, uliczek z kilka-
naście. No, jakby tak dobrze policzyć, to może i ze dwa-
dzieścia kilka, ale to już razem z tymi najkrótszymi.
Zwykłe miasteczko.
Dowiedziała się już w drodze od furmana, że mieszka
tu nadal doktor, a także i aptekarz. Jest też i szewc
niedowiarek. A kiedy latem zakwitną w ogródkach szał-
wie czerwone jak krew, co kapie ze skrwawionego ser-
ca,   kiedy   świeci   księżyc,   ukazuje   się  dusza   kuzynki
82
aptekarza. Dziewczyny, która zmarła młodo z nieszczę-
śliwej miłości.
I jeszcze, a już dojeżdżali, chciała wiedzieć, jak tu się
teraz ludziom żyje, bo przecież sama może tu żyć bę-
dzie.
—  Dobrze  — człowiek  z kozła bryczki  odwrócił do
niej głowę — tak ogólnie to dobrze. Wszystko dobrze,
panienko.
Ale potem, z innych rozmów okazało się, że nie jest
aż tak dobrze. Nie to, żeby się ludzie bardzo skarżyli,
żeby zaraz coś chcieli zrobić, ale to ktoś sarknął, to
któraś powiedziała do sąsiadki:
—  No  wie  pani,   to   już  ludzkie  pojęcie  przechodzi!
—  Tego   jeszcze  brakowało   —  przytakiwała  jej   są-
siadka.
W chatce za mostem zamieszkała czarownica.
W miasteczku ten i ów trzymał krowę, więc czarów
z mlekiem sobie nie życzono. Ludzie mieli i ogrody,
i pola, chcieli, żeby im jakoś to wszystko rosło, a tu po-
goda wciąż nie była taka, jak trzeba. Jak przydałoby
się słońce, to padało. Czarownicy zachciało się czaro-
wać, zjawiały się chmury strzępiaste, podobne do roz-
trzepanego zsiadłego mleka. Przychodził deszcz. Pewnie,
może to i nie ona, ale kto ją tam wie...
Szewc niedowiarek już tam nic nie mówił na duszę
kuzynki aptekarza. Kiedy wracał nocą z szynku (mu-
siał pić, jak to szewc) i ją spotkał, to się nawet kła-
niał, bo każdy szanował aptekarza i jego rodzinę. Trud-
no zresztą i nie szanować nieszczęśliwej miłości. Ale
na czarownicę szewc klął, bo mu przez nią piwo kwa-
śniało.
Trzeba jednak przyznać, że wielu ludzi czarownicę
ceniło. Była młoda i zdolna. Potrafiła odczynić nawet
silny urok  i  bardzo   złe  spojrzenie.  Rejentowa,   osoba
83
postępowa, której czarownica bardzo pomogła zamawia-
jąc różę, też ujmowała się za nią.
—  To i  co,  że  czaruje!  Ludzie tego  zrozumieć nie
mogą,  że  dziewczyna  zamiast  czekać  na  zamążpójście
wybiera sobie jakiś zawód.
Barbara oczywiście musiała tę czarownicę poznać.
Wyszła wieczorem. W rynku zagadnęła starszą kobietę:
—  A... do czarownicy to którędy?
—  Prosto, prościuteńko. A potem jeszcze za figurą w
prawo i ścieżką. Ale panienka taka młoda... to chyba
w sprawach miłosnych?
Przeszła drewnianym mostem. Fale w rzece szeptały
o swoich sprawach. Na niebie gromadziły się chmury.
Zasnuwał się czerwony pas po słońcu na zachodzie.
Ta ścieżka za figurą była wąska. Po bokach zielsko
rosło wysoko. Wiatr chylił dym z komina. Dym był
mlecznobiały. Była to dobra pora na odwiedziny u cza-
rownicy, bo w dzień czary nieco blakną.
Sowa przeleciała cicho tuż obok. W oknie pojawił się
czarny łeb kota. Barbara zapukała. Drzwi się otwar-
ły.
—  W czwartki nie przyjmuję, w czwartki wyła... czę-
sto mnie nie ma — powiedziała czarownica.
-— Nie wiedziałam, w jakie dni można.
—  A czy coś pilnego?
—  Nie, właściwie nie... Ja tylko...
—  No, skoro panienka już jest, to trudno, ale na przy-
szłość proszę pamiętać — powiedziała czarownica i wpu-
ściła Barbarę do środka.
Było ciemnawo. Płomień pod blachą pieca mienił się
czerwono. Pachniało ziołami. Kot wygiął się w czarny
łuk. Miauknął.
—  Po lubczyk?
Głos  miała dziwnie  znajomy.  Nagle  za  oknem bły-
84
snęła   pierwsza  błyskawica.   Wnętrze  izby  rozświetliło
się sinym blaskiem.
— To ty?! — krzyknęła Barbara.
Janinka dopięła swego. Została czarownicą.
Za oknem rozszalała się burza.
Czarownica
Barbara pytała o ten lubczyk, choć na razie nie był
jej potrzebny.
Czarownica wyjaśniła, jak jest naprawdę. Prosiła tyl-
ko Basie, żeby nie powtarzała tego nikomu. Lubczyk to
ziele jak inne zioła. Z lubczyku nawet robi się przy-
prawę maggi. Prawda też, że konieczne są pewne za-
klęcia, Należy też znać sposób. Ale przyrządzanie nawet
najbardziej czarodziejskiego lubczyku jest prostsze, niż
to się powszechnie sądzi.
A kot? Ma tego kota, bo się przybłąkał. Zresztą lubi
koty. Ale do czarów kot jest właściwie zbędny, nawet
przeszkadza.
Sowa? Sowa to co innego. Asysta sowy jest rzeczywi-
ście przydatna, ale są różne gatunki sów. Nie każdy
gatunek przydaje się przy każdych czarach. Sowy pój-
dźki załatwiają sprawy zdrowia. Pomagają też przy spra-
wach spadkowych. Kiedy przelatują nocą nad domem
i wołają „pójdź, pójdź", to znaczy, że czas już pisać
testament.
Do czarów miłosnych natomiast należy używać wy-
łącznie sów płomykówek, tych, których pióra przy dzio-
bie i oczach układają się w kształt serca.
Prawie co dzień Barbara odwiedzała czarownicę. To
było pasjonujące! Móc rozmawiać o czarach z osobą tak
dobrze zorientowaną. Być jej przyjaciółką!
Janinka miała do Basi pełne zaufanie.
A jak w ogóle udało jej się czarownicą zostać?
Wiedziała, że to trzeba załatwić — przez diabła.
Cóż, pytała tu i ówdzie, ale nikt jej nic mądrego nie
potrafił doradzić. Wreszcie pewnego wieczoru, na łą-
kach koło  krzewów rokiciny,  spotkała  diabła  zupełnie
przypadkowo.
Wcale jej zresztą nie kusił. Z początku nawet nie bar-
dzo chciał z nią rozmawiać. Krzywił się, że za młoda, że
być czarownicą to zajęcie odpowiedzialne, zbyt uciążli-
we nawet dla wielu kobiet dojrzałych.
Janka bardzo prosiła. Mówiła:
— Dam sobie radę.
A diabeł: to i trudne, i niebezpieczne.
Janina przekonywała, że nie boi się nawet ognia. Na-
wet i ognia piekielnego. Chce zostać czarownicą. Chcia-
ła od małego i musi czarownicą zostać. A że diabeł u-
pierał się przy swoim, więc wreszcie zaczęła płakać.
Diabłowi  zrobiło   się  głupio.  Próbował   ją  uspokajać.
No i w końcu się zgodził.
Teraz to Janina bez większego wysiłku rzuca, na ko-
go  chce,  uroki.  Umie przemieniać  się i  w łasicę, i w
czarną żabę. Skacze sobie przez płoty. Po północy wła-
zi do obór, a potem może się wylegiwać i do południa.
Ale kiedy zaczynała... Cóż, początki zawsze są trudne.
Nieraz tak jej się chciało spać, a przecież żeby krowom
ze wsi w porę ściągnąć mleko, trzeba wstawać o świ-
cie wcześniej niż ich właścicielki. Potem, jak wiadomo,
zbiera się chustą rosę i powtarza:
— Biorę pożytek, ale nie wszytek.
Najgorsze chyba jest to, że zawsze może znaleźć się
jakiś   ciekawy  parobek.   Janina  rozmawiała  już  z  cza-
rownicami z innych regionów. Wszędzie zdarzało się to
samo. Wytarły rosę i miały ściągnięte mleko na własne
potrzeby,   ale  potem   się   okazywało,   że   gdzieś   zaczaił
87
się jakiś wścibski parobek. Podglądał, a potem zaczynał
sam tę rosę zbierać. Mówił dureń:
—? A ja niestatek biorę ostatek.
No i potem mleko zaczynało mu się lać z byle czego,
ale  krowom  w  okolicy  zupełnie  wysychały  wymiona.
Ważne jest też, jaki jest diabeł. I czary, i diabły są
rozmaite. Bardziej albo mniej chytre. Z początku, raz
w miesiącu, i to akurat w czwartki po nowiu księżyca,
musiała nosić  diabłu masło  i  ser pod krzew rokiciny.
Tu krzaki. Coś w nich szepcze... Nie. To wiatr szumi.
A księżyc taki cieniutki. Ledwie srebrny rąbek wynu-
rzał się zza lasu. A jeszcze odezwie się puszczyk i wy-
straszy tak, że się trudno uspokoić.
Cień diabła schylał się po przyniesione zawiniątko.
Była już czarownicą, ale przed Barbarą nie będzie ukry-
wać, że strach ją brał porządnie.
—  I co? Żałujesz, że zostałaś czarownicą?
—  Nie.
Ciężko było, ale Janina nie żałowała. Mogła za to
wieczorem wziąć kawał brzozowej kory, czytała na
niej zaklęcia. Przyrządzała maść. Smarowała całe ciało.
Nie bolały wtedy ręce od pracy, nie bolały nogi. Sta-
wała się lekka jak piórko. Brała zwykłą miotłę. Na tej
miotle mogła ulecieć ku chmurom. Świat z wysoka był
ogromny.
Dobrze pamięta, jak ją pierwszy raz zaproszono na
sabat. Ależ się wtedy bała! Nie wiedziała, jak ją przyj-
mą. Czy jej ktoś nie wyśmieje. Nie znała tam przecież
nikogo. A to właśnie wtedy, na tym pierwszym saba-
cie, spotkała swojego czorta.
Bo przed Barbarą nie będzie ukrywać. Zresztą ludzie
i tak o tym plotą. Po co Barbarze ma ktoś inny na nią
nagadać. Jak się jest czarownicą, to nawet inaczej nie
można. Diabeł został jej kochankiem.
—  A jaki jest?
—  Taki zły to nie jest.
—  A przystojny?
—  Tylko trochę mniej od chłopa. Wcale nie taki stra-
szny, jak go malują.
—  Brunet?
—  No pewnie.
—  A... wiesz, kiedyś słyszałam... i nawet czytałam...
ale...
—  A co?
—  Kiedy się wstydzę pytać...
—  Mnie? Coś ty! Przecie my dwie dziewczyny.
—  No, bo... — Barbara nachyliła się do ucha Janiny
i resztę wyszeptała.
__ Ze ma jak lód? E, nie. Nie powiem, żeby wiele się
różniło od innych. Jeśli nawet trochę zimniejszy, to za
to diabeł sam jest, owszem, gorący.
Nasięźrzał
Jeśli dziewczyna wrzuci do mrowiska bławatki i kwia-
ty szybko sczernieją, to znaczy, że szybko wyjdzie za
mąż.
—  Zależy ci na szybkim zamążpójściu? — spytała Ja-
nina.
—  Wcale.
—  Dobrze  by było,  żebyś  miała  widełki  i  haczyk  z
kości nietoperza. Haczykiem przyciągasz, którego chcesz,
a  widełkami  potem  odpychasz.  Na  co  akurat  masz  o-
chotę. Ja to strasznie lubię ich dręczyć. Cha, cha, cha...
Oni się tak zabawnie męczą!
—  Ale widzisz, ja nie mam nikogo upatrzonego. Tak
naprawdę, żaden mi się jeszcze nie spodobał.
—  A może byś spróbowała nasięźrzału? Tylko że na-
sięźrzał dziewczyna musi zerwać sama, i to koniecznie
w nocy. W dzień może sobie tylko upatrzyć, gdzie na-
sięźrzał rośnie. Potem nocą idzie po niego. Samiuteńka!
Oczywiście   trzeba   znać   i   zaklęcia.   Jest   kilka   wersji,
trochę się od siebie różnią. Czekaj...
Zaczęła szukać w swoich notatkach.
—  „...pięcia  palcy,   szóstą  dłonią,   niech   się   za  mną
chłopcy  gonią."  Tak,   dotąd  jest  wszędzie   prawie  tak
samo, ale potem albo: „duzi, mali by się wszyscy zali-
cali", albo „po stodole, po oborze, dopomagaj, Panie Bo-
— Wolałabym inaczej.
90
—  Jest  jeszcze  tak:   „...niech  się  gonią:   łysi   sołtysi
i inni z całej  wsi."  Ale na sołtysach i łysych też ci
chyba nie zależy?
—  Oczywiście, że nie.
—  Trochę możemy zmienić na własną rękę.
Czarownica Janina skusiła Barbarę. I choć wraca-
jąc od niej Basia spotkała księdza proboszcza, siwego
i dobrego jak gołąb, choć się mu ukłoniła i powiedzia-
ła „Niech będzie pochwalony", choć tak pięknie pach-
niały krzewy róż przy plebanii — pokusa nie przemi-
nęła.
Rano wybrała się na łąki, zaszła aż pod las, błądziła,
wracała. Znalazła wreszcie miejsce, gdzie rosło kilka
niewielkich roślinek. Z jednej łodyżki wyrastał jakby
kłosek i liść. To był nasięźrzał.
—  I jeszcze przyjdę tu nocą, jeśli tak mi się spodo-
ba — szeptała sama do siebie. I śmiała się. Też z siebie.
Nie wiedziała, jak potężne są czary miłosne.
Zbudziła się w nocy. Tykał zegar. Wstała cicho. Drzwi
skrzypnęły. Wyszła.
Idzie. Nic się nie boi. A może... może się boi? Idzie,
lecz się boi.
Wszystko zanurzone w mroku i we śnie. Śpią ludzie
i domy w uliczce. Bruk twardy i chłodny.
Z uliczki skręciła w dróżkę. Oglądnęła się, czy nikt
jej nie śledzi. Nad łąkami stała mgła. W mroku i mgle
zniknęło po chwili miasteczko. Przez łąki cicho płynę-
ła zaczarowana rzeka.
Zrzuciła koszulę. Kiedy dziewczyny idą po nasięźrzał,
nie mogą mieć na sobie żadnego ubrania. Muszą do zie-
la iść tyłem. Ręce wyciągają za siebie. Szukają po o-
macku.
To gdzieś tutaj. Te krzewy, te drzewa... Tam, gdzie to
pasmo  mgły...  We  mgłę  weszła  jak  w  chłodną wodę.
91
Wśród białych oparów pewnie czaił sią diabeł i pilno-
wał, czy dziewczyna to, co czyni, czyni, jak czynić po-
winna.
Wyszeptała zaklęcie:
Nasięźrzale, rwę cię śmiałe
Pięcia palców, całą dłonią,
Cóż, że chłopcy za mną gonią,
Niech przybędzie gdzieś z daleka
Ten, na kogo serce czeka.
Przed świtem chłód wstrząsa dreszczem, ścieżka wil-
gotna jest od rosy. Niebo zaczęło się żarzyć ciemną
czerwienią, gdy wracała z łąk. Gwiazdy na wschodzie
powoli bladły. Ale pokazała się niezwykle jasna Ju-
trzenka, planeta czarów miłosnych. I nie bladła.
Na piersiach miała Barbara schowaną roślinę. Zielo-
ny listek i kłosek. Roślina była czarodziejska.
Powinna jeszcze postawić na stole wieczerzę. Nocą
usiąść samotnie za stołem. Położyć ziele naprzeciw sie-
bie. Ten, kto jej przeznaczony, zjawiłby się potem we
śnie. We śnie podałby dziewczynie kubek wody.
Ale okazało się, że nawet nie było trzeba. Ten na-
sięźrzał działał wyjątkowo silnie. Przed wieczorem ze-
rwał się wiatr. Pędził chmury. Mocno zapachniały jaśmi-
ny. Między chmurami błysnęły gwiazdy. Uliczką na-
przeciw szedł ktoś szczupły, wysoki.
— Kuzynka mnie nie poznaje?
Poznała. Janek.
Chłopiec
Ani ten lubczyk, ani głowa jastrzębia, ani serce ja-
skółcze, nic już im nie było potrzebne. Nagle, właści-
wie niespodziewanie zaczęła się baśń. I oboje byli zdu-
mieni, że jest zupełnie prawdziwa. Prowadzili niezwykle
ciekawe, czarodziejskie rozmowy.
—  Basiu, Basieńko...
—  Janku...
—  Czy mnie kochasz?
—  Kocham cię.
To była wielka, ogromna, największa na całym świe-
cie miłość.
A tego lata na dalekich, dalekich oceanach wielkie
jak góry stalowe okręty nurzały dzioby w białej pianie.
Kominy buchały czarnymi dymami i straszliwe lufy
dział kołysały się nad linią horyzontu.
W fabrykach zgrzytały obrabiarki. Łoskot maszyn głu-
szył słowa. W skrzynie pakowano naoliwione karabi-
ny.
A oni sobie chodzili razem w pola, nad rzekę, wędro-
wali po łąkach i lesie. Wiedziała, że są czary, ale na-
wet nie marzyła, że wszystko może być aż tak czaro-
dziejskie. Ptaki i wiewiórki, i polne myszy rozmawiały
z nimi bez żadnego skrępowania.
Ale już zaczęła o niego być niespokojna, ludzie coraz
głośniej mówili... I to właśnie dlatego, i to właśnie ona
zapragnęła posłuchać, jak miłosne sekrety szeptają do
93
ucha trawy. I chciała mieć bardzo blisko, najbliżej sie-
bie najdroższe oczy i usta.
Nawet gdyby ktoś wspomniał, że mogą o niej źle mó-
wić ludzie, wcale by się tym nie przejęła. Mieli przecież
zresztą zamiar oboje razem wyruszyć w długą, długą
podróż.
Złotą karetą.
Ale prawdę mówiąc, ludzie nawet nie zwracali na
nich uwagi. Starsi panowie zbierali się na rogach ulic.
Rozmawiali wymachując rękami. Rysowali w powietrzu
granice i fronty.
A kobiety załamywały ręce i płakały: co z nami bę-
dzie? Co z nami będzie?
Co się stanie ze wszystkimi, ze wszystkim, nawet i z
czarodziejską opowieścią, skoro nadeszła wojna?
A ta wojna miała być spełnieniem przepowiedni. Na
tej ziemi na wojnę ludów i na wolność od wieku cze-
kano. O to, by nadeszła, i ona, Basia, się modliła. Ale
teraz to jest okrutne. Czemu wojna swój krwawy czar
rzuciła na jej Janka?
...Wojenko, wojenko, cóżeś ty za pani...
I wcale się w niej nie „radowało serce", nie „rado-
wała dusza", kiedy wyruszali, tylko płakała i przez łzy
szeptała:
— Boże, Boże...
Pan Bóg jednak mógł być na nią obrażony. 2e Go
obraża, bo grzeszy, mówił jej proboszcz. Bo wyznała
na spowiedzi, że zaczęli z Jankiem grzeszyć. Co gorsze,
wcale nie umiała w sobie wzbudzić ani serdecznej skru-
chy, ani też powziąć nawet słabego postanowienia po-
prawy.
Skoro więc Bóg był obrażony i mógł jej nie wysłu-
chać, prosiła, by jej chłopiec przysiągł jeszcze na wo-
dę, na ogień, na ziemię, że wróci.
94
Był w siwym mundurze.
...Wróć, Jasieńku, z tej wojenki, wróć...
Ależ tak! Istnieją tajemne moce. Tak strasznie tęskni-
ła, tak bardzo chciała go zobaczyć. Jesienią (nie bez su-
gestii i pomocy czarownicy) dziwnym trafem znalazła
się w Krakowie.
A oni w listopadzie przeszli przez Wolbrom, Ulinę
Małą, Michałowice. W trzy bataliony. Numery niepa-
rzyste: pierwszy, trzeci i piąty. No i ułani. Między fron-
tami dwu armii. W poprzek obcego korpusu, już za linią
jego zwiadu. Prawie sto kilometrów. Wzięli jeńców, a
sami nie stracili nawet jednego żołnierza. Ten, co ich
prowadził, prawie na pewno znał czary.
Chodziła Basia z Jankiem po Plantach. Patrzyli na
baszty zasnute mgłą. Spali snem królewskim i wiecz-
nym ci na Wawelu. Dzień był szary, wilgotny, ale prze-
piękny.
Potem jeszcze spotkali się wiosną. Miał urlop. Tylko
że tak krótki. Tak strasznie krótki.
A jeszcze potem, kiedy czekała na list od niego, przy-
szedł list inny. Napisali o nim, że zaginął.
W ogniu
Nie, nie zginął, tylko zaginął. Zaginął, więc musi się
odnaleźć. Powtarzała to sobie wiele razy. Jakże mógłby
zginąć, jeśli przysiągł na wodę, na ziemię i ogień, że
wróci. Ogień nie oszuka nikogo. Ogień dopilnuje przy-
sięgi.
Wiedziała, jak go ludzie szanują.
Były różne ognie. Ten, który krzesało się z krzemie-
nia, był najbardziej czcigodny. Szanowano ogień, który
tlił się w domu, w piecu pod popiołem. Kiedy nastała
już jesień i pora zmierzchu wyprzedziła porę snu, sam
gospodarz zbliżał się do paleniska. Dmuchał w żar, a
gdy za trzecim dmuchnięciem ogień się budził i skakał
na szczapki, pozdrawiano go i proszono: „Ogieńku świę-
ty, skarbnicku boży, nie dejże nas też nigdy zubożyć."
Ognia nie wolno było obrazić. Dawać mu jakichś bru-
dów do jedzenia. Mógł się bardzo rozgniewać, jeśli po-
zwalano, by dręczyły go dzieci. Nawet kiedy zjawił się
jako ogień pożaru, nie wolno go było przeklinać, lecz
należało mu się skłonić i powiedzieć: „Witaj nam, go-
ściu w czerwonym płaszczu."
Wtedy zwykle dawał się udobruchać. Pomagało też
bardzo, jeśli na cztery strony świata rzuciło się po
szczypcie soli świętej Agaty. Ogień słabł, nie próbował
iść dalej i wnet gasł, bo nie miał już mocy.
Na horyzoncie nocą widać było łuny. Została sanita-
riuszką, poszła tam, gdzie był ogień. W stronę frontu.
Do polowego szpitala.
I wolała nie myśleć o tym, że ogień teraz nie dba o
ludzi. Nie dba o przysięgi. Ogień oszalał. Palił całe
wsie i miasteczka. Nie miała zresztą czasu, żeby my-
śleć zbyt wiele o swoich sprawach. Delikatnymi, cierpli-
wymi palcami opatrywała tych, którzy byli niedawno w
ogniu.
Pewnego razu wieczorem pojawiło się na niebie coś
dziwnego. Leciało i skrzyło się w locie. Ktoś spojrzał.
Ktoś stukając gipsem dokuśtykał do okna.
—  Co to? Pocisk jaki czy co?
—? Głupi ty! Może samolot?
—  Ale wy się znacie! Samolot! Jakby tak iskrzył, to-
by się musiał zapalić. Chyba rakieta.
—  Tyś durny! Rakieta leciałaby do góry i zaraz się
rozprysnęła.
—  A może to po prostu skrzat — powiedziało się sio-
strze Basi, która weszła akurat do sali.
—  Jaki skrzat?
No to opowiedziała im o skrzatach.
Prawdziwe skrzaty były rzeczywiście latające i og-
niste. Spotykało się je wprawdzie w innych regionach,
w Poznańskiem, na Pomorzu. No ale oczywiście w wa-
runkach wojennych mogły się przecież zaplątać i gdzie
indziej.
Wyjaśniła, że skrzaty zwykle przebywały w domach
zamożniejszych gospodarzy. Niektóre bardzo lubiły ka-
szę jaglaną, inne chętniej jadały jajecznicę. Mądrzy
gospodarze wiedzieli, że trzeba im dogadzać. Wysta-
wiali miseczki z jedzeniem (zwykle koło pieca, w któ-
rym skrzat zamieszkiwał).
Skrzat starał się odwdzięczyć. Nocą załatwiał intere-
sy swoich jadłodawców. Wracał zawsze z furkotem, sy-
? — Złota kareta                                                                                      97
piąć za sobą iskry. Właził do komina. Kto się na tym
trochę znał, mógł nawet poznać, z czym skrzat wracał.
Wylot komina rozżarzał się czerwono, jeśli skrzat przy-
nosił pieniądze. Skrzat już, bywało, dawno zniknął w
• kominie, a jeszcze było widać światło, gdy przyniósł
wełnę. Sypały się, jarzyły w powietrzu iskry żółte lub
niebieskie, gdy leciał z wysiłkiem dźwigając worek zbo-
ża lub mąki. Niestety, to, co przynosiły, z reguły nie
było zdobyte uczciwie.
Przypomniała sobie i historię o tym, jak pewien ry-
bak zaczepił kogoś lecącego powietrzem i sypiącego i-
skry. Rybak prosił o skarb. Ale z góry posypano mu
tylko na głowę wszy.
I ci ranni żołnierze słuchali opowieści o skrzatach.
I śmiali się. Lubili, kiedy znalazła chwilę czasu i o
czymś opowiadała. Mogły być i baśnie. Mogli nawet
uwierzyć w baśnie. W okopach ktoś im sypał wszy na
głowy, choć nikogo nie prosili o skarby.
Uwierzyć im było zresztą tym łatwiej, że niektórzy
się w niej podkochiwali. Zresztą tyle dziwnych rzeczy
już i sami widzieli. Tyle dziwnych rzeczy zdarzało się w
czasie tej wojny.
Barbara wcale nie była zaskoczona, kiedy sama spot-
kała skrzata.
W czas jakiś potem szła późnym wieczorem ze szpi-
tala na kwaterę. Droga wypadła jej przez las. Szeleści-
ły pod nogami liście.
Nagle zobaczyła, że leśną przesieką biegnie coś nie-
wielkiego, grubego. Biegnie, biegnie, a potem zatrzymuje
się i zaczyna brzydko przeklinać. Wraca, znów bierze
rozbieg. Na nic. Tak, to był skrzat.
Miał dwie torby i jeszcze worek na plecach. Wszyst-
ko wypchane. Chciał polecieć, a nie mógł wzbić się w
powietrze. Nie mógł nawet pobiec tak szybko, żeby za-
93
iskrzyć. Z żadnej torby jednak nie chciał niczego wy-
rzucić.
Nie pomyślała, że przecież nie może się odbić od zie-
mi tylko dlatego, że za dużo nabrał, bo za chytry.
Chciała pomóc, bo widziała, że sam sobie rady nie da.
Pociągnęła, popchała. Skrzat się wreszcie porządnie
rozpędził i wzniósł w powietrze. Z tyłu strzelał mu snop
iskier. Z góry krzyknął:
—  Ej! Ty! Jak ci co będzie trzeba, to możesz się do
mnie zgłosić. Ja ci wszystko mogę załatwić.
Ciężko wszedł w powietrzny zakręt. Poleciał.
Wcale nie miała zamiaru prosić go o cokolwiek. Do-
piero potem przyszło jej do głowy, że przecież skrzaty
żyją w ogniu. Mógł więc coś wiedzieć o przysiędze skła-
danej na ogień.
Zaczęła wszystkich o tego skrzata pytać. Okazało się,
że widywano go przy intendenturze. Podobno znalazł
tam kącik u jednego sierżanta.
Wybrała się do niego. Sierżant jednak nie chciał na-
wet mówić o skrzacie. Usiłował się do Barbary niezbyt
wytwornie zalecać, więc ostro powiedziała:
—  A wy, obywatelu, co sobie myślicie?!
Wtedy sierżant nadął się z obrażonej dumy i zaczął
być niegrzeczny.
Padał deszcz ze śniegiem. Wiatr mokrym śniegiem za-
cinał w twarz. Kiedy jest taka pogoda, mówią ludzie,
że chyba jakieś złe, nie do złapania ptaszysko wyle-
ciało na świat. Barbara chyba nie zobaczyłaby się ze
skrzatem, gdyby nie to, że wartownik przy magazynie,
jak się okazało, nie tak dawno wyszedł ze szpitala.
Doskonale siostrę Basie pamiętał. Powiedział, kiedy
sierżant idzie na obiad, i pokazał, że jest wejście z dru-
giej strony.
99
T
Skrzat siedział przy rozpalonym piecu. Bardzo ważny
i zadowolony z siebie.
—  Czy mój chłopiec... Co się z nim stało? Czy przy-
sięga na ogień...
—  Co się z nim stało, to się na pewno w swoim cza-
sie wyjaśni. Czy przysięga spłonęła w ogniu? Nie, o tym
bym słyszał.
Niedługo potem Barbara sama została ranna. Wzięli
ją do szpitala, ale już oczywiście nie jako siostrę. Długo
trwało, zanim się wykurowała. Potem znów poszła na
wojnę. Z frontu przywiozła metalowy krzyżyk ze wstąż-
ką, ale nie nosiła go i rzadko pokazywała. Dopiero po
wielu latach jej wnuczka zobaczyła ten krzyżyk i do-
wiedziała się, iż nazywa się Krzyż Walecznych.
I jeszcze jedno, zanim ta opowieść znowu zawróci ku
czasom, kiedy Barbara była młoda: często wieczorem
nie zapalała światła. W otwartych drzwiczkach pieca,
jak w żeliwnej ramie, czerwieniły się, złociły polana
i węgiel. Patrzyła w ogień.
—  Dlaczego tak patrzysz? — pytała wnuczka.
—  Coś sobie przypomniałam...
Włosy Barbary miały już wtedy barwę siwego po-
piołu.
Uiuięzione dusze
W baśniach bywa zwykle tak: dziewczyna rusza szu-
kać swego chłopca. Dostaje na drogę jakieś żelazne bu-
ty. Zdarzają się jej przygody, rozmaici czarownicy, smo-
ki. Gdzieś jednak, czy to w wysokich górach, czy na
bagnach, buty wreszcie się rozlatują. Chłopiec był prze-
mieniony, jest jednak odnaleziony. Zła klątwa traci moc.
Baśń się kończy.
Jej było jeszcze trudniej. Oczywiście nie przestała
szukać Janka. Gdzie nie jeździła, gdzie nie chodziła,
żeby go odnaleźć. To jej ktoś powiedział, że widział na
tabliczce,  na  żołnierskim  grobie  jego imię i  nazwisko.
A nieprawda!
To znów ktoś inny podobno widział go w dalekim
mieście w szpitalu. Pojechała. Nie, to wcale nie on.
Zdarła niejedne buty i półbuty. Starła wiele żalaz-
nych podkówek. Przychodziła do szewca, tego niedo-
wiarka. Był już wtedy siwy, siwiuteńki. Nie wiadomo,
w co wierzył, a w co już nie wierzył. Jego syn także,
jak napisali, zaginął.
—  Proszę, niech pan zreperuje.
A on brał jeden but, potem drugi w rękę. Oglądał
je na wszystkie strony. Namyślał się i wzdychał:
—  Nie dam rady, w żaden sposób nie dam rady, pa-
nienko. To już na nic.
A może woda zechce jej powiedzieć o Janku? Ufała
101
ogniowi,  ufała wodzie,  że  go  nic  złego  na  wojnie  nie
spotka.
Przez łąki płynęła rzeka. Niedaleko było ciche, po-
ważne jezioro. Tylko że wodzie, gdy się ją o coś pro-
si czy chce pytać, należy złożyć jakiś godny jej dar, a
Barbara nie zawsze miała nawet za co kupić chleb. Nie
miała pracy.
A może sama ofiaruje się wodzie? Woda ją na pew-
no przyjmie. I uspokoi.
— Ani się waż! — powiedziała czarownica Janina. —
Co ty sobie myślisz?! Przecież są czary! Są czary, a ty
na pewno kiedyś wyruszysz w świat złotą karetą.
Posłuchała. Janina pomagała jej jak mogła. Prawdzi-
wa przyjaciółka nie opuści. Janina jakoś sobie radzi-
ła.
Kończyło się lato. Barbara chodziła jednak wieczora-
mi nad wodę. Po łąkach rozsnuwały się mgły. Widzia-
ła z daleka wodne boginki. Siedziały nad brzegiem. Z
mgły przędły nitki i zwyczajem boginek szyły białe ko-
szule.
Topiec, z długimi czarnymi włosami, w czerwonej
czapeczce, siedział raz na kamieniu i wpatrywał się w
księżyc. Kiedy indziej biegał po łące, rozrzucał chłopom
kopy siana i kropił je wodą.
Każdy topiec potrafi przybierać różne postacie, więc
kiedy koło mostu zaczepił ją ten elegancki pan, domy-
śliła się, że to też on.
Zapytał, czy nie przyjęłaby u niego pracy. Praca mia-
ła być lekka. Chodzi o zajęcie się dzieckiem. Syn jest
zdolny, ale ma poważne braki w nauce. Słyszał, że Bar-
bara potrafi świetnie opowiadać baśnie. Zależy mu też,
żeby ktoś dotrzymywał towarzystwa jego żonie. Był
pewny, że Barbara nie będzie żałowała.
102
— Takich  warunków  jak  u  mnie  nigdzie   pani   nie
znajdzie — dodał.
Każdą pracę by przyjęła. Odpowiedziała, że się zga-
dza.
Topiec wiódł ją za sobą. U końca ścieżki fale pluska-
ły o brzeg. Wtedy wyciągnął złoty pręcik i woda się
rozstąpiła. Mogłaby jeszcze uciec, ale nie uciekła. Po-
myślała, że może tu czegoś się dowie o swoim miłym.
Pałac topca, wprawdzie nie cały z kryształów i dia-
mentów, ale rzeczywiście był bardzo piękny. W oknach
świeciło złote światło, stały złote lichtarze. Otwarły się
drzwi jak ogromna muszla.
Wcale się nie dziwiła. Wszystko dotąd było prawie
zupełnie  tak,  jak  opisywał w swojej  książce  Seweryn
Udziela.
— Bardzo się cieszę — powiedziała żona topca, kiedy
zobaczyła Barbarę. — Mąż będzie musiał wyjechać, a ja
tak nie lubię być sama.
Stał już konik w złotej uprzęży. Topiec wsiadł do
powozu. Strzelił z bata. Koń ruszył. Za powozem za-
raz z szumem zamknęła się woda.
Gdzie pojechał i po co, Barbara nie wiedziała, ale w
książce Seweryna Udzieli topiec wyjeżdżał również bez
wyjaśnienia.
Dziecko było na pół czarne, a na pół białe. U top-
ców jest to zupełnie normalne. Podobnie jest zresztą z
charakterem topcowych dzieci. Częściowo jest to dobry,
biały charakter, a częściowo czarny charakter, czyli
zły. Zazwyczaj dzieci stają się później albo zupełnie
białe, albo całkiem czarne. Charakter natomiast rzadko
bywa zupełnie jednolity.
Chłopiec był rzeczywiście zdolny, ale bardzo zanie-
dbany. Prawdę mówiąc, topcowa była przyzwyczajona
długo sypiać. I potem, w dzień polegiwała na tapczanie,
103
czytywała romanse. Nie umiała, a może nawet nie lu-
biła się zajmować ani dzieckiem, ani swoim gospodar-
stwem.
Jak to więc zwykle bywa, okazało się, że jest sporo
roboty, o której z początku nie było mowy. Barbara,
choć właściwie nie musiała wyręczać ani topcowej, ani
jej służby, nie mogła po prostu patrzeć, jak się wszy-
stko marnuje. Kołysały się wodorosty w podwodnych
ogrodach. Pora już było pleć.
O inwentarz też trzeba było zadbać. Barbara gotowa-
ła. Brała potem blaszane wiadro, które komuś kiedyś
utonęło w rzece. Ogromne, tłuste karpie przepychały
się przy karmieniu, a zwinne płotki, kiełbiki sprzed no-
sa porywały im jedzenie i śmigały w górę.
W dzień we wszystkich pokojach było zielonkawo, a
kiedy wieczorem zgasło słońce, nim zapalono światła,
prawie zupełnie czarno. Cicho szemrały fale.
Płynęła rzeka, płynęły dni...
Stary sum był stróżem. Chodził pod ścianami w zni-
szczonym kożuchu. Spuszczano też złe szczupaki. Jeśli
więc nawet w nocy ogarnął dziewczynę jakiś straszny
smutek i przyszło jej do głowy, żeby iść przed siebie,
żeby uciec, to nie mogła. A rano już myślała: po co?
Dokąd...
Topcowa była z niej bardzo zadowolona. Obiecywa-
ła, że powie mężowi o podwyżce. Wtykała też pani Ba-
siuni rozmaite drobiazgi. Nawet śmieci na ziemi miały
stać się złotem.
Barbara bardzo ją prosiła, żeby raczej powiedziała coś
o jej chłopcu, ale topcowa mówiła, że nic nie wie. Pod
wodą na pewno go nie ma.
W salach topcowego dworu, w komorach, spiżarniach
stały na półkach różne zawiązane szczelnie garnki, za-
lakowane  flakoniki,  nawet  i  butelki. Topcowa  powie-
104
działa, że absolutnie nie wolno ich otwierać. Barbara bez
trudu się domyśliła, że w garnkach są zamknięte dusze
ludzi, którzy się potopili. W małym flakoniku musiała
być chyba dusza jakiejś eleganckiej pani. W zielonej,
zarośniętej pleśnią butelce po gorzałce pewnie dusza
pijaka, który się po pijanemu utopił, a w wielkim, po-
rządnym glinianym garze wielka dusza jakiejś dobrej
gospodyni.
Którejś nocy obudziło Barbarę jasne światło. W pa-
łacu zjawił się Anioł. Choć topcowa się wymawiała, że
mąż nie pozwolił, musiała mu wydać dusze, po które
przybył. Gdy tuż za ścianą była Jego Jasność, Barba-
ra szeptem prosiła, żeby, jeśli już swojego chłopca zo-
baczyć nie może, jeśli poległ, niechby choć jego du-
szę zabrał na wolność Anioł. By ta dusza nie była za-
mknięta jak w więzieniu gdzieś, nie wiadomo gdzie.
Może i pod wodą.
Czy to, co się stało, dlatego się stało, że Anioł jej
szept usłyszał? Może nie mógł jej akurat w niczym po-
móc, a pokierował wszystkim tak, aby spełnić prośbę
jakiejś innej dziewczyny?
Następnego dnia Barbara przechodząc przez komnatę
topcowego pałacu dostrzegła za kotarą, haftowaną w lilie
wodne, małe drzwiczki. Nigdy ich dotąd nie zauważyła.
W drzwiach tkwił złoty klucz z dużym uchem.
A może to ucho czyjejś prośby z daleka słuchało
uważnie i wysłuchało?
Barbara klucz przekręciła. W tej sali na półkach stały
długie rzędy zamkniętych żołnierskich manierek. Różne
miały kształty. Różne i zakrętki. Nawet litery na nich
wybite były z różnych alfabetów.
Może były w nich dusze tych, co polegli w tej bit-
wie, w czasie której niedaleko stąd lód się załamał pod
ogniem  artylerii.  A może  w tej, w czasie której  po-
105
cisk. z ciężkiego działa trafił w most. Mostem szła wte-
dy piechota.
A ta manierka z brzegu... Przecież takie mieli oni...
I Barbara nie zastanawiając się, co robi, chwyciła ma-
nierkę.
Wpadła topcowa i krzyknęła:
— Nie otwieraj!
Ale Barbara już otworzyła. Z manierki wysunęła się
mgła. Mglista postać w mundurze. Ale to nie był jej
chłopiec. Mgła zaraz zgęstniała. Zmieniła się w białego
gołębia. Gołąb wzleciał ku górze.
Wtedy pękł strop komnaty. Z góry wdarła się woda
i Barbarę uniosła. Pewnie by się utopiła w rzecznym
nurcie, ale na brzegu stał młody rybak. Zobaczył tonącą
dziewczynę. Skoczył odważnie w wodę. Nurkował. Wal-
czył z prądem. Wyratował.
Otworzyła oczy. Ludzie klepali po plecach dzielnego
rybaka. Niebo było szare od chmur i bardzo smutne.
Siąpił deszcz.
Ziemia
Stwierdza to i Kazimierz Moszyński: „...przysięga na
ziemię zalicza się do bardziej obowiązujących."
Kiedyś ziemię po odmówieniu pacierza całowano:
„Dziękuję ci, święta ziemio, która mnie nosisz." Splu-
wać na nią było grzechem. I kiedy dziecko w zabawie
uderzyło ją kijem, karcono je, bo ziemia jest matką:
„Kto ziemię bije, ten swoją matkę bije." Przed dniem
Zwiastowania nawet huśtać się na desce przełożonej
przez pień zabraniano, aby jej końce ziemi nie uderza-
ły.
Lecz tę ziemię nawet na przedwiośniu, choć wiadomo
było, że jest brzemienna, że niedługo będzie rodzić plo-
ny, ludzie w czas wojny kaleczyli okopami, ranili wy-
buchami pocisków, zatruwali iperytem.
—  Tak, sporo się zmieniło — mówiła czarownica Ja-
nina  —  i  samoloty  latają,  i  sukienki  są  krótkie.  Ale
jakoś się żyje. Wciąż przychodzą do mnie w sprawach
czarodziejskich. A szczególnie to już baby.  Oczywiście
nie odmawiam pomocy. I tobie, Barbaro, pomogę. Mogę
ci dać dziewanny. Ona chłodzi serce i uspokaja.
—  Nie?   Więc   może   roślina   z   cygańskich   czarów,
dziędzierzawa. — Bardzo stara i mądra Cyganka zdra-
dziła jej tajemnicę czarownicy Janinie.
—  E, nie zawracaj sobie mną głowy...
—  Coś musi pomóc. — I następnego wieczoru o no-
wiu znów zaczyna.
107
Sprawdza, czy nikt nie podsłuchuje. Mówi szeptem: —
Rośnie na ziemi dziewięć ziół. Dziewięć ziół mogę dla
ciebie odnaleźć. Oczywiście zrywając jedne będę uwa-
żała, jak stoi księżyc. Zrywając inne będę patrzeć, przez
jakiego drzewa gałęzie prześwieca słońce. Z tego we-
zmę kwiat, z tamtego młode liście. Trzeba jeszcze do-
dać dziewięć małych ciemnych drzazg odłupanych od
kościelnej dzwonnicy. Zrywając powtarzać cicho dzie-
więć zaklęć. Potem ususzyć. I tojeść, i rumianek, i ślaz,
i bylica nabierają ogromnej mocy.
Pomaga przeciw dziewięciu truciznom. Żółtej i czer-
wonej, białej i zielonej. Przeciw brązowej, przeciw pur-
purowej, przeciw czarnej i wściekłej, i kłującej. Poma-
ga przeciw złym mocom, cieniom rzucanym przez złe
drzewa, przeciw liściom lodowym, złym czarom lilii
wodnej. Powinno pomóc i na zranione serce.
A Barbara nie wie jeszcze tak dobrze, po co właści-
wie ma żyć i co ma z sobą w tym życiu zrobić. Żyje z
dnia na dzień. Zdobyła pracę. Pracuje. Zachodzi do
czarownicy. Czytuje sporo książek. Także i baśnie.
W tomie Pokucie Kolberga znalazła taką o żołnierzu,
który spotkał anioła, potem diabła. Wreszcie śmierć.
A potem odszedł tam, gdzie rośnie ogromne drzewo.
Stoją pod nim piechurzy i ułani, i artylerzyści. Oczy
mają zamknięte. Śpią. Oparł się na karabinie i ten żoł-
nierz. Coś mu się śni. Zbudzi się wtedy, gdy rzeką spły-.
nie poszczerbiona szabla. I zobaczy dziewczynę, która
pierze skrwawione chusty.
I Barbara opowiada czarownicy, że jej właśnie śniła
się baśń. O śpiącym żołnierzu.
— Baśnie są dobre na zimę, a te smutniejsze to na
późną jesień! — zdenerwowała się czarownica. — Teraz,
moja droga, jest wiosna. Te tam okopy już prawie za-
rosły. Gołe baby, a dorodne, tarzają się na polu, aby
108
ziemia płodziła obficie. Baby szukają chłopów, bo i jak
tu babie bez chłopa. No i muszą rodzić się dzieci.
Te baby, co już dzieci noszą w brzuchu, z ziemią ro-
bią zamiany. Powiedziały Janinie znajome czarowni-
ce, że baby z Bośni jak dawniej do ziemi się zwraca-
ją: „Ziemio, w Bogu siostro, daj mi swoją szerokość,
a masz oto moją wąskość, póki się nie rozwiążę. Po
rozwiązaniu zwrócę ci ją z powrotem."
—  A ty właściwie... — czarownica spojrzała na Bar-
barę surowo — ...czy ty nie jesteś babą?
—  Ja...
—  Jesteś!  I wiesz  co? Wezmę  cię z  sobą  na  sabat.
—  Na sabat?
—  Przecież  kiedyś   mówiłaś,   że  byś   bardzo  chciała
być  na sabacie. Wezmę cię. Niech się w twojej spra-
wie  y/ypowiedzą  i  inne  czarownice.  Coś  się  wspólnie
wymyśli. Będzie też szatan. A przy okazji rozerwiesz się,
potańczysz. Kobieta  nie może  tak siedzieć  i tylko  się
martwić. Polecimy w czwartek po nowiu.
Barbara wymawiała się, że nawet nie ma się w co
ubrać, ale czarownica Janina odparła:
__ Nie gadaj byle czego. Jakbyś nie wiedziała, że na
sabat leci się właśnie zupełnie bez ubrania.
Sabat
W czwartek późnym wieczorem Janina przygasiła
lampę naftową, zaciągnęła w dole okna zasłonki, żeby
ich nikt nie podglądał. Chodziło jej szczególnie o pa-
robka. Niestety, nic się nie zmienił, był wścibski i cie-
kawy, a przy tym i głupi.
Od stóp do głów wysmarowała się czarodziejską ma-
ścią. Tą maścią wysmarowała też Barbarę. Trochę je-
szcze musiały poczekać, zanim maść zacznie działać.
Czarownica zaparzyła herbatę. Do gorącej herbaty dola-
ła odrobinę rumu.
—  Musimy się rozgrzać. Tam w górze może być chłod-
no.
I po chwili Barbara poczuła, że staje się lekka. I jest
jej lekko. Czarny kozioł ukazał się na niebie i zaraz
zniknął. Już była pora lecieć.
Janina otworzyła okno. Wyjrzała, czy nikt ich nie
podpatruje. Wyciągnęła miotłę. Także posmarowała ją
maścią.
—  Siadaj   za   mną.   Ja   muszę   prowadzić.   Tylko   pa-
miętaj, żebyś się mocno trzymała.
Trzy razy zapukała w piec. Piec bowiem swą czarną
czeluścią łączy świat zwykły z tajemnym. Czarow-
nica Janina dawała więc znać, że tam za chwilę wyru-
szy. Powiedziała zaklęcie:
Ponad ciernie, poprzez chmury
Miotło, leć do Łysej Góry.
110
I pofrunęły.
Zaklęcie jest zresztą znane i może je powtórzyć każ-
dy. Niestety, bez czarodziejskiej maści samo nigdy nie
skutkuje.
Nad ziemią była mgła. Powietrze wilgotne, wiosenne.
Pogasły już światła we wszystkich domach. Pod nimi,
w dole rozkładały się szare, puste drogi. Leciały nisko,
bo miotła musiała nieść podwójny ciężar. Omijały z da-
la kościelne wieże. Wiedźmy nie lubią wież kościel-
nych także i dlatego, że w szybkim locie o wysoką wie-
żę można się rozbić.
To nie był ten największy, najwspanialszy sabat, któ-
ry odbywa się raz do roku w noc świętojańską, ale i
tak warto było przylecieć.
Wylądowały na skraju polany. Wtedy akurat mgła,
która stała wśród krzewów, zaczęła się podnosić wyżej.
W mgle zaczęły się formować ogromne drzwi i te drzwi
cicho się otwarły.
Byli już pierwsi goście, ale jeszcze z dołu wyrastały
stoły.
Stoły rosły szybko i ustawiały się w podkowę. Wio-
senny, nocny szron zmieniał się w koronkowe obrusy.
Wielkie żaby przebrane w wytworne czarne aksamity
nosiły talerze i wazy, a sowy rozkładały noże i widel-
ce.
Nowi goście wciąż nadlatywali. Odezwała się orkie-
stra i grała tak pięknie, jak pierwsze wiosenne ptaki
zbudzone nocą w lesie.
U szczytu stołu zasiadł szatan. Między rogami paliła
mu się lampa. Klasnął w dłonie. Nad gośćmi pojawiły
się i zawisły purpurowe płomienie, a próchno w starych
jodłach, które stały jako kolumny po bokach sali, roz-
jarzyło się zielonkawo...
Goście uśmiechali  się do  siebie.  Długo,  cały miesiąc
111
T
czekali przecież na tę chwilę. Widać "było, że wszyscy
czują się tu świetnie. Byli młodsi i starsi. Nikt się nie
?wywyższał. Jak równa z równymi rozmawiały ze sobą
znana w całym kraju znachorka i zwykłe nauczycielki.
Przyleciał pewien starszy, ale szalenie miły owczarz z
odległej bacówki.
Na stoły już podano wykwintne przystawki. Stały i
koszyczki z chlebem (oczywiście z czarnego owsa). Bar-
bara spróbowała. Chleb był niezwykle smaczny, dosko-
nale wypieczony.
Na sali blaski czerwone mieszały się z seledynowymi.
Światła się mieniły. Cienie ustępowały półcieniom, a
półcienie   cieniom.  Za  chwilę  miały zacząć  się tańce.
I nagle jakiś łoskot za drzwiami. Ktoś się dobija. Ja-
nina spojrzała i aż się złapała za głowę. Na ożogu przy-
leciał parobek.
Okazało się, że jednak je podglądał, i to wyjątkowo
•nieładnie, bo przez dziurkę od klucza. Wypatrzył też,
gdzie Janina schowała maść. Maścią się wysmarował,
włożył na siebie, nie wiadomo po co, garnitur i białą
koszulę. Skarpety i półbuty, jak można się spodziewać,
nawet nie dobrane kolorem.
Przed odlotem wypił sobie jeszcze wódki na odwagę.
Zaklęcie pomylił.
Poprzez   ciernie, ponad chmury
Lećże, leć do Łysej Góry.
Jeśli tak ktoś powie, to niech się nie dziwi, że jego
podróż na sabat nie będzie przyjemna. Ożóg rzeczywi-
ście wzlatywał ponad chmury i zaraz zniżał się, żeby
tuż przy ziemi wpaść w cierniste zarośla. Parobek na-
jadł się strachu, trzymał się ostatkiem sił. Mało brako-
wało, a zleciałby spod gwiazd na ziemię. Kiedy mu jed-
112
nak otwarto, uśmiechnął się od ucha do ucha i powie-
dział:
—  Dobry wieczór wszystkim.
Potem ruszył jeszcze między stoły. Zarówno do kobiet
jak i starszych od siebie mężczyzn pierwszy wy-
ciągał rękę na powitanie. Jak wyglądał jego garnitur
po tym locie, łatwo sobie wyobrazić. Do tego jeszcze
butelka z nie dopitą wódką wypychała mu kieszeń ma-
rynarki.
—  Kto go tu zaprosił? — pytał ktoś cichutko.
—  Skąd on się tu wziął? — szeptali do siebie goście.
Janinie  było  okropnie  nieprzyjemnie  i  też  po  cichu
wszystkich przepraszała.
Na stołach stało wino. Zresztą znakomitego gatunku.
Świetne, ale oczywiście dla tych, którzy się na winie
choć trochę znają. Parobek skrzywił się, powiedział, że
on woli wódkę, jednak sobie nalał raz i drugi pełny
kielich i wychylił do dna. Potem zaczął opowiadać swo-
im sąsiadom przy stole jakieś głupie kawały, z których
sam się tylko śmiał.
Niestety, także na sabatach trafiają się tacy parobko-
wie. Nie chodzi tu bynajmniej o posiadanie dyplomu.
(Bywa, że taki parobek kończy nawet studia zwykłe lub
zaoczne, a wcale nie potrafi się zachować.) Na sabacie
mało kto miał jakieś szkolne wykształcenie, ale wszy-
scy goście byli bardzo kulturalni. Mogli przecież parob-
ka wziąć za kark i wyrzucić za drzwi. Nie tylko tego nie
zrobili, ale nie dali mu nawet poznać, że woleliby, że-
by go nie było.
Barbara przypomniała sobie baśń o parobku, który tra-
fił na sabat, ale w baśni mówiło się, jak to wszystkich
nabrał i że go nikt nie poznał. Teraz zrozumiała, jaka
to bzdura. Mogło się tak parobkowi zdawać, bo nie
chciano mu okazać, że jest intruzem.
8 — Złota kareta
113
Absolutnie nie mogło też być prawdą, że wszystkie
potrawy i wino na sabacie to były jakieś paskudztwa,
tylko przemienione diabelską sztuczką. Być może rze-
czywiście na drugi dzień jakiś parobek czuł w ustach
taki smak, jakby się opił nie wina, lecz wody z bagna.
Łatwo jednak zrozumieć, że to po prostu z nadużycia
alkoholu.
Na szczęście pobyt parobka na sabacie nie trwał zbyt
długo. Zasnął przy stole, umazany sosem, z czołem w
talerzu. Zaraz go dyskretnie wyniesiono. Następnego
dnia pewnie obudził się z bolącą głową w szczerym
polu i opowiadał ludziom głupstwa o swojej przygo-
dzie.
Barbarę poproszono kilka razy do tańca. Byłoby nie-
grzecznie odmawiać. Grano stare, sabatowe melodie, ale
również i tanga, i najnowszego wówczas, mało jeszcze
znanego fokstrota.
Tymczasem Janina rozmawiała o jej sprawie ze zna-
jomymi wiedźmami. Wreszcie przywołano i Barbarę.
Poproszono, żeby raz jeszcze wszystko opowiedziała.
Czarownice słuchały, dopytywały się, dyskutowały ze
sobą, co Barbara powinna zrobić. Powoływały się na
znane przypadki, nawet i na baśnie.
— Ale, Barbaro, musisz się liczyć i z tym, że jeśli
nie poległ, to może po prostu o tobie zapomniał. Na-
wet nie zdajesz sobie sprawy, jak to się często zdarza.
Oni tacy przecież są.
Niestety, czarownice były zdania, że to bardzo praw-
dopodobne. Uważały, że w żadnym wypadku nie po-
winna mu tego darować. Można i trzeba dać mu solid-
ną nauczkę.
— Weź trochę suchych jesionowych liści. Wieczorem
przytknij do nich żarzący węgiel. Dmuchaj i myśl o nim.
Kiedy liście się spalą, powiesz po prostu:
114
Jako liście spłonęło, ani zostawiło
popiołu, bodaj się w nim tak serce paliło.
—  Ja bym radziła  topić  powolutku  wosk  na   ogniu.
Sama wypróbowałam. To się robi w intencji, żeby nie-
wierny kochanek tak się pocił i topniał.
—  Dobry jest czar z wrzecionem. Obraca się w pal-
cach wrzeciono, obraca i myśli o nim. Jak to wrzeciono
będzie musiał się kręcić. Nie zazna spokoju.
—  Najlepsze  i   najprostsze   to   zawiązać  warkocz   na
trzy węzły.  Niech mu  się tak myśli  splączą — zacie-
trzewiła  się któraś  z młodszych. — Jak nie był wier-
ny, to go żałować czy co?
Ale nawet te czarownice, które nie sądziły, że zapo-
mniał, nie słyszały o chłopcu, który przysiągł, że wróci
i wyjedzie z nią w świat złotą karetą.
A może szatan, który kiedyś mówił o sobie: „prze-
mierzyłem ziemię i wędrowałem po niej", który zna
wszystko to, co pod ziemią i co ciemne, zbyt ciemne dla
człowieka, może on mógłby o Janku jej powiedzieć?
Ale gdy do niego podeszła, gdy go zaczęła prosić,
patron grzechu i znawca cierpienia skrzywił tylko usta
w dziwnym, pełnym ironii, lecz i bardzo smutnym uśmie-
chu.
Milczał.
Czarownice znów wzięły Barbarę między siebie. Te-
raz wszystkie razem płakały. To przecież też były ko-
biety, więc potrafiły ją zrozumieć.
—  Powiedzcie mi,  powiedzcie,  jak mi żyć  bez miło-
ści?
—  A nie możesz o nim zapomnieć?
—  Nie mogę.
—  Tak, tak — kiwały głowami — rzeczywiście, chyba
nigdy nie zapomnisz, ale...
115
Właściwie nie było im wolno, lecz powiedziały Ba.r-
barze, co ją czeka. Kogoś Barbara niedługo spotka. To
nie będzie Janek, ale stanie się jej bliski. Nie, nie zo-
stanie też żoną tego dzielnego rybaka, który ją wy-
ratował, gdy tonęła, lecz będzie to człowiek także dziel-
ny. I mądry, i dobry. Tylko kiedyś jego także zabierze
Barbarze wojna.
Powiedziały nawet i o tym, że będzie miała ukocha-
ną wnuczkę.
—  A złota kareta?  Nie  jest mi przeznaczona podróż
złotą karetą?
—  Ależ jest.
—  Nie rozumiem?...
—  Kiedyś wszystko zrozumiesz.
Na pamiątkę czarownice podarowały Barbarze czaro-
dziejskie lustro.

i"
Giuiazda
Kiedy opowieść ma mieć charakter czarodziejski, naj-
lepiej jest, jeśli o losach bohaterki decyduje sią już
przy jej urodzeniu.
Byłoby o wiele łatwiej, gdyby rzecz sią działa w in-
nym kraju. Na przykład w Bułgarii. Wtedy można by
ją zacząć tak:
„Trzy dni po powiciu przychodzą do dziecka narecz-
nice, by wyznaczyć mu przyszłość, szcząście. Ognisko
tli sią jeszcze wtedy, światło mży słabo, a wszystkie
przedmioty (chroniące dziecko od złego) znajdują się
jeszcze na swoim miejscu. Panuje zupełna cisza. Narecz-
nice przybywają zwykle o północy, przed drugim pia-
niem koguta kończą swe zającie i odchodzą."
Jeszcze lepiej by było, gdyby dziecko rodziło sią na
przykład na spokojnej wyspie F&ro. Tam dla położnicy
szykowało sią nornagreytur, kaszą norn. Norny przy-
chodziły, aby jeść ją razem z młodą matką. One decy-
dowały, co potem w życiu dziecka sią zdarzy.
Nie. Dziecko ma urodzić sią tu, w miasteczku, w kra-
ju, w którym o rodzanicach już od wielu pokoleń za-
pomniano. I kto jak kto, ale pani Barbara zdawała so-
bie z tego sprawą.
I choć to właśnie jej córka dziecko miała powić, star-
sza pani nawet nie pomyślała o tym, aby uszykować
złote monety i pachnące zioła. Żeby zostawić na noc na
stole, tam gdzie bądzie spało jej nowo narodzone wnu-
U9
czątko, chleb, sól i wino. Wiedziała, że rodzanice nie
przyjdą. Zioła dla nich mocniej nie zapachną. Wino się
nie wzburzy, złoto nie rozbłyśnie w ciemności.
Zresztą w sklepach wtedy nie było dobrego wina. Lu-
dzie bardzo zbiednieli. Jeśli ktoś kiedyś miał złote mo-
nety, to już dawno stracił. Starszej pani też prawie nic
nie pozostało. W czasie wojny zabito jej męża. Stare,
pamiątkowe lustro (to lustro jakimś trafem ocalało) nie
ukrywało przed nią, że posiwiała, że źle wygląda.
Trzeba teraz powiedzieć, że ojciec tego dziecka na rok
czy dwa zresztą przedtem, zanim się dowiedział, że tym
ojcem będzie, kiedy przechodził koło dworca, zobaczył,
że pod płotem przysiadł jakiś nieznajomy człowiek. I
siedział. Siwy, nie ogolony. Nogi wyciągnął na chodnik.
Buty miał zakurzone.
—  Co panu jest?
—  E, nic...
Czoło miał spocone, oddychał ciężko.
—  Człowieku, przecież pan ma gorączkę!
Przyjechał z daleka. Właściwie nie wiedział, dlacze-
go akurat tu przyjechał. Wszystko mu się jakoś pomy-
liło. Nie wiedział też, co ma ze sobą zrobić.
Zięć starszej pani odprowadził go do szpitala i dopil-
nował, żeby został przyjęty. Potem o wszystkim zapo-
mniał.
Stary pochorował i wyzdrowiał, tylko że nie miał po
co jechać dalej. Został więc w szpitalu, ale już jako
pracownik. I to odpowiedzialny. Powierzono mu stano-
wisko portiera.
Siedział nocami w szpitalnej dyżurce. Palił papierosy
w drewnianej fifce. Był poważny i surowy. Musiał mieć
pieczę nad wszystkim, co działo się za bramą. Chorzy
ludzie  leżeli w białych  łóżkach. Lekarze zwykle przed
120
T
wieczorem wychodzili, ale i w nocy często zjawiała się
stara lekarka.
Mimo wszystko noce w dyżurce czasem jednak się
dłużyły. Można więc wspomnieć o myszach, które żyły
pod podłogą i nieco owe noce urozmaicały. Otóż sta-
ry z tym, że tam są, zupełnie się godził. Raz, kiedy zo-
baczył wyglądający z nory mysi łebek,  powiedział:
—  Co się boisz? Nie bój się, nie bój... nic ci nie zro-
bię.
A innym razem:
—  No co? Czy to ja nie wiem, że chcesz żyć?... Tyl-
ko czy choć wiesz, po co?
Myślał też często o swoim życiu. Dlaczego było wła-
śnie takie, a nie inne.
Pewnego wiosennego wieczoru, akurat kiedy miał dy-
żur, do szpitala przywieziono kobietę. Miała rodzić. W
chwilę potem przybiegła starsza pani. Portier nie chciał
jej wpuścić, bo mu nie było wolno. Ale kiedy po chwili
zjawił się mąż kandydatki na matkę, portier stał się
niezwykle uprzejmy. Pamiętał.
Zasiedli więc w dyżurce: portier, pan, który miał zo-
stać ojcem, i pani, która miała zostać babką. Robiło się
coraz ciemniej, ale kasztan na dziedzińcu szpitalnym wy-
glądał jak ogromny świecznik wystawiony na niezwy-
kłą uroczystość. Portier biegał po informacje i krople,
bo starsza pani była bardzo zdenerwowana.
Wreszcie niedługo przed północą pierwszy raz krzyk-
nęło dziecko. Dziewczynka. I ona, i jej matka ?— stwier-
dził lekarz — czują się dobrze.
—  A jakie pan wybrał imię?
?— Kasia. Katarzyna — wtrąciła się babka.
Oczywiście wszystko było cudowne.  Portier dla taty
oddałby ostatnią koszulę z  grzbietu. Nie żałował więc
121
zachowywanej na wielką okazję wódki. Nie sposób by-
ło odmówić.
Nawiązała się pasjonująca rozmowa o tym dziecku
w szczególności i o dzieciach w ogóle. Poruszano tak-
że sprawy międzynarodowej polityki. Wreszcie babka
z przyzwyczajenia zagadnęła o zaklęcia i czary z Hucul-
szczyzny, skąd portier pochodził. I... trafiła na człowie-
ka doskonale w tych zagadnieniach zorientowanego. Ko-
goś, kto słyszał także o samiwri.
Samiwri rośnie w górach. Należy ją wykopywać przed
wschodem słońca. (Wieczorem i przed północą kopać
jest niebezpiecznie, gdyż wtedy mogłoby się złe do czło-
wieka przyczepić.) Jeśli to ziele razem z barwinkiem za-
gotuje się w wodzie, czerpanej również przed wschodem
słońca, i odstawi, to po dziewięciu dniach roztwór na-
ciągnie czarami. Potem można płynem polać ścieżkę,
którą zwykle chadza nasz wróg.
Nie to jest jednak najciekawszą właściwością samiwri.
Znane są inne rośliny posiadające podobną moc. Sami-
wri w użyciu nie była nawet zbyt wygodna. Powodo-
wała wprawdzie suchoty u każdego żywego stworze-
nia, które pierwsze przeszło ścieżką, ale pierwszy mógł
przecież przejść akurat nie wróg, ale choćby pies czy
też przypadkiem jakiś zupełnie przyzwoity człowiek.
Najbardziej niezwykłą cechą tej rośliny było to, że
przesadzona w inne miejsce, jeśli nowe miejsce jej się
nie spodobało, potrafiła się nocą sama wykopać. Ucie-
kała tam, skąd ją wyrwano. Szybko przebierała krótki-
mi korzeniami.
— A człowiekowi —? wzdychał portier ?— nie jest tak
łatwo wrócić tam, gdzie wyrósł.
Babka próbowała go pocieszyć. Powiedziała, że też
przeszła   niejedno.   Mimo   wszystko   wierzyła,, że   życie
122
jest czarodziejską opowieścią, choć czasem bardzo smut-
ną.
—  Ano,  żeby choć  paninej  wnuczce  żyło  się lepiej.
I znów wzniesiono toast za zdrowie dziecka.
—  Żeby miała dobrą gwiazdę — życzył portier.
Bo tam, w jego rodzinnych stronach, wierzono kie-
dyś, że „zaraz po przyjściu niemowlęcia na świat zbie-
rają się w chacie rodzicielki sudci w liczbie dwunastu
i zasiadają na oknie w pobliżu stołu, by wspólną radą
przeznaczyć dziecku jedną z gwiazd".
No i jednak wybrano dla Kasi los przy urodzeniu. Je-
szcze tej nocy, kiedy babka i ojciec już poszli do do-
mu, a portier zmęczony się zdrzemnął, zebrało się dwu-
nastu sprawiedliwych. Radzili. Zgodzili się, że babka
przeżyła dużo złego. Postanowili, że powinno się to wy-
nagrodzić chociaż jej wnuczce. Wybrali małej najładniej-
szą z tych, co były wolne, gwiazdę. Owa gwiazda mia-
ła się po latach spotkać z gwiazdą królewicza. Wszy-
stko to miało się dziać we własnej Kasinej opowieści
czarodziejskiej.
Była przy tym i jedna mysz. Wyszła z norki, wcale
zresztą nie po to, aby słuchać, o czym radzi dwanaście
cieni. Portier oparł się o ścianę, chrapał. Mysz pod jego
krzesłem zbierała okruchy.
Lustro i kot
Mijały lata. Kasia była już sporą dziewczynką.
—  Patrz — mówiła jej matka do ojca — sięga mi po
ramię.
Mieli drugie dziecko. Brat Kasi dreptał po mieszka-
niu. A prócz czworga ludzi żyła w tym mieszkaniu tak-
że i mysz. Mama dziewczynki była przeciwniczką spraw
czarodziejskich, ale mysz pojawiła się tu kiedyś na sku-
tek czarów.  Czasem też mówiła ludzkim głosem.
Pewnego zimowego dnia pan domu niósł torbą. Przez
okno było widać, że torba wciąż zmienia swój kształt,
że się pręży i mało nie pęknie. Torba bardzo się złości-
ła, pomiaukiwała, powarkiwała groźnie.
—  Ten  zbój   pokaleczył  mi  rękę  —  powiedział  tato
i rozsunął zamek.
Ze środka wyskoczył duży, bury kocur o rzeczywi-
ście zbójeckim wyglądzie. Machał ogonem. Był rozwście-
czony. Imię miał też zbójeckie. Mówiono do niego Ma-
dę j.
Mysz była z początku bardzo wystraszona. No cóż —
kot. Płoszył ją każdy szelest. Sypiała niespokojnie. Mó-
wiła sobie: „Już lepiej nawet nie dojadać." To znów
chciała być odważniejsza i szeptała: „Muszę się opano-
wać."
Ale okazało się, że Madej wcale się nią nie interesu-
je. Był to niemłody już kocur. W kuchni zjawiał się
wtedy, kiedy szykowano jakieś mięso na obiad lub kra-
124
jano wędliny. Najchętniej wylegiwał się w pokoju, któ-
ry miał okna na południe i gdzie w słoneczne dni na
podłodze pojawiały się ciepłe, jasne prostokąty. W no-
cy wybierał sobie miejsce w nogach łóżka dziewczynki
i tam zwijał się w kłębek. Sypiał dużo. Lubił spać.
W mieszkaniu znalazło się też lustro. Miało staro-
świeckie ramy i było czarodziejskie. Ludzie, którzy
-wraz z myszą przebywali w tym mieszkaniu, zaczęli w
nim jakby... czegoś szukać. Czynili to w ogromnej ta-
jemnicy. Za nic w świecie nie przyznaliby się do tego
nikomu.
Mama podchodziła do lustra. Badała swoją twarz i
włosy. Wzdychała. Zaczynała nucić melodię, która by-
ła przebojem przed laty. Lustro powoli srebrniało, jak-
by miał się w nim ukazać rycerz w srebrnej zbroi.
Być może zaczęłaby się snuć jakaś niezwykle roman-
tyczna czarodziejska opowieść, ale wtedy akurat albo
wracał z biura mąż, albo wpadała córka czy budził się
mały syn i trzeba się było nim zająć.
Ach — mówiła sobie potem — to chyba jednak nie
dla mnie. Obraz abstrakcyjny (reprodukcja), nowoczesny
stół-ława, estetyczna lampa w pokoju potakiwały racjo-
nalnym milczeniem. Może rzeczywiście nie potrafiłaby w
srebrnej opowieści wystąpić? Była ekonomistką. Praco-
wała w banku rolnym jako kierowniczka działu.
Niestety, w tych czasach programy szkół średnich i
uczelni ekonomicznych nawet nie przewidywały lektury
przecież nie mniej niż współczesne dzieła ekonomiczne
pożytecznej, a uwzględniającej sprawy czarów, księgi
Jana Jakuba Haura Skład abo skarbiec znakomitych se-
kietów ekonomiej ziemiańskiej.
Lustro kusiło także tatę. O tacie ludzie mówili, że to
człowiek poczciwy. Nikt nie wiedział, że tato chciałby
125
zostać zbójem. Przed lustrem, kiedy nikt nie patrzył,
robił groźne miny.
Pewnego wieczoru tato został w domu tylko z kotem
Madejem. (Kota tato lubił, choć starał się tego nie oka-
zywać. Uważał bowiem, że to niemęskie.)
Tato zapalił papierosa. Potem otworzył okno. Wyraź-
nie już czuć było wiosnę. Podszedł do lustra.
—  A  co   by  było,   gdybym  sobie  zapuścił  wąsy?   —
zapytał i zmarszczył brwi. — Albo i wąsiska!
Lustro nagle błysnęło krawędzią. Rzuciło światło
krwawoczerwone i złote. Kot Madej wstał. Przeciągnął
się, wyprostował i zapytał po prostu:
—  No to co? Idziemy?
Tato był oczywiście zaskoczony. No cóż, wziął płaszcz
i wyszli. Oczywiście tacie było głupio. Człowiek w
średnim wieku, poważny. Bał się, żeby go nie zobaczyli
znajomi. Madej prowadził.
Z ulicy zeszli na zbójecką ścieżkę. Takie zbójeckie
ścieżki wiodą, bywa, przez puste pola, przez bardzo dzi-
ki las. Przy takich ścieżkach rośnie często rozryw-ziele.
Jego dotknięcie powoduje, że otwierają się najbardziej
skomplikowane zamki. Ze spętanych zwierząt, ze zwią-
zanych ludzi opadają wszystkie więzy.
Niedaleko zbójeckich ścieżek, gdzieś z boku, bliżej
strumienia można też czasem spotkać zbójecką jabłoń.
Na zbójeckiej dzikiej jabłoni każde jabłko jest ciężkim
grzechem. Nikt tych jabłek nie potrafi zerwać. Na je-
sień jabłka zostają na gałęziach, czernieją. Wiatr nimi
targa. Dopiero śnieg je rozgrzesza. Wtedy znikają nie
wiadomo gdzie, w niebie czy na ziemi. Wiosną cała ja-
błoń pokrywa się niewinnymi, białoróżowymi kwiatami.
Tacie naprawdę nie wypadało zawrócić (nawet i ten
kot nie wiadomo co by sobie o nim pomyślał). Wreszcie
w  ciemności   zobaczyli   krwawo  płonące  ognisko.   Przy
126
ognisku siedzieli zbójcy. Normalni, brodaci, z nożami
za pasem. Raczyli się gorzałką. Tato na głowie miał, nie-
stety, kapelusz. Nosił też krawat.
Madej powiedział jednak, że tato jest z nim i że
chciałby zostać zbójem. Dla taty znalazło się więc miej-
sce, wprawdzie nie jakieś honorowe, nie najlepsze, bo
akurat w tamtą stronę zwiewało dym, no, ale jednak...
Usiadł. Raz i drugi nalano gorzałki.
I to właśnie tacie zaszkodziło. Zaszumiało mu w gło-
wie. Chciał się pochwalić, że odważny, i zaczął opowia-
dać jakieś swoje biurowe historie. Musiał wprawdzie
ustąpić, ale...
Zbójcom było chyba wszystko jedno, lecz ich herszt
popatrzył na tatę, posłuchał i powiedział krótko:
—? Nie nadaje się.
Pewnie, że tacie było przykro, ale co miał zrobić.
Musiał odejść. Do domu wrócił bardzo późno. Czuć by-
ło od niego dymem i gorzałką. Mama bardzo się gnie-
wała.
Lustro należało właściwie do ich córki Kasi. Ale
dziewczynka wtedy, tej wiosny nie zastanawiała się,
czy i lustro, i ona są jeszcze w jakiejś czarodziejskiej
opowieści. Wiedziała tylko, że jedna taka opowieść już
się skończyła. Kiedy wstała po chorobie i rodzice jej
o tym powiedzieli, bardzo płakała.
Mysz
Już zupełnie przestała bać się kota, ale co jakiś czas
powracał do niej inny, bardzo dziwny niepokój. Chcia-
ła coś zanucić, ale wiedziała, że przecież nie umie. Ru-
szała nocą na wędrówkę po całym mieszkaniu, zwiedza-
ła półki i pawlacz, gdzie mogła znaleźć trochę literatu-
ry. Nagle bowiem zaczęło jej się wydawać, że koniecz-
nie musi mieć wymoszczone gniazdo.
Ale potem, kiedy to gniazdo było już zupełnie goto-
we, nie działo się nic więcej. Wcale nie zjawiały się my-
sięta.
Te wędrówki, skrobania powtarzały się co kilka nocy.
Mysz podchodziła i do lustra, ale że w mieszkaniu by-
ło ciemno, więc w lustrze migały tylko czarne cienie.
Choć raz, gdy się w lustro^ zapatrzyła dłużej, wydawa-
ło się jej, że cienie mają kształty mysie. Ktoś z ludzi
nagle zapalił światło. Uciekła.
Tej nocy czuła najsilniej, że jest bardzo samotna.
Następnego dnia do rodziców Kasi przyszli goście.
Wszystko się przeciągnęło do późnej godziny. Kiedy
goście wyszli, mama Kasi nie miała siły ani ochoty na
zmywanie. Talerze z resztkami i kieliszki po prostu wy-
niosła do kuchni i postawiła na stole, a potem w domu
zrobiło się wreszcie cicho.
Mysz wdrapała się na stół i zabrała do uczty. Za-
częła od sera. Potem zakąsiła plasterkiem szynki. A w
128
końcu zainteresowały ją kieliszki. Zajrzała do jednego,
do drugiego. Spróbowała. To nie było złe...
Potem zrobiło się jej strasznie wesoło. Tańczyła po
nie dojedzonych kabanosach. Maczała ogon w majone-
zie i robiła nim esy-floresy. Rozkładała się na talerzu
po sałatce i przybierała kuszące pozy. Ostatnie, co z tej
uczty zapamiętała, to to, że chciała się koniecznie wy-
brać do kota Madeja, bo do niego właśnie poczuła ogrom-
ną sympatię. Na szczęście drzwi były zamknięte.
Zbudziła się rano. Wszystko było koszmarne. Strasznie
chciało jej się pić. Nie miała doświadczenia, nie radzili
jej znający się na rzeczy ludzie, ale nieomylny instynkt
szeptał myszy: mleko... najlepiej zsiadłego mleka...
W zlewozmywaku stała butelka. Mleko rzeczywiście
skwaśniało, ale było go tylko trochę na dnie. Nachyli-
ła się, przegięła za szklaną krawędź.
Nagle łapki jej się obsunęły i wpadła do środka.
—  Ktoś stuka — powiedziała mama Kasi.
—? Wydaje ci się — odparł ojciec.
—  Chyba stuka — powiedziała Kasia.
—  Coś stuka w kuchni! Idź i zobacz.
Butelka stukała rozpaczliwie. Mysz się miotała. Chcia-
ła wyskoczyć, lecz szkło zwężało się ku górze i było
śliskie.
Do kuchni wszedł tato, a za nim Madej. Temu kotu
uczciwie polować na myszy nigdy się nie chciało, ale
teraz, kiedy mógł bez wysiłku dostać smaczny kąsek,
to owszem, bardzo chciał.
Myszka skuliła się na dnie butelki zmartwiała z prze-
rażenia.
Mama krzyknęła. Tato zrozumiał, że powinien zacho-
wać się jak mężczyzna i mysz zabić, ale poczuł jedno-
cześnie, że sama myśl o morderstwie go przeraża. I kto
9 — Złota kareta
129
wie,  czy mysz nie  stałaby się jednak łupem Madeja,
gdyby Kasia się nie wzruszyła:
—  Jaka biedna...
—  Ależ, Kasiu, to przecież mysz — usiłowała wytłu-
maczyć mama.
—  No to co, że mysz?! Babcia mówiła, że myszy też
chcą żyć.
—  To weź ją przynajmniej gdzieś wynieś — jęknęła
mama.
Tato zaś odważnie zatkał butelkę. Zawinął w papier
i wręczył córce. Kiedy Kasia wychodziła, mignęło my-
szy jej mysie odbicie w zaczarowanym lustrze. Wtedy
zrozumiała, że nigdy już tego domu nie zobaczy, ale
się i uspokoiła. Ale i to pojęła, że ją w życiu sporo
rzeczy jeszcze spotka.
Kasia przez chwilę się namyślała, gdzie mysz wypu-
ścić. Na ulicy kręcił się pies, bawili się chłopcy. Nie,
tu mysz nie byłaby bezpieczna.
Wtedy właśnie poczuła powiew ciepłego wiatru. Źdźbło
trawy, które wyrosło między kamieniami bruku, prze-
chyliło się. Wyraźnie wskazywało kierunek. I Kasia ru-
szyła w drogę.
Przypomniała bowiem sobie, że tam, gdzie już kończy-
ły się ulice, tam, gdzie z babką chodziły na spacery,
stała w polu stara kapliczka. W kapliczce czy koło ka-
pliczki mysz pewnie będzie żyła skromnie, może nawet
i ubogo, cóż, nawet się mówi: „ubogi jak mysz ko-
ścielna", kapliczkowe myszy tym bardziej bogate nie
są, głodować jednak chyba nie będzie, a i zapasy na
zimę porobi.
Mysz w butelce wędrowała, polatywała jakby metr
niespełna nad chodnikiem. Papier odchylił się. Mysz
spoglądała  w tył.  Dom  już był  daleko.  Z  boku  poja-
130
wiały się płoty. Potem zaczynały maleć. W końcu mysz
zobaczyła pole. Minęły kwitnący krzew głogu.
Była wiosna. Koło kapliczki rosły rumianki, a w zbo-
żu maki i chabry. Mysz wysunęła się z butelki. Roz-
glądnęła się nieufnie. Odbiegła.
Zboże było już duże. Wiatr je chylił, prostował. Szły
przez nie od krańca po kraniec plamy, cienie, fale... To
przesuwały się jakby okręty, to wielkie zwierzęta.
I pojawił się jeszcze cień. Ale nie postać starszej,
przygarbionej pani, lecz zielony cień jakby młodej dziew-
czyny pojawił się na polu. I zaraz zniknął.
Kasia stała, patrzyła. Zieleń mieszała się z zielenią.
Nagle poczuła, że jest w polu zbyt sama. Wystraszyła ją
czemuś gonitwa dwu motyli.
Odwróciła się i pobiegła do domu.
W polu
Opowieść czarodziejska na czas jakiś pozostanie wraz
z myszą wśród pól. Pszenica, być może, siana była tu
ręką maczaną w święconej wodzie, bo rosła pięknie.
Może także pamiętano jesienią, by sprawdzić, jak kwit-
nie wrzos Jeśli bowiem zaczyna kwitnąć od góry, to
znak, że najlepsze będą siewy wczesne, a jeśli od dołu,
to znak, że z siewem lepiej poczekać.
Mysz była zmęczona podrożą i oszołomiona tym wszy-
stkim, co się zdarzyło. Wiedziała, że świat jest wielki,
ale nie przypuszczała, że aż tak ogromny.
W zbożu koło kapliczki żyło wiele mysich rodzin.
W kulistych gniazdach, na źdźble trawy mieszkały ma-
leńkie myszki badylarki. Owijały ogonki o łodygi. Spo-
alądały z góry. W norkach, przy miedzy pod kamie-
niem, przy murze kapliczki żyły myszy polne.
W szeleście zboża kryły się i szelesty mysich ucie-
czek, i skradań się, i szeptów. Najśmielsze podeszły do
przybyłej.                 .
— Jesteś... prawdziwa?...
-Chyba... chyba tak-odparła mysz. _
To że przybyła tu w butelce, stało się dla wszyst-
kich wielkim wydarzeniem, a do tego pachniała pięknie
kabanosami i miastem. Zwłaszcza z początku wszystkie
myszy zabiegały o jej przyjaźń. Trzeba zresztą przy-
znać, że i potem były życzliwe. Bez ich pomocy na pew-
nie dałaby sobie rady.
no
132
Polne myszy lubiły słuchać opowiadań o życiu tam
daleko. Niektóre z nich już się zastanawiały, czy nie
lepiej byłoby po żniwach zamieszkać u ludzi.
—  Nie myślcie, że tam wszystko przychodzi lekko —
tłumaczyła. — Musicie sobie zdawać sprawę, że...
Rozmawiano także o upiorach i kotach. Polne myszy
słuchały z przejęciem, jak ją prześladował okrutny i
przebiegły Madej. Opowiadała im też o sprężynowej
łapce, która potrafiła złapać nawet wielkiego człowie-
ka za palec.
Ale niektóre sprawy mysz pomijała. Nie mówiła o
sprawach czarów, o czarodziejskim lustrze. Nie była pew-
na, czy inne myszy nie będą jej lekceważyć, czy te
myszy potrafią to wszystko zrozumieć. Dopiero potem,
swoim wnuczętom i prawnuczętom zaczęła opowiadać
o Kasi i jej babce.
Właśnie babka wspominała kiedyś Kasi, a mysz usły-
szała, bo drzwi do kuchni były wtedy uchylone, od niej
więc z kolei dowiedziały się mysięta:
—  Starzy ludzie,  moje drogie,  wiedzą, że jeśli mysz
zje poświęconą gromnicę, to stanie się nietoperzem.
Oczywiście przed wnukami musiała mieć dzieci. Jak
na mysz nie była już pierwszej młodości, ale bardzo
chciała mieć dzieci. Jeszcze kiedy mieszkała tam, w
kuchni, często o tym marzyła. Nie odbędzie się tu jed-
nak mysi ślub ani wesele. To bywa jedynie w baśni, na-
uka natomiast o ślubach myszy nie wspomina. Myszy
nie traktują swoich związków tak formalnie jak ludzie.
Napisze się tylko, że ten, którego wybrała, nazywał
się MUS AGRARIUS. Był zresztą z tego dumny. Podob-
no w polu obok kapliczki i dziś żyją jego krewni. Na-
zywają się tak samo.
Pewnego razu ojciec jej dzieci gdzieś poszedł i nie
wrócił. Czy odszedł od rodziny, czy zginął, nie wiado-
133
mo. Życie w polach nie było aż tak spokojne i bez-
pieczne, jak mogłoby się wydawać. Zjawiał się, bywało,
lis i patrzył okrutnymi oczyma na wyjścia z mysich no-
rek.  Raz miedzą pełznął  dokądś  straszliwy zaskroniec.
Mysz przeżyła w polach i żniwa, i orkę. Uciekała do
kapliczki przed ogromnym, błyszczącym lemieszem. Na
drugi rok była już staruszką. Myszy żyją bowiem wie-
lokroć krócej niż ludzie. Szybciej się też starzeją.
Nie żałowała, że żyje w polach, ale często wspomi-
nała szafkę, szczeliny w murze, zawsze wilgotną rurę wo-
dociągową. Całą swoją młodość. Wieczorami wychodzi-
ła przed norkę. Lubiła patrzeć, jak zachodzi słońce.
Pamiętała swoją wielką podróż w butelce. Wszystko,
płoty i krzewy pojawiały się, gdy Kasia już je minęła,
i zaraz zaczynały maleć. I myślała sobie, że w życiu
jest podobnie. Nie widzi się, nie można widzieć tego,
co jest przed nami, a tylko to, co już minęło. (Myszy
w opowieściach czarodziejsko-naukowych mogą zasta-
nawiać się nad tym, jakie jest życie.)
I myślała także kiedyś o samej pamięci. Jak ważna
jest pamięć. Nie są to oczywiście jakieś wielkie odkry-
cia, ale niechże choć tu, na tej karcie zostanie po nich
ślad, bo ani praktycznym myszom dorosłym, ani mysim
dzieciom nawet nie próbowała zwierzać się z tego, co
jej przyszło do głowy, myślała więc sobie, że trawa,
którą widzi, grudka ziemi jest dla niej właściwie nie
taka, jak teraz, lecz taka, jak przed krótką, króciutką
chwilką. Bo krótka, króciutka chwilka już upłynęła, nim
widok grudki ziemi i trawy dotarł do jej świadomości.
Obraz świata jest zawsze taki, jaki już był, jaki już mi-
nął. I to także, że wie, że rozumie, iż trawa jest trawą,
a grudka ziemi grudką ziemi, możliwe jest, bo kiedyś
to zrozumiała i jeszcze pamięta. Wszystko to, co jest
niby teraz, leży w czasie już przeszłym.
134
I jeszcze myślała sobie, że to, co zupełnie przestało
istnieć w pamięci,  jakby przestało być naprawdę.
Na jesieni mysz bardzo już zniedołężniała. Wciąż
jednak przychodziły do niej i lubiły ją mysie dzieci.
Chętnie im opowiadała czarodziejskie historie z wła-
snego życia. Słuchały z przejęciem o Kasi, o czarach,
tuliły się do siebie usłyszawszy o kocie Madeju.
Stara mysz nie wiedziała, że latem tego roku kot Ma-
dej dał się był zaskoczyć z dala od drzew i okienka
piwnicy wielkiemu, złemu kundlowi. Potem w tekturo-
wym pudełku został pochowany pod krzakiem bzu.
W polu jednak Madej wciąż żył. Także przecież ży-
cie myszy to nie jest tylko to, co widzi przed sobą,
smak ziarna w pyszczku, szelest, który słyszy, ale i to,
że ziarno czuje jej ząbki, że widzą ją, słyszą i pamię-
tają o niej inne myszy. W ich życiu ona też jest. Jest
jakąś cząsteczką ich życia.
Dlatego bardzo chciała istnieć w pamięci małych my-
siąt.
Lecz raz, kiedy próbowała pisnąć ludzkim głosem:
„Kto tam?", opowiadając właśnie o tym, jak w drzwicz-
ki pukała matka  Kasi,  okazało  się,  że już nie potrafi.
Potem mysie dzieci odbiegły, a ona wciąż siedziała
przed norką. Kończył się już dzień. Słońce skryło się
za najniższą chmurą, tuż nad horyzontem. Po drugiej
stronie nieba zawisł księżyc. Księżyc bardzo blady, cie-
niutki, bo już malał, zanikał. To było tuż przed no-
wiem.
Wtedy właśnie po starą mysz zjawiła się mysia śmierć
w postaci cichej sowy.
Ale młode myszy o niej nie zapomniały. Opowiadały
o niej potem swoim mysim dzieciom i wnukom, a te
dzieci, gdy dorosły, znów swoim dzieciom.
135
Nietoperz
Od czasów, kiedy zjawiła się tam w butelce mysz z
wielkiego świata, upłynęło już wiele zmian księżyca.
(Było już powiedziane, że myszy żyją szybciej niż lu-
dzie. Czas od nowiu do pełni jest dla nich tak długi jak
dla ludzi rok.) Sporo się w polach zmieniło.
Zaczęły się pojawiać przenośne radyjka. Nosili je lu-
dzie, ale rozmaitych audycji wysłuchiwały chcąc nie
chcąc także polne ptaki, a jeszcze częściej myszy, któ-
rym uciec było trudniej. Lepszy był też dostęp do pra-
sy. Zazwyczaj były to egzemplarze gazet już zdeaktua-
lizowane. Często tylko fragmenty, żadnej myszy to jed-
nak nie przeszkadzało.
W każdym razie widoczny był postęp. A i te myszy,
które do Postępu odnosiły się początkowo niechętnie,
musiały przyznać, że niósł on ze sobą wyraźne ko-
rzyści. Początkowo wystraszone przez traktor, potem
uwierzyły, że mechanizacja ma swoje dobre strony.
Traktorzysta bowiem niezbyt zręczny, a i pijany, naje-
chał i zwalił słupek, na którym zwykł był siadać dra-
pieżny myszołów.
W polach czasem dyskutowało się o postępie, o roz-
woju. Używano określeń, które znacznie myszy przera-
stały, ba, dochodziły do wielkości sporego szczura. Nie
należy jednak sądzić, że te sprawy interesowały wszy-
stkie myszy. A i te, które w dyskusję najbardziej się
angażowały, czyniły to często w nadziei, że Postęp od-
136
powiednio pochwalony zrewanżuje się im ziarnem. Na-
wet kwalifikowanym.
Najważniejsze zresztą dla prawie każdej myszy było
zdobywanie wartościowego pożywienia i troska o odpo-
wiednio wygodną, właściwie wyposażoną norkę. Nawet
miłością zajmowały się nie za często i zbyt wiele dla
niej nie miały zamiaru poświęcać.
Być może godziły się z tym, że wszystko jest jak ich
futerka, jak ziemia, szarawe. Nie sposób nawet powie-
dzieć, czy wśród myszy było dużo takich jak ta, o Któ-
rej w polach koło kapliczki mówiono:
— E, ona to zawsze chce być inna.
Czy chciała być inna? Nie, chyba nie. Czuła tylko
wyraźnie, że przecież żyje w czarodziejskiej opowieści.
W tej opowieści są też wszystkie trawy na miedzy i
grudki ziemi, i dżdżownice, i motyle. Czuła też, że w
tej opowieści musi się z nią zdarzyć coś czarodziejskie-
go.
A jeśli nawet miała wątpliwości, czy zbytnio swo-
jego mysiego życia nie antropomorfizuje, to tłumaczyła
sobie, że przecież ludzie czasem swoje sprawy musmor-
fizują. To ludzie uważali kiedyś, że ludzka dusza mo-
że uciec z ust pod postacią myszy. Że Dola ludzka,
cień, który kiedyś widywano, Dola zła lub dobra, też
może w mysz się przemienić.
Jej babka z opowiadań swojej prababki znała histo-
rię dziwnej myszy, która przybyła w pola z dalekiego-
świata, miała rozmaite, niezwykłe przygody, zastawiała
żelazne pułapki na ludzi i pokonała czarami strasznego
kota Madeja.
Prababka babki była jeszcze dzieckiem, kiedy jesien-
nego wieczoru ta mysz uniosła się w powietrze. Ktoś
tylko usłyszał jej pisk spod nieba.
13?
„Może i ja mam w sobie kroplę krwi czarodziej-
skiej" — myślała sobie mysz. Wieczorami wysuwała się
z norki. Czasami udawało jej się zobaczyć te wspania-
łe, do myszy podobne, lecz jeszcze od nich piękniejsze
istoty, które latały na błoniastych skrzydłach.
Mysz znała podanie, że jeżeli zje się poświęconą
gromnicę, to można zmienić się w nietoperza.
Lato było pogodne. Nocą nad polami świecił księżyc.
Księżyc wciąż rządził wodami i roślinami. Potrafił spra-
wić, by zboże, które siano, gdy zbliżał się do pełni, ro-
sło bujniej i kłosiło się obficie. Przepowiadał i nasyłał
deszcze. Znał świat żywych i świat zmarłych. Sam zre-
sztą potrafił zniknąć i znów się młody odradzać.
Nie w baśni, lecz w naukowym dziele czytamy, że
gdy „promienie miesięczne padają przez szyby do wnę-
trza uśpionych chat oświecając ubitą glinę podłogi, moż-
na tam — powiadają zachodni Słowianie — dostrzec
kraśniaki wybiegające z kryjówek i krzątające się po
izbie; można też — jak chcą Mazurzy — zobaczyć Do-
lę pracującą dla mieszkańców. Dziwożony czeskie przę-
dą len przy świetle księżyca siedząc nad strumieniami.
Czart gra wtedy po lasach. Wodne demony północnych
Słowian wyczyniają hałasy na rzekach, klaszcząc dłoń-
mi o wodę, albo też wychodzą na brzeg lub siadają na
drzewa rosnące po nadrzeczu, aby się iskać w jasnych
promieniach miesięcznych; gdzie indziej czynią to sa-
mo, by czesać swe długie włosy."
Kiedyś księżyc wciąż musiał słuchać próśb ludzkich.
Proszono go: „Witaj, miesiączku nowy, spraw, by nas
nie bolały głowy." Oczekiwano, że pomoże, by włosy
rosły pięknie i szybko. Zwracano się o pomoc w hodo-
wli kurcząt. Trudno zresztą wszystko wyliczyć.
W czasach, kiedy dzieje się ta opowieść, mało kto już
wiedział, jaką ma moc. Rzadko go o coś proszono. Miał
138
więc dużo wolnego czasu i spokojnie patrzył z góry
jasnym okiem.
Kiedyś zauważył, że w polu obok kapliczki siedzi na
kamieniu mysz. Następnej nocy znów była ta mysz z
pyszczkiem zwróconym w górę i maleńkimi czarnymi
ślepkami, w których odbijały się księżycowe sreberka.
Księżyc zrozumiał, że mała mysz bardzo, bardzo prag-
nie, by stało się coś czarodziejskiego. Że marzy, by móc
polecieć w czarodziejski świat. Wyciągnął długi pro-
mień, wskazał myszy kapliczkę. Błysnął szczątek rozbi-
tej szyby w oknie. We środku, koło ołtarza, leżał oga-
rek poświęconej świecy.
Ale mysz trochę się jeszcze bała. Rano próbowała
porozmawiać z innymi myszami. Nic nie rozumiały. Mó-
wiły:
—  Ach, to przecież ani nie jest smaczne, ani zdrowe.
Głodu teraz przecież nie ma.
A inne:
—  Ale ty jesteś staroświecka.
Dzień był upalny, wieczór też ciepły. Mysz była zde-
nerwowana. Nie wiedziała, co robić. Poszła do norki
o zmierzchu. Sen ją zmorzył szybko. Potem wzeszedł
księżyc. Wzniósł się wysoko. Był już w pełni. Zaświe-
cił niezwykle mocno. Obudził mysz.
—  Chyba jednak spróbuję — szepnęła.
Przez podziemny korytarzyk cichutko pobiegła do ka-
pliczki. Szukała ogarka. Wąsy jej drgały nerwowo.
Znalazła i ugryzła. Ale w pierwszej chwili nie stało
się nic. „Więc może to rzeczywiście tylko zabobony?" —
pomyślała.
Chciała już wrócić do norki, ale nagle poczuła, że
jakaś dziwna siła zmusza ją, żeby się wspięła wyżej.
Zaczęła się wdrapywać po drzewcu od kościelnej cho-
139
rągwi, po murze, z którego tynk opadał, po zetlałym
malowidle.
Za oknem z wybitą szybą, pod ścianą rosły zielska.
Na samotnej jabłoni, która rosła niedaleko kapliczki,
tajemniczo szumiały liście, choć wiatru prawie nie by-
ło. Księżyc wciąż świecił bardzo jasno. Nawet jakby
coraz jaśniej.
Przycupnęła. Patrzyła w noc. Była już nietoperzem.
I nietoperze skrzydła uniosły ją cicho w górę.
Ten sam księżyc zbudził i młodą dziewczynę. Kasia
wstała ze swego tapczanika. W nocnej koszuli cicho
wyszła na balkon. Noc była ciepła, a kamienna płyta
balkonu pod nagimi stopami chłodnawa. Dziewczyna
nie wiedziała, czy to ona chce popatrzeć w srebrną
twarz księżyca, czy to raczej księżyc chce spojrzeć jej
w oczy.
W całym miasteczku było bardzo cicho. Od strony
księżyca właśnie nadleciał nietoperz. Pisnął.
— Więc to tak, to tak... — szepnęła.
Noc taka jasna... Tak dziwnie... Z balkonu widziała
łąki i smugę lasu. Czy tam, daleko, coś nie migało zło-
tawo?
Coś... Nie, to nie turkot kół. To tylko żaby rechoczą
nad rzeką.
Miała jakiś sen, ale co jej się śniło?
Wróciła w ciemność pokoju. Wtuliła głowę w podu-
szkę. Sen też wrócił do niej. Znów zobaczyła złotą kare-
tę pędzącą nocną drogą pod ogromnym księżycem.
U diabła i czaroumicy
Zbyt długo tak się żyło. Za dużo tego biegania z no-
sem przy ziemi, zbierania pokruszonych ziaren. Nieto-
perz już w pole nie wrócił. Wyruszył w świat.
Leciał nocami. Czasem pojawiały się, żarzyły łuny
miast. Zwracał się ku nim to lewym, to prawym skrzyd-
łem. Mijał je z daleka. Cichym szybkim cieniem prze-
mykał nad drogami. Księżyc z doby na dobę malał.
I wreszcie doleciał. Na pustkowiu, przy jeziorze stała
zagroda. Czarny kot przycupnął na płocie. Patrzył w
niebo. Księżyc był już w nowiu. Otwarte okno jarzy-
ło się czerwono. Czarownica i diabeł siedzieli przy pie-
cu. Nietoperz zatoczył w powietrzu koło, jedno, drugie,
siódme. „Tu zostanę" — postanowił.
W czas jakiś potem, już pod jesień, o ciepłym zmierz-
chu piaszczystą drogą ktoś brnął.
Kiedy słońce zaszło, nietoperz się ocknął. Wyleciał
z okienka na strychu. A kiedy ścigając wieczorne owa-
dy zapędził się aż za trzeci zakręt na drodze, spostrzegł
dziewczynę.
Śmignął tuż obok, ale nie po to, żeby się wplątać we
włosy, lecz by ją obejrzeć z bliska. Tak, to ta sama.
No bo przewodnik na wycieczce powiedział, że jest
tu znana baśń o czarownicy znad jeziora.
Furmanką jechał gospodarz z żoną. Podwieźli dziew-
czynę, choć się dziwili, czego ona na tym pustkowiu szu-
ka. Zeskoczyła.
141
—  Tak, teraz to już można tędy, na krótsze — ale
kobieta się jednak przeżegnała.
Zdarzają się takie dziewczyny. Uparte i ciekawe. Ma
taka zaczarowane lustro i pyta go:
—  Jaka jestem? Kim jestem? Jaka jestem naprawdę?
Tak.   Bardzo   są   uparte.   Szukają   czarów  w   starych
wierszach i muzyce.
Taka powie, bywa, matce:
—  Wyjeżdżam dzisiaj.
—? Zobaczysz, zobaczysz — mówi na to matka — że
to się kiedyś źle skończy.
Ale dziewczyna i tak wyjeżdża z chłopakami, z inny-
mi, też lekkomyślnymi dziewczynami. Nic się nie boi. Ba,
nawet i sama, samiuteńka potrafi dotrzeć tam, gdzie
diabeł mówi dobranoc.
—  Dobranoc, Janino — powiedział diabeł do czarow-
nicy. Chciał się zdrzemnąć przed północą.
Ledwie oczy zamknął, wrócił nietoperz. Pisnął.
—  Aha — kiwnęła głową wiedźma. Wyszła przed furt-
kę. Z dłoni zrobiła daszek nad czołem.
—  Czy ja... — zaczęła dziewczyna.
—  Ależ tak, trafiłaś! Bardzoś podobna do swojej bab-
ki.
Oczywiście na Kasię już czekała kolacja.
Wszystko, czym czarownica zastawiła stół, miało smak
czarodziejski. Zasiadły potem na ławeczce przed do-
mem. Noc bardzo ciepła. Na zachodzie zorze ciemniały,
purpurowiały. Diabeł leżał w pokoju. Pochrapywał. Jak
się zerknęło przez okno, w odblasku ognia, który jesz-
cze palił się w piecu, widać było zwieszający się z ko-
zetki czarny długi ogon. Rogaty łeb wtulił w poduszkę.
— Niech sobie pośpi. Mówią nawet, że diabła lepiej
nie budzić. Po czorta on nam zresztą potrzebny.
142
Czarny kot łasił się do nóg. Nietoperz krążył i słu-
chał.
— Ludzie już o wielu rzeczach zapomnieli i dlate-
go nie jest dobrze. Stare łyżki należy palić, to i biedy
w domu nie będzie. A jak kura zapieje, to łeb uciąć.
Tylko koniecznie na progu i tak, żeby główka nie spa-
dła do środka, ale na drugą stronę.
Czary, Kasiu, do wszystkiego mogą się przydać. Sły-
szałam, mówili, że trzeba środków do ochrony roślin,
nawozów sztucznych. A nie ma.
A nie lepiej by było, gdyby tak szczerze powiedzieli,
że jak baba przysiadzie tam, gdzie chce posadzić kapu-
stę, to kapusta wyrośnie jej taka właśnie, jaka ona jest
w tym swoim siedzeniu szeroka.
A ja — ciągnęła dalej wiedźma — choć niby na eme-
ryturze, przecież tak do niczego chyba nie jestem. Jak
się tu czasem zjawią jacyś wczasowicze, to im zsyłam
deszcze. Tak, czaruję. Czarów nie mam zamiaru się wy-
rzec. Ani diabłów.
Ten, co jest teraz ze mną, to się przyplątał zeszłej
wiosny. Prosiłam, żeby założył antenę, no i potem już
został. Zadowolony, że go dobrze karmię. Bardzo lubi
grzyby. Ale tylko trujące. Co mu tam będę żałować.
Pewnie, że pali za dużo, a jeszcze przecież siarką i smo-
łą go czuć, ale i do tego można się przyzwyczaić. Bo
i to mówią: ,,Z diabłem źle, ale bez diabła jeszcze go-
rzej." Więc żyjemy tu sobie razem i grzeszymy.
Wiem, pomyślałaś sobie, Kasiu, że już jestem stara.
Mylisz się. Jak na czarownicę to wcale nie. Zresztą
rozmawiałam niedawno z samą Śmiercią.
Dziwisz się? Tak, znam Śmierć. Bardzo ją zresztą
szanuję. Jaka ona pracowita! Czy się jej boję? Cóż, jak
komu ona sądzona... Ale prosiłam ją, że kiedy już przyj-
dzie  pora,   to  niech  nie  wymyśla  mi  żadnych   chorób,
143.
tylko po prostu śmignie kosą... Mówiła mi zresztą, że na
wiele lat ma już wszystko zaplanowane. Mnie tam nie
ma.
Ale co ci tam teraz mówić o śmierci. Dla ciebie te-
raz najważniejsze są czary miłosne. Chcesz wiedzieć,
jak czarować chłopców? Otóż, żeby mieć widełki do
odpychania i haczyk, żeby przyciągnąć tego, co go so-
ibie upodobasz, trzeba było nietoperza o północy zako-
pać w dziurawym garnku koło mrowiska. Potem się
szybko uciekało, a kiedy po jakimś czasie mrówki zro-
biły swoje, należało odszukać te potrzebne kostki w
szkieleciku.
Nie, Kasiu, nikomu teraz tego nie doradzam. Oczywi-
ście, że to niehumanitarne. Zresztą nie myśl, że jak je-
stem czarownicą, to już się nie orientuję, że wszystkie
•gatunki nietoperzy są pod ochroną. I przecież, jak słu-
sznie zauważył jeden pan w telewizji, „nikt już nie za-
myka się w kręgu doświadczeń małych społeczności lo-
jalnych".
Spotkałam, moja Kasiu, na jednym ze zlotów koleżan-
ki z Litwy. Dzięki nim poznałam inny, ładniejszy spo-
sób. Musi świecić księżyc. I kiedy śpiewa słowik, trze-
iba podejść tak cicho do krzewu, na którym usiadł, że-
by go nie spłoszyć. Haczyk i widełki wycina się z ga-
łązki tego właśnie krzewu. Tak ostrożnie, żeby nie od-
leciał. Wierz, Kasiu, starej wiedźmie. To przyciąganie
i odpychanie chłopca zawsze ma swój urok.
Księżyc już wzniósł się wysoko. Był w pełni. Noc
jasna. Ktoś, kto przypadkiem w tę okolicę by się za-
błąkał i akurat czemuś nocą szedłby drogą, zobaczyłby
dwie kobiety, starą i młodą, siedzące na ławeczce przed
domem. Cóż... późno, ale noc nadal bardzo ciepła...
Gdyby usłyszał, o czym jedna z nich mówi, pomyślał-
444
by sobie, że dziewczyna pewnie wypytuje starą o dawne
wierzenia i przesądy.
Ale nietoperz, który wciąż swoim lotem kreślił w po-
wietrzu jakieś dziwne znaki, co chwila zbliżał się do
nich, widział wyraźnie, że w oczach Janiny ukazuje się
figura kozła. Po tym nieomylnie można rozpoznać cza-
rownicę.
A i w oczach Kasi coś kilka razy mignęło. Czyżby
w przyszłości i ona miała zostać wiedźmą?
A mówiła matka, kiedy dziewczyna z plecakiem wy-
chodziła z domu: „Uważaj ty lepiej na siebie. Diabeł
nie śpi."
Zbliżała się północ. Diabeł już musiał się zbudzić.
10 — Z)ota kareta
Pierwsze czary
Od jesieni do obiadu zasiadała wraz z setkami dziew-
cząt i chłopców. Z początku czuła się trochę zagubiona
wędrując po instytutach, kolegiach i bibliotekach. Ale
zabrała ze sobą czarodziejskie lustro. Kiedy dzień był
zły, ćwiczenia bardzo długie, a potem skrypt też trud-
ny i pożyczony na bardzo krótko, Kasia pytała, czy
chociaż jest ładna.
—  Możesz być... czarująca...
W przeddzień swoich imienin, we wróżebną wigilię
świętej Katarzyny... Była wtedy sama w pokoju. Cały
dom akademicki już cichł... Było późno.
—  Zrobię tak — szepnęła.
Zgasiła światło. Zapaliła świecę. Zrzuciła ubranie.
Siadła przed lustrem.
—  Chcę zobaczyć tego, kto mi jest przeznaczony —
powiedziała.
Kąty pokoiku były ciemne. Biały klosz lampy poły-
skiwał. Martwa biała kula.
Któraś z gwiazd za oknem jest moją gwiazdą... Czy
mi kiedyś czegoś nie powiedział astrolog?... Czyż nie
mam spotkać królewicza?
Płomień świecy wysmuklał, rozzłocił się, drgał. Przed
lustrem, w lustrze bielało ciało dziewczyny. Z daleka
zegar zaczął bić godzinę dwunastą. W lustrze zmiesza-
ło się światło i mrok. I nagle ukazał się w nim cień.
Chłopiec.
146
Krzyknęła.
Zniknął.
Kto to był? Czy go potrafi poznać? Tej zimy zaczęła
baczniej przyglądać się chłopcom. Czy to ten? E, chy-
ba nie... Zasięgnęła nawet znowu rady czarownicy.
—  Moja droga Kasiu. To jest bardzo łatwe. Jeśli spot-
kasz tego, który jest ci przeznaczony, to poczujesz, że
zupełnie inaczej będzie bić twoje serce.
—  I to na pewno będzie ten właściwy?
—  Tak na pewno to nie. — Czarownica miała ogrom-
ne doświadczenie. — Czasem można się pomylić.
W parku pokazały się gile. Były zajęte swoimi spra-
wami. Być może zresztą żaden z nich nawet nie wie-
dział, iż powinien wzlecieć wysoko ku chmurom i spy-
tać o śnieg. I nikt już nie pamiętał, że pierwszy płatek
śniegu ma się przecież stopić na gorąco czerwonej pier-
si gila.
Śnieg wreszcie spadł, pokrył chodniki i jezdnie, ale
rozjechały go samochody, posypali go piachem i solą.
Zżółkł, rozbłocił się. Spodlał. Potem go wywieźli. Drze-
wa zabłąkane w miejskie ulice stały w ponurym mil-
czeniu.
Nie słychać było z dala dzwonków sań. Nigdzie też
nie podeszły pod okna wilki. I nie mogło oczywiście
się zdarzyć, by pod skórą upolowanego święconą kulą
basiora odkryto sukmanę i magierkę. (Co byłoby świa-
dectwem, że nie wilkiem był w swej istocie, lecz wilko-
łakiem — człowiekiem mocą czarów w wilka przemie-
nionym.) Ludzie w tych czasach nie przemieniali się już
w wilki.
To stary, samotny wilk, jeden z tych niewielu, co je-
szcze żyły w lasach, zmienił się w człowieka. Wyszedł
z lasu, gdzie jazgotały mechaniczne piły. Przemykał
drogą.   Trafił   aż   do   miasta.   Był   pijany.   Nażłopał   się
147
wódki, bo chciał sią w swoim człowieczeństwie jakoś
odnaleźć. Krzyczał i wył.
Zrobiło sią koło przystanku tramwaju zbiegowisko.
Chcieli go schwytać. Gryzł ludzi po rakach. Drapał pa-
znokciami jak pazury. A gdy od niego odstąpili, nie-
spodziewanie ukląkł na chodniku i głową zaczął bić
o ziemią. Wtedy chwycono go pod ramiona, wepchnię-
to do samochodu i został zabrany.
Mróz dawniej zapraszano na wigilią. Czekał i w tym
roku. Myślał, że ktoś może sobie przypomni. Na próżno.
Rozsrożył sią wiąc, obraził i po świętach przyszedł sam.
Mszcząc sią łupał rury wodociągów i zamrażał zwrotni-
ce kolejowe.
A Kasia wybrała sią na bal. Właściwie to był jej
pierwszy prawdziwy bal. Wiły sią kolorowe serpenty-
ny, kołysały, błyszczały baloniki. Pomyślała, że jest pra-
wie jak w baśni. Wypiła dwa kieliszki wina. I nagle
postanowiła, że sią wymknie przed północą. W baśni
ktoś wybiegał za dziewczyną...
Płaszcz rękawami przywitał ją dość chłodno. Zmar-
znięte niebo sunęło nad ulicą. Rzeczywiście jednak ktoś
za nią wybiegł.
—  Kasiu! Dlaczego! Dokąd?
Tak, wciąż było jak w baśni.
—  Kasiu, zaczekaj!
—  Wiesz — szepnęła — bardzo cię lubię.
Chłopak nie dosłyszał. Szepnęła bardzo cicho. Słowa
zamarzły. Takie rzeczy mogą zdarzać się w baśniach.
Słowa zamarzły, a odtajały dopiero na przedwiośniu.
Tylko że wtedy usłyszał je już inny chłopak. Ale też je-
szcze nie królewicz.
Wesele
No i wreszcie Kasia znalazła swojego królewicza.
Ja na ich weselu byłem...
Nie odbyło się na królewskim dworze. Zresztą kró-
lowa nie miała już dworu. Nawet nie żałowała. Gdy
ją zagadnąłem, machnęła ręką:
— Ach, to już była ruina. Stale kłopoty z remontem.
Dobrze, że się tego pozbyłam.
Kasia wyglądała ślicznie. Królewicz, owszem, wyso-
ki, przystojny, ale... może zresztą tak mi się tylko wy-
dawało, jakby zbyt pewny siebie. Wesele wcale nie
huczne. Gości niewielu. Świadkami byli koleżanka Kasi
i jakiś młody człowiek, chyba powiernik królewicza.
Astrolog też był na weselu. Od dawna już nie pra-
cował u królowej, nie stać jej przecież było na utrzy-
manie służby. Zajmował się dziennikarstwem. Zaczął od
artykułów na tematy gospodarcze, a kiedy przywrócono
w gazetach kąciki astrologiczne, mógł wrócić do swojej
specjalności.
Był także i stangret. Kilka razy już zmieniał pracę.
Teraz miał etat konserwatora. Podobno wszystko po-
trafił zreperować. Mówili o nim, że złota rączka. Nie-
stety, jak mi szepnięto, ponieważ wszędzie go często-
wano, więc się przyzwyczaił i rozpił. Królowa matka
jednak pozwalała, by ją odwiedzał. Nie miała przesą-
dów klasowych, a prawdę mówiąc, przy takich kłopo-
149
tach, jakie są z usługami, utrzymywanie z nim kontak-
tów było wygodne.
Różni ludzie spotykają się przy weselnych okazjach.
Byłem więc na weselu Kasi, miód i wino... Nie. Tak na-
prawdę miodu nie podawano, a wina pić nie chciałem.
No to i cóż, że nie królewski dwór — myślałem. Je-
śli mi czegoś było żal, to raczej tego, że kiedy jecha-
liśmy do weselnego domu, nie trzaskano z batów, żeby
odstraszyć wszystkie złe siły. Że na rozstajach dróg nie
wysypano suszonych owoców dzikiej gruszy młodym na
szczęście.
—  Ależ pan nic nie je — powiedziała do mnie matka
Kasi. — Może sałatki?
—  Dziękuję, ale już naprawdę nie mogę...
Jadłem rzeczywiście niewiele, a co do tego wina, to
nie piłem i dlatego, że wolałem nie mieszać z wódką.
Byłem zmęczony. Przyjechałem przecież z daleka. Robi-
ło się późno.
Nagle coś zaszumiało. Kasia poderwała się z miejsca
i wybiegła na balkon.
—  Nareszcie! Bo już się bałam...
—  Och, dziecko, cały czas było pod wiatr. A ja, wiesz,
nie  lubię  wylatywać,   póki   się   porządnie   nie   ściemni.
Po co robić sensację.
Jakie poglądy miała mama Kasi, takie miała, ale by-
ła gościnna i umiała się znaleźć.
—  Prosimy!   Prosimy.  Kasia  już  się  cioty nie  mogła
doczekać! Ale... czemu nie oboje?
—  A po co mi tu ten stary czort?  Zresztą ktoś mu-
siał zostać, żeby pilnować kota i nietoperza.
Posadzili ją przy mnie. Wreszcie mogłem porozma-
wiać z czarownicą.
__ No   i   nasza   Kasia   wyszła   za   królewicza   —   za-
150
cząłem.   —   Tak   jak   to   kiedyś   astrolog   wyczytał   z
gwiazd. Nie omylił się. Kto by pomyślał...
—  A cóż to takiego wielkiego — wzruszyła ramio-
nami. — Dziewczyna przed Nowym Rokiem zanurzy rę-
kę w przerębli i też będzie wiedziała, kto zostanie jej
mężem.  Sięgnie do  dna, wyciągnie słomkę,  wyjdzie za
zwykłego  gospodarza, drzazgę, dostanie jej się stolarz,
a żelazo znaczy oczywiście, że kowal.
—  A jeśli nie ma przerębli?
—  Zawsze można się dowiedzieć, jeśli się umie posłu-
chać,  jak  wiatr  szeleści  w  zeschłych  liściach...  A  jak
wysypie się okruchy na śnieg, to i ptak prawdę ukaże.
Wrona przyleci, sroka czy trznadel, podziobie i przy oka-
zji wyjaśni, czyją dziewczyna będzie żoną.
I nie tylko ptaki — zniżyła głos. Przy stole było
gwarno, ale nie chciała, żeby wszyscy słyszeli. — Nie
tylko ptaki. Wywróży, co będzie, nawet jakiś zwykły
kundel. Wyjdzie dziewczyna późnym wieczorem na próg
chaty. Z której strony pies zaszczeka, to potem stam-
tąd właśnie przybędzie kandydat na męża. Pies szcze-
ka mocno, to i dobrze. Znaczy, że ten przyszły będzie
młody. Szczekanie ochrypłe — niestety, stary. Pies za-
skowyczy — mąż będzie bardzo chorowity.
—  No, ale jednak astrolog wywróżył, że ma być kró-
lewicz. I jest prawdziwy królewicz.
—  No to i co, że królewicz? — skrzywiła się. — A
w ogóle samo małżeństwo...
—  Ale jednak chyba będą żyli długo i szczęśliwie...
—  Kto?
—- Oczywiście Kasia i królewicz.
—  Zostawmy wreszcie w spokoju tego całego króle-
wicza!
—  ...więc  Kasia.   Lubię  tę  Kasię.  Chcę  wiedzieć,  ja-

kie będą jej dalsze losy. I muszą wiedzieć. Jestem prze-
cież także autorem...
—  No to, człowieku, próbuj sam się dowiedzieć.
—  Słyszałem, że można zbadać baranią łopatką. Czy-
tałem, że jeśli czarownica w srebrną miskę naleje wo-
dy, ustawi na noc pod krzakiem kwitnącej róży... Prosił-
bym bardzo... Gdyby wiedźma mogła...
—  Móc tobym oczywiście mogła. Może...
—  Zdrowie! — podniósł się stangret. — Zdrowie mło-
dej pary po raz pierwszy!
—  Gorzko, gorzko! — zaczęli wołać goście.
Przysiadła się do nas królowa. Potem druh królewi-
cza puścił nową taśmę. Zaczęli tańczyć. Astrolog po-
prosił czarownicę. Nie dokończyliśmy rozmowy.
Nie mogłem przecież być tam dłużej. Po północy już
musiałem wyjeżdżać. Przecież nie miałem nawet urlopu.
Jechałem długo, z przesiadkami. Morzył mnie sen.
Ale i następnego dnia, zwykłego dnia powszedniego
w porannej kolejce po chleb i na przystanku autobuso-
wym myślałem o Kasi. Było jeszcze ciemno. Z głębi uli-
cy, z mgły zbliżały się światła reflektorów. Zapowia-
dał mi się ciężki dzień. Tak dużo miałem różnych spraw
do załatwienia. I nieraz jeszcze się zastanawiałem, jak
się potoczyć mogą losy tej dziewczyny. Czy czarodziej-
sko?
I śmierć
Przyszła nieoczekiwanie.
W czasach dawnych wiedziano, że przyjdzie.
Pies nocą wył do księżyca i nie można go było uspo-
koić...
Kret, świadomy spraw podziemnych, przed ludźmi je-
szcze zakrytych, czyścił swoje czarne futro. Zbliżał się
do domu. Pracował uparcie, rył pod przyciesią. Wokół
domu pojawiały się na złą wróżbę kopczyki ziemi...
Siedzieli ludzie przy wieczerzy, za oknem ciemność,
paliła się lampa naftowa i nagle święty obraz spadł ze
ściany. I tylko się przeżegnać. Wola boska...
Niespodziewanie, mocno trzasnęły deski skrzyni, w
której przyodziewek, a na dnie korale jeszcze po bab-
ce...
Pękł stół...
Albo coś nocą stukało w okno...
I człowiek wiedział: pora się szykować.
Tak było dawniej. A ojcu Kasi mówili w szpitalu:
— Och, medycyna poczyniła ogromne postępy.
Patrzył na twarze tych, którzy go w szpitalu odwie-
dzali. Lekarze nawet wspominali o poprawie, ale raz
pielęgniarka powiedziała do salowej o jedno słowo za
dużo. Już wszystko wiedział.
Oczywiście nie mógł liczyć na to, że ktoś spróbuje
zamknąć   ją  w  pustym   rogu,   Ani   że   nagle   przekręci
153
łóżko, gdy ona  zjawi  się u wezgłowia.  Starał się  być
odważny. Był odważny.
Nie mógł liczyć i na to, że mu dadzą do ręki grom-
nicę, że zgromadzi się przy nim rodzina i przyjaciele,
on im powie, co ważne, najważniejsze, i po kolei się z
nimi pożegna.
Najstarsza na świecie lekarka jeździła w tych cza-
sach czarną limuzyną. Ludzi było dużo. I tak ledwo
mogła zdążyć. Podjeżdżała pod szpitalną bramę. Trzaska-
ły drzwiczki samochodu. Już na sali sprawdzała jesz-
cze, ale dość pobieżnie, życiorys. Oglądała zaświadcze-
nia o, zawsze wówczas już bardzo złym, stanie zdro-
wia. Była w bieli jak wszyscy lekarze...
Może gdyby jeszcze w szpitalu pracował ów portier...
To stało się w tym niewielkim mieście. Portier o
wszystkim się dowiedział. Żył wtedy w domu, w którym
było dużo kwiatów. Przez korytarze wysłane chodni-
kami cicho przechodziły zakonnice w skrzydlatych kor-
netach. Dreptali starzy ludzie.
Portier bardzo się zdenerwował. Co oni tam teraz ro-
bią w tym szpitalu! On by do takiego człowieka śmier-
ci na pewno nie wpuścił.
—  Jak ja pracowałem,  to...  Bo trzeba porządnie pil-
nować! Bo dziś są tacy portierzy!
A potem się popłakał. Był już bardzo stary. Usnął.
Łzy mu jeszcze spływały po policzkach.
—  On już teraz przestał cierpieć — tak mówili o oj-
cu Kasi.
—  Kiedyś i nas to czeka — mówili.
—  Taki   człowiek!   Odchodzą  zawsze  najlepsi  ?— tak
mówili do nieutulonych w głębokim żalu.
I naprawdę wszyscy już wiedzieli, że był wspaniałym
człowiekiem.
154
Mijały tygodnie, miesiące. Miesiące splatały się w la-
ta. Ze śmiercią trzeba się było pogodzić.
Raz w roku miała wielkie święto. Zapraszała wszyst-
kich do swojego ogrodu. Płonęły tysiące, setki tysięcy
świateł. Brama była szeroko otwarta. Ludzie szli z bia-
łymi chryzantemami. Na drzewach złociły się jeszcze li-
ście.
Ona, nie chcąc sobą gości krępować, wkładała kape-
lusz z  czarną woalką.  Wieczorem chodziła alejkami.
Kwiaty zresztą więdły szybko. I już następnego dnia
robiło się bardzo pusto. Kolorowe szkła lampek były
popękane, zasmolone sadzą, w koszach piętrzyły się
śmiecie. A ona jak co dzień odwiedzała i mieszkania
w blokach, i wille, zachodziła do szpitali, spieszyła do
wypadków ulicznych.
—  Mamo — pytała Kasię jej córeczka — a napraw-
dę, tak naprawdę, co to jest dusza?
—  Dusza...  ja myślę, że dusza to jest to w człowie-
ku, co zawsze chce żyć.
—  A czy zmarli... mogą do nas przychodzić?
Więc Kasia opowiada córeczce, że jest taka pieśń, w
której dusza wyleciawszy z ciała stoi na zielonej łące,
czeka na anioła. Mówili też kiedyś ludzie, że dusze po-
jawiają się w płomieniu. Płomień trzeszczy, mieni się
błękitnawo. I mówili, że nocą latają jako ćmy. Że się
stają ptakami... Droga Mleczna jest ich drogą. I może
czasem cienie przechodzą przez mosty, przez kładki nad
wodą. Pojawiają się we śnie.
A tego jeszcze nie chce powiedzieć córeczce, że śnił
się jej ojciec. We śnie przyszedł do niej. Głaskał ją po
głowie. Tak jak wtedy, kiedy była jeszcze bardzo ma-
ła.
—  Tato, tato, ty zawsze byłeś dla mnie dobry.
I  płakała  we   śnie,   i  było  jej   strasznie  przykro,   że
155
tak niewiele miał miejsca w jej czarodziejskiej opo-
wieści.
— To nic — mówi — byłem, Kasiu, zwykłym czło-
wiekiem, ale... słuchaj, bo to ważne, i ja czasem pa-
trzyłem w zaczarowane lustro — mówi i zaczyna nik-
nąć...
I jeszcze słychać słowo „lu-s-tro..." I pani Kasia się
budzi. A jego już nie ma.
Czas zaczarowany
Co mam przed sobą razem z trzydziestką?
Widzę trzydziesty rozbity dzbanek,
a lustro mówi, że jest we mnie dziecko
zmarszczkami okratowane.
(Blaze Koneski: Klatka, tłum. Józef Waczków)
A tego, że coś tak dziwnego stanie sią z czasem, nie,
tego się Kasia wcale nie spodziewała.
Że czas biegnie w jakimś miejscu niezwykle szybko,
zdarzało sią w baśni. Baśniowy bohater dostawał sią
przypadkiem na szczęśliwe wyspy albo do dziwnego
kraju go zaproszono. Były to baśnie okrutne, bo kie-
dy wracał, okazywało się, że w tym zwykłym życiu je-
go czas minął. Zapodziały się gdzieś, nie wiadomo gdzie,
całe lata.
Ale  przecież  ona właśnie  żyła  zupełnie zwyczajnie.
Czas. Mówili, że pralka bardzo czas oszczędza. Rze-
czywiście trudno było żyć bez pralki, zwłaszcza kiedy
urodziła się mała. Wtedy brakowało jej czasu, ale je-
szcze się nie zorientowała, że z czasem coś się dzieje.
Sądziła, że gdyby królewicz jej pomógł...
Niestety. Dziewczyna, która wyjdzie za mąż za króle-
wicza, musi sią liczyć z tym, że w swoim domu nie bę-
dzie królową. Kasia szybko zrozumiała, dlaczego ciota
Janina do jej małżeństwa odnosiła się z rezerwą.
Królewicz uważa zwykle, że to jego właśnie powin-
no sią obsługiwać. Są to skutki wychowania. Królowa
matka nie przyzwyczaiła syna, żeby pomagał w domu.
Nawet gdy już nie mieli służby, wolała sama utrudzić
swoje królewskie race niż jego zagonić do roboty.
A jeśli jeszcze takiemu królewiczowi zdarzy się raz
157
i drugi przygoda podobna do tej, jaką przed laty miał
tato Kasi wraz z Madejem? I to bez kota i zbójców.
Gdyby więc nie to, że miała przecież dziecko... Naj-
cudowniejszą córeczkę...
Nie uważała zresztą, że jest jej gorzej niż innym. Że
jest nieszczęśliwa. Miała nawet bardzo dużo szczęścia.
Mieszkanie. Dzięki astrologowi. Gdyby nie astrolog, to
nawet by nie wiedziała, kiedy to mieszkanie jej dadzą.
A z meblami, czy to też nie było szczęście? I akurat
szczęście przyniósł kominiarz. Mąż koleżanki Kasi znał
dobrze pewnego kominiarza, a żona tego kominiarza by-
ła kierowniczką sklepu meblowego.
Potem regały pomógł montować stangret-konserwa-
tor. Królewicz nie miał zielonego pojęcia, jak to zro-
bić.
— W moich czasach — powiedziała kiedyś królowa
matka — życie też było trudne.
Teraz są moje czasy. Żyję w naszych czasach... Tak
by wypadało. Ale właściwie... czemu czasy nazywamy
naszymi, kiedy wcale do nas nie należą? Dzień zaczy-
nał złośliwy terkot budzika. Odprowadzała małą do
przedszkola. Szła do pracy. Potem na zakupy.
I jeszcze to, że zachciało jej się bułgarskiego kożu-
szka.
Autor wyznaje: pomyślał sobie, tak, ten kożuszek z
Bułgarii... Może to by coś wyjaśniło... W Bułgarii po-
trafiono czarami ściągnąć z nieba gwiazdę. Zatapiając
ją potem w studni marnowano czyjeś życie. Żeby zdo-
być na kożuszek pieniądze, Kasia podjęła dodatkową
pracę. Traciła dużo czasu...
Ale to przecież zupełnie nie ma sensu. Czy z tego, że
młoda kobieta chciała być trochę lepiej ubrana, wynika
jakiś   głupi  morał?   Że   zrobiła   coś  złego,  że   czas  roz-
158
trwoniła i za to została ukarana? Kara jej się należała?
To tylko Kasia miała jakieś wyrzuty sumienia.
Dała córeczce imiona: Maria Barbara. Barbara oczy-
wiście na pamiątkę prababki, a Maria, bo to i brzmi z
królewska, i kiedy się powie „Marysia", to jest już pra-
wie tak, jakby miała zacząć się baśń.
Za rzadko, za rzadko opowiadała małej baśnie... A
przecież wiedziała, że żyje w czasach, w których nie wy-
ręczą jej krasnoludki. Krasnoludki za nic w świecie nie
chcą się osiedlać w nowym budownictwie. Nie mogą
patrzeć na ogień buzujący w piecu, bo pieców brak.
Kaloryferów nie znoszą. Powietrze w mieszkaniach,
gdzie  są kaloryfery,  jest  zresztą dla  nich  zbyt  suche..
Marysia Basia chodziła do grupy maluchów. Chodzi-
ła do średniaków. Chodziła do starszaków. Zaczęła cho-
dzić do szkoły. Coś stało się z czasem. Gdzie się po-
działy całe lata?
—  Mamo,  czemu jesteś dzisiaj taka smutna?
Nie wie nawet, jak to dziecku wytłumaczyć.
—  Mamo, połóż się dzisiaj przy mnie.
Mała usypia, a jej matka leży w ciemności z otwar-
tymi oczami. Wie, że o czymś chyba zapomniała, ale nie
wie o czym. Musi sobie koniecznie przypomnieć.
A gdyby... Tak. Tak trzeba zrobić. Wstaje. Pisze dłu-
gi list o wszystkim do czarownicy. Jeśli ona nie po-
może, to już chyba nikt. Jest noc. Jutro rano list wy-
śle i będzie czekała na jakąś radę.
Ale nie zdążyła nawet zakleić koperty... Nagle za
drzwiami łoskot, trzask, huk. Wyjrzała. Po schodach
spada listonosz. O tej porze! Z ekspresem. Tak bywa,
jak się pisze do  czarownicy.  Już  jest odpowiedź.
„Kasiu Droga!
Co ty sobie,  do  diabła,  właściwie myślisz?!  Czy nie
159
pamiętasz, co Ci zostawiła babka? Gdzie jest   Twoje
czarodziejskie lustro? U nas po staremu.
Całujemy Cię mocno
Ciota Janina i..."
Diabeł zamiast podpisu wypalił ślad szponiastymi pal-
cami.
Co będzie...
Nie znałem go przecież. Sam zaproponował. Łowił aku-
rat ryby i był w rybackich butach. Nawet czułem się
skrępowany. Trochę pobłądziłem, nie wiedziałem, jak
się wydostać znad tej zatoczki, ale wolałbym się roze-
brać i przebrodzić jakoś przez płyciznę.
—  E tam, a po co? — powiedział.
Wziął mnie na plecy. Ale kiedy wyciągnąłem port-
monetkę, rozzłościł się:
—  Schowaj sobie te pieniądze, człowiekul Co mi po
twoich pieniądzach? Co pieniądze warte? Za jeden pod-
pis to jeszcze można i tobie pełną czapkę nasypać, rozu-
miesz?!
Zrozumiałem. Zwłaszcza że akurat wtedy zauważyłem
ogon. Machnął nim kilka razy zdenerwowany. Bardzo
przepraszałem. Było mi głupio tym bardziej, że usłysza-
łem, jak ciota Janina wyjaśniała kotu, którego nasze
głosy obudziły i zaniepokoiły:
—  Kogoś diabeł niesie.
Nie była w dobrym humorze. Na szczęście okazało
się, że to nie z powodu mojej wizyty. O co chodzi-
ło? Wiadomo, przynajmniej raz do roku w Kwietną Nie-
dzielę każdy diabeł musi być w kościele na nabożeń-
stwie. Nie chciała się za niego wstydzić, sprawiła mu
garnitur. Kwartał jeszcze nie minął...
—  I  staraj  się  dla  takiego!   —  mówiła  rozgoryczo-
na. — Albo przepije, albo wysmoli. Jak dziecko.
11 — Złota kareta
161

Dopiero po kolacji wyznałem, że jestem w sprawie
Kasi. Znów nie mam pojęcia, co dalej będzie. Muszę
przecież znać jej przyszłe losy, a bez pomocy czarow-
nicy absolutnie nie dam sobie rady. Pokiwała głową.
—  No, o Kasią to już na szczęście możemy być spo-
kojni. Wie, co robić powinna. Używa tego czarodziej-
skiego  lustra,  pyta  je  o  to,   co najważniejsze.  Lustro
odpowiada. Często nawet wierszem. Teraz akurat wzię-
ła małą i pojechała tam nad rzekę. Do tego miasteczka.
—  A co będzie potem?
—  W końcu zostanie czarownicą. Nie namawiam jej
ani też nie odradzam. Sama zresztą się orientuje, że to
nie jest łatwe.
—  Więc w przyszłości też będą czarownice?
—  A pewnie.
Zadymiła ziołami.  Poszeptała. Nalała w miskę wody
z siedmiu studni. Rzuciła pierścień,
—  O...
Pod lustrem wody ukazał się ogień. Chwytał za suk-
nię i  obnażał ciało. Twarz kobiety przesłaniały kłęby
dymu.
—  Kasię też?...
—  Cóż, w ten czy w inny sposób swoje musi odcier-
pieć. To się na pewno nie zmieni i za setki lat, skoro
do dziś nie zmieniło się wiele od czasów, kiedy to jej
imienniczka  chodziła  z  owczarzem na  rozstajne  drogi
i  w  palonych kościach dostrzegła Kusiciela  w posta-
ci liliowego płomienia. Kasia też nie może się spodzie-
wać, że ją ludzie zrozumieją. Ale znajdą się i tacy, co
ją docenią.
Obraz się zmienił. W wodzie ukazała się sala wybita
czarnym aksamitem. Po nim wiły się złote węże.
—  Jej dysertacja... — wtrącił diabeł, zasięgał widać
informacji jeszcze i ze swoich ciemnych źródeł — dy-
162
sertacja będzie miała tytuł: „Niektóre zagadnienia cza-
rodziejskiego przekształcania wybranych fragmentów
rzeczywistości".
Kasia już odpowiedziała na wszystkie pytania, zło-
żyła ostatnie wyjaśnienia. Przedstawiciele Wysokich
Mocy Nadracjonalnych pierwsi podnieśli się z miejsc,
żeby jej złożyć gratulacje. Wstali i goście. Cisnęli się
z kwiatami. Była i Maria Barbara. Już prawie dorosła...
Zauważyłem, że zza filaru obserwował ją młody dia-
beł o czarnych jak antracyt oczach i fryzurze, która
wydawała mi się dziwna, lecz domyśliłem się, że takie
fryzury w przyszłości będą modne. W każdym razie wi-
dać było rogi.
—  Marysia też będzie kiedyś wiedźmą, i to niezłą —
powiedziała ciota Janina.
Siedziała obok mnie, a była i w przyszłości. Ściskała
i całowała Kasię. Przez otwarte okno wpadł nietoperz,
rzeczywiście jeszcze bardziej podobny do myszy niż in-
ne nietoperze. Przeleciał nad nami, przebił się przez lu-
stro wody. Pojawił się na sali. Zatoczył kilka kół. Znów
się wynurzył i znów wrócił. Wreszcie zawisł na żyran-
dolu nad Kasią i złożył skrzydła do oklasków.
—  Niech już tam zostanie — powiedziała  czarowni-
ca i zmąciła wodę w misce. — Wtedy w przyszłości na
pewno  się  Kasi  przyda.  Nietoperze  są  zawsze  wierne
czarownicom.
I rzeczywiście, kiedy Kasia ukazała się znowu, nie-
toperz leciał obok niej. Noc w misce była taka jak za
oknem, ciemna. Księżyc cienki, tuż po nowiu. Kasia
szła nad rzekę. Słychać było nawet szelest trzcin i jej
kroki. To chyba była ta sama rzeka, nad którą w dzie-
ciństwie przychodziła z babką.
—  Są czarownice, co próbują odwrócić czary Herak-
lita, ale... — szepnęła wiedźma Janina.
163
Kasia stanęła na brzegu. Była skupiona, poważna. Pa-
smo mgły podesłało się pod jej stopy. Zaczęła czarną
laseczką rysować w powietrzu magiczne linie.
—  Iełir   atnap  — usłyszeliśmy z dna miski chrap-
liwe zaklęcie.                                                          .   .
I widać było, jak nurt zwalniał, zwalniał... Zdziwione,
przestraszone fale tuliły się do siebie. Rzeka powoli
stawała... Stanęła. A po chwili znów zaczęła płynąc, ale
W drugą stronę. Księżyc ruszył z zachodu na wschód.
Wraz z rzeką cofał się i czas.
—  Oto  co  można  zdziałać  czarami!   — wykrzyknęła
triumfalnie wiedźma Janina. — Oto co można robić zna-
jąc czary! Cha, cha, cha!
Poderwała się z krzesła. Odmłodniała nagle a taJŁ
bardzo, że diabłowi aż z oczu strzeliły płomienie. Za-
tupał kopytem.                                                           .
—  A ty czego?! A idźże do diabła, stary czorcie! —
krzyknęła czarownica. Chwyciła go za rogi i wyrzuciła
za drzwi.                                                                .      ,  „,
—  Cha!  cha!  cha! Kasia da sobie radę nawet z tym
całym Heraklitowym przemijaniem!
Złota kareta
Często rozmawiała z lustrem. Odnalazła to zaczaro-
wane lustro.
Blisko lasu, na łąkach nad rzeką matka i córka roz-
mawiały też z Echem. Echo dla głosu jest lustrem. I po-
maga w czarach.
Nie chodzi tu oczywiście o to zwykłe, małą literą
pisane echo, które podobno jest tylko jakąś tam odbitą
falą i po śniadaniu w barze mlecznym odbija się po-
krzykującym byle co uczestnikom wycieczki. Rozma-
wiały z Echem.
Niedawno Kasia pytała córkę:
—  Czy chciałabyś, żebym została czarownicą?
—  Tak! Tak!!
?— Czasem wcale nie będzie łatwo.
—  Mamo!  Ja  ci  pomogę.  I  ja też chcę!  — To było
dobre i mądre dziecko.
Przyjechały tu do tego miasteczka. Nad rzekę. Kasia
wciąż jeszcze pamiętała czarodziejskie wędrówki z bab-
ką. Czary trzeba było tylko odnaleźć. Tu Maria Barbara
mogła uczyć się czarów.
Wielu rzeczy, niestety, już nie było. Nawet chleba, te-
go prawdziwego, co go przed laty, zdarzało się jeszcze,
pieczono po domach. Chleba, którym Kasię, gdy była
dzieckiem, czasem częstowano.
Ożóg, dzieża niegdyś okadzana święconymi wianeczka-
mi, ta dostojna dzieża, co' to na niej sadzano młodą mę-
165
żatkę, i łopata od chleba, którą można było odpędzać
grady, zostały wyrzucone z domu. I złamane wiekiem,
z goryczą, że nikomu są już na nic niepotrzebne, ode-
szły z dymem w zaświaty.
A mówili dawno temu ludzie: „Jak ten chleb zginie,
to i świat zginie." I myśleli na pewno o tym swoim
chlebie.   Tego  chleba   już   nie  było,   a  świat  był  inny.
—  Ale po to  właśnie  są czary,  żeby mogło  być to,
czego nie ma — powiedziała Kasia córce.
To i owo zresztą się zachowało. Choćby czarodziejskie
zioła w polu i na łąkach.
Tego lata Maria Barbara nawet chodziła boso. W
tych czasach było to już dziwne, zdarzało się dzieciom
niezwykle rzadko. Chodzi oczywiście o ziemię. O to,
że dotyka się ziemi. Z ziemi przecież wyrastają wszy-
stkie czary.
I bosymi, czującymi ziemię stopami można bezszele-
stnie podejść...
W ciepłe popołudnie koło starej kapliczki zobaczy
się polne myszy zajęte swoimi sprawami. Była jeszcze
ta kapliczka... A już o zmierzchu blisko podleci nieto-
perz. Oczywiście te, które szukają czarów, nie boją się
ani myszy, ani nietoperzy.
A bywało też, że we dwie goniły się, przewracały w
trawie. Wcale nie jak matka z córką. Jak dwie takie,
co to chcą być czarownicami. I krzyczały, zaklinały
Echo.
—  Co minęło...  Czego nie ma... Co nie było... Niech
bęędziee!
—? ...będziee — odpowiadało Echo.
—  Czaryy! Czarrryyy!
—  ...czaryy...czaryy.
—  Niech się staną.
Wieczorem były na  łąkach. Na niebie pojawiły się
166
już dwie gwiazdy. Tak, na pewno to były ich gwiazdy.
A z drugiej nieba strony, jak to czasem bywa o za-
chodzie, nad horyzontem ukazały się ogromne sine gó-
ry i różowe jeszcze doliny. Widać było właśnie te kró-
lestwa, które tak łatwo podzielić na pół i oddać odważ-
nym wraz z ręką królewny. Tam są i Wolne Republiki
Szarych Godzin.
Grały polne koniki. Trawa pachniała i łaskotała w no-
gi. Wędrowały przed siebie.
I nagle pojawiła się złota kareta. Przejechała obok.
Marysia pamiętała ze starej fotografii i od razu pozna-
ła śliczną młodziutką dziewczynę, która siedziała w ka-
recie przytulona do chłopca w siwym mundurze.
Kareta jechała przez ł^ki, przez rzekę. Złote blaski
widać było jeszcze, nawet gdy już zniknęła w leśnym
mroku.


W opowieści Złotej karety są wplatane cytaty.
Autor nie mógł się również oprzeć pokusie umie-
szczenia tu (choćby w „Objaśnieniach i dodatkach")
obszerniejszych fragmentów z książek naukowych,
popularnonaukowych i innych. W tekście jednak
nie dodaje się odsyłaczy. Można bowiem z tymi
uzupełnieniami zapoznać się po lub nawet przed
lekturą opowieści.
Do „Opowieści o babce"
Rozdział „O smokach"
Smok okruteczny. Słowa zamieszczone w cu-
dzysłowie spisano kilkanaście lat temu. Zostały przy-
toczone w Gawędach iwkowskich, zebranych i opraco-
wanych przez Jana Piechotę. Oto prawie cała relacja
Jana Nakielnego: „Moja matuś babczyli przy kobietach
i oni mi opedzieli, co im się raz przydarzyło. Szli se
raz po ćmaku do chałupy, bo wiecie, jak to z tymi
porodami różnie bywa, a szli se przez kościółkowy
smentarz. Oni sią ta nieboszczyków żadnych nie bali,
bo byli przyzwyczajeni do babskich krzyków i dość
się tych gwałtów nasłuchali, to im nic nie było dziw-
171
ne, ale wtenczas dało im pietra. Byli już na środku
smentarza, kiej raptem nad swoją głową słyszą krzyki:
—  Puszczaj go, puszczaj!
—  Nie puszczaj, nie puszczaj! — drą się insze głosy.
Matuś pozierają ku niebu i co się nie dzieje: płanet-
niki dźwigają okropecznego smoka, co ludzi pożerał,
i już mają go spuścić na Iwkową, bo są takie zmęczo-
ne, że se rady dać nie mogą. Smok okruteczny, ogon
miał straśnie długi i zwinięty, ślepia ogniste, jaże spo-
za chmur łyskało, paszcza wielga, a w niej długachne
kły, cielsko paskudne, jakby na dwie łoktusze. Matuś
jaże staneny ze strachu i nogi się pod nimi trzęsą. A tu
znowu słychać krzyki:
—  Puść go, puść go, ja już nie mogę!
Laboga, co będzie z nami? — myślą se matuś. Teraz
dopiero poznały, że to słabsze płanetniki tak krzyczą.
Co będzie z nami, jak one tego smoka puszczą, on bę-
dzie ludzi pożerał i co my biedne zrobimy! W tym
wielgim strapieniu matuś zaczeni się modlić:
—  Boże, ratuj, ady co będzie z nami!
Upadły na kolana i wołają do Boga. Widać, wiecie,
Pan Bóg wysłuchał ich modlitwy, bo mocniejsze płanet-
niki wzieny górę nad słabszymi, co chciały już'smoka
puścić. Cosik zaczeno się w chmurach kiełbasić, smok
ciskał się i zwijał cielsko jak wąż i widziało się, wie-
cie, że już, już spadnie na wieś, ale wreście płanetniki
zaniosły go kajsik dalej. Matuś długo jeszcze stały i
pozierały, co się będzie działo. Pozierają, a tu płanet-
niki niosą smoka i niosą kajsi —? daleko, daleko, jaże
tamok, kaj było wielgie jezioro czy bagno, i wreście
spuściły go tamok, za górami, za lasami. Smok spadł
z okrutecznym hałasem, cosik trzasło i chlupneno, jaże
bulgotanie było słychać. A to, wiecie, smok zapadał się
coraz głębiej w błoto."
172
Rozdział „Targ"
Liczenie łysych. Autor, z którego nieco prze-
rzedzonych na ciemieniu włosów też już pokpiwano,
musi stwierdzić, że dawniej pozycja łysych w społeczeń-
stwie była bez porównania lepsza. Łysi mogli czuć się
potrzebni. Jeśli zbyt długo panował mróz, to należało,
jak pisze Kolberg, policzyć w parafii „siedmiu łysych,
natenczas mróz kark złamie, to jest zmniejszy się lub
na odwilż zamieni. Ale jeżeliby się więcej (łysych) po-
rachować dało nad siedmiu, trzeba już wówczas racho-
wać trzy-dziewięciu łysych, to jest dwudziestu siedmiu,
chociażby ich w tym celu pożyczyć należało z innej
okolicy dla zupełności rachuby."
Jeśli natomiast dokucza błoto i potrzebny jest mróz,
to  aby przyszedł, trzeba  położyć pod kołyską siekierę.
Rozdział „Płanetnicy"
a),.Płanetniki to są takie, co rządzą i
kierują c h m u r a m i..." Wyjaśnia to Jan Nakielny
(op. cit.).
b)O płanetniku pisał również Zbigniew Brzo-
zowski (zobacz opowiadanie Płanetnik tego autora w
książce Dycha z Kopernikiem).
c) Jego kalectwo miało charakter ch.to-
niczno-akwatyczny. Joanna i Ryszard Tomiccy
w książce Drzewo życia — ludowa wizja świata i czło-
wieka piszą między innymi o płanetnikach.
Określenie „chtoniczno-akwatyczne" odnosiło się do
tego, że kulawy płanetnik dziedziczył cechy po starych
bóstwach świata podziemnego (chtoniczne) i wodnego
(akwatyczne).
173
d)  Latawce.    „Zobaczywszy   takiego   latawca,   nie
trzeba ani iść, ani jechać prędko, oddech w piersi za-
trzymać,  sukni  swojej  nie podginać;   boby  wpadł  po-
między nogi. Idąc pomału, należy słuchać uważnie, czy
co nie mówi, bo mówić on może i rad temu jest.  La-
tawiec spuszcza się razem z piorunem na ziemię i cie-
szy się, gdzie kogo napotka na drodze, gdyż wówczas
może natarczywie wołać:   «Chrztu, chrztu!»  — Gdy to
usłyszy człowiek mądry,  rzeczy świadomy, to  staje i
odpowiada latawcowi w te słowa: «Ja cię chrzczę imie-
niem  Boskiem;   jak-eś   chłopiec,   to  będziesz  Jadaniem;
jak-eś   dziewczyna,   to   będziesz   Jewą.»   Poczem   żegna
latawca znakiem krzyża świętego, a odtąd latawiec, ja-
ko  zbawiony,  nie  ukaże  ani  odezwie  się już więcej  i
zniknie" (Kolberg, Krakowskie).
e)  Tęcza.   Kiedy na niebie ukaże się tęcza, nie na-
leży składać słomek na krzyż i pluć na nie, bo po trze-
cim plunięciu tęcza się rozpłynie.
Rozdział „Zmora"
a)  Jechała   na   kółku   z   kołowrotka.   Zmo-
ry  mogły  też  korzystać  z  innych  środków  lokomocji.
Używały   również   wygodniejszych,   jak   taczki,   dzieża
albo  rzeszoto,  w których  w  czasie  jazdy  można  było
siedzieć.
b)  Nagle   wiatr   zawiał... — według Kolberga.
Rozdział „Pokrzyk"
a) Coś   trzasnęło   w   silniku.   Tajemne moce
mogły bardzo  silnie oddziaływać na maszyny.  Oto re-
174
lacja traktorzysty z Wichrowa zamieszczona przez Jad-
wigę Grodzką w książce Legendy łęczyckie. W roku
1958 NN (Grodzka nie podaje nazwiska opowiadające-
go) miał lat dwadzieścia pięć:
,,Z Rożniatowa bez Dąbie na Grabów jechałem z ka-
mieniem. Na krzyżówce dróg między Dąbiem a Grabo-
wem traktor chodzi, a bieg wyskakuje. Naciskam dru-
gą nogą — znów to samo. Co jest? Krzyczę — nikogo
nie ma. A czterech ludzi spoconych ze strachu na trak-
torze siedziało.
Po dwudziestu minutach zobaczyłem panka w czarnym
ubraniu. Był to Boruta. Laską kiwnął, udał się w stro-
nę lasu i znikł. Pomodliłem się, przeżegnałem i mogłem
jechać dalej, aż wszystko fruwało."
Jeśli zresztą chodzi o samego Borutę, to jego do-
kuczliwość bywała tak wielka, że uciekano się do in-
terwencji milicji. Oto co opowiada mieszkaniec wsi To-
pola:
„Jednego dnia po zachodzie słońca ludzie zauważyli
na dachu łęczyckiego zamku czarnego człowieka, cho-
dzącego z widłami. Był to Boruta. Dali znać milicji, bo
posterunek jest niedaleko zamku. Milicjanci się prze-
żegnali i przyszli gonić Borutę, ale go nie złapali, bo
się schował do lochu. Teraz już nie wychodzi, bo się boi
milicji." (Op. cit.)
b) Matryguna. Pokrzyki wiele przejęły, wiele się
nauczyły od znanej na całym świecie mandragory. Na-
sze pokrzyki dorównywały prawie mandragorze w cza-
rodziejskości, lecz, choć zarozumiałe, w głębi duszy zda-
wały sobie sprawę, że być mandragorą to jednak za-
szczyt. Słowo „matryguna" to właśnie nieco zniekształ-
cona nazwa „mandragora".
175
Rozdział „Janina"
a)  Czarownice   dubeltowe   i   paskudzia-
r y.   Paskudziary nie potrafią ani latać, ani też stać się
niewidzialnymi. Zdobyć uprawnienia i umiejętności du-
beltowych jest dość trudno. Niewiele paskudziar potra-
fi to osiągnąć.
Jeśli ktoś pragnąłby zobaczyć czarownicę dubelto-
wą w locie, winien stanąć na świeżo wypalonej cegle
w środkowym z trzech okien kaplicy albo niedawno
postawionego budynku.
b)  Byłby   głowę   urwał.   Kiedy czarownica po-
dejmuje  decyzję  pożegnania   się   na  zawsze   ze   swoim
diabłem, winna mu odnieść serek taki sam jak ten, któ-
ry od niego dostała. Sama jednak serka zrobić nie mo-
że,  bo  diabeł  celowo,  złośliwie  jej  przeszkadza.  Nale-
ży więc  poprosić  o  pomoc  inną  czarownicę.  O takim
pożegnaniu   kobieta   z  Modlnicy   opowiadała   Oskarowi
Kolbergowi:   „Tak  ta   druga   kobita,   wzięna  ten   syrek
co go zrobiła, — bo potrafiła, bo ij zły duch pomagał, —
i posły obie do rokitowego krzaka, — ale przody tam-
ta mówi ze: «weźcie na siebie donicę na głowę i na to
cepiec i chustkę, zęby wam łba nie urwałoś. Tak one
zasły, a tamta woła: Rokita, Rokita, wyndź! — a ón nie
spiesył sie, bo sie (r)ozgniewał. Ale dopiero leci, sumią
krzaki, strach, wiatr hucy z krzaków, i: «cego mnie wo-
łacie?)) — A ta: «juz kumoska moja nie kce mlika; od-
daj jaja, a weź se syrek swój.» — A on: «a co to? za-
kpić kces ze mnie,  mas swoje jaja!» — Jak sie wiatr
i huk zrobiuł, tak zerwał z łba ij chustkę z cepcem i
donicą,   jaze   gałęzie  do   góry  korzeniami   powywalało,
co tak leciał z tą donicą, bo myślał, ze łeb trzyma. I
uciek, — ale i baba uciekła z całym łbem (...)"
c)  Co    robiło    potem    diablisko.    W   latach
176
1
pięćdziesiątych diabeł zajmował się „sprawą zakłada-
nia spółdzielni produkcyjnych. Zarówno w Rawskiem,
Wieluńskiem, jak i Radomszczańskiem — stwierdza
Bohdan Baranowski — zetknąłem się z opowiadaniem,
jak to czart, przybrawszy postać przybyłego z miasta
urzędnika, agronoma czy geometry, czynnie pomagał
przy zakładaniu spółdzielni. Zresztą w sprawach poli-
tyki agrarnej diabeł nie miał wyrobionego poglądu. Raz
występował jako zwolennik uspołecznionego użytkowa-
nia ziemi, kiedy indziej znów różne niepowodzenia w
gospodarce spółdzielczej tłumaczone były działalnością
diabła" (W kiągu upiorów i wilkołaków).
d)Nie rzuciła na zimną wod ę... Ponieważ
w dzisiejszych czasach mało kto już potrafi pomóc cho-
remu odpowiednio odczyniając urok, podaję choć jeden
ze sposobów:
„W zimną wodę kładzie się dziewięć węgielków, trzy
skórki chleba i mówi się: pierwsze Boże Narodzenie,
drugie Wniebowstąpienie, trzecie Pańskie Przemienie-
nie, po czym daje się urzeczonemu płynu tego do pi-
cia i pociera się tą wodą czoło i piersi. Jeśli człowiek
ten jest istotnie urzeczony, to węgielki utoną i lekar-
stwo wywrze należyty skutek, a jeżeli węgielki pływa-
ją i lekarstwo nie pomaga, człowiek ten nie jest urze-
czony. Resztę wody z węgielkami należy wylać w czte-
ry rogi mieszkania"  (Aniela Chmielińska, Księżacy).
Do „Opowieści o dawnych czarach"
Rozdział „Światy"
a) Wiatr    podobny    do    płanetników.    O
wietrze,  który miał podartą kapotę, pisze  (jak potrafi)
12 — Złota kareta
1??
Zbigniew Brzozowski w książce Kilka czarodziejskich
historii. Można przy okazji wyjaśnić, dlaczego to on
pisał sią i Belina Brzozowski (na okładce trzeciego wy-
dania Dycfty z Kopernikiem).
Otóż sześć lat przed wydrukowaniem Złotej karety (ma
to nastąpić w roku 1988) zobaczył ten Brzozowski w
pewnym ilustrowanym tygodniku tekst podpisany „Zbig-
niew Brzozowski". Czary czy co? — zdziwił się. — Ja
przecież tego nie pisałem.
Szkoda, że nie możemy teraz powiedzieć o radości
Brzozowskiego, że w stolicy pojawił sią ktoś noszący
to samo imię i nazwisko (może jakiś nieznany krew-
niak!). Nie możemy o tym powiedzieć, bo, niestety,
miast radości, w Zbigniewie Brzozowskim obudziło sią
skąpstwo. Wydano mu kilka, cieniutkich zresztą, ksią-
żeczek i nie chciał sią z tym drugim nimi dzielić. Za-
,czął więc wysyłać listy, nachalnie dopominając sią wy-
jaśnienia. Redakcja pisma, która ów utwór wydruko-
wała, stwierdziła, że nie rozumie, o co chodzi. Inne zaś
czasopisma (między nimi i takie, które ukazuje sią w
grodzie, gdzie mieszka Zbigniew Brzozowski — ten od
książeczek), czasopisma inne, prócz jednego, wcale na-
wet nie odpisywały. Milczały jak zaklęte. Wreszcie
Zbigniew Brzozowski zrozumiał, że postępuje niewła-
ściwie, i zawstydzony, próbował zmienić swoje nazwi-
sko. Wielkiej pomysłowości zresztą nie wykazał. Do-
dał sobie przydomek Belina, który miał zapisany i w
dowodzie osobistym, i w metryce.
b) Dwadzieścia mil od Rzymu. Oczywiście
nie przykrótkich mil angielskich, lecz dawnych, porząd-
nych mil polskich. „Były — jak pisze w Encyklopedii
staropolskiej Gloger — mile i małe, i równe, i wielkie,
tak jak i dotąd na Podlasiu liczą na mile z ogonami i bez
ogonów. 7-wiorstowe w Królestwie, 10-wiorstowe na U-
178
krainie. Mila 7-wiorstowa, uważana dziś za polską, za-
wiera w sobie sążni polsk. 4 200, a łokci warszawskich
12 600." Było to więc trochę nawet dalej niż na przykład
z Pińczowa do Kalwarii Zebrzydowskiej.
c) ,,...g w i a z d y s ą..." — Tekst Dawnych czarów
autor inkrustował słowami zapisanymi przez Oskara Kol-
berga (zob. Krakowskie).
Rozdział „Łąka"
M a m u n y. O mamunach, inaczej mamonach, wyczer-
pująco opowiadali Janowi Piechocie: Karolina Piecho-
wicz z Dziedzicowa, lat 65, Katarzyna Dziedzic z Witow-
skiego, lat 70, Franciszek Jasnoc, lat 84, z Tuczniowa
i Jan Gnyla, lat 70, z Siąkałówki. Oto co mówili:
„...paryję ludzie nazywają Solanica. W Solanicy sie-
działy zawdy mamony i prały kijankami swe łachy,
jaże od tych kijanek rozlegało się po wsi.
— Ja sama słyszała, nie raz i nie dwa!
Dawniej chlastało tak tymi kijankami nie ino po ćma-
ku, ale też w samo południe. Czasami mamony wyłazi-
ły z tej paryi, włóczyły się po polach i wtenczas moż-
na je było uźreć. Nawet mój tatuś je widziały. Ojciec
zawdy się śmiały z tego, że są jakie mamony. Jaż raz,
a będzie wedle sto lat temu, pasą se bydło na polnej
drodze i widzą sześć czarno ubranych dziop. (...) Jak
podeszły jeszcze bliżej tak na dwa grunta i były już
niedaleko, tak ojciec poznały, że to są mamony. Prze-
straszyły sią tata i nuże z krowami do chałupy, a za so-
bą cięgiem słyszą jakiesik myrczenie i bełkotanie. A
oni nic, ino kudlą do chałupy i nie obzierają sią za sie-
bie, żeby mamony nie zaczarowały bydła. Od tych czas
już  nie  wyśmiewały  się  z  ludzi,   co   gadały  o  mamo-
179
nach. Ludzie pytały sią ich potem, jakie one były. Oj-
ciec gadały, że były młode jak dziopy, wszyćkie jed-
nako ubrane w takie czarne suknie.
Od tych czas nie chodzę do Solanice i nigdy bym
tamok sama nie poszła. I ludzie też się ich boją i omi-
jają tę paryję z daleka."
Mamony często próbowały porywać dzieci.
„Szpil, co siedział tamok, kaj teraz siedzi Marysień-
ka, on też widział mamony. Raz pojechał se do Czcho-
wa, a w chałupie zostawił małe dziecko w kolebce, ta-
kie co jeszcze nie było chrzczone. Przyjeżdża nazad,
a tu na żarnach siedzą dwie mamony. Ale dziecka nie
wzieny, bo Szpil wiedział już, co robić, i zabezpieczył
się. Opasał kolebkę paskiem od portek, bo mamony
bardzok się boją chłopów i jak pasek uźrą, to dziecka
nie wezmą."
Mamuny porywały jednak nie tylko dzieci.
„W tej samej chałupie co Szpil, ino po drugiej stro-
nie, siedział taki gazda, na imię mu było Józek. Jed-
nego dnia jego baba gotuje se wieczerzę, a tu ktosik
zapukał do okna i woła:
— Kumosiu, chodźcie no, chodźcie no!
Tak jego baba wyszła, a było już po ćmaku. Józek
czeka i czeka, bo se myślał, że sąsiadka przyszła po
cosik. I tak cupi przy tym kominie, wieczerza się go-
tuje, a tu baby nie ma. Wkiej ta baba przyjdzie? —
myśli se — najgorzej, jak się zejdą takie dwie bajcza-
ry, to bajdurzą bez końca! Tak wyszedł na dwór szu-
kać jej, poleciał do sąsiadów i wszyćkie poszły szukać
Józkowej. A tu co się pokazało — mamony ją zawoła-
ły, a potem wzieny ją pod pachy i leciały z nią w
dyrdy przez pole do takiego gąbiora, żeby ją tamok uto-
pić. A za nimi szła jeszcze jedna mamona, co była
kulawa, i ona wołała na Józkową;
180
— Małżonka, chyć się dzwonka, małżonka, chyć się
dzwonka!
I Józkowa się chyciła, a dzwonek to jest takie zie-
le. Wtenczas mamony od niej uciekły, a Józkowa zo-
stała się taka ogłupiała. Ale jak ludzie na nią wołały,
to się ozwała. Przyprowadziły ją do chałupy, ale była
do krzty wymęczona i chora.
Bo ta kulawa mamona nie chciała się, wiecie, mścić
i tak ją obroniła."
Obecnie zagrożenie ze strony mamun praktycznie już
nie istnieje.
„Jaż teraz, kiej baby pokupowały se pralki i prze-
stały prać kijankami, mamony uciszyły się i nie słychać
już klaskania kijankami w potoku, a ludzie nie boją
się   teraz   chodzić   do   Solanice"   (Gawędy   iwkowskie).
Rozdział „Sny z księżycem"
Boginki   wyskoczyły   z   wody.   O tym zda-
rzeniu wspomina Bohdan Baranowski.
Rozdział „Spotkanie"
Janina została czarownicą. Jak twierdzili
ludzie dobrze w tych sprawach zorientowani, kobietom
noszącym imiona Janina i Łucja zostać czarownicami
jest stosunkowo najłatwiej. Trudniej natomiast wszyst-
kim Mariom. Nie bez znaczenia jest też dzień tygodnia,
w którym urodziła się kandydatka na czarownicę. Je-
śli możliwości przyjęć są ograniczone, o tym, która
czarownicą zostanie, decydują dodatkowe punkty. O-
trzymują  je  te   kobiety,   których   dzień  urodzenia  wy-
181
padł w poniedziałek lub wtorek. Mniejsze szansę ma-
ją urodzone w środy, czwartki i piątki, a jeszcze mniej-
sze te, co przyszły na świat w soboty i niedziele.
Rozdział „W ogniu"
a) Ogień  dopilnuje  przysięgi.  Ogień mógł
i mówić. Kolberg notuje: „Raz jeden człowiek, rozumie-
jący mowę zwierząt, ptaków i ognia, podsłuchiwał, jak
rozmawiały z sobą dwa ognie.  «Czy dobrych masz go-
spodarzy — pytał ogień przyniesiony  (z drugiej  cha-
łupy — przypis Z. B.) — ja swoich będę palił, źle się
ze mną obchodzą.»" Tak się też stało (Kolberg, Litwa).
b)Tyle   dziwnych   rzeczy   zdarzało   się
w   czasie   tej  wojny.   Oto fragment z pamiętnika
oficera internowanego w  obozie Beniaminów:   ,,Ja nie
słyszałem, ale wielu kolegów twierdzi, że przez kilka
nocy  po   zastrzeleniu  Bekasa   słyszeli  jego,  tak  znane
nam, szczekanie w okolicy kasyna. Dusza psia nie opu-
ściła od razu obozu. Może irytowało Bekasa, że po jego
śmierci wraz z mgłami porannymi zające wracają bez-
karnie, nad jego mogiłą, z soczystych łąk nad Narwią,
by zapaść na dzień w piaszczystych kotlinach zagajni-
ków   ciągnących   się   na   okolicznych   wzgórzach   (...)
Szczekał jeszcze przez kilka nocy i nikt się u nas w
obozie temu nie dziwi (...)
Przed kilku dniami, gdy wypaliliśmy już wszystką
naftę w lampie, a feldfebel niemiecki nie chciał już nic
pożyczyć naszemu ordynansowi, siedzieliśmy przy ok-
nie z porucznikiem Sawą, wyglądając na Górę Oliwną
zalaną jasnymi promieniami księżyca. Między trzema
sosnami stał wysoki siwy koń, który po jakimś czasie
zaczął jeść trawę. Z początku myślałem, że to jeden z
182
niemieckich koni, ale konie w obozie są gniade, a na-
stępnie jako wychowano w stajni, nie umieją dobrze
paść się na trawie. Gdy koń zaczął skubać trawę, po-
znałem od razu, że to mój Siwutek, który zginął przed
dwoma lały od kul kozackich. Tylko Siwutek, wycho-
wany w stepie, umiał tak paść się na trawie, jak ża-
den inny koń. Za każdym krokiem chwytał zębami tra-
wę nie raz, nie dwa, ale trzy albo cztery razy, tak że
posuwając się powoli naprzód wyżerał trawę w pasie
szerokości dwóch kroków. Zresztą, mimo niepewnego
światła księżyca i cienia padającego od drzew, wyczu-
łem, że to musi być Siwutek. Porucznik Sawa śmiał
się ze mnie, mówiąc, że to koń niemiecki z obozu tak
błyszczy pokryty rosą w świetle księżyca, że wydaje się
siwy.
Poszliśmy spać, ale długo myślałem o Siwutku. Rano,
idąc na apel, zobaczyłem naszą furę niemiecką, wjeż-
dżającą pod szlaban do obozu. Spytałem woźnicę, czy
konie pasły się w nocy w lesie, odpowiedział jednak,
że na całą noc jeździł do Jabłonny po fasunek i koni
tej nocy w obozie nie było.
Komuś, kto spędził wojnę przy biurku i nie stykał
się codziennie ze śmiercią, -wyda się to wszystko może
śmiesznym. Ja wierzę w to, że gdy żywi czy martwi
wejdziemy do Polski Niepodległej, to znajdą tam pokój
również szlachetne duchy różnych Bekasów i Siwutków"
(Sławoj Felicjan Składkowski, Beniaminów, zapis z, 25
listopada 1917 roku).
Rozdział „Uwięzione dusze"
Opisywał   Seweryn   Udziela.    Rzeczywiście
spotkanie było podobne do tego, które opisywał w swo-
183
jej   książce   Krakowiacy   znakomity   etnograf   Seweryn
Udziela. Przytoczmy fragment dla porównania:
„Pod Krakowem, pomiądzy wioskami Łagiewnikami a
Wolą Duchacką, był dawniej staw przy drodze, dzisiaj
już zupełnie zarośnięty. W tym stawie głębokim mie-
szkał topielec ze swoją żoną.
Pewnego razu około jedenastej godziny w nocy szła
tą drogą ze Swoszowic kobieta od chorej. Niedaleko
stawu spotkał ją jakiś pan i zapytał, czyby nie poszła
do jego chorej żony. Skoro się ta na to zgodziła, po-
prowadził ją nieznajomy nad staw, uderzył pręcikiem
złotym w wodę, która się rozstąpiła, a wtedy kobieta
zobaczyła pałac cały z kryształu, pereł, diamentów i
niby sopli lodowych."
Rozdział „Ziemia"
a)  Pomaga    przeciw    dziewięciu    truci z-
n o m...   Jak   u   Krystyny   Jabłońskiej   w   książce   Zioła
czarodziejskie.
b)  „Ziemio,   w   Bogu   siostro..."   —?  za   Drze-
wem życia Joanny i Ryszarda Tomickich.
Kozdział „Sabat"
Piec. Irena i Krzysztof Kubiakowie w książce Chieb
w tradycji ludowej piszą:
„Piec, a zwłaszcza piec chlebowy, zajmuje w izbie
miejsce szczególne. Piec i huczący w nim ogień to sied-
lisko sił tajemnych, strasznych i potrzebnych zarazem.
Ogień był żywiołem przyciągającym dusze, przychodzi-
184
ły się one grzać w jego cieple w wigilię Bożego Naro-
dzenia, w czasie zabaw sobótkowych na św. Jana i w
czasie świąt zadusznych."
I dalej:
„Cóż tedy dziwnego, że piec był miejscem szczegól-
nym. Ponadto piec posiadał komin, co nadawało mu o-
siowy charakter łącznika światów. Słowianom znane
było powszechne na całym świecie wierzenie o górze
czy drzewie kosmicznym, które łączy ze sobą trzy sfe-
ry świata — boską w górze, ludzką — na ziemi i dia-
belską — w dole. Taka góra czy drzewo jest jedno-
cześnie miejscem, w którym mieszkańcy jednej sfery
mogą przenikać do innej."
Do opowieści „Lustro"
Rozdział „Gwiazda"
a) Narecznice, O narecznicach z okolic Kjusten-
diła pisał tak J. Zacharijew. Cytat za Kazimierzem Mo-
szyńskim.
b)W Polsce od dawna o rodzanicach
nie słyszano. W Europie odpowiadające rodzanicom
boginie przeznaczenia jeszcze i w dwudziestym wieku
były znane nie tylko, jak się wspomniało, w Bułgarii
czy na Faro. Na Łotwie i Litwie zjawiały się jeszcze
tajmy. Kładły nowo narodzonemu pod poduszeczkę płót-
no. Od tego zależało potem całe życie. W Niemczech,
w Bawarii, boginie przeznaczenia zostały nawet świę-
tymi (choć inni święci i święte zapewne się gorszyli,
gdy Einbetta, Worbetta i Wilbetta przyjmowały po ci-
chu w ofierze podejrzanie czarne kury).
W   Grecji   jeszcze   doskonale   pamiętano   o   mojrach.
185

Wciąż lekkomyślna Lachesis bez głębszego zastanowie-
nia zaczynała nić życia. Zapracowana, zmęczona Kloto
przędła ją dalej, bo i co miała robić? Wreszcie Atro-
pos spoglądała na klepsydrę. Jeśli czas minął, cięła no-
życami.
U Polaków wiara w rodzanice dawno zanikła (w nie-
których jedynie regionach ich funkcje przypisywano
kraśniakom). Swoje duchy przeznaczenia mają jednak
żyjący w Polsce od drugiej połowy dziewiętnastego
wieku Cyganie ze szczepów Kełdrasza i Lowari. Trzy
siostry Sułbotara pojawiają się u nich w trzeci wie-
czór lub trzecią noc po narodzinach dziecka. Jerzy Fi-
cowski w książce Cyganie na polskich drogach pisze,
iż są one „niewidzialne, ale czasem można nocą usły-
szeć je, jak przepowiadają niemowlęciu przyszłość. Tych
podsłyszanych wróżb nie wolno nikomu powtarzać. Sio-
stry widzą przyszłość niemowlęcia; jedna wróży mu
zdrowie i szczęście, mówi o czekającym je powodze-
niu w życiu; druga siostra mówi także o dobrych przy-
padkach, które mają mu się zdarzyć, o pomyślnych ko-
lejach losu; siostra trzecia dorzuca złowróżebną pro-
gnozę, znajdując w przyszłości dziecka miejsce i na złe
przypadki."
Cyganka, która czuwając przy położnicy usłyszała
Sułbotara przepowiadające, że dziecko umrze, gdy wy-
pali się ognisko, chciała odwrócić zły los. Podkładała
ciągle chrust do ognia, lecz w końcu usnęła, ognisko
się wypaliło i dziecko zmarło.
Opowiadano także Ficowskiemu wcale nie jako baśń,
lecz jako historię prawdziwą: „Niedawno Cyganka, le-
żąca w namiocie w trzy dni po urodzeniu dziecka, usły-
szała o zmroku ściszoną rozmowę kobiet, dobiegającą
od strony ogniska przed namiotem. W ognisku żarzyły
się   głownie,   oświetlając   otoczenie.   Cyganka  rozejrza-
186
ła się, a nie zobaczywszy nikogo, przelękła się bardzo.
Zaraz jednak przypomniała sobie, że to trzecia noc i że
to z pewnością Sułbotara przepowiadają przyszłość jej
synkowi, zaczęła więc podsłuchiwać. Kiedy dwie dobre
siostry powiedziały już swoje, odezwała się trzecia:
«Ja mówię, że ten chłopiec będzie żył dopóty, aż wy-
palą się głownie w ognisku.* Cyganka przypomniała
sobie fatalną przepowiednię trzech sióstr, która przy-
niosła śmierć dziecku w chwili, kiedy wygasło ognisko.
Postanowiła'więc zapobiec podobnemu nieszczęściu. Kie-
dy Sułbotara odeszły, Cyganka polała ognisko wodą,
aby nie dopuścić do całkowitego zwęglenia się głowni.
Największe polano po wygaszeniu schowała na samym
dnie kosza na bieliznę, aby nigdy nie doszło do jego
spalenia. Dzięki temu uratowała synka, który żył szczę-
śliwie i rósł zdrowo."
c) ,, Zaraz po przyjściu niemowlęcia na
ś w i a t..." — cytat z Kultury ludowej Słowian Kazi-
mierza Moszyńskiego.
Rozdział „Nietoperz"
a)   „Promienie   miesięczne   padają  przez
szyby do  wnętrza  uśpionych  c h a t..." Wple-
ciony  w tekst  cytat pochodzi  z  Kultury ludowe] Sło-
wian Kazimierza Moszyńskiego.
b)  Czeskie   dziwożony.   Dziwożony przebywa-
ły także i w Polsce, choć zwykle na pograniczu polsko-
-czeskim bądź polsko-słowackim. Włosy miały ciemne,
rozwichrzone, wkładały na nie czerwone czapeczki przy-
brane   gałązkami   paproci.   Piersi   miały   tak   niezwykłe
wydatne,   że   mogły  sobie  nimi   pomagać  przy  praniu.
Żywiły się dość skromnie. Za przysmak uważały ziółko
187
nazywane słodyczką. Podobne do mamun, dziwożony
też nie cieszyły się ludzką sympatią. Porywały bowiem
dzieci młodym matkom, a ich taniec (lubiły tańczyć)
sprowadzał burze.
Dziwożony przebywające u nas miały swoją główną
bazę, centrum osadnicze koło Łopusznej. Już jednak pół-
tora wieku temu było ono częściowo opuszczone. W
Dzienniku podróży do Tatrów pisał Seweryn Goszczyński:
„Pokazywano mi pieczarę, gdzie przed laty miało być
główne siedlisko dziwożon. Leży ona w urwistym boku
Małogóry, na polach Łupusznej, nad potokiem zwanym
takoż Łupuszną. Otwór pieczary zawalony dzisiaj ta-
kimi głazami, że potrzeba ciężkiej i długiej pracy, aby
go oczyścić. Wewnątrz jej ma się znajdować pełno dzi-
wów do niewypowiedzenia: podziemne przechody w
różnych kierunkach, a długie na wiele mil, złote mo-
sty na podziemnych wodach, ściany z drogich kamie-
ni i tym podobne bogactwa i osobliwości."
Nowsze informacje o dziwożonach spisał w 1964 ro-
ku Michał Balara. Oto fragmenty:
„Dawniej to tu było barz dużo dziwożon. To były
kobiety takiego małego wzrostu, z wielgimi, grubaszny-
mi głowami i okropnie długimi włosami. Jak jeś wi-
dział takie szkaradne babsko, toś się móg i przestra-
szyć. Na Spiszu najwięcej widywali je rybacy w skałaf
nad Dunajcem abo nad Białka, bo one, wiecie, pano-
sku, bywały w skałaf, w takif ciemnych jaskiniaf. (...)
Paweł Kurzeja spod Łysej miał posadzony grof w
grulaf przy Krempachaf, no i te dziwożony okrutnie mu
go obrywały. Parę razy przystrzeg się na nie, że zła-
pie ftorą i stłucze na kwaśne jabłko, ale dzie takiemu
dasz radę, jak to dzikie i lata jak ptaszek. Co się if
tam nanaganiał z kijem w ręce i nie dał radę nic zro-
bić. (...)
188
Katarzynie z Jantasowskiego Potoka robiły dziwożo-
ny na despet; onej zaś niweczyły kapustę. Też tak nie
mogła im nijako dać radę, jaż je ftosik doradził, coby
ruciła do kapusty jeden czerwony trzewik. Tak ona ru-
ciła ten trzewik i jak dziwożona włożyła nogi obie do
tego jednego trzewika, to ona wyskoczyła i porządnie
ją wyłupkała. Potem już więcej dziwożony nie przycho-
dziły na jej pola szkody robić. (...)
Dziwożony były, ale if teraz ludzie nie widują. Może
dzie wyginęły abo zrobiły się ś nif porządne baby, prze-
stały być czarownicami" (Opowieści ludu spiskiego, ze-
brał i opracował Andrzej Jazowski).
Rozdział „Pierwsze czary"
Zobaczyć tego, co przeznaczony. Inny
sposób: „W wigilię św. Andrzeja dziewczęta podkłada-
ły sobie pod poduszkę męskie spodnie, co miało spro-
wadzić we śnie męża, jakiego pragnęłaby mieć. W wi-
gilię św. Katarzyny podobnie robili chłopcy ze spód-
nicą" (Adam Chętnik, Kurpie).
Rozdział „Czas zaczarowany"
a) Kiedy   urodziła   się   mai a...  Kilka  porad:
„Nie należy pieluch dziecinnych zostawiać na dworze
po zachodzie słońca, bo z tego   morzysko   męczy."
„Aby dziecię dobrze sypiało, kolebki próżnej chuśtać
nie należy — na niej nie siadać — innego dziecięcia w
tejże nie usypiać, bo tamtemu sen odbierze; — ognia
z domu nie użyczać, nie wyjmując od tego nawet za-
palonej świecy.
189
Podłożone zaś pod głowę kropidło, kłódka, klucze od
wszystkich zamków w tym domu, grzebień lub mako-
we główki sprawiają mu sen spokojny."
„Jeżeli kto kolebką szarpie od strony nóg dziecięcia,
to mu się żuchwa zarwie (zwichnięcie szczęki) — toż
samo się stanie, jeżeli karmiąca silnie dziecięciu bro-
dawkę swą wyrywa. Oknem izby nigdy się dziecię nie
podaje na dwór, bo z tego ból głowy."
„Jeżeli ma wcześnie chodzić, trzeba je trzy razy przez
obuch siekiery tam i nazad przeprowadzić — lub przez
próg trzy razy przewieźdź."
„Noszenie koralików chroniąc od wielu chorób, zdro-
wie zapewnia —• tęż sarnę przysługę, ale w mniejszym
stopniu, bursztynki sprawują" (Oskar Kolberg, Krakow-
skie).
b) W Bułgarii potrafiono czarami ścią-
gnąć z nieba gwiazdę. I nie tylko. „Głoszą mia-
nowicie Bułgarzy, że czarownice mogą ściągać księżyc
na ziemię i doić. W tym celu dwie wiedźmy, matka i
córka, rozbierają się podczas pełni w chacie do naga
i odmawiają zaklęcia nad kotłem z czarodziejskimi zio-
łami oraz nad sitem, przy czym kropią też dokoła sie-
bie wodą. Skutkiem tych zabiegów księżyc poczyna zni-
kać z nieba, a zjawia się natomiast w chacie (gdzie
czynią czary) w postaci krowy, którą wnet wiedźmy
doją, aby uzyskać mleko potrzebne do różnych magicz-
nych praktyk" (K. Moszyński, op. cit).
Rozdział „Co ijędzie..."
a) Za jeden podpis. Mogło to wyglądać tak,
jak notuje w tomie Sanockie — Krośnieńskie Kolberg.
„Kto  się zapisuje  diabłu,  idzie do Krasnegobrodu  (na
190
Węgrach, trzecia wieś od granicy madziar[skiejj, za
Łupkowem). [Znajduje się tu] monaster, kowal i 4 cha-
łupy, jest tam odpust i targ przed Świętą Niedzielą (tj.
przed Zielonymi Świątkami, Rusadłem). W tej wsi, na
boku, jest drugi taki monaster diabelski, gdzie jest
dwóch takich diabelskich sług (ale samego diabła tam
nie widać), co przyjmują zapisy na farmazyn, to jest
zapisują każdego, kto chce coś od diabła mieć, np. pie-
niądze, skarby, chudoby, zboża, albo żeby był złodziej,
albo jak kto chce na skrzypkach [grać] (to se takie ku-
pi, co aż będzie bydło skakało). Jak tam wejdzie, to
sobie kupuje inkluza za pół centa albo za centa. Te in-
kluzy są to piniądze, cwancygiery, na jedwabnych sznur-
kach pod powałą, i gdy je kandydat lub kupujący oglą-
da, to one się poruszają i do niego się odzywają: «Me-
ne se kup!» A gdy się zdecyduje i wskaże, który sobie
chce kupić, i zapłaci te pół centa lub centa, to ten in-
kluz zaraz mu sam skoczy na hrudy (piersi) i trzyma
się go mówiąc: «Już tie się nie puszczu aż do smerty.»
Jeżeli się ten, co kupił, ustraszy i zechce go pozbyć
albo stracić, to kupuje chustkę ładną i wstążkę czerwo-
ną (jak mak), i huskę, czyli bułkę, i toto pak zawije,
i tego cwancygiera tam zawije, i położy na drogę, a
kto będzie iść drogą, to go (ten wędrowiec) znajdzie
i gdy rozwinie chustkę, to ten cwancygier znowu mu
skoczy na piersi i powie: «Już tie się nie puszczu aż do
smerti.» Ale to tylko temu, kto kupił inkluza za pół
grajcara, bo gdy za grajcar cały kupił, to już go się
wcale nie pozbędzie."
b) Jej imienniczka. Chodzi o Katarzynę Genet.
Żyła we Francji kilka wieków temu. Uznana za czarow-
nicę została spalona na stosie.
c)Iehr   atnap.   Chodzi  oczywiście  o  wymówione
191
wspak stwierdzenie Heraklita. Nieco rzadziej cytuje się
inne jego słowa:
„Obawiamy się jednej śmierci, a już wielu śmierciom
ulegliśmy."
„Jesteśmy i nie jesteśmy zarazem."
„Dla duszy jest śmiercią stać się wodą."

Spis rzeczy
O smokach (zamiast wstępu)      5
Opowieść o babce
Stara lekarka      11
Kto tam?      15
Targ      19
Rośliny czarodziejskie      23
Płanetnicy     26
Zmora      30
Pokrzyk      35
Kareta i suchy liść      39
Janina      44
Krasnoludek      52
Goście imieninowi      56
Mur ze śniegu      60
Opowieść o dawnych czarach
Światy     69
Łąka      74
Sny z księżycem      78
Spotkanie      82
Czarownica      86
Nasięźrzał      90
Chłopiec      93
W ogniu     96
Uwięzione dusze      101
193
Ziemia      107
Sabat      110
Lustro
Gwiazda      119
Lustro i kot      124
Mysz      128
W polu      132
Nietoperz      136
U diabła i czarownicy      141
Pierwsze czary      146
Wesele      149
I śmierć      153
Czas zaczarowany      157
Co będzie...      161
Złota kareta      165
Objaśnienia i dodatki      171
Printed in Poland
Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1988 r.
Wydanie pierwsze
Nakład 9700 + 300 egz. Ark. wyd. 7,4. Ark. druk. 12,25.
Papier  druk. kl. III 71 g,  70X100 cm.
Oddano do składania w grudniu 1987 r.
Podpisano do druku w czerwcu 1988 r.
Zakłady Graficzne w Toruniu
Nr zam. 159. U-59.